Ferula mervynii - Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü

Transkript

ERZURUM İLİ KERKÜR (Ferula mervynii)
TÜR KORUMA EYLEM PLANI
2016 - 2020
HAZIRLAYANLAR
Mustafa TEL
Prof.Dr. Eyüp BAĞCI
Dr. Ümit SUBAŞI
Grafik Tasarım
Eda YILDIZ
İLETİŞİM BİLGİLERİ
T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI
DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
Beştepe Mahallesi Alparslan Türkeş Caddesi No: 71
Tel: 0 312 207 50 00
ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI 13. BÖLGE
ERZURUM ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ
Ömer nasuhi bilmen mah. Kombina cad. Orman bölge müdürlüğü kampüsü 25050
Merkez-Yakutiye / Erzurum
Tel: 0 442 233 68 23
[email protected]
AK-TEL MÜHENDİSLİK
EĞT. TURZ. GIDA. SAN. TİC. LTD.ŞTİ.
1330.Sok No:16/16 Aşağıöveçler/ANKARA
Tel :(0 312) 472 40 17
[email protected]
0532 333 87 39
www.aktel1.com
5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserlerini Koruma Kanunu Gereği Telif Hakları Konusunda Yasal Uyarı:
Tür Eylem Planı'nın ve eklerinin, isim hakları, içeriği, şablonu, tasarımı ve içindeki tüm dokümanlara ait hakları
saklıdır. Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan hiçbir doküman, sayfa, grafik, tablo, şekil, fotoğraf, tasarım unsuru
ve diğer unsurlar izin alınmaksızın kopyalanamaz, başka yere taşınamaz, alıntı yapılamaz, internet üzerinden
veya her ne şekilde olursa olsun yayınlanamaz ve kullanılamaz (arama motorlarının dizinleri için kullandıkları
geçici bellek kayıtlarından alınmış olsalar dahi)
Kullanıcılar; Tür Eylem Planı'nın telif hakkı konusunda Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın tüm talep ve
açıklamalarını kabul ettiklerini beyan ve taahhüt ederler.
Hakları saklı tutulmuş bu Tür Eylem Planı'nın ve ekleri; sahibi Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın muvafakati
olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, alıntı yapılamaz, başka bir yerde kullanılamaz.
Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan tüm dokümanların, Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın önceden verilmiş açık
muvafakati olmaksızın başka bir raporda, akademik makale, eser yada medyalara kopyalanamaz.
ÖNSÖZ
Ülkemiz zengin bir biyolojik çeşitliliğe sahiptir. Bakanlığımızın temel vazifelerinden
biri de biyolojik çeşitliliğin korunmasıdır.Ülkemize özgü türlerimizin belirlenmesi ve
korunmasına yönelik çalışmaları yapmak, nesli tehlike altına düşmüş, düşebilecek türlerin
korunmasına yönelik eylem planlarını hazırlanmak Genel Müdürlüğümüzün görevleri
arasındadır.
2-4 Şubat 2014 tarihlerinde Genel Müdürlüğümüzün organizasyonunda ilgili kamu
kurumları bilim insanları ve sivil toplum kuruluşlarından uzmanların katılımı ile yapılan Nesli
Tehlike Altındaki Türlerin Korunması Stratejisi Eylem Planı Çalıştayında ülkemizde bulunan
bitki ve hayvan türlerinden 200-250 arası türün ülkemizde varlıklarını koruyabilmesi için özel
koruma tedbirlerine ihtiyaç olduğu belirlenmiştir. Genel Müdürlüğümüz de 2023 hedefleri
arasında bu türlerden en az 100’ü için eylem planı yaptırarak özel koruma tedbirlerini
uygulamayı hedeflemektedir.
Bu kapsamda endemik bir tür olan ve nesli tehlike altında olan Ferula mervynii
(Kerkür)’nin, Erzurum İli sınırları içinde araştırılması, türün korunması ve alternatif üretim
alanlarının tespiti için 2015 yılında Tür Eylem Planı hazırlanmıştır.
Bu plan çerçevesinde Ferula mervynii (Kerkür) için 2015-2020 yıllarını kapsayan bir
uygulama planı ortaya konmuştur. Literatür araştırmaları ve yapılan arazi çalışmaları
neticesinde Ferula mervynii (Kerkür) için işbirliği yapılacak kişi ve kurum/kuruluşlar tespit
edilerek toplantılar düzenlenmiş ve türü geleceğe taşıyabilmek için atılması gereken adımlar
bu çalışma ile bir araya getirilmiştir. Hazırlanan “Erzurum İli Kerkür (Ferula mervynii)
Tür Eylem Planı”nın biyolojik çeşitliliğimizi korumak adına gerekli katkıyı yapması
umuduyla planı hazırlayanlara özverili çalışmaları sebebiyle teşekkür ederim.
Nurettin TAŞ
Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürü
i
ÖNSÖZ
Biyolojik çeşitlilik bir ülkenin biyolojik zenginliğidir. Ülkemiz hem tür, hem genetik
hem de ekosistem açısından zengin bir çeşitliliğe sahiptir. Türkiye, sahip olduğu ekosistem ve
habitat özelliğiyle biyolojik çeşitlilik açısından küçük bir kıta özelliği göstermektedir. Dünya
üzerinde 1,7 milyondan fazla bitki ve hayvan türünün tanımlandığı bilinmektedir. Maalesef,
son yüzyılda bu türlerin sayısı tarihte görülmemiş bir hızla azalmaya başlamıştır. 1970’ten
beri dünya üzerindeki bilinen türlerin yüzde 30’u yok olmuştur. Biyolojik çeşitliliğin azalması
insanlığın günümüzde karşılaştığı en ciddi küresel çevre tehditlerinden biri olarak
tanımlanmaktadır. İnsanın çevreyi olumsuz etkilediği bu çağda tür kayıplarının daha önceki
dönemlere kıyasla daha da hızlandığı görülmektedir.
Biyolojik çeşitlilikteki bu hızlı azalma halen yeryüzünün canlı kaynaklarından
sağlamakta olduğumuz ekolojik, ekonomik, manevi ve kültürel kazançları tehdit etmektedir.
Unutmayalım ki biyolojik çeşitlilik bizlere bırakılan bir emanettir. İnsanoğlu kadar her canlı
da yaşama hakkına sahiptir. Ulusal mevzuat ve uluslararası anlaşmalar çerçevesinde
korumakla yükümlü olduğumuz türlerin izlenmesi ve korunma esaslarının belirlenmesi büyük
önem arz etmektedir. Bu çerçevede Bakanlığımız, ülkemiz biyolojik çeşitlilik envanterinin
oluşturulması konusunda başta kamu kurumları olmak üzere, üniversiteler, sivil toplum
kuruluşları ve ilgili birimlerle koordineli bir şekilde çalışmaktadır. Bu maksada yönelik olarak
hazırlanan 16.03.2012 tarihli ‘’Tür İzleme ve Koruma Genelgesi’’ doğrultusunda ülkemi zde
biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik adımlar atılmaya başlanmıştır. Bu amaçla ülkemize
özgü endemik, nesli tehlike altında bulunan türlerin korunmalarına yönelik ‘’Tür Koruma
Eylem Planları’’ nın hazırlanması gerekli görülmüştür.
Bu amaçla “Ferula mervynii (Kerkür) Tür Eylem Planı’’ projesi kapsamında; endemik
bir tür olan ve nesli tehlike altında olan “Ferula mervynii (Kerkür)” türünün Erzurum ili
genelindeki yaşam alanlarının korunmasına temel olacak araştırmaların yapılması
sağlanmıştır. Biyolojik çeşitlilik bilincini artırmaya yönelik bu projenin hazırlanmasında
emeği geçen herkese teşekkür ederim.
Ahmet AKKİPRİK
Orman ve Su İşleri Bakanlığı (Doğa
Koruma ve Milli Parklar) 13.Bölge
Müdürü
ii
TEŞEKKÜR
Erzurum İli Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planının hazırlanmasında,
TC. Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürü Ahmet AKKİPRİK’e Bölge Müdür
Yardımcısı Mustafa ŞENTÜRK’e, Erzurum Şube Müdürü Vekili Oğuzhan ŞAHİNOĞLU’na
Doğa Koruma ve Sulak Alan Şube Müdürü Mesut KARASU’ya, Orman Yüksek Mühendisi
Nurdan KAKŞİ’ye, Biyolog Esra KESKİN UZEL’e, Tekniker M.Mustafa TOPALOĞLUNA,
Orman Muhafaza Memuru Hasan BALAT’a, projenin her aşamasında bilgileriyle desteklerini
sunan proje danışmanız Prof.Dr. Eyüp BAĞCI’ya ve Proje Botanik uzmanımız Dr. Ümit
SUBAŞI’ya ayrıca şirket bünyesinde çalışan destek personellerimiz Ercan VELDET (CBS
Uzmanı)’e
projenin
bu
zamanlara
kadar
gelmesinde
koordinasyonu
sağlayan
koordinatörümüz Mustafa TEL’e ve Ak-Tel Mühendislik Eğitim Turizm Gıda Sanayi ve
Ticaret LTD. ŞTİ. çalışanlarına, proje kapsamında yardımlarını esirgemeyen diğer kurum ve
kuruluşlara teşekkür ederiz.
iii
COĞRAFİ KAPSAM
Çalışma alanı; Kerkür (Ferula mervynii) türünün Erzurum İlindeki tüm yaşam
alanlarını kapsamaktadır.
iv
PROJE EKİBİ
Mustafa TEL
(Proje Koordinatörü)
Prof.Dr. Eyüp BAĞCI
(Fırat Üniversitesi, Fen Fakültesi, Proje Danışmanı)
Dr. Ümit SUBAŞI
(Botanik Uzmanı)
DESTEK PERSONEL
Muharrem YILMAZ (Kamu Yöneticisi)
Ercan VELDET (Çevre Mühendisi, CBS Uzmanı)
Haydar KARACAN (Yük. Su Ürünleri Mühendisi)
Oya ORBAY (Biyolog)
Tolga ÇETİNKAYA (Biyolog)
v
PROJE KÜNYESİ
PROJE SAHİBİNİN ADI
ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI
13. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ
ERZURUM ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ
ADRESİ
Ömer Nasuhi Bilmen Mah. Kombina Cad. Orman Bölge Müd. Kampüsü
25050 merkez - YAKUTİYE / ERZURUM
TELEFON
FAKS
E-POSTA
İHALE KAYIT NUMARISI
2015/39437
BAŞLANGIÇ TARİHİ
BİTİŞ TARİHİ
07 MAYIS 2015
03 EKİM 2015
(150 GÜN)
PROJENİN ADI
ERZURUM İLİ KERKÜR (Ferula mervynii)
TÜR EYLEM PLANI
PROJENİN YERİ
vi
TEL
: 4422336823
FAKS : 4422352433
[email protected]
ERZURUM İLİ
RAPORU HAZIRLAY AN
KURULUŞUN ADI
AK-TEL MÜHENDİSLİK
EĞT. TURZ. GIDA. SAN. TİC. LTD.ŞTİ.
RAPORU HAZIRLAYAN
1330.Sok No:16/16 Aşağıöveçler/ANKARA
KURULUŞUN ADRESİ, TELEFON
Tel :(0 312) 472 40 17
FAKS
Faks :(0 312) 472 61 39
E-POSTA
e-posta: [email protected]
MOBİL
GSM: 0532 333 87 39
WEB
www.aktel1.com
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ ........................................................................................................................................... 1
1. TÜRÜ TANIYALIM ............................................................................................................... 3
1.1 Hakkında Genel Bilgiler......................................................................................................... 3
1.1.1. Taksonomik Hiyerarşi ........................................................................................................ 3
1.1.2. Apiaceae (Umbelliferae) Ailesi .......................................................................................... 3
1.1.3. Ferula Cinsinin Özellikleri ................................................................................................ 4
1.1.4. Türkiye’nin Ferula Türleri................................................................................................. 5
1.1.5. Ferula mervynii Türünün Morfolojik Özellikleri.............................................................. 7
1.1.6..Ferula Cinsinin Tıbbi ve Ekonomik Önemi ...................................................................... 10
1.1.7..Ferula mervynii Türünün Biyolojik Özellikleri (Yaşam Evresi ) ...................................... 11
1.1.8. Çiçek ve Tohum Verimi ..................................................................................................... 17
1.2. Dünyadaki Durumu ............................................................................................................... 18
1.3. Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu .......................................................... 18
1.3.1.Ferula mervynii Türünün Yaşam Alanına İlişkin Flora ve Vejetasyon Özellikleri ........... 19
1.3.2. Yaşam Alanı ....................................................................................................................... 20
1.3.3. Ferula mervynii Türünün Dağılımı ve Nüfusu ................................................................. 22
1.3.4. Ferula mervynii Yaşam Alanlarının Mülkiyet Durumu .................................................... 23
2. TÜR VE YAŞAM ALANINA YÖNELİK TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER 23
2.1.Ferula mervynii Türü Üzerindeki Tehditler .......................................................................... 25
2.2. Bitki Çeşitliğine Yönelik Tehditler ....................................................................................... 26
2.3. IUCN Sınıflarının Yapısı ...................................................................................................... 27
3. İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER .............................. 28
4. HEDEFLER ............................................................................................................................. 29
4.1. İdeal Hedef ............................................................................................................................ 29
4.2. Faaliyet Hedefleri .................................................................................................................. 30
5.FAALİYETLER VE FAALİYET PLANLARI ........................................................................ 31
6. UYGULAMA DÖNEMİ ÇALIŞMA PLANI .......................................................................... 38
7. KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 41
vii
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil 1. Türkiye’nin İçinde Yer Aldığı Fitocoğrafik Bölgeler (Davis (1970) ...........................................2
Şekil 2. Ferula mervynii Morfoloji ............................................................................................................8
Şekil 3. F. mervynii’ nin Türkiye Dağılışı (A8: Erzurum; A9: Artvin) ......................................................20
Şekil 4. Ferula mervynii Tür Eylem Planı Paydaş Kurumlar İşbirliği Ağı ...............................................38
Şekil 5. Ferula mervynii Tür Eylem Planı Projesi Uygulama Şeması Ana Hatları ....................................39
FOTOĞRAFLAR DİZİNİ
Fotoğraf 1. Ferula mervynii Genel Görünüm............................................................................................12
Fotoğraf 2. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı(1) ................................................................................13
Fotoğraf 3. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı(2) ................................................................................13
Fotoğraf 4. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (1) ..............................................................................14
Fotoğraf 5. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (2) ..............................................................................14
Fotoğraf 6. Ferula mervynii’ ye Ait Dip Yaprak Yapısı(1) ......................................................................15
Fotoğraf 7. Ferula mervynii’ ye Ait Dip Yaprak Yapısı(2) ......................................................................15
Fotoğraf 8. Ferula mervynii’ ye Ait Gövde (Okrea) Görünümü .............................................................16
Fotoğraf 9. Ferula mervynii’ ye Kök Görünümü ....................................................................................16
Fotoğraf 10. Ferula mervynii’ye Ait Kurumuş Tohumlu Birey(1) ...........................................................17
Fotoğraf 11. Ferula mervynii’ye Ait Kurumuş Tohumlu Birey(2) ...........................................................17
Fotoğraf 12. Habitat Görünümü(1)............................................................................................................21
Fotoğraf 13. Habitat Görünümü(2)............................................................................................................21
Fotoğraf 14. Ferula mervynii’nin Artvin – Yusufeli (Sarıgöl) Populasyonu .............................................22
Fotoğraf 15. Ferula mervynii Yaşam Alanı (Erzurum – Uzundere) Uydu Görünümü ..............................23
Fotoğraf 16. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(1). .......................24
Fotoğraf 17. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(2) ........................24
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1. Ferula Taksonlarınm Endemizın Ve IUCN Kategorilerinin Karşılaştınlması ................................6
Tablo 2. Ferula mervynii’ nin Fenoloji Takvimi .......................................................................................11
Tablo 3. Ferula mervynii Bitkisinin Yaşam Alanı ve Çevresinin Florası ..................................................19
Tablo 4. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi Tür Koruma Eylem Planı Tehditler ve Düzeyi .......................25
Tablo 5. İlgili Ulusal Mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler ......................................................................29
Tablo 6. Ferula mervynii Bitkisinin Tür Eylem Koruma Planı İdeal Hedefi ............................................29
Tablo 7. Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planı Faaliyet Hedefleri ......................................30
Tablo 8. Ferula mervynii Tür Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme Programı .....................................40
viii
KISALTMALAR
BERN
:Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Korunması
CITES
:Sözleşmesi ve Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Ticaretine İlişkin Sözleşme
CR
:Critically Endangered(Kritik olarak tehlike altında)
EN
:Endangered(Tehlikede)
EW
:Extinct in the Wild(Doğada tükenmiş)
IUCN
:Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği
LC
:Az Tehdit Altında
R
:Rare (Nadir)
Red Data Book of Turkish Plant : Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı
UNEP
: Birleşmiş Milletler Çevre Programı
ve ark.
: Ve Arkadaşları
VU
: Zarar görebilir
WRI
: Dünya Kaynakları Enstitüsü
WWF
: World Wildlife Fund (Doğal Hayatı Koruma Vakfı)
ix
YÖNETİCİ ÖZETİ
Ülkemizde doğal olarak yayılış gösteren tüm türlerin nesillerinin devamlılığı için
biyolojik çeşitliliği meydana getiren unsurların bütüncül olarak değerlendirilmesiyle
oluşturulan strateji doğrultusunda yapılan korumaya yönelik eylemlerin tamamı Tür koruma
olarak ifade edilmektedir. Türün doğal yaşam alanında sürdürülebilir popülasyonlarının
sağlanmasına yönelik olarak; türün biyolojik ve ekolojik ihtiyaçlarını ve koruma ve
yararlanma ilkelerini tanımlayarak alandaki insan faaliyetlerinin ekonomik, kültürel ve sosyal
boyutlarını düzenleyen plan ise Tür Eylem Planı olarak ifade edilmektedir. Ülkemizin
biyolojik çeşitliliğinin zenginliği diğer ülke hatta bazı kıta biyoçeşitliliği ile karşılaştırılacak
olursa ne kadar zengin olduğu bilinen bir gerçektir. Buna karşılık, son yıllarda sürdürülebilir
kalkınmanın önemli ayaklarından birini oluşturan biyolojik zenginliğimizin çok kırılgan bir
noktada olması ise çok az bilinen bir durumdur. Bu kadar zengin biyoçeşitlilik yanında
önemli olan en ciddi konu, ülkemizde bazı türlerin neslinin tehdit ve tehlike altında olması,
düşük birey ve popülasyon seviyeleri nedeniyle türün hayatını sürdürebilme zorluğudur.
Ülkemizdeki bitki türlerinin hemen hemen 3’te birinin endemik olması ve bunlardan bir
kısmının lokal popülasyonlaraa sahip olması, değişen ve gelişen Türkiye’ de ekolojik ve
topoğrafik yapıların uğradığı değişiklikler de türlerin yok olma oranını artırmakta ve bunların
korunma yükümlüğünü tüm vatandaş ve devlet kurumlarına zorunlu kılmaktadır.
Bu amaçla, başlatılan tür eylem koruma planları ülkemizdeki bu türlerin korunmasını
bilimsel temeller çerçevesinde tek bir kurumun değil de belli bir koordinasyonla paydaş
kurumlarla sürdürülebilir korumayı hedeflemektedir. Model bir örnek çalışma olarak dünyada
sadece Erzurum–Uzundere ve Artvin-Yusufeli ilçe lerinden bilinen ve IUCN (2001)
kategorisine göre; CR (Critically Endangered/Kritik Tehkilede) seviyede tehlike altında olan
Ferula mervynii (Kerkür) bitkisi gibi Korunma zorunluluğu olan türlerle ilgili olarak kamu
kurumları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve halkın daha çok işbirliği içerisinde olması
ülkemizin doğal zenginliğinin korunması bakımından büyük önem arzetmektedir.
x
GİRİŞ
Ferula mervynii (Sağıroğlu & Duman) 2007 yılında Kuzeydoğu Anadolu’dan ayrı bir
bir tür adıyla tanımlanmış ve uluslararası bir dergide yeni tür olarak yayınlanmıştır. Türün tip
lokaliteleri Türkiye Florası’ndaki grid sisteme göre A8 olarak Artvin ve Erzurum olarak
belirtilmektedir. Tür Ferula cinsi içerisinde Güney Anadolu’da yayılış gösteren Ferula
coskunii’ ye benzerlik göstermekle beraber genel görünüşü, dip yaprakları, çiçeklenme şekli
ve merikarp özellikleri bakımından farklılıklar göstermektedir.
Bir ülkenin florasının zenginliği, o ülkede yetişen türlerin sayısı ile, ilginçliği ise
bitkilerin yayılışı ve çeşitli vejetasyon tiplerine sahip olması ile ölçülebilir. Ülkemiz, üzerinde
barındırdığı bitkiler açısından dünyada zengin ve ilginç ülkeler arasında yer alır. Bu zenginlik
ve ilginçlik çeşitli iklim tiplerinin etkisi altında olması, coğrafik durumu, jeolojik yapısı,
değişik topoğrafik yapılara ve toprak gruplarına sahip olması ve üç farklı fitocoğrafik
bölgenin birleştiği yerde olmasından kaynaklanır (Davis & Hedge, 1975). Türkiye kuzey
yarıkürede yer alan ülkeler arasında floristik açıdan önemli bir yere sahiptir. Türkiye’nin bu
kadar çeşitliliğe sahip olmasının başlıca nedenleri olarak; Avrupa’nın nispeten az engebeli
topografik
yapısına göre Türkiye’nin sahip olduğu oldukça fazla sayıdaki dağlık
kesimlerinden, vadilerinden ve bu vadilerin barındırdığı mikroklimalarının etkisinden
kaynaklanmaktadır. Ayrıca, Türkiye, Akdeniz, İran-Turan ve Avrupa -Sibirya gibi üç farklı
bitki coğrafyası bölgesinin kesiştiği alanda bulunur (Şekil 1); Asya, Avrupa ve Afrika
kıtalarının arasında köprü oluşturur ve her üç kıta arasında karşılıklı bitki göçleri ile
çeşitliliğini artırır. İklimsel, topografik, jeolojik ve edafik çeşitliliğe s ahiptir. Ayrıca Anadolu
toprakları tarımın ilk yapılmaya başlandığı bölgelerden biridir ve buğday, arpa, çavdar, nohut
ve mercimek gibi birçok tarım bitkisinin gen merkezidir (Davis & Hedge, 1975). Bu özellikler
Türkiye’yi ve biyoçeşitliliğini önemli kılmaktadır. Ülkemiz sahip olduğu biyolojik
kaynakların değerinin bilincinde olarak, biyolojik çeşitliliğin korunması ve devamlılığının
sağlanarak insanlık yararına kullanılması adına yürütülen uluslararası süreçlerin yakın
takipçisi olmuştur. Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi başta olmak üzere
birçok uluslararası sözleşmeye imza atmış ve taraf olmuş Türkiye, doğal biyoçeşitliliğimizin
korunması noktasında son yıllarda ciddi çabalar göstermektedir. Belirlenen amaçlara ulaşmak
için kamu kurumları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve halkın daha çok işbirliği içerisine
girmesinin sağlanması hedeflenmektedir. Tedbir alınması zorunluluk arz eden türler kısa, orta
ve uzun vadeler düşünülerek önceliklendirilmiş ve bunların korunması için uygulanması
gereken yöntemler paydaş kuruluşlarla birlikte tanımlanmıştır
1
Bu türün ait olduğu Ferula cinsi Apiaceae familyası içinde 3. Büyük cins olup, dünya
üzerinde 180-185 türle temsil edilmektedir (Pimenov & Leonov, 2004). Ferula mervynii,
Dünyada sadece Artvin ve Erzuruma ait küçük popülasyonlardan kaydı bulunması nedeniyle
IUCN
(2001) kategorilerine göre EN (Endangered B1 a- Tehlike atında) olarak
sınıflandırılmış, fakat CR (Critically Endangered B2 – Kritik olarak tehlike altında)
kategoroisinde değerlendirilmesi önerilmiştir (Sağıroğlu ve Duman, 2007). Türle ilgili yapılan
literatür araştırmaları ve arazi çalışmaları sonucunda Artvin ve Erzurum’dan 2-3 lokaliteden
kayıt verilen türün bu popülasyonlarının da bir kısmının yok olduğu saptanmıştır. Bölgede
projelendirilmiş ve yapımı devam eden baraj projeleri bu populasyonların yok edilmesinde
birinci tehdit ve tehlike olarak görülmektedir. Türün böyle sınıflandırılmasının en önemli
sebepleri olarak, türün yayılış alanın gittikçe azalması ve bu popülasyonlardaki olgun birey
sayısının ciddi azalışın olması ve bu durumun bu proje kapsamında yapılan arazi çalışmaları
sırasında da tespit edilmesi bitkinin ciddi tehdit altında olduğunu ve korunmaya ihtiyaç
duyduğunu göstermektedir.
Şekil 1: Türkiye’nin İçinde Yer Aldığı Fitocoğrafik Bölgeler (Davis (1970)’ e ; Anadolu Diyagonali
(Çaprazı); Grid Sistem (http://www.dkm.org.tr/anadolu-caprazi/anadolu-caprazi-nedir.php))
2
1. TÜRÜ TANIYALIM
1.1.
Hakkında Genel Bilgiler
Literatürde Ferula isminin ilk kullanılışı Linne ile başlar. Linne ilk olarak Ferula
communis'i isimlendirmiştir. Ferula türleri Anadolu' da genel olarak Çaşır, Çakşır otu
olarak isimlendirilmektedir. Ferula cinsine ait bazı türler Umbelliferae familyasının
bazı cinsleri ile karıştırılmaktadır (Thapsia, Foeniculum). Doğu Anadolu bölgemizde de
Ferula türleri, Prangos (P. pabularia Llndl., P. paltyclaena Boiss., P. ferulacea Boiss.) ve bazı
Ferulago türleri (F. asparagifolia Boiss., F. longistylis Boiss.) ile Seseli andronakii Woron türü
çaşır veya çakşır otu olarak bilinmektedir. Van ve çevresinde Ferula türlerine (F. orientalis, R
hausknechtii) beliz adı verilmektedir. Anadolu'nun farklı bölgelerinde Ferula türlerine
değişik isimler verilmektedir. Bunların başlıcaları çağşır, çanşur, hiltik, bitik, asa otu
(Silifke), helizan, kerkür, siyabo, kasın (Sivas- F. szowitsiana )’dır.
1.1.1. Taksonomik Hiyerarşi
Kingdom
(Alem)
: Plantae
Division
(Bölüm)
: Magnoliophyta
Class
(Sınıf)
: Magnoliopsida
Subclass
(Altsınıf)
: Rosidae
Order
(Takım)
: Apiales
Family
(Aile)
: Apiaceae
Genus
(Cins)
: Ferula
Species
(Tür)
: Ferula mervynii Sagiroglu & H.Duman
1.1.2. Apiaceae (Umbelliferae) Ailesi
Apiaceae familyası üyeleri genellikle internodlarda içi dolu ve kuvvetli gövdeye sahip otsu
bitkilerdir. Bitkiler sukkulent yada değildir. Yapraklar tabanda rozet şeklinde; gövdede
almaçlı dizilmiş; tabanda yaprak kını bulunur; basit ya da bileşik bazen peltattır, bileşik
olduğunda ternat, pinnat, bipinnat ya da çok pinnat bazen de palmat; yaprak kenarı düz,
parçalı, dikenli olabilir; stipul bulunmaz; yaprak büyüklüğü değişkendir; damarlanma pinnat,
palmat ya da paraleldir. Genellikle birleşik umbel, basit umbel nadiren simöz çiçek durumları
3
görülür. Çiçek durumunda 3 brakte vardır ya da yoktur. Çiçekler genellikle brakteollü;
brakteoller küçüktür. Bitkiler genellikle hermafrodittir, andromonoik, poligam ya da dioik
olabilir. Kaliks indirgenmiş; indirgenmemişse serbest ya da birleşik, kesinlikle kaliks tüpü
oluşturmaz, sepal 5, çok küçük. Korolla serbest; petal 5; beyaz, sarı, pembe ya da eflatun;
nadiren petalsizdir. Stamen 5, perianttan bağımsız, sepallerle karşılıklı dizilir, fertil,
tomurcukta içe dönüktür. Ovaryum alt durumlu (1-)2 bölmelidir. Stilus 2, tabanı genişleyip
stilopodyum oluşturmuştur. Plesantasyon axillar ya da apikaldir. Ovül her bölmede 1 ya da 2
tanedir. Meyve kuru, 2 merikarplı şizokarptır. Her merikarp 1 tohumludur; merikarpların iç
yüzleri birbirine bakar; arada birbirine bağlayan karpofor bulunur; dış yüz ise 5 birincil sırtlı,
nadiren 4 ikincil sırt da bulunur. Sırtlar arasında vitta (yağ kanalları) bulunur. Tohumlarda
yağlı endosperm bulunur (Pimenov and Leonov, 2004; Davis, 1972).
Apiaceae familyasındaki bitkiler genellikle kendilerine has bir kokuya sahiptirler, buna neden
taşıdıkları uçucu yağ, reçine zamk veya müsilaj karışımlarıdır. Bu karışımlar bitkinin özellikle
meyve, petiol, gövde, yaprak ve köklerinde yer alan salgı kanallarında bulunur. Apiaceae
familyasında Conium maculatum L., ve Aethusa cynapium L. gibi pek çok zehirli tür
bulunurken, Petroselinium crispum (Miller)A.W. Hill., Daucus carota L., Apium graveolens
L., Pastinaca sativa L., Foeniculum vulgare Miller, Pimpinella anisum L., Anethum
graveolens L., Coriandrum sativum L. ve Carum carvi L. gibi türleri sebze, şifalı bitki ve
baharat olarak değerlendirilir. Dorema ammoniacum D. Don. ve Aegopadium podagraria L.
gibi bazı türlerde uzun süre şifalı bitki olarak kullanılmıştır.
1.1.3. Ferula L. Cinsinin Özellikleri
Yurdumuzda 23 tür ve dört alt tür ile temsil edilen Ferula cinsi bitkileri otsu, çok yıllık,
monokarpik veya polikarpik, çoğunlukla soğan (Allium) gibi kokan bitkilerdir. Kazık kök
kuvvetli olup, odunsudur. Gövde dallanması, alternat, karşılıklı veya vertisillat olup, gövde
tabanı lifsi artık kınlarla örtülüdür. Gövde 0.2-10 cm çapında, (20-)50-250(-500) cm
uzunluğunda, genellikle sağlam yapılı, dik, silindirik, genellikle belirgin oluklu, yeşilimsimumsu veya menekşe renktedir. Tabanda bulunan alt gövde yapraklarının ayası genellikle
triangular-ovat, yaprak sapı genişleyerek gövdeyi sarıcı, tüylü ya da tüysüz, yaprak sapının
kınsız kısmı 0-50 cm; yaprak ayaları 3-7 pinnat, yaprak segmentleri ovat-oblong, filiformsetaseous ile linear arasında değişmekte, segmentler 1-70 mm, tüylü ya da tüysüz, uçları
akutakuminat, segment lopları bazen 1-2 pinnatisekttir. Üst gövde yaprakları kınlı olup
4
oblong-ovat ile lanseolat arasında değişmektedir; daha yukarılarda giderek küçülmektedir.
Kınlar çok iyi gelişmiş, genellikle derimsi, gövdeyi sarıcıdır. Çiçek durumu panikulatkorimboz, çiçekler genellikle hermafrodit, bazen yan umbellerde erkek organlar gelişmiştir.
Dallanma seyrek veya sık, tabana yakın veya uzaktır. Merkezi umbellalar verimli, saplı veya
sapsız, raylar genellikle dik yükselicidir. Yan umbellalar genellikle verimsiz, uzun saplı olup
bazen yan umbel yoktur. Umbellulalar 6-55 çiçekli, olgun meyve sapı 1-20mm’dir. Brakteler
yoktur. Brakteoller birkaç tane çok küçük, tüylü veya tüysüz, dökülücü bazen yoktur. Sepaller
körelmiş veya yoktur. Petaller genellikle sarı renkte, tüysüz veya nadiren tüylüdür.
Merikarplar; sırtta basık şekilde yassılaşmış, eliptik-oblong ile ovat-obovat arasında
değişmekte, 5-20 x 3-15 mm, olgunlaştığında kahverengiden kremsi renge kadar değişiklik
gösterirler. Sırttaki kanatlar genellikle filiform, yan taraftakiler 0.3-4 mm genişliğindedir.
Merikarplar stilopodyuma yakın tarafta şişkin veya değil, kommisural yüzeyleri genellikle
düz, nadiren asperousdur. Stilus kalıcı veya dökülücü olup genellikle başcıklı; stilopodyum
konikal veya terete; reçine kanalları belirgin veya değil, sırt kısımdaki her valekulada 1-6,
kommisuralda ise 2-10 reçine kanallıdır. Kommissural taraftaki reçine kanalları karpofora
yakın veya uzaktır. Karpofor tabanda iki yarıklıdır. Tohum yüzeyi düz veya az konkavdır
(Peşmen, 1972; Sağıroğlu, 2004; Menglan and Watson, 2005).
Ferula isminin ilk kullanılışı Linne (1753) ile başlar. Linne, ilk olarak Ferula communis’i
isimlendirmiştir (Baytop, 1977). Linne’den sonra ilk ciddi araştırmayı Boissier (Boissier,
1872) yapmıştır; çalışmasını ‘Flora Orientalis’ adlı eserde toplamıştır. Boissier, bu eserde tüm
Ferula türlerini üç seksiyon altında toplamıştır; bu seksiyonlarda toplam 29 tür belirtmiştir.
Boissier, 1888’de, yayınladığı ek cilttekilerle beraber toplam 30 tür vermiştir. Boissier, bu
seksiyonları yaparken merikarplardaki vittae sayıları ve petallerin şeklini temel almıştır.
1.1.4. Türkiye’nin Ferula türleri
Ferula cinsi yurdumuzda Doğu Anadolu, orta Anadolu, Güney ve Güneydoğu Anadolu ile
Doğu Akdeniz de çokça yetişmektedir. Ortalama yükseklikleri 2 metreyi bulan sarı renkli
çiçekleri olan otsu bir şifalı bitkidir. Anadolu’nun farklı bölgelerinde Ferula türlerine
değişik isimler verilmektedir. Ferula drogları, geçmişte insanlar tarafından çok değişik
amaçlarla kullanılmıştır. Günümüzde de çeşitli şekillerde kullanıldığı görülmektedir.
“çakşır”, Türkiye’deki Ferula cinsinin revizyonu ile ilgili çalışmada (Sağıroğlu, 2005),
Ferula cinsi yeni tanımlanan türler de dahil edilerek altcins ve seksiyonlara ayrılmıştır.
Sağıroğlu (2005), cinsin ülkemizde 23 tür ve dört alt tür olmak üzere 27 taksonla temsil
5
edildiğini belirtmiş; bunların ülkemizdeki yayılışlarını göstermiştir.
Bu çalışma ile Türkiye Florasındaki dokuz endemik taksona sekiz endemik takson daha
ekleyerek 17 endemik taksonu olan (%62.9) bir cins durumuna getirilmiştir (Sağıroğlu,
2005). Tablo 1.’de ülkemizde yayılışa sahip Ferula taksonlarının endemizm durumları ve IUCN
kategorileri literatür verileriyle sunulmuştur. Bu tabloya göre 10 Ferula taksonu CR ve 5 taksonda
EN kategorisinde tehdit ve tehlike altındadır.
Tablo 1. Ferula taksonlarınm endemizın ve IUCN kategorilerinin karşılaştınlması
(Sağıroğlu, 2005).
Endemizm
Tehlike kategorisi
Taksonlar
Sağıroğlu
(2005)’e göre
RED data
Book’a göre
Sağıroğlu
(2005)’e göre
LC
Endemik
Endemik
CR
Endemik
CR
Endemik
CR
1
F. szowitsiana
2
F. drudeana
3
F. cosk:unii sp. nov.
4
F. mervynii sp.nov.
5
F.communis
VU
7
F. tingitana
LC
8
F. duranii sp. nov.
9
F. lycia
10
F. hermonis
11
F. anatolica
12
F. orientalis subsp. orientalis
13
F. orientalis subsp. ingolensis
14
F. brevipedicellata
15
F. halophila
16
F. rigidula subsp. rigidula
17
F. rigidula subsp. rupestris
18
F. parva
19
F. tenuissima
20
21
6
Türkiye
Florasına (Davis,
1972)’e göre
Endemik
Endemik
Endemik
Endemik
Endemik
LR(cd)
VU
VU
CR
DD
CR
LC
Endemik
Endemik
Endemik
CR
Endemik
EN
Endemik
VU
EN
LC
VU
Endemik
Endemik
VU
Endemik
Endemik
EN
VU
F. haussknechtii
F. pesmenii subsp. nov. pesmenü
CR
Endemik
EN
22
F. pesmenii subsp. hadimensis
23
F. elaeochytris
24
F. longipedunculata
25
26
27
F. amanicola
F. huber -morathü
F. caspica
Endemik
CR
LC
Endemik
Endemik
EN
CR
Endemik
Endemik
EN
CR
Endemik
Endemik
EN
EN
-
-
VU
VU
1.1.5. Ferula mervynii Türünün Morfolojik Özellikleri
Diğer Ferula Türlerinden kolayca ayrılan belirgin bir tür olan F. mervynii görünüş
olarak F. coskunii' ye benzer. Polikarpik, çok yıllık, kök silindirik-dikdörtgenimsi, 0.5-2 cm
genişliğinde, kök bazen 2 gövdeli. Gövde tabanında ipliksi yaprak sapı kalıntıları mevcut, 1-3
cm, gövde silindirik, 30-90 (-130) cm, tabanda 1,5-6 mm çapında, tüysüz. Taban
yaprakları triangular-ovat, 10-20 x 6-15 cm, tüysüz, kınsız yaprak sapı 1-3 cm; yaprak ayası
3-4 pinnat, son segmentler linear, 5-25 x 0,5-2 mm, gövde yaprak lopları daha uzun, uçları
akut-mukronat. Bütün kınlar zarımsı yapıda, tüysüz, oluklu, hafifçe şişkin, hafifçe mavimsi yeşil, linear-lanseolat, 4-10 x 0,2-0,5 cm; alt ve orta kısımdaki kınlar gövdeyi sarıcı; üst
taraftaki kınlar gövdeyi yarı sarıcı. Çiçeklenme durumu çok seyrek panikulat-kompound,
genellikle yan umbeller yok varsa merkezi umbel 2 cm uzunluğunda; ray'lar 4-11 tane, 2-8
cm, eşit değil, yükselici; umbellulalardaki çiçek sayısı 20-55 tane, olgun meyve sapı 5-15
mm, eşit değil. Brakteol genellikle yok, nadiren 2-4, 1-2 mm, linear-lanseolat, tüysüz,
dökülücü. Sepaller tamamen körelmiş. Petaller koyu sarı renkte, 1-1,5 mm, tüysüz, uçtan içe
kıvrık. Merikarplar eliptik-oblong, 4-5 (-7) x 2-4 mm, olgunlaştığında koyu kahve renkte
meyvenin sırt taraftaki kanatlar belli belirsiz filiform yapıda, yan taraftaki kanatlar 0,1-0,3
mm genişliğinde, commissural yüzey asperous; stilus kalıcı, sitilopodyum silindirik, belirgin
şekilde dalgalı; sırttaki her kanat arasında 2-4, karın tarafında ise 2-4 reçine kanallı,reçine
kanalları karpafora yada lateral kanatlara yakındır (Şekil 2). Çiçeklenme: 7-8. ay.
Yetişme ortamı ve yükseklik : Eğimli taşlı yerler, serpantin kayalıklar, 650-1100 m.
Tehlike kategorisi: CR. (Critically endangered)
Endemizm: Yöresel endemik.
7
Şekil 2 . F. mervynii. Morfoloji A(l ): Taban yaprağı, A(2): Alt Gövde Yaprağı. B: Taban
Yaprağı. C: Meyveli Unıbel. D: Merikarp. E: Merikarpın Enine Kesiti (Sağıroğlu, 2005).
8
Meyye yapısı
Merikarpların rengi: Koyu kahverengi
Merikarpların şekli: Eliptik-oblong
Merikarpların ölçüleri: 4-7 x 2-4 mm Stilopodyumun şekli : Silindirik
Sırttaki kanat:
Belli-belirsiz ipliksi
Yan kanat :
0.1-0.3 mm genişliğinde Sırtta her valekuladaki vittae sayısı :2-4 tane
Kommissural yüzeydeki vitta sayısı ve yüzeyin yapısı :2-4
Kommissural yüzeyin özelliği: Karpofora veya yan kanatlara yalcın ve yüzey süngerimsi.
Yüzey ornemantasyonu:
Tüpsü, pulsu (Tubules, scale)yapıda. Tüpsü yapılar 2-6 µ
kalınlığında
Polen Özellikleri
Polen tipi
:Radial-simetrili, trikolporate
Polen şekli
:Perprolata
Polar eksen(P)
:34.60 µ.
Ekvatoral eksen(E)
:14.10 µ.
P/E
:2.45 µ.
Apertür özelliği
:Kolpus'lar (C) belirgin, dar ve uzun, 26.92 µ; por şekli oblata,
endoapertür şeklinde uzamış, plg:3.58 µ., plt: 5.17 µ, plglplt: 0.68 µ.
Ekzin yapısı
:Tektat
Omemantasyon
: Rugulat
Taban yapraklarının özellikleri hariç, ince gövde özelliği, kın şekli ve yapısı, çiçeklenmesi,
küçük meyveli olması ile F. coskunii ' ye benzerlik: gösterir. F. coskunii 'den taban
yapraklarının 3-4 pinnat ve tüysüz oluşu, kınsız yaprak sapının kısa olması, umbellulalardaki
çiçek sayısının fazla olması, meyve sapının daha uzun olması, merikarplarının daha küçük ve
kommissural yüzeyin asperous olması, dorsal vitta'ların fazla olması ile ayrılır.
9
1.1.6. Ferula Cinsinin Tıbbi ve Ekonomik Önemi
Ferula cinsine ait bitkilerin yurdumuzda ve dünyanın değişik yerlerinde halk tıbbında
şifalı bitkiler olarak kullanıldığı bilinmektedir (Kılıc and Bagci, 2013). Günümüzde Ferula
drogları; kuvvet verici (afrodizyak), vücudu güçlendirici, mikrop öldürücü, öksürük sökücü,
kabızlıkta gevşetici olarak, hemoroid tedavisinde, idrar yolu hastalıklarında ve zehirlenmelere
karşı panzehir olarak kullanılmaktadır. Cinsin tıbbi ve farmakolojik özelliklerinden dolayı
birçok türün kimyasal yapısı çalışılmış olup halen devam etmektedir. Özellikle cinsin kokulu
ve aromatik yapıları olan uçucu yağları ve bu yağlarn bazı hastalıklar üzerindeki etkileri
üzerinde yapılmış birçok çalışma bulunmaktadır. Bitki üzerinde yapılan bu çalışmalarda;
benzoik asit, methanolik koumarinler, antibakteriyal sesquiterpenoidler, terpenoidler,
ferulenol, esterler, methanol, ethanol, sülfidler, fosfolipidler, germakrane alkol,13
hidroksimetilen 12 tetradekatrien gibi kimyasallar tespit edilmiştir. Çakşır otunun Yararları
olarak;
cinsel isteği ve gücü arttıran önemli bir afrodizyak, sperm sayısını ve sperm
hareketlerini de arttırıcı etkisinin olduğu, kasların güçlenmesine ve s inir sistemine de olan
faydası nedeniyle sinirleri yatıştırma, sakinlik verme özelliği de bulunduğu bildirilmektedir.
Ferula cinsinin bazı türleri insanlar tarafından tüketilmektedir. Ferula meifoliae türü çok eski
tarihlerden beri bilinen ve kullanılan bir bitkidir. Doğu Anadolu’da haşlanıp acılığı
giderildikten sonra gıda olarak kullanılır, turşusu yapılır. Ayrıca hayvan yemi olarak da
kullanılır. Çakşır otu, kökleri toz edilip bal ile karıştırılıp kudreti arttırıcı olarak da
kullanılmaktadır. Orta ve Doğu Anadolu dağlarında yetişen diğer bir Ferula türü, F. rigidula
“suyabu” adıyla tanınır. Rayları (ışınları), Van bölgesinde hazırlanan, çok sevilen ve yenen
meşhur “Otlu peyniri”nin içine konmakta ve özel bir tad vermektedir. Ülkemizde yetişmeyen,
İran ve Türkistan’da yetişen Ferula assa-foetida türünün köklerinden elde edilen usâre
“şeytan tersi” adını alır. Bu madde sarımsı esmer renkte, sarımsak kokusunda, soğukta
sertleşen, sıcakta yumuşayan ve acı lezzettedir. İçerisinde, zamk, uçucu yağ ve organik asitler
vardır. Sinir sistemini yatıştırıcı, hazmı kolaylaştırıcı ve kurt düşürücü etkileri görülür.
Baharat olarak da Doğu ülkelerinde kullanılır . Ege bölgesinde ise kuru gövdesi baston olarak
kullanılır. Orta Asya ve diğer bölgelerde kökleri kaynatılarak elde edilen süt sonradan hava ile
temasta kahverenk alır ve donar. Bu, içecek olarak kullanılır. Köklerinden elde edilen özüt su
ile karıştırılarak lapa yapılır ve yenir. Güzel kokulu ve ekşimsi bir tadı vardır.
10
1.1.7. Ferula mervynii Türünün Biyolojik Özellikleri (Yaşam Evresi)
Ferula mervynii Haziran ayının başlarında çiçek tomurcuları görülmeye başlayıp, ilk
çiçeklerini bu ay içerisinde göstermektedir.
Çiçeklenme dönemi Haziran ayı
sonu ile
başlayıp Temmuz ayının ortalarına kadar devam etmektedir. Aynı zamanda ve aynı çiçek
üzerinde hem çiçek hemde meyve görülebilmektedir. Olgunlaşmamış ilk meyveler Temmuz
ayının ilk haftalarında gözlenmektedir. Olgunlaşmış ilk meyve ve tohumlar ise Temmuz
ayının son haftasında gözlenmektedir. Bu süreç Eylül ayının ilk haftalarına kadar devam
etmektedir (Tablo 2)
Tablo 2. Ferula mervynii’nin Fenoloji Takvimi
Aylar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Vejetatif Dönem
Çiçek
Tomurcuğu
Çiçek
Generatif
Dönem Olgunlaşmamış
Meyve
Olgunlaşmış
Meyve /Tohum
11
Haziran 2015, Uzundere Erzurum
Foto: Dr. Ümit SUBA ŞI
Fotoğraf 1. Ferula mervynii Genel Görünüm
12
Haziran 2015, Uzundere Erzurum
Foto: Dr. Ümit SUBAŞI
Fotoğraf 2. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı (1)
Haziran 2015,Uzundere Erzurum
Foto: Dr. Ümit SUBA ŞI
Fotoğraf 3. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı (2)
13
Fotoğraf 4. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (1)
Fotoğraf 5. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapı sı (2)
14
Ferula mervyniiDip Yaprak, Uzundere-ERZURUM
Fotoğraf 6. Ferula mervynii’ ye ait Dip Yaprak Yapısı (1)
Ferula mervyniiDip Yaprak , Uzundere-ERZURUM
Fotoğraf 7. Ferula mervynii’ ye ait Dip Yaprak Yapısı (2)
15
Ferula mervyniiYaprak Bağlantısı (Okrea), Uzundere-ERZURUM
Fotoğraf 8. Ferula mervynii’ ye ait Gövde (Okrea) Görünümü
Ferula mervyniiKök Yapısı, Uzundere-ERZURUM
Fotoğraf 9. Ferula mervynii’ ye ait Kök Görünümü
16
1.1.8. Çiçek ve Tohum Verimi
Umbeldeki çiçek sayısı 35-50 arasında olup, merikarp açılmayan kuru meyve tipine sahiptir
(Fotoğraf 10;11).
Ferula mervyniiOlgun Meyve, Uzundere-ERZURUM
Foto: Prof.Dr. Eyüp BAĞCI
Fotoğraf 10. Ferula mervynii’ye ait Kurumuş Tohumlu Birey (1)
Ferula mervyniiTohum, Uzundere-ERZURUM
Foto: Prof.Dr. Eyüp BAĞCI
Fotoğraf 11. Ferula mervynii’ye ait Kurumuş Tohumlu Birey (2)
17
1.2. Ferula Cinsinin Dünyadaki Durumu
Ferula cinsi, Güney-Batı Avrupa, Orta Avrupa, Orta Asya, Çin, Afganistan, Suriye,
Filistin-İsrail, Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika’ya kadar geniş bir coğrafyada yayılış gösterir.
Ferula cinsinin gen merkezi Orta Asya’dır. Ferula, Apiaceae familyasından dünyada en fazla
tür içeren üçüncü cins olması yönü ile de ilginçtir. Dünyada şu ana kadar yaklaşık 445 Ferula
taksonu yayınlanmıştır. Fakat bunların büyük bir kısmı sinonimdir. Ferula cinsi, günümüz
dünyasında yaklaşık 180-185 tür ile temsil edilir (Peşmen, 1971; Pimenov and Leonov 2004;
Sağıroğlu, 2005; Elibol, 2009).
Ferula cinsi ile ilgili 1947 yılında Korovin tarafından yapılmış bir monograf çalışması
vardır. Korovin, tüm Ferula’ları altı altcinse ayırmıştır. Korovin’den sonra yazılan Filistin
florasında sekiz Ferula türü belirtilmiştir. Ancak burada bu altcinsler kullanılmamıştır. Türler
seksiyon adı altında verilmiştir. Seksiyonlar ise Boissier’in sınıflandırması dikkate alınarak
sunulmuştur (Zohary 1966 a;b). Suriye florasında sekiz Ferula türü vardır. Buradaki türlerin
verilişinde herhangi bir altcins ve seksiyon ayırımı yapılmamıştır (Mouterde, 198a;b). İran
Florası’nda ise 53 tür vardır. Bu bitkiler, altcins kullanılarak Korovin’in Monografına uygun
şekilde verilmiştir (Chamberlain and Rechinger, 1987 a;b)
1.3. Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu
Bitkinin tip lokalitesi (Tip A8. Artvin – Yusufeli Sarıgöl Yolu 1. Km. 650 m.
26.07.2002. M. Sağıroğlu- 2207)’dir. Ayrıca Artvin Yusufeli lokalitel erinden birkaç iyi
populasyonun var olduğu bildirilmekle beraber bu bölgede yapılan ve yapılacak olan
barajların sayısının fazla olması bitkinin geleceğinin ciddi tehlike altında olduğunu
göstermektedir. Ayrıca yapılan arazi çalışması sonrasında Ferula mervynii’nin Erzurum
sınırları içerisinde yayılışı Erzurum merkezine 84 km uzaklıkta bulunan Uzundere ilçesi ile
sınırlı olduğu görülmüştür. Muhtemel yayılış alanı olarak Uzundere ilçesine bağlı Altınçanak
köyü sınırları içerisinde yayılışa sahip Ferula mervynii, yaklaşık 0,156 km2 yayılış alanına
sahip olarak saptanmıştır. Yaklaşık ardarda 4 -5 tepe de yayılış gösteren bitkinin bu
lokalitedeki potansiyel birey sayısının 250-300 birey olarak sayılmıştır. Bunun dışında
Erzurum il sınırları içinde farklı lokalitelerde de arazi çalışması yapılmış fakat sadece bu
lokaliteden bitki örneğine rastlanmıştır. Var olduğu belirtilen Azort yaylası ve baraj girişi
lokalitelerinde yapılan arazi çalışmalarıında bitkiye rastlanmamıştır.
18
1.3.1.Ferula mervynii Türünün Yaşam Ala nına İlişkin Flora ve Vejetasyon Özellikleri
Türün yayılış alanında, 15 familyadan 19 takson gözlemlenmiştir. Bu taksonlardan
3’ünün uluslararası ölçekte tehlike sınıfları IUCN(2001)’göre Tablo 3’te sunulmuştur. Bu
taksonlardan 6’sı ise Ulusal ölçekte Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabına göre endemik olarak
değerlendirilmektedir.
Tablo 3. Ferula mervynii Bitkisinin Yaşam Alanı ve Çevresinin Florası
Familya
Bilimsel Adı
Türkçe adı
Endemizm
IUCN
Sumak
Endemik
VU
Sığır kuyruğu
-
-
Anacardıaceae
Rhus coriaria L.
Scrophulariaceae
Verbascum gracilescens Hub.-Mor.
Apiaceae
Ferula szowitsiana DC.
Çakşır
-
-
Anethum graveolens L.
Dere otu
-
-
Caragana grandiflora (Bieb.) DC.
Karagana
Erzurum çiviti
-
-
Hum
-
LC
Tesbihcik
-
VU
Brassicaceae
Isatis erzurumica Davis,
Ephedraceae
Ephedra major Host
Liliaceae
-
-
-
Boraginaceae
Asphodeline tenuior (Fischer)
Ledeb. ssp. tenuiflora (C.Koch)
Tuzlaci
Atraphaxsis billardieri Jaub. &
Spach. var. tournefortii (Jaub. &
Spach) Cullen
Onosma sericeum Willd.
Kağıt emcek
-
-
Fabaceae
Chesneya elegans Fomin L.
Hoş Çeşneya
Endemik
-
Fabaceae
Astragalus eriocephalus Willd.
Geven
Endemik
-
Kaya yarpuzu
Endemik
-
Boz şavlak
Endemik
Kısakılaç
-
-
Yaz iğneliği
-
-
Savran
-
-
Güngülü
-
-
Gökmahmuz
-
-
Polygonaceae
subsp. eriocephalus
Lamiaceae
Micromeria elliptica C.Koch,
Phlomis armeniaca Willd.
Poaceae
Stipa caragana Trin.
Geraniaceae
Erodium oxyrrhynchum Bieb.
Asteracae
Helichrysum plicatum DC. subsp.
plicatum
Helianthemum nummularium (L.)
Miller
Ranunculaceae
Consolida hohenackeri (Boiss.)
Grossh.
19
1.3.2. Yaşam Alanı (Habitat)
Ülkemizde 2 (A8: Erzurum; A9: Artvin) ilimizden bilinen Ferula mervynii, Habitat olarak
eğimli taşlı yerleri ve serpantin kayalıklar tercih etmekte olup 650-1100 m. aralıktaki
yüksekliklerde yayılış göstermektedir (Fotoğraf 12 ve Fotoğraf 13).
Şekil 3 . F. mervynii’nin Türkiye Dağılışı (A8: Erzurum; A9: Artvin)
20
Ferula mervyniiHabitat Görünümü , Uzundere-ERZURUM
Fotoğraf 12. Habitat Görünümü (1)
Ferula mervyniiHabitat Görünümü, Uzundere -ERZURUM
Fotoğraf 13. Habitat Görünümü (2)
21
1.3.3. Ferula mervynii Türünün Dağılımı ve Nüfusu
Ferula mervynii Erzurum ve Artvin olmak üzere ülkemize iki lokaliteden
bilinmektedir. Ancak burada yalnızca Erzurum il sınırları içerisinde bulunan dağılımından ve
populasyon büyüklüğü değerlendirilmiştir.
Ferula mervynii, Erzurum ili Uzundere ilçesi Altınçanak köyü sınırlarında yayılış
göstermektedir.
Altınçanak köyü 0,156 km2 alanda (Fotoğraf 15) yayılış göstermekte olup
buradaki populasyonda gözlenen birey 250-400 olarak tespit edilmiştir.
Ferula mervyniiHabitat Görünümü, Yusufeli-ARTVİN
Fotoğraf 14. Ferula mervynii’ nin Artvin – Yusufeli (Sarıgöl) Populasyonu
22
Fotoğraf 15. Ferula mervynii Yaşam Alanı (Erzuru m–Uzundere) Uydu Görünümü (Google,
2015)
1.3.4. Ferula mervynii Yaşam Alanlarının Mülkiyet Durumu
Ferula mervynii yayılış alanı mülkiyeti kamu arazisi olup hazineye aittir. Yusufeli lokalites i
bölgedeki baraj yapımından dolayı ve bölgenin su altında kalma tehlikesi altındadır (Fotoğraf
16;17).
2. TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER
Çalışma sırasında elde edilen bulguların değerlendirmesinden ve literatür araştırması
sonrasında türü tehdit eden dört ana problem tespit edilmiştir. Tehditler ve tehdit düzeyleri
Tablo 4’de verilmekte olup, tehditlerle ilgili ayrıntılı bilgiler aşağıda verilmiştir.
23
Fotoğraf 16. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(1)
Fotoğraf 17. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(2)
24
Tablo 4. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi Tür Koruma Eylem Planı Tehditler ve Düzeyi
Tehditler
Etkisi
Bölgede antropojenik etkilerin
Türün tamamen alandan yok
genişlemesi
olmasına sebep olacaktır.
Bölgede yapılacak tarım ve orman
Sürülmesi veya seki kesilmesi sonucu
faaliyetleri
tür tamamen yok olacaktır
Tehdit düzeyi
Kritik
Kritik
Bitkilerin gelişmemesi veya tohum
Bölgede baraj benzeri yapıların, alanın
bırakamaması sonucu birey sayısının
su bakımdan fakirleşmesine ve
azalmasına, yakın ve uzun vadede
mikroklima özelliğini değiştirmesi
bitkinin populasyonlarını tehdit
Yüksek
etmektedir.
Yörede çakşır bitkisinin toplanarak
kullanıması sonucu toplanarak
yanlışlıkla da olsa kullanılma ihtimali
Bitkinin az olan popülasyon ve birey
sayısının tamamen yok olması
Orta
2.1. Ferula mervynii Türü Üzerindeki Tehditler
Bitkinin Artvin - Yusufeli popu lasyonu türün otörleri (Sağıroğlu & Duman, 2002)
tarafından birey sayısı açısından daha iyi populasyonlara sahip olduğu fakat bölgede yapılan
ve yapılacak baraj çalışmalarının bitkinin neslinin tehdit edebileceğini rapor etmişlerdir.
Bitkinin Erzurum–Uzundere populasyonu genel olarak yerleşim alanına yakın yerler olması
nedeniyle antropojenik(insan) etkilerle tehdit altındadır. Bunun yanında özellikle tip
lokalitesininde bitkinin ilçenin (Yusufeli) merkezinde yerleşim yerinde bulunması bitkinin
tehdit ve tehlike seviyesini artırmaktadır. Erzurum–Uzundere lokalitesi ise aynı şekilde
Altınçanak köyünün üst kesimleri olması ve yerleşim alanına çok yakın ve sınır olması
nedniyle ve özellikle şahıs mülkiyetinin hemen sınırında bulunması nedeniyle ciddi tehlike
altındadır. Arazinin kadastro dışı ve hazine arazisi olması bitkinin korunmasında çeşitli
kolaylıklar getirmekle beraber yörede yapılacak her türlü tarımsal, ormansal ve antropojenik
faaliyetler bitkinin populasyon sayısının azalmasına sebebiyet verecektir. Bu bağlamda
yapılan Tür Koruma Eylem Planı büyük önem arzetmektedir.
25
2.2. Bitki Çeşitliliğine Yönelik Tehditler
Biyoçeşitlilik; kara, deniz ve diğer sucul habitatlarda ve ekolojik
komplekslerdeki canlılar
arasındaki çeşitliliktir ve tür içinde, türler arasında ve ekosistemlerdeki farklılıkları kapsar
(UNEP, 1992). Küresel Biyoçeşitlilik Stratejisi kapsamında desteklenen tanıma göre
biyoçeşitlilik; bir bölgedeki gen, tür ve ekosistemlerin tamamıdır (WRI, IUCN and UNEP
1992). Castri ve Younes ise biyoçeşitlilik için daha farklı bir tanım geliştirmiştir:
―Biyoçeşitlilik, genetik, taksonomik ve ekolojik ölçekli organizasyonların farklı düzeyleri
arasındaki hiyerarşik etkileşimlerin bir bütünüdür (Castri ve Younes, 1996). Popu lasyonlar
(kendi gen havuzlarıyla birlikte), türler ve ekosistemler de bu üç ölçek arasındaki etkileşim
noktalarındaki temel taşlardır (Solbrig,1991).
Norse ve arkadaşları (1986) biyoçeşitliliği üç temel sınıfa ayırmışlardır: (i) genetik çeşitlilik,
(ii) tür çeşitliliği ve (iii) ekosistem çeşitliliği. Buna göre: genetik çeşitlilik türler arasındaki,
DNA düzeyinde oluşan farklılıkları incelemektedir. Genetik çeşitliliğin ölçülmesinde temel
olarak gen havuzunu oluşturan popülasyonlar incelenmektedir. Tür çeşitliliği ekosistem
içerisindeki farklı türler arasındaki etkileşimleri inceler ve temel etkileşim öğesi türlerdir.
Ekosistem çeşitliliği ise farklı ekosistemleri ve bunlar arasındaki etkileşimleri incelemektedir.
Tür çeşitliliğinin kaybı doğal bir süreçtir. Fosil ve tarihsel verilerden elde ettiğimiz
kadarı ile tüm türler belirli bir yaşam süresine sahiptir. Tahminle re göre her yüz milyon yılda
bir tür yok olmaktadır. Bu yok olmaları açıklamak için farklı araştırıcılar türler arası rekabet,
iklim değişiklikleri, ölümcül genlerin birikimi, akrabalar arası çaprazlanma stresi gibi farklı
teoriler ortaya atmıştır. Türlerin kaybında, kayba neden olan etkinin rastgele olup olmadığına
bağlı olarak 2 farklı süreç bulunmaktadır.
Rastgele olmayan etkiler: Ormanların kesilmesi, habitatların parçalanması gibi belirlenebilme
şansı olan, insan kaynaklı etkilerdir. Bu olaylarda bir popülasyon parçalanabilir veya
amamen ortadan kalkabilir. Ayrıca, bu etki sonucunda güçlenen yeni bir popülasyon yerel
popülasyonu baskılayarak yok olmasına neden olabilir. Önceden belirlenemeyen rastgele
etkiler: Doğal dinamiklerin işin içine daha çok karıştığı bu süreçte, etkiler önceden tahmin
edilememektedir:
1. Nüfus belirsizliği: Popülasyon büyüklüğü hayatta kalma şansı açısından en temel
etkendir (Lande ve Barrowclough, 1987). Araştırmalar 100 bireyden daha az olan bir
popülasyonun
soyunu
devam
ettirebilme
şansının
oldukça düşük
göstermiştir. Yani küçük popülasyonlar yok olmaya daha yakındırlar.
26
olduğunu
2. Çevresel belirsizlikler: İklimlerdeki ani değişiklikler, besin kaynaklarının azalması,
hastalık ve zararlıların yaygınlaşması, rekabetin artması gibi çevresel etkenler tür
çeşitliliğinin kaybolmasında önemlidir (Shaffer, 1987).
3. Doğal felaketler: Sel, fırtına yangın kuraklık gibi doğal felaketler de tür çeşitliliğini
etkiler. Bunlar genellikle çok kısa sürer, ancak etkisi oldukça büyük olur.
4. Genetik belirsizlik: Genomda meydana gelen rastgele değişiklikler ve mutasyonlar da
tür kaybına neden olur.
Rastgele ve Rastgele olmayan etkenler, birlikte veya tek başlarına çalışarak, türlerin
çeşitliliğini etkilemektedirler.
2.3. IUCN Sınıflarının Yapısı
Türlerin kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya olması ve azalması ile ilgili sorunlar 1992 BM
konferansında geniş olarak tartışılmıştır. Sonuçta IUCN (International Union for Conservation
of Nature) (1995) kırmızı kategorileri oluşturulmuştur.Buna göre:
1- Kaybolma Tehlikesi Taşıyan Türler:
Nesli tükenmiş/Yok Olmuş (Extinct, EX): Son 50 yılda yabani formda bulunmayan,
ancak tarımsal yöntemlerle (kültürlemelerle) nesli devam ettirilen türlerdir. Bununla
beraber, bu türler ancak kültürde yaşatılabildikleri için çoğu araştırıcı ―doğada yok
olmuşǁ (EW, Extinct in the Wild) tanımının kullanılmasının daha uygun görmektedir
(Koopwitz ve Kaye, 1990).
Nesli tükenme tehlikesi taşıyan türler (Endangered, EN) : Kısa bir süre içerisinde
(birkaç on yıl) doğadaki yabani formlarının yok olacağı öngörülen türlerdir. Bu gruba
birey sayısı kritik sayıda azalmış ve/veya habitatları ciddi bir şekilde zarar
görmüş/azalmış taksonlar girer.
Kaybolma eğiliminde olan türler (Vulnerable, VU) : Olumsuz şartlar devam ettiği
takdirde, yakın bir gelecekte nesli tükenme tehlikesi taşıyan türler grubuna gireceği
öngörülen türlerdir. Bu gruba, popülasyonları çok fazla dağılan, habitatları şiddetli bir
şekilde bozulan veya popülasyonlarının çoğu veya tamamının boyutunun küçüldüğü
taksalar girer.
27
Nadir bulunan türler (Rare, R) : Sadece belli bir coğrafik bölgede veya habitatta,
küçük, yerel bir popülasyon olarak bulunan türlerdir. Şu anda kaybolma riski olmasa
da insan eliyle ve/veya doğal etkenlerle habitatlarının tahrip edilmesi durumunda bir
üst tehlike seviyesine dâhil edilebilirler.
Tanımlanmamış (Indeterminant,I) türler: Bu gruptaki türler, kaybolma riski veya
eğilimi taşıyan veya nadir bulunan türleridir, ancak bu sınıflardan hangisine
yerleştirilmesi
gerektiğinin
belirlenebilmesi
için
daha
fazla
bilgiye
ihtiyaç
duyulmaktadır.
2- Durumu Bilinmeyen Türler:
Yeterince bilinmeyen türler (K): Yukarıda anlatılan kategorilerden birine dahil
olduğundan şüphelenilen, ancak bilgi eksikliği nedeniyle henüz belirlenememiş
olan türlerdir.
Belirsiz türler (?, Status Unknown): Bu türler hakkında herhangi bir bilgi
bulunmamaktadır.
Aday (Candidate, C): Yukarıda tarif edilen kategorilerden birine dahil olduğundan
şüphelenilen ancak hala incelenmekte olan türler bu gruba girer.
3- Tehlikede Olmayan Türler:
Güvenli veya kaybolma riski taşımayan türler (Not Threatened, NT): Yok
olma tehlikesi içermeyen türleri tanımlayan sınıftır.
3. İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER
Ferula mervynii, tüm populasyonları göz önüne alındığında tehlike kategorisi IUCN
(2001)’e
göre
Critically
Endangered
(Kritik
Tehlikede)
B1ab(i,ii,iii) ver
3.1
(http://www.iucnredlist.org/details/200169/0) olarak değerlendirilmiştir (Duman, H. &
Sağıroğlu, M., 2014). Bununla birlikte türün, Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının
Korunması (BERN) Sözleşmesi ve Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Ticaretine İl işkin
Sözleşme (CITES) uluslararası mevzuatlarda herhangi bir değerlendirmesi bulunmamaktadır.
28
Tablo 5. İlgili Ulusal Mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler
Türkiye’nin sözleşmeye
Uluslar Arası Sözlemenin Adı
Koruma Statüsü
taraf olduğu tarih ve
yayımlandığı Resmi Gazete
Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam
20 ŞUBAT 1984
Ortamlarının Korunması (BERN)
-
RG:18318
Sözleşmesi
Nesli Tehlike Altındaki Türlerin
20 HAZİRAN 1996
Ticaretine İlişkin Sözleşme
-
RG: 22672
(CITES)
4. HEDEFLER
4.1. İdeal Hedef
Bitkinin in – situ korunması ideal hedef olmakla beraber, bunun yapılması için merkezi
idare ile (Erzurum Orman ve Su İşleri
Müd.) görüşmeler yapılmıştır. Bitkinin yetişme
alanında korunmasına yönelik yapılması gerekenler bağlamında halkın bilgilendirilmesi, Milli
parklar çalışanlarının bilgilendirilmesi, eğitilmesi, bölgenin koruma planının hazırlanması bu
çalışmalardan bazılarıdır. Ex–situ koruma sağlanması için de çalışmaların yapılması
gerekmektedir.
Bununla birlikte toplanan bitki örneklerinden herbaryum örnekleri
hazırlanarak Ankara Üniversitesi, Fırat Üniversitesi
Herbaryumlarına verilmiştir. Ayrıca
toplanan tohumlar merkezi idareye teslim edilerek tohum bankalarına gönderilmeleri ve ex –
situ korunmaları sağlanmıştır. Böylece modern biyolojik koruma yöntemleri kullanılarak
bitkinin ex – situ korunmasına çalışılmıştır.
Tablo 6. Ferula mervynii’nin Tür Koruma Eylem Planı İdeal Hedefi
İdeal
Hedef No
İDEAL HEDEF
UYGULAMA ZAMAN
1.
Kerkür bitkisini ve yaşam alanını korumak ve
sürdürülebilir yönetimini sağlayarak gelecek nesillere
aktarmak
2016-2020
29
4.2. Faaliyet Hedefleri
Ferula mervynii Tür Koruma Eylem Planı kapsamında 4 faaliyet hedefi ve bu hedefler altında
toplam 13 faaliyet belirlenmiştir.
Tablo 7. Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planı Faaliyet Hedefleri
Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve
yaşam alanının korunması sağlandı.
Bu faaliyet hedefinin gerçekleşmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür.
1.Her yıl düzenli olarak bitkinin çiçeklenme (Temmuz ve Ağustos ayları)döneminde bireylerini saymak.
2. Kerkür bitkisinin habitatını ve popülasyonunu etkileyebilecek faaliyetlerin her yıl düzenli olarak izlemek ve raporlamak.
3.Türün yaşam alanının uygun olan yerlerinde türü ve habitatı korumak için tel örgüyle çevirmek.
4.Türün mevcut yayılış alanı sınırlarının düzenli olarak her yıl GPS yardımıyla ölçmek ve haritalandırmak.
5.Türün Erzurum ilindeki muhtemel diğer populasyon ve yaşam alanlarını belirlemek için araştırma yapmak.
Faaliyet Hedefi 2: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin populasyonunda %50 artış
sağlandı.
Bu faaliyet hedefinin gerçekleşmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür.
1. Her yıl, bitkinin meyveye geçtiği dönemde (Temmuz-Eylül) tohumlarını toplamak ve kontrollü ekimini yapmak.
2. Kerkür bitkisinin neslinin devamı açısından tohumlarını gen bankalarına ve botanik bahçelerine göndermek
3. Bitkilerin yeni populasyonlarının oluşturulması için üretimi yapılan bireylerin uygun habitatlara aktarılması
Faaliyet Hedefi 3: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin biyolojik ve ekolojik özellikleri
hakkında bilgi eksikliği giderildi.
Bu hedefin gerçekleşebilmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür.
1. Türün sera çalışmalarında kontrollü fide yetiştirerek çimlenme verimi potansiyelini araştırmak.
2. Kerkür bitkisinin tıbbi ve etnobotanik, kimyasal , genetik ve moleküler özelliklerini belirlemek
Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının %
50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı.
Bu hedefin gerçekleşebilmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür.
1. Türün tanıtımına yönelik basılı materyal (afiş, broşür, yapboz, takvim, kalem vb) hazırlamak ve ilgi gruplarına ve yöre
halkına dağıtmak.
2. Bitkiyi bayrak tür olarak belirleyip tanıtmak.
3. Uzundere Kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi ve Orman ve Su İşleri 13. Bölge Müdürlüğü web sitelerinde bitkinin
tanıtımına yönelik bilgi vermek.
4. Uzundere İlçesi ve Altınçanak köyü okullarında öğrencilere yönelik türün önemi ve korunması konusunda eğitim
toplantılarını yapmak.
30
5. FAALİYETLER VE FAALİYET PLANLARI
Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin
mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı.
İlgili Hedefler
Faaliyet no ve faaliyet adı
Faaliyetten sorumlu kurum
ve kuruluşlar
Destekleyen kişi, kurum ve
kuruluşlar
Faaliyetin yeri
Faaliyetin zamanı ve sıklığı
Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür
bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı.
1.Her yıl düzenli olarak bitkinin çiçeklenme (Temmuz ve Ağustos ayları)döneminde
bireylerini saymak.
Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü
Hizmet Alımı
Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü
2016-2020 yılları, Temmuz ve Ağustos aylarında yılda iki kez
Erzurum Şube Müdürlüğü ve Bilim uzmanı tarafından birlikte bitkinin habitatındaki Kerkür
bitkisi bireyleri, tek tek sayılacak, genç ve çiçekli bitki sayıları belirlenecek.
Faaliyet akış planı
Bitkilerin sayılmasında geçici işaretleme yapılacak ve sayım yapıldıktan sonra işaretler
kaldırılacaktır.
Personel, ekipman ve
maliyet
Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli ve bilim uzmanı
Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri
Yönetici yorumu
İlgili Hedefler
ve kuruluşlar
kuruluşlar
Faaliyetin yeri
maliyet
2. Kerkür bitkisinin habitatını ve popülasyonunu etkileyebilecek faaliyetlerin her yıl düzenli
olarak izlemek ve raporlamak
Hizmet Alımı
Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü ve çevresi
2016-2020 yılları, Haziran ve Ekim aylarında yılda iki kez
Erzurum Şube Müdürlüğü ve Bilim uzmanı tarafından bitkinin yaşam alanı izlenecek ve
raporlanacak
Yönetici yorumu
31
İlgili Hedefler
3.Türün yaşam alanının uygun olan yerlerinde türü ve habitatı korumak için tel örgüyle
çevirmek.
ve kuruluşlar
Uzundere Kaymakamlığı, Altınçanak köyü muhtarlığı ve Hizmet Alımı
kuruluşlar
Faaliyetin yeri
2016-2020 yılları arasında
Erzurum Şube Müdürlüğü, Bilim uzmanı ve Altınçanak köyü muhtarı ile birlikte bitkinin
yaşam alanı belirlenerek uygun olan yerlerin çevresi tel örgüyle çevrilecek.
Personel, ekipman ve maliyet
Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri (çit, tel örgü, profil demir vb.)
Yönetici yorumu
İlgili Hedefler
Faaliyet no ve faaliyet
adı
4.Türün mevcut yayılış alanı sınırlarının düzenli olarak her yıl GPS yardımıyla ölçmek ve
haritalandırmak.
Faaliyetten sorumlu
kurum ve
kuruluşlar
Destekleyen kişi, kurum
ve kuruluşlar
Hizmet Alımı
Faaliyetin yeri
Faaliyetin zamanı ve
sıklığı
2016-2020 yıllarında Temmuz, Ağustos aylarında yılda bir kez
Erzurum Şube Müdürlüğü ve Bilim uzmanı ile birlikte bitkinin yayılış alanının sınırları GPS ile
belirlenerek haritalara işlenecek
maliyet
Yönetici yorumu
32
bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı.
İlgili Hedefler
5.Türün Erzurum ilindeki diğer muhtemel popülasyon ve yaşam alanlarını
belirlemek için araştırma yapmak.
Faaliyetten sorumlu
kurum ve kuruluşlar
kuruluşlar
Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Hizmet Alımı
Faaliyetin yeri
sıklığı
maliyet
Erzurum ili geneli
2016-2017 yılları içerisinde
Erzurum Şube Müdürlüğü, Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Hizmet Alımı
ile birlikte bitkinin Erzurum ilindeki diğer popülasyon ve yaşam
alanlarını belirlemek için iş birliği içerisinde bilimsel araştırmalar yapacak
Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, ormancılık araştırma teknik
personeli, öğretim elemanı ve bilim uzmanı
Yönetici yorumu
popülasyonunda %50 artış sağlandı.
İlgili Hedefler
bitkisinin popülasyonunda %50 artış sağlandı.
adı
1. Her yıl, bitkinin meyve sonrası dönemde (Temmuz-Eylül) tohumlarını toplamak
ve kontrollü ekimini yapmak.
Faaliyetten sorumlu
Destekleyen kişi,
Hizmet Alımı
Faaliyetin yeri
sıklığı
2018-2020 yıllarında Hazıran ve Ekim ayında birer kez
Faaliyet hedefi 3.2 ye türün çimlenme potansiyeli sonucuna göre Erzurum Şube
Müdürlüğü, Üniversite ve Bilim uzmanı ile birlikte bitkinin meyveye geçtiği
dönemde tohumları toplanacaktır. Toplama işleminde bitkiler, rastgele seçilecek, 30
birey ve her birinden 20-40 (toplam 600-1200) tohum toplanacaktır. Toplanan
tohumlar ekilerek yerleri işaretlenecektir.
maliyet
Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, öğretim elemanı ve bilim uzmanı
Yönetici yorumu
33
İlgili Hedefler
popülasyonunda %50 artış sağlandı.
adı
2. Kerkür bitkisinin neslinin devamı açısından tohumlarını gen bankalarına ve botanik
bahçelerine göndermek
Faaliyetten sorumlu
ve kuruluşlar
Hizmet Alımı
Faaliyetin yeri
sıklığı
2017-2018 yıllarında Ağustos- Eylül ayında
Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü tarafından
toplanan tohumlar Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tohum gen bankasına ve botanik
bahçelere gönderilecek.
maliyet
Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, bilim uzmanı
Yönetici yorumu
biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında %50 bilgi eksikliği giderildi.
İlgili Hedefler
biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında %50 bilgi eksikliği giderildi.
1. Türün sera çalışmalarında kontrollü fide yetiştirerek çimlenme verimi potansiyelini
araştırmak.
Faaliyetten sorumlu
ve kuruluşlar
Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü, Fidanlık Müdürlüğü, Hizmet Alımı
Faaliyetin yeri
sıklığı
Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü, Erzurum
Orman Fidanlık Müdürlüğü, ve bilim uzmanı tarafından toplanan bitki tohumlarının fidanlık
sera çalışmalarında kontrollü fide yetiştirerek çimlenme potansiyeli araştırılacak.
maliyet
Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü Fidanlık
Müdürlüğü teknik personelleri, bilim uzmanı
Yönetici yorumu
34
İlgili Hedefler
biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında bilgi eksikliği giderildi.
2. Kerkür bitkisinin tıbbi ve etnobotanik, kimyasal , genetik ve moleküler özelliklerini
belirlemek
Faaliyetten sorumlu
ve kuruluşlar
Hizmet Alımı
Faaliyetin yeri
sıklığı
Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü ve öğretim
elemanları ile birlikte bitkinin ve kimyasallarının belirlenmesi ve farmakolojik,
antimikrobiyal, antioksidan vb. etkileri araştırılacak
maliyet
Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, öğretim elemanı
Yönetici yorumu
Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları
ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı.
İlgili Hedefler
Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi
grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında
farkındalık yaratıldı.
1. Türün tanıtımına yönelik basılı materyal (afiş, broşür, yapboz, takvim, kalem vb) hazırlamak
ve ilgi gruplarına ve yöre halkına dağıtmak.
Faaliyetten sorumlu
ve kuruluşlar
Uzundere kaymakamlığı, Uzundere belediyesi
Faaliyetin yeri
sıklığı
maliyet
2016-2020 yıllarında
Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Kerkür
bitkisinin tanıtımına yönelik afiş, broşür, yapboz, masa takvim, kalem, rozet, gibi materyal ilgi
gruplarına tanıtımı ve dağıtımı yapılacaktır.
Tanıtım amacıyla Uzundere kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü
ve Uzundere okullarında çerçeveli afişleri asılacak.
Erzurum Şube Müdürlüğü personeli
Yönetici yorumu
35
İlgili Hedefler
2. Bitkiyi bayrak tür olarak belirleyip tanıtmak.
Faaliyetten sorumlu
ve kuruluşlar
Faaliyetin yeri
sıklığı
Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Kerkür
bitkisinin bayrak tür olarak tanıtımına yönelik afiş, broşür, yapboz, masa takvim, kalem, rozet,
gibi materyal ilgi gruplarına tanıtımı ve dağıtımı yapılacaktır.
Tanıtım amacıyla Uzundere kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü
ve Uzundere okullarında çerçeveli afişleri asılacak.
maliyet
Yönetici yorumu
İlgili Hedefler
3. Uzundere Kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi ve Orman ve Su İşleri 13. Bölge Müdürlüğü
web sitelerinde bitkinin tanıtımına yönelik bilgi vermek.
Faaliyetten
sorumlu
ve kuruluşlar
Faaliyetin yeri
Faaliyetin
sıklığı
zamanı
ve
Uzundere Kaymakamlığı ve Uzundere Belediyesi ile görüşmeler yapılarak kurumların web
sitesinde türün tanıtımına yönelik doküman hazırlanacak. Bu kurumların web sitesinde türün
tanıtımı yapılacak
Personel,
maliyet
ekipman
Yönetici yorumu
36
ve
İlgili Hedefler
4.Uzundere İlçesi ve Altınçanak köyü okullarında öğrencilere yönelik türün önemi ve
korunması konusunda eğitim toplantılarını yapmak.
Faaliyetten
sorumlu
ve kuruluşlar
Uzundere kaymakamlığı, Uzundere ilçe milli eğitim müdürlüğü
Faaliyetin yeri
Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü, muhtemel alanlar
Faaliyetin
sıklığı
zamanı
ve
2016-2020 yılları Mayıs ayında yılda bir kez
Erzurum Şube Müdürlüğü tarafından, Uzundere Kaymakamlığı ve İlçe Milli Eğitim
Müdürlüğü ile Nisan ayında ön görüşme yapılacak. Mayıs ayı 3. veya 4. haftasında öğrencilere
Kerkür bitkisinin tanıtımı konusunda ilköğretim öğrencilerine yönelik bir sunu yapılacaktır.
Sunu Erzurum Şube Müdürlüğü personelleri tarafından verilecektir.
Personel,
maliyet
ekipman
ve
Yönetici yorumu
37
6. UYGULAMA DÖNEMİ ÇALIŞMA PLANI
Ferula mervynii (Kerkür) bitkisinin Tür eylem planı kapsamında öngörülen işbirliği ve
çalışma planı şeması aşağıda görülmektedir.
Şekil 4 . Ferula mervynii Tür Eylem Planı Paydaş Kurumlar İşbirliği Ağı
38
Şekil 5 . Ferula mervynii Tür Eylem Planı Projesi Uygulama Şeması Ana Hatları
39
Tablo 8. Ferula mervynii Tür Koruma Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme Programı
İzleme
Dönemi
I. Dönem
II. Dönem
III. Dönem
IV.
Dönem
V. Dönem
40
Süresi
İzleme Kıstasları
1.Koruma planı oluşturuldu mu?
2. Koruma bandı oluşturuldu mu?
3. Antropojenik etkiler önlenebildi mi?
4. Popülasyon artışı sağlandı mı?
5. Birey sayısında artış sağlandı mı?
3. yıl 6. Yeni populasyonlardaki bitkiler gelişebildi mi?
7. Halkın bilinç düzeyinde artış var mı
8. Bölge halkında koruma üzerine eğitim verildi mi?
9. Planın yürütülmesinde paydaşların görevleri belirlendi
mi?
10.Paydaşlar arası işbirliği sağlanabiliyor mu?
2. Birey sayısında artış sağlandı mı ?
3. Halk ve kurumlarTür Koruma konusunda bilinçli mi?
4. Türle ilgili Bilimsel çalışmalar yapılabildi mi?
5. Bitkinin sera çalışmaları yapıldı mı?
5. yıl 6. Sera çalışmaları sonucu tohum ve bitkinin çimlenme
yüzdesi arttı mı?
7. Yeni populasyonlardaki bitkiler gelişebildi mi?
8. Çevredeki baraj yapımları mikroklimayı değiştirdi mi?
9. Paydaşlar arası koordinasyon sağlıklı yürüyor mu?
10.
İlgili mevzuat hükümleri uygulanıyor mu?
2. Birey sayısında artış sağlandı mı?
3. Mikroklimatik değişiklikler bitkinin gelişimini etkiledi
mi?
7. yıl
4. Paydaşlar arası koordinasyon sağlıklı yürüyor mu?
5. Yeni habitatlarda bitkinin yaşam alanları aktif mi?
6. Bitki açısından tehdit ve tehlike unsurları ortadan
kaldırıldı mı?
2. Birey sayısında yeterli artış sağlanabildi mi?
3. Bitkiler yaşam ortamlarında sağlıklı mı?
4. Bitki açısından tehdit ve tehlike unsurları ortadan
kaldırıldı mı?
10. yıl
5. Popülasyonlarda ve birey sayılarında azalma
saptandımı?
6. İlgili mevzuat uygulanabiliyor mu?
7. Tür eylem koruma planı başarıya ulaştımı?
1.Türün tehlike sınırları IUCN kategorisine göre
değişebildi mi?
15. Yıl 2. Paydaşlar eylem planının başarılı buluyor mu?
3. Koruma Eylem planı diğer Bitki türleri için
uygulanabilir mi?
Başarı
puanı
Evet:
10
Hayır: 0
Evet:
10
Hayır: 0
Evet:
10
Hayır: 0
Evet:
10
Hayır: 0
Evet:
20
Hayır: 0
Değerlendirme
(≥50 başarılı)
7. KAYNAKLAR
Baytop, A., Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara, 1997.
Boissier, E., Flora Orientalis, Volumen Secundum, Geneve, Switzerland, 1872.
Boissier, E., Flora Orientalis, Suplement 23., Basileae et Genevae, Switzerland, 1888.
Castri, F. and Younes, T. (1996). Introduction: Biodivesity, The Emergence of a New
Scientific field – Its Perspectives and Constrains. In: di Castri, F. and Younes T.
(Eds.). Biodiversity Science and Development. Towards a New Partnership. CAB
International & IUBS, Wallingford, UK, pp. 1-11.
Chamberlain, D.F., Rechinger, K.H., Ferula L. In: KH. Rechinger, ed. Flora Iranica Graz:
kademische Druck-u. Verlagsanstalt, s: 387 -425, (1987a).
Chamberlain, D.F., Rechinger, K.H., Ferula L. In: KH. Rechinger, ed. Flora Iranica Graz:
Akademische Druck-u. Verlagsanstalt, s:317 -384, (1987b).
Davis, P. H., Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 4, Edinburgh University
Press, Edinburgh, (1972).
IUCN, 1995. IUCN Red List Categories. IUCN, Gland, Switzerland.
Koopwitz, H., Kaye, H., Plant Extinction. A Global Crisis. Christopher Helm, London (2nd
ed.) (1990)..
Lande, R., Barrowclough, G.F. (1987). Effective population size, genetic variation, and
their use in population management. In: Soulé, M.J., (Ed.). Viable Populations of
Conservation. Cambridge Univ. Press, Cambridge, pp.87-124.
Menglan, S., Watson, M.F., Ferula L., Flora of China, 14, 174-180, (2005).
Mouterde, S.J. Ferula L. In: D. El-machreq, ed. Nouvelle Flore Du Liban Et, De La Syrie
Tome II Second, Atlas, Beyrouth, s:298-302, (1986b).
Mouterde, S.J., Ferula L. In: D. El-machreq, ed. Nouvelle Flore Du Liban Et De La Syrie
Tome II Texte. Beyrouth, s:639 -643, (1986a).
Peşmen H., Materials for a Flora of Turkey XXIV: Ferula and Ferulago. Notes from the
Royal Botanic Garden Edinburgh vol. 31, 1971.
Peşmen,H. Ferula L., P.H. Davis (Ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands,
Edinburg University Press. Edinburg. 4. Cilt, pp. 440-453, 1972.
Pımenov, M. G., and Leonov, M. V., “The Asian UmbelliferaeBiodiversity Database
(ASIUM) with Particular Reference to South-West Asian Taxa”, Turk J. Bot., 28:139145, (2004).
41
Sağıroğlu, M., Türkiye Ferula L. (Apiaceae) Cinsi’nin Revizyonu, Doktora tezi, Gazi
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2005.
Shaffer, M., 1987. Minumun viable population: Coping with uncertainity. In Soulé, M.J.,
(Ed.). Viable Populations of Conservation. Cambridge Univ. Press, Cambridge, pp.5968.
Solbrig, O. T (Ed.). 1991. From Genes to Ecosystems: A Research Agenda for Biodiversity ,
IUBS, Paris.
UNEP (United Nations Environment Programme), 1992. Convention on Biological
Diversity, June 1992. UNEP, Nairobi.
WRI, IUCN,UNEP 1992. Global Biodiversity Strategy: Guidelines for Action to Save,
Study, and Use Earth‘s Biotic Wealth Sustainably and Equitably. WRI Publications,
Baltimore, MD.
Zohary,M. Ferula L. In: M. Zohary, ed. Flora palaestina (plate), Jerusalem: Israel Academy
of Sciences and Humanities, s:629-637, (1966b).
Zohary,M. Ferula L. In: M. Zohary, ed. Flora palaestina (text), Jerusalem: Israel Academy of
Sciences and Humanities, s: 435-439, (1966a).
42

Ferula mervynii - Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü

Transkript

Benzer belgeler

HSV-1 - iiste

ERZURUM KAYAK TURU Polat Renaissance 5* Yıldız

BAŞLIK (Times New Roman, 14 pt, Koyu) - Winter Cities

CV HASAN ÇINAR - Erzurum İl Müftüsü Doğum yeri : Kars Medeni

Endemizm

ener`in önerisini içeren aşağıdaki mektup ingilizce olarak fisu

zabıta müdürlüğünün diğer müdürlüklerle ilgili çalışma şeması

ALTERNATİF TATİL İÇİN BİR SEÇENEK DAHA…