"Giyilebilir Sanat Bağlamında Gelenekselden Güncele Şhibori

T.C.
DOKUZ EYLÜL ÜN VERS TES
GÜZEL SANATLAR FAKÜLTES
TEKST L BÖLÜMÜ
TEKST L ANASANAT DALI
L SANS TEZ
G Y LEB L R SANAT BA LAMINDA
GELENEKSELDEN GÜNCELE
SHIBORI TEKN
UYGULAMALARI
Gül Menet KIRMIZI
Danı man
Yard. Doç. Füsun ÖZPULAT
zmir- 2005
I
ÖNSÖZ
Gök kubbe altında söylenmemi bir sözün bulunmadı ı sıklıkla tekrarlanan
bir söylenmi sözdür. Ne var ki söylenmi söze yeni bir yorum ile güncellenmi
zenginlikler kazandırılabilir. Böylece geçmi in varlı ını koruyan de erleri bizimle
beraber ya amaya devam ederler. Tarihsel süreç içinde geçmi ya antılar
de erlendirilirken iki farklı yönde yanılgıya dü mek olasıdır. Tarihçi kendisini
gününün kavramla maları ile geçmi e ta ıyabilir veya geçmi in olgularını ya adı ı
zamanın kavramsal bütünlü ü içinde de erlendirmeye çalı ır. Her iki durumda da
söz konusu ya antıların gere i gibi kavranması ve irdelenmesi mümkün
olmayacaktır.
Asya Kıtası’nın kadim tarihi içinde izlenebilen kültürel olguların kökenleri
hakkında kesin kararlara varmanın ne kadar zorlu bir i oldu unu bu alanda
çalı ma ve ara tırma yapanlar bilirler. Ne var ki bu zorluk bizi söz konusu alanda
olu turulması gerekli olan dü ünsel ortama katkıların yapılması çabalarından
vazgeçirmemelidir. Çalı mamız bu bakı noktasından hareketle tarihsel metodun
ı ı ında geçmi ten gelen yaratım süreçlerinin anla ılması ve yeni i levsel canlılı ın
kazanılması ba lamında Shibori konusunu incelemektedir. Do al olarak böyle bir
konu tarihsel sürecin geli imi içinde homojen ve sürekli oldu u farz edilen bir
kültürel yapı içinde ele alınamaz. Böylece Shibori konusu zamana ve bölgelere
göre çe itli yerel farklılıklar içeren çok boyutlu bir kavramsal yelpaze zenginli inde
de erlendirilmelidir. Ara tırmamızın konusu olan Shibori tekni inin genel literatürde
yerel farklılıkları ve tarihsel süreç içinde görülen a amaları içeren çe itli açılımları
ile ve farklı isimler altında sergilendi i görülecektir. Yurt dı ındaki ikametimiz
süresinde Japonya’ya sıklıkla yaptı ımız gezilerde Japon kültürünü zamanın ve
ula abildi imiz literatürün olanak verdi i ölçüde yakından tanımaya çalı tık. Shibori
tekni i ile tanı mamız ve zaman içinde ilgi duyarak yakınla mamız da bu
çerçevede geli ti. Okumakta oldu unuz çalı manın sözü edilen bu yakınla ma
çerçevesinde Japon kültürel yapılanmaları bütünü içinde Shibori konusuna
odaklandı ını burada belirtmek istiyoruz.
Japon kültürel yapılanmalarından söz ederken bu yapılanmaları birle tiren
harcın “Zen Budizm” oldu u konusu da hemen gündeme gelir. Bu de erlendirmenin
tarihsel süreç içinde geçmi dönemlerde oldu u kadar günümüzün Japonya’sı için
de geçerli oldu u söylenebilir. Böylece “Zen Budizm” hakkında burada kısa bilgi
vermek de zorunlu hale gelir.
“Doktrinsizli in Doktrini” olarak da tanımlanabilen “Zen” dü üncesi “sezgisel”
anlayı ı esas alır. Kelimeler ve cümlelerin sabit anlamları yoktur. Kelimeler onları
kimin kullandı ına, bu kelimelerin kime söylendi ine ve hangi durumda
kullanıldı ına ba lı olarak anlam kazanır. Bazı tanımlamalar ba langıçta anlamsız
görünebilir, çünkü esas anlam satırların arasındaki bo luktadır. Ba ka bir deyi le
Buda gibi aydınlanmı olanlar, yani Budisatva’lar kelimelere ve bu kelimeler ile
ili kili mantı a dayalı bir tartı ma içine asla girmezler. Bu ba lamda “Zen” ve iirsel
anlatım yüzyıllar boyu yan yana ve kar ılıklı bir etkile im içinde ya amı lardır. te
bu noktada “Zen” ile genel olarak sanat arasındaki ili kiden söz etmek yerinde olur.
“Zen” sanatçısının yapaca ı i estetik açıdan ele alınan herhangi bir
nesnenin do al olarak miras aldı ı de erler hakkında en sade bir yaratımsal
öneride bulunmaktan ibarettir. Bu açıdan herhangi bir nesnenin resmi yapılabilir,
II
herhangi bir durumun iiri yazılabilir, duyulan herhangi bir ses müzi e dönü ebilir.
Bu nedenle sanatçının görevi, kendisi i e karı madan önce nesnenin içinde zaten
var olan ruhu, bu ruhun ebedi niteliklerini dü ünsel bir yorum içinde ortaya
koymaktan ibarettir. Bunu yapabilmek için sanatçı nesnenin içindeki ruhu ve onun
“Buda” do asını tam olarak idrak etmelidir. Bütün bunların yanında “Zen”
dü üncesinin do al yakla ımı Japon sanatçılarının “kontrollü kazalar” yolu ile
rastlantısal güzelli in de ötesinde sanatsal yaratımlara yönlenebilmelerini sa lar.
Bu durum sadece her eyin olabildi i bir yaratım ve dü ün ortamını de il, aynı
zamanda “bir tek varlık içinde bütünle en tüm nesnelerin” yaratıma açık do asını
da ortaya koyar ve yaratıcı dü ünceyi mümkün kılar.
nsano lunun örtünme ve do a ko ullarına kar ı korunma zorunlulu undan
kaynaklanarak ba layan giyim macerası tarihsel süreç içinde sosyal, ekonomik,
kültürel ba lamda irdelenmesi gereken bir olgu olarak de erlendirilmektedir. Bu
macera içinde tekstil ürünleri tarihsel sürecin belirledi i de i imlerin etkisiyle bütün
kültürlerde ekil, desen, süsleme, renk farklılıkları ile dü ünsel geli imin sanatsal
yaratıma yansıması ba lamında incelenmek durumundadır. Giderek artan bir ivme
ile globalle en dünyamızda bu geli im içinde tekstil ürünlerindeki tasarımların,
baskı, ve boyamanın zengin çe itlili i beni bu dalda ara tırma yapmaya yöneltti.
Ara tırmamızda Japonya’da ekillendirilmi ba lama boyama denilen, ve
yine tarihsel süreç içinde günümüzde çe itli ülkelerde farklı isimlerle uygulanan
Shibori tekni ini ve bu tekni in güncellenmesinden do acak olanakları incelemek
istedik. Japonya’da Shibori adı ile tanımlanan sanatsal yaratım olgusunun hangi
ülkelerde, hangi tekniklerle uygulandı ını ve bu tekni in güncellenmi haliyle
giyilebilir sanat ba lamında nasıl bir uygulama alanı bulabilece ini irdelemeye
çalı tık. te bu noktada “doktrinsizli in doktrini” olarak da tanımlanabilen “Zen”
dü üncesi ba lamında incelenen Shibori tekni i geleneksel birikimden
kaynaklanan, fakat güncel yorumlar ı ı ında ve “tek defaya mahsus” niteli i ile
giyilebilir sanat alanında yeni tasarım ve yaratımlara soluk verebilecek niteli i ile
kendisini ortaya koymaktadır. Böylece özellikle “haute couture – yüksek moda” ve
“custom made – ısmarlama” alanlardaki pazarın taleplerine kar ılık verebilecek bir
dü ün ve sanat yaratımı alanına ı ık tutabilmek ara tırmamızın ana hedeflerinden
biri olarak belirlenmi tir. Böyle bir hedef söz konusu tekni in “mass production –
seri üretim” alanına kapalı oldu u anlamında de erlendirilmemelidir. Do al olarak
her bilimsel ve sanatsal ara tırma alanı farklı yorumlara açıktır ve özellikle kendisini
katı bir yorum ile ba lamayan Shibori tekni inin böyle yorumlara açık olması
gerekir. Biz yalnızca ara tırma ve ilgi alanımızın belirlenmesi açısından bu alanda
hangi dilimin ele alındı ını belirtmekte yarar gördü ümüzü burada belirtmek
istiyoruz.
Bu ara tırma konusunda literatür tararken Türkçe kaynak bulmak
konusunda zorlandı ımızı söylemek yerinde olur. Bu konudaki Türkçe kaynakların
nicel yetersizli i söz konusu alanda ara tırma yapanları ülkemize yönelik tartı ma
ve olanakların irdelenmesi açısından da zorlamaktadır. Bundan dolayı genelde
yabancı dillerde yayınlanmı olan kaynakların de erlendirilmesi yoluna gidilmi ve
özellikle ngilizce dilinde yazılmı olan kaynaklardan yararlanılmı tır. Bununla
birlikte gerek söz konusu kaynakların ve gerekse bunlar ı ı ında incelenen
konunun zenginli i bu alanda çalı ma yapacaklara yeni ara tırmalar için cesaret ve
ilham verici niteliktedir.
Bu çalı ma Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Tekstil
Bölümü ö retim kadrosunun dört yıl süresince bizlere vermi oldukları özverili
III
emeklerin dü ünsel alanda ki iliklerimize katkılarını betimleyen bir ürün olarak
algılanmalıdır. Sözü edilen tüm ö retim kadrosu ile birlikte bölüm ba kanımız Sayın
Prof. Suhandan ÖZAY DEM RKAN’a, tez danı manım Sayın Yard. Doç. Füsun
ÖZPULAT’a ve sevgili hocam Sayın Yard. Doç. Cemal MEYDAN’a özel olarak
te ekkürlerimi sunarım.
Gül Menet Kırmızı
zmir,2005
IV
Ç NDEK LER
ÖNSÖZ....................................................................................I
Ç NDEK LER .................................................................... II
GR
..................................................................................... 1
B R NC BÖLÜM................................................................. 2
SHIBORI.......................................................................... 2
1.1.
1.1.1.
Japon Shıborı Tekstil Tarihi ve Sanatı .................................................... 2
Tarihsel Dönemler....................................................................................................... 3
1.1.1.1.
1.1.1.2.
1.1.1.3.
1.1.1.4.
1.1.1.5
Asuka 552-645 Nara 645 -794 Dönemleri ...................................... 3
Heian Dönemi 794- 1185 .............................................................. 8
Muomachi 1333 - 1575 ............................................................... 11
Edo 1603 – 1876......................................................................... 12
Meiji dönemi 1868 den günümüze ............................................... 13
1.2.
Japonya Dı ındaki Ülkelerde “Shıborı Uygulamaları ........................... 14
1.3.
Japonya’da Shıborı Uygulamaları ......................................................... 20
1.2.1.
1.2.2.
1.2.3.
1.2.4.
1.2.5.
1.2.6.
1.2.7.
1.3.1.
Bandhani:................................................................................................................... 14
Plangi:........................................................................................................................ 16
Laharia:...................................................................................................................... 17
Jiao xie :..................................................................................................................... 17
Adire:......................................................................................................................... 18
Viklebatik: ................................................................................................................. 18
Tritik:......................................................................................................................... 19
“Clambing Shibori”: “Kenetleme – Katlama ibori” ................................................... 20
1.3.1.1.
tajime: .......................................................................................... 21
1.3.2.
Binding Shibori - Sıkma, ba lama: ............................................................................. 22
1.3.3.
Stitching - “Shibori” Diki li........................................................................................ 27
1.3.4.
Pole wraping - boruya sarma....................................................................................... 31
1.3.5.
Farklı Shiborı desen örnekleri..................................................................................... 33
1.3.2.1. Miura............................................................................................. 24
1.3.2.1 Kumo................................................................................................ 25
1.3.2.3. Kanoko ......................................................................................... 26
1.4.
1.3.3.1.
1.3.3.2.
Ori - Nui Shıborı ........................................................................... 29
Mokume:....................................................................................... 30
1.3.4.1.
Arashi Shibori: Diyagonal Boruya Sarma ...................................... 31
1.4.1.
1.4.2.
Shıborıde Kullanılan Kuma lar.............................................................. 39
pek: .......................................................................................................................... 39
Pamuk........................................................................................................................ 40
V
1.4.3.
1.4.4.
Yün............................................................................................................................ 40
Keten ......................................................................................................................... 41
1.5.
Shibori Boyamasında Kullanılan Boyar Maddeler................................ 42
1.6.
Dünyada Shıborı Tekni ini Uygulayan Sanatçılar ve Eserleri ............. 46
1.5.1.
1.5.2.
1.5.3.
1.5.4.
1.5.5.
1.5.6.
1.5.7.
1.5.8.
1.6.1.
1.6.2.
1.6.3.
1.6.4.
1.6.5.
1.6.6.
1.6.7.
1.6.8.
Mordanlı boyalar........................................................................................................ 43
Küp Boya (Vat dye) ................................................................................................... 43
Asit boya.................................................................................................................... 44
Azoik boya (Naftol).................................................................................................... 44
Pigment boya ............................................................................................................. 44
Direkt boya ................................................................................................................ 45
Metal-kompleks boya ................................................................................................ 45
Reaktif boya ............................................................................................................... 45
Norihisa Miura ........................................................................................................... 46
Asako Sakakibara....................................................................................................... 46
Do udan Batıya-gelenek ve yenilik ile Japon Takeda ailesi ......................................... 47
Kensuke Ogura........................................................................................................... 47
Kahori Katano............................................................................................................ 48
Machiko Furusawa ..................................................................................................... 48
Itchiku Kubota ........................................................................................................... 49
Yuh Okano................................................................................................................. 51
K NC BÖLÜM
2. G Y LEB L R SANAT................................................. 59
2.1.
(Wearable Art Movement) Giyilebilir Sanat Hareketi............................ 59
2.2.
Zen Dü üncesinde Giyilebilir Sanat ...................................................... 67
2.3.
Günümüzde Giyilebilir Sanat Hareketinin Sanatçıları .......................... 69
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................. 80
3. PROJELER ................................................................... 80
3.1.
PROJE 1 .................................................................................................. 81
3.2..
PROJE 2 .................................................................................................. 83
3.3.
PROJE 3 .................................................................................................. 85
3.4.
PROJE 4 .................................................................................................. 87
3.5.
PROJE 5 .................................................................................................. 89
SONUÇ................................................................................. 91
KAYNAKLAR: ................................................................... 93
VI
SERG LER:......................................................................... 97
DERG LER: ........................................................................ 98
SEMPOZYUMLAR ............................................................ 98
VII