Siber Gözetim ve İstihbarat Savaşları

Bu makalede hepimiz için önem taşıyan “siber gözetim ve istihbarat” kavramlarını farklı
açılardan incelemeye çalışacağız. Bu açıların hepsinde “göz” terimi, görüntülü, sesli veya
veri odaklı bilgi toplama sistemlerini tanımlamak için kullanılmıştır. Öncelikle bu iki alanda
toplanan verilerin kimler tarafından ve kimlerden toplandığı, ardından bu veriler elde
edilirken kullanılan yöntem ve araçları tespit edeceğiz. Yapılan siber gözetim faaliyetlerini 5
ana başlıkta toplayabiliriz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Şahısların Taşınmaz Mülkleri Gözetimi
Şirketlerin Çalışanlarını Gözetimi
Şirketlerin Tüketicileri ve Kullanıcıları Gözetimi
Devletlerin Potansiyel Suçluları ve Mahkumları Gözetimi
İstihbarat Teşkilatlarının Devlet Liderlerini ve Önem Arz Eden Kişileri Gözetimi
Sanrı, İç, Sahip
Şahısların Taşınmaz Mülkleri Gözetimi
Bu tarz izlemelerin amacı, güvenliğe yönelik tehditleri bertaraf etmek ve denetim gücünü
daha etkin kılmaktır. İzleme teknolojilerine bağlı olarak açık devre veya kapalı devre
kamera sistemleriyle gerçekleştirilmektedir. Her iki türde verilerin kayıt altına alınması söz
konusu iken, açık kamera sistemlerine internet ortamından erişim mümkündür. Bu, aynı
zamanda mülkten gelen yayının daha az güvenlikli bir ortama aktarıldığı anlamına gelir.
Bunu bilen 3. kişilerin güvenlik zafiyetlerinden istifade ederek bu yayınlara
erişebildikleri tartışmalı bir konudur.1)Popular Surveillance Cameras Open to Hackers,
Researcher Says. Aynı şekilde tartışılan başka bir konu ise, özel mülkiyetin güvenlik amaçlı
gözetlenmesi esnasında kamusal alanın görüntülenmesidir. Sivil vatandaşların özel
hayatlarının bu kameralar tarafından ihlal edildiğine dair şikayetler görülmüştür. Aşağıdaki
şemada bu olayın nasıl gerçekleştiği izah edilmektedir.
Özel Mülkiyeti Gözetim Sistemleriyle Kamusal Alanın İhlali
Haritanın sol alanı görüldüğü gibi özel mülkiyet olup, sağ tarafında ise kamusal alan
bulunmaktadır. Gözetleme sisteminin bakış ve görüş açısı (g.1) şeklinde ifade edilmektedir.
İhlal söz konusu olan durum ise, gözetleme sistemlerinin bakış açısının özel mülkiyet
sahasına dönük olması ve kamusal alana müdahil olmaması gerektiğidir. Görüş açısı içeri
olduğu halde dahi özel mülkiyete yapılmış olan tecavüzün kayıt altına alınabildiği ve delil
toplanabildiği öne sürülmektedir. Özel güvenlik firmalarının suç işlendiği durumlarda
emniyet güçleriyle iletişime geçmesi ve eşkâl tespit edildiği göz önünde bulundurulursa,
görüntüleme cihazlarının kamusal alana doğrultulması (mobese kameraları hariç)
mahremiyet tartışmalarını uzun süre gündemde tutacak gibi görünmektedir. Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesinin 8. Maddesi gereğince koruma altına alınan Özel Hayıtın Gizliliği
koşulu, Türk Ceza Kanunu’nun CCTV kameralara değinmemesi sebebiyle muallaktadır. Şu an
için ülkemizde, valilik genelgeleri ile bu prosedürler ilerlemektedir. Zilyedin taşınır ve
taşınmaz mülkünün koruma görevinin öncelikle kendisine ait olması sebebiyle, taşınmaz
mülke kamera sistemleri yerleştirilmesi söz konusudur. Kameraların yerleri çok dikkatle
seçilmeli ve sadece belirlenen maksadı karşılayacak şekilde konumlandırılmalıdır.2)CCTV
sistemlerinde özel hayatın gizliliğinin korunması. Daha önce maksadın aşıldığı durumlarla
karşılaşılmıştır.
Sesli, görüntülü ve bilgi odaklı yapılan bütün veri toplama çalışmalarının kişisel ve kitlesel
siber gözetim faaliyeti altında yer aldığını söylemek gerekmektedir.
Şirketlerin Çalışanlarını Gözetimi
CCTV or surveillance operating in office
Şirket çalışanları üzerinde veri toplama eylemi her geçen gün artar hale gelmektedir. Bunun
belli başlı sebep ve yöntemleri bulunmaktadır. Bunlar başlıca şu şekildedir:







Çalışanları Siber Gözetim
Kişisel Görünüm ve Üst Aranması
Görev Dışı Davranışı Engelleme
Uyuşturucu ve Alkol Testi
Yalan Makinesi Testi
Psikoloji ve Kişilik Testleri
İşe Alım Öncesi Araştırma
İşçilerin iş yerlerinde izlenmesi, internet ve telefon erişimlerinin denetlenmesi hususlarını
düzenleyen bir sözleşmesi bulunmayan Uluslararası Çalışma Örgütü, bu alandaki eksikliği
gidermek amacıyla bir Davranış Kodu oluşturmuştur. Davranış kodu, bilgisayar yazılımları,
kameralar, şirket telefonları,ve gönderilmiş e-postalar incelenmek suretiyle, eski çalışanlar,
iş başvurusunda bulunanlar ve mevcut çalışanları gözetim altında tutmayı ön görür.3)F.
Burcu Savaş, “İş Hukukunda Siber Gözetim“, 100. Davranış kodunda geçen değerlerin
yaptırım gücü olmayıp, bu kuralların uygulanması uluslararası kamuoyu vicdanına teslim
edilmiştir. Buna göre etik olan ve bir çok ülkede uygulanan yöntemler mevcuttur.
Uluslararası Emek Örgütü beyannamesine göre mühim olan bir gereklilik söz konusudur. İş
veren tarafından, çalışan, işe alınacak aday veya eski çalışanlardan, gözetim süresince
toplanacak bilgilerin kendi rızalarıyla toplandığına dair açık ve yazılı bir şekilde izin alınması
zorunludur.4)International Labour Office
Kısa bir süre önce gündeme gelen bir haberde, İsveç‘te bulunan ve yüksek teknoloji ürünleri
üreten Epicenter isimli şirket çalışanlarının deri altına RFID çip takıldığına dair gelişmeler yer
almıştır.5)İsveç’te Çipli İnsan Dönemi Başladı Teknik olarak bilindiği üzere bu çip vasıtasıyla
24 saat boyunca çalışanın nere olduğu tespit edilebilmektedir. Bu durum, halen
tartışılmakta olan mahremiyet konusunu gündeme getirmektedir. Bu icadın ilk olarak nesli
tükenmekte olan vahşi hayvanlara, arabalara ve kaybolma ihtimali olan evcil hayvanlara
takıldığı göz önünde bulundurulursa, gelişen teknoloji ve ahlaki değerlerin zorlanması
arasındaki çizginin azaldığı görülecektir.
Hassas alanlarda özel müşterilere hizmet veren şirketlerin, iş sürecine girişmeden aday
hakkında bilgiler toplaması ve bu kişilerin yalan testi, kişilik testi gibi süreçlerden geçirilmesi
hadisesi yabancı olduğumuz bir durum değildir. Aynı şekilde siber gözetimin işe alım
gerçekleştikten ve işten istifasından sonra dahi devam etmesi, uygulama sonunda sakıncalı
görülen çalışanların işten çıkartılması söz konusudur.6)The Latest on Workplace Monitoring
and Surveillance
Bilinen en büyük iflas ve skandal olaylarından biri, Enron isimli A.B.D menşehli enerji
şirketinin çöküşüdür. 2000 yılında Financial Times tarafından ‘Yılın En İyi Şirketi” seçilen
Enron, 2002 başında hisseleri bir kaç cent’e düşmesi sebebi ile iflas etmiştir. Olayın
araştırılması ve usulsüzlüklerin bulunması için kurulan komisyonlardan birisi, şirket içi
mailleri iflastan 3,5 yıl geriye dönük olacak şekilde analiz etmiştir. Bu araştırma esnasında,
şirket çalışanlarının karakter analizi, alışkanlıkları, bilgi düzeyleri, sosyal eğilimleri, şirket içi
ilişkileri NLP (Natural Language Processing) adı verilen bir sosyal ağ araştırma tekniği
kullanılarak ortaya çıkarılmıştır. Ardından fark edildiği üzere 15 yılda ülkenin 7. büyük şirketi
haline gelen Enron şirketi, kendi çalışanlarının yozlaşmışlığı sayesinde batmıştır. Battığı
sene, 40 ülkede 21.000 çalışanı olan kuruluşun gelir gider rakamlarında kasıtlı oynamalar
yaptığı tespit edilmiştir. Peki bu yozlaşmış çalışanlar kimlerdir? Hangi sıklıkla
görüşmüşlerdir? Yolsuzluk gerçekleştiği vakitlerde hangi çalışanlar arasında mail trafiği
artmaktadır? Şeklindeki sorulara cevaben toplanan veriler suçun işlendiği tarihlerle üst üste
konulduğunda verilerin, bilgi niteliği kazandığı ve örtüştüğü noktaya gelinmiştir. Bu milat
taşından sonra, artık büyük şirketlerin çalışanları üzerinde, sosyal ilişkilerin ve
verimliliğin tespiti amaçlı çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.7)Exploration of Communication
Networks from the
Enron Email Corpus
Sesli, görüntülü ve bilgi odaklı yapılan bütün veri toplama çalışmalarının kişisel ve kitlesel
siber gözetim faaliyeti altında yer aldığını söylemek gerekmektedir.
Şirketlerin Tüketicileri ve Kullanıcıları Gözetimi
Şirketlerin yapmış olduğu veri toplama ve siber gözetim faaliyetlerine değineceğiz. Bu
veriler basitçe iki sınıfa ayrılmaktadır: anonim veri, özel veri ve gizli veri.8)Definition:
Anonymous Data
9)
Anonymous vs Private vs Confidential Data



Anonim Veri: Toplama sonucu hiç bir makul kişiyle bağlantısı kurulamayacak ve
özel,gizli veri içermeyen bilgi yığınlarından oluşmaktadır.
Özel Veri: Toplama sonucu makul kişilerle ilişkilendirilebilir ve içeriğinde sağlık
durumu, finansal durum, politik görüş ve eğitim durumu gibi makul bir kişi ile alakalı
bilgiler barındıran veri yığınlarından oluşmaktadır.
Gizli Veri: Kişiye yönelik spesifik araştırmalar sonucu elde edilen ve parola korumalı
bilgisayar dosyaları, şifreler, şifreli mesajlar, aleyhte kullanılabilecek türden veriler
gibi sır içerikli bilgiler barındıran veri yığınlarından oluşmaktadır.
Sosyal Medya denildiği zaman akla gelen bir kaç şirket mevcuttur. Bu şirketlerin kullanıcıları
hakkında topladıkları anonim ve özel verileri incelemeden önce, 2015 Ocak Ayın’da en çok
kullanılan Sosyal Medya araçlarını ve hangi ülkelerin kullanımda daha aktif olduğuna göz
atalım.
(Tabloları Üzerine Tıklayarak Büyütebilirsiniz)
(Tabloları Üzerine Tıklayarak Büyütebilirsiniz)
http://www.smartinsights.com/social-media-marketing/social-media-strategy/new-globalsocial-media-research
Yukarıda bulunan tablolarda görüldüğü üzere Türkiye her platformda ilk dört sıraya girmeyi
“başarmış” vaziyettedir. Tabî olarak bu derece yüksek kullanım oranları, diğer ülkele
vatandaşları üzerinde olduğu gibi, kendi vatandaşlarımız hakkında toplanan anonim ve özel
veri miktarını da arttırmaktadır.
Spesifik olarak platformlar üzerine konuşacak olursak, yukarıdaki her hizmetin reklam
verenlerin kullanımına sunulmuş panelleri mevcuttur. Bu paneller sayesinde, kullanıcılar
üzerinden toplanan veriler reklam verenler için “hedef kitle” oluşturmaya yaramaktadır.
Hedef kitle, reklamın hitap ettiği tüketici/kullanıcı profilidir. Facebook özelinde
baktığımızda, reklam panelini kullanan bir reklam verenin gördüğü ekranda yer alan
ve kullanıcı ile bağdaşan özelliklere göre reklam verme imkanı sunan bir panel bulmaktadır.
Facebook reklam veren paneli
Görüldüğü üzere, bu imkanların reklam verenlere tanınabilmesi için sürmekte olan anonim
veri depolama faaliyetleri, makul ve kişisel olarak şahısları direkt olarak ilgilendirmiyor olsa
dahi, istatistiksel değerler oluşturmak bakımından ülke toplumlarını, siyasi eğilimlerini, ilgi
alanlarını ve eğitim seviyeleri gibi önemli analizler ortaya çıkarmaktadır. Bu ve benzeri
önemli kriterlerin matematiksel olarak ifade edebilir hale gelmesiyle big data oluşmaktadır.
Söz konusu uluslararası şirketler ve sözleşmeleri (kanunları) olduğu zaman ve bu ilkeler ülke
yasalarından yukarıda tutulduğu an, dünya ülkeleri ancak bu sitelerin kullanımının
doğuracağı zararlara karşı vatandaşlarını uyarma veya erişimi engelleme yoluna
gitmektedirler.
Edward Snowden tarafından sızdırılan National Security Agency gizli belgeleri kaynak
gösterilerek EU The Safe Harbour Framework tarafından bütün Avrupa Birliği Vatandaşları
Facebook kullanımı yönünde uyarılmıştır.10)Leave Facebook if you don’t want to be spied
on, warns EU
Nitekim Facebook ile Twitter kullanıcılarından toplanan verinin arasındaki fark şöyle izah
edilmektedir; Facebook kullanıcıları “ortak ilgi alanları ve insan ilişkileri etrafında
toplanırken yaptıkları paylaşımları çok seçenekli gizlilik ayarları ile yapabilmektedir. Twitter
kullanıcıları ise sonsuz elden (3. kişiler ve ötesi) geçmiş olma ihtimali olan “ortak fikir”
etrafında anlık tepkiler halinde toplanmaktadır. Kullanıcı tweetleri gizli olmadığı sürece
atılan her tweet evrensel niteliğe sahiptir ve Dünya’da ki her kullanıcı tarafından retweet
edilebilir veya favorilere alınabilir. Bu tablo göz önüne alındığında aşağıda bulunan grafikte
anlatmaya çalıştığımız durum meydana gelmektedir.
Tablonun sol kısmında yer alan mavi çizgiler, Facebook kullanıcısı olan insanların gerçek
sosyal ilişkilerini temsil etmektedir Bu bağlantılar Facebook dışında veya içinde gelişmiş
olabilir. Turuncu renkli zayıf bağlantılar ise, sonradan sahiplenilmiş ortak paydaları ifade
etmektedir. Turuncu hatlar mavi hatlara dönüşebilmektedir.
Tablonun sağ kısmında yer alan fikir sahibi, 140 karakter ile ifade ettiği anlık tepkiyi
kendisinin dahi haberi olmadan sonsuz eller vasıtasıyla kalabalık kitlelere erişebilmiş
vaziyettedir.
Her iki mecra enformasyon kirliliğine sahiptir ve kullanıcılar gerçek kimlikleri ile paylaşım
yapma mecburiyetine sahip değildirler. Fakat bu iki platform hukuki süreçler işlemediği
sürece kullanıcıların hüviyet bilgilerine ihtiyaç duymamakla birlikte, yeniden pazarlama ve
kişiselleştirilmiş reklam paylaşımı için internette bıraktığımız izleri(çerezleri)
depolamaktadır.11)Yeniden Pazarlama (ReMarketing) Nedir? Ne işe yarar? Tarayıcınızın gizli
modu açıkken internette gezmediğimiz sürece, sizin ayakkabı satın almak üzere olduğunuzu
yaklaşık 2, 3 şirket daha önceden bilebilmektedir. Gezindiğiniz web sayfaları, soysal medya
mecralarında bize o ayakkabıyı satın aldırmaya yönelik reklamlar göstermektedir.
Dünya’nın en büyük e-ticaret sitelerinden olan Amazon.com, özel algoritmasıyla,
sepetinizde beklettiğiniz ürünü, bir ürünü kaç saniye incelediğinizi ve hatta hangi ürünlerin
üzerine fare imlecini götürdüğünüzü tespit ettiği bilinmektedir.
Yandex Metrics vasıtasıyla internet sitelerine özel kodlar internet sitesi sahipleri,
kullanıcıların web sitesinde dolaşırken ne yaptıklarını video şeklinde izleme olanağına sahip
olmaktadır. Ayrıca Google Analystics‘in gelişmiş ara yüzü, ziyaretçiler hakkında kuvvetli
anonim bilgileri site sahipleri ve kendi yararına toplamaya devam etmektedir.
Geçtiğimiz dönemde TTNET’in Phorm adı verilen bir şirket ile anlaşarak, bütün TTNET
kullanıcılarının ziyaret ettiği siteleri kayıt altına almış ve onlara kişiselleştirilmiş reklamlar
sunmuştur. Bu durum tartışma konusu olmuş ve en sonunda bu şirket Türkiye ofisini
kapatma kararı almıştır.12)Tartışmalı reklam hedefleme girişimi Phorm, Türkiye ofisini
kapatıyor Sonuç olarak TTNET ve Phorm, Bilgi Teknolojileri Kurumu tarafından bir takım
cezalara çarptırılmıştır.13)BTK’dan Phorm ve TTNET’e Ağır Ceza
Sesli, görüntülü ve bilgi odaklı yapılan bütün veri toplama çalışmalarının kişisel ve kitlesel
gözetim faaliyeti altında yer aldığını söylemek gerekmektedir.
Devletlerin Potansiyel Suçluları ve Mahkumları Gözetimi
sevanonurduman.com
Bu tür gözetim uygulamalarının temel dayanağı “kamu güvenliği” olup, ilk etapta ülke
vatandaşlarının tamamının sicil, şecere ve mülkiyet kayıtları gibi verilerini arşivlemek
özelinde işlemektedir. Bu uygulamanın sınırları genişletilerek özellikle bir etnik guruba, dini
cemaate veya siyasi bir gruba özel olarak yapılmasına literatür de “fişleme” adı verilir.
Hukuki bir gerekçe ile şahısların güvenlik birimlerince gözetim altına alınmasına “takip” bu
gözetimin elektronik yollar ile yapılmasına “teknik takip” denir.
Fakat şu da bir gerçektir ki gözetim araçlarını zaman zaman baskı ve güç unsuru olarak
kullanılmaktadır. Konu rejimi tehdit etmeye geldiğinde ise, devlet refleksi potansiyel
suçlulara müdahalede bulunur. Fakat, özgürlükleri sınırlaması ve toplum açısından
hassasiyeti bakımından dikkat edilmesi gereken konu ise kimlerin potansiyel suçlu olduğu
tanısının hangi bulgulara göre konulduğudur.
Söz konusu potansiyel suçluların siber gözetim ile iletişiminin kontrol altına alınmasına
geldiğinde kabaca 4 yöntem kullanılmaktadır:
1.
2.
3.
4.
Yazılım Vasıtasıyla (Uygulama veya Multi Medya mesaj gönderilerek yapılabilir)
Havadan Frekans Yakalama
Haberleşme Uydularına Müdahale
Operatörlerin Santral Kayıtları
İlk adımda, kimlerin potansiyel suçlu olduğunun tespiti için ülkemizdeki hukuki dayanaklara
ve yapılan siber gözetim çalışmalarına bakalım:
1. Terörle Mücadele Kanunu
2. Organize Suç Örgütleriyle Mücadele Kanunu
Bu kanunlar tarafından beslenen gözetim teknikleri arasında normal takibin yanı sıra teknik
takip (siber gözetim) ismi verilen bir uygulama mevcuttur. Operatörlerin Santral Kayıtları
ve Havadan Frekans Yakalama, veri toplanırken kullanılan iki ana kaynağı
oluşturmaktadır.14)80 bin potansiyel suçlu! 15)Telefon dinleme hakkında her şey!
Operatörlerin Santral Kayıtları konusu GSM şirketlerini ilgilendirmektedir. Haziran 2014’te
basına yansıyan bir haberde Dünya’nın en büyük GSM firmalarından biri, bazı ülkelerin
herhangi bir izin olmaksızın, insanların telefon konuşmalarını kayıt ettiklerine dair bir iddia
yer almıştır. Bu ülkelerin ismini açıklamayan firma, Arnavutluk, Mısır, Macaristan, Hindistan,
Malta, Katar, Romanya, Güney Afrika ve Türkiye’nin ileride tele kulak ve özel hayatın ifşası
yönünde olaylarla muhatap olabileceğini belirtmiştir. 16)Vodafone reveals governments are
recording private mobile phone calls without permission
Bu mesele etik ve demokratik açıdan sakıncalı bulunduğundan ve özel hayatın gizliliğine
gölge düşürdüğünden hassas olarak ele alınmalıdır. Bu bağlamdan bakıldığında, sade
vatandaşları suçlu kisvesinden çıkaracak ve bu uygulamalardan koruyacak yapı devlet adı
verilen mekanizmadır. Ancak bu uygulamaların şiddetle devam etmesine olanak veren
zafiyetleri makul kılacak olanda devlet mekanizmasıdır.
Operatör kayıtlarına ulaşabilmek mümkün olsa dahi bu işlem hukuki süreç gerektirdiği ve
zaman aldığı için, Terörle Mücadele Kanunu ve Organize Suç Örgütleriyle Mücadele Kanunu
yetkilerinden beslenerek 2. Yöntem olan Havadan Frekans Yakalama yöntemi
kullanılmaktadır. Genelkurmay Elektronik Sistemleri Komutanlığı’nın Israel Aerospace
Industries isimli firmadan ihale ile satın aldığı teknik takip cihazı aynı anda bir çok potansiyel
suçluyu dinleyip, kayıt altına alabilmektedir. Bu cihazın kullanımı 2008 yılından beri terörle
mücadele kapsamındadır ve amacı dışına çıkmayacak şekilde Türk Silahlı Kuvvetleri
tarafından kullanılmaktadır. Dinleme esnasında ise dinlenen potansiyel suçluların durumu
anlama ihtimali bulunmamaktadır.17)Orgeneral Aslan Güner dinlememiş!
Emniyet Genel Müdürlüğü İstihbarat Daire Başkanlığı’nın DEVA ismini verdiği Detaylı Veri
Analizi sistemi ise vatandaşların eğitim, mal varlığı, akrabalık ve istihbari kayıtlar gibi salt
kişisel verilerin depolandığı yazılımdır. Yakın zamanda görülen davalarla bu birimler ve
faaliyet kapasiteleri hakkında daha detaylı bilgiler ortaya çıkmaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri’nin Milli Güvenlik Bakanlığı olan NSA, tüm Amerikan
vatandaşlarının telefon kayıtlarına 1 Haziran 2015 tarihine kadar kanunlara dayanarak
ulaşabilirken, yasanın geçerlilik süresini uzatmak üzere yapılan girişimde USA Freedom
Act hareketi ile bu duruma karşı çıkılmış ve yasanın yenilenmesinin önüne geçilmeye
çalışılmıştır. Fakat bu ön almadan sonra prosedürlerin geri çekilip çekilmediği
bilinmemektedir. Şu an, inceleme gerekçesiyle toplu olarak bütün vatandaşların telefon
kayıtları NSA tarafından GSM şirketlerinden talep edilememektedir. Ancak, terör
örgütleriyle bağlantısı olduğu gerekçesiyle bireysel olacak şekilde işlem
gerçekleştirilebilmektedir. Bu tarihten önce elde edilmiş kayıtlar veya bu yasa kalktığı zaman
elde edilecek kayıtlar hakkındaki muamma devam etmektedir.18)The NSA is no longer
authorized to spy on US citizens — for now
Aynı şekilde Yahoo, Google gibi servisler kullanılarak A.B.D dışından gönderilen epostaların ve uluslararası telefon konuşmalarının anti terörizm ve milli güvenlik gerekçesiyle
FBI tarafından incelendiği bilinmektedir. Fakat, Edward Snowden’in sızdırdığı ve ABD’nin
Milli Güvenlik Bakanlığı’nı ilgilendiren belgelerde programın amacı dışına çıkıldığı
gözükmektedir. Telekomünikasyon firmalarının gönüllü olarak programa dahil
olmaları sebebiyle açılan davalar durumun yasa dışı olma ihtimalini akıllara getirmektedir.
Photo by Mark Wilson/Getty Images
ABD örneğinin bu faaliyetleri hangi program ve gerekçeler altında yürüttüğünü inceleyelim.
2001 yılını hatırlayalım. Terör olayları hasebi ile, George W. Bush ve hükümeti, Amerikan
vatandaşları ve Amerika’da yaşayan yabancı kökenli vatandaşlar üzerinde bir takım tedbirler
almıştır. Bu tedbirleri içeren kanunların geneline Patriot Act denilmektedir. Bu tedbirlerin
siber gözetim kısmının yer aldığı programa ise PRISM (US-984XN) adı verilmektedir. Bu
programın özelliği terör ile bağı olan olmayan herkesin kişisel bilgilerinin elde edilmesini
sağlamasıdır. Basına sızdığı kadarıyla bu tür bilgilerin Microsoft, Google, Apple, Yahoo gibi
şirketlerden temin edildiği su yüzüne çıkmıştır. Sonrasında Amerikan Hükümetine karşı, iç
casusluk suçlamaları başlamıştır. NSA’in kontrolünde olan bu araç, Gmail, Facebook,
Outlook kullanıcılarının verilerini toplamak için dahi kullanılmaktadır. Fakat internete sızan
belgelerde ve The Guardian ve The Washington Post gazetelerinin yayınladığı haberlerde
görüldüğü üzere, NSA’in Facebook ve Google sunucularına “direk erişimi” mevcuttur. Söz
konusu sadece bu iki şirket ile sınırlı kalmamaktadır. Taraflar bu duruma açıklık getirmek için
“hakkında mahkeme kararı olan veya özel hedefler” üzerinde erişim olduğu yönünde
açıklamalarda bulunmuştur. Gelen eleştiriler Amerikan vatandaşlarının anayasal haklarının
hükümet tarafından çiğnendiği yönündedir. 19)Everything you need to know about PRISM
İngiliz hükümetinin, İnsan Hakları gurupları üzerinde yaptığı yasa dışı siber gözetim
çalışmaları ve NSA ile 7 yıl süren istihbarat alışverişinin Edward Snowden tarafından ifşası
ardından bu çalışmalar IPT tarafından kanunsuz bulunmuştur. İngiliz Hükümeti istihbarat
servisleri MI5, MI6 ve GCHQ, Snooper’s Charter diye bahsedilen bir yasa sayesinde bu
gözetimi gerçekleştirmektedirler. Bu yasanın, internet kullanıcılarının 1 yıllık ayrıntılı
internet geçmişlerini izleme yetkisini kapsayacak şekilde revize edilmesi tartışılmaktadır.
20)
GCHQ’s surveillance of two human rights groups ruled illegal by tribunal / Snowden
Effect: Intel Agency Restrictions Reflects Global Spying Crackdown
Edward Snowden’in ifşa ettiği belgeler arasında yer alan ayrıntıdan biri şu şekildedir: 2008
Kasım ayında İngiliz İstihbarat Sevisi GCHQ yaklaşık 10 dakikalık bir sürede BBC, Reuters, the
Guardian, the New York Times, Le Monde, the Sun, NBC ve the Washington Post gibi haber
servisi çalışanlarına ait 70.000 e-postayı 10 dakikadan az bir sürede Avrupa ve Amerika
Kıtası arasında bulunan dev fiber kablolardan ele geçirmiştir.21)GCHQ captured emails of
journalists from top international media
2015 Eylül ayında Edward Sowden’in sızdırdığı belgelerde yer alan Karma Police isimli
operasyon aynı şekilde İngiliz kamuoyunda büyük rahatsızlık yaratmıştır. İngiliz İstihbarat
Servisi GCHQ 2008 yılından itibaren, İngiltere’de yaşayan ve internete bağlı bütün
kullanıcıların ziyaret ettikleri web sayfalarını arşivleyerek herkes hakkında kullanıcı profili
ortaya çıkarmıştır. Aynı dönemde başlayan diğer bir etkili faaliyet ise, Kod Adı Blazing
Saddles olan faaliyettir. Birleşik Krallık içerisinde yayın yapan bütün radyo programlarını
dinleyen bu yazılım, olası bir gizli mesajın radyo programları aracılığıyla ölü hücrelere, suç
gruplarına veya krallık içerisinde bulunan başka ülkelerin ajanlarına açık istihbarat
olarak iletilme ihtimaline karşı, bütün radyo yayınlarını gözetim altına almıştır. 22)‘Karma
Police’: Illegal GCHQ operation to track ‘every visible user on the internet’
Photo credit should read ALAIN JOCARD/AFP/Getty Images
Fransa’da 2015 Ocak ayında gerçekleşen ve 17 kişinin ölümü ile sonuçlanan Charlie Hebdo
terör olaylarının ardından, kamu desteğiyle yasallaşan uygulama ile birlikte, Fransız
İstihbarat Servisi DCRI terörist gruplarla bağlantılı olduğu tahmin edilen kişilerin elektronik
cihazlarına “Keylogger” denen ve 4 yıl süreyle klavyeden basılan her tuşu kayıt eden
yazılımları mahkemeye başvurmadan kullanma yetkisine kavuşmuştur.
Fransa Başbakanına, 9/11 saldırılarından sonra A.B.D’nin yürürlüğe getirdiği Patriot Act gibi
işleyecek olan bu sistem kendisine sorulduğunda ise şöyle cevap vermiştir:
A.B.D kadar şiddetli siber gözetim yapacağımızı iddia edenler yalan söylüyor Manuel Valls
Atlantico news isimli Fransız haber sitesinde yapılan bir ankete göre, sadece %35’lik bir
kısım özgürlüklerin indirimine karşı çıkmaktadır. Bu durumdan anlaşılacağı üzere, terör
eylemleri devletleri daha kontrolcü vatandaşları ise duygusal düşünür hale
getirebilmektedir.23)French politicians approve sweeping new spying powers months after
Paris terror attacks
Başka bir emsal, Kuzey Kore‘nin geçtiğimiz 3 yıl içinde £6.22 milyon harcama ile Çin Halk
Cumhuriyeti’nden 85,570 mobese kamerası satın alarak ülkeyi Truman Show‘a
çevirmesidir.24)Güney Kore, Chosun Ilbo Gazetesi Siber gözetim gerçekleştirdiği esnada,
bahane olarak rejim karşıtlığı yapan suçlular ve ülke dışına kaçma potansiyeli olan
vatandaşlar gösterilmektedir.25)North Korea steps up surveillance of citizens with 16,000
CCTV cameras
Gözüktüğü üzere ülke içi hedef alınacak şekilde yapılan siber gözetim çalışmalarının amacı
istihbarat toplamaktır. Referans olarak insan hakları ve özgürlükler gözetilmediği sürece bu
faaliyetlerin sınırlarını belirleyen çizgiler olmayacaktır.
Potansiyel suçluların nasıl gözetlenebileceği incelenmiştir. Şimdi ise, tecrit altındaki
suçluların siber gözetimini inceleyeceğiz. Basitçe sınıflandıracak olursak bu kişiler hapis olan
ve şartlı tahliye edilen suçlular olarak iki kısma ayrılmaktadır. Hapishanelerin suçluları
toplumdan alıkoymasının yanı sıra, ıslah ve toplumsal fayda gibi amaçlara hizmet etmeleri
için yapılan düzenlemeler mevcuttur. Mahkumların sürekli olarak “izlendikleri” algısına
sahip olmaları ve bu algının yarattığı baskıya dayanarak suçlular üzerinde otokontrol
mekanizması geliştirmelerini sağlayacak yeni ve eski tecrit yöntemleri denenmektedir.
Bunlardan en çok bilineni Jeremy Bentham‘ın panoptikon isimli mimari eseri 18.yy’da
yorumlamasıdır.
Temel olarak en az sayıda muhafız ile en çok sayıda mahkumu denetlemek amacı güden bir
nezarethane fikri güdülmüştür. Bu amacı yazarın konudan bahsederken kullandığı şu
sözlerden anlayabiliyoruz:
Söz konusu olan yakalanacak fareden daha fazla sayıda kedi barındırmaktır. Jeremy
Bentham
Bu fikri nedeniyle Jeremy Bentham meseleyi tarihsel ve hayali nedenlere dayandırmakla
ithaf edilmektedir. Bunun sebebi ise kardeşi Samuel Bentham mimari sınırlarını çizdiği
panoptikon’un Jeremy Bentham tarafından neredeyse teoride tüm ulusal kurumlara ve
topluma uygulanmasıdır.
Panoptikon’da Samuel Bentham’ın toplumdaki sınıf ayrımını ve bu ayrımı disipline ediş
modeli eserde şöyle geçmektedir:
Ortodoks mimarisinin geleneksel biçimleri korunmuştu, ama içeriği değiştirilmişti. Kutsal yer
locaya dönüştürülmüştü, papazlar yerine, Rus soyluları iktidarın ayrıcalıklı mekanını işgal
edeceklerdi. Samuel Bentham
Ortaya attığı mutlakçı temelleri ve günümüz toplumundaki yansımaları düşüne duralım,
“gardiyanlara kim gardiyanlık yapacak” sorusuna, yazının ilerleyen kısmında değiniyor
olacağız.26)Jeremy Bentham, Catherine Pease – Watkin, Simon Werret, Barış Çoban ve
Zeynep Özarslan. Su Yayınları, 2008.
Ceza Evinde İnfaz ve siber gözetim yöntemlerine ek olarak, Konutta İnfaz yöntemleri 2008
yılından bu yana ülkemizde, daha öncesinde ise diğer ülkelerde kullanılmaya başlanmıştır.
Bu yöntem Elektronik Kelepçe kullanılarak uygulanmaktadır. Mahkûmun konum, ses ve
kandaki alkol verileri anlık olarak Ankara’da bulunan Elektronik İzleme Merkezi’ne
aktarılmaktadır. Burada bulunan görevliler, kelepçenin çıkarılması veya ihlal sınırlarının
dışına çıkması halinde mobil birimlere haber vermektedir. Bu sistemin kullanılış biçimi diğer
ülkelerde olan kullanım ile aynıdır.27)1300 kişi elektronik mahkûm
İstihbarat Teşkilatlarının Devlet Liderlerini ve Önem Arz Eden Kişileri Gözetimi
http://nsnbc.me/2015/01/21/spying-german-banana-republic
NSA ve CIA ait gizli belgeleri sızdırmasından sonra ülkeden kaçan Edward Snowden’in
danışmanı Ben Wizner, sızan belgeleri daha önce görmediğini fakat Almanya ve bazı ülkeler
ile alakalı iddiaların farkında olduğunu, bu belgelerin gerçeklik içerdiğini söylemektedir.
Konu ile alakalı Alman Sueddeutsche Zeitung gazetesinde yer alan bir haberde ise, sadece
Angela Merkel‘in kişisel telefonunun değil, dönemin Maliye Bakanı Sigmar Gabriel ve bazı
özel isimlerden oluşan 68 kişinin geriye dönük (2012-2012) telefon kayıtlarının bulunduğu
yönünde iddialara yer verilmiştir. Yine aynı gazetede yayınlanmış başka bir habere göre, şu
anki Maliye Bakanı Wolfgang Schaeuble siber gözetime maruz kalan kişiler arasında yer
almaktadır. Konuyu ayrı bir boyuta çeken kuşku ise, 1999 yılında maliye bakanlığı
görevinden ayrılan fakat o dönemden beri aynı telefon numarasını kullanmakta olan Oskar
Lafontaine’nin telefonu dinlenenler arasında olmasıdır. Oskar Lafontaine Sol Parti
kurucularındandır ve Euro Birliği’nden çıkılması taraftarlarındandır. Bu vasıfları yüzünden
NSA’in hedefi olduğu düşünülmektedir.
NSA tarafından üretilen XKeyScore isimli programın, Alman Hükümeti tarafından NSA
işbirliği dahilinde Alman Vatandaşları’nın kişisel telefon mesajlarını takip etmekte
kullanıldığının ortaya çıkması, Alman kamuoyunda özel hayatın gizliliği ve özgürlükler
konusundaki tartışmaları beraberinde getirmiştir. Edward Snowden’in iddialarına göre,
Alman İstihbarat Servislerinden BND ve BfV, NSA işbirliği ile bu programı kullanmıştır.
Üstelik NSA tarafından dinlendiği ortaya çıktıktan sonra böyle bir açıklama yapan Şansölye:
Artık soğuk savaş döneminde değiliz, bu tolere edilemez. Angela Merkel
Açıklama yaptıktan kısa süre sonra Alman Vatandaşları’nın NSA’in ürettiği bir program ile
siber gözetim altında olduğu iddiaları ile karşı karşıya gelmesi manidar olup, acaba Alman
Hükümeti ve Şansölye, belgeleri sızdıranlar tarafından ters köşeye mi yatırıldı sorusunu
akıllara getirmektedir.28)Germany used NSA’s XKeyScore spying software: magazine report
http://www.winterpatriot.com/node/924
2014 Soçi Olimpiyatları esnasında Rusya‘nın, atlet ve ziyaretçileri siber gözetim altında
tutmak için SORM isimli programı kullanımı gündeme gelmiştir. Rus Hükümeti, Daha
önceleri Sovyet sahasında KGB tarafından kullanılan bu sistem geliştirilerek, telekom
firmalarından izin almaksızın siber gözetim yapabilecek hale getirmiştir. Güvenlik uzmanı
Andrei Soldatov‘un ifade ettiği kadarıyla, mahkeme kararı olmadan telekom firmalarına bu
sistemi kuran Rus Hükümeti, etkinlik esnasında Rusya’da bulunan atlet ve ziyaretçilerin
internet, telefon hareketlerini siber gözetim altına almıştır.29)Russia to spy on Olympic
athletes, visitors
http://sputniknews.com/politics/20150731/1025263295.html
31 Temmuz 2015 tarihinde WikiLeaks isimli sızıntı hareketi, ABD ile yürütülen Hassas İklim
Stratejisi ve ticaret ile alakası bulunan 35 Japon ismin hedef alınarak, NSA tarafından siber
gözetim ile takip edildiğine dair belgeler yayınlamıştır. İddialar, 2006 tarihinden beri
A.B.D’nin Doğu Asya Müttefiki olan Japon Hükümeti’nin ve iş adamlarının dinlendiği
yönündedir. Dinlemeler esnasında kabinenin santralide hedeflenen merkezlerdendir. Bu
konu gündeme geldiğinde, Japon Hükümeti’nin kabine sekreteri Yoshihide Suga, Japon
Merkez Bankası, Mitsubishi ve gaz üretici firmaların, bu firmalarda çalışan önemli isimlerin
telefon numaralarının bu santralde idare edildiğini açıklamıştır. Amerika Birleşik
Devletleri’nin bu bilgileri hangi amaçla topladığını soran Japon Hükümet yetkilileri ise, Tokyo
Büyükelçiliği’nden yanıt alamamışlardır. Merak edilen ise, bu dinlemelerin, A.B.D’nin ulusal
güvenliğine nasıl bir tehdit oluşturabileceğidir. Öyle gözüküyor ki, Japon Parlamentosundan
geçecek olan güvenlik tasarısı sadece Çin Halk Cumhuriyetini caydırmak oluşturulmuş
yasalardan ibaret olmayacak. 30)NSA Spying on Japan: The Fallout
Bu gelişmelerden sonra Amerika Birleşik Devletleri Temyiz Mahkemesi, NSA’in yasa dışı
faaliyetlerde bulunduğunu ortaya koyan mahkeme kararlarını tersine çevirmiştir. Öyle
gözüküyor ki, NSA bir süre daha, geri adım atmaksızın siber gözetim yolları ile müttefik
hükümetlerden veri toplamaya devam edecektir. 31)Court reverses ruling that found NSA
program illegal
Türkiye ile Almanya arasında krize sebep olan gelişme ise 2009 yılından beri Alman
İstihbarat Servisi BND’nin “NATO Müttefiki” Türkiye’yi dinlemesidir. Almanya’da görev
başında olan muhafazakar parti millet vekillerinden Hans-Peter Uhl, “dinlemek için iyi
sebeplerimiz vardı” şeklinde demeç vererek, bu sebeplerin terörizm, insan kaçakçılığı ve
yasa dışı uyuşturucu trafiğiyle alakalı olduğunu ifade etmiştir. Buna ek olarak Alman Focus
Dergisi’nde yer alan habere göre 1974-1982 yıllarında Alman Şansölyesi olarak görev
yapmış olan Sosyal Demokrat Helmut Schmidt, hükümeti döneminde Türkiye ile alakalı
dinlemeleri onaylamıştır. Bu durum göstermektedir ki, gerekli görülen iş birliği teşkilatları ve
bölgesel yapılanmalar, değil dış tehditlere karşı, iç muhasebelerde dahi müttefiklerini siber
gözetim altında tutabilmektedir.
Anlaşıldığı üzere ülke dışı hedef alınarak yapılan siber gözetim çalışmalarının amacı karşı
istihbarat toplamaktır. Referans olarak Uluslararası Hukuk Kuralları ve anlaşmalar
gözetilmediği sürece müttefiklerin bir öteki üzerindeki bu faaliyetlerinde sınırlarını
belirleyen çizgiler olmayacaktır.
Sanrı, İç, Sahip
http://www.peterberthoud.co.uk/2013/12/worlds-first-security-camera-london/
Mr. Norbury, Dünya’da ilk kez güvenlik amaçlı kamera sistemini icat eden ve Palmer’s
Green, Londra’da kullanmaya başlayan kişidir. Kümesten birer birer kaybolan tavuklarını
gözetlemek için geliştirdiği bu buluşun böyle bir vesile ile üremiş ve siber gözetim amacı ile
bizleri takip ediyor hale gelmiş olması oldukça manidardır.32)A Forgotten Invention –
World’s First Security Camera, London 1933
Bütün yazı boyunca siber gözetimin taraflarını, gerekçelerini ve yöntemlerini inceledik.
Taşınır ve taşınmaz mallarının güvenliği söz konusu olduğunda birey olarak korumacı
davranış gösterenler bizleriz. Kendisine verilen kontrolcü hakları sonuna kadar
kullanabilecek olan özel mülkiyet sahibi bizleriz.
Söz konusu çalışanları olduğunda tutumunu şiddet ile sıkılaştıran, kontrolün motivasyona
yol açtığını ve de baskı altında verimin artacağını iddia eden, çalışma ortamlarını birer inek
çiftliğine çeviren işverenlerde bizleriz.
İnternete bağlı kullanıcılar olarak vaktimizin çoğunu sosyal statü ve başka tatminler elde
etmek için sosyal medya kullanan bizleriz. Vakit geçirdiğimiz mecralarda bıraktığımız izlerin
bizler hakkında mecra sahiplerine detaylı bilgi ve fikirler verdiğini bildiğimiz halde sosyal
medya tüketmeye devam edenler bizleriz.
Devletlerin ise kendi vatandaşları üzerinde yaptığı gerekli istihbari gözetim faaliyetleri, ifşa
olunca tepki gösterenlerde bizleriz. Siber gözetim gerçekliği ifşa olana kadar ancak birer
komplo teorisi olarak hayatını sürdürmeye mahkumdur. Fakat bu işlemler gün yüzüne
çıkarıldıktan sonra gözetim ilkesinin doğasında olan “gizli” olarak işleme gerekliliği ortadan
kalmış olmaktadır. Bu gizliliğin oluşturduğu sanrı bazı soruları ortaya
çıkmaktadır. Gözetlenen toplum durumun farkında olmalı mıdır yoksa olmamalı mıdır? Bu
sorunun cevabı siber gözetimi yapan tarafa, yani siyasi iradeye göre şekil almaktadır.
Ancak, kendi devleti tarafından gözetlendiğinin farkında olan toplumun gösterebileceği
birkaç tepki mevcuttur:
Toplumdan, gözetlense veyahut gözetlenmese dahi sanrı halindeki
bu düşünceyi içselleştirerek otokontrol mekanizması geliştirmesi veya yeni iletişim
yöntemleri geliştirerek ağa takılmaktan kurtulması beklenebilir.
Durumu içselleştirmeye yönelen ve farkında oluş seviyesi arttıktan sonra “beni kim
dinleyecek, biz önemli biri değiliz ki takip edilelim!” şeklinde tepki veren insanlar olacaktır.
Bir zaman sonra gözetimin her zaman hayatlarında olduğu ve olacağı yönündeki gerçeklik
ile birlikte bunun gerekli bir çaba olduğunu, ancak “yarası olanın gocunması gerektiğini”
iddia eden düşünceler ortaya çıkacaktır.
Toplumun kendi üzerindeki gözetimin kanunlar çerçevesinden çıktığı anda bu faaliyetleri
baskı aracı olarak görüp kişisel hak ve özgürlüklerin genişletilmesi için eylemde bulunması
gibi bir çelişki dahi olağan durumdadır. Bu durumun çelişki olmasının sebebi ise, ilk üç
başlıkta gözetime sessiz kalıp ve mahal verip, vatandaşlar olarak “kamu güvenliğine”
rağmen gözetime itiraz ediyor olmamızdır. Bu noktada “halkın devlete lazım, devletin halka
gerekli olduğu düşüncesi” önem kazanmaktadır.
Devlet liderlerinin, diplomatların, önemli kamu kurumu çalışanlarının, iletişim esnasında
şifrelenmiş milli teknolojiler kullanarak irtibatta bulunmaları, yine aynı kişilerin sosyal
medya hesabı oluşturmadan önce bir kaç defa düşünmeleri, ücretsiz mesajlaşmanın bedeli
olarak veri güvenliğine tehdit oluşturabileceğinden instant-messaging uygulamaları
kullanmakta ihtiyatlı davranmaları önem arz etmektedir. Bilinçli olmanın getirisi, ulusal ve
uluslararası boyutta skandalların ve güvenlik zafiyetlerinin önüne geçmek olacaktır.
Ancak irili ufaklı olsa varlığımızda yerini almış olan göz, gün gelirde her mahiyetten güç
sahibi tarafından kontrol edilemez üstüne üstlük güç sahipleri göz tarafından kontrol edilir
hale gelirse, o zaman dünya vatandaşları olarak endişelenmemiz gerekmektedir.
Tartıştığımız bütün sorunsal başlıklarda, insanın doğasında olan “sahip olma” duygusunun
tezahürleri ön plana çıkmaktadır, bilme ve öğrenme arzusu. Ancak gözün iktidarı her yere
ulaşamaz, herkesi göremez, sadece böyle bir güce sahip olduğu sanrısı üzerinden bu güce
sahiptir. Ne derece güçlü olduğu ve ne kadar iyi gördüğünü denetleme gücüne, ancak adil
ve tam bağımsız denetleme-yargı sistemi sahip olabilecektir.
Referans [ + ]
1.
2.
3.
4.
5.
6.
↑ Popular Surveillance Cameras Open to Hackers, Researcher Says
↑ CCTV sistemlerinde özel hayatın gizliliğinin korunması
↑ F. Burcu Savaş, “İş Hukukunda Siber Gözetim“, 100.
↑ International Labour Office
↑ İsveç’te Çipli İnsan Dönemi Başladı
↑ The Latest on Workplace Monitoring and Surveillance
Exploration of Communication Networks from the
7. ↑
Enron Email Corpus
8. ↑ Definition: Anonymous Data
9. ↑ Anonymous vs Private vs Confidential Data
10. ↑ Leave Facebook if you don’t want to be spied on, warns EU
11. ↑ Yeniden Pazarlama (ReMarketing) Nedir? Ne işe yarar?
12. ↑ Tartışmalı reklam hedefleme girişimi Phorm, Türkiye ofisini kapatıyor
13. ↑ BTK’dan Phorm ve TTNET’e Ağır Ceza
14. ↑ 80 bin potansiyel suçlu!
15. ↑ Telefon dinleme hakkında her şey!
Vodafone reveals governments are recording private mobile phone calls without
16. ↑
permission
17. ↑ Orgeneral Aslan Güner dinlememiş!
18. ↑ The NSA is no longer authorized to spy on US citizens — for now
19. ↑ Everything you need to know about PRISM
GCHQ’s surveillance of two human rights groups ruled illegal by tribunal / Snowden
20. ↑
Effect: Intel Agency Restrictions Reflects Global Spying Crackdown
21. ↑ GCHQ captured emails of journalists from top international media
22. ↑ ‘Karma Police’: Illegal GCHQ operation to track ‘every visible user on the internet’
French politicians approve sweeping new spying powers months after Paris terror
attacks
24. ↑ Güney Kore, Chosun Ilbo Gazetesi
25. ↑ North Korea steps up surveillance of citizens with 16,000 CCTV cameras
Jeremy Bentham, Catherine Pease – Watkin, Simon Werret, Barış Çoban ve Zeynep
26. ↑
Özarslan. Su Yayınları, 2008.
27. ↑ 1300 kişi elektronik mahkûm
28. ↑ Germany used NSA’s XKeyScore spying software: magazine report
29. ↑ Russia to spy on Olympic athletes, visitors
30. ↑ NSA Spying on Japan: The Fallout
31. ↑ Court reverses ruling that found NSA program illegal
32. ↑ A Forgotten Invention – World’s First Security Camera, London 1933
23. ↑
Sonrası Siber Gözetim ve İstihbarat Savaşları Sevan Onur DUMAN ilk ortaya çıktı.
KAYNAK : SEVAN ONUR DUMAN
[publicize twitter]
[publicize facebook]
[category teknoloji]
[tags SİBER İSTİHBARAT DOSYASI, Siber Gözetim, İstihbarat Savaşları]