Zazaki de kitavê Hüseyin Aygüni u rastiye

Zazaki de kıtavê Hüseyin Aygüni u raştiye
Memed Karêr
(Eve Tarıxê Ho Têri Amaene, Tij Yayınları, Birinci basım: Ocak 2007, Hüseyin Aygün)
Uşêni (Hüseyin Aygün) kıtav de yemê zeṙi de seveta xanıma ho vato “…mı nostê huyo vırên
ra nat yardımê dae di…” halbıke Zazaki de nostena xanıma dey çina. Qesey kena, u zovina ṭoao.
Qesê veri de ki vato “Na kıtavo ke destê sıma dero emegê taê olvozunê mı ki tey esto…” halbıke
zovina olvoẓi çine vi, nostê dey tek teyna mı cı rê Tırki ra çarnêne ra Zazaki. Dıma mı rê vato “U ke
nêviyêne, na kıtav ki nêvejiyêne. Rastnustena na kıtavi de xeyle ordımê ho bi.” Çiyo ke mı cı rê
rastnostene de yardım kerdo (kami ke cı rê noşti vi) letê de na zu noştiyo: kıtav de niade, “taê
hekiatê Mamekiye”, pelge 136-138. Pelge 136 de waxto ke pelge bıqediyo, cao ke, “… Çıqaşi
temaseo ke her çi ki biyo!” vaẓino, uza ra dot hekiatê kılmi estê, mı i cı rê kerdê ra rast.
Mı nostê Uşêni, waxto ke qazanta veẓiyêne, u waxt Tırki ra çarnêne ra Zazaki; Uşêni
komputerê ho de nostêne. Oncia ki ẋelet nostêne, mı nafa ki komputer de dêne rastkerdene. Oncia
ki çıqaşi ke senık vo ki, taê ẋeletiye werte de vêrdêne ra. Yanê qazanta de ke veẓiyêne ki ca ca
ẋeletiye biye. Mı a ẋeletiyê qazanta de mısnêne ra cı. A ẋeletiye yê mı nê, yê dey viye. Uşêni ni
heni ve a ẋeletiye ra kerdê ve kıtav. Cokaro ez na qese; “Rastnustena na kıtavi de xeyle ordımê ho
bi.” heqaret qewıl ken. Nu yeno a mana ke; waxto ke na kıtav veto, mı rastnostene de cı rê xeylê
ordım kerdo.
Kıtav de cia cia, pêro pia 51 nostey estê. Naynu ra dı tenu ke veẓime, hayde va hirê vê; hirê
tenu ke veẓime, pey de manenê 48 nostey. Eke aê ke mı Tırkiyê Uşêni ra nêçarnê, mı ve ho nostê,
inu ki say kerime. Zazakiyê na 48 nostu yê mıno. Hama tu ke kıtav de niada, qesê veri ke wend,
heni zonena ke Uşêni na kıtavê ho raştia eve ho Zazaki de nosto, mı ki rastnostene de cı rê xeylê
ordım kerdo. Yanê Uşêni Zazaki nosto, hama taê çi ẋelet, ya ki kemi nosto, mı ki kerdo ra rast.
Halbıke çiyo henên çino. Uşêni Zazaki nêzonêne, indi Zazaki de nostene haza vındero.
Mı i nostey kıtav de nê, kıtav ra avê seveta qazanta cı rê çarnay vi ra Zazaki. Mesela;
“Auschwitzê Buşi” (kıtav de niade; pelge 88, qazanta de niade; Munzur Haber, Yıl:2, Sayı:30, 21
Şubat Pazartesi 2005, s.3). Na noste de ẋeletiya ke qazanta de veẓiya nawa: “ Heşirê se ke çêver
de kotine zerre, zumıni ra ciartikerdêne.” “… İyê bini ke berdenê qurenenê.” Ni nia çıturi ke
qazanta de veẓiyê, heni u şêkil de kerdê ve kıtav.
Nostê de mıno ke na kıtav de, mı ve ho çê de komputerê ho de nosto, bêxetao (kıtav de
niade; “İhsan Sabri Çağlayangil qesey keno”, pelge 81, qazanta de niade; Munzur Haber, Sayı: 30,
21 Şubat 2005, s.6). Uşêni kıtav de, dire çekuy verê na noşti de, dire çekuy ki peyniya noşti de nê
ve pa (kıtav asma çeliye 2007 de, qazanta ki 2004 ra hata ve 2006ine veẓiyêne). Yanê kıtav de
noste tenê kerdo araze. Xeta grameria ke kerda, na nostu de beliya.
Qesê hetê veri de:
dera:”
“… Na hadisa İhsan Sabri Çağlayangil eve çımunê ho diyo; nusto. Qeseykerdena dey cêr
Dıma nostê mı (nosto ke mı ve ho komputerê ho de nosto) yeno. Nostê mı de tek zu xeta
bile çina.
Qesê hetê pey de:
“…idarekarê hukmat ke bêvızdan viyê. Halbıke mekêmu heq u bêhet, heqa her keşia.”
Araze kerine: qalıvê qesunê ẓê corêni, zovina nostu de ki mı cı rê nostê. İ qalıvi ṭa de, ẓê
vırêni, oncia ẋelet nostê (niade, Munzur Haber, Yıl:2, Sayı:41, 10 Kasım Perşembe 2005, s.4,
“mekemê heq u bêhet heqa her keşia”. Gune nia viyêne: “mekemo heq u bêhet…”, hama çıturi ke
mı cor vato, ẋeletiya nianene eve ho kerdêne).
Na noste ra avê nostêna esto ke, çı xeta biya misal bıdine (kıtav de niade, “mekêmê Seyd
Rızay”, pelge 78):
Pelge 78 de sıfte vato “Seyd Rıza”, cao de bin de ki ẓê Tırki vato “Seyit Rıza”.
“Savcı 27 mordemu ra qerarê dare estene day vi.”
“Mekemunê heq u bêhet hem seveta tek tek mordemu hem ki seveta hukuk u dewlete zof
muhımio.”
“Mekemu heq u bêhet ki bi, qe kês ki bêsevev zerre ro nêgıneno…”
“…tivarê mılet hem eve…”
“Na heqe ke 1679 de biyê araze naê:”
“Na senetu ra nêjdi se serre ra tepia…”
“Hukmat sere 1936 de teyna seveta…”
“Namê na qanun “Qanunê Tunceli”yo.”
“…serva sarê Dêrsım vet vi.”
“…taê este dare; taê guret zerre; taê ki surgın kerde.”
“Seyd Rızay ve taê olvozu ra eşti dare. Keşi seveta na qerar horê nêda.(!?)”
“Qerar guretaenê dareestenê werte zu rozê de gediyê.”
“…mesela Dêrsım mesela de gırane vi.”
“U waxt Baroê Xapêt biyo; hama…”
“Mekemi ki ninu rê evkat ki pêda nêkerda.”
“…nine rê bêrfek pêda bıkerdenê. Na mekemi de berfek de çine vi.”
“…sene suz estê cı…”
“Na mekemo seveta na mordemu nişto ro…”
“Beliyo ke na mekemi raştiye de mekeme niyo.”
Na noste de honde ẋeletiye biya, mı rê ki vato “Rastnustena na kıtavi de xeyle ordımê ho
bi.” Kıtavo ke ez qontrol kerine, honde xeta tey nêveẓina.
Kıtav de qesê veri de niya ki vato: “… Aê ra tepia mı qerar da cı ke se beno bıvo, ez gune
nostunê ho zonê made ki bınuşine… Mı na kıtavê ho hire serri de nost…” halbıke qazanta ke
veẓiyêne, hem Zazakiyê ho, hem ki Zazaki de nostena ho çine viye. Hona newe newe lewê mı de
mısêne. Çıturi beno ke zu isono ke Zazaki nêzoneno, qerar dano cı ke, nostunê ho Zazaki de
bınoso? Mı hirê seṙi vi ke qazanta de nostê dey çarnêne ra Zazaki. Dêma ke Zazakiyê i nostu ki
keno yê ho, cokaro vano “Mı na kıtavê ho hire serri de nost…” Dêma ke nosto vırêno ke mı cı rê
çarno ra Zazaki, u noste ra nat kerdo ho aqıl ra ke, eve na tore ho rê zu kıtav vezo. Tavi ke kıtav
vetene heqa her keşia, hama eve na tore kıtav vetene kuno propaẋanda. Nu ki çarnoẋi rê wes
nino, kuno ra emegê ho ver. Çıke heqa çarnoẋi ki esta ke, emegê ho eskera kero, her kes pê
bızono.
Waxto ke qazanta (Munzur Haber) veẓiyêne, mı cı ra vatêne “Ma gereke mıleti de qesey
bıkeme, Zazakiyo oriẓinal bınoşime. Zovina ẓü zon ra çarnaene hurendia zonê oriẓinali nêcêna.
Nostunê to vist seṙe ra tepiya vo ki axır ẓü çarneno ra Zazaki.” Hama dêma ke aqılê Uşêni de
zovina ṭoa biyo. Cokaro peyniya hirê seṙi de, waxto ke qazanta cêbıriye, vake “Hao na nostunê mı
ra endi zu kıtav veẓino.”
Mı xeta kerdi vi: Uşêni ke i nostey qazanta de eve namê ho vetêne, mı lez nêkerdi vi.
Mı ça lez nêkerdi vi?
Sıfte zu qazanta de Zazaki veẓiyêne. Mı wastêne ke na zon mıleti rê has kerdene dine. Qesê
esto vanê “Dare gınena waṙo, ala verê ho kata beno.” Verê dare heto ke mı taẋmin nêkerdi vi, u
het ra bi. Mı ke taẋmin kerdêne, Uşêni ra vatêne. Mı i nostey çarnêne ra Zazaki ke, mılet bıwano,
bızono ke, na zon ki qazantu de noşino. Keso ke Zazaki de bınoso, zof çine vi. Ma ki wastêne ke,
nostunê Zazaki senık nê, ẓêde veẓime. Ma vatêne “Zazaki ke çıqaşi ẓêde veẓiyo, honde rınd beno.”
Zu noskar zu qazanta de dı hirê nostu nênoseno, mınasıv ki niyo. Na ruval ra mı lewê nostunê ho
2
de, hem nostê Uşêni çarnêne ra Zazaki, hem ki yê Kadiri çarnêne ra Zazaki (Kadir qazanta de
guriyêne, Zazaki zonêne, hama Zazaki de wenden u nostena ho çine viye). Gegane ki mı nostê ho
bınê dı namu de nostêne, ardêne dêne Uşêni, qazanta de veẓiyênê. Misal ke bıdine:
1. Zonê ma sero dire qesey (Memedo Şêxız, pelge 6)
2. C. M. Jaconsoni rê mektuve (Efendi Khewela, pelge 5)
3. Serra 2005ine vêrde ra (Hüseyin Aygün, pelge 3)
Na dı nostê vırêni yê mınê. Nosto ke eve namê Uşêni veẓiyo ki, Tırki de tenê malumat day
vi, hama tek teyna qesê dey nêvi, ae ra gore Zazaki de noşiya. Hirêmena ki morê 43ine de veẓiay
vi (Munzur Haber, Yıl: 3, Sayı: 43, 10 Ocak Salı 2006).
Zovina zu misal:
1.
2.
3.
4.
Sarrê ma herv ra rast nêbeno (manşet)
Garana vergu 42 bıji xenekıti (Kadir Merkit, pelge 1)
Dewres Sılema ve Ali ra (Tırki ra çarnoğ: Memed Karêr, pelge 4)
Demokrasiya sarrepistiye ve demokrasiya sarreqote ra (Tırki ra çarnoğ: Efendi Khewela,
pelge 6)
5. Çhepçênia Tırku (Dılali Cıtkar, pelge 7, na zu şiira)
Nosto vırên Uşêni Tırki de tenê kerdi vi araze, Zazakiyê ho yê mıno. Nostê dıine de Kadir
Merkiti a xevere eve Tırki kerde araze, mı ki Zazaki de noste. Nostê hirin u çorine mı Tırki ra çarnê
ra Zazaki; çımê na nostunê Tırki mı peê na nostu de (qazanta de) name kerdê. Nostê ṗoncine
kılama (şiira), mı ve ho nosta. Na ṗoncemêna nostey morê 34ine de veẓiay vi (Munzur Haber, Yıl:2,
Sayı 34, 30 Mayıs Pazartesi 2005).
Misalo de bin:
1. Mamekiye de servisê sata tenge 112 (sürmanşet)
2. Kırmanciye de kaê domonu-2 (Hüseyin Aygün, pelge 3)
3. Keysu ra taê hekiati (Memed Karêr, pelge 7)
4. Sey Uşêni rê mektuve (Sefkan Dengız, pelge 8)
Naynu ra nostê 2ine yê mıno. Uşêni eve namê ho veto. Nosto vırên zu olvoẓi (Mazgerd ra
vi, qazanta de guriyêne) Tırki de kılmek noşti vi, mı tenena kerd ve hira çarna ra Zazaki, qazanta
de veẓiya. Nostê 4ine ki Uşêni Tırki de kerd araze, Zazakiyê ho ki yê mıno. Na çoremêna nostey
morê 14ine de veẓiay (Munzur Haber, Yıl:1, Sayı:14, 25 Haziran Cuma 2004).
Mı nostê Uşêni Tırki ra çarnêne ra Zazaki (tercüme kerdêne). Tercüme kerdene, newde
nostena. Mı ke heni dı hirê seṙi i nostey çarnêne ra Zazaki, heto zu ra ki cı rê wendêne, kerdêne
araze. Yanê mı heto zu ra ki Zazaki cı salıx dêne. Eve na tore tavi ke xeylê ki mısa. Hewesê ho ki
bi. Zon mısaene tavi ke çiyo de rındo. Wazon ke her kes hondê Uşêni bımıso. Seṙa peêne dı hirê
nostê ho ardi vi, mı ra vatêne “Naynu ra rast ke.” Mı ke kerdêne ra rast, taê paraẋrafi qe fam
nêbiyêne. Mı rê ke eve Tırki kerdêne araze, mı i paraẋrafi newde nostêne (nostê ke mı cı rê çarnê
ra Zazaki, cı ra dı hirê teni qazanta de ki, kıtav de ki nêveẓiyê).
Çıqaşi ke hetê zoni ra nêvo ki, ez ki Uşêni ra xeylê çi mısune. İsu ke piya guriya daina karo
de rınd beno. Hama isono ke piya guriya, gune qimet karê zumıni do, eve usıl bıguriyo. Uşêni hora
karo de rınd kerdo, meẓbur niyo ke ilam ke Zazaki de ki çiyê bınoso. Eke ẓêde wazeno, key ke zonê
ho tam mısa, kıtavê ho eve ho bınoso. Zazaki ki, isono ke zoneno bınoso. Ya ki Tırki de kıtavo de
rınd vezo, zuyo de ẓê Hawar Tornêcengi cêno çarneno ra Zazaki. Hawar Tornêcengi kıtavê Samed
Behrengi çarno ra Zazaki, isu radiyo ke eve çêf bıwano.
3
Heqa mı ki esta ke, nostunê ho ra zu kıtav veẓine
Nostê ke mı ve ho nostê, i ki eke u kıtav de veẓiay, çıqaşi ke bın de namê mı wedariyo ki,
(kıtav de niade, İhsan Sabri Çağlayangil qesey keno, pelge 81) indi ez ke inu veẓine ki zu mana de
ho nêmanena. Ez bese ken ke, kaê domonu sero baxse zu kıtav veẓine. Hama taê kaê ke mı nostê,
kıtavê Uşêni de ki veẓiyê, inu ke menoşine nêmezet maneno. Eke bınoşine ki beno saṙedez. Çı ke
nafa ki wendoẋ vano “Ni kıtavê Uşêni ra tırtê.” Ni kaê ke mı noşti vi naê: veyvıke, ostor, ṗiẓi, çıṙe,
kemerıke, deva, sert, tur, kiremit, kemera guẓi, fıṙe, koçmek, padigas, gudi, bado, mam, çel, cirti,
darnaqoçe, sımsıme, varvare, govende, qanqoli, moẓi, derẓêni goçêni.
Uşên Aygün 1970 de amo dina. Ez ki 1955 de amune dina. Ez des u ṗonc seṙi Uşêni ra
pilune. U ke hona dina nêamey vi, ez şiyêne mektevo vırê sınıfa hirine, ya ki yê çorine. Yanê u ke
hona dina nêamey vi, mı heroz bıẓêku de kemerıke, serê mereku de bado, cünu de mam, çel, serê
bonu de (bonê hardi) çıṙe, verê çêverun u peê bonu de ṗiẓi, zımustu vore de gudi, dıẋaskanu verde
sert, padigas, teveruna darnaqoçe kay kerdêne, kemera guẓi estêne, koçmek kay kerdêne, bıẓêku
de kozık vırastêne, çenu ki daro dı çalatın ra veyvıke vırastêne. Veyvey ke biyêne, mılet nistêne
ostoru cirte estêne zumıni, cirti kay kerdêne. Dewe de mı ve olvozunê ho ra zu aza de terne vetêne
kerdêne wertê polunê ho, ẓüyê ki pey ra pê dêne pıro, ẓê ostori ramıtêne vatêne “Çü qıro, çü qıro!”
Eceva Uşê naynu raştia zoneno, ṭoa kay kerdê? U waxtê ma de, ma ra keşi çê ho de Tırki qesey
nêkerdêne. Tek zu mektev de tersu ver qesey kerdêne. U ki ma zof bêzar nêkerdêne, leto ẓêde
ẋelet qesey kerdêne. Ma rê zof çetın amêne, hata mısayme ke mısayme. Hata ve na waxt ke mı ma
u piyê ho de deyme Tırki qesey nêkerdo. Ma u piyê mı ki deyme mı de Tırki qesey nêkerdo. Hama,
çturi ke Uşêni ve ho ki vatêne, ma u piyê Uşêni her waxt tey Tırki qesey kerdo ke, Tırki rındek
bımıso.
Rastnostene de çıturi yardım beno?
Zu mordem kıtavo de rınd noseno, qeydê grameri rınd nêzoneno, zuyo de bin ki qontrol
keno. Cao ke qeydê grameri rê ters kot, ey keno ra rast. Rastnostene de yardım nia beno. Misal ke
bıdine, kıtavê Xıdır Aytaçi “Danoğê 38i”:
Xıdır Aytaçi meselunê 38i ser, kokımunê Dêrsımi de zofine de qesey kerdo. Eke çı hesno
gureto qeleme. Mı qazanta de zu-dı nostê de dey axır hata ve taê ca kerdi vi ra rast, uza ra zonen;
eve ho noseno, hama “pia-cia nostene” de, “sufiksu” de ẋeletiye keno. Misal bıdine:
“…sıma na kora wesaniera mırenê, çi estoke Demenu…” “…pirem tı so ma tesmıl ne ve
me…” (Munzur Haber, Yıl:2, Sayı:41, 10 Kasım Perşembe 2005, s.8, Lazê Hesenê Xelesure qesey
keno, Xıdır Aytaç)
Hama peyniye de eve ho çiyê noseno. Çiyo de muhim ki; yê Xıdır Aytaçi xeylê seṙê ho estê,
zonê ho rınd qesey keno. Helvet ke nostene de ki faydê ho esto.
Rozê Uşêni vake “Xıdır Aytaçi kıtav nosto, cı rê era rast ke.” Mı ki vake “Waxtê mı çino.”
Dıma vake “Do ve Yaşar Kayay, cı rê keno ra rast.” Na kıtavunê nianenu de ke vazê “Fılan keşi
rastnostene de yardım kerdo” beno, heqa huya.
Ez nêwes viune, Ekime 2008 de Estemol de emlat biune. Dıma mı hata Temuze 2009
kemoterapi di. Ez ke hona Estemol de viune, Uşêni mı ra vati vi “Xıdır Aytaç’ın kitabına önsöz
yazıyorum, bana düzelt.” Mı ki vake “Ez na sate nêşkin.” Çıqaşi tamaseo ke, “önsözê” kıtavê ho ke
noşti vi, mı ra nêvati vi “Era rast ke”, hama yê Xıdır Aytaçi de vano “Mı rê era rast ke.”
İsu nêşkino vazo ke, ni ‘çarniyê ra Zazaki’ ki
Mı nostê Uşêni çarnêne ra Zazaki, hama çıturi çarnêne ra Zazaki? Zofe nostê ho ey Tırki de
ki nênostêne, tema sero qesey kerdêne, ya ki paragraf ve paragraf vatêne, taê paragrafi ki mı
nêne ve pa heni çarnêne ra Zazaki. Mı vatêne “Nia nia ke bınoşime, daina rınd beno.” İndi ney ra
ke çıqaşi çarnais vaẓino?
4
Misalê ke bıdine:
… “Keysu” ra misal bıdime: “Keysu” dewa Dêrsımia. Na dewe de ki keşişi nistê ro, coka
namê na dewe kesisu ra yeno. Taê vanê “Keysu”, taê ki vanê “Kesisu”. Nıka namê Keysu kerdo
“Kocalar.” Na name de ki mana çina. (kıtav de niade, “Namey mevuriyê”, pelge 9-11)
Nostene de ẋeletiya ke biya yê Uşênia. Mı vati vi “…keşis nisto ro…” Uşêni nosto ke “…keşişi
nistê ro…” mı vati vi “…namê na dewe keşişi ra yeno.” Ey nosto ke “…namê na dewe kesisu ra
yeno.”
Misalêna bıdine:
… pısıngê çêi rozê biyo tulengın, wairê çêi kerdo tever, gıno ro yava şiyo rastê şêri amo,
vato: “Ma ve xêrdi xalo!” Şêri ho çarno reê tey niado vato: “Ero tı ke werezaê mına, ça hondê qız
menda?” Pısıngi vato “Tu ke ṭapıkê quli bıwerdêne, tı ki nia ẓê mı qız mendêne.”
Na misal, Tırki ra nêçarniyo, sanıkê ke mı kerdê top inu ra zu misalo mı do. Namê na sanıke
“pısıng ve şêri ra”ê.
paraẋrafêna:
“… Pısınge çê wairê ho zof rınd nas kena. Vanê, rozê Keysu ra mordemê pısınge kerda ve
torve arda Mamekiye, pırdê Mamekiye ra vêrdo ra, berda boverê chemi ra verda ra ke reyna
peyser ramecêro. Şiyo çarşi de xezeliyo, son de şiyo çê ke pısınge hawa verê dey ama çê.”
(kıtav de niade; “ison eve pısıngu ra” pelge 36, qazanta de niade; “Pısıngi u İson”, M. H. Yıl:1,
Sayı:9, 23 Nisan Cuma 2004, s.3)
Na misalo corên ki mı dewa ma ra day vi.
“İnsanlar ve kediler” nu serê noşti vi. Mı ney ra sıfte vati vi “ison ve pısıngu ra”. Dıma koti vi
tam nêzon, Uşêni komputerê ho ke kerd ve ra, ma niada, Mümin Ateş ki uza vi, ey vake heni nê,
”ison u pısıngi” vaẓime. Peyniye de ma qerar “Pısıngi u İson” de da cı. Qazanta de ki heni veẓiya.
Uşêni kıtav de ki, çıturi ke mı sıfte vati vi, heni nosto.
Misalo de bin: ağu (kıtav de niade, pelge 73)
“…Kırmanciye de ki vasê Halboriye do mıleti, pê kerdê bomi. Dêrsım de taê ciniye ke mêrdê
ho ra has nêkerdo; “vasê Halboriye” do cı kerdê bomi. Taê ke na vasê Halboriye rê vanê “sıvısk.”
Vasê Halboriye çıturi pêda kerdo? Vanê ke fıqarê feteliyo, i fıqari ardo do ve ciniu. U fıqare ke
feteliya, cini ey nas kenê; cıra vasê Halboriye wasto; i fıqari ki cırê ardo; iyê ke wasto ke mêrdê ho
bıkısê; inu gureto wertê noni de do mêrdunê ho; mêrdê ho kıstê. Vasê Halboriye senêno
nêzoneme, hama aê vıreni zonenê. Vasê Halboriye jê ağuyo; isu cıra mıreno ya ki ison keno bom.
Vırênu qalê vasê Halboriyê kerdêne, iyê mı cı rê nostê.
Zovina zu misal:
Mı taê kaê domonu nostêne ardêne dêne Uşêni, ey eve namê ho vetêne:
1. Kırmanciye de kaê domonu-1 (Munzur Haber, Yıl:1, Sayı:13, 14 Haziran Pazartesi 2004,
s.3, Hüseyin Aygün)
2. Kımanciye de kaê domonu-2 (Munzur Haber, Yıl:1, Sayı:14, 25 Haziran Cuma 2004, s.3,
Hüseyin Aygün)
3. Kırmanciye de kaê domonu-3 (Munzur Haber, Yıl:1, Sayı:15, 09 Temmuz Cuma 2004,
s.3, Hüseyin Aygün)
4. Kırmanciye de kaê domonu-4 (Munzur Haber, Yıl:1, Sayı:16, 26 Temmuz 2004, s.3,
Hüseyin Aygün)
5
Na nostê corêni çıqaşi ke yê mı vi ki, qazanta de eve namê Uşêni veẓiay vi. En bınde ki,
çıqaşi tamaseo ke, vati vi “na nuste de zof yardımê M. Karêri bi.(!?)” (kıtav de ki niade, Kırmanciye
de kaê domonu, pelge 29).
Zuyo ke na nostu bıwano, ho ki rınd cı verdo, eve ho ki gıneno po ke; na kaê nianeni Tırki
ra nêçarniyê, kami ke nostê, eve ho kay kerdê, diyê.
Mı ra ke veng nêveẓiyo, Uşêni ho wairê na nostu say kerdo. Qesê esto vanê “Mordemê
nisto ro heri, vato ‘Ez pasaune.’ Ho pasa say kerdo.”
En karo çetın: kılamu (şiiri) era zono de bin çarnaene
Ne Zazakiyê ho, ne ki Zazaki de nostena ho çine viye (olvoẓi saadê). Hem ki Tırki ra şiiri
çarnê ra Zazaki!?
… Sair Nazım Hikmet zu kılama hode qalê dinu kêno, vano:
“voşti eve çaro pak seveta vengê weşiye
lewê bıraunê hode dapêro
hot serri dustê merdene de huyay, vıneti
sandaliyê alatırki de jê qoltığê mermi nişti ro
qetılci nêvi, eve duvara bi qırvan…” (kıtav de niade, “Sacco ve Vanzeti ra”, pelge 40-41)
Misalo de bin:
… Ethele dareestene re avê domonunê horê na kelami nustê:
“Ma lauka ho lete de bırrnê, domonê m’,
Çınay rê, zonenê,
Kıtavê ho lete de caverday,
Çınay rê, zonenê,
(…)
… Cemal Süreyya inu sero nia vano:
“Jê namunê vilıku, vilikê ke ez cıra has kion,
Jê namunê zuzaqu, zuzaqê ke ez cıra has kion,
(…) (kıtav de niade, “Rozenbergi ma viri derê”, pelge 124-125)
Seveta nostunê nianenu nêvanê “Fılan kes ke nêviyêne, na nostê mı ki nêveẓiyêne”, vanê
“Na nostey seveta qazanta fılan keşi çarnay ra Zazaki.”
Mı ke dêne nostene, ẋeletiya ke en ẓêde biyêne
Mı çeku ve çeku vatêne, Uşêni komputerê ho de nostêne. Mı ke qazanta de taê ẋeletiye
diye, ez sık kotune cı, mı komputerê Uşêni de reyna qontrol kerdi ke, eke sufiksu ve nisanunê
izafey ra ca ca ẋelet noseno. Eke cokaro qazanta de taê çekuy ẋelet veẓiyê. Misali:
“Xeyle waxto ke Tırkiya wazeno ke eza Awrupa vo.” (kıtav de niade, “Her kes fıkırê ho
bêters vazo”, pelge 12)
“Jê mıleti yê heywanu kê tarıxê de hu esto.” (kıtav de niade, “ison eve pısıngu ra”, p. 36)
Reê mı Uşêni ra vati vi “Ez naynu bêxeta çarnen, na qazanta de ça hondê ẋeletiye veẓina?”
Uşêni ki eve yaraniye vati vi “Ẓü ma taqiv keno, uyo heni vurneno.”
Uşêni ke na ẋeletiye kerdêne, mı kıtavê Jacobsoni ro cı salıx dêne ke, rastnustena izafu
(niade, Rastnustena Zonê Ma, pelge 106-115), ontena fiilu (pelge 130) bımıso. Hama eve vatena
6
malımunê mektevê vırêni ke vaẓine; ha vaze ha vaze, qesê mı goso zu de kotêne cı, goso bin de
veẓiyêne. Ey oncia a ẋeletiya ho kerdêne.
Zeṙê kıtavi de çor bavêti nostey
Sıma ke kıtav wend, vinenê ke çor bavêti nostey tey estê:
1. Nostê ke mı cı rê çarnê: na nostey, çıqaşi ke Uşêni nostene de ca ca ẋeletiye kerda ki, ret
waninê.
Uşêni “i” ve “ê”ya kerdêne têwerte ra. Mı ke Tırkiyê dey çarnêne ra Zazaki, ey komputerê
ho de gegane hurendia “i” de “ê” nostêne, ge ki “i”yo sısto ke peyniya qeşi de yeno, u nêveẓiyêne,
mı komputer de oncia kerdêne ra rast. Ma lerze kerdêne, cokaro ca ca werte de vêrdê ra.
2. Nosto ke mı xete sero çarno do cı: na noste de xeylê ẋeletiye esta.
“Mebusê Dêrsimi (kıtav de niade, pelge 21)” mı cı rê zu xete (kaẋıte) de eve qeleme noşti
vi, berdi vi çê ho de eve ho komputer de noşti vi. Na noste ke wend, hetê nostene ra ẋeletiya ho
ca ca beli bena. Dêma ke nostê mınê deşti cı rê tam araze nêamo. Mı “padısa” noşti vi, ey ẓê Tırki
“padişah” nosto.
Misali:
pelge 21: “… eve qesey kerdena padişah ra biyo ve ra.” “… sare darde we…” “… çımê
hometê Osmanlı ho ki bi ra (!?)” “Padişah hen xıravınê vi ke, na parlamente ra bile sevr nêkerd”
“… hora camerde ke…”
pelge 22: “…ma u pi ho…” “…jü kıtav nusta.”Mılê ke sero balişna de domoni de danê
wendenê, o mılê ra sıra mektev vırast. (!?)” uab.
3. Nosto ke ẓüyê de bini cı rê çarno: (niade, pelge 132, “Koê Duzgıni de bonê cem bi ra”) na
zu noste kami ke cı rê çarno, gıramerê ho rınd nêviyo. Kemerê Duzgıni de bonê cemi, seṙe 2005,
Ağustose 12ine de bi ra. Beno ke, zuyo ke Almanya ra amo, ey cı rê çarno. “i”o ke peyniya qeşi de
sıst veng vezeno, ẋerẓia zu dı cay ra, qe nênoşiyo.
Misali:
pelge 132: “Tarıxê her qom de…” “… mirçıka yavan bile…” “…caê Koê Bımbarek (Koê
Duzgı) zovinao.” “…hire ree phac kerd…”
uab.
pelge 133: “…Sa Heyder mal beno…” “Namê na ko endi…” “Na bonê cem serre 2005…”
4. Nosto ke eve ho nosto: (niade, pelge 103, “tağa ma”, parçê de na noşti ki qapaẋê kıtavi,
qapaẋê pey de veto) dêmake dı hirê seṙi de honde mıso.
ẋeletiya ho:
pelge 13: “Dıma ma bonê ke wele rao, werte ra dardi we, hurendia dine de bina de newey
vıraşt. Ma endi asmê nêdiyêne. Endi bone ke loğo benê nêmendi vi.”
pelge 104: “Tağa ma wertê suke de vi.” “Şiğank u Gazıke ki tağa sukê ma vi.” “Kemero
ke na puli serre vi…” “Uza tağa ma vi.”
7
Zu noskar kıtavê ho çıturi noseno?
Zu noskar kıtavê ho, kamıẓi zon ke rınd zoneno, kamıẓi zon de ke nostena ho esta, u zon de
noseno. Eke lozımiye biye, ẓüyo de bin ki çarneno ra zovina ẓü zon.
Zu dı misalu ke bıdime; Sait Çiyay kıtavê ho (Her çi beno sanıke) Zazaki de nosto, nostê ho
internet de ki veẓinê, Zazakiyê ho zof rındo. Yismayil Mirzay kıtavê ho (Sılema-1) Zazaki de nosto,
nostene de çıqaşi ke ca ca ẋeletiye bıvo ki, isu şikino ke eve çêf ret bıwano. Yê Xal Çelkeri u Cemal
Taşi ki Zazaki de kıtavê ho u internet de nostê ho estê. Zazakiyê naynu ki zof rındo. Kes naynu ra
sık nêkeno ke, ni nostunê ho eve yardımê ẓüyê de bini nosenê.
Yê Süleyman Kırmızıtaşi hondê seṙê ho estê, Zazaki ki zof rındek qesey keno, zu ke şi lewe
meselunê vırênu ki cı rê qesey keno, hama oncia ki kıtavê ho Tırki de nosto (İnadına Dersim’de
yaşamak), çıke Zazaki de nostena ho çina. Ẓü ke bıwazo na kıtav çarneno ra Zazaki. Vedat Dalokay
ki kıtavê ho (Kolo) 1979 de Tırki de veto, Hawar Tornêcengi na kıtav 1999 de çarno ra Zazaki (bıza
kole).
Mesulênia zoni
Ez zon xelesnaene rê kotune ra rae. Zonê mı, ẓê domonênia mı, nıka ki mı rê şir u seker ra daina
wes yeno. Mı seveta zonê ho çı kar kerdo, wazen ke araze kerine. Çıke meste bêṙo tarıxi rê ben
mesul. Zonê mı sero karê mı hata merdene devam keno. Zonê ma Zazaki ẋezna mawa en pila, na
ẋezna pi u ḳalkunê ma ra ma rê mêres menda. Ma gune azê huyê peeni na ẋezna ra morım
nêverdime. Seveta politika, zonê ho nat bota kas mekerime, karo rast bıkerime. Karê ho ki gune
eve lerze, eve ẋeletiye mekerime. Ça vanê “Karê lerze b’erze.”
Sıfte ma gune zonê ho kamılunê ho de qesey bıkerime, rınd bımışime, dıma cêncunê ho rê,
mıletê ho rê has kerdene dime, eke bıxelesnime. Pil u kamılunê ma na zonê ma hata roza ewroene
ardo, nae ra tepia ki ma mesulime.
Mordemê bi, dewızunê ma de feteliyêne. Ma indi zumıni nas kerdêne, her waxt mı tey zonê
ma qesey kerdêne. Seṙê ra ẓêde ma zumıni nêdi vi, rozê ma rastê zumıni ke ameyme, mı oncia
zonê ma tey qesey kerd, huiya vake “Tı hona zonê ma qesey kena?” Mı ki vake “Tavi zonê ma
qesey ken, tı nêvana hora zu seṙe qesey ken çıko.”
Ez tavi ke zonê ho Zazaki teyna zu seṙe, dı seṙi, ya ki hirê seṙi qesey nêken. Teyna dı seṙi, hirê seṙi
zonê ho de nênosen, her waxt ki çiyê nosen. Na kıtavê Uşêni ke nêviyêne ki, mı seveta zonê ho çı
kar kerdo tek ve tek nostêne. Na nostê mı de çıqaşi ke tenê kritiki bıvo ki, na zu hekiata de mına.
Hekiate çıka? Hekiate; çiyo ke isoni diyo, ya ki amo saṙê isoni serde, awa. Ez şikiun ke na nostê ho
ra “hekiata mın u qazanta evkat Uşêni” vaẓine. Mın u Uşêni ra ma çı rındiye, çı ẋeletiye kerda mı a
arda ra zon.
‘Munzur Haber’e: kıtavê Uşêni rê çıẋır
Zazaki, tarıxê Mamekiye de sıfte seṙe 2004ine de “Munzur Haber”e de veẓiya. Hata 2006ine, hata
morê 46ine devam kerd. Wairê na qazanta sıfte Ferit Demiro Pêrtagız vi. Dıma Uşên Aygün ki nist
ve pa. Demê ra tepia Ferit bıriya ra, Uşêni teyna vete. Heşiay vi pê ke ez Zazaki sero gurin, vake
“Biê na qazanta de bınose”, mı nost.
Ez dı seṙi a qazanta de ẓê şüani guriune. Seveta mıletê ho, seveta zonê ho tavi. Sanıkê ke
mı kerdê top, qesê ke mıleti mı rê qesey kerdê, mı i nênostêne, şiyêne seveta qazanta guriyêne. Mı
vatêne heni vo ke mıletê ma bızono ke, na zon ki indi qazantu de noşino. Rınd ki bi, Uşeni çıqaşi ke
Zazaki nêzonêne hewesê ho bi, zeṙê dı hirê seṙi de xeylê ki mısa. Ma piya guriyêne, karo de rınd ki
kerd. Hata u waxt taê cêncunê ma vatêne “Kıtavê na zoni çino, na zon nino nostene.” Hama a
qazanta ra tepia hona sarê Mamekiye di ke, na zon ki noşino. Heya, gramerê Zazaki veẓiyo, xeylê
kıtav u “dergi” ki veẓiyê, hama ni Almanya de veẓiyê, sarê Mamekiye nine ra bêxevero.
A qazanta de Zazaki de zovina nosteyê ke veẓiyêne, taê noskarê maê ke sukunê pilu derê,
ya ki Almanya derê, yê dinu vi. Çıke Mamekiye de ẋerẓia mı ra, tek yê zu mordemi, yê Heyder
Beltani, Zazaki de wenden u nostena ho biye. Xıdır Aytaçi gegane nostêne, nostena ho zof rınde
nêviye, hama ẓêde gevese ki nêviye. Reê vi ke, dı reê vi, mı cı rê tenê kerd ra rast. Dıma keşi cı rê
kerdêne ra rast, rast nêkerdêne nêzonon, qazanta de gegane veẓiyêne. Hama qe ke nê, ey ve ho
nostêne. Heyder Beltan Almanya de mendi vi, gramer uza mıso. Ez ki gramerê Zazaki sıfte kıtavunê
8
Jacobsoni ra, dıme ra ki kıtavê Dr. Zılfi Selcani ra mısune. Kıtavê Selcani, Grammatik der ZazaSprache (Gramerê Zazaki), eve teferuat noşiyo. Herfê Tırki nê, herfê ke Zazaki rê mınasıv kunê, i
bınge cêriyê.
Kıtavê Jacobsonio ke Memed Doğani çarno ra Zazaki, namê seri mı rê tene tamase ame.
Çıturi beno ke Jacobsono Hemılkanız Zazaki ra “zonê ma” vano (niade, Rastnustena Zonê Ma,
vetisê 2ine, Estemol 2001, Almanki ra Tırki u newede Zazaki çarnoğ, rastkerdoğ u hirakerdoğ:
Mehmet Doğan). Tırkiyê ho rasto: “Zazaca Yazım Kılavuzu.” Tırki vanê Zazaca, ma vame Zazaki.
Mamekiye de, Zazaki ra gegane: So-Bê, Kırmancki ra ki: Heṙe-Weṙe vanê. U taw zoni tenena rınd
beli benê. Çıke taine zoni kerdê têwerte ra. Aê ke zeṙê dewa ho ra, zeṙê suka ho ra zof düri nêşiyê
ki ẓêde “zonê ma” vanê. Seveta dinu nu çiyo de normalo.
Jacobsoni zonê ho (İngılızki) de namo rast vato: Teach Yourself to Read and Write Zaza
(niade, Zazaca Okuma-Yazma El Kitabı, Düzeltilmiş ikinci baskı: İstanbul, Şubat 1999, pelge: 7).
Kıtavê Jacobsonio ke 1993 de veẓiyo, Almankiyê dey ki rasto: “Handbuch für die Rechtschreibung
der Zaza-Sprache”. Nu niya çarnino ra Zazaki: Rastnustena Zazaki rê kıtavê deşti. Ya ki kılmek ke
vaẓime: Rastnustena Zazaki. “Zonê Ma” vatene, imıskerdena taê isonê mawa, yê alimunê zoni
niya. Tavi ke isoni ke wertê ho de qalê zonê ho kerd vano “zonê ma.” Hama yê her zoni namê de
huyo husuşi esto. Tırki ki vanê “bizim dilimiz”, hama zonê ho ra vanê “Türkçe”. Almani ki vanê
“unsere Sprache”, hama zonê ho ra vanê “Deutsch”. Ma ki gune namê zonê ho wertê mıleti de rast
wedarime ke, zonê ma wertê zonunê dina de beli vo.
Dewa ma de, ap Hese zeṙê dewe de zeweẓiay vi, cokaro domonu cinia ap Heseni ra vatêne
amıke. Çıke zeiya zeṙê dewe viye. Rozê ẓüyo de xam yeno dewa ma, domoni uza benê, olvozê ma
Mursay ra pers keno, vano “Bıra na bono teko ke ha pey de yê kamio?” Mursa vano “U bonê çê
amıko.” Çıke domono, aqıl nêkeno ke vazo “Bonê çê Hesenê ap Aliyo” eke mordemek nas kero.
Mordemek koti ra bızono ke amıke kama, ṭoa amıka mordemekia ki çıko. Zon ki henio, isu ke ẓüyê
de xami ra vazo “Ma zonê ma qesey keme” mordemek koti ra bızono ke, “zonê ma” kamıẓi zoni ra
vanê.
Uşê nêvano ‘ma’, vano ‘ez’.
Qazanta ke veẓiyêne, ma hire mordemi tey guriyêne; ez, Uşê, Kadir. Kadiri ke caverdê,
hurêndi de Cem, ey ra tepiya ki A. Ender Cevahir guriya. Zonê na dıinê peênu Kırdaşki vi. Yê Kadiri
Zazaki de wenden u nostena ho çine viye. Yê Uşêni ki hora Zazakiyê ho çine vi. Ao ke Zazaki
zonêne zu ez viune. Ez ke nêviyêne se biyêne?
1.
2.
3.
4.
5.
Zazaki de xeveri nêveẓiyêne.
Zazaki de manşeti, surmanşeti nêveẓiyêne.
Zazaki de nostê mı nêveẓiyêne.
Keşi Tırkiyê Uşêni ra Zazaki nêçarnêne, cokaro nostê Uşêni nêveẓiyêne.
Zazaki zof senık veẓiyêne, eke zof senık veẓiya ki qazanta hondê devam nêkerdêne, rew
cêbıriyêne.
6. Kıtavê Uşêni nêveẓiyêne.
Uşê ki mı rê vano “U ke nêviyêne, na kıtav ki nêvejiyêne.” Hama ça nêveẓiyêne? Niadê
dıma vano “Rastnustena na kıtavi de xeylê ordımê ho bi.” Halbıke keşi nostê dey ra Zazaki
nêçarnêne, cokaro nêveẓiyêne. Nêvano “Nostê mı Tırki ra çarnê ra Zazaki”, vano “…mı qerar da cı
ke se beno bıvo, ez gune nostunê ho zonê made ki bınuşine… Mı na kıtavê ho hire serri de nost…”
Vano “Nostê mı, kıtavê mı.” Nêvano “ma”, vano “ez”. Peyniye de beli bi ke, zoni sero her keşi de
gurenais nêbeno.
9
Verva nostê Dr. Zılfi Selcani de propaẋanda
19.07.2009 de, deva devê verasoni vi, ez çarşi derune. Yaşar Kayay mı rê telefon kerd,
vake “Ma cêr Kültür Köy derime, bê ṭa.” (Ae ra avê Uşêni vati vi oncia qazanta vezeme.) Ez şiune
ke uyo, Uşên Aygüno, Ap Momıd Yıldızo, Memed Gülmezo, Şêrvano haê uzarê. Ma tenê niştime ro,
hal-demê zumıni ke pers kerd, inu wertê ho de tenê qesey kerd. Dıma qese çerexiya ame politika
ser. Sıre ke ame mı, zeṙê qesunê mı de ke ‘Zaza, Zazaki’ vêrdêne ra, Yaşar amêne ke se b’kero.
Werte de Uşêni reê gosê mı de vake “Yau tı nêwesa ẓêde qesey meke.” Mı ki vake “Nê, ez wazon
ke qesey bıkerine.”
Tenê ke mavên kot werte, Yaşari qese çerexna ard nostê Dr. Zılfi Selcani ser vake “Zılfi
nostê ho ‘Zaza Ulusal Sorunu’ de piru rê heqeret kerdo.” Mı ki vake “Eke heqeret kerdo, ez hondê
wanen ez ça nêvinen?” Şêrvan ki uza vi, ey ki vake “Mı ki wendo, ṭoa çiyo henê mı ki nêdi.” Dıma
tene ke waxt vêrd ra, Uşê ame lewê mı, nêzon ke verê fekê mı kerd sae çık vi, vake “Tu Yaşari ra
vato ‘Sıma ke qazanta vezê ez yardım nêken’, raştia?” Mı ki vake “Mı Yaşari ra çiyo de henê nêvato,
hama fıkırê mı de çiyo de henê esto.” Vake “Eke henio Yaşar dewrêso cokaro zono.” Ala ma xeylê
qesey kerd, peyniye de ma xatırê ho zumıni ra wast, her kes ho rê şime.
Politika Uşêni çıke viye, ez cı ra bêxevere viune, hama qeseykerdene de taê çi beli biyêne.
Sıreo ke qazanta veẓiyêne, rew rew şiyêne Almanya amêne. Memed Doğan, Yaşar Kaya u Memed
Gülmez zof goynêne. Memed Doğani rê vatêne “Nêzon çond hozor qesey nostê, nêẓdi de zonê ma
de zu lügat vezeno.” Memed Gülmeẓi rê vatêne “Zonê ma de nêzon çond teney kıtavi vetê.” Yaşar
Kayay rê vatêne “Sosyologo, mordemo de zof zonaaẋo.” Beli vi ke Munzur Habere eve insiyatifê na
olvozunê Uşêni veẓiya. İ ki mesela Zazay inkar kenê.
Nostê Dr. Zılfi Selcani mesela mıletê Zazay ano ra zon. Qazanta de ça nênost, inkarcêni
sero amê hurê cokaro. Çıke u noste de kamiya ma, kamiya mıletê Zazay sero qesey biyo. Mıletê
Zazay çıturi heqa ho bıẓêro, u ki ero isê dine nino.
Uşê şiyo teslimê ẓüyê de Ḳuṙci biyo
(Niade, Dersim 1938 ve Zorunlu İskân, Hüseyin Aygün, Mesut Yeğenin önsözüyle, 2. baskı,
2009/Ankara).
Ala niadime Mesut Yeğeno ke Uşê cı ra aqıl cêno, kamo?
“Mesut Yeğen 1964’te Siverek’te doğdu. Ankara Atatürk Lisesi’nden mezun oldu. Orta Doğu
Teknik Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden lisans ve yüksek lisans, Essex Üniversitesi (İngiltere)
Sosyoloji Bölümü’nden doktora derecesini aldı. Halen ODTÜ sosyoloji bölümünde öğretim üyesidir
ve Mürekkep dergisi yayın kurulunda yer almaktadır”.
Gurenaisê ho, kıtavê ho çıkiê?
Kıtavê ho:
1. Müstakbel Türk’ten Sözde Vatandaşa, Cumhuriyet ve Kürtler
2. Devlet Söyleminde Kürt Sorunu
Aê ke ma Kurdu sero say kenê, inu ra ẓüyo. Zof ret kıtavê Uşêni rê qesê veri nosto. Uşê çıturi şiyo
teslimê na mordemi biyo! Hem ki goyneno. Aqılo ke ey do cı, pê dey beno sa (niade; pelge 24).
Hondê kamıl u zonaaẋe mıletê Zazay estê, ça ine ra pers nêkeno, aqıl nêcêno?
Ahmet Murat Aytaço Mardinız ve Sema Buza Dêrsımıze ra ki Anqara de, leê Doç. Dr. Mesut
Yeğeni de universta derê. Uşêni ke na kıtavê ho Anqara de veto, ine rê ki biyo mınetdar, çı rınd!
Mesut Yeğeni ke na kıtavê Uşêni wendo, rae ro cı salıx da, cı rê Dêrsımıẓi tarıf kerdê, vato:
“Anlaşılan o ki, Dersim’in bir kısım dimağ nazarındaki güvenilmezliğinin kökeninde, sadece
vahşiliği ya da Kürtlüğü değil, bütün geçişliliğiyle Aleviliği ve Ermeniliği de vardır.” Mesut Yeğen, s.
15)
10
Zazaki de ke vaẓime, yanê vato:
“Heni awseno ke, naê ke tivarê ho ro Dêrsımi nino, sevevê ho teyna saṙetikênia, ya ki
Kurdênia Dêrsımi niya, tene ki ruvalê Elevêni u Hermenêni rao.”
Qesê veri ra misalêna:
“… Dersim pasifleştirilmek bir yana, Kürt meselesinin, Kürt rezistansının merkezine doğru
ilerlemiştir. Dersimliler Türkçe konuşmayı, ‘medeni olmayı’ öğrenmiş fakat Kürtlüklerinden de
vazgeçmemiştir.” (sayfa 17)
Eve Zazaki ke vaẓime:
“… saṙeronaena Dêrsımi haza vındero, daina ẓêde wertê mesela Kurdu derê, wertê qeweta
Kurdu derê. Dêrsımiẓi Tırki mısê, biyê ‘medeni’ hama Kurdênia ho canêverda.” (pelge 17)
Na qesê corênê nianeni kıtavê Uşêni rê benê qesê veri, hama zu qeso ke mesela mıletê
Zazay biyaro ra zon, u kıtav de ca nêvineno. Uşê eve ho evkato, vaẓifê huyo ke verva her tore
neqêni ki veẓiyo, mıletê huyê bındeşti gereke mudafa kero. Hama mudafa nêkeno, inkar keno.
Mıletê Kurdi mudafa keno, hama mıletê Zazay mudafa nêkeno. Kıtavê huyê cori de vano:
“… Kırmanc adı ile Dersimliler,Zazaca, Kürtçe, Türkçe veya diğer dilleri konuşan bölgedeki
Alevi-Kızılbaş toplulukların tümünü işaret etmektedir. Kırmanc milli bir tanımdan çok inançsal bir
Alevi-Kızılbaş üst-kimliği anlamına gelmektedir.” (s.23)
Zazakiyê ho:
“… Dêrsımıẓi, Elevi-Kızılbaşiê ke na mıntıqa de Zazaki, Kurdki, Tırki u zovina zonunê binu
qesey kenê inu pêrüne Kırmanc name kenê. Kırmanc hetê itıqati ra yêno mana Elevi-Kızılbaşiu.”
(pelge 23)
Na qeso corên raste nê, zu propaẋandawa. Çı esto ke, namo Kırmanc biyo moda. Zazaê
Dêrsımıẓiê ke ho Kırmanc name kenê, tek teyna pê ho xapnenê. Kırmanc mana Elevi-Kızılbaşiu
nino, tek teyna namê Kırmancuno (iyê ke Heṙe-Weṙe qesey kenê). Tırkê Elevi-Kızılbaşi ho Kırmanc
nê, Tırk name kenê. Dêrsım de kamıẓi Tırkê Elevi-Kızılbaşiê ke ho Kırmanc name kenê, ala Uşê inu
ra zu misal bıdo, bızonime. Qesunê nianênu rê ispot lozımo.
Yê Uşêni zon u mıletê ho sero gurenaisê de ho, ṭoaê de ho çino. Çiyo ke kerdo; ho ra gore
çiyê Tırki de nosto, mı ra ki vato “Ney mı rê bıçarne ra Zazaki”, mı ki u nêskıto cı rê çarno ra
Zazaki. Mı vato “Na qazanta de zonê ma veẓiyo, name çı nano pa pano”. Tırkiyê dey cı rê çarno ra
Zazaki. Ey ki vato “fırsat na fırsato”, ardo ve hesav cı ra taê seveta kıtavi vındarnê ke, waxt ke ame
kıtav kero, eke vazê ke “Uşê zonê ho sero guriyo zu kıtav veto” eke eve na tore, ho rê pê
pıropaẋanda ho bıkero. Kıtav ra zu Misal:
“Kırmanc, khalıkê maê, dêkê maê, piyê maê, moaê maê, bıraê maê, waê maê…” (niade,
Eve Tarıxê Ho Têri amaene, “Ma Kırmancime”, pelge 19)
Uşê kıtavê huyê Tırki de ki nia vano:
21)”
“Dersim, öte taraftan etnik kimliği çok tartışmalı… Ermeni, Zaza, Kürt, Türk, Türkmen… (s.
Yanê vano:
“Dêrsım, heto bin ra ki kamiya huya miliye têwerte rawa … Hermeni, Zaza, Kurd, Tırk,
Turkmen… (p. 21)”
11
Halbıke Dêrsım de kam Hermeniyo, kam Zazao, kam Kurdo, kam Tırko, ya ki naynu ra kam
çıqaşi esto, ni pêro zonine. Her kes zumıni nas keno. Sarê Dêrsımi Zazaki qesey keno Zazao, ma ça
kamiya huya miliye têwerte ra vo! Dêrsım de dewê Kırmancun (Kırdasun) u Tırku zof senıkiê, her
kes ki zoneno, beliyê. İyê ke welatê Dêrsımi rınd naskenê, kamiya kami çıka, çı niya, pêro zonenê.
Azunê peênu ra, iyê ke şiyê mektevu de wendo kotê politika, ne welatê ho, ne ki mıletê ho rınd
nas nêkenê, eve ho kenê tewerte ra, pilun u zonaaẋunê ho ra ki pers nêkenê. Uşên u Yaşaria u iyê
bini ki azunê peênu raê, ne welatê ho ne ki mıletê ho rınd nasnêkenê, aqılê ho têwerte rao.
Çıturi ke Dêrsım de namê her mıleti beliyo, kamıẓi mılet çıqaşi esto beliyo, zovina caunê
Tırkia de ki nu niaro. Ma teyna zeṙê Dêrsımi de nê, her caê Tırkia de ki her waxt Zazau, Kırmancu
(Kurdu), Tırku vineme, hem ki tey qesey keme. Mordem her waxt na qesu heşino pê:
Zu Kırmancê Vani, Siirt u Diyarbekiri vano “ez Kırmancım”, zu Kırmancê Dêrsımio Pilvancık
eve Zazaki ma ra niya vano “ma Kırmancime, sıma Zazaê”. Zu Tırk ma ra vano “Zaza”, Kırmancu ra
ki vano “Kürt”.
Her caê dina de ki mılet din ra gore nê, zon ra gore name beno, tarıf beno. Eke din ra gore,
itıqat ra gore name kerd ki, vanê: Tırko Elevi, Kırmanco Elevi, Zazao Elevi, Aravo Elevi uab.
Ala reê ki na qesunê cêrenu de niadime; Uşêni tı vana qesê Yaşar Kayay gureto kıtavê ho:
Qesê Uşêni:
“…Zira bir toplum kendisine ne diyorsa odur (zu mılet ke ho ra se vano uyo)…” (Dersim
1938 ve Zorunlu İskân, Hüseyin Aygün, 2. baskı 2009, pelge 23)
Qesê Yaşar Kayay:
“…Dersim kendisini nasıl tanımlıyor. Esas olan budur (Dêrsım ke ho çıturi name keno
uyo)…” (Dersim kimliği, Yaşar Kaya, www.Dersimnews)
Ala niadime sarê Dêrsımi ve ho, ho çıturi name keno? Niade: Pil u kamılunê ma ra gore
namê zon u mıletê ma, www.zazaki.de ; Pil u kamılunê ma ra gore namê zon u mıletê ma-2, M. K.,
beno hazır. Na nostu de 18 mordemi ve fekê ho kamiya ho çıka, vanê. Uyo ke merax keno, şikino
ke na nostu eve ho bıwano. İta de ki veẓino meyda ke, ida Uşêni u Yaşar Kayay u idologunê binu
ẋeleta, ẓê vatena mıletê ma niya. Reê ki na dı mordemu gos dime;
Na mordemo ke mı cêr tey qesey kerdo Dêrsım/Keysu rao:
M. K.
A. U.
M. K.
A. U.
Ap Uşê, namê na zonê ma çıko?
Zazaca vanê.
Ma namê mıletê ma çıko, ṭoa heni vaẓino?
Mılet, vanê Zazaê Tunceliyê, Dêrsımiê. Nıka indi têde Dêrsım vanê. Esas en birinci
Mamekiye viye…
Na mordem ki Dêrsım/Pilvank rao (Pilvancıko):
(…)
M. K.
Zonê sımao vırê senê zon vi, sıma kamıẓi zon qesey kerdêne?
T. D.
Ma Heṙe-Weṙe qesey keme.
(…)
M. K.
Tı vana “ma wertê Zazu derime”; na aşirê ke tu mordi, inu rê vana?
T. D.
Tavi tavi. Demenu Zazaê, Usvu Zazaê, Ḳurêsu ve Usvuna oncia na heto bınê de,
güney de Zazaê. Dört taraf Zazaylan çevrili.
(…)
Mordemi ke ida Uşên Aygüni u yê Yaşar Kayay eve qeseykerdena pil u kamılunê ma ra arde
têverver, veẓino meyda ke, ida Uşêni u yê Yaşari ẋeleta. Çıke pil u kamılê ma ẓê ida dine nêvanê.
Yaşar Kaya ve Uşên Aygün u zovina idologunê siyasetu ra, idoloẓiyê ho ra gore kamiye imıs kenê,
anê nanê fekê mıletê ma ra. Halbıke mıletê ma heni nêvano.
12
Temelê siyasetê qazanta ‘Munzur Haber’e çık vi?
1. Mesela kamiya mıletê ma
Mesela kamiya mıletê ho teng diyêne. Çıqaşi ke vatêne “Na qazanta bêheta” raştiye de zu politika
de ho biye. Gereke bıvo tavi. Hama na politika gune mesela mıletê Zazay biyaro ra zon ke, eke
zonê mıletê Zazay ki bıxeleşiyo. Zon ki bê politika nêbeno. Çıqaşi ke cor Têrça ra bıze, hata ve cêr
Şiverege zu mıleto, zu zono, oncia ki ruvalê Elevêni u Sunêni ra kamiya mıletê ma hira nêdiyêne,
dina ho tenge viye. Kamiya mıletê ma zeṙê zu mıntıka tenge de kerdêne hepıs. Çıke nêzonêne ke,
ẓê her zoni, yê Zazaki ki diyalektê ho estê. Ferqê diyalektun u ferqê zonu ciyarti nêkerdêne.
Ẓü zono ke şindorê merdene dero çıturi xeleşino? Raa ilımi senêna?
Uşêni gereke nae ra gore hedefê ho beli kerdêne. Çı beno bıvo isu gereke hazır qerar cı medo,
mıletê ho de qesey bıkero, raste çıka, ẋelete çıka, ae sero rınd vındero, bıguriyo, heni qerar cı do.
İsu sıfte zonê ho mıseno, dıma pil u kamılunê ho de tarıxê zonê ho sero, tarıxê mıletê ho sero
qesey keno, heni tarıxê zonê ho u tarıxê mıletê ho mıseno.
Rozê ma Ap Begê Demenıẓi de qesey kerd, peyniye de mı namê zonê ma sero ki tey qesey
kerd. Ap Begê Demenıẓi ke vake “Namê zonê ma Zazakiyo… Kırmancki namê zonê Ḳuṙuno…” Uşêni
rê zof tamase ame, qe ḳav nêkerdêne ke heni vano, cokaro kamera ho gurete, huiya vake “Tamam
tamam, tu hao ho rê zu delil di, hayde şime, hayde şime.” Dıma ma ke taê kokımu de qesey kerd,
mı ra avê Uşêni namê zonê ma, namê mıletê ma pers kerdêne. Dire tenu ra ke cüav guret, inu ke
vake Kırmanc Ḳuṙu rê vanê, hona inam bi.
Uşê eve ho çıme dero, wertê sarê Dêrsımi dero, gereke vazo sıfte kokımunê ho ra pers
kerime, ala çond teney “ma Kırmancime” vanê, çond teney “ma Dımılime” vanê, çond teney “ma
Zazayme” vanê, çond teney “ma Elevime” vanê, çond teney “ma Tırkime” vanê, çond teney “ma
Kurdime” vanê, çond teney “ma Elhaqime” vanê, eke ae ra gore analiz bıkerime, ala ça qesê keşi
pê yê keşi nêcêno, sevev çıko, rasta ho çıka? Çıke çiyo ke ispotê ho çine vi, araze nêvi, isu nêşkino
ey mudafa kero. Eke ispot bi ki, isu nêşkino red kero.
Uşên ke eve usılê ilımi era raê kotêne, ma qeweta ho kerdêne zuye zof çi vetêne werte,
mıletê ma rê zof faydê ma biyêne. Eke kes kot bınê çengi, se kerd, Uşêni teyna herfunê Zazaki de
niada. Wast ke nostê Tırki eve herfunê Zazaki bınoşiyê. U waxt na mıleto ke mesela miliye hona
nêzoneno, namê zonê ho bile hona nêzoneno, kıtavê Uşêni ke bıwano, se vano? “Heya zonê ma de
nosto, hama zeṙê de seveta mıletê ma çiyo de muhim çino.” nêvano?
2. Mudafa kamiya miliye, ya ki inkarcêni?
Mesela mawa miliye gereke inkar nêviyêne. Heya çiyo nianên nostene de, hetê hukmati ra
tene çetıniye biye, hama ma ke ’38i sero nostêne ki a çetıniye biye. Oncia ki hal biyêne. Kurdu ki
a çetıniye ontêne, hama oncia ki qazantunê ho de mesela huya miliye ardêne ra zon. Normal nostê
Zazaki, qazantun u dergiunê Kurdu de ki veẓinê, qazantunê Tırku de ki veẓinê. Mesela mıletê mawa
miliye gereke biyardêne ra zon ke, mıletê ma hewnê huyo xori ra pêheşiyêne, mesela ho rê wair
bıveẓiyêne.
Kurdi ki zomonê ẓê ma vi. Yeno ra mı viri, waxto ke hona mesela Kurdu era zon nêamêne,
mı zu qazanta Tırku de wendi vi; zu dewa Kurdu de, mıleti, ḉêl-ḉuki bêçıkê ho ẓê “bozkurtu (vergê
boẓi)” fisti vi hawa, ẓê vergu zuṙêne. Vati vi “biz bozkurtlarız (vergê boẓime).” Dıma mı oncia
qazanta de wendi vi; Tırkunê demokratu naynu rê vati vi “Siz bokurtlar değil, olsa olsa boz
Kürtlersiniz (Sıma vergê boẓi nê, eke bıvê bıvê Kurdê boẓiê sıma).” Hama peê coy saiya taê isonê
huyê wendoẋu de hewnê ho ra heşiay pê, mesela huya miliyê rê wair veẓiay. Hama eve metodê
Tırku sonê, endi se vaẓime? Tı vana fotoqopya Tırkunê. Evkatê ma, malımê ma, doxtorê ma ki eke
mesela huya miliye biyarê ra zon, helvet mıletê ma ki hewnê ho ra heşino pê. Hama mıletê ma ke
dewa ho nêfetelnê, kot ra ve sarê xami dıme, ho kerd ve parçe u purçey, u waxt hata ke biêro ra
ho ser, xeylê zerar dano ho.
Ma ke ruvalê Elevên u Sunêni ra letê de mıletê ho inkar kerd, nu yeno ro hesavê Tırkun u
Kurdu. Ma ret verdanê pê. Hora heto zu ra gurinê ke eve Elevêni, Zazaunê Eleviu Tırk kerê, heto
bin ra ki gurinê ke eve Sunêni, Zazaunê Suniu Tırk kerê, Kurd kerê. Ewru ma gereke kaê dinu
meêrime, zonê ho, mıletê ho inkar mekerime. Ma ke ruvalê dini ra letê de ho inkar kerd, letê mao
ke wertê Kurdu dero, ruvalê Sunêni ra beno Kurd, letê mao Elevi ki ruvalê Elevêni ra, oncia letê de
13
ho eve teşirê Kurdu beno Kurdo Elevi, letê de ho ki eve propaẋanda Tırkunê Eleviu beno Tırk.
3. Mesela mıletê ma (mesela Mıletê Zazay) gereke anayasa de nas vo, bıcêriyo bınê
teminati.
Ma ke mesela mıletê ho rê wair nêveẓiayme, sarê teveri ma inkar keno. Ma gereke zonê ho zalal
name kerdêne, naskerdene dêne ke, meste bêṙo ke heqe dê, zonê ma ki mektevu kuyo. Eke
mesela mıletê ma anayasa de ki nas vo, bıcêriyo bınê teminati. Bınê namê qazanta de, eve nosto
qız, çıqaşi ke vatêne “ho nas bıke ke, sar to nas bıkero”, eve ho mıletê ho nas nêkerdêne. İtıqat
zon ra avê diyêne. Halbıke kılıt zono. Zon her çi ra avêro. Çıke merdena zu zoni, merdena zu
mıletia. İtıqat ke bıvuriyo, mılet oncia ki vindi nêbeno. Hama zon ke vuriya, mılet beno vindi.
4.
Zonê ma Zazaki gereke anayasa de nas vo, bıcêriyo bınê teminati.
Zon ke anayasa de nas nêbi, bınê teminati nêcêriya, eke ame ve hesavê taine, oncia beno yasax.
Na mesela gereke qazanta de biamêne ra zon, gıraniye cı diyêne. Ma ke na qeyde ra gore
meşêrime, faydê zoni zof nêbeno. Tek teyna pısıngu sero, heykelu sero, ostoru sero, dewu sero
nostene meselunê ma hal nêkena. Eve na tore mıletê ma nêşkino kamiya ho bızono. Eve zovina
vatene: mıletê ma hewnê huyo xori ra pênêheşino.
Manşetê qazantaê ke mı çarnê ra Zazaki, lista ho cêra:
Morê ke mı dest derê, mı i qontrol kerdi. Cı ra taê kemi vi.
(Tema na manşêtu Uşêni eve Tırki beli kerdêne, mı ki Zazaki de nostêne. Gegane ki mı qese ve
qese Zazaki de vatêne, Uşêni ki nostêne, hama mı ẋeletiya dey çeku ve çeku oncia dêne rast
kerdene.)
Servezir Erdoğan çıturi peê qesa ho de nêvındeno
(Yıl: 1 sayı 10 5 Mayıs Çarşamba 2004)
(nu Zazaki de manşeto vırêno)
Destê ho radê, gule sıma dime
(Yıl: 1 Sayı: 11 17 Mayıs Pazartesi 2004)
Cencu, Muzır bêwair nêverda!
(Yıl: 1 Sayı: 12 31 Mayıs Pazartesi 2004
Qomê ma haştiye wazeno!
(Yıl: 1 Sayı: 13 14 Haziran Pazartesi 2004)
Mamekiye de servisê sata tenge (acil servis) 112
(Yıl: 1 Sayı: 14 25 Haziran Cuma 2004)
(sürmanşêt)
Mamekiye de qeza (sürmanşêt)
(Yıl: 1 Sayı:15 09 Temmuz Cuma 2004)
Festival amo xêre amo!
(Yıl: 1 Sayı: 16 26 Temmuz Pazartesi 2004)
(Eve yardımê Şêrvan Barixaşi noşiya)
Hadisê ke festival de bi (sürmanşêt)
(Yıl: 1 Sayı: 17 10 Ağustos Salı 2004)
Endi bomba u kıstene cêbıbıriyo!
(Yıl: 1 Sayı: 18 23 Ağustos Pazartesi 2004)
Ala reê ğezev de niadê!
(Yıl: 1 Sayı: 19 03 Eylül Cuma 2004)
Mektevi bi ra, hama çı hêf ke zonê ma çino
(Yıl: 1 Sayı: 20 20 Eylül Pazartesi 2004)
Bırrê Dêrsımi vêseno!
(Yıl: 1 Sayı: 21 01 Ekim Cuma 2004)
Sıtamê sarê Dêrsımi endi bıqediyê!
(Yıl: 1 Sayı: 22 14 Ekim Perşembe 2004)
Hardê dêrsımi mainu ra pak vo!
(Yıl: 1 Sayı: 23 29 Ekim Cuma 2004)
Qorici werte de mendi
(Yıl: 1 Sayı: 24 13 Kasım Cumartesi 2004)
Hardê Dêrsımi tenge dero!
(Yıl: 2 Sayı: 31 31 Mart Perşembe 2005)
İtıqatê Dêrsımi hona payrao!
(Yıl: 2 Sayı: 32 18 Nisan Pazartesi 2005)
Sarê Dêrsımi seqetunê ho rê bon vırazeno
(Yıl: 2 Sayı: 33 05 Mayıs Perşembe 2005)
14
Sarrê ma herv ra rast nêbeno
(Yıl: 2 Sayı: 34 30 Mayıs Pazartesi 2005)
Ne rawa ho, ne ki telefonê ho esto
(Yıl: 2 Sayı: 35 17 Haziran Cuma 2005)
Çhekunê ho bınê hardi kerê, goni meşêro
(Yıl: 2 Sayı: 36 06 Temmuz Çarş. 2005)
Bırri vêsenê, dewlete niadana!
(Yıl: 2 Sayı: 40 08 Ekim Cumartesi 2005)
Tırkia eve tarıxê ho biêro têri!
(Yıl: 2 Sayı: 41 10 Kasım Perşembe 2005)
Riyê sendika ra surgın
(Yıl: 2 Sayı: 42 05 Aralık Pazartesi 2005)
Hukmat hurendia mezele vazo!
(Yıl: 3 Sayı: 44 06 Şubat Pazartesi 2006)
Ma dustê hukmati nêvejiyênê, ninu çınay rê ma kıştime? (Yıl: 3 Sayı: 46 26 Nisan Salı 2006)
Mamekiye, 13.10.2009
15