Mezraa Kavramı ve Türkiye`de Mezraalar

Mezraa Kavramı ve Türkiye`de Mezraalar

Ankara ~niversitesi
Turkiye Cografyas~
Arqtlrma ve Uygulama Merkezi
Dergisi
Say1 5,1996
Ayrlbasim
Mezraa Kavrarm ve Tiirkiye'de Mezraalar
Dr. Harun TUNCEL
A N K A R A ~ N I V E R S I T E S IB A S I M E V I
- ANKARA1996
MEZRAA KAVRAMI VE TURK^^
MEZRAALAR
Dr. Hamn TUNCEL*
Mezraa ad1 ve.rilen ku iskln gekli yogun olarak iilkernizin do@
yansinda goriilmektedir. Mezraa ad1 q i y a n yerlegim birimleinin,
i~erisindebulunduklm coEi;rafi o r t m n etkisiyle kokenleri, isUn
edilme sureleri, kullanim ve yuriitiilen ekonomik faaliyet tipi,
fiziksel yapilm degigiklik gostermektedir.
Mezraa kelimesinin tanim devlet kuruluglan arasinda farklilik
gostennektedir fakat bunun birtalunn saluncalan v,ard1r. 1Iiger
taraftan co&afyacilann tanimliamalann~ d da
a birlik yoktur.
D o h Karadeniz Boliimu ve Dogu Anadolu'nun E
Boliimu mezraalan ile Giineydogu Anadolu Bolge
Anadolu'nun diger bolumlerindeki mezraalar arasinda
b&mdan onemli farklillklar v,ardir.
Kars
)ogu
I I G I I ~ G ~ her
I
BSTRACT
The sub-village inhabitation form which is called "Mezraa" is
seen in the eastren part of Turkey. These settling show variations
according to their geographic situation, their roots, inhabitation
period, the type of usage and the economic ;activitie:s carriec1 out
and their physical structures.
The definition of mezraa varrias in different govermental
agancies. This has some disadvantages. By the way arnong
geographers there is also no common opinion.
* Fuat Universitesi Fen-Edibiyat Fakiiltesi C o m a B6lUmU. Elazlg
74
Mezraa Kavram~ve Tiirkiye'de Mezraalar
There are important differencs among the "mezraa" in Eastern
Black Sea Region, the Erzurum-Kars area in Eastern Anatolia
Region, South Eastern Anaolia Region and in other parts of Eastern
Anaolia.
~lkemizde koyaen K U ~ U K yerleglm birimlerini ele alan
qallgmalar, diger begeri co$afya qallgmalan dikkate alind~ginda
azlnsanmayacak say~dadir.Yayla, hgla, qiftlik, mahalle, mandira,
divan, kom, mezraa, a@, ~ardak,tuglalkiremit magi, benzinlik,
bag evi, dalyan, degirmen, kalif (kelif) (TDK 1941 s.404, 1975
s.2733 ve 4544, Sumerkan 1981 s.33-34), Cenik (Erinq 1945 s.134,
0ngor 1964 s.160), saya (Sozer 1982 s.3), hezan (Yigit 1990 s.283
ve 290), hug (hugiil, hokul) (TDK 1941 s.725 ve 756, 1957 s.130,
1974 s.2355 ve 2448, Eroz 1966 s.144-145) zoma (Izblrak 1951 s.
54) to1 (TDK 1947 s.1375, 1957 s.404, Izbirak 1964 s.4, Yucel
1988 s.66), pey, bani (TDK 1947 s.1147, Bilgin 1969 s.22,
Karaboran 1985 s.83-104) pak (Tandogan 1968 s.291, 1970 s.132135, 1988 s.105), palanga (Saraqoglu 1956 s.468, 1989 s.502), oba
(Ering 1945 s. 134, Ongor 1964 s. 160), sayvan (Donmez 1964
s.197), dam (Ongor 1960 s.72-81, Yucel 1966 s.75-78, Goney 1977
s.129-135) gibi isimler alan h r iskln gekilleri (ki, bunlarln buyuk
hsrmnin ozellikleri aynidlr ya da gok az farklarla birbirlerinden
ayrllmaktadlrlar, isimlerindeki farkll-lagma ise genellikle yoresel
adlandirmadan kaynaklanmaktadir) ile bunlan olugturan birimler
tip olarak az sayida olmakla beraber, bunlmn gogunun ozellikleri,
fonksiyonlm ve iskln cografyasl iqerisindeki yerleri henuz
tanimlanmamgtlr (Bu konuda ayrintili bilgi igin bkz. Tanoglu 1954
ve Sozer 1982). Dam, oba ve kom gibi mezraa yerlegmesi de
tanlmlanmasi balumndan aragtlncllara gore degigiklik gosteren bir
lur iskiin tipidir.
Halk araslnda mezraa, mezere, mezre, mezra, mezrea,
mezreaclk, mezria, mezri (Ering 1953 s.38, Tanoglu 1966 s.253,
Sumerkan 1981 s.38) gibi isimler alan bu kelimeye Tiirk Dil
Kurumu'nun (TDK) Turkiye'de Halk Agz~ndan Soz Derleme
Dergisi'nde (6 Cilt), Tarama Sozlugu'nde (8 Cilt) ve Derleme
Sozliigu'nde (12 Cilt), Turkge Sozluk ve Yazun (1mll)
Kdavuzunun ilk baslulmnda ve hatta coBafya sozliiklerinde
(0ngor 1961, 1975, 1980 ve hbrrak 1964) rastlarnak murnkun
degildir.
Mezraa Kavrsrm ve Tiirkiye'de Mezraalar
75
Mukemrnel Tiirkge LOgat (Ali Namiza 1318 s.749), Resimli
Yeni LOgat ve Ansiklopedi (Anonim, Tarihsiz, C.4 s.1842), Dogu
Anadolu Osmanlicasl -Etimolojik Sozluk Denemesi- (Gulensoy
1986 s.339), Osmanllca Tiirkge Ansiklopedik 'Lfigat (Develiojjlu
1988 s.766), Osmanll Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlugu
(Pakalm 1971 C.2 s.529), Turk Hukuk LOgati (Anonim 1944
s.233), Buyuk Turk Sozlufjii (Anonim, Tarihsiz, s.856) gibi bazi
eserlerde hemen hemen ortak bir ifade ile Arapga kokenli bir
kelime oldugu belirtilerek; tanma aynlan, ekilip biqilen, dikilen
yer, ekilmig toprak-tarla, tanma aynlan genig arazi parpsi gibi
aqiklamalar verilmigtir. Diger taraftan bazl yayinlarda da Ekenek,
Ekerek, Ekerge, Ekelge, Ekinlik ~eklindekargillklar verilmigtir
(TDK 1941 s.5 17, 1945 s. 177, Baykara 1988 s.42), Saraqoglu,
mezraanln mera (Saragoglu 1956 s.437), fnandik, arazi tarla ve
bahge (Inanik 1958 s. 149 ve 15I), Tarkan ise kiiquk koy anlarmna
da geldigini (Tarkan 1972 s.146) ifade etmektedirler. Alagoz ise
mezraanin tanm amaciyla devri yer degigtirme oldugunu ifade
ederek buna "mezraacilik" tanlmlamasi getirmigtir (Alanoz 1993
s.44).
MEZRAALARIN & K E M ~ Z D E KCOGRAFI
~
DA& LISLARI
-I Anadolu'ya has olan C
Tunqdiilek'e gE ire Dogr
- ~.
. s.124) mezraalarin ulkernizde yogun olarak- goriildugu yerler
Sinop'tan Mersin'e gizilecek bir hattin (kabaca 35 Dogu Boylarm)
dogusunda kalan lusrmnda, ozellikle de Adlyaman, Tunceli,
Malatya, Bingol, Sivas, Trabzon, Artvin ve Erzurum'da
goriilmektedir. Ama belirtilen hattin batlslnda omegin Antalya,
Izrnir, Bilecik, Canakkale, Istanbul, Ankara, Konya, Isparta'da da
rastlanilir (Bkz. Sekil 1 ve 2). Kesin bir kural olmamakla beraber
rolyefin arizalandigi yerlerde sayilmnda bir artlg goriilmektedir
(Tunqdilek 1967 s.125, Elibuyuk 1990 s.23). Fakat buna tezat
dururnlar da sozkonusu olabilmektedir. 0megin (Arazisinin hemen
hemen tiimu duz olan) Urfa'da 1945'de 100 adet, 1960'da 162 adet
1981'de 1845 adet mezraa ad1 verilen yerlegim birimi varken,
Hakkilri'de 1945 y~lindahi$ bulunmamakta 1960'da sadece 26 adet,
1981'de ise 292 adetdir (Iqigleri Bakanligi 1946, Koyigleri
Bakanllgi 1967,1969, 1984) (Bkz. Sekil 1 ve 2).
Bu sayisal artig ve tezatlar mezraa kelimesinin.. yanllg
anlagllmasinln yanisira diger bazi sebeplere de baglidir. Ornegin
Urfa'da koylerdeki ekonomik ve sosyal hayatin igleyigi ve
ariuilerin genigligi sebebiyle daha uzak yerlerdeki topraklardan
yararlanmanln baglica qozum yillanndan birisi olmasindan
dogmugtur (Bu konuda aynntili bilgi i ~ i nbkz. Aras 1956). 0 t e
yandan bu kuquk yerlegme merkezlerinin olugumunda akrabaldc
baglm onernli rol oynamakt;
balumdan kan davalmnin da
iaslni tegvik eden baglica
bolgedeki mezraa sayisini
unsurlardan biri oldugunu ij
nek murnkiindur (Sozer 1974
s.179). Hakkki'de ise azldc dogmdan d o m y a ekonomik yqamla
baglantili goriinmektedir. Buralar, eskiye oranla son zarnanlarda
azalmalar olmakla birlikte g o ~ e b ehayvanciligin yaygin olarak
yapildigi alanlar dummundadirlar (Bu konuda aynntili bilgi iqin
bkz. Hutteroth 1959, Denker 1960). Diger taraftan Hakkfiri
~evresindehem arazinin buyuk balumunun 2000 m. den yuksek
olugu, hem de t m m alanlmnin azligi sebebiyle mevcut
yerlegmelerin geligmek, dagilmak goyle dursun, 8- 10 haneli bir kaq
mahallenin birlegmesiyle olugan kuquk koylere rastlanmaktadrr
(Izbirak 1957 s.47-56).
Iqigleri Bakanligi'nin Turkiye'de Meskun Yerler Glavuzu
isimli yayinindan elde ettigimiz verilere gore 1945 yilinda
ulkemizde 3700 kadar (3672) mezraa ad1 verilen yerlegim birimi
bulunmaktadlr (Bkz. Tablo I). Bu say1 1966-67 yillmnda 4900,
1981-1985 doneminde ise 9700'dur (Doganay 1989 s.23 1). 1981
yili iqin yaptlgirmz incelemede bu rakarmn 12000'i aglun (12229)
oldugu goriilmugtur (Koy Hizmetleri 1985 s.8). Mezraa sayisindaki
artig Doganay'a gore nufus artigi ve yerlegmelerin daglliglnin bir
sonucudur (Doganay 1989 s.234). Bizce bu etkilerin yanisira belki
de daha fazla oranda mezraa kavrarmnin farkli kurumlarca ve
yoresel olarak, hallurmzca degigik tanimlanmasindan da
kaynaklanmaktadir. 0rnegin Koy Igleri Bakanligi'nin 1960'11
yillarda yaptirdlgi koy envanter etudlerinde; Dam, Oba, Divan,
Mahalle, Kom, Mezraa iqin mahalle yerlegmeleri bagligi altinda ve
(anketin yaplldigi yorede) o yorede mahalleye verilen isimler
bunlarmig gibi ele alinrmgtir. Devlet Istatistik Enstitusu'nce Koy
Genel Bilgi Anketi'nde ise Mezraa, Oba ve Yayla isin; "Koy
muhtarlik slnirlari iqinde olan, koy merkezi diginda bulunan
yerlegme yeridir" (Dm 1976 Koy Genel Bilgi Anketi) tanim
yapllmaktadir.
Diger taraftan gunumiizde yerel yonetimler (Kaymakamllk,
valilik) koy muhtarliginin bulundugu yerlegim birimini, merkez,
koy birden sok ve birbirlerinden ayn yerlegim birimlerinden
01u~;uyorsave bunlarda da niifuslan sebebiyle muhtarldc kurulmug
ise mahalle, gayet muhtarligi olmayan ve koyiin merkezinden
uzakta kurulmug olan diger yerlegim birimleri ise mezraa olarak
isidendirmektedir. Goriiliiyor ki co@afi bilgi eksikligi sebebiyle,
birbirlerinden fonksiyonel olarak farklildc gosteren yerlegmeler
aynl tanim altmda birlegtirilmektedirler. Boyle olunca da sonuGta
ban iskin iiniteleri hem co&ifi hem de (dogal olarak) ger~ek
anllzmlanndan uzak bir talum yeni isimler alarak kargirmza
qkrnaktadrr. 0megin 1945 yillnda Artvin7de 400, Trabzon'da 2 15
adet mezraa olarak isimlendirilen geeici yerlegme varken, daha
sonraki donemlerde yapilan anketlerde bunlann gesici yerlesme
yeri olmalan sebebiyle gozoniine alinmadlklan ve sonusta da
say~lannin1981 yilinda Artvin7de 11, Trabzon'da ise 8'e indigi
goriilmektedir (Bkz. Sekil 1 ve 2, Tablo 1).
Tablo 1:
lller
Adana
Ad~yaman
A&
Amasya
Ankara
Antalya
Artvin
Aydln
Bal~kesir
Bilecik
Bingo1
Bitlis
Bolu
Burdur
Bursa
Canakkale
Cank-ln
corum
Denizli
Diyarbalur
Edirne
Elazlg
Erzincan
Erzurum
Eski~ehir
Gaziantep
Giresun
Gumijghane
Hakk*
Hatay
Isparta
Ylllannda hlere g6re M e m
1981
hler
21
I~el
784
istanbul
hmir
198
77
K.Mq
7
Kars
9
Kastamonu
11
Kayseri
3
IOqehir
11
Kocaeli
Konya
71 1
Kutahya
443
Malatya
4
Manisa
4
Mardin
Mug
Nevvhir
2
Nigde
5
Ordu
Rize
1284
Samsun
Siirt
509
Sinop
24 1
Sivas
71
Tokat
1
Trabzon
266
Tuncell
6
Urfa
34
Usak
292
van
11
Yozgat
-
Toplan
Mezraa Kavram ve Tiirkiye'de Mezraalar
79
MEZRAALARIN OZELUKLER~
Mezraalann ozellikleri uzerine yapilan tanimlamalarda bazi
farkliliklar goze qarpmaktadir:
Iskan gekli aqisindan;
a- Siirekli i s k h geklidir \aanbeyoglu 1951 s.33)
b- Gesici iskbn geklidir (Alagoz 1941 s.155, 1993 s.41, Erinq
1953 s.117, Sozer 1972 s.24, 1974 s.34, Tarkan 1972 s.146,
Elibiiyiik 1990 s.23), hatta Sozer'e gore mezraalan komlardan
ayiran ozellik mezraalann geqici iskbn gekli olmasidir (Sozer 1972
s.24).
c- Bulundugu coBafi ortamn getirdigi kogullara bag11 olarak
geqici iskbn gekli halinde kullanilanlan oldugu gibi, siirekli
oturulanlan da vardir (Tunqdilek 1967 s.126, 1971 s.47, Doganay
1989 s.229).
Bu konuda yazarlann ~ o g uise mewaalann bqlangiqta gqici
iskiln gekli iken daha sonralari siirekli iskiln gekline doniigtiigiinu
ifade etmektedirler (Alagoz 1941 s.155, Erinq 1953 s.117-118,
Tanoglu 1954 s.27, handik 1958 s.149, Tun~dilek1967 s.129,
1971 s.47, Yiicel 1988 s.68).
Bu goriiglerden sikan sonuca gore mezraalan i s k h siireleri
balumndan iiq hsimda ele almak miimkiindiir:
1- Yilin tumunde oturulanlar.
2- Yilin buyuk hsmnda oturulanlar.
a- Tarla tanm donerninde (aynca lugin giinubirlik gidip
gelmeler de soz konusu olabilir. Alagoz 1941 s.155) oturulanlar.
b- Kqin oturulanlar (Trak 1950 s.89, Tandogan 1979 s.118).
3- Yi1 isinde iki farkli donemde (bahar ve giiz aylannda)
oturulanlar.
Mezraalan olugma sebepleri aqisindan ele aldig~mzdaise yine
farkli goriigler soz konusudur;
Mezraa Kavranu ve Tiirkiye'de Mezraalar
81
a- Koyun sahip oldujju arazi az ise bu alan artan nufusu
besleyememekte ve yeni tarim alanlan olugturulmaktadir. Igte bu
gekilde kazanilan tanm alanlmna yapilan meskenlerde surekli ya
da belirli surelerle oturularak meydana getirilmektedirler (Alagoz
1941 s.155, 1993 s.41, Smbeyoglu 1951 22 Crinc 1953 s.117,
Tunqdilek 1971 s.47).
b- Varlikli kigilere air arazilerin DagKalannca igletilmesi
sonucunda meydana gelrnigtir (Tunqdilek 1967 s. 126).
c- Osmanli Imparatorlugu doneminde devlete ait arazilerin
tanma kazandmlmak amaciyla yararlillk gosteren kigilere
dagilmasiyla ya da qevrede guvenlijjin sajjlanmasi amaciyla
agiretlerin yerlegtirilmeleri (Agiretlerin iskgni konusunda bkz.
Ahrned Reflk 1930, Orhonlu 1966, Halacoglu 1988) sonucunda
olugurlar (Goyunq 1969 s.74-75, Ankan 1988 s.80). Mezraa
alaninda tanm yapilmakta fakat nufus bmnmamaktadir ( h a 1 1989
s.92), yani geqici yerlegim yeridirler (Ankan 1988 s.78).
Mezraalar genellikle evvela: meskOn iken zamanla hallu
4- -I-..
dakilmg (reayasi perakencl6
"IlIIug) koylerdir (Goyunq 1969 s.73,
Inalcik 1987 s..XXK, 1990 s.9, Hiitteroth 1986 s.279, 1990 s.492,
Ankan 1988 s.78, ~ n a l1989 s.92). Osmanli Imparatorlujju
kayitlmnda viran-oren talc111 mezraalmn varligi bunu destekler
( K q 1989 s.39-40).
Mezraalar yalniz t e r k e a ~ ~ mesm
g KOyleraen lDaret dejjildir. Bir
koy nufus qojjalmasiyla yalunindaki ormani veya bog araziyi tmma
aqar ve burayi devletten kiralar. Boylece ortaya, koy uydulm, tanm
alanlm ve hatta kiiquk yerlegim alanlm ortaya qkar ki, bu gibi
topraklar da mezraa adiyla anillr. Bu mezraalar uzerinde geqici
yerlegmeler, birkaq haneden ibaret devamli yerlegimler haline
gelebilir. Igte bu gibi arazi de daima mezraa ad1 altinda anillr. 16.
YY.da geligme saginda, mezraalmn qojju boyle ortaya qikrmg
goriinmektedir (Inalclk 1990 s.9, Hutteroth 1986 s.279, 1990
s.492). Hiitteroth'a gore Suriye, Irak, Filistin qevresinde
gunumuzde KhirbaIKharabe (Harabe) olarak adlandinlan
yerlegmeler Osmanli irnparatorlugu doneminde mezraa olan
yerlegmelerdir (Hutteroth 1986 s.279, 1990 s.492). Inandlk'in
Diyarbalur civmnda mesken tanimlamasi olarak belirttigi Hlrbe
(Inandlk 1951 s.138-143) ile Khirba arasindaki benzerlik ve 11
25.000 olqekli topografya haritalmnda yaptijjimz incelemelerde
82
Mezraa Kavraml ve Tiirkiye'de Mezraalar
goriilen Mardin, Diyarbalur, Urfa qevresinde bir lusrm harabe olan,
bir kismi da koy durumundaki Hirbekablo, Hirbefelek, Hirbereg,
Khirbat gibi qok sayida yer adinin varligi da dikkat qekicidir.
Osmanli Imparatorlugu doneminde bir yerin mezraa oldugunu
belirlemek iqin harabesi, suyu, mezarligi olup olmadigina
bakilmaktadir. Mezraalar qogunlukla eskiden ta5idiklan adlan
korumaktadirlar, isimleri de bunlann birer eski koy oldugunu
ispatlamaktadir (Ankan 1988 s.78). ~ n a l ' agore mezraalar 1 hane
ile de olsa iskiln edildigi zaman mezraa olmaktan qikrnakta ve koy
(karye) olmaktadir. Yani koy iqin bir alt limit bulunmamakta bir
veya birkaq vergi mukellefinin varligi bir yerin koy sayilmasi iqin
yeterli olmaktadir ( ~ n a l1989 s.65). Mezraalar iqinde surekli
oturulanlar da vardir, kirni mezraalarda degirmen dahi
bulunmaktadir (1nalcik 1990 s.9, Ankan 1988 s.80).
d- Sel basluni, sitma, bataklik, dugmandan korunma gibi
sebeplerle savunulmasi kolay yerlere kurulan yerlegmelerin daha
qukurdaki tarim alanlari iken, arazi islahi ve giivenligin sailanmas1
sonucunda surekli oturulan yerler olmuqlardir (Tanoglu 1954 s.27,
1zbirak 1984 s.394) ve hatta ekilip biqilen yer anlam tagimasi
sebebiyle qiftqi ve hayvanci koylerin yayla ile meradan bagka bir de
mezraasi olmalidlr (Tanoglu 1966 s.254).
e- Birbirinden uzak ve ayri olan k o d a n n geligmesiyle
meydana gelen bir kaq haneli yerlegmelere devletin ya da
kanunlann ulagtmlmamasi sebebiyle bunlar devlet tarafindan
yiktmlmak zorunda kalinrmg, geriye kalanlann biiyuk olanlan
mezraa adiyla civar koylere baglanmgtir (Sanbeyoglu 1951 s.37).
Yeradlan uzerinde yaptiii;irmz incelemede bir baluma bu goriigu
onaylar nitelikte, Derekomu, Kilisekomu, Komlar, Migekomu
isirnli mezraalarin varligini goriilmiigtur (iqigleri Bakanligi 1946
s.314,706,712,835).
f- Erzurun~, Trabzon ve Artvin qevresinde ise mezraalar
yaylaya qikigta ve yayladan iniqte belirli surelerle kullanilan ve
ekonomik hayatin dogal sonucu olarak ortaya qikan geqici
yerlegmelerdir (Inandik 1958 s. 151, Sozer 1972 s.24, 1974 s.35,
Doganay 1989 s.229).
Dogu Karadeniz Bolumii'nde mezraalmn ortaya q h g
hayvancillk ekonomisiyle iligkilidir. Koy yerle~meleriqevresinde
tanmsal faaliyet alanlan genigledikqe siirduriilmesi zorunluluk olan
hayvancilik otlak yetersizliginden, guq hale gelmigtir. Hayvanciligi
kolaylagtmak ve yayla mevsimine kadar, yayla mevsimi bittikten
sonra da hayvancilik faaliyetlerini koy qevresinden uzak tutmak, bu
qevrede mezraalann ortaya qlkt~indaesas faktor olmugtur (Donmez
1973 s.103, Doganay 1989 s.230). Yaylaya qilug ve inigte mahsulu
hayvanlann verecegi zararlardan korumanin yanlslra hayvanlan da
soguklardan korumaya yarayan, diger bir ifade ile yayla iqin
zamanin, gilugta luglaya (mezraaya) nazaran heniiz yeteri kadar
isinmamg ve ot bitmemig, inigte ise yaylaya oranla daha sicak ve
otlann heniiz tukenmemig oldugu bir bekleme yeridir (Donmez
1973 s.103-104).
.-
yapilan aqiklamalara gore mezraalar;
Nufus artigi sonucunda mevcut arazinin yetmez hale
gelmesiyle, ya da ortamn iyilegmesi/iyilegtirilmesi gibi suregler
sonucunda,
2- Devletin destegiyle,
3- Devletin zorlamasiyla,
4- Ekonomik sistemin getirdi gi bir zorunlluluk ol
olugabilmektedir.
Mezraalara koy ile olan iligkileri i
farkliliklarla kargilagmz;
m z d a ise gu
a- Ortak gegim sahalarindan gok daha kuguk uniteler iqinde yer
alirlar. Koylerin ortak gegim sahasinin digindadrrlar ve koyun qok
yaluninda bile olsalar o sahadan mutlaka derin bir vadi, yamaq, sirt,
tepe gibi bir rolyefle aynlmgtir, ya da koyun topraklarindan uzakta
kurulmug baglibagina bir iskln unitesidir (Tunqdilek 1967 s.125).
Mezraalarin koye olan uzakliklan gok kere 2-3 krn. arasindadir,
ancak koyle aradaki mesafesi 5 km'yi gegenler de vardir. Hatta
,Ian i ~ i n d e bu
tbilir
mezraalar her zaman koyi
(Saribeyoii;lu 1951 s.33-34).
b- Yazarlarin gogunun ortak goriigu olarak; bir gahsin, koyun
ya da kasabanin, gehrin geqim sahasinin bir bolumudur. Hatta
yerlegirnin mezraa olabilmesi igin onun bir iskln unitesi ile ilgisi
olan kigi ya da kigilerce kurulmasi gereklidir (Sanbeyoglu 1951
s.37).
c- Koyun ortak g q i m sahas~iqindedir ve bu sahan~nzarnanla
fonksiyon degigikligine uBamas~ylageligmiglerdir (Tanoglu 1954
s.27, 1966 s.254).
k s a c a s ~mezraalar:
1- Koyun g q i m sahas~n~n
d~gindadlr,
2- Koyun geqim sahas~n~n
bii bijlumudur,
3- Koyun geqim sahas~n~n
kendisidir.
Mezraalann kullan~m amaqlan ve yuriitulen ekonomik
faaliyetler aq~s~ndanda qegitli farkl~llklara sahip olduklan
goriilmektedir;
a- Nemli l u y ~yorelerinden qok tanmsal faaliyetlerle uBagan
kurak iq hs~mlardarastlanan, koylere bag11 bulunan, ekonornik
yap~lari sulamaya dayali, qegitli tanm uriinleri ve yanlsira az
miktarda hayvancillk yapan yerlegmelerdir (Trak 1950 s.48).
b- Yaln~ztar~mlauBag11lr. Hayvanc~l~k
yoktur (Alagoz 1993
s.41). Bag11 bulundugu koyun tarlasi durumundadlrlar ve buralarda
mesken yoktur, samanlik vardn. Hasattan sonra ot ve sarnan
saklanlr (Alagoz 1941 s.155, Erinq 1953 s.117) ve koylu h g ~ gidip
n
gelerek bundan yararlanlr. Bu ozelligi ile Ankara'nin mandiralmna
benzetilebilirler (Alagoz 1941 s.155). Meydanclk (Artvin-Savgat)
qevresinde yaptig~rmzaragtirmalara gore de mezraalara biriktirilen
qayirlardan lug~n,bu donemde yerde kar olmasi sebebiyle daha
fazla miktarda kuru ot, daha qabuk ve daha kolay bir gekilde
"hizek" ad1 verilen luzaklarla ve buyukbag hayvanlara bunlar
qektirilerek koye tag~nmaktave yararlanilmaktad~r.
c- Hem tanm hem de hayvanc~lik yapilan birer qiftlik
niteligindedir (Alagoz 1993 s.46, Sanbeyoglu 1951 s.33, Tunqdilek
1967 s.126, 1971 s,46-47, Yiicel 1988 s.68).
d- Dogu Karadeniz ve Erzurum civarlannda, tiimiine yahn
kismiyla hayvancilik yapilir. Tarla t m m az ve yaygln degildir,
rmsir, patates, yetigtirilir, lug iqin ot biqilir (Sozer 1972 s.24,41-42,
1974 s.35, Doganay 1989 s.229-230).
e- Sahipleri tarafindan sayfiye (yazlik) olarak kullan~llrlar
(Tunqdilek 1967 s.126, Yucel 1988 s.68).
Yazllk olarak kullan~lan mezraalara fonksiyon degigimi
a ~ ~ s m d afarkl~
n
bir tip olmas~sebebiyle Rize'deki Ayder (Hala)
mezraasl ornek verilebilir. Burasi ~ o konceleri hayvancillk
amac~ylakullan~l~yor
iken gerek son y~llarakadar kullanilan orman
yolunun iyilegtirilmesi ve elektrige kavugmas~,gerek saglik turizmi
imkanlan (Koksal 1988 s.72) ile otel, fmn, lokanta gibi tesislerin
kurulmas~ (Tandogan 1988 s.110) gibi ozellikleri balurmndan,
gerekse ~evrenindag turizmi imkanlan ve guzel manzarasl ile
buraya yore digindan da insanlann gelmesi sonucunu dogurmugtur.
Ayder (Hala) mezraasl gunumiizde Anadolu'daki diger tiim
mezraalardan farkli olarak Dogu Karadeniz'in onernli turizm
noktalanndan birisi durumuna gelrnigtir.
f- Diger mezraalardan farkl~olarak fiziki co@afya kogullann~n
zorlamasiyla yazln degil lug~noturulan yer olabilir (Trak 1950 s.88
ve 89).
I
uurun~damezraalan;
3- Hem tarla tannu hem hayvanc~l~k
yap~lanlar,
- Tarla tar~rmon planda olabilir,
- Hayvanc~llkon planda olabilir,
4- Yazllk olarak kullan~lan
5- k g ~ oturulanlar,
n
geklinde s~niflandirmakmiirnkiin olabilmektedi:
Mezraalan miilkiyetleri aqsindan ele ald~g~rmzda,
vazarlar
aras~ndakigene1 goriig, kigi ya da kigilere, koye, kasabaya ait
olabilmeleridir (Alagoz 1941 s.155, 1993 s.9, Erinq 1953 s.11-7,
Tun~dilek1971 s.46. Sozer 1974 s.179).
Dogu Anadolu mezraalannln mulkiyeti cogunlukla kigi ya da
kigilere aittir yani koy topraklannda miilkiyet genellikle pek ~ o k
kigiye bolunmugken mezraalarda bir ya da birka~ kigi soz
konusudur ire bu miilkiyet giinumuzun degil, geCen yuzy~ldan
kalmadir. Mezraalmn uzakta bulunmalm mal sahibince
igletilmelerini buyuk oranda engelledigi i ~ i nymcilik (yahut
maraba, cariyek, icare gibi sistemlerle igletilebilirler. Bu konuda
bkz. Aras 1956 s.57-68) geklinde bagkalmna kiralanir ve bunlar
tarafindan iskln edilirler, ma1 sahibinin yaptlrdigi konutlarda
otumrlar. Eger kiralama uzun sureliyse konutu ymci da yapabilir.
Ancak bu konutlar da mezraa sahibinin mulku kabul edilir.
Mezraalmn ymcilar tarafindan igletiliyor olmasi diger bir
karakteristigidir (Tun~dilek1967 s. 125-126). IQsaca ifade etmek
gerekirse, mezraa arazi mulkiyeti rejiminin dogurdugu yerlegme
geklidir ve bolgedeki feodal mulkiyet iligkilerini genig o l ~ u d e
yansitir (Sozer 1969 s.63).
Dogu Karadeniz'de ise mezraalar belli bir koyun ortak mali
olabilecegi gibi koyun belli ailelerinin mulku de olabilir. Bu
mulkler koydeki zengin ailelerin mali olmayabilir, aksine mezraaya
g o ~ e nbazi aileler, koylerinde yeterince hayvan otlatma arazisi veya
luglik kuru Gayir uretecek arazisi sinirli olan ailelerdir. Bu aqidan
koyde imkanlm yeterli olan aileler mezraaya gijCmeye luzum
kalmadan, koyden yaylaya ve yayladan da domdan koye gijCerler
(Doganay 1989 s.23 1).
Mezraalardaki meskenler, ozellikleri ve olugturduklm doku ise
goyledir;
a- Sadece tanm amaciyla kullanilan gesici yerlegme merkezleri
iseler mesken olmayabilir (Alagoz 1941 s. 155, Erin$ 1953 s. 117).
b- Geqici olarak iskln edilmekle beraber ahir samanlik gibi
eklentileri de olan basit yapili bir-iki gozlu meskenler olabilir
(Alagoz 1941 s.155, Sozer 1972 s.77).
c- Surekli kaliniyorsa meskenlere ek olarak ahir, samanlik gibi,
kuzuluk, tahil ambm, imalathane, malzeme deposu vs. gibi
yuriitulen ekonomik faaliyetin gerektirdigi meklnlarin da oldugu
goriilur.
d- Erzurum civarinda mezraa meskenleri basit ve derme
~atmadir.Genellikle iki gozlu olup birinci bolmede tandir ocagi yer
almakta ve burasi mutfak olarak kullanilmakta, sutten elde edilen
yag ve peynir gibi uriinler burada hazirlanmaktadir. kinci bolmeye
dar bir kapi araligindan gecilir, burasi da oturma ve yatak odasidir
(Sozer 1974 s.37). Bu basit meskenlerin hemen bitigiginde sadece
ust hsmt kapali bir hsim (danalik-kuzuluk) yer alu ve danalar,
kuzular burada bmndinlu (Sozer 1972 s.72).
Meydanclk sevresinde ise mezraa meskenlerinin alti tag
iizerleri ahgaptir, sogunlukla, hg aylmnda sig tehlikesinden
olabildigince korunmak amaciyla, srrtlar uzerinde bir dizi halinde
yapilmglardir. Alt kat ahor (ahir) olarak kullanilu, bunun
uzerindeki meklnlarda da oturulur. Cat1 hartama (bedevra) ile
kaplidir. Yayladan donugte konaklandlktan sonra hayvanlann koye
goturiilmesinin hemen ardindan bisilen sayular kurutularak bu
basit
meskenlere doldurulmakta
ve
bunlardan
lugin
yararlanilmaktadu.
Tarkan'a gore mezraa meskenlerinde gece yatilan hsma ana
oda denmektedir (Tarkan 1973 s.92) burasi sut suzulen, peynir, yak
yapilan ve saklanilan lusimdan bir bolme ile aynlmaktadir (Tarkan
1976 s.218) aynca ambar, odunluk, kesi, koyun, oglak ve kuzularin
bmndmldigi meklnlar vardir, varlikli olmayanlarin meskenleri ise
tek katlidir (Tarkan 1973 s.97). Rize ~evresindemeskenler tumuyle
ahgaptir (Tandogan 1979 s. 125).
Do@ Anadolu'da da hayvan uretimi ve bahmtna irnkan
taniyacak gekide altlarinin ahir, ustlerinin mesken olarak
kullanildiklari ve meskenlerin birbirinden uzakta yapildiklan
goriilmektedir (Tunsdilek 1967 s. 128).
Giineydogu Anadolu'da varlikli ailelerin mezraalmnda hem
tag hem de tahta igsiligi digerlerine oranla dikkat qekicidir.
Gaziantep, Adiyaman, Diyarbalur ve Mardin mezraalarinda duz ve
toprak dam hakimdir (Sozer 1974 s.182). Bu dam ozelligini dogal
olarak Dogu Anadolu'da da gormekteyiz.
Dogu Anadolu'da yeni kurulmug olan mezraalarda temel
ekonomik fonksiyon hayvancilik ise meskenler gevgek dokudadir,
(Tunsdilek 1971 s.46) ancak tarla tariminin yogunlagmaslyla
meskenlerde bir toplanma sozkonusu olur (Tunsdilek 1967 s.127).
Bir bakima mezraalarda tarihi gesmige bag11 olarak niifusun artmasi
ve ekonomik sistemde tarla tariminin daha fazla yer almasina bag11
olarak meskenlerde toplanma bqlar.
Mezraalarin dige
.leri ise junlardir
.
Dogu Anadolu'da e~onomikfon~siyon
bir butun olarak tarla
tar~mt ve hayvanciliga dayanmaktadir. Baglangista hayvancilik
I-_.---
aglrlikli olan ekonornik sistem, nufusun da artmaslyla yerini
giderek tarla tanrmna biralur, suyun bulundugu yerlerde sebzeler
ve meyve agaqlarina, yamaqlarda baglara rastlanlr (Tunqdilek 1967
s.127). Geligkin mezraalarda hayvancilk 2. hatta 3. plandadlr,
bijyle olunca koydeki hayvancillkla mezraalardaki hayvancillk
birbirlerinden farklilaglr; koyde hayvanlar yazin yaylaya ~lkabilir
diger zamanlarda merada kalabilir ama mezraada lug1 ahuda yazi
ise hasattan sonra tarlada geqirirler, bazi mezraalann civar
koylerden mera kiraladigi da olur. Yani bqlangiqta hayvancillk
amaciyla kurulan mezraalar tarla tanrmnin bqlamasiyla kijye
oranla bir dengesizlik iqine girerler (Tunqdilek 1967 s. 129).
Hayvancilik geklindeki ekonornik faaliyetin yerini tanma
blrakmasi qok ufak olqulerle Dogu Karadeniz'de de goriilmeye
baglarmgtir. Doganay'a gore koy yerlegmelerinde giderek artmakta
olan nufusun baslusi sonucu tanm alanlan parqalanip
kuqulmektedir. Dolayisiyla mezraalarda az da olsa ekip biqme
geklindeki tanm faaliyeti hayvancilikla birlikte surduriilmeye
baglanmgtir. Fakat yine de ekonominin temel fonksiyonu
hayvanciliktir, tarla tanrm onemsizdir, hem de ticari bir deger
tagimaz (Doganay 1989 s.230).
Donmez'e gore mezraa (yoresel deyirniyle lugla) sahasi ekili
arazinin son hudududur (Donmez 1973 s.103), Sozer ise ozellikle
Erzurum qevresi mezraalannin bir lusrmnda arpa ve bugday
tanmnin yapildigini belirtmektedir, hatta tarla arazisinin darligi
yuzunden bu faaliyetlerin yayla alanlanna da siqrama egiliminde
oldugunu ifade etmektedir (Sozer 1972 s.42).
Diger taraftan Meydancik qevresinde 1989 yilinda yaptigirmz
aragtirmalar sirasinda nufusun goqlerle surekli olarak azalmasi
sonucunda ilk once koylerdeki bugdaygiller tarirmnin, yerini
hayvanciliga biraktigi daha soma ise gerek mezraaya ve gerekse
yaylaya qikan aile ve goturiilen hayvan sayisinda bir azalma
oldugu, bu gekilde bugune dek surduriilmekte olan hayvanclllk
sisteminin yerini hizll bir gekilde ahir hayvanclligina biraktlgi tespit
edilmigtir.
Mezraalarin alanlan da farkliliklar gostermektedir. Osmanli
ImparatorluB doneminde mezraalar bir-iki qiftlikle onbeg qiftlik
(Arikan 1988 s.79) ya da yirmibeg qiftlik (Goyunq 1969 s.74)
arasinda alana sahiptirler. Osmanll fmparatorlugu doneminde bir
~iftlik60-80 donumden 150 donume kadar olan tanm arazileri i ~ i n
kullanillr. Arazinin buyiiklugu toprak verimliligine gore
belirlenmektedir (Goyunq 1969 s.73). Buna gore mezraalmn
buyiiklukleri kaba bir hesapla 150 donumle 4000 donum arasinda
degigiklik gosterebilmektedir. Gunumuzde ise mezraalar, 30-35
kaplarlpr (Tlln~dilek 1967
donumle 800 donum
s.125),
. .
ve verimi, surduriilen ekonomik faaliyetin tipi ve mewaa'nln yeni
ve eski olmasina bag11 olarak degigiklik gostennektedir. Ornegin
Sozer'e gore Guneydogu Anadolu'daki mezraalarda nufus 5 kigi ile
200 kigi arasinda degigmektedir (Sozer 1974 s.179). Mezraanin
g q i m sahasi ne denli genig ve verimli ise nufus da o oranda
artmakta, hayvancili$jin yerini tarla tanrm almaktadlr. Bunun
yanlslr
la sahibinin sennaye durumu d: i mezraadaki niifusu
etkileq
iozer 1969 s.64).
Mezraalara Ordu civarrnda (Trak 1950 s.76) ve daha batida
guzlek (ya da guzle) yapilan ige ise guzleme ad1 verilir. Emiroglu,
guzlelerin esas yayladan daha aaagida devarnli yerlegme yerlerine
daha yalun, dolayisiyla yayladan daha ~lirnli,lusmen ilk, sonbahar
mevsiminde ise daha uzun sureli kalinan ikinci bir yayla, guz
yaylasi niteliginde oldugunu belirtmektedir (Emiroglu 1977a s. 18)
ve guzleler sonbaharda (guzun) daha fazla yararlanilmasindan
dolayl bu gekilde adlandlnlmalardlr (Erniroglu 1977b s.98).
Alagoz ise Barla civmndaki yaylacilik faaliyetleri slrasinda
yaylaya ilk ~llugtansonra agustos ayinda hasat sonunda tarlada
n
koye donuldugunu iki ay kadar
hayvanlann otlatilmasi i ~ i yeniden
sonra ise tekrar yaylaya ~iluldigini,igte bu qrluga guzleme ad1
verildigini ifade etmektedir (Alagoz 1938 s. 18).
Burada dikkat edilecek olursa Dogu ve Guneydogu Anadolu
hariq tutulursa hemen tiim Anadolu'da yaylacllik faaliyetleriyle
d o m d a n bailant111 ve "Guzle" ad1 verilen geqici yerlegmenin ve
guzleme denilen bir iglevin varligl sozkonusudur, ancak buna Dogu
Karadeniz Bolumu'nde mezraa (yahut lugla) denilmektedir. Afyon,
Antalya, Balikesir ve Tokat'ta "guzle" ismi taglyan koy, mahalle ve
mezraalann varligi (I~igleri Bakanhgi 1946 s.445) buralarin
sonradan rm surekli iskfin alanl haline geldikleri yolunda bir soru
hatlra getirrnektedir, ote yandan ayni gekilde Do@ Karadeniz
Bdumu'nde guzle benzeri bir fonksiyona sahip olmakla birlikte
mezraa adini ~ i y a ins k h gekli acaba bu adi, mezraa kelimesinin
Anadolu Turk~esineArappnin etkisiyle girdikten sonra, Dogu
Anadolu Bolgesi'ne olan yalunllk sebebiyle mi almgtlr? Bu
durumda akla b q k a bir soru daha gelmektedir; mezraa kelimesi
Tiirkseye yerlegmeden once Dogu ve Guneydogu Anadolu'da
mezraa yerine koyabilecegimiz, Osmanli fmparatorlugu doneminde
de kullanilan ekinlik, ya da halk arasinda h5l5 rastlanilan ekelge,
ekenek, ekerge gibi isimler bugun gordugumuz ozellikleri tam
olarak kargilayabilecek nitelikte midir? Tum bunlar, mezraa
kelimesi Turk~eyegirmeden once onun yerine hallun kullandii3;i
isim olamaz rm?
Diger taraftan daha once belirtildigi gibi yazarlmn bir
hsrmnin goriigu, mezraalmn hayvancillk amaciyla kurulmug
oldugudur, bu durum gozonune alindiginda Osmanli Imparatorlugu
doneminde mezraa ad1 verilen yerlegmelerden farkli olduklm
ortaya @car, ~unkiiOsmanli Imparatorlugu doneminde mezraa bir
baluma sadece tarla anlam taglmakta, hayvancilikla pek ilgisi
bulunmamaktadlr. Bu sebeple ekinlik kargili$ji bazi mezraalar igin
belki kullanilabilir, ancak hayvancilik yapilan mezraalar i ~ i nne
Dogu
Anadolu'da
denilecektir?
Giinumuzde
ozellikle
kullanilmakta olan "Kom" bunu her balumdan kargilayacak
nitelikte midir? diger taraftan daha oncesinde tarla tmrm yapilanlar
ile hayvancilik yapilan Dogu Anadolu mezraalmni birbirinden
ayirmak gerekli midir? Boyle bir aynm saniyoruz ki Dogu
Karadeniz Bolumu, hatta genig anlarmyla tum Karadeniz Bolgesi
ile Anadolu'nun diger bazi kesimlerinde yaylacilik amaciyla yer
degigikliginden dogmug mezraalar ile Dogu Anadolu mezraalm
arasinda yapilabilir.
Yazarlarin tumunun ortak goriigu mezraalmn zamanla
geligerek mahalle, koy, hatta daha biiyuk yerlegim birimine
donugmeleri yani mezraa olma niteliklerini zaman iqinde geligerek
kaybetmeleridir. Bunun yanisira yine zaman i ~ i n d enufus kaybina
ugrayan ve terkedilen mezraalar (Sozer 1974 s.179) sozkonusu
olabildigi gibi, Do@ Karadeniz'de alsak kugaktaki bazi koylere
oldukga yakin eski mezraalarin 1960'11 yillardan sonra Gay
bahgelerine donugenleri de olmugtur (Doganay 1989 s.229).
Sanbeyoglu, birkag agil ve Goban kulubesinden meydana gelen
komlann elverigli topraklara sahip olanlmna zamanla sahiplerinin
yerlegmesi ve tarim yapmaya baglamalmyla kom olmaktan
q~karak,mezraa haline geldiklerini ifade etmektedir (Sanbeyoglu
1951 s.37). Bu durumda agillarin geligerek koma, komlann da
zamanla buyiiyerek ve fonksiyon degigikligi gostererek mezraaya
ve hatta koye donugmekte olduklan/olabileceklei gibi bir sonus
$ikrnaktad~r.Bu konuda yeri gelmigken hemen belirtmek gerekir ki
g
mezraa
Yucel, ~rnroz'dakidarnlann komluktan yeni @ m ~ birer
olduklarinl ifade etmektedir (Yucel 1966 s.77). Elbette mutlak
yargiya varilabilecek kadar kesin deliller olmamakla birlikte
Agillar, Agilcik, Agilbagi, Agilonu, Agilyazi, Agilkoy, Ag~lustu
gibi isimler taglyan kom, mezraa, eiftlik, mahalle, muhtarlik ve
koylerin olmasi da (Isigleri Bakanligi 1946 s. 13-14, 1982 s.12,
Turk Cografya Kurumu 1946 s.5) dikkat sekicidir.
Mezraalarin geligmelerinin sebeplerini Tunqdilek goyle
apklamaktadir; Dogu Anadolu'nun bu yuzyil iqerisinde degigmekte
olan sosyo-ekonomik yapisi nedeniyle, mezraalmn tabiatinda da
bazi degigmeler meydana gelrnigtir. Bolgede nufusun suratle
artmasi ve geqim imkanlannin daralmasi nedeniyle bu yerler guc;
durumda kalan insanlarin adeta bannak sahasi olmugtur. Evvelce
muvakkat iskin sahasi olan mezraalar, bu baslun~n sonucunda
daimi oturulur yerler haline gelmiglerdir. Gene bu arada baz~
mezraa sahiplerinin kendi mezraalanna yerlegmesi ile bu defa sozu
gesen yerler hayvan giftlikleri halini almgtlr. Daha bagka
mezraalarda fazla nufus toplanmasi nedeniyle koye bag11
mahalleler tegekkul etmigtir. Hatta bunlarin bir lusm daha da
geligerek koy tipli mahalleleri ve dolayislyla muhtarliklan meydana
getirmiglerdir. (Tunsdilek 1971, s.47). Sozer'e gore Diyarbalur ve
~evresindebir gahis, aile veya bir sulalenin miilkiyetinde olan
koyler mevcutsa da bunlann sayisi mezraalardan azdir ve bu
koylerin buyuk lusrm mezraalmn geligmesiyle meydana gelmig
muhtarliklardir (Sozer 1969, s.61-63).
~lkemizdemezraa ad1 ya da talus1 tqiyan pek qok koye
rastlamak mumkundur (Turk CoBafya Kurumu 1946 s.254-255,
Isigleri Bakanligi 1946 s. 827-828, 1982 s.418 ve 739, 1985 s. 21
ve 44), ancak bunlarin bir lusrmnln isirnleri maalesef deiigirilerek
bir baluma tarih yok edilmektedir.
Mezraalann zamanla geligerek gehir olmalmnin ise bilinen
orneklerini Malatya, Elaz~gve Develi gehirleri olugturmaktad~r(Bu
konuda aynntili bilgi iqin bkz. Tanoglu 1943, Akkan 1973, Tuncel
1977, Darkot 1988, Tunqel 1994).
'
Mezraa Kavram~ve Tiirkiye'de Mezraalar
~ l k e m i z d emezraa olarak isimlendirilen yerlegim birimlerinin,
isinde bulunduklan coBafi ortamn etkisiyle, kokenleri, i s k b
edilme siireleri, kullanim ve ekonomik faaliyet amaslan,
miilkiyetleri, bag11 bulunduklari merkez ve ~evreyleolan iligkileri,
son olarak fiziksel yapilan asisindan birbirinden farkli gekillerde
kargimza # t i k l a n goriilmektedir.
Kesin olan gudur ki, Dogu Karadeniz Boliimu ve Dogu
Anadolu'nun Erzurum-Kars Bolii~niimezraalanyla Dogu Anadolu
Bolgesi'nin diger bolumleri ve Guneydogu Anadolu Bolgesi'ndeki
mezraalar arasinda hemen her balumdan onemli farkliliklar soz
konusudur.
Diger taraftan, mezraalann tumu lursal kesimde yiiriitulen
ekonomik faaliyetlerin sonucunda ve adeta onun zorlamasiyla
ortaya qikrmglardir.
Aynca konu topluca dugiiniilecek olursa; Anadolu'nun degigik
yorelerinde farkli isimlerle aniliyor olmalanna ragmen ger~ekte
idari anlamda koy olarak adlandmlan yerlegim birimlerinden daha
kii~ukolmakla beraber pek (;ok ortak noktalan bulunabilen bir
hayli iskiln unitesinin varligi sozkonusudur. 0nemli olan bunlann
adlannin ne oldugu hangi adla anildrklan, tanimlandlklan degil,
yerlegme coii;rafyasi a~islndanortak noktalannin ortaya konarak
aralanndaki benzerliklerin ve farklil~klannbelirlenmesi, tagidiklan
ada bag11 olarak degil fonksiyonlan gozetilerek aynmlarinin,
siniflandirmalannin yapilmasidrr.
93
Mezraa Kavram ve Tiirkiye'de Mezraalar
Ahmet R, 1930., Anadolu'da Turk Afireileri. Istanbul. (2. Baslu 1989, Enderun
Yaylnlan No: 27. fstanbul).
Akkan, E., 1973 "Elazrg ve Keban Barajr Cevrelerinde Cografya Arqtrrmalan".
Cotrafya Ara~tmalanDergisi (1972) say^: 5-6, s. 175-214, Ankara.
Alagiiz, C. A, 1938. Anadolu'da Yaylacrlrk. Ankara Halkevi Konferanslan Seri: 1, Kitap
25, Ankara.
Alagoz, C. A., 1941. "Yayla Tabiri Hakkrnda Rapor" Birinci Co&afya Kongresi,
Raporlar, Miizakereler, Kararlar. s.50- 157, Ankara
Alagoz, C. A., 1993. "Tiirkiye'de Yaylacllrk Arqtrrmalari" Ank. Oniv. Tiirkiye
Co&afyas~Arqtmna ve Uygulama Merkezi Tiirkiye Cofjrafyas~Dergisi S: 2, s.152, Ankara.
Ali N, R, 1318. Miikemmel Tiirke Lagat. Istanbul.
Anonim., Tarihsiz, Resimli Yeni Mgat ve Ansiklopedi (Ansiklopedik Sozliik). fstanbul.
Anonim., Tarihsiz. Biiyiik Tiirk SiiZliigii. Istanbul.
Anonim. 1944 Tiirk Hukuk Lagan. Ankara.
Aras, A., 1956. Giineydogu Anadolu'da Armi Miilkiyeti ve f,vletme Sekilleri. Ankara
ijniversitesi Ziraat Fakiiltesi Yaylnlan: 100, Cal~~malar:
57. Ankara.
Ankan, Z., 1988. XV-XVI Yiizyrllarda Hamit Sancatr. Ege universitesi Edebiyat
Fakiiltesi Yay. No: 52, hmir.
Baykara, T., 1388. Anadolu'nun Tarihi Cografirasrna Gi* I., Anadolu'nun idari
Taksimatt. Turk Kiiltiiriinii N t m a Enstitiisii Yaymlan: 86. Seri: VII, Say1 A.7,
Ankara.
BqbakanWr Devlet htatist
964, Ankara.
sii., 1981 Kiiy Gene1 Bilgi Anketi. BDlE Yayln No:
Bilgin T, 1969. Ceyhan Do~uswtda Volkanik ,Yekiller ile Hassa Lepsi. fstanbul
bniversitesi Yayln No: 1494, Edebiyat Fakiiltesi Co*afya Enstitiisii Yayln No: 58,
Istanbul.
Darkot, B., 1988. El Aziz Maddesi. Islam Ansiklopedisi, C.4, s.221-223, Istanbul.
Denker, By 1960. "Giineydogu Toroslarda Gogebelik Dr. Wolf Dieter Hiineroth'a
Gore". Turk CoErafva Dergisi Yd XVI. Saw: 20, s. 136-142,Ankara.
988. O mrnhca Turk
~edikMgat, Eski ve Yeni Harflerle (8.
ara.
D o f j e y , A, 1989. Tiirkiye Beseri Cografyasr 3. kitap, Turkiye.de Yerle~me.Atatiirk
Universitesi Fen Ede. Fak. Yay. No: 98, Edebiyat Kesimi Yay. No: 62, Cows
Bolumu Yay. No: 6, Erzurum.
94
Mezraa Kavram~ve Tiirkiye'de Mezraalar
Diinmez, Y., 1964. "Karasu Batrsrnda Bir Yoriik Yerlegmesi". 1st. Univ. Cografya
Enstitusu Dergisi C. 7, S. 14 s.181-199. Istanbul.
Diinmez, Y., 1973. "Kuzey Dofu Anadolu'da Bir Yerlegme-Karaa&~Koyii-". 1st. Univ.
Cografya Enstitusii Dergisi C. 10, S. 18-19 s. 87-109. Istanbul.
Elibuyiik, M., 1990. "Tiirkiye'nin Tarihi Cofrafyasr Bakrmrndan dnemli Bir Kaynak,
Mufassal Defierler". Atatiirk Kiiltiir Dil ve Tarih Yuksek Kurumu. Cografya Bilim
ve Uygulama Kolu, Cokrafya Aragtlrmalan C.1, S. 2, s. 11-42, Ankara.
Emi-u,
M., 1977a. Bolu'da Yaylalar ve Yaylacrl~k.AU DTCF Yaylnlan No: 272.
Ankara.
E m i e l u , M., 1977b. "Bolu '& Geqici Bir Yerlegme Tipi: "Giizle ". Cografya
Arqtmnalan Dergisi S.8, s.97-120, Ankara.
Erin% S., 1945. "Kuzey Anadolu Kenar Daflannm Ordu-Gireslm Kesiminde Lam+afi
Seritleri". Turk Cografya Dergisi Yd: III, S.VII-VIII, s.119-140, Ankara.
Erin%S., 1953. Dofu Anadolu Cofrafyasr. hanbul Univ. Yay. No: 572. Ed. Fak. Cog.
Ens. Yay. No: 15, Istanbul.
Eriiz, M., 1966. "Turk Koy Sosyolojisi Meseleleri ve Yoriik-TiirkmenKoyleri" 1965-1966
Ders Y I ~Sosyoloji
I
Konferanslan. h
J Yay. No: 1192, k t . Fak. Yay. No: 188 s.119154. fstanbul.
Ciiney, S., 1977. "Tiirkiye'deki Bir Efreti Krr Yerlegme sekli' Hakkrnda Bazr Yeni
Mi+ahedeler". fij Cografya Enstitiisii Dergisi (1974-1977) S.20-2 1, s. 129-134.
Istanbul.
Giiyiinq, N. 1969. XVI. Yiizyrlda Mardin Sancafr. fij Edebiyat Fakiiltesi Yayln No:
1458. fstanbul.
Gulensoy, T., 1986. Dofu Anadolu Osmanlrcasi -Etimolojik Sozliik Denemesi-, Tiirk
Kultiirunu Arqtlrma Enstitusu Yaym~.Ankara.
Halaqau, Y., 1988. XVII. Yiizyrlda Osmanlr imparatorlufu'nun isWtn Siyaseti ve
Agiratlerin Yerlegtirilmeleri. Turk Tarih Kurumu Yaylnlan VII. Dizi. say^: 92,
Ankara.
Hayat Yaymlan, Tarihsiz. Biiyiik Turk sozliifii.
Hutteroth, W. D., 1959. Bergnomaden und Yaylabauern im Mittleren Kurdischen
Taurus. Marburger Geographicshe Schriften, Heft 11, Marburg.
Hutteroth, W. D., 1986. "The Khirba Again" Asian and African Studies. Vol. 20, N. 2,
s.277-280, Jerusalem.
Hutteroth, W. D., 1990. "Methoak of Historical Geograpy-Examples From Southeastern
Turkey, Syria and Irak" V. Milletlerarasi Tiirkiye Sosyal ve &sat Tarihi Kongresi
(21-25 Agustos 1989) Tebligler. AKDTYK Turk Tarih Kurumu Yay. XXVI. Dizi.
Sayl: 4. s.487-497. Ankara.
95
Mezraa Kavrarn~ve Tiirkiye'de Mezraalar
ICi.yleriBakanllb., 1946. Tiirkiyede Meskdn Yerler K~lavuzu.fqigleri Bakanl~ilYay. Seri
11, say^: 2, Ankara.
IqQIeri Bakanlli~,1982. Koylerimiz 1981. fqigleri Bakanllg~Genel Yayln No: 372, Seri:
3 say^: 2, Ankara.
Iqi$leri Bakanll@., 1986. Tiirkiye Miilki fdare Boliimleri, Belediyeler Koyler. fqigleri
Bakanl~g~
Genel Yayln No: 408, Seri: ILI, say^: 4, Ankara.
Inalc~k,H., 1987. Hicri 835 tarihli Suret-i Defer-i Sancak-i Arvanid. AKDTYK Turk
Tarih Kurumu Yay. XIV. Dizi say^: 1 a, 2. Baslu, Ankara.
Inahk, H., 1990. "Koy, Koylu ve imparatorluk" V . Milletleraras~Tiirkiye Sosyal ve
iktisat Tarihi Kongresi Tebligleri. AKDTYK Tiirk Tarih Kurumu Yay. XXVI. Dizi.
say^: 4, s. 1-12 Ankara.
~ n a n d ~ H.,
k , 1951. "Diyarbakrr Civannda Koy Hayatr"
s. 138-143. Istanbul.
Cografya Ens. Der. C: 1 S: 1
~ n a n d ~ H.,
k , 1958, "Do& Karadeniz Biilgesinde Koy Hayatl"
9 s. 148-154 . Istanbul.
Cog. Ens. Der. C: 5, S:
Izblrak, R., 1951. Cilo Dafr ve Hakkiiri ile Vangolii Cevresinde Cograjja Arqtrrmalan.
Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakiiltesi Yay. No: 67, Cografya
Enstitiisu No: 4, Istanbul.
Izb~rak,R., 1964. Cograjja Terimleri Siizlii#ii. Ankara.
hblrak, R, 1984. Tiirkiye (2. Baskr). Milli Egitim Genqlik ve Spor Bakanl~g~
Yay. No:
263. Yard~mc~
ve Kaynak Kitaplar Dizisi: 14, fstanbul.
Karaboran, H. H., 1985. "fki Efreti Yerle me Jekli "Banr" ve "Pey". Turk Dunyas~
A q t ~ r m a l a nDergisi No: 39 s.83-104. fstanbul.
K q , Y., 1989. XVI. Yiizyrlda Bir Osmanll Sancafrnm isklln ve NiifiCT Yap~sr.Kiiltur
Bakanl~g~
Yay. No: 1021. Kaynak Eserler Dizisi: 26, Ankara.
Koksal, A., 1988. "Karadeniz Bolgesi'nin Turizm Cofrafyasr". Ondokuzrnay~s
Universitesi Egitim Fakiiltesi, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi
Bildirileri, 13-17 Ekirn 1986, s.69-76, Samsun.
'
Kay Hizmetleri Genel Miidiirlii@, 1985. 35075 Koyiimiiziin Koy Envanter Etiidleri
1981,Tiirkiye. Ankara.
Koy Gleri Bakanhg~.,1967. Koy Envanter Etiidlerine Gore Uda. Koy f$len Bakanllgi
Yay. No: 48, Konya.
Koy hleri Bakanll@, 1969.
Yay. No: 94, Ankara.
Envanter Etiidlerine Gore HakkBri. Koy fgleri Bakanl~g~
Koy kleri ve Kooperatifler Bakanh@., 1984. Koy Envanter Etiidii 1981, 63-Urfa,
Ankara.
96
Mezraa Kavram~ve Tiirkiye'de Mezraalar
Koy hleri ve Kooperatifier Bakanllb, 1984. Koy Envanter Etiidii 1981, 30-HakkM,
Ankara.
Orhonlu, C., 1963. Osmanlt imparatorlufunda A~iretleriiskan Tefebbiisii (1691-1696).
IU Edebiyat Fakultesi Yayin No: 998. Istanbul.
Ongor, S., 1960. "imroz Adaslnda Tipik Bir Yerlefme Jekli". Turk Cografya Dergisi Yil:
XVI, S.20, s.72-82. fstanbul.
Ongor, S., 1961. Co&-afyaSozlufii, Istanbul.
ongor, S., 1964. "Ortadofu Ulkelerinde Gd~ebeHayatzn Bugiinkii Jartlan ve Gwebe
Niif~(~un
Sedantarizasyonu". Ankara Universitesi, Siyasal Bilgiler Fakultesi Dergisi
C. XM.No: 1, s.145-166, Ankara.
ongor, S., 1975. Cofrafya Terimleri Sozlii&i, Istanbul.
bngor, S., 1980. Cofrafya Terimleri Sozliifii. Turk Dil Kurumu Yaymnlan No: 467,
Ankara.
Pakalln, M. Z., 1971. Osmanh Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozliifii. Cilt 2.. fstanbul.
Saraqelu, H., 1956. Tiirkiye Cofrafyasr Uzerine Etiidkr Cilt: I, Do@
Istanbul. (2. Bash 1989).
Sanbeyelu, H., 1951. A p f r Murat Bolgesinin Begeri Cofrafyasl.
Anadolu Arqtuma fstasyonu Yaylnlan No: 1. Istanbul.
Anadolu.
AU DTCF Dogu
Sozer, A. N., 1969. Be~erive iktisadi Cofrafya Apsrndan Bir Bolge Arqtzrmasr,
Diyarbaku Havzas~.Diyarbalur'i Tanitma ve Turizm Dernegi Yaylnlan No: 19,
Tarih ve Co&a@a Dizisi No: 4, Ankara.
Siizer, A. N., 1972. Kuzeydofu Anadolu'da Yaylaclllk (Cofrafi inceleme). Ankara.
Siizer, A. N., 1974a. "Giineydofu Anadolu'nun Niifus ve Ktr Yerlepne S o r u n l a m
Cografi Bir Baky". Cumhuriyetin 50. Yilinda Turkiyel~nSosyal ve Ekonornik
Sorunlan Sernineri (Erzurum, 22-25 Ekim 1973) Ataturk Universitesi Yay~m,s. 171207, Enurum.
Sozer, A. N, 1974b. "Erzurwn Cofrafyasr: Tabii ve .Beserf t)zellikler". 50. YiI
Armagani, Erzurum ve Cevresi, Cilt 1, Ataturk oniversitesi Yaym~,s.27-38,
Erzurum.
Sozer, A. N., 1982. "Tiirkiye'nin Klrsal Yerlejim Cofrafyasma ififkin Terminolojik
Sorunlar ve Tipolojik Yaklaflmlar". Ege Cografya Dergisi, Sayi: 1 (Ocak 1983),
s. 1- 13, fimir.
Siimerkan, M. R, 1981. "Hulk Dilinde Mimarlrk-Dofu Kamdeniz" Karadeniz Teknik
Universitesi, Mimarllk Bulteni Sayi: 6, s.1-50, Trabzon.
oG
Tandean, A., 1968. "Frrhna Deresi Yukan Cifrnnm
Koyiinde Cofrafi
MQahedeler" C o w y a Arqtumalan Dergisi say^: 2. s.285-307, Ankara.
Mezraa Kavrarm ve Tiirkiye'de Mezraalar
97
Tandean, A., 1977. "Cayeli ve Pazar ikelerinde Yerlepne-Mesken Tipleri ve Niifus"
AU DTCF Dergisi C:XXVIII S: 3-4. s.99-155. Ankara.
Tandogan, A., 1979. "Cayeli ve Pazar il~elerininE m m i k Yaprsr". ~ iDTCF
j
Dergisi
C: XXIX S: 1-4, s.83-152, Ankara.
Tandean, A., 1988. "incesu Vadisinde (cayeli) Cografya Gozlernleri". Cografya
Arqtmalan Dergisi No: 11, s.9 1-110, Ankara.
TanoBu, A., 1943. "Malarya Dolaylaruuia Cograji Geziler I". Tiirk Cografya Dergisi
Y11: 1, say^: 2. s. 195-212, Ankara.
Tanau, A., 1954. "I'sWln Cografyasr; Esas Fikirler, Problemler ve Metod" Tiirkiyat
Mecrnuasi Cilt: XI. s 1-32 fstanbul.
'?
Tanau, A., 1966. Bejeri Cogra a, Niifus ve Yerle~meCilt 1.
Fak. Cog. Ens. Neg. No: 45, stanbul.
Yay. No: 1183. Ed.
Tarkan, M. T., 1971,. "Yukan Kelkit ve Coruh Havzasc (Do&l ve Besen Cografya
Eriidii)". AtatiirF.oniv. Ed. Fak. Ara.$rma Dergisi. say^: 2. s. 113-169, Erzurum.
Tarkan, M. T, 1973. Orta ve Ajagc c o d Hazvasr, Bejeri ve iktisadi Cografya
Bakzm~ndanBir Bolge Arajtmmsr. Atatiirk Univ. Yay. No: 166, Ed. Fak. Yay. No:
37, Aqtlrma Serisi No: 29, Ankara.
Tarkan, M. T, 1976 "Do& Karadeniz BtJliimiiniin Niifus ve Yerlepe &lliklerinin Ana
Cizgileri" Atatiirk Univ. Ed. Fak. A r q t m Dergisi Sayi: 7. s.203-218, Ankara.
Trak, S., 1950 iktisadi ve Ticari Tiirkiye C.I. Milli Egitim Bakanl~g~
hmir Yiiksek
Ekonomi ve Ticaret Okulu Yaylnlanndan say^: 20, hrnir.
Tuncel, M., 1977. "Tiirkiye'de Yer Degistiren Jehirler Hakkrnda Bir ilk Not".
Ens. Der. (1974-1977) say^: 20-21, s.119-128, fstanbul.
COB.
Tunqeek, N., 1967. Tiirkiye iskdn Cografyasr, Krr isksnr, Koy-altr I s h pekilleri. kt.
Univ. Ed. Fak. Yay. No: 1283, C o m a Enstitiisii Yaylnlan No: 49, tstanbul.
Tunqdilek, N., 1971. "Krr Yerlejmeleri: Koy-Altr Jekilleri" Tiirkiye C o g d l ve Sosyal
m t m a l a r , s.17-55. Istanbul.
Tunqel, H., 1994. Develi fj~esininBejeri ve iktisadi Cografusr. AU Sosyal Bilimler
Enstitiisii, Doktora Tezi. (Basdmamq), Ankara.
Tiirk C w f y a Kurumu, 1946. 1:800.000 dkekli Tiirkiye Hartasc Yeradlan Cetveli
(Indek). Tiirk Cografya Kurumu Yaymlan Sayl: 2, Ankara.
Tiirk Dil Kurumu, 1939-1957. Tiirkiye'de Hulk A&rndan Soz Derleme Dergisi (Cilt IS). f tanbul ve Ankara.
Tiirk Dil KUN~U, 1943-1977. Tanrklanyla Tarama Sozliigii (Cilt 1-8). ftanbul ve
Ankara.
Tiirk Dil Kurumu, 1944. Tiirkqe StJzliik, ftanbul.
98
Mezraa Kavram~ve Turkiye'de Mezraalar
Turk Dil Kurumu, 1959. Tiirke Sozliik (3. Baskr). Turk Dil Kurumu Yayinlan No: 175,
Ankara.
Tiirk Dil Kurumu, 1963-1982. Derleme Sozliigii (Cilt I-XII), Ankara.
Turk Dil Kurumu, 1966. Yeni imls Krlavuzu (2. Baskr). Turk Dil Kurumu Yayinlan,
Sayi: 235. Ankara.
Tiirk Did Kurumu, 1981. Yeni Yazun Krlavuzu (11. Basrm), Turk Dil Kurumu Yayinlan.
Sayi: 309, Ankara.
Turk Dil Kurumu, 1983. Tiirke Sozliik. C.l (A-K). Turk Dil Kurumu Yay. No: 50511,
C.2 (LZ). Turk Dil Kurumu Yay. No: 50512 (Geni~letilmi~
7. Baslu), Ankara.
Tiirk Dil Kurumu, 1988. imls Ktlavuzu. Turk Dil Kurumu Yayinlan Sayi: 525, Ankara.
~ n a l M.
, A., 1989. XVI. Yiizyrlda Harput Sancagr (1518-1566). Tiirk Tarih Kummu
Yayinlan XVI.Dizi, Sayi: 7, Ankara.
Yediylldu, B., 1985. Ordu! Kazasr :Sosyal Tarihi (1455-1613). Kiiltiir ve Turizm
Bakanligi Yayinlan: 5913, Kiiltiir Eserleri Dizisi: 42, Ankara.
Yipjt, A., 1990. "Hazar Golii Havzartnda Y e r l e p Tipleri" Fuat oniversitesi Dergisi
(Sosyal Bilimler) Cilt: 4, Sayi: 2, s.271-291, Elazig.
Yucel, T, 1966. "lmroz'da Cografia Gozlemleri". CoBafya Arqtmalan Dergisi Sayi:
1, s.65- 108. Ankara.
Yucel, T, 1988. "Tiirkiye'deKtr Yerle~meTipleri" Turk Kiiltiirii Ara~hrmalanXXWI
(Prof. Y a p Onen'e h a g a n ) . s.61-69, Ankara.