Yüklə

1
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËßÐ ÀÊÀÄÅÌÈÉÀÑÛ
ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄÈÍ ÅÂ ÌÓÇÅÉÈ
ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄ
ßÑßÐËßÐÈ
5 ÚÈËÄÄß
2
ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄ
ßÑßÐËßÐÈ
ÁÈÐÈÍÚÈ ÚÈËÄ
ØÅÐËßÐ Âß ÏÎÅÌÀ
3
Òÿðòèá åäÿíè: Òóðàí ÚÀÂÈÄ
Ðåäàêòîðó: Òåéìóð ÊßÐÈÌËÈ
Þí ñþç: Ýöëáÿíèç ÁÀÁÀÕÀÍËÛ,
Òåéìóð ÊßÐÈÌËÈ
×àïà ùàçûðëàéàí: Ýöëáÿíèç ÁÀÁÀÕÀÍËÛ
4
ÁÈÐ ÍÅ×ß ÑÞÇ...
«Áàáàì Ùöñåéí Úàâèä áèð ýöíÿø èäè. Éöêñÿëäè,
ïàðëàäû, éàðàñàëàðûí ýþçöíö êîð åòäè. Ëàêèí äóìàíëàð îíóí ãàðøûñûíû àëäûëàð...»
Ãàðäàøûì ßðòîüðîë Úàâèä áó ñþçëÿðè 1939-úó èëäÿ éàçûá. Ìÿí èñÿ Ùöñåéí Úàâèä ùàããûíäà ùå÷ âàõò
éàçìàìûøàì, äåìÿê îëàð êè, éàçìàìûøàì. Áóíà
èíäè åùòèéàú äóéóðàì. Õàòèðÿëÿð ãàëàã-ãàëàãäûð.
Ùÿð øåéè òÿôÿððöàòûíà êèìè ãÿëÿìÿ àëìàã íèééÿòèíäÿéÿì. Èíäèëèê èñÿ ìÿòíëÿðè áÿðïà åäèá áåøúèëäëèéè
÷àïà ùàçûðëàéàðêÿí âÿ îíóí ãàðøûñûíäà þâëàä îëàðàã ñîí áîðúóìó éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí ñÿáÿáèíè áèëìÿäèéèì áèð äóéüó ìÿíè áó êèòàáà þí ñþç éàçìàüà
ñþâã åäèð.
ßðòîüðîëóí èôàäÿ åòäèéè êèìè, êîð éàðàñàëàð
1937-úè èëäÿí ñîíðà Úàâèäèí àèëÿñèíÿ äÿ, îíóí
ÿñÿðëÿðèíÿ äÿ ùÿãàðÿò åäèáëÿð. Áó èñÿ 1956-úû
èëÿúÿí äàâàì åäèá. Ñîíðàëàð äà àðà-ñûðà áó ùÿãàðÿòëÿðèí øàùèäè îëìóøàì. Úàâèäèí ÿñèë áÿðàÿòè
1981-úè èëäÿ 100 èëëèê éóáèëåéèíèí êå÷èðèëìÿñè èëÿ
ÿëàãÿäàð Ìÿðêÿçè Êîìèòÿíèí 21 èéóë òàðèõëè ãÿðàðûíäàí ñîíðà áàø âåðäè. Áèð êöëë ùàëûíäà èñÿ ìÿòíëÿðèíèí, ÿñÿðëÿðèíèí áÿðàÿòè èíäè, éÿíè áó áåøúèëäëèéèí âàñèòÿñèëÿ ýåð÷ÿêëÿøèð.
Õàòûðëàòìàã èñòÿéèðÿì êè, áåøúèëäëèê Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí ÿí ìöêÿììÿë íÿøðèäèð âÿ îõóúóëàðûí, òÿäãèãàò÷ûëàðûí, ðåæèññîðëàðûí, íàøèðëÿðèí, áèð ñþçëÿ, Úà5
âèäÿ öç òóòàúàã ùÿð áèð êÿñèí èíäÿí áåëÿ éàëíûç áó
íÿøðÿ èñòèíàä åòìÿñèíè èñòÿðäèì. Áóíóí èñÿ áèð ñûðà
ñÿáÿáëÿðè âàð:
ßââÿëà, èìëàñûíûí ãîðóíìàñû Ùöñåéí Úàâèä
ö÷öí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëèéäè âÿ åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ î,
áÿçÿí ÿëéàçìàëàðûíûí ñîíóíäà áóíó õöñóñè õàòûðëàäûðäû: «Èìëàñûíà òîõóíìàìàëû !». Áèð ùàëäà êè, þçö
áåëÿ èñòÿìèøäè, äåìÿëè, áó ñþçëÿðè îíóí áèð ìöÿëëèô
îëàðàã âÿñèééÿòè êèìè äÿ ãÿáóë åòìÿê îëàð.
1958-úè èëäÿí åòèáàðÿí íÿøð åäèëìÿêäÿ îëàí êèòàáëàðûíû èñòèñíàñûç îëàðàã ìÿí òÿðòèá åòñÿì äÿ äèëèíèí, èìëàñûíûí ãîðóíìàñû íàìèíÿ ýþñòÿðäèéèì
áöòöí úÿùäëÿð óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíèá. Áÿçÿí
Ìÿðêÿçè Êîìèòÿ, áÿçÿí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãû, áÿçÿí
äÿ íÿøðèééàòëàð ñÿâèééÿñèíäÿ éàðàäûëàí ÿíýÿëëÿðè
îðòàäàí ãàëäûðìàã ìöìêöí îëìàéûá. Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí èíäèéÿãÿäÿðêè áöòöí íÿøðëÿðèíèí ðåäàêòÿëÿðèíè îíóí äèëèíÿ êîáóä ìöäàõèëÿäÿí áàøãà íÿ
àäëàíäûðìàã îëàð?
Èíäè Ùöñåéí Úàâèäèí îðèæèíàë ìÿòíèíè îõóúóéà
ìöÿëëèôèíèí éàçäûüû øÿêèëäÿ òÿãäèì åäÿðêÿí ßëèàüà
Âàùèäè äÿ ðÿùìÿòëÿ àíìàã èñòÿéèðÿì. 1958-úè èëäÿ
Úàâèäèí áÿðàÿòäÿí ñîíðàêû èëê êèòàáûíû «Àçÿðíÿøð» ÿ òÿãäèì åòäèì. Ìÿòíè ñàäÿëÿøäèðìÿéè, Úàâèäèí äèëèíè «èñëàù» åòìÿéè î çàìàí åùòèéàú è÷ÿðèñèíäÿ éàøàéàí ßëèàüà Âàùèäÿ òÿêëèô åòäèëÿð. Âàùèä èñÿ:
– Ìÿí íÿ êàðÿéÿì êè, óñòàäûí éàçäûüûíà ÿë ýÿçäèðèì? – äåéÿ òÿêëèôäÿí èìòèíà åòìèøäè. «Àçÿðíÿøð» äÿ ÷àëûøàí ðÿôèãÿì Ùÿáèáÿ Ìÿììÿäõàíëû áó
ñþùáÿòèí øàùèäèéäè. Íÿùàéÿò, áó «øÿðÿôëè ìèññèéàíû» ßêðÿì Úÿôÿð éåðèíÿ éåòèðäè…
Úàâèä éàðàäûúûëûüûíà áÿçÿí ùÿòòà êîáóä çîðàêûëûã ñÿâèééÿñèíäÿ ìöäàõèëÿëÿð ÷îõ îëóá. Áó áàõûìäàí òÿêúÿ «Ùÿðá âÿ ôÿëàêÿò» øåèðèíè õàòûðëàòìàã
áÿñ åäÿð. Øåèð ÿñëèíäÿ ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð. 1958úè èëäÿ îíóí éàëíûç áèðèíúè ùèññÿñè, 1984-úö èëäÿ
6
íÿøð îëóíàí äþðäúèëäëèê «ßñÿðëÿð» äÿ èñÿ áèðèíúè âÿ
ö÷öíúö ùèññÿëÿðè ÷àï îëóíóá. «Ùÿðá âÿ ôÿëàêÿò» èí
áàøëûúà ãàéÿñè èñÿ îíóí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ èôàäÿ
îëóíóð. Áó, àðòûã èìëà ìÿñÿëÿñèíäÿí äàùà úèääè áèð
ïðîáëåìäèð. Éàõóä, 1918-úè èëäÿ éàçäûüû âÿ áöòöí
äèýÿð íÿøðëÿðäÿ «Ìÿçëóìëàð ö÷öí » áàøëûüû èëÿ âåðèëìèø øåèðèí ÿñëè «Êàðñ âÿ Îëòó ÿòðàôûíäà ñÿáÿáñèç
(!?) îëàðàã àë÷àãúàñûíà ãÿòë âÿ éÿüìà åäèëÿí ìÿçëóìëàð è÷èí» àäëàíûð.
Ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ ýóéà Ùöñåéí Úàâèäè ìöàñèð
îõóúó ö÷öí äàùà àíëàøûãëû åòìÿê íèééÿòèíäÿ îëàí
íàøèð âÿ ðåäàêòîðëàðû áàøà äöøìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèøÿì. Àõû áåëÿ áèð òÿøÿááöñäÿ áóëóíàíëàðûí ùå÷
áèðè Úàâèä ìÿòíëÿðèíèí ÿäÿáè-åñòåòèê, òàðèõè âÿ
ìÿôêóðÿâè ìàùèééÿòèíÿ âàãèô îëìàéûáëàð. Äàùè
òöðêîëîã Ìåùìåò Ôóàä Êþïðöëö éàçûðäû êè, Ùöñåéí
Úàâèä òÿìèç âÿ êàìèë áèð öñëóáà ìàëèêäèð. Àììà
òÿÿññöô êè, î èëëÿðäÿ Êþïðöëöíöí ñÿñè áóðàëàðäà
åøèäèëÿ áèëìÿçäè.
Úàâèäèí äèëè áàðÿäÿ íèñáÿòÿí ìöôÿññÿë âÿ
îáéåêòèâ ãÿíàÿòëÿðè èëê äÿôÿ Ìóñòàôà Ùàããû Òöðêÿãóë éàçäû: «Úàâèäèí äèëè èñòÿð Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ, èñòÿðñÿ Àçÿðáàéúàí õàðèúèíäÿ ÿí ÷îõ ìöíàãèøÿ
âÿ ìöáàùèñÿ îëóíàí áèð ìþâçóäóð. Ìÿëóì îëäóüó
êèìè Èñòàíáóë òöðêúÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè àðàñûíäà óôàã äà îëñà áèð ëÿùúÿ ôÿðãè âàðäûð. Úàâèä
Èñòàíáóë òöðêúÿñèíè ìÿíèìñÿìèø, áó øèâÿíè áöòöí
èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð þéðÿíìèøäèð. Éàðàäûúûëûüûíûí
èëê äþâðëÿðèíäÿ, áèëõàññÿ øåèðëÿðèíäÿ, Èñòàíáóë øèâÿñèíè ìÿùàðÿòëÿ êóëëàíàí øàèð, ñîíðàëàð éàðàòäûüû
ÿñÿðëÿðèíäÿ áó øèâÿíè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òöðêúÿñèíÿ
éàõûíëàøäûðìàüà ÷àëûøìûø âÿ äåìÿê îëàð êè, áó èøäÿ ìöâÿôôÿã îëìóøäóð. Áóíóí ö÷öí äÿ Úàâèäèí
òöðêúÿñèíÿ íÿ òàìàìèëÿ Èñòàíáóë òöðêúÿñè, íÿ äÿ
òàìàìèëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òöðêúÿñè äåìÿê ãàáèëäèð. Úÿñàðÿòëÿ äåéÿ áèëÿðèê êè, Úàâèä áó èêè òöðêúÿ
7
øèâÿ àðàñûíäà áèð êþðïö éàðàòìûø âÿ áó èêè øèâÿ
àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíè ãûñàëòìûøäûð... Úàâèäèí èøëÿòäèéè òöðêúÿ îëäóãúà äàäëû âÿ èøëÿíìèø, ýþçÿë áèð
òöðêúÿäèð. Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí, Òöðêèéÿ
âÿ Òöðêèñòàí âÿ ñ. òöðê åëëÿðèíäÿ òÿê áèð ìöíÿââÿð
áóëóíìàç êè, Úàâèäè îõóñóí âÿ àíëàìàñûí .»
...1937-úè èëäÿ ÍÊÂÄ íöìàéÿíäÿëÿðèíèí åâèìèçäÿí àïàðäûüû «Àòòèëà» , «×èíýèç» , «Òåëëè ñàç »,
«Øÿùëà » âÿ «Èáëèñèí èëùàìû » ôàúèÿëÿðè èñòèñíà îëóíàðñà Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí êöëëèééàòû ùåñàá åäÿ áèëÿúÿéèìèç áó íÿøðäÿ èñòÿð Êþïðöëöíöí äÿéÿðëÿíäèðäèéè ùÿìèí òÿìèç âÿ êàìèë öñëóá, èñòÿðñÿ äÿ
Ìóñòàôà Ùàããû Òöðêÿãóëóí öìóìòöðê ÿäÿáè äèëèíèí
XX éöçèë Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäàêû éåýàíÿ òèìñàëû îëàðàã ñÿúèééÿëÿíäèðäèéè Úàâèä éàðàäûúûëûüûíûí
ÿëäÿ îëàí áöòöí íöìóíÿëÿðè îëäóüó êèìè, éàçûëäûüû
øÿêèëäÿ èëê äÿôÿäèð êè, òÿãäèì åäèëèð.
Ãåéä åòäèéèì êèìè ÿââÿëêè íÿøðëÿðäÿ òÿùðèôëÿð
÷îõ îëóá. Áó áàðÿäÿ Àçÿð Òóðàíûí «Úàâèä ßôÿíäè»
êèòàáûíäà ÿòðàôëû áÿùñ îëóíäóüóíäàí ìÿí èíäè îíëàðûí öçÿðèíäÿ àéðûúà äàéàíìàã èñòÿìèðÿì. Áó
íÿøðäÿêè ìÿòíëÿðëÿ ÿââÿëêè íÿøðëÿðèí ìöãàéèñÿñè
äÿ áóíó àéäûí ýþñòÿðÿúÿê.
Áåøúèëäëèéÿ Ùöñåéí Úàâèäèí èíäèéÿ ãÿäÿð áèçÿ
ìÿëóì îëìàéàí øåèðëÿðè, ìÿêòóáëàðû (ÿââÿëëÿð èõòèñàðëà äÿðú îëóíìóø ìÿêòóáëàðûí òàì ìÿòíè) ùÿòòà
éàðàäûúûëûüûíûí èëê äþâðëÿðèíäÿ ôàðñ äèëèíäÿ éàçäûüû
øåèðëÿðèí òÿðúöìÿëÿðè äÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ
áåøúèëälèêäÿ Úàâèä äèëèíèí òÿêàìöëöíö äÿ ìöøàùèäÿ åòìÿê ìöìêöí îëàúàãäûð.
Áèëèðÿì êè, Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí áó íÿøðè ùàìû òÿðÿôèíäÿí ùå÷ äÿ áèðìÿíàëû ãàðøûëàíìàéàúàã. Áó
ìÿíàäà åòèðàô åòìÿê èñòÿðäèì êè, ùÿéàòûìû ùÿñð
åòäèéèì ìöãÿääÿñ áèð èøè éåêóíëàøäûðàðêÿí ìÿí
éàëíûç áåëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿëèéäèì. «Èìëàñûíà òîõóíìàìàëû! » Áó, àòàìûí òþâñèéÿñè âÿ âÿñèééÿòèéäè.
8
***
Éåðè ýÿëìèøêÿí Ùöñåéí Úàâèäèí «Ïåéüÿìáÿð»
ÿñÿðè èëÿ áàüëû áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äåìÿê èñòÿðäèì.
Òþâñèéÿì õöñóñè èëÿ òåàòðëàðûìûçà àèääèð. Úàâèä
«Ïåéüÿìáÿð» äðàìûíû ñÿùíÿ ö÷öí éàçìàìûøäû âÿ
ÿñÿðèí òàìàøàéà ãîéóëìàìàñûíäà èñðàðëûéäû. Áóíó
íÿçÿðÿ àëìàüûíûçû èñòÿðäèì.
***
Òÿÿññöô êè, Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí áó ìöêÿììÿë
íÿøðèíè ýþðìÿê îíóí áþéöê òÿÿññöáêåøè Ùåéäÿð
ßëèðçà îüëóíà íÿñèá îëìàäû. Ùÿð øåéÿ ýþðÿ – àòàìû Âÿòÿí òîðïàüûíà ãîâóøäóðäóüóíà, ÿçèçëÿðèìè
áèð ñÿðäàáÿäÿ – Úàâèä ìÿãáÿðÿñèíäÿ ýþðöøäöðäöéöíÿ, Úàâèä îúàüûíûí ÷ûðàüûíû éåíèäÿí éàíäûðäûüûíà... âÿ íÿùàéÿò, Úàâèä êöëëèééàòûíûí áó ìöêÿììÿë íÿøðè ö÷öí ñÿðÿíúàì âåðäèéèíÿ ýþðÿ: óíóäóëìàç Ùåéäÿð ßëèéåâÿ Òàíðûäàí ðÿùìÿòëÿð äèëÿéèðÿì.
Òóðàí ÚÀÂÈÄ
19 ìàðò, 2004-úö èë
Ï.Ñ. Óçóí îíèëëèêëÿð áîéó öçÿðèíäÿ èøëÿäèéè âÿ
äåìÿê îëàð êè, èëêèí âÿçèééÿòèíäÿ áÿðïà åòäèéè áó
íÿøðè áþéöê Úàâèäèí ñåâèìëè ãûçû Òóðàí Úàâèäèí
ýþðìÿìÿñè áèçè äÿ éàíäûðûð. Éåýàíÿ òÿñÿëëèìèç —
îíóí ìöÿééÿí åòäèéè éîëëà ýåòìÿê — Úàâèäèí èìëàñûíà òîõóíìàìàãäûð. Àíúàã áåøúèëäëèéèí èíäèéÿäÿê
Úàâèä íÿøðëÿðèíèí ÿí ìöêÿììÿë íÿøðè îëàúàüû Òó9
ðàí Úàâèäèí ðóùó èëÿ éàíàøû, áèçäÿ äÿ áþéöê ãöðóð
âÿ ãûâàíú äóéüóëàðû äîüóðìàãäàäûð. Ãîé Òàíðû
áöòöí Úàâèäëÿðèí ðóùóíó øàä åëÿñèí! Ãîé îíëàðûí
íàðàùàò ðóùó áó áåøúèëäëèêäÿí àçàúûã äà îëñà òÿñêèíëèê òàïñûí.
Òåéìóð ÊßÐÈÌËÈ,
áåøúèëäëèéèí ðåäàêòîðó,
8 éàíâàð, 2005-úè èë
10
ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄÈÍ ÙßÉÀÒ Âß
ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛÜÛ
Ôèëîñîô øàèð, áþéöê äðàìàòóðã Ùöñåéí Úàâèä
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ þíúöë éåðëÿðäÿí
áèðèíè òóòóð. Àäÿòÿí îíó ÿäÿáèééàòûìûçûí Íèçàìè
Ýÿíúÿâè, Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Úÿôÿð Úàááàðëû êèìè êëàññèê ñÿíÿòêàðëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åäèðëÿð. Ëàêèí
áóíóíëà éàíàøû, Ùöñåéí Úàâèä ñÿíÿòäÿ ùå÷ êèìÿ
áÿíçÿìÿéÿí, îðèæèíàë áèð éàðàäûúûëûã éîëó êå÷ìèø
âÿ þçöíäÿí ñîíðà þëìÿç ÿñÿðëÿð ãîéóá ýåòìèø ñþç
óñòàëàðûíäàí áèðèäèð. Ìèíèëëèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí íþâáÿòè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè ñàéûëàí ÕÕ
ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ÕÛÕ éöçèëëèê Ãÿðá
ðîìàíòèçìèíèí òÿñèðè èëÿ éàðàíìûø ðîìàíòèçì ÿäÿáè
úÿðÿéàíûíäàí ñþùáÿò à÷àðêÿí îíóí ÿí áþéöê
íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè Ùöñåéí Úàâèäèí àäûíû ÷ÿêìÿìÿê ìöìêöí äåéèë. «Øåéõ Ñÿíàí», «Èáëèñ», «Òîïàë Òåéìóð», «Ïåéüÿìáÿð», «Õÿééàì»,
«Ñåéàâöø» êèìè äðàìëàðû, «Àçÿð» ïîåìàñû, áöòþâ
áèð ñèëñèëÿ ëèðèê-ôÿëñÿôè øåèðëÿðè èëÿ Ù.Úàâèä þç àäûíû
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãûçûë ñÿùèôÿëÿðèíÿ ÿáÿäè
ùÿêê åòìèøäèð. Þç äàùèéàíÿ ÿñÿðëÿðè èëÿ Ùöñåéí
Úàâèä Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíû èñòÿð ìþâçó,
èñòÿð õàðàêòåð âÿ îáðàçëàð ãàëåðåéàñû, èñòÿðñÿ äÿ
õðîíîòîï áàõûìûíäàí îëäóãúà çÿíýèíëÿøäèðìèø,
äðàìàòóðýèéàìûçû äàð ëîêàë ìÿêàíäàí ÷ûõàðàðàã
ãëîáàë ìÿêàíà ñàëìûø, öìóìáÿøÿðè èäåéàëàðûí òÿá11
ëèüè èëÿ äöíéà ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðìûø, Àçÿðáàéúàí
äðàìàòóðýèéàñûíûí áàíèñè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿäÿí, äðàìàòóðýèéà ìÿêòÿáèíèí áàøãà íöìàéÿíäÿëÿðè îëàí
Íÿúÿôáÿé Âÿçèðîâ, ßáäöððÿùèìáÿé Ùàãâåðäèéåâ,
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿäÿí ñîíðà áó æàíðûí òàðèõèíÿ éåíè óüóðëó ñÿùèôÿëÿð éàçìûøäûð.
Ùöñåéí Àáäóëëà îüëó Ðàñèçàäÿ 1882-úè èë
îêòéàáð àéûíûí 24-äÿ Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì åëì âÿ
ñÿíÿò, ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëàí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ ðóùàíè àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Èëê èáòèäàè òÿùñèëèíè åâäÿ àëàí, ñîíðà èñÿ 18911896-úû èëëÿð àðàñûíäà ìîëëàõàíàäà äàâàì åòäèðÿí
Ùöñåéí 1896-1898-úè èëëÿðäÿ ýþðêÿìëè ìààðèôïÿðâÿð çèéàëû âÿ èñòåäàäëû ïåäàãîã Ìÿùÿììÿäòàüû
Ñèäãèíèí «Òÿðáèéÿ» ìÿêòÿáèíäÿ îõóìóø, äàùà ñîíðà èñÿ ðåýèîíóí ïåäàãîæè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí ñàéûëàí
Òÿáðèçèí «Òàëèáèééÿ» ìÿäðÿñÿñèíèí ìöäàâèìè îëìóøäóð. Î äþâðäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí øåèð äèëè
ñàéûëàí ôàðñ äèëèíè ÷îõ ýþçÿë ìÿíèìñÿìèø Ùöñåéí
èëê ãÿëÿì òÿúðöáÿëÿðèíè äÿ ìÿùç áó äèëäÿ ÿðñÿéÿ
ýÿòèðìèø, ìöÿëëèìëÿðè âÿ ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèòè òÿðÿôèíäÿí òÿøâèã åäèëìèø, ýÿëÿúÿéèí áþéöê øàèðè êèìè åòèðàô åäèëìèøäèð.
Þìðö áîéó êàñûá éàøàìûø, þç ÿëèíèí çÿùìÿòè èëÿ
áèð òèêÿ ùàëàë ÷þðÿê ãàçàíìûø Ùöñåéí Úàâèä 1904úö èëäÿí — 22 éàøëû áèð ýÿíú èêÿí ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàìûø âÿ Ýöðúöñòàíûí Êàõåòèéà ÿðàçèñèíäÿ
øîññå éîëó ÷ÿêÿí èäàðÿäÿ ïîäðàò÷ûëûã åòìèøäèð.
1906-1908-úè èëëÿð àðàñûíäà Òöðêèéÿäÿ ùÿì ýþçëÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðÿí, ùÿì äÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ßäÿáèééàò Áþëöìöíöí ìöäàâèìè îëàí
Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ 1909-úó èëäÿ «Úàâèä» ÿäÿáè òÿõÿëëöñöíö ñå÷ìèø âÿ áóíäàí ñîíðà îíóí àèëÿñè áó
ñîéàäû àëòûíäà òàíûíìûøäûð. Àüûð ìàääè äóðóì
öçöíäÿí Òöðêèéÿäÿ ãàëà áèëìÿéÿí Ùöñåéí Úàâèä
1910-úó èëäÿ Àçÿðáàéúàíà ãàéûäûð âÿ áèð ìöääÿò
12
Ýÿíúÿäÿ à÷ûëìûø ðóùàíè ñåìèíàðèéàñûíäà ìöÿëëèì
èøëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Áóíäàí ñîíðà Ù.Úàâèä áèð
ìöääÿò Ýÿíúÿäÿ âÿ Òèôëèñäÿ ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòëÿ
ìÿøüóë îëìóø, ùÿòòà Ýÿíúÿ äÿìèðéîëóíäà ìöùàñèáëèê äÿ åòìèøäèð.
1915-úè èëäÿí Áàêûéà êþ÷ÿí Ù.Úàâèä «Ñÿôà»
ìÿêòÿáèíäÿ ìöÿëëèì èøëÿìèø, Áàêûäà òÿøêèë îëóíìóø «ßäÿáèééàò êîìèññèéàñû»íà öçâ ñå÷èëìèøäèð.
1918-úè èëäÿ åðìÿíè ãóëäóð äÿñòÿëÿðèíèí Áàêûäà
òöðê ýåíîñèäè òþðÿòäèêëÿðè çàìàí Ùöñåéí Úàâèä
Òÿáðèçÿ, îðàäàí èñÿ äîüìà âÿòÿíè Íàõ÷ûâàíà ýåòìèø, ùÿìèí øÿùÿðäÿêè «Ðöøäèééÿ» ìÿêòÿáèíäÿ
ìöÿëëèì èøëÿìèø, ýÿëÿúÿê þìöð-ýöí éîëäàøû Ìèøêèíàç õàíûìëà àèëÿ ùÿéàòû ãóðìóøäóð.
1919-úó èëäÿ áöòöí äöíéàäà áàø âåðÿí ãëîáàë
ïðîñåñëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà Ìèëëè ùþêóìÿò — Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû ãóðóëäóãäàí ñîíðà éåíèäÿí Áàêûéà êþ÷ÿí Ù.Úàâèä ùàçûðëûã êóðñëàðûíäà ÿäÿáèééàò ôÿííèíè òÿäðèñ åòìèø, áèð ìöääÿò
ãûç ìÿêòÿáèíäÿ øÿðèÿòäÿí äÿðñ äåìèøäèð. 1919-úó
èëèí ìàéûíäà êå÷èðèëÿí Ìöÿëëèìëÿð Èòòèôàãûíûí èúëàñûíäà èäàðÿ ùåéÿòèíèí öçâö, ùÿìèí èëèí èéóëóíäà èñÿ
Àçÿðáàéúàí Ìöÿëëèìëÿð êîíôðàíñûíäà Òÿëèôàò Ùåéÿòèíÿ ñå÷èëìèøäèð.
Þìðöíöí ñîí îí éåääè èëèíè Áàêû Ìöÿëëèìëÿð
Ñåìèíàðèéàñû
—
Äàðöëìöÿëëèìèíëÿ
áàüëàéàí
Ù.Úàâèä áóðàäà þç öðÿèéíúÿ îëàí óüóðëó ïåäàãîæè
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, äàùè øàèð âÿ äðàìàòóðã îëìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ èñòåäàäëû áèð ìöÿëëèì êèìè äÿ
òàíûíìûø âÿ ÿäÿáè-èúòèìàè ìöùèòäÿ åòèðàô åäèëìèøäèð.
Åëÿ áó èëëÿð Úàâèäèí áèð éàçû÷û âÿ ÿäÿáèééàò õàäèìè êèìè ôÿàëèééÿòèíèí ÷îõ úîøüóí âÿ ñÿìÿðÿëè áèð
äþâðöíö òÿøêèë åäèð. Áèç îíó 1920-úè èëèí ìàðòûíäà
«Éàøûë ãÿëÿì» äÿðíÿéèíèí öìóìè èúëàñûíäà úÿìèééÿòèí íèçàìíàìÿñèíè ùàçûðëàéàí êîìèññèéàíûí,
13
1921-úè èëèí àâãóñòóíäà «Òÿíãèä-òÿáëèü» òåàòðûíûí
ðåïåðòóàð êîìèññèéàñûíûí, 1923-úö èëèí éàéûíäà
Àçÿðáàéúàí éàçû÷û, ÿäèá âÿ øàèðëÿðèíèí òÿøêèëàò
êîìèññèéàñûíûí, áèð íå÷ÿ àé ñîíðà òÿøêèë îëóíìóø
«Àçÿðáàéúàí ÿäèá âÿ øàèðëÿð äÿðíÿéè»íèí èäàðÿ
ùåéÿòèíèí öçâö êèìè ýþðöðöê. Áó çàìàí î, ãûðõ
éàøûíû òÿçÿúÿ êå÷ñÿ äÿ, àðòûã òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà
äåéèë, åëÿúÿ Çàãàôãàçèéà âÿ áöòþâëöêäÿ Èòòèôàã
ìèãéàñûíäà àüñàããàë ÿäèáëÿðäÿí áèðè êèìè øþùðÿò
ãàçàíà áèëìèøäè. Áó èëëÿðäÿ Ù.Úàâèäèí ÿñÿðëÿðè
ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèí ñÿùíÿëÿðèíäÿ äàëáàäàë áþéöê
óüóðëà òàìàøàéà ãîéóëìóø, ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí
áÿñòÿêàðû Ìöñëöì Ìàãîìàéåâ Ù.Úàâèäèí åéíèàäëû
ôàúèÿñè ÿñàñûíäà «Èáëèñ» îïåðàñûíû éàçìûøäû. Áèð
ñþçëÿ, ùå÷ íÿ ôàúèÿëÿð ìöÿëëèôè Ù.Úàâèäèí òàëåéèíäÿ
éàõûíëàøàí ôûðòûíàäàí õÿáÿð âåðìèðäè. Àíúàã ôûðòûíà
äà éàõûíëàøûðäû…
Àíúàã ñþíìÿçäÿí ÿââÿë ÷ûðàã äàùà ïàðëàã øþëÿ
ñà÷äûüû êèìè, Ù.Úàâèäèí äÿ ôèçèêè ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìàçäàí þíúÿ øþùðÿòè çèðâÿéÿ ãàëõìàãäà äàâàì
åäèðäè. Áþéöê ÿäèá úàíëû êëàññèêÿ ÷åâðèëèðäè. 1924úö èëäÿ «Ïåéüÿìáÿð» äðàìû Àçÿðáàéúàí Õàëã Ìààðèô Êîìèññàðëûüûíûí íÿøðèééàòûíäà ÷àï åäèëìèø, åëÿ
ùÿìèí èëäÿ Áàêûäàêû ÛÛ äÿðÿúÿëè 16-úû ãûç ìÿêòÿáèíÿ Ù.Úàâèäèí àäû âåðèëìèø, «Èáëèñ» ôàúèÿñè èëê äÿôÿ
êèòàá øÿêëèíäÿ ÷àï åäèëÿðÿê îõóúóëàðûí èñòèôàäÿñèíÿ
âåðèëìèøäè.
1925-úè èëèí ôåâðàëûíäà Ù.Úàâèä Áàêûäà êå÷èðèëÿí
Û Òöðêîëîæè ãóðóëòàéäà èøòèðàê åòìèøäèð. 1926-úû èëèí
èéóí-îêòéàáð àéëàðûíäà ýþçëÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðìÿê
ö÷öí Áåðëèíÿ åçàì åäèëÿí Ù.Úàâèä îðàäàí áþéöê
ÿäÿáè-áÿäèè, ôÿëñÿôè-èúòèìàè, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè òÿÿññöðàòëà ãàéûäûð âÿ «Àçÿð» ïîåìàñûíäà, åëÿúÿ äÿ áó
ñÿôÿðèí òÿÿñöðàòëàðûíûí ìÿùñóëó îëàí «Êíéàç»
ôàúèÿñèíäÿ áó òÿÿññöðàòäàí óüóðëà èñòèôàäÿ åäèð.
14
1926-úû èëäÿ íÿøð åäèëÿí «Òîïàë Òåéìóð» ÿñÿðè
Àçÿðáàéúàí Àêàäåìèê Òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëóð, áèð èëäÿí ñîíðà èñÿ Õàëã Êîìèññàðëàðû øóðàñûíûí
ãÿðàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà
ýþñòÿðäèéè ÷îõèëëèê õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ Ù.Úàâèäÿ ôÿõðè
òÿãàöä âåðèëìÿñè ìÿñÿëÿñè èðÿëè ñöðöëöð.
1928-úè èëäÿ «Øåéõ Ñÿíàí» ôàúèÿñè Òÿáðèç òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ Úàâèä Éåíè ÿëèôáà êîìèòÿñèíèí êîíôðàíñûíäà, Áàêûäà
Ýöðúöñòàí éàçû÷ûëàðû èëÿ áèðýÿ êå÷èðèëìèø ÿäÿáèáÿäèè òÿäáèðäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäèð. Ùÿìèí
èëèí èéóíóíäà î, Çàãàôãàçèéà Øóðà éàçû÷ûëàðû âÿ
èíúÿñÿíò õàäèìëÿðè áèðëèéèíèí òÿøêèëàò êîìèññèéàñûíà öçâ ñå÷èëìèø, Øóðà éàçû÷ûëàðûíûí ìöøàéèÿòè èëÿ
Ýöðúöñòàíà âÿ Åðìÿíèñòàíà ñÿôÿð åòìèøäèð. 1930úó èëèí ìàðòûíäà Òèôëèñ Äþâëÿò Ãûðìûçû Îðäó òåàòðûíäà Úàâèäèí «Êíéàç» ïéåñè èëê äÿôÿ òàìàøàéà
ãîéóëìóøäóð. Áþéöê ìàðàãëà ãàðøûëàíìûø ùÿìèí
ÿñÿð áèð àéäàí ñîíðà Áàêû øÿùÿðèíäÿ Òöðê Áÿäàéå
Òåàòðûíäà òàìàøà÷ûëàðûí ìöçàêèðÿñèíÿ âåðèëìèøäèð.
1931-1932-úè èëëÿð àðàñûíäà Úÿíóáëó-Øèìàëëû âÿòÿíèí þâëàäðàíûíûí òàëåéèíäÿí áÿùñ åäÿí «Òåëëè
ñàç» âÿ áþéöê Èðàí øàèðè ßáöëãàñèì Ôèðäþâñèíèí
1000 èëëèê éóáèëåéèíÿ ùÿñð åäèëìèø «Ñåéàâöø»
ôàúèÿñè Ù.Úàâèäèí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõìûøäûð.
Ñîíðàêû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Øóðà Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäÿí Ù.Úàâèä ùÿìèí úÿìèééÿòèí òÿøêèëàò êîìèòÿñèíèí Û ïëåíóìóíäà èøòèðàê
åòìèø, Àçÿðáàéúàí Øóðà Éàçû÷ûëàðû Èòòèôàãûíûí Òÿøêèëàò êîìèòÿñèíäÿ ãÿáóë êîìèññèéàñûíûí èøèíäÿ èøòèðàê åòìèøäèð.
1934-úö èëäÿ «Ñåéàâöø» ÿñÿðè «Àçÿðíÿøð»äÿ ÷àï
îëóíóð âÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òåàòðûíäà òàìàøàéà
ãîéóëóð. ßëáÿòòÿ, áöòöí áó óüóðëàð Úàâèäè éàçûáéàðàòìàüà ðóùëàíäûðìàéà áèëìÿçäè âÿ íÿòèúÿ îëàðàã áèð-áèðèíèí àðäûíúà áþéöê ÿäèáèí ãÿëÿìèíäÿí
15
«Õÿééàì» âÿ «Øÿùëà» ïéåñëÿðèíèí ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áó èëëÿðäÿ àðòûã Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí
ÿí ùþðìÿòëè âÿ íöôóçëó öçâëÿðèíäÿí áèðè êèìè
Ù.Úàâèä 1935-úè èëèí äåêàáðûíäà êå÷èðèëÿí Çàãàôãàçèéà äðàìàòóðãëàðûíûí Áàêû ìöøàâèðÿñèíäÿ, Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä âÿ Ìèíñê øÿùÿðëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí
Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñû âÿ äðàìû ýöíëÿðèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäèð.
Ìÿøóì òàðèõÿ — Úàâèäèí ùÿáñ åäèëìÿñèíÿ áèð èë
ãàëìûø Úàâèäèí «Õÿééàì» ïéåñè ÿäÿáè ÿñÿðëÿð
ìöñàáèãÿñèíäÿ ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëöð âÿ ÿäèáÿ
ïóë ìöêàôàòû âåðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Àçÿðáàéúàí çèéàëûëûüûíûí áèð ÷îõ ýþðêÿìëè
íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè, 1937-úè èë Úàâèäèí òàëåéèíäÿ
äÿ ÷îõ àüûð òàëåéöêëö áèð òàðèõÿ ÷åâðèëèð. Ùÿìèí
èëèí èéóí àéûíûí 3-äÿ Úàâèäÿ ãàðøû ìèëëÿò÷è èòòèùàìû
èðÿëè ñöðöëöð, åðòÿñè ýöí áþéöê øàèð âÿ äðàìàòóðã
ùÿáñ åäèëèð. Òàì èêè èë ìöääÿòèíäÿ Úàâèä êåøëÿ âÿ
Áàéûë ùÿáñõàíàëàðûíäà àüûð äóñòàãëûã øÿðàèòèíäÿ
éàøàäûãäàí ñîíðà 1939-úó èëèí 4 èéóëóíäà àíòèñîâåò
òÿáëèüàòûíäà èøòèðàêûíà ýþðÿ 8 èë ùÿáñ úÿçàñû àëàðàã
Ñèáèðÿ ñöðýöí åäèëìèøäèð. Óçóí èëëÿðèí ìÿíÿâèïñèõîëîæè òÿçéèãëÿðèíäÿí ñîíðà îíñóç äà ñÿùùÿòè
ïîçóëìóø øàèð, 1941-úè èë äåêàáðûí 5-äÿ Èðêóòñê
âèëàéÿòèíèí Òàéøåò ðàéîíóíóí Øåâ÷åíêî ãÿñÿáÿñèíäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ßëàìÿòäàðäûð êè, Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè ñèìàëàðûíäàí áèðè îëàí
Ù.Úàâèä ãàðäàø Óêðàéíà ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè ñèìàëàðûíäàí áèðè îëàí Òàðàñ Øåâ÷åíêîíóí àäûíû
äàøéûàí ãÿñÿáÿéÿ ïÿíàù ýÿòèðìèø âÿ ìÿùç áóðàäà
äöíéàñûíû äÿéèøÿðÿê ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìóøäóð.
***
Ù.Úàâèä ÿäÿáèééàò àëÿìèíÿ øåèðëÿ ýÿëìèø âÿ
áöòöí þìðö áîéó ïîåòèê éàðàäûúûëûüûíû äàâàì åò16
äèðìèøäèð. Ùÿëÿ èëê ãÿëÿì òÿúðöáÿëÿðèíäÿí îíóí
èñòåäàäëû áèð øàèð îëäóüó íÿçÿðÿ ÷àðïûð. ßäÿáè éàðàäûúûëûüà øàèð âÿ ïóáëèñèñò êèìè áàøëàìûø Ùöñåéí
Ðàñèçàäÿ èëê ìÿòáó ÿñÿðëÿðèíè 1904-úö èëäÿ «ØÿðãèÐóñ» ãÿçåòèíäÿ îõóúóëàðà òÿãäèì åòìèøäèð. Ñåâèìëè ìöÿëëèìè Ìÿùÿììÿäòàüû Ñèäãèíèí âÿôàòû ìöíàñèáÿòèëÿ Óðìèéàäàí éàçäûüû ìÿêòóá ãÿçåòèí 23
éàíâàð ñàéûíäà íÿøð îëóíìóøäóð. Áóíäàí ñîíðà
ýÿíú ÿäèáèí ìöíòÿçÿì îëàðàã «Ùÿéàò», «Èðøàä»,
«Òÿðÿããè», «Ùÿãèãÿò», «Èãáàë», «À÷ûã ñþç» êèìè
ìÿòáó îðãàíëàðûíäà ÷ûõûø åòäèéèíè ýþðöðöê.
Ùöñåéí Úàâèä äðàìàòèê éàðàäûúûëûüà 1910-úó èëäÿ éàçäûüû «Àíà» ïéåñè èëÿ áàøëàìûøäûð. ßñÿð
1913-úö èëäÿ Òèôëèñäÿ íÿøð îëóíìóøäóð. Ñÿùíÿúèéèí
ìþâçóñó îðòà ÿñð èòàëéàí íîâåëëàñûíäàí ýþòöðöëñÿ
äÿ (áó ôàêò éàçû÷û Åë÷èí òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð), Úàâèä îíó éåðëè øÿðàèòÿ, Àçÿðáàéúàí-òöðê
ìåíòàëèòåòèíÿ óéüóíëàøäûðìûø âÿ îðèæèíàë áèð ÿñÿð
ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Áóðàäà ùÿëÿ ïàðëàã ôàúèÿâè
îáðàçëàð éàðàòìàüà ìöâÿôôÿã îëìàìûø Ù.Úàâèä
ôàáóëàíûí þçöíöí ôàúèÿâèëèéèíäÿí âÿ îðèæèíàëëûüûíäàí óñòàëûãëà áÿùðÿëÿíìÿêëÿ ìàðàãëû áèð ÿñÿð ìåéäàíà ãîéìóøäóð.
1913-úö èëäÿ Ù.Úàâèäèí áèð ñûðà øåèðëÿðè «Êå÷ìèø
ýöíëÿð» àäû àëòûíäà Òèôëèñäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Úÿìèñè 24 ñÿùèôÿäÿí èáàðÿò îëàí áó êè÷èê ìÿúìóÿäÿ
Ùöñåéí Úàâèäèí 1905-1913-úö èëëÿð àðàñûíäà éàçäûüû ëèðèê âÿ ðîìàíòèê, èúòèìàè âÿ èíòèì ìÿçìóíëó
ÿñÿðëÿðè òîïëàíìûøäûð. Áó øåèðëÿðäÿ Ù.Úàâèä ôÿðäèí
àðçóëàðû èëÿ úÿìèééÿòèí òÿëÿáëÿðè àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðè à÷ûá ýþñòÿðìÿéè áèð ìöòÿôÿêêèð ñÿíÿòêàð, ùóìàíèñò øàèð êèìè ãàðøûéà ãîéóð.
Ù.Úàâèäèí èíñàí òàëåéèíèí ïðîáëåìëÿðè áàðÿäÿ
íàðàùàòëûüûíû, þç ìèëëÿòèíèí êå÷ìèøè, áóýöíö âÿ
ýÿëÿúÿéè ùàããûíäà ãàéüûëàðûíû èôàäÿ åäÿí øåèðëÿð
1905-1917-úè èëëÿð àðàñûíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûø þðíÿê17
ëÿðè ÿùàòÿ åäèð âÿ «Áàùàð øÿáíÿìëÿðè» àäëàíàí
èêèíúè ïîåòèê òîïëóäà úÿìëÿíìèøäèð.
Ùÿëÿ 1906-1908-úè èëëÿðäÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ßäÿáèééàò áþëöìöíäÿ òÿùñèë àëäûüû çàìàí
Òöðêèéÿ ìÿòáóàòûíäà øåèðëÿðè äÿðú îëóíàí Ùöñåéí
Úàâèä ãàðäàø þëêÿíèí ÿäÿáè ìöùèòèíäÿ äÿ òàíûíìûø,
«Âÿðÿìëè ãûç» àäëû ïîåòèê ÿñÿðè Èñòàíáóëäà êå÷èðèëÿí øåèð ìöñàáèãÿñèíäÿ ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëìöøäö.
Ù.Úàâèä áþéöê äðàìàòóðã îëìàçäàí þíúÿ áþéöê
øàèð, áþéöê ëèðèê îëìóø âÿ ëèðèê-ôÿëñÿôè éàðàäûúûëûüûíû áöòöí þìðö áîéó äàâàì åòäèðìèøäèð. Îíóí
øåèðëÿðèíè îõóäóãúà ñàíêè áàøëàíüûúäà ñàêèò àõàí,
ãûæûëäàéàí, äàøëàðäàí òþêöëäöêúÿ èñÿ åòèðàçëû áèð
íÿðÿ ÷ÿêÿí äàü ÷åøìÿñèíèí, äàü ÷àéûíûí ñÿñèíè åøèäèðñÿí. Åëÿ áóíà ýþðÿäèð êè, Ù.Úàâèäèí øåèð äèëè
ñÿìèìè, ñàô èíñàí äóéüóëàðûíûí òÿðÿííöìöíäÿ íÿ
ãÿäÿð ùÿçèí, êþâðÿê, ëèðèêäèðñÿ, èíñàíëàðà çöëì âÿ
ìöñèáÿò ýÿòèðÿí øÿð ãöââÿëÿðÿ, ùåéâàíè èíñòèíêòëÿðÿ òàáå îëóá þç ùÿìúèíñëÿðèíè çöëìÿò âÿ úÿùàëÿòäÿ
ñàõëàéàí ðèéàêàðëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ î ãÿäÿð
êÿñêèí, àìàíñûç, ãÿòè âÿ ùàéãûðòûëûäûð. Áó áàõûìäàí Ù.Úàâèäèí ïîåçèéàñûíäà ðîìàíòèêà èëÿ ðåàëèçìèí ùåéðÿòàìèç áèð âÿùäÿòèíè ýþðöðöê. Øàèð õåéèðèí
òÿíòÿíÿñèíÿ íÿ ãÿäÿð èøûãëû ðîìàíòèê õÿéàëëàð áÿñëÿéèðñÿ, øÿðèí ìÿùâè ö÷öí äÿ î ãÿäÿð ñÿáèðñèç,
àúûãëû òÿäáèðëÿð èðÿëè ñöðöð.
Ù.Úàâèä áèð øàèð êèìè îðèæèíàëäûð, òÿêðàðåäèëìÿçäèð, éàëíûç þçöíÿ, þç ñÿíÿòèíÿ õàñ îëàí ïîåòèê èôàäÿ âÿ âàñèòÿëÿðèí ìöÿëëèôè êèìè ÷îõ óüóðëó áèð äÿñòè-õÿòòè âàðäûð.
Úàâèäèí øåèð éàðàäûúûëûüûíäàêû ðîìàíòèê áÿäáèíëèê, ðóù äöøêöíëöéö âÿ öìèäñèçëèê çàìàí êå÷äèêúÿ
ìöáàðèç áèð îâãàòà, íèçàìèâàðû áèð «èíãèëàá÷ûëûüà»
÷åâðèëèð. Øàèðèí èëê ïîåòèê þðíÿêëÿðè äèäàêòèê ìÿçìóíó, êå÷ìèøèí èäåàëëàøäûðûëìàñû èëÿ ñå÷èëèð.
18
«Ùöáóòè-Àäÿì» («Àäÿìèí (úÿííÿòäÿí) åíìÿñè»),
«Éàäè-ìàçè» («Êå÷ìèøèí éàäà ñàëûíìàñû») êèìè
«Êå÷ìèø ýöíëÿð» ïîåòèê òîïëóñóíà äàõèë îëàí øåèðëÿð áó ãÿáèëäÿíäèð.
Ëÿðçàí åäèéîð ðóùóìó áèí äöðëö ìÿçàëèì,
ßôñóñ… êè, ìàçè ÿäÿì, àòè èñÿ ìöçëèì…
Ù.Úàâèä ïîåçèéàñûíûí áó äþâðö ö÷öí ñîëüóí,
õÿñòÿ áÿíèçëè ýþçÿëëÿðäÿí, îíëàðûí òåçëèêëÿ ùå÷ëèéÿ
ãîâóøàúàüûíäàí äàíûøìàã — î äþâð ðîìàíòèçìèíèí
àéðûëìàç ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè íÿçÿðÿ ÷àðïìàãäàäûð. Àíúàã ìàðàãëûäûð êè, öìóìáÿøÿðè ïðîáëåìëÿðäÿ áÿäáèíëèê ýþñòÿðÿí øàèð, ôåìèíèçì ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ñàíêè áó áÿäáèíëèêäÿí ñèëêèíèá ÷ûõûð, áÿøÿðèééÿòèí õèëàñ éîëóíó ãàäûíà ìÿùÿááÿòäÿ, ãàäûí
ýþçÿëëèéèíäÿ, ãàäûí ñåâýèñèíäÿ ýþðöð. Áó áàõûìäàí
«Áÿíèì Òàíðûì» øåèðè ïðîãðàì ñÿúèééÿñè äàøûéûð:
Ùÿð ãóëóí úèùàíäà áèð ïÿíàùû âàð,
Ùÿð ÿùëè-ùàëûí áèð ãèáëÿýàùû âàð.
Ùÿð êÿñèí áèð åøãè, áèð èëàùû âàð;
Áÿíèì Òàíðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ùÿçç åòìÿäèì ôèðãÿäÿí, úÿìèééÿòäÿí,
Çåâã àëàìàì ùÿðáäÿí, ñèéàñÿòäÿí,
Áèð øåé äóéìàì ôÿëñÿôÿäÿí, ùèêìÿòäÿí;
Áÿíèì ðóùóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿë ñåâèìëèäèð, úÿëëàä îëñà äà,
Ñåâýè õîøäóð, ñîíó ôÿðéàä îëñà äà.
Óüðóíäà áÿíëèéèì áÿðáàä îëñà äà,
Ñîí äèëäàðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿëñèç áèð ýöëøÿí çèíäàíà áÿíçÿð,
19
Ñåâýèñèç áèð áàøäà ÿãðÿáëÿð ýÿçÿð,
Íÿ ýþðñÿì, ùàíêè áÿçìÿ åòñÿì ýöçÿð,
Ùÿï äóéäóüóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ãîøìà æàíðûíäà éàçûëìûø áó øåèðäÿ Ùöñåéí Úàâèä Ôöçöëè ïîåòèê ìÿêòÿáèíèíè áèðáàøà âàðèñè êèìè
÷ûõûø åäèð. «Ñåâýèñèç áèð áàøäà ÿãðÿáëÿð ýÿçÿð» ïîåòèê èôàäÿñè Ôöçóëèíèí Ùÿáèáèéÿ éàçäûüû òÿõìèñèíäÿêè «êÿëëÿìèí ñöìöêëÿðè è÷èíäÿ ÿãðÿáëÿð ìÿñêÿí
ñàëäûãäà áåëÿ ñÿíèí ìÿùÿááÿòèíè óíóòìàðàì» àíëàìëû ìèñðàëàðû ÷îõ õàòûðëàäûð. «Êå÷ìèø ýöíëÿð»
òîïëóñóíäà øàèðèí àç ñàéäà îëñà äà, ãÿçÿëëÿðè âàðäûð
êè, áó æàíðäà ãÿëÿìÿ àëûíìûø ÿí éàõøû þðíÿêëÿðëÿ
éàðûøà ýèðÿ áèëÿð. ÕÛÕ ÿñðèí ÿäÿáè ÿíÿíÿñèíÿ
óéüóí îëàðàã, Úàâèä ôàðñ äèëèíäÿ äÿ ãÿçÿëëÿð éàðàòìûøäûð. Àíúàã àéäûíäûð êè, îíóí àíà äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû ãÿçÿëëÿðèíè áÿäèè-åñòåòèê úÿùÿòäÿí ôàðñäèëëè øåèðëÿðè èëÿ ùå÷ úöð ìöãàéèñÿ åòìÿê îëìàç.
Úàâèäèí áèð òöðêúÿ, èêè ôàðñúà ãÿçÿëè âàðäûð.
Òöðêúÿ ãÿçÿë:
Ìÿíäÿí àéûðäû ôÿëÿê úÿôàïèøÿ éàðèìè,
Òàð åòäè çöëôè-éàð êèìè ðóçèýàðèìè.
áåéòè èëÿ áàøëàéûð.
Ôàðñúà ãÿçÿëëÿðèí áèðè âÿòÿí ìþâçóñóíäà, î áèðè
èñÿ ìÿùÿááÿò ìþâçóñóíäàäûð. Ù.Úàâèäèí èëê ãÿëÿì
òÿúðöáÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè, Ùàúû Çåéíÿëàáèäèí
Òàüûéåâÿ ùÿñð åòäèéè ôàðñúà ãÿñèäÿ äÿ ìàðàã äîüóðóð. Öìóìèëèêäÿ, Úàâèäèí øåèðëÿðèíäÿ äÿðèí áèð
ùÿéàò ôÿëñÿôÿñè, ñàüëàì áèð ìÿíòèã, èíñàíûí êàìàëûíà ìþùêÿì èíàì þçöíö ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Ýÿëÿúÿêäÿ äðàìëàðûíäà ãîéóá ùÿëë åäÿúÿéè áèð ÷îõ
ïðîáëåìëÿðèí «åñêèçèíè» øåèðëÿðèíäÿ úûçûð Úàâèä:
Ïÿê òóùàô!.. Áèð ôèðãÿ äèýÿð ôèðãÿíèí
20
Õàëèãèíäÿí äèêñèíèá îëìàç ÿìèí.
Ùàëáóêè, ùÿð êÿñúÿ ùàã áèð, òàíðû áèð…
Éà áó ñÿðñÿìëèê, áó àçüûíëûã íÿäèð?!
Àíúàã ïîåçèéàñûíäà Úàâèä ùÿð øåéäÿí þíúÿ,
áþéöê áèð ëèðèêäèð, öëâè ìÿùÿááÿòëÿ ñåâÿí âÿ áÿçÿí
ìÿøóãóíà ÿðêëÿ øèêàéÿòëÿíÿí, ùÿòòà îíäàí êöñÿí
áèð àøèãäèð:
Áàíà àíëàòìà êè, åøã, àëÿìè-ñåâäà íÿ èìèø,
Áèëèðèì áÿí ñÿíè, ýåò! Ùÿð ñþçöí ÿôñàíÿ èìèø.
Ýåò, ýöëöì, ýåò, ýþçÿëèì! Áàøãà áèð àøèã àðà, áóë!
Äóéäóì àðòûã ñÿíèí åøãèíäÿêè ìÿíà íÿ èìèø!..
Áèâÿôàñûí, ìÿëÿê îëñàí áåëÿ óéìàì äàùà, ýåò!
Êèì êè, óéìóø ñàíà, ýþíëöì êèáè äèâàíÿ èìèø.
Éåòèøèð, ýåò! Áÿíè ãÿùð åéëÿìÿ, òÿðñà ãûçû, ýåò!
Àíëàäûã øÿôãÿòè-àéèíè-ìÿñèùà íÿ èìèø…
1912-1918-úè èëëÿð Ù.Úàâèä éàðàäûúûëûüûíäà äàùà
÷îõ äðàìàòèê æàíðûí éöêñÿëèøè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. «Ìàðàë» (1912) ÿñÿðèíèí ìþâçóñó Àçÿðáàéúàí
ãàäûíëàðûíûí ôàúèÿñèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Þçöíäÿí
õåéëè éàøëû îëàí âàðëû Òóðõàí áÿéÿ ÿðÿ âåðèëÿí Ìàðàë ìöñÿëìàí ãàäûíûíûí ùöãóãñóçëóüó èëÿ áàðûøìàã
èñòÿìèð, þç öðÿéèíèí ñÿñè èëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèð. Àììà Ìàðàëäà áó, éàëíûç àðçó øÿêëèíäÿäèð âÿ ëàçûì ýÿëäèêäÿ î, êèôàéÿò ãÿäÿð ãÿòèééÿò
ýþñòÿðÿ áèëìèð. Ìèëëè ÿõëàã íîðìàëàðûíûí ãîéäóüó
òàáóëàð Ìàðàëûí àçàäëûüà âÿ ñÿðáÿñòëèé2ÿ äîüðó
ýåäÿí éîëóíó àìàíñûçëûãëà êÿñèð, îíó ôèçèêè ìÿùâÿ
ìÿùêóì åäèð.
Êëàññèê ôàúèÿ êèìè «Ìàðàë»äà áèð ÷îõ íþãñàíëàðûí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áó ÿñÿðäÿ Ù.Úàâèä ùÿëÿ
þçöíöí áöòöí äðàìàòèê óñòàëûüûíû à÷ìàüà âÿ ðåàëëàøäûðìàüà íàèë îëìàìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ
Ù.Úàâèäèí èëê äàùà êàìèë, öëâè áèð ñåâýè äàñòàíû
21
êèìè àäÿòÿí «Øåéõ Ñÿíàí» ôàúèÿñè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð.
«Øåéõ Ñÿíàí» (1914) — Ùöñåéí Úàâèäèí èëê
óüóðëó ôàúèÿñè ñàéûëûð. Éàçûëäûüû ýöíäÿí ÿñÿð Àçÿðáàéúàí òåàòðëàðûíäà ìöíòÿçÿì îëàðàã òàìàøàéà
ãîéóëìóø, øÿðÿôëè áèð ñÿùíÿ éîëó êå÷ìèø, òàìàøà÷ûëàðûí áþéöê ðÿüáÿòèíè âÿ ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíìûøäûð.
Ùÿëÿ ôàúèÿíè ãÿëÿìÿ àëìàçäàí þíúÿ éàçäûüû
«Øåéõ Ñÿíàí» øåèðèíäÿ Úàâèä þç áÿäèè-åñòåòèê ãàéÿñèíè áó úöð èôàäÿ åäèðäè:
«Íÿäèð ìÿíàñû åøãèí?» Ñþéëÿéÿíëÿð íåðäÿ, áèð ýÿëñèí,
Ýþðöá ãöäñèééÿòè-Ñÿíàíû ëàë îëñóí õÿúàëÿòäÿí!..
«Øåéõ Ñÿíàí»ûí éàçûëìàñûíäàí õåéëè ÿââÿë ïîåçèéàìûçäà «åøãèí ìÿíàñû» ùàããûíäà ñÿíÿòêàð
ñþçöíö ùÿëÿ ÕÛÛ ÿñðäÿ Ýÿíúÿ äàùèñè Íèçàìè äåìèøäè. «Õîñðîâ âÿ Øèðèí»äÿ, «Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí»äà
Íèçàìè èëàùè ñÿâèééÿéÿ ãàëõàí èíñàí ìÿùÿááÿòèíèí
éàðàòäûüû ìþúöçÿëÿðè à÷ûá îðòàéà ãîéìóøäóñà, Úàâèä äÿ ãÿôèë áèð áÿëà êèìè èíñàí ãÿëáèíè ÷óëüàéàí
åøãèí ìþúöçÿëè äÿéèøäèðèúè ýöúöíö äðàìàòèê áèð
äèëëÿ èôàäÿ åòìÿéÿ íàèë îëìóøäó.
Ù.Úàâèä áó ÿñÿðèíäÿ ñèìâîëèê îáðàçëàð êèìè èñòèôàäÿ åòäèéè Øåéõ Ñÿíàí âÿ Õóìàðûí âàñèòÿñèëÿ
äöíéÿâè ìÿùÿááÿòè èíêàð åäÿí äèí õàäèìëÿðèíè —
èñòÿð ìöñÿëìàí, èñòÿð õðèñòèàí îëñóí — òÿíãèä åäèð
âÿ òÿáèÿòèí ýþçÿëëèéÿ âÿ öëâèëèéÿ ÷àüûðûøû êèìè ìÿíàëàíäûðäûüû èíñàíè åøãèí òÿáëèüè òÿðÿôèíäÿ äàéàíûð.
Åëÿ áóíà ýþðÿäèð êè, ãàäûíëàðäàí óçàã ãà÷ìàã ôÿëñÿôÿñè èëÿ éàøàéàí Øåéõ Ñÿíàí âÿ ìîíàñòûðà ýåäÿðÿê þçöíö Àëëàùà èáàäÿòÿ ùÿñð åòìÿê èñòÿéÿí Õóìàð åéíè áèð áÿëàéà — ìÿùÿááÿò áÿëàñûíà äö÷àð
îëóðëàð.
Ù.Úàâèäèí èêèíúè áþéöê ôàúèÿñèíäÿ — «Èáëèñ»äÿ
äÿ ùàäèñÿëÿð êîíêðåò ëîêàë ìÿêàíäà äåéèë, äàùà
22
÷îõ ñèìâîëèê áèð õðîíîòîïäà úÿðÿéàí åäèð êè, áó äà
öìóìèééÿòëÿ, Ù.Úàâèä ñÿíÿòèíèí àïàðûúû õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Ùöñåéí Úàâèäèí öìóìáÿøÿðè ãëîáàë ìþâçóëàðäàí äàùà êîíêðåò âÿ ëîêàë ìþâçóëàðà êå÷èäèíè îíóí
1917-úè èëäÿ òàìàìëàäûüû «Øåéäà» ôàúèÿñèíäÿ
ýþðöðöê. ßñÿð ôÿùëÿ ìþâçóñóíà, áèð íþâ èíãèëàáè
âÿ ñîñèàëèñò èäå1éàëàðûí òÿáëèüèíÿ ùÿñð åäèëñÿ äÿ,
îíóí ãÿùðÿìàíëàðûíû áó éîëäà ôàíàòèê áîëøåâèêëÿð
îáðàçûíäà ýþðìöðöê. Úàâèä áþéöê áèð ñÿíÿòêàð êèìè, äàùà ÷îõ ÿòðàôûíäà ýþðöá ìöøàùèäÿ åòäèéè ðåàë
èíñàíëàðû âÿ ôàêòëàðû ãÿëÿìÿ àëìûøäûð.
1920-1926-úû èëëÿð àðàñûíäà Ùöñéåí Úàâèä
«Ïåéüÿìáÿð» âÿ «Òîïàë Òåéìóð» ïéåñëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëìûøäûð.
Êöòëÿâè âÿ êå÷èúè ùàêèì òÿìàéöëëÿðÿ, ðåôîðìèñò
âÿ ðàäèêàë èíãèëàá÷û òÿñèðëÿðÿ, à÷ûã èäåîëîæè ñîéãûðûìûíà áÿäèè ìöãàâèìÿòèí êëàññèê þðíÿéè îëàðàã áó
äþâðäÿ Úàâèä éàðàäûúûëûüûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê
ìöìêöíäöð. «Ïåéüÿìáÿð» ÿñÿðèíèí ìþâçóñó âÿ
ãÿùðÿìàíû òàðèõäÿí àëûíñà äà, ÿñÿðäÿêè ôÿëñÿôÿ âÿ
èäåàë éàçûëäûüû äþâðöí ùàäèñÿëÿðè èëÿ éàõûíäàí
áàüëû èäè. «Çàìàíûí ãûðûëìûø áàüëàðûíû» (Øåêñïèð,
«Ùàìëåò») éåíèäÿí áàüëàìàã âÿçèôÿñèíè Ìÿëÿê
Ìÿùÿììÿäÿ ùÿâàëÿ åäèð. Úàâèä «äöøöíöá ùàããû
áóëàí àðèô» èíñàíû ïåéüÿìáÿð, òàíðû ñÿâèééÿñèíÿ
ãàëäûðûð, äöíéàíû þç ìÿùâÿðèíÿ ãàéòàðìàã âÿçèôÿñèíè îíóí öçÿðèíÿ ãîéóð.
«Òîïàë Òåéìóð»óí (1922) åñòåòèê ìàùèééÿòè âÿ
îáéåêòèâ-ôÿëñÿôè ìàùèééÿòè ÷àüäàø «úàùàíýèðúèêëÿð»ÿ, úûðòäàí òèðàíëàðà ãàðøû åòèðàç âÿ èñòåùçà èëÿ
äîëó èäè. Úàâèä íèôðÿò åòäèéè âÿ ëÿíÿòëÿäèéè «ãàí
ïöñêöðÿí, àòÿø ñàâóðàí» øàùëàð âÿ õàãàíëàð ùàããûíäà ìÿäùèééÿ éàçìàçäû âÿ Òåéìóðëÿíý äÿ ñÿù23
íÿéÿ áó ìÿãñÿäëÿ ýÿòèðèëìÿìèøäè. Áÿëêÿ ÿêñèíÿ,
Úàâèä «Èáëèñ»äÿ øÿðè øÿð äöùàñûíûí — Èáëèñèí äèëè èëÿ
èôøà åòäèéè êèìè, «Òîïàë Òåéìóð»äà äà òèðàíëûüû
ìöùàðèáÿ òàíðûñûíûí — Òåéìóðóí äèëè èëÿ èôøà åäèðäè.
Èáëèñ èíñàíûí þçöíäÿ îëàí éàìàíëûã âÿ øÿð äåìÿêäèð. Òåéìóð äà Úàâèäè ìÿùç «þçöíö äÿðê åòìèø
òèðàí» êèìè úÿëá åäèðäè. ßñÿðäÿ ýåð÷ÿêëÿøÿí âÿ
àíúàã ýåð÷ÿêëÿøäèêäÿí ñîíðà ãàâðàíûëàí ìÿíÿâè
êîðëóã âÿ òîïàëëûã-øèêÿñòëèê ÿí ïàðëàã øÿêèëäÿ
Òåéìóðóí Àíêàðà ñàâàøûíà ãÿðàð âåðäèéè àíäà
þçöíö ýþñòÿðèð. Ôàúèÿäÿ áó ãÿðàð áöòöí Èñëàì, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ìèéãàñûíäà áèð ýöíàù, «ñèéàñÿò
âÿ ðÿéàñÿò» áÿëàñû, «ãàðäàã ãûðüûíû» îëàðàã äàìüàëàíûð. «Ãàíëàð òþêöëöá, Àíêàðàäà ãèéàìÿò ãîïäóãäàí» (Ì.ß.Ñàáèð) ñîíðà Òåéìóðóí ñîí ñþçëÿðè áó
ñàâàøäàêû ãàëèáèééÿòè áèð ìÿüëóáèééÿò îëàðàã äÿðê
åòäèéèíè ýþñòÿðèð: «Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, õàãàíûì! Ñÿí
êîð áèð àáäàë, áÿí äÿ äÿëè áèð òîïàë! ßýÿð äöíéàíûí
çÿððÿ ãàäàð äÿéÿðè îëñàéäû, éûüûí-éûüûí èíñàíëàðà,
óúó-áóúàüû éîã ìÿìëÿêÿòëÿðÿ ñÿíèí êèáè áèð êîð,
áÿíèì êèáè áèð òîïàë ìöñÿëëÿò îëìàçäû.»
Ùÿð èêè äðàìäà òÿùëèë âÿ òÿñâèð ÿíÿíÿâè ìààðèô÷è-ðîìàíòèê ìÿúðàäà, òàðèõè âÿ äèíè ìþâçóëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ, ÕÕ éöçèë Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèçìèíÿ
âåðèëÿí ôÿëñÿôè, åñòåòèê ñîí øÿêëèí, îâãàòûí âÿ áÿäèè
ðèòìèí äàâàìû êèìè úÿðÿéàí åäèð.
Ùöñåéí Úàâèäèí éàðàäûúûëûüû áèð òÿðÿôäÿí ÿ
Òöðêèéÿ-Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿê áàõûìûíäàí ñîí äÿðÿúÿ ñÿúèééÿâèäèð. Îíóí
ïéåñëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ùàäèñÿëÿð Òöðê-Òóðàí
äöíéàñûíäà úÿðÿéàí åäèð âÿ ãÿùðÿìàíëàð áó
äöíéàäàí ñå÷èëìèø èýèä òöðê îüóë âÿ ãûçëàðûäûð.
Ìÿùç áóíà ýþðÿ áþéöê Ñÿìÿä Âóðüóí óñòàäû òÿíãèä åäÿðÿê:
24
Íÿäÿí øåèðèìèçèí áàø ãÿùðÿìàíû
Ýàù Òóðàíäàí ýÿëèð, ýàù äà Èðàíäàí?
äåéÿ ñóàë âåðèðäè.
1932-úè èëèí ìàéûíäà, áþéöê Èðàí øàèðè ßáöëãàñûì Ôèðäþâñèíèí àíàäàí îëìàñûíûí ìèí èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø «Ñåéàâöø» ôàúèÿñè Úàâèäèí
éàðàäûúûëûã õîðóíäà êÿíàð ñÿñ êèìè ãÿáóë åäèëÿ
áèëìèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ÿñÿðÿ éàçäûüû åïèãðàôãåéääÿ Úàâèä áó ñþçëÿðè èøëÿäèð: «Áàøäà ùÿêèì
Ôèðäåâñè îëàðàã øó âàãèÿéè òÿñâèð åäÿíëÿð àç äåéèë.
Ìöÿëëèô äÿ éîðüóí äóéüóëàðûíû äèíëÿòìÿê öçðÿ øó
ìåâçóéà äîãóíäó âÿ «Øàùíàìÿ»éÿ éàãëàøìàã èñòÿðêÿí óçàãëàøìûø áóëóíäó.»
ßëáÿòòÿ, Úàâèä áó óçàãëàøìàã ñþçö èëÿ îíóíëà
Ôèðäþâñè àðàñûíäà êå÷ÿí ìèí èëäÿ èíñàí ïñèõîëîýèéàñûíûí íåúÿ äÿéèøäèéèíè áèëäèðìÿê èñòÿìèøäè. Áèð
Èðàí-Òóðàí ãàðøûëàøìàñû éàðàòìàã èñòÿéÿí Ôèðäþâñèäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Úàâèä áèð èíñàí éàõûíëàøìàñû
ñÿùíÿñè òÿñâèð åòìÿê âÿ áó éîëäà ùàíñû åùòèðàñëàðûí
ìàíåÿ éàðàòäûüûíû ýþñòÿðìÿê èñòÿìèøäè.
1923-úö èëäÿí éàçûëìàüà áàøëàíìûø âÿ åëÿúÿ äÿ
áàøà ÷àòäûðûëìàìûø «Àçÿð» ïîåìàñû Àçÿðáàéúàí âÿ
Àâðîïà ëþâùÿëÿðèíè, õàëãûìûçûí ùÿéàòûíäàí àëûíàí
àéðû-àéðû ñÿùíÿëÿðè ÿêñ åòäèðèð.
Áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó õåéèðëÿ øÿðè ãàðøûëàøäûðàí âÿ öìóìáÿøÿðè õåéèðèí ãÿëÿáÿñèíÿ þç ñÿíÿòêàð
òþùôÿñèíè âåðÿí Úàâèä, ñÿíÿòêàð ãÿëÿìèíèí áó ñîí
ãó ãóøóíäà ùÿì äÿ èêè ôÿðãëè ùÿéàò âÿ äöíéàýþðöøö òÿðçè êèìè Øÿðãëÿ Ãÿðáè ãàðøûëàøäûðìûø, ñîí
íÿòèúÿäÿ öñòöíëöéö éåíÿ äÿ èíñàíëûüà âåðìèøäèð.
Ýþçëÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðìÿê ö÷öí Àâðîïàéà ýåäÿí Úàâèä áó ÿñÿðèíè úàíëû ìöøàùèäÿëÿðè âÿ òÿÿññö25
ðàòëàðû ÿñàñûíäà ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. ßñÿðäÿ õöñóñÿí
Ðóñèéà ãà÷ãûíëàðûíûí Àâðîïàäàêû àúûíàúàãëû ùÿéàòû,
øÿðã õàëãëàðûíûí àçàäëûã ìöáàðèçÿñè òÿáèè âÿ ñÿìèìè áîéàëàðëà âåðèëìèøäèð.
«Àçÿð» ëèðèê-åïèê, ôÿëñÿôè áèð ïîåìàäûð. Øàèð
þìðö áîéó îíó äöøöíäöðÿí ïðîáëåìëÿðè áó îðèæèíàë
ãóðóëóøëó ïîåìàäà áÿäèè øÿêèëäÿ òÿñáèò åòìèøäèð.
«Àçÿð» ÿñëèíäÿ, ïîåìà èëÿ ìÿíçóì äðàì àðàñûíäà
êå÷èä ìþâãåéèíäÿ äóðàí áèð ÿñÿðäèð. ßñÿðèí áèð
ñûðà ùèññÿëÿðè ëèðèê, áèð ñûðà ùèññÿëÿðè åïèê ïîåìà
òÿñèðè áàüûøëàéûðñà, áèð ñûðà ùèññÿëÿðèíäÿ ìÿíçóì
äðàì öíñöðëÿðèíè ýþðìÿìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Áåëÿëèêëÿ, Úàâèä þç áÿäèè-åñòåòèê âÿ èäåéà àìàëûíû
èôàäÿ åòìÿê ö÷öí ïîåòèê æàíðûí áöòöí ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèð.
1930-1937-úè èëëÿðäÿ Ùöñåéí Úàâèä «Òåëëè ñàç»,
«Ñåéàâöø», «Øÿùëà», «Èáëèñèí èíòèãàìû», «Õÿééàì»
äðàìëàðûíû ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Ìþâçóñó áöòþâ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí Ýöíåé âÿ Ãóçåéäÿêè ùÿéàòûíäàí
ýþòöðöëìöø «Òåëëè ñàç» áèçÿ ýÿëèá ÷àòìàìûø, éàëíûç
îíóí ôàáóëàñû ãàëìûøäûð. Áó ÿñÿðëÿðäÿí ÿí ÷îõ
óüóð ãàçàíàíû «Ñåéàâöø»äóð.
«Ñåéàâöø» ôàúèÿñèíè Úàâèä áþéöê Èðàí øàèðè Ôèðäîâñèíèí 1000 èëëèê éóáèëåéèíÿ áèð ñÿíÿòêàð òþùôÿñè
êèìè ãÿëÿìÿ àëìûøäû. Áó ÿñÿðäÿ àðòûã òàðèõè ìþâçó
éåíè äþâðöí ÿäÿáè òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿëë åäèëèðäè. Ù.Úàâèä àðòûã þç ÿäÿáè-åñòåòèê àêòóàëëûüûíû
éåíè äÿéÿðëÿð èøûüûíäà åùéà åòìÿëè îëàí «Øàùíàìÿ» ìîòèâëÿðèíÿ, î ñûðàäàí «Ñÿéàâóø» äàñòàíûíà
éåíè áàõûìäàí éàíàøûðäû. Úàâèä òàðèõäÿí àëûíìûø
áó ìþâçóíó þç ÿäÿáè-ìÿäÿíè, èúòèìàè-ñèéàñè ìöùèòè ö÷öí éåíèäÿí èøëÿìÿéÿ, îíäàí äèäàêòèê-ïñèõîëîæè
ôàéäà ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ áöíà íàèë îëóðäó.
26
ßéàëÿòäÿí ÷ûõìûø áèð èíñàí êèìè, Úàâèä áó ÿñÿðäÿ áÿçÿí êÿíäëÿ øÿùÿðè ãàðøû-ãàðøûéà ãîéóð âÿ
öñòöíëöéö ñàäÿëèéè, ñÿìèìèëèéè, à÷ûãöðÿêëèëèéè þçöíäÿ òÿìñèë åäÿí êÿíäÿ âåðèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Úàâèäèí
ãÿùðÿìàíû ÿñëèíäÿ øàùçàäÿ, àðèñòîêðàò äåéèë, êÿíä
ìöùèòèíäÿ òÿðáèéÿ àëìûø äåìîêðàòèê çèéàëûëûüûí
íöìàéÿíäÿñè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè âÿ áó äåìîêðàòèçìëÿ Úàâèä äþâðöíäÿ ùþêì ñöðÿí òîòàëèòàðèçìèí ìöáàðèçÿñèíäÿ Ñåéàâöøöí ôàúèÿâè òàëåéè ÷îõ
òÿáèè ýþðöíöðäö.
Ù.Úàâèä éàðàäûúûëûüûíäà óçóí ìöääÿò èòìèø ñàéûëàí âÿ íÿùàéÿò. Øàèðèí þâëàäû òóðàí úàâèäèí Òèòàíèê
ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí «Õÿééàì» ïéåñèíèí õöñóñè éåðè âàðäûð. «Ñåéàâöø» êèìè, «Õÿééàì»
äà ìöÿééÿí ÿäÿáè-òàðèõè ìöíàñèáÿòëÿ — áþéöê øàèð
âÿ àëèì Þìÿð Õÿééàìûí 1000 èëëèê éóáèëåéè ìöíàñèáÿòèëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø áó ïéåñ ôèëîñîô-ñÿíÿòêàðûí
úÿìèééÿòäÿ ÷ÿêäèéè àüðû-àúûëàðûí òÿñâèðèíäÿ Úàâèä
ö÷öí äîüìà áèð ìþâçóíó ÿêñ åòäèðèðäè.
Úàâèäèí ÿêñÿð äðàìëàðû êèìè, «Õÿééàì»ûí äà
ìþâçóñó «Èðàíäàí» ýÿëèðäè. Ýþðêÿìëè àëèì, ôèëîñîô
âÿ øàèð Þìÿð Õÿééàìûí áöòöí ìöòÿðÿããè áÿøÿðèééÿò òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëÿí ìèíèëëèê éóáèëåéèíÿ
áþéöê Øÿðã øàèðè Úàâèä äÿ þç òþùôÿñèíè âåðìÿëè èäè.
Àíúàã òÿáèè êè, Úàâèä áèð òöðê øàèðè êèìè Õÿééàì
ôåíîìåíèíè äîüóðàí èúòèìàè-ÿäÿáè ìöùèòè äÿ þí
ïëàíà ÷ÿêìÿëè èäè. Ôèðäþâñèíè òöðê äþâëÿòèíèí äåìîêðàòèçìè, øåèðÿ-ñÿíÿò âåðäèéè éöêñÿê þíÿì
äîüóðìóøäóñà, Õÿééàìû äà åéíèëÿ îõøàð ìöùèò —
áèð òöðê ùþêìäàðû îëàí Àëï Àðñëàí âÿ îíóí îüëó
Ìÿëèêøàùûí åëì, øåèð âÿ ñÿíÿò ö÷öí éàðàòäûüû
ìöíáèò ìöùèò äîüóðìóøäó. Úàâèä áóíóí âóðüóëàíìàñûíà õöñóñè ôèêèð âåðèð âÿ ñàíêè áóíäàí áèð
òöðê øàèðè êèìè ãöðóð äóéóð, òöðê ùþêìäàðûíûí áÿ27
øÿð òàðèõè ãàðøûñûíäà õèäìÿòèíè âóðüóëàìàãëà þç
åòíèê ìÿíøÿéè èëÿ ôÿõð åäèð.
Ôàúèÿíèí ÿñàñûíäà ôÿðä âÿ úÿìèééÿò ãàðøûäóðìàñûíäàí äàùà ÷îõ, Ìîñàðò âÿ Ñàëéåðè ñèíäðîìó —
èñòåäàäëà úûëûçëûüûí ãàðøûëàøìàñû âÿ áó ìöáàðèçÿäÿ
èêèíúè òÿðÿôèí ùÿð úöð õÿéàíÿòÿ ÿë àòàðàã áóòàôîðèê
ãÿëÿáÿ ÷àëìàñû äóðóð. ßñëèíäÿ èñÿ, «Òîïàë Òåéìóð»äà îëäóüó êèìè, áó éàëàí÷û «ãÿëÿáÿäÿí» óäóçàí áöòöí áÿøÿðèééÿò îëóð. Øåéõ ñÿíàíäàí ñîíðà
Õÿééàì Úàâèä éàðàäûúûëûüûíäà éåíè ìîíóìåíòàë
àøèã îáðàçû êèìè úàíëàíûð. Áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó
áèð àøèã êèìè òÿçàùöð åäÿí Úàâèä ëèðèê ãÿùðÿìàíû
äþðääÿ áèð ÿñðäÿí ñîíðà õÿééàìäà éåíèäÿí ÿòÿãàíà äîëóð, þç øèðèí âÿ úÿëáåäèúè åøãèíè îõóúóéà âÿ
òàìàøà÷ûéà éîëóõäóðà áèëèð. Áþéöê äðàìàòóðã ýþñòÿðìÿê èñòÿéèð êè, õåéèðëÿ øÿð éàëíûç èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð ñôåðàñûíäà, ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ äåéèë, åéíè çàìàíäà øÿõñè ìöíàñèáÿòëÿð ñôåðàñûíäà äà áþéöê ôàúèÿëÿðÿ ñÿáÿá îëóð, èúòèìàè èíêèøàôà þç ìÿíôè òÿñèðèíè ýþñÿòÿð áèëèð, èíñàí üàëåëÿðèíè ñûíäûðìàãëà êÿíàð ìöøàùèäÿ÷èëÿðäÿ êàòàðñèñ
äîüóðóð.
Ñîñèàëèñò ðåàëèçìèíèí «êîíôëèêòñèçëèê» íÿçÿðèééÿñèíäÿí õåéëè ÿââÿë ãÿëÿìÿ àëûíìûø «Õÿééàì»
ôàúèÿñèíäÿ Úàâèä ñîñèàëèñò úÿìèééÿòèíäÿ ñÿíÿòêàðûí
äöøäöéö àüûð âÿçèééÿòè, ãÿëÿì àçàäëûüûíà âóðóëàí
äÿùøÿòëè çÿðáÿíè äÿ èíúÿ åéùàìëàðëà èôàäÿ åòìÿéÿ
íàèë îëìóøäóð. ßñÿðäÿ òöðê ùþêìäàðû Ìÿëèêøàùà íÿ
ãÿäÿð ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿò èôàäÿ îëóíñà äà, öìóìèëèêäÿ, ñÿíÿòêàð øÿõñèééÿòèíè äàð ÷ÿð÷èâÿéÿ àëàí
èíçèáàòè-àìèðëèê ñèñòåìè èìïåðèéàíûí òèìñàëûíäà
äÿðèí òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð.
Ùöñåéí Úàâèäèí þðíÿêñÿë ùÿéàòû âÿ éàðàäûúûëûüûíûí ÿñàñ èäåéà èñòèãàìÿòè îëàí ðîìàíòèçìè ÕÕ ÿñð
28
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ìöðÿêêÿá, ÷îõøàõÿëè âÿ
çÿíýèí ýåäèøèíäÿ þç ñÿñè âÿ íÿôÿñè èëÿ ñå÷èëÿí ãàíóíàóéüóí âÿ ÿëàìÿòäàð áèð ùàäèñÿ êèìè áó ýöí äÿ
þç ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿòèíè ñàõëàìàãäàäûð.
Áåøúèëäëèê òÿðòèá îëóíàðêÿí ìÿðùóì Òóðàí Úàâèäèí ýþçëÿäèéè ÿñàñ ïðèíñèï — «èìëàñûíà òîõóíìàìàëû!» ïðèíñèïèíèí ýþçëÿíèëìÿñèíèí áèð òÿçàùöðö äÿ
éåíè îðôîãðàôèéà ãàéäàëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìàéàí
àïîñòðîô èøàðÿñèíèí ñàõëàíìàñû îëìóøäóð. Õöñóñÿí
Úàâèäèí øåð äèëèíäÿ áó èøàðÿíèí ÷îõ áþéöê ÿùÿìèééÿòè âÿ ìþâãåéè âàðäûð.
Ýöëáÿíèç Áàáàõàíëû-Êÿíýÿðëè,
Òåéìóð Êÿðèìëè,
29
30
ØÅÈÐËßÐ
31
32
ÊÅ×ÌÈØ ÝÖÍËßÐ
33
34
ÙÖÁÓÒÈ-ÀÄßÌ
Äèéîðëàð áèð çàìàí Àäÿìëÿ Ùÿââà
Éàøàðìûø ðþâçåéè-úÿííÿòäÿ òÿíùà.
Î áèð ìÿ’âà êè, ïÿê áèýàíÿéèç áèç,
Áó òîïðàãäàí óçàã, ãÿìñèç, êÿäÿðñèç.
Î áèð ìÿ’âà êè, ðóùàíè, ìöíÿââÿð,
Ó÷àðìûø îðäà çÿððèíïÿð ìÿëÿêëÿð.
Î áèð ìÿ’âà êè, íÿøð åéëÿð ñÿðàñÿð
ßìÿëëÿð, íÿø’ÿëÿð, ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð.
Ýþçÿë, àñóäÿ áèð ìÿ’âàéè-ñåâäà;
Ýåíèø, àçàäÿ áèð ñÿùðàéè-õóëéà.
Õÿçàíñûç áèð áàùàðèñòàíè-úàâèä,
Êè ñîëìàç îðäà ÿñëà áÿðýè-öììèä.
Ôÿðÿùäÿí àüëàð èíñàí áÿëêÿ, áèëìÿì!
Áóëóíìàç îðäà ëàêèí ùöçíö ìàòÿì.
ßâÿò, áèð þéëÿ õîø ìÿ’âàäà òÿíùà
Éàøàðìûø ãàéüûñûç Àäÿìëÿ Ùÿââà.
Éàøàðìûø ìÿñòö øåéäà, øàäö õÿíäàí;
Éàøàðìûø âÿãôè-ñåâäà, ñàôö öðéàí.
Äåýèëìèø ñöñ ýåéèì îíëàðúà àäÿò;
Ôÿãÿò ýåéäèêëÿðè áèð òöë êè, èôôÿò.
Èêè äèëäàäåéè-çåâãö øÿòàðÿò,
Îëóá âöñëÿòýöçèíè-áÿçìè-èñìÿò;
Ýöëöìñÿð äàèìè áèð ñóð è÷èíäÿ,
Éàøàðêÿí þéëÿ íóðàíóð è÷èíäÿ,
Ùöúóì åòìèø äÿ ñöôëè åùòèðàñàò,
Ãàáàðìûø àäÿìèééÿò ùèññè... ùåéùàò!
Î öëâèééÿò, î öëâè ñÿðìÿäèééÿò
35
Çÿáóíè-åùòèðàñ îëìóø íèùàéÿò,
Íèùàéÿò, èíúÿ áèð âÿùøè òÿìàéèë,
Î öëâè åøãè åòìèø ìÿùâö çàéèë.
Áèðÿð ùåéêÿë êèáè ìÿáùóòö ùåéðàí,
Ùèúàá àëòûíäà ãàëìûøëàð ùÿðàñàí.
Ñàðàðìûø áÿò-áÿíèç, ó÷ìóø òÿðàâÿò;
Ùöúóì åòìèø ùàìàí ðÿíýè-ñÿôàëÿò,
Î äÿì ÿíâàðÿ ìöñòÿüðÿã, ñÿðàçàä;
Ýþçÿë áèð ãûç, ñÿìàâè áèð ïÿðèçàä
Ýÿëèá Hÿã úàíèáèíäÿí ÿëäÿ ôÿðìàí,
Äåìèø: ×ûã, åé ñÿôàëÿòïÿðâÿð èíñàí!
×ûã, åé ãàôèë áÿøÿð! Äÿô îë, ÷ÿêèë, ýåò!
Áó ëàùóòè òÿôÿððöúýàùû òÿðê åò!
Äåýèë ëàéèã ñàíà ýöëçàðè-úÿííÿò...
Î ñöôëèééÿòëÿ ùèññè-àäÿìèééÿò
Áó öëâèééàòû ùè÷ åéëÿðìè èäðàê?
«×å íåñáÿò õàêðà áà àëÿì-å ïàê!?»*
Äöøöí, áàã íåðäÿñèí, áèð êÿððÿ àíëà!
Áó ìÿ’âà þéëÿ áèð ôèðäåâñè-ÿ’ëà
Êè, ùÿð áèð ëåâñäÿí, ùÿð ìÿôñÿäÿòäÿí,
Áöòöí âÿùøÿòäÿí àðè áèð íèøèìÿí...
Ñÿí ÿââÿë õåéðö øÿðäÿí áèõÿáÿðäèí,
×îúóã ðóùèëÿ áèïÿðâà ýÿçÿðäèí;
Íÿ áóëäóí, ãöðáè-Hÿãäÿí áþéëÿ ñàïäûí?
Äöøöí! Íàãèñ áÿøÿð, áèð áàã íÿ éàïäûí!?
Áó ýöí ãöäñèééÿòèí îëìàãäà áÿðùÿì;
Éàçûã! Àëäàíäûí, åé áè÷àðÿ Àäÿì!
Òÿÿññöô áèÿñÿð... Ïÿê ÷îã éàíûëäûí,
Íÿäàìÿò áèñÿìÿð... Ïÿê ýåú àéûëäûí.
Åäÿð ëàùóòèéàí ñÿíäÿí øèêàéÿò,
Ñÿíèí÷èí áóðäà ïÿê ìöøêöë èãàìÿò.
×ÿêèë, ýåò! Ðÿùáÿðèí øÿùìàðè-èñéàí;
À÷ûëìûø îíäà áàã áèð ãþâðè-íèñéàí
Êè, ùÿï ìöçëèì, êÿäÿðçà, òàáôÿðñà,
Ìöëÿââÿñ áèð úÿäÿëýàù: èøòÿ äöíéà!
*
Òîðïàã ïàê àëÿìÿ éàðàøàðìû? (ðåä.)
36
Äåýèëìèøñèí ùÿðèìè-ãöäñÿ ìÿùðÿì;
Åøèí Ùÿââàéû àë êÿíäèíëÿ áàùÿì.
Åíèá ãûë àëÿìè-íàñóòè ìÿñêÿí,
Íÿäèð ÿçâàãè-äöíéà àíëà, þýðÿí!
ßçèë, ãÿùð îë, êå÷ÿíëÿð êå÷äè, ùåéùàò!
Áóäóð Hÿãäÿí ñÿíèí÷èí ñîí ìöêàôàò!
Ãîøàðñûí áèð çàìàí ìÿùêóìè-õöñðàí,
Àðàðñûí ýöëøÿíè-ëàùóòè ýèðéàí.
Éàøàðñûí âàäèéè-çèëëÿòäÿ ìÿ’éóñ,
Ôÿãÿò äþíìÿç, î ýöíëÿð ýå÷äè, ÿôñóñ!
Úèùàí äóðäóãúà ùÿï íÿñëèí áÿðàáÿð,
Áó ìöäùèø çÿðáÿäÿí ãóðòóëìàç, èíëÿð.
Áó ãÿôëÿò, þéëÿ áèð ñöôëè úèíàéÿò
Êè, âåðìÿç êèìñÿéÿ áèð ëÿùçÿ ðàùÿò.
Áó ýöí ÿõëàô è÷èí ñÿíäÿí ÿìàíÿò
Ãàëàí éàëíûç ôÿëàêÿòäèð, ôÿëàêÿò!..
ßìèí îë, íåðäÿ íÿôñ îëìóøñà ùàêèì;
Ùÿãèãè åøãè ìÿùâ åòìèø ìÿçàëèì.
Êèìèí öëâèéñÿ ðóùó, ñþç îíóíäóð,
ßñèðè-íÿôñ îëàí äàèì çÿáóíäóð.
37
ÁÀÊÛÄÀ
Áàëàõàíû íåôò ìÿ’äÿíëÿðèíÿ ýåäÿðêÿí Ì ÿ ñ’ ó ä èëÿ Ø ÿ ô è ã ÿ
àðàñûíäà áèð ìöñàùèáÿ
Øÿôèãÿ áèð àç õÿéàëïÿðâÿðäèð, óçàãäàí íåôò áóðóãëàðûíû ýþðöíúÿ ñåâèíÿðÿê Ìÿñ’óäà ýþñòÿðèð.
Øÿôèãÿ
Óçàã, óçàã, ïÿê óçàã éåðäÿ èøòÿ áèð îðìàí!
Íàñûë äà õîø, íÿ ãÿäÿð øàèðàíÿ ñÿðâèñòàí!
Áàã, èøòÿ áàã, íÿäèð îíëàð? Íÿ ñþéëÿäèíñÿ éàëàí...
Ýÿçèá äîëàøñà — äèéîðäóí — áó øÿùðè áèð èíñàí,
×è÷ÿêëè áèð êö÷öúöê áàü÷àäàí ÿñÿð áóëìàç.
Î ñÿðâëÿð ñÿíè òÿñäèã è÷èíìè? Àé ãóðíàç!
Íÿäèð î ìÿíçÿðÿ? Áèð áàã, íàñûë äà úàçèáÿäàð
Êè, ùÿð áàãûøäà äîüàð ãÿëáÿ áèð ñöðóðè-áàùàð.
Î ñÿðâëèêäÿ ýÿçÿíëÿð äåýèëìè ùÿï ìÿñ’óä?
Äåýèëìè — Àëëàù è÷èí ñþéëÿ — ùÿïñè âÿúäàëóä?
(áèðäÿí-áèðÿ ùåéðÿòëÿ)
Äÿýèøäè áÿò-áÿíèçèí, øþéëÿ çÿùðõÿíäèíëÿ
Íÿ ñþéëÿìÿê äèëèéîðñóí? Àìàí, ÷àáóã ñþéëÿ!..
Ì ÿ ñ’ ó ä
Íÿ ñþéëÿéèì, íÿ äöøöíäöíñÿ ùÿïñè íÿø’ÿïÿçèð,
Ýþçÿë, ñåâèìëè, ôÿãÿò øàèðàíÿ áèð òÿñâèð...
38
Áó áèð ùÿãèãÿòÿ áÿíçÿð õÿéàëè-ìöçëèìäèð
Êè, ïèøýàùè-íèýàùûíäà øþéëÿ äàëüàëàíûð.
«Õÿéàë è÷èíäÿ áÿøÿð äàèìà ñÿàäÿò àðàð,
Ùÿãèãÿòèí éöçö ëàêèí, ýöëöìñÿìÿç, àüëàð».1
Î ñÿðâëÿð êè, óçàãäàí ñàíà òÿáÿññöì åäÿð,
Áèð àç äà éàãëàøàëûì: áàã, ùÿìÿí òÿúÿññöì åäÿð:
Þíöíäÿ áèð ñöðö äÿùøÿòëè, ñèñëè àáèäÿëÿð
Êè, äàèìà ñà÷àð ÿòðàôà êèðëè ðàéèùÿëÿð.
Î ñÿðâëèêäÿ ÷àéûðäàí, ÷è÷ÿêäÿí èç éîãäóð,
Ýþðöðêÿí àíëûéàúàãñûí êè, ùÿï áàòàãëûãäûð.
Ýþçÿë, òÿìèç ñó áóëóíìàç, úÿùÿííÿìè áèð ÷þë...
Êè, çèôò àãàð, áèðèêèð, ùÿð òÿðÿô îëóð ýþë-ýþë...
Øó «ñÿðâëèê» äåäèýèí ùÿï ìöëÿââÿñ åùðàìëàð,
×àìóðëó, èñëè áóðóãëàðäûð, þéëÿ ìÿíçÿðÿäàð.
Éûüûí-éûüûí áÿøÿðèééÿò î ìöçëèì îðìàíäà
Éàøàð, ãîøàð, ÷àëûøûð çèôò è÷èíäÿ, ùÿð éàíäà.
Ùÿéàòû ýöëäöðÿúÿê áèð öìèäÿ áàüëàíàðàã,
Èø àðãàñûíúà ãîøóøìàãäà ùÿïñè ÷ûðïûíàðàã.
Áèð àç äà éàãëàøàëûì, ýþð çàâàëëû èíñàíëàð
Íÿëÿð ÷ÿêÿð éàøàìàã÷ûí! Íàñûë éàøàð îíëàð!
Ýþðöíúÿ òàá åäÿìÿçñèí, àúûðñûí, àüëàðñûí,
Íÿäèð áÿëàéè-ìÿèøÿò, äóéàðñûí, àíëàðñûí.
Øÿôèãÿ
Õàéûð, î ëåâùÿéè áÿí ýþðìÿê èñòÿìÿì, äþíÿëèì...
Ì ÿ ñ’ ó ä
Ôÿãÿò íè÷èí ÿúÿáà! Ñþéëÿìÿçìèñèí, ýþçÿëèì?
1
«Àç, ÷îã õÿéàëäàí ýÿëèð èíñàíÿ òÿñëèéÿò,
Ïöðèüáèðàðäûð, éöçö ýöëìÿç ùÿãèãÿòèí».
ßáäöëùÿã Ùàìèä
39
Øÿôèãÿ
Íè÷èíìè? Ýþêñöìö ýÿë äèíëÿ, ñîíðà ùàëûìû áèë,
Áàã èøòÿ, þéëÿ òàìàøàéà âàðìû òàãÿòè-äèë?
Áèðÿð-áèðÿð áàíà àíëàòäûüûí î ìÿíçÿðÿäÿí
Ýþíöëäÿ ùàñèë îëóð ñàäÿ ýèçëè áèð øèâÿí.
Ùÿìÿí äþíöá ýåäÿëèì, áÿíúÿ ôÿçëÿ ñåéð åòìÿê…
Éàçûã!.. Áÿëàéè-ìÿèøÿò ùÿéàòû ìÿùâ åäÿúÿê.
Àüûð äÿìèðëÿðèí àëòûíäà ùÿï ÿçèëìÿê è÷èí
Óçàã, ôÿãÿò ïÿê óçàã, ïÿê éàáàíúû þëêÿëÿðèí
Ôÿãèð, çàâàëëû, ñÿôàëÿòêÿøèäÿ åâëàäû
Ãîøóá ýÿëèð èø è÷èí, ùÿïñèíèí áó ìþ’òàäû...
×îëóã-÷îúóã, àíà, ùÿìøèðÿ, ãûç, íèøàíëû, ýÿëèí;
Âÿòÿíäÿ ùÿï ýþçö éîëëàðäà ìöçòÿðèá, ãÿìýèí...
Ìÿëàëè-ùÿñðÿòÿ äöøýöí êÿäÿðëè àèëÿëÿð,
Áó ýöí, éàðûí äèéÿ ùÿï èíòèçàð è÷èíäÿ ìÿëÿð.
Éàðûíêû ýöí, êèìè ìÿ’éóñ îëóá òÿâÿððöì åäÿð;
Ñþíöá ýåäÿð, éàøàìàç, úöìëÿ êàèíàòà êöñÿð.
Ôÿãÿò éàøàð êèìè, éÿ’ñö öìèä è÷èíäÿ éàøàð,
Ñîëóã ùÿéàò èëÿ àãøàì, ñÿùÿð éàíàð, ñûçëàð.
Î áèíÿâàëàðû éàä åéëÿäèêúÿ ùÿï áóíëàð
Úÿôàéà, çÿùìÿòÿ ãàðøû ýþêöñ ýÿðèá ÷àáàëàð.
Áó ðÿçìýàùè-ìÿèøÿòäÿ éûïðàíûð ùÿïñè,
Î çèôò àãàí ãóéóëàð îíëàðûí ÿúÿë ãàïûñû...
Ñÿãÿòëÿíèð ÷îãó ãîëäàí, ãàáûðüàäàí, áåëäÿí,
Éàðûì úÿñÿä, éàðûì èíñàí ãàëûá äöøÿð äèëäÿí.
Èêèíúè áèð éåíè çèëëÿò òÿìÿñõöð åéëÿéÿðÿê
Ýöëÿð çàâàëëûéà, áÿäáÿõò àäàì íÿ éàïñà ýÿðÿê...
Õàéûð, áó ùàëû äöøöíäöêúÿ àðòûéîð êÿäÿðèì;
Î ãàíëû ìÿçáÿùÿ ýåòìÿêäÿí åùòèðàç åäÿðèì.
Î ñÿðâëÿð íÿ èìèø øèìäè àíëàäûì, áèëäèì;
Áèðÿð ìÿçàð äàøûäûð ùÿï êÿäÿðíöìà, ìöçëèì.
Óçàãäàí þéëÿ ýþçÿëêÿí, òÿãÿððöá åòäèêúÿ
Õÿéàëû, ùèññè öçÿð úàíýöçà áèð èøýÿíúÿ.
Õàéûð, øó êèðëè, ìöëÿââÿñ ìöùèòÿ áÿí âàðàìàì!
Ùÿìÿí ÷àáóã äþíÿëèì, ùÿð øåé àíëàøûëäû, òàìàì.
40
Ì ÿ ñ’ ó ä
Ôÿãÿò ÷îã àëäàíûéîðñóí, áÿíèì ýþçÿë ìÿëÿéèì,
Äöøöíäöýöí ýþçÿë, àììà éàíûëìà, ñåâäèúèéèì.
Áó íÿø’ÿñèç, áó êÿäÿðçà, áó ìöçëèì àëÿìäÿí
Çèéàëàíûð áöòöí åâëÿð, úèùàí îëóð ðþâøÿí.
Î çèôò àãàí ãóéóëàð ìÿíáÿéè-ñÿàäÿòäèð;
Àãûá ýåäÿí ñóëàð àëòûíäûð, åéíè-ñÿðâÿòäèð.
Áàã, èøòÿ ùÿï î áóðóãëàð áèðÿð áþéöê áöòäöð
Êè, ïèøýàùèíÿ ÷îã êèìñÿ âàðìàäàí áöêöëöð.
Áó øÿùð è÷èíäÿ ýþðöá äóéäóüóí î ùèññè-íèøàò,
Áöòöí î äÿáäÿáÿëÿð, ùÿï î àíëû, øàíëû ùÿéàò,
Áöòöí î òÿíòÿíÿëÿð, ùÿï î ñöñëö ùåéêÿëëÿð (?!)
Áó ñèñëè, èñëè áóðóãëàðëà èôòèõàð åéëÿð.
Øÿôèãÿ
ßâÿò!.. Î ñÿðâÿòö ñàìàí è÷èíäÿ çÿíýèíëÿð
Êÿäÿð íÿ... áèëìÿéÿðÿê èñòèðàùÿò åòñèíëÿð!
Ôÿãÿò çàâàëëû ôÿãèð îðòà éåðäÿ ãÿùð îëñóí,
Çÿùÿðëè ãàçëàðû éóòñóí äà éûïðàíûá ñîëñóí.
Ñÿáÿá íÿ? — ñÿùùÿòÿ äöøìàí — î íÿìëè éåðëÿðäÿ
Ôÿãèð îëàí ÷öðöñöí!.. Ùàããö ìÿ’äÿëÿò íåðäÿ?
Ì ÿ ñ’ ó ä
Áó àíëàøûëìàéàúàã áèð ñóàëè-ìöøêèëäèð
Êè, ùÿëë åäèëìÿñè çÿííèìúÿ, ãåéðè-ãàáèëäèð.
Áó ôèêðÿ ãàðøû íÿ ìàçè úàâàá âåðäè, íÿ ùàë;
Ñÿíèí áó ôèêðèíè êÿøô åéëÿð àíúàã èñòèãáàë...
41
ÉÀÄÈ-ÌÀÇÈ
Ìàçè!.. Î ýþçÿë õàòèðåéè-øåâãö-øÿòàðÿò
Ùÿð àí îëóéîð ùàôèçÿïèðàéè-òÿùÿññöð.
Àòè!.. Î ãàðàíëûã ýåúÿ, ïöðòåéôè-ìÿðàðÿò
Äàèì åäèéîð ðóùóìó ëÿáðèçè-òÿÿññöð.
Ùÿðäÿì íÿçÿðèì ìàçèéè-ïöðíÿøâÿéÿ íàçèð,
Úóøèø âåðèéîð ýþíëöìÿ ùàëà î ìÿíàçèð.
Ùàëà î ìÿíàçèð, î öôöãëÿð, î ñÿìàëàð!..
Ðóùóìäà îéàíäûðìàäà áèí ñöáùè-ðÿáèè.
Òÿ’ãèá åäÿðÿê áèð-áèðèíè ëåéëè-ñÿôàëàð,
ßééàìè-ÿëÿì ÿãëèìÿ ýÿëìÿçäè òÿáèè.
Áèð ëÿùçÿ äöøöíìÿê íÿäèð àíìàçäûì î äÿìëÿð,
Éàêìàêäà áó ýöí ðóùóìó ñóçèøëè ÿëÿìëÿð.
Ùÿð øåé áàíà õÿíäàí ýþðöíöðäö î çàìàíëàð,
Îãøàðäû êö÷öê ãÿëáèìè ùÿï òàçÿ ÷è÷ÿêëÿð.
Ïÿððàí èäè áèð éàíäà òÿðÿáçà êÿëÿáÿêëÿð,
Ýóéà ñåâèøèðëÿð, þïöøöðëÿðäè ùÿï îíëàð.
Ýöëãþí÷ÿëÿð åéëÿðäè ñÿùÿð âÿãòè òÿáÿññöì,
Áöëáöëëÿð èñÿ ùÿïñè éåêàâàç òÿðÿííöì...
ßôëàêà áàãàðêÿí áÿíè ìÿôòóí åäèéîðäó
Ïàðëàã ýöíÿøèí ìÿíçÿðåéè-øÿ’øÿÿäàðû.
Àãøàì äóðàìàç, ãÿðáÿ ìèñàôèð ýåäèéîðäó
42
Øÿðãèí î ýþçÿë áàêèðåéè-ëÿì’ÿíèñàðû.
Ëàêèí ýåúÿ áèð áàøãà òÿìàøà áóëóéîðäóì,
Éûëäûçëàðà ùåéðÿòëÿ áàãûá øàä îëóéîðäóì.
Éûëäûçëàðà ùåéðÿòëÿ áàãàð, þéëÿ ñàíûðäûì,
Ùÿï òàçÿ ýÿëèíëÿð ýÿçèíèð ðóéè-ñÿìàäà.
Áèð ùåéêÿëè-ñåâäà êèáè ïöðøþ’ëÿ ñàíûðäûì,
Ýþðäöêúÿ î ìÿùçóí ãÿìÿðè ñåéðö ñÿôàäà.
Ùÿð ìÿíçÿðÿ áèíëÿðúÿ ëÿòàôÿò ñà÷ûéîðäó,
Ýóéà êè, áÿäàéå’ áàíà àüóø à÷ûéîðäó.
ßôñóñ!.. Î ýþçÿë ýöíëÿðè åòäèêúÿ òÿõÿòòöð,
Úîøìàãäà áó ýöí äóéüóëàðûì áþéëÿ äÿìàäÿì.
Ìÿùâ åòìÿäÿ øèìäè áÿíè àëàìè-òÿùÿññöð;
Ùÿðäÿì ãàðà õöëéàëàð îëóá ãÿëáèìÿ ìÿùðÿì.
Ëÿðçàí åäèéîð ðóùóìó áèí äöðëö ìÿçàëèì,
ßôñóñ... êè ìàçè ÿäÿì, àòè èñÿ ìöçëèì...
43
ÎÒÓÇ ÉÀØÛÍÄÀ
Îòóç éàøûíäà ñàðàðìàã, à÷ûëìàäàí ñîëìàã;
Áó, èøòÿ áèð ìÿëÿéèí âèðäè-øàèðàíÿñèäèð.
Îòóç éàøûíäà ýþìöëìÿê ìÿçàðà, ìÿùâ îëìàã;
Áó, áèð øèêÿñòÿÿìÿë äèëáÿðèí òÿðàíÿñèäèð.
ßâÿò, áó ñèñëè, äÿéÿðñèç ùÿéàò è÷èí ùÿð êÿñ,
Íÿ óìñà úöìëÿ ùÿäÿð, ùÿï áèðÿð ÷îúóãúà ùÿâÿñ...
Îòóç éàøûíäà!? Ôÿãÿò ïÿê òóùàô... íàñûë? Íÿ äåìÿê!
Áó ñèððè áèëìÿê è÷èí áèð ýöí åéëÿäèì èñðàð,
Î íàçëû ÷þùðÿ øÿôÿãëÿð ñà÷ûá ýöëöìñÿéÿðÿê;
Ñåâèìëè ýþçëÿðè òà ãàðøûñûíäà õÿíäÿíèñàð
Îëàí áèð àéíàéà ìÿ’òóô îëóá äà ñþéëÿäè: «Áàã!
Ýöëöìñÿéÿí øó ðÿñèì éîãìó? Ñåâäèéèì àíúàã
Øó ëåâùÿäÿí, øó ýþçÿë ÷þùðÿäÿí èáàðÿòäèð,
Áÿí èñòÿðèì î òÿðàâÿòëÿ äàèìè éàøàìàã...
Î, éèðìè áèð ñÿíÿëèê ãþí÷åéè-ëÿòàôÿòäèð
Êè, ùÿï òÿðàâÿòè-ùöñíèéëÿ çåâãéàá îëàðàã
Ùÿéàòÿ ãàðøû ýöëÿð ýþçëÿðèíäÿ èñòèüíà,
Íàñûë äà áÿíçèéîð - èíñàô è÷èí - î ÷þùðÿ áàíà...
ßâÿò, øÿáàáûìû òÿñâèð åäÿí î êþëýÿ è÷èí,
Ïÿðÿñòèø åéëèéÿðÿê áÿí ùÿéàòû ñåâìÿäÿéèì.
Äóéóíúà áèð óôàúûã èíùèòàò î ÷þùðÿ è÷èí
44
È÷èìäÿ ùèññ åäÿðèì ñàíêè áèð ÿçàáè-ÿëèì.
Øÿáàáö ùöñíëÿ àç-÷îã ùÿéàòà èìðÿíèëèð;
Øÿáàáè-àôÿë è÷èí ùÿôðåéè-ìÿçàð èéèäèð.
Áöòöí ãàäûíëûüû òÿñìèì åäÿí, ÿçèá áèòèðÿí,
×îëóã-÷îúóãëó, ìöøÿââÿø ùÿéàò è÷èí äàèì.
Áèð èøòèêà äóéóëóð ðóùè-ëÿðçÿäàðèìäÿí,
Ñöðÿêëè þìðÿ îíóí÷èí òÿíÿôôöð åòìÿäÿéèì.
Áÿí èñòÿìÿì êè, øÿáàá þìð è÷èí ñöðöêëÿíñèí:
Áó ôèêðÿ áèð äåéÿúÿê âàðìû? Ñþéëÿ, Àëëàù è÷èí!»
— Õàéûð, ýþçÿë ìÿëÿê! Èíñàô è÷èí äöøöíäöéöíöç
Áèð àç õÿéàëà, áèð àç øå’ðÿ áÿíçèéîðñà äà... ñèç
ßìèí îëóí êè, ïÿê àëäàíìûéîðñóíóç: éàëûíûç
Áó òàòëû ôèêðè éàøàòìàã ãîëàé äåéèë, áèëèíèç!
Áó ýöí, éàðûí äÿéèøèð ðóùóíóç, òÿáèÿòèíèç,
Î éîëäà áàøãàëàøûð çåâãè-øàèðèééÿòèíèç.
Áó ýöí ñûãûíòûëû çÿíí åòäèéèí ñöðÿêëè ùÿéàò,
Ùÿéàòè-àèëÿ áèëñÿí éàðûí íàñûë ñåâèëèð?
×îëóã-÷îúóã ñàíà èòùàô åäÿð äÿ õîø íÿüÿìàò,
Î äÿì ýþçöíäÿ úèùàí ïÿðäÿ-ïÿðäÿ úèëâÿëÿíèð.
Èíàí, î òöððÿéè-øÿáðÿíýèí îëñà áÿðôàëóä,
Ùÿéàòà ñÿí éåíÿ ìÿôòóí îëóðñóí... îëìà ÿíóä!
45
ÝÅÚßÉÄÈ…
Ýåúÿéäè... Ùÿð éåðè ñàðìûøäû áèð ñöêóòè-ùÿçèí,
Äîíóã çèéàëû ôÿíÿðëÿð áàãàðäû ùÿï ãÿìýèí.
Éàâàø-éàâàø ýåäèéîðäóì éîëóìëà ïöðôèêðÿò,
Þíöìäÿ ÿðçè-âöúóä åòäè áèð ñîëóã ñóðÿò.
Î, áèð úàâàí èäè, êöñêöí áàãûøëû, ùÿì éîðüóí;
Âöúóäè õÿñòÿ, ìöêÿääÿð, ùÿéàòû ïÿê äóðüóí...
Êÿñèê íÿôÿñëÿ éöðöð, ñþéëÿíèð äÿ, èíëÿðäè,
Î áèð õÿéàëè-áÿèä àðãàñûíúà òèòðÿðäè.
Íÿäÿíñÿ úÿçá åäèéîðäó î ùÿð àäûìäà áÿíè,
Ùÿìÿí ìÿðàã èëÿ òÿ’ãèáÿ áàøëàäûì èçèíè.
Îíóíëà, èøòÿ îíóí êþëýÿñèëÿ ïÿê ìÿùçóí
Éöðöð, ýåäÿð, äöøöíöðäöì; ýþðöíäö áèð áàëêóí
Êè, ñöñëö ïåíúÿðÿñè, øûã, èïÿêëè ïÿðäÿëÿðè
Íàñûëñà åéëÿäè äèëõóí çàâàëëû äÿðáÿäÿðè.
Äàéàíäû ãàðøûäà, ùÿñðÿòëÿ ÿøêáàð îëàðàã,
Ùÿçèí-ùÿçèí áàãûíûá ñþéëöéîðäó ñûçëàéàðàã:
«Ñÿí, åé ñåâèìëè ìÿëÿê! Àù... çàëûì, åé çàëûì!
Ñÿí åé íÿäèìåéè-ðóùóì, öìèäè-èãáàëûì!
Ñÿí, èøòÿ ùÿï ñÿí èäèí úèëâÿýàùè-àìàëûì,
Êå÷ÿðäè ýöíëÿðèì ÿââÿë ñÿíèíëÿ øàòèðö øÿí.
Íÿ îëäó? Ñþéëÿ, íè÷èí áþéëÿ áèâÿôà ÷ûãäûí?
Øèêÿñòÿ ýþíëöìö áèëìÿì íè÷èí éàãûá-éûãäûí?
Íè÷èí öìèäèìè ìÿùâ åéëÿäèí? Íÿäÿí áûãäûí?
Íÿäÿí àòûá áÿíè, ÿüéàðà ùÿìäÿì îëäóí ñÿí?!
Áÿí åøãÿ óéìàç, èíàíìàçäûì, åé ïÿðèéè-ñÿùÿð!
46
Î ùèññè áÿíäÿ ôÿãÿò ñÿí éàðàòäûí... åé äèëáÿð!
Ùöçóðè-ãÿëáèìè àëäûí äà, þìðöì îëäó ùÿäÿð,
Òóòóëäóì èøòÿ î äàìè-áÿëàéà ãàôèë èêÿí...
Áÿíèìëÿ ùÿð ýåúÿ ùÿìáÿçì îëóá ýöëöìñÿð èäèí,
Ìÿùÿááÿò îëìàñà àëÿì õàðàá îëóð äåð èäèí.
Äîäàã-äîäàãäà þïöøäöêúÿ õåéëè ñþç âåðäèí,
Íÿ îëäó, éöç ÷åâèðèá, ãà÷äûí àãèáÿò áÿíäÿí?
Ôÿãÿò áàùàðè-øÿáàáûìäà áèð ÷è÷ÿê áóëäóì,
Ãà÷ûðäûì ÿëäÿí, îíóí ùÿñðÿòèëÿ ìÿùâ îëäóì.
Î ñÿíñèí, àù... ñÿí! Óüðóíäà áàã íàñûë ñîëäóì?
Ñÿíèíëÿ ñþíäö ùÿéàòûì, éàíûá êöë îëäóì áÿí.
Ýÿë, èøòÿ ãÿëáèìè ýÿë éàð, ÷ûãàð ìÿùÿááÿòèíè!
Ýþçÿë ìÿëÿê! Áÿíè ýÿë ãóðòàð, àë ÿìàíÿòèíè!
Éåòÿð, éåòÿð!.. ×ÿêÿìÿì ãåéðè áàðè-ôèðãÿòèíè,
Ãàïûíäà êÿíäèì è÷èí ãàçìàã èñòÿðèì ìÿäôÿí.»
Çàâàëëû ýÿíúèí î òèòðÿê ïöðèøòèêà ñÿñèíè,
Ñöêóòè-ëåéëè éàðàí íÿø’ÿñèç òÿðàíÿñèíè
Êèì àíëàð, àù... îíà êèì å’òèíà åäÿð? Ùåéùàò!..
Î àøèéàíà ýèðÿí øåé ôÿãÿò ñöðóðè-íèøàò...
Î èíôèàëû, î ñóçèøëè ùàëû êèì äèíëÿð?
Âåðèð úàâàá îíà àíúàã ñèòÿìëè ãÿùãÿùÿëÿð.
Ãîïóá ýÿëÿí î øÿòàðÿòëè ñÿñ áèð èñòèüíà
Êè, äàèìà îíó éàãìàãëà ùÿçç àëûð ýóéà...
Î ñÿðñÿðè, î ñÿôèë... îíúà ôÿçëÿäèð éàøàìàã,
Éàøàðñà, ùÿï éàíàðàã éÿ’ñ è÷èíäÿ ìÿùâ îëàúàã.
Ñþíöê âöúóäó ñà÷àð ùÿð äÿì àòÿøèí ôÿðéàä,
Ôÿãÿò íÿ ÷àðÿ! ßñÿðñèç áöòöí áó èñòèìäàä...
Íèùàéÿò, îëäó ðÿùàêàðè-èçòèðàáû îíóí
ßëèíäÿ ïàòëàéàí àòÿøëè áèð úûëûç ãóðøóí.
Àéàãäà äóðìàã è÷èí îíäà éîãäó òàáö òÿâàí;
47
Ñÿðèëäè éåðëÿðÿ, ëàêèí ïöðèçòèðàáö ôÿüàí.
Äèéîðäó: «Éîã äàùà ñÿáðèì, ýåúèêìÿ, ýÿë, ìÿëÿéèì!
Ýÿë, èøòÿ, ýåòìÿëèéèì; ÿëâèäà!.. Ýþçÿë ìÿëÿéèì!..»
48
ÁÈÐ ÐßÑÌ ÃÀÐØÛÑÛÍÄÀ
Ùÿçèí áèð ÷þùðÿ, áàéüûí áèð íÿçÿð, ñóçèøëè áèð ìÿíçÿð,
Ýåíèø áèð úÿáùÿ, öëâè áèð çÿêà, äöøêöíúÿ áèð ñèìà.
ßâÿò, äöøêöíúÿ áèð ñèìà; ôÿãÿò ïÿê íàçëû, ïÿê äèëáÿð...
Áÿíèì ÿí ñåâäèéèì áèð ëåâùÿ, áèð òÿñâèðè-ïöðìÿ’íà.
Î äàëüûí ýþçëÿðÿ áàãäûãúà ðóùóì åéëÿð èñòå’ëà,
Î ýþçëÿð ùÿð áàãûøäà ôèêðÿ éöç áèí ðÿìç åäÿð èìà.
Î ëàùóòè áàãûøëàð ïÿê äÿðèí, ïÿê ùåéðÿòÿôçàäûð,
Íÿ ùèêìÿòëÿð àðàð áèëìÿì êè, ÿëâàùè-òÿáèÿòäÿí?
Î ñîëüóí ÷þùðÿäÿ áèð íóðè-ñÿôâÿò âàð êè, ïÿê íàäèð...
Î, áÿíúÿ, ìöðòÿñÿì áèð ëåâùÿäèð ðÿíýè-ùÿãèãÿòäÿí.
Ìÿùÿááÿò, éà ñÿìèìèééÿò òÿúÿññöì åòñÿ àëÿìäÿ,
Òÿúÿëëè åéëÿð àíúàã áþéëÿ áèð ðóùè-ìöúÿññÿìäÿ.
Íÿ êöñêöí áèð íÿçÿð, éà Ðÿá? Íÿ ìÿ’ñóìàíÿ
áèð ñóðÿò!
Íÿ äöøêöí áèð ñåùèð, éà Ðÿá? Íÿ ìÿçëóìàíÿ
áèð ôèòðÿò!
Ýöëÿðìè, áèëìÿì àüëàðìû? Áöòöí èúçèìëÿ ùåéðàíûì,
Ôÿãÿò áèð íàçÿíèí ñèìà êè, òÿãäèñÿ øèòàáàíûì.
Ñèëèíìÿç ëåâùè-ãÿëáèìäÿí î íÿãøè-íàçÿíèí,
þëñÿì;
Îíà ðóùóìëà, âèúäàíûìëà ìÿôòóíèì. Íè÷èí?
Áèëìÿì!
49
ÅËÌÈ-ÁßØßÐ
«Áèð ìÿêòóá ìöíàñèáÿòèëÿ»
Áÿðàäÿðèìÿ:
«Êÿñáè-èðôàí è÷èí, ôÿçèëÿò è÷èí
×àëûø, óüðàø!» äèéîðñóí... Èøòÿ áÿíèì
ßí áþéöê, ÿí ñåâèìëè àìàëûì,
Ãàéåéè-ìÿãñÿäèì áóäóð. Ëàêèí,
Íÿ è÷èí ýèçëÿìÿê ýÿðÿê, éåòèøèð...
Íÿ ãÿäÿð ïöðöìèäö áèàðàì
Ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøñàì, óüðàøñàì,
Éåíÿ ÿí ñîí íÿòèúÿ ùè÷ëèêäèð.
«Àðàìàã, áóëìàã, èúòèùàä åòìÿê,
Àðèô îëìàã...» äèéîðäóí, èøòÿ áó áèð
Ðóùïÿðâÿð, ñåâèìëè õöëéàäûð
Êè, èíàíìàã ÿáÿñ... íàñûë, íÿ äåìÿê.
Èñòÿðèì àíëûéîðìóñóí? Ìÿñÿëà:
Øèìäè éåðäÿí ñÿìàéà äîüðó äÿðèí,
Ïÿê äÿðèí áèð ôÿçà òÿñÿââöð åäèí,
Éöêñÿëèá áèð áÿéàç ãàíàòëû ùöìà
Òèçïÿðâàç áèð ôèðèøòÿ êèáè —
Øþéëÿ äàëñûí îíóí äÿðèíëèéèíÿ;
Íÿ îëóð? Øöáùÿ éîã êè, øÿùïÿðèíÿ
Áèð ðÿõàâÿò îëóð äà ìöñòåâëè;
Éîðóëóð, ñîíðà ÷ûðïûíûð, áàéûëûð,
Ñþíÿð ÿââÿëêè å’òèëà ùÿâÿñè;
Ó÷àìàç àðòûã, èøòÿ ñîí íÿôÿñè...
Ãàôèë èíñàí äà ùÿï î ôèêðÿ ÿñèð.
50
Áÿøÿðèééÿò çàâàëëû, ïÿê ìÿ’ñóì...
Äàèìà áèð ñÿðàáà àëäàíàðàã,
Ãîøóéîð, ñàíêè áèð äÿíèç áóëàúàã,
«Áèëìÿê, þéðÿíìÿê» þéëÿ áèð ó÷óðóì
Êè, îíóí èíòèùàñû éîã, äèáè éîã...
«Áèëèðèì» ñþéëÿéÿí äÿ âàð ïÿê ÷îã.
Íÿìÿ ëàçûì... î áèð õÿéàëÿòäèð.
«Åëìö èðôàí» íÿäèð, áÿí àíëàìàäûì,
×öíêè ùÿï úÿùëÿ äîüðóäóð ùÿð àäûì.
«Áÿøÿðèééÿò êàìàëû áóëäó» äåíèð...
Èøòÿ áöðùàí! «Áó ýöí äÿ áèð ãàíóí
Êÿøô îëóíìóø...» ôÿãÿò áèòÿðìè çöíóí?!
Áèð ùÿãèãÿò áó ýöí ìöñÿëëÿì èêÿí,
Îíó ìöòëÿã éàðûíêû ùèêìÿòëÿð
Çÿùðõÿíäèëÿ þðñÿëÿð, çÿäÿëÿð,
Èêè ýöí ñîíðà åéíè ùèêìÿòäÿí
Äàùà ÷îã øöáùÿëÿð, òÿðÿääöäëÿð
Äóéàð èíñàí, áó èøòÿ åëìè-áÿøÿð!..
51
ÃÀÄÛÍ!
Ãàäûí! Åé ñåâýèëè ùÿìøèðÿ, îéàí!
Àíà! Åé íàçëû ãàäûí, ãàëã! Óéóéàí
Äàèìà ìåâòëÿ ùÿìäóø îëóéîð,
Çèëëö ìåùíÿòëÿ ùÿìàüóø îëóéîð,
Èøòÿ ñûéðûëìàäà ùÿï çöëìÿòëÿð!..
Àüàðûð äàí éåðè, ãàëã, èøòÿ ñÿùÿð!..
Îéàí, ÿòðàôûíû ñåéð åò äÿ, äöøöí!
Áöòöí åâëàäè-âÿòÿí èøòÿ áó ýöí
Éàëûíûç ñÿíäÿí óìàð ñÿäðÿ øÿôà,
Éàëûíûç ñÿíäÿ áóëóð ðóùà ãèäà.
Àíà åâëàäûíû áÿñëÿð, áþéöòöð,
Àíàñûç ìèëëÿò, ÿâÿò, þêñöçäöð.
Ñÿíèí àëÿìäÿ âÿçèôÿí, ùèññÿí
Íÿ áþéöê, ùÿì íÿ àüûðäûð, áèëñÿí?!
Ãàäûí! Åé ñåâýèëè, øÿôãÿòëè ìÿëÿê!
Áó ãÿäÿð ñÿáðö òÿùÿììöë íÿ äåìÿê?
Î ëÿòàôÿò, î íÿúàáÿòëÿ ñàíà
Áó ÿñàðÿò, áó ùÿãàðÿò íÿ ðÿâà!?
Ñÿí íÿñèí?.. Êÿíäèíè áèë, çÿ’ôè áûðàã!
Ùÿï íÿñèáèíìè ñÿíèí ñèëëÿ, äàéàã?
×ÿêìÿ àù þéëÿ ìöêÿääÿð, ìÿùçóí,
Àüëà, ýþç éàøëàðûí àãñûí, úîøñóí!
Àüëà, ôÿðéàäûíû äóéñóí ÿðëÿð,
Áÿëêÿ èíñàôà ýÿëèá ðÿùì åäÿëÿð.
Àüëà, ÷ûðïûí! Î ëÿòèô, èíúÿ ñÿñèí
×ûíëàñûí, ìåâúëÿíèá éöêñÿëñèí.
52
Î ñÿñèí ãöââÿòè, òÿ’ñèðè áþéöê...
Àüëà, òà ëÿðçÿéÿ ýÿëñèí éåð, ýþê.
Áàã, áàã èíñàí íÿ ãÿäÿð àëäàíûéîð?
Õàéûð, ÿñëà áÿíè ñÿí äèíëÿìÿ, äóð!
«Àüëà, ùÿï àüëà!» äåäèì, ïÿê éàíûëûø.
Àüëàìàãäàí íÿ ÷ûãàð ñàíêè? ×àëûø!
Îëóéîð èøòÿ ùöãóãóí ïàìàë,
×àëûø, þéðÿí, àðà, áóë, ùàããûíû àë!
Ïÿðäåéè-çöëìÿò è÷èíäÿí ñûéûðûë!
Ãÿùðÿìàíëàð êèáè ãàâüàéà àòûë!
Ôÿçëö èðôàíëà ìöúÿùùÿç îëàðàã
Úÿùëè éûã, ãÿôëÿòè éàã, èúçè áûðàã!
Êèìñÿäÿí ýþçëÿìÿ éàðäûì ÿñëà;
Éàëûíûç êÿíäèíÿ êÿíäèí àüëà!
53
ÊÖ×ÖÊ ÑßÐÑßÐÈ
Óéóéîð... úàìÿõàáû òîç, òîïðàã;
Íÿ áèð öììèäè âàð, íÿ êèìñÿñè âàð.
Î áèð þêñöç, î áèð ñîëóã éàïðàã;
Íÿ äÿ ìÿùçöí ýþêöñ êå÷èðìÿñè âàð!?
Îíà éîëäàí ýå÷ÿíëÿðèí éöðÿýè
Äàø êÿñèëìèø äÿ éàñäûã îëìóøäóð.
Éîã îíóí øèìäè êèìñÿäÿí äèëÿýè;
Óéóéîð... áèíÿâà éîðóëìóøäóð.
Ýöíÿøèí ãûçüûí, îäëó çÿðáÿñèíÿ
Ùÿäÿô îëìóø âöúóäó; ùÿì äÿ ÿëèë...
Áèð êö÷öê ãóëáÿ éîã êè, êþëýÿñèíÿ
Èëòèúà åéëÿñèí çàâàëëû ñÿôèë!
Çöëìö ôèñãèí, úèíàéÿòèí éîëóíó,
Ñÿää è÷èí ùÿáñõàíàëàð éàïûëûð.
Øèìäè ìÿ’ñóì èêÿí, ñÿôàëÿò îíó
Ìöúðèì å’ëàí åäÿð, éàðûí àñûëûð.
Ùàããà âàðìàã, ïÿðÿñòèø åòìÿê è÷èí
Éöúÿëèð áèð òÿðÿôäÿ ìÿ’áÿäëÿð.
Äàø, ÷àìóð, ùàã ðèçàñû íàìöìêöí...
Àëäàíûð, àëäàíûð çàâàëëû áÿøÿð.
54
ÞÊÑÖÇ ßÍÂßÐ
Äîãóç éàøûíäà çÿêè, óñëó áèð ÷îúóã: ßíâÿð...
Ñûíûôäà òàì èêè éûëäûð, áèðèíúèëèêäÿ îíóí
Øÿðÿôëè áèð àäû âàð; äàèìà ìöÿëëèìëÿð
Ñåâÿðäèëÿð îíó. Ëàêèí î øèìäè ïÿê éîðüóí.
Î øèìäè ïÿê ìöòÿôÿêêèð... úèùàíäà èøòÿ îíóí
Ùÿéàòû, íÿø’ÿñè, öììèäè òÿê áèð àííÿñè âàð.
Ôÿãÿò î, áÿëêÿ ö÷ àé âàð êè, õÿñòÿ, ýèðéÿíöìóí
Íÿçÿðëÿðèëÿ öçÿð áèíÿâàéû ëåéëö íàùàð.
Çàâàëëû àííÿñè ñþíäöêúÿ éàâðóúóã éàíûéîð,
Éàíûá äà ãàâðóëóéîð; ÿí áþéöê äöøöíúÿëÿðè
Éàðûíêû ìàòÿìè ýöëäöðìÿê öçðÿ àëäàíûéîð,
Ôÿãÿò ãàäûí ÿðèìèø, îíäà éîã ùÿéàò ÿñÿðè.
×îúóã äàâàì åäèéîð äÿðñÿ ùÿð ñàáàù; ëàêèí
Íÿ ñþéëöéîðñà ìöÿëëèì, î áèð øåé àíëàìûéîð.
Äàëûá, äàëûá ýåäèéîð, äÿðñ è÷èí, âÿçèôÿ è÷èí,
Òîãàò éèéîðñà äà áè÷àðÿ ñóñìóø, àüëàìûéîð.
Ñÿêèç ýöí îëäó êè, àðòûã õÿáÿð éîã ßíâÿðäÿí,
Î øèìäè äÿðñÿ äàâàì åòìèéîð, ãàäûíúûüàçûí
Ãîøàð ìÿçàðûíà, þêñöçúÿ àüëàð, èíëÿðêÿí
Ýÿëèíúÿ õàòèðÿ ìàçè, äöøöá ãàëûð áàéüûí.
Ñîðàð ñûíûôäà ìöÿëëèì î êèìñÿñèç ÷îúóüó,
55
Ãûçàð äà ñþéëÿíÿðÿê ùÿð ýöí àðãàñûíúà îíóí:
«Àìàí, íàñûë éàðàìàç! Áàã, áó ùÿôòÿ êå÷äè
äÿõè
Íÿ áèð õÿáÿð, íÿ áèð èç âàð? Äåìÿê î áèð
÷àïãûí...»
Éàðûíêû ýöí î ñîëóã ÷þùðÿ ïöðìÿëàëö òÿÿá,
Ñûíûôäà ÿðçè-âöúóä åòäè. Äÿðñÿ áàøëàíàðàã
Ìöÿëëèì ÿêøè, ÷àòûã éöçëÿ ïöðèòàáö ãÿçÿá,
Ýþðöíúÿ ßíâÿðè, ãàëäûðäû:
— Åé! ×îúóã, áàíà áàã!
Ñÿí, èøòÿ ùàíêè úÿùÿííÿìäÿ, ñþéëÿ, íåðäÿ èäèí?
Äöøöíìÿ, ñþéëÿ!
— ßôÿíäèì, øåé...
— Àù, äÿíè, éàðàìàç!
Íàñûë äà áàã äàëûéîð, ñàíêè òèëêèäèð ãóðíàç!..
×îúóãúûüàçäà úàâàá: èøòÿ áèð ñöêóòè-ùÿçèí...
Ýþçöíäÿ äàëüàëàíûð èíúÿ áèð áàùàð áóëóäó,
Î ùÿï áàãûá äóðóéîð, éîãäóð îíäà ùèéëÿ
âÿ ñó÷...
Ñöêóòà ãàðøû ìöÿëëèì ãÿçÿáëÿ áèð, èêè, ö÷
Òîãàòëàéûíúà, ÷îúóã áèðúÿ êÿððÿ ùû÷ãûðäû:
«Àìàí, âàé, àííÿúèéèì!..», ñîíðà ãÿøø îëóá ýåòäè;
Áó ñÿñ ñûíûôäà îëàí úöìëÿ ãÿëáè òèòðÿòäè.
56
ÈËÊ ÁÀÙÀÐ
Êö÷öê áèð ìÿêòÿáëèéÿ
Áàùàð, áàùàð ýÿëìèø, éåíÿ èëê áàùàð;
Ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð ýöëÿð, ãóøëàð îéíàð.
Ýþéöí àëòûí ñà÷ëû ãûçû íóð ñà÷àð,
Èíñàíëàðûí òóòãóí ýþíëöíö à÷àð.
Äàüëàð, ÷ÿìÿíëÿð ýåéèíèð àë, éàøûë;
Éåðëÿð, ýþéëÿð ïàðûëäàð ûøûë-ûøûë.
Áöëáöëëÿð þòöøöð, úÿù-úÿù âóðóðëàð,
Ýöëëöêëÿðäÿ äöéöí, äÿðíÿê ãóðóðëàð.
Ñåâýèëè áèð ÷îáàí, îí áèð éàøûíäà,
Äöäöê ÷àëàð àãàð ñóëàð áàøûíäà.
ßòðàôûíäà ãîéóí, ãóçó ùîïëàøûð,
Îéíàð, ìÿëÿð, ãîøàð éåíÿ òîïëàøûð.
Áèð éàíäà áèð äóë ãàäûí àüûð-àüûð
Õÿñòÿ éàâðóñóíó þïöá îéíàäûð.
Áèð éàíäà ìÿêòÿáëè áèð ÷îã ãûç, îüëàí
Îéíàøûá îãóøóð ùÿï áèð àüûçäàí.
ßë-ÿëÿ, ãîë-ãîëà øàäàí îëóðëàð,
Ùàããûí ãöäðÿòèíÿ ùåéðàí îëóðëàð.
57
ÃÛÇ ÌßÊÒßÁÈÍÄß
— Ãóçóì, éàâðóì! Àäûí íÿäèð?
— Ýöëáàùàð.
— Ïÿêè, ñÿíèí àíàí, áàáàí âàðìû?
— Âàð.
— Íàñûë, çÿíýèíìèäèð áàáàí?
— ßâÿò, çÿíýèí, áÿéçàäÿ...
— Þéëÿ èñÿ, ýåéäèéèí ýåéèì íè÷èí áþéëÿ ñàäÿ?
Éîãìó ñÿíèí èíúèëÿðèí, àëòûí áèëÿçèêëÿðèí?
Ñþéëÿ, éàâðóì! Ùè÷ ñûãûëìà...
— Âàð ÿôÿíäèì, âàð... ëàêèí
Ìöÿëëèìÿì ùÿð ýöí ñþéëÿð, îíëàðûí éîã ãèéìÿòè,
Áèð ãûçûí àíúàã áèëýèäèð, òÿìèçëèêäèð çèéíÿòè.
— Ïÿê äîüðó ñþç... Áó äöíéàäà ñÿíèí ÿí ÷îã ñåâäèéèí
Êèìäèð, ãóçóì, ñþéëÿðìèñèí?
— ßí ÷îã ñåâäèéèì èëêèí
Î Àëëàù êè, éåðè-ýþéö, èíñàíëàðû õÿëã åéëÿð.
— Ñîíðà êèìëÿð?
— Ñîíðà îíóí ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿð.
— Áàøãà ñåâäèêëÿðèí íàñûë, éîãìó?
— Âàð...
— Êèìäèð îíëàð?
— Àíàì, áàáàì, ìöÿëëèìÿì, áèð äÿ áöòöí èíñàíëàð...
58
×È×ßÊ ÑÅÂÝÈÑÈ
ßäèáè-ìþùòÿðÿì ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿéÿ
Ñåâèìëè, íÿø’ÿëè; äþðò-áåø éàøûíäà áèð ñàðûøûí,
Ìÿëÿê áàãûøëû, ýþçÿë áèð ãûç èøòÿ îéíàéàðàã
Ãîøàðäû áàü÷àäà... áèð øåé ýþðöá äÿ åòäè ìÿðàã:
— ßôÿíäèì, àííÿúèéèì! Øþéëÿ ñà÷äûüûí íÿ?
— Ñàãûí,
Ãóçóì, àéàãëàìà! Áóíëàð ÷è÷ÿê òîõóìëàðûäûð.
Ñÿíèí÷èí èøòÿ áèð àç ñîíðà ïÿìáÿ, ìàâè, ñàðû
Ýþçÿë ÷è÷ÿêëÿð à÷àð ùÿïñè; àíëàäûíìû?
— Õàéûð,
Õàéûð, áÿí îíëàðû ñåâìÿì; áÿíèìêè ïÿê àéðû,
Øó éàíäà, áàã øó êö÷öê éåðäÿ àéðû îëìàëûäûð.
— Ïÿêè, ìÿëÿê ÷îúóüóì, ùÿð òîõóìäàí àë äà áèð àç,
Áÿéÿíäèéèí éåðÿ ñà÷... Êÿíäèí èøòÿ ãþí÷åéè-íàç!..
×îúóãúûüàç ýöëÿðÿê ùÿï áèðÿð-áèðÿð àéûðûð;
— Áó ïÿê ýþçÿë, áó íàñûë? — äåð, ñà÷àðäû
ùÿïñèíäÿí,
Î, øèìäè áèð êÿëÿáÿê... ùîïëóéîð ñåâèíúèíäÿí.
59
Øó âÿã’ÿäÿí àçàúûã áèð çàìàí êå÷èá ýåòäè...
Ýöëöìñÿìÿêäÿ èêÿí øÿìñ, î íåâÿðóñè-áàùàð,
Òÿáÿññöì åòìÿéÿ éöç òóòäó áöñáöòöí ÿçùàð,
Ñàðûá äà áàü÷àéû ùÿï ðÿíýÿ, íóðà ãÿðã åòäè.
Ôÿãÿò î íàçëû ìÿëÿê íåðäÿ?!
Øèìäè éàïéàëûíûç,
Äÿðèí áèð óéãóéà äàëìûø ìÿçàð è÷èíäÿ î ãûç!
60
ÁÀÙÀÐ
ØßÁÍßÌËßÐÈ
61
62
ÙßÐÁ Âß ÔßËÀÊßÒ
Àíàäîëó ùÿðáçÿäÿëÿðèíÿ éàðäûì ìöíàñèáÿòèëÿ
Ó÷àð, ó÷àð, éåíÿ ðóùóì äèéàðè-ùöçíÿ ãîøàð,
Óçàã, óçàã, ïÿê óçàã áèð ìöùèò è÷èíäÿ éàøàð.
Ñîüóã, ñîüóã!.. Ýåúÿ êå÷ìèø, áöòöí úèùàí ñóñìóø,
Óçàãäà èíëèéîð àíúàã çàâàëëû áèð áàéãóø.
Ýþçöìäÿí óéãó ÷ÿêèëìèø äÿ ÷àðïûéîð ãÿëáèì,
Íÿäÿíñÿ áèëìèéîðóì, àù! Õåéëè ìöçòÿðèáèì.
Þíöìäÿ äàëüàëàíûð òåéôëÿð, ãûçûë ãàíëàð,
Áàøûìäà ïàòëûéîð àòÿøëè, ñèñëè âóëêàíëàð.
Òÿúÿññöì åòìÿäÿ ãàðøûìäà áèð úèùàíè-ÿëÿì,
Äþíöá äÿ òÿðñèíÿ ýóéà éàíàð áöòöí àëÿì.
Éûüûí-éûüûí áÿøÿðèééÿò þëöìëÿ ïÿíúÿëÿøèð,
Ôÿäàéè-íÿôñ åäÿðÿê ùàã è÷èí ãîøàð, ýöëÿøèð.
Éàêàð, éûêàð, ÿçèëèð, ìÿùâ îëóð, áàñàð, áàñûëûð,
Âÿòÿí éîëóíäà þëöð, þëäöðöð, àñàð, àñûëûð.
Î òîï, òöôÿê, î ãûëûúëàð, çÿùÿðëè ãóìáàðàëàð
Íÿ èñòÿð, àù, íè÷èí áþéëÿ ýöðëÿéèá ïàðëàð!?
Íÿäèð øó ãÿùðö ôÿëàêÿò? Íÿäèð áó ãÿùòö ãÿëà?
Íÿäèð øó êèíö ÿäàâÿò, íÿäèð áó äÿðäö áÿëà?
Àìàí, íÿ ìÿíçÿðÿ! Äóéäóãúà ñàðñûëûð âèúäàí.
Íÿ äÿùøÿò, àù!.. Äöøöíäöêúÿ ÷ûëäûðûð èíñàí.
Òÿìÿääöíöí ñîíó âÿùøÿòìèäèð, íÿäèð ÿúÿáà?..
Õàéûð, õàéûð... íÿ äèéîð áàã ðèúàëè-áÿçìàðà;
Ñèéàñÿò ÿðëÿðè ýöð-ýöð ýöðöëäöéîð ùÿð àí,
Áþéöê ñÿàäÿò óìàð ùÿï øó ãàíëû ôûðòûíàäàí.
Áöòöí øó âÿëâÿëÿ îíëàðúà áèð áÿøàðÿòäèð.
63
Éàðûíêû áàéðàìû òÿáðèê è÷èí èøàðÿòäèð.
“Áþéöê, êö÷öê, ãàðà, àü, ùÿï õðèñòèéàí, èñëàì,
Øÿùÿðëè, êþéëö, ìààðèôïÿðÿñò, úàùèëè-òàì.
Áöòöí áÿøÿð íÿ ùöãóã èñòèéîðñà, ùÿï àëàúàã;
Ãÿâè çÿèô èëÿ áèð éåðäÿ êàìðàí îëàúàã... ”
Äåìÿê êè, ãàëìàéàúàã çöëìäÿí úèùàíäà íèøàí...
Àìàí, íÿ òàòëû áèð ÿôñàíÿ, ùÿì íÿ ñöñëö éàëàí!
ßâÿò, áó íÿø’ÿëè, ùÿì øàèðàíÿ áèð õöëéà,
Õÿéàëà, ùèññÿ ïÿê óéüóí, ñåâèìëè áèð ðþ’éà...
Áó òàòëû ùèññ èëÿ ùÿï ÿíáèéà, áöòöí öðÿôà,
Ôöíóíö ôÿëñÿôÿäÿí çåâã àëàí áþéöê öäÿáà,
Çÿèô è÷èí äèäèíèá, ÷ûðïûíûá éîðóëìóøëàð,
Ôÿãÿò íÿòèúÿäÿ ùÿï ÿñêè ùàëû áóëìóøëàð.
Ãóúàã-ãóúàã åäèëÿí òàòëû âÿ’äëÿð ïÿê ÷îã;
Ñàãûí èíàíìà! Éàëàí... Éîã, çÿèô è÷èí ùàã éîã!..
Èíàíìà! Àúèç è÷èí éîã ùöãóã, èíàíìà, õàéûð,
Úèùàíäà ùàã äà, ùÿãèãÿò äÿ ùÿïñè ãöââÿòäèð.
***
Áèð çàìàíëàð øÿðÿôëè Òóðàíûí,
Î úèùàíè üÿéóðè ãàâüàíûí
Ãÿùðÿìàí, áÿðýöçèäÿ åâëàäû,
Òöðêëÿðèí àíëû-øàíëû ÿúäàäû
Ñàëäûðûá òèòðÿòèðäè éåð éöçöíö,
Ùþêì åäÿð, äèíëÿòèðäè ùÿð ñþçöíö.
Íÿ çàìàí êèøíÿñÿéäè òöðêöí àòû,
Ãûðûëûðäû áèð þëêÿíèí ãàíàòû.
Ùÿï êðàëëàð, ïðåíñëÿð, õàíëàð,
Óëó øàùëàð, êèáèðëè õàãàíëàð1,
Ïàïàëàð, ùÿï õÿëèôÿëÿð ùÿð ýöí
Äèç ÷þêÿðëÿðäè òöðêÿ ãàðøû áöòöí.
×öíêè ïàðëàðäû ÿðëÿðèí ãûëûúû,
Ùÿïñè ãàðòàë êèáèéäè ñàëäûðûúû.
Ùÿïñè áèð çåâã àëûðäû ãöââÿòäÿí,
1
×èí ùþêìäàðëàðû.
64
Óëóëóãäàí, ìöçÿôôÿðèééÿòäÿí.
Áóíó ýþðäöêäÿ ãîìøó äåâëÿòëÿð,
Ìÿìëÿêÿòëÿð, çàâàëëû ìèëëÿòëÿð
Ùÿï áîéóí áöêäö, òöðêÿ éàëâàðäû,
Ìÿðùÿìÿò ýþðäö... úàíû ãóðòàðäû.
Ñîíðà ëàêèí áó ìÿðùÿìÿò, áó àìàí,
Èøòÿ òàðèõ!.. Òöðêÿ âåðäè çèéàí.
Ãàâðóëóá ÿñêè ñûçëàéàí éàðàëàð,
Ôûøãûðûá äóðäó îäëó ãóìáàðàëàð.
Ìÿðùÿìÿòêàðû ìÿðùÿìÿòëÿ äåéèë,
Ãÿùðö øèääÿòëÿ ãûëäûëàð òÿíêèë.
Áþéëÿ äÿùøÿòëè, ãàíëû ìÿíçÿðÿëÿð,
Ùÿð çàìàí åéëÿìÿêäÿ úÿëáè-íÿçÿð.
Èøòÿ áèð ëåâùÿ! 1 Ýþðìÿê èñòÿðñÿí,
Áàã äà ýþð!.. Àù áèð áàãûá ýþðñÿí?!
Î øÿùàìÿòëè òöðêöí åâëàäû
Øèìäè òîïðàã éèéîð äà, ôÿðéàäû
×ûãìûø ÿôëàêà, ùÿï éàíàð, ñûçëàð.
Èøòÿ áàã! Éàâðóëàð, õàíûì ãûçëàð
Òèòðèéîð ïÿíúåéè-ôÿëàêÿòäÿ,
Ùÿï þëöì ãàðøûñûíäà, çèëëÿòäÿ...
Ùÿïñè àâàðÿ, ùÿïñè àú-÷ûïëàã,
Ùÿïñè áè÷àðÿ... Áàã, ýþçöíäÿí èðàã?!
Ùÿïñè ãàí àüëûéîð äà çàðö çÿáóí,
Ùÿïñè ìÿùçóí, øèêÿñòÿïÿð, äèëõóí…
Ùÿïñè ãàðäàøúà áèð íèýàù àðûéîð,
Áèð êþìÿê, áèð ïÿíàùýàù àðûéîð.
Äèíëÿéÿí êèì... ôÿãÿò î ôÿðéàäû?
Àâóòàí êèì... î ãÿëáè-íàøàäû!?
Íÿ ôÿëàêÿò áó, ùÿì íàñûë ìöäùèø!?
Àù, þëöì ÿí áþéöê ñÿàäÿò èìèø...
***
Àðãàäàø, éîëäàø! Åé âÿòÿíäàø, îéàí!
1
Àíàäîëó ùÿðáçÿäÿëÿðèíäÿí êèíàéÿ
65
Éàòìà àðòûã, éåòÿð... Äÿéèøäè çàìàí;
Ñûéðûëûð, áàã, éàâàø-éàâàø çöëìÿò,
Áàðû äàí éûëäûçûíäàí àë èáðÿò!
Íÿ äèéîð, áàã, î ïÿìáÿ ÷þùðÿëè íóð?
Ñÿùÿð îëìóø, äåìÿê, ýöíÿø äîüóéîð.
Àçàúûã âàðñà ùèññö âèúäàíûí,
Ãàëã, îéàí! Ñþíìÿìèøñÿ èìàíûí,
Ãàëã, îéàí! Ýþð íÿ ôèêðÿ õàäèìñèí?
Êèìëÿðèí îüëóñóí? Íÿñèí? Êèìñèí?
Ñöðöíöá äóðìà áþéëÿ, áèð éöêñÿë!
Áèð äöøöí, ýþð áåø-àëòû ÿñð ÿââÿë
Íÿ èäèí? Øèìäè íåðäÿñèí? Áó íÿ éÿ’ñ?
ßúÿáà éîãìó ñÿíäÿ èççÿòè-íÿôñ?
Áèð ãÿäÿð ñÿðõîø îëäóí, èøòÿ éåòÿð,
Äèêñèíèá áèð àéûë äà ýþð íÿ õÿáÿð!?
Àäÿì åâëàäû ãîë-ãàíàò à÷àðàã,
×àðïûøûð éåðäÿ, ýþéäÿ îä ñà÷àðàã.
Éåòèøèð, ùàéäû çÿ’ôè, ÿúçè áûðàã!
Ãàí, àëåâ ïöñêöðÿí ìöùèòèíÿ áàã!
Áàã äà áèð àí òÿñÿââöð åò éàðûíû,
Äàùà ñöð’ÿòëÿ àò àäûìëàðûíû!
Êèì áàãûá äóðñà áèë êè, ãåéá åäÿúÿê,
Àéàã àëòûíäà ìÿùâ îëóá ýåäÿúÿê...
Ñöðöñöíäÿí êÿíàð îëàí ãîéóíó
Úàíàâàð ïàð÷àëàð, ýþðöá äÿ áóíó
Äîíà ãàëìàãäà âàðìû áèð ìÿ’íà?
Áóíúà çèëëÿò éåòèøìèéîðìó ñàíà!?
×îã ÿçèëäèí, éåòÿð, ÿð îüëó ÿð îë!
×ûðïûíûá úàðåéè-õèëàñ àðà, áóë!
Ãîøàðàã íóðà, úÿùëè åò ïàìàë!
Ùÿï ñÿíèíäèð øÿðÿô, öìèä, èãáàë.
Øàøûðûá äóðìà áþéëÿ... Áèð àéäûí
Èäåàë àðãàñûíúà ãîø, ÷ûðïûí!
Èäåàëñûç íèúàò öìèäè ìÿùàë...
“Èòòèùàä!” Èøòÿ ÿí áþéöê èäåàë!
Ñÿíè ãóðòàðñà, ãóðòàðûð áèðëèê,
66
×öíêè áèðëèêäÿäèð ôÿãÿò äèðëèê!..
Êàíóíè-ÿââÿë 1916
67
ÄßÍÈÇ ÒÀÌÀØÀÑÛ
Ýöíÿø ãöðóá åäèéîð; ýþé... ìöùèòèìèç ýþìýþé...
Ýþç èøëÿäèêúÿ ýþíöë ó÷ìàã öçðÿ ÷ûðïûíûéîð,
Ýöíÿø ãöðóá åäèéîð; ýþé... ôÿçà, äÿíèç ýþìýþé...
Óçàãäà, éàëíûç öôöãëÿðäÿ âàð áèð àëÿìè-íóð.
Áöòöí ýþçÿëëèéè ùÿï ñàíêè òîïëàìûø Éàðàäàí,
Äÿíèçäÿ õÿëãÿ íèøàí âåðìÿê èñòèéîð ÿë’àí.
Óçàãäà áàü÷àëàð, ÿëâàí ÷àäûðëàð, îðìàíëàð,
Àëåâëÿíèá äÿ ïàðûëäàð, ýöìöø ñóëàð ÷àüëàð.
Ìÿëÿêëÿð ÿë-ÿëÿ âåðìèø ó÷àð, ãà÷àð, îéíàð;
Ìÿíÿêøÿ, ïÿìáÿ ÷è÷ÿê ïöñêöðöð éàíàðäàüëàð.
Ãöðóáà ãàðøû äÿíèç ñÿùíåéè-ëÿòàôÿò îëóð,
Ãöðóáà ãàðøû äÿíèç áàøãà áèð ãèéàìÿò îëóð.
×îúóãêÿí, èøòÿ ýþçÿë õàòèðèìäÿäèð, ýåúÿëÿð
Þéöá äÿ úÿííÿòè òÿñâèð åäÿðäèëÿð... äàèì
Ìàðàãëàíûð, äöøöíöðäöì: íÿäèð øó áèëìÿúÿëÿð?
Éàëàíìû? Äîüðóìó - äåðêÿí éàíàðäû èäðàêûì.
Ôÿãÿò áó ýöí øó öôöãëÿðäÿ ïàðëàéàí ÿëâàí,
Èíàí, - äèéîð áàíà, - úÿííÿòäÿí åòìÿ øöáùÿ, èíàí!
Ýöíÿø äàëûá ýåäèéîð, êþøêö àíäûðàí ýÿìèìèç
Ó÷àð, ó÷àð, ãîúà ãàðòàë ãàíàòëàðèëÿ ó÷àð.
Äÿðèí-äÿðèí äöøöíöðêÿí ñþíöê áàãûøëû äÿíèç
Îíóí ñöêóòóíó éûðòàð äà, áèð ýöðöëòö ñà÷àð.
Ýöíÿø ñþíöá ýåäèéîð, àé ùÿçèí-ùÿçèí äîüóéîð,
Ùàâà ñÿðèíëèéîð, ÿñìÿðúÿ çÿððÿëÿð éàüûéîð.
Ôÿçà, äÿíèç, áöòöí ÿòðàô êþëýÿ, ùÿï êþëýÿ...
Êþïöê ñà÷àí ýÿìèíèí òà óúóíäà áÿí òÿíùà,
68
Ãîéóëìóøóì êþïöðÿí õûçëû íÿùðè äèíëÿìÿéÿ
Êè, ÷àüëàéûá ýåðè àãäûãúà ñàðñûëûð äÿðéà.
Áàëûãëàð îéíàøàðàã ùÿï èíàäö ùèääÿòëÿ
Ùöúóì åäÿð, àòûëûð àðãàìûçúà øèääÿòëÿ.
Ýþíöë ÷îúóã êèáè ñåéð åéëÿäèêúÿ ÿéëÿíÿðÿê,
Øó òÿðñ àãûíòûéû êå÷ìèø ùÿéàòà áÿíçÿòèéîð.
Áàãûá-áàãûá äöøöíöðêÿí, äÿíèç ÷è÷ÿêëÿíÿðÿê,
Äàüûòäû ôèêðèìè íàýàù áèð øÿëàëåéè-íóð.
Î, èøòÿ þçëÿäèéèì, ñåâäèéèì ýþçÿë ìåùòàá...
Êè ùÿð äÿãèãÿ åäÿð ðóùà ýèçëè-ýèçëè õèòàá.
Ãóúàã-ãóúàã ÿðèòèëìèø ýöìöø äÿíèçäÿ àãàð;
Àãàð äà äàëüàëàíûð, úÿçá åäÿðäè ùÿð íÿçÿðè.
Ýþíöë áó ëåâùÿéè äóéäóãúà éöêñÿëèð, ãàëãàð,
Ó÷àðäû ýþéëÿðÿ, òÿãäèñ åäÿðäè ùÿï ãÿìÿðè.
Ôÿãÿò ãÿìÿðëÿ áÿðàáÿð èøûãëû éûëäûçëàð,
Ïàðûëäàøûð, àãûøûð, òèòðÿøèðäè õÿíäÿíèñàð...
ßâÿò, ÿíýèí ôÿçàäà ðóù ó÷àðàã,
Êÿøô åäÿð ñàíêè áèð éûüûí ìÿ’íà.
Êÿùêÿøàí ñöòëö íÿùðè àíäûðàðàã,
ßçÿëè áèð êèòàá îãóðäó áàíà.
Ýþé, äÿíèç èøòÿ áèð-áèðèíäÿí óçàã,
Åéëèéîð àéðû-àéðû úÿëáè-ìÿðàã.
Ýþéäÿ áèð áèòìÿéÿí äÿðèíëèê âàð
Êè, äîíàð ùÿð äöøöíúÿ ùåéðÿòäÿí.
Ó÷à áèëñÿéäè áÿëêÿ èíñàíëàð,
Áèð øåé àíëàðäû áÿëêÿ ãöäðÿòäÿí.
Áó äÿðèíëèê, áó þë÷öñöç áîøëóã
Âåðèéîð ùèññÿ, ôèêðÿ ñÿðõîøëóã.
Áó äÿðèíëèêäÿ áèð ùÿãèãÿò âàð,
Ýèçëèäèð ýÿð÷è êîð áåéèíëÿð è÷èí;
Ëàêèí öëâèééÿòèëÿ ùÿï ïàðëàð,
Áÿëëèäèð ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿð è÷èí.
Ùÿð òÿôÿêêöð êè, èñòèéîð úþâëàí,
Èøòÿ áèð áèòìÿéÿí ýåíèø ìåéäàí!
Áó òàìàøàéà ãàðøû áèð ìöääÿò
Ãàïûëûá ýåòäè ðóùè-ìöçòÿðèáèì.
69
Àðûéîðêÿí ôÿçàäà áèð ãöââÿò,
×àðïûíûá äóðäó íàýÿùàí ãÿëáèì.
Äÿëè, ñÿðñÿì äöøöíúÿëÿð úîøàðàã,
Ýþéäÿ ó÷ìàã äèëÿðäè ùÿï ãîøàðàã.
Àçàúûã êå÷ìÿìèøäè... áèð òóôàí
Ãîïàðàã, ÷ûëäûðûá ãóäóðäó äÿíèç.
Áàãäûì îéíàð äà ñàëëàíûð ùÿð àí,
Áèð áåøèêäÿí ñå÷èëìèéîð ýÿìèìèç.
Ôûðëàìûø áèð ýöðöëòö îðòàëûüà,
Äàëüà, ùÿï äàëüà, ùÿð òÿðÿô äàëüà...
Éóúà äàüëàð ãÿäÿð, ÿâÿò, ãîúàìàí
Äàëüàëàð ýöðëÿéèá ýÿëèð ùÿð àí.
Ýÿìè ñÿðñÿìëÿéèá øó ôûðòûíàäàí,
Áàüûðûð, ñàíêè èñòèéîð äà àìàí.
Éöêñÿëèð, éöêñÿëèðäè ÿðøÿ ãÿäÿð,
Àë÷àëûð, àë÷àëûðäû ôÿðøÿ ãÿäÿð.
Âàðäû ùÿð ýþçäÿ áèð òÿëàø ÿñÿðè,
Ãîðãó ÷þêìöøäö ùÿð êÿñèí éöçöíÿ.
Þíäÿ áèð ìþùòÿðèç áàãûøëû ïÿðè
Äöøöíöðêÿí, áàãûá àëà ýþçöíÿ,
Ýþðäöì àòÿøëè áèð ÿìÿë ñàãëàð,
Òà óçàãëàðäà áèð òÿñÿëëè àðàð.
Áó ùÿçèí ëåâùÿäÿí íÿäÿíñÿ áÿíèì
Ñàðñûëûá ðóùóì èíëÿð, àüëàðäû.
Áîðà øèääÿòëÿ ùàéãûðûð äàèì,
Ýþé ýöðöëäÿð, äÿíèç äÿ ÷àüëàðäû.
Éàëâàðûá ùàããà äèíëè éà äèíñèç,
“Àëëàù, àëëàù!” ñÿñèëÿ äîëäó äÿíèç.
Áó êåøàêåøäÿ ìþùòÿøÿì, ìÿüðóð,
Ãîúà, ñÿêñÿí éàøûíäà áèð ñèìà,
Óëó áèð äàü ìÿòàíÿòèëÿ âÿãóð
Ãîúà áèð òöðê åäèá íàìàçû ÿäà;
Âèðä îãóð, ùàããà åéëÿð ÿðçè-íèéàç,
Áÿëêÿ äàü ñàðñûëûð, î ñàðñûëìàç.
Îíúà òÿ’ñèðè éîã øó òóôàíûí,
Ïàðëûéîð ãÿùðÿìàíúà íàñèéÿñè;
70
Îãóíóð ÷þùðÿñèíäÿ Òóðàíûí
Øàíëû òàðèõè, êå÷ìèø ÿí’ÿíÿñè;
Þéëÿ äàèì ìöùèá, àüûð, äöøêöí
Áàãûíûðêÿí ÿçÿð ìöùèòè áöòöí.
Ýþéäÿí àéðûëìàéàí àëåâëè ýþçö
Ñà÷àð ÿòðàôà øþ’ëåéè-èìàí.
Áóäóð àíúàã äóàñû, âèðäè, ñþçö:
“Åé áþéöê Òàíðû! Åé áþéöê Éàðàäàí!
Ùÿð áÿëàäfí ÿñèðýÿ éóðäóìóçó,
Êàìðàí åéëÿ øàíëû îðäóìóçó...”
Ãàðà äÿíèç, 1912
71
ØÅÉÕ ÑßÍ’ÀÍ
Òöðáÿñè þíöíäÿ
Îéàí, åé ïèðè-õîøäèë! Ãàëã, àéûë áèð õàáè-ðàùÿòäÿí!
Ãèéàìÿòäèð, ãèéàìÿò!.. Ãàëã, îéàí, çåâã àë áó ôöðñÿòäÿí.
Ìÿëÿêëÿð ýþéäÿí åíìèø, ôåéç àëûðëàð õàêè-ïàêèíäÿí,
Ñå÷èëìÿç øèìäè ÿñëà ìÿãáÿðèí ýöëçàðè-úÿííÿòäÿí.
Äîíàíìûø ùÿð òÿðÿô ïöðøþ’ëÿ éûëäûçëàðëà... úàèçäèð
Êè, Òèôëèñ ÿðøè-ïöðÿõòÿðëÿ äÿì âóðñóí ðÿãàáÿòäÿí.
Àéûë, åé øåéõè-âÿúäàâÿð! Àéûë, áàã ýþð íÿ àëÿìäèð?
Úèùàí ñÿðìÿñò îëóá ðÿãñ åéëèéîð øåâãö-øÿòàðÿòäÿí.
Óéóá ñÿí áèð ìÿëÿêñèìàéf ñàòäûí äèíè, èìàíû,
Àòûá åùêàìè-Ãóð’àíû, óçàãëàøäûí òÿðèãÿòäÿí.
Ôÿãÿò õîø áèð òÿðèãÿò ãîéäóí, ÿñëà ìÿùâ îëóá ýåòìÿç,
Úèùàí äóðäóãúà ïàðëàð, éöêñÿëèð, äöøìÿç òÿðàâÿòäÿí.
Çèéàðÿòýàùûíû ýöëáóñÿëÿð òÿçéèí åäÿð ùÿð àí,
Ñÿí ÿùëè-åøã è÷èí áèð Êÿ’áÿ éàïäûðäûí ìÿùÿááÿòäÿí.
“Íÿäèð ìÿ’íàñû åøãèí?!” ñþéëÿéÿíëÿð íåðäÿ? Áèð ýÿëñèí,
Ýþðöá ãöäñèééÿòè-Ñÿí’àíû, ëàë îëñóí õÿúàëÿòäÿí.
Ìÿùÿááÿòñèç áöòöí ìÿ’íàéè-õèëãÿò øöáùÿñèç ùè÷äèð,
Ìÿùÿááÿòäèð ÿâÿò, ìÿãñÿä øó ïöðÿôñàíÿ õèëãÿòäÿí.
Òèôëèñ
72
ÐßÃÑ
Ðóùóì éåíÿ ëÿáðèçè-ñÿàäÿò...
Éà Ðÿá, áó íÿ òóôàíè-ëÿòàôÿò?!
Ýþéäÿí éåðÿ åíìèø êèáè úÿííÿò,
Éåð-éåð ñà÷ûëûð íóðè-ìÿñÿððÿò.
Ùÿï ãîë-ãîëà ïöðøåâãö øÿòàðÿò
Ðÿãñ åòìÿäÿ - àçàäåéè-ñÿíÿò ßðâàùè-ëÿòèôè-ìÿëÿêèééÿò.
Áèëìÿì áó íÿ ùàëÿò, íÿ ãèéàôÿò?
Éà Ðÿá, áó íÿ ñÿôâÿò, íÿ ñÿáàùÿò!
Ùÿï øå’ðëÿ ÿëùàíè-çÿðàôÿò
Ìÿìçóú îëàðàã ñàíêè áó ñàÿò,
Ãàðøûìäà ýöëöìñÿð ÿáÿäèééÿò.
Áó ëåâùåéè-öëâèééÿòÿ, ÿëáÿò,
Ðþ’éà äåéÿìÿì, åéíè-ùÿãèãÿò...
Îëìàç áó ãÿäÿð íÿø’ÿëè ðþ’éà,
Ðóùóì áóíà ãàíå äåéèë ÿñëà.
Ùåéùàò!.. Áó áèð ñÿùíåéè-ñåâäà...
Áèð ñÿùíåéè-ñåâäà êè, ñÿðàïà
Ìÿúçóá îíà ùÿð áèð äèëè-øåéäà.
ßðâàùè-ìÿëàèê áåëÿ ýóéà
Åéëÿð îíó ùÿñðÿòëÿ òÿìàøà.
ßíâàðÿ áöðöíìöø êèáè ùÿð éåð,
Àùÿíýè-ìÿñÿððÿòëÿ ýöëöìñÿð;
Áèí íàç èëÿ ùÿð ÷þùðåéè-äèëáÿð
73
ßðç åòìÿäÿ áèð íÿø’åéè-äèýÿð;
Ýþçëÿð, ùÿëÿ ýþçëÿð, ùÿëÿ ýþçëÿð!..
Éà Ðÿá, íÿ ãÿäÿð úàçèáÿïÿðâÿð!?
Éà Ðÿá, íÿ ãÿäÿð õàðèãÿýöñòÿð!?
Òèòðÿê, äàüûíûã, øóõö ôöñóíêàð,
Ãóìðàë, ñàðûøûí, äàëüàëû ñà÷ëàð.
ßíçàðè-òàìàøàýÿðÿ éîëëàð
Ìÿíñóð îëàðàã áèð éûüûí ÿø’àð,
Ýàùè îëóá ÿçâàãèëÿ ñÿðøàð,
Ïöðõÿíäÿ åäÿð ùÿð ëÿáè-ñÿùùàð
Ïàðëàã âÿ áÿéàç èíúèëÿð èñàð.
ßôñóñ êè, þìðöì êèáè ùÿð àí,
Ùÿð õÿòâÿäÿ áó ëåéëè-çÿðÿôøàí
Áèð ùè÷ëèéÿ îëìàãäà øèòàáàí,
Ùÿñðÿòëÿ áàãûá èøòÿ óçàãäàí
Äàí éûëäûçû ýóéà åäÿð å’ëàí:
“Éàãëàøìàäà àðòûã äÿìè-ùèúðàí,
Åé ìÿñòè-ìÿùàñèí îëàí èíñàí!
Àë! Èøòÿ ýöíÿøäÿí ñèçÿ ôÿðìàí!..”
74
ÙßÐ ÉÅÐ ÑßÔÀËÛ, ÍßØ’ßËÈ...
Ùÿð éåð ñÿôàëû, íÿø’ÿëè, ùÿð øåé òÿðÿáíèñàð...
Ùÿð äÿì ýöëöìñÿäèêúÿ ýöíÿø ìÿñò îëóð áàùàð.
Äàüëàð ÷è÷ÿêëÿ ñöñëÿíÿðÿê ñÿáçö äèëýöøà...
Ãóøëàð þòÿð, ñóëàð àãûá ÿòðàôà ýöë ñà÷àð.
Ñåéð åéëÿäèêúÿ áÿí øó ýþçÿë êàèíàòû, ùÿï
Ðóùóì ó÷àð, ó÷àð, ÿáÿäè áèð ñÿôà äóéàð.
Úÿííÿò ãÿäÿð áó ìÿíçÿðÿ ìþ’úöçíöìà... ôÿãÿò
Ùÿï áèñÿìÿð, äåéèëñÿ íÿñèáèì âèñàëè-éàð.
Äèäàðè-éàð, èøòÿ îäóð úÿííÿòèì áÿíèì;
Èíñàí îëàí úèùàíäà íàñûë ñåâýèñèç éàøàð!?
Ùÿï ñåâýèäèð ýþçÿëëèéè èíñàíà ñåâäèðÿí,
Ìÿùðóìè-åøã îëóíúà ýþçÿëëèê äÿ úàí ñûãàð.
Äöíéàäà âàðñà äåâëÿòè-úàâèä, î, åøãäèð;
Îëìàç ñåâèá-ñåâèëìÿéÿí þìðöíäÿ áÿõòèéàð.
75
×ßÊÈÍÌß, ÝÖË!..
×ÿêèíìÿ, ýöë! Î ëÿòèô, èíúÿ, íàçëû ãÿùãÿùÿëÿð
Ñèìàõè-ðóùèìè þïäöêúÿ ìÿñòè-çåâã îëóðóì.
Øàãûð-øàãûð þòöøöíäÿí, åé ÿíäÿëèáè-ñÿùÿð,
Áèð å’òèëà äóéàðûì, áàøãà áèð ñÿôà áóëóðóì.
Íÿäÿí øÿôÿãëè áóëóòúóãëàð þéëÿ ÷þùðÿíäÿ
Áèð åùòèçàç èëÿ íÿøð åéëÿìÿêäÿ øÿáíÿìëÿð?
Ýöíÿø ýöëÿð, áóëóò àüëàðñà, åé ìÿëÿêõÿíäÿ,
Ñÿìàäà ãåâñè-ãöçåùëÿð ñà÷àð òÿáÿññöìëÿð.
Áöòöí áèð þìðÿ áÿðàáÿðäèð þéëÿ ùÿð ýöëöøöí,
Áèëèðìèñèí, ýþçÿëèì, àù, ñÿí íÿ àôÿòñèí!?
Áó àáö òàá èëÿ áèð ìåâúåéè-ëÿòàôÿòñèí.
×ÿêèíìÿ, ýöë! Ëÿáè-ëÿ’ëèí ùÿéàòû ýöëäöðñöí;
Øó ùàëÿ ãàðøû áöòöí áÿíëèéèì ãàëûð ìÿáùóò,
Áàã, èøòÿ ùåéêÿëè-úàìèä ãàäàð ÿñèðè-ñöêóò...
76
ÑÅÂÈÍÌß, ÝÖËÌß, ÃÓÇÓÌ!..
Ñåâèíìÿ, ýöëìÿ, ãóçóì, êèìñÿíèí ôÿëàêÿòèíÿ,
Áó ùàë, ÿâÿò, åéè áèð øåé äåéèë, ñåâèíìÿ, ñàãûí!
Ñåâèíìÿ áàøãàñûíûí ùàëè-ïöðñÿôàëÿòèíÿ,
Òîãóíìà ãÿëáèíÿ áèêÿñëÿðèí, çàâàëëûëàðûí.
Èíàí êè, áèð àúû ñþç, áèð áàãûø, áèð èíúÿ ýöëöø
Êÿäÿðëè, ñûòìàëû áèð ãÿëáè òûðìàëàð, éàðàëàð.
Î ãÿëá àâóíñà äà, àëäàíìà, èíúèíèá êöñìöø,
Ñàüàëìàç èøòÿ î, éûëëàð êå÷ÿð äÿ ùÿï ñûçëàð.
Òîãóíìà, ðóùóì! ßâÿò, êèíëèäèð ôÿëÿê, áèð ýöí
Ãûçàð, ùÿìÿí ýöúÿíèá èíòèãàì àëûð ñÿíäÿí.
Áó ýöí ýöëÿí éàðûí àüëàð, ñàãûí þéöíìÿ, äöøöí!
Äöøöí äÿ ìóíèñ îë! Èíúèòìÿ, ãûðìà êèìñÿéè ñÿí!..
77
ÏßÌÁß ×ÀÐØÀÔ
Ïÿìáÿ, øÿôôàô, èïÿêëè áèð ÷àðøàô,
Ëÿðçèøè-ñÿôâÿòèëÿ ùÿð ñàÿò;
Ðóùè-ìÿúðóùà åéëèéîð èòùàô,
Íàçÿíèí áèð ôèðèøòÿ, áèð àôÿò.
Áó òÿñÿòòöð íàñûë äà úàçèáÿäàð!
Áóíäà ïÿê èíúÿ áèð ëÿòàôÿò âàð.
Ñàíêè áèð íåâøöêóôòÿ ýöë ôèäàíûí
Ïÿìáÿ òöëëÿð èùàòÿ ãûëìûøäûð.
Éà êè áèð êåâêÿáè-äèðÿõøàíûí
Öñòöíö ùÿï øÿôÿãëÿð àëìûøäûð.
Áÿí à÷ûã øå’ðäÿí äÿ ùÿçç åäÿðèì,
Ôÿãÿò ÿí ýèçëè øå’ðè ïÿê ñåâÿðèì.
À÷àðàã ñèâðèëèð ÷îã àôÿòëÿð,
Ñàô âÿ àçàäÿ ñàíêè áèð çàíáàã...
Ñÿí ÿìèí îë êè, åé øöêóôåéè-òÿð,
Ýöëÿ ïÿê áàøãà ôÿð âåðèð éàïðàã!
Ñþéëÿ! Äöíéàäà ùàíêè ñÿí’ÿòêàð,
Êþëýÿñèç áèð ðÿñèìäÿ ñÿí’ÿò àðàð!?
Î âöúóäè-ëÿòèôè ãîé ñàðñûí
Íóðäàí èøëÿíÿí èïÿê òåëëÿð.
Áÿíúÿ ìÿüðóðö ìþùòÿðèç áàãûøûí
Ðóùè òÿëòèô è÷èí êèôàéÿò åäÿð.
Þðòöí! Þðòöí!... Ôÿãÿò óíóòìà, ñàãûí!
Ñÿíèí à÷ìàã çàìàíûí: èøòÿ éàðûí!..
78
ÕÓÐÀÌÀÍ-ÕÓÐÀÌÀÍ
Ñÿùÿð âàãòû, éà Ðÿá, íÿ ýþðäöì êè, úàíàí
Ýÿëèð øàäö õÿíäàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Î ìÿñòàíÿ ýþçëÿð ñöçöëäöêúÿ ùÿð àí
Àëûð úàí, äþêöð ãàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
×ÿêèëäèì òÿùÿññöðëÿ éîëäàí êÿíàða,
Äàéàíäûì éåøèë, ñàéÿáàí áèð ÷èíàða.
Áàãûá ýþðäöì ÿçì åéëèéîð ëàëÿçàða,
Î ñåâäàéè-ðÿãñàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Àãûá ýåòäè... áÿí áèãÿðàð èçëèéîðäóì,
Íèùàéÿò, éåòèøäèê ÷ÿìÿíçàða, äóðäóì.
Êÿñèëìèøäè ùÿï òàãÿòèì, áÿí îòóðäóì,
Î åéëÿðäè ñåéðàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Úèùàí úÿííÿò îëìóø äà, ýþðäöì ýöëöìñÿð,
À÷àð ãÿëáè à÷äûãúà ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð.
Ýöíÿø ðóùè-èíñàíà áèí íÿø’ÿ ñÿðïÿð,
Ôöðóçàíö òàáàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Ýÿçèíäèêúÿ áàãäûì î ïàðëàã ñèòàðÿ,
Øÿòàðÿò âåðèð àäÿòà, íåâáàùàðÿ:
Ñÿôà áÿõø åäÿð ñàíêè ÿüéàðÿ, éàðÿ
Òÿáÿññöìëÿ ùÿð àí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Íÿëÿð áÿêëèéîðäóì î äèëáÿð ìÿëÿêäÿí?
79
Øàøûðäûì, áèëèíìÿç íÿëÿð ñþéëÿäèì áÿí,
Ýþíöë ÷ûðïûíûð, ñûçëàð, àììà î ùÿï øÿí...
Ñàãûíìàç, àëûð úàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Òÿðÿùùöì áóëóíìàç î àôÿòäÿ ÿñëà;
ßâÿò, ôÿðã éîã îíúà ùÿï àüëà, ñûçëà...
Òÿáàù îëñà äöíéà, ýöëöìñÿð î ùàëà,
Ñà÷àð ãÿëáÿ òóôàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Íÿ ñåùð åéëÿìèø äåðêÿí, àõûð íÿ åòìèø!?
Äàëûá ýåòìèøèì, áÿíëèéèì ñàíêè áèòìèø;
Àéûëäûì êè, ùàëûìäàí öðêöá äÿ ýåòìèø,
Ùÿðàñàíö ùåéðàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
80
ÓÉÓÉÎÐ
ßñìÿ, äóð! ßñìÿ, åé íÿñèìè-áàùàð!
Óéóéîð, éàðè-èøâÿêàð óéóéîð.
Äàëüàëàíäûãúà çöëôè-çÿððèíòàð,
Ñàðûéîð ïÿìáÿ ùöñíö àëòûí íóð.
Î ýþçÿë ÷þùðÿíèí ÿñèðè èêÿí,
ßúÿáà, ãûñãàíûðìûñûí áÿíäÿí?!
ßñìÿ, áèð äóð! Áûðàã, áûðàã óéóñóí
Íåâáàùàðûí øó íàçÿíèí ãûçûíû.
Þòöøÿí ãóøëàð! Èøòÿ ñèç äÿ ñóñóí!
Ñóñóí àðòûã! Øó Çþùðÿ éûëäûçûíû
Ñåéð åäèí èøòèéàãö ùÿñðÿò èëÿ,
Áó ýþçÿë ëåâùÿ ñîíðà äöøìÿç ÿëÿ.
Áó ÷è÷ÿêëèêäÿ, ñèç ÿìèí îëóíóç,
Áþéëÿ áèð ýöë éåòèøìÿìèø ÿñëà.
Êèì áèëèð! Äöøñÿ úÿííÿòÿ éîëóíóç,
Áóëóíóð áÿëêÿ áþéëÿ áèð ñèìà,
Áóëóíóð áÿëêÿ áþéëÿ áèð àôÿò!
Î äà øàéàíè-øöáùÿäèð, ÿëáÿò...
Ýöíÿø! Åé õèëãÿòèí ýþçÿë ýÿëèíè!
Óéóéîð èøòÿ íàçëû ùÿìøèðÿí!
Ñÿí äÿ äóð! Ñà÷ìà áèð çèéàëÿðèíè,
Ñÿí äÿ áèð àí è÷èí ÷ÿêèë, ýèçëÿí!
Áèð àç ÿéëÿí áóëóòëó äöíéàäÿ,
81
Ìàíå îëìà áó òèôëè-íåâçàäÿ.
Áÿñòÿðè-íàçû ùÿï ÷è÷ÿêëÿðäèð,
Îãøàéîð èøòÿ ýöë éàíàãëàðûíû,
Éåøèë îòëàð þïÿð äÿãèãÿäÿ áèð
Ïÿìáÿ, òîìáóë, ëÿòèô àéàãëàðûíû.
Àãûøûá ÿí êö÷öê ñóëàð õÿíäàí,
Íèííè ñþéëÿð î øóõ è÷èí ùÿð àí.
Óéóéîð... áèõÿáÿð øó âÿëâÿëÿäàð,
Øó ñÿôàñûç, âÿôàñûç àëÿìäÿí.
Óéóéîð... áàã íÿ õîø, ýöëÿð éöçö âàð,
Øàøûðûð øöáùÿñèç áó ùàëû ýþðÿí.
Øèìäè ðþ’éàäà êèì áèëèð, áó ìÿëÿê
Ùàíêè àëÿìäÿ ÿéëÿíèð ýöëÿðÿê.
Óéóéîð... ïÿê ñåâèìëè, ïÿê ìÿ’ñóì,
Áèð ÷îúóã ðóùè âàð øó ôèòðÿòäÿ.
Ùÿëÿ ðàñò ýÿëìÿìèø áó òàëåéè-øóì
Áþéëÿ áèð íàçÿíèíÿ õèëãÿòäÿ.
Ùöñíè-ìöòëÿã åíÿðñÿ éåð éöçöíÿ,
Ãîíàð àíúàã áóíóí ýöëÿð éöçöíÿ.
Óéóéîð... Îô! Åé áÿëàëû ýþíöë,
×ûðïûíûá äóðìà! Ñÿí äÿ ñóñ àðòûã,
Âóðìà, ñóñ! Èøòÿ ñóñäó ùÿì áöëáöë;
Äóð, ùÿéàòûì äà ýåòñÿ, äóð àçàúûã,
Óéóéîð ÷öíêè àøèíàéè-õÿéàë,
Óéóéîð ÷öíêè ãàéåéè-àìàë...
82
ÝÞÐÌßÄÈÌ
Áèëìÿäèì, óéäóì øó ìÿúíóí ýþíëöìöí ôÿðéàäèíÿ,
Åøãÿ äèë âåðäèì, áÿëàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ðóùè-ìÿúðóùóì ýþçÿëëÿðäÿí âÿôà áÿêëÿð éåíÿ,
Áÿí ùÿíóç ÿñëà úÿôàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ýþðìÿäèì ÿñëà äèêÿíñèç ýöë, ãàðàíëûãñûç èøûã,
Ùÿð âèñàëû äàèìà òÿ’ãèá åäÿð áèð àéðûëûã.
Ñþéëöéîðëàð: “Äàèìè çåâãè-ñÿàäÿò âàð”, éàçûã!
Ñåéð åäèá áîø èääèàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ýþðäöéöì ùÿð ìöçòÿðèá ñèìàéà äóéäóì ìÿðùÿìÿò,
Éàðà, ùÿì ÿüéàðà éàð îëäóì äà, ñåâäèì áèúèùÿò;
Àøèíà çÿíí åòäèéèì ùÿð éöçäÿ ùåéùàò!... Àãèáÿò
Áîø òÿìÿëëöãäÿí, ðèéàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ùÿð ìÿùÿááÿò áèð õÿéàíÿò, ùÿð ýöëöø áèð ùèéëÿäèð,
Ùÿð ñÿàäÿò ðóùó îãøàð ïÿê ñþíöê áèð øþ’ëÿäèð.
Áÿëêÿ âàð ñÿùâèì? Ôÿãÿò ýþðäöêëÿðèì ùÿï áþéëÿäèð...
Ýþðìÿäèì, ÿñëà áÿëàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
83
ÁßÍ ÈÑÒßÐÈÌ ÊÈ...
Áÿí èñòÿðèì êè, ýþçÿëëÿð, áöòöí ýþçÿëëèêëÿð
Óçàã-óçàã, ïÿê óçàã áèð öôöãäÿ ÿéëÿíñèí.
Óçàã âÿ èíúÿ òÿáÿññöìëÿðèëÿ øàìö ñÿùÿð
Ùÿéàòà íóðè-ñÿôà ñÿðïÿðÿê ÷è÷ÿêëÿíñèí.
Ýþçÿë ìÿëÿêñÿ... áóëóòëàðäà ýþé éöçöíäÿ éàøàð:
Óçàã, áÿøÿðäÿí óçàã áèð ìöùèòÿ ìàèë îëóð.
Óçàã, áÿøÿðäÿí óçàã, ýèçëè áèð ôÿçàéà ãîøàð;
Éàøàð ìÿëÿê êèáè, õîø áèð õÿéàëè-ìöüôûë îëóð.
ßâÿò, óçàãäà ñÿàäÿò âàð, åøãÿ ùþðìÿò âàð,
Éàãûí çÿùÿðëèäèð, àììà óçàãäà úÿííÿò âàð;
Óçàãäà âàð ÿáÿäèééÿò êè, áàøãà íå’ìÿòäèð.
Úèùàíû úÿííÿòÿ òÿøáèù åäÿð äÿ áèð øàèð,
Ýþçÿë áèð àôÿòè áÿ’çÿí ìÿëÿê ñàíûð, ñåâèíèð,
Ôÿãÿò ñÿàäÿòè - àëäàíìà, ïÿê ìöâÿããÿòäèð!
84
ÂßÐßÌËÈ ÃÛÇ
Ñàðû ýöë! Åé øèêÿñòÿ, ñîëüóí íóð!
Íè÷èí àëóäåéè-õÿéàë îëäóí?!
×åøìè-íàçûíäà áàøãà ðÿìç îãóíóð,
Ñþéëÿ, áèð ñþéëÿ, ñÿí íè÷èí ñîëäóí?!
Äöøöíöá äóðìà áþéëÿ èíúÿ, äÿðèí;
Èíúÿëèê éà äÿðèíëèê àôÿòäèð.
Íåðäÿ ÿââÿëêè òàòëû úèëâÿëÿðèí?
Áó íÿ ùàëÿò, íàñûë ãèéàôÿòäèð!?
Áÿí äèëÿðäèì êè, úöìëÿ çöââàðûí
Ñàíà ùÿìøèðåéè-ñÿôà äåéÿëÿð!
Íè÷èí àüëàð íèýàùè-áèìàðûí,
Ñÿíè ãîéíóíäà áÿñëÿìèøìè êÿäÿð?!
Àù... áèëìÿì íÿ ñåùð âàð ñÿíäÿ,
Ýþíöë àíúàã ñÿíèíëÿ íÿø’ÿ áóëóð.
Ñÿí ìÿëÿêñèí, òÿâÿððöì åòñÿí äÿ,
Éåíÿ ðóùóì ñÿíèí ÿñèðèí îëóð.
85
ÊÀÐÑ Âß ÎËÒÓ ßÒÐÀÔÛÍÄÀ
ÑßÁßÁÑÈÇ (!?) ÎËÀÐÀà ÀË×ÀÃÚÀÑÛÍÀ
ÃßÒË Âß ÉßÜÌÀ ÅÄÈËßÍ
ÌßÇËÓÌËÀÐ È×ÈÍ
Âåðèí!.. Âåðèí äÿ, ÿâÿò, ñóñäóðóí øó ôÿðéàäû,
Àìàí! ßñèðýÿìÿéèí ìÿðùÿìÿòëÿ èìäàäû.
Âåðèí! Âåðèí!.. Ýþçö éîëëàðäà áèð éûüûí áÿøÿðèí,
Íÿ ùåéðÿò, àù! ßñÿðñèçìè áóíúà àùö ÿíèí!?
Î ÷ûðïûíàí, ÿçèëÿí, ãÿùð îëóá ýåäÿí ôöãÿðà
Äåéèëìè? Éîãñà î ñèçäÿí äåéèëìèäèð ÿúÿáà!?
Î òèòðÿøèá-ìÿëÿøÿí éàâðóëàð íè÷èí ÷àáàëàð?
Íè÷èí éàíàð ÿëè ãîéíóíäà ìöçòÿðèá àíàëàð?
Î ãûç, ýÿëèí, î ñþíÿí ùèúëÿýàù, î éàñëû äöýöí,
Íÿäèð î ìÿíçÿðÿ? Áèð àí òÿñÿââöð åò äÿ äöøöí.
Òóùàô äåéèëìè!? Ùÿíóç èðìÿäÿí áàùàðè-öìèä,
Êÿôÿíëè ÷þëëÿðè àë ëàëÿëÿð ãûëàð òÿìúèä.
Î ãàðëû äàüëàðû òÿçéèí åäÿí ãûçûëýöëëÿð
Äåéèë úÿíàçÿ... áèðÿð õÿíäÿäèð, ùÿéàòà ýöëÿð.
Ýöëÿð áÿíè-áÿøÿðèí äóéüóñóç ñÿôèëëÿðèíÿ,
Ýöëÿð ùÿìèééÿòÿ áèýàíÿ ñÿíýäèëëÿðèíÿ.
Ýöëÿð ÿäàëÿòÿ, èíñàôà, ùàããà, âèúäàíà,
Ýöëÿð ùÿãàéèãè-Èíúèëÿ, ùþêìè-Ãóð’àíà,
Î ïàðÿ-ïàðÿ úÿñÿäëÿð äåìÿê áó ýöí ìÿñ’óä...
Ýÿìèðìÿç îíëàðû àðòûã áèð åùòèéàúè-ÿíóä.
Ôÿãÿò ãàëàíëàð, î áèêÿñëÿð — àù éà Ðÿááè!
Íÿ éàïñûí!? Èøòÿ ãîøàð úàíëû áèð úÿíàçÿ êèáè.
Ãîøàð çÿëàìè-ôÿëàêÿòäÿ àú, ñîëóã, áèùóø,
86
Ãîøàð öìèäè-ñÿàäÿòëÿ ìöçòÿðèá, ìÿäùóø.
Ãîøàð, ãîøàð äà àðàð áèð øÿðàðåéè-èìàí,
Àðàð çÿëàìè-ôÿëàêÿòäÿ øþ’ëåéè-âèúäàí.
Ôÿãÿò íÿ ÷àðÿ!? Ñþíÿð ùÿïñè, éîã öìèäè-íèúàò.
Ãóëàãëàð èøòÿ ñàüûð, êèìñÿ äèíëÿìÿç, ùåéùàò!..
ßâÿò, áóäóð áó ÷îáàíñûç ãîéóíëàðûí ùàëû,
Éàòàíëàðûí áóäóð ÿôñóñ, ùàëû, èãáàëû...
Àù, ÿâÿò, ùÿï äÿéèøäè ðóùè-áÿøÿð,
Ùþêì åäÿð øèìäè áàøãà ôÿëñÿôÿëÿð.
Ùàã, ÿäàëÿò, òÿáèÿò èøòÿ áó ýöí
ßáäè-ìÿçëóìà ãàðøû ïÿê êöñêöí...
Éàøàäàí êàèíàòû ãöââÿòäèð,
Ýöúñöçöí ùÿï íÿñèáè çèëëÿòäèð.
ßâÿò, àúèçëÿðèí úÿçàñû áóäóð,
Êèì êè, ìÿçëóì îëóðñà, çàëûì îäóð!
Ùÿï úèùàí ãàíëû áèð êèòàá ÿë’àí,
Áó, ôÿãÿò áèð ñÿùèôÿäèð îíäàí.
Ãîïóéîð ùÿð òÿðÿôäÿ áèí ôÿðéàä,
Ñåéð åäèí, èøòÿ ùÿð òÿðÿô áÿðáàä.
Êöððåéè-ÿðçè ãàïëàìûø ùÿéÿúàí,
Âåðèëèð ùÿð äÿãèãÿ áèð ãóðáàí.
Ïàòëûéîð ùÿð òÿðÿôäÿ áèð âóëêàí,
Øÿðãö ãÿðá èøòÿ ïöñêöðöð àë ãàí...
ßúÿáà, áóíúà ÷àðïûøàí, âóðóøàí,
Ãàí òþêÿí, úàí âåðÿí, ãîøàí, áîüóøàí,
Ìÿùâ åäÿí, ìÿùâ îëàí, êÿñèá-êÿñèëÿí,
Ãÿùð åäÿí, ãÿùð îëàí, ÿçèá-ÿçèëÿí,
Äöøöíöí áèð, íè÷èí, íè÷èí ÿúÿáà!?
Áó ãèéàìÿò íè÷èí îëóð áÿðïà?
Àíëàìûø ÷öíêè ùÿð íÿôÿð ìóòëàã,
Ãàëèá îëìàãäàäûð áó ýöí ùÿð ùàã.
Ùÿï äàìàðëàðäà èøòÿ ãàí úîøóéîð,
Ùÿïñè éàëíûç ùöãóã è÷èí ãîøóéîð.
Êèì êè, áèýàíÿäèð ùöãóãà, ÿâÿò,
87
Õàèí ÿëëÿðäÿ ìÿùâ îëóð ÿëáÿò.
Èøòÿ, ãàðøûíäàäûð ìèñàëû áó ýöí,
Ñÿíäÿ ýþç âàðñà ñåéð åäèá äÿ äöøöí!..
Áèñÿáÿá (?) ãÿùð îëàí çàâàëëûëàðûí
Ñàíà øàìèë äåéèëìè ùàëû éàðûí?
Éàøàìàã èñòÿñÿí ÷àëûø, ÷àáàëà,
Ðÿ’ä îëóá ýóðëà, áÿðã îëóá ïàðëà!
Éîãñà ôÿðéàäö íàëÿ çàèääèð,
Áèð ùÿãèãÿò áó: “ÿçìÿéÿí ÿçèëèð!..”
Íàõ÷ûâàí, êàíóíè-ÿââÿë, 1914
88
×ÎÁÀÍ ÒÖÐÊÖÑÖ
À÷ìàñûí ÷è÷ÿêëÿð, ýöëìÿñèí ýöëëÿð,
Þòöøìÿñèí øèðèí äèëëè áöëáöëëÿð,
Äÿðäèì ÷îãäóð, åëëÿð, åëëÿð, àé åëëÿð!
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ýþç éîëà äèêìÿêäÿí áàüðûì îëäó ãàí,
Áèð õÿáÿð éîã ùèëàë ãàøëû éàðûìäàí,
Éàðàëû ýþíëöìö îëìàç îãøàéàí,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ýöëìÿç, éöç áàùàð îëñà, ýöëìÿç éöçöì,
Éàðäàí áàøãà áèð ýþçÿë ýþðìÿç ýþçöì,
Ñàíêè àíàäàí àéðûëìûø þêñöçöì,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Þç éóðäóìäà áèð ãÿðèáäÿí ñå÷èëìÿì,
ßñèð êèáè áèð äîñò, áèð éàãûí áèëìÿì.
Úèùàí úÿííÿò îëñà áèð ëÿùçÿ ýöëìÿì,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ìÿúíóí ýþíöë Ëåéëàñûíû óíóòìàç,
Áàøãà áèð ýþçÿë äÿðäèìè óéóòìàç.
Áèð ìÿñÿëäèð: “Òÿðëàí éåðèí ñàð òóòìàç!”
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ýþé éöçöíäÿ ýþðöð-ýþðìÿç ùèëàëû,
89
Êå÷ÿð ôèêðèìäÿí éàðûìûí õÿéàëû,
Äÿðáÿäÿð ýþíëöìöí àðòàð ìÿëàëû,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Õàòèðÿ ýÿëäèêúÿ ìàâè ýþçëÿðè,
Ñöçýöí áàãûøëàðû, òàòëû ñþçëÿðè,
Äîëàøûðûì äàüû, äàøû, äöçëÿðè,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Éîñìà äèëáÿðèì äåéèëìèø ÿäàñûç,
Ïÿê íàçëûäûð, àììà äåéèë âÿôàñûç,
Íÿ ÷àðÿ!? Åøã ÿùëè îëìàç áÿëàñûç,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
90
ÄÖÍ Âß ÁÓ ÝÖÍ
Äöí ñÿàäÿòëÿ ïàðëàéàí ýþçëÿð
Øèìäè éÿ’ñö êÿäÿð íèñàð åéëÿð.
Äöí òÿùÿââöðëÿ ýöðëÿéÿí ñþçëÿð
Øèìäè áèð áàøãà ìàúÿðà ñþéëÿð.
Äöíêö õÿíäàí ýþíöë áó ýöí ñûçëàð,
Äöí ñþíÿí áèð ÿìÿë áó ýöí ïàðëàð.
Ìÿðùÿìÿòñèçäèð èøòÿ êþùíÿ ôÿëÿê,
Áÿøÿðèééÿòëÿ ÿéëÿíèð äàèì.
Áÿøÿðèééÿòëÿ ÿéëÿíèð ýöëÿðÿê...
Äöíêö ìÿùêóì îëóð áó ýöí ùàêèì,
Äöíêö áÿäáÿõò îëóð áó ýöí ìÿñ’óä,
Äöíêö ìÿñ’óä îëóð áó ýöí ìÿðäóä.
Áàøãà, ïÿê áàøãà øèìäè çåâãè-úèùàí,
Äöíêö ïåéìàíÿëÿðäÿ ãàí úîøóéîð.
Äöíêö ìÿ’ìóðÿëÿð áó ýöí âèðàí,
Äöíêö âèðàíÿëÿð áó ýöí ìÿ’ìóð...
Ùÿï ïîçóëìóø äà äöíêö ïåéìàíëàð,
Éåíè äîñò îëìóø ÿñêè äöøìàíëàð.
Éîã òÿáèÿòäÿ þéëÿ áèð ãöââÿò,
ßáÿäè, ùÿì äÿ ïàéäàð îëñóí.
Ùÿï äÿéèøìÿêäÿäèð áöòöí õèëãÿò,
Ùÿï äÿéèøìÿêäÿäèð ùÿéàòö ôöíóí,
Îëìàéàí âàðìû èíãèëàáà çÿáóí?
91
Âàðìû ñàðñûëìàç þéëÿ áèð ãàíóí?!
Ñåéð åäèí èøòÿ êàèíàòû áöòöí,
Äåâðèëèð ùÿð àäûìäà áèð ÿçÿìÿò,
Äèíëÿìÿç äöíêö ùàäèñàòû áó ýöí,
Ïàðëûéîð ùÿð äÿãèãÿ áèð ùèêìÿò.
Ùÿð ãàðàíëûãäà ÷ûðïûíûð áèð íóð,
Ùÿð ùÿãèãÿòäÿ áèð õÿéàë óéóéóð.
Áàêû, 1915
92
ÃÖÐÓÁß ÃÀÐØÛ
Éàíàð ðóùóì äÿìàäÿì, ðóùè-ìÿúðóùóì éàíàð, ñûçëàð,
Áöòöí àëÿì äÿéèøìèø ñàíêè, ùÿï ãÿñâÿòíöìà,
ìÿùçóí...
Áöòöí ÿòðàôû ñàðìûø áèð ìÿëàë; àüëàð, úèùàí àüëàð;
Ýþíöë ìÿùçóí, ùàâà ìÿùçóí, ýöíÿø ìÿùçóí, ñÿìà
ìÿùçóí...
Ýöíÿø, äèëáÿð ýöíÿø ñûéðûëñà éàëíûç ñèñëè ÷àðøàôäàí,
Îëóð çÿííèìúÿ ùÿð êÿñ, ùÿð ýþíöë áèð àí è÷èí õÿíäàí.
Ýöíÿø, ÿíýèí, íèùàéÿòñèç ôÿçàíûí íàçëû ñóëòàíû,
Íè÷èí? Áèëìÿì íè÷èí ÷ûãìàç î õÿëâÿòýàùè-èñìÿòäÿí?
Íè÷èí àôàãû ñàðìàç øþ’ëåéè-ùöñíè-çÿðÿôøàíû?
Íè÷èí ìÿùðóì åäÿð ùèññö õÿéàëû ôåéçè-ñþùáÿòäÿí?
“Íè÷èí? Áèëìÿì íè÷èí!?” äåðêÿí, àìàí éà Ðÿá, íÿëÿð
äóéäóì!?
Áóëóòëàð ñûéðûëûá íàýàù ìöäùèø áèð õÿáÿð äóéäóì:
Ýöíÿø, ùåéùàò!.. Î, ãÿùðèíäÿí ãûçàðìûø ãàíëû áèð ñèìà
Êè, ùÿð áèð íÿçðåéè-õóíèíè áèð äÿùøÿò áÿéàí åéëÿð.
ßâÿò, ùÿð íÿçðÿñèíäÿí áÿëëè áèð ÿñðàð, áèí ìÿ’íà;
Ãîïàí ùÿðáö âÿüàäàí ñàíêè éöç áèí ìàúÿðà ñþéëÿð,
Äÿìàäÿì ôûøãûðàí àòÿøëè, çÿùðàýèí äóìàíëàðäàí
Î ýöëýöí ÷þùðÿ ýóéà ñàðñûëûð, ìÿùúóá îëóð ùÿð àí.
ßâÿò, äàëüûí ýöíÿø, òóòãóí ýöíÿø ùàãñûç äåéèë, çèðà
Áöòöí éèðìèíúè ÿñðèí ìöñòÿáèä åâëàäû ùÿï àëèì...
ßâÿò, äàëüûí ýöíÿø, éîðüóí ýöíÿø ùàãñûç äåéèë, çèðà
93
Áöòöí éèðìèíúè ÿñðèí ìöñòÿèä åâëàäû ùÿï çàëèì...
ßéèëìÿçêÿí ìÿëÿê èíñàíà, îëìóø àãèáÿò øåéòàí,
Íÿäÿí øåéòàíà ÿáä îëñóí áó ýöí àëèíèæàä èíñàí!?
Úèùàí áèð ãÿòëýàù îëìóø, àìàí éîã çöëìö âÿùøÿòäÿí,
Áó èíñàí ìÿçáÿùèíäÿí êèìñÿ ÷ûãìàç, êèìñÿ
ãóðòóëìàç.
Áöòöí òàðèõè ùÿï ýþçäÿí êå÷èð òà áöä’è-õèëãÿòäÿí,
ßâÿò, áèð áþéëÿ ùöçíàâÿð, ÿëÿìïÿðâÿð áàùàð îëìàç.
Ýþíöëëÿð ãàí, ÷è÷ÿêëÿð ãàí, áöòöí ÷þëëÿð, ÷ÿìÿíëÿð
ãàí,
Äÿíèçëÿð ãàí, áóëóòëàð ãàí, ùàâà ãàí, èøòÿ ùÿð éåð ãàí...
Áþéöê áàøëàð äóìàíëàíìûø äà, àòÿø ïöñêöðöð ùÿð àí,
Ãûëûúëàð, ñöíýöëÿð, òîïëàð, òöôÿêëÿð ýöðëÿéèá ïàðëàð.
Íÿ èñòÿð áèð-áèðèíäÿí àíëàøûëìàç, ñàéüûñûç èíñàí!?
Îëóð ìÿ’ìóðÿëÿð âèðàí, ãîïàð àòÿøëè òóôàíëàð.
Ôÿãÿò áóíëàð, áó âÿùøÿòëÿð, áó äÿùøÿòëÿð íè÷èí áèëìÿì?
ßúÿá, õàëèìè èíñàôö ìöðöââÿòäÿí áöòöí àëÿì!?
Áó ãÿñâÿòëÿð íè÷èí áèëìÿì? “Íè÷èí? Éà Ðÿá, íè÷èí?”
äåðêÿí,
Ãîïóá áèð ñåéùÿ, ìöäùèø áèð ñÿäà, áèð íÿ’ðåéè-ùåé-ùåé!
Ùÿìÿí ñàðñûëäû ðóùóì, òöêëÿðèì öðïÿðäè äÿùøÿòäÿí;
Äÿìàäÿì éûëäûðûì, øèìøÿê ÷àãàð, ïàòëàðäû ïåéäÿðïåé,
Áó ãûçüûí ñåéùÿ ýóéà ýöðëÿéèá ñþéëÿðäè: - Åé ãàôèë!
Ôÿëàêÿòñèç ñÿàäÿò, ãàéüûñûç ðàùÿò äåéèë ãàáèë.
ßìèí îë, íåðäÿ äèðëèê âàðñà, ìöòëÿã îðäà ãàâüà âàð;
Áó áèð ãàíóíè-ùèêìÿò, ñèððè-õèëãÿòäèð êè, ìÿùâ îëìàç.
Áàñûá-êÿñìÿê, éàãûá-éûãìàã àçàëìàç, äàèìà àðòàð;
Áó áèð áàçè÷åéè-ãöäðÿò êè, áóíäàí êèìñÿ ãóðòóëìàç.
×àëûø ùÿï ãàëèá îë, ìÿðä îë! Áó, àéäûí áèð ùÿãèãÿòäèð:
“Úèùàí áèð íàçÿíèí äèëáÿð êè, éàëíûç ìÿðäÿ ãèñìÿòäèð...”
Ãîúóð, 1915
94
ÙßÐÁ ÈËÀÙÛ ÃÀÐØÛÑÛÍÄÀ
Åé îäëó øÿùïÿðèëÿ ñà÷àí çÿùðè-èíòèãàì!
Åé ùÿðá èëàùû! Åé ñûðûòàí êèíëè ÿæäÿùà!
Îëäóíñà áóíúà ãÿùðö ôÿëàêÿòëÿ øàäêàì,
Àðòûã áèòèð øó ñÿùíÿéè, åé ìöôòÿðèñ äÿùà!
Åíäèð øó ãàíëû ïÿðäÿéè, åé ðÿùíöìàéè-øÿð!
Åíäèð äÿ áèð ãÿäÿð íÿôÿñ àëñûí áÿíè-áÿøÿð.
Ñàðìûø áöòöí úèùàíû ùÿéàùóéè-äÿùøÿòèí:
Éàëíûç áÿøÿðìè ïÿíúåéè-ãÿùðèíäÿ ñàðñûëàí?
Ùàêèì ùàâàäà, éåðäÿ, ñó àëòûíäà âÿùøÿòèí,
Âÿùøèëÿðèí äÿ çöëìäÿí îëìàãäà áàüðû ãàí.
Ãàïëàíëàð èçòèðàá èëÿ ùÿð àí äèëÿð àìàí,
Ãàðòàëëàð èøòÿ åòìÿäÿ ùÿï òÿðêè-àøèéàí.
Åé øèääÿòö ãÿçÿá ñàâóðàí ùàìèéè-çÿôÿð!
Àðòûã éåòÿð, óñàíäû úèùàí, ñÿí äÿ áèð óñàí!
Òÿðê åò øó ãàíëû òîïðàüû, àðòûã ÷ÿêèë, éåòÿð:
Ùÿð êÿñ äèäèøìÿäÿí éîðóëóá, øèìäè ðóù à÷àí
Àçàäÿ áèð ùàâàäà ÷è÷ÿêëÿíìÿê èñòèéîð,
Ïÿê òàòëû áèð öìèäèëÿ ÿéëÿíìÿê èñòèéîð.
Øÿðð îëìàäûãúà õåéðÿ ãàâóøìàã ìÿùàë îëóð,
Ãÿñâÿòëè, ñèñëè ùÿð ýåúÿäÿí áèð ýöíÿø äîüàð.
Ùöððèééÿò þéëÿ íàçëû áèð àôÿò êè, ïÿê âÿãóð,
Ãàí àãìàäûãúà êèìñÿéÿ ýöëìÿç î èøâÿêàð.
Çàòÿí áó, êþùíÿ éóðäóìóçóí êþùíÿ àäÿòè,
95
Ùÿð òàíðûíûí ãàí è÷ìÿéÿ âàð ùöñíè-ðÿüáÿòè.
Çöëìÿò äàüûëäû, çöëìö ôÿñàä îëäó ïàéèìàë,
Ùÿð éåðäÿ ñàíêè ùàããö ÿäàëÿò ýöëöìñöéîð.
Àë áàéðàüûí ãàíàòëàðû àëòûíäà, ïöðìÿàë
Ùÿð ÷þùðÿ, ùÿð äîäàã ñà÷ûéîð ëÿì’ÿ-ëÿì’ÿ íóð.
Ùöððèééÿò? Àù, î áÿíúÿ ôÿãÿò òàòëû áèð õÿéàë...
Äöíéàäà âàðìû ùöðð, ÿúÿáà? Èøòÿ áèð ñóàë!...
Áàêû, 17 íèñàí, 1917
96
ÈØÒß ÁÈÐ ÄÈÂÀÍßÄßÍ ÁÈÐ ÕÀÒÈÐß
“Ñÿí íÿñèí? Êèìñèí?” äåéÿí àðèôëÿðÿ
Àðãàäàøëàð! Ñîðìàéûí, ùè÷ ñîðìàéûí!
Ñûçëàéàí áèð ãÿëáÿ àòÿø âóðìàéûí!
Ñîðìàéûí, àðèôëÿð! Åé ôÿðçàíÿëÿð!
Àíëàìàç äÿðä ÿùëèíè áèýàíÿëÿð.
Ñîðìàéûí ÿñëà, êèìèì áÿí? Éà íÿéèì?
Øèìäè áÿí áèð ãàéüûñûç äèâàíÿéèì.
Èøòÿ ýþíëöì áèð éûãûã âèðàíÿäèð,
Ùÿð íÿ ñþéëÿðñÿì áöòöí ÿôñàíÿäèð.
“Áÿí íÿéèì?” Êÿíäèì äÿ áèëìÿì, âàç êå÷èí!
Ñÿí íÿñèí? Áîø áèð ñóàë èíñàí è÷èí.
Áèð ìöÿììàäûð êè, “áÿíëèê” - ùÿëë åäÿí
Éöêñÿëèð ëàùóòà ôÿðòè-íÿø’ÿäÿí.
Áÿí ùè÷èì, ùè÷äÿí ÷ûãàí ùè÷äèð ôÿãÿò,
Çÿíí åäÿðñÿì ñèçäÿ äÿ éîã ìÿ’ðèôÿò.
Ýþç-ãóëàã - ýþðìÿê, åøèòìÿê àëÿòè,
×îã çàìàí àëäàòìûø èíñàíèééÿòè.
Ùÿð íÿ ýþñòÿðñÿì, íÿ ñþéëÿðñÿì ñèçÿ,
Å’òèáàð åòìÿçñèíèç ùè÷ áèð ñþçÿ.
×öíêè áÿí äèâàíÿ, ñèç ãàôèëñèíèç,
Äèëñèçèì áÿí, éîã ñèçèí äÿ ùèññèíèç.
Ñþùáÿòÿ ìàèëñÿíèç, äèêñèíìÿéèí!
Äèíëÿéèí! Àù, ÿôâ åäèí, èíúèíìÿéèí!
×öíêè àíëàøìàã äåéèëäèð ïÿê ãîëàé,
Ëàéëàëàéëàé, ëàéëèëàéëàé, ëàéëàëàé.
Áèð çàìàíëàð áÿí ÿíèñè-éàð èäèì,
97
ßùëè-ìÿ’íà, ìÿùðÿìè-ÿñðàð èäèì.
Ýöëøÿíè-âÿùäÿòäÿ ùÿï øàìö ñÿùÿð
Ñåéð åäÿðäèì ãàéüûñûç, àçàäÿñÿð.
Áèõÿáÿðäèì... ñåçìèéîðäóì õèëãÿòè,
Áèëìèéîðäóì ÷öíêè ìåâúóäèééÿòè.
Ùè÷ëèê, àù... ÿí õîø äÿìè-ñÿìòö ñöêóí,
Áèð ýþçÿë úÿííÿòäè, ùåéùàò!.. ßí çÿáóí,
ßí äÿíè áèð ùèññ, ÿâÿò áèð êîð áóüà,
Ðóùóìó éîãëóãäàí àòìûø âàðëûüà.
Áèð çàìàí áàãäûì êè, éîã íóðö ñÿôà;
Áèð êö÷öê ìÿùáÿñäÿéèì: çöëìÿòíöìà...
×ûðïûíûá äóðäóì, ôÿãÿò éîã ãóðòóëóø,
Ãÿøø îëóá ãàëäûì ùÿìÿí, áèòàáö ùóø.
Ñÿññèç, öíñöç àüëûéîðäóì ìÿñòè-õàá;
Íàýÿùàí áèð ñåéùÿ, áèð ìöäùèø õèòàá:
“Ãàëã! Åé èíñàí îüëó, ãàëã!” ÿìð åéëÿäè,
Ñàðñûëûá áåéíèì ùÿìÿí ñÿðñÿìëÿäè.
“Âàé!” äåéèá áèðäÿí áàüûðäûì, çàð-çàð,
Û÷ãûðûá ùÿï ñûçëûéîðäóì áèãÿðàð.
Ñîíðà ýþðäöì áàøãà áèð àëÿìäÿéèì,
Áèð éûüûí èíñàí è÷èí ÿéëÿíúÿéèì.
Ùÿïñè õöððÿì, ùÿïñè ïöðâÿúäö òÿðÿá,
Àíëàìàçäûì áÿí, íÿäèð, àéà, ñÿáÿá?!
Àüëàìàãäàí ãàëìàìûøäû áÿíäÿ ùàë,
Áèð êö÷öê ìÿúíóí èäèì ïÿæìöðäÿùàë.
Îíëàð àììà ýàù ýöëÿð, ýàù ÿéëÿíèð,
Áÿí ñöêóò åòäèêúÿ äóðìàç, ñþéëÿíèð.
Íèííè ñþéëÿðëÿðäè ýàù àðàì èëÿ,
Áÿ’çÿí îãøàðëàðäû ùÿï ïöðâÿëâÿëÿ.
Êå÷äè àç-÷îã, áÿí äÿéèøäèì áöñáöòöí,
Òàëåéè-ìÿíùóñóìà äîüìóøäó ýöí.
Àüëàìàçäûì, øèìäè ïÿê äèëøàä èäèì,
Ãàéüûñûç, àçàäÿ áèð íåâçàä èäèì.
Ùÿð íÿ ýþðñÿì çåâã àëûðäûì áèëìÿäÿí,
Éàð èäèì ùÿì éàðà, ùÿì ÿüéàðà áÿí.
Ñàíêè áèð úÿííÿò êÿñèëìèø êàèíàò,
98
Áàøëàìûø àðòûã ìöíÿââÿð áèð ùÿéàò.
Äàèìà ìÿñ’óäö ôÿððöõáàë èäèì,
Äàèìà õîøáèí èäèì, õîøùàë èäèì.
Èøòÿ áèð ìÿ’ñóì èäèì, àçàäÿñÿð,
Ó÷ìàã èñòÿðäèì ìöçÿôôÿð, íÿø’ÿâÿð.
Àíáààí áóëäóãúà áÿí íÿøâö íöìà,
Ðóùóìó ãàïëàðäû áèòìÿç áèð ñÿôà.
Àðòûéîðäó þìðÿ ùÿð ýöí ðÿüáÿòèì,
×öíêè áèïàéàí èäè ùöððèééÿòèì.
Ãàéüû áèëìÿç áèð ÷îúóãêÿí, íàýÿùàí
Ôèêðèìè úÿçá åòäè äèýÿð áèð úèùàí.
Êÿñáè-èðôàí åòìÿéÿ ÿçì åéëÿäèì,
Åëìÿ ãîøäóì, ùÿð íÿ äóéäóì, áÿëëÿäèì.
Ðóùè-ìÿ’ñóìàíÿì îëìóø äÿðáÿäÿð,
Ôÿçë è÷èí ùÿð ëÿùçÿ éöêñÿëìÿê äèëÿð.
Èñòÿìÿçäèì ðàùÿò, àðòûã áèãÿðàð,
×ûðïûíûðäûì ðóçö øÿá ïÿðâàíÿâàð.
ßëäÿ êÿñêèí áèð ñèëàù îëìóø ãÿëÿì,
Ôèêðèìÿ ùþêì åéëèéîðäó äÿìáÿäÿì.
Ùÿð íÿ ýþðñÿéäèì ìÿðàãàâÿðäè ùÿï,
Ìöòëÿãà äóðìàç, àðàðäûì áèð ñÿáÿá.
Àðòàðàã ôÿçëö êàìàëûì àíáààí,
Éöêñÿëèðäèì, éöêñÿëèðäèì äóðìàäàí.
Ôèêðèìè èøüàë åäÿí ùÿð áèð õÿéàë,
Ðóùóìó åéëÿðäè èëãà áèí ñóàë;
Êÿøô è÷èí ñÿðñÿì ýþíöë ìÿôòóí èäè,
Êèì îíó ùÿëë åòñÿ ßôëàòóí èäè.
×ûðïûíûðäûì äàèìà èðôàí è÷èí,
Ùè÷ ñàíûðäûì þìðö áèð íàäàí è÷èí.
Ìÿëúÿ’èì îëäóãúà ìÿêòÿá, ìÿäðÿñÿ,
Ãÿëáèìÿ ýÿëìÿçäè ùè÷ áèð âÿñâÿñÿ.
Çåâã àëûðäûì ìÿñúèäö ìåéõàíÿäÿí,
Ôåéç àëûðäûì àãèëö äèâàíÿäÿí.
Ñà÷ìà áèð äÿôòÿð÷ÿ, ñÿðñÿì áèð êèòàá,
Ðóùóìó åéëÿðäè äàèì ùèññèéàá.
Ôÿçëö èðôàí ÿùëèíÿ ùåéðàí èäèì,
99
Åëì è÷èí áàøäàí êå÷ÿð èíñàí èäèì.
Êàèíàòè-åëì, î áèð äèëáÿð ùÿéàò,
ßí ìöãÿääÿñ áèëäèéèì áèð êàèíàò...
Åëì, ÿâÿò, ïÿê ñåâäèéèì äèëäàð èäè,
ßí ýþçÿë áèð éàðè-ÿôñóíêàð èäè.
Åëìÿ âåðìèøäèì ýþíöë àðèôìèñàë,
Áèëìèéîðäóì áàøãà àëÿì, áàøãà ùàë.
Áèëìèéîðäóì ãÿì íÿäèð, ñåâäà íÿäèð,
Áèëìèéîðäóì àøèãè-ðöñâà íÿäèð.
Âàðäû òÿê áèð ùÿìäÿìèì: ôÿçëö êàìàë,
Âàðäû òÿê áèð ìóíèñèì: ÿðáàáè-ùàë.
Ùÿï ÷àëûøìàã, óüðàøûá äóðìàãëà áÿí,
Ãîøäóðóðäóì ôèêðèìè ùèññ åòìÿäÿí.
Àãèáÿò, áèð ýöí éîðóëäóì, èíëÿäèì;
Ñîíðà êöñêöí ðóùóìó ùÿï äèíëÿäèì;
×îã äöøöíäöì, ÷îã äàøûíäûì, áèð çàìàí
Ýóøåéè-öçëÿòäÿ òóòäóì àøèéàí.
Åòìÿäèì èíñàíà àðòûã å’òèáàð,
Àäÿì îüëóíäàí ôÿðàð åòäèì, ôÿðàð.
Áÿíúÿ ìÿðäóä îëäó ùÿð äÿôòÿð, êèòàá,
Ùÿï òÿôÿêêöðäÿí îëóðäóì çåâãèéàá.
Áèëäèéèì ùÿð áèð ùÿãèãÿò ÿñêèäè,
Áàøëàäûì òÿìéèçÿ ùÿð íèêö áÿäè.
Ýþðäöéöì ùÿð øåéäÿ áèð ìÿ’íà àðàð,
Èúòèùàä åòìÿê äèëÿðäèì áèãÿðàð.
Àðòûéîðêÿí èçòèðàáûì àíáààí,
Õåéëè äàëäûì... áèð äÿ áàãäûì, íàýÿùàí
ßñêè áöòëÿð ãàëìàìûø, ùÿï ãûðìûøûì,
Ó÷ìóø ÿãëèì, áöñáöòöí ÷ûëäûðìûøûì.
Ýþçëÿðèìäÿí ãàëäûðûëìûø ïÿðäÿëÿð,
Áàãäûì, àüëàð ýþðäöéöì ùÿð øåé ýöëÿð.
Ùåéðÿòèìäÿí áÿí äÿ ýöëäöì, àãèáÿò,
Ýþçëÿðèì ýþðäöì éàøàðìûø áèúèùÿò.
Òöêëÿðèì öðïÿðäè, ùÿï ñÿðñÿìëÿäèì,
Áàãäûì, àðòûã áàøãà áèð àëÿìäÿéèì;
Ñû÷ðàéûá áåéíèìäÿ ãàí âóëêàí éàïàð;
100
Ýàù åíÿð ãÿëáèìäÿ áèð òóôàí éàïàð.
Áÿíúÿ ùÿï ìàùèééÿòè-ÿøéà áöòöí
Áàøãà ðÿíý àëìàãäàäûð ýóéà áó ýöí.
ßñêè ùèññèééàò ÿçèëìèø ñÿðáÿñÿð,
ßñêè “áÿí”äÿí ùè÷ áóëóíìàç áèð ÿñÿð.
Ùÿð ùÿãèãÿò ñàíêè þëýöí áèð õÿéàë...
Ùþêì åäÿð ðóùóìäà àðòûã áàøãà ùàë.
Áÿíúÿ, õèëãÿò øèìäè áèð ÿôñàíÿäèð,
Êèì êè, ùÿëë åòìÿê äèëÿð, äèâàíÿäèð.
Áèð îéóíúàãäûð úèùàí áàøäàí-áàøà,
Ãàôèë èíñàíëàð äà áÿíçÿð ñÿðõîøà.
Ñÿíäÿëÿð ùÿð êÿñ ÿìÿëñèç, ãàéüûñûç,
Ùÿïñè êÿíäèíäÿí õÿáÿðñèç, ñàéüûñûç.
Ñþéëÿøèðëÿð, àíëàøûëìàç ñþçëÿðè,
Ùÿï áàãàðëàð, ýþðìÿç àììà ýþçëÿðè.
Äàèìà ìèñêèí, äöøöíìÿç, ñÿðñÿðè...
Áèð ÷öðöê õóëéàéà ùåéðàí ÿêñÿðè.
Ýàù öáóäèééÿò åäèá éûëäûçëàðà,
Ýàù ÿéèëìèøëÿð äèëàðà ãûçëàðà.
×îã çàìàí ìÿüëóá îëóá áèð ùåéâàíà,
Òàíðû çÿíí åòìèø, òàïûíìûøëàð îíà.
Áþéëÿ, ýÿìñèç áèð éûüûí ìÿðêÿá êèáè,
Îòëóéîðêÿí... èøòÿ - ìÿñëÿê ìþâúèáè
Ôûðëàìûø ìåéäàíà áèð ãà÷ äàùèéÿ,
Êîðëàðû èðøàä è÷èí ýÿëäèê äåéÿ.
Êÿøô åäèá éîãëóãäà áèð ìåâúóäè-ùàã,
Áèðäèð, å’ëàí åòäèëÿð, ìÿ’áóäè-ùàã.
Áèðäèð, àììà ùþêì åäÿð ùÿð áèð øåéÿ,
Ùÿì äÿ ÿñëà áÿíçÿìÿç ùè÷ êèìñÿéÿ.
Õÿëã åäÿð, ùÿì ìÿùâ åäÿð, ïÿê ìöãòÿäèð...
×öíêè ùÿð áèð ãöââÿòèí ôåâãèíäÿäèð.
Ùþêì åäÿð, ñþéëÿð, îíóí èëùàìèíÿ
Âàãèô îëìàç àúèç èíñàíëàð... éåíÿ
Äóéñà áèð øåé, ùÿï î äàùèëÿð äóéàð,
Ñîíðà îíëàð õÿëãè åéëÿð ùèññÿäàð.
Õÿëã, õàëèãäÿí óçàã, ùÿì áèõÿáÿð,
101
Éàëíûç îíëàð ÿìð åäÿð, éà íÿùé åäÿð.
×öíêè îíëàð ïÿê éàãûí öëâèééÿòÿ,
Ùÿì äÿ ïÿê ëàéèã õèòàáè-ãöäðÿòÿ;
Ïàðëàìûø ùÿð êèìäÿ ÿíâàðè-äÿùà,
Àëÿìè-ÿñðàðà îëìóø àøèíà.
Èøòÿ îíëàð, ùÿð áèðè áèð ãÿùðÿìàí,
Ùÿï ÷àëûøìûø äóðìàäàí, ñàðñûëìàäàí.
Áèð äöýöí... îíëàðúà ùÿð áèð òÿùëèêÿ,
Ùÿïñè îëìóøëàð ôÿäà áèð ìÿñëÿêÿ.
Ùÿïñèíèí àìàëû áèð, ÿôêàðû áèð,
Ùÿïñèíèí èãáàëû áèð, èäáàðû áèð.
Ùÿïñè éàëíûç áèð ùÿãèãÿò àøèãè,
Ùÿïñè áèð âèúäàíëà äèíëÿð õàëèãè.
Ùÿïñèíèí ãÿëáèíäÿ áèð ñåâäàñû âàð,
Ùÿïñè Ìÿúíóí, ùÿïñèíèí Ëåéëàñû âàð.
Ùÿïñèíèí ðóùóíäà áèð úÿííÿò ýöëÿð,
Ùÿïñè øÿôãÿò áÿñëÿð, öëâèééÿò äèëÿð.
Àüëàìûøëàð ùÿïñè èíñàíèééÿòÿ,
Õàäèì îëìóøëàð áöòöí áèð íèééÿòÿ.
Ïàðëàìûø ùÿïñèíäÿ áèð ùàã øþ’ëÿñè,
Õåéðÿ ìóíèñ, øÿððÿ äöøìàí úöìëÿñè.
Ùàãäàí àëìûø ùÿïñè èëùàìàòûíû,
Äèíëÿìèø ùÿì êÿíäè ùèññèééàòûíû.
Ùÿð êÿñ èíøàä åéëÿìèøäèð áèð êèòàá,
Òà êè, èùçàð åéëÿñèí áèð èíãèëàá.
Áàøãà áèð “áÿíëèê” àðàðêÿí ùÿð áèðè,
Óéìàç îëìóø áèð-áèðÿ ÷îã ñþçëÿðè.
Èøòÿ ùÿð äàùèäÿ âàð áèð å’òèéàä,
Éàí áàãûá òÿãëèäÿ, åéëÿð èúòèùàä.
Ïÿê òÿáèèäèð êè, ùÿð ñàùèáùöíÿð
Áèð òÿúÿääöä, áèð õöñóñèééÿò äèëÿð.
Ýÿð÷è àç-÷îã áèð-áèðèíäÿí ôÿðãè âàð,
Èøòÿ îíëàð ùÿïñè áèð øàùðàù àðàð.
Äèíëÿéèá ÿñëàôû ùÿï ôèêð åòäèëÿð,
Ýþñòÿðèá ÿõëàôà áèð éîë, ýåòäèëÿð.
Ñîíðà, ëàêèí ñîíðà ïÿê ÷îã ñöðìÿäÿí,
102
Ôûðëàéûá ìåéäàíà áèð ÷îã ðàùçÿí,
Îíëàðûí ôèêðèíäÿ áóëìóøëàð òÿçàä;
Ùÿð áèðè áèð éîëäà åòìèø èúòèùàä.
Áèð-áèðèíäÿí õÿëãè èñòèêðàù è÷èí
Ùÿð áèðè áèð äöðëö îëìóø õóøÿ÷èí.
Áèð éûüûí ÿôñàíÿ, áèí ëàôö ýÿçàô
Óéäóðóá ùÿð êÿñ ÷ûãàðìûø èõòèëàô.
Ùÿð áèðè áîø áèð õÿéàë àëìûø ÿëÿ,
Óüðàøûá äöíéàéà ñàëìûø âÿëâÿëÿ.
Àéðûëûá áèð ìöðøèäèí ïåéðÿâëÿðè,
Àéðû ìÿçùÿáëÿð ÷ûãàðìûø; ùÿð áèðè
Áèð éûüûí áþùòàíëàð èúàä åéëÿìèø,
Ïèðèíÿ ùÿçéàíëàð èñíàä åéëÿìèø.
Àíëàìàç, êîð õàëãû ãàíäûðìûø áöòöí,
Ùÿð íÿ ãóñìóø, ùÿï èíàíäûðìûø áöòöí.
Ãöááÿ éàïìûøëàð êö÷öê áèð ùÿááÿéè,
Ñþéëÿìèø: “ùàã áÿíäÿ...” ùÿð êöëõàíáÿéè.
Ùàêèì îëìóøëàð áöòöí èçàíëàðà,
Ùÿð êÿñ óéìóøäóð î áèâèúäàíëàðà.
Ôèðãÿëÿð òÿøêèë åäèëìèø àíáààí,
Îëìàìûø ÿñêèê íèçà ùè÷ áèð çàìàí.
Èçëÿéèá ùÿð ôèðãÿ ÷ûãìàç áèð ÷ûüûð,
Áèð äöýöí-äÿðíÿê ãóðóëìóø çûðùàçûð.
Ùÿð êÿñ óéìóø êÿíäè ñÿðñÿì ôèêðèíÿ,
Äöøìàí îëìóø ÷îãëàð þç ùÿìôèêðèíÿ.
Åéëÿìèø ùÿð êÿñ òÿñÿââöð ãàéÿñèç,
Áàøãà éîë, áèð áàøãà õàëèã, áàøãà èç.
Ùÿð êÿñ àëäàíìûø äà ñàïìûø áèð éàíà,
Áèí ÷åøèä áöòëÿð éàïûá òàïìûø îíà.
Ùÿð êÿñèí ðóùóíäà áèð õàëèã ýöëÿð,
Þéëÿ áèð õàëèã êè, õÿëã åòìèø áÿøÿð.
Ïÿê òóùàô!.. Áèð ôèðãÿ äèýÿð ôèðãÿíèí
Õàëèãèíäÿí äèêñèíèá îëìàç ÿìèí.
Ùàëáóêè, ùÿð êÿñúÿ ùàã áèð, òàíðû áèð...
Éà áó ñÿðñÿìëèê, áó àçüûíëûã íÿäèð?!
Áèð éûüûí èíñàí àðàð çöëìÿòäÿ íóð,
103
Áèð éûüûí: ùàã áèçäÿäèð, ñþéëÿð äóðóð.
Áèð ýöðóù åéëÿð ïÿðÿñòèø âÿùäÿòÿ,
Áèð ýöðóù åéëÿð òÿìÿëëöã êÿñðÿòÿ.
Ùÿð êÿñ àðòûã èçëÿéèá áèð éîë ýåäÿð,
ßéðè, äöç, ÷èðêèí, ýþçÿë - èìàí åäÿð.
Úàùèë - àðèô, áèð ÷îáàí - áèð ôåéëÿñóô
Êÿíäèíè ñàíìàãäà... ÿðáàáè-âöãóô.
Ùÿð êèì ÿââÿëäÿí èíàíìûø ùÿð íÿéÿ,
Áèð äÿ ðàì îëìàç î äèýÿð áèð øåéÿ.
Ùàã òÿúÿññöì åòñÿ áèðäÿí ùÿïñèíÿ,
Òóòäóüóíäàí êèìñÿ âàç êå÷ìÿç éåíÿ.
×öíêè ïÿê ýöúäöð óíóòìàã êå÷ìèøè,
Ùÿì äöøöíìÿê èñòÿìÿç áèð ÷îã êèøè.
Ùþêì åäÿð “ìàçè” áöòöí âèúäàíëàðà,
“ßñêèëèê” åéëÿð íöôóç èçàíëàðà.
ßñêè àäÿòëÿð áèðÿð çÿíúèð îëóá,
Äÿìáÿäÿì åòìÿêäÿ òÿñõèðè-ãöëóá.
Ñîðñàëàð: äöíéàäà êèìäèð ùþêìäàð?
Áÿí äåðèì: þëìöøëÿð, þëìöø äóéüóëàð.
Áèð ùÿãèãÿòäèð áó... âàðñà øöáùÿíèç;
Òà ÷îúóãëóãäàí íÿ þéðÿíìèøñÿíèç,
Ùÿð íÿ éàä åòìèøñÿíèç äöí éà áó ýöí,
Ãÿëáèíèçäÿí ùÿï ñèëèí áèð-áèð áöòöí:
Âàëèäåéí àüóøó, ìÿêòÿá, ìÿäðÿñÿ,
Ãîðãó, öììèäö òÿâÿêêöë, âÿñâÿñÿ.
Å’òèãàä, ÿõëàãö àäÿò, ùÿð íÿ âàð,
Ùÿï êþêöíäÿí ãàëäûðûí äèâàíÿâàð...
Ùÿï ãûðûí, ùÿï ÷åéíÿéèí, ùÿï ìÿùâ åäèí!
Ùè÷ çÿðÿð éîã, áèð ìöâÿããÿò ñÿùâ åäèí!
Ñÿùâèíèçäÿí òà êè äîüñóí øöáùÿëÿð,
Ùÿï ñå÷èëñèí ùàããö áàòèë, õåéðö øÿð.
Èøòÿ áèð ìåéäàí êè, èñòÿð ãÿùðÿìàí,
Ùÿð êèìèí âàð ìåéëè, åòñèí èìòèùàí.
Åòñÿíèç áèð áþéëÿ úöð’ÿò, øöáùÿñèç,
Ãàðøûíûçäàí ïÿðäÿëÿð ãàëãàð òÿìèç.
104
Áèð äÿ àëäàíìàçñûíûç ùÿð êàùèíÿ,
Ôèêðè ÷àëäûðìàçñûíûç ùÿð õàèíÿ.
Áàøëàéûá àðòûã ìöíÿââÿð áèð ùÿéàò,
Ìÿùâ îëóð ùÿï ÿñêè, þëýöí êàèíàò.
Êþùíÿ ìåâùóìàòà éîë âåðìÿçñèíèç,
Ùàããû äèíëÿð, áàøãà øåé ýþðìÿçñèíèç.
Ñåéð åäèá èíñàíëàðûí ÿô’àëûíû,
Ôèêðèíè, àìàëûíû, ùÿð ùàëûíû,
Ùåéðÿò åéëÿð, äàèìà àüëàðñûíûç,
Äàèìà àüëàðñûíûç, ñûçëàðñûíûç;
Ùàëûíûç ÿíçàðû úÿëá åéëÿð áöòöí,
Ñåéð åäÿíëÿð ùÿï ýöëöìñÿðëÿð áöòöí.
×öíêè Ìÿúíóí çÿíí åäÿð ùÿð êÿñ ñèçè,
Êèìñÿ äÿðê åòìÿç ôÿãÿò Ëåéëàíûçû.
Êèìñÿäÿí ýÿëìÿç êþìÿê ùè÷ áèð çàìàí,
Öðêÿðÿê ñèçäÿí ãà÷àð éåêñÿð úèùàí.
Ñèç äÿ áèïÿðâà îëóá ìÿðäöìýèðèç,
Íåðäÿ èíñàí ýþðñÿíèç öðêÿðñèíèç.
ßðçè-äèäàð åòñÿ ñèçëÿðäÿí áèðè,
Ýþñòÿðèá ùåéðÿòëÿ áèð ÷îã ñÿðñÿðè,
Õàëãà ñþéëÿðëÿð: “Ãà÷ûí áóíäàí, àìàí!
Øàðëàòàíäûð, øàðëàòàíäûð, øàðëàòàí!
Ñþçëÿðè ùÿï ñà÷ìà... éîã ìÿ’íà, ôèëàí,
Ùÿï éàëàíäûð, ùÿï éàëàíäûð, ùÿï éàëàí...”
Èøòÿ äèããÿò ëàçûì... åé ÿðáàáè-ùàë!
Èìòèùàí èñòÿð, íÿ ëàçûì ãèëöãàë.
Áèð úÿñàðÿòäèð áó... èãäàì åòñÿíèç,
Áþéëÿ áèð àçàäÿ éîëäàí ýåòñÿíèç,
Ñèç äÿ áèð ìÿúíóí îëóá àüëàðñûíûç;
Áÿí íÿéèì? Éàõóä êèìèì, àíëàðñûíûç;
ßí íèùàéÿò, ùÿð ùÿãèãÿò áÿëëÿíèð,
Ùàã íÿäèð? Íÿéìèø? Íèùàéÿò áÿëëÿíèð.
Þíúÿ “áÿíëèêäÿí” òÿúÿððöä ãûëìàéàí,
Êÿíäè íÿôñèíäÿí óçàãäûð ùÿð çàìàí.
Êèì êè, ÿãë èñòÿð, î, ìÿúíóí îëìàëû;
Ùÿð ôÿëàêÿò ýÿëñÿ ìÿìíóí îëìàëû;
105
Éîãñà ýåâøÿê, äóéüóñóç, áîø áèð áåéèí,
Ñèððè-õèëãÿòäÿí íÿ àíëàð, ñþéëÿéèí!?
Úàíëû ìåééèòëÿðúÿ çîð èäðàêè-ùàã,
Ýþðìÿç ÿ’ìà, äîüñà ùÿòòà áèí øàôàã.
Íóðè-ùàã áèð ÷þùðÿäèð, äàèì ýöëÿð,
Äÿðêäÿí àúèç ôÿãÿò áèýàíÿëÿð.
Äÿðê åäÿíëÿð ìöòëÿãà ìÿúçóá îëóð,
Ôÿðòè-åøãèíäÿí ùÿìÿí, èëëÿò áóëóð.
×ûëäûðûá ñÿðñÿìëÿð, àüëàð, ùÿì ýöëÿð,
Áàøãà áèð àëÿìäÿ ðÿãñ åòìÿê äèëÿð.
Òÿðê åäèá úàíàíà áèõóä úàíûíû,
Ùÿï àðàð ìÿ’øóãåéè-âèúäàíûíû.
Áèãÿðàð èñòÿð ñàðûëñûí áîéíóíà,
Íàýàù àíëàð: éàðû ýèðìèø ãîéíóíà.
Ðóùà àðòûã áàøãà öëâèééÿò ýÿëèð,
Àëÿìè-ëàùóòà ãàëãàð, éöêñÿëèð.
Éöêñÿëèð, ÿíýèí ôÿçàëàðäàí àøàð,
ßðøè-èñòèüíàäà áèïÿðâà éàøàð.
Òÿøíåéè-èðôàí èêÿí äÿðéà áóëóð,
Ìåâò àðàðêÿí çèíäåéè-úàâèä îëóð.
Òèôëèñ, 1912
106
ÓÍÓÒÓËÌÓØ ØÅÉËßÐ
107
108
ÅÉ ÐÓÙÈ-ÏÖÐÑÖÊÓÍ!..
Åé áÿíëèéèìäÿ ùàêèì îëàí ðóùè-ïöðñöêóí!
Åé ðóùè-ìöíôÿèë! Ñÿíè ýþðäöêúÿ ùÿï çÿáóí;
Ýþðäöêúÿ äàèìà ñÿíè ñÿðýÿøòåéè-çöíóí,
Ùÿï âàðëûüûì ùàìàí îëóéîð ñàíêè òàðöìàð.
Ñÿí áÿõòèéàð èäèí î çàìàíëàð êè, áöñáöòöí
Áèð øå’ðö çåâã è÷èíäÿ éàøàðäûí... Ôÿãÿò áó ýöí,
Áàã, çèøòáèí îëóá äà íÿ áóëäóí? Áèð àç äöøöí!
Ùÿï êàèíàòà ãàðøû íÿäèð áóíúà èüáèðàð?
Ùÿð øåé ñÿíèí ýþçöíäÿ áèð ÿôñàíÿ, áèð éàëàí...
Áèð àëäàíûø äåìÿê áöòöí àëàéèøè-úèùàí.
Ñåâìÿê, ñåâèëìÿê, åøã, âÿôà, õÿíäÿ éà ôÿüàí;
Áóíëàð äà ýþñòÿðèøìèäèð, åé ðóùè-ñÿð’ÿäàð!?
Àëäàíìàìàã, áó ñÿíúÿ áó ýöí èøòÿ ñîí ìÿðàã...
Ýóéà ñÿðàáè-ìöüôèë èìèø ùÿï éàãûí, óçàã;
Ëàêèí éåòÿð, øó ùàëû áûðàã, èñòÿìÿì, áûðàã!
ßñëà òÿùÿììöë åòìÿéÿ éîã áÿíäÿ èãòèäàð.
Àëäàí áèð àç, éàçûã ñàíà!.. Ãÿùð îëäóüóí éåòÿð,
Áàã, àëäàíûá äà, ÷ûðïûíàðàã çöìðåéè-áÿøÿð
Äàèì ãîøàð öìèäè-ñÿàäÿòëÿ áèõÿáÿð,
Äàèì õÿéàë è÷èíäÿ éàøàð, ùÿì äÿ áÿõòèéàð...
×ûã øöáùÿäÿí, ñöêóíó áûðàã, à÷ äà áàëö ïÿð,
109
×ûðïûí ôÿçàéè-çåâãö øÿòàðÿòäÿ ïöðçÿôÿð.
Ãîø äàèìà ìÿùÿááÿòÿ, íèôðÿòäÿí åò ùÿçÿð!
Áÿäáèí îëóá äà êÿíäèíÿ äöíéàéû ãûëìà òàð!
×ûðïûí êÿäÿðëÿðèíëÿ, ñöðóðóíëà äàèìà;
Áÿ’çÿí êÿäÿð, äöøöíúÿ, ãûðûãëûã äà áèð ñÿôà...
Ñåâ, àüëà, èíëÿ! Áÿëêÿ áóëóðñóí áèð àç øÿôà,
×ûðïûí õÿéàëö ùèññ èëÿ ùÿï ìÿñòö áèãÿðàð.
Áèð íàçëû ÷þùðÿ, éà äöøöíöð áèð ùÿçèí íèýàù,
Áèð ýèðéÿ, áèð òÿáÿññöìè-íàçèê, äÿðèí áèð àù,
Áèð øàèðàíÿ ìÿíçÿðÿ, áèð ãàíëû ùÿðáýàù,
Õîø áèð øöêóôÿçàð âÿ éà òàçÿ áèð ìÿçàð.
Ùÿð ëåâùÿ áèð ùÿãèãÿòè ñþéëÿð òÿðàíÿäèð,
Ùÿð êþëýÿ ùèññè îãøàéàúàã áèð áÿùàíÿäèð.
Äöíéà íÿäèð? Î, èøòÿ ôÿðÿùíàêö ìöíêÿñèð,
Áèð àøèéàíè-çåâãö ñÿôà, áèð õÿðàáÿçàð...
110
ÊÖ×ÖÊ ÁÈÐ ËÅÂÙß
Åùòèçàç åòìÿäÿ ùÿð éàíäà áåùèøòè íÿôÿõàò,
Îãøóéîð ñÿùíè-÷ÿìÿíçàðû éåíÿ ðóùè-áàùàð.
Øÿìñ, î íåâçàäè-òÿáèÿò ýöëöéîð øÿ’øÿÿáàð,
Ñà÷ûéîð ùÿð òÿðÿôÿ ðÿíýè-ñÿôà, íóðè-ùÿéàò.
Ñàíêè ùÿð øåé ýöëöéîð, ÿðçö ñÿìà ùÿï ìÿñðóð,
Ùÿð òÿðÿô ìåâúåéè-íóð...
Êàèíàòà âåðèéîð íÿø’ÿ íÿñèìè-ñÿùÿðè,
Ñÿðâëÿð ãàìÿòè-ìåâçóí èëÿ ùÿï ìÿñòè-ãöðóð...
Áèð òÿðÿôäÿ þòöøöð øåâãö øÿòàðÿòëÿ òöéóð,
Ïÿðäÿ-ïÿðäÿ åíèéîð, éöêñÿëèéîð íÿüìÿëÿðè.
Ñöñëÿíèá íàç èëÿ áèð éàíäà ýöëöìñÿð ÿçùàð,
Ïöðñÿôà, ëÿì’ÿíèñàð...
Ýÿçèíèð ãàðøûäà áèð òèôëè-ìÿëàùÿò éàëûíûç...
Ùÿð ÿäàñèëÿ î øóõ àëÿìè åéëÿð ìÿñùóð.
Èøòÿ, ñÿééàð ÷è÷ÿê äåíìÿéÿ øàéàí áèð ãûç!
×åøìè-ìÿõìóðèíÿ áàãäûãúà éöðÿê ÷ûðïûíûéîð,
Àëëàù, Àëëàù! Íÿ ãÿäÿð öëâè... î ìàâè ýþçëÿð!
Î ñÿìàâè ýþçëÿð!
Ùÿï ÷è÷ÿêëÿðäÿ òÿìÿââöú åäÿí ÿëâàíè-ñöðóð,
ßêñ åäèá ÷þùðåéè-ýöëýóíóíà åéëÿð ëÿì’àí;
Çöëôè-çÿðòàðûíû éàëäûçëàð èëàùè áèð íóð,
Èøòÿ áèð ëåâùÿ êè, ùÿð çàèðè åéëÿð ùåéðàí;
Èøòÿ áèð øå’ð êè, ùÿð øàèðè åéëÿð òÿëòèô,
Íÿ ãÿäÿð øå’ðè-ëÿòèô!
Áþéöêäÿðÿ
111
ÈÊÈ ÙßÌØÈÐÅÉÈ-ËßÒÀÔßÒÂÀÍ
Áÿ’çÿí ÿñëà óìóëìàéàí éåðäÿí
Íÿ ãÿäÿð áÿõòèéàð îëóð èíñàí!
Èøòÿ, áÿí éÿ’ñ è÷èíäÿ èíëÿðêÿí,
Ðóùè-ìÿúðóùèìè åäÿí õÿíäàí,
Èêè ñåâäà ïÿðèñè ëÿì’ÿôÿøàí.
Áèðè - íåâðÿñòÿ, íåâäÿìèäÿ ÷è÷ÿê...
Áèðè - íàäèäÿ, íàøÿíèäÿ ìÿëÿê...
Áèðèíèí ÷þùðåéè-äèëàøóáè,
Ëÿáè-ýöëýóíè, ñåøìè-ìÿõìóðè,
Çöëôè-øÿáðÿíýè, ðÿíýè-ìÿùúóáè,
Üÿðã åäÿð íóðà ãÿëáè-ðÿíúóðè;
Øÿðãÿ ìÿõñóñ î áèð ýþçÿë ùóðè...
Êèì áèëèð! Áÿëêÿ øèìäè úÿííÿòäÿí
Éåðÿ åíìèø ýÿçÿð î ãþí÷ÿäÿùÿí.
Ëàêèí ÿôñó...ñ ãåéðè-ãàáèëäèð,
Áÿíúÿ òÿñâèðè-ùàëû äèýÿðèíèí.
Î, áèð öëâè õÿéàëà áÿíçÿòèëèð
Êè, åäÿð ùÿð áàãûøäà øàèð è÷èí
Ïöðìÿàëè íÿøèäÿëÿð òÿëãèí.
Ñþéëöéöð èøòÿ ùÿð áèð ÿ’çàñè
Êè, áÿíèì ÿñðèí ÿí ýþçÿë Âåíöñè.
Ýÿðäÿíè-ñàôûíû þïÿí î õÿôèô,
Î òÿìÿââöúíöìà èïÿê ñà÷ëàð
Íÿøð åäÿð êàèíàòà ãàðøû ëÿòèô,
112
Ïöðçÿùÿá áèð çèéàéè-ðàéèùÿäàð,
Íÿøâÿçà áèð áàùàðè-ïöðÿçùàð.
Î ñÿìàâè íèýàùà ãàðøû ôÿãÿò
Äóéàð èíñàí ìÿäèä áèð ùåéðÿò.
Øó äèëàðà, ñåâèìëè ìÿíçÿðÿäÿí
Ðóùà áèð áàøãà å’òèëà ýÿëèéîð.
Î ýþçÿë ÷þùðÿëÿð ýöëöìñÿðêÿí
Ñà÷àð ÿòðàôà ñàíêè íóðè-ñöðóð,
Àù, ìöìêöíìö îëìàìàã ìÿñùóð?!
Ãàäûí! Åé ìþùòÿðÿì ÿíèñè-áÿøÿð!
Ñÿíñèç þêñöç ãàëûðäû ùèññè-áÿøÿð!
Áþéöêàäà
113
ÁÈÐ ÃÛÇÛÍ ÑÎÍ ÔßÐÉÀÄÛ, ÉÀÕÓÄ
ÇÈÍÄÀÍ ÝÓØßÑÈÍÄßÍ ÁÈÐ ÑßÑ
Éöðÿêäÿ ãàëäû ìÿðàìûì, äóéóëìàç îëäó ñÿñèì;
Ýþçöìäÿ ãàëìàäû íóð, àù, èøòÿ ñîí íÿôÿñèì!..
Ìÿçàëèì àòÿøè éàãäûãúà ãàâðóëóð áÿäÿíèì,
Íÿ ùàëè-ìöäùèø! Àìàí, ñîí ýöíöì áóìóéäó áÿíèì!?
Ñîëóá áàùàðè-øÿáàáûì, äÿéèøäè ùÿð ùàëûì;
Áó ñóðÿòèì, áó âöúóäóì, áó äþíìöø èãáàëûì;
Áÿíèìëÿ äîüìóø èìèø ñàíêè èçòèðàáö êÿäÿð!..
Çÿìàíè-øÿá... óéóéîð ùÿð êÿñ, èñòèðàùÿò åäÿð.
Áöòöí úèùàí óéóéîð, áèñÿäà, òöéóðö âöùóø,
Íöúóìè-çàùèðÿ ùÿï íèìõàá, ùÿï áèùóø...
Ñöêóíö ùåéðÿòÿ äàëìûø ôÿçàéè-íàìÿùäóä.
Òÿáèÿò àëÿìè îëìóø äà ñàíêè õàáàëóä;
Áàíà ÿíèñ îëàúàã èøòÿ áèð ñîëóã ñèìà!
Ãÿìÿð, áÿíèì êèáè ìöüáÿð, î øÿáíÿâÿðäè-ñÿìà.
Áÿíèì êèáè î äà áèõàáö ìöçòÿðèá-ÿùâàë...
Áÿíèì êèáè î äà áèòàá, ùÿì ãÿðèíè-çÿâàë...
Áó ôÿðãèìèç âàð: î, âàðÿñòåéè-ìÿçàëèìäèð,
Áÿíèì íÿñèáè-ùÿéàòûìñà çöëìè-çàëèìäèð.
Î, áÿõòèéàðäûð, àðòûã ÿñàðÿò àíëàìûéîð,
Ýþçÿë-ýþçÿë ýÿçèíèð, ùöð éàøàð î ñîëüóí íóð.
Ôÿãÿò, öçÿð áÿíè ùÿð ëÿùçÿ áèð âÿðÿìëè õÿéàë,
ßúÿëìè éàãëàøûéîð? Éà íÿäèð áó êöñêöí ùàë?
Íÿäèð áó òåéôè-ìÿãàáèð ýþçöìäÿ øþ’ëÿôöðóç!?
Òöêÿòäè ñÿáðèìè, éà Ðÿá, áó ùàëè-âèúäàíñóç.
Õàéûð, õàéûð, éàøàìàì ãåéðè, åé êÿäÿðëè ùÿéàò!
114
×ÿêèë äÿ ýåò, áàíà ðàùÿò âåð! Èñòÿìÿì ùåéùàò!..
Áÿí èñòÿìÿì éàøàìàã, ùÿð öìèäèì îëäó òÿáàù,
Éöðÿêäÿ ãàëäû áöòöí äÿðäö ùÿñðÿòèì, åéâàù!..
Ñÿí, èøòÿ åé ýåúÿíèí àøèíàéè-ðàçè ãÿìÿð!
Ýÿçèá äîëàøäûüûí àôàãà åéëÿäèêúÿ íÿçÿð;
Ýóçÿðýÿùèíäÿêè ùÿìøèðÿëÿð, õàíûì ãûçëàð
Ñÿíèíëÿ ñþéëÿøÿðÿê ùÿñáèùàë åäÿð, çèíùàð!
Óíóòìà, ùàëûìû à÷ ñþéëÿ! Éàëíûç îíëàð è÷èí
Áó úàí ÷ÿêèøìÿéÿ âåðäèì ðèçà êè, áÿëêÿ éàðûí
Áó çöëìö äóéìàéàðàã áÿõòèéàð îëóð îíëàð.
ßâÿò, áó íÿìëè, èøûãñûç, áó êèðëè çèíäàíëàð
Éåðèì äåéèëäè, ôÿãÿò êÿíäèì èõòèéàð åòäèì,
Áÿíèì áó, èøòÿ, âÿçèôÿìäè. ßëâèäà!. Ýåòäèì.
Òèôëèñ
115
ÃÎÌØÓ ×È×ßÉÈ
Ñàðûøûí áàëêîíóí êÿíàðûíäà,
Éàçûí àòÿøëè çÿðáÿñèëÿ ñîëóá
Ôÿðè ó÷ìóø áåø-àëòû ñàãñû ÷è÷ÿê,
Ýàù áèùèññ, ýàù òèòðÿéÿðÿê,
Áÿêëèéîð ìàâèýþçëö áèð ìÿëÿéèí
Íóðäàí äþêìÿ íàçèê ÿëëÿðèíè.
Ùÿïñèíèí ùöñíè-ïöðãöáàðûíäà
Àðòûéîð ùÿð äÿãèãÿ ùöçíè-ãöðóá;
Ýÿëÿðÿê øèìäè áèð ïÿðèéè-øÿáàá,
ßëäÿ áèð äÿñòè åéëèéîð ñèðàá;
Èøòÿ áàéüûí áàãûøëû ùÿð ÷è÷ÿéèí
Ýöëäöðöð ÷þùðåéè-ìöêÿääÿðèíè.
Íÿ ãàäàð õîø... î íàçÿíèí ðÿôòàð!
Íÿ äèëàøóá... î çöëôè-çÿððèíòàð!
Ùÿï î ñèìàéè-øóõ, î íèìíèýàù,
Î øÿùàìÿòëè, àòÿøèí ýþçëÿð
Ðóùè-ÿø’àðÿ áèð òÿúÿëëèýàù
Îëàðàã íóðè-å’òèëà ñÿðïÿð.
Áèð ÷è÷ÿêäÿí ñå÷èëìèéîð ùÿðýèç,
Ùÿì äÿ áèð ãþí÷ÿäèð êè, ïÿê íàäèð...
Î ýöë ÿíäàìû èøòÿ ñåéð åäèíèç!
Ïÿìáÿ ýöëäÿí ýþçÿë äåéèë äÿ íÿäèð?!
Ìöòÿñÿââèðìèäèð êè, áèð èíñàí
Îíó ýþðñöí äÿ îëìàñûí ùåéðàí?
116
ÍßÚÌÈ-ÝÅÉÑÓÄÀÐ
Ñÿí åé éöêñÿê ôÿçàëàðäàí àøàí ñÿééàùè-çÿððèíïÿð!
Óçàã, åé íÿúìè-ýåéñóäàð! Óçàã ýÿç, ÿðçÿ éàãëàøìà!
Óçàãäàí ïÿê ýþçÿëñèí, ìÿíçÿðÿí ïÿê òàòëû, ïÿê äèëáÿð,
Ìÿùÿááÿò éîã òÿãÿððöáäÿ, øó ìÿùðÿêäÿí ñàãûí, øàøìà!
Òÿôÿððöúýàùûí åé ñÿééàðè-öëâè, ïÿê ýåíèø... éöêñÿë!
Áó àë÷àã éåð ñàíà ëàéèã äåéèë, éöêñÿë, éàãûí ýÿëìÿ!
Ìöíÿââÿð ñà÷ëàðûíìûø ñàíêè çÿùðàëóä áèð ìÿø’ÿë,
Éàãàðìûø õÿëãè!.. Ùÿð êÿñ ãîðãóéîð, ó÷ ýåò, ñàãûí ýÿëìÿ!
Áèçèì òîïðàãäà íàìÿãáóë îëóð áèýàíÿëÿð äàèì,
Îíóí÷öí ñåâìÿç èíñàíëàð ñÿíè, ùÿð êÿñäÿ íèôðÿò âàð.
Ìÿðàìûí ãÿùð èñÿ, ýåò! Îíëàðû òÿñìèì åäÿð äàèì
Øó ÿðç öñòöíäÿ éöç áèíëÿðúÿ ýåéñóäàð éûëäûçëàð.
Áàêû
117
ÈÁÒÈËÀÉÈ-ÃßÐÀÌ
Äèíëèéîðêÿí ëèñàíè-øå’ðèìè áÿí,
Áèð éåòèìèí ëèñàíè-ùàëû êèáè,
Éöêñÿëèð áèð èíèëòè ãÿëáèìäÿí,
Òèòðÿòèð ðóùè-ëÿðçÿäàð øÿáè.
Äàèìà áèð ñÿðàáà àëäàíûðûì;
Àüëàðûì, ñûçëàðûì, ôÿãÿò î çàìàí,
Ðóùè-øå’ðèìäÿ ÷ûðïûíûð ñàíûðûì
Áèð ãûðûãëûã, áèð åùòèéàúè-íèùàí.
Þéëÿ áèð åùòèéàúè-ìöáùÿì êè;
Îíà âàáÿñòÿ å’òèëàéè-õÿéàë,
Øå’ðè-øàèð áóëóð îíóíëà êàìàë.
Èøòÿ àùÿíýè-ëåéë, ñÿìòè-ñÿìà,
Èøòÿ äàëüûí äÿíèç, äèéîð ñàíêè
Ùÿï ñöêóòè-áÿëèü è÷èíäÿ áàíà:
Ðóùè-øàèðäÿ ìåâúèäè-èëùàì
Áèð ìÿçèééÿò âàð: “Èáòèëàéè-ãÿðàì!..”
118
ØÅ’Ð ÌßÔÒÓÍÓ
Ïöðùÿâÿñ, øå’ðÿ ìöáòÿëà áèð ãûç:
Íóðà àøèã ñåâèìëè áèð éûëäûç.
Êÿíäè áèð øå’ðè-ïöðìÿëàùÿò èêÿí,
Øå’ðÿ áèëìÿì áó èíúèçàá íÿäÿí?!.
Äàèìà ýþçëÿðèíäÿ øå’ð îãóíóð,
Ýÿëèéîð èøòÿ, ùÿì äÿ ïÿê ìÿñðóð...
Ýþéäÿí åíìèø ìÿëÿê êèáè ïöðíóð,
Ýþéÿ ÷ûãìûø áÿøÿð êèáè ìÿüðóð...
Áó íÿ ôèòðÿò! Íÿ ùàëè-âÿúäÿôðóç?
Èøòÿ ùÿð áèð ÿäàñû òàãÿòñóç.
Íÿ ãÿäÿð øàèðàíÿ áèð ñèìà!
Ùÿï ýþçÿëëèêëÿð îíäà úèëâÿíöìà...
Áèð ùÿçèí êþëýÿ âàð î ñà÷ëàðäà,
Ýåúÿ ãîéíóíäà áÿñëÿìèø ýóéà.
Íÿ ìöÿëëà áÿøÿð? Íÿ íàçëû ìÿëÿê!..
Ýþéäÿí ÿñëà àéûðìûéîð ýþçöíö,
Î áèð àôÿò, î áèð ñåâèìëè ÷è÷ÿê
Êè, þïÿð ïÿìáÿ äàëüàëàð éöçöíö.
Îíà áèýàíÿäèð úèùàíäà êÿäÿð,
Äàèìà øóõ, äàèìà äèëáÿð...
Ùöñíö åøã åéëÿñÿ òÿúÿññöì ÿýÿð,
Áþéëÿ áèð ãûç ãèéàôÿòèíäÿ ýÿçÿð.
Èñòàíáóë
119
ÄßÍÈÇ ÏßÐÈÑÈ
Ùÿð òÿðÿô íÿø’ÿäàð, ùÿð éåð øÿí...
Éåíÿ ùÿð øåéäÿ áèð òÿðàâÿò âàð.
Ýöíÿøèí úèëâåéè-ëÿòèôèíäÿí
Âÿúäÿ ýÿëìÿêäÿ íåâÿðóñè-áàùàð.
Äÿíèçèí ñÿôùåéè-ñÿìà ðÿíýè
Éåíÿ åëìàñïàðÿëÿð ñà÷ûéîð.
×ûðïûíàí ðóù è÷èí îãóð ñàíêè
Ùÿð êö÷öê äàëüà áèð íÿøèäåéè-íóð.
Ïÿìáÿ øÿìñèééÿñèëÿ áèð äèëáÿð,
Èøòÿ ñàùèë áîéóíúà ñàëëàíàðàã,
Ñöçöëÿí ïÿìáÿ áèð ãàéûãäà éöçÿð,
Áèð ìÿëÿêäèð êè, õàáýàùè-øÿôÿã...
Ìàéûñ îãøàð äà ýöë éàíàãëàðûíû,
Áàéûëûð, ìÿñòè-çåâã îëóá òèòðÿð.
Ýàù þïÿð ìþùòÿðèñ äîäàãëàðûíû
ßíäÿëèáàíÿ òàòëû çöìçöìÿëÿð.
Àù... áèëìÿì áó ùöñíè-õîøÿëùàí
Ùàíêè ãÿëáèí øöêóôòÿ ãþí÷ÿñèäèð?
Áó ìÿëÿê ãûç, áó íóðè-õîøúÿðÿéàí
ßúÿáà, áèð äÿíèç ïÿðèñèìèäèð!?
Êàüûçõàíÿ
120
ÁÈËÌßÌ ÊÈÌß?..
×îúóãëóüóìäà åøèòìèøäèì åøãèí àòÿøè âàð,
Äèéîðäóëàð êè, î ùÿð ùàíêè ãÿëáÿ äöøñÿ éàãàð.
Áó èíúÿ ñþç î çàìàí ïÿê òóùàô ýÿëèðäè áàíà,
Ýöëöìñÿéèá äÿ äèéîðäóì: çàâàëëû èíñàíëàð!
Íàñûë äà ùÿð ñþçÿ áåë áàüëàéûá äà àëäàíûéîð?
Íÿäÿí áó åøã ÿúÿáà õàëãû åéëÿñèí áèçàð?
Áó éîëäà éàíñà äà, ãÿùð îëñà, êèìñÿ äþíìÿç èìèø!
Äåìÿê, áó þéëÿ áèð ÿôñàíÿäèð êè, ÿôñóíêàð!
Áó ñèððè äóéìàã è÷èí óéãóñóç ãàëûá, ýåúÿëÿð
Äöøöíúÿ ðóùóìó ÿçäèêúÿ åéëÿäèì èñðàð...
Øó âÿã’ÿäÿí íÿ ãÿäÿð êå÷äè áèëìÿäèì, áèð ýöí
Þíöìäÿ ÿðçè-âöúóä åòäè áèð ìÿëÿêðöõñàð.
Áàãûá-áàãûá äóðóéîðêÿí ñèòÿìëè ýþçëÿðèíÿ,
Éàøàðäû ýþçëÿðèì, îëäóì î ýöíäÿí åøãÿ äö÷àð.
Î ýöíäÿí èøòÿ áöòöí áÿíëèéèì ÿñèð îëàðàã,
Îíóí õÿéàëè-áÿäèèéëÿ áèð òÿñÿëëè àðàð.
Ôÿãÿò î íàçëû ìÿëÿê êèìäè? Îô, áèëìÿì êè!
Î áèð ïÿðèééè-ñÿìàâèäè: øóõö úàçèáÿäàð.
Ñÿí!.. Àù, ÿâÿò, î ïÿðè÷þùðÿ íàçÿíèí ñÿí èäèí,
Ñÿíèíëÿ ðóùóìà èëùàì îëóíäó ùÿï ÿñðàð.
Íÿ âàð êè, áèëìÿì î øàùèí áàãûøëû ýþçëÿðäÿ?!
Ýÿëèíúÿ õàòèðÿ ãÿëáèìäÿ áèí úÿðèùÿ à÷àð.
Ýþíöë, áÿëàëû ýþíöë éàäè-ùÿñðÿòèíëÿ ñÿíèí,
Ýþçÿë ìÿëÿê, ýåúÿ-ýöíäöç éàíàð, éàíàð, ñûçëàð.
Úèùàíäà ùÿð íÿ ýþçÿëëèê òÿñàäöô åòñÿ áàíà,
Ýþçöì ôÿãÿò ñÿíè èçëÿð, ñÿíèíëÿ íÿø’ÿ äóéàð.
Ñÿí îëìàñàí âåðÿìÿçäèì áÿí åøãÿ áèð ìÿ’íà,
121
Áó éîëäà ñÿí áàíà ðÿùáÿðñèí, åéëÿìÿì èíêàð.
Áó éîëäà ùÿï áàíà òÿëãèíè-ùèññ åäÿí ñÿíñèí,
Ýþíöë ôÿãÿò ñÿíè ñåâìÿêäÿ áèð ñÿàäÿò óìàð,
ßñèðè-åøãèíè ëàêèí óíóòìà, èíñàô åò!
Î áèð òÿáÿññöìÿ ãàíå... î áèð õÿéàëà ãîøàð.
Õÿéàë!.. ßâÿò, éàøàòàí éàëíûç ÿùëè-ùàëû îäóð,
Éàøàðñà áèð ýþíöë, àç-÷îã õÿéàë è÷èíäÿ éàøàð.
122
ÁÓ ÝÅÚß
Äÿðèí-äÿðèí ó÷óðóìëàð, âÿðÿìëè ôûðòûíàëàð
Áöòöí-áöòöí ñûãûá ÿçìÿêäÿ ðóùóìó áó ýåúÿ.
Ñÿíèíëÿ, àù, ñÿíèí éàäè-ùÿñðÿòèíëÿ éàíàð,
Éàíàð, ñÿíè àíàðûì, äèëáÿðèì! Ôÿãÿò ñÿíúÿ,
Áó áèð ùÿéàòè-ìöõÿééÿë, ùÿçèí áèð ÿéëÿíúÿ...
Ýþçÿë ìÿëÿê! Ýåúÿëÿð äàèìà ñÿìàéà áàãàð,
Ãÿìÿðäÿí, àù... î ñîëóã ÷þùðÿäÿí ñÿíè ñîðàðûì.
Îíóí çèéàéè-ðÿãèãèéëÿ ùÿï ó÷àð, ãàëãàð,
Àðàð, áóëóð, ñÿíè äèíëÿð êÿäÿðëè äóéüóëàðûì,
Êÿñèê òÿðàíÿëÿðèì, ùÿï çÿùÿðëè ãàéüóëàðûì.
Áöòöí úèùàí óéóéîð, êàèíàò ùÿï äàëüûí...
Ìÿýÿð õÿéàëè-áÿèäèíëÿ ðóùè-ìÿúðóùóì,
Ãÿìÿðäÿ áèðëÿøÿðÿê ïÿê àúûãëû, ïÿê ÷ûëüûí
Áèð èøòèéàã èëÿ ýèðéàíäûð, åé áÿíèì ðóùóì!
Ñèçèí öôöãäÿ ãÿìÿð áþéëÿ, ïÿêìè íàçëû äîüàð?
Íÿäÿí úÿáèíè-ëÿòèôèí ñÿùàáÿïóøè-ùèúàá!?
Ùÿðèìè-íàçèíÿ ïÿðâàç åäÿí øöàè-íÿçÿð
Ãàëûð çöëàìè-òÿùÿééöðäÿ ìöíêÿñèð, áèòàá...
123
À…Ù, ÉÀËÍÛÇ ÑßÍ!
Ðóùóì, åé àøèéàíè-ÿñðàðûì!
Ùÿï óçàã, áÿçìè-âöñëÿòèíäÿí óçàã,
Ãöðáÿò åëëÿðäÿ òÿëõêàì îëàðàã,
Ñÿíè þçëÿð äÿ ñûçëàéûá éàíàðûì.
Ýåúÿ-ýöíäöç ùÿéàòè-ìöçòÿðèáèì
Ñÿíèí àëàìè-ùÿñðÿòèíëÿ ñþíÿð;
Ôèêðÿ ýÿëäèêúÿ ùÿï êå÷ÿí ýöíëÿð,
Äàèìà ÷ûðïûíûá äóðóð ãÿëáèì.
Ñÿíäÿí àéðûëäûüûì çàìàí î ýþçÿë,
Òàòëû, ñöçýöí áàãûøëàðûí ýóéà
Ïÿê äÿðèí áèð ñöêóò è÷èíäÿ áàíà
Äåìÿê èñòÿðäè: “Ýåò, ôÿãÿò òåç ýÿë!”
Þïöá ÿìäèêúÿ òîìáóë ÿëëÿðèíè,
Ðóùóì àüëàðäû, èøòÿ ñÿí î çàìàí
Îãóäóí ýþçëÿðèìäÿ ïöðùÿéÿúàí
Áèð ÿñèðèí ñþíÿí ÿìÿëëÿðèíè.
Ñîíðà òèòðÿê, êÿñèê ÿäà èëÿ ñÿí
Éàëûíûç: “Ýåò, ñàãûí óíóòìà!” - äåäèí.
Ó÷à áèëñÿí äÿ øèìäè áèð ýÿëñÿí,
Ùàëûìû ñåéð åäèá îëóðäóí ÿìèí.
Èøòÿ! Ùÿð íåâáàùàðà íÿø’ÿ âåðÿí
Ãþí÷ÿëÿð, íÿüìÿëÿð, òÿáÿññöìëÿð,
Àë øÿôÿãëÿð, íÿñèìè-øóõè-ñÿùÿð
Áàíà áèýàíÿ... à…ù! Éàëíûç ñÿí!
124
ÃßÌßÐ!..
À.Ñóðà
Îäàìäà áèð ýåúÿ ñÿáðèì òöêÿíäè, áèòäè ìàúàëûì;
Âöúóäóì àòÿøè-ùóììà è÷èíäÿ ùÿï éàíûéîðäó.
Áöòöí ìöùèòèìè ñöçäöêúÿ àðòûéîðäó ìÿëàëûì,
Ýþçöìäÿ áèð ñöðö òåéôè-ÿìÿë ãàíàòëàíûéîðäó.
Ñÿìà ýþçÿëäè, ùàâà ñàôö õÿíäÿðèç... ôÿãÿò áÿí
Áó èüáèðàðè-ñèéÿùðÿíý è÷èíäÿ ìÿùâ îëóéîðäóì;
Äÿíèç êÿíàðûíà åíäèì, äÿðèí-äÿðèí äöøöíöðêÿí,
Êÿäÿðëÿðèì áÿíè öçìöøäö, áèð òÿðÿôäÿ îòóðäóì.
Äÿíèç äÿ ùåéðÿòÿ äàëìûø, áÿíèì êèáè î äà äöøýöí...
Áÿíèì êèáè î äà ìöñòÿüðÿãè-õÿéàë èäè; ëàêèí
Áÿí àüëûéîðäóì, î, õàìóø... áÿí ùÿéàòûìà êöñêöí,
Î åéëèéîðäó äÿðàüóø þíöìäÿ áèð òÿíè-ñèìèí.
Ãÿìÿð, î ÷þùðåéè-äèëáÿð, î íóðè-úàçèáÿïÿðâÿð,
×è÷ÿêëÿíèðäè îíóí ñèíÿñèíäÿ ùÿð éåðè öðéàí;
Ãÿìÿð, î ìèñðÿ’è-áÿðúÿñòÿ, à…ù î øå’ðè-ìöíÿââÿð,
Ýöëöìñöéîð, îíó ÿìäèêúÿ ìàâè áèð ëÿáè-ðÿééàí.
Áÿíè î íóðè-ëÿòèô åéëÿìèøäè êÿíäèíÿ ìÿôòóí;
Î ñèìáÿð ãûçû äàëüûí íÿçÿðëÿðèìëÿ þïÿðêÿí
“Ãÿìÿð! Ãÿìÿð!..” äåéÿ ãàðøûìäà ñàíêè áèð
äèëè-ìÿùçóí
Àíàð äà êå÷ìèøè, ùÿï ÷ûðïûíûðäû èíëèéÿðÿêäÿí.
“Áó ùàíêè ñÿñ, áó íàñûë áèð èíèëòèäèð?” äåéÿ äàëäûì,
Ùÿìÿí þíöìäÿ ñÿíèí ÷þùðåéè-ùÿçèíèíè áóëäóì.
125
ÍÈ×ÈÍ!?
Áÿí íè÷èí ìÿñòè-åøãè-éàð îëäóì?
Áó íÿ õöëéà êè, áÿí äö÷àð îëäóì?
Áÿí íè÷èí áþéëÿ äèëôèêàð îëäóì?
Íèéÿ ìÿôòóíè-çöëôû-òàð îëäóì?
Íèéÿ áÿäáÿõòè-ðóçèýàð îëäóì?
Ìÿðùÿìÿòñèç ìÿëÿê, ÿäàëû ýþçÿë;
Ýþð íÿëÿð éàïäû áèð âèñàëÿ áÿäÿë!
Éåíè ýöëìÿê äèëÿðäè øÿìñè-ÿìÿë,
À…ù ïÿê áÿõòèéàð èäèì ÿââÿë...
Áÿí íè÷èí ìÿñòè-åøãè-éàð îëäóì?
Ñåâÿðèì... Ñîí íÿôÿñäÿ èíëÿðêÿí
Éåíÿ àòìàì î íàçëû äèëáÿðè áÿí.
Î ýþçÿë ýþçëÿð, à…ù î ãþí÷ÿ äÿùÿí,
×ûãìûéîð áèð äÿãèãÿ ôèêðèìäÿí,
Áó íÿ õöëéà êè, áÿí äö÷àð îëäóì?
Ñÿùÿð àøèã î íóðóí èñìÿòèíÿ;
Áàéûëûð ïÿìáÿ ýöë òÿðàâÿòèíÿ;
Úöìëÿ ùåéðàí èêÿí íÿçàêÿòèíÿ,
Óéàð-óéìàç îíóí ìÿùÿááÿòèíÿ,
Áÿí íè÷èí áþéëÿ äèëôèêàð îëäóì?
Ùÿð ýþíöë áàüëû áèð âÿôàêàðÿ;
Àðûéîð äÿðäè-åøãÿ áèð ÷àðÿ.
Áÿí íè÷èí áþéëÿ ãàëäûì àâàðÿ?
126
Íè÷èí óéäóì î ÷åøìè-ñÿùùàðÿ?
Íèéÿ ìÿôòóíè-çöëôè-òàð îëäóì?
Íÿ îëóð? Áåø äÿãèãÿ ëÿááÿðëÿá
Éàøàñàéäûã îíóíëà ìÿñòè-òÿðÿá;
Îô, áèëìÿì êè... Ìÿðùÿìÿò, éà Ðÿá!
Áÿíè ãÿùð åòäè èçòèðàáö òÿÿá,
Èøòÿ! Áÿäáÿõòè-ðóçèýàð îëäóì.
127
ÝÅÒ!
Áàíà àíëàòìà êè, åøã, àëÿìè-ñåâäà íÿ èìèø?
Áèëèðèì áÿí ñÿíè, ýåò! Ùÿð ñþçöí ÿôñàíÿ èìèø.
Ýåò, ýöëöì, ýåò, ýþçÿëèì! Áàøãà áèð àøèã àðà, áóë!
Äóéäóì àðòûã ñÿíèí åøãèíäÿêè ìÿ’íà íÿ èìèø!..
Áèâÿôàñûí, ìÿëÿê îëñàí áåëÿ óéìàì äàùà, ýåò!
Êèì êè, óéìóø ñàíà, ýþíëöì êèáè äèâàíÿ èìèø.
Éåòèøèð, ýåò! Áÿíè ãÿùð åéëÿìÿ, òÿðñà ãûçû, ýåò!
Àíëàäûã øÿôãÿòè-àéèíè-ìÿñèùà íÿ èìèø!
Ñÿíè áèð ñàäÿäèë, àçàäÿ ìÿëÿê ñàíìûø èäèì,
Íåéëÿéèì!.. À…ù ýþíöë ðóùóíà áèýàíÿ èìèø.
Ñÿíè òÿãäèñ åäÿðÿê áèð äàùà ñåâìÿì ÿñëà,
Íÿ èìèø ñàíêè áó åøã!?.. Àøèãè-øåéäà íÿ èìèø!
Àëÿìè-çåâãö ñÿôàäàí áàíà áÿùñ åòìÿ, ñàãûí!
Áèëäèê àðòûã áó úèùàí ìöëêö íÿ âèðàíÿ èìèø!..
128
Ìß’ÉÓÑ ÁÈÐ ÃßËÁÈÍ ÔßÐÉÀÄÛ
Åé íÿøâÿëè, åé èøâÿëè öììèä!
Ëÿ’íÿò ñàíà, åé àôÿòè-úàâèä!
Àðòûã éåòÿð, ÿë ÷ÿê, áÿí óñàíäûì;
ßââÿë ñÿíè áèð áàêèðÿ ñàíäûì,
Àðãàí ñûðà ýÿçäèì éàïà-éàëíûç,
Ùÿð ìÿêðèíÿ óéäóì ñÿíèí, àé ãûç!
Ýåò! Àíëàäûì àðòûã íÿ èìèøñèí,
Äóéäóì êè, íàñûë ôèòíÿ èìèøñèí.
Áèð áàøãà äèëàøöôòÿéè ýåò, áóë!
Êå÷, ýåò! Ñûðûòûá äóðìà, êÿíàð îë!
Äÿô’ îë êè, ýþçöì ýþðìÿñèí ÿñëà,
Éàãäûí áÿíè, åé ñûòìàëû õóëéà!
Ãàðøûìäà äóðóá òèòðÿìÿ, åé çèëë!
Áèòäèì, äàùà éîã áÿíäÿ òÿùÿììöë.
Èíñàí íÿ ãÿäÿð ìàèëè-ãÿôëÿò!?
Ñÿíäÿí óìóéîð çåâãè-ñÿàäÿò!
Âàð áèð ãóðó ùèêìÿò, î äà éàíëûø...
Öììèä èëÿ ýóéà éàøàíûðìûø!
Áèð ñþç êè: éàëàí, ñà÷ìà, õóðàôàò...
Àëäàíìàì î ÿôñàíÿéÿ, ùåéùàò!..
Åé éÿ’ñ! Ñÿí åé ùöçíè-ñÿðàçàä!
Àüóøóìà ýÿë, ãûë áÿíè äèëøàä!
Ðóùèìëÿ áÿðàáÿð éàøà éàëíûç,
Ýÿë ýÿëáèìÿ ýèð, åé ñàðû éûëäûç.
Éàëíûç áàíà îë ìóíèñö ùÿìäÿì!
Éàëíûç îëàéûì áÿí ñàíà ìÿùðÿì,
129
Ñåâäèì ñÿíè, åé ñåâýèëè äèëáÿð!
Ýÿë, àüëàéàëûì øèìäè áÿðàáÿð.
×þùðÿí ìöòÿâÿððèì êèáè êöñêöí...
Ñÿíäÿí ÷ÿêèíèð ùÿð êÿñ îíóí÷öí.
Äàëüûí áàãûøûíäàí ãà÷àð èíñàí,
Áèëìÿì íÿäÿí åòìèø áÿíè ùåéðàí?
Àëÿì ñÿíè çÿíí åòñÿ äÿ ÷èðêèí,
Ëàêèí áàíà ñîð! - áÿíúÿ ýþçÿëñèí.
Ùöðð îëìàã è÷èí õåéëè éîðóëäóì,
Åø êÿíäèìÿ éàëíûç ñÿíè áóëäóì.
Çèðà ñàíà éàð îëìàéàí èíñàí
Çÿíúèðè-ÿñàðÿòäÿ âåðèð úàí!
Ðóùóì èðÿð öëâèééÿòÿ ñÿíäÿí,
Ñÿíñèç ÿçèëèð, ìÿùâ îëóðóì áÿí.
Ãÿëáèìäÿ ÿýÿð âàðñà ìÿòàíÿò,
Ñÿíäÿí, éåíÿ ñÿíäÿíäèð î ãöââÿò.
Öììèä èëÿ èíñàíà ýÿëÿí ùèññ
Éà êèçáö ðèéàäûð, éà òÿáÿñáöñ.
Ëàêèí ñàíà ìÿôòóí îëàí ÿùðàð,
Ëàãåéä îëóð, åé éàðè-ôöñóíêàð!
Ìèñêèí éàøàìàç, çöëìÿ òàïûíìàç,
Ðàùÿò íÿ, ñÿôàëÿò íÿäèð àíìàç.
Ñÿíñèç éàøàñàì, áàüðûì îëóð ãàí,
Ãîø, ýÿë áàíà, åé ðÿùáÿðè-âèúäàí!
Ó÷, ýÿë áàíà, åé ùÿìäÿìè-ùèññèì,
Áèð äÿðáÿäÿðèì, éîã áèð ÿíèñèì.
Ñÿíñèç éàøàìàã áÿíúÿ òÿíÿççöë,
Ñÿíñèç ýÿáÿðèðñÿì î äà áèð çöëë...
Ýÿë, ðóùóìó ýöëäöð äÿ ÷ÿêèë, ýåò!
Éà ãÿëáèìè éàð, ïàð÷àëà, ìÿùâ åò!..
130
ÑÎÍ ÁÀÙÀÐÄÀ
Ùÿìøèðÿçàäÿì è÷èí
Êÿäÿðëè, ñèñëè áèð àãøàìäû, àüëûéîðäó ñÿìà;
Áöòöí öôöãëÿðè ñàðìûøäû ìþùòÿðèç, ìÿùúóá
Áóëóòëàð... èøòÿ î ìàòÿìíèñàð äÿìäÿ áàíà
Óçàòäû äÿñòè-ãÿçà ïÿê àúûãëû áèð ìÿêòóá.
Î áèð êèòàáåéè-ìÿãáÿðäè, åéëÿéèíúÿ íÿçÿð,
Ýþçöì ãàðàðäû, òÿÿññöðëÿ ìöíôÿèë, ìÿáùóò.
Äöøöíäöì, àüëàäûì; àðòûã î øÿá ñàáàùà ãÿäÿð,
Ýþçöìäÿ äàëüàëàíûá äóðäó ñöñëö áèð òàáóò.
Ñÿíèí î íóðè-òÿáÿññöì ñà÷àí äîäàãëàðûíû,
Î íàçëû ÷þùðÿíè àíäûãúà òèðÿ îëäó õÿéàë.
Èíàíìàã èñòÿìèéîðäóì êè, ýöë éàíàãëàðûíû
ßúÿë õÿçàí êèáè ÷þêñöí äÿ åéëÿñèí ïàìàë.
Éàçûã!.. Î éàøäà êèì öìèä åäÿð êè, áþéëÿ,
ñÿíèí
Áàùàðè-ùöñíöí îëóð çèáè-ùèúëÿýàùè-ÿäÿì?
Äîãóç éàøûíäà óìóëìàç áèð èôòèðàãè-ùÿçèí!
ßúÿá, øöêóôåéè-ñåâäàìûñûí?1 Íÿñèí? Áèëìÿì...
Íè÷èí, íè÷èí ñîëó âåðäèí, çàâàëëû Ìÿ’ñóìÿì?
Éàðàøìûéîð î êÿôÿí äóøè-íàçÿíèíèíäÿ!
1
Øöêóôåéè-ñåâäà - Áèð ãà÷ ýöíäÿ à÷ûá ñîëó âåðÿí áèð ÷è÷ÿêäèð (ìöÿëëèô).
131
Íÿäèð î ÷èíè-ìöÿááÿä, ãóçóì, úÿáèíèíäÿ?
Áó êàèíàòà íÿäÿí êöñäöí, åé ìÿëÿê, áèëìÿì!?..
Íÿäÿí ùÿéàòà ýöúÿíäèí? Áèëèíìèéîð ñÿáÿáè;
Õóäàìû ýþðäö ñÿçàâàð ãöðáè-ðÿùìÿòèíÿ?
Êèòàáè-ùöñíöíö áèð øå’ðè-íàøÿíèäÿ êèáè,
Îãóð-îãóð, äîéàìàçäûì îíóí ñÿáàùÿòèíÿ.
Àíàð î äÿìëÿðè áÿí øèìäè ìöçòÿðèá, äöøêöí,
Êàìàëè-éÿ’ñëÿ òèôëàíÿ àùó çàð åäÿðèì.
Ñÿíèíëÿ, áàã, ñÿíèí àëàìè-ùÿñðÿòèíëÿ áó ýöí
ßíèíè-ìàòÿìÿ áÿíçÿð áöòöí íÿøèäÿëÿðèì.
Ýþçöìäÿ øèìäè úèùàí áèð ñÿðàáè-ýèðéÿíöìóä...
Áöòöí òÿáèÿòè ñàðìàãäà áèð ìÿëàëö êÿäÿð;
Ñåâèìëè, òàçÿ ÷è÷ÿêëÿð îëóá õÿçàíàëóä,
Î ùöñíè-íàèìè-úàâèäÿ ñàíêè ìàòÿì åäÿð.
Éàðûí ñÿíèí êèáè îíëàð äà ùÿï ñþíöá áèòÿúÿê,
Áó ýöíäÿí èøòÿ î ñîëüóí, âÿðÿìëè ÷þùðÿëÿðè
Éàðûíêè ëåâùåéè-ìàòÿìýöçèíè ÿðç åäÿðÿê,
Äèéîð êè, ùÿð ôÿðÿùèí âàð ñîíóíäà áèð êÿäÿðè.
ßâÿò, ýþçÿë ìÿëÿéèì! Ùÿð ñÿôà ÿëÿìëÿ áèòÿð;
Áó áèð ëÿòèôåéè-ãöäðÿò, áó áèð ùÿãèãÿòäèð.
Ôÿãÿò áàùàðè-øÿáàáûíäà áèð øöêóôåéè-òÿð
À÷ûëìàäàí ñàðàðûá ñîëñà, ìöòëÿãà àúûíûð.
Áó íöêòÿ, èøòÿ, áóäóð ðóùóìó ìöÿççÿá åäÿí,
Äöøöíäöðÿí áÿíè àíúàã áó... éîãñà èíëÿéÿðÿê Ñþíÿí ùÿéàòè-áÿøÿð ñàäÿ áèð òÿùÿââöëäÿí,
Áèð èíãèëàáè-ùÿçèíäÿí èáàðÿò îëñà ýÿðÿê...
Èñòàíáóë, 1909
132
ÌÖÕÒßËÈÔ
ØÅ’ÐËßÐ
133
134
***
Âåðäèì î ýöí êè, çöëôè-ïÿðèøàíÿ ýþíëöìö,
Ñàëäû íèýàð î çöëôäÿ çèíäàíÿ ýþíëöìö.
Éàëâàðäûì èúçèíÿí îíà, áÿëêÿ õèëàñ åäÿ,
Çÿíúèðè-çöëôÿ áàüëàäû äèâàíÿ ýþíëöìö.
Ùÿð ãÿäð óéäóì îë áöòè-òÿðñà úÿìàëèíÿ,
Éàíäûðäû øÿì’è-ùöñíÿ ÷ö ïÿðâàíÿ ýþíëöìö.
Ýöëçàðè-ùöñíÿ Éóñèôè-äèë ÷ûõäû ñåéð åäÿ,
Ñàëäû î éàð ÷àùè-çÿíÿõäàíÿ ýþíëöìö.
Åòäèêúÿ ìÿí ìÿùÿááÿò î êàôÿð áàëàñèíÿ,
Åòäè úÿôàéè-íàç èëÿ âèðàíÿ ýþíëöìö.
Âÿñëÿ éåòèðìÿéèá, ýåúÿ-ýöíäöç ôÿðàãäÿ
Òÿáäèë åäèáäè ëàëÿñèôÿò ãàíÿ ýþíëöìö.
Áÿçìè-âöñàëÿ ùÿñðÿòè-öììèäâàð èäèì.
Ñàëäû áÿëàéè-ôèðãÿòÿ ìÿñòàíÿ ýþíëöìö.
Ýöë÷èíè-áèíÿâà èäèì, îëäóì ìöðèäè-øåéõ,
Éàíäûðìûøàì ìÿí àòÿøè-ùèúðàíÿ ýþíëöìö.
135
ÃßÇßË
Ãÿëáèìè ÷àëäû éàðûí íàçëà Ìÿñèùà íÿôÿñè,
Íÿ åäèì, éîõäó éàçûã àøèãèíèí äàäðÿñè.
Ìÿíè ìÿôòóí åëÿìèø íàçëû ýþçÿëëÿð äàèì,
Áèðúÿ àí äà êþíöëöí åøãÿ àçàëìàç ùÿâÿñè.
Êèìÿ èçùàð åëÿéèì äÿðäèìè, þëäöì ãÿìäÿí,
Íÿ öðÿê ãàëäû, íÿ éàðûí ìÿíÿ õîø ñþç äåìÿñè.
Âåðìèøÿì ãÿëáèìè áèð èøâÿëè òÿðñà ãûçûíà,
Êè ÷îõ àøèãëÿð èëÿ äîëìóø îíóí äàèðÿñè.
Îíà ùóðè äåìÿðÿì, ùóðèäÿ îëìàç áåëÿ íàç,
Ýþðìÿìèøäèð áåëÿ áèð íàçëû áÿøÿð ñèëñèëÿñè.
Ãÿëáèìèí Éóñèôèíè ñàëäû çÿíÿõäàí ÷àùûíà,
Ñàíêè áèð áöëáöëö ùÿáñ åòäè îíóí úàí ãÿôÿñè.
Äå éàçûã Ýöë÷èíÿ, ìÿúíóíëóüóíó òÿðê åëÿñèí,
×öíêè Ëåéëè äÿâÿñèíäÿí êÿñèëèá çÿíý ñÿñè.
(Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ñîëòàí)
136
ÃßÇßË
Ðóùóìäà éàð ö÷öí éåíÿ ñåâäà úÿëàëû âàð,
Ùöñíöíäÿ ýþð îíóí íåúÿ Éóñèô úÿìàëû âàð!
À÷ìûøäû ãîë-ãàíàä éåíÿ øÿùáàçû òÿá’èìèí,
Åøãèí ôÿçàñû þâúöíÿ ó÷ìàã õÿéàëû âàð.
Éÿ’ãóá êèìè êîð îëäó ýþçöì àüëàìàãëà, àù,
×öí Éóñèôèí ôÿðàãû óúóíäàí ìÿëàëû âàð.
Àé öçëö éàðûìûí ãÿäè áèð ñÿðâäèð ñÿùè,
Öçäÿ — ýöíÿø, ãàøûíäà ýþçÿë úöò ùèëàëû âàð.
Ñÿùâÿí ãÿäèíÿ ñÿðâ äåäèì, ñÿðâ áàüëûäûð,
Éàãóò ëÿáëÿðèíäÿ îíóí ìåé õèñàëû âàð.
Àëìûø õóìàð ýþçëÿðè ñÿáðö ãÿðàðûìû,
Åòìèø øèêàð êþíëöìö, ãÿòë åùòèìàëû âàð.
Ãÿääèì ÿéèëäè îë ñÿíÿìèí ÿéðè çöëôöòÿê,
Ãÿëáèì ÿñèðè îëäó î çöëôöí, çÿâàëû âàð.
Çàùèä! Íÿñèùÿòèí áèçÿ ëàçûì äåéèë, áóðàõ,
Éàðûí äîäàãëàðûíäà äà Êþâñÿð çöëàëû âàð.
Ýöë÷èíÿ éàð âÿñëè áåùèøòäÿí äÿ éàõøûäûð,
×îõ ñþéëÿìÿ êè, îðäà ïÿðèëÿð âöñàëû âàð.
(Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ñîëòàí)
137
ÃßÇßË
Ìÿíäÿí ôÿëÿê àéûðäû âÿôàïèøÿ éàðèìè,
Òàð åòäè çöëôè-éàð êèìè ðóçèýàðiìè.
Ñÿáðèì òöêÿíäè, éîõ ãÿìè-ùèúðàíÿ òàãÿòèì,
Ùèúðè-íèýàð ÿëèìäÿí àëûá èõòèéàðèìè.
Áèð ÿùëè-äÿðä éîõäó áó âèðàíÿ øÿùðäÿ,
Òàèíêè êÿøô åäèì îíà ìÿí ùàëè-çàðèìè.
Äÿðäè-ôÿðàã äÿùðäÿ áèð ìöøêöë ÿìð èìèø,
Éà Ðÿá, òöêÿòäè òàãÿòö ñÿáðö ãÿðàðèìè.
Áÿçìè-âöñàëÿ ìÿùðÿì îëàí âÿãòäÿ áèëìÿäèì
Ìÿíäÿí ôÿëÿê êÿíàð åäÿð îë ýöëöçàðèìè.
Áèð àøèãÿì êè, ëàëÿñèôÿò òóø ãûëìûøàì
Òèðè-áÿëàéà ìÿí áó äèëè-äàüäàðèìè.
Éà Ðÿá, ÿñèá ñÿìóìè-úÿôà áèð äÿãèãÿäÿ
Ãûëäû ÿâÿç õÿçàíà ìÿíèì íþâáàùàðèìè.
Áàøÿ ÿúÿë éåòèøäè, ôÿðàã þëäöðöð ìÿíè,
Áèð ýþðìÿäèì î àùó áàõûøëû íèýàðèìè.
Ùÿð êÿñ êè, Àðèôà, ÷ÿêèá åøãèí áÿëàñèíè,
Ìÿí’ åéëÿìÿç ýþðÿíäÿ ìÿíèì àùö çàðèìè.
138
ÃßÇßË
Îëóáäó ãÿëáèìÿ ùàêèì ìÿíèì ìÿëàëè-âÿòÿí,
Áàøûìäà øóð èëÿ ìÿñêÿí ñàëûá õÿéàëè-âÿòÿí.
Âÿòÿí, âÿòÿí äåéÿðÿê ùÿð äèéàðà ñÿñ ñàëûðàì.
Äöøÿðìè áèðúÿ äèëèìäÿí ìÿíèì ìÿãàëè-âÿòÿí1?
Âÿòÿí ìÿùÿááÿòèíè ÿìð åäèáäè ïåéüÿìáÿð,
Õîø îë êÿñÿ, îíà ùÿìäÿì îëóá âöñàëè-âÿòÿí...
Íå÷öí øÿðàôÿòèíè, ôÿõðèíè âåðèá ÿëäÿí,
Áó ãÿäÿð éóðäóíà áèýàíÿäèð ðèúàëè-âÿòÿí?
Öðÿê äîëóáäó íÿäÿí, ñàíêè ãàí ïèéàëÿñèäèð,
Òàïûáäûð ÿêñèíè ãÿëáèìäÿ áÿëêÿ ùàëè-âÿòÿí?
Çÿìàíÿ þòñÿ äÿ ìþùíÿòëè, ãàíëû ãÿëáèìäÿí,
ßìèíÿì, ùå÷ äÿ ñèëèíìÿç áó èáòèçàëè2 - âÿòÿí.
Òÿðÿùùöì åéëÿ ìÿíÿ, ùöäùöäè-Ñÿáà, ÷àòäûð,
Ñÿëàìûìû åøèäÿ áÿëêÿ íþâíèùàëè-âÿòÿí.
Ýÿðÿêäè ÿçì èëÿ, ùöììÿòëÿ èòòèùàä åòìÿê!
1
2
Âÿòÿí ñþùáÿòè (ðåä.)
Çèëëÿò (ðåä.)
139
Ñèçèíëÿ áàüëûäûð èãáàëö ùÿì çÿâàëè-âÿòÿí.
ßýÿð ñóàë åäÿëÿð — Ñàëèêèí õÿéàëû íÿäèð?
Äåéèí ùÿãèãÿòè, àíúàã îëóá ìÿàëè-âÿòÿí.
(Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ åäÿíè È.Úÿôÿðïóð)
140
ÙÀÚÛ ÇÅÉÍÀËÀÁÈÄÈÍ ÒÀÜÛÉÅÂÈÍ
ÉÀÐÄÛÌÛ ÌÖÍÀÑÈÁßÒÈËß
ßäèáëÿðèí ãÿëÿìè áåëÿ ùåêàéÿ éàçäû,
Áöëáöëëÿðèí äèëèíäÿí ýöëçàðÿ íàìÿ éàçäû.
Øÿí íÿüìÿëè òóòèëÿð éàøûë ðÿíýëè ãÿëÿìëÿ,
×îõ áÿçÿêëÿð éàðàòäû, ýöëøÿíñÿðàéÿ éàçäû.
Ùÿð þëêÿäÿ, äèéàðäà, øÿùÿð, êÿíä ìÿêòÿáèíÿ,
Íàìÿëÿðëÿ áÿðàáÿð ÷îõëó õèòàáÿ éàçäû.
Ìÿúëèñëÿðäÿ äåéèëÿí ñþçëÿð, õèòàáÿëÿðäÿí,
Îíóí ö÷öí êàòèáëÿð áèð ÷îõ ùåêàéÿ éàçäû.
Íàõ÷ûâàíäà ýþçÿë áèð éåíè ìÿêòÿá à÷ûëäû,
Î áþéöê øÿõñ àäûíà äàøäà àáèäÿ éàçäû.
Ìöñÿëìàíëàð îíóíëà ñåâèíäè, ôÿðÿùëÿíäè,
Ñþçñöç áó áèð äÿðìàíäûð, õàëãûí äÿðäèíÿ éàçäû.
Áóäóð î ñÿõàâÿòëè Ùàúû Çåéíàëàáèäèí,
Ñîéàäû Òàüûéåâäèð, ùÿìèí öíâàíÿ éàçäû.
Ìèí ìàíàò áÿõøèø âåðèá, áþéöê áèð éàðäûì èëÿ,
Éåðëÿðäÿ âÿ ýþéëÿðäÿ áèð ïàðëàã àéÿ éàçäû.
Òöêÿíìÿç ÿòàñèëÿ öìóìõàëã àðàñûíäà,
Ýöíÿø êèìè íóð ñà÷ìûø ýåíèø ñÿìàéÿ éàçäû.
Ãûçëàðûí òÿùñèëèé÷öí áèð ÷îõ ìÿêòÿáëÿð à÷äû,
Îíëàð ö÷öí àðõàéûí, ìþùêÿì ùèìàéÿ éàçäû.
Ãàäûíëàðà îõóìàã, áþéöê éà êè÷èê îëñóí,
Äàùà ëàçûìäûð ùÿð áèð øåéäÿí çèéàäÿ éàçäû.
Áàêûäà ìÿäÿíèééÿò èøûãëàðû éàíäûðäû,
Ìÿòáóàò îíóí ùàãäà ùÿð ýöí áèð íàìÿ éàçäû.
Äÿìèðéîë èøëÿðèíè ÿëèíÿ àëìàñûéëà,
Øÿ’íè ìöñÿëìàíëàðûí ãàëõäû óúàéÿ éàçäû.
141
Êèìäèð Ùàòÿì Òàè êè, îíà áÿðàáÿð îëñóí,
Òàéû éîõ, Ñöëåéìàíà îíó ùÿìïàéÿ éàçäû.
Àâðîïàäàêû ìÿøùóð æóðíàë, ãÿçåòëÿð áåëÿ,
Ùàããûíäà ÷îõ òÿ’ðèôëÿð äåéèá ìÿãàëÿ éàçäû.
Íóøèðÿâàíà áÿíçÿð, þëìÿçäèð î, éàøàéàð,
Àäû èòìÿç, þìðöíÿ îëìàç íÿùàéÿ éàçäû.
Ñÿõàâÿòèí ýöúèëÿ áöòöí äÿðäëÿð ñàüàëàð,
Ñÿõàâÿòëÿ ìèñ áåëÿ äþíÿð êèìéàéÿ éàçäû.
Åëì ÿñàñûíû ãîéàí, ìààðèôèí ùàìèñè,
Åëì ÿùëèíÿ ñöä âåðÿí ìåùðèáàí äàéÿ éàçäû.
Áèð ÷îõ ïóëëàð ñÿðô åòäè åëì, ùöíÿð éîëóíäà,
Ìöäðèê àäû, øþùðÿòè ãàëõûð ñÿìàéÿ éàçäû.
Áèëèéèí ôàéäàñû âàð ùÿì äöíéà, ùÿì öãáàäà,
Áèëèêëÿ ÿëäÿ îëàð ìÿãñÿä âÿ ãàéÿ éàçäû.
Åëì — ýöëöñòàíäûðñà, î, åëìèí áàüáàíûäûð,
×è÷ÿêëÿíÿúÿê ìÿêòÿá éàõûí çÿìàíÿ éàçäû.
Àüàúëàð éàøûëëàøûð åëìèí èøûüû èëÿ,
Ýåéèíäèðèð îíëàðû éàøûë ãÿáàéÿ éàçäû.
×îõ ÷ÿêìÿäÿí àüàúëàð ýþçÿë ìåéâÿëÿð èëÿ,
Ðÿíýàðÿíý èíúèëÿðäÿí àëàð ïèðàéÿ éàçäû.
Èíäè Ãàôãàç ÿùëèíÿ âàúèáäèð åëì îõóìàã,
Ýþç à÷ìàëûäûð ÿùëè èøûã äöíéàéÿ éàçäû.
Áàøãà ìèëëÿòëÿð ùàìû áÿùðÿ àëìûø åëìäÿí,
Áèçÿ ãàëìûøäûð àíúàã áàõìàã ÿòàéÿ éàçäû.
Õàðèúè õàëãëàð äàèì ùÿðÿêÿòäÿ çàìàíòÿê,
Öìèäè ìöñÿëìàíûí ãàëìûø àù-âàéÿ éàçäû.
Èíäè ùàìûäàí àðòûã åëì ýÿðÿêäèð áèçëÿðÿ,
Ñàâàäñûçëûã ãóë åäÿð, ñàëàð áÿëàéÿ éàçäû.
Íàõ÷ûâàíäà áàøëàíìûø éåíè òÿäáèð áó éîëäà,
Øöêð îëñóí î ãöäðÿòëè, áþéöê Õóäàéÿ éàçäû.
Äèýÿð õàëãëàðòÿê áó õàëã åëìÿ ñàùèá îëàúàã,
Áó õàëãûí öìèäèíÿ éîõäóð íÿùàéÿ éàçäû.
Õàëã åë÷èëÿðè þìðö óçóí îëñóí, ÿáÿäè,
Åëìèí òàëèáëÿðè äÿ ÷àòñûí ñÿôàéÿ éàçäû.
×îõ ÷ÿêìÿç êè, áèçëÿð äÿ ìÿäÿíèééÿò àëàðûã,
Øöêöð áþéöê Àëëàùà, î áèùÿìòàéÿ éàçäû.
142
Ùàúû Çåíàëàáèäèí óçóí èëëÿð þìð åòñèí,
Ðÿùèì Àëëàùäàí îëñóí îíà ùèìàéÿ éàçäû.
Òàè èñòÿðäè îëñóí ñÿõàâÿòäÿ èêèíúè,
Äàìëà îëìàç áÿðàáÿð ñîíñóç äÿðéàéÿ éàçäû.
Îíäàí ìèíëÿðëÿ éàðäûì åäèëäè ìÿêòÿáëÿðÿ,
×àòäûðàã Øÿðã õàëãûíû ïàðëàã çèéàéÿ éàçäû.
Äóðäóãúà äöíéà, àäû ÷ûõìàéàúàã éàäëàðäàí,
Ùå÷ âàõò îëìàéàúàã î, õàëãà áèýàíÿ, éàçäû.
Àëëàù áÿíäÿñè è÷ðÿ ñÿí éåýàíÿ éàðàíìûø,
Äþâðàí øàùûòÿê ñàëäûí ñÿí éåðÿ ñàéÿ éàçäû.
Àäûí áþéöê, ëàêèí ÷îõ òÿâàçþêàð îëìóñàí,
Ñÿíè êè÷èëäÿí íàäàí äöøñöí áÿëàéÿ éàçäû.
Îõóòäóí éåíè ñèñòåì ìöÿëëèì ìÿêòÿáèíäÿ,
Áàõìà, äåéèëäè ñÿíÿ ìèíëÿð êèíàéÿ, éàçäû.
Ýþíäÿðèëäè áó øåèð øàýèðäèíäÿí Ñèäãèéÿ,
Íþãñàíëû îëñà äà î, áþéöê óñòàäÿ éàçäû.
Áó ñþçëÿðè ÿí êè÷èê øàýèðäèí éàçìûø ñÿíÿ,
Îäëó øàì ÿòðàôûíäà ó÷àí ïÿðâàíÿ éàçäû.
(Ôàðñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ)
143
ÌßÐÑÈÉß
Êÿðáÿëà ïàäøàùûíûí àäûíû åøèäÿí êÿñ,
Äÿðùàë î ÿçà ìÿúëèñèíÿ ìàòÿì ñàõëàð.
Ìàòÿì ìÿúëèñèíäÿ áàøûíà äþéÿð,
Ùÿìèí ìÿúëèñäÿ øàù èëÿ ýÿäà àðàñûíäà ôÿðã îëìàç.
Åé öðÿê, ñÿí áèð àí äà áó ìöñèáÿòäÿí ãàôèë îëìà,
Úÿçà ýöíöíäÿ îíóí øÿôàÿòèíäÿí áàøãà ùå÷ áèð
ìöêàôàò éîõäóð.
ßýÿð áèð àí à÷ûã ýþçëÿ áàõñàí,
Øÿùèäëÿð àüàñû, ñóñóç øàùà ñÿí;
Ôàòèìÿ áèð êöíúäÿ êÿäÿðëè îòóðäóüóíó ýþðÿðñÿí.
Î ýåúÿ íàëÿ åäÿðÿê, ÿçà ñàõëàìûøäûð.
Îüëóíóí úÿíàçÿñèíÿ áàõàðàã, äåéèð:
Ìÿýÿð ñÿíèí ãàòèëèí Àëëàùäàí øÿðì åòìÿéèá?
Çåéíÿá èñÿ ýþç éàøëàðûíû àõûäàðàã,
Ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê øÿùèä øàùûíà
ìàòÿì ñàõëàìûøäûð.
Áèð àí, Àðèô, áó ìöñèáÿòäÿí ãàôèë îëìà,
Àðèôëÿð ìÿúëèñèíÿ ñÿíèí âöúóäóí áèð ãÿíèìÿòäèð.
(Ôàðñ äèëèíäÿí ñÿòðè òÿðúöìÿ)
144
ÍÞÂÙß
Ýþíëöì ãóøó ýåéèá ýåíÿ ìàòÿì ëèáàñûíû,
Àüàç åäèáäè íÿüìåéè-ìþùíÿò ôÿçàñûíû.
Ýÿëìèø ôÿüàíÿ íåéòÿê óúàëäûá íÿâàñûíû,
Áÿðïà ãûëûá íÿ íþâ ìöñèáÿò ÿñàñûíû,
Òà áèð äîéóíúà ñàõëûéà ìèëëÿò ÿçàñûíû.
Ìèëëÿò âöúóäè ôàíè îëóá, èêè ýþç ãàëûá,
Èñëàì äèíè òÿðê îëóá, àíúàã êè, ñþç ãàëûá,
Õàêè-âÿòÿí ùÿâàéà ýåäèá, áÿëêÿ òîç ãàëûá,
Ñþíìöø òÿìÿääöí àòÿøèìèç, áèðúÿ êþç ãàëûá,
Ñþíäöðìÿê èñòèéîðëàð îíóí äà çèéàñûíû.
Îëäóã úÿùàëÿòèëÿ ÿúÿá äÿñòýèðè-üÿì,
Ùÿð ñÿìòäÿí áèçÿ éåòèøèð ìþùíÿòö ÿëÿì.
Òàá åéëÿäèê íÿ çèëëÿòèëÿ, éåòäè ùÿð ñèòÿì.
Ìÿùñóá ãûëäû áèçëÿðè ÿüéàðè-êÿë’ÿäÿì,
Èíäè ðÿâà áèëèð áèçÿ ùÿð áèð úÿôàñûíû.
Áèùèììÿò îëäóã, îëìàäû áèçëÿðäÿ áèð õÿéàë,
ßüéàð è÷èíäÿ îëäóã îäóð êèì ôöñöðäÿùàë,
×öí ÿìð åäèáäè ùèììÿò è÷èí ìöðøèäè-êÿìàë,
«Ùàí òÿãëÿöë-úèáàë ìÿÿ ùèììÿòöð-ðèúàë»*
Ùèììÿòëÿ êÿñá åäèáëÿ, òÿìÿääöí ñÿôàñûíû.
*
«Êèøèëÿðèí ùèììÿòè äàüû éåðèíäÿí ãàëäûðàð»
145
Ùÿð ìèëëÿò þç ùöãóãóíà ÷îõ ìàèë îëäóëàð,
Ùÿð áèð ðÿøàäÿò åéëÿäèëÿð, ñàèë îëäóëàð.
Àõûðäà èñòÿäèêëÿðèíÿ íàèë îëäóëàð.
Îäëàð òþêöëäö ýÿð÷è, âÿëè õîøäèë îëäóëàð,
×îõ êèìñÿ ÷öí ìÿìàòäà òàïìûø áÿãàñûíû.
Ãèñìÿò ýÿð èñòÿñÿí ñàíà àáè-ùÿéàò îëà,
Çöëìàòà ãîé ãÿäÿì êè, íÿçÿðäÿ ìÿìàò îëà,
Ùåéùàò î êÿñ êè, íÿðäè-ìÿàðèôäÿ ìàò îëà,
Ëàçûìäû íÿðäáàç öãóëöë-çÿâàò îëà,
Ìèëëÿò éîëóíäà ýþçëÿéÿ òà ùàã ðèçàñûíû.
Ùÿð ìèëëÿò þç òÿðèãèíÿ ùöððèéÿò àõòàðûð,
Êÿñá åòäèýè ìÿàðèôÿ áèð ãèéìÿò àõòàðûð,
Ùÿð íÿùâ îëóðñà, þç èøèíÿ ñóðÿò àõòàðûð.
Úÿùä èëÿ ìöñëèìèí þçöíÿ òþùìÿò àõòàðûð,
Ýåéìèø ùÿìèøÿ ÿýíèíÿ ãÿôëÿò ëèáàñûíû.
Ýþçäÿí ðÿâàäû ñó éåðèíÿ õóíè-äèë ýÿëÿ,
Ãàí àüëà, åé áÿëàëû ýþç, àðàìñàí ùÿëÿ?
Àëÿì êþ÷öá, éàòûáäû áèçèì ìèðè-ãàôèëÿ,
Âà ùÿñðÿòà, ÿúÿá èøèìèç äöøäö ìöøêöëÿ,
Áó èøëÿðèí ôÿíà ýþðöðÿì èíòèùàñûíû.
Þýðÿòäè áèëìèðÿì áèçè êèì áó úÿùàëÿòÿ?
Âÿùøèëèê èðñ îëóá áó ýöí ÿáíàéè-ìèëëÿòÿ.
Ìþ’òàä åäèáëÿ éàõøû áèçè õàáè-ãÿôëÿòÿ.
Áèç ìèëëÿòèí àéûëìàüû ãàëäû ãèéàìÿòÿ,
Áàèñëÿðèí Xóäà þçö âåðñèí áÿëàñûíû.
Îëäó ÿúÿá áó ÿñðäÿ ïÿæìöðäÿ ùàëûìûç,
Ëàë îëäó ãÿôëÿòiëÿ ëèñàíö ìÿãàëûìûç,
Íÿ àð âàð, íÿ åëìö ùöíÿð, íÿ êàìàëûìûç,
Éîõ áèðúÿ ìÿêòÿá à÷ìàüà ÿñëà õÿéàëûìûç,
Òà ýþðìÿéÿê áó ùàëèëÿ ìèëëÿò áÿëàñûíû.
146
Ùÿëë åéëÿìÿê ãàáàãúà ýÿðÿê òåç áó ìöøêöëè,
Áèëñèí âÿòÿí ÷îúóãëàðû ÿââÿë âÿòÿí äèëè.
Ýÿëìÿç íÿâàéÿ ýþðìÿñÿ áöëáöë ÷ÿìÿí ýöëè,
Òÿñäèã åäÿð äàíûøäûðàñàí ùÿð áèð àãèëè,
Ùÿð ìèëëÿò þç äèëèíäÿ òàïûá ìöääÿàñûíû.
Èøëÿð ôÿíàäû, áèð íå÷ÿ ìÿêòÿáëÿð îëìàñà,
Îíëàðäà úàííèñàð ìöÿëëèìëÿð îëìàñà,
Ãàôãàçäà éîõ ìöÿëëèìèìèç, äèýÿð îëìàñà,
Áóíëàð êè, âàð ñÿëàùèäè, âàëëàù ýÿð îëìàñà,
Ìöòëÿã õÿðàá åäèáëÿ òÿìÿääöí áèíàñûíû.
Èñëàìäàí ãàëàí áèçÿ áèð àä îëóá ôÿãÿò,
Úÿùëèëÿ ìÿ’ðèôÿò åâè áÿðáàä îëóá ôÿãÿò.
ßáíàéè-ìèëëÿò þç äèëèíÿ éàä îëóá ôÿãÿò,
Úàíñûç âöúóäëàð áèçÿ óñòàä îëóá ôÿãÿò,
Âèðàí åäèáëÿ çöëìèëÿ ìèëëÿò ÿñàñûíû.
Áó õîø çàìàíäà éöç ÷åâèðèá áÿùúÿò àëÿìè,
Ãûëìûø ÿùàòÿ íå’ìÿòè-ùöððèééÿò àëÿìè,
Ëÿüâ îëäó ìöñòÿãèëÿ îëàí äåâëÿò àëÿìè,
Ùóøéàð îëóí, àìàíäû, ýåäèá ãÿôëÿò àëÿìè,
Øèìäè ùàìû óúàëäûð ÿäàëÿò ëèâàñûíû.
Õàí, áÿé çàìàíû ýåòäè, ÿäàëÿò çàìàíûäûð,
Êå÷äè úÿùàëÿò àëÿìè, ãåéðÿò çàìàíûäûð.
Õàì îëìóéóí êè, ìöòëÿãà äåâëÿò çàìàíûäûð.
Èíäè ìààðèô ÿñðè, ñÿàäÿò çàìàíûäûð,
Ùÿð ìèëëÿò þç ùöãóãóíóí èñòÿð áÿùàñûíû.
Ãàôãàçäà ôèêð ãûëñàëà ñàùèáêÿìàëëàð,
Àðòûã òÿíÿááþù àðòûðû áó ãèëö ãàëëàð,
Ùÿð áèð ýþíöëäÿ íÿãø îëóíóá ìèí õÿéàëëàð,
Þç úÿùëèìèçëÿ éåòäè áèçÿ èíôèàëëàð,
Ñåéð åòäèê åëìñèçëèéèí àõûð âÿôàñûíû.
147
Îëäó áÿëàéè-ìèëëÿòÿ ùÿð êÿñ êè, ìöáòÿëà,
ßùëè-âÿôàäû, áèøÿê, îëóá ëàéèãè-áÿëà.
Äèëõóí îëóáäó Ñàëèêè-áè÷àðÿ áÿðìÿëà.
Ìèëëÿò ãÿìèëÿ àç ãàëûá àõûð úöíóí îëà,
Ùÿð äÿì îäóð êè, íåéòÿê óúàëäûð íÿâàñûíû.
Õåéèðõàùè-âÿòÿí: Ù.Ðàñèçàäÿ
«Èðøàä», 18 éàíâàð 1906
148
ÙÀËÈ-ßÑßÔÈØÒÈÌÀËÛÌÛ ÒßÑÂÈÐÄß
ÁÈÐ ÀÙÈ-ÌßÇËÓÌÀÍß:
Ùÿð êÿñ àëÿìäÿ áèð áÿëàéà äö÷àð
Îëóð, àììà áÿíèì êèáè îëàìàç.
Êöíúè-ìþùíÿòäÿ ãàëìûøàì íà÷àð,
Øó ýþíöë äÿðäèíÿ äÿâà áóëàìàç.
Üÿìè-ùèúðèëÿ áèãÿðàð îëìóø,
×öíêè ìÿùúóðè-áÿçìè-éàð îëìóø.
Ýþíëöìöí ùàëûíû åäÿð òÿñâèð
Ðóéè-çÿðäèìëÿ ÷åøìè-õóíáàðûì,
ßùëè-çåâã èñòÿð åéëÿñèí òÿãäèð
Êè, íàñûë éàðèìèø áÿíèì éàðûì.
Ùÿð êÿñèí çèêðè áÿçìè-çåâãö ñÿôà,
Âèðäèì îëìóø áÿíèì äÿ âà ÿñÿôà.
Åäÿð åøã ÿùëè ðÿñìè-éàðà ìÿðàã,
Åùòèìàë, àëñûí îíëà ùÿñðÿòèíè.
Éàðûì îëìàç áÿíèì ýþçöìäÿí èðàã,
Áóëìóøóì ÷öí ýþíöëäÿ ñóðÿòèíè.
Éöðÿýèì ðÿíýè-ÿðüÿâàí îëìóø,
ßðèìèø, ëàõòà-ëàõòà ãàí îëìóø.
Áàíà ëàéèã ýþðöðñÿ ÿùëè-ãÿðÿç,
149
Áÿíçÿòèì éàðûìû ÷ÿìÿí ýöëöíÿ.
Èñòÿìÿì, âåðñÿëÿð úèùàíû ÿâÿç,
Äàüûíûã çöëôöíöí êÿñèê òåëèíÿ.
Äåéÿìÿì êè, íÿ äöðëö çèáàäûð,
Õÿëÿò îë éàðà ãàíëû äèáàäûð.
Éàðàëàð úèñìè-íàçÿíèíèíäÿ
Ãûçàðûð, ñàíêè ãþí÷åéè-ýöëäöð.
Çÿ’ô ìÿøùóääóð úÿáèíèíäÿ,
Áÿíúÿ òÿñâèðè-ùàëû ìöøêöëäöð.
Ìÿùâ îëóð ôèêð åäèíúÿ úèñìö òÿíèì,
Àìàí Àëëàù! Îäóð áÿíèì âÿòÿíèì!
Áèð çàìàí øó âÿòÿí ìààðèôúÿ
Ñàéûëûðäû éåð öçðÿ áèð ýöëøÿí.
Êÿñáè-ãÿôëÿò åäèá òÿñàäöôúÿ
Øèìäè îëìóø ëèáàñû ãàíëû êÿôÿí.
Ýåò-ýåäÿ ãàáèëè-çÿâàë îëìóø,
Àéàã àëòûíäà ïàéìàë îëìóø.
Áèç, ùÿãèãÿò, çàâàëëû éàâðóëàðûç,
Øó âÿòÿí áèð ñåâèìëè âàëèäÿäèð.
ßáÿñ ÿüéàðäàí âÿôà óìàðûç,
Áàáàìûç éîã êè?! Øþéëÿ ùàëäÿäèð.
Áèçÿ ýþç äèêìèø îë âÿôà êàíû,
Ìàäÿðèí éàâðóñèëÿäèð øàíû.
Åé âÿòÿí! Åé ýþíöë ïÿðÿñòàðû!
Âàð öìèäèì, ãöñóða áàãìûéàñàí,
Áèçÿ òÿðúèù åäèá äÿ ÿüéàðû
Áûðàãûá íàðè-ùèúðÿ éàãìûéàñàí.
Ñÿíè áó ùàëa ñàëäû ãÿôëÿòèìèç,
150
Äàùà ÿôâ åò, éåòÿð íÿäàìÿòèìèç.
Ýöëöéîð ùÿï òàìàì ÿùëè-úèùàí
Øó ÿñÿôèøòèìàëè-ùàëèìèçÿ,
Àìàí Àëëàù! Íÿ äÿðäè-áèäÿðìàí,
Ýÿëèéîðìèéäè ùè÷ õÿéàëèìèçÿ?
Áèçè, åé éåð! Éàðûë äà êàìûíà ÷ÿê!
Åéèäèð áó ùÿéàòäàí þëìÿê.
Ìàéåéè-èôòèõàðû ÿð êèøèíèí
Âÿòÿí óüðóíäà áÿçëè-ùèììÿòäèð.
Ëàôÿ áàãìàçëàð, èøòÿ ùÿð êèøèíèí
Èøè àéèíÿñèíäÿ ìöñáÿòäèð.
Ãåéðÿò èñòÿð êè, úàí íèñàð åäÿëèì,
Ìÿäÿíèééÿòëÿ èôòèõàð åäÿëèì.
Äàùà ìÿùâ åòäè àðòûã èñòèáäàä,
Éàãäû çöëì àòÿøèíÿ úàíûìûçû.
Îëäó ùÿð áèð ùöãóãóìóç áÿðáàä,
Äèíëÿìÿç êèìñÿ ÿëàìàíûìûçû.
Áó íÿ äÿùøÿòëè ùàëäûð, éà Ðÿá,
Áèëÿìÿì êè, íÿäèð áó ùàëa ñÿáÿá.
Åé âÿòÿí! Ñÿíäÿ ïàðëàéàíäà çèéà
Áöñáöòöí ÿùëè-ãÿðá úàùèëèìèø.
Øèìäè áóëìóø âöãó ÿêñè-ãÿçà,
ßúÿáà áó íàñûë òÿüàôèëèìèø?
Êèì òÿñÿââöð åäÿðñÿ áó ùàëè,
Âàðëûüû ùèññäÿí îëóð õàëè.
Áèçè áó ùàëà ñåâã åäÿí áèàð
151
Ìöòëÿãà õàáè-úÿùëÿ òàëìûø èìèø.
Áèçè èüôàë åäÿí çàìàí ÿüéàð
Äåâðè-àëÿìúÿ ìàò ãàëìûø èìèø.
Øèìäè ãåéðÿò åäÿðñÿ ìèëëÿòèìèç,
Éåíÿ åâäÿò åäÿð ñÿàäÿòèìèç.
Ùÿð øèòà áèð áàùàðû ìåâúèá îëóð,
Âàðäûð ÿìíèééÿòèì áó ùàëà áÿíèì.
Éåíÿ îíëàð ÿí ÿñêè ùàëû áóëóð,
Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, íàçÿíèí âÿòÿíèì.
Áàíà ýÿë! Ýÿë áàíà, çàâàëëû âÿòÿí!
Ùè÷ óíóòìàì ñÿíè áó ùàëèëÿ áÿí.
Äÿõè éàä åòìÿ áèð äÿ ìàôàòû,
Ìþùòÿìèë, øàùðàùà éîë áóëàëûì.
Ùÿëÿ ñà÷ìàãäà îë ôöéóçàòû,
Ëÿìÿàòèëÿ ôåéçèéàá îëàëûì.
Âàðäûð öììèä ñöáùè-èãáàëÿ,
Øÿáè-ùèúðàíà éîãìó äöíáàëÿ?!
1907
152
ÃÎÚÀ ÁÈÐ ÒÖÐÊÖÍ ÂßÑÈÉÉßÒÈ
Éàâðóëàðûì! Åé þìðöìö øÿíëÿíäèðÿí, ýöëäöðÿí,
Àëíû à÷ûã îüóëëàðûì, ýþçÿë, éîñìà ãûçëàðûì,
Áèð ãàéÿñèç ó÷óðóì âàð, àéðûëìûéîð þíöìäÿí,
Þìðöì âÿôà åòìÿç áàíà, áÿëêÿ ïÿê àç éàøàðûì.
Àðòûã áàíà äàð ýÿëèéîð ùÿï øó ÿíýèí öôöãëÿð,
Ñàíêè ðóùóì ãàíàòëàíûá øèìäè ïÿððàí îëàúàã.
Ãàðøûìûçäà éàíüûí êèáè ýþðöíÿí àë øÿôÿãëÿð,
Åùòèìàë êè, éàðûíêû ýöí áÿíè ñþíìöø áóëàúàã.
ßúÿë ýöúëö, áÿí ýöúñöçöì, êèìñÿ îíäàí ãóðòóëìàç,
Òîïëàøûíûç, âàðäûð ñèçÿ áèð ãà÷ ñþçöì, äèíëÿéèí.
Ýåòìÿëèéèì, âÿñèééÿòñèç þëñÿì ðóùóì øàä îëìàç,
Ãóëàã âåðèí ñþçëÿðèìÿ, áèðÿð-áèðÿð áÿëëÿéèí.
Èëê èñòÿéèì: ùè÷ áèð çàìàí ñåâýèäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèí,
Èíñàí îüëó ñåâýè è÷èí éàðàòûëìûø, äîüìóøäóð.
Éåð éöçöíö ãàðäàø áèëèí, èíñàí ãàíû äþêìÿéèí,
Áó äöíéàäà áèð ãàøûã ñó ÷îã çàëûìëàð áîüìóøäóð.
Êèìñÿéÿ êèí áàüëàìûéûí, éèýèò îëóí, ìÿðä îëóí,
Âèúäàíûíûç åëìàñ êèáè íóð ñà÷àðàã ïàðëàñûí.
Ãîíóì-ãîìøó, éàãûí-óçàã ùÿð êÿñëÿ ùÿìäÿðä îëóí,
Ãûðûã ýþíöëëÿðè éàïûí, áûðàãìûéûí ñûçëàñûí.
Çöëìÿ ùÿðýèç éàãëàøìûéûí, äîüðó éîëäàí øàøìûéûí,
153
Òàíðû ùàãäûð, ùàããû ñåâÿð, ÿäàëÿòäÿí õîøëàíûð.
Éàëòàãëûüà èìðÿíìÿéèí, êèáðÿ ùè÷ éàíàøìûéûí,
Þç ùàããûíû áèëìÿéÿíëÿð ÿí ñîíóíäà äàøëàíûð.
Àðñëàí êèáè úÿñóð îëóí, ôÿãÿò ùàãñûç ÷ûãìàéûí,
Ùàãñûçëûüà ãàðøû ãîéóí, áûðàãìàéûí øûìàðñûí.
Çàëûìëàðû, úÿëëàäëàðû ÷åéíÿéèí, ùè÷ ãîðãìàéûí,
Òöðê ìèëëÿòè, ýþðöëìÿìèø, áîéóí áöêñöí, éàëâàðñûí.
Áàã! Øó éàíäà ýöëöìñöéÿí éåíè äîüìóø àé íÿäèð?
Øÿôÿãëÿðèí äîüóðäóüó áèð ãûçäûð êè, ùÿð éåðäÿ
Òöðê àäûíû å’ëàí è÷èí áèð ñÿìàâè àéíÿäèð,
Èøòÿ! Áèçèì òàðèõèìèç… ùÿì éåðäÿ, ùÿì ýþéëÿðäÿ.
Åé ñåâýèëè ãóçóëàðûì! Ñèçäÿí áÿí àéðûëûðêÿí,
Áÿíäÿí ñèçÿ ñîí âÿñèééÿò: ùÿðýèç ìÿùçóí îëìàéûí.
Âèúäàíûìëà, íàìóñóìëà éàøàð, ùàããû áèëèðêÿí,
Ýöúëöêìö âàð ùèììÿòèíÿ ãàâóøìàãäà Tàíðûíûí!?
Íàìóñ, âèúäàí èíñàíëàðäà èêè áþéöê ãàíàòäûð,
Îíëàð èëÿ Àäÿì îüëó éöêñÿê ýþéëÿðäÿí àøàð.
Íàìóñ, âèúäàí áèçëÿð è÷èí äàèìi áèð ùÿéàòäûð,
Òöðê åëè ùÿp î ùèññ è÷èí äîüìóø, îíóíëà éàøàð.
Áèð ìèëëÿòèí òàðèõèäèð êþêö, éóðäó, éóâàñû,
Òàðèõèíèç áàø óúóíäàí ùÿðýèç ÿñêèê îëìàñûí.
«Àëòàé» äàüû, «Ìàêàí» ÷þëö, ùÿì äÿ «Éàñûí» îâàñû»*
Áèðÿð àéäûí ñÿùèôÿäèð, ùÿð òöðê ýÿðÿê àíëàñûí.
Ñöäö òÿìèç, ÿñèë îüóë áèëìÿçìè êè, ÿúäàäû
Íàñûë äîüóá éàøàìûøëàð, íÿ ÿðëèêëÿð åòìèøëÿð.
Áèëìÿëè êè, òåç ìÿùâ åäÿð çàìàí íàíêîð åâëàäû,
*
Áó éåðëÿðèí ùÿð ö÷ö òöðê òàðèõè-öìóìèñèíúÿ áþéöê áèð ÿùÿìèééÿòè
ùàèçäèð — Ù.Ú.
154
Þç íÿñëèíè óíóòàíëàð ÷îãäàí ñþíöá ýåòìèøëÿð.
Áèð ìèëëÿò þç êþêö öñòÿ áèòÿð, áþéöð, éöêñÿëèð,
Êþêñöç àüàú ÷àáóã ãóðóð, ÷è÷ÿê à÷ìàç, áàð âåðìÿç.
Áàãûí, ýþðöí òàðèõèíèç ñèçÿ íÿëÿð ýþñòÿðèð,
Ùÿï øÿðÿô, ùÿï áþéöêëöêäöð, àíúàã øàøûëàð ýþðìÿç.
Ìÿðä àòàëàð éèýèòëèêäÿ íàì àëìàìûø éàëûíûç,
Òà ÿñêèäÿí îíëàðäà âàð åëì, ùèêìÿò ùÿâÿñè.
Ýöíÿø êèáè òàðèõëÿðè ïàðëàòûéîð, áàãñàíûç,
Ñÿìÿðãÿíäèí äàðöëôöíóíëàðû, ðÿñÿäõàíÿñè.
ßâÿò, àðñëàí éàâðóëàðûì! Òöðê åëè ùÿï øàíëûäûð,
Åëìàñ êèáè ëÿêÿñèçäèð, ñàãûí, ãàôèë îëìàéûí.
ßñð, èéèðìèíúè ÿñðäèð! Âÿçèôÿñè ïÿê àüûð…
Àðø èëÿðè!
Ãîìøóëàð éîë àëäû, ýåðè ãàëìàéûí!
155
ÁßÍÈÌ ÒÀÍÐÛÌ
Ùÿð ãóëóí úèùàíäà áèð ïÿíàùû âàð,
Ùÿð ÿùëè-ùàëûí áèð ãèáëÿýàùû âàð,
Ùÿð êÿñèí áèð åøãè, áèð èëàùû âàð,
Áÿíèì òàíðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ùÿçç åòìÿäèì ôèðãÿäÿí, úÿìèééÿòäÿí,
Çåâã àëàìàì ùÿðáäÿí, ñèéàñÿòäÿí,
Áèð øåé äóéìàì ôÿëñÿôÿäÿí, ùèêìÿòäÿí,
Áÿíèì ðóùóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿë ñåâèìëèäèð, úÿëëàä îëñà äà;
Ñåâýè õîøäóð, ñîíó ôÿðéàä îëñà äà;
Óüðóíäà áÿíëèéèì áÿðáàä îëñà äà,
Ñîí äèëäàðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿëñèç áèð ýöëøÿí çèíäàíà áÿíçÿð,
Ñåâýèñèç áèð áàøäà ÿãðÿáëÿð ýÿçÿð,
Íÿ ýþðñÿì, ùàíêè áÿçìÿ åòñÿì ýöçÿð,
Ùÿï äóéäóüóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
156
ÁÈÐ ÇÀÌÀÍËÀÐ
Áèð çàìàíëàð ñÿíèí ïÿìáÿ êþëýÿíäÿ
Ïÿê áÿõòèéàð èäèì, íàçëû äèëáÿðèì.
Ùÿíóç áÿõòèéàðëûã äóéóëìàç áÿíäÿ,
Éàëíûç ýöëöìñÿðäè ìÿùçóí ýþçëÿðèì.
Àéðûëûã íÿ éàìàí äÿðä èìèø, àìàí!
Ñÿíñèç ùàëûì ýöíäÿí-ýöíÿ ïÿðèøàí,
Âöñëÿò äÿìëÿðèíè àíàð äà ùÿð àí,
Èçëÿð éîëëàðûíû éîðüóí ýþçëÿðèì...
Ñÿíñèç áöòöí äóéüóëàðûì áóíàëìûø1,
Çåùíèì, ôèêðèì äóðìóø, ùÿï äîíà ãàëìûø,
Óéãóì ÷ÿêèëìèø, ýþíëöìö ãÿì àëìûø,
Éàëíûç àðàð ñÿíè âóðüóí ýþçëÿðèì.
1
Ñûãûëìûø, áîüóëìóø
157
ÍÎÂÐÓÇ ÁÀÉÐÀÌÛ
Èøòÿ íîâðóç! Éåòèøäè ôÿñëè-áàùàð,
Ýÿëäè èøðÿò çàìàíû, ãàðäàøëàð!
Íÿ ýþçÿë áàéðàì... Àù, íÿ õîø ôöðñÿò!
Ñàéûëûð ÿùëè-çåâãÿ áèð íå’ìÿò!..
Áþéëÿ øàä ýöí äöøÿðìè áèð äÿ ÿëÿ?
Êå÷èðèí áåø ýöí þìðö ëÿççÿò èëÿ.
Éàëûíûç ùàíêè åâäÿ éàñ âàðñà,
Áèð îíóí áîðúóäóð êè, òóòñóí ÿçà.
Áèðèíèí þëñÿ ãàðäàøû íà÷àð,
Ãàðà áàéðàì òóòàð... áèð àäÿò âàð.
Ùÿð êèìèí éîãñà áþéëÿ áèð öçðè,
Åéøö íóø åéëÿñèí î... éîã çÿðÿðè.
Ýÿð÷è «ÿëìþìöíöí öõöââÿ» äåìèø
ßìðè-ïåéüÿìáÿðè ùåêàéÿ èìèø.
Úöìëÿ ãàðäàø, — äèéîð Ðÿñóëè-Õóäà,
Ùàíêè èñëàìÿäèð áó ñþç ÿúÿáà?
Áÿëêÿ áèð áàøãà õÿëãÿäèð áó êèòàá?
Íÿéÿ ëàçûì, úàíûì, ñûãûíòû, ÿçàá.
Áöòöí Èðàíäà, úöìëÿ Áàëêàíäà,
×ûðïûíûð ãàðäàøûí ãûçûë ãàíäà!
Èøòÿ áèð ãÿòëýàùà äþíìöø éåð!
Ìÿùâ îëàí éöç äåéèë êè! Éöç áèíäèð.
Àíà! Ùÿìøèðÿ! Åé íèøàíëû ýÿëèí!
158
Ñèç äÿ ÿñëà ñûãûëìàéûí, ñåâèíèí.
ßçèëèá ìÿùâ îëóðñà àèëÿëÿð,
Ñèçÿ àèä äåéèë áó ãÿìëè õÿáÿð.
Ýåòñÿ èôôÿò, êÿñèëñÿ ÿìúÿêëÿð,
Ñåâèíèí!.. Èñòÿìÿç äöøöíúÿ, êÿäÿð.
Áöòöí àëÿì äàüûëñà, îä òóòñà,
Áèçÿ ëàçûìäû øèìäè çåâãö ñÿôà.
Áèð ìöñÿëìàí êè, îíäà ãåéðÿò âàð,
Ñåâèíèð, êåéô åäÿð, ÷àëàð, îéíàð.
Ñåâèíèí! Çóðíà, òîé ÷àëûí, ñåâèíèí,
Íÿ ýþçÿë áàéðàì! Îô, ýöëöí, ñåâèíèí!
Äèíÿ, íàìóñà êöñäöíöçñÿ, ýöëöí!
Ñåâèíèí, ùÿï ýöëöí!.. Íÿ íÿø’ÿëè ýöí?!
159
«ÈÑÌÀÉÛË ÁßÉ»
Ìÿêòÿá ÷îúóãëàðûíà
Èñìàéûë áÿé, î áèð áþéöê òöðê èäè,
Áèð ýöíÿøäè, Êðûì öôöãëÿðèíäÿí
Ïàðëàéûá ÿòðàôû íóðà ãÿðã åòäè,
Éûëäûçëàð éàðàòäû øÿôÿãëÿðèíäÿí.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
Èñìàéûë áÿé à÷äû éóìóã ýþçëÿðè,
À÷äû ñàüûð ãóëàãëàðû, äèíëÿòäè.
Ãàí úîøäóðàí ðóùëó, êÿñêèí ñþçëÿðè
Äèëñèçëÿðÿ éöðÿê âåðäè, ñþéëÿòäè.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
ßðÿá, ÿúÿì, õöñóñÿí òöðê åâëàäû,
Ãÿëáèíäÿ áèð éûüûì ìÿùÿááÿò áÿñëÿð.
Áþéöê òàíûð î ñåâýèëè óñòàäû,
Î ôàçèë ìöðøèäÿ áèí ùþðìÿò áÿñëÿð.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
Îíóí ìÿñëÿêè áó èäè äàèìà:
160
«Èøäÿ áèðëèê; äèëäÿ, ôèêèðäÿ áèðëèê…»
Èø, ôèêèð, äèë áèðëèéè, îëìàéûíúà,
ßâÿò, ïÿê ÷ÿòèíäèð úèùàíäà äèðëèê.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
Èñìàéûë áÿé þëìÿç, éàøàð, ùÿï éàøàð,
Òàðèõëÿðäÿ, ýþíöëëÿðäÿ, äèëëÿðäÿ.
Áþéöê ðóùó éöêñÿê ýþéëÿðäÿí àøàð,
Áþéöê àäû éàä îëóíóð ùÿð éåðäÿ!..
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
1914
161
ÒÖÐÊ ßÑÈÐËßÐÈ 1
Åðêÿê, ãàäûí, ÿñêÿð, ÷îúóã, èõòèéàð
— ßñèð — äåéÿ, áèíëÿðúÿ òöðê åâëàäû:
Ûññûç áèð àäàíûí ãîéíóíäà ñûçëàð,
Ñîðóëìàç äÿðäè, äóéóëìàç ôÿðéàäû.
Èøòÿ êèíëè áèð ìÿçàðëûã êè, ùÿð ýöí
Éûüûí-éûüûí èíñàí éóòàð äà, äîéìàç;
Ñàüëàì âöúóäëàð áåëÿ äöøýöí, þëýöí,
Öìèäñèç áèð ùåéêÿëäÿí ôÿðã îëóíìàç.
Ýöëöìñÿðëÿð, ôÿãÿò ùÿï ýþçëÿðèíäÿ
Èíòèãàìëû øèìøÿêëÿð ÷àãàð, äóðóð.
×ûðïûíûðëàð, ñîëìóø áÿíèçëÿðèíäÿ
Áèð ÷îã ýèçëè, ñþíöê ÿìÿëëÿð óéóð.
Éàëíûç ñîüóê, éàüìóð, áîðà, ôûðòûíà
Îãøàð äóðóð øó ìÿùçóí ýþíöëëÿðè;
Öðéàíëûã, õÿñòÿëèê, àúëûã áèð éàíà,
Ñóñóçëóãäàí ùÿï ãóðóìóø äèëëÿðè.
Àìàíñûç ãàðòàëûí âÿùøè äûðíàüû,
Ìÿ’ñóì éàâðóëàðû äèäèá ïàð÷àëàð.
Èøòÿ ÿäàëÿò! Éûëàíëàð éàòàüû
Èíñàíëàðà ìÿñêÿí âåðèëìèø ãÿðàð.
1
Áàêûäà, Íàðýèí àäàñûíäà.
162
Íåðäÿ î ñÿðõîøëàð êè, ùÿï «ãàðäàøëûã,
Áèðëèê, áÿðàáÿðëèê» äåéÿ ñàéûãëàð.
Èøòÿ áèð âÿùøÿò êè ÷ÿêèëìÿç àðòûã,
Äîñò äåéèë, äöøìàí áåëÿ ýþðñÿ àüëàð.
Åé òöðê åëè! Åé ìèëéîíëàð þëêÿñè!1
Ñàãûí, äóéìà íÿäèð áó ùàë, áó äÿùøÿò;
Òèòðÿòìÿñèí ñÿíè øó ãàðäàø ñÿñè,
Êîðëóã, ñàüûðëûã î äà áèð ñÿàäÿò!..
1
Áàêû
163
ÃÀ×ÃÛÍ
Þðòöíìÿ, äóð! Êèìñèí, íåðÿëèñèí ñÿí?
Ýþçÿë ãà÷ãûí, áàøû áÿëàëû ãà÷ãûí!
Ýöë êè, íóð ñà÷ûëñûí ãîí÷ÿ ëÿáèíäÿí,
Åé ùÿð ùàëû ìÿëÿê ÿäàëû ãà÷ãûí!..
Çöëôöíö ãîéíóíäà áÿñëÿìèø ýåúÿ,
Ñöçýöí ýþçëÿðèí, ýöë éöçöí ïÿê èíúÿ,
Ýþíöë ìÿñò îëóð ñÿí ýöëöìñÿäèêúÿ,
Åé íàçëû äàüëàðûí ìàðàëû ãà÷ãûí!
Áÿí èñòÿðèì þìðöì ñÿíèíëÿ ýöëñöí,
Ñþéëÿ, íÿ äÿðäèí âàðñà àíëàò áöòöí;
Àìàí, íÿ îëäó êè, ñÿí áþéëÿ äöøäöí
Éóðäóíäàí, åëèíäÿí àðàëû, ãà÷ãûí!
Àù, ñÿíè ýþðäöì äÿ äàüûëäû ùóøóì,
Âóðóëäóì ñàíà, ñàíêè áèð ñÿðõîøóì,
Áÿí äÿ ñÿíèí êèáè ãÿðèá áèð ãóøóì,
Ýÿë áàíà, åé ýþíëö éàðàëû ãà÷ãûí!..
164
ÑÎËÜÓÍ ÌßÍßÊØßËßÐ
Áèð ìöñàìèðÿ õàòûðàòûíäàí.
Áîéíó áöêöê, åé þêñöç ìÿíÿêøÿëÿð!
Àù íÿ ÷àáóã ñàðàðäûíûç, ñîëäóíóç?
Íåðäÿ î äöíêö ñåâäàëû íÿø’ÿëÿð?
Íÿäÿí áþéëÿ ùÿï ïÿðèøàí îëäóíóç?
Øÿôÿãäÿí äîüìà ëÿáëÿðè þïÿðêÿí,
Ñèç êè áÿõòèéàðúà ýöëöìñÿðäèíèç;
Éîãñà î íóðäàí äþêöëìöø ÿëëÿðäÿí
Àéðûëûíúà, ÷è÷ÿêëÿíäè äÿðäèíèç?
Ýþçÿë, ùÿð ùàëûíûç ýþçÿë... Äàèìà
Õÿñòÿ ýþíëöì îãøàð ñèçè, àëãûøëàð;
Óô, íÿäÿíñÿ ïÿê äîãóíóð ðóùóìà
Âÿðÿìëè ÷þùðÿëÿð, ìÿùçóí áàãûøëàð...
165
×ßËÈÊ ÃÎËËÀÐ
(Áàêû èø÷èñèíÿ)
Îíëàð, î ÷ÿëèê ãîëëàð, î ãîëëàðäàêû ãöââÿò
Ñà÷ìàãäà ãóäóç êèíëÿðÿ äÿùøÿò,
Éîã, áèð äàùà ýþðìÿç î ÷ÿëèê ãîëëàðû çÿíúèð,
×ûëäûðñà äà ùÿð ãàíëû úèùàíýèð.
Òóíú éöçëö áþéöê äàëüà! Ñÿíèí ãöäðÿòèí àéäûí,
Äöøìàíëàðû äàèì ùå÷ÿ ñàéäûí,
Ãîø ñöëùÿ, ÷àëûø, àëÿìÿ ãöââÿòëÿ ûøûã âåð,
×àðïûøìàã è÷èí ÿçìèíè ýþñòÿð.
Åé øàíëû ÿìÿê îðäóñó, åé øàíëû ìöáàðèç!
×îãëàð ñÿíè çÿíí åòñÿ äÿ àúèç,
Ñÿí éöêñÿëÿúÿê, ïàðëàéàúàã, ïàðëàäàúàãñûí,
Ùÿð ãöòáÿ øÿòàðÿò ãàòàúàãñûí.1
1
×åëéóñêèí÷èëÿðÿ èøàðÿäèð.
166
ØßÐà ÃÀÄÛÍÛ
Áÿí íÿ èäèì? Øÿðãèí ÿçèëìèø ãàäûíû!
(Áèð àç ñöêóò...)
Áÿí íÿ èäèì? Óô, îíó ùå÷ ñîðìàéûíûç!
Âàðëûüûì áèð ãóðó ùå÷!
Êå÷ìèøèí ÿí ãàáà, ÿí âèúäàíñûç,
Êèðëè äûðíàãëàðû ãÿùð åòäè áÿíè.
Ýþðìÿäèì ýöí ûøûüû;
Äîüäóüóì ýöíäÿí — ÿâÿò — òàðèõèí
Ïàñëû çÿíúèðëÿðè èíëÿòäè áÿíè;
Ùÿð òÿðÿôäÿí ãàðà áèð ìåâùóìàò
Ïÿðäÿëÿð ÷ÿêäè ùÿìÿí ýþçëÿðèìÿ...
Ãîïàðûðêÿí ôÿðéàä,
Åòäè ãàíóí èëÿ äèí èñòåùçà
Áÿíèì þêñöçúÿ ãûðûã ñþçëÿðèìÿ.
Éîã, éàëàí ñþéëÿäèì, àëäàíìàéûíûç;
Âàðäû áèð ÷îã òàïûíàíëàð äà áàíà.
×öíêè ïÿê äèëáÿð èäèì,
Ñöñëö êàøàíÿëÿðèí ãîéíóíäà,
Áÿíè ñàðìûøäû èïÿêëÿð, òöëëÿð...
Àüëàéûðäûì ýöëÿðÿê,
Àëûøûá ìÿùáÿñÿ, àëòûí ãÿôÿñÿ,
Ñþíäöðöðäöì ãàáà øÿùâÿòëÿðè áÿí...
«Ïÿê ýþçÿëñèí» — ãàíè÷ÿí ñóëòàíëàð
Áÿíè ÿéëÿíúÿ éàïàð,
×îã çàìàíëàð äà áàüûøëàð áèðèíÿ,
167
«ßí íÿôèñ èøâÿëè áèð ãöââÿ» — äåéÿ,
Îù, íÿ ìèñêèíúÿ ùÿéàò!?
Éåðè ýÿëäèêäÿ àòàðëàð Íèëÿ,
Éàõóä àòÿøêÿäÿéÿ...
Äóéüóñóç òàíðûéà ãóðáàí îëàðàã,
Êöë îëóðäóì éàíàðàã, ãûâðûëàðàã.
Äàùà äÿùøÿòëè áÿëà, — ÷èðêèí èñÿí, —
Àòàúàãëàð äÿðùàë
Áèð ÷óãóð, áèð ãóéóéà, áèð êàíàëà.
Éàïñàëàð ùÿð ãàáàëûã, àë÷àãëûã,
Áàø ÿéÿðäèì ñóñàðàã îô äåìÿäÿí...
Áèð çàìàíëàð áÿí, ÿâÿò, áèð ùå÷ èäèì,
Ãèñìÿòèì ñèëëÿ, äàéàã, ýþíëöì ÿñèð,
Áèð áþúÿêäÿí äÿ ùÿãèð.
Øèìäè ëàêèí î äèêÿíëÿðäÿí óçàã —
Ýöëÿðÿê, îéíàéàðàã,
Éàøàìàã çåâãèíè äóéìàãäàéûì àíúàã, àíúàã...
Éîã, áÿí àðòûã ñöðöíÿí ùå÷ äåéèëèì,
Ïàð÷àëàíìûø äà ãàðàíëûãäàí þðöëìöø êÿôÿíèì.
Ýÿìèðèëìÿç áåéíèì,
Èøòÿ, ÿí øàíëû öôöãëÿðäÿ ó÷àí
Øÿðãèí àçàäÿ, ýöëÿð áèð ãûçûéûì;
Óúà ùÿøìÿòëè ôÿçàëàðäàí àøàí
Ïÿìáÿ áèð éûëäûçûéûì!..
168
ÏÎÅÌÀ
169
170
ÀÇßÐ
ÄÖØÖÍÄÖÌ ÊÈ...
Äöøöíäöì êè, ÿìÿë ÷ÿìÿíçàðûíäà
À÷àð ãûçûë ýöëëÿð, çöìðöò éàïðàãëàð;
Äöøöíäöì êè, þìðöí èëê áàùàðûíäà
Àë øÿôÿãëÿð ñà÷àð ãîí÷à äîäàãëàð.
Äöøöíäöì êè, ñóñàð ãàíëû òóôàíëàð,
Êå÷ÿð çàëûì ôûðòûíàëàð, áþùðàíëàð,
×ÿêèëèð äóìàíëàð, ñþíÿð âóëêàíëàð,
Íèííè ñþéëÿð áàíà úîøüóí ûðìàãëàð.
Äöøöíäöì êè, áèòÿð ùèúðàí äÿìëÿðè,
Óíóòäóðóð úàíàí ùÿï ñèòÿìëÿðè.
Ýöëçàðû ñöñëÿðêÿí õîø ãÿäÿìëÿðè
Áîéóí áöêÿð ìÿíÿêøÿëÿð, çàíáàãëàð.
Éàçûã!.. Îðòàëûüû çöëìÿòëÿð àëäû,
Þëöì éàðû éàðäàí àðàëû ñàëäû,
Ùÿñðÿòëÿð è÷èíäÿ ðóùóì áóíàëäû,
Ãàíàòäû ýþíëöìö õàèí äûðíàãëàð.
171
Àé ãûç1
Åé ñÿùÿð éûëäûçû, åé éîñìà äèëáÿð!
Óòàíìà ýöë, áóíúà íàçëàíûø éåòÿð.
Ýöë!.. Ñóññóí áöëáöëëÿð, ãûçàðñûí ýöëëÿð
Ùÿð ýöëöøöíäÿí, ùÿð ñþçöíäÿí, àé ãûç!
Ýþçëÿðèìäÿ äöíéà ýöëÿð, ñÿí ýöëñÿí;
Ãèéàìÿò îëìàç êè, èíñàôà ýÿëñÿí?!
Àëÿì áèëèð, íÿëÿð ÷ÿêäèì, àù, áèëñÿí,
Íÿëÿð ÷ÿêäèì ñÿíèí éöçöíäÿí, àé ãûç!
Íàçëû õóðàìàíû ñåéð åòäèêúÿ áÿí,
Âóðüóí ýþíöë ðÿãñ åäÿð ñåâèíúèíäÿí,
Îëìàçìû àøèãÿ áèð áóñÿ âåðñÿí
Î àùó áàãûøëû ýþçöíäÿí, àé ãûç?!
ÀÇßÐ ÄÖØÖÍÖÐÊßÍ...
«ß»2
Àçÿð äöøöíöð... Áÿëêÿ îòóç éûëäûð î ùÿð àí
Äöøêöí áÿøÿðèí åøãèíè, ôÿðéàäûíû èíëÿð.
Éàãäûãúà éàãàð áåéíèíè áèð êþëýÿëè áþùðàí,
ßôëàêà ñîðàð äÿðäèíè, éûëäûçëàðû äèíëÿð.
Ýþç ãûðïàðàã àíúàã îíà éûëäûçëàð åäÿð íàç,
Äèëñèç âÿ ñàüûð ýþéëÿð îíóí ùàëûíû äóéìàç.
Áÿñëÿíäè êö÷öê äóéüóñó àçàäÿ ÷îúóãêÿí,
Ïÿê èíúÿ òÿðÿííöìëÿð þïÿí íåéëÿð è÷èíäÿ.
Âóðüóíäó î ùÿï øå’ð èëÿ àùÿíýÿ ÿçÿëäÿí,
Àüëàð âÿ ýöëöìñÿðäè òÿüÿííèëÿð è÷èíäÿ.
1
2
Àé - åé éåðèíÿ ãóëëàíûëìûøäûð
Ùÿð ïàð÷àíûí ÿââÿëèíäÿ «ß» - ÿðóç, «Ù» - ùåúà âÿçíèíè ýþñòÿðèð.
172
Ùÿð ýöí éàðàëàð ãÿëáèíè áèð ñûòìàëû ðþ’éà,
Ùÿð ýöí óéóòóð äÿðäèíè áèð íÿø’ÿëè õöëéà.
Àòÿøêÿäÿëÿð, ôûðòûíàëàð éàâðóñó Àçÿð
Úîøäóãúà àëåâëÿð âÿ êþïöêëÿð êèáè ÷ûëüûí...
Áÿ’çÿí áàéûëûá ñÿð’ÿëè áèð ùåéêÿëÿ áÿíçÿð,
Éîðüóí ýþçö ùÿñðÿòëè öôöãëÿð êèáè äàëüûí.
Áÿ’çÿí î áàãûøëàð éåíÿ øèìøÿê êèáè ïàðëàð,
Ãÿñâÿò ñàâóðàí ùè÷ëèéè áèð àíäà éàãàðëàð.
Áèð ýöí àúû áèð ñèñ î ýöëöìñÿð éöçö ñàðäû,
Éàëíûçëûüà èìðÿíäè, óçàãëàøäû áÿøÿðäÿí.
Áèð ãóëáÿéÿ ñàãëàíäû êè, ûññûçúà ìÿçàðäû,
Ìÿùðóì èäè äöíéàéû ñàðàí õåéð èëÿ øÿðäÿí,
Éûëëàðúà äàëûá ýåòäè î áþùðàíëû ãÿôÿñäÿ,
Èíñàíëàðû þçëÿðäè ùÿð àòÿøëè íÿôÿñäÿ.
«Ñÿðñÿì, äÿëè, õóäáèí!» - äåéÿ èòùàì èëÿ ùÿð êÿñ
Áÿùñ åòäèëÿð Àçÿðäÿí, î àëäûðìàäû ÿñëà!
Ùÿï îíúà áèð àëãûøëà ñþéöøäÿí êþïöðÿí ñÿñ,
Àðèô êå÷èíÿíëÿð îíà éàí áàãìàäà ùàëà.
Ìþ’ìèíëÿðÿ ñîðñàí åäÿúÿê êöôðöíÿ ôÿðìàí,
Äèíñèçëÿðÿ ýåò, îíäà áóëóð øöáùÿëè èìàí.
Àçÿð äàùà ÷îã çåâã àëûð àéäûí ýåúÿëÿðäÿí,
Ùÿòòà ñàðûøûí Àé îíà ýöëìöøäö áèð àãøàì.
Ýöëìöøäö áóëóòëàð àðàñûíäàí ñöçöëöðêÿí,
«Ùöðð îë!» äåéÿ ãÿëáèíäÿ äîüóðìóø éåíè èëùàì.
Àðòûã î ñþíöê ÷ÿð÷èâÿ øÿí Àçÿðè ñûãìûø,
Ñÿééàù îëàðàã Àéëà áÿðàáÿð éîëà ÷ûãìûø...
Ñåâäèðìèø è÷èíäÿí îíà áèð úèëâÿ ùÿéàòû,
Èíñàíëàðà ãîøìàã âÿ ãàâóøìàã äèëÿð ÿë’àí.
Äóéìàã âÿ äóéóðìàãäà áóëóð çåâãè, íèøàòû,
Éàëíûçëûüà, ûññûçëûüà ãÿëáÿí åäÿð èñéàí.
Èñòÿð áóëóò îëñóí äà äÿíèçëÿð êèáè àãñûí,
173
Èñòÿð Ýöíÿø îëñóí äà ãàðàíëûãëàðû éàãñûí.
Ýåúÿ àéäûíëûüû âÿ Ýöí äîüóøó
«ß»
Èøòÿ àéäûí âÿ ñÿðèí éàç ýåúÿñè
Âåðèéîð Àçÿðÿ ó÷ìàã ùÿâÿñè,
Àñìàëûãäàí éöðöéîð ðÿãñ åäÿðÿê,
Ùÿð áÿéàç êþëýÿ áèðÿð úàíëû ÷è÷ÿê...
Íÿø’ÿäÿí ñÿíäÿëÿéÿí ùÿð éàïðàã
Ñàëëàíûð ñàíêè ýöìöø áèð ëåéëàã.
Èíúÿ, éàëäûçëû, ñÿäÿô ãóìëàðäàí
Êå÷èéîðêÿí... Îíà ùåéðàí-ùåéðàí
Áóñÿëÿð ÿðç åäÿðÿê áàãäû ýöëÿð
Òà óçàãäàí ÷þêÿí àòÿøêÿäÿëÿð.
Äàëäû ðþ’éàëàðà åòäèêúÿ ìÿðàã ßñêè ìÿ’áóäëàðû õàòûðëàéàðàã.
Éöðöéîð, ùÿï éöðöéîðêÿí Àçÿð
Äóéäó ñàùèëäÿ äÿðèí çöìçöìÿëÿð.
Ñàíêè ùÿð çöìçöìÿ åéëÿð èëùàì,
Ýåúÿíèí ðóùóíà áèð òàòëû ïÿéàì.
Áöòöí ÿøéà ùÿðÿêÿòñèç, ñÿññèç,
Éàëíûç èíëÿð êèáè ñåâäàëû äÿíèç.
Äàëüàúûãëàð þïöøöá òèòðÿðêÿí
Áàãûøûðëàðäû ýþéöí ýþçëÿðè øÿí,
Éîë óçóí... éîë÷ó éîðóëìóø àðòûã,
Äèíëÿíèá äóðäó ñààòëàðúà... éàçûã!
Î äÿìèí ýþðäöéö äèëáÿð ìåùòàá,
Õàñòà áèð ÷þùðÿéÿ áÿíçÿðäè õÿðàá.
Îíà äàí éûëäûçû áàêèð áèð ãûç
Êèáè ùåéðÿòëÿ ýöëöìñÿð éàëûíûç.
Èøòÿ öñòöí ýÿëèéîð çöëìÿòÿ íóð;
Áÿëëè, áÿñáÿëëè - ñÿùÿð éàãëàøûéîð.
174
Ñþíöéîð úàí ÷ÿêèøÿí éûëäûçëàð.
Àçÿð à÷ìûø äà ãàíàò ñàíêè ó÷àð,
Î, Ýöíÿøäÿí äàùà ÿââÿë îéàíàí,
Úàíëàíàí øÿùðÿ éàíàøìûø ÿë’àí.
Áèð éåøèë áàü÷à êè, ñàùèë áîéóíà
Íÿø’ÿ ñÿðïÿðäè, ùÿìÿí ãîøäó îíà.
Ñåéð åäèá áàü÷àéû äèíëÿíäè áèð àç,
Ñåð÷ÿëÿð, ýþðäö, åäÿð ðàçö íèéàç.
Ùÿïñè áèðäÿí þòöøöá ãàéíàøàðàã
Íèííèëÿð ñþéëÿäèëÿð îéíàøàðàã.
Ãîïäó áèð ëÿùçÿäÿ ÷ûüëûã, òóôàí,
Ùÿð àüàú äàëüàñû áèð áàøãà úèùàí...
Áóíúà àëãûøëàðà áàèñ éàëíûç
Øó äÿíèçäÿí äîüàí àëòûí áèð ãûç.
... Èøòÿ äàëìûø äóðóéîð áèð ðÿññàì,
Î äà àëìàãäà Ýöíÿøäÿí èëùàì,
Äóðìàäàí éàëâàðûéîð ôûð÷àñûíà,
Éàçûéîð, ùÿï ïîçóéîð... Ñàíêè îíà
Ýÿëäè éîðüóíëóüà áÿíçÿð áèð ùàë,
Ñöçÿðÿê Àçÿðè çÿíí åòäè õÿéàë:
Áÿòáÿíèç éîã, ýþçö äöøìöø ÷óãóðà,
Áÿëêÿ âóðüóí êèáè áèð øåé... Îëóð à!
Õàéûð, àëíûíäà çÿêà øþ’ëÿñè âàð,
Áÿëëè, èëùàìûíû áèð åøã îéàëàð.
Ñîðäó: «Êèìñèí, íåðÿäÿíñèí, ÿùáàá?!»
Îíà Àçÿð ýöëÿðÿê âåðäè úàâàá.
Àçÿðèí úàâàáû
«Ù»
Áÿí éåòèøäèì àòÿøëÿ ñó
Þïöøäöéö áèð þëêÿäÿí.
Èçëèéîðêÿí ñåâýè éîëó
175
Àúû äóéäóì ùÿð êþëýÿäÿí.
Áèð éîãñóëóì, ùÿð äèëÿéèì
Äèç ÷þêäöðöð çÿíýèíëÿðè.
Áèð àðèôèì, áèëìÿäèéèì,
Àøàð äóðóð ÿíýèíëÿðè.
Áÿí ìöëàéèì áèð äÿíèçèì,
Àòÿøëèäèð äàëüàëàðûì.
Ñöëùÿ ãîøàí áèð àúèçèì,
ßñêèê îëìàç ãàâüàëàðûì.
Áèð àâúûéûì, åøã óìàðûì
Ùÿð àùóíóí ýþçëÿðèíäÿí.
Äÿðä ÿùëèéèì, ðÿìç àíëàðûì
Ùÿð øàèðèí ñþçëÿðèíäÿí.
Áèð àøèãèì, ôåéç àëûðëàð
Áÿíäÿí èðôàí ÷îáàíëàðû.
Áèð ÷îáàíûì, ãàâàë ÷àëàð,
Èíëÿòèðèì âèúäàíëàðû.
Áÿí ÿáÿäè ùöððèééÿòèí
Ñåâäàëû áèð úèëâÿñèéèì.
Àíëàøûëìàç áèð õèëãÿòèí
Ïàðëàð, ñþíÿð øþ’ëÿñèéèì.
***
«ß»
Ñöçÿðÿê Àçÿðè ùåéðàí-ùåéðàí,
Áèð ðèúà åéëÿäè ðÿññàì îíäàí,
Ýþñòÿðèá áèð ãîúàìàí äàø, äåäè: «Ýÿë,
Éàïàéûì ðÿñìèíè, áèð áàã, íÿ ýþçÿë!?
Ñåéðÿ äàë ñÿí éåíè äîüìóø Ýöíÿøè,
176
Íÿ äÿ õîø ìÿíçÿðÿ!.. Áàã, âàðìû åøè?
Äîüóéîð ñàíêè äÿíèçäÿí áèð ãûç,
Ùÿì äÿ àëòûí ñà÷û éàëäûç-éàëäûç.»
Ýöëäö Àçÿð, îòóðóá äàëäû ùÿìÿí,
Ôÿðã îëóíìàçäû î áèð ùåéêÿëäÿí.
Áèòèðèá ëåâùÿéè éîðüóí ðÿññàì:
— Ãàëã, ÿçèçèì! — äåäè — ãàëã!..
Èøòÿ òàìàì!..
Áèð ãàäàð àã÷à äà èêðàì åòäè.
Ñöçäö Àçÿð îíó ùåéðÿòëÿ, äåäè:
— Àðãàäàø! Àã÷à íè÷èíäèð ÿúÿáà!
— Î ñÿíèí ðÿñìèí è÷èí...
— Ùà, ùà, ùà!..
Ýöëäö, ùÿï ýöëäö... áàãûá ðÿñìÿ äåäè:
«Íÿ Ýöíÿø?! Ñàíêè áàãûð áèð òÿïñè...
Ùÿëÿ ýþçëÿð!.. Øó áÿíèì ýþçëÿðèìèí,
Ñþéëÿ, ìÿ’íàñû íÿäèð? Èíñàô è÷èí.
Áÿíçèéîð éàïäûüûí Àçÿð ýóéà
Áóçëàð öñòöíäÿ øàøûðìûø ÷îúóüà.
Äåéÿúÿê éîã øó ìöáàðÿê äÿíèçÿ,
Àúûðûì ñÿðô åäèëÿí ñÿ’éèíèçÿ.
Ñåéð åäÿíëÿð øó ýþçÿë ëåâùÿíèçè
Áÿíè éîã, áÿëêÿ ýþðöð îíäà ñèçè.
Ñàíêè þëýöí áîéàëàðäàí íÿ ÷ûãàð?!
Áóðäà ñÿí’ÿòäÿí èðàã ùÿð øåé âàð.
Èíúÿñÿí’ÿò äåäèéèí ïÿê òÿííàç
Áèð ýþçÿë ãûç êè, ÷àáóã ðàì îëàìàç.
Áàøãàäûð îíäàêû ùÿøìÿò, ÿçÿìÿò,
Áèð òÿñàäöôëÿ éàãûí ýÿëìÿç, ÿâÿò.
Áÿëêÿ éûëëàðúà äàéàíñàí íàçûíà,
Ñàäÿ, áèð êÿððÿ ýöëöìñÿð î ñàíà.
Éîãñà ÿçìèíäÿ ÿýÿð ñÿáðö ñÿáàò,
Áîø ÿìÿêäèð ÷ÿêèéîðñóí, ùåéùàò!..»
Ñöçäö ðÿññàì îíó àëòäàí-éóãàðû,
177
Ñà÷àðàã ýþçëÿðè êèí äàëüàëàðû.
Àëûá ÿøéàñûíû íèôðÿòëÿ, ùÿìÿí
Ãà÷äû ùèääÿò êþïöðÿí ñàùèëäÿí.
Îíäàí àéðûëìàéàðàã Àçÿð äÿ
Ýèðäè èñ1 éàüäûðàí Àëòûí øÿùÿðÿ2.
Ùÿï éöðöð, ùÿï äöøöíöðêÿí... éîëäà
Ðàñò ýÿëèá áèð ñàðûøûí ãûçúûüàçà,
Ýþðäö, àüëàð äà ñèëÿð ýþç éàøûíû...
Äåäè: «Éàâðóì, áó íÿ? Ãàëäûð áàøûíû,
Ñþéëÿ äÿðäèí íÿ?..» ×îúóã è÷ ÷ÿêÿðÿê
Äåäè: «Àííÿì, þýåé àííÿì äþéÿúÿê,
Âåðÿúÿê áÿëêÿ ìöÿëëèì äÿ úÿçà!..»
— Äóð, íè÷èí?
— Ñîðìà!
— Áó ùè÷ îëäóìó éà?!
— Àù, ãàïûá ãà÷äû ÿëèôáàìû äÿìèí
Áèð ñîêàã éàâðóñó, ÷àïãûí, ìèñêèí!
— Éà áàáàí éîãìó?
— Î, èøäÿí ãîâóëàí
Áèð ôÿãèð èø÷è, ñÿãÿò áèð èíñàí.
— Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, ãóçóì, èøòÿ ïàðà,
Ñàüàëûð åëì èëÿ ùÿð òöðëö éàðà.
Îãøàéûá Àçÿð îíóí ñà÷ëàðûíû,
Äåäè: «Ýåò, áèëýè àë, þéðÿí éàðûíû.»
Áèð ôÿðÿù ýÿëäè ãûçûí ýþçëÿðèíÿ,
Óòàíûá äóðäó... òÿøÿêêöð éåðèíÿ
Î ñîëóã ÷þùðÿ ýöëöìñöíäö ùÿçèí,
Ãîøàðàã ýåòäè êèòàá àëìàã è÷èí.
Áóíó ýþðäöêäÿ óçàãäàí éàðàìàç
Áèð ÷îúóã — îëìàç îí ö÷äÿí éàøû àç —
Ñîãóëóá Àçÿðÿ ùÿï ÿë à÷àðàã:
— Ïàðà âåð, áÿí äÿ àúûì — ñþéëÿäè — áàã!
1
2
Èñ - ùèñ
Áàêû
178
Ñàüëàì èíñàíäà áó àäÿò íÿ èäè?
Áàãäû Àçÿð îíà ùåéðÿòëÿ, äåäè:
«Ñàíà ëàéèãìè äèëÿíìÿê, àé îüóë!
Äóðìà ýåò, ùàéäû, ÷àëûø, áèð èø áóë.»
Þéëÿ áîø ñþçëÿðè äèíëÿðìè ÷îúóã?
Ñûðûòûá èçëèéîð, àéðûëìàñû éîã.
Ãàëäû Àçÿð øó ñûðûòãàíëûüà ìàò,
Îíà åøã åòäè áèð àòÿøëè òîêàò.
Ñåéð åäÿíëÿð áóíó ùÿçì åòìÿäèëÿð,
«Ìÿðùÿìÿòñèç, ãàáà èíñàí!..» äåäèëÿð.
Äèíëÿéèá îíëàðû Àçÿð ýöëÿðÿê
Äåäè: — ßçäàä èëÿ äîüäóì, ýåð÷ÿê.
Áèð ÿëèì èøòÿ ñó, àòÿø áèð ÿëèì,
×àðïàúàã ãÿëáèì, ÿýÿð ñóññà äèëèì.
Àúûäûì ýÿð÷è äÿìèíúèê áèðèíÿ,
Ñîíðà àòäûì äà òîêàò äèýÿðèíÿ.
Ñèçè, éîã øöáùÿ êè, öðêöòäö áó ùàë,
Íÿ éàïàðñûí, ùÿïèíèç êîð, àáäàë!
Þéëÿ ãóø âàð êè, éèéîðëàð ÿòèíè,
Ãóø âàð, ÿò âåð äÿ, äóéàð ëÿççÿòèíè.
Áèð òîêàò âàð, äîéóðóð àú ãàðûíû,
Ìÿðùÿìÿò âàð êè, çÿùÿðëÿð éàðûíû.
ÌßÑÚÈÄÄß
Áèð ýöí Àçÿð äîëàøûðêÿí... éöêñÿê,
Óëó áèð ìÿ’áÿä þíöíäÿí êå÷ÿðÿê,
Áàãäû ñàâðóëìàäà ùÿð ïÿíúÿðÿäÿí
Äóéüóñóç ýþéëÿðÿ ÷ûüëûã, øèâÿí.
Ïÿê ìÿðàã åòäè, ùÿìÿí ýèðäè î äà,
Øàøûðûá äóðäó, íÿ äÿùøÿò, ÿúÿáà!?
Òîïëàøûá áèð éåðÿ èïñèç äÿëèëÿð;
Êèìè ýöðëÿð, êèìè ñûçëàð, èíëÿð.
Êèìè áèð éàíäà ÷àìóðëàð éöçöíö,
Êèìè äûðíàãëà äèäÿð ãàø-ýþçöíö.
179
Áèðè êöëëÿð ñàâóðóðêÿí áàøûíà,
Éàëâàðûð äèýÿðè ùÿï ýþç éàøûíà.
Êèìè áèð äàø, êèìè çÿíúèð àëàðàã
Ãÿùð åäÿð êÿíäèíè; ýþçëÿðäÿí èðàã!..
Ôûðëàéûá ìèíáÿðÿ áèð øåéõ î çàìàí
«ßëâåðèð — ñþéëÿäè — ôÿðéàäö ôÿüàí.
Éåòèøèð èíëÿäèíèç, àüëàäûíûç,
Äóë ãàäûíëàð êèáè éàñ ñàãëàäûíûç.
Ýÿëèí àðòûã àçàúûã êÿíäèíèçÿ,
Ãàíëû ýþç éàøëàðû úÿííÿòäÿ ñèçÿ
ßáÿäè çåâã, ñÿàäÿò âåðÿúÿê,
Îëàúàã ùÿìäÿìèíèç ùóðè, ìÿëÿê...»
Äèíëèéîðêÿí îíó ùÿð êÿñ... áèðäÿí
Éåíè áÿùñ à÷äû úÿùÿííÿìëÿðäÿí.
Ãîðãóäàí òèòðÿøÿðÿê ùÿï òÿêðàð
Ìÿëÿøèá àüëàäûëàð, àüëàäûëàð...
ßí íèùàéÿò áèòèðèá ñþçëÿðèíè,
À÷äû ÿòðàôû ñöçÿí ýþçëÿðèíè.
Øèìäè àðòûã ñûðà ýÿëìèø ïàðàéà,
Ýöìöø, àëòûí áèðèêèá áèð àðàéà,
Äîëäó áèð ëÿùçÿäÿ øåéõèí ãóúàüû,
Ñàòûëûð àëòûíà úÿííÿò áóúàüû.
Ãàëäû Àçÿð øó òóùàô «àëâåðÿ» ìàò,
Àúûëàð äóéäó è÷èíäÿí, ùåéùàò!..
«Íÿ ÿúàéèá ñöðö, éàùó, áóíëàð,
Þíäÿ ðÿùáÿðëèê åäÿð ìàéìóíëàð.
Úöùÿëà åëì, ôÿçèëÿò ñàòûéîð,
Õàëãû ÿôñóíëàéàðàã àëäàòûéîð.
Êÿíäè ÿõëàãû ñþíöêêÿí ùÿïñè
Éåëòÿíèð âåðìÿéÿ ÿõëàã äÿðñè.
Ñàäÿ ìèíáÿðäÿ äåéèë, ÷îã éåðäÿ
Ýþç áîéàð ùÿï øó ãàðàíëûã ïÿðäÿ.
Ùàíêè áèð ñÿðõîøó ñþéëÿòäèì, èíàí
Áÿùñ åäÿð, ýþðäöì, î ùóøéàðëûãäàí.
180
Íåðäÿ áåø êþëýÿ ýþðöð þðäÿêëÿð
Áàøëàéûá íèòãÿ ùÿìÿí ñàç êþêëÿð.
Ðÿãñè òÿ’ëèì åäèéîð àãñàãëàð,
ßçÿìÿò äöøêöíöäöð àë÷àãëàð.
Çåâãÿ áèýàíÿ ñÿôèëëÿð áîë-áîë
Øå’ðö ñÿí’ÿòäÿ àðàð áèð éåíè éîë.
Ñàäÿäèë, ùèññÿ óéàí àáäàëëàð
Ùÿï ñèéàñè êÿñèëèá àò íàëëàð.
Áèð éûüûí êîð ãûëàâóçëóã éàïàðàã
Ýþñòÿðèð çöëìÿòè àéäûí, ïàðëàã.
Ùÿð ýöëÿð éöçäÿ þëöì, ãàí ýþðöðÿì,
Ïÿê éàãûí äîñòëàðû äöøìàí ýþðöðÿì.
Éóðäó ñàðìûø ãàáàëûã, éàëòàãëûã,
Éöêñÿëèø âàðñà, ñÿáÿá àë÷àãëûã...»
Ñöçäöëÿð Àçÿðè øàøãûí-øàøãûí...
Àçÿðèí äÿðäè áàøûíäàí àøãûí,
Ìöòÿÿññèð, äöøöíöðêÿí, áèðäÿí
Ýþðäö âàèç åíèéîð ìèíáÿðäÿí.
Îíà éàãëàøäû ùÿìÿí ïÿê ñàêèí,
Ñà÷ûéîðêÿí ÿñÿáè ýþçëÿðè êèí.
Äåäè: — Øåéõèì! Áèð àç äà èíñàô åò,
Íÿ îëóð, áèð ãàäàð äà äöç éîë ýåò.
Áèçè ãàíäûðìà; ùàã âåðèá, ùàãã àë,
Ñÿí äåéèëñèí íàìóñëó áèð áàããàë.
Ùÿï éàëàí ñàò äà àëòûí àë, íÿ äåìÿê?!
Ýþç éàøûíäàí äîüàðìû ùóðè, ìÿëÿê.
ßí ýþçÿë äèíäèð èøòÿ äèíè-ùÿéàò,
Áàøãà éîë éîã, éà ôÿíí, éà ìåâùóìàò!..
Èñòÿð óé äèíÿ, èñòÿð óé ôÿííÿ,
×àüûðûð õàëãû êÿíäè úÿííÿòèíÿ.
Áèðè íÿãä èøòÿ, íèñéÿäèð áèðèñè,
×îã îëóð áÿëëè, íÿãä ìöøòÿðèñè.
Àðòûã ÿôñàíÿ äåâðè êå÷äè, éåòÿð!
Îãøàìàç ðóùó ÿñêè áèëìÿúÿëÿð.
181
Úàí ÷ÿêèøäèêúÿ êþùíÿ çåâãö øöàð
Éåíè áèð úèëâåéè-äÿùà ïàðëàð.
Î äà éîã øöáùÿ — ñàðñûëûð áèð ýöí,
Áàøãà áèð èúòèùàä îëóð öñòöí.
ßñêè äàùèëÿð «èøòÿ ùàã» äåäèëÿð,
×ûðïûíûá áèð ùÿãèãÿò èçëÿäèëÿð,
Î ùÿãèãÿò áó ýöí õÿéàë îëóéîð,
Äöíêö øÿí áàüúàëàð áó ýöí ñîëóéîð.
Äÿéèøèðêÿí, ÿâÿò áÿøÿð ãàôàñû,
Äÿéèøèð Òàíðûíûí äà ñèìàñû.
Øåéõ
(÷ûëüûí)
Ñóñ éåòÿð, àù, øÿðÿôñèç, àëëàùñûç!..
Àçÿð
Ãûçìà, øåéõèì, ñèçèí éàðàòäûüûíûç
Òàíðû þëìöø äÿ, éîãäóð àüëàéàíû.
Øåéõ
(éàíûíäàêûëàðà)
Íÿ äèéîð, áàã, ùàëàëäûð èøòÿ ãàíû.
Áÿëëè, ùÿï ñþéëÿäèêëÿðèí ùÿçéàí,
Áèçè äöíéàäà éîãìó áèð éàøàòàí?..
Àçÿð
Éàøàòàí âàðñà èøòÿ õèëãÿòäÿ,
Ìÿ’äÿ... ùÿï ìÿ’äÿ... ùÿçðÿòè-ìÿ’äÿ...
182
(ÿëèíè øåéõèí ãàðíûíà âóðàðàã èñòåùçàëû òÿáÿññöìëÿ)
Áàã, ùÿãèãÿò äÿ, áÿëêÿ ùàã äà áóäóð,
Ñÿíè ùÿð êèì äîéóðñà òàíðûí îäóð.
Äèí è÷èí, ôèðãÿ, éà ñèéàñÿò è÷èí
Íåðäÿ áÿñëÿíñÿ áèð ÿäàâÿò, êèí,
Íåðäÿ ãàí, éà þëöì, ÿëÿì ýþðñÿí,
Áóíà éàëíûç ñÿáÿá ñÿíèí ìÿ’äÿí...
Øåéõ
(ùåéðÿòëÿ)
Ñà÷ìà, ùÿï ñà÷ìà, àíëàìàì ñÿíè áÿí,
Íÿ äåìÿê ìÿãñÿäèí øó âÿñâÿñÿäÿí?
Àçÿð
Øåéõèì, àëäàòìà õàëãû, äèíëÿ áÿíè,
Áöòöí ÿôñóíëó ñþçëÿðèí õöëéà...
Ýÿë áûðàã ýþéëÿðèí ùåêàéÿñèíè,
Åíÿëèì êÿíäè äîüìà éóðäóìóçà.
Áóðäà úÿííÿò äÿ âàð, úÿùÿííÿì äÿ,
Îíó, éîã øöáùÿ, áèçëÿðèç éàðàòàí.
«Úèôÿ» çÿíí åòäèéèí øó àëÿìäÿ
Áàøãà çåâã àëìàã öçðÿ ùÿð èíñàí.
Êèìè úÿùë àòÿøèíäÿ ãàâðóëàðàã,
Ùÿï éàíàð, ãÿùð îëóð ñÿôàëÿòäÿí.
Êèìè èðôàíëà øàäêàì îëàðàã,
Äÿì âóðóð íÿø’ÿäÿí, ñÿàäÿòäÿí.
(Úàìààòà)
183
Ýþíëöíöç úÿííÿò èñòèéîðñà ÿýÿð,
Øåéõèìèç áàøãà íÿüìÿ áóëìàëûäûð.
Ìöòÿâÿêêèë äóðàí øó ìÿ’áÿäëÿð
Ùÿï êöòöáõàíÿ, ìÿêòÿá îëìàëûäûð.
Î çàìàí ôÿçëö ìÿ’ðèôÿò ýöíÿøè
Þëýöí, àçüûí úèùàíû ùÿï ñöñëÿð.
Øó ñþíöê òîïðàüûí áóëóíìàç åøè,
Ãóðóëóð ùÿð áóúàãäà úÿííÿòëÿð.
Î çàìàí ãàíëû, êèíëè ãöââÿòëÿð
Ñÿíè äÿùøÿòëÿðèéëÿ èíëÿòìÿç.
Øÿðÿôèí, áÿíëèéèí îëóá äà ùÿäÿð,
Àéàã àëòûíäà ÷åéíÿíèá ýåòìÿç!..
ßÑÊßÐËßÐ Òß’ËÈÌ ÅÄßÐÊßÍ...
Ñîí áàùàðûí àúû áèð íÿø’ÿñè âàð,
Àçÿðèí ýþíëöíö ùÿñðÿòëÿ éàêàð.
Ñàíêè áèð êþëýÿ êàéàð éîëëàðäàí,
Îíó ùåéðÿòëÿ ñöçÿð ùÿð èíñàí.
Î äà ùÿð ÷þùðÿäÿ áèð ðÿìç àíëàð,
Ùÿð êå÷ÿí êþëýÿéè ñöçäöêúÿ äàëàð.
Îíúà äöíéà ãîúà áèð ñÿùíÿ äåìÿê,
Ùÿð êÿñ àêòþðëöê åäÿð áèëìèéÿðÿê.
Êèìè àðèô, êèìè äèëáÿð âÿ ÿñèë,
Êèìè ãóðíàç, êèìè äèâàíÿ, ñÿôèë...
Êèìè úàíè... äöøöíöð ôèòíÿ-ôÿñàä.
Êèìè çåâã ÿùëè, äèëÿð ùÿð êÿñè øàä.
Êèìè ïÿê ñàäÿäèë, îéíàã, øàãðàã,
Êèìè ïÿê äóéüóñóç, àáäàë âÿ áóíàã...
Êèìè èñìÿò, êèìè íàç, èøâÿ ñàòàð,
Êèìè ùÿï âàðëûüà áèð òÿêìÿ àòàð.
Ýþç éóìóá îíëàðà Àçÿð, êþïöðÿí,
Ýöðëÿéÿí øÿùðÿ âèäà åòäè ùÿìÿí.
184
Åíäè áèð áàü÷àéà, ñàùèë áîéóíà,
Ñàíäû ùÿð äàëüà ñàëàì åéëÿð îíà...
Áàü÷à ñîëìóø äà àüàúëàð ÷ûïëàã,
È÷ëè áöëáöëëÿðè þòìÿç øàêàðàã.
Úàí ÷ÿêèøìÿêäÿ ñîëóã éàïðàãëàð,
Íÿ ÷è÷ÿêëÿð, íÿ ýöëÿí ýöëëÿð âàð.
Ùÿð õèéàáàíäà ôÿãÿò ÿñêÿðëÿð
Ãîøàðàã «àðø!» äåéÿ òÿ’ëèì åéëÿð.
Áàüûðûð îíáàøûëàð: áèð, èêè, ö÷!..
Ïàðëàð ÿëëÿðäÿ ñèëàù... Ãàéÿñè: ýöú!..
Áèð éûüûí èøñèç àäàì áèð éàíäà
Äàëàðàã ñåéðÿ, áóëóð çåâã îíäà.
Öðÿôà òàñëàüû áèð ãà÷ êèøè äÿ
Åäèéîð îíëàðû òÿíãèä: èøòÿ!
Áèðèíúè òàìàøà÷û
Íÿ ôÿëàêÿò!.. Þëöá-þëäöðìÿê è÷èí
Ñà÷ûéîð ïàñëû ýþíöëëÿð ùÿï êèí.
Èêèíúè òàìàøà÷û
Èøòÿ òÿ’ëèì îëóíóð úÿëëàäëûã,
Éàçûã, èíñàíäàêû âèúäàíà éàçûã...
Ö÷öíúö òàìàøà÷û
Àù, íÿ õîøäóð ÿáÿäè ñöëù îëñà,
Áÿøÿðèééÿò àúûäàí ãóðòóëñà...
Äþðäöíúö òàìàøà÷û
Çàëûì ÿëëÿð íÿ ãàäàð öñòöíñÿ,
Ãóðòóëóø éîãäóð ÿçèëìèø úèíñÿ.
185
Áåøèíúè
òàìàøà÷û
ßí ôÿëàêÿòëè áþéöê éàíüûíëàð
Áèð ãûâûëúûìëû õÿòàäàí áàøëàð.
Àëòûíúû
òàìàøà÷û
Ãàíàòûì îëñà ó÷àðäûì äà ùÿìÿí,
Ãóðòóëóðäóì áÿøÿðèí øÿððèíäÿí.
Éåääèíúè
òàìàøà÷û
Íÿ ñÿàäÿò!.. Îëà èíñàí äÿðâèø,
Ùè÷ äÿ àëäûðìàéà äöíéà íÿ èìèø.
Äèíëÿéèá îíëàðû Àçÿð ýöëÿðÿê,
Äöøöíöá äóðäó, áó ñþçëÿð íÿ äåìÿê!?
Ïàðëàéàí ýþçëÿðè äèããÿò ñà÷àðàã
Éàãëàøûá ñþéëÿäè: Éàùó, áàíà áàã!
(Àúû ýöëöøëÿ ñîí ñåéèðúèéÿ)
ßâÿò, ÿí õîø òÿðàíÿ, ÿí åéè éîë:
Ùÿð ÷åøèò ãåéäè àò äà äÿðâèø îë!..
Éàøàéûá ãàéüûñûçúà áèð êþøÿäÿ,
Çåâãÿ äàë... ßí ýþçÿë ùÿéàò èøòÿ!
Ìÿñêÿíèí äàèìà øÿí îðìàíëàð,
Ùÿìäÿìèí õîø áàãûøëû úåéëàíëàð.
(Áó ñûðàäà áèð ãà÷ äÿëèãàíëû äà
Àçÿðèí ÿòðàôûíà òîïëàíûð)
Êÿëÿáÿêëÿð ãîøàðêÿí îéíàøûíà
Éöðö, åí áèð éåøèë ïûíàð áàøûíà.
Ãóøëàð þòäöêúÿ ñÿí äÿ äÿìñàç îë,
Ýöëöøÿí ùÿð ÷è÷ÿêëÿ ùÿìðàç îë.
186
Íÿ þú àë êèìñÿäÿí, íÿ ÿç, íÿ ÿçèë,
Íÿ ãàí è÷, óô!.. Íÿ ãàíëû ýþç éàøû ñèë!
Áèðèíúè
òàìàøà÷û
Áó, ôÿãÿò øàèðàíÿ áèð õöëéà!..
Ðóùà óéüóí ñåâèìëè áèð ðþ’éà!..
Èêèíúè òàìàøà÷û
Ïÿê ýþçÿë ñþéëÿäèêëÿðèí, ùåéùàò,
Íåðäÿ? Êèì ñöðäö þéëÿ òàòëû ùÿéàò?
Ö÷öíúö
òàìàøà÷û
Áàðûøûá ùÿï ñåâèøñÿ ìèëëÿòëÿð,
Áÿëêÿ àçúûã ñóñàð øó âÿùøÿòëÿð.
Àçÿð
(Àúû ýöëöìñÿéèøëÿ)
... ßâÿò, èíñàí îëóðñà èíñàíëàð,
Øöáùÿñèç, ïàðëàéûá äà âèúäàíëàð
Ñåâýè íóðèëÿ êàèíàòû áÿçÿð,
Áûðàãûá êèíè, ãóðò ãîéóíëà ýÿçÿð.
Áÿëëè.. Òà ÿñêèäÿí áþéöê áàøëàð
Ñöëù è÷èí óüðàøûá ÷àëûøìûøëàð.
×ûãàðàã ùÿðáÿ ãàðøû ùÿï öðÿôà,
ßáÿäè ñöëù è÷èíäÿ áóëäó øÿôà.
Êèìè «ãàí-ãàí!..» äåéèá äÿ ÷ûëäûðàðàã,
Ñöëùÿ äöøìàí êÿñèëäè, èøòÿ ìÿðàã...
Áèçúÿ êèì ùàãëû! Ãàí äþêÿíëÿðìè?
Èìðÿíèá ñöëùÿ, äèç ÷þêÿíëÿðìè?
Î íÿ? Ùÿï äàëüà êå÷äèíèç... ÿúÿáà,
Ùàíêè õîø, ùàíêè ïÿê äèêÿíëè, ãàáà...
187
Øöáùÿ éîã, ñöëùÿ ìåéë åäÿð ùÿð êÿñ,
×öíêè ùÿð ýþçäÿ ïàðëûéîð áó ùÿâÿñ.
Ïÿê áþéöê ñÿëòÿíÿòñÿ äÿðâèøëèê,
Îëàìàì áÿí î õàñòà ôèêðÿ øÿðèê.
Þëö, ìèñêèíúÿ þìðÿ áèí íèôðÿò!..
Ñèçè áÿí ñöëùÿ åéëÿìÿì äÿ’âÿò.
ßáÿäè ñöëù öìèäè ùàããû áîüàð,
Éàøàìàã÷ûí ôÿãÿò ìöáàðèçÿ âàð.
×àðïûø, åëìè áèð èíãèëàá èëÿ ñÿí
Ãÿùðÿìàí îë, þú àë äà âÿùøÿòäÿí.
Áÿíëèéèí øèìäè èíëèéîðñà, éàðûí
Ãàëèáèééÿòëÿ ïàðëàñûí àëíûí.
Ñÿíè éàëíûç þéöíäöðöð ãöââÿò,
Ãöââÿòèí âàðñà, ùàã ñÿíèíäèð, ÿâÿò.
Ëàêèí èíñàíäà éîãñà ÿãëö çÿêà,
Ñàäÿ ãöââÿòäÿ éîã ñÿìÿð ÿñëà.
ßëäÿ ìå’éàð îëóðñà ÿãëèí ÿýÿð,
Þë÷öëöð ïÿê ãîëàéúà õåéð èëÿ øÿð.
Äåäèëÿð: «Çöëìÿ ãàðøû äóðìà, ÿéèë!»
Äåäèëÿð: «Ùÿðáÿ ãîø, éà ÿç, éà ÿçèë!»
Áÿí äåðèì: «Ùÿïñè ëàô, èíàíìà, ñàãûí!
Ðÿùáÿð îëñóí äà ãöââÿòèí, àüëûí.
Éåðè ýÿëäèêäÿ ñöëù è÷èí ÷àáàëà,
Þéëÿ éåð âàð êè, ùÿðáè àëãûøëà.
Ãóçó ýþðäöíìö ñåâ, î, êèí áèëìÿç;
Úàíàâàð ãàðøû ýÿëñÿ ïàð÷àëà, ÿç.
Ãöââÿò öñòöíäÿ âàðñà ÿãëè-ñÿëèì,
Ñàíà ùÿï êàèíàò îëóð òÿñëèì!»
ÃßÐÁß ÑßÉÀÙßÒ
Èëê áàùàðûí ñîí ýåúÿñè... äàí éûëäûçû ýöëöìñÿðêÿí,
Àçÿð ìÿðàã åäèá ÷ûãäû Ãÿðáÿ äîüðó ñÿéàùÿòÿ.
Éîðüóí äÿíèçäÿí ñàùèëÿ áàéüûí ðöçýàðëàð ÿñÿðêÿí,
Õöëéà äîëó Àëòûí øÿùÿð äàëìûøäû èñòèðàùÿòÿ.
188
Àçÿð ñÿùÿð ùàâàñûíû íóø åäÿðÿê ñÿôà áóëäó,
ßòðàôûíû ñåéð åäÿðêÿí òðåí ýÿëäè, éîë÷ó äîëäó,
Î äà àòÿø îúàüûíà âèäà åäèá ðÿâàí îëäó,
Ðàñò ýÿëäè ùÿï éîë áîéóíúà áèí áèð ÷åøèò ãèéàôÿòÿ.
Ýóðóëòóëó âàãîíëàðäà ùÿð ìèëëÿòäÿí íöìóíÿ âàð,
Òàíûøäûãúà ùÿð ýþíöëäÿ ãàðøûëûãëû ñåâýè äîüàð,
Éàøàéûøäàí áÿùñ åäÿðêÿí áèðè ýöëñÿ, áèðè àüëàð,
Êèìè ìÿñ’óä îëóá, êèìè óüðàìûø áèð ôÿëàêÿòÿ.
Òðåí êå÷èëìÿç éîëëàðû îðàã êèáè êÿñèá áè÷äè,
Ãàðøû ýÿëäèêúÿ éàð-ãàéà áèð îã êèáè äÿëèá êå÷äè,
Áèð ýöí Àçÿð éåíè äîüàí Ýöíÿøäÿí áèð õÿáÿð ñå÷äè:
«Îðòà Ãÿðáÿ âàðûëìûø äà, éîë èðèéîð íèùàéÿòÿ».
Ùÿð ýþíöëäÿ ÷îúóãúà áèð ìÿðàã àëåâëÿíèá äóðäó,
Ïÿíúÿðÿëÿð ãàðøûñûíäà ñåéð åäÿíëÿð ùÿëãÿ âóðäó,
Ùÿð òÿðÿôäÿí éåøèëëèêëÿð íÿçÿðëÿðè îãøûéîðäó,
Äàëüàëû ýöë áàü÷àëàðû èñéàí åäÿðäè úÿííÿòÿ.
Ñöñëö êþéëÿð òðåíëÿðè ãàðøûëàðäû àðà-ñûðà.
Ùÿð ýóøÿ áèð ýÿëèí êèáè ýöëöìñÿðäè éîë÷óëàðà,
ßìÿê ïÿðèñè ìóíèñäè ùÿð ýÿíúÿ, ùÿð èõòèéàðà,
Èøñèç ãàëàíëàð, øöáùÿ éîã, ìÿùêóì èäè ñÿôàëÿòÿ.
Åðêÿê-ãàäûí ùÿï ÷àëûøûð àðû êèáè ãàéíàøàðàã,
Äàëüàëàíäûãúà òàðëàëàð àëòûí êÿñÿð åëìàñ îðàã,
Äîëüóí þêöçëÿð, èíÿêëÿð áÿíçÿðäè — ýþçëÿðäÿí èðàã
Øÿùÿðëÿðäÿ äÿðèñèíÿ ñûüìàéàí ÿùëè-ñÿðâÿòÿ.
Èøòÿ Ãÿðáèí øÿí ýþáÿéè!.. Òðåí äóðäó, Àçÿð åíäè,
Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ôûøãûðàí ÷è÷ÿêëÿðÿ ïÿê èìðÿíäè,
Ùÿð ñÿùíÿéè ñöçöá ýÿçäè, àç ýþðöá äÿ ÷îã þéðÿíäè,
Ìÿôòóí îëäó ýþçëÿðäÿêè úèääèééÿòÿ, íÿçàêÿòÿ.
189
Áèð ýöí ÷è÷ÿê áàü÷àñûíäà áèð ýÿíú îíà äîüðó ãîøäó,
Ñåâèíúèíäÿí ùîïëàéàðàã ûðìàã êèáè äàøûá úîøäó,
Àâðîïàíûí ùÿð ñÿùíÿñè, ùÿð úèëâÿñè îíúà õîøäó,
«Áàã!» äåäè: «Ðàñò ýÿëäèíìè ùè÷ áèð áþéëÿ
ÿçìö ùèììÿòÿ?
Ýþçÿëëèêäÿ þðíÿê àëìûø êþé øÿùÿðäÿí, øÿùÿð êþéäÿí,
Ùÿð éåð ñàíêè áèð ðÿññàìûí ñÿí’ÿòèäèð ùÿìÿí-ùÿìÿí,
Âàðëû-éîãñóë áèð ìóñèãè äèíëÿð, ÿâÿò, ùÿð ãóëáÿ øÿí...
Ùÿð ýþíöëäÿ áèð ùÿâÿñ âàð èíúÿëèéÿ, íÿçàôÿòÿ.
Ùÿð îúàãäà, ùÿð áóúàãäà áèëýè, ùöíÿð ìÿ’áÿäè âàð,
Ùÿð éöçäÿ ðóù éöêñÿêëèéè, ùÿð ýþçäÿ áèð çÿêà ïàðëàð,
×ÿëèê ÿñÿáëÿð äóðìàäàí ùÿï éåíè áèð çÿôÿð àðàð,
Ùÿð ãàôàäà áèð èìàí âàð ÿìÿêäÿêè ñÿàäÿòÿ.
Ýþçÿë!.. Øó íÿø’ÿëÿð äîëó ùÿøìÿò äöíéàñû ïÿê ýþçÿë,
Ùöððèééÿò èçëÿéÿí ýåíèø, ñàüëàì ùàâàñû ïÿê ýþçÿë,
Éåð äåéèë, ýþéëÿðè ñàðñàí éûëìàç äÿùàñû ïÿê ýþçÿë,
Áþéöê-êö÷öê ùÿï òàïûíûð àíúàã âÿ àíúàã ãöââÿòÿ.
Áó éåðëÿðäÿ éàëàí, ãÿðÿç, ãàéüûñûçëûã äà éîã äåéèë,
Êþëýÿëè âèúäàíëàð äà ÷îã... çàùèðäÿ ïÿê êèáàð, ÿñèë.
Ñöñëÿð è÷èíäÿ ãûâðûëàí ýþâÿð÷èíëÿð äÿ âàð: ñÿôèë...
Ôÿãÿò éåíÿ ùÿï öñòöíäöð ôÿçèëÿò åøãè çèëëÿòÿ.
Èø÷èëÿðè ÷îã äèíëÿäèì áóëóíäóãúà áèð àðàäà,
Ùÿð ýöí éåíè ÷ÿêèøìÿ âàð ìÿ’äÿíëÿðäÿ, ôàáðèêàäà,
Àüûðëûãäàí, ñûãûíòûäàí êÿñêèí ÷ûãûøëàð îëñà äà,
Çîðëà-õîøëà ùÿïñè éåíÿ úÿëá îëóíóð èòàÿòÿ.
Áóðäà ÿñëà äèëÿí÷è éîã... ìÿðùÿìÿò éîã ÷öíêè îíà,
Éàí áàãûëûð àúèç, ñÿôèë, þëö, úàùèë áèð èíñàíà.
Øÿðãèí áþéöê áèð øàèðè1 îäóð êè, âàðñà ùÿð éàíà,
Àìàí áèëìÿç Ãÿðáè ùÿð ýöí äÿ’âÿò åäÿð ìÿðùÿìÿòÿ».
1
Ðàáèíäðàíàò Òàãîðóí î ýöíëÿðäÿ àâðîïàëûëàðà âåðäèéè êîíôðàíñëàðà
èøàðÿò.
190
Àçÿð ùÿìÿí ýöëöìñÿäè, ÿâÿò, äåäè, ïÿê ùàããû âàð,
Ùÿï «ñåâýè»äÿí çåâã àëûðëàð þéëÿ çÿðèô èõòèéàðëàð.
×îãäàí áÿðè Øÿðãèí ñàçû ùÿï áó ðóùäà èíëÿð, àüëàð,
Ñàãûí! Ãóëàã âåðèð ñàíìà ùÿðèñ áàøëàð î äÿ’âÿòÿ.
Ùèíäèí ÿçèëìèø áÿíëèéè éàïñà ùÿð ñþçäÿ ìþ’úöçÿ,
Ñîéóããàíëû Ãÿðá àëûøìûø ýþç ñöçÿ, éà äîäàã áöçÿ.
Ìÿçëóì åëëÿð è÷èí àíúàã áèð éîë âàðñà: ìöáàðèçÿ!
Îíñóç, øöáùÿ éîã, èðÿìÿç Øÿðã àëÿìè ùöððèééÿòÿ.
ßâÿò, àíúàã ìöáàðèçÿ áÿíëèê âåðèð ùÿð ìèëëÿòÿ,
Íÿø’ÿ ñÿðïÿí éàëíûç îäóð ùÿð øÿõñÿ, ùÿð úÿìèééÿòÿ.
Ùÿð éóðäó èðäèðÿí îäóð þçëÿäèéè ñÿàäÿòÿ,
Îäóð àíúàã ãàâóøäóðàí èíñàíëàðû ìÿùÿááÿòÿ!
Áåðëèí
ÀÇÀÄ ßÑÈÐËßÐ
«ß»
Ìþùòÿøÿì áèð ñàëîí... àùÿíýè-øÿòàðÿòëÿ ýöëÿð:
Áàäÿëÿð, çöìçöìÿëÿð, øÿ’øÿÿëÿð, äÿáäÿáÿëÿð.
Ñàíêè åëìàñëà äîíàíìûø ùÿð éåð,
Èøòÿ áèëëóð êöðÿúèêëÿð âÿ ñöòóíëàðäà äþíÿð
Áèð éûüûí ðÿíý èëÿ íóð;
×àüëàéàíëàð êöðÿëÿðäÿí äàøàðàã,
Ñöçöëÿí ýþçëÿðè îãøàð âÿ þïÿðêÿí... øàãðàã,
Èíúÿ áèð øå’ð îãóíóð.
Äÿéèøèá ìÿúëèñèí ÿââÿëêè áÿäàéå ðÿíýè,
Ìóñèãè èíëÿéÿðÿê áàøëàäû ðÿãñ àùÿíýè.
Ùÿð ýþíöë êÿíäèíÿ áèð åø áóëàðàã,
Ãîéóëóá ðÿãñÿ, ùàìàí çåâã èëÿ ñÿðìÿñò îëàðàã,
191
Áöêöëöá ãûâðûëàðàã,
Ñàðäû øÿí ýþçëÿðè áàéüûí áèð ùàë;
×àëüûëàð èíúÿëÿðÿê ñþíäö èøûãëàð, äÿðùàë
Äîüäó áèð áàøãà øÿôÿã.
Ñà÷ûëûá ãóìðàë öôöãäÿí ïàðëàã,
Áèð éûüûí éûëäûçà áÿíçÿð éàïðàã,
Ó÷äóëàð ýèçëè ãîíàí áóñÿëÿð öñòöíäÿ áèð àç
Îëàðàã ìÿùðÿìè-ðàç.
Ñîíðà áèð ãàç êÿñèëèá ùÿð äèâàð,
ßðç åäèá äóðäó áèð åøñèç ýöëçàð.
Ñà÷äû ôÿââàðÿëÿð ÿòðàôà ÷è÷ÿê, ðÿíýö çèéà,
Áó äåéèë áèð ðþ’éà...
Î ýþçÿë ìÿíçÿðÿ áèðäÿí ñîëäó,
Ìóñèãè ñóñäó, ãÿäÿùëÿð äîëäó.
Îëäó öëôÿò âÿ ìÿùÿááÿò äÿìñàç
Ñÿðïÿðÿê èøâÿâö íàç.
×þêäö áèð èíúÿ ãàðàíëûã... éàëûíûç
Ïàðëàéûá ñÿùíÿäÿ øÿí áèð éûëäûç,
Òàòëû, úàçèá ñÿñè úÿëá åòäè ìÿðàã,
×ûðïûíûá ñûçëàéàðàã.
«Ù»
Åøñèç áèð éóâàíûí éåøèë ãîéíóíäà
Þïÿðäè ðóùóìó áàéüûí íÿôÿñëÿð.
Àëäàòäû, àù, ÿâÿò, áÿíè àëäàòäû
Éàëäûçëû ñåâýèëÿð, õàèí ùÿâÿñëÿð.
Âÿùøè ýöëëÿð ãàðøûìäà äèç ÷þêÿðäè,
Ãóìðóëàð ïåøèìúÿ áîéóí áöêÿðäè.
Ùÿð ýöí è÷èìäÿ áèð øÿôÿã ñþêÿðäè,
Îãøàðäû ýþíëöìö ñåâäàëû ñÿñëÿð.
Ýöëöìñÿðêÿí áàíà ÷îáàí éûëäûçû,
Ñàíûðäûì êÿíäèìè ýþéëÿðèí ãûçû,
192
Þìðöìäÿ äóéìàçêÿí èíúÿ áèð ñûçû,
Ãûðäû ãàíàòûìû àëòûí ãÿôÿñëÿð.
«ß»
Ãàïàíûá ïÿðäÿ, ùÿìÿí úîøäó ïÿðÿñòèø, àëãûø...
Ðÿãñÿ äÿ’âÿò åäÿðÿê ÷àëüû ñÿñè,
Éåíèäÿí ïàðëàäû ùÿð ÷þùðÿäÿ ñåâäàëû áàãûø,
Éåíèäÿí äîüäó ñàðûëìàã ùÿâÿñè.
Éåíèäÿí äîëäó ãÿäÿùëÿð, ùÿð êÿñ
Àçàúûã àëäû íÿôÿñ;
Ñÿùíÿäÿí ïàðëàäû õîø áèð ìåùòàá,
Âåðäè ùÿð ãÿëáÿ úàâàá.
Úàíëû ùåéêÿëëÿð! Î ùÿð ñöñäÿí óçàã, ñàô, öðéàí
Ýöë áÿäÿíëÿð âåðèéîð ðóùà ãèäà.
Ìóñèãè ìÿ’áÿäèíèí òàíðûñû äèëáÿð ãûç äà
Äöøöíöð îðòàäà ùåéðàí-ùåéðàí.
Áó íÿ ñÿí’ÿò, íÿ çÿðàôÿò, íÿ ìÿëàùÿò äåðêÿí,
Ïÿðäÿëÿð åíäè ùÿìÿí.
×ûãäû ùÿð êÿñ, àçàúûã ìþùòÿðèñ èíñàí ãàëäû,
Ìÿúëèñ àðòûã éåíè áèð ðÿíý àëäû.
Ñöçöëäö íÿø’ÿëè ýþçëÿð, ýþíöëëÿð à÷äû ÷è÷ÿê,
Ùÿð àâúû áóëäó øèêàð.
Áåø-îí àìåðêàëû çÿíýèí äÿ ñîíðàäàí ýÿëÿðÿê
Ñà÷ûëäû àëòûíëàð.
Äÿìèí öðéàí äóðàí ïÿðèëÿð äÿ
Ñöñëÿíèá ãîíäóëàð áèðÿð ìàñàéà;
Ùÿð ãÿäÿù áóëäó ÷àðÿ áèð äÿðäÿ,
Êèìñÿ äöíéàéû àëìûéîðäó ñàéà.
Íÿø’ÿäÿí äþíäö ìþùòÿðèñ ãàôàëàð,
×ûëüûí åøëÿð ÷ÿêèëäè ëîæàëàðà.
Ïÿðäÿëÿðäÿí äóéóëäó ãàùãàùàëàð,
193
Äàùà ìÿùðÿìúÿ çåâãÿ ýÿëäè ñûðà.
Ñà÷ûá äà îðòàéà ìÿüðóð Àìåðêà ñÿðâÿòèíè,
ßìÿðäè èøâÿëè Àâðîïàíûí áÿêàðÿòèíè.
Ôÿãÿò áó ñöñëö òàìàøàéà ãàðøû Àçÿðäÿ
Îéàíäû íèôðÿòëÿð.
Éàãûíäà ðÿíýè ñîëóã ö÷ ãàäûí ýÿëèá äÿðäÿ,
À÷ûëäû ñþùáÿòëÿð.
Áèðèíúè ãàäûí
Áÿíèì ãûçûì äàùà ýÿíú... èøòÿ ãàëäûã ÿòìÿêñèç,
Íÿ éàïàðñûí, äèêÿíëè áèð éàøàéûø!..
Øó êèðëè úÿííÿòÿ âàðäûã ãàðàðäû ýþçëÿðèìèç,
Ãûçû ñàïäûðäû áèð éûüûí àëãûø.
Èêèíúè ãàäûí
Áÿíèì äÿ ãàâüàäà ìÿùâ îëäó ãàðäàøûìëà ÿðèì,
Èêè ãûç ãàëäû, áèð äÿ éîãñóëëóã.
(Áèð ëîæàéû ýþñòÿðèð)
Íÿ èø áóëóíäó, íÿ åø... Àù, øó íàäèð èíúèëÿðèì
Øèìäè ùÿð çåâãè îãøàéàí ìÿõëóã...
Ö÷öíúö ãàäûí
Áÿíèìêè èøòÿ øó àë ïÿðäÿäÿí ýöëöá äÿ áàíà,
«Áèð àç äà áÿêëÿ!» — äèéîð.
Íÿ ÷àðÿ, áÿêëÿðèì, àç-÷îã íÿ àã÷à ýÿëñÿ îíà
Áÿíèìëÿ ñÿðô åäèéîð.
Èíúÿ áèð éàø áÿëèðäè ýþçëÿðäÿ,
Àúû áèð èç áûðàãäû Àçÿðäÿ,
194
Äöøöíäö: «Áÿëêÿ!..» äåäè.
«Áèð çàìàí áÿëêÿ äöíêö Àñèéàäà,
ßñêè Ãàôãàñäà, âÿùøè Àôðèêàäà
Ãûçû úÿáðÿí ñàòûá àëûðëàðìûø.
Îíà Àâðîïà õàëãû ïÿê ôàùèø
Áèð ôÿëàêÿò äåìèø äÿ ùàéãûðìûø,
Òàáëî éàïìûø, ðÿñèìëÿð àëäûðìûø.
Ýöëìöø, ÿéëÿíìèø, åéëÿìèø ùåéðÿò,
Áÿñëÿìèø áÿëêÿ áèð éûüûí íèôðÿò...
Ôÿãÿò áó ùàë íÿ èäè!?
Áóíó ýþðìÿçìè èíúÿ ýþçëöêëÿð?
Ñàòûëûð áóðäà ãûçëàð àçàäÿ,
Ùÿì òÿáèè áèð èø ãàäàð ñàäÿ.
Àíà áèð éàíäà òèòðÿéèá áÿêëÿð.»
Ìÿäÿíèééÿòäÿ ÷ûðïûíàí âÿùøÿò
Äàùà éàëäûçëû, øàèðàíÿ, ÿâÿò.
Áóðäà þç èñòÿýèëÿ úàðèéÿëÿð
Ñàíà øàãðàãúà íèííèëÿð ñþéëÿð.
Áèð ãÿôÿñ õîøäóð, àëòûí îëñóí äà,
Àú ýþâÿð÷èíëÿð ÿéëÿíèð îíäà...
«Áûðàã, áûðàã, éåòèøèð! Áèòäèì, àù, àìàí, èìäàä!..»
«Íÿäèð áó ñÿñ?» äåð èêÿí ãîïäó ñèñëè áèð ôÿðéàä,
Ùÿìÿí áèðèíúè ãàäûí ãîøäó êÿíäè éàâðóñóíà:
«Ìÿëÿê ãûçûì!» äåäè: «Êèìëÿð ìöñÿëëÿò îëäó ñàíà?»
Èïÿêëè ïÿðäÿ à÷ûëäûãäà ãþí÷ÿ ñîëìóøäó,
Ñÿáÿá úèíàéÿòÿ áèð êèðëè øÿùâÿò îëìóøäó.
Î øÿí ñàëîíäà ôÿãÿò äàëüàëàíäû ùöçíö ñöêóò,
Ñöêóò è÷èíäÿ ýöëöìñÿðäè ñöñëö áèð òàáóò...
Áåðëèí, àüóñòîñ 1926
195
ÐßÑÑÀÌÛÍ ÃÛÇÛ
«Ù»
×è÷ÿêëè áèð áàü÷àäà ãîñ-ãîúà áèð éàïûíûí
Ýåíèø ñàëîíëàðûíäà áèíëÿðúÿ åðêÿê-ãàäûí
Ãàïäûðìûøäû ñÿí’ÿòÿ áöòöí õÿéàëû, ùèññè,
Ùÿíóç ýþðöëìÿìèøäè áþéëÿ «ðÿñèì ñÿðýèñè».
Èíúÿ-äèëáÿð òàáëîëàð, ïàðëàã-çÿíýèí ëåâùÿëÿð
Ìÿðàãëà ñåéðÿ äàëìûø íÿçÿðëÿðè úÿçá åéëÿð.
Ñàëîíëàðû êå÷äèêúÿ ïàðëàð éåíè ìÿíçÿðÿ,
Ùÿð ëåâùÿ ÿðç åäÿðäè êå÷ìèøäÿí áèð õàòèðÿ.
Áàø ñàëîíäà ýþçëÿðè îãøàðäû áèð ìàäîííà;
Ðàôàåëèí ÿë èøè!.. Ùåéðàíäû ùÿð êÿñ îíà.
Ùÿôòÿëÿðúÿ, àéëàðúà áó îðæèíàë ÿñÿðèí
Ãàðøûñûíäà äàëìûøëàð ðÿññàìëàð äÿðèí-äÿðèí.
Áèð àç ñîëà ñàïûíúà ñþíäö áöòöí ëåâùÿëÿð,
Úàíëû áèð ëåâùÿ ñà÷äû ýþíöëëÿðÿ íÿø’ÿëÿð.
Åëçà, áîùåìéàëû áèð àäëû ðÿññàìûí ãûçû,
Ìàâè òöëÿ áöðöíìöø î áèð èëùàì éûëäûçû!..
Òÿñâèðÿ éåëòÿíèðäè îíó ö÷ ôûð÷à áèðäÿí,
Ãûç õÿáÿðñèç êèáèéäè ùöñíöíäÿêè òÿ’ñèðäÿí.
Îíóí ñöçýöí âÿ ìÿüðóð àùó áàãûøëàðûíäà
Ýöëöìñÿðäè ìþùòÿøÿì, ùÿçèí áèð ðÿíýè-ñåâäà.
... Áèð ýöí Àçÿð àãøàìëàéûí
Øÿùÿð êÿíàðûíà ÷ûãäû.
Áàüëàðû ñöñëÿéÿí Àéûí
Ñîëüóí íóðó ïÿê ûëûãäû.
Áþéöê-êö÷öê, ãàäûí-åðêÿê
Òÿáèÿòäÿí ôåéç óìàðäû.
Ùÿð ýþçäÿ áèð ñåâýè, äèëÿê,
Ùÿð ãÿëáèí áèð åøè âàðäû.
Éàëíûç èêè òèï Àçÿðè
Áèð êþøÿéÿ úÿëá åòìèøäè.
Áèðè Åëçà, åøñèç ïÿðè,
196
Áèðè ñåâäàëû áèð ýÿíúäè.
Åëçà éåøèë áàëêîíóíäà
×è÷ÿêëÿðÿ ýþìöëìöøäö,
Àãøàì ãÿðèáëèéè îíäà
Ùàëÿ êèáè þðöëìöøäö.
Èíúÿ ðöçýàð ãûçûí èïÿê
Òåëëÿðèëÿ ÿéëÿíèðêÿí,
Áèð íåé êèáè èíëÿéÿðÿê,
Ýÿíú ìöëàçèì úîøäó ùÿìÿí:
«ß»
×ûã áóëóòëàðäàí, åé ÿôñàíÿëè ãûç!
Ýÿë àâóò ðóùóìó, åé øÿí éûëäûç!
Áàíà äöíéàäà òÿñÿëëè éàëûíûç,
Ýþçÿëèì, ùÿï ñÿíñèí.
Ñÿí íÿ íàçÿíäÿ ìÿëÿêñèí, áèëñÿí?!
Ñÿíñèç àâàðÿ áèð þêñöçäöì áÿí.
Íÿø’ÿñèç þìðöìÿ ñåâäà ñÿðïÿí
Ýþçÿëèì, ùÿï ñÿíñèí
Ýÿíúëèéèì, èøòÿ áöòöí äóéüóëàðûì,
Ñÿíèí àøãûíëà ýöëöìñÿð, éàâðûì!
Áÿíèì ÿí ñåâýèëè, åøñèç òàíðûì
Ýþçÿëèì, ùÿï ñÿíñèí.
«Ù»
Ãûç éàðàëû ãÿëáÿ ãàðøû
Ìÿðùÿìÿòñèç äàâðàíûðäû.
Äèíëÿäèéè éàëâàðûøû
×îúóãúà áèð ùàë ñàíûðäû.
Ùÿòòà áèð àç ýöëöìñÿäè,
Ñîíðà ïÿìáÿ ðÿíýè ñîëäó.
Ãÿëáèíäÿ áèð øåé òèòðÿäè,
Ýþçëÿðèíÿ ìàòÿì äîëäó.
Øàøãûí êèáè áàãûá äóðàí
197
Âóðüóí ýÿíúè áó ùàë ñûãäû.
Áó ñûðàäà éàí ãàïûäàí
Âöãàðëû áèð ãàäûí ÷ûãäû.
«Îüëóì!» äåäè: «äÿðòëè ãÿëáè
Ñÿí áèð äàùà äÿðäÿ ñàëäûí.
Ãûç ÷ÿêèëäè êþëýÿ êèáè,
Ñÿí úàâàáñûç, ìÿ’éóñ ãàëäûí».
— «Ñÿáÿá, ñÿáÿá!» äåéÿ ýÿíúèí
Àëåâ ñàðäû ýþçëÿðèíè:
«Î ýöëöø, î íèôðÿò íè÷èí?
Íè÷èí àòûá ýåòäè áÿíè?»
Ãàäûí
Ö÷ ýöí îëäó, èçëÿð-äóðóðñóí îíó;
Éàçûã êè, áèð éàíà ÷ûãûëìàç ñîíó,
×öíêè î äèëñèçäèð, åø äåéèë ñàíà!
Çàáèò
Äèëñèç îëñà äà áÿí âóðóëäóì îíà.
Ãàäûí
Âóðóëñàí äà ùåéùàò! Î ñåâìÿç ñÿíè,
Ùÿðá ÿùëèíÿ ãàðøû àç äåéèë êèíè.
Çàáèò
Ñÿáÿá! Àù, áó êèíÿ ñÿáÿá íÿ? Ñþéëÿ!
Ãàäûí
Áó êèí îíà ýÿëìèø úèùàí ùÿðáèéëÿ.
Î çàìàí êè, äöíéà áèð ìÿçáÿù îëäó,
Ùöäóä áîéó ÿñêÿð ëåøèéëÿ äîëäó.
Òèëêè äèïëîìàòëàð äþíöá ãàïëàíà,
198
Áîéàäûëàð éåð éöçöíö àë ãàíà.
Ùÿð òÿðÿôäÿ þëöì äàëüàñû âàðäû,
Ýþéäÿí äîëó êèáè ãóðøóí éàüàðäû.
Àù, î çàìàí êèíëè áèð ñÿñ áàüûðäû:
«Èñéàí! Èñéàí! Èñéàí!» — äåéÿ ùàéãûðäû.
Î ñÿñ «ùÿðáÿ ãàðøû ùÿðá» èñòèéîðäó.
«Ãûëûúëàðäàí îðàã éàïûí!» äèéîðäó.
Åëçàíûí áàáàñû, î úîøüóí ðÿññàì
Áîùåìéà õàëãûíà âåðèðäè èëùàì.
Ùþêóìÿò ÿðêàíû îíà ãûçäûëàð,
Î ýöí å’äàìûíà ôÿðìàí éàçäûëàð.
Î ýöí Åëçà ñÿêèç éàøà äîëìóøäó,
Äîüóø áàéðàìûíà ùàçûð îëìóøäó.
Áàáàñûíûí þëöì õÿáÿðè ýÿëäè,
Çÿùÿðëè îã êèáè áåéíèíè äÿëäè.
«Åéâàù!» äåéÿ ãûçû áèð äÿùøÿò àëäû,
Î ýöíäÿí áÿðèäèð êè, äèëñèç ãàëäû.
Àðòûã äóéóëìàäû î øàãðàã ñÿñè,
Ôÿííÿ ñîðäóã, áóëóíìàäû ÷àðÿñè.
Àù, î ýöíäÿí áÿðè Åëçà íåðäÿ áèð
Ùÿðá àäàìû ýþðñÿ öðêöá äèêñèíèð.
Äöøìàíäûð ýþçöíÿ ùÿðáè ãèéàôÿò,
Ãàðäàøû îëñà äà äóéìàç ìÿðùÿìÿò.
Ãàäûí ñóñäó... Ýÿíúè áèð øþ’ëÿ éàãäû,
Âèúäàíûíäà àúû áèð èç áûðàãäû.
Àçÿð äóéóá îíó éàãàí øþ’ëÿéè,
«ßâÿò, äåäè, ùÿðáÿ ãàðøû ùÿðá! Åéè.
Ýÿð÷è áó ýöí ùÿð ãàí è÷ÿí «ñöëù» àðàð1,
Ùÿð ñàëîíäàí äîüàð éåíè áèð øèàð.
«Òÿðêè-ñèëàù» íÿüìÿëÿðèéëÿ àíúàã
Ìÿçëóìëàðà ãàðøû ãóðóëóð òóçàã.
Êÿøô îëóíóð ùÿð ýöí çÿùÿðëè ãàçëàð,
1
Áó ìèñðà «Ýÿð÷è áó ýöí êàïèòàëèçì ñöëù àðàð» øÿêëèíäÿ äÿ îãóíà
áèëèð.
199
Éàðûí áèëèíìÿç êèì êèìè áîüàçëàð.
Ùÿíóç äöíêö ãàíëàð ãóðóìàìûøêÿí,
Éåíè áèð ùÿðá è÷èí ïëàíëàð ÷ÿêÿí
Âÿùøè äèïëîìàòëàð, ãóäóç íàçûðëàð
Àçàäëûã éåðèíÿ çÿíúèð ùàçûðëàð.
Î ïàñëû çÿíúèðëÿð ãûðûëìàäûãúà
Äàð ýÿëÿúÿê èíñàíëàðà áó äöíéà».
... Çàâàëëû ýÿíú âèäà åòäè ãàäûíà,
Äþíäö ãûøëàñûíà áàøäà ôûðòûíà.
Ýþçöíäÿ úàíëàíäû ãàíëû ñÿùíÿëÿð,
Áöòöí ýåúÿ ñàíäû úèùàíû ìÿãáÿð.
Ýöëöìñÿðêÿí îíà ñÿùÿð éûëäûçû,
Óéãóéà äàëìûøäû ðÿññàìûí ãûçû.
ÊÞÌÖÐ Ìß’ÄßÍÈÍÄß
(Àëìàíèéàäà, Ðóð úèâàðûíäà éàçûëìûøäûð)
Éàüìóðëó áèð ñàáàù èäè, ùÿð éåðè ñèñ àëìûøäû,
Ýöëÿðéöçëö Ýöíÿø õÿçàí óéãóñóíà äàëìûøäû.
Àçÿð ãîøäó äóìàíëû äàüëàðûí éàíûã áàüðûíà,
Èñéàí äîëó îúàãëàðäàí èñ éàüàðäû ùÿð éàíà.
Ùÿð ìàüàðà þëöì òöòÿí ìÿçàðëûüà áÿíçÿðäè,
Î ìÿçàðûí ãóðáàíëàðû ùÿï íàñûðëû ÿëëÿðäè.
Êèðäÿí, ÷àìóðäàí áóíàëìûø ýþçëÿðäÿ êèí ÷àãàðäû,
Áèð àç ÿòìÿê ÷ûãàð äåéÿ ýöëÿí éöçëÿð äÿ âàðäû.
Ùÿòòà ÷îãó áó äèðëèéè áàéðàì ñàíûð, îéíàðäû,
Øàðãû ñþéëÿð äÿ áèð éèýèò þç éóðäóíó àíàðäû:
Øàðãû
Ñÿôàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð,
Ãàéüû áèëìÿç áèçèì áàüëàð, áèçèì ýöëëÿð,
×àüëàéàí áèð éàíäà ÷àüëàð, îðìàí ýöëÿð,
Áóëóòëàð áèð éàíäà àüëàð, ÷îáàí äèíëÿð,
Ñÿôàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð.
200
Áèçèì äàüëàð ìàéûñ ðþ’éàñûíà áÿíçÿð,
Éàìàúëàðäà ñöðö-ñöðö úåéðàí ýÿçÿð,
Úåéðàí áàãûøëû éîñìàëàð ùÿï úàí öçÿð.
Èøâÿ, ÿäà áèëìÿç, áèëìÿäÿí ýþç ñöçÿð,
Áèçèì äàüëàð ìàéûñ ðþ’éàñûíà áÿíçÿð.
Ñåâäàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð,
Ñåâèìëèäèð, øÿíäèð áèçèì èíúÿáåëëÿð.
Íåðäÿ î ùÿð ýöí äóéäóüóì øèðèí äèëëÿð?
Ùÿð ýöí þïöá îãøàäûüûì èïÿê òåëëÿð?
Ñåâäàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð.
Øó áÿõòèéàð ýÿíúèí òàòëû ñþçëÿðè
Äöøöíäöðöá äóðäó éîðüóí Àçÿðè.
Ýþíëöíäÿ áèð éûüûí äóìàíëû èñéàí,
Êå÷äè ãîðãóíú, ÿéðè, ñàïà éîëëàðäàí,
— Éîãñóëëàð ìÿçàðû øó êèðëè ìÿ’äÿí
Ñå÷èëìÿç Äàíòåíèí úÿùÿííÿìèíäÿí.
Àçÿð àéäûíëûãäà èøäÿí ãîâóëìóø
Áèð èõòèéàð ýþðäö, áÿíèçè ñîëìóø...
Ìöäèðÿ éàëâàðûá äèéîð: «Éîã éåðèì,
Þëñÿì áåëÿ áóðäà þëìÿê èñòÿðèì».
Øèøìàí ìöäèð àëäûðìûéîðäó ÿñëà,
Î ùàëäà áèð âÿêèë ýèðäè îðòàéà.
Äåäèëÿð êè: «Èø÷è íöìàéÿíäÿñè!..»
Èõòèéàðû à÷äû îíóí ýÿëìÿñè.
Î, ïÿê «ñîë» òàíûíìûø «ñîñéàëèñò» èêÿí,
Ìöäèðÿ ùàã âåðèá ýåòäè áèëìÿäÿí.
Áó ùàë èõòèéàðû ãàðñûá-ãàâóðäó,
Øó õàèí àðãàéà ñþéöá-ñàâóðäó.
Àçÿð è÷èíäÿí òèòðÿäè,
«Ùåé!...» äåäè:
«Ùåé çàâàëëû, ñàãûí, éîðìà êÿíäèíè!
Ãöââÿòäÿí äöøöíúÿ òèòðÿê ÿëëÿðèí,
201
Äöøìàíëàðûí äåéèë, ùÿòòà ðÿùáÿðèí,
Àðãàëàðûí áåëÿ ñàòàðëàð ñÿíè.
Ñÿí áèð ìàêèíàñûí: ãûðûã âÿ ìèñêèí...
×ÿêìÿëèñèí éöêëÿíäèéèí ùÿð áàøû,
Áó áàø îëñà áåëÿ õûðñûç îéíàøû —
×àðÿ íÿäèð, êÿíäèí þéöá áÿéÿíäèí.
ßâÿò, ñÿí àúûíäàí þëöì äèëÿðêÿí,
Î ÷àïãûíëàð ñàðàéëàðäà ÿéëÿíèð,
Ñà÷ìàëàð ñþéëÿíèð, ñàçëàð êþêëÿíèð,
Ôÿãÿò ùÿï ÿçèëÿí, ùÿï ãÿùð îëàí ñÿí!..»
Èõòèéàð ÷ûëäûðäû,
Ìöäèð øàøûðäû.
«Õàéûð, ýåòìÿì, — äåäè — àúûì, éîã éåðèì,
Þëñÿì áåëÿ áóðäà þëìÿê èñòÿðèì».
Êèíëè ýþçëÿðèíäÿ àòÿø ïàðëàäû,
Î ÷þêìöø èñêåëåò ùÿìÿí ôûðëàäû.
Áèð ïàð÷à äàø êþìöð àëûá äà éåðäÿí,
Ñàéüûñûç ìöäèðÿ ùöúóì åäÿðêÿí,
«Ìöúðèì» äåéÿ êèðëè éàëàí ñàòäûëàð,
×ûëüûí èõòèéàðû ùÿáñÿ àòäûëàð.
ÌÖÙÀÚÈÐËßÐ ÉÓÂÀÑÛ
«ß»
Àçÿð éöðöðäö ÿëäÿ óôàã éîë÷ó ÷àíòàñû,
Áèðäÿí ýþðöíäö ãàðøûäà «Ìîñêîô ëîêàíòàñû».
Éîðüóíäó, àúäû, ýèðäè äÿ àçúûã «éåìÿê», äåäè,
Äîëüóíúà áèð ãàäûí îíà «õîø ýÿëäèí» åéëÿäè.
Ïàðëàðäû ÷þùðÿñèíäÿ ñþíÿí êþùíÿ åùòèøàì,
Õèäìÿò÷èëÿð äÿ åéíè ÷àìóðäàí: ÿñèë ìàäàì.
Äöí «øàíëû õàíÿäàíëàðà» ìÿíñóá èêÿí, áó ýöí
Áèð ïàð÷à ÿòìÿê îëñà ñÿàäÿòëè áèð äöýöí!..
Éîã ùè÷ áèðèíäÿ äöíêö òÿùÿêêöì ñàòàí ãöðóð,
202
Ùÿð êÿñ ÿìÿêëÿ êÿíäèíè òÿ’ìèí åäèá äóðóð.
Éîãñóë, áèð àç äà êèðëè ñàëîí ýÿð÷è úàí ñûãàð,
Ëàêèí íÿäÿíñÿ ìöøòÿðèëÿð ÷îã ýèðèá ÷ûãàð.
Áèð ãûñìû áÿëëè, èøòÿ ìöùàúèðäè ïÿê ñÿôèë,
Àâðîïà õàëãû, éåðëè úàìààò äÿ àç äåéèë.
«Èñà»éà áÿíçÿéÿí ñàðû áèð ÷þùðÿ Àçÿðèí
Äàëìûøäû ãàðøûñûíäà õÿéàëàòà ïÿê äÿðèí.
Àçÿð ìÿðàã åäèá îíó ñþéëÿòìÿê èñòÿäè,
Äàëüûí ìöùàúèð àù ÷ÿêÿðÿê «Àðãàäàø! — äåäè —
Òàì ñÿêèç éûëäûð èøòÿ áèç áóðàäà,
Ãàëìûøûç êèìñÿñèç, ñÿôèë, àðàäà.
Èíãèëàá àòÿøèëÿ öðêöøäöê,
Äàüûëûá áþéëÿ äÿðáÿäÿð äöøäöê.
Íÿ áÿëà âàðñà Òàíðûäàí áóëäóã,
Íÿ «ðÿçàëÿò» äåñÿí äö÷àð îëäóã.
Àù, ÿâÿò, áÿí, çàâàëëû ñÿðñÿì áÿí!..
Éåíè äàðöëôöíóí áèòèðìèø èêÿí,
Áÿíè ãàíäûðäû áàã, øó àáäàëëàð,
×îã øöêöð, øèìäè ùÿïñè àò íàëëàð».
Êèìäèð îíëàð? Ñîðóíúà... Äàëüûí àäàì
Äåäè: — Áàã, ýþðäöéöí øó íàçëû ìàäàì,
Êè ñå÷èëìÿç ñåìèç èíÿêëÿðäÿí,
Áèð ãðàô çåâúÿñèéäè çÿíýèí, øÿí.
Áó!.. Ñàðàéäàí éåòèøìÿ áèð àôÿò,
Øèìäè ÷þêìöø çàâàëëû áèð ÿçÿìÿò...
Øóðàúûãäàí êå÷ÿí ñîìóðòãàí äà
Áèð ïðåíñåñäè, íàìû ùÿð éàíäà
Äóéóëóðêÿí åäÿðäèëÿð ñÿúäÿ,
Îíà ÿë’àí þëöì äÿ áèð ìöæäÿ...
Øó ãîïóã, èøòÿ ÿñêè áèð úåíåðàë!..
Ïÿê óçóí ñÿðýöçÿøòè âàð, õÿáÿð àë.
Îíà ðÿùìÿòëè, ýîðáàýîð Íèêîëà
×îã íèøàí âåðäè, ýÿð÷è ïÿê áóäàëà...
Ìèðàëàéìûø!.. Êå÷ÿí ñîëóã ÷þùðÿ,
Áó ýöí àðòûã î áèð ãûðûã úÿùðÿ...
203
(Ñÿùíÿäÿêèëÿðè ýþñòÿðèð)
Øó ùÿðèôëÿð äÿ ÿñêè ãàðóíëàð,
Ùÿïñèíèí øèìäè áàøãà ñÿí’ÿòè âàð.
Àú ãàðûí âåðäè ìóñèãè ùÿâÿñè,
Èøòÿ ñàç êþêëÿéèá äóðóð ùÿïñè.
Øó ìàäàìëàð, ÿôÿíäèëÿð î çàìàí
Êÿñèëèá èíãèëàáà ùÿï äöøìàí
Úèáäÿ àëòûí; ãà÷ûá äà ãóðòóëäó,
Éåíè áèð çåâã è÷èíäÿ ìÿñò îëäó.
Áóðäà àëìàíëàð åéëÿìèø èôëàñ,
Âàðäû ùÿð åâäÿ ñàíêè áèð ãàðà éàñ.
Ïàðàëàð ùÿï êàüûç, êàüûçëàð ùè÷...
Éîãñà àëòûí, ùÿéàòäàí âàç êå÷!
Î çàìàí ùÿï øó éàäèýàðëàð, ÿâÿò
Ñàòûéîðëàðäû áàøãà áèð ÿçÿìÿò;
ßëäÿ ïûðëàíòàëàð âÿ åëìàñëàð
Ùÿïñè øàùàíÿ áèð ÿäà òàñëàð.
Ãóðóëóá ùÿð ñàëîíäà èøðÿòëÿð,
Óçàéûá ýåòäè ùÿï ñÿôàùÿòëÿð.
Ùÿð êÿñèí ÷öíêè å’òèãàäû ãÿâè:
Èêè-ö÷ àéäà èíãèëàá àëåâè
Áèòÿðÿê, ùÿï ýóðóëòóëàð ñþíÿúÿê,
Áÿõòèéàðëàð ñàðàéëàðà äþíÿúÿê.
Áèð éûüûí èõòèëàë÷û àú, ÷ûïëàã
Áÿëëè, áåø ýöíäÿ õóðäóõàø îëàúàã.
×îã òÿÿññöô êè, òàòëû òÿõìèíëÿð
Áèð éàëàí íÿüìÿ îëäó... êèì äèíëÿð!
Óçàéûá äóðäó èíãèëàá àðòûã,
Äöíêö ùÿøìÿòëÿð îëäó áåø ïàðàëûã.
Ïàðà áèòäèêúÿ áèòäè áóíëàð äà,
Ãàðà èø áóëäóëàð ñàëîíëàðäà.
Ìÿùâ îëóá ýåòäè ùÿï øÿðÿô, íàìóñ,
Äàùà áèëìÿì íÿëÿð!? Áó ïÿê ìÿíùóñ...
Úàíëàíûá äóðäó ìöôëèñ àëìàíëàð,
Ãàëäû àú ýþðäöéöí ãóäóðüàíëàð...»
204
Ðÿãñ åòäè ñàëîí íÿø’ÿëè áèð ÷àëüû ñÿñèíäÿí,
Áèð ãûç ñöçöëöá ÷ûãäû ýþâÿð÷èí ãÿôÿñèíäÿí.
Ðÿããàñÿ!.. Ãðàô éàâðóñó, ïÿê èøâÿëè áèð ãûç,
Ìîñêîôäàí ó÷óá Ãÿðáÿ ãàâóøìóøäóð î éûëäûç,
Ùåéðÿò!.. î íÿ ùàëÿò, íÿ øÿòàðÿò, íÿ ãèéàôÿò!
Äÿùøÿò!.. î íÿ ñÿôâÿò, íÿ òÿðàâÿò, íÿ ëÿòàôÿò...
Ïÿê íàçëû, øÿôÿã äàëüàëû, ôÿââàðÿëè áèð íóð,
Ùÿð úèëâÿñè, ùÿð ùàëû åäÿð ýþçëÿðè ìÿñùóð.
Ðÿããàñÿ äåéèë, õàðèãÿäèð èøòÿ î àôÿò,
Ùÿð ãûâðûëûøûíäàí äîüóéîð áàøãà çÿðàôÿò.
Ìÿôòóí êèáèäèð êÿíäèíÿ, äöíéàëàðû ñàéìàç,
Ãîéíóíäà áþéöòìöø îíó áèí àëè ùåéè-íàç.
Àëãûøëàäûëàð... ýöëäö, ÷ÿêèëäè,
Àëãûøëàäûëàð... áèð äàùà ýÿëäè,
Ìÿúëèñ ýÿëèéîðêÿí ùÿéÿúàíÿ,
Ãûç áàøëàäû áèð áàøãà òÿðàíÿ.
Ãûçûí òÿðàíÿñè
«Ù»
Àéäûí áèð ýåúÿéäè ðþ’éàéÿ äàëäûì,
Áàãäûì úÿííÿòäÿéèì, ùåéðÿòäÿ ãàëäûì,
Þïäö àë ãàíàòëû ìÿëÿêëÿð áÿíè.
Áèëìÿì íÿ ùàë îëäó, ùÿìÿí áàéûëäûì,
Áöëáöëëÿð þòÿðêÿí... ñÿùÿð àéûëäûì,
Þïÿðäè õàðÿëè èïÿêëÿð áÿíè.
Ðþ’éà ôöñóíèëÿ î ýöí ñÿðõîøäóì,
Áèð êÿëÿáÿê êèáè ýöëçàðÿ ãîøäóì,
Þïäö ýþçöéàøëû ÷è÷ÿêëÿð áÿíè.
Âóðüóí êèáè ýþçö áÿíäÿ ùÿð êÿñèí...
Óô, èñòÿìÿì, õàéûð, õàéûð, þïìÿñèí
Ýþçëÿðäÿ òèòðÿøÿí áÿáÿêëÿð áÿíè...
205
«ß»
Áèòèðäè èøâÿëè ðÿããàñÿ õîø òÿðàíÿñèíè,
Þïöíúÿ ñàìèÿëÿð ðóùó úÿçá åäÿí ñÿñèíè,
Ñþíöê ýþíöëëÿðÿ ñÿðïèëäè èíúÿ áèð ùÿéúàí,
×ÿêèëäè, ýÿëìÿäè... àëãûø ãîïàðäû ùÿï òóôàí.
Éåíÿ «Èñà»éà áÿíçÿéÿí éöçäÿí
Áèð òÿáÿññöì áÿëèðäè... ñþéëÿäè: «ßí
×îã áÿéÿíäèì øó íàçëû àôÿòè áÿí,
×öíêè ùÿð êÿñ îíóí ÿñèðè èêÿí
Åíìÿê, àë÷àëìàã èñòÿìÿç ÿñëà.
Ëÿêÿñèçäèð ÷îúóã ãàäàð ùàëà...
Éåíè à÷ìûø øó ãþí÷ÿíèí áàáàñû
Áèð ãðàô... õàñòà, ùÿì áîçóã ãàôàñû.
Îíó òÿ’ìèí è÷èí ôÿãÿò áþéëÿ
Ðÿãñÿ ìÿúáóð îëóð áèí èøâÿ èëÿ.
Áàáà äóðñóí, øó ýþðäöéöí «ùÿçÿðàò!..»
Î ãûçûí ñàéÿñèíäÿ áóëäó ùÿéàò.
Øöáùÿñèç, ðÿüáÿò îëìàñàéäû îíà,
Êèìñÿ ýÿëìÿçäè áþéëÿ áèð ñàëîíà».
... ×ÿêèëèá ýåòäè ùÿï ìèñàôèðëÿð,
Ãàëäû êèí ïöñêöðÿí áåø-àëòû íÿôÿð.
Áóíëàð, èøñèç ãàëàí ìöùàúèðëÿð,
Åòìÿê èñòÿðëÿð ÿñêè éóðäà ñÿôÿð.
Áûðàãûðëàðìû?.. Êèì áèëèð, íÿ îëóð!?
Áóðäà ãàëìàã äà õåéëè ãîðãóëóäóð.
Éàøàìàã ýöú... ÷àëûøìàã èñòÿðñèí,
Èø áóëóíìàç, áóëóíñà... ïÿê ÷èðêèí,
Ïÿê àüûð èø âåðèðëÿð, ÿí êþòöñö:
Èø÷èëÿð áàüëûéîð ñÿíèíëÿ êöñö,
Êèìè òÿùãèð åäèá äîäàã áöçÿúÿê,
Êèìè áèíáèð àëàéëà ýþç ñöçÿúÿê...
Ñàíêè èø âàðìû, îëñà øàä îëóðóç,
206
Ãàðà ÿòìÿê éåéèá ñÿôà áóëóðóç.
Àù, áèð àç ñþíñÿ èíãèëàá àëåâè!..
Ùÿð êÿñèí êÿíäè éóðäó, êÿíäè åâè...
Îðäà èíñàí àúûíäàí þëñÿ áåëÿ
Éåíÿ õîøäóð... Ôÿãÿò øó åëäÿí-åëÿ
Ãîøìàíûí ñàíêè âàðìû ìÿíàñû?
Àäàìûí ùÿð ýöí àüëûéîð àíàñû.
Àù, ÿâÿò ÿí áþéöê áÿëà, áèëñÿí,
Ïàðà éîã, êþ÷ìÿê èñòÿñÿí áåëÿ ñÿí;
Ùÿäÿð îëìàçìû ÷ÿêäèéèí çÿùìÿò?
Éàãàëàíäûíñà èøòÿ ñîí äÿùøÿò!..
Äåéÿúÿêëÿð áó êþùíÿ áèð úàíàâàð,
ßñêè ìèëéîí÷ó... þë! Ýÿáÿð! Íÿ ÷ûãàð!?
Ñàðäû ÿòðàôû áèð âÿðÿìëè ñöêóò,
Áàãûøûá äóðäóëàð áöòöí ìÿáùóò.
Øó ñöêóò àðãàñûíúà è÷ îäàäàí
Èíúÿ áèð ñÿñ äóéóëäó, ãîïäó ôÿüàí!..
Íàçëû ðÿããàñÿ èíëèéîðäó... ÿâÿò,
Ãðàô åòìèøäè à&ia