OLONHO METİNLERİNİN DERLENMESİ VE

OLONHO METøNLERøNøN DERLENMESø VE
YAYIMLANMASIYLA øLGøLø ÇALIùMALARIN
TARøHø1
The History of Studies on the Compilation and Publishing of
Olonkho Texts
Murat ERSÖZ*
Özet:
Saha Türkleri, Rusya Federasyonuna ba÷lı Saha (Yakut) Özerk
Cumhuriyetinde yaúamaktadır. Zengin bir sözlü edebiyata sahip olan bu Türk boyunun
kahramanlık destanları “olonho” olarak adlandırılır. Olonho, iyi ile kötünün güzel ile
çirkinin mücadelesinin anlatıldı÷ı bir sözlü edebiyat türüdür. Bu türle ilgili metinlerin
derlenmesi ve yayımlanması yaklaúık iki yüz yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Bu makalede,
olonho türünün derlenme ve yayımlanma süreci kronolojik olarak incelenmiútir.
Anahtar Kelimeler: Saha Türkleri, E. K. Pekarskiy, olonho, olonhohut, derleme
Abstract: Sakha Turks live in the Sakha (Yakut) Autonomous Republic which forms
part of the Russian Federation. The epos of this Turkish tribe who have a rich oral literature
are called “olonkho”. Olonkho is an oral literature genre in which the struggle between the
good and the bad and the beatiful and the ugly is told. The compilation and publishing of the
texts on this genre covers a period of approximately two hundred years. In this article, the
process of collecting and publishing the olonkho genre has been studied chronologically.
Key Words: Sakha Turks, E. K. Pekarskiy, olonkho, olonkhohut, compilation
Saha Türklerinin sözlü edebiyatında, destan “olonho”, destancı
“olonhohut”,
destan
anlatmak
ise
“olonholoo-“
terimleriyle
karılanmaktadır. E. K. Pekarskiy, “Slovar Yakutskogo Yazıka” adlı SahacaRusça sözlüünde, günümüz Saha sözlü edebiyatında terim olarak kullanılan
pek çok kelimenin anlamını örnekleriyle birlikte açıklamıtır. Türkoloji için
çok büyük öneme sahip bu eserde, olonho, olonhohut ve olonholoo- terimleri
u ekilde açıklanır: “Olonho (krú. Kırgızca: ölön: rubaî, úarkı, úiir):
Kahramanlık destanı, bahadırların kahramanlı÷ını anan úarkı, vezinli
kahramanlık úiiri, masal, uydurma bir hikâye, tarih, efsane.” (Pekarskiy
1959: 1818). “Olonhohut (olonho + hut): Eski zaman hikâyelerini nakleden,
hikâyeci.” (Pekarskiy 1959: 1819). “Olonholoo- (olonho + laa):
1
Bu makale Murat Ersöz, “Saha (Yakut) Türklerinin Culuruyar Nurgun Bootur Destanı”,
Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009 (Basılmamı Doktora Tezi), adlı
çalımadan üretilmitir.
*
Ar. Gör. Dr., Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
[email protected]
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kahramanlık manzumesini, baúkalarının sözlerini úarkı úeklinde ve sesi
de÷iútirerek nakletmek, hikâye nakletmek.” (Pekarskiy 1959: 1818).
Olonho metinlerinin derlenip yayımlanması ve aratırılması
tarihinde, Rus Bilimler Akademisi tarafından Sibirya bölgesine düzenlenen
bilimsel aratırma gezilerinin önemli bir yeri vardır. Rus Bilimler
Akademisi, bu gezileri öncelikle Sibirya’nın corafi özelliklerini ve
madenlerini ayrıntılı olarak tespit etmek; daha sonra da bu bölgede yaayan
milletlerin tarihleri, kültürleri ve dilleri hakkında bilgi toplamak amacıyla
düzenlemitir.
Sibirya’ya yapılan en kapsamlı aratırma gezilerinden birisi 17331743 tarihleri arasında düzenlenen “Büyük Kuzey Araútırma Gezisi”dir. Bu
gezi, “økinci Kamçatka Araútırma Gezisi” olarak da bilinir. Tarihçi G. F.
Miller, (Miller 1937) doa bilimci . G. Gmelin (Gmelin 1752), çevirmen Y.
. Lindenau (Lindenau 1983) ve etnograf S. P. Kraeninnikov
(Kraeninnikov 1819) gibi ünlü bilim adamları, tarihî bir öneme sahip bu
projeye katılan aratırmacılar arasında yer alırlar. Gezinin Rus Bilimler
Akademisi tarafından hazırlanan yönergesinde, aratırma alanı içerisinde
yaayan milletlerin ortaya çıkıları, göçleri ve eskiden yaadıkları yerleri
tasvir eden sözlü edebiyat ürünlerinin toplanmasına da önem verilmesi
istenir (Ergis 1974: 27). Bu amacı yerine getirebilmek için gezinin
bakanlılıını üstlenen G. F. Miller, özel bir çaba harcar. O, bu aratırma
gezisi sırasında bizzat kendisi Sahalardan mitolojik hikâyeler ve türküler
derler. Derledii sözlü edebiyat ürünlerini karılatırmalı olarak inceleyen
Miller, “Sahaların sözlü kültür ürünlerini ve konuútukları dili esas alarak
onların Güney Sibirya halklarıyla (Hakas, Altay, Tuva, vb.) akraba oldu÷u
sonucuna ulaúır.” (Burnaev, Diyakonova 1993: 10). Geziye katılan bir
dier bilim adamı Y. . Lindenau da Sahaların millî bayramları olan “ıhıah”ı
nasıl kutladıklarıyla ilgili notlar tutar (Lindenau 1983: 176). Bu aratırma
gezisinde yapılan derlemeler, çok hacimli deildir. Derlemeler yapılırken
bilimsel bir metot da kullanılmamı olmasına ramen; bu örnekler, Saha
folklor tarihinde yapılan ilk derleme çalımaları olarak kabul
edilmektedirler.
Rus Bilimler Akademisi tarafından 1842-1845 yılları arasında Kuzey
ve Dou Sibirya’ya bir aratırma gezisi daha düzenlenir. Bu aratırma
gezisine akademinin önde gelen bilim adamlarından A. F. Middendorf
(1815-1894) da katılır. Middendorf’un uzmanlık alanı bitki ve hayvan
bilimidir. Öncelikli olarak kendi alanıyla ilgili aratırmaları yürüten bu bilim
adamı, Sahaların sözlü kültür ürünlerinden birkaç örnei, defterine
kaydetmeyi ihmal etmez. Onun not defterine kaydettii sözlü ürünler
520
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
arasında “Eriedel Bergen2” (Middendorf 1878: 8008-819; Pekarskiy 1911:
473-475) isimli olonhodan kısa bir bölüm de bulunmaktadır. Eriedel Bergen,
tam metin olarak derlenmemi olmasına ramen, ilk kez yazıya geçirilen
olonho olması dolayısıyla önemlidir. Bu olonho metni, ancak 1878 yılında
yayımlanabilmitir. Middendorf da Saha folklor tarihine, olonhoyu ilk
derleyen kii olarak girmitir.
O. N. Böhtlink tarafından hazırlanıp 1851 yılında S. Peterburg’ta
basılan “Über Die Sprache Der Jakuten” adlı gramer kitabında, “Jakutischer
Text Mit Deutscher Übersetzung” (Sahaca Metinler ve Almanca Çevirileri)
(Böhtlink 1851: 301-405) balıklı bir bölüm bulunmaktadır. Bu bölümde,
“Ereydeeh Buruuydaah Er So÷otoh” (Böhtlink 1851: 385-401) olonhosunun
özeti de yayımlanır. Bu özet, A. Y. Uvaroskiy tarafından yazılmıtır. Elbette
bu kısa metnin, Saha olonho geleneinin bütün özelliklerini eksiksiz olarak
yansıtması mümkün deildir. Fakat bu metin, ilk yayımlanan olonho örnei
olmutur.
P. K. Maak ve V. L. Seroevskiy, olonho aratırmaları tarihinde
önemli bir yere sahip bilim adamlarıdır. P. K. Maak, Rus Corafya
Cemiyetinin bir görevlisi olarak 1853-1854 yılları arasında Saha
Cumhuriyeti’nin batısında bulunan “Bülüü” ili ve çevresine bir aratırma
gezisi yapar. O, bu gezi sırasında derledii “Olonholoon Oburgu” (Maak
1887: 127-128; Pekarskiy 1911: 475) adlı metni, “Vilüyskiy Okrug
Yakutskaya Oblast” (Yakut Eyaletinin Vilüy Bölgesi) adlı eserinde yayımlar.
Bu metin, daha sonra E. K. Pekarskiy tarafından hazırlanan “Obraztsı
Narodnoy Literaturı Yakutov” adlı serinin içerisinde tekrar basılır. V. L.
Seroevskiy, Çarlık Rusyası tarafından Saha Cumhuriyeti’ne sürgüne
gönderilmitir. O, sürgün yıllarında Sahaların yaantılarıyla ilgili tuttuu
notlardan “Yakutı” (Sahalar) adlı bir monografi yazar. Seroevskiy’nin bu
kitabında, derlenmi herhangi bir olonho metni bulunmamaktadır. Fakat
olonho gelenei ve olonhohutlar hakkında önemli bilgiler vardır. Bu eser,
yazıldıı dönemin olonho anlatma gelenei hakkında, fikir sahibi olmamıza
yardımcı olur.
Saha topraklarına sürgüne gönderilenler, Saha olonholarının derlenip
yayımlanması çalımalarında önemli bir yere sahiptirler. . A Hudyakov,
siyasi düüncelerinden dolayı 1867-1874 yılları arasında Saha
Cumhuriyeti’nin Verhoyansk ehrinde, sürgün hayatı yaamaya mahkûm
2
Bu olonhonun ikinci baskısı Türkolog E. K. Pekarskiy tarafından hazırlanan “Obraztsı
Narodnoy Literaturı Yakutov” adlı antolojinin birinci cildinde yapılmıtır.
Güz 2009 / Sayı 5
521
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
edilmi bir halk bilimcidir. Onun bu topraklara sürgüne gönderilmeden önce
Rus folkloru üzerine yaptıı önemli çalımaları vardır. Sürgünde de halk
bilimi çalımalarına devam eden Hudyakov, Verhoyansk ehrinde yaadıı
yıllarda Sahalardan; masallar, olonholar, atasözleri, türküler, bilmeceler ve
efsaneler derlemitir. Yaptıı derlemeler, Rus mparatorluunun Corafya
Cemiyetinin Dou Sibirya ubesi tarafından, “Verhoyanskiy Sbornik”
(Verhoyansk Derlemesi) (Hudyakov 1890) adlı serinin içerisinde Rusça
olarak yayımlanır. “Bu úube, derlemelerin Sahaca asıllarını, maddi
imkânsızlıklardan dolayı Rusçalarıyla birlikte yayımlayamaz.” (Pekarskiy
1913: 1). Rusçaya çevrilip yayımlanan örnekler arasında “Haan Cargıstay”
adlı olonho da bulunmaktadır. “Bu olonhonun metni, gelenekte icra edildi÷i
gibi eksiksiz bir biçimde derlenip yayımlanmıútır.” (Çerosov 1971: 54).
Verhoyanskiy Sbornik, Saha folkloru üzerine hazırlanmı ilk antoloji olarak
kabul edilir.
. A. Hudyakov ve V. L. Seroevskiy gibi sürgün cezasına
çarptırılarak Saha topraklarına gönderilenler arasında, E. K. Pekarskiy de
bulunmaktadır. O, 1881-1905 yılları arasında Sahalarla birlikte yaamıtır.
Onun bu topraklardaki ilk zorunlu ikametgâhı Taatta ilinde bulunmaktadır.
Bu il, Saha Cumhuriyeti’nin orta bölgesinde, bakent Yakutsk’un yaklaık
olarak 150 km. dousunda, yer almaktadır. O yıllarda Taatta ve çevresinde
yaayan sözlü gelenek çok yetenekli “olonhohutlar” (destancılar),
“algısçıtlar” (duacılar) ve “oyuunlar” (amanlar) yetitirmitir. Bu ortam,
Pekarskiy’nin deerini hiçbir zaman yitirmeyen ölümsüz eserler
hazırlamasına da yardımcı olmutur. K. G. Orosin, A. P. Afanesiyev, N. S.
Gorohov, . N. Orosin, M. N. onova-Androsova, G. E. Gotovtsev, N. P.
Prituzov, V. V. Nikiforov ve P. A. Oyuunuskay gibi Saha folkloruna ve
kültürüne hazırladıkları önemli eserlerle hizmet etmi Saha aydınları ve millî
deerlerine balı pek çok Saha ailesi, sürgüne gelenler içerisinde Sahaca
örenip Saha kültürünü aratıranların, pek çok konuda destekçisi olur.
Onların karılıksız yardımları sayesinde, Sahacayı kısa bir süre içerisinde
örenen genç Pekarskiy, dünyanın bu souk bölgesinde çok geni toprakları
kendilerine yurt tutup yaayan Saha Türklerinin; zengin bir dile, çok canlı
bir sözlü edebiyata ve derin bir tarihî köke sahip olduunu çok kısa bir
zaman içerisinde fark eder. O, köklü bir tarihe ve zengin bir dile sahip bu
milletin yarattıı kültürün etkisi altında baladıı, derleme ve sözlük
çalımalarını, ölene kadar aralıksız bir ekilde sürdürür. Bu çalımalarını
sürgün yıllarında yaparken çevresinde bulunan millî kültürleriyle yakından
ilgili pek çok Saha Türkü’nden yardım görür. Pekarskiy ve çevresindekilerin
birlikte yürüttüü çalımaları, Saha kültürüne hizmet için yapılan bir ibirlii
olarak nitelemek doru olur.
522
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Saha folklor ürünlerinin derlenip yayımlanması tarihinde, bir dönüm
noktası oluturan, “Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov” (Yakut Halk
Edebiyatı Örnekleri) (Pekarskiy 1907; Pekarskiy 1908; Pekarskiy 1909;
Pekarskiy 1910; Pekarskiy 1911) adlı antoloji, Pekarskiy’nin editörlüünde
üç cilt olarak yayımlanmıtır. Birinci ciltte yayımlanan metinlerin bir kısmı,
Saha illerine 1894-1896 yılları arasında düzenlenen bilimsel aratırma
gezisinde derlenmitir. Bu bilimsel gezi, Rus Corafya Cemiyetinin Dou
Sibirya ubesi tarafından organize edilmitir. Bu proje, Aleksandır
Mikhaylovich Sibiryakov’un3 maddi desteinden dolayı “Sibiryakov Gezisi”
olarak da bilinir. Saha folkloru ve diliyle ilgili malzeme toplaması ve
Sahalarla kültürel ve sosyal alanda kurduu yakın ibirliiyle dönemin bilim
çevrelerinin dikkatini çeken E. K. Pekarskiy, bu gezinin yöneticilerinden
birisi olarak atanır. Katılımcılar arasında, hem S. V. Yastremskiy, N. A.
Vitaevskiy ve V. M. onov gibi bu topraklara sürgüne gönderilip daha sonra
Saha kültürü üzerine çalıanlar hem de Saha Türkleri bulunmaktadır. Sözlü
ürünler, o dönemin artlarının yetersizliinden dolayı ancak yazılı kayıt
metoduyla derlenebilmitir. Bu derlemeler arasında, Pekarskiy’nin bizzat
kendisinin derledii olonholar olduu gibi çevresindeki Saha aydınlarını
yönlendirip derlenmesini saladıı olonholar da vardır. Culuruyar Nurgun
Bootur Olonhosu ise onun isteiyle K. G. Orosin tarafından yazıya geçirilir.
“Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov” (Yakut Halk Edebiyatı Örnekleri)
adlı eserin ikinci cildinde yayımlanan metinler ise . A. Hudyakov’a aittir
(Pekarskiy 1913; Pekarskiy 1918). Pekarskiy, “Verhoyanskiy Sbornik”
(Verhoyansk Derlemesi) adıyla 1890’da rkutsk’ta Rusçası yayımlanan,
Hudyakov tarafından derlenen metinlerin maddi imkânsızlıklardan dolayı bir
arada basılamayan Sahaca asıllarını, bu antolojinin ikinci cildi olarak
yayımlatır. “Pekarskiy’e bu metinlerin yayımlanmasını, ünlü Türkolog V. V
Radloff önermiútir.” (Pekarskiy 1913: 1). Antolojinin üçüncü cildindeki
metinler ise V. N. Vasilyev tarafından derlenmitir (Pekarskiy 1916).
Dönemin kısıtlı maddi imkânları içerisinde E. K. Pekarskiy
tarafından hazırlanan bu antoloji, çounlukla Taatta, Amma, Uus Aldan,
Mene Hanalas, Çurapçı ve Cookuskay (Yakutsk) gibi Saha Cumhuriyeti’nin
orta bölgelerinde ve kuzeydeki Verhoyansk ilinde yaygın olarak anlatılan
sözlü ürünleri içermektedir. Ülkenin batı, dou ve güney uçlarındaki
bölgelerinden örnekler ise yok denecek kadar azdır. Bunun sebebi, o
3
Aleksandr Mikhaylovich Sibiryakov (1849-1893), Rusya’nın ilk altın madeni
iletmecilerindendir. Onun saladıı maddi imkânlarla Sibirya bölgesinde aratırma gezileri
düzenlenir. Pekarskiy’nin 1895 yılında ilk kez Yakutsk’ta basılmaya balanan “Slovar
Yakutskogo Yazıka” isimli ünlü sözlüünün birinci fasikülü ancak onun desteiyle basılabilir.
Güz 2009 / Sayı 5
523
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dönemde tamamen kiisel çabalara dayanan derleme çalımalarının, corafi
artların sebep olduu zorluklardan ve devrin ulaım araçlarının
yetersizliinden dolayı, bütün ülkeyi kapsayacak ölçüde organize
edilememesidir. Saha sözlü edebiyatına ait ürünlerin derlendikten sonra,
Çarlık Rusyası’nın bütün bilim merkezlerine ve okuyucularına yönelik
olarak yayımlanması, yeni yeni oluan Saha aydın sınıfının millî
özgüvenlerini güçlendirmitir. Güçlenen bu özgüven, dönemin siyasi ve
sosyal artlarında yaanan olumlu gelimelerle birleince bata S. A.
Novgorodov (Novgorodov 1923) ve A. E. Kulakovskay (Kulakovskay 1923;
Kulakovskay 1925) olmak üzere pek çok Saha Türkü’nü, kendi folklor
ürünlerini derleyip yayımlamaya ve incelemeye yöneltmitir.
Pekarskiy’nin editörlüünü yaptıı, “Obraztsı Narodnoy Literaturı
Yakutov”, olonho metinlerinin derlenip yayımlanması tarihinde ve Saha
kültürel hayatında, bir dönüm noktasını oluturur. Onun bilim çevrelerinde
yankı uyandıran bir dier eseri de “Slovar Yakutskogo Yazıka” adlı SahacaRusça sözlüüdür. Pekarskiy’nin “Rus ølimler Akademisi” tarafından 19051930 yılları arasında toplam on üç fasikül olarak basılan bu eserinde, 25 bin
madde baı bulunmaktadır. Pekarskiy, bu kapsamlı sözlüünde yer verdii
kelimeleri, folklor ürünlerinden özellikle de olonho metinlerinden aldıı
mısra ve cümle örnekleriyle açıklar. Onun eserinde örnek olarak çounlukla
folklor ürünlerini tercih etmesinin bata gelen nedenleri arasında, Sahaların
sözlü edebiyatlarının çok eski bir tarihî geçmie ve güçlü bir gelenee sahip
olması gösterilebilir. Bunun yanı sıra yazılı edebiyatları ise henüz emekleme
safhasındadır. Pekarskiy’nin sözlüünde kullandıı örnek cümleler için sözlü
edebiyat metinlerini tercihi, olonhoyu ayrıntılı bir ekilde anlamak ve
incelemek isteyenlere, Slovar Yakutskogo Yazıka’yı bir temel bavuru
kaynaı hâline getirmitir.
S. V. Yastremskiy de sürgün cezasına çarptırılarak Saha
Cumhuriyeti’ne gönderilenlerden biridir. O da tıpkı E. K. Pekarskiy ve . A.
Hudyakov gibi öncelikli olarak Sahaca örenmi daha sonra Saha dili ve
kültürüyle ilgili çalımalar yapmıtır. Sibiryakov bilimsel aratırma gezisi,
Yastremskiy’nin derleme çalımalarında da önemli bir yere sahiptir. O, bu
geziye Pekarskiy ile birlikte katılmıtır. Gezide derledii Saha folklor
ürünlerini, “Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov” (Yastremskiy 1929)
adıyla hazırladıı antolojisinde yayımlamıtır. Bu antoloji, Rusça olarak
yayımlanır. Yastremskiy de Hudyakov ve Pekarskiy gibi Sahaca bir metni,
Rusçaya tercüme ederken aslına en yakın bir ekilde çevirmeye özen
göstermitir. Antolojideki “Er Sogotoh”, “Kulun Kullustur” ve “Sün Caahın”
adlı olonholar, tam metin olarak yayımlanmıtır.
524
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
“Saha Keskile” (Sahaların Gelecei) adlı bilimsel bir aratırma
dernei, 30 Nisan 1925 tarihinde Saha Cumhuriyeti’nin bakenti Yakutsk’ta
Saha aydınları, P. A. Oyuunuskay, E. G. Pestun, E. D. Strelov, A. E.
Kulakovskay, A. . Soffronov ve G. A. Popov’un öncülüünde kurulur. Bu
yıllarda, olonho üzerine en kapsamlı çalımalar, sürgün cezasına çarptırılıp
Saha topraklarına gönderilenler tarafından yapılırken “Saha Keskile
Derne÷inin” ilk kurucu bakanı olan P. A. Oyuunuskay’ın üstün gayretleri
sonucunda, Sahalar da olonho metinleri üzerine incelemeler yapmaya
yönelirler. Dernein yöneticileri, Saha aydınlarını ve aratırmacılarını folklor
ürünlerini toplayıp incelemeye tevik eder. Ayrıca Saha sözlü edebiyatının
tam olarak aydınlatılamamı bazı konuları üzerine, özel olarak belirlenen
kiilerden makaleler istenir. Yapılan çalımalar ve sipari edilen makaleler,
dernein kendi imkânlarıyla çıkarttıı “Sbornik Trudov” adındaki dergisinde
yayımlanır. Bu dergide yayımlanan yazılar arasında, P. A. Oyuunuskay’ın
“Yakutskaya Skazka (Olonho) ee Süjet i Soderjanie” (Yakut Olonhosunun
Olay Örgüsü ve çerii) (Oyuunuskay 1928) adlı makalesi; olonhonun
kökenini, kahramanlarını ve Saha tarihi ve sosyal hayatıyla baını inceleyen
ilk çalımadır. Hem bu dernein faaliyetlerini yürütülebilmesi hem de dier
kurumların kültürel çalımalarını yapabilmeleri için gerekli olan maddi
kaynaın temininde, o dönemde Sahaların yönetim ekli olarak özerk bir
idari yapıya sahip olmasının rolü oldukça büyüktür. Karılaılan pek çok
maddi ve idari zorluk, özerk yönetime sahip olmanın beraberinde getirdii
ayrıcılıkların yardımıyla aılabilmitir.
P. A. Oyuunuskay, Saha siyasi hayatında önemli bir yere sahiptir.
Sahalar, onun ve çok yakın arkadaı M. K. Ammasov’un politik faaliyetleri
sayesinde 1922 yılında özerk bir yönetime kavuurlar. Oyuunuskay,
milletinin hem siyasi gelecei hem de zengin millî kültürünün derinlemesine
aratırılması için çok çalıır. P. A. Oyuunuskay’ın kızı, halk bilimci S. P.
Oyuunuskaya’dan, çocukluk yıllarında kaybettii babası hakkında, “onun
sadece sırtı dönük bir úekilde masa baúında çalıúan hâliyle zihninde
kaldı÷ını” iitmitim. P. A. Oyuunuskay’ın bizzat kendisi önemli bilimsel
çalımalar yapar ve pek çok kültürel projenin hayata geçirilmesini salar. O,
edebiyatın; iir, hikâye, tiyatro, anı ve deneme gibi pek çok türünde baarılı
örnekler vermitir. Oyuunuskay’dan geriye kalan pek çok deerli eser
arasında, 36 bin mısralık “Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu” en bata
gelenidir. Bu olonho metni, sözlü gelenekten derlenmemi; Oyuunuskay’ın
bizzat kendisi tarafından yazılmıtır. Dokuz epizottan oluan bu hacimli
olonho, 1932 yılının Austos ayında tamamlanır. Bu olonhonun çok uzun
olmasından dolayı epizotları farklı zamanlarda yayımlanabilmitir. Birinci
epizodu 1930 yılında, ikinci, üçüncü ve dördüncü epizotları ise 1931 yılında
Güz 2009 / Sayı 5
525
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
yayımlanmıtır. Bütün epizotlar bir kitap hâline, ancak 1937 yılında
getirilebilir. Oyuunuskay’ın eserlerinin yayımlanmaması için getirilen yasak,
Josef Stalin’in ölümünden (1953) sonra kaldırılır. Daha sonra bütün bilimsel
ve edebî yazıları, 1959-1960 yılında yedi cilt hâlinde basılır. Bu ciltlerden
dördüncü, beinci ve altıncı ciltler, Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu’na
(Oyuunuskay 1959-1960) ayrılmıtır. Saha Cumhuriyeti Bilimler Akademisi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Saha olonho tarihinde önemli bir yere sahip olan
bu eseri, 2003 yılında tekrar yayına hazırlayıp prestij baskısı yaparak
okuyucularına sunar. Oyuunuskay, olonho anlatmayı çok iyi bilen birisidir.
O, çocukluk ve gençlik yıllarında olonhohutluk da yapmıtır. Oyuunuskay,
olonho geleneinin çok canlı olarak yaadıı bir bölge olan Taatta ilinin,
“Itık Küöl” ilçesinde dünyaya gelmitir. Onun annesi “Sivsteva Daarıya” da,
olonho ve masal anlatma yeteneiyle yaadıı çevrede ünlenmi bir kadındır.
Çocukluk yıllarını folklor ürünlerini dinleyerek geçiren Oyuunuskay,
Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu’nu “gelenekte yaúadı÷ı úekliyle yazıya
döker.” (Sivtsev 1996: 95). Bu olonho, hem uzunluu hem de olonho
geleneini ayrıntılı bir biçimde yansıtması dolayısıyla Saha sözlü
edebiyatında çok önemli bir yere sahiptir. Oyuunuskay’dan baka olonho
yazan Saha yazarları da vardır. Bunların arasında en bilinenleri; V. M.
Novikov (Künnük Uurastırap), V. Solovev (Bolot Bootur), S. . Tarasov ve
Y. S. Stepanoviç (Erilik Eristiin)’dir. V. M. Novikov, “Toyon Ca÷arıma”
(Novikov 1959) adlı olonhosunu 1935-1940 yılları arasında, Y. S.
Stepanoviç ise “Buura Dohsun” (Stepanoviç 1993) adlı olonhosunu 19391940 yılları arasında yazmıtır.
“Saha Dili ve Kültürü Bilimsel Araútırma Enstitüsü”, P. A.
Oyuunuskay’ın öncülüünde 1934 yılında açılır. Kurucu bakanlık görevini
de P. A. Oyuunuskay üstlenir. S. . Bolo, G. M. Vasilyev, A. S. Poryadin, A.
A. Savvin, P. N. Popov, D. K. Sivtsev ve G. U. Ergis de enstitünün ilk
aratırmacı kadrosunu oluturanlar arasındadır. A. M. Gorki, 1934 yılında
Sovyet Yazarlar Birliinin ilk kurultayında folklor ürünlerinin derlenmesinin
önemini vurgulayan bir konuma yapar. Rejimin önemli bir destekçisinin
yaptıı bu konumanın etkisiyle Sovyetler Birlii’ne balı cumhuriyetlerde
folklor ürünlerini derleme çalımalarına verilen önem oldukça artar. Saha
Cumhuriyeti’ndeki folklor çalımalarında da birlik genelinde oluan ortamın
doal etkisi hissedilir. Saha Dili ve Kültürü Bilimsel Aratırma Enstitüsü de
Sahaların sözlü anlatı geleneinde yaayan ürünleri yazıya geçirme
çalımalarına daha çok çaba harcar. Enstitü açılmadan önce yayımlanan
olonho metinleri “Saha Keskile” adlı dernein yaptıı faaliyetler ve
yayımladıı eserler, kapsamlı bir folklor derlemesi için önemli bir altyapı
oluturur. Bu altyapıyı çok iyi bir derecede deerlendirmeyi baaran
526
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
enstitünün genç aratırmacıları, sonuçları itibariyle Saha folklor tarihinde
kalıcı olacak pek çok çalımaya imza atarlar. Özellikle olonho metinlerinin
toplanması için yapılan çalımalar, günümüz Türkoloji aratırmacıları için de
çok önemli bir folklor arivinin olumasını salar.
Enstitü, olonho metinlerinin yok olup gitmesini önlemek amacıyla
geni katılımlı pek çok proje yürütür. 1938-1939 yılları arasında “Bülüü ili”
ve çevresinin, 1939-1941 yılları arasında da “Verhoyansk ili” ve çevresinin
sözlü edebiyatına ait ürünleri toplamak için düzenlenen bilimsel aratırma
gezileri, olonho metinlerinin derlenmesi çalımaları içerisinde önemli bir
yere sahiptir (llarionov 1997: 10). Geni kapsamlı bu iki saha aratırması
sayesinde, C. N. Karatayev-Dıgıyar (Bülüü), F. N. Timofeyev-Beeçere
(Üöhe Bülüü), . P. Kuturukov (Nurba), S. S. Afanasiyev-Irıa Siençe, M. Y.
Martınov (Suntaar), . N. Gorohov-Muoya (Verhoyansk), D. M. Sleptsov
(Muoma) gibi 20. yy baında yaamı ünlü olonhohutlardan, pek çok deerli
olonho metni derlenmitir. Enstitünün düzenledii bu çalımalara folklor
ürünlerinin derlenmesi konusunda uzman olan halk bilimciler S. . Bolo
(Bolo 1994) ve A. A. Savvin de katılır. Bu gezilerde, Bolo ve Savvin’in
yardımcılıını; V. N. Dimitriyev, P. N. Popov, N. T. Stepanov, G. E.
Fedorov, . K. Vasilyev ve E. M. Nikiforov yaparlar. Bu halk bilimciler,
folklor ürünlerini özellikle de olonhoları yazılı kayıt metoduyla derleyerek
enstitüde oluturulan folklor arivine teslim ederler. Folklor ürünlerinin,
yazılı kayıt metoduyla derlenmesinin ne kadar salıklı olduu tartıılabilir.
Ama devrin teknolojik imkânlarının daha ötesine müsaade etmedii de bir
gerçektir.
Saha Dilini, Edebiyatını ve Tarihini Aratırma Enstitüsü, düzenledii
aratırma gezilerinin yanı sıra Saha Yazarlar Birliiyle i birlii yaparak
1941 yılında “En øyi Olonho Metni” isminde bir yarıma organize eder.
Yarımanın düzenleme komitesinin bakanlıını, folklorcu D. K. Sivtsev
(Suorun Omolloon) yürütür. Yarımaya Saha Cumhuriyeti’nin dört bir
yanında görev yapan köy öretmenleri ve çounlukla kültürel çalımalara
hevesli ancak profesyonel olmayan aratırmacılar katılırlar. Onlar,
yaadıkları bölgelerdeki ünlü olonhohutlardan derledikleri metinleri,
düzenleme komitesine gönderirler. Metinlerle birlikte olonhohut hakkında
kaç olonho bildii, olonho anlatmaya ne zaman ve nasıl baladıı gibi
soruların bulunduu kartlar da derlemeciler tarafından doldurularak
düzenleme komitesine ulatırılır. Yarımanın düzenleme komitesinin uzman
halk bilimcileri tarafından hazırlanan bu kartlar, olonho metinlerinin o
dönemde bilimsel bir metotla derlenmesi için çaba harcandıını açıkça
göstermektedir. Katılımcılar tarafından doldurulan bu bilgi kartları, olonho
Güz 2009 / Sayı 5
527
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
anlatma geleneinin ülke genelinde, hangi illerde canlı hangi illerde de zayıf
olarak yaadıının tespitine yardımcı olur. kinci Dünya Savaı’nın
balaması, Saha Cumhuriyeti’nde ilk kez düzenlenen bu geni katılımlı
folklor yarımasının sonuçlandırılamadan bitirilmesine neden olur. Fakat bu
yarımaya katılanlar tarafından derlenen: Uus Aldan ilinden 11, Mene
Hanalas ilinden 10, Çurapçı ilinden 10, Taatta ilinden 8, Amma ilinden 8,
Hanalas ilinden 6 ve Gorno ilinden 4 olonho metni arive kazandırılır.
Arivlenen bu metinler arasında, D. M. Govorov (Uus Aldan ili), N. A.
Abramov-Kınat (Mene Hanalas ili) gibi olonho anlatma gelenei içerisinde
önemli bir yere sahip olonhohutlardan derlenmi metinler de bulunmaktadır.
Saha Dili, Edebiyatı ve Tarihi Bilimsel Aratırma Enstitüsünün,
folklor arivinde, toplam 184 olonho metni bulunmaktadır. Bu olonho
metinlerinden 111’i tam metin olarak 73’ü de özetlenmi metin olarak
derlenmitir. Enstitünün folklor arivi, hem olonho metinleri yönünden hem
de Saha sözlü edebiyatının dier türleri yönünden oldukça zengindir. Bu
ariv, Sibirya bölgesindeki en zengin folklor arivleri arasında sayılmaktadır.
Derleme çalımalarını baarılı bir ekilde yürüten enstitü, “Büdürüybet
Mülcü Bö÷ö”4 (1938) (Govorov 1938), “Erbehtey Bergen” (1942) (Govorov
1942) ve “Culuruyar Nurgun Bootur”5 (1947) (Ergis 1947) adlı önemli
kitapları, çok kısıtlı imkânlara sahip olmasına ramen yayımlamayı baarır.
Olonho metinlerinin derlenmesi ve yayımlanması amacıyla Saha
Dili, Edebiyatı ve Tarihi Bilimsel Aratırma Enstitüsü tarafından yapılan
yayınlardan ve organize edilen bilimsel aratırma gezilerinden, 1960’lı
yıllara kadar geçen zaman aralıında, folklor alanında yapılmı çok ciddi bir
çalıma tespit edilememitir. kinci Dünya Savaı, üretken olmayan böyle bir
sürecin yaanmasının önemli bir sebebi olarak gösterilebilir. Sovyetler
Birlii, milyonlarca insanın hayatını kaybetmesine neden olan bu savaın en
çok kayıp veren taraflarından birisidir. Saha Cumhuriyeti de bu birliin
sınırları içerisinde yer aldıı için tarihin bu en korkunç savaında, çok derin
yaralar alır. Pek çok Saha Türkü, ya asker olarak cephede savaın bizzat
içinde, ya da cephe gerisinde, sert iklim artlarının hüküm sürdüü
yurtlarında, hayatını kaybeder. Bu büyük savatan dolayı özellikle toplumsal
ve iktisadî alanda yaanan bunalım, folklor ürünlerinin derlenmesi ve
4
Saha Dili ve Kültürü Bilimsel Aratırma Enstitüsü, bu olonhoyu S. A. Novgorodov
tarafından hazırlanan Latin alfabesini kullanarak yayımlamıtır.
5
G. U. Ergis tarafından hazırlanan bu eserde ilk kez bir olonho, Rusça paralel metniyle
birlikte yayımlanır. Bu yayım sadece bir metin neri deildir. nceleme kısmı ve sözlük
bölümü de bulunmaktadır.
528
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
yayımlanması amacıyla çalıma yapmaya imkân tanımaz. Siyasi ve sosyal
ortamda etkisi iyice hissedilen baskıcı anlayı, folklor çalımalarının
yapılmasını olumsuz yönde etkileyen bir dier nedendir.
kinci Dünya Savaı’nın sona ermesini takip eden yallarda,
enstitünün resmî statüsünde ve adında deiiklik yapılması gündeme gelir.
“1 Temmuz 1947 yılından itibaren de enstitünün adı, Saha Dilini,
Edebiyatını ve Tarihini Araútırma Enstitüsü olarak de÷iútirilir. Önceden
ba÷ımsız bir kurum olarak çalıúan enstitü, bu tarihten itibaren Saha Bilimler
Akademisine ba÷lı olarak bilimsel çalıúmalarını devam ettirir.” (Puhov
1962: 15). Sava öncesinde çok youn olarak yapılan derleme çalımaları,
sava sonrasında aynı younlukta devam etmez. Bu dönemde olonho
metinlerini yazıya geçirmek isteyen derlemecilere yönelik bilimsel derleme
metotlarını içeren el kitapları hazırlanır. Saha kökenli bilim adamları
tarafından da Saha halk edebiyatı örneklerini içeren antoloji kitapları
hazırlanır. D. K. Sivtsev (Suorun Omolloon), tarafından hazırlanan “Saha
Folklora Homuurunnuk” (Saha Folkloru Antolojisi) adlı eser, antoloji
kitapları içerisinde en çok dikkat çekenidir. Bu kitabın ilk baskısı 1947
yılında, ikinci baskısı da 1996 yılında yapılır. G. U. Ergis, olonho metinleri
üzerine çalımı Saha kökenli bir halk bilimcidir. Ergis, 1947 yılında
“Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu’nu” Rusça paralel metniyle birlikte
yayımlamıtır. Bu çalımada, inceleme ve sözlük bölümü de mevcuttur.
Ergis’in bu kitabından V. M. Jirmunskiy, V. Y. Propp ve E. M. Meletinskiy
gibi Rus bilim adamları akademik çalımalarında yararlanırlar. Ergis, bu
çalımasıyla doktor unvanını almaya hak kazanır. Böylece folklor alanında
doktor unvanını alan, Saha kökenli ilk bilim adamı olur. Saha folkloru
tarihinde önemli bir yere sahip olan Ergis, Saha masalları ve efsaneleriyle
ilgili de pek çok önemli çalıma yapar.
1960’lı ve 1970’li yıllarda olonho metinlerini derlenme amacıyla
Saha Cumhuriyeti’nin orta bölgesinde bulunan bakent Yakutsk, Uus Aldan,
Amma, Hanalas, Taatta, Nam ve Çurapçı gibi iller ile kuzeybatıdaki Bülüü,
Suntar ve Nurba illerinde, halk bilimi uzmanları ve gönüllüleri tarafından
derleme çalımaları yapılır. Teknolojinin kaydettii gelimeye paralel olarak
ortaya çıkan önemli bir yenilik olan sesli kayıt yöntemi, olonho metinlerini
derlemek amacıyla ilk kez bu dönemde kullanılmaya balanır. “G. U. Ergis
ve M. N. Jirkov bu yöntemle ilk kez olonho derleyen Saha kökenli halk
bilimcilerdir.” (llarionov 1997: 10). Bu yıllar, olonhoların
yayımlanmasından daha çok, metinlerin bilimsel metotlarla incelenmesine
aırlık verildii bir dönem olarak bilinir. . V. Puhov’un hazırlamı olduu
“Yakutskiy Geroiçeskiy Epos Olonho - Osnovnıe Obrazı” (Yakut
Güz 2009 / Sayı 5
529
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kahramanlık Destanı Olonho - Ana Karakterler) isimli eser, olonho
metinlerinin incelendii çalımalar arasında en kayda deer olanlardandır.
Puhov’un 1962 yılında yayımlanan bu eseri, olonho geleneinin, tarihinin ve
özelliklerinin anlatıldıı bir giri kısmının yanı sıra u be bölümden
meydana gelmektedir: I. Olonhonun Ba Kahramanı. II. Olonhonun kinci
Düzeydeki Kahramanları Olarak Ayıı6 Bahadırları. III. Kadın TasviriOlonhonun Kadın Kahramanları. IV. Kahramanın Rakipleri. V. Olonhodaki
Köleler. Puhov, bu eserini hazırlarken dokuzu kendisi tarafından derlenen 68
olonho metninden yararlanır. Bu metinlerin büyük bir çounluu henüz
yayımlanmamı olan el yazmalarıdır. Saha kökenli ünlü halk bilimci, G. U.
Ergis’in 1974 yılında “Oçerki Po Yakutskomu Folkloru” (Yakut Folkloru
Üzerine Denemeler) (Ergis 1974) adlı eseri de bu dönemde yayımlanır.
Ergis’in Saha folklorunun bütün türleriyle ilgili bilgi verdii bu kaynak
eseri: I. Yakut Folklorunun Derlenmesi, Yayımlanması ve Aratırılması
Tarihi II. Yakut Halk Sanatının Türleri ve Özellikleri III. Sovyet Döneminde
Yakut Sözlü Halk Edebiyatı adında üç bölümden olumaktadır.
P. A. Oyuunuskay’ın “Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu’nun”
ikinci baskısının 1959 yılında yayımlanmasından sonra en önemli metin
neri, “Cırıbına Cırılıatta Kııs Buhatıır” (1981) (Yadrihinskay 1981) ve
“Kuruubay Haannaah Kulun Kullustuur” (1985) olonholarının
yayımlanmasıdır. Cırıbına Cırılıatta Kııs Buhatıır, Saha Dilini, Edebiyatını
ve Tarihini Aratırma Enstitüsünün halk bilimcilerinden P. N. Dimitriev
tarafından yayıma hazırlanmıtır. Bu olonho, Nam ilinin Köbökön köyünde
yaayan ünlü olonhohut P. P. Yadrihinskay-Beceele (1901-1979)’den
derlenmitir. Bu olonhonun bakahramanı bir kadındır. Cırıbına Cırılıatta
Kııs Buhatıır, bakahramanı kadın olan ilk ayrı basım metin neridir.
Kuruubay Haannaah Kullun Kullustuur’un . V. Puhov tarafından hazırlanan
ikinci baskısı, olonho metinlerinin yayımlanması tarihinde çok önemli bir
yere sahiptir. Etnograf V. N. Vasilyev (1877-1930) tarafından . G.
Timofeyev-Teplouhov’dan derlenen “Kuruubay Haannaah Kullun
Kullustuur” olonhosunun metni, ilk kez E. K. Pekarskiy’nin editörlüünde
hazırlanan “Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov” (Yakut Halk Edebiyatı
Örnekleri) adlı serinin üçüncü cildi olarak 1916 yılında S. Peterburg’ta
6
Ayıı (abaahının zıddı): 1. Varlık, yaratılı, yaratıcılık, yaratıcı unsur. 2. Yaratıcılıın gerekli
unsuru olan iyiliin kökeni; gözüken ve gözükmeyen dünyada insana hayırlı olan iyi ve temiz
her ey; iyi ruh hâli, mizaç, vasıflar (abaahının zıddı olan) iyilik. 3. Yaratıcılık ve iyilik
unsurlarını temsil eden yüksek mahlukların (iyi ruhların, meleklerin) genel adı; ilah, tanrı,
yaratıcı. nsana, faydalı hayvanlar ve bitkiler hep bu varlıkların eseridir. 4. Masallarda; erir
varlıklara ve devlere (abaahılara) karı müdahale eden, kahramanlıklarıyla ortaya çıkmı
adam, kahraman (Pekarskiy 1945: 48).
530
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
yayımlanır. Bu metin, halk bilimci A. A. Popov (1902-1960) tarafından
1950’li yıllarda Rusçaya çevrilmitir. Bu çalıma, G. U. Ergis’in (19081968) katkısıyla 1958 yılında baskıya hazır hâle getirilir. Fakat bu eser, uzun
yıllar boyunca yayımlanamaz. 1933 yılında kurulan “A. M. Gorki Dünya
Edebiyatı Enstitüsü”, “SSCB Halklarının Destanları” (Epos Narodov SSSR)
adında bir proje hazırlar. . V. Puhov, A. A. Popov ve G. U. Ergis tarafından
hazırlanan “Kuruubay Haannaah Kullun Kullustuur” olonhosu üzerine
yapılan çalımanın, bu projenin içerisinde basılmasını teklif eder. “SSCB
Halklarının Destanları” adlı projenin basım kurulu, metnin A. A. Popov
tarafından yapılan Rusça tercümesinin serbest çeviri metodu kullanılarak
hazırlanması nedeniyle çevirinin Sahaca aslına mümkün olduunca yakın
olacak bir ekilde tekrar yapılmasını ve iki farklı dildeki mısraların karılıklı
sayfalarda verilmesini ister. Enstitünün Saha kökenli bilim adamı, folklorist
. V. Puhov, metnin Sahaca ilk baskısı ile Popov’un çevirisi üzerine çalıarak
metni Rusçaya tekrar çevirir. Puhov, karılatırmalı olarak yaptıı bu
çalımasını hazırlarken ne Popov ne de Ergis hayattadır. Ama onların
hatıralarına saygısızlık olmasın diye neredeyse yeni batan hazırladıı bu
çalımanın üzerine onların adlarını da yazar (llarionov 2004: 7-8). Yeniden
hazırlanan Kuruubay Haannaah Kullun Kullustuur, (Timofeev 1985) “SSCB
Halklarının Destanları” projesinin kapsamında Moskova’da basılır. Bu
baskıda, Sahaca aslı ve Rusça paralel metni, inceleme kısmı ve bir de sözlük
bulunmaktadır. Böylece bir Saha olonhosu ilk defa uluslararası bir projenin
içerisinde kendisine yer bularak yayımlanmı olur. “Hemra ve Hurlika”
(1971), “Rüstemhan” (1972), “Maaday-Kara” (1973), “Koblandı Batır”
(1975), “Bakırt Halk Destanları” (1977), “Gör-oglı” (1983) ve “Manas”
(1984) destanları, bu proje kapsamında basılan, dier Türk boylarının sözlü
edebiyatlarına ait metinlerdir.
G. U. Ergis, . V. Puhov, N. V. Emelyanov ve V. V. llarionov,
Sahaların içinden yetimi ünlü halk bilimcilerdir. Bu halk bilimciler,
uluslararası alanda Saha folklorunu özellikle de olonhoyu, konu alan
çalımalarıyla tanınmılardır. Bu bilim adamalarından Ergis ve Puhov’un
olonho üzerine yaptıı çalımalara yukarıda yer vermitik. 1980’li yıllarda
ise N. V. Emelyanov ve V. V. llarionov’un olonho gelenei ve olonho
metinleri üzerine çalımaları yayımlanmaya balanır. N. V. Emelyanov’un
kitapları unlardır: “Sujeti Yakutskih Olonho” (Yakut Olonholarının Teması)
(Emelyanov 1980), “Sujeti Rannih Tipov Yakutskih Olonho” (Erken Dönem
Yakut Olonholarının Teması) (Emelyanov 1983), “Sujeti Olonho o
Rodonaçal’nikah Plemeni” (Kabilenin Soyunun Balaması Hakkındaki
Olonho Temaları) (Emelyanov 1990) ve “Sujeti Olonho o Zahitnikah
Plemeni” (Kabilelerin Koruyucuları Hakkındaki Olonho Temaları)
Güz 2009 / Sayı 5
531
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(Emelyanov 2000). Bu önemli kitaplar arasında Sujeti Yakutskih Olonho: I.
Orta Dünyada Yerleim. II. Uraanhay Saha Soyunun Balangıcı. III. Ayıı ve
Uraanhay Saha Kabilelerinin Koruyucuları, adında üç bölümden
olumaktadır. V. V. llarionov’un “skusstvo Yakutskih Olonhohutov”
(Yakut Olonhohut Sanatı) (llarionov 1982) adlı kitabı ise 1982 yılında
yayımlanır. llarionov’un kitabının olonhohutlar üzerine yapılan en önemli
aratırma olduu söylenebilir. llarionov, bu eserini N. V. Emelyanov’un
danımanlıında doktora tezi olarak hazırlamıtır.
1990’lı yıllardan itibaren olonho üzerine yapılan çalımalar, sahada
derleme yapmaktan daha çok, Saha Dilini, Edebiyatını ve Tarihini Aratırma
Enstitüsünün arivinde saklanan olonho metinlerinin yayımlanmasına ve
yayımlanmı olan metinlerin incelenmesi üzerine younluk kazanmıtır. Rus
Bilimler Akademisi Sibirya Bölümü, Filoloji Enstitüsü Sibirya ve Uzak
Dou milletlerinin sözlü edebiyat ürünlerinden örnekler yayımlamak
amacıyla “Pamyatniki Folklora Narodov Sibiri i Dal’nego Vostoka” (Sibirya
ve Uzak Dou Halklarının Folklor Abideleri) adıyla altmı ciltten meydana
gelmesi planlanan bir proje hazırlar. Bu proje kapsamında Sibirya’da
yaayan Türk soylu milletlerin (Saha, Altay, Hakas, Tuva, or ve Dolgan)
sözlü edebiyatlarından örnekler de yer alır. Projenin günümüze kadar basılan
ciltlerinden dördünü Saha folklorundan örnekler oluturur. Bu ciltlerden ikisi
olonhoya ayrılır. Bu olonholar, bakahramanı kadın olan Kııs Debiliye ile
Modun Er Sootoh’tur. Uus Aldan ili ve çevresinde yaygın olarak anlatılan
Kııs Debiliye (Burnaev 1993) projenin birinci cildi olarak 1993 yılında,
Bülüü ili ve çevresinde yaygın olarak anlatılan Modun Er Sootoh (Karataev
1996) ise projenin onuncu cildi olarak 1996 yılında basılmıtır. Her ikisi de
Rusça paralel metinleriyle birlikte yayımlanmıtır. Bu olonhoların Rusça
çevirileri, Sahaca asıllarıyla birlikte karılıklı sayfalarda verilmitir.
Çeviriler, N. V. Emelyanov, P. E. Efremov ve S. P. Oyuunuskay’dan oluan
tamamı kendi çalıma alanında uzman olan Saha kökenli halk bilimcilerden
meydana gelen bir kurul tarafından bilimsel bir anlayıla yapılmıtır. Bu
baskılarda, olonhoları bütün yönleriyle inceleyen makalelerin yanı sıra
açıklama ve sözlük kısımları da bulunmaktadır. Ayrıca olonhoların bazı
bölümlerinden oluan ses kayıtlarının olduu youn disklerde hazırlanmıtır.
Uluslararası bir projede, iki olonho metninin kendisine yer bulması, Saha
olonho geleneinin dünya çapında tanınması ve aratırılmasına önemli bir
katkı salamıtır.
2000’li yıllara gelindiinde ayrı basım olarak yayımlanabilen olonho
532
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
metni sayısı ancak on sekizdir. Bunlardan sadece dördü7 Rusça paralel
metinleri, sözlükleri ve incelemeleriyle birlikte basılabilmitir. Bu sayı,
zengin bir olonho arivine sahip olan Saha halkı için yeterli deildir. Bu
eksikliin farkında olan Cumhurbakanı M. E. Nikolayev, yaklaık bir
asırdır derlenip Saha Dilini, Edebiyatını ve Tarihini Aratırma Enstitüsünün
(Saha Bilimler Akademisinin Sosyal Bilimler Enstitüsü) arivinde saklanan
olonhoların, basılıp geni bir okuyucu kitlesine ulaması için çalımalara
balanmasını ister. Bu kapsamda öncelikle 2001 yılının Nisan ayında
“Olonhoyu Korumayı Salayan Kararlar Hakkında” diye özel bir kanun
çıkartılması salanır. Bu kanunun yürürlüe girmesinin ardından
“Respublikataaı Olonho Assotsiyata” (Saha Cumhuriyeti’nin Olonho
Dernei) adında resmî statüye sahip bir dernek kurulur. Olonho anlatma
geleneinin yaatılması ve aratırılması için ulusal ve uluslararası bilimsel
toplantılar düzenlemek, derlenen ama maddi imkânsızlıklardan dolayı
basılamayıp arivlerde korunan olonho metinlerini yayımlamak, dernein
öncelikli amaçları arasında yer alır. Dernein kurucu bakanlıını da
Sovyetler Birlii’nin daılmasından sonra Saha Cumhuriyeti’nde, ilk olarak
Cumhurbakanlıı görevi yapan M. E. Nikolayev üstlenir. Nikolayev, kendi
görev süresinde hayata geçirilmesine öncülük ettii kültürel projelerden
dolayı, Saha millî kültürüne hak ettii özeni gösteren bir devlet adamı olarak
tanınır. Olonho Dernei ve Saha Cumhuriyeti Bilimler Akademisine balı
Sosyal Bilimler Enstitüsünün Olonho Bölümü, “Saha Booturdara” (Saha
Bahadırları) adında bir proje hazırlar. “Cumhurbakanı M. E. Nikolaev’in
himayelerinde yürütülen bu projeyle Cumhuriyetin farklı bölgelerinden
derlenip Saha Dilini, Edebiyatını ve Tarihini Aratırma Enstitüsünün
arivinde korunan yirmi bir olonhonun yayımlanması planlanır.” (Alekseev
2002: 6). Bu önemli proje kapsamında yayıma hazırlanan metinler, Devlet
Kitap Basımevi (BÇK) tarafından prestij baskı yapılarak okuyucuların ve
aratırmacıların dikkatine sunulur. “Alaatıır Ala Tuygun” (Alekseev 2002),
“Toyon Nurgun” (Davidov 2003), “Ton Saar Buhatıır” (Karataev 2004) ve
“Muoma Olonholoro” (Muoma Olonhoları) (Sleptsov 2004), bu serinin ilk
dört cildini oluturan olonholardır.
“Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kültür Kurumu” (UNESCO),
1997 yılında “nsanlıın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Bayapıtları”
(Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity) adında
bütün dünyada dikkatle izlenen bir program oluturur. Bu program
çerçevesinde 2001’de 19, 2003’te 28, 2005’te ise 43 bayapıt belirlenir.
7
Culuruyar Nurgun Bootur (1947), Kuruubay Haannaah Kulun Kullustuur (1985), Kııs
Debiliye (1993), Modun Er Sootoh (1996).
Güz 2009 / Sayı 5
533
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
UNESCO’ya 2005 yılında yapılan 64 bavurudan, 18 kiilik uluslararası bir
jüri, 43’ünü bayapıt olarak belirler. Belirlenen bu bayapıtlar arasında,
Sahaların kahramanlık destanı (olonho) da yer almaktadır (Komisyon 2006:
83). Olonhonun 2005 yılında insanlıın sözlü ve somut olmayan mirası
bayapıtları arasında ilan edilmesi, Saha Cumhuriyeti’nde büyük bir yankı
uyandırır. Millî kültürlerine ait bir gelenein, uluslararası bir kurum
tarafından dünyanın kültür mirası içerisinde gösterilmesi, Rusya
Federasyonu içerisinde yaayan onlarca farklı milletten biri olan Sahalar
tarafından, kendilerinin bir ayrıcalıı ve bir nevi kültürel üstünlüü olarak
algılanır. Daha sonra olonho geleneinin yaatılması için resmî kurumlar
tarafından desteklenen programlar ve uluslararası katılımlı bilgi ölenleri
düzenlenir. Bu bilimsel toplantılarda olonho metinlerinin Rusçanın dıındaki
yabancı dillere de çevrilmesinin gereklilii vurgulanır. Bu tarihe kadar
sadece birkaç olonho, Rusçanın dıındaki bir yabancı dile çevrilip
yayımlanabilmitir.
Saha olonhosu bir yabancı dile ilk kez O. N. Böhtlink tarafından
çevrilir. Böhtlink, özet eklinde yazıya geçirilmi olan “Ereydeeh
Buruuydaah Er Sootoh” olonhosunu Almancaya çevirmitir. Böhtlink’in bu
çalımasında metnin aslının ve çevirisinin aynı baskıda verilmi olması, o
dönemin artları içerisinde deerlendirildiinde çok önemli bir gelimedir.
Böhtlink’ten sonra . A. Hudyakov ve S. V. Yastremskiy de olonhoyu
tercüme edip yayımlayanlar arasındadır. Her ikisi de olonho metinlerini
Rusçaya çevirirler. Bu iki bilim adamının çalımalarındaki metinlerin,
Sahaca asılları ve çevirileri bir arada verilmemi sadece Rusçaları
yayımlanmıtır. Hudyakov da Yastremskiy de yaptıkları olonho
çevirilerinde, öncelikli olarak metnin anlamını korumaya çalıırlar.
Hudyakov ve Yastremskiy’nin bu metin çeviri anlayıı, G. U. Ergis ve . V.
Puhov gibi Saha kökenli halk bilimcileri tarafından da titizlikle uygulanır. G.
U. Ergis’in Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu’nun Rusça çevirisi, 1947
yılında yayımlanmıtır. Bu çalımayla birlikte ilk kez Sahaca bir olonho
metni ve çevirisi, karılıklı sayfalar da verilir. “Kuruubay Haannaah Kullun
Kullustuur” (1985), “Kııs Debiliye” (1993) ve “Modun Er Sootoh” (1996)
olonhoları yayımlanırken de tıpkı Ergis’in hazırladıı Culuruyar Nurgun
Bootur Olonhosu gibi, metinlerin Sahaca asılları ve çevirileri karılıklı
sayfalarda verilmitir. Olonhoların çevirilerinde bilimsel bir anlayıının
benimsendii açıktır.
Olonho metinlerinin baka bir dile çevrilip yayımlanması tarihinde,
V. V. Derjavin tarafından yapılan P. A. Oyuunuskay’a ait 36 bin mısradan
oluan Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu’nun (Oyuunuskay 1982) Rusça
534
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
çevirisi önemli bir yer tutar. Derjavin’in 4 yıllık bir çalıma neticesinde,
tamamlayabildii çevirinin ilk baskısı, 1975 yılında, ikinci baskısı da 1982
yılında yapılır. Derjavin, bu çalıma sırasında karılatıı pek çok problemin
çözümünde Saha kökenli halk bilimci . V. Puhov’dan destek alır. Metnin
Sahaca aslının, çevirisiyle birlikte verilmedii bu çalıma, bilimsel olmaktan
daha çok edebî bir yayın olarak deerlendirilir. Ama oldukça hacimli bir
olonhonun baka bir dile çevrilip yayımlanması, dönemin gazete ve
dergilerinde pek çok makaleye konu olur.8
Dünya üzerinde çok sayıda ülkede konuulan Fransızca ve
ngilizceye günümüze kadar sadece birer tane olonho metni çevrilip
yayımlanabilmitir. Fransızcaya çevrilen olonho, K. G. Orosin’e ait olan
Culuruyar Nurgun Bootur’dur. Orosin’e ait bu olonho metni, G. U. Ergis
tarafından Rusçaya çevrilip 1947 yılında yayımlanmıtır. Aynı metnin
“Jacques Karro” tarafından Fransızcaya yapılan çevirisi 1990 yılında
yayımlanmıtır (Orosin 1990). Karro, bu çalımasında Culuruyar Nurgun
Bootur’un Sahaca özgün metni yerine, olonhonun Ergis tarafından yapılan
Rusça çevirisini esas alır. Karro, 16 epizottan ve yaklaık 4500 mısradan
oluan bu olonho metnini, Fransızcaya mısra mısra çeviremez. Ancak her bir
epizodunu özetleyip nesir olarak çevirebilir. Bu çalımanın bilimsel bir
çeviri olduunu söylemek oldukça güçtür. Ama Jacques Karro’un çalıması,
Saha olonhosunun Fransızca konuan bilim çevrelerine tanıtılmasına önemli
bir katkı salamıtır. ngilizceye çevrilen olonho ise Eles Bootur’dur.
Yaklaık olarak 7100 mısra olan bu olonho, olonhohut Petr Vasilyeviç
Ogotoyev tarafından anlatılmıtır. Olonhonun özgün metni (Ogotoyev 2002),
ngilizce (Ogotoyev 2002) ve Rusça (Ogotoyev 2002) çevirileri ile birlikte
üç ayrı kitap olarak 2002 yılında yayımlanmıtır. Olonho yukarıda adı geçen
dünya dillerinin dıında Türkçeye de çevrilmitir. Dilimize çevrilen olonho,
A. Y. Uvarovskiy’e ait olan “Ereydeeh Buruydaah Er Sootoh”tur
(Kiriçiolu 1996: 3-23).
Çocukların ve gençlerin eitiminde olonho metinlerinden
yararlanmayı amaçlayan çalımaların 1990’lı yıllardan itibaren arttıını
görmekteyiz. Bu çalımalar, bata “Saha Cumhuriyeti Eitim Bakanlıı”
olmak üzere Olonho Dernei ve Saha Devlet Üniversitesi gibi kurumlar
tarafından desteklenir. Bir olonho metninin gelenekte anlatıldıı hâlinin
8
Geni bilgi için bk: Sleptsov N., “Culuruyar ]urgun Bootur” Olonho Nuuççalıı Tılınan
Kündü Kılaat, Kıım -ahıata, Yakutsk 24 Austos 1975, s. 3.; Baarin G., OlonMonu Nuuççalıı
Sanarta, Kıım Hahıata, Yakutsk, 9 Nisan 1976, s. 3.; Danilov Semen, V. V. Derjavin
Törööbüte 70 Sıla Tuoluutugar “Ölböödüybet Öydöbünnük”, Kıım -ahıata , Yakutsk 14
Kasım 1978, s. 4.
Güz 2009 / Sayı 5
535
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ilköretim çaındaki Saha çocukları tarafından anlaılabilmesi oldukça
güçtür. Çünkü olonhonun dili; masal, ninni, bilmece ve efsane gibi dier
sözlü edebiyat türleriyle karılatırıldıında; anlaılması oldukça zor kelime,
deyim ve atasözleriyle süslüdür. Bu yüzden çocuklara kazandırılmak istenen
davranılara göre seçilen olonho metinleri, daha çok sözlü edebiyatı iyi bilen
eitimciler tarafından sadeletirilip kısaltıldıktan sonra yayımlanır. Bazı
yayınlarda, metinde ilenen konulara uygun düecek resimler de
kullanılmıtır (Vasilyev 1984; Antonov 1993; Vasilyev 1995; Vasilyev
2003). Bu alanla ilgili olarak özellikle eitimci E. M. Polikarpova’nın
önemli çalımaları bulunmaktadır (Polikarpova 1998; Polikarpova 2000;
Polikarpova 1997).
Günümüzde olonho sadece Saha Cumhuriyeti sınırları
içerisinde deil uluslararası bir alanda incelenip ilgi duyulan bir sözlü
edebiyat ürünü hâline gelmitir. Olonho metinleri, edebiyat bilim dalı
dıında, sosyal ve eitim bilimlerinin pek çok alanında yapılan
çalımalara da konu olmaya balamıtır. Tiyatro bata olmak üzere,
resim ve sinema gibi sanat dallarında da olonho metinlerinden
yararlanılmaya balanılmıtır. Bütün bu olumlu gelimeler, 19.
yüzyılın ikinci yarısında çok kısıtlı imkânlarla ve kiisel çabalarla
balayan, günümüze kadar da pek çok zorluu aarak gelen, olonho
derleme ve yayımlama çalımalarının, ulatıı yüksek seviyeyi açık
bir ekilde göstermektedir.
KAYNAKLAR:
ALEKSEEV, R. P. (Olonhohut), ALEKSEEVA A. R. (drl.), FEDOROV V.
. (drl.), LLARONOV V. V. (Redaktör) (2002), Alaatır Ala Tuygun (Saha
Booturdara), BÇK Yay., Cokuuskay, C. I, (Bu olonho Uus Aldan ilinden
derlenmitir.).
ANTONOV, N. V. (1993), Culuruyar Nurgun Bootur (P. A. Oyuunuskay
olonhotunan o÷olorgo a÷ar kinige), Saha Respublikatın Üörein Ministersvota
Yay., Cokuuskay.
BAARN, G. (1976), “Olonhonu Nuuççalıı Sanarta”, Kıım Hahıata,
Yakutsk, 9 Nisan.
BOLO, S. . (1994), Liene÷e Nuuçça Kelien ønninee÷i Saha Olo÷o, BÇK
Yay., Cookuskaay.
BÖHTLNK, Otto N. (1851), Über Die Sprache Der Jakuten, St.
Petersburg.
BURNAEV, N. P. (Olonhohut), DYAKONOVA, C. K. (drl.) (1993),
Yakutskiy Gereoiçeskiy Epos Kııs Debiliye, NAUKA Yay., Novosibirsk.
536
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ÇEROSOV, M. A. (1971), En Törööbüt Noruotun Bılırgıtın Bile÷in Duo?,
BÇK Yay., Yakutskay.
DANLOV, S. (1978) V. V. “Derjavin Törööbüte 70 Sıla Tuoluutugar
Ölböödüybet Öydöbünnük”, Kıım Hahıata, Yakutsk 14 Kasım.
DAVDOV, . M. (Olonhohut), KULAKOVSKAY, R. A. (drl.),
DMTREV, P. N. (Redaktör) (2003), Toyon Nurgun (Saha Booturdara), BÇK
Yay., Cookuskay, C. II (Bu olonho Taatta ilinden derlenmitir.).
EMELYANOV, N. V. (1980), Sujeti Yakutskih Olonho, NAUKA Yay.,
Moskova.
….. (1983), Sujeti Rannih Tipov Yakutskih Olonho, NAUKA Yay.,
Moskova.
….. (1990), Sujeti Olonho o Rodonaçal’nikah Plemeni, NAUKA Yay.,
Moskova.
….. (2000), Sujeti Olonho o Zaúhitnikah Plemeni, NAUKA Yay.,
Novosibirsk.
ERGS, G. U. (1974), Oçerki Po Yakutskomu Folkloru, Akademiya Nauk
SSSR Sibirskoe Otdelenie Yakutskiy Filial nstitut Yazıka, Literaturı i storii Yay.,
Moskova.
….., OROSN K. G. (yzn.) (1947), Culuruyar Nurgun Bootur, SASSR Tılı
Literaturanı Uonna storiyanı Çinçiyer Nauçnay nstituta Yay.,Yakutskay.
ERGUN, Metin (2004), “Oloñho ve Oloñhosut”, Prof, Dr. Abdurrahman
Güzel’e Armaan, Ankara, 341-356.
GMELN, . G. (1752), Reise durch Sibirien von der Jahre 1733-1743.
Band II, Götingen.
GOVOROV, D. M. (Olonhohut) (1942), Erbehtey Bergen, MoskubaCokuuskay .
GOVOROV, D. M. (Olonhohut), BOYAROV, A. F. (drl.) (1938),
Büdürüybet Mülcü Bö÷ö, Sudaarıstva Saha Sirineei Beçeettiir Suuta Yay.,
Moskuba-Cokuuskay.
HUDYAKOV, . A. (1890), Verhoyanskiy Sbornik, rkutsk.
LLARONAV, V. V. (2004), Olonho Bihiger, BÇK Yay., Cokuuskay.
….. (1982), øskusstvo Yakutskih Olonhohutov, BÇK Yay., Yakutskay.
….. (1997), Saha Folkloro Kurs Programmata, M. K. Ammosov Aatınan
Saha Gosudarstvennay Universteta Yay., Cokuuskay.
KARATAEV, S. N. (Olonhohut), SAVVN, A. A. (drl.), ALEKSEEV, . E.
(Redaktör) (2004), Ton Saar Buhatıır (Saha Booturdara), BÇK Yay., Cookuskay,
C. III (Bu olonho Bülüü ilinden derlenmitir).
….., LLARONOV, V. V. (drl.) (1996), Modun Er So÷otoh, NAUKA
Yay., Novosibirsk.
KRÇOLU, M. Fatih, VASLYEV, Yuriy, KLL Gülsüm (1996),
Saha (Yakut) Halk Edebiyatı Örnekleri, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
KRÇOLU, M. Fatih 2003, "Olonkho Metinlerinin Toplanması ve
Aratırılması", S. Ü. Türkiyat Aratırmaları Dergisi- Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun'a
Armaan, Konya, S. 13, s.227–233.
Güz 2009 / Sayı 5
537
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
KRÇOLU, M. Fatih (2004), “Saha Türk Destanı-Oloñho”, I. Çada
Türklük Aratırmaları Sempozyumu, A.Ü., DTCF. Ankara 8-10 Mayıs 2002, (Baskı:
Ankara 2004, s.124-133).
Komisyon (2006), Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of
Humanity Proclamations 2001, 2003 and 2005, UNESCO Yay., Paris.
KRAENNNKOV, S. P. (1819), Opisanie Zemli Kamçatki, St.
Petersburg.
KULAKOVSKAY, A. E. (1923), Saha øte÷elin Üöreterge Matırıyaallar,
Yakutsk.
….. (1925), Yakutskie Poslovıtsi i Pogovorki, Yakutsk.
LNDENAU, Y. . (1983), Opisanie Narodov Sibiri: Pervaya Polovina
HVIII v., Magadan.
MAAK P. K. (1887), Vilüyskiy Okrug Yakutskaya Oblast, St. Petersburg.
MDDENDORF, A. F. (1878), Puteúestviye na Severo-Vostok Sibiri, St.
Petersburg.
MLLER, G. F. (1937), østoriya Sibiri, Moskova-Leningrad.
NOVGORODOV, S. A. (1923), Aa÷ar Kinige, Petrograd. (Bu kitapta
Sahalara ait halk arkıları, efsaneler ve masallar yayımlanmıtır.)
NOVKOV, V. M. (Künnük Uurastıırap) (1959), Toyon Ca÷arıma, BÇK
Yay., Yakutskay.
OGOTOYEV, Petr Vasilyeviç (Olonhohut) (2002), Eles Bootur (Olonho),
Epohı harıstıır, üöreter, taratar Olonho Fonda Yay., Cokuuskay.
….. (2002), Eles Bootur (Yakutskiy geroiçeskiy epos olonho) (Perevodçik:
M. ALEKSEEVA), Fond. Sohraneniya, izuçeniya i propagandı eposa “olonho”
Yay., Yakutsk.
….. (2002), Eles Bootur (Yakut heroic epos-olonkho) (Translator: A.
SCRYABNA), Epos “Olonkho” preservation, studying and propaganda fund Yay.,
Yakutsk.
OROSN, K. G. (yzn.), Niourgoun Le Yakoute Sibérie Légendaire (Çev.
Jacques Karro) (1990), Conseil nternational De La Langue Française, Paris.
OYUUNUSKAY, P. A. (1928), “Yakutskaya Skazka (Olonho) ee Süjet i
Soderjanie”, Saha Keskile Sbornik Trudov øssledovatelskogo Objestva, Yakutsk,
Yayın Sayısı 4.
….. (1959-1960), “Culuruyar Nurgun Bootur”, Ayımnılar, BÇK Yay.,
Yakutskay, C. IV, C. V, C. VI.
….. (1982), Nürgun Bootur Stremitelnıy (Yakutskiy Geroiçeskiy Epos
Olonho) (Çev. Vladimir DERJAVN), Yakutsk.
PEKARSKY, E. K. (1945), Yakut Dili Sözlü÷ü, Türk Dil Kurumu Yay.
stanbul.
….. (1959), Slovar Yakutskogo Yazıka, SSSR Akademiya Nauk Yay., St.
Petersburg.
….. (1907), Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov, St. Petersburg, C. I,
Fasikül I (çindekiler: Culuruyar Nurgun Bootur).
538
Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla lgili Çalımaların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PEKARSKY, E. K. (hzl.) (1908), Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov,
St. Petersburg, C. I, Fasikül II (çindekiler: Toyon Nurgun Buhatıır, Ölböt Bergen,
Udaattar Uolumar Aygır kki).
….. (1909), Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov, St. Petersburg, C. I,
Fasikül III (çindekiler: Kulkul Böö Oonnor Silirikeen Emeehsin kki).
….. (1910), Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov, St. Petersburg, C. I,
Fasikül IV (çindekiler: Bahımnı Baatır Erbehtey Bergen kki, Elik Bootur Nıgıl
Bootur kki, ni-Bii Ayııhıt Siene Ala Hara, eyehsit Siene le Hara Buhatıırdar).
….. (1911), Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov, St. Petersburg, C. I,
Fasikül V.
….. (1911), Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov, St. Petersburg, C. I,
Fasikül V (çindekiler: Üüt Aas Beyeleeh Ürün Ayıı Toyon Iççattara, Orto Doyduga
Orohulaan Törööbüt Oroy Hara Attaah Oo Tulaayah, Ölüü Üödülbe Buhatıır,
Alandaayı Kulandaayı Kulun Kulluruuskay, Çaarçahaan, Çurum Çurumçuku,
Çııçaah kki Mous kki, Tiin Oonnor kki Tanas Kınat kki, Üs bıraattıılar,
Kiriiseliir Kirile, Hara Holorukay Balıstaah Er Sootoh, Eriedel Bergen, Olonholoon
Oburgu).
….., HUDYAKOV, . A. (drl.) (1913), Obraztsı Narodnoy Literaturı
Yakutov, St. Petersburg, C. II, Fasikül I (çindekiler: Çarkıy kki Barıllıa kki, Kötör
Kınattaah, Üçügey Ücüyen, Bies Inahtaah Beyberikeen Emeehsin, Uranıkaan
Oonnor, Bert Hara, Oonnordooh Emeehsin, Haan Cargıstay, Çaarçahaan, Çııçaah
kki Maıs kki, Onoostoon Çuohaan kki Oloon Doloon kki).
….. , HUDYAKOV, . A. (drl.) (1918), Obraztsı Narodnoy Literaturı
Yakutov, St. Petersburg, C. II, Fasikül II (çindekiler: Bert Hara, Horo, Haptaay
Baatır).
…., VASLYEV, V. N. (drl.) (1916), Obraztsı Narodnoy Literaturı
Yakutov, St. Petersburg, C. III, Fasikül I (çindekiler: Kuruubay Haannaah Kulun
Kullustuur).
POLKARPOVA, E. M., BUSLAEV, K. (1997), Nurgun Bootur uonna
Timir Cigistey, Cokuuskay.
….., DANLOVA, V. V., SLEPTSOVA, K. K. (2000), Cırıbına Cırılıatta
uonna Toyon Cöllüüt, BÇK Yay., Cokuuskay.
….., GOGOLEVA, M. T. (1998), Olonhonu-Iççakka, KUDUK Yay.,
Cokuuskay.
PUHOV, . V. (1962), Yakutskiy Geroiçeskiys Epos Olonho Osnovnie
Obrazı, zdatelstvo Akademi Nauk SSSR Yay., Moskova.
SELEPTSOV D. M. (Olonhohut), ATLASOV, V. V. (Olonhohut),
HABAROV, P. P. (Olonhohut), UVAROVSKAY, R. P. (Olonhohut),
LLARONOV, V. V. (Redaktör) (2004), Muoma Olonholoro (Saha Booturdara),
BÇK Yay., Cookuskay, C. IV (Bu olonholar Muoma ilinden derlenmitir.)
SVTSEV, D. K. (Suorun Omolloon) (hzl.) (1996), Saha Folklora
Homuurunnuk, NAUKA Yay., Novosibirsk.
SLEPTSOV, N. (1975), “Culuruyar Nurgun Bootur” Olonho Nuuççalıı
Tılınan Kündü Kılaat, Kıım Hahıata, Yakutsk 24 Austos.
Güz 2009 / Sayı 5
539
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
STEPANOVÇ, Y. S. (Erilik Eriistiin), NKOLAYEVÇ, T. N. (hzl.)
(1993), Buura Dohsun, BÇK Yay., Cokuuskay.
TMOFEEV, . G. -Teplouhov (Olonhohut), VASLYEV, V. N. (drl.),
POPOVA, A. A. (Çev.), PUHOV, . V. (Çev., hzl.), ERGS, G. U. (hzl.) (1985),
Kuruubay Haannaah Kullun Kullustuur (Stroptivıv Kulun Kullustuur), NAUKA
Yay., Moskova.
VASLYEV, Sergey (1984), Ayıı Cura÷astay (Olonho), BÇK Yay.,
Yakutskay.
….. (1995), Batastaan Baatır (olonho), BÇK Yay., Cokuuskay.
….. (2003), Mönürüür Bö÷ö, BÇK Yay., Cokuuskay.
YADRHNSKAY, P. P.-Beceele (Olonhohut), DMTREV, P. N. (drl.,
hzl.) (1981), Cırıbına Cırılıatta Kııs Buhatıır, BÇK Yay., Yakutskay.
YASTREMSKY, S. V. (1929), Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov,
Trudı Komissii Po zuçeniyu Yakutskoy ASSR C. VII, Leningrad.
540
Gazi Türkiyat