Kültür - Sanat
Transkript
Kültür - Sanat
Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi Kültür - Sanat İNKALAR VE GİZEMLİ DÜĞÜMLERİ “QUİPUSLAR” Özcan Kılıç [email protected] İnka İmparatorluğu (Qechua dilinde Tahuantinsuyu), Kolomb öncesi Güney Amerika’daki üç büyük imparatorluktan biridir. İnka İmparatorluğu’nun başkenti Peru’daki Cuzco kentiydi. Başlangıçlarından yıkılışlarına kadar geniş bir coğrafyada hüküm süren İnkalar Kolombiya’dan Arjantin’in ve Şili’nin kuzeyine, diğer yandan Ekvador, Peru ve Bolivya’yı da içine alan bir imparatorluk kurmuşlardır. (İmparatorluk şekline M.S.1000’li yıllarda dönüşmüştür.) İmparatorluğunun ortaya çıkışı ile ilgili mitler Tiahuanaco- bugünkü Bolivya sınırları içinde kalan kent- İnkaların ortaya çıkış yeri olarak belirtilmektedir.1 Bazı kaynaklara göre de İnkaların ortaya çıktığı yer olarak ilk İspanyol kronikçilerine göre, İnka etnisi “paqarina”sı Cuzco’nun otuz kilometre kadar güneyindeki Paquariqtampu Mağarasıydı. Bu mağaradan dört kardeş çıkmıştı bir zamanlar: Ayar Kachı, Ayar Uchu, Ayar Awka ve Ayar Manko ya da Manqo Kapaq. Babaları, anaları, toprakları, malları olmayan bu ilk insanlara Tampukiro, Pallata ve Hayskiro arasında uzun süre dolaşıp durdular. En büyükleri Ayar Kachi Hayskisro’dan geri döner ve mağarasına girer, orada “waka”ya (yerel tanrıya) dönüşü. Küçükleri uzun yürüyüşlere devam eder ve Huatanay Vadisi’ne bakan Wanakawri Dağı’nın zirvesine ulaşırlar. Orada Ayar Uchu taş kesilir, Manko Kapaq ise gezgin yaşamına son vereceği yeri belirlemek amacıyla çeşitli yönlere doğru altın sopalar atar. Sopa Ayar Kachi’nin taş kesilmesinden önce sahiplendiği Wanaypata topraklarına saplanır. Yalnız başına kalan Manko Kapaq Wanaybat’a yerleşir ve Cuzco sitesini kurar orada. Kız kardeşi ve eşi Mama Oqllo’nun yardımıyla, çevredeki barbar halkları uygarlaştırmak amacıyla onları otoritesi altında birleştirir. İnkalar Manko Kapaq’ı her zaman kabilelerinin atası, imparatorluklarının kurucusu ve bütün imparatorluğu uygarlaştıran kahraman olarak göreceklerdir.2 İnkaların ortaya çıkışı ile ilgili daha çok kabul edilen görüş Henri Favre’nin belirttiği gibidir. İnkaların hükümdarlık yapan 13 imparatoru bulunmaktadır. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Manco Capac Sinchi Roca Lloque Yupanki Mayta Capac Capac Yupanqui İnca Roca Yahuar Huacac Sayı 39 - Ekim 2015 8. Viracocha İnca 9. Pachacuti İnca Yupanqui(1438-71) 10.Topa İnca Yupanqui(1471-93) 11.Huayna Capac(1493-1525) 12.Huascar(1525-32) 13.Atahualpa(1532-33 3) 85 Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi Kültür - Sanat 4 İnka İmparatorluğu 4 ana bölgeye ayrılmıştı. Bu bölgeler 1.Chincasuyu, 2. Cuntinsuyu, 3.Collasuyu 4. Antisuyu İnka İmparatorluğu, idari olarak bünyesinde teokrasi, monarşi, sosyalizmi ve komünizmi barındırmaktadır.5 Bu yönetim biçimleri girift olarak yönetim mekanizmasında bulunmaktadır. İnka medeniyeti Cuzco’da bulunan, çok iyi organize olmuş bir hükümete sahipti. İmparator Cuzco’da yaşar ve “İnca”, en üst mutlak hükümdar olarak nitelendirilirdi. İnka toprakları yani Tawantinsuyu, idari yönden 4 ana bölgeye ayrılmıştı. Bunlar Chincasuyu, Cuntinsuyu, Collasuyu, Antisuyu idi. İmparatora yönetim işlerinde yardımcı olan ve dört üyeden oluşan bir konsey vardı; imparator önemli kararlar vermeden önce onlara danışırdı. Apu adı verilen bu konseyin temsilcileri 4 ana bölgeyi temsil ediyordu.6 Apu’ların altında eyalet yöneticileri tukriquqlar bulunmaktaydı. Tukriquqların altında ise düğümlenmiş sicimlerin yardımıyla devlet depolarına giriş çıkışları kendi eyaletindeki halkın nüfusunu kayıt eden kipukamayoqlar bulunmaktaydı. 7 Apu, tukriquq ve kipukamayoq görevleri uzun süre imparatorluk soyundan gelenlere ve hükümdarın çevresinden ayrılmayan Cuzco ayllu’larından gelenlere verilmişti. Ayllu ise bu idari yapı içerindeki en küçük idari birimdir ve geniş bir aileyi ya da bir klanı temsil eder. 8 Tabloda kurakalar olarak belirtilen kesim ise ayllular ile tukriquqlar arasındaki bağlantıyı sağlarlardı. Kurakalar soylu kimselerdi. Ayllular arasındaki iletişimi sağlarlar ve aylluların organize iş yapmalarını sağlarlardı. İmparatorun gücünü tanrıdan aldığına inanılırdı. Bundan dolayı İnka İmparatorunun tanrı-kral olduğu inancı hâkimdi. Toplumsal Yapı İnka toplumu Ayllu diye adlandırılan -ailelerin bir araya gelmelerinden oluşmuş- klanlar halinde yaşarlardı. Ayllu’lar bir arada yaşarlar ve beraber çalışırlardı. Her Ayllu’nun yol göstericisi ve sorumlusu kuracaları bulunmaktaydı. İnka toplum yapısında idarecilerin, Sapa İnca ve hanımlarının imparatorluk üzerinde soylarından ve görevlerinden ötürü sınırsız yetkileri vardı. Onların ardından dört suyu yöneticisi apular ve bölgesel komutanlar gelirdi. Bundan sonraki kısımda tapınak görevlileri, mimarlar ve orta sınıf idareciler ve askeri generaller bulunmaktaydı. Bu şekilde toplumsal yapı yetki ve soya göre kademeli olarak aşağıya doğru inmekteydi. İnkalarda kast sistemine yakın sınıfsal geçişlerin çok zor olduğu bir sosyal yapı mevcuttu. İş gücü toplumsal yapının temel taşlarından biriydi. Paranın kullanılmıyor olması ekonomik ilişkilerde takas usulünü ortaya çıkardı. İşgücünün dayanışma ve yardımlaşma ile güçlendirilmesi İnkaların “sosyalist” olabileceklerini gösterse de bu düşünce kısmen doğru olabilir. Çünkü sosyalizmin temelinde “birinin diğerinden üstünlüğü” söz konusu değildir. Ayrıca İnka toplumsal yapısını ayakta tutan dinamiklerden biride dindir. İnka toplum yaşantısını dinden soyutlamak mümkün gözükmemektedir. Çünkü amaçları hiyerarşik olarak sıralanmaktaydı. Önce tanrıları için daha sonra imparatorları için ve en sonunda kendisi için çalışılıyorlardı.9 İnka toplumunun en küçük yapısı ve toplumun temeli olan Aylluların toplum içerisindeki rolleri oldukça fazlaydı. 86 Sayı 39 - Ekim 2015 z Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi Kültür - Sanat Ayllular bir topluluğa, feodal devlete anlaşma yoluyla bağlı değillerdir. İzole bir hayat sürerler.10 11 İnkalarda da ekonomi tarıma dayalıdır. Kıtasal bazda düşünüldüğünde büyük baş hayvanların olmamasından dolayı tarım tamamen insan gücüne dayanıyordu. Erkek egemenliğine dayanan İnka toplumunda kadınlar ev işlerini görürken, erkekler tarlalarda çalışırlar. İnkalar toplumu çok sayıda kırsal-tarımsal küçük topluluklar halinde yaşıyorlardı. Tarım alanları daha çok dağların üst kısımlarında bulunurdu. Tarım alanlarına kiswar adı verilirdi.12 Her Ayllu’nun kendini geçindirecek bir arazisi vardı. Bundan fazlası verilmiyordu. Yukarıda İnkaların sosyal yapısı içerisinde değindiğimiz sınıf farklılıkları tarımda da kendisini açık bir şekilde gösteriyordu. En geniş topraklar imparatorluğa aitti. Bu toprakları kullanımı ise halka aitti. Her sene belirli dönemlerde kullanım hakkı verilen arazi, üzerinde yaşayan halkların nüfusuna bakılarak yeniden dağıtım yapılırdı.13 Ölüm-doğum oranı ilişkisi baz alınarak toprak verilir ya da toprağa el konulurdu. Erkekler tarım işçiliğinin yanında bütün yıl boyunca kamu hizmetinde görev almak zorundadırlar. Bundan dolayı hizmet-hakediş durumu parayla ölçülmezdi. Bu sisteme Mita adı verilmektedir. Erkekler ayrıca orduda bir asker gibi, maden ocaklarında, köprü ve yol yapımında işçi gibi çalıştırılmışlardır. Bazı dönemlerde de soyluların her çeşit işlerine koşuşturmuşlardır. İnsanlar o kadar çok çalıştırılıyordu ki isyan edecek vakit bulamıyorlardı.14 Gizemli Düğümler “Quipuslar” İnka İmparatorluğu gayet iyi yapılanmasına ve bürokratik bir yapı göstermesine karşın, bilindiği kadarıyla, anladığımız anlamda bir yazı sistemleri yoktu. Buna karşılık yazının yerini alan bir sistemleri vardı. Quipu ya da khipu quechua dilinde « düğüm » ve « hesap » anlamına gelmekte olup, bir kayıt ve hesap sistemidir. Quipu, doğal sayıların çeşitli renklerdeki sicimler üzerine düğüm silsileleri oluşturma yoluyla temsil edildiği işaretler bütünü, yani bir tür kodlama sistemiydi. Yazıya sahip olmayan devlet yönetimi nüfus sayımını, istatistikleri, ambarlardaki stokların durumunu, hayvan sayısını, farklı halklarca ödenen vergileri, devlet depolarına malların giriş çıkışını bu yöntemle kaydedilmekteydi. Fakat Quipu’nun “anahtar”ı olan gizli bilgiyi yalnızca Quipucamayoc adı verilen yöneticiler bilmekteydi. Sayı 39 - Ekim 2015 87 Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi Kültür - Sanat Birincil ve ikincil kaynaklar çerçevesinde tamamen yazının yerine kullanıldığını söylemek güçtür. Quipu bir İnka icadı değildir, And Dağları bölgesinde İnkalar’dan önce de kullanılmaktadır. Örneğin 4500 yıl önce var olmuş Caral uygarlığının quipu sistemini kullandığını çeşitli kaynaklar vasıtasıyla bilebiliyoruz. Arkeologların verdiği bilgilere göre İnkalar “quipu”yu (lama ya da alpaka hayvanlarının tüyünden yapılan hasır iplerden) imal etmişlerdir. Bu gelenek, onların bugün Kolombiya’nın güneyi olan yerden Şili’nin kuzeyine kadar olan bölgede o döneme kadar edindikleri bilgiyi depolamalarını sağladı. Bir kaynağa göre yalnızca 750 civarında kadar “quipu”nun günümüze gelebildiği düşünülüyor. Bunun en büyük sebebi ise İspanyol istilacıların bu iplerin dini ritüellerde kullanıldığını gerekçe göstererek tahrip etmesi olarak düşünülmektedir. (Quipucamayoc) Khipu esas gövdeyi oluşturan kalın bir ana iplik ve ondan çıkan ince iplikçiklerden oluşurdu. Bu ince iplikçiklerden de ikincil başka iplikçikler çıkardı. Bu ince iplerin üzerilerinde değişik sayılarda ve şekillerde düğümler bulunurdu. Ayrıca kalın ana iplik, değişik biçimlerde örülmüş ve değişik renklerde olan ipliklerden meydana gelirdi. Bazı durumlarda ana ipliğin üst kısmında, diğer ince iplerin tersi yönde uzanan üst iplikler de bulunabilirdi. 1997 yılında bir tekstil uzmanı olan William J. Conklin bir görüş ortaya atarak quipuların daha karmaşık bir yapıya sahip olduklarına dair ipuçlarına ulaştı. Kendisi sicimlerin son derece karmaşık eyrilme, dokunma ve boyanma biçimlerine dikkat çekti, sicimlerin her birinin farklı yapı ve boya kodu taşıdığını söyleyerek “bilginin %90’ının, daha düğümler başlanmadan sicime yüklendiği” görüşünü öne sürdü. Bununla birlikte örneğin ipin pamuktan ya da yünden yapılması seçimi, ipin dönüş ve örülme yönü, düğümün esas ipe eklenme yönü, düğümün kendisinin düğümlenme yönü vs. bu şekilde toplam 6 tane ikili seçim yapılabilir. Bu sadece sayılardan ibaret olmadığı fikrini güçlendirmektedir. Bu şekilde değişik kombinasyonlar şeklinde oluşturulduğunda Sümer ve Mısır’daki yazılardan çok daha fazla bilgi ve veri birimlerinin olduğu açık bir şekilde görülmektedir. İnkaların khipu denilen düğümlü sicim demetleri, yalnızca bir hafıza yardımcısı ya da hesap makinesi değil, aynı zamanda üç boyutlu bir yazı dili olduğu görüşünü savunan bilim insanlarının sayısı oldukça fazladır. Bunun yanı sıra quipuların bilgisayar mantığının temeli olan ikili tercihler sistemi olduğu görüşünü savunanlar da bulunmaktadır.2005 yılında Gary Urton ve Carrie Brezine quipuları incelemiş ve bu doğrultuda çalışmalarını sürdürmüştür. Gary Urton’ın bu konuda “Signs of the Inca Kipu” isimli bir kitabı bile bulunmaktadır. 88 Sayı 39 - Ekim 2015 z Günümüzde bu düğümleri okuyabilen kimse kalmadığı için buradaki bilgi birimlerinin tam olarak ne anlama geldiklerini bilemiyoruz. Zamanımıza ulaşan Khipu’ların sayısının kısıtlı olduğu da düşünüldüğünde, belki de bu yazının çözümünün gerçekleşmesi uzun yıllar alacaktır. Son Not Bu konuyla ilgili kesin bilgiler ancak İnka medeniyetine dair bilgilerin kesinlik kazanmasıyla mümkün olacaktır. (http:// dergi.aktiffelsefe.org/index.php?option=com_content&view=article&id=35:yakn-tarihin-sakl-medeniyeti-nka&catid=6:makaleler&Itemid=5 1 2 Henri Favre, İnkalar, Çev: İsmail Yerguz, Dost Kitapevi , Ankara, 2007 s, 16 3 J. Alden Mason, Las Antiguas culturas del Peru,Mexico, 1969, s.113 4 http://www.gps.caltech.edu/~clay/PeruTrip/Talks/Inca_empire_Ader.pdf 5 J. Alden Mason, Las Antiguas culturas del Peru,Mexico, 1969, s.169 6 Henrı Favre, İnkalar, Dost Kitapevi, Ankara, 2007,s,68 7 A.e., 69 8 http://www.klepsidra.net/tawantinsuyu.html 9 J. Alden Mason, Las Antiguas culturas del Peru, Mexico, 1969, s.137 10 a.e., s 166 11 http://www.klepsidra.net/tawantinsuyu.html 12 Henri Favre, İnkalar, Çev: İsmail Yerguz, Dost Kitapevi , Ankara, 2007 s, 34 13 J. Alden Mason, Las Antiguas culturas del Peru, Mexico, 1969, s.169 14 a.e.s., 172 Kaynakça FAVRE ,Henri, İnkalar, Çev: İsmail Yerguz, Dost Kitapevi , Ankara, 2007 MASON ,J. Alden, Las Antiguas culturas del Peru, Mexico, 1969 OWUSU, Heike, İnka, Maya ve Azteklerde Semboller, İlya İzmir Yayınevi, İzmir, 2004 https://ucuiyagi.wordpress.com/2010/12/10/inka-khipu/http://www.gps.caltech.edu/~clay/PeruTrip/Talks/Inca_empire_Ader.pdf http://www.historiacultural.com/2010/03/quipus-contabilidad-imperio-inca.html http://ngm.nationalgeographic.com/2011/04/inca-empire/map/Inca_MainMap3_sg.jpg http://www.klepsidra.net/tawantinsuyu.html http://www.wikipedi.com http://wiki.sumaqperu.com/es/El_Quipu Sayı 39 - Ekim 2015 89 Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi Kültür - Sanat