TBMM Araştırma Merkezi`nin Türkiye`de ve dünyada siyasi partilerin

Transkript

Mart 2008
Siyasi Partilerin Kapatılması
Konusunda Türkiye ve Bazı
Ülkelerdeki Yasal
Düzenlemeler
Bu çalışmada, 1982 Anayasası’nda yer alan ifadeyle “demokratik siyasi
hayatın vazgeçilmez unsurları” olan siyasi partilerin faaliyetlerine son
verilip kapatılmaları
konusunda çeşitli ülkelerdeki yasal düzenlemeler
incelenmiştir.
Beyhan Kaptıkaçtı
Hasan Cihad Gezer
Hakan Palabıyık
Nezahat Yuca
Özcan Altay
Hukuk Bölümü
Tel:420 66 69-80 02
Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler
Mart 2008
ÖZET
Bu çalışmada, 1982 Anayasası’nda yer alan ifadeyle “demokratik siyasi hayatın
vazgeçilmez unsurları” olan siyasi partilerin faaliyetlerine son verilip kapatılmaları konusunda
çeşitli ülkelerdeki yasal düzenlemeler incelenmeye çalışılmıştır.
TBMM Araştırma Merkezi
i
Mart 2008
ĐÇĐNDEKĐLER
ÖZET
i
ĐÇĐNDEKĐLER
ii
1. GĐRĐŞ
1
2. TÜRKĐYE’DEKĐ DURUM
1
3. BAZI ÜLKELERDEKĐ DÜZENLEMELER
8
3.1. ALMANYA.........................................................................................................................8
3.2. AVUSTURYA ..................................................................................................................10
3.3. BELÇĐKA..........................................................................................................................13
3.4. ESTONYA ........................................................................................................................13
3.5. FĐNLANDĐYA ..................................................................................................................14
3.6. FRANSA ...........................................................................................................................14
3.7. HĐNDĐSTAN .....................................................................................................................16
3.8. HOLLANDA .....................................................................................................................16
3.9. ĐNGĐLTERE ......................................................................................................................17
3.10. ĐSPANYA........................................................................................................................17
3.11. ĐSVEÇ..............................................................................................................................19
3.12. ĐTALYA ..........................................................................................................................21
3.13. LĐTVANYA ....................................................................................................................22
3.14. MACARĐSTAN...............................................................................................................23
3.15. POLONYA ......................................................................................................................24
3.16. PORTEKĐZ......................................................................................................................25
3.17. ROMANYA ....................................................................................................................26
3.18. SLOVAKYA ...................................................................................................................27
4. ÇEŞĐTLĐ ÜLKELERDE KAPATILAN SĐYASĐ PARTĐLER
28
4.1. ALMANYA.......................................................................................................................28
4.2. ĐTALYA ............................................................................................................................28
4.3. BELÇĐKA..........................................................................................................................28
4.4. ĐSPANYA..........................................................................................................................29
5. SĐYASĐ PARĐLERĐN KAPATILMASI KONUSUNDA VENEDĐK KOMĐSYONU
TARAFINDAN BENĐMSENEN ĐLKELER
29
6. SONUÇ
30
7. KAYNAKÇA
31
EK 1. TÜRKĐYE’DE KAPATILAN SĐYASĐ PARTĐLER
36
(ĐLGĐLĐ KARAR REFERANSLARI)
38
(KARAR GEREKÇELERĐ)
EK 3. HERRĐ BATASUNA
37
ii
Mart 2008
1. GĐRĐŞ
Fransız
siyaset
bilimci
Gougel’in
“üyelerinin
düşünce
ve
menfaatlerini
gerçekleştirmek için, iktidarı kısmen ya da tamamen elde etmek amacı ile siyasi hayata
katılan grup” olarak ifade ettiği siyasi partiler1 hakkında Türk hukukunda yapılan tanım,
2890 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nda yer almaktadır. Bu kanunun 3. maddesine göre siyasi
partiler, “Anayasa ve kanunlara uygun olarak; milletvekili ve mahalli idareler seçimleri
yoluyla, tüzük ve programlarında belirlenen görüşleri doğrultusunda çalışmaları ve açık
propagandaları ile milli iradenin oluşmasını sağlayarak demokratik bir Devlet ve toplum
düzeni içinde ülkenin çağdaş medeniyet seviyesine ulaşması amacını güden ve ülke çapında
faaliyet göstermek üzere teşkilatlanan tüzelkişiliğe sahip kuruluşlar”dır.
1982 Anayasası siyasi partileri, yukarıda da belirtildiği gibi demokratik siyasi hayatın
vazgeçilmez unsurları olarak görmekte (madde68/2) ve bu teşkilatların uyması gereken
esasları (madde 69) belirtmektedir. Buna göre; siyasi partilerin faaliyetleri, parti içi
düzenlemeleri ve çalışmaları uygulanmaları kanunla düzenlenen demokrasi ilkelerine uygun
olmalıdır. Siyasi partilerin, ticari faaliyette bulunmaları yasaklandığı gibi gelir ve giderlerinin
de amaçlarına uygun olması gerektiği öngörülmüştür. Anayasa Mahkemesi’nce siyasi
partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti, bu hususun
denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir. Anayasa
Mahkemesi, denetim görevini yerine getirirken Sayıştay’dan yardım alır ve bu denetim
sonunda verilen kararlar kesindir. Siyasi partilerin kuruluş ve çalışmaları, denetlenmeleri,
kapatılmaları ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları ile seçim
harcamalarının usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir”.
2. TÜRKĐYE’DEKĐ DURUM
Siyasi partilere, demokrasinin varlığı ve işleyişi bakımından taşıdıkları önem
nedeniyle, bazı güvenceler tanınmıştır. Bu güvencelerden biri, siyasi partilerin hangi hallerde
kapatılacağını belirleyen ve kapatma yetkisinin Anayasa Mahkemesi’ne ait olduğunu hükme
bağlayan Anayasal düzenlemedir. Böylece, siyasi partilerin kapatılması, diğer genel
mahkemelere değil, Anayasa’nın üstünlüğünün de teminatı olan bir yüksek yargı organına,
Anayasa Mahkemesi’ne tanınmıştır. Mevzuatımızda bu konuda hüküm getiren yasal
düzenlemeler aşağıda belirtilmiştir:
1
Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, 12. bs., Beta, Ankara, 2007, s.312.
1
•
Mart 2008
1982 Anayasası
Madde 69: “Siyasî partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının açacağı
dava üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara bağlanır.
Bir siyasî partinin tüzüğü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası
hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir.
Bir siyasî partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı
eylemlerinden ötürü temelli kapatılmasına, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin işlendiği bir
odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir. (Ek
cümle: 3.10.2001-4709/25 md.) Bir siyasî parti, bu nitelikteki fiiller o partinin üyelerince
yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel başkan veya
merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel
kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller
doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde, söz konusu
fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.(Ek: 3.10.2001-4709/25 md.) Anayasa Mahkemesi,
yukarıdaki fıkralara göre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili
siyasî partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar
verebilir.
Temelli kapatılan bir parti bir başka ad altında kurulamaz.
Bir siyasî partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan
kurucuları dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararının
Resmî Gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından başlayarak beş yıl süreyle bir başka
partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi olamazlar.
Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda olmayan
gerçek ve tüzelkişilerden maddî yardım alan siyasî partiler temelli olarak kapatılır.
(Değişik: 3.10.2001-4709/25 md.) Siyasî
partilerin kuruluş ve çalışmaları,
denetlenmeleri, kapatılmaları ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun
bırakılmaları ile siyasî partilerin ve adayların seçim harcamaları ve usulleri yukarıdaki esaslar
çerçevesinde kanunla düzenlenir” hükmünü getirmektedir”.
•
2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu
Madde 101: (Değişik : Başlık ; 14/08/1999 - 4445/16.Md) Anayasadaki Yasaklara
Aykırılık Halinde Partilerin Kapatılması
(Değişik 101. Madde ; 14/08/1999 - 4445/16.Md)
2
Mart 2008
“a) Bir siyasi partinin tüzük ve programının Devletin bağımsızlığına,ülkesi ve
milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet
egemenliğine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykırı olması, sınıf veya zümre
diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlaması, suç
işlenmesini teşvik etmesi,
b) Bir siyasi partinin, Anayasanın 68 inci maddesinin dördüncü fıkrasına aykırı
eylemlerin işlendiği odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespiti,
c) Bir siyasi partinin, yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk
uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzel kişilerden maddi yardım alması,
hallerinde verilir”.
•
2949 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun
Madde 18 - Görev ve Yetki
“Anayasa Mahkemesinin görev ve yetkileri şunlardır.
4. Siyasi partilerin kapatılması hakkında davalara bakmak”.
Siyasi partilerin nasıl ve hangi usullere göre kapatılacağı Siyasi Partiler Kanunu’nda
düzenlenmiştir (madde 98-108). Usule ilişkin düzenlemelere geçmeden önce, kapatma
kararının hukuki niteliği de belirtilecek olursa, bu kararın cezai bir yaptırım değil, siyasi parti
tüzel kişiliğinin sona erdirilmesi niteliğinde bir tespit kararı2 olduğu ifade edilebilir.
Madde 98 - Görevli Mahkeme ve Savcılık
(Değişik: Birinci Fıkra; 14/08/1999 - 4445/15.md) “Siyasi partilerin kapatılması
davaları, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı tarafından Anayasa Mahkemesinde açılır. (Ek:
Cümle; 11/01/2003 - 4778/9.md) Siyasi partilerin kapatılması davalarında kapatılmaya karar
verilebilmesi için beşte üç oy çokluğu şarttır.
Anayasa Mahkemesince verilen kararlar kesindir.
Cumhuriyet Başsavcılığı, iddianamesine esas teşkil edecek olayların araştırılması ve
soruşturulmasında ve davanın açılması ve yürütülmesinde Cumhuriyet savcılarına ve sorgu
hakimlerine tanınan bütün yetkilere sahiptir. Ancak Anayasanın ve kanunların sadece
hakimler tarafından kullanılabileceğini belirttiği yetkiler bunun dışındadır.
(Değişik: Dördüncü Fıkra; 14/08/1999 - 4445/15.md) Yargıtay Cumhuriyet
Başsavcılığı siyasi partilerden incelenmek üzere gerekli gördüğü belgeleri isteyebilir. Siyasi
2
Erdoğan Teziç, a.g.k, s. 329.
3
Mart 2008
partiler, Cumhuriyet Başsavcılığının isteklerine en geç on beş gün içinde cevap vermek
zorundadırlar. Cumhuriyet Başsavcısı, soruşturmayı Cumhuriyet Başsavcı vekili veya
yardımcıları eliyle de yürütebilir.
Cumhuriyet Başsavcısının soruşturma için görevlendirdiği Başsavcı yardımcılarının.
Yargıtay üyeliğine seçilmeleri hali hariç, soruşturma sonuçlanıncaya kadar süreli veya süresiz
başka bir göreve atanmaları Cumhuriyet Başsavcısının yazılı muvafakatına bağlıdır”.
Madde 99 - Siyasi Partilerle Đlgili Yasakları Đnceleme Kurulu
“Siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin isteklerin, Cumhuriyet Başsavcılığınca reddi
halinde, yapılan itirazları incelemek üzere Siyasi Partilerle Đlgili Yasakları Đnceleme Kurulu
kurulmuştur.
Bu Kurul, Yargıtay ceza daireleri başkanlarından kurulur. Bunların en kıdemlisi
Kurulun Başkanıdır. Daire başkanlarının özürleri halinde dairenin en kıdemli üyesi Kurula
katılır. Kurul üye tamsayısı ile toplanır. Karar yeter sayısı, üye tamsayısının salt
çoğunluğudur”.
Madde 100 - Siyasi Partilerle, Đlgili Yasaklara Aykırılık Halinde Dava Açılması
(Değişik: Birinci Fıkra; 11/01/2003 - 4778/10.md) “Anayasada yazılı nedenlerle
Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından bir siyasi partinin kapatılması davasının açılması;
a) Re'sen,
b) Bakanlar Kurulu kararı üzerine Adalet Bakanının istemiyle,
c) Bir siyasi partinin istemi üzerine, olur.
Ancak, bir siyasi partinin Cumhuriyet Başsavcılığından dava açılmasını isteyebilmesi
için, bu partinin son milletvekili genel seçimlerine katılmış olması, Türkiye Büyük Millet
Meclisinde grubu bulunması, ilk büyük kongresini yapmış olması, partinin merkez karar ve
yönetim kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyu ile dava açılmasının istenmesi
yolunda karar alınmış bulunması ve istemin parti adına parti genel başkanı tarafından
Cumhuriyet Başsavcılığına yazılı olarak yapılmış olması gerekir.
Cumhuriyet Başsavcılığı, Adalet Bakanının veya partinin yazılı isteminde yeterli delil
bulunduğu kanısına varırsa davayı açar. Yeterli delil bulunmadığı kanısına varırsa dava
açmayacağını istemde bulunan Adalet Bakanına veya siyasi parti genel başkanlığına yazı ile
bildirir.
4
Mart 2008
Adalet Bakanının veya siyasi partinin, Cumhuriyet Başsavcılığının bildirimi üzerine,
bu bildirimin tebliği tarihinden başlayarak otuz gün içinde Siyasi Partilerle ilgili Yasakları
Đnceleme Kuruluna yazı ile itirazda bulunma hakkı vardır.
Kurul, itirazı ivedilikle en geç otuz gün içinde inceler; itirazı haklı görmezse dava
açılmaz; haklı görürse, Cumhuriyet Başsavcılığı Anayasa Mahkemesine dava açmakla
yükümlüdür.
Bu maddenin birinci fıkrasının (b) ve (c) bentlerinde yer alan hükümler milletvekili
genel seçimiyle, bu seçimin yenilenmesine veya milletvekili ara seçimlerine dair verilen
kararın Resmi Gazetede yayınlandığı tarihten başlayarak oy verme gününün ertesi gününe
kadar geçecek süre içinde uygulanamaz”.
Madde 101 - (Değişik: Başlık; 14/08/1999 - 4445/16.Md) Anayasadaki Yasaklara
Aykırılık Halinde Partilerin Kapatılması
(Değişik 101. Madde ; 14/08/1999 - 4445/16.Md)
“a) Bir siyasi partinin tüzük ve programının Devletin bağımsızlığına,ülkesi ve
milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet
egemenliğine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykırı olması, sınıf veya zümre
diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlaması, suç
işlenmesini teşvik etmesi,
b) Bir siyasi partinin, Anayasanın 68 inci maddesinin dördüncü fıkrasına aykırı
eylemlerin işlendiği odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespiti,
c) Bir siyasi partinin, yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk
uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzel kişilerden maddi yardım alması, hallerinde verilir.
(Ek: Fıkra; 09/04/2002 - 4748/4.md) Anayasa Mahkemesi, yukarıdaki fıkranın (a) ve
(b) bentlerinde sayılan hallerde temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre
ilgili siyasi partinin almakta olduğu son yıllık Devlet yardımı miktarının (Đptal : Anayasa
Mahkemesinin16/07/2003 tarih ve E: 2002-104 , K: 2003-72 sayılı Kararı ile , 26/03/2002
günlü , 4748 sayılı “Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Đlişkin Kanun ile , 22/04/1983
tarih ve 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanununun 101.maddesine eklenen fıkrada yer alan
“…yarısından az olmamak kaydıyla…” ibaresinin Anayasaya aykırı olduğuna ve ĐPTALĐNE
karar verilmiştir.kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına, yardımın tamamı ödenmişse
aynı miktarın Hazineye iadesine karar verebilir.
(NOT : Đptal edilen ibare nedeniyle fıkrada uygulanma olanağı kalmayan “…bu
yardımdan…" sözcüklerinin de 2949 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama
5
Mart 2008
Usulleri Hakkında Kanun'un 29.maddesinin ikinci fıkrası gereğince ĐPTALĐNE karar
verilmiştir”.
Madde 102: Cumhuriyet Başsavcılığının Đsteklerine Uyulmaması Halinde Yapılacak
Đşlem
(Değişik : Birinci Fıkra ; 09/04/2002 - 4748/4.Md)
“Siyasi
partilerin
faaliyetlerinin
izlenmesi
amacıyla
Yargıtay
Cumhuriyet
Başsavcılığının istediği bilgi ve belgeleri bildirilen süre içinde vermeyen siyasi partiye
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından ikinci bir yazı tebliğ olunur.
Bu yazıda, bildirilen süre içinde cevap verilmediği ve istek yerine getirilmediği
takdirde o siyasi partinin kapatılması ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun
bırakılması için dava açılabileceği de belirtilir. Bu tebliğde bildirilecek süre içinde yine istek
yerine getirilmez veya cevap verilmezse Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı o siyasi partinin
(Mülga : Đbare ; 11/01/2003 - 4778/11.md) Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun
bırakılması için Anayasa Mahkemesinde re'sen dava açabilir.(EK : Cümle ; 11/03/2006 4778/11.md) "Siyasi parti, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının bu istemlerine karşı Anayasa
Mahkemesine itiraz edebilir."
(Ek: Fıkra : 14/08/1999 - 4445/17.md) Parti büyük kongresi, merkez karar ve yönetim
kurulu veya bu kurulun iki ayrı kurul olarak oluşturulduğu haller, Türkiye Büyük Millet
Meclisi grup yönetim kurulu, Türkiye Büyük Millet Meclisi grup genel kurulu, parti genel
başkanı dışında kalan parti organı, mercii veya kurulu tarafından Anayasanın 68 inci
maddesinin dördüncü fıkrasında yer alan hükümlere aykırı fiilin işlenmesi halinde, fiilin
işlendiği tarihten başlayarak iki yıl geçmemiş ise (Değişik : Đbare ; 09/04/2002 - 4748/4.md)
"Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı" söz konusu organ, mercii veya kurulun işten el
çektirilmesini yazı ile o partiden ister. Parti üyeleri 68 inci maddenin dördüncü fıkra
hükümlerine aykırı fiil ve konuşmalarından dolayı hüküm giyerler ise (Değişik: Đbare;
09/04/2002 - 4748/4.md) "Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı" bu üyelerin partiden kesin
olarak çıkarılmasını o partiden ister.
(Değişik: Üçüncü Fıkra; 09/04/2002 - 4748/4.md) Siyasi parti, tebliğ tarihinden
itibaren otuz gün içinde istem yazısında belirtilen hususu yerine getirmediği takdirde,
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı Anayasa Mahkemesinde o siyasi partinin kapatılması ya da
Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılması için dava açar. Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcılığınca düzenlenen iddianamenin tebliğinden itibaren otuz gün içinde
6
Mart 2008
ilgili siyasi parti tarafından söz konusu parti organı, merci veya kurulan işten el çektirilmesi
ve parti üyesi veya üyelerin partiden kesin olarak çıkarılmaları halinde, o partinin
(Mülga: Đbare; 11/03/2003 - 4778/11.md) Devlet yardımından kısmen veya tamamen
yoksun bırakılması için açılan dava düşer. Aksi takdirde Anayasa Mahkemesi, dosya üzerinde
inceleme yaparak, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının ve siyasi parti temsilcilerinin sözlü
açıklamalarını, gerekli gördüğü hallerde diğer ilgilileri ve konu üzerinde bilgisi olanları da
dinlemek suretiyle açılmış bulunan davayı karara bağlar.”
Madde103: (Değişik: Başlık; 14/08/1999 - 4445/18.md) Bir Siyasi Partinin Yasak
Eylemlere Odak Olması Hali
(Değişik: 103. Madde; 14/08/1999 - 4445/18.md) “Bir siyasi partinin Anayasanın 68
inci maddesinin dördüncü fıkrası hükmüne aykırı eylemlerin odak halini oluşturup
oluşturmadığı hususu Anayasa Mahkemesince belirlenir.
Bir siyasi parti; birinci fıkrada yazılı fiiller o partinin üyelerince yoğun bir şekilde
işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre, merkez karar ve yönetim kurulu veya Türkiye
Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya
açıkça benimsendiği yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık
içinde işlendiği takdirde, söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.
(Ek: Fıkra; 09/04/2002 - 4748/4.md) Bir siyasi parti, bu nitelikteki fiiller o partinin
üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel
başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki
grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu
fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde, söz
konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır”.
Madde 104 - (Değişik: Başlık; 14/08/1999 - 4445/19.Md) Diğer Sebeplerle Başvuru
(Değişik: Birinci Fıkra; 14/08/1999 -4445/19.m) “Bir siyasi partinin bu Kanunun 101.
maddesi dışında kalan emredici hükümleriyle diğer kanunların siyasi partilerle ilgili emredici
hükümlerine aykırılık halinde bulunması sebebiyle o parti aleyhine Anayasa Mahkemesine,
Cumhuriyet Başsavcılığınca re'sen yazı ile başvurulur.
(Değişik : Đkinci Fıkra ; 11/03/2006 - 4778/12.md) Anayasa Mahkemesi, söz konusu
hükümlere aykırılık görürse bu aykırılığın giderilmesi için ilgili siyasi parti hakkında ihtar
kararı verir. Bu yazının tebliği tarihinden itibaren altı ay içinde aykırılık giderilmediği
7
Mart 2008
takdirde, Cumhuriyet Başsavcılığı o siyasi partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen
yoksun bırakılması için Anayasa Mahkemesine re'sen dava açabilir”.
•
1982 Anayasası Madde 149:
(Değişik: 3.10.2001-4709/33 md.) “Anayasa Mahkemesi, Başkan ve on üye ile
toplanır, salt çoğunluk ile karar verir. Anayasa değişikliklerinde iptale ve siyasî parti
davalarında kapatılmaya karar verebilmesi için beşte üç oy çokluğu şarttır.
Şekil bozukluğuna dayalı iptal davaları Anayasa Mahkemesi’nce öncelikle incelenip
karara bağlanır.
Anayasa Mahkemesinin kuruluşu ve yargılama usulleri kanunla; mahkemenin çalışma
esasları ve üyeleri arasındaki işbölümü kendi yapacağı Đçtüzükle düzenlenir.Anayasa
Mahkemesi Yüce Divan sıfatıyla baktığı davalar dışında kalan işleri dosya üzerinde inceler.
Ancak, gerekli gördüğü hallerde sözlü açıklamalarını dinlemek üzere ilgilileri ve konu
üzerinde bilgisi olanları çağırabilir (Ek ibare: 23.7.1995-4121/14 md.) ve siyasi partilerin
temelli
kapatılması
veya
kapatılmasına
ilişkin
davalarda,
Yargıtay
Cumhuriyet
Başsavcısından sonra kapatılması istenen siyasi partinin genel başkanlığının veya tayin
edeceği bir vekilin savunmasını dinler”.
3. BAZI ÜLKELERDEKĐ DÜZENLEMELER
3.1. ALMANYA
Alman Temel Kanunu’nun 21. maddesi siyasi partilerin kapatılması konusunda şu
hükümleri getirmiştir:
Madde 21: Amaçları ya da mensuplarının fiilleri ile hür demokratik temel düzene zarar
vermek ya da ortadan kaldırmak isteyen veya Federal Almanya Cumhuriyetinin varlığını
tehdit eden partiler anayasaya aykırıdır. Anayasaya aykırılığa Federal Anayasa Mahkemesi
karar verir. Ayrıntılar federal yasaların konusudur."
24 Temmuz 1967 Tarihli Alman Siyasi Partiler Kanunu'nun Altıncı Bölümü
"anayasaya aykırı parti yasağının uygulanması" başlığını taşır3.
3
Siyasi Partiler Kanunu Metinleri, (Türkiye-Federal Almanya-Portekiz), TBMM Basımevi, 1982, s.89-90
(aktaran: Ahmet Yıldız, “Bazı Arupa Ülkelerinde Siyasi Parti Kapatma ile Đlgili Düzenlemeler”, Kütüphane ve
Dökümantasyon Müdürlüğü Araştırma Servisi, 1997, s.1.
8
Mart 2008
Madde 32- Hükmün Yerine Getirilmesi
Bir parti veya parti teşkilatının, Alman Temel Kanunu’nun 21. maddesinin 2. fıkrası
uyarınca Anayasaya aykırılığına hükmedilmesi halinde, eyalet hükümetlerinin tespit edeceği
merciler, hükmün icra edilmesiyle ilgili çeşitli kanunlarda yer alan önlemleri ve Alman
Anayasa Mahkemesinin öngördüğü usülleri uygular. Bu amaca yönelik olarak söz konusu
mercilerdeki üst düzey devlet yetkililerinin, kamu güveni ve düzenini sağlamakla görevli
bütün federe makam ve hizmet mercileri üzerinde kayıtsız emretme hakları vardır.
Bir siyasal parti ya da parti teşkilatının, yapılanma veya faaliyetleri itibariyle
anayasaya aykırı olduğu tespit edilir ve bu aykırılığın etkilerinin bir eyaletle sınırlı kalmayıp,
başka eyaletlere de sirayet ettiği düşünülüyorsa, bu takdirde Đçişleri Bakanı’nın a anayasaya
aykırılık hükmünün gereklerinin yerine getirilmesinde Federal devletin tamamında bir
bütünlük sağlanması amacıyla gerekli bütün tedbirleri alması gerekir.
Yürütme tedbirlerine karşı itirazda bulunmak veya iptal davası açmak söz konusu
kararın yürütülmesinin askıya alınması sonucunu doğurmaz.
Bir idari davada yargılama sırasında karşılaşılan bir mesele, nihai hükmün yerine
getirilmesi bakımından esası ilgilendirecek derecede önemli ise, yargılamaya devam edilmez
ve Federal Anayasa Mahkemesi’nin bu konuda vereceği karar beklenir. Federal Anayasa
Mahkemesi bunun yanı sıra hükmün icrasıyla ilgili kendisinin tespit ettiği yürütme tedbirleri
hakkında yapılan itirazları da karara bağlar.
Madde 33- Yasaklanan Parti Yerine Đkame Teşkilat Oluşturma Yasağı
Alman Temel Kanunu’nun 21. maddesinin 2. fıkrası ve Federal Anayasa Mahkemesi
Kanunu’nun 46 inci maddesine göre anayasaya aykırı olduğuna hükmedilmiş siyasal partinin
yerine kaim olmak üzere bu partinin anayasaya aykırı bulunan amaçlarını devam ettirecek
teşkilatlar kurulması veya mevcut teşkilatların bu kapsamda faaliyetlerde bulunması yasaktır.
Partiye ikamet eden teşkilat söz konusu siyasi partinin kapatılmasından önce mevcut
bulunan bir parti veya Federal Meclis (Bundestag) ya da bir eyalet meclisinde temsil olunan
bir parti olduğu takdirde, Federal Anayasa Mahkemesi bu partinin yasaklanmış bir siyasi
partiyi ikame eden bir yan teşkilat olduğuna karar verip, bu kararı ilan eder. Bu durumda
Federal Anayasa Mahkemesi Kanununun 38, 41, 44 üncü maddleri ve 46 inci maddenin
üçüncü fıkrası ile bu kanunun 32. maddesi uygunluğu nisbetinde geçerlidir
9
Mart 2008
Siyasi partilerin anayasa aykırılığı konusunda yapılacak başvurular, Bundestag
(Almanya Federal Meclisi), Bundesrat (Almanya Eyaletler Meclisi) veya Federal Hükümet
tarafından gerçekleştirilebilir. Siyasi parti yalnızca tek bir federe devlet içinde faaliyet
gösterdiği takdirde, o devletin hükümetinin de başvuru hakkı mevcuttur.
Federal Anayasa Mahkemesi başvuru üzerine, siyasi partinin hesaplarını dondurma,
malvarlığına el koyma kararı alabilir ya da parti faaliyetlerinin devamını sağlayabilir.
Duruşmanın hazırlığı sırasında Mahkeme ön tahkikat isteyebilir. Mahkeme, partinin yetkili
temsilcilerine belli bir süre dahilinde açıklama yapma fırsatı tanır ve bunun üzerine
başvurunun kabulü veya reddine ya da duruşmanın yapılmasına karar verir.
Federal Anayasa Mahkemesi, her biri sekiz yargıçtan müteşekkil Birinci ve Đkinci
Senato’dan oluşmaktadır. Siyasi partilerin yasaklanması davalarına Đkinci Senato bakar.
Senatolar en az altı yargıç ile toplanır. Özellikle ivedi toplantılarda toplantı yeter sayısı
sağlanamadığı takdirde, Başkan diğer Senato’dan gerekli sayıda yargıç atayarak toplantıyı
başlatır.
Başvuru haklı bulunduğu takdirde Federal Mahkeme siyasi partinin anayasaya
aykırılığına karar verir. Parti feshedilir ve yerine kurulacak olan ikame teşkilatlar yasaklanır4.
3.2. AVUSTURYA
1975 tarihli Federal Siyasi Partiler Kanunu’nun 1. maddesi, 3. bendine göre, siyasi
partilerin kurulması Federal Anayasa’nın aksini belirrtiği durumlar hariç olmak üzere
serbesttir. Siyasi parti faaliyetleri kanunla öngörülmüş olsalar dahi hiçbir sınrlamaya tabi
tutulamaz5. Hukuk sisteminde siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin olarak herhangi bir yasal
düzenlemeye yer verilmeyen Avusturya’da, çalışmamız açısından önem taşıyan bir partiye
değinilecektir. Bu önem aşağıda da belirtildiği gibi, Avrupa Birliği’nin politik bir yaptırım
uygulayarak müdahalede bulunmasından kaynaklanmaktadır.
•
Avusturya Özgürlük Partisi (FPÖ)
Avusturya Özgürlük Partisi (Freiheitliche Partei Österreichs-FPÖ) 1956 tarihinde
Avusturya’nın 1938’de Hitler Almanyası tarafından ilhakından sonra “Seyyss-Inquart
nasyonal sosyalist hükümetinde görev alan Anton Reinthaller tarafından kurulmuştur. Alman
4
ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu talep “Judicial
Procedures to ban Political Parties”, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=7250,
(Erişim Tarihi: 17.03.2008)
5
ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to
ban Political Parties” talebine Avusturya’nın verdiği cevap,
https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=20102, (Erişim Tarihi: 17.03.2008)
10
Mart 2008
yanlısı bir parti olan FPÖ daha ziyade SPÖ (Sosyal Demokrat Parti) ve ÖVP’nin (Christian
Democratic Austrian People’s Party- Avusturya Hristiyan Demokrat Halk Partisi) sosyalistmuhafazakâr (socialist-clerical) koalisyon hükümetlerinden rahatsızlık duyan kişilerin
oluşturduğu bir parti görünümündedir. Parti içerisinde genellikle uzlaşamayan liberal ve
milliyetçi olmak üzere iki parti grubu göze çarpmaktadır. Esasında radikal bir parti olmayan
FPÖ, buna rağmen Nazi yanlısı ve Avusturya’nın büyük germen kültürel topluluğu dahilinde
olmasını arzu eden kişiler için de çekim merkezi olmuştur. Günümüz itibariyle partiye genel
olarak popülist, aşırı sağcı ve göçmen karşıtı görüşlere sempati duyan kitleler oy vermektedir.
FPÖ’nün milliyetçilik vurgusu, dünya genelinde atipik liberal bir parti olarak
algılanmasına neden olmuştur. Bununla birlikte, parti 1979 yılında dünya genelinde liberal
partilerin örgütlediği Liberal Enternasyonal’e üye olmuştur. Temel ideolojisi, devlet
iktidarının güçlenmesine karşın bireysel özgürlüklerin korunmasıdır. Bu bağlamda FPÖ,
eşitlik için sosyal sınıflar arasındaki mücadeleyi merkezine alan sosyalizme karşıdır, serbest
teşebbüsün özendirilmesi ve devletin ekonomik rolünün sınırlı olması gerekliliği
benimsenmiştir.
Parti 1956-1983 yılları arasında % 5.0 ile 7.7 arasında değişen oy oranları ile ancak
sınırlı bir muhalefeti mümkün kılacak şekilde parlamentoda temsil imkanı bulmuştur. Sonraki
yıllarda liberal kanadı zayıflayan parti, SPÖ ile yapılan anlaşma ile seçim kanunlarındaki
revizyon neticesinde öncelikle parlamentoda üye sayısını arttırmış ve nihayet 1983-1986
yılları arasında FPÖ, SPÖ ile birlikte çalkantılı geçen ve siyasi krizlerin eksik olmadığı üç
yıllık koalisyon hükümetini yürütmüştür.
1986 yılında partinin milliyetçi grubundan olan Jörg Heider başkanlığa seçilmiştir.
Heider’in yaklaşımı yukarıda bahsedilen germen kültürel topluluğu özlemini çağrıştırmış ve
tartışmalara yol açmıştır. O dönemde Avusturya’nın ideolojik deformasyon içerisinde
bulunduğunu söyleyen Jörg Heider, giderek milliyetçi çevrelerin sempatisini kazanmaya
başlamış ve 1989 yılında ilk defa ülkenin iki büyük partisine (SPÖ ve ÖVP) alternatif olarak
Carinthia Bölgesi yerel seçimlerini kazanıp bölge valisi olmuştur. Daha sonra ülke tarihinde
ilk kez bir vali hakkında SPÖ ve ÖVP tarafından verilen güvensizlik önergesinin kabulüyle
Heider görevden alınmıştır. Daha sonra yine 1991 yerel seçimlerinde başarılı olmuş ve iki
büyük partiye alternatif olabileceğini kanıtlamıştır.
1993 yılında partinin liberal grubundan ayrılan beş üye Liberal Forum Partisi’ni (The
Liberal Forum-Das Liberale Forum) kurmuşlardır. Söz konusu parti de aynı şekilde Liberal
Enternasyonal’e üye olmuş ve partinin Heider’in
klasik Avrupa liberal anlayışıyla
uyuşmayan eylemleri nedeniyle bertaraf edilmesi görevini yükleneceği umut edilmiştir, ancak
11
Mart 2008
soğuk savaşın sona erdiği dönemden ilk defa ikinci parti unvanını aldığı 1999 seçimlerine
kadar Jörg Heider başkanlığındaki FPÖ giderek halk desteğini arttırmıştır.6
•
ÖVP- FPÖ Koalisyonu ve Avrupa Birliği Müdahalesi
1999 parlamento seçimlerinde % 27 oy oranıyla FPÖ, seçimlerden en fazla oyu alan
ikinci parti olarak çıkmıştır. Merkez sağ partisi ÖVP, hükümeti kurmak için gerekli
çoğunluğa FPÖ ile koalisyon yaparak ulaşmış ve Avrupa Birliği’nden gelen tüm baskılara
rağmen hükümet 3 Şubat 2000’de kurulmuştur.
Avrupa Birliği koalisyonun kurulacağına ilişkin açıklamalar üzerine derhal 31 Ocak
2000 tarihinde, dönem başkanlığını yürüten Portekiz Başbakanı marifetiyle ve diğer 13
üyenin katılımıyla bir bildiri yayınlamıştır. Bildiride;
14 üye ülke, FPÖ’nün içerisinde yer alacağı herhangi bir hükümet olması halinde
Avusturya’dan politik düzeyde hiçbir resmi görevliyi kabul etmeyecek
Uluslararası
kuruluşlardaki
mevkilere
aday
olan
Avusturya
vatandaşları
desteklenmeyecek
Avrupa Birliği başkentlerindeki Avusturya Büyükelçileri sadece teknik düzeyde
kabul edilecek kararları alınmıştır.
Benzer biçimde Avrupa Parlamentosu’da derhal toplanarak Avusturya’yı benzer
biçimde uyarmıştır. Avrupa Komisyonu, üye devletlerin endişelerini paylaşmakla beraber,
Avusturya’nın üyeliğinin halihazırda zarar görmeyeceği, ancak kişisel haklar ve azınlık
haklarına bir zarar gelmesi durumunda yaptırımların gündeme gelebileceğini açıklamıştır.7
Tüm bu gelişmeler neticesinde Jörg Heider istifa etmiştir. Avrupa Birliği’nin ilk
politik yaptırımlarına maruz kalan Avusturya’da birliğe olan halk desteği de bu olay
neticesinde sekteye uğramıştır. 2002 Kasım seçimlerinde tekrar koalisyon hükümeti içerisinde
yer alan FPÖ’nün bu tarihten sonra popülaritesi azalmıştır. Parti 2005 yılında ikiye
ayrılmıştır. Heider ve partinin diğer önde gelen isimleri FPÖ’den ayrılarak BZÖ’yü
(Avusturya’nın Geleceği Đçin Birlik Partisi) kurmuşlardır. FPÖ adı altında siyasete devam
6
Library of Congress, “Country Studies”, http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query, (Erişim Tarihi: 21/03/2008)
Illias Bantekas, “Austria, the European Union and 2(7) of the UN Charter”, The American Society of
International Law, http://www.asil.org/insights/insigh40.htm, (Erişim Tarihi: 21/03/2008)
7
12
Mart 2008
eden diğer grup ise Heinz-Christian Strache başkanlığında siyasi faaliyetlerine devam
etmektedir.8
3.3. BELÇĐKA
Belçika hukukunda siyasi partilerin kapatılmasını öngören herhangi bir düzenleme
bulunmamakta ve konu dernek kurma özgürlüğü kapsamında değerlendirilmektedir9.
3.4. DANĐMARKA
Siyasi partilerin ve siyasi nitelikli derneklerin kapatılmaları ile ilgili genel hükümler,
Danimarka Anayasası’nın 78. maddesinde düzenlenmiştir. Bir siyasi partinin kapatılması
istemiyle mahkeme önünde dava açma yetkisi Savcılık makamına aittir. Bu durumda ceza
muhakemesi usulü uygulanır. Bunun yanında, bir siyasi partinin kapatılmasında yeterli
derecede menfaati olduğunu kanıtlayan herkes bu davayı açabilir, bu halde hukuk
muhakemesi usulü uygulanır.
Dava öncelikle, siyasi parti/siyasi nitelikli derneğin veya yönetim kurullarının
merkezlerinin bulunduğu yer ilk derece mahkemesinde açılır. Bu mahkeme tarafından verilen
karar kural olarak, Yüksek Mahkeme ve Anayasa Mahkemesi’nde temyiz edilebilir. Đlk derece
mahkemesi de davayı doğrudan Yüksek Mahkeme’ye havale edebilir10.
3.4. ESTONYA
Siyasi Partiler Kanunu’nun 4. maddesi’ne göre, Estonya’nın Anayasal düzeni ve
toprak bütünlüğünü zor kullanarak değiştirme yönünde amaç ve faaliyetlere sahip olan veya
bu amaç ve faaliyetlerin Ceza Kanunu’nu başka bir şekilde ihlal ettiğine hükmedilen partiler
yasaklanmıştır.
Aynı kanunun 12. Maddesine göre “Bu siyasi partilerin faaliyetlerine, Anayasa
Mahkemesi Usul Kanunu’na uygun olarak son verilir”.
8
Katinka Barysch, “The Austrian EU Precidency and the Future of the Constitutional Treaty”, Centre for
European Reform, 24 Ocak 2006, http://www.cer.org.uk/pdf/briefing_austrian_presidency_24jan06.pdf,
(Erişim tarihi: 21/03/2008)
9
ban Political Parties” talebine Belçika’nın verdiği cevap,
10
ban Political Parties” talebine Danimarka’nın verdiği cevap,
13
Mart 2008
Estonya Yüksek Mahkemesi hem temyiz mahkemesi hem de anayasa mahkemesi
olarak görev yapmaktadır. 32. maddeye göre Siyasi partinin yasaklanması için Yüksek
Mahkeme’ye başvurma yetkisi, Hükümete aittir. Yargıtay’dan talepte bulunabilir. Yargıtay
böyle bir kararı tüm üyelerinin hazır bulunduğu bir oturumda verebilir.
Eğer bir siyasi parti Konvansiyonda garanti altına alınan bir özgürlüğü veya hakkı
ihlal ederse, Yüksek Đdari Mahkeme (Danıştay) Genel Kurulunca mali desteği azaltılabilir.
Mahkemeden bunu, Senato ve Temsilciler Meclisinin konudan sorumlu denetim
komisyonunun en az üçte bir üyesi isteyebilir11.
3.5. FĐNLANDĐYA
Finlandiya’da siyasi partinin kapatılmasını isteme hakkı, Đçişleri Bakanı, savcı veya bir
parti üyesine aittir. Bu yöndeki başvuru, partinin kurulu olduğu yer Bölge Mahkemesi’ne
yapılır (örneğin Genel Bidayet Mahkemesi). Bölge Mahkemesinin kararı, Đlk Derece Temyiz
Mahkemesinde, Temyiz Mahkemesinin kararı da Yargıtay’da temyiz edilebilir12.
3.6. FRANSA
Fransa’da siyasi partiler dernek statüsündedir. Siyasi partilerle ilgili olarak,
derneklerin hüküm altına alındığı 1 Temmuz 1901 tarihli kanun ve 4 Ekim 1958 tarihli
Anayasa’nın 4. maddesi uygulanacaktır. Bu maddeye göre “Siyasi partiler ve siyasi alanda
faaliyet gösteren diğer örgütlenmeler oy hakkının kullanılmasına katkıda bulunurlar.
Kurulmaları ve faaliyetlerinde serbest olan bu oluşumlar ulusal egemenlik ve demokrasi
ilkelerine riayet etmekle yükümlüdürler”
Dernekler ülke çapında veya beli bir bölgede, sürekli şekilde faaliyet göstermek üzere
kurulmak durumundadırlar13. 1 Temmuz 1901 tarihli kanuna göre derneklerin kurulmasında
serbesti ilkesi geçerli olup herhangi bir yerden izin alma ya da önceden bildirimde bulunma
şartı söz konusu değildir. Đsteyen herkes bir derneğe üye olmakta serbesttir, hiç kimse üye
olmaya zorlanamayacağı gibi, üye olduğu bir dernekten istediği zaman ayrılma hakkından
11
ban Political Parties” talebine Estonya’nın verdiği cevap,
12
ban Political Parties” talebine Finlandiya’nın verdiği cevap,
13
Ministére Des Affaires Etrangéres, “Les partis politiques en France”,
http://www.ambafrance-us.org/fr/aaz/partis_politiques.pdf, (Erişim Tarihi: 02.04.2008)
14
Mart 2008
yoksun bırakılamaz. Yine bu kanunda derneklerin, ancak kanuna aykırı amaçlara sahip
oldukları ve devletin toprak bütünlüğüne ya da cumhuriyet ilke ve değerlerine karşı bir saldırı
olarak değerlendirilen faaliyet içinde bulundukları gerekçesiyle, mahkeme kararıyla
kapatılacakları hükme bağlanmıştır. Hukuken dernek statüsünde olan siyasi partilerin
kapatılmalarında da aynı usul uygulanacaktır.
Ayrıca 10 Ocak 1936 tarihli muharebe grupları ve özel milisler hakkında kanun, kamu
düzeni ve demokrasiyi ihlal eder nitelikte faaliyetlere sahip olduğuna hükmedilen derneklerin,
bir Bakanlar kurulu kararnamesiyle kapatılmalarına olanak tanımaktadır. Kanunda kamu
düzeni ve demokrasinin ihlali kapsamına giren fiiller yedi madde olarak sayılmıştır. Bunlar;
1. cadde ve sokaklarda silahlı gösterilerin yapılmasını teşvik etmek,
2. askeri nitelikteki kendi teşkilat yapısını ve örgütlenmesini muharebe grubu ve özel
milis niteliğinde gösteren,
3. Ulusal toprak bütünlüğünü bozmayı amaçlamak,
4. Eylemleriyle cumhuriyetçiliğe dayalı kanuniliğin muhafazası için gerekli tedbirlere
zarar verme eğilimi içinde olmak,
5. düşmanla işbirliği yapmak suçundan yargılanmış kişilerin bir araya getirilmesini
amaçlamak veya işbirliği yapmayı teşvik etmek,
6. sahip olunan etnik köken, milliyet, ırk veya dine bağlı olarak belli bir kişi veya kişi
topluluğuna karşı ayrımcılık, kin ve şiddete yol açacak şekilde fikir ve teoriler ileri
sürüp, propaganda yapmak,
7. Fransa topraklarında veya yurtdışında terörist eylemler gerçekleştirmek amacını güden
faaliyetler içinde olmak,
Đdari nitelikteki bu cezaya ek olarak, Ceza Kanunu’nun 431-15, 431-17 ve 431-18.
maddeleri, bu kanunda yasaklanan fillerin işlenmesinde veya tekerrüründe herhangi bir
şekilde yer alan kişiler de cezalandırılmasını öngörmektedir14.
14
Loi du 10 janvier 1936 sur les groupes de combat et milices privées,
http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=LEGITEXT000006071030&dateTexte=20080404,
15
Mart 2008
3.7. HĐNDĐSTAN
Hindistan anayasasında siyasi partilere ilişkin özel bir hüküm bulunmamaktadır. 1951
tarihli Halkın Temsili Kanununun (Representative of The People’s Act )29/A maddesine göre;
kendisini siyasi parti olarak seçim kuruluna kaydettiren her türlü kurum ve yapılar siyasi parti
sayılmaktadır. Maddenin devamında ise parti olarak kayıt altına alınmak için gerekli belge ve
işlemler belirtilmiştir.
Aynı kanunun 29/B ve 29/C maddelerinde ise siyasi partilere maddi yardımlar ve
sınırları belirtilmiştir ancak siyasi parti yasaklarına ilişkin herhangi bir hükme yer
verilmemiştir.15
Bununla birlikte 1980 tarihli Ulusal Güvenlik Kanunu (National Security Act)16
kapsamında olmayan Kashmir ve Jammu Bölgelerine ait 1978 tarihli Kamu Güvenliği Yasası
(Public Security Act) gereğince, söz konusu bölgesel hükümetler terör eylemlerinin
yaygınlaşması ve ulusal güvenliğin tehlikede olduğu gerekçesiyle herhangi bir yargı kararı
olmaksızın bu terör eylemlerine karışan partileri kapatma yoluna gitmektedir. Örneğin,
Hindistan Maocu Komünist Parti (Communist Party of India-Maoist) ve buna bağlı 7
organizasyon Kashmir’de 157 kişinin öldürülmesi olayından sorumlu tutularak 01.01.2005
tarihinde kapatılmıştır.17
3.8. HOLLANDA
Hollanda Medeni Kanunu’nun 20. maddesi siyasi partiler de dahil olmak üzere tüzel
kişileri yasaklamayı mahkemeler için mümkün hale getirmektedir. Mahkeme, umumi huzur
bozma durumlarında böyle bir karar alabilir. Medeni Kanun’daki normal prosedür uygulanır.
Bu prosedür için savcı başvuru yapar18.
15
Ministiry of Law and Justice of India, “Representation of The People’s Act 1951”,
http://lawmin.nic.in/legislative/election/volume%201/representation%20of%20the%20people%20act,%201951.p
df, (Erişim Tarihi: 20.03.2008)
16
The Gazette of India, http://www.mha.nic.in/acts-rules/National_Security_Act1980.pdf,
17
Syed Amin Jafri, “AP home minister says ban covers CPI-Maoist and seven frontal organisations”,
http://in.rediff.com/news/2005/aug/17ap2.htm,
18
ban Political Parties” talebine Hollanda’nın verdiği cevap,
16
Mart 2008
3.9. ĐNGĐLTERE
Đngiltere’de
siyasi
partilerin
kapatılmasını
öngören
yasal
bir
düzenleme
bulunmamaktadır. 2000 yılında çıkarılan Siyasi Partiler, Seçim ve Referandum Hakkında
Kanun’a kadar siyasi partilerin bir sicile kaydolmaları da öngörülmemiştir.
Bu kanunla siyasi partiler için getirilen sicile kayıt zorunluluğu, partilerin seçimlere
katılabilmeleri için bir ön şart olup, bununla asıl amaçlanan ise partilerin mali kaynaklarının
ve harcamalarının düzenleme altına alınması ve mali denetime tabi tutulmasıdır. Bu kanunda,
kayıt işleminin oluşturulacak bir Seçim Komitesi’nin nezaretinde yürütüleceği öngörülmüş
fakat bir siyasi partinin kayıt yaptırabilmesi için, herhangi bir demokratik koşulun yerine
getirilmesi şart koşulmamıştır. Kanun ayrıca siyasi partilerin mali düzenlemeleri hakkında
bildirim yapmalarına hükmetmiş, ama yine bu yükümlülüğü yerine getirmeyen partinin
kaydının silineceğinden bahsetmemiştir. Kanunun ihlali halinde, siyasi partiler için para
cezası, parti üyeleri için parti faaliyetlerinden men cezası verileceği öngörülmüştür19.
3.10. ĐSPANYA
6/2002 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nun 10. maddesinde, bir siyasi partinin
kapatılması için iki yargı yolu öngörülmüştür: Bunlardan birincisi partinin Ceza Kanunu’nda
tanımlanan bir suçu işlemesi halinde verilecek olan cezai nitelikli yasaklama veya kapatma
kararıdır. Bu durumda yargılama yetkisi genel mahkemeye aittir ve bu nitelikte bir kararın
alınması için başvuruda bulunmaya, sözkonusu suç fiilinden zarar gören kişi, kamu savcısı ve
menfaat sahibi diğer ilgililer yetkilidir. Đkinci durumda ise partinin faaliyetleri ve teşkilat
yapısıyla, temel demokrasi ilkelerini sürekli biçimde ihlal edip özgürlüklere dayalı sistemin
ortadan kaldırılması veya kullanılmasının imkansız hale getirilmesi halinin mevcut olmasında
verilecek hukuki nitelikli yasaklama veya kapatma kararı söz konusudur. Bu kararın alınması
için başvuruda bulunmaya Hükümet ve kamu savcısı yetkilidir. Temsilciler Meclisi ve
Senato’nun
Hükümeti bu başvuruyu yapmaya ne şekilde zorlayacağı, uygulanack usul
Başkanlık Divanı tarfından belirlenir. Siyasi Partiler Kanunu’nun 9. maddesi, hangi
faaliyetlerin bu kapsama gireceğini belirtmiştir20.
19
ban Political Parties” talebine Đngiltere’nin verdiği cevap,
https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=26367,
20
ban Political Parties” talebine Đspanya’nn verdiği cevap,
17
Mart 2008
Buna göre;
Madde 9: Siyasi partiler faaliyetlerini serbestçe yürütürler. Faaliyetlerinde demokratik
ilkelere ve insan hakları alanında ifade olunan anayasal değerlere saygı göstermekle
yükümlüdürler.
Anayasal çerçevede kendilerine tanınmış olan işlevlerini, demokratik
biçimde ve çoğulculuğa tam saygı çerçevesinde geliştirirler.
Bir siyasi parti, faaliyetinin demokratik ilkeleri çiğnemesi, bu faaliyetiyle özellikle
özgürlükler rejimini zayıflatmak veya yok etmek veya demokratik sistemi, aşağıdaki
hareketlerden birini ciddi biçimde yinelemek suretiyle işlemez duruma getirmek veya ortadan
kaldırmak amacını gütmesi halinde yasadışı ilan edilecektir.
Kişilerin yaşamına veya bütünlüğüne karşı girişilen suikastları veya kişilerin
ideolojisi, dini, inançları, ırkı, cinsiyeti veya cinsel eğilimi nedenleriyle dışlanmasını veya
onlara eziyet edilmesini savunmak, haklı bulmak veya göstermek suretiyle temel hak ve
özgürlükleri sistematik olarak ihlal etmek.
Siyasi hedeflere varılması veya demokrasi, çoğulculuk ve siyasi özgürlüklerin
kullanılması için gerekli koşulların yok edilmesi amacıyla şiddeti körüklemek, geliştirmek
veya meşru göstermek.
Terör örgütlerinin eylemlerini, anayasal düzeni ortadan kaldırmak veya nüfusun
geneline veya toplumdaki bazı kişi ve gruplara veya kamu kuruluşlarına yönelik terör ortamı
yaratarak kamu barışını bozmak veya terörün doğurduğu şiddet, korku ve genel sindirmenin
etkisini artırmak amacıyla siyasi olarak desteklemek ve tamamlamak.
Bir siyasi partinin aşağıda sıralanan hareketlerden birini tekrarlaması veya birden
çoğunu yapması halinde, yukarıda sıralanan koşulların gerçekleştiği sonucuna varılacaktır:
Terörizme açıkça veya ima yoluyla siyasi destek vermek (siyasi hedeflere varılması
amacıyla terör eylemlerini, hoş veya önemsiz göstermek… suretiyle meşrulaştırmak).
Şiddet eylemine, çatışma kültürüne dayalı program ve faaliyetlerle eşlik etmek,…
buna karşı çıkanları nötralize veya izole etmek.
Yönetim kurullarına veya seçim listelerine, terörizmden mahkum olmuş ve terörizmi
kamuoyu önünde kınamamış kişileri dahil etmek…
Parti faaliyetlerinde terörizmin sembol ve mesajları veya terörizmle özdeşleşen
işaretleri kullanmak…
Siyasi partilere yasal olarak tanınan haklardan, teröristleri veya onlara destek verenleri
yararlandırmak.
18
Mart 2008
Terörizmle bağlantılı olan veya terörü ve teröristleri destekleyen birim ve gruplarla
sistematik olarak işbirliği yapmak.
Yukarıdaki fıkra kapsamındaki birim ve gruplara, yönetiminde bulundukları
kurumlardan ekonomik veya herhangi bir yardımda bulunmak.
Terörist eylemleri veya bunları gerçekleştiren veya bunlara destek verenleri
ödüllendiren… faaliyetleri geliştirmek veya bu tür faaliyetlere katılmak.
Terörizmi ve şiddet ortamına bağlı sosyal itaatsizlik ve korkutma hareketlerini himaye
etmek21.
Parlamento’nın her iki kanadı, verecekleri bir teklifle Hükümeti bu başvuruda
bulunmaya zorlayabilir. Buna yönelik usul,
3.11. ĐSVEÇ
Đsveç’te, Anayasa statüsüne sahip 4 temel kanun vardır ve bu kanunlar ülke yönetimi
için temel kaynak sağlarlar; Hükümet Belgesi, Veraset Kanunu, Basın Özgürlüğü Kanunu ve
Đfade Özgürlüğü Temel Kanunu.
Hükümet Belgesi’nin ilk bölümüne göre;
Madde 1: “Đsveç’te tüm devlet yetkisi halktan kaynaklanır. Đsveç demokrasisi ifade
özgürlüğü ile evrensel ve eşit oy hakkı üzerine kurulmuştur. Bu amaç temsili ve parlamenter
rejim ile yerel hükümetler aracılığıyla gerçekleştirilir.
Devlet yetkisi kanun ile uygulanır.”
Alıntılanan maddeden de görülebildiği gibi, ifade özgürlüğü Anayasanın özünde yer
almaktadır. Hazırlık çalışmalarında kanun koyucu bu madde ile öncelikli ve en önemli olarak
siyasi görüş ve fikirlerin korunmasını öngörmüştür.
Hükümet Belgesi’nin 2. bölümünün birinci maddesinde vatandaşların temel hak ve
özgürlükleri sayılmaktadır:
Madde1: “Tüm vatandaşlar kamu kurumları ile olan ilişkilerinde aşağıdaki hak ve
özgürlüklerden yararlanırlar:
1. Đfade özgürlüğü: haberleşme ve düşünce, fikir ve duyguları sözlü, resimli, yazılı veya
başka şekillerde ifade etme özgürlüğü;
2. Bilgi Edinme Hakkı: Bilgiye ulaşma özgürlüğü
21
Akın Özçer, Çoğul Đspanya: Anayasal Sistemi ve Ayrılıkçı Terörle Mücadele Modeli, Đmge, Ankara, 2006,
ss.413-444. (aktaran, Yağmur Şen, “Herri Batasuna” hakkında bilgi notu, Araştırma Merkezi Müdürlüğü intranet
sayfası, http://10.5.10.31/uplFiles/File_73.pdf)
19
Mart 2008
3. Toplanma Özgürlüğü: Bilgi amaçlı ya da fikirlerin ifadesi ya da benzer amaçlı veya
sanatsal çalışmaların sunumu amaçlı toplantılar düzenleme ve katılma özgürlüğü;
4. Gösteri Özgürlüğü: kamuya açık alanlarda gösteri düzenleme veya katılma özgürlüğü;
5. Dernek Kurma Özgürlüğü: Özel veya kamusal amaçlarla dernek kurma özgürlüğü;
Đbadet Etme Özgürlüğü: Kişinin tek başına ya da başkaları ile birlikte dini inancının
gereklerini yerine getirebilme özgürlüğü.
[…]”
Burada, kamu kurumları karşısında gerçek kişilerin kullanabilecekleri hak ve
özgürlükler sayılmaktadır. Dolayısıyla bir siyasi parti temel hak ve hürriyetleri kullanamaz.
“Kamu kurumları” kavramı, gerçek kişilerin üzerinde kamu gücünü yasal olarak kullanabilen
tüm kamu otoritelerini ifade etmektedir.
2. bölümde sayılan hak ve özgürlüklerin istisnaları vardır. 12. maddeye göre, birinci
maddede birden beşe kadar sayılan hak ve özgürlükle kanun ile sınırlanabilir ancak böyle bir
sınırlamanın kapsamı dardır. Sınırlamalar, ancak demokratik bir toplumda kabul edilebilir
amaçlarla uygulanabilir. Ek olarak, sınırlama, amaç için gerekli olanın ötesine geçmemeli ya
da “demokrasinin esaslarından biri olan düşünce özgürlüğüne bir tehdit oluşturacak kadar
uzun sürmemelidir”. Ayrıca, madde açıkça “münhasıran siyasi, dini, kültürel ya da diğer
benzer fikirler zemininde sınırlama yapılamaz.” hükmünü içermektedir.
Son cümle Hükümet Belgesi’nde belirtilen genel ayrımcılık yasağını içermektedir.
Hususi fikirler temelinde ayrımcılığın korunması amaçlanmıştır. Hiç kimsenin münhasıran
fikirleri nedeniyle temel hak ve özgürlüklerinin sınırlanmaması toplumun temel ilkesidir.
Ayrımcılık ile ilgili diğer maddeler 2. bölümün 15. ve 16. maddelerinde bulunabilir.
2. bölüm 13. madde ise ifade özgürlüğünün sınırlandırılmasında geri kalan olasılıkları
belirtmektedir. Đfade ve bilgi edinme özgürlüğü ülkenin güvenliği, malların ulusal temini,
kamu düzeni ve güvenliği, bireyin itibarı, özel hayatın kutsallığı ve suçun önlenmesi ve
kovuşturulması ile ilgili olarak sınırlanabilir.
Sınırlamaların yargılanması hakkında Madde “siyasi, dini, mesleki, bilimsel ve
kültürel mevzularda ifade ve bilgi edinme özgürlüğünün mümkün olan en geniş şekilde
kullanımı için özel dikkat gösterilmelidir.” hükmünü getirmektedir.
Kısaca, Anayasa kanun koyucu ya da bir kamu otoritesi tarafından vatandaşın
münhasıran siyasi fikirleri nedeniyle temel hak ve hürriyetlerinin sınırlandırılamayacağını
ifade etmektedir. Dolayısıyla aynı hüküm bir siyasi parti için de geçerli olup siyasi partilerin
yasaklanması mümkün değildir. Bu açıdan, siyasi partilerin yasaklanması hakkındaki yasal
süreçlerle ilgili sorunun cevabı bulunmamaktadır.
20
Mart 2008
“Ulusal ya da etnik gruplara karşı tahrik”
Ulusal, etnik ya da benzeri gruplara karşı hakaret ifadesi Ceza Kanunu’nun 16.
bölümü 8. kısmına göre cezalandırılır. Bu, ırkçı söylemlerin, siyasi bir fikir ifade etse dahi,
cezalandırılacağı anlamına gelir. Bununla birlikte, esas olarak cezalandırılan siyasi fikirler
değildir, fakat belli gruplara karşı yapılan hakaret ifadeleri bu grupları küçük düşürmekte ve
toplumda istenmeyen etkiler doğurmaktadır. Mer’i hukuka göre Nasyonel sosyalizm ile ilgili
siyasi sembollerin taşınması da suç dahilindedir.
Kısım 8;
“Alenen ya da iletişim araçları ile, ulusal, etnik ya da benzeri grupları ırk, renk veya
etnik köken veya dini inanç bakımından aşağılayan ya da tehdit edenler ulusal ya da etnik
gruba karşı tahrik suçundan en çok iki yıla kadar hapis cezasına ya da, suç ikinci derecede
önemli ise, para cezasına mahkum edilirler. (Kanun, 1988:835)”
Ceza Yasası’nın 29. bölümünün 2. kısmı da ayrıca işlenen suçta ırksal saikleri
ağırlaştırıcı sebep olarak görmektedir:
“Kısım 2
Ceza tayininde, aşağıdaki ağırlaştırıcı sebeplere, her bir suç tipine uygulanacak
şekilde, özellikle dikkat edilir:
[…]
7. kişi, etnik grup ya da benzer grupları ırk, renk, ulusal ya da etnik köken, dini inanç
ya da benzer nedenlerle mağdur etmek saiki22.”
3.12. ĐTALYA
Đtalya’da siyasi partilerin bağımsız olarak ele alındığı bir “siyasi partiler kanunu”
mevcut değildir. Siyasi partilere ilişkin hükümler Đtalyan Medeni Kanunu’nda yer almaktadır.
(36 ve 42. maddeler)
1943 yılında Đtalyan Faşist Partisi kapatılmış ve daha sonra Đtalya Anayasası’nın geçici
12. maddesi ile söz konusu partinin herhangi bir ad veya biçim altında yeniden açılması
yasaklanmıştır. Bu yasakla ilgili olarak 20.06.1952 tarih ve 645 sayılı bir uygulama yasası da
mevcuttur.
Bu yasada:
“..siyasal mücadelenin bir aracı olarak güç kullanmayı yüceltmek, güç kullanma tehdidinde bulunmak
veya güç kullanmak, Anayasa’da güvence altına alınan özgürlükleri bastırmak, demokrasiyi ve kurumlarını,
22
ban Political Parties” talebine Đsveç’in verdiği cevap,
21
Mart 2008
mukavemet hareketinin değerlerini karalamak, ırkçı politikalar geliştirmek veya adı geçen partiye özgü ilke, olay
ve yöntemleri yüceltmeye yönelik bir etkinlik yürütmek veya faşizmi öven gösteriler yapmak suretiyle faşist
23
partiye özgü antidemokratik amaçların izlenmesi” yasaklanmaktadır.
AĐHM ise yukarıdaki düzenlemeye ilişkin kararında, bu nitelikteki yasağın kamu
güvenliği ve başkalarını hakkını koruma amacı bakımından gerekli olduğuna karar
vermiştir.24
Đtalya’da yukarıda anılan sebeplerden herhangi bir partiye kapatma davası açılırsa
genel ceza mahkemeleri yetkilidir ve suç re’sen kavuşturulur. Basit yargılama usulü tercih
edilir.
3.13. LĐTVANYA
Litvanya’da, siyasi partiler diğer tüzel kişiler gibi Medeni Kanunda düzenlenen genel
prosedüre göre tasfiye edilebilirler.
Kamu yararını korumak adına savcı, tüzel kişinin faaliyetlerini soruşturma hakkına
sahiptir. Savcı, mahkemeden, tüzel kişinin ya da yönetim organlarının ya da bunların
üyelerinin hukuka uygun davranıp davranmadıklarını araştıracak olan uzmanlar atamasını
isteyebilir. Olayda, uzmanlar, tüzel kişinin faaliyetlerinin hukuka aykırı olduğu sonucuna
ulaşırlarsa, ve mahkeme bu sonuca katılırsa, tarafların ve önemli kamu kuruluşlarının
fikirlerini de alarak tüzel kişinin faaliyetlerini düzenleyen kurallara göre tüzel kişiyi tasfiye
edebilir.
Tüzel kişinin faaliyetlerinin soruşturulmasına yönelik başvuru, bu tüzel kişinin kayıtlı
bulunduğu yerdeki bölge mahkemesine yapılır. Başvuru ancak bir davacının tüzel kişiye
(yönetim organına) hukuka aykırı faaliyetlerini belli bir süre zarfında sonlandırmasını talep
etmesinden sonra yürürlüğe girer.
Başvuru
üzerine
tarafları
dinleyen
mahkeme
tüzel
kişinin
faaliyetlerinin
soruşturulması ile ilgili bir karar verecek ya da başvuruyu reddedecektir.
Mahkeme, tüzel kişinin faaliyetlerini inceleyerek yazılı bir rapor hazırlayacak olan ve
Medeni Kanunda belirtilen önlemleri almaya yönelik kuralları belirleyecek konumda olan
uzmanları bağımsız kişilerden seçer.
23
Fazıl Sağlam, “Siyasi Partiler Kanunu’nda Uluslararası Standartlara Uygunluk Sağlamak için Yapılması
Gereken Değişiklikler”, Anayasa Yargısı Dergisi, http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/anayargi/saglam.pdf,
s. 233. (Erişim Tarihi: 20/03/2008)
24
A.k., s.234.
22
Mart 2008
Uzmanları atamadan önce mahkeme, taraflara atamalarında uzlaşmaya varmaları
konusunda bir teklif yapmak zorundadır. Bir uzlaşma sağlanırsa, mahkeme, tarafların
ortaklaşa seçtiği uzmanı atar aksi takdirde taraflarca hazırlanan listeden kendi takdirine göre
uzmanlar atar. Uzman sayısı, tüzel kişinin faaliyetlerine yönelik soruşturmanın kapsamına
göre mahkeme tarafından belirlenir.
Uzmanlar, tüzel kişinin belgelerini inceleyebilir; üyeleri, yönetim organlarının üyeleri
ve çalışanları ile birlikte soruşturma döneminde tüzel kişinin üyesi, yönetim organlarının
üyesi ve çalışanları olan kişileri de sorgulayabilirler.
Uzmanın talimatıyla tüzel kişi malvarlığının incelenmesi imkanını sağlamalıdır.
Hakim, taraflara bildirmeden uzmanlara gerekli faaliyetlerde bulunma ve diğer kamu
kurumlarından belge ve bilgi alma hakkı veren bir karar verebilir. Uzmanların haklarını
kullanmalarının engellendiği durumlarda mahkeme, polise kendilerine yardımcı olmaları
konusunda talimat verebilir.
Uzmanların raporunun ve yönergelerinin alınması üzerine bölge mahkemesi, bunların
birer kopyasını taraflara gönderir ve söz konusu rapor ile yönergeleri görüşüp bir karar
verecek olan mahkemeyi toplar.
Bölge mahkemesinin kararı temyiz edilebilir. Litvanya Anayasa Mahkemesi, temyiz
mahkemelerinin
hukuk
davalarında
verdikleri
kararların
tek
temyiz
mercii
gibi
davranmaktadır.
Hukuk Usulü Kanunu’na göre ilk derece mahkemelerindeki hukuk davaları genellikle
tek hakimle görülür. Bununla birlikte ilk derece mahkemesi başkanı davanın karmaşıklığını
göz önünde bulundurarak üç yargıçtan oluşan bir kurul oluşturabilir. Litvanya Anayasa
Mahkemesinde heyet genelde üç yargıçtan oluşur. Bununla birlikte karmaşık davalar, yedi
yargıçla görülmekte ve ya hukuk davalarının usulüne göre ele alınmaktadır.
3.14. MACARĐSTAN
1989 tarihli kanunun 14.(2)maddesi’ne göre, hukuk ihlalinin söz konusu olduğu
hallerde savcı parti aleyhine bir girişimde bulunur.
Bu girişim bir sulh mahkemesinin ya da asliye mahkemesinin yetkisi içerisindedir25.
25
ban Political Parties” talebine Macaristan’ın verdiği cevap,
23
Mart 2008
3.15. POLONYA
Siyasi partiler ile ilgili 27 Haziran 1997 tarihli Kanunun 1.maddesinin 2.paragrafına
göre bir partinin faaliyette bulunması ve haklarını kullanması, Varşova Bölge Mahkemesi
tarafından tutulan sicile kayıtlı olmasına bağlıdır. Bu yüzden, sicilden silme ile ilgili bir
mahkeme kararı siyasi partinin faaliyetlerine yasak getirebilir. Kanunun 45. maddesinin
2.fıkrasına göre aynı zamanda siyasi partinin mahkemenin kararı ile bir tasfiye memuru
tarafından tasfiyesi de gündeme gelebilir.
Siyasi bir partinin sicilden silinmesi iki durumda söz konusu olabilir. Bunlardan ilki
yukarda bahsedilen kanundan kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmemesi ile ilgilidir.
Parti, malları ile ilgili değişiklikleri, kayıtlı adresindeki değişikliği, partiyi dışarıda temsil
eden yetkili organlarındaki değişiklikleri ve maddi yükümlülüklerini 14 gün içinde sicile
geçirilmek üzere mahkemeye bildirmek zorundadır.
Bunların karşılanmadığı durumlarda mahkeme, partinin yetkili bir organını açıklama
yapmaya ya da 3 aydan kısa olmayan bir süre zarfında eksik bilgileri vermeye çağırır.
Kanunun 20. maddesine göre bu sürenin boşa geçirilmesi, mahkemeye, partiyi sicilden silme
yetkisi verir.
Siyasi bir partiyi sicilden silme kararının söz konusu olduğu ikinci durum, Anayasa
Mahkemesinin, partinin anayasaya aykırı amaçlarını ya da faaliyetlerini ele aldığı davanın
sonucunda meydana gelmektedir. Anayasanın 11. maddesine göre siyasi partiler ancak
gönüllülük ve eşitlik esaslarına göre kurulabilir ve devlet politikalarını sadece demokratik
yöntemlerle etkileyebilirler.
Aynı şekilde, Anayasanın 13. maddesine göre parti programlarında totaliter
yöntemlere, Faşist, Nazist ve Komünist eylemlere yer veren; ırksal ve etnik kine dayalı, devlet
politikalarında şiddete dayalı ve ya yapılarında ve üyeliklerinde gizliliği kabul eden partiler
kurmak yasaktır.
Bu kriterlere göre, Anayasa Mahkemesi, siyasi bir partinin amaçlarını ya da
faaliyetlerini Anayasaya aykırı bulabilir. Bu durumda, siyasi partiler ile ilgili sicili tutan
Varşova Bölge Mahkemesi, siyasi partinin anayasal düzenlemelere aykırı değişikliklere
gittiğine kanaat getirirse Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasanın 191.maddesinin 1.
paragrafında sayılan kişiler de böyle bir başvuruyu yapmaya yetkilidirler. Bunlar; Polonya
Cumhurbaşkanı, Sejm Başkanı, Senato Başkanı, Başbakan, 50 milletvekili ya da 30 senatör,
Yargıtay ve Danıştay Başkanları ile Başsavcıdır.
24
Mart 2008
Siyasi bir partiyi sicilden silme kararı Varşova Bölge Mahkemesi tarafından verilir. Bu
usuller dava esasları dışında kalır ve bu yüzden karar jürinin katılmadığı tek kişiden oluşan
mahkemelerce verilir.
Siyasi partilerin amaçlarının ya da faaliyetlerinin Anayasaya uygunluğunun tespitine
yönelik kararlar, sadece Anayasa’da belirtilen kişilerin talebi üzerine Anayasa Mahkemesi
tarafından verilir. Böyle bir karar, en az 9 yargıcın bir araya gelmesi ile oluşan mahkeme
tarafından verilebilir.
Varşova Bölge Mahkemesi, önündeki siyasi bir partinin sicilden silinmesi ile ilgili
davada, davaya bakan hakim karar veremeyecek durumda ise dava mahkemenin başka bir
dairesindeki hakime verilebilir. Öte yandan, Anayasa Mahkemesi ile ilgili olarak, bir partinin
amaçları ya da eylemlerinin konusu olduğu bir dava, mahkemenin tam birleşimi halinde
görülür. En az 9 yargıç ile tam birleşim sağlanabildiğinden bir hatta iki üyenin yokluğu
mahkemenin karar vermesini engellemez26.
3.16. PORTEKĐZ
28/82 sayılı Anayasa Mahkemesi Kanunu Madde 9: ilgili yasal düzenlemelere
dayanarak, siyasi partilerin kapatılıp, faaliyetten men edilmelerine karar verme yetkisi
Anayasa Mahkemesi’ne aittir.
Madde 10: Anayasa Mahkemesi, 64/78 sayılı kanun uyarınca bir teşkilatın faşist
ideoloji benimsemiş olduğuna ve bu sebeple lağvedilmesine karar verebilir.
2/2003 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nun 18. maddesi uyarınca Anayasa Mahkemesi,
Cumhuriyet Savcılığı’nın talebi üzerine, aşağıdaki hallerde siyasi partilerin faaliyetlerine son
verilmesine karar verir:
Silahlı veya askeri, ırkçı veya faşist ideolojiye sahip bir parti, örgüt niteliğinde olmak;
Üye sayısının beş binin altında olması;
Birbirini izleyen altı yıl boyunca hiçbir genel seçim (en az üçüncü derece seçim
bölgesi için bile olsa) veya idari yerel seçimlerde (belediye meclisinin beşte biri için
bile olsa) aday göstermemek;
Merkezi teşkilatta görevli üst düzey yetkililerine ait listelerin altı yıldan daha fazla bir
süredir güncellenmemesi;
26
ban Political Parties” talebine Polonya’nın verdiği cevap,
25
Mart 2008
Birbirini takip eden üç yıl boyunca devlet sübvansiyonu alan siyasi partilerin,
yapmakla mükellef oldukları bildirimin - her yıl bir önceki yıla ait mali hesaplara dair
bildirim- yapılmaması;
Madde 42: Cumhuriyet Savcısı’nın talebi üzerine bir siyasi partinin kapatılması
hakkındaki müzakereler genel kurul halinde yürütülür. Üyelerinin çoğunluğunun hazır
bulunmasıyla oyçokluğuyla karar verilir27.
3.17. ROMANYA
Anayasa Madde 40: Bir siyasi parti veya örgütün, siyasi çoğulcuk, hukuk devleti
ilkesi, Romanya’nın
egemenlik, birlik ve beraberliğini ihlal eder nitelikteki amaç veya
eylemleri, anayasaya aykırılık teşkil eder.
47/1992 sayılı Anayasa Mahkemesi’nin Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun
Madde 11: Anayasa Mahkemesi, aşağıdaki konularda bağlayıcı nitelikte karar
vermeye ve istişari nitelikte görüş oluşturmaya yetkilidir: (f) bir siyasi partinin amaç ve
eylemlerinin anayasaya aykırılık oluşturduğu yönündeki iddiaları karara bağlamak.
Madde 39: (1) Anayasa Mahkemesi, bir siyasi partinin faaliyet ve amaçlarının
anayasaya aykırılı olduğu yönündeki iddiaları karara bağlar.
(2) Bir siyasi partinin, amaç ve eylemlerinin anayasaya aykırılık teşkil ettiğini ileri
sürme yetkisi, Temsilciler Meclisi ve Senato Başkanları ile Hükümete aittir. Temsilciler
Meclisi ve Senato Başkanları bu yetkilerini, ancak Temsilciler Meclisi ya da Senato’da
oyçokluğuyla verilmiş bir karara dayanarak kullanabilirler.
(3) Bu yöndeki bir iddia mutlaka gerekçeli olmalı ve bu gerekçenin dayandırıldığı
kanıtlar da iddiayla birlikte sunulmalıdır.
Madde 40: (1) Anayasaya aykırılık iddiasının karara bağlanması için Anayasa
Mahkemesi Başkanı, hakimlerden bir tanesini, raportör olarak atar. Raportör hakim, bu
yöndeki iddiayı kanıt olarak gösterilen belgelerle birlikte söz konusu siyasi partiye bildirir ve
partinin Anayasa Mahkemesine, savunma müzekkeresi ve ilgili delilleri sunması için bir tarih
belirler.
(2) Anayasa Mahkemesinin kararı, raportör hakimin hazırladığı rapor ve sunulan
deliller temel alınarak, anayasaya aykırılık iddiasında bulunan taraf ile amaç ve eylemlerinin
27
ban Political Parties” talebine Portekiz’in verdiği cevap,
26
Mart 2008
anayasaya aykırılık oluşturup oluşturmadığı sorgulanan siyasi parti ve Cumhuriyet Savcısı’na
gereken çağrı yapılması üzerine verilir.
(3) Anayasaya aykırılık iddiasında bulunan Parlamento kanadını - Temsilciler Meclisi
veya Senato- özel olarak belirlenmiş bir kişi, Hükümeti Adalet Bakanı temsil eder. Söz
konusu siyasi partinin temsili ise o partiyi Yüksek Temyiz ve Adalet Mahkemesi’nde temsil
etme yetkisini haiz bir avukat tarafından yerine getirilir.
(4) Mahkemenin kararı kesin olup, bu karar karşı herhangi bir kanun yoluna
başvurulamaz.
Madde 41: (1) Bir siyasi partinin amaç ve eylemlerinin anayasaya aykırı olduğuna,
Anayasa’nın 40. maddesinde düzenlenen sebeplere bağlı olarak hükmedilir.
(2) Anayasa Mahkemesi’nin bu yöndeki kararı, söz konusu siyasi partinin siyasi
partiler tüzüğünden silinmesi için Bükreş Belediye Mahkemesi’ne bildirilir.
Madde 51: (1) Anayasa Mahkemesi anayasaya aykırılık iddiasını, mevcut kanunlar
dairesinde ve üyelerinin üçte ikisinin katılımı ile müzakere eder. Hüküm, aksi
öngörülmedikçe, tüm üyelerin hazır bulunmasıyla ve oyçokluğuyla verilir28.
3.18. SLOVAKYA
85/2005 sayılı Siyasi Partiler Kanunu Madde 2: “Siyasi partilerin karar, program ve
faaliyetleri, Anayasaya, kanunlar ve diğer yasal düzenlemeler ile uluslararası antlaşmalara
aykırı olamaz”.
Madde 17: “Cumhuriyet Savcısı, 2. maddeyi ihlal eden siyasi partiler hakkında
kapatma kararı alınmasını isteyebilir.”
Siyasi partilerin kapatılmasına karar verme yetkisi Anayasa Mahkemesi’ne aittir.
Uygulanacak usulü, Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu düzenlenmiştir. Mahkeme karar
vermeden önce partinin mal varlığını inceler ve malvarlığının tasfiyesine karar verebilir.
Bu durumda, masrafları bu malvarlığından karşılanmak üzere parti üyesi olamayan bir
kişi, kayyım olarak atanır.
Nihai hüküm, Đçişleri ve Maliye Bakanı’na da bildirilir. Söz konusu siyasi partinin
kaydı, Đçişleri Bakanı tarafından siyasi partiler sicilinden silinir29.
28
ban Political Parties” talebine Romanya’nın verdiği cevap,
27
Mart 2008
4. ÇEŞĐTLĐ ÜLKELERDE KAPATILAN SĐYASĐ PARTĐLER
4.1. ALMANYA
Đkinci Dünya savaşı sonrasında, savaştan mağlup çıkan
Almanya’da yaygınlaşan
denazification (nazi akımını kökünden kazıma) akımı doğrultusunda, 1949 yılında Nazi
Partisi resmi olarak kapatıldı30.
1952 yılında SPR (Sozialistische Reichspartei Deutschlands) Federal Anayasa
Mahkemesi tarafından kapatıldı31.
1956 yılında, Alman Federal Anayasa Mahkemesi, KPD (Kommunistische Partei
Deutschlands)’yi kapattı. Parti üyeleri 1968 yılında, günümüzde de varlığını sürdüren DKP
(Deutsche Kommunistische Parte)’yi kurdular32.
4.2. ĐTALYA
Benito Mussolini tarafından kurulan Partito Nazionale Fascista; (PNF) 24 Haziran
1943’te Pietro Badoglio’nun hükümeti tarafından kapatıldı33.
4.3. BELÇĐKA
Nisan 2004’te Belçika’daki Ghent Temyiz Mahkemesi, Vlaams Blok (VB, Flaman
Blok) Partisi’nin Belçika yasalarına ırkçılık ve yabancı düşmanlığı bağlamında aykırı
davrandığına karar vererek partiyi bir suç organizasyonu olarak nitelendirilmiştir34.
Temyiz edilen kararı Belçika Yüksek Mahkemesi 9 Kasım 2004 tarihinde onadı.
Onama kararına göre VB Partisi ırkçı unsurları programından çıkartacak ve 40,000 Euro’luk
29
ban Political Parties” talebine Slovakya’nın verdiği cevap,
30
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Nazi Party”
http://en.wikipedia.org/wiki/Nazi_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
31
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Socialist Reich Party” http://en.wikipedia.org/wiki/Socialist_Reich_Party
32
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Communist Party of Germany”
http://en.wikipedia.org/wiki/Communist_Party_of_Germany (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
33
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “National Fascist Party”
http://en.wikipedia.org/wiki/National_Fascist_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
34
“Today we were executed. But we will rise” Vlaams Blok Resmi Web Sitesi,
http://www.vlaamsblok.be/site_engels_index.shtml (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
28
Mart 2008
para cezası ödeyecekti. Parti Lideri bu karar neticesinde partiyi feshedip, Vlamms Belang
adıyla yeni bir parti kurdu35.
4.4. ĐSPANYA
Đspanya Yüksek Mahkemesi, 17 Mart 2003 tarihinde oybirliğiyle ETA’nın siyasi kolu
Batasuna’nın kapatılmasına hükmetmiştir.
Bu hüküm uyarınca, Herri Batasuna- Euskal
Herritorok- Batasuna isimleriyle bilinen partinin siyasi partiler kütüğündeki kaydı
silinecektir.36
5. SĐYASĐ PARĐLERĐN KAPATILMASI KONUSUNDA VENEDĐK
KOMĐSYONU TARAFINDAN BENĐMSENEN ĐLKELER
Venedik Komisyonu, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından , anayasal
konularla ilgilenmesi için öngörülüp 1990 yılında kurulan bağımsız uzmanlardan oluşan bir
komisyondur. Venedik Komisyonu, öncelikle kendisiyle işbirliği içerisinde olan ülkelere
yönelik olarak siyasi partilerin yasaklanması konusunda yaptığı araştırmalara dayandırdığı ilk
raporunu, 1998 yılında “Siyasi Partilerin Yasaklanması ve Benzer Yaptırımlar Raporu” adıyla
kabul etmiştir.37 Bu çalışmanın ardından bir dizi alt komisyon çalışmalarının sonunda
Venedik Komisyonu 10-11 Aralık 1999 tarihinde "Siyasi Partilerin kapatılması ve Benzer
Yaptırımlar Rehberi" adlı raporu kabul ederek, Parlamenterler Asamblesine ve Genel
Sekreterliğe havale etmiştir. Bu raporda kabul edilen ilkeler aşağıda belirtilmiştir38:
1. Üye devletler herkesin, siyasi parti çatısı altında örgütlenme hakkı olduğunu kabul
etmelidirler. Bu hak, siyasi görüş sahibi olmayı ve resmi makamların müdahalesi ve
sınırlamaları olmaksızın bilgi edinme ve aktarma hakkını da kapsar. Siyasal partiler
için öngörülen
sicile kayıt zorunluluğu kendi çinde bu hakkın ihlali olarak
değerlendirilemez.
35
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Vlaams Blok”,
http://en.wikipedia.org/wiki/Vlaams_Blok, (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
36
Konu ile ilgili detaylı bilgi hakkında bkz. EK 3
38
European Commission for Democracy Through Law (Venıce Commıssıon), “Guidelines On Prohibition and
Dissolution Of Political Parties and Analogous Measures Adopted by the Venice Commission at its 41st Plenary
Session”, http://www.osce.org/documents/odihr/2004/09/3661_en.pdf,
(Erişim Tarihi:20.03.2008)
29
Mart 2008
2. Yukarıda sözü edilen temel kişi hak ve özgürlüklerinin siyasi partilerin faaliyetleri
yoluyla getirilecek her türlü sınırlama, olağan ve olağanüstü hallerde, Avrupa Đnsan
Hakları Sözleşmesi ve diğer uluslararası sözleşmelere uygun olmalıdır
3. Siyasi partilerin yasaklanması veya kapatılmaya zorlanması, şiddet kullanılmasını
teşvik eden veya anayasada güvence altına alınmış hak ve özgürlükleri ihlal ederek
demokratik anayasal düzeni yıkmak amacıyla şiddete başvuran partiler için söz
konusu olabilir. Anayasanın değiştirilmesi amacını gütmek tek başına parti kapatma
için yeterli bir neden teşkil etmez.
4. Bir siyasi parti bütün olarak, parti tarafından siyasal/kamusal çerçevede ve parti
faaliyetlerinde yetkilendirilmemiş parti üyelerinin işlem ve eylemlerinden sorumlu
tutulamaz.
5. Geniş kapsamlı bir tedbir olarak siyasi partilerin yasaklanması ve kapatılması yoluna,
azami sınırlamayla başvurulmalıdır. Yetkili merciye yasaklanma veya kapatılma için
başvuruda bulunulmadan once, hükümet ve diğer devlet kurumları, sözkonusu ülke
koşullarını da dikkate alarak, partinin hür demokratik düzene ve kişi hak ve
çzgürlükleri için gerçek bir tehlike teşkil edip etmediğini ve eğer ediyorsa bu durumun
daha başka bir tedbirle giderilip giderilemeyeceğini değerlendirmelidirler.
6. Bir siyasi partinin kapatılması veya kendisini feshetmeye zorlanması ancak yetkili
mahkemenin
anayasaya
aykırılık
sebebiyle,
orantılılık
ilkesi
göz
önünde
bulundurularak bu yönde vereceği bir kararla mümkündür. Bu karar, parti üyelerinin
değil, partinin kendisinin işlem ve faaliyetleriyle anayasaya aykırılığı oluşturduğu
konusunda yeterli delil bulunması halinde verilebilir.
7. Bir siyasi partinin kapatılması veya yasaklanması, Anayasa Mahkemesi veya benzer
düzeyde bir üst mahkemenin aleniyet, adil yargılanma ve diğer temel ilkelere uygun
şekilde gerçekleştireceği muhakeme sonucunda alınacak karar üzerine mümkündür.
6. SONUÇ
Siyasi partilerin kapatılması konusunun, başta ülkemiz olmak üzere çeşitli ülkelerdeki
yürürlükte bulunan mevzuat bakımından ele alındığı bu çalışmada, incelenen yasal
düzenlemelerin hemen hepsinde görülen ortak özellik, kapatma kararını alma yetkisinin,
Anayasa Mahkemesi veya benzer statüde bir yüksek yargı organına ait olduğudur. Ayrıca,
kapatma yönünde karar alınması için başvuruda bulunma hakkının da, bazı ülkelerde farklı
düzenlemeler olmakla birlikte, savcılara ait olmasının yasal düzenlemeler arasındaki ortak
hükümlerden olduğu görülmüştür.
30
Mart 2008
7. KAYNAKÇA
BANTEKAS, Illias, “Austria, the European Union and 2(7) of the UN Charter”,
The American Society of International Law, http://www.asil.org/insights/insigh40.htm,
BARYSCH, Katinka, “The Austrian EU Precidency and the Future of the Constitutional
Treaty”, Centre for Eurpean Reform,
http://www.cer.org.uk/pdf/briefing_austrian_presidency_24jan06.pdf,
(Erişim tarihi: 21.03.2008)
BOZDAĞ, Muhammed, Türkiye’de Siyasi Parti Kapatma, Nobel, Ankara, 2004.
ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu talep
“Judicial Procedures to ban Political Parties”,
ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Avusturya’nın verdiği cevap,
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Belçika Federal Parlamentosu’nun
verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19531,
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Danimarka parlamentosu Folketinget’in
31
Mart 2008
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Estonya parlamentosu Riigikogu’nun
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Finlandiya’nın verdiği cevap,
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Hollanda’nın verdiği cevap,
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Đngiltere’nin verdiği cevap,
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Đspanya’nn verdiği cevap,
“Judicial
Procedures
to
ban
Political
Parties”
talebine
Đsveç’in
verdiği
cevap,
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Macaristan’ın verdiği cevap,
https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19573,(Erişim Tarihi: 17.03.2008)
32
Mart 2008
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Polonya’nın verdiği cevap,
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Portekiz’in verdiği cevap,
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Romanya’nın verdiği cevap,
“Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Slovakya’nın verdiği cevap,
European Commission for Democracy Through Law (Venıce Commıssıon), “Guidelines on
Prohibition and Dissolution of Political Parties and Analogous Measures Adopted by the
Library of Congress, “Country Studies”, http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query,
(Erişim Tarihi: 21/03/2008)
Loi du 10 janvier 1936 sur les groupes de combat et milices privées,
http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=LEGITEXT000006071030&dateText
e=20080404, (Erişim Tarihi: 02.04.2008)
Ministére Des Affaires Etrangéres, “Les partis politiques en France”,
http://www.ambafrance-us.org/fr/aaz/partis_politiques.pdf, (Erişim Tarihi: 02.04.2008)
33
Mart 2008
Ministry of Law and Justice of India, “Representation of the People’s Act 1951”,
http://lawmin.nic.in/legislative/election/volume%201/representation%20of%20the%20people
%20act,%201951.pdf, (Erişim Tarihi: 20.03.2008)
ÖZÇER, Akın, Çoğul Đspanya: Anayasal Sistemi ve Ayrılıkçı Terörle Mücadele Modeli,
Đmge, Ankara, 2006.
SAĞLAM, Fazıl, “Siyasi Partiler Kanunu’nda Uluslararası Standartlara Uygunluk Sağlamak
Đçin Yapılması Gereken Değişiklikler”, Anayasa Yargısı Dergisi,
http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/anayargi/saglam.pdf, (Erişim Tarihi: 20/03/2008).
Siyasi Partiler Kanunu Metinleri, (Türkiye-Federal Almanya-Portekiz), TBMM Basımevi,
1982, s.89-90 (aktaran: Ahmet Yıldız, “Bazı Arupa Ülkelerinde Siyasi Parti Kapatma ile Đlgili
Düzenlemeler”, Kütüphane ve Dökümantasyon Müdürlüğü Araştırma Servisi, 1997.
SYED, Amin Jafri, “AP home minister says ban covers CPI-Maoist and seven frontal
organisations”, http://in.rediff.com/news/2005/aug/17ap2.htm, (Erişim Tarihi: 20.03.2008)
ŞEN, Yağmur, “Herri Batasuna” hakkında bilgi notu, Araştırma Merkezi Müdürlüğü intranet
sayfası, http://10.5.10.31/uplFiles/File_73.pdf) (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
TEZĐÇ, Erdoğan, Anayasa Hukuku, 12. bs., Beta, Ankara, 2007.
The National Security Act, The Gazette of India,
http://www.mha.nic.in/acts-rules/National_Security_Act1980.pdf, (Erişim Tarihi: 20.03.2008)
“Today we were executed. But we will rise” Vlaams Blok Resmi Web Sitesi,
http://www.vlaamsblok.be/site_engels_index.shtml (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
Venice Commission at its 41st Plenary Session”,
http://www.osce.org/documents/odihr/2004/09/3661_en.pdf, (Erişim Tarihi:20.03.2008)
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Nazi Party”
http://en.wikipedia.org/wiki/Nazi_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
34
Mart 2008
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Socialist Reich Party”
http://en.wikipedia.org/wiki/Socialist_Reich_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Communist Party of Germany”
http://en.wikipedia.org/wiki/Communist_Party_of_Germany (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “National Fascist Party”
http://en.wikipedia.org/wiki/National_Fascist_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Vlaams Blok”,
http://en.wikipedia.org/wiki/Vlaams_Blok (Erişim Tarihi: 19.03.2008)
35
Mart 2008
(ĐLGĐLĐ KARAR REFERANSLARI)39
Kullanılan
Partinin
Kapatma
AYM Esas AMKD
Referans
Açık Adı
Kararı
ve
Tarihi
Sayıları
15.10.1968
E.968/31;
ĐÇP
Đşçi-Çiftçi
Partisi
TĐÜP
Karar Cilt ve Sayfası
Tarih ve Sayfası
6, 243-245
30.12.1968/13088
9, 72-80
06.01.1972/14064
9, 80-131
06.01.1972/14064
9, 3-71
14.01.1972/14072
K.968/44
Türkiye
Đleri
Sayı, Yayımlandığı RG
24.06.1971
Ülkü
E.1971/2;
K.1971/2
Partisi
TĐP
Türkiye
20.07.1971
Đşçi Partisi
MNP
Milli
E.1971/3;
K.1971/3
10.01.1972
Nizam
E.1971/1;
K.1971/1
Partisi
BAP
Büyük
19.02.1972
Anadolu
E.1972/1;
Bulunamamıştır 28.03.1973/14490
K.1972/1
Partisi
TEP
Türkiye
08.05.1980
Emekçi
E.1979/1;
18, 3-45
26.07.1980/17059
20, 345-374
15.10.1984/18546
27(2), 885-969
28.01.1992/21125
28(2), 673-694
24.04.1994/21208
K.1980/1
Partisi
HP
Huzur
25.10.1983
Partisi
TBKP
Türkiye
E.1983/2,
K.1983/2
16.07.1991
Birleşik
E.1990/1;
K.1991/1
Komünist P
CHP
SP
Cumhuriyet 24.09.1991
E.1990/2;
Halk Partisi
K.1991/2
Sosyalist
Parti
39
10.07.1992
E.1991/2;
K.1992/1
Muhammed Bozdağ, Türkiye’de Siyasi Parti Kapatma, Nobel, Ankara, 2004, s. 257-258
36
HEP
Halkın
14.07.1993
Mart 2008
E.1992/1;
29(2),
K.1993/1
1200
E.1993/1;
30(2), 841-935
14.02.1994/21849
E.1993/2;
30(2),
09.08.1994/22016
K.1993/3
936-1038
E.1992/2;
30(2),
K.1994/1
1039-1060
E.1993/3;
30(2),
K.1994/2
1061-1229
E.1994/1;
31(2),
K.1994/3
1016-1024
E.1993/4;
33(2),
K.1995/1
548-637
E.1995/1;
33(2),
K.1996/1
638-726
E.1996/1;
34(2),
K.1997/1
678-761
E.1996/2;
33(2),
K.1997/2
727-760
E.1997/1;
34(2),
Partisi
K.1998/1
762-1145
Demokratik 26.02.1999
E.1997/2;
37(2),
Kitle
K.1999/1
719-921
Emek
924- 18.08.1993/21672
Partisi
ÖZDEP
Özgürlük
23.11.1993
ve
K.1993/2
Demokrasi
Partisi
STP
Sosyalist
30.11.1993
Türkiye
Partisi
YP
Yeşiller
10.02.1994
Partisi
DEP
Demokrasi
16.06.1994
Partisi
DP
Demokrat
13.09.1994
Parti
SBP
Sosyalist
19.07.1995
Birlik
10.04.1994/21901
30.06.1994/21976
15.02.1995722203
22.10.1997/23148
Partisi
DDP
Demokrasi
19.03.1996
ve Değişim
23.10.1997/23149
Partisi
EP
Emek
14.02.1997
Partisi
DRP
Diriliş
18.02.1997
Partisi
RP
DKP
Refah
16.01.1998
26.06.1998/23384
18.07.1997/23053
22.02.1998/23266
22.11.2001/24591
Partisi
37
FP
Fazilet
22.06.2001
Partisi
HADEP
Halkın
13.03.2003
Demokrasi
Mart 2008
E.1999/2;
37(2),
05.01.2002/24631
K.2001/2
922-1552
E.1999/1;
K.2003/1
Partisi
(KARAR GEREKÇELERĐ)40
Kullanılan Referans
Partinin Açık Adı
Kapatma
Kararı Kararın Gerekçesi
Tarihi
ĐÇP
Đşçi-Çiftçi Partisi
15.10.1968
Đhtara rağmen
kongresini yapamadı
TĐÜP
Türkiye Đleri Ülkü
24.06.1971
Partisi
Đhtara rağmen
aykırılıkları
gideremedi
TĐP
Türkiye Đşçi Partisi
20.07.1971
Bölücülük
MNP
Milli Nizam Partisi
10.01.1972
Laikliğe aykırı
eylemler
BAP
Büyük Anadolu
19.02.1972
Partisi
Đhtara rağmen
mevzuatını
düzeltemedi
TEP
Türkiye Emekçi
08.05.1980
Bölücülük
25.10.1983
Laikliğe aykırı
Partisi
HP
Huzur Partisi
program
40
A.g.k, s. 261-263
38
TBKP
Türkiye Birleşik
Mart 2008
16.07.1991
Bölücülük
24.09.1991
Kapatılan partinin
Komünist Partisi
CHP
Cumhuriyet Halk
Partisi
devamı olması
SP
Sosyalist Parti
10.07.1992
Bölücülük
HEP
Halkın Emek Partisi
14.07.1993
Bölücülük
ÖZDEP
Özgürlük ve
23.11.1993
Bölücülük ve kısmen
Demokrasi Partisi
STP
Sosyalist Türkiye
laiklik
30.11.1993
Bölücülük
10.02.1994
Đhtara rağmen
Partisi
YP
Yeşiller Partisi
hesabını süresinde
veremedi
DEP
Demokrasi Partisi
16.06.1994
Bölücülük
DP
Demokrat Parti
13.09.1994
Đhtara rağmen isim
ortaklığını
gideremedi
SBP
Sosyalist Birlik
19.07.1995
Bölücülük
19.03.1996
Bölücülük
Partisi
DDP
Demokrasi ve
Değişim Partisi
EP
Emek Partisi
14.02.1997
Bölücülük
DRP
Diriliş Partisi
18.02.1997
Đki seçime katılmadı
RP
Refah Partisi
16.01.1998
Laikliğe aykırı odak
DKP
Demokratik Kitle
26.02.1999
Bölücülük
Laikliğe aykırı odak
Partisi
FP
Fazilet Partisi
22.06.2001
HADEP
Halkın Demokrasi
13.03.2003
Partisi
39
Mart 2008
EK 3. HERRĐ BATASUNA
Kasım 2007
Herri Batasuna
Bu çalışma Đspanya’daki ETA terör örgütünün siyasi kanadı olduğu
gerekçesiyle 2003 yılında kapatılan Herri Batasuna Partisi hakkında bilgi
sunmaktadır
Yağmur Şen
Uluslararası Đlişkiler Bölümü
[email protected]
Tel:420 66 65
37
Mart 2008
ÖZET
•
Herri Batasuna Partisi, Đspanya ve Fransa’da bağımsız bir Bask ülkesi kurmayı
amaçlayan ayrılıkçı ETA terör örgütünün siyasi kanadı olarak faaliyet göstermiştir.
•
Đspanya’da diktatörlükten demokrasiye geçiş süreci yaşanırken 1978 yılında
kurulan ve o tarihten yasaklandığı 2003 yılına kadar değişik isimler altında bölgesel seçimlere
katılan parti, ETA terör örgütünün kanlı eylemlerinin hiçbirini kınamamış ve ETA amaç ve
söylemlerini benimsemiştir.
•
Đspanya Yüksek Mahkemesi, faaliyetlerinin ETA terör örgütü ile bağlantısı olduğu
gerekçesiyle Herri Batasuna Partisini 2003 yılında yasaklamıştır.
38
Mart 2008
ĐÇĐNDEKĐLER
Özet ................................................................................................................................i
Đçindekiler....................................................................................................................iii
Kısaltmalar ...................................................................................................................v
1. Giriş...........................................................................................................................1
2. Bask Milliyetçiliği ve Ayrılıkçı ETA Terörü .........................................................1
3. Bask Bölgesi’ndeki Siyasi Partiler ve Herri Batasuna’nın Kapatılması ............4
4. Sonuç.........................................................................................................................8
5. Kaynakça ..................................................................................................................9
39
Mart 2008
KISALTMALAR
AuB Auto-determinaziaarako Bilgunea/ Otodeterminasyon Partisi
EA Eusko Alkartasuna/ Bask Dayanışması
ETA Euskadi Ta Askatasuna/ Bask Ülkesi ve Özgürlük
ETA-m ...................... Euskadi Ta Askatasuna-militar/ Bask Ülkesi ve Özgürlük-askeri
ETA-pmEuskadi Ta Askatasuna-politico militar/ Bask Ülkesi ve Özgürlük- siyasiaskeri
HB Herri Batasuna/ Halkçı Birlik
PNV Partido Nacional Vasco/ Bask Milliyetçi Partisi
PSE Partido Socialista de Euskadi/ Bask Sosyalist Partisi
PSOE..........................Partido Socialista Obrero Espaňol/ Đspanya Sosyalist Đşçi Partisi
40
Mart 2008
1. GĐRĐŞ
Đspanya’nın kuzeydoğusu ve Fransa’nın güneybatısı Bask topluluğunun tarihsel
yerleşim alanıdır.
Basklar, yaklaşık 3 milyon kişiden oluşan bir etnik gruptur ve
Đspanya’daki dört Bask eyaletinde (Navarra, Alava, Guipuzcao ve Vizcaya) ve Fransa’nın
Bask bölgesinde (Aşağı Navarra, Labourd ve Soule) yaşamaktadır. Bask milliyetçileri bu
bölgelerin tarihi Bask ülkesi anlamına gelen “Euskadi”yi oluşturduğunu kabul ederler.
Fransa’daki Bask bölgesinin aksine Đspanya’daki Bask bölgeleri belirgin etnik özelliklerin ön
plana çıktığı ve bir dizi Bask milliyetçisi örgütlerin bulunduğu sınai açıdan kalkınmış
bölgelerdir.
Tarihi ve coğrafi koşullar Bask bölgesinin Madrid ile olan iletişimini zorlaştırmış ve
Bask bölgesinde milliyetçi fikirlerin ve tepkilerin gelişmesine ve nihayetinde ayrılıkçı teröre
dönüşmesinde etkili rol oynamıştır. Ayrılıkçı terör örgütü ETA (Euskadi Ta Askatasuna,
Bask Ülkesi ve Özgürlük) Đspanya ve Fransa’daki Bask bölgelerini içine alan tam bağımsız
bir ülke kurmak istemektedir.
1978 yılında kurulan Herri Batasuna (Halkçı Birlik), ETA’nın siyasi kanadı olarak
faaliyetlerine devam etmiştir. Parti 1998 yılında Euskal Herritorok, 2001 yılında ise Batasuna
adlarını almıştır.
Batasuna, ETA terörünü kınamama ve ETA’yla bağlantısı olduğu
gerekçeleriyle Đspanya’da 2003 yılında yasaklanmıştır.
Bu çalışma, Bask milliyetçiliğinin gelişimi ve ETA terör örgütü hakkında bilgi
sunduktan sonra Bask bölgesinde faaliyet gösteren milliyetçi ve/veya ayrılıkçı siyasi partiler
ve Herri Batasuna Partisi’nin kapatılması hakkında bilgi verecektir.
2. BASK MĐLLĐYETÇĐLĐĞĐ VE AYRILIKÇI ETA TERÖRÜ
Bask bölgesinin coğrafi konumu Bask kültürel kimliğinin korunmasına yardımcı
olmuştur. Bask dilinin diğer Avrupa dilleriyle hiçbir bağlantısının olmaması Bask etnik
kimliğinin farklılığını somut şekilde yansıtmaktadır. Bask dili, Bask toplumunun ancak yarısı
tarafından konuşulsa da, bölgede belirleyici bir kültürel faktördür.41 Đktisadi bakımdan Bask
bölgesi Đspanya’nın en gelişmiş bölgeleri arasındadır. Bölge 7. yüzyıla kadar giden bir özerk
yönetim geçmişine sahiptir. Bask bölgesinin özerk statüsü 19. yüzyıla kadar bölge ve Madrid
arasında bir sorun yaratmazken, 1876 yılında Bask özerklik kanunlarının (fueros veya foral
sistem) kaldırılması Basklar ve Madrid arasındaki ilişkilerde bir dönüm noktası olmuştur.
41
Ümit Öztürk, “Bask Bölgesi: Đspanya’da Ayrılıkçılık Sorunu”, Dünya Çatışma Bölgeleri, Kemal Đnat v.d.
(ed), Nobel, Ankara, 2004, s.220.
41
Mart 2008
Bask milliyetçiliğinin ortaya çıkmasında üç faktör önemli paya sahiptir. Bunlardan
birincisi siyasi nitelikte olup Karlist Savaşlar ve hemen ardından Bask bölgelerine uygulanan
foral sistemin önce kapsamının daraltılması (1839-1841), ve sonra yukarıda değinildiği gibi
1876 yılında iptal edilmesidir.
Đkinci faktör ekonomik ve sosyal içeriklidir ve Bask
bölgesinde yaşanan hızlı sanayileşmeden kaynaklanmaktadır. Sonuncusu ise romantik ve
foral sistemci edebiyata dayanan kültürel ve ideolojik faktördür.42
Sabino de Arana, Bask Milliyetçi Partisini, Partido Nacional Vasco (PNV), 1895
yılında kurmuş, tarihi Bask ülkesini tanımlamış, Bask bayrağını tasarlamış, Bask dilinin
yayılması ve arındırılması için çalışmış, kısacası Bask milliyetçiliğinin felsefi temelini
atmıştır. Bask milliyetçiliği, Alman romantizmi çerçevesinde bir milletin özünü oluşturan
unsurların neler olduğunu araştıran ve bu unsurlardan bazılarının keyfi şekilde o milletin
temel esaslarını teşkil ettiğini savunan öze dönüşçü milliyetçiliktir.
Bölgecilik ve etnik
kimliğin üstünlüğüne olan inanış ön plandadır.43
Đspanya’daki baskıcı Franco rejimi döneminde tarihten gelen Bask direniş hareketleri
yeniden örgütlenmeye ve Franco iktidarına muhalefet etmeye başlamıştır.
1952 yılında
Basklı öğrenciler, Fransa’nın Bask bölgesinde “Ekin” isimli bir dergi çıkararak
örgütlenmelerini geliştirmeye başladılar.
Franco yönetiminin baskısı, bir dergi etrafında
örgütlenen milliyetçi-ayrılıkçı taleplerin 1959 yılında ETA’ya dönüşmesi sonucunu
doğurmuştur. Amacına ulaşmak için silahlanma yolunu seçen ETA, 1964 yılında “Bask’ın
Muhafazası’ manifestosu ile silahlı mücadeleyi ilan etti ve 1968 yılında ilk kanlı eylemini
gerçekleştirdi. Böylece günümüze kadar 900’e yakın insanın ölümüne neden olan ayrılıkçı
Bask sorunu da doğmuş oldu.
1968’den başlayarak, Franco’nun 1975 yılındaki ölümüne kadar olan dönemde
Madrid’in uyguladığı baskı politikalarının da yardımıyla ETA, yeni üyeler kazanma ve
radikal görüşlerini yayma fırsatını elde etti. 1974 yılına gelindiğinde ETA bir bölünme
yaşadı. ETA’nın daha radikal unsurları örgütten ayrılarak ETA-m’yi (ETA militar) kurdu. Bu
ayrışmadan sonra ETA-m inisiyatifi eline almış ve en kanlı terör eylemlerini
gerçekleştirmiştir. ETA-pm (ETA politico-militar), siyaset ve şiddetin değişen oranlarda
kullanılmasını savunarak “ikili-yol” yaklaşımını devam ettirdi. ETA-pm, 1979 yılından
itibaren kendi terör eylemlerine son vermiş ve üyeleri Bask Sosyalist Partisi (PSE) çatısı
altında siyaset yapmaya başlamıştır.
42
Akın Özçer, Euskal Herria: Đspanya Siyasi Tarihinde Bask Milliyetçiliği I. Cilt (1895-1975), Doğan Kitap,
Đstanbul, 1999, s.41.
43
A.k., s.55.
42
Mart 2008
ETA’nın yoğun eylemleri ve Madrid’in misillemelerinin birbirini izlediği bu dönemde
örgüt, faşizme karşı direnen bir hareket olduğu imajını yaratmaya çalışırken, gücünü ve
kararlılığını göstermek için popüler isimleri kendine hedef olarak seçti.44 Bunlar arasında en
dikkat çekeni ise 20 Aralık 1973’de Madrid’de Franco’nun yerine geçecek kişi gözüyle
bakılan Başbakan Luis Carero’nun arabasına bomba yerleştirilerek öldürülmesidir. General
Franco’nun 1975 yılında ölümü, Đspanya’da demokrasiye geçiş sürecinin başlangıcı oldu.
Yeni Kral I. Carlos yerel özerkliklere açık bir politika izlemeye başladı. 1977 yılında genel af
ilan edilerek siyasi suçlu olan Basklılar serbest bırakılırken, bölgeye yönelik askeri tedbirlerde
yumuşamaya gidildi.
Bütün bunlar Basklı ılımlı liderlerin diyaloglarını arttırmasına yol
açarken ETA bu diyaloga karşı çıktı ve suikastlarına devam etti.
1978 yılında Madrid’de demokratik yoldan seçilmiş bir parlamento tarafından yeni bir
anayasa oluşturuldu. 1979 yılında Đspanyol meclisi yerel özerkliklere yönelik yasa tasarısını
kabul ederek ETA’nın üzerinde hak iddia ettiği dört eyaletten Navarra dışında kalan üçüne
özerklik statüsü verdi ve 1980 yılında Bask bölgelerinde yerel seçimler yapılarak, yerel bir
parlamento oluşturuldu.
Bask Milliyetçi Partisi (PNV) ve Bask Sosyalist Partisi (PSE),
Đspanya’daki demokratikleşme süreci Bask taleplerinin tümünü karşılamasa da Madrid ile
ılımlı diyaloga devam ederken ETA şiddet kullanmaya devam etti.
Verilen otonomiyi reddeden ETA tek çözüm olarak Fransa ve Đspanya’daki Bask
topraklarında kurulacak bağımsız Bask ülkesi talebini yineledi.
Kararlılığını göstermek
amacıyla şiddet eylemlerini sıklaştırdı. 1978-1980 tarihlerinde gerçekleştirdiği saldırılarda
240 kişinin ölmesine neden oldu. Diğer yandan da yeni siyasi ortamın özgürlüklerinden
faydalanabilmek ve mücadelesini siyasi düzlemde sürdürmek amacıyla 1978’de kendisinin
politik kanadı olan Herri Batasuna’yı kurdu.
Parti üyelerinin birçoğu eski ETA-m
mensubuydu ve ETA’nın hiçbir eylemi Herri Batasuna tarafından kınanmadı.
Đspanya’da artan demokratikleşme hareketlerine rağmen ETA şiddet eylemlerini
arttırdı. Bask bölgesi temsilcilerinin, Đspanya yönetimi ile otonomi müzakereleri yapması ve
kurulan özerk yapının idaresine yapılan seçimler sonucunda PNV-PSE koalisyonunun
geçmesi ETA’nın tepkisini çekti. 1980 yılında ETA’nın en kanlı saldırıları yaşandı. Öte
yandan, Đspanya’da 1980’li yıllarda başlayan reformlar ETA’nın toplumsal desteğini yavaş
yavaş yitirmesine sebep oldu. Herri Batasuna’nın yerel seçimlerde aldığı oy oranları bir
bakıma ETA’nın halktan aldığı desteği göstermekteydi.45
44
45
Ümit Öztürk, a.g.k., s.223.
A.k., ss.224-225.
43
Mart 2008
3. BASK BÖLGESĐNDEKĐ SĐYASĐ PARTĐLER VE HERRĐ BATASUNA’NIN
KAPATILMASI
Bask Bölgesinde faaliyet gösteren siyasi partilerin öncelikli konusu, Bask
topraklarının özerkliği/bağımsızlığıdır. Bu amacı güden üç parti arasında PNV, en köklü
siyasi partidir.
Diğer iki parti, PSE ve Herri Batasuna (Halkçı Birlik, HB) 1970’lerin
sonlarında kurulmuş ve aşırı taktikleri PNV’den daha fazla savuna gelmişlerdir. Bu nedenle
Bask bölgesindeki milliyetçi oylar üçe bölünse de bu üç parti Bask Bölgesi’ndeki seçimlerde
genellikle oyların yarısından fazlasını elde etmişlerdir.46
PNV, kendisini Bask milliyetçiliğinin “sorumlu” partisi olarak takdim etmekte ve
mümkün olduğu kadar daha fazla seçmene ulaşmaya çalışmaktadır. PNV bu nedenle örneğin,
okullarda eğitim dili olarak Đspanyolca ve Baskça arasında bir tercihi savunmuş ve diğer
partilerin aksine sağ-sol ayrımından kaçınmaya çalışmıştır,47 ama Bask milliyetçiliğinin tarihi
gelişimi çerçevesinde PNV için özerklik bağımsızlığa ulaşmada bir araç olmuştur.48
HB, bu üç parti arasında en aşırı taktik ve söylemleri benimsemiş siyasi partidir. Bask
halkının ilerlemesi için şiddet dahil hiçbir yöntemi dışlamamaktadır.49 PSE, seçilebildiği
platformlara katılarak sistemin en iyi şekilde içerden değiştirilebileceğini iddia etmektedir.
Ancak Herri Batasuna gibi PSE de, okullarda Bask dilinin zorunlu eğitimini, Bask
topraklarından Đspanyol askerlerinin çekilmesini ve kapitalizme karşı bazı önlemlerin
alınmasını savunmuştur.
Telesforo de Monzon öncülüğünde dört küçük Bask partisi ve radikal bağımsızlar
Kasım 1977’de “Alsasua Masası” toplantısı olarak bilinen toplantıda bir araya gelerek
platform oluşturmuştur. Halkçı Birlik anlamına gelen Herri Batasuna, bu platform sonucu bir
seçim ortaklığı olarak Nisan 1978’de kurulmuştur.50 Herri Batasuna, ETA’nın politikalarını
siyasi arenada temsil etmiştir. ETA’nın siyasi kolu olarak tanımlanan parti, 1978 yılında
gerçekleştirilen Đspanyol Anayasası referandumuna ve 1979’daki Bask Özerklik Statüsü’nün
kabulüne karşı muhalefete öncülük etmiştir. Đspanyol demokrasisini ve siyasi kurumlarına
katılımı reddetmesine rağmen HB Bask Bölgesi’nde girdiği seçimlerde %10-20 civarında oy
alarak sadece küçük partilerin basit bir toplamı olmadığını ve Bask Bölgesi’nde her türlü
46
Edward Moxon-Browne, “Spain and the ETA: The bid for Basque autonomy”, The Center for Security and
Conflict Studies Yayını, No.3284, Mayıs 1996, s. 3.
47
A.k, ss. 3-4.
48
s.178.
49
Edward Moxon-Browne, a.g.k., ss.4-5.
Paddy Woodworth, Dirty War Clean Hands: ETA, The GAL and Spanish Democracy, CUP, Cork, 2001,
s.129.
50
44
Mart 2008
radikalizm için güçlü bir çekim merkezi olduğunu göstermiştir.51 Kuruluşundan beri ETA ile
organik bağı olan ancak öncülüğünü bağımsız radikallerin yaptığı Herri Batasuna, 1983 yılına
gelinceye kadar tepeden tırnağa ETA tarafından kontrol edilen bir örgüt haline gelmiştir.52
Kurulduğu tarihten itibaren girdiği seçimlerde %10-20 arasında oy alan Herri
Batasuna’nın oy oranları 1990’lı yıllardan itibaren düşüş trendine girdi. Euskal Herritorok
(EH) adıyla girdiği 2001 seçimlerinde aldığı sonuçla, 75 üyeli Bask parlamentosunda seçim
öncesinde 14 olan temsilci sayısı seçimlerden sonra 7’ye düştü. ETA’nın görüşlerine muhalif
olan PNV, 75 sandalyenin 43’ünü kazanırken, ETA muhalifi olan Eusko Alkartasuna (EA)
partisiyle bir koalisyon hükümeti oluşturdu.53 Böylece Bask toplumu ETA teröründen ve
politik kanadı partilerden desteğini çekerken Bask bölgesindeki demokratik partiler de
terörizme karşı işbirliği konusunda ortak tavır almışlardır.
Jose Maria Aznar liderliğindeki Madrid yönetimi, EH’yi yasadışı örgüt haline
getirilmesinin zeminini hazırlamak üzere yeni bir siyasi partiler yasası üzerinde çalışmaya
başladı. Đspanya’da diktatörlük rejiminden sonra kabul edilen Anayasa’da siyasi partilerle
ilgili bir madde veya fıkra yoktur. 1978 tarihli Siyasi Partiler Organik Yasası, bir siyasi
partinin kapatılmasını ceza kanununun derneklerle ilgili kurallarına bağlamıştır. Bu nedenle,
Herri Batasuna, Euskal Herritorok ve yeni adıyla Batasuna gibi şiddet unsuru içeren bir
faaliyet yürütmeyen, ancak terör örgütü ile organik bağı bulunan bir siyasi partinin yasadışı
ilan edilip yasaklanması kolay değildi.
Aznar hükümeti, çıkaracağı yeni yasada siyasi
partilerin hangi koşullarda kapatılabileceğini ayrıntılı olarak belirlemek istemiş ve bu konuda
ana muhalefet partisi Partido Socialista Obrero Espaňol (PSOE) ile görüşmüş ve Mart 2002
tarihinde ortak bir metin üzerinde anlaşma sağlanmıştır.54
Siyasi Partiler Organik Yasası, Haziran 2002 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Yasa
gerekçesinde özetle, halen yürürlükte olan önceki yasanın esas itibariyle siyasi partilerin
serbestçe kurulmasına öncelik veren hükümler taşıdığı, siyasi partilerle ilgili diğer
düzenlemelerin Seçim Yasası ve Ceza Kanunu’nun ilgili maddeleri gibi normatif metinlerde
yer aldığı, aradan geçen yirmi yıllık süre içinde edinilen demokrasi deneyiminin ve meydana
gelen terörist eylemlerin siyasi partilerin hukuki statüsünü düzenleyen hükümlerin hem
güncelleştirilmesi hem de tek bir metinde birleştirilmesi ihtiyacını ortaya koyduğu
belirtilmektedir. Bu bağlamda, özellikle terörizm konusunda, düşüncelerini ve programlarını
51
A.k., s.52.
A.k., s.130.
53
Ümit Öztürk, a.g.k., s.227.
54
ss.413-444.
52
45
Mart 2008
kurumsal çerçevede ve demokratik ilkeler temelinde savunan ve geliştiren siyasi partilerle,
politikalarını şiddet ve terörle iç içe yaşayarak yürüten kuruluşlar arasındaki farkın net bir
şekilde belirlenmesi gereğine dikkat çekilmektedir.55
Yasanın 9. maddesi, siyasi partilerin faaliyetlerine ayrılmıştır ve siyasi partilerin hangi
koşullarda yasadışı ilan edileceğini net biçimde ortaya koymaktadır.
Madde 9:
Siyasi partiler faaliyetlerini serbestçe yürütürler. Faaliyetlerinde demokratik ilkelere ve insan hakları
alanında ifade olunan anayasal değerlere saygı göstermekle yükümlüdürler. Anayasal çerçevede kendilerine
tanınmış olan işlevlerini, demokratik biçimde ve çoğulculuğa tam saygı çerçevesinde geliştirirler.
Bir siyasi parti, faaliyetinin demokratik ilkeleri çiğnemesi, bu faaliyetiyle özellikle özgürlükler rejimini
zayıflatmak veya yok etmek veya demokratik sistemi, aşağıdaki hareketlerden birini ciddi biçimde yinelemek
suretiyle işlemez duruma getirmek veya ortadan kaldırmak amacını gütmesi halinde yasadışı ilan edilecektir.
Kişilerin yaşamına veya bütünlüğüne karşı girişilen suikastları veya kişilerin ideolojisi, dini, inançları,
ırkı, cinsiyeti veya cinsel eğilimi nedenleriyle dışlanmasını veya onlara eziyet edilmesini savunmak, haklı
bulmak veya göstermek suretiyle temel hak ve özgürlükleri sistematik olarak ihlal etmek.
Siyasi hedeflere varılması veya demokrasi, çoğulculuk ve siyasi özgürlüklerin kullanılması için gerekli
koşulların yok edilmesi amacıyla şiddeti körüklemek, geliştirmek veya meşru göstermek.
Terör örgütlerinin eylemlerini, anayasal düzeni ortadan kaldırmak veya nüfusun geneline veya
toplumdaki bazı kişi ve gruplara veya kamu kuruluşlarına yönelik terör ortamı yaratarak kamu barışını bozmak
veya terörün doğurduğu şiddet, korku ve genel sindirmenin etkisini artırmak amacıyla siyasi olarak desteklemek
ve tamamlamak.
Bir siyasi partinin aşağıda sıralanan hareketlerden birini tekrarlaması veya birden çoğunu yapması
halinde, yukarıda sıralanan koşulların gerçekleştiği sonucuna varılacaktır:
Terörizme açıkça veya ima yoluyla siyasi destek vermek (siyasi hedeflere varılması amacıyla terör
eylemlerini, hoş veya önemsiz göstermek… suretiyle meşrulaştırmak).
Şiddet eylemine, çatışma kültürüne dayalı program ve faaliyetlerle eşlik etmek,… buna karşı çıkanları
nötralize veya izole etmek.
Yönetim kurullarına veya seçim listelerine, terörizmden mahkum olmuş ve terörizmi kamuoyu önünde
kınamamış kişileri dahil etmek…
Parti faaliyetlerinde terörizmin sembol ve mesajları veya terörizmle özdeşleşen işaretleri kullanmak…
Siyasi partilere yasal olarak tanınan haklardan, teröristleri veya onlara destek verenleri yararlandırmak.
Terörizmle bağlantılı olan veya terörü ve teröristleri destekleyen birim ve gruplarla sistematik olarak
işbirliği yapmak.
Yukarıdaki fıkra kapsamındaki birim ve gruplara, yönetiminde bulundukları kurumlardan ekonomik
veya herhangi bir yardımda bulunmak.
Terörist eylemleri veya bunları gerçekleştiren veya bunlara destek verenleri ödüllendiren… faaliyetleri
geliştirmek veya bu tür faaliyetlere katılmak.
Terörizmi ve şiddet ortamına bağlı sosyal itaatsizlik ve korkutma hareketlerini himaye etmek.56
55
A.k., s.445.
46
Mart 2008
Yukarıda sayılan suç unsurlarının belirlenmesinde, ilgili siyasi partinin kararları,
belgeleri, yetkili organlarının bildirileri ve açıklamaları, üyesi bulunduğu kurumlarda yaptığı
öneriler gibi birçok maddi kanıtın değerlendirileceği kaydedilmektedir.
Aznar Hükümeti, Siyasi Partiler Yasası kapsamındaki
yetkisini kullanarak
Batasuna’nın 9. madde uyarınca ETA’nın siyasi kolu olduğu gerekçesiyle yasadışı ilan
edilmesi istemiyle Yüksek Mahkeme’ye başvurmadan önce,v başvurusunu güçlendirmek için
önce Temsilciler Meclisi’nden bir karar çıkartmak ve karar metnini başvuru yazısına eklemeyi
istemiştir.
Temsilciler Meclisi, HB, EH ve Batasuna isimleriyle faaliyet gösteren siyasi
partinin kuruluşundan bu yana, ETA terör örgütünün varlığını ve eylemlerini meşrulaştıran,
Bask bölgesinde bu eylemlerle yaratılan korku havasını pekiştiren politikalar izlediğini ve
Siyasi Partiler Yasası’nın 9. Maddesinde sayılan eylemleri gerçekleştirdiğini, o bakımdan
yasa uyarınca yasa dışı ilan edilmesi gerektiğini savunan bir kararı Halkçı Parti ve PSOE’nin
oylarıyla benimsemiştir. Aznar Hükümeti, bu karara dayanarak, Batasuna’nın ETA’nın siyasi
kolu olduğunu birçok örnekle ortaya koyan ve Siyasi Partiler Yasası uyarınca kapatılmasını
talep eden başvurusunu, 30 Ağustos 2002 tarihinde Yüksek Mahkeme’ye sunmuştur. Aznar
Hükümetinin bu başvurusu üzerine, PNV de anılan yasanın Anayasa’ya aykırı olduğu
gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi’ne başvurmuştur.
Siyasi Partiler Yasası çerçevesindeki bu girişime paralel olarak, Audencia Nacional57
yargıcı Baltazar Garzon da, Ceza Kanunu’nun ilgili hükümlerine dayanarak, Batasuna’nın
faaliyetlerinin derhal askıya alınmasını öngören bir prosedürü başlatmıştır. Bu süreç
sonucunda Herri Batasuna Partisi kapatılmıştır.
4. SONUÇ
Đspanya Yüksek Mahkemesi, Aznar hükümetinin Siyasi Partiler Yasası uyarınca
yaptığı başvuruyu değerlendirmiş ve 17 Mart 2003 tarihinde oybirliğiyle ETA’nın siyasi kolu
Batasuna’nın kapatılmasına hükmetmiştir.
Bu hüküm uyarınca, Herri Batasuna- Euskal
Herritorok- Batasuna isimleriyle bilinen partinin siyasi partiler kütüğündeki kaydı silinecektir.
Ancak ETA, Batasuna’nın kapatılma olasılığına karşı 15 Şubat 2003 tarihinde
“Autodeterminaziorako Bilgunea”, kısaca AuB, adıyla yeni bir siyasi parti kurdurtmuş ve
Mayıs ayında yapılacak belediye seçimlerine bu parti adıyla katılmayı öngörmüştür. Ancak,
Siyasi Partiler Yasası kapatılan partinin yerine yenisinin kurulması veya daha önce kurulmuş
bir partinin kapatılan partinin yerine faaliyete geçmesini yasaya karşı hile olarak
56
57
A.k., ss.446-447.
Đspanya’da terör, karşı terör ve yolsuzluklar gibi bazı özel suçlarda yetkili olan özel mahkeme.
47
Mart 2008
değerlendirmekte ve böyle bir durumun, hakkında kapatma kararı verilen parti açısından,
kapatmanın yasal sonuçlarını engellemeyeceğine hükmetmektedir. Böylece, AuB’nin
kapatılan Batasuna’nın yasa uyarınca el konulacak mal varlığını edinebilmesi ve onun devamı
olarak politika yapması önlenmiştir.
Öte yandan, Haziran 2003 tarihinde Lüksemburg’da toplanan AB Adalet ve Đçişleri
Bakanları, Đspanya’da yargı kararıyla kapatılan Batasuna’nın terör örgütleri listesine dahil
edilmesini onaylamıştır. AB’nin terör örgütleri listesinde yer alan 33 örgütün içinde ETA’nın
yanı sıra, beş yan kuruluşu ve taban örgütü bulunmaktadır.58
58
Akın Özçer, Çoğul Đspanya, s.468.
48
Türkiye ve BazıÜlkeledeki Siyasi Partilerin Kapatılmasına Dair Yasal Düzenlemeler
Mart 2008
5. KAYNAKÇA
MOXON-BROWNE, Edward, “Spain and the ETA: The bid for Basque autonomy”,
The Center for Security and Conflict Studies Yayını, No.3284, Mayıs 1996.
ÖZÇER, Akın, Çoğul Đspanya: Anayasal Sistemi Ve Ayrılıkçı Terörle Mücadele
Modeli, Đmge Kitabevi, Ankara, 2006.
______, Euskal Herria: Đspanya Siyasi Tarihinde Bask Milliyetçiliği I. Cilt (18951975), Doğan Kitap, Đstanbul, 1999.
______,
Euskal Herria: Đspanya Siyasi Tarihinde Bask Milliyetçiliği II. Cilt
(1976-1999), Doğan Kitap, Đstanbul, 1999.
ÖZTÜRK, Ümit, “Bask Bölgesi: Đspanya’da Ayrılıkçılık Sorunu,” Dünya Çatışma
Bölgeleri, Kemal Đnat v.d., Nobel Yay., Đstanbul, 2004, ss.219-229.
SHABAD, Goldie ve Francisco Jose Llera Ramo, “Political Violence in a Democratic
State: Basque Terrorism in Spain,” Terrorism in Context, Martha Crenshaw v.d., Penn. Stata
University Pres, 1995, ss. 410-469.
WOODWORTH, Paddy, Dirty War Clean Hands: ETA, the GAL and Spanish
Democracy, CUP, Cork, 2001.

TBMM Araştırma Merkezi`nin Türkiye`de ve dünyada siyasi partilerin

Transkript

Benzer belgeler

Economic Liberalization and Political Violence Utopia or Dystopia?

Burada

Rizgarî`nin Sosyalist Hareket ve Kürdistan Ulusal Kurtulus

Fas: Arap Baharının İstisnası mı?

Örgüt mü lensek acaba?

Ailenin Seçmen Davranışları Üzerindeki Etkisi

Siyaset Teorisinin Toplumsal Tarihi

STAR - AK Parti

Turkish

Kürdistan`da ulusal örgütlenme tarihine bakma: Rizgarî

milletvekili seçiminde ilçe seçim kurullarınca düzenlenecek siyasi

avrupa ülkelerinde politika danışmanları ve memurlar sıgma

7 Sayı: 12 (Bahar 2015) - Bilge Strateji Dergisi