11. AMEA MUHAMMED FUZUL‹#A344C1

11. AMEA MUHAMMED FUZUL #A344C1
25/1/12 14:36
Page 118
AMEA MUHAMMED FUZUL‹
ADINA ELYAZILARI ENST‹TÜSÜ
HEK‹M SEYY‹D ‹SMA‹L
CORCAN‹’N‹N ZAH‹REYE–
HAREZMfiAH‹ K‹TABINI KALEME
ALMASI ‹Ç‹N KULLANDI⁄I
KAYNAKLAR
Seyyid Faz›l HÜSEYN‹*
SUMMARY
THE RESOURCES USE BY HAREZMfiAH FOR WRITING HIS FAMOUS BOOK
THE CORCANI
Girifl:
T›p ilminde müslümanlar bir çok kitab yazm›fllard›r, öyle ki bunlar›n her birisi kendi
çap›nda takdir'e de¤er kitaplard›r. ‹slamiyet döneminin en büyük hekimlerinden biri olan
Hekim seyyid ‹smail Cürcani ilim tarihine çok önemli ve mühim bir yaz› b›rakm›flt›r. [2]
Cürcaninin eserlerinden 13 tanesini sayabiliriz ki,, bunlardan baz›lar› t›p alan›n›n d›fl›nda ve daha farkl› konulardad›r. Örne¤in:
1_Kitabul_Menbe
2_Red ber Felasife
3_Kitab-› Fil giyas
4_Kitab-› Filtahlil
5_Vasiyetname[3]
Di¤er sekiz eseri t›p bilimi dal›nda yaz›lm›flt›r.
1_Eltezkereleflrefiye Filsenaelt›bbiye
2_Tedbir yevm ve leyl
3_ Zübde-t-ül t›bb
4_Elt›bb ül müluk [4]
5_Yadigar
6_Elegrazolt›bbiye ve Elmebahisülelaiye
7_Hafiye Elayi
8_Zahirey-iHarezmflahi[5]
*
Azerbaycanin Milli Bilimler Akademisi, T›p Tarihi, PhD Ögrencisi, [email protected]
118
11. AMEA MUHAMMED FUZUL #A344C1
25/1/12 14:36
Page 119
Corcani zaman›n›n bütün t›bbi konular›n›, bir t›p ansiklopedisi fleklinde bir kitapta,
özellikle Zehirey-i Harezmflahi'de araflt›r›p toplad› kendi deyimiyle " hiç bir hekim, hiç
bir konuda, hiç bir kitaba ihtiyaç duymas›n" amac›yla[6]
Corcani yukar›daki konular› daha iyi derlemek için onlar› dokuz kitap'ta toplam›flt›r
ve bir baflka kitapta da baharatlar hakk›nda yazm›flt›r ki tamam› toplam on kitap olmufltur. Zahirey-i Harezmflahinin her kitab› bir kaç söylefli ve her söylefli de birkaç bölümden oluflmufltur .
‹bn›_Sinan›n "Kanun" kitab›ndan sonra mühtemelen Zahirey-i Harezmflahi kitab›,
konunun uzmanlar› için islami t›p tarihinde ikinci önemli kaynakt›r. Cürcani’nin kitaplar›, t›bbi konular› daha derin ve esasl› olarak ö¤renmek istiyen baz› t›p ö¤rencilerine tavsiye edilmifltir, [7] ayr›ca daha sonraki dönemlerde de hekimlerin ve t›p ö¤rencilerinin genifl bir alanda bu kitaplardan yararland›klar› bilinmektedir. Örne¤in Safeviye döneminde
t›p alan›nda kullan›lan en önemli kaynaklardan biri Zahirey-iHarezmflah olup ve onun
kenar›nda da "t›bbi yusufi" ve "kifaye Mansuri" den de yararlan›lm›flt›r. [8]
Baz› yazarlar Zahirey-iHarezmflahinin ‹bn›_Sinan›n "Kanun" dan daha önemli oldn¤unu düsünüyorlar. Siril Elgood "Yaz›l›fl bak›m›ndan" makam olarak Zahirey-i Harezmflahi ‹bn›_Sinan›n Kanun ve Zekerianin Alhavi kitaplar›n›n orta bir noktas›nda yer almaktad›r. [9]
Dört makalenin yazar›, Samargand›y-i Aruzi, kendi kitab›nda yaklaflik yil 1154, en
az 30 y›l hak›m ‹smail Cürcaninin ölümünden sonra yaz›lm›flt›r ,Bu makalede Zahireyi Harezmflahi, Elegrazolt›bbiye, Yadigar, Hafiye Elayi’den bahsetmifltir ve bu da Cürcaninin eserlerinin o döneminin bilim muhitinde kabul görmesinin belirtisidir. [10]
Cürcani’nin eserleri ve bilim alan›ndaki hizmetlerinin çok de¤erli oldu¤u için özellikle Zahirey-i Harezmflahinin çok önemli bir t›p ansiklopedisi oldu¤una göre bu kitab›n
kaynaklar›n› araflt›rmak çok mühim ve önemli olmal›d›r.
Metod:
Bu çal›flma bir kütüphane araflt›rmas› çerçivesinde yap›lm›flt›r.Araflt›rmam›zda,Zahire-yi Harezmflahinin elyazmas› nushas› esas al›nm›flt›r, bu nusha 750000 terimden oluflmaktad›r (745 büyük saya ve her sayfa 31 sat›r ve yaklafl›k olarak 1000 kelimedir). Bu
nusha 1210 y›l›nda yaz›lm›flt›r fakat yazar›n›n kim oldu¤u bilinmemektedir. Bu nefis nusha 1977 y›l›nda Saidi-yi Sircaninin çabalar›yla iran kültür merkezi taraf›ndan 249 numarayla ofset bask› olarak yay›nlanm›flt›r.
Bu nusha çok eski, de¤erli ve genifl kapsaml›d›r ve yazar› çok bilinçli bir insan ve
mühtemelen hekimimifl veya t›p bilimiyle alakal› imifl (Dikkat'e alal›m ki Zahire-yi Harezmflahi as›rlar boyu resmi bir flekilde ders kitab› olarak kullan›lm›flt›r bu sebepten dolay› bir çok elyazmas› nushalar› eksik bir flekilde veya fakat onun bir kaç cildi, iran veya
di¤er ‹slam ve bat› ülkelerinde bulunmaktad›r). [11]
Konu araflt›rmas›:
Cürcani defalarca Yunan, Rum, ‹ran ve ‹slam t›p konu yazarlar›ndan Zahire-yi Harezmflahi [12] ve Alegrazult›bbiye [13] kitaplar›nda söz etmifltir. Bu nedenle Cürcaninin kitaplar› kaynak bak›m›ndan dünyan›n en de¤erli ve güvenilir t›p yaz›lar›d›r. Bu kaynaklardan afla¤›daki bilim adamlar›n›n adlar›n› sayabiliriz:
1_Hippokrat(Bukrat) Ondan defalarca söz etmifltir bazen de Arapça olarak onun afo-
119
11. AMEA MUHAMMED FUZUL #A344C1
25/1/12 14:36
Page 120
rizmalar›n› kullanm›flt›r.
Bu konuyla ilgili Abulhasan Tabari (Turenci) nin "El mualecatül Bukrat" kitab›n› kullanm›flt›r
Zahirey-yi Harezmflahi, sayfa: 23, 120, 114, 103, 262, 253, 160, 399.
El Igrazult›bbiye, sayfa: 115, 118, 176, 195, 196, 197, 220, 486, 561, 800.
2_Aristo, Zahire-yiHarezmflahi sayfa: 45, 60, 709.El a¤raz-› T›bbiyye, sayfa: 63.
3_Calinus, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 27, 35, 36, 37, 99, 153, 192, 263.
Alegrazult›bbiye, sayfa: 120, 376, 377, 384, 498, 561, 603, 690, 784.
4_Ahren, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 462, 471, 491. Alegrazult›bbiye sayfa: 345.
5_‹skender, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 203,(Kenafl: t›b› toplum) sayfa: 526. Alegrazult›bbiye, sayfa: 603.
6_ Fules (pules), Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 180, 526. Alegrazult›bbiye, sayfa: 603.
7_Erkaganis, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 138. Alegrazult›bbiye, sayfa: 196, 376.
8_Andrumaks, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 690. Alegrazult›bbiye, sayfa: 295.
9_Siyadiritus, Alegrazult›bbiye, sayfa: 376, 377
10_Mesroditus, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 692. Alegrazult›bbiye, sayfa: 433.
11_Disgoridus, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 138, 147, 180.
12_Tius, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 496 . Alegrazult›bbiye, sayfa: 690.
13_Rufes, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 138, 146, 525, 627.
14_Ma¤nus, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 690. Alegrazult›bbiye, sayfa: 433.
15_Hermes, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 695.
16_Corcis Bahtisu, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 470, 722.
17_Masercuye, Zahireye_Harezmflahi, sayfa:177, 181, 184.
18_Yuhenna ibn Masuye, Zahireye_Harezmflahi, sayfa:145, 178, 329, 404, 477,
653, 668. Alegrazult›bbiye, sayfa: 257.
19_‹sa ibn sehariht, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 405, 449, 462, 474, 668. Alegrazult›bbiye, sayfa: 376.
20_Hanin ibn ishag, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 691, 655 (ve bü bölüm, Edvituleyn
kitab›n›n özetidir), sayfa 696 (Henin ibn ishag›n Gerabettin kitab›nda).
21_‹shak ibn Hanin, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 431, 513.
22_Cibifl ibn Hasan, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 187.
23_Sabit ibn kara, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 329, 449,470, 491, 551, 477, 653,
668.
24_fiapour ibn Sehl, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 306(Gerabettin)sayfa: 370, 698.
25_Yuhenna serafiyun (ibni serabiyun), Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 307, 458, 474,
698.
26_Kendi, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 462, 528.
27_Sahir, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 469. Alegrazult›bbiye, sayfa: 690.
28_ Ali ibn zeyd Tabari (Ali ibn Rebn Tabari), Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 467, 523.
29_Abu zeyd, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 456, 486.
30_Muhammed ibn Zekeriyaye Razi, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 317, 389, 470,
528, 668,.... Alegrazult›bbiye, sayfa: 498, 714.
31_Ali ibn Abbas Mecusi Ahvazi, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 471.
32_Abulheyrehomar, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 297, 298, 302.
33_Abulhasan Turenci, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 58, 194, 195, 399, 521, 672.
Alegrazult›bbiye, sayfa: 745.
120
11. AMEA MUHAMMED FUZUL #A344C1
25/1/12 14:36
Page 121
34_Ali ibn ‹sa kehal, Alegrazult›bbiye, sayfa: 521(Tezkeretulkehalin’in içinde), Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 342, 655.
35_Abulkas›m ibn Abi sad›k, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 34,35,36, 38,40
36_Ustad Ahmet Ferruh, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 409, 416, 698, 701. Alegrazult›bbiye, sayfa: 376.
37_Tecrubiyyate tebibane Hindustan, Zahireye_Harezmflahi, sayfa: 317, 383, 682,
695.
Zahireye_Harezmflahi de süryani bir nushadan sözedilmifltir. Süryani nushada Hübül_belisan yerine Hübülban yaz›lm›flt›r. [14]
Zahireye_Harezmflahi de Hz. Süleymana ait bir ilaçtan söz edilmifltir. "Haz›m belad›r". Hekimler derler ki bunu Hz. Süleyman buyurmufltur. [15]
T›bbi konular hakk›nda Hz. Süleymana ait elyazmalar mevcuttur. Agiliye_Horasani "
Garabaddin" adl› kitab›nda göz nurunu artt›rmas› idd›a edilen göz sürmesi Hz. Süleyman'a ait oldu¤u biliniyor. Toplam olarak öyle görünüyor ki ilk as›rlarda baz› t›bbi ve veternerlik'le ilgili elyaz›lar› mevcutmufl veya haf›zalarda bulunuyormufl ve onlar›n da Hz.
Süleyman'a ait oldü¤ünü biliyorlarm›fllar, daha sonra bunlar› aç›p veya onlara daha fazla konu ekleyerek onlara elyazmalar› biçimi vermifllerdir. [16]
Sonuç:
Cürcani bütün t›bbi konular› yeni çal›flmalarla araflt›rm›flt›r. O t›bb›da tümevar›m
(wholestic) görüfl aç›s›ndan yararlanm›flt›r ve eski t›p metodlar›n› yeni çal›flmalarla biraraya getirmifltir ve Zahireye_Harezmflahi ve Alegrazult›bbiye de birçok Yunanl›, Rumlu,
‹ranl› ve ‹slam› t›p alan› yazarlar›ndan söz etmifltir bu nedenle Corcaninin kitaplar› bilim adamlar›n›n adlar›n›n söylenmesi ve kaynak bak›m›ndan çok de¤erlidirler ve bugün
tan›d›¤›m›z (A Comprehensive text book of Medicine) Corcaniden önce, hatta iki as›r
ondan önce de böyle bir kitap hiç bir ülkede yaz›lmam›flt›r.
Bugün özellikle avrupal›lar t›p ö¤rencilerinin ve hekimlerin de kullanmas› üzere, böyle bir kitab›n olmas›n› gerek duyup ve comprehensive kitab›ndan çok say›da bask› yapt›rm›fllard›r ve bu da 11 ve 12 as›r da yaflayan bu ünlü hekimin büyük iftiharat›ndand›r.
Bu makalede Corcaninin kulland›¤› kaynaklar ve bilim adamlar›n›n isimleri yaz›lm›flt›r, Ayr›ca Zahireye_ Harezmflahi de bir süryani nushadan sözedilmifltir. Cürcan› acaba
süryani dilini biliyor muydu?
Bunu araflt›rmak gerekir.
Kaynaklar:
1_Nire Nuri, Abdulhamid, Sahme erzeflmende iran der ferhange cahan, cilt 2, Tahran, intiflarate encomene asar ve mefahire ferhengi,1998.
2-Ameli, ellame seyyid cafer morteza, Adabe t›p ve pezeflki der islam ve mohteseri
az tarihe t›p , Tercüme latif Rafledi, Mugeddeme.
3-Nefisi, said, Tarihe Nazm ve Nasr der iran, Tahran, intiflarate forugi, cilt 2, 1954,
sayfa 727.
4-Brovn, Edvard,Tarihe Adebiyate ‹ran az Firdevsi ta sadi, Tercüme Golam hoseyn
sadri Afflar, intiflarate Morvarid, çape 3 cilt 1, 2008, sayfa: 243.
121
11. AMEA MUHAMMED FUZUL #A344C1
25/1/12 14:36
Page 122
5- Necm Abadi, Mahmut, Mahnameye cahan’e pezeflki, Tahran, flomare7, cilt2,
1948, sayfa: 36-37.
6-Corcani, seyyid ismail, Zahireye_Harezmflahi, çape Aksi az ruye nushaye hatti, Be
kuflefle Saidiye sircani, Tahran, intiflarate bonyad farhange iran, çap 1976,
Mogaddeme.
7-Algud, siril, Tarih’e pezeflkiye iran ve serzeminhaye helafete flargi, Tercümeye Dr.
Bahir fogani, intiflarate Amirkabir, çape 3, 2007, sayfa 273.
8-Kaynak 7. n›n ayn›s›, sayfa 413.
9-Kaynak 7. n›n ayn›s›.
10-Nizamiye Eruzi, Ahmet ibn ömer semergendi, çahar Makale, Teshis Muhammed
Gazvini, intiflarate Amir-kabir 1975, sayfa 112.
11-kaynak 6. n›n ayn›s›, Mukaddeme.
12- kaynak 6. n›n ayn›s›.
13-Corcani, seyyid ismail, Alegrazult›bbiye ve Elmebahisulelaiye, cilt 1- Tahkik ve
Tashis Hasan Taçbahfl, intiflarate daniflgahe Tahran ba hemkariye ferhengestane ulum, 2005.
14- Kaynak 6. n›n ayn›s›, sayfa 449.
15-Kaynak 6. n›n ayn›s›, sayfa 701.
Bu makalede ad› geçen hekim ve bilim adamlar›n›n özgeçmiflini araflt›rmak için afla¤›daki kitaplardan yararlan›lm›flt›r:
16-Taçbahfl, Hasan, Tarih’e dampezeflki ve pezeflkiye iran, cilt iran’e bastan, Tahran,
intiflarate daneflgahe Tahran, 1986.
17-Taçbahfl, Hasan, Tarih’e dampezeflki ve pezeflkiye iran, cilt 2, Dorane ‹slami,
Tahran, intiflarate daneflgahe Tahran, 1986.
18-Taçbahfl, Hasan,Tarih’e bimarestanhaye iran az Agaz ta asr, Tahran, çap’e1, intiflarate pejuheflgahe ulum’e insani ve motaleat’e ferhengi, 2000
19- Gefti-Ali ibn yusuf,Tarihulhokema, sayfa 80.
Özet :
‹ranl› seyyid ‹smail Corcani islamiyet döneminin meflhur t›b alimi 11 ve 12 as›rda)
nam› di¤er Zeynettin, dö¤um yeri corcan 1042 y›l›, 1136 y›l›nda Merv flehrinde vefat
etmifltir). ömrünün bir k›sm›n› ‹ran›n Horasan flehrinde ve di¤er k›sm›n› ise Harezm'de
Gotbettin Muhammed ‹bn Enufltekin ve onun o¤lu Ats›z Harezmflahin hizmetinde geçirmifltir (1156-1128), ayr›ca Harezm hastanesinin bafl hekimli¤i görevini de üstlenmifltir. O muhtalif ilim sahalar›n›n ustad› idi ve ‹bni Sinadan sonra ilk ilim adam›d›r ki
kendi eserlerinde bütün t›p konular›n› araflt›rm›fl ve onlar› kendi kitaplar›nda toplay›p
kalem'e alm›flt›r.
O 1110 y›l›nda Harezmflah saray›na giriyor ve en önemli eserini Harezm padiflah›
Gotbettin Muhammed'e sunup ve o eseri "Zahireye _Harezmflahi"Olarak adland›r›r. [1]
Corcani bu kitab› yazmas›yla, bir ilmi eseri yaratmakla beraber Farsça yaz›l›m›n Milli mektebini de kurdu ve en önemli t›bbi konular› çok genifl ve aç›k ve anlafl›l›r biçimde
ifllemifltir, öyleki Hekim Corcaninin kulland›¤› co¤u cümleler ve biçemler daha sonra
t›p aleminde kullan›lm›flt›r.
122