Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü

Sağlık ve Toplum Yıl:21 , Sayı: 1 Ocak-Mart 2011
MAKALELER / Articles
Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü
Nurse's Role in Patient Teaching
Belgin YILDIRIM1, Şükran ÖZKAHRAMAN2
ÖZET
SUMMARY
Dünya Sağlık Örgütü, sağlık alanındaki gelişmelere paralel olarak
etkili ve bütüncül bir bakım verilebilmesi için hastaların
hastalıkları konusunda bilgi sahibi olmalarının gerekliliğini kabul
edilmiştir. Hasta eğitimi; hasta bireyi komplikasyonlardan,
hastalığa eklenebilecek diğer sağlık sorunlarından korumayı,
hastanın potansiyeli doğrultusunda mümkün olan en kısa zamanda
fiziksel, psikolojik ve sosyal yaşamında kendi kendine yeterli
duruma gelmesine, var olan/olası sağlık sorunlarını giderecek,
sağlığı geliştirip sürdürecek davranış değişikliklerinin
kazanılmasına yardımcı olmayı amaçlayan eğitimdir. Ayrıca hasta
eğitimi hastaya istenilen, bilgi ve davranışı kazandırma ve
davranışlarında gerekli değişmeleri elde etme sürecidir. Hasta
eğitim süreci, sorunları değerlendirme, tanılama, sonucu tahmin
etme, planlama, uygulama ve sonucu değerlendirme
aşamalarından oluşmaktadır. Bu aşamalar birbirleriyle etkileşim
içindedir. Hasta eğitiminin gerçekleştirilmesinde temel öğe,
hastanın her aşamaya katılımının sağlanmasıdır. Hemşire bu
süreçte eğitimci rolü kapsamında danışman ve kaynak kişi olma
sorumluluğunu da üstlenmiştir. Bu makalede, hasta eğitimi
hakkında genel bilgi verilirken, hasta eğitiminin nasıl planlanacağı
ve uygulanacağı konusunda hemşirelere yol gösterilmesi
amaçlanmıştır.
World Health Organization has adopted necessary have the
knowledge about the patients of diseases for the holistic health care
and acting in parallel with the developments in the field of health.
Patient teaching is education that aims to help achieve changes will
continue to the develop of the health behavior, to overcome of the
existing/potential health problems, the patient as soon as possible in
line with the potential for physical psychological and social life to
become self-sufficient, complications of individual patients, other
health problems in disease protection can be added. In addition,
patient teaching is the process of acquiring the necessary changes
the behavior of patient desired and to gain knowledge, behavior.
Patient teaching process consists of stages that evaluation problem,
assessment, outcome identification, planning, implementation and
evaluation result. This stage interacts with each other. Patient and
his/her family's participation to education process is main element
inpatient education. The nurse takes charge of being adviser and
source person in educati on process. In this article provides general
information about patient education and guides how to plan patient
education and implemantation.
Anahtar Kelimeler:Hasta eğitimi, hasta eğitim süreci, hemşirelik,
sağlık eğitimi.
Key Words: Risky newborn, anxiety of mother, nursing
HASTA EĞİTİMİ
bir kitap yayınlamıştır. Bu kitap günümüzde de
geçerliliğini koruyan bilgilere sahiptir (Özden,
2003). 19. yüzyılın sonlarına kadar insanlar,
hastalandıklarında ailelerinden bakım alırlardı.
Dünyada 1960'ların sonu ve 70'lerin başında ilk
halk sağlığı hemşireleri hastaları, aileleri ve
toplumları sanitasyon-temizlik ve hasta bakımı
konularında eğitirlerdi. Bu nedenle bu dönem
hasta eğitim döneminin başlangıcı olarak kabul
edilmektedir (Özkan 2001).
İnsanlığın ilk günlerinden bu yana toplumda bazı
sağlık sorunları ve hastalıklar gözlenmiştir.
Bireyler dönemin teknolojisi ve bilgisi dahilinde
bu sorunlara çözüm yolları üretmeye çalışmışlardır. Tarihte hasta eğitimi çalışmasıyla ün yapan
kuruluş olan “Palermo Tıp Okulu” 1414 yılında
İtalya'da ilk defa şiirle sağlık kurallarını anlatan
1.Araş.Gör.Dr. Adnan Menderes Üniversitesi Aydın Sağlık
Yüksekokulu
2.Yrd.Doç.Dr. Süleyman Demirel Üniversitesi Sağlık Bilimleri
Fakültesi
Geçmişte hasta eğitimi terimi; sağlık eğitimi,
öğretim, bilgilendirme gibi terimlerle aynı amaç
7
Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü
için kullanılmıştır. Özer ve ark.nın aktardığına
göre; “Amerikan Aile Hekimleri Eğiticileri
Topluluğu” hasta eğitimini: "Sağlığı iyileştirmek
amacıyla hasta davranışlarını etkileyerek bilgi,
beceri ve tavırlarını değiştirmek" olarak tanımlamaktadır. Günümüzde sağlık alanındaki
gelişmelere paralel olarak etkili ve bütüncül bir
bakım verilebilmesi için hastaların hastalıkları
konusunda bilgi sahibi olmalarının gerekliliği
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından da kabul
edilmiştir (Özer ve ark, 2002; DSÖ. Patient
Education). DSÖ Avrupa Bölge Ofisi “Herkese
Sağlık Hedefleri”ne ulaşmada sağlık eğitiminin
önemine dikkat çekerek hemşirelerin birer sağlık
eğitimcisi olduğunu vurgulamış ve hemşirenin
sağlık eğitimi işlevleri içinde hasta ve ailesinin
eğitimine yer vermiştir ( DSÖ. Patient
Education). Resmi gazetede 19 Nisan 2011 günü
“Hemşirelik Yönetmeliğinde Değişiklik
Yapılmasına Dair Yönetmelik” adlı 27910 sayı
numarası ile yayınlanan yönetmelikte
hemşirelerin görev yetki ve sorumlulukları
belirlenmiştir. Buna göre hemşirelerin görev
yetki ve sorumlulukları hemşirelik bakımı, tıbbi
tanı ve tedavi planının uygulanmasına katılma,
eğitim ve danışmanlık olarak 3 gruba ayrılmıştır.
Yönetmeliğe göre hemşirelerin hastanın gelişim
düzeyi, öğrenme istekliliği, bilgilenme ihtiyacı,
kültürel yapısı ve inançlarını göz önüne alarak
sağlık eğitimini ve hasta eğitimini planlama
görevleri bulunmaktadır. Tüm bunlar
profesyonel hemşirenin eğitici rolünün öne
çıkmasına yol açmaktadır (Akçin, 2006;
Hemşirelik Kanunu, 2007; Hemşirelik
Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair
Yönetmelik, 2011). .
Görgülü, 2011);
•Sağlığın değeri hakkında birey ve toplumu
bilinçlendirmek,
•Sağlıkla ilgili doğru kararlar almalarını ve
sağlıklı yaşam biçimini oluşturacak
davranışlarını desteklemek,
•Sağlıklarını potansiyelleri doğrultusunda
geliştirmek,
•Hastanın optimum sağlığını ve bağımsızlığını
kazanmasına destek olmak,
•Bireylerin ve toplumun tüm sağlık
hizmetlerinden ve kuruluşlarından etkin biçimde
yararlanmasını desteklemek,
Hastanın evde bakımını sürdürmek,
•Bakımın kalitesini yükseltmek ve sağlık
hizmetlerinin maliyetini azaltmaktır
Günümüzde artık sağlık bakım hizmetlerinin
yapısı değişmekte, hastaların hastanede yatış
süreleri giderek kısalmakta, hasta ve ailesinin öz
bakımla ilgili sorumlulukları artmaktadır.
Böylece hasta ve ailesinin gerekli eğitimi
almalarını ve bu eğitimin sistematik, sorun
çözümleyici ve kaliteli bir şekilde yerine
getirilmesini zorunlu kılmaktadır (Coşkun ve
ark., 1993). Bu doğrultuda ele aldığımızda sağlık
eğitimi kapsamı içinde yer alan hasta eğitimi;
hastaya istenilen, bilgi ve davranışı kazandırma
ve hastanın davranışlarında gerekli değişmeleri
elde etme sürecidir. Profesyonel hemşirenin
eğitici rolü kapsamında yer alan hasta eğitimi,
hasta bireylere sağlıklı yaşam konusunda bilgi,
beceri, tutum, davranış ve alışkanlık kazandırmayı amaçlamaktadır (Yıldırım, 2010). Yakın
geçmişte hastalığın patofizyolojisi ve tedavisine
odaklanan hasta eğitimi, günümüzde hasta ve
ailesinin hastalığa yönelik bakımlarında,
hastalıklardan korunmada ve sağlıklarının
geliştirilmesinde daha fazla sorumluluk
üstlenerek bakım yönetimine katılmalarına
yoğunlaşmıştır. Bu doğrultuda ele aldığımızda
sağlık eğitimi kapsamında yer alan hasta eğitimi;
hasta bireyi komplikasyonlardan, hastalığa
eklenebilecek diğer sağlık sorunlarından
korumayı, hastanın potansiyeli doğrultusunda
mümkün olan en kısa zamanda fiziksel,
psikolojik ve sosyal yaşamında kendi kendine
yeterli duruma gelmesine, var olan/olası sağlık
sorunlarını giderecek, sağlığı geliştirip
sürdürecek davranış değişikliklerinin
kazanılmasına yardımcı olmayı amaçlayan
eğitimdir (Şenyuva, Taşocak, 2007). Bireyin
Sağlık eğitimi, profesyonel hemşirenin sağlık
kuruluşlarında ve uygulamalarında üstlenmiş
olduğu en önemli sorumluluklarındandır.
Hemşire sağlıklı/hasta bireylere sağlık eğitimi
verirken bireylere sağlıklı yaşam hakkında bilgi,
tutum, davranış ve alışkanlık kazandırmayı
amaçlamaktadır (Coşkun ve ark., 1993; Taşocak,
2003). Sağlık eğitimi, sağlıkla ilgili sorunların
giderilip sağlığın geliştirilmesi ve bireyin sağlıklı
yaşamını destekleyecek olan davranış değişikliklerini kazanmasını sağlayan dinamik bir süreçtir
(Coşkun ve ark., 1993). Sağlığın geliştirilmesinde, korunmasında ve yükseltilmesinde bir
yöntem olarak işlevini sürdüren sağlık eğitiminin
temel amaçları (Coşkun ve ark., 1993; Ulusoy,
8
Sağlık ve Toplum Yıl:21 , Sayı: 1 Ocak-Mart 2011
hastalığına yönelik eğitilmesi hemşireliğin
işlevlerinden birisidir ve kronik hastalıklarda
tedavinin vazgeçilmez unsurudur. Hastanın
eğitimi, hastanın memnuniyeti ve kaliteli
bakımın fark edilebilmesi için bir göstergedir
(Avşar, 2006). Bireyin hastalığının hangi türü
olursa olsun, günlük yaşam aktivitelerini
yeterince yapamayışı, hareketlerinde güçsüzlük,
hastalık semptomlarının varlığının sıklığı,
fiziksel iyilik halinde bozulma ve yaşam
kalitesinin etkilenmesine neden olmaktadır.
Hasta eğitimi disiplinlerarası bir ekip çalışmasını
gerektirir. Hemşireler sağlık ekibi içerisinde,
hastaların fiziksel ve ruhsal iyi oluş halinin
devamından sorumlu, hastalara bilgi sağlamada
ve danışmanlık yapmada anahtar kişilerden
biridir. Bu nedenle hemşirelik mesleği üyelerinin
eğitimci rollerinin bilincinde olarak
sorumluluklarını üstlenmeleri ve yaşama
geçirmeleri oldukça önemlidir. (Avşar, 2006;
Atak, 2006; Kaya, 2009).
Hasta eğitim süreci aynı zamanda bir problem
çözme süreci, doğal olarak öğretme-öğrenme ve
hemşirelik süreciyle bütünleşmektedir. Bu
nedenle de bireyin hastalığına yönelik eğitim
uygulanırken, hemşirelik sürecinden yararlanılır.
Bu süreç öğrenme gereksinimlerinin
belirlenmesi amacıyla veri toplama, tanı koyma,
planlama, uygulama, değerlendirme ve
kaydetme aşamalarından oluşmaktadır
(Yıldırım, 2010).
HASTA EĞİTİM SÜRECİ
Hasta eğitim sürecinin aşamaları hemşirelik
sürecinin basamakları ile benzerdir. Hasta
eğitimi, bireyin tanı ve tedavisini anlamasına,
kendi bakımına aktif katılmasına, hastalığı ile
ilgili güçsüzlük duygularından kurtulmasına
yardım eder. Amaç, hastanın davranışlarında ve
tutumlarında etkili ve gözlenebilir değişimlere
ulaşmaktır. Bu süreç yalnızca hastanede
yatmakla sınırlı değildir, taburcu olduktan
sonraki dönemi de kapsamaktadır. Hasta eğitimi
süreci sağlık durumunun nasıl iyileştirilmesi,
sürdürülmesi ya da geliştirilmesi gerektiğinin
öğrenilmesine yarayan, amaçlı devam eden
eylemler anlamına gelir (Ertem, 2008). Hasta
eğitim süreci, birbirini izleyen ve birbirleriyle
etkileşim içinde olan sorunları değerlendirme,
tanılama, sonucu tahmin etme, planlama,
uygulama ve sonucu değerlendirmedir (Lipe,
Beasley, 2004; Yıldırım, 2010; Yıldırım,
Özkahraman, 2011c).
Konuyla ilgili literatür incelendiğinde, hasta
eğitiminde bazı problemler yaşandığı göze
çarpmaktadır. Ulusal ve uluslararası kuruluşların
hasta eğitiminin önemine dikkat çekmesine
rağmen istenilen düzeyde değildir.( Akçin, 2006;
Atak, 2006; Avşar, 2006). İlgili araştırmalarda
hastaların büyük bir kısmının eğitim almadığı,
alanların bir kısmının da sistematik ve planlı
olmayan bir eğitimden söz ettikleri
görülmektedir (Tel, Akdemir, 1998; Akgün,
Taşocak, 2006; Kaya, 2009).
Ülkemizde hasta eğitimi konusunda örnek olacak
nitelikte bazı kurumların olduğu, ancak bunların
sınırlı sayıda ve akreditasyon çalışmaları içinde
olan kurumlar olduğu da göz ardı edilmemelidir.
Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi, sağlık
bakımını bir araya getiren hasta eğitimi çok
boyutlu ve karmaşık bir yapıya sahip olan insana
odaklanmış olup, ilgili etkinlikler bu konuda
yeterliğe ulaşmış profesyoneller tarafından
eğitim süreci doğrultusunda gerçekleştirilmelidir. Hasta eğitimi etkinliklerinin bir felsefe
ya da yaklaşıma temellendirilmesi gerekmektedir. Hasta eğitiminde yaygın olarak kullanılan
çağdaş yaklaşımda hemşire, hasta ve ailesi ile
işbirliği içindedir, hasta ve ailesi eğitim sürecine
aktif biçimde katılarak hastalıkla optimum
düzeyde yaşamasını öğrenmektedir (Donavan ve
ark., 2007; Rizzo ve ark., 2007; Kaya, 2009).
Sorunları Değerlendirme: Sorunları
değerlendirme basamağı hemşirelik sürecinin ilk
basamağıdır. Hemşire hastanın gereksinimlerinin
neler olduğunu bu basamakta belirlemeye çalışır.
Hastanın öğrenme gereksinimlerinin saptanması,
eğitimin içeriğinin belirlenmesinde rol oynar.
Eğitim başlamadan önce veriler toplanmalıdır.
Eğitim yapılacak konunun sağlıklı/hasta bireye
mi yoksa gruba mı verileceği belirlenmelidir.
Eğitim verilecek hasta ise, eğitici hastanın
öğrenme ihtiyacını, öğrenme özelliğini,
öğrenmedeki stil tercihini ve hastanın okuma
yazma bilip bilmediğini öğrenmelidir (Yıldırım,
2010).
Hemşireler çoğu zaman hastaların bir öğrenme
stili olduğunun farkında değillerdir. Hemşire
hasta eğitimini yapmadan önce hastanın öğrenme
9
Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü
sitilini göz önüne alarak eğitimini planlamalıdır.
Dört temel öğrenme stili vardır (Ertem, 2008).
Bunlar;
•Görsel öğrenme; yazı tahtasını ve notları
okuyarak
•Görsel, işitsel öğrenme; video, resim, harita vb
bakarak
•Bir yetkili eşliğinde öğrenme; konuşma, ders
alma, grup tartışması vb. ile
•Dokunsal, hareketli öğrenme; öğreticiyi tercih
ederek fiziksel hareketle, el kol hareketleri ile
öğrenmeyi tercih ederler.
Hemşire veri toplama aşamasında hasta ve
ailesinden (Yıldırım, 2010);
•Öğrenme isteği ve yeterliliğine,
•Fiziksel tepkilerine (ağrı, yüksek ateş, bulantıkusma, uyku bozuklukları)
•Emosyonel tepkilerine (anksiyete, öfke, korku,
endişe)
•Hastalığa adaptasyon/uyum düzeyine
•Bilişsel, psikomotor, duyuşsal gelişim düzeyine
•Hastalık sorunları hakkındaki bilgi düzeyine
•Hastalıkla ilgili geçmiş deneyimlerine
•Sosyokültürel yapısına
•Sağlık inancına
•Hasta ve ailesinin öğrenme stillerine
•Destek alabileceği kişi ve kuruluşlara
•Yaşamdan beklentilerine vb. ilişkin veriler
toplar
için bireyden beklenen bilgi düzeyi ile bireyin
bildikleri arasındaki farktır (Ertem, 2011).
Formüle etmek gerekirse;
Bilmesi gerekenler – Bildikleri= Bilgi
gereksinimi
Ta n ı l a m a a ş a m a s ı , h a s t a n ı n b i l g i
gereksinimlerine yönelik olarak öğrenme
hazırlıkları ile ilgili bilginin, sistematik bir
şekilde toplanmasıdır. Hemşire bu aşamada,
öğrenmeye yönelik olarak toplanan verileri
çözümleyip, yorumlayıp, değerlendirerek
hastanın öğrenme gereksinimlerinin neler
olduğunu saptar ve toplanan verilerin analizi ile
üç öğrenme alanını dikkate alarak hemşirelik
tanılarını belirler (Yıldırım, 2010). Öğrenme
alanları (bilişsel, duyuşsal ve psikomotor alan)
dikkate alınarak belirlenen ve hastanın öğrenme
gereksinimlerini belirten hemşirelik tanıları,
ilgili hemşirelik kuruluşlarının (NANDA vb.)
önerisi doğrultusunda bilgi eksikliği olarak ifade
edilmektedir. Örneğin; bilişsel alan; hastanın
kullanacağı ilaçların yan etkilerinin sıralaması,
duyuşsal alan; hastanın ameliyat sonrası protez
kullanmayı kabul etmesi, psikomotor alan;
hastanın insülün enjeksiyonunu doğru şekilde
yapmasıdır (Birol, 2004).
Öğrenilen bir davranışın birden fazla öğrenme
alanı ile ilgili olabileceği ve davranışın baskın
olan niteliğine göre bilişsel, duyuşsal ve
psikomotor alan olarak isimlendirilebileceği
unutulmamalıdır. Örneğin; “Annenin bebeğinin
göbek bakımını doğru şekilde yapması”
psikomotor alan ağırlıklı bir hedef olmakla
birlikte, “annenin göbek bakımını nasıl
yapacağını bilmesi” açısından bilişsel “göbek
bakımının önemine inanması” ise duyuşsal
alanlarla da ilgili bir hedeftir. Ayrıca sağlık
sorunlarının sıklıkla eğitim eksikliğinden
kaynaklandığı ve çözümü için bu eksikliğin
giderilmesinin zorunlu olduğu unutulmamalıdır
(Şenyuva, Taşocak, 2007; Yıldırım, 2010).
Sorunların değerlendirilmesi diğer bir deyişle
verilerin sistematik olarak toplanabilmesi için
hastalıkların özelliklerini dikkatli olarak
düzenlenmiş formlar kullanılmalıdır (Şenyuva,
Taşocak, 2007). Örneğin; hemşire hastanın bilgi
eksikliğinin birincil problem olduğunu
düşünüyorsa bunu kendisine düşündüren nedeni
ve belirtileri de ortaya koymalıdır. Annenin
bebeği için ek besinlere geçmesinde bilgi
yetersizliği ve tecrübesizliği, potansiyel veya
mevcut pek çok problem yaratabilir. Anne
bebeğine ek besin verirken strese girmesi,
bebeğin yetersiz tartı artışı veya beslenmeden
sonra kusması ek besinlere geçme ilgili bir bilgi
yetersizliğinin belirtileri olabilir (Lipe, Beasley,
2004; Yıldırım, 2010).
Sonucu Tahmin Etme: Hemşirelikte sonucu
tahmin etme basamağı, planlı eğitime geçiş
basamağı olup sistematik düşünmeyi gerektirir.
Sonucu tahmin etme basamağı; hasta
sonuçlarının sınıflandırılmasının ölçülebilmesi,
gerçekçi ve başarılı hasta sonuçlarının
oluşturulması ayrıca hasta gereksinimlerinin
toplanarak hasta ile birlikte karar verilmesidir.
Ta n ı l a m a : B u a ş a m a d a h a s t a n ı n
gereksinimlerinin neler olduğunu belirlemeye
çalışır. Çünkü öğrenme gereksinimlerinin
saptanması, eğitim içeriğinin belirlenmesinde rol
oynar. Eğitim gereksinimi; sağlığı sürdürmek
10
Sağlık ve Toplum Yıl:21 , Sayı: 1 Ocak-Mart 2011
Örneğin; Pazartesi gününden Cuma gününe
kadar hastanın kendi kendine insülin
yapabilmesi, hastanın bir hafta boyunca diyetine
dikkat ederek açlık kan şekerinin 100'ün üstüne
çıkmaması olabilir. Değerlendirme bölümünü
yapabilmek için bu seçeneği açık olarak yazmak
çok önemlidir. Eğer bu basamak karmaşık hale
gelirse değerlendirme basamağı tam
yapılamayabilir. Bu nedenle hedefler eğitim
planı için gereklidir ve olamazsa olmazlardandır
(Lipe, Beasley, 2004; Yıldırım, 2010; Yıldırım,
Özkahraman, 2011b).
becerilerini, yaratıcılığını ve geçmiş
deneyimlerini kullanır. Eleştirel düşünme ile
ilgili analitik düşünmenin kullanıldığı en iyi
yaklaşımdır. Örneğin; hemşire eğitim yapılacak
odanın ısısı, havalandırması, güneş ışığını alması
vb yönünden kontrol eder. Hastayı ya da küçük
grup hastaların eğitime motive olması için ikram
vb girişimler yapılabilir (Van, Wynen, 1997;
Taşocak, 2003; Lipe, Beasley, 2004; Yıldırım,
Özkahraman, 2011; Yıldırım, 2011). Ayrıca;
hasta eğitimi için bilgi toplanacak yazılı
kaynakların yanı sıra kullanılacak görsel araçlar,
posterler, broşürler, eğitime katkısı olacak diğer
kişiler de kaynak oluşturur. Kaynakların
yeterliliği doğrudan eğitimin başarısını etkiler.
Eğitimin ilgi çekici olması, eğitim sonuçlarının
kalıcı olması, eğitim süresinin daha kısaltılması
için eğitim araç ve gereçlerinin kullanılması
gereklidir. Özellikle görsel araçlar kullanılırken,
aracın hasta tarafından rahatça görülebilir
olmasına, resim kullanılacaksa resmin doğru
yorumlanmasına, anlatımla aracın uyumlu
olmasına, bilgi aktarımının çok hızlı olmamasına
dikkat etmek gereklidir. Bilindiği üzre, eğitim
araç gereçleri çok çeşitlidir. Çoğunlukla
kullanılan objeler, modeller, resim dizileri, telli
kitaplar, yazı tahtası, posterler, manyetik tahtalar,
slayt makinesi, tepegöz'dür. Son yıllarda eğitim
teknolojisinin gelişmesi ile elektronik yansıtıcı
(barkovizyon) yardımıyla slayt serileri kullanımı
yaygınlaşmıştır (Sönmez, 1991; Hesapçıoğlu,
1994; Ertem, 2008; Yıldırım, 2010).
Planlama: Hasta eğitiminin başarılı
gerçekleştirilebilmesi için dikkatli bir planlama
çok önemlidir. Eğitim yapılacağı planlanan
hastayla ilgili eğitimin süresi, hedefleri,
yöntemleri, kullanılacak araç gerecin
planlanması gerekir. Yapılacak eğitimin süresi 20
dakikayı geçmemelidir. Örneğin;
hastalara
glikometre cihazı ile şeker ölçümü öğretilecek
olabilir. Hemşire bu küçük hasta grubu ile birlikte
şeker ölçümü eğitimini yapabilir. Hastaların
özellikleri birbirleri ile benzerlik gösteriyorsa ya
da göstermiyorsa hastalar birbirleri ile
deneyimlerini paylaşarak öğrenmelerini
hızlandırabilirler. Her hastanın öğrenmede
kullandığı materyaller farklı olabilir. Bu nedenle
hastanın öğrenmede kullandığı materyallerde bir
problem olup olmadığının kontrolü bu aşamada
önemlidir. Hasta eğitiminde hastaya ne verilmek
isteniyorsa onun verilmesi önemlidir. Hastayı
fazla bilgi ile kafasını karıştırmanın anlamı
yoktur. Basit, açık ve kısa cümlelerle anlatılması
ve hastanın düzeyine inilmesi çok önemlidir. Bu
basamakta hemşire bunları da göz önüne
almalıdır (Van, Wynen, 1997; Lipe, Beasley,
2004; Yıldırım, 2010; Özkahraman, Yıldırım,
2011; Yıldırım, Özkahraman, 2011a).
Hemşire hasta eğitimini hastanın ve kendisinin
yaşam deneyimlerden yararlanarak uygulamaktadır (Ertem, 2011). Önceki deneyimler, özellikle
yetişkin eğitiminde önemli yer tutar. Deneyimler
bazen mevcut durumu daha fazla kontrol etmeyi,
bazen yaşanılan durumdan hoşnutsuzluğu
getirebilir. Olumlu deneyimler olumlu
öğrenmeleri getirir. Hemşire, eğitim sırasında
deneyimleri mutlaka sorgulamalıdır (Ertem,
2008). Bu konuda dikkate alınacak iki temel ilke
vardır;
Uygulama: Hasta eğitiminin uygulama aşaması,
planlanmış olan öğretim etkinliklerinin hasta ve
ailesinin öğrenmesini destekleyecek nitelikte
uygulamaya geçirilmesini kapsar. Hasta eğitim
sürecinin uygulama aşaması, hemşirenin bireysel
yaklaşım ve uygun öğretim yöntemlerinin
kullanması ile gerçekleşir. Hemşire, uygulama
aşamasında belirlediği hedefe yönelik olarak,
uygun araç ve gereçleri sağlayarak eğitimin
sağlıklı/hasta bireye aktarılmasını sağlar. Hasta
eğitimi, hemşirelik bakımının önemli bir
parçasıdır Hemşire bu aşamada eleştirel düşünme
•Birey önceki deneyimleri rehberliğinde yeni
sorunları çözer. Deneyimleri zengin olan
bireylerde yeni öğrenmeler daha kolay olur.
Çocuklar öğrenirken çoğunlukla bir modeli
örnek alırken, yetişkinler sorun çözme yoluyla
öğrenmeyi daha fazla kullanırlar.
•Öğrenme basitten karmaşığa doğru gerçekleşir.
11
Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü
Basit deneyimler karmaşık deneyimler için alt
yapı oluşturur (Birol, 2004).
kontrol edilir. Ayrıca yapılan eğitimde, eğitim
programında, kullanılan araç- gerecin etkinliğini
ve eğitimi yapan eğitici de kendini
değerlendirmiş olur. Hastaya verilen eğitimin
etkin olup olmadığı yönünde olumlu ya da
olumsuz bir yargıya varıldığı aşamadır (Yıldırım,
2010). Örneğin; hemşirenin hastanın ayak
bakımı ile ilgili yaptığı eğitimin anlaşılırlığını
sorar. Tekrar etmemi istediğiniz bölüm var mı?
Uyguladığım bu bakımdan ne anladınız? vb.
sorular sorabilir. Üç öğrenme alanından (Bilişsel,
Duyuşsal, Psikomotor) biri için geliştirilen
eğitimin değerlendirmesi de yine bu alanlara
yönelik olarak yapılmalıdır (Lipe, Beasley,
2004). Sonucu değerlendirmede gözlem,
görüşme, yazılı-sözlü test gibi birçok yöntemden
yararlanılabilir. Ancak doğru kararların
alınabilmesi için kullanılacak değerlendirme
yöntemlerinin geçerli ve güvenilir olması
gerektiği unutulmamalıdır (Şenyuva, Taşocak,
2007).
Hemşire, farklı değer ve inançları olan birey için
eğitim planlarken aşağıdaki uygulamaları
yapabilir;
•Hastanın değer ve inançlarını açık uçlu sorularla
tartışarak belirlemelidir
•Hastanın hangi sağlık sorunu ile ilgili eğitimin
öncelikli olduğunu belirlemelidir
•Sorunun gerçekçi çözümü için hasta ve ailesinin
çözümünün birer parçası olmasını sağlamalıdır
•Yardım için geliştirdiği eğitim amaçlarını
hastanın sağlık davranışlarına odaklamalıdır
•İnançları ve değerleri değiştirmenin uzun bir
süreç aldığını anımsamalıdır
•İnsanın sağlık davranışını etkileyen faktörleri ve
hastanın geldiği kültürün özelliklerini iyi
tanılamalıdır (Ertem, 2008).
•Ek olarak eğitimin uygulanması sırasında
hemşire;
•Hastayla göz teması kurmaya
•Önceden eğitimini yapacağı konuya iyi
hazırlanmaya
•Açık anlatımla, hastanın anlayacağı dilde
konuşmaya
•Yeterince yüksek sesli konuşmaya
•Hastayı yeterince soru sormayı teşvik etmeye
•Başlıklar arasındaki geçişlere uygun şekilde
yapmaya
•Konuları mantık sırasına dizmeye
•Konulara genelden özele, basitten karmaşığa
dizmeye
•Geri bildirim vermeye
•Görsel araçların hasta tarafından rahat
görülecek şekilde yerleştirilmiş olmasına
•Eğitim ortamında dikkat dağıtacak objelerin
olmamasına
•Direktiflerin açık ve net olmasına
•Sabırlı olmaya dikkat etmelidir (Varış, 1994).
Hasta Eğitiminin Dokümantasyonu ve
Kaydedilmesi: Hasta eğitimi hemşirenin temel
sorumluluklarından olduğu için kaydedilmesi
zorunludur. Hasta eğitimi, sıklıkla informal
olarak gerçekleştirildiğinden, bunların
k a y d e d i l m e s i o l d u k ç a g ü ç t ü r. A n c a k
hasta/sağlıklı bireyin eğitimi temel hemşirelik
rolleri ve sorumlulukları arasında yer almaktadır.
Özellikle formal eğitim girişimleri; ilgili
standartlar, kurumun politikaları ve hasta eğitimi
süreci doğrultusunda kaydedilmelidir. Kayıtlar;
doğru açıklayıcı ve eksiksiz olmalı, sürecin her
aşamasını kapsamalıdır. Kayıtlarda; veri toplama
yolları, eğitim verilecek hasta ya da grup, ilgili
hemşirelik tanısı, içerik, öğretim hedefleri,
öğretim yöntemleri, öğretimin süresi, kullanılan
araç ve gereç, kaynaklar, değerlendirme yolları
ve sonuçlar belirtilmelidir (Taşocak, 2003;
Kaya, 2009).
Sonucu Değerlendirme: Sonucu değerlendirme
basamağı hasta eğitiminin ayrılmaz bir
parçasıdır. Hemşirelik sürecinin son aşaması
olarak ele alınmalıdır. Hasta eğitim sürecinin
başlangıcından son aşamasına kadar sürekli ve
sistematik biçimde gerçekleştirilmelidir
(Taşocak, 2007; Kaya, 2009). Hasta eğitimini
değerlendirmeden karar vermek olanaksızdır. Bu
basamakta hasta eğitimi tek tek
değerlendirilmelidir. Başka bir deyişle; yapılan
eğitimin arzu edilen sonuca ulaşıp ulaşılmadığı
Sonuç olarak, hasta eğitimi etkinliklerinin eğitim
hizmetleri yoluyla sürekli olarak geliştirilmesi
zorunludur. Gerekli olan bu misyonun ülke
sağlığındaki öneminin kavranması ilgili politika,
yasa, standart ve düzenlemelerin hazırlanarak
uygulanmalıdır. Bu standartlar sürekli
değerlendirilip gerekli düzenlemeler ve
düzeltmeler yapılmalıdır. Sağlık hizmetlerinde
en büyük gruba sahip olan ve hasta haklarını
savunmaya temel değerleri arasında yer veren
12
Sağlık ve Toplum Yıl:21 , Sayı: 1 Ocak-Mart 2011
hemşireler ise, bu sürecin içinde etkin şekilde yer
alarak profesyonel sorumluluklarını yerine
getirmeli, değişmeli, değiştirmeli ve sürekli
gelişmelidir (Şenyuva, Taşocak, 2007; Yıldırım,
2010).
Hastanın önceki eğitim deneyimleri ve genel
yaşam deneyimleri hastanın öğrenmesini etkiler
(Varış, 1994; Yıldırım, 2010).
KAYNAKLAR
HASTA EĞİTİMİNDE ENGELLER
Akçin, E, Yataklı Tedavi Kurumlarında Hasta Eğitimine
Yönelik Hemşirelik Etkinlikleri. İstanbul Üniversitesi
Florance Nightingale Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi,
2006; 14(57): 109-22.
Akgün, K.M, Taşocak, G, Juvenil Romatoid Artritli Çocuk
Ailelerinin Eğitim Gereksinimleri. Hemşirelik Forumu
Dergisi, 2006; 41-7.
Atak, N, Hasta Eğitiminin Hastaların Bilgi Düzeyi ve
Kendini Yönetme Becerileri ile Hastalığa Yönelik
Tutumlarına Etkisi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Enstitüsü Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Eğitim
Programları ve Öğretim Bilim Dalı Program Geliştirme
Programı, Yüksek lisans Tezi, Ankara, 2006.
Avşar, G, Klinik Hemşirelerinin Uyguladıkları Hasta
Eğitiminin Değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi Sağlık
Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Esasları Ananbilim Dalı,
Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2006.
Birol, L, Hemşirelik Süreci. 4. Baskı, Etki Matbaacılık
Yayıncılık, İzmir, 2004.
Coşkun, A, Dağ, H, Çetinbağ, H, Keskin, M, Arslan, N,
Uygulayıcı Rol Üstlenen Hemşirelerin Hizmetlerinde Yer
Alması Gereken Hemşirelik İşlevleri Hakkındaki Bilgi
Durumları ve Uygulama Biçimlerinin Araştırılması.
Hemşirelik Bülteni, 1993; 7(29): 55–62.
Donavan, H.S, Ward, S.E, Song, M.K, Heidrich, S.M,
Gunnarsdottir, S, Phillips, C.M, An Update on The
Representational Approach to Patient Education. Journal of
Nursing Scholarsh, 2007; 39(3), 259-265.
DSÖ. Patient Education Erişim Tarihi 07.11.2011.
http://search.who.int/search?q=patient+education&ie=utf
8&site=default_collection&client=_en&proxystylesheet=
_en&output=xml_no_dtd&oe=utf8
Ertem, Ü.T, Eğitim ve Öğrenme. Ay, F.A. (Eds.). Sağlık
Uygulamalarında Temel Kavramlar ve Beceriler, , Nobel
Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2011; 140-151.
Ertem, Ü.T, Mesleki Temel Kavramlar, Ay, F.A. (Eds.). Temel
Hemşirelik: Kavramlar, İlkeler, Uygulamalar, 2. Baskı,
İstanbul Medikal Yayıncılık, İstanbul, 2008; 99–108.
Hemşirelik Kanunu. No.6283. Madde 4 (Değişen Kanun No.
5634). Resmi Gazete 02.05.2007/26510.
Hemşirelik Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair
Yönetmelik. Resmi Gazete 19 Nisan 2011/27910. Erişim
tarihi: 20 Ağustos 2011.
http://www.turkhemsirelerdernegi.org.tr/anasayfaicerik/degerli-meslektaslarimiz.aspx
Hesapçıoğlu, M, Öğretim İlke ve Yöntemleri. 4. Baskı, Meta
Basım, İstanbul, 1994.
Kaya, H., Sağlık Hizmetlerinde Hasta Eğitiminin ve
Hemşirenin Sorumlulukları. Türkiye Klinikleri Journal of
Nursing Science, 2009; 1(1), 19-23.
Lipe, S, Beasley, S, Critical Thinking in Nursing A Cognitive
Skills Workbook. Lıppıncott Wıllıams & Wılkıns United
States of America, 2004; 171-194.
Özden, M, Sağlık Eğitimi Ders Kitabı. 2. Baskı. Pozitif
Tasarım Yayıncılık, Feryal Matbaası, Ankara, 2003; 38–41,
50–64, 111–118.
Bireyler belli bir öğrenme potansiyeli ile doğarlar
ve bu potansiyel uygun koşullarda bireyin ne
kadar gelişebileceğini belirlemektedir.
Çalışmalar fiziksel olanaklar ve sosyal ilişkilerin
zengin olduğu bir çevrede yaşayan bireyin daha
kolay öğrenebildiğini ortaya koymuştur (Ertem,
2008). Hastanın eğitimini etkileyen, içsel ve
dışsal birçok değişken vardır. Bunlar;
İçsel faktörler: Anksiyete, depresyon, kayıp,
kriz, hasta rolüne teslim olma ya da olmama,
entelektüel beceriler, bireyin eğitim ve dili
kullanma seviyesi, değerler, güdülenme,
alışkanlıklar, hastanın hali hazırdaki durumu,
zeka, yaş vb sayılabilir.
Dışsal faktörler: Hastanın kendisi tarafından
kontrol edilemeyen, eğitimin yapıldığı çevre ile
ilgili faktörlerdir. Çevre eğitimin zamanı, eğitim
metodu, eğitim amaçlı kullanılan materyaller,
eğiticinin nitelikleri dış faktörler olarak
sayılabilir (Ertem, 2008).
Hastaların eğitimini yalnızca içsel ve dışsal
değişkenler etkilemez. Bunun yanı sıra fiziksel
isteklilikleri, emosyonel isteklilikleri, tecrübeye
dayalı isteklilikleri etkilemektedir. Fizik
isteklilik, hastanın fizik olarak hazır olan
öğrenme yeteneğidir. Akut ağrısı olan bir hasta
ağrıya odaklanmış olduğundan öğrenmeye
konsantre olamaz. Emosyonel isteklilik, hastanın
öğrenmeye motivasyonunu kapsar. Birey
hastalığını kabulleninceye kadar öğrenmeye
motive edilemeyebilir. Bununla beraber,
öğrenmeye emosyonel olarak hazır olmak için
hastayı beklemek her zaman doğru olmayabilir.
Bu durumda hastanın motivasyonu hemşire
tarafından uyarılmadıkça hastadan öğrenmek
için hiç çaba gelmeyebilir. Hastalık ve hastalığın
tedavisi anksiyete ve stres ile birliktedir. Hastanın
hastalığına karşı reaksiyonlarını tanıyan hemşire
anksiyeteyi hafifletmek ve öğrenmeye motive
etmek için basit açıklamalarda bulunur. Öğrenme
de normalde hafif anksiyeteye neden olur. Fakat
bu anksiyete genellikle motive edici ve yararlı bir
faktördür. Öğrenme için tecrübesel isteklilik
hastanın geçmiş deneyimlerine işaret eder.
13
Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü
Özer, C, Şahin, E.M, Dağdeviren, N, Aktürk, Z, Birinci
Basamakta Hasta Eğitimi. Sted, 2002; 11(1): 11-14.
Özkan, S, Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü. İçinde:
I.Uluslararası ve V. Ulusal Hemşirelik Eğitimi Kongre
Kitabı, 2001; 275–302
Rizzo, M, Migneco, A, Mansueto, P, Tringali, G, Lorenzo, G,
Rini, G.B, Therapeutic Patient Education in Oncology:
Pedagogical Notions for Women's Health and Prevention.
:Eur J. Cancer Care, 2007; 16(1), 9-11.
Sönmez, V, Program Geliştirmede Öğretmen El Kitabı. 6.
Baskı, PEGEM Personel Geliştirme Merkezi Yayınları,
Yayın No: 12, 1991.
Şenyuva, E, Taşocak, G, Hemşirelerin Hasta Eğitimi
Etkinlikleri ve Hasta Eğitim Süreci. İstanbul Üniversitesi
Florance Nightingale Hemşirelik Dergisi, 2007; 15(59):
100-106.
Taşocak, G, Hasta Eğitimi. İstanbul Üniversitesi Basım ve
Yayınevi Müdürlüğü, 2003.
Tel, H, Akdemir, N, KOAH'lı Hastalara Uygulanan Planlı
Hasta Öğretiminin Ve Hasta İzleminin Hastaların
Hastalıkla Başetme Durumlarına Etkisi. Cumhuriyet
Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 1998;
2(2):44-52.
Ulusoy, M.F, Görgülü, S, Hemşirelik Esasları Temel Kuram,
Kavram, İlke ve Yöntemleri. 5. Baskı. 72 TDFO Ltd. Şti.,
Ankara, 2001; 8–9.
Van Wynen, E.A, İnformation Processing Styles: One Size
doesn't Fit All. Nurse Educator, 1997; 22(5): 10-23.
Varış, F, Eğitim Bilimine Giriş. Alkım Yayıncılık, Ankara,
1994.
Yıldırım, B, Özkahraman, Ş, Hemşirelikte Eleştirel
Düşünme ve Eğitimi. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim
ve Sanatı Dergisi, 2011; 4(1): 155-160.
Yıldırım, Ö.B, “Sağlık Profesyonellerinde Eleştirel
Düşünme”. Ay F.A. (Eds), Sağlık Uygulamalarında Temel
Kavramlar ve Beceriler, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul,
2011; 106-115.
Yıldırım, Ö.B, Hemşirelikte Eleştirel Düşünme Uygulamalı
Yaklaşım. Özsoy, S.A. (Eds), Altuğ Tuna Matbaacılık, Aydın,
2010; 41-53.
Yıldırım, B. Özkahraman, Ş. Critical Thinking in Nursing
Process and Education ,International Journal of
Humanities and Social Science, 2011a, 1(13): 257-262.
Özkahraman, Ş, Yıldırım, B. An Overview of Critical
Thinking in Nursing and Education ,American International
Journal of Contemporary Research, 2011, 1(2): 190-196.
Yıldırım, B, Özkahraman, Ş. Critical Thinking Theory and
Nursing Education. International Journal of Humanities
and Social Science, 2011b, 1(17): 176-185.
Yıldırım, B, Özkahraman, Ş. Critical Thinking in Nursing
and Learning Styles. International Journal of Humanities
and Social Science, 2011c, 1(18): 127-133.
14