Hayata Hazir Gencler

Transkript

12/21/05
10:17 AM
Page 3
HAYATA HAZIR
GENÇLER YET‹fiT‹RMEK
Dr. Mel Levine
Çeviri
Zeliha Babayi¤it
12/21/05
10:17 AM
Page 4
BOYNER YAYINLARI
Eski Büyükdere Caddesi, Park Plaza 22, Maslak- ‹stanbul
Tel: (212) 345 09 00
e-mail: [email protected]
Boyner Yay›nlar›’n›n izni olmaks›z›n
k›smen veya tamamen iktibas edilemez
Türkçe yay›n haklar› Akçal› Telif Haklar› Ajans›
taraf›ndan sa¤lanm›flt›r.
Orjinal Ad›: Ready or Not, Here Life Comes
Copyrihgt©2005 Simon &Schuster
by Learning Ways, Inc.
1. Bas›m: Kas›m 2005 ‹stanbul
ISBN: 975-7004-49-9
ÇEV‹REN: Zeliha Babayi¤it
Genel Yay›n Yönetmeni: Gülflen Heper
Kapak: Rafineri Reklamc›l›k
Dizgi, Bask› ve Cilt: Altan Matbaa Ltd.
12/21/05
10:17 AM
Page 5
Bir Uzman Psikolog gözüyle doland›m kitab›n her sat›r›nda... Uygun yerlerde elimden geldi¤ince katk›da bulunmaya çal›flt›m.
Ebeveynler için müthifl bir yol gösterici, destekleyici... Yeni
yetiflkinler içinse kendilerini bulma, cevab›n› bilemedikleri sorular› yan›tlama, yaflamak istedikleri hayat› keflfetme f›rsat› bu
kitap.
Zevkle okuman›z ve yaflam›n›za yans›tman›z dile¤iyle...
Uzman Klinik Psikolog
Ayflegül Kalem*
* Bu kitap, bir uzman gözüyle Sn. Ayflegül Kalem taraf›ndan gözden geçirilmifl ve gerekli
düzeltiler yap›lm›flt›r.
12/21/05
10:17 AM
Page 6
12/21/05
10:17 AM
Page 7
‹Ç‹NDEK‹LER
Önsöz
11
Teflekkür 13
Girifl
15
1
‹fiTE HAYAT GEL‹YOR
17-34
Hayata Yeni At›lan Yetiflkinler Kariyerlerine
Nas›l Haz›rl›ks›z Olurlar ?
Birinci K›s›m – HAZIRLIKSIZ OLMAK
2
ERGENL‹K DÖNEM‹NDE SIKIfiIP KALAN YEN‹ YET‹fiK‹NLER
Ergenli¤e Veda Edilmedi¤inde
3
B‹R ZAMANLAR SAYGI DUYULANLAR
57-72
‹doller Devrildi¤inde
4
DO⁄RU YOLDAN SAPANLAR
73-92
Yanl›fl Yola Girildi¤inde
5
BEY‹N ‹HMAL‹N‹N KURBANLARI
Zihinler Borçlu Kald›¤›nda
93-116
37-56
12/21/05
10:17 AM
Page 8
‹kinci K›s›m – BÜYÜMEN‹N YOLLARI
6
HÜNERL‹ ÇÖMEZLER
117-136
Baflar›l› Bir Bafllang›c› Gerçeklefltirmek
7
‹ÇSEL YÖN
137-164
Kendilik Bilgisini Derinlefltirmek
8
YORUMLAMA
165-190
D›flsal ‹çgörüleri Bilemek
9
ENSTRÜMANTASYON
191-230
Zihnin Alet Kutusunu Donatmak
10
ETK‹LEfi‹M
231-256
Kifliler Aras› Becerilerde Ustalaflmak
Üçüncü K›s›m – Z‹H‹N BÜYÜTÜCÜLER
11
EBEVEYNLER
259-282
Do¤ru Kar›fl›mlar› Sa¤lamak
12/21/05
10:17 AM
12
E⁄‹T‹MC‹LER
Page 9
283-314
Hayata Haz›rl›k Okullar›n› Sunmak
13
ERGENLER
315-328
Deneyimler Yaflamak
14
HAYATA ATILAN YEN‹ YET‹fiK‹NLER
329-352
Geriden ‹leriye Bakmak
Sonsöz
353
Kaynaklar ve Tavsiye Edilen Kitaplar
355
12/21/05
10:17 AM
Page 10
12/21/05
10:17 AM
Page 11
ÖNSÖZ
Bir anne, baba ya da ö¤retmenin bana çocuklar› için, “Yirmili yafllar›na gelince nas›l biri olacak?” sorusunu sorduklar›n› gerçekten hiç hat›rlam›yorum. Ama sürekli olarak bunu düflündüklerini, içten içe merak ettiklerini ve endifle duyduklar›n›
biliyorum. Otuz y›ldan uzun bir süredir kendi beyin donan›mlar›yla mücadele eden çocuklar› ve ergenleri tedavi eden bir pediyatrist olarak flunu fark etmeye bafllad›m ki geliflmekte olan
her çocuk için esas konu, nas›l birine dönüfltü¤ü ya da daha
aç›k bir flekilde belirtecek olursak büyüdü¤ünde nas›l biri olaca¤›d›r.
Okul y›llar› yolculu¤u s›ras›nda say›s›z çocu¤a efllik ettim ve
ortaya ç›kan çeflitli sonuçlara tan›k oldum. Onlarla tan›flma ve
genç yetiflkin hayat›na do¤ru ilerlerken onlardan bir fleyler ö¤renme f›rsat› buldum. fiimdi zihnimin, baz› çocuklar›n neden
ve nas›l di¤erlerinden farkl› geliflti¤i sorusuyla meflgul oldu¤unu görüyorum. Özellikle çok iyi olmayanlar› düflünüyor, çocuk ve ergenken onlar için neleri farkl› yapabiliriz sorusunun
cevab›n› merak ediyorum.
Son y›llarda e¤itim hayat›ndan çal›flma hayat›na geçifle haz›rl›kl› görünmeyen bireylerin -ki bunlar›n say›lar› çok fazlaiçinde bulundu¤u açmazla serseme dönmüfl durumday›m.
Ça¤dafl kültürümüze has olan ve e¤itim uygulamalar›m›za yerleflmifl bulunan çeflitli faktörlerin çocuklara zarar verdi¤ini düflünmek için geçerli nedenlerim var. Bu faktörler, zihinsel geliflmeyi engelliyor ve geliflen zihinlerin, üretken ve yeteneklerini
ortaya koyabilecekleri yetiflkin hayatlara geçmelerinde haz›r11
12/21/05
10:17 AM
Page 12
ÖNSÖZ
l›ks›z olmalar›na neden oluyor.
‹fl-hayat› haz›rl›ks›zl›¤› (ifl hayat›na karfl› haz›rl›ks›z olma)
ad›n› verdi¤im olgunun çeflitli biçimlerini ve görüntülerini keflfetmede di¤er uzmanlara destek olabilmek için bu kitab› yazmaya karar verdim. Ayn› zamanda, flu anda s›k›nt› ve flaflk›nl›k içinde k›vranan, aç›k bir kimlik ve yön hissi olmayan genç
yetiflkinlerden almam›z gereken dersleri de dikkatle gözden geçirmek istiyorum. Bu konuda, büyük ölçüde klinik deneyimlerime ve ilgili araflt›rma literatürünü okumufl olmama güveniyorum. Buna ek olarak araflt›rma asistan›m Miles Harmon ve
ben bir mülâkat formu oluflturduk. Miles, yirmili yafllar›nda
olup kendilerini tan›mlamak için mücadele eden bir grup bireyin yaflad›¤› ilk y›llar›, deneyimleri ve karfl›laflt›klar› zorluklar›
ö¤renmek için bu formu kulland›. Bu mülâkatlardan elde edilen ifadeler de her bölümün bafll›¤›nda aynen kullan›ld›.
Bu kitap daha büyük bir yafl grubuyla ilgili olmas›na ra¤men bir pediyatristin bak›fl aç›s›yla yaz›ld›. Bu toplanan bilgilerin, ebeveynlere, e¤itimcilere ve politikac›lara çocuklar›m›z›
e¤itti¤imiz ve yetifltirdi¤imiz yöntemleri yeniden düflünmeleri
için bir uyar› olmas›n› umuyorum. Ayr›ca, ilgili okurlar›n, ifl
hayat›na bafllamaya haz›r olmayan genç nüfusun geliflimini etkileyebilecek olumsuz çevresel/kültürel etkileri, yanl›fl yönlendirilmifl ebeveyn önceliklerini ve trajik biçimde yanl›fl anlafl›lm›fl beyin farkl›l›klar›n› giderebilece¤imiz yollar› düflünmelerini de diliyorum. Hayat bu gençlere do¤ru h›zla yaklafl›yor.
E¤er haz›r olmalar›na yard›m etmek için güncellefltirilmifl stratejileri uygulamada baflar›s›z olursak, hayatta sadece bulabildiklerini al›p, hak ettiklerinden daha az›yla yetinmek zorunda
kalacaklar!
Mel Levine
Hayvan Koruna¤›
Rougememont, Kuzey Carolina
Eylül, 2004
12
12/21/05
10:17 AM
Page 13
TEfiEKKÜR
Bu kitab›n ortaya ç›kmas›na çok kiflinin deste¤i ve tavsiyesi
büyük katk›da bulundu. Miles Harmon araflt›rma asistan›m
olarak çal›flt›. Gelecekte bir hekim olarak pek çok kifliye flifa
verece¤ini düflündü¤üm Miles çok de¤erli kaynak araflt›rmas›n› gerçeklefltirdi ve hayata yeni at›lan bu genç yetiflkinlerle oldukça bilgilendirici mülâkatlar yapt›.
Ofis personelimden Pam MacBane ve Janet Furman’›n müthifl yard›mlar› için teflekkür etmek istiyorum. Ayr›ca biyografilerinin ilk sayfalar›na dal›p oralardan bir fleyler ö¤renmeme
izin veren, y›llar boyunca takip etti¤im çok say›da kahraman
hastama da teflekkürlerimi sunar›m. Bu kitapta Simon&Schuster’daki editörüm Bob Bender’›n ve bana daha az sözcükle çok
daha fazla fley söylemeyi ö¤retmek için çok çal›flan meslektafl›m Ruth Fecych’in ö¤ütlerinden de çok yararlan›ld›. Hayata
Haz›r Gençler Yetifltirmek’in do¤umunda ve gelifliminde yard›mc› olan dahi telif haklar› temsilcim Lane Zachary’ye de teflekkür borçluyum.
Mütevelli heyeti ve personelinin, farkl› ö¤renme seviyelerine sahip çocuklar›n (asl›nda bütün çocuklar›n) yanl›fl yorumlanmas›n› ve yanl›fl yönlendirilmesini önleme çabas›nda paha
biçilmez müttefiklerimiz olan, kâr amac› gütmeyen, ola¤anüstü bir enstitü olan All Kinds of Minds’›n [Her Türlü Zihin] baflar›lar›ndan dolay› da son derece memnunum . CEO’muz
Mark Grayson ve COO’muz Mike Florio, Schools Attuned’un
ulusal direktörü Mary Dean Barringer ve Ö¤renci Baflar› Programlar›m›z› yöneten Paul Yellin’e minnettar›m. Yönetim kuru13
12/21/05
10:17 AM
Page 14
TEfiEKKÜR
lunda baflkan yard›mc›s› olan Charles Schwab ve yönetim kurulu baflkan› Bob Eubanks, yapmaya çal›flt›¤›m›z fley konusunda vefal› yard›mc›lar›m›z oldular ve benim kariyerim kadar bu
kitaba da büyük katk›lar› dokundu. Jeff Low, Tom Gray ve All
Kinds of Minds ve Center for Development and Learning’in
[Geliflim ve Ö¤renme Merkezi] enformasyon teknoloji birimindeki yetenekli kadrosunun bu çal›flmaya büyük katk›s› dokundu.
Kuzey Carolina Üniversitesi T›p Fakültesi ve Kuzey Carolina kanun yapma kurulu, ö¤renmede farklar› olan bireylerin
yan›nda yer al›yor ve bizim çabam›z› da yürekten destekliyor.
Vali Mike Easley, Senatörler Tony Nard ve Marc Basnight ve
Kuzey Carolina Devlet Okullar› E¤itim Komisyonu Baflkan›
Howard Lee çocuk savunucular› olduklar›n› göstermeye devam ediyorlar. Kuzey Carolina Üniversitesi Rektörü Charles
Moeser’in verdi¤i cesaret ve gösterdi¤i bilgeli¤i de çok takdir
ediyorum.
Hayata Haz›r Gençler Yetifltirmek’i çok özel merhum o¤luna adad›¤›m, yak›n arkadafl›m ve üvey kardeflim Dr. Bill Coleman’a özel teflekkürlerimi sunuyor ve duygular›n› derinden
paylaflt›¤›m› belirtmek istiyorum.
Ben yaz›p dünyay› dolafl›rken kazlara, efleklere ve çok sevdi¤im
Hayvan Koruna¤›ndaki di¤er bütün hayvanlara titizlikle bakan David Taylor’›n becerikli yard›m› olmasa bu kitab› yazmam mümkün olmazd›.
En son ve en fazla da sürekli anlay›fl, bilgi ve parlak tavsiye
kayna¤› olan kar›m Bambi’ye çok fley borçluyum. Onun yard›m› ve sevgisi olmasa ben hâlâ hayata at›lmakta olan yeni bir
yetiflkin olurdum.
14
12/21/05
10:17 AM
Page 15
G‹R‹fi
Dudley Finch’in ‹ç Monolo¤u
G
aliba bir yerlerde yoldan ç›km›fl olmal›y›m. Büyürken yaflad›¤›m an içinde bir fleyler yaparken o kadar iyi zaman geçiriyordum ki gelecek diye bir fley yoktu sanki. Geriye ve ileriye
hiç bakm›yordum.
Lisede sürekli B ve C al›rd›m. Özel biri de¤ildim, ama hiçbir zaman iflleri de berbat etmezdim. Oldukça ak›ll› olmal›yd›m, çünkü deli gibi çal›flmak zorunda olmadan bütün derslerden geçerdim, ama yapt›¤›m hiçbir fleyle özel olarak ilgilenmezdim. Spor düflkünü de¤ildim. ‹nek de de¤ildim. Galiba sükûneti bozmuyor ve ailem için problem yaratm›yordum. Ama
onlara gururlanacaklar› fazla bir fley de vermiyordum. Bofl zamanlar›m›n ço¤unu d›flar›da arkadafllarla tak›larak, televizyonun karfl›s›nda oturarak, yatakta müzik dinleyerek veya bilgisayar oyunlar› oynayarak, ama ço¤unlukla cesaretim k›r›k bir
flekilde geçirirdim.
Üniversite çok e¤lenceliydi. Arkadafllar›m süperdi. Derslerimde iyiydim ve nihayet kendimi buldu¤umu düflünüyordum.
Her neyse, iflte flimdi buraday›m; bir y›l önce hiçbir özelli¤i olmayan bu üniversiteden mezun oldum. Alan›m› birkaç kez de¤ifltirdim ve sonunda kendimi iletiflim okurken buldum, ne de
olsa iletiflim okumak için roket bilimcisi olmak gerekmiyordu.
fiu an gerçekten hofluma giden bir ifl bulmada zorluk çekiyorum. Ama en az›ndan bir iflim var; baz› arkadafllar›m›n ifli bile
yok. Ionic Enterprises, benden ço¤unlukla veritabanlar› olufl15
12/21/05
10:17 AM
Page 16
G‹R‹fi
turmam› istiyor; bunun iletiflimle fazla bir ilgisi olmad›¤›n› biliyorum, ama bu zaten benim hayat hikâyem: hiçbir fley birbiriyle alakal› de¤il gibi.
‹flim çok s›k›c› olabiliyor, ama ne yapmak istedi¤imi de tam
olarak bilemiyorum. Maafl›m harika de¤il, ama idare eder.
New Jersey’e geri dönüp annem ve babamla yaflamaya bafllad›m. San›r›m çok flansl›y›m, çünkü beni hiç rahats›z etmiyorlar; zaten kendilerinin de bir sürü problemi var. Bense gidecek
bir yeri olmadan ortal›kta dolafl›p duruyor gibiyim. Neredeyse
yirmiüç yafl›nday›m ve bundan sonra ne yapaca¤›m konusunda bir fikrim yok. K›z arkadafl konusunda pay›ma düfleni yaflad›m, ama ciddi bir fley yok. Kariyer aç›s›ndan hiçbir fley
umut verici ya da ilginç görünmüyor. Arkadafllar›m, kabilem
olmasa ne yapard›m bilmiyorum, ama hepsi evlenmeyle ya da
baflka bir yerlere gitmeyle ilgileniyor gibiler. Bazen geriye bir
tek benim kald›¤›m› düflünüyorum. Derinlerde, çok derinlerde
mutsuzum galiba, ama göstermiyorum. En çok da korkuyorum, yani gerçekten korkuyorum. Büyük bir boflluk hissediyorum ve e¤er baflka bir fley olmazsa ne yapar›m diye korkuyorum. Kimse yirmiüç yafl›mda hayat›m›n nas›l olaca¤› konusunda beni uyarmad›. Böyle hislere haz›r de¤ildim, ama art›k bu
konuda bir fleyler yapmaya haz›r›m. Hayat›m›n kontrolünü ele
almaya ve ona gerçek bir anlam yüklemeye haz›r›m. Bunu nas›l yapaca¤›m› bildi¤imi sanm›yorum, ama haz›r olma konusunda kesinlikle haz›r›m. Ama acaba gerçekten haz›r m›y›m?
16
Hayata Hazir Gencler-1
12/21/05
10:18 AM
Page 17
1
Hayata Yeni At›lan Yetiflkinler,
Kariyerlerine Nas›l Haz›rl›ks›z Olurlar ?
Okul hayat›ndan ifl hayat›na geçiflte ne beklemem gerekti¤ini bildi¤imi sanm›yorum. Lisedeyken hep çal›flt›m; her zaman çal›fl›p para kazand›m. Annem babam mutlaka çal›flmam› istiyorlard›, ama ayn› zamanda çok fl›mar›kt›m, Bu
yüzden hiçbir zaman çal›flma hayat› konusunda gerçekten bir fikrim olmad›. Yuvadan ayr›l›p gerçek dünyaya girmek ve her fleyin icab›na bakmak zorunda kalmak ac›mas›zca ve büyük bir de¤ifliklikti. Neyin ne kadara mal oldu¤u, paran›n
de¤eri ve parayla yap›p yapamayaca¤›m›z fleyler konusunda haz›rl›ks›zd›m.
S.R. yafl 27
H
ayat, aç›k denizlerdeki gibi a¤›r dip ak›nt›lar›yla akar;
okul öncesi dönem, ergenlik ve alt›n y›llar denilen ilerki hayat
aras›ndaki dalgalarla çalkalan›r. Gelen her ça¤, eflsiz s›k›nt›lar
ve bask›lar›n yan› s›ra kendine has zorluklar› ve f›rsatlar› da
beraberinde getirir. Kifli bir sonraki dalgay› aflmak, hayat›n
ilerki dönemlerinin gizli veya aç›k gereksinimleriyle bafl etmek
için donan›ml› olabilir de olmayabilir de.
En zorlu dönemlerden biri, ifl hayat›n›n bafllang›ç aflamalar›d›r. Okuldan kariyer y›llar›na uzanan bu dönem, nadiren ayr› bir dönem olarak görülse de aflmas› en zor olan›d›r. Bunlar
hayata at›lma y›llar›d›r; hiçbir fleyden flüphelenmeyen çok say›da kurban alan çok önemli bir aflamad›r. Asl›nda ço¤u insan
emekliliklerine, çal›flma hayatlar›na haz›rland›klar›ndan daha
iyi haz›rlan›r! Baz›lar› için hayata at›lma y›llar› liseyi b›rakt›k17
12/21/05
10:18 AM
Page 18
lar› onalt› veya onyedi yafllar›nda bafllar. Di¤erleri için bu dönem, örne¤in plastik cerrahi uzmanl›¤›n› takiben yirmidokuz
yafl›na kadar bafllamayabilir.
Yirmili yafllardaki pek çok insan, terk edildi¤ini ve ›st›rap
çekti¤ini hisseder. Bu gençler benlik-de¤erlerini sorgulamaya
bafllarlar ve kariyer seçimlerinde ya da acemiler olarak gösterildikleri ifllerde korkunç hatalar yapmaya müsaittirler. Liseden hemen sonra, üniversitede, ifl arama s›ras›nda veya kariyerin bafllar›nda ortaya ç›kabilen ve benim ifl-hayat›na haz›rl›ks›zl›k diye adland›rd›¤›m bir durum yüzünden ac› çekerler.
Hayata at›lma döneminin uzunlu¤u birkaç y›ldan on y›la veya
tabii daha fazla belirsizli¤e ve hakl› s›k›nt›lara ba¤l› olarak
uzayabilir. Baz› yeni yetiflkinlerin sabit bir ifle bafllamalar› di¤erlerinden daha uzun sürebilir. Baz›lar› bafllamay› hiç bitiremez; tekrarlanan yanl›fl bafllang›çlar veya sürekli rota de¤ifltirmeleri yüzünden bir kariyere do¤ru ilerleyemezler. Durmadan
bafllar ve duraklarlar! Kimileri ifl seçimlerinde engellendiklerini hissederler, oysa bu arada baz› arkadafllar› kendilerine en
sevdikleri spor çoraplar› gibi rahat bir flekilde uyan ifl rollerini
hiç çaba harcamadan ve amaçlar›na uygun bir flekilde üstlenirler.
Elbette ki ifl hayat› insan›n tek hayat› de¤ildir! Aile hayat›,
belki ruhani hayat, cinsel hayat, sosyal hayat ve bunlar›n yan›
s›ra hayat›n di¤er parçalar› bir uyum içinde hareket eder ve
bazen ifl hayat›yla çat›flma halinde olabilir. Ama bu kitab›n konusu sadece ifl hayat›d›r. ‹nsanlar büyük ölçüde yapt›klar› fleylerdir. Ama flunu unutmamal›y›z ki, iflteki hayat, gündelik varoluflun say›s›z yönünden etkilenir ve ayn› zamanda onlar› etkiler.
‹fl-hayat› haz›rl›ks›zl›¤› salg›n›n›n tam ortas›nda bulunuyoruz, çünkü insan› telafla düflürecek kadar çok say›da yeni yetiflkin, zihinleriyle kariyer yönleri aras›nda iyi bir uyum yakalayam›yor. Bu acemi kad›n ve erkekler denize dökülmüfl petrole
yap›flan deniz kufllar› gibi olduklar› yerde s›k›fl›p kal›yor, uy18
12/21/05
10:18 AM
Page 19
HAYATA HAZIR GENÇLER YET‹fiT‹RMEK
gun bir kariyere do¤ru uçam›yorlar. Baz›lar› daha kanatlar›n›
ç›rpma f›rsat› bulamadan sakatlan›yor; di¤erleri daha yolun
bafl›nda bafl afla¤› düflüyorlar. Yollar›n› bulamad›klar› için hiçbir yere gitmiyorlarm›fl veya gidecek bir yerleri yokmufl gibi
hissediyorlar.
Onsekiz, yirmi, yirmibir, hatta yirmidokuz yafl›nda olup ifl
hayatlar›nda ne yapmak istedikleri konusunda hiçbir fikirleri
olmayan, umut vaat eden genç insanlar›n s›zlanmalar›n› dinleyip, nemli gözlerini seyrettim. Baz›lar› yapacaklar›n›n kendilerine hep aç›kça söylenmesine ve programlanmas›na al›fl›kt›lar.
Bunun sonucu olarak da kendileriyle ilgili önemli kararlar›
vermede zorluk çekiyorlard›. Di¤erleri hangi hedefe yönelmek
istediklerini biliyorlard›, fakat daha sonra mesleki kazançlar›
çekicili¤ini kaybetmiflti; büyük iflletme, motor tamiri, hukuk
veya akademik hayat aflk›, reklâm› yap›ld›¤› gibi ç›kmam›flt›.
Çal›flmak e¤lenceli de¤ildi; veya tekrarlardan ibaretti (“s›k›c›yd›”); y›¤›nlarca küçük ayr›nt›yla ve s›radan ifllerle -homurdan›lan ifllerle- u¤raflmay› gerektiriyordu. Belki de bu durum, genç
yetiflkinlerin hofllanmad›¤› veya sayg› duymad›¤› insanlara yaltaklanmalar›n› gerektiriyordu. Mülâkat yapt›¤›m›z kiflilerden
biri bu durumu flöyle ifade etmiflti, “Geçifl için bir haz›rl›k yapabilece¤inizi sanm›yorum. Yirmibir y›l boyunca istedi¤inizi
yapt›ktan sonra, kimse size hayat›n›z› kazanmak için her gün
saat sekizde kalk›p ifle gitmenin, böylece hafta sonlar› istedi¤inizi yapabilmek için elinizde k›rksekiz saatiniz olmas›n›n neye
benzeyece¤ini söyleyemez!” Ac› gerçekle yüz yüze gelindi¤inde
daha önceki bütün idealizm çöker.
Baz› sab›rs›z, tecrübesiz elemanlar yollar›n› tamamen yanl›fl
nedenlerle seçerler. Baz›lar› o yolculu¤un hedefinin ne oldu¤unu tamamen anlamadan uzun ve maceral› kariyer yolculu¤una
bafllar. Kimse onlara difl hekimli¤i okulunun ya da difl hekimli¤i çal›flmas›n›n gerçekten ne gerektirdi¤ini söylememifltir; veya e¤er söylediyse bile belki de bunu duymaya haz›r de¤illerdir. Baz› di¤er genç yetiflkinler, kaçmak istedikleri ama kendi19
12/21/05
10:18 AM
Page 20
lerini zincirlenmifl hissettikleri ifllere ba¤l› halde bulmufllard›r.
Belki maafllar› iyidir veya geri dönmek çok zor veya riskli olacakt›r ya da baflka hiçbir ifl daha iyi görünmemektedir. Son
olarak, yetiflkinli¤in garip zorluklar›na veya ac›lar›na al›fl›k olmayanlar vard›r. Belki mevcut yetenekleri flu andaki ilgilerine
uymuyordur. En çok istedi¤iniz fleyi kötü yap›yorsan›z bafl›n›z
dertte demektir. Baz› insanlar›n yararlanmay› düflünmedikleri
güçlü yönleri ve bütün zay›fl›klar›n› ortaya ç›karan ilgi alanlar› vard›r.
Bütün bu örneklerde, y›llar süren okul e¤itimi ve ebeveynlik, o kaçak hedefi, yani ifl-hayat› haz›rl›¤›n› tamamen atlam›flt›r. Mezunlar›m›z›n pratik yetenekleri, al›flkanl›klar›, gerçek
dünya bilgileri ve bir kariyere bafllamak için gereken zihin yap›lar› eksik olabilir. Ebeveynleri ve ö¤retmenleri onlar› istemeden düfl k›r›kl›¤›na u¤ratm›flt›r. Yetiflkinlik onlar› pusuya düflürmüfltür; yetiflkinli¤in talepleri onlar› haz›rl›ks›z yakalam›flt›r. Yine de zaman yerinde durmaz: Gençler haz›r olun ya da
olmay›n, ifl hayat› geliyor!
Hayat›n ‹lk Dönemleri
Yetiflkin çal›flma hayat›na geçifl s›ras›nda s›k›fl›p kald›¤›n›
hisseden bireyler, bu ç›kmaza çeflitli yönlerden yaklafl›rlar. Ço¤u, kuflkulu olmakla birlikte sayg› gören çok yönlülük özelli¤ini sergilemeye yönelik, egoyu sarhofl eden baflar›lar›n sald›r›s›na u¤ram›fl etkileyici ö¤rencilerdir. Bu alt›n k›zlar ve o¤lanlar
-ergen dilinde kullan›lan anlam›yla son derece cool•, akademik
aç›dan baflar›l›, sporcu, politik konularda uyan›k ve çekici- bulunduklar› desteklerinden yuvarlanma e¤ilimindedirler. Çok
yönlü olufllar›, yetiflkin çal›flma hayat›n›n karmafl›k ve dar görüfllü düzenine ayak uydurmalar›n› zorlaflt›r›r. Di¤erleri ise,
zorlu akademik, atletik veya sosyal taleplerle savafl›rken okulu
sürekli olarak geriden-gelen bir savafl haline getiren nörogeliflimsel ifllev bozukluklar›ndan yak›n›rlar. Ço¤u terbiyeli ve uy•
Çok güzel, enfes, mükemmel, s›k› [Ç.N.]
20
12/21/05
10:18 AM
Page 21
sal çocuklard›r, talepler aç›kça ifade edildi¤i takdirde beklentileri yerine getirebilirler. Baz›lar› çal›flkanken, di¤erleri okulda
baflar›s›z olur ve baflar›s›zl›¤a al›fl›rlar. Hayatlar›n›n ilk dönemleri ister rahat isterse zor olsun bu acemi yetiflkinler, hali haz›rda kendilerini afallam›fl ve anlafl›l›r flekilde endifleli hissederler.
Bu açmaz, bu yafl grubu üyelerinin bafl›na her zaman bela oluyor muydu? Yoksa artan oranda mutsuz gezginle art›k daha fazla m› karfl›lafl›yoruz? Hiç kuflkusuz, yetiflkinlerin çal›flma hayat›na geçifli, yaflam›n en cesaret k›r›c› dönemlerinden biridir. Ama
güçlü bir flekilde hissediyorum ki, kariyere-haz›r olmayan yetiflkin nüfusumuz gittikçe art›yor ve bu art›fl insan› telafla düflürecek bir h›zda -bulafl›c› bir hastal›k gibi gerçeklefliyor.
Ortam: ‹fl Hayat›na Haz›r Olmay› Etkileyen Ça¤dafl Faktörler
Modern dünya kültürü, çal›flma-hayat› yolu boyunca kaybolmak ya da pusuya düflmek için pek çok ortam sa¤lar. Genç yetiflkinler, ailelerinin daha yafll› üyelerinin bildi¤inden çarp›c›
derecede farkl› ifl tan›mlar›yla karfl›lafl›rlar. Bir aile içindeki
mevcut rol modelleri tehlike alt›ndaki türlerdir. Genç bir insan
annesi ya da babas›yla ayn› ifle girse bile, iflin flu anki rutinlerinin ve gereksinimlerinin anne babas›n›n karfl›laflt›klar›na hiç
benzememe ihtimali çok yüksektir. T›p ya da hukuk alan›nda
çal›flmak veya aile çiftli¤iyle ilgilenmek bugünlerde tamamen
farkl› bir anlam tafl›r. Bu arada, yeni yetiflkinler önceden tahmin edilemez oldu¤u kadar anlafl›lamaz da olan ekonomik bir
dünyayla karfl›laflmak zorundalar. Hayata yeni at›lan bir yetiflkin, bugünün sisli istihdam tahminlerinde nas›l bir ifl güvenli¤i
arayabilir? Pek de iyi de¤il.
Biz, ayn› zamanda anne ve babalar›n kendi çocuklar›ndan,
özellikle ergenlik ça¤›ndakilerden, aç›kça korktu¤u bir ça¤da
yafl›yoruz. Ergenler genellikle ailedeki gücü ellerinde tutarlar,
çünkü kullanabilecekleri pek çok silah vard›r (uyuflturucu, alkol, dövme, anoreksiya, intihar düflünceleri, okul b›rakma).
Ebeveynler ellerinde olmadan çocuklar› büyüdükçe aralar›nda21
12/21/05
10:18 AM
Page 22
ki iliflkinin gittikçe daha da k›r›lgan olmas›ndan korkarlar. Bu
korku k›smen iki ebeveynin de çal›fl›yor olmas›ndan kaynaklanan suçluluk duygusuna ve çocuklar›na yeterli ilgiyi göstermediklerine dair hissettikleri endifleye dayan›r. Baz› ebeveynler
çocuklar›n›n onay›n› o kadar umutsuz flekilde isterler ki, çocuklar›n›n sürekli olarak e¤lendi¤inden, herhangi s›k›nt›l› bir
durum ya da zorluktan korundu¤undan emin olmak için çok
çaba sarf ederler. Örne¤in, e¤er ö¤renci belirli bir ö¤retmenle
zorluk yafl›yorsa ebeveyni müdürü arama ya da problemi çocu¤un yerine çözmek amac›yla müdahale etme e¤ilimindedir.
O zaman da, her biri kariyer için esas olan stratejik çat›flma çözümleme, stresle bafla ç›kma, müzakere etme ve problem çözme becerilerini ö¤renme f›rsat› çocu¤un elinden al›nm›fl olur.
Ço¤u çocuk ve ergen, hedefindeki kendini-gerçeklefltirme
u¤runa sab›rl›, azimli, sürekli bir zihinsel çaba içine girme ve
hazz› geciktirme becerisi yerine, an›nda verilen ödüllere önem
veren bir kültürün içinde bulunduklar›ndan onlar› çal›flma hayat›ndaki dayan›kl›l›¤a haz›rlayan bir beceriyle donat›lmam›flt›r. Buna ek olarak, e¤er çocuk, h›zl› bilgisayar oyunlar›, k›sa
mesaj ve kahkaha efektleri ve bir anda sonu tahmin edilebilir
hikâyelerle dolu basmakal›p TV programlar›yla beslenmiflse
çal›flma hayat› son derece zor gelebilir. Baz› durumlarda, toplumumuzun spor saplant›s› çocu¤un beyin çal›flma kapasitesini s›n›rlayabilir.
Ya bir çocuk, onu biçimlendiren hayat› süresince yetiflkinlerin hayat›na çok az ilgi göstermiflse ne olur? Bu çocuk, hiçbir
zaman yetiflkinlik ö¤rencisi olmam›flt›r. Neredeyse yaln›zca di¤er çocuklarla ve akranlar›yla özdeflleflmifltir; hayran oldu¤u
tek yetiflkin, gürültücü e¤lence arkadafllar› veya afl›r› iri sporcu
idollerdir. Çocuk daha sonraki hayat› ya da herhangi bir kariyer yolu hakk›nda fazla düflünmemifl olabilir, sonuç olarak da
yetiflkin rol modelleriyle özdeflleflmede baflar›s›z olur. Ça¤›m›zdaki çocuklar için yayg›n olan e¤ilim, çocuklar›n kendilerine
ço¤unlukla akranlar›n› model olarak almas›d›r. Bu durum, ka22
12/21/05
10:18 AM
Page 23
riyere giden yol haritalar›n› okumalar› gerekti¤inde genç yetiflkinleri kör edebilmektedir. Gencin, ard›ndan ne gelece¤ine dair bilgisinin olmad›¤› durumlarda ergenli¤i bitirmek zor bir ifl
olabilir. Bu yüzden pek çok genç f›rsatç› olmaya zorlan›r; çal›flmalar› gerekti¤inde ne tür ifl mevcutsa onun pefline düflerler.
Bir kariyere sokulmaya çal›fl›rlar.
Alexandra Robbins ve Abby Wilner, Quarterlife Crisis adl›
kitapta flu gözlemde bulunuyorlar, “Yeni sorumluluklar, yeni
özgürlükler ve yeni seçimler kas›rgas›, yirmi y›ll›k okul s›¤›na¤›ndan yeni ç›kan biri için ezici olabilir.” Hayata yeni at›lan yetiflkinler afla¤›da s›ralanan, çal›flma hayat›n›n ilk dönemlerinin ait
önemli gerçeklerinden baz›lar›na tamamen haz›rl›ks›z olabilir.
DESTEKLEY‹C‹ GERÇEKLER
• Hayata yeni at›lan yetiflkinler, hayatlar› onlara her zaman
çekici fleyler ve e¤lenceler sunarken, tek bir ilgi alan›na ve
s›n›rlay›c› çal›flma ortam›na kendilerini adamada
zorlanabilirler.
• Her zaman y›¤›n›n en alt›ndan bafllamalar› gerekir ki egoyu
flifliren lise son y›l›ndan sonra bu çok zor olabilir.
• ‹flleri beklediklerinden daha s›k›c› ve çok daha az e¤lenceli
olabilir; önceden tahmin ettiklerinden daha fazla önemsiz
ve s›radan görevler yapabilirler. ‹flin bu kadar çok çal›flmak
anlam›na geldi¤ini düflünmemifllerdir.
• Art›k test sonucu ve karne alm›yorlard›r, bu yüzden nas›l
olduklar›n› anlamalar› zor olabilir.
• ‹fl piyasas› kötü oldu¤unda vazgeçilebilir olduklar›n›
hissederler.
23
12/21/05
10:18 AM
Page 24
• ‹flteki rekabet kamufle edilebilir, ama e¤lenceli yüzeyin alt›
rekabet kaynamaktad›r. Profesyonel k›skançl›k çok
fazla olabilir.
• En yak›n meslektafllar› ayn› zamanda en büyük rakipleri
olabilir.
• ‹fl yerinde sinsi (veya hatta aç›kça) ayr›mc›l›k kurban›
olabilirler; bu ayr›mc›l›k ›rk, cinsiyet, etnik köken veya
bedensel boyutlarla ilgili olabilir ya da s›rf genç olduklar›
için haks›zl›¤a u¤rayabilirler.
• Kariyer seçimlerinin ilk romantik par›lt›s› kaybolabilir ve
uzun süre boyunca bu ifle ba¤l› kalmay› isteyip
istemediklerinden kuflku duyabilirler, ama belki de baflka
ne yapabileceklerinden veya yapmalar› gerekti¤inden emin
de¤ildirler.
• Yapt›klar› iflin gerçek konusu ak›llar›ndan geçen fley
de¤ildir.
• ‹zledikleri yol konusunda çeliflkili duygular hissederler,
yapabilecekleri onca fleyi, kaç›rd›klar› f›rsatlar› düflünürler.
• Üstlerinde çal›flan baz› insanlar›n çok ak›ll› ve baflar›l›
olduklar›n› hissedip bir gün onlar gibi olabileceklerinden
kuflku duyarlar.
• Baflar›lar› sahip olduklar› eski özelliklere daha az ba¤l›d›r:
atletik yetenek, so¤ukkanl›l›k, iyi görünüfl, ezber belle¤i,
çoktan-seçmeli-test-becerileri ve imlâ gibi.
• ‹flteki beklentiler okuldakinden daha üstü örtülü bir flekilde
ifade edilir.
24
12/21/05
10:18 AM
Page 25
• H›zl› övgüye al›fl›klard›r; ama art›k sonuçlar›, küçük
s›navlarda veya spor yar›flmalar› s›ras›nda oldu¤u gibi
hemen göremeyebilirler.
• Politik olarak herkesin nabz›n› tutmal› ve uyan›k
olmal›d›rlar. Çal›flma arkadafllar›n› gücendirmeden
patronlar›n› ya da gözetmenlerini etkilemenin bir yolunu
bulmal›d›rlar.
• Kurumsal sadakat denen destek sistemine güvenirler, ama
zamanla çal›flmaya bafllad›klar› organizasyonun onlara
karfl› bir sadakati olmad›¤›n› fark ederler. E¤er ifli
b›rak›rlarsa flirketteki hayat eskisi gibi devam edecektir!
• Yaln›zl›k, yal›t›lm›fll›k, sömürülmek, sevilmemek, de¤eri
bilinmemek (belki de hak etti¤inden az maafl almak) ve
can› s›k›lmak gibi yeni duygularla bafla ç›kmay› ö¤renmek
zorunda kalabilirler.
• Büyük oranda kendi bafllar›nad›rlar; anne babalar› kenara
at›lm›fllard›r.
• Haz›rl›ks›z olduklar›n› hissederler; acilen gereksinim
duyduklar› becerilerden yoksundurlar.
DÜNYA ÇAPINDA B‹R SALGIN
‹fl-hayat› haz›rl›ks›zl›¤› bütün bir toplumu ve hatta global kültürü bile etkileyebilir. ‹flsiz, kötü ifllerde çal›flan ya da iflinde
mutsuz olan bireyler kaynaklar›m›z› yo¤un bir flekilde tüketmektedirler. Bu kifliler uzun süreli baflar›s›zl›klara karfl› hassast›rlar. Bütün hükümetlerin bu tür haz›rl›ks›zl›k salg›n›yla ilgilenmesi, bu salg›n›n, ekonomilerini, üretkenliklerini ve ulusal
25
12/21/05
10:18 AM
Page 26
problemleri çözme kapasitelerini nas›l etkileyece¤ini de¤erlendirmesi son derece ak›ll›ca bir yaklafl›m olacakt›r.
Sonradansa, Önceden Olmas› Daha ‹yidir
Büyümeyle ilgili yaz›l› olmayan kurallarla, kariyerleri yöneten
kurallar aras›nda çarp›c› farklar vard›r. Öncelikle, bir çocuk
çok yönlü olmak için cesaretlendirilirken yetiflkinlerin uzmanlaflmas›na f›rsat verilir (hatta onlardan bu istenir). Yetiflkinler
seçtikleri ifllerinde verimli olduklar› sürece, dünya onlar›n baflka yerlerdeki büyük kusurlar›n› görmezlikten gelir ya da bu
kusurlar› fark etmez bile. Planlar çocuklar için önceden paket
yap›l›r; beklentiler aç›k flekilde duyurulur; ve bunlar çocuklar
için anlamca aç›k olduklar› kadar önceden tahmin edilebilir de
olurlar. Ebeveyn bask›s› ve deste¤inin çocu¤u yolunda tutmas›
beklenir. E¤itim sistemi, çocu¤un bütün alanlarda yeterli olabilmesi için gerekli becerileri ona kat› bir s›rada ö¤retmek üzere düzenlenmifltir. Böyle çok yönlü çocuklar risk alt›nda m›d›r?
Uzmanlaflma yoluna geçmede zorluk yaflayacaklar m›d›r? Evet,
baz›lar› yaflayabilir.
Çocu¤un baflar›s›n›n büyük bir bölümü itaat etme, ö¤renmesi istenen fleyi ö¤renme ve yapmas› söylenen fleyi yapma becerisiyle ölçülür. Oysa, yetiflkinin kendi yol haritas›n› kendisinin çizebilmesi gerekir. Yetiflkinli¤e giden uzun ve maceral›
yolculuk, özellikle hayata yeni at›lan yetiflkin, saf ve bilgisizse
hiç harita yapmay› ö¤renmemiflse, yaln›z ve zorlu bir yolculuk
olabilir.
Ö¤renciler, resmi e¤itimleri boyunca sürekli olarak bir sonra gelecek olan fleye haz›rlan›rlar. Birinci s›n›f ö¤rencileri ikinci s›n›fta okuma için gereksinim duyacaklar› flifre çözme becerilerini bir araya getirirken, ikinci s›n›ftakilere üçüncü s›n›ftaki hikâye kitaplar›n› okuyabilmeleri için gitgide daha ak›c›
okumalar› ö¤retilir. Lise ö¤rencileri olas› en iyi üniversitelere
veya yüksek kazançl› ifllere girmeye haz›rlan›rlar. Hatta baz›
kurumlar kendilerine “üniversite haz›rl›k okullar›” demekte26
12/21/05
10:18 AM
Page 27
dirler. Ben, bunun neden “hayata haz›rl›k” okulu olmad›¤›n›
merak ederim. Çünkü çocuklar›m›z› yetiflkin hayat›n›n zor taleplerine haz›rlamam›z, üniversiteye haz›rlamam›zdan daha
önemlidir ve ben, bu kitab› da bu yüzden yazd›m.
Kariyer bafllang›çlar› için haz›rl›kl› olmayan genç yetiflkinler, kim olduklar› ve yapt›klar› ifl konusundaki düfl k›r›kl›klar›yla bafl edecek flekilde de donat›lmam›fllard›r. Hatta uzun dönemli uyumsuzlu¤a, duygusal dengesizli¤e, depresyon spazmlar›na, alkolizme ve öz-sayg› düflüklü¤üne katlanmak zorunda
bile kalabilirler. Sonunda, ilerleme ve evden ayr›lmaya karfl›
haz›rl›ks›zl›klar› yaln›zca iflteki etkinliklerini de¤il, efl veya ebeveyn olarak ifllevde bulunma yeteneklerini de engelleyebilir.
Güvenliksiz, tatmin edici olmayan bir kariyer bafllang›c›, kiflinin aile ve özel hayat›na kolayca zarar verebilir.
Bu tür ac›nas› sonuçlardan kaç›nmak mümkündür. Çocuklar›m›z› bu tökezlemelere karfl› güçlendirmek ve onlar› yetiflkinli¤e haz›rlamak için nas›l donatmam›z gerekti¤ini yeniden
gözden geçirmemiz gerekir.
Zihnen Haz›rlamak
Çocuklar› büyütmek ve e¤itmek, baz› uzun-menzilli önceliklerin belirlenmesini gerektirir. Bence bugün okullarda okutulanlarla, tatmin edici yetiflkin ifl hayat› için ö¤renilmesi gerekenler
aras›nda büyük bir uçurum var. Çal›flma hayat›nda çok az kullan›lacak ya da hiç kullan›lmayacak olan olgu ve becerileri gerekti¤inden çok fazla vurguluyoruz. Bu tür e¤itim uygulamalar›, bugünkü önemleri yeniden de¤erlendirilmeksizin nesillerden
beri okullarda kökleflmifltir. Çoktan seçmeli testler, çocu¤u yetiflkin dünyas›ndaki önemli fleylere haz›rlamaz. Kargac›k burgac›k yaz›s› zorlukla okundu¤u için, okulda bir çocu¤un kendini kötü hissetmesini sa¤lamak kat› yürekliliktir ve gereksizdir; pek çok baflar›l› yetiflkinin yaz›s› (yazar dahil) kusursuz bir
okunakl›l›k örne¤i sergilemez. Bir çocu¤un imlây› ne kadar
do¤ru bir flekilde kulland›¤›n›n, trigonometriyi ne kadar iyi fet27
12/21/05
10:18 AM
Page 28
hetti¤inin, ezberlemede ve tarihsel gerçekleri yeniden hat›rlama
konusunda ne kadar iyi ve ne kadar atletik oldu¤unun akl›n›za gelebilecek hiçbir kariyerle bir ilgisi yoktur. Öte yandan
elefltirel düflünme, beyin f›rt›nas› yapabilme, kendi performans›n› izleme ve yönlendirme, ikna edici flekilde konuflma ve çal›flmas›n› planlamay› öngörme yetene¤i, hayata yeni at›lan yetiflkinleri say›s›z meslekte baflar›l› ya da baflar›s›z yapabilecek
önemli beceriler aras›ndad›r.
Çocuklar›m›z› ne için programlad›¤›m›z› ve mevcut e¤itimsel önceliklerimizin kal›c› önemi olup olmad›¤›n› kendi kendimize tekrar tekrar sormam›z gerekir. Ben burada sizleri e¤itimsel ve ebeveynlik önceliklerimizi yeniden de¤erlendirmeye davet ediyorum.
Hayata yeni at›lan çok say›da yetiflkinle tan›fld›kça kendimi
s›k s›k de¤iflim gereksinimi konusunda düflünürken buluyorum. Onlar› ve ebeveynlerini yak›ndan tan›ma f›rsat› buldum
ve pek çok vakada kardeflleriyle de tan›flt›m. Önceki iki kitab›mda, A Mind At a Time [Her Çocuk Baflarabilir-Boyner Yay›nlar›] ve The Myth of Laziness, okul y›llar› s›ras›nda çocu¤un okul performans›n› etkileyen önemli ifllevleri ve ifllev bozukluklar› konusunu anlatmak için klinik deneyimlerimden
faydaland›m. Bu çocuklar›n yirmili yafllar›nda nas›l olduklar›n› görme f›rsat›n› bulman›n yan› s›ra çocuklar ve yetiflkinlerle
yapt›¤›m do¤rudan çal›flmalar›mdan da yararlanarak, ergenlikten hayata at›lma y›llar›na göz korkutan geçifl konusunda
üzerinde tart›fl›lmas› gerekti¤ine inand›¤›m bir çerçeve gelifltirdim. Bu çerçeve içinde, genç bir zihnin çal›flma hayat›n›n taleplerini karfl›layabilmesi için geçmesi gereken oniki önemli ad›m
tan›mlad›m. Bunlara büyüme süreçleri diyorum ve ebeveyn,
e¤itimci, toplum lideri ve klinikçiler olarak bunlar›n bütün çocuklar›m›zda beslenip geliflti¤inden emin olmam›z gerekti¤ini
düflünüyorum.
Her ebeveyn ve e¤itimci çocuklar›n› gerçek dünyaya haz›rlad›¤›na inanmak ister. Ama gerçek dünya durmadan de¤iflti¤i
28
12/21/05
10:18 AM
Page 29
için e¤itimin ve ebeveynli¤in bu h›za ayak uydurmas› ve yeni
taleplere karfl›l›k vermesi gerekti¤i çok aç›kt›r. Peki ama e¤itim
ve ebeveynlik bu h›za ayak uydurabiliyor mu? Sanm›yorum.
‹fl-hayat› haz›rl›ks›zl›¤›n›n tahribat›n› önleyebilece¤imiz bir sistemi harekete geçirme zaman›n›n geldi¤ine inan›yorum. Bu
zorlu ifl ancak ebeveynlerin ve okullar›n ortak yürüttü¤ü bir
kampanyayla baflar›labilir.
Tan›mlad›¤›m oniki önemli büyüme süreci, dört genel alana bölünmektedir: içsel yön, yorumlama, enstrümantasyon ve
etkileflim. Bu dört alan›n her biri kendi içinde üç büyüme süreci içermektedir (tablo 1.1.’de görüldü¤ü gibi). Ben bu kitapta
daha çok yafllar› onbir ilâ yirmi aras›nda de¤iflen çocuklarda
bu süreçleri nas›l destekleyebilece¤imize odaklanaca¤›m, ama
baz› okurlar daha küçük yafltaki çocuklar›n e¤itimi ve yetifltirilmesiyle ilgili yorumlar da bulabilirler.
BÜYÜME SÜREÇLER‹N‹N GENEL ÖZET‹
Bu kitab›n ikinci k›sm› bu dört sürece ayr›lm›flt›r:
• ‹çsel yön: Konu ifl-hayat›na haz›rl›ks›zl›k oldu¤unda
“kendini bil” diyen inand›r›c› vecize, hakl› bir flekilde bütün
dikkatleri üzerine çeker. ‹çsel yön, kiflinin kendisiyle ilgili
içgörüsünü ifade eder. Haz›rl›ks›z yetiflkinler, ço¤u kez, ne
olduklar› ya da neler yapabilecekleri konusunda gerçek d›fl›
ya da oldukça çarp›k düflünceler beslerler. Güçlü yönleri,
zay›fl›klar› ve kiflisel de¤erleri konusunda yanl›fl görüfllere
sahip olabilirler. Hiçbir zaman özel amaçlar ve h›rslar
gelifltirmemifl olabilirler ya da hedeflerine ulaflmak için
ihtiyaç duyduklar› dürtüyü uyand›rma ya da kendini
motive etme konusunda yetersiz kalabilirler. O halde
ebeveynler ve ö¤retmenler için en zor ifller, çocuklar›n
kendilerini bilmelerine yard›mc› olmak, onlara hedef
29
12/21/05
10:18 AM
Page 30
koymay› ö¤retmek ve k›sa ve uzun-vadeli amaçlara
nas›l ulaflabileceklerini göstermek olacakt›r.
• Yorumlama: E¤er içsel yön çocuklar›n kendilerini ve nereye
do¤ru gittiklerini anlamalar›n› sa¤l›yorsa, yorumlama, d›fl
dünyay› alg›lamay›, genç insanlar›n içinde yaflad›¤› flartlara
yönelik içgörü kazanmay› ve etraflar›n› çeviren
fenomenleri anlamalar›n› ifade eder. Okullar, her zaman
bunu sa¤lamaz. Ö¤rendiklerini anlamadan, derslerini
geçecek kadar ezber yapan bir sürü ö¤renci vard›r.
Çocuklara nas›l anlayacaklar›n› ö¤retme konusunda
baflar›s›z oluyoruz. Örne¤in, Ba¤l›l›k Yemini içindeki
sözcüklerin anlam›n› kavramadan ezbere tekrar ediyorlar.
Ö¤rencilerin
kavray›fllar›n›n
fikirlere,
konulara,
beklentilere ve süreçlere kadar uzanmas› laz›md›r. ‹fl
üstünde ö¤renme, yeni bilgiyi yorumlama ve günlük
deneyimlerden kazan›lanlar› birlefltirme konusunda da
becerikli hale gelmeleri gerekir. Deneyimden bir fley
ö¤renmesi için kiflinin o deneyimi yorumlamada iyi olmas›
gerekir! Son olarak, do¤ru yorumlama, önemli f›rsatlar›,
konular›, ürünleri ve hatta insanlar› de¤erlendirme
becerisinin yan› s›ra iyi yarg›lama ve karar verme
becerilerini de beraberinde getirir.
• Enstrümantasyon: Üçüncü süreç, alet tak›m›n›, yani
üstün kalitede düflünmeyi ve üretkenli¤i gelifltiren
becerilerin yarat›lmas›n› ifade eder. Bunlar, do¤ru flekilde
organizasyon yapma becerilerini, insan›n zihinsel enerjisini,
beyin f›rt›nas› yapma gücünü, yarat›c›l›¤›n› ve sistematik bir
tarzda sa¤lam kararlar verme yetene¤ini uygun bir flekilde
kullan›p gereken yerlere tahsis etme kapasitesini içerir.
Ayr›ca akademik becerileri ve bunlar›n zorlu taleplerine
uyumunu da kapsar.
30
12/21/05
10:18 AM
Page 31
• Etkileflim: Son büyüme süreçleri grubu, bireyler aras›
becerileri kuflat›r. Bu, kiflinin sözcükleri kullanmas›n›,
kiflisel düflüncelerini do¤ru bir flekilde aktar›p baflka
görüflten olanlar› ikna etmeyi ve iliflkileri birbirine ba¤layan
cümleleri kurmas›n› sa¤layan paha biçilmez bir büyüme
süreci olan iletiflimi de kapsar. Dostluklar ve arkadafll›klar
oluflturma, sa¤lam ifl-hayat› iliflkilerinin kurulup
sürdürülmesini de sa¤layan ikinci etkileflimsel büyüme
sürecidir. Ve son olarak etkileflim, sofistike politik
davran›fl› içerir; yani, baflar›l› olmak ve kiflinin gelecekteki
baflar›lar› ve mutlulu¤u üzerinde önemli etkileri bulunan
bireylerin onay›n› kazanmak için ne gerekti¤ini bilmeyi ya
da sezmeyi kapsar. Bunlar birlikte ya da onlar için
çal›flt›¤›n›z nüfuzlu kifliler, siz bilseniz de bilmeseniz de
sonunda lehinize ya da aleyhinize oy verecek olan siyasal
güç sahipleridir.
Bu oniki büyüme süreci tablo 1.1’de özetlenmifl ve bölüm
7’den 10’a kadar ayr›nt›lar›yla anlat›lm›flt›r.
Büyüme süreçleri söz konusu oldu¤unda kimse tam puan
alamaz; hepimiz baz› alanlarda geri kal›r›z. Ama kariyerlerine
bafllamaya büyük ölçüde haz›rl›ks›z olan bireyler pek çok alanda ciddi ölçüde tökezlerler veya içlerinde az geliflmifl büyüme
süreçleri bar›nd›r›rlar. Onlar›n büyümeleri bir yerlerde engellenmifltir. Ya da büyüme süreçleri, kendilerinin ya da ailelerinin beyin donan›mlar›ndaki bir yetersizli¤in veya okul deneyimlerinin sonucu olarak bafl›ndan beri hiç filizlenmemifltir.
K‹TABIN PLANI
Büyüme süreçleri incelenmeden önce, ikinci bölümde kifliyi hayata at›lma y›llar› s›ras›nda sorunlara itebilecek baz› yaflam
biçimleri anlat›l›yor. Dört yayg›n senaryo ayr›nt›lar›yla incele31
12/21/05
10:18 AM
Page 32
TABLO 1.1
ON‹K‹ BÜYÜME SÜREC‹
Tan›m
Kariyer Örnekleri
‹çsel ‹çgörü
Kiflisel güçlü yönlerin, zay›fl›klar›n
ilgilerin, e¤ilimlerin, tutkular›n ve
de¤erlerin fark›nda olmak
Kifliye uygun ifli yapmak; ifl
de¤ifliklikleri gerekti¤inde
“tehlike belirtisini” hissetmek
Öngörü
Belirli amaçlar› görmek ve bu
amaçlar› yerine getirmek için
gerekenleri anlamak; stratejik
planlama
Belirli bir kariyeri veya bir
kariyer içindeki projeyi beklemek
ve onun için haz›rlanmak
Kendi Kendine
Bafllatma
Kiflisel arzu, motivasyon, h›rs,enerji
ve iyimserlik; mant›kl› risk almak
görünmek, ba¤›ms›zl›k
Ne zaman ve nas›l yüksekleri
hedef alaca¤›n›z› bilmek ve
büyük kariyer baflar›lar›n›n
pefline düflmek
Kavrama
Fikirleri derinlemesine anlamak ve
aç›k ve üstü örtülü ifl/hayat/hayatta
kalma gereksinimlerinin flifresini
çözmek
Önemli kavramlar› ve
iflin gereklerini anlayacak
flekilde donat›lmak
Kal›p Tan›ma
Tekrarlayan temalar›n etkili bir
flekilde anlafl›lmas›, örnekler,
kurallar/düzenlilik/düzensizlik
Kariyer s›ras›nda do¤rudan, iflüstünde deneyim, geriye bakarak
rehberlik edinmek
De¤erlendirici
Düflünme
Konular›, f›rsatlar›, ürünleri,
insanlar› elefltirel olarak
de¤erlendirme becerisi (afl›r›
derecede elefltirel/alayc› olmadan)
Neye ve kime inanaca¤›n› bilmek
- kronik alayc›l›ktan veya
safl›ktan kaç›nmak
YORUMLAMA
‹ÇSEL YÖN
Tema Büyüme Süreci
niyor: sona ermeyen ergenlik, baflar›s›zl›¤a u¤rayan (y›k›lan)
idoller, seçilen yanl›fl yollar ve suçlu zihinler. ‹kinci k›s›m, kariyerlerin do¤ru bir flekilde seçilebilece¤i ve sorunsuzca takip
edilebilece¤i yollar›n incelenmesiyle bafll›yor. Daha sonra oniki büyüme sürecini gerçeklefltirebilmek ve en üst seviyede geliflimin sa¤lanmas› için neler yap›labilece¤i tarif ediliyor. Üçüncü k›s›m, yetifltiricilerin, ifl-hayat›na haz›rl›kla ilgilenmesi gerekenlerin, yani ebeveynlerin, e¤itimcilerin, ergenlerin ve hayata
yeni at›lan yetiflkinlerin rollerini tart›fl›yor. Bu son bölümler,
32
12/21/05
10:18 AM
Page 33
ETK‹LEfi‹M
ENSTRÜMENTASYON
Tema Büyüme Süreci
Tan›m
Kariyer Örnekleri
Beceri ‹nfla
Etme ve Uyum
Çok yönlü bir tarzda “sert” ve
“yumuflak” becerileri kazanma ve
uygulama kapasitesi
Teknik el kitaplar›n› okumak,
çal›flma planlar› ve teklifler
haz›rlama
‹fl Verimlili¤i
Zihinsel enerjiyi dizginleyip
yönlendirme, hazz› geciktirme,
verimli çal›flma ve organizasyon
becerilerini sa¤lama
Yüksek düzeyde verimli ç›kt›
sa¤lama ve iflte güvenilir olma
Verimli Düflünme
Organize düflünme, ikilemle-bafla
ç›kma taktikleri, beyin f›rt›nas› ve
yarat›c›l›k, çat›flma çözümleme,
stres ve açmazlarla bafla ç›kma
Çözüme varmak için yap›c› ve
verimli yollar bulma, iflle ilgili
zorluklara yeni yaklafl›mlarda
bulunma
‹letiflim
Fikirleri ifade etmede, ikna etmede,
yazmada, iç sesinizi kullanmada
beceri kazanma, alternatif iletiflim
tarzlar›na ulaflma
Kendini satma, iflte güvenilirlik
kazanma; duygular› ve
eylemleri kanalize etme/
düzenleme için dili ve mecazlar›
iyi kullanma
Birlik Oluflturma
ve ‹tibar
Yönetimi
Yap›c› iflbirli¤i ve olumlu aile/
sosyal iliflkiler kurma
‹fl yerinde bireyler aras›
verimlilik, iflbirli¤i, liderlik,
kabul
Politik Davran›fl
Kiflinin gelece¤i konusunda önemli
etkisi olabilecek insanlar›n
dostlu¤unu kazanma
Patronu nas›l memnun edece¤ini
bilme ve s›n›f arkadafllar›/ifl
arkadafllar›yla iyi iliflkiler
kurma
bu zihin yetifltiricilerinin ifl-hayat›na haz›r olmalar›n› sa¤lamak
için yararlanabilecekleri içgörüleri ve uygulamalar› anlat›yor.
33
12/21/05
10:18 AM
Page 34
12/21/05
10:20 AM
Page 35
Birinci K›s›m
HAZIRLIKSIZ
OLMAK
YIKILAN
‹DOLLER
ERGENL‹KTE
SIKIfiMIfi OLANLAR
‹fi HAYATI
HAZIRLIKSIZLI⁄I
YANLIfi YOLA
SAPANLAR
SUÇLU
Z‹H‹NLER
Bu dört açmaz, ço¤u kez ifl-hayat› haz›rl›ks›zl›¤›n›n temelini
oluflturmaktad›r. Hayata at›ld›¤› ilk y›llarda bir flekilde yaln›z
kalan bir yetiflkinin bu can s›k›c› kariyer durumlar›ndan bir veya ikisine yakalanma olas›l›¤› yüksektir. Ça¤dafl kültürümüzdeki baz› y›k›c› güçler de dahil olmak üzere pek çok neden bir
yetiflkinin bu açmazlar›ndan birine düflmesine sebep olabilir.
Ayr›ca, yeni yetiflkinlerin baz› kiflisel özellikleri (ifl hayatlar›na
12/21/05
10:20 AM
Page 36
uygunluklar›), ailelerin, akranlar›n, okullar›n etkileri ve genç
bireyin üretken bir yetiflkin rolüne haz›rl›k süreci de birer faktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ama endifle edecek bir fley
yoktur. 6. Bölüm’de (ikinci k›s›m), hayata at›lma y›llar›nda
gerçeklefltirilen zafer dolu bafllang›çlar ve geliflmeler anlat›l›p,
baz› yeni yetiflkinlerin ifl-hayat›na haz›r olmalar›n›n alt›nda yatan nedenler paylafl›lacakt›r.
36
12/21/05
10:20 AM
Page 37
2
ERGENL‹K DÖNEM‹NDE SIKIfiIP
KALAN YEN‹ YET‹fiK‹NLER
Ergenli¤e Veda Edilmedi¤inde
Lisede popüler olmak iyi görüntüye ba¤l›d›r. Güzel giysiler giyersiniz, sizi
seven veya size ihtiyac› olan bir sürü insan vard›r. fiimdiyse kriterler çok
farkl›… Eski “s›k› (cool) çocuk” tan›m›ndan farkl› birfley yapt›¤›m› söyleyemem, ama art›k hayat›m› bu tan›m yönetmiyor.
C.T., yafl 24
Okuldan sonra da “s›k› çocuk” olmaya devam ederseniz, bir üniversite
kasabas›nda bar›n ucunda oturup onsekiz yafl›ndaki k›zlar› tavlamaya
çal›flan otuzbeflinde bir adams›n›z demektir Bu insanlar, sonunda alkolik
olurlar.
D.M., yafl 28
B
irinci bölümde anlatt›¤›m gibi yetiflkinli¤e girifl hiçbir zaman flu anda oldu¤u kadar zor olmad›. Ama ayn› zamanda, ergen olmak da hiçbir zaman bu kadar zevkli olmad›! Sonuç olarak pek çok ergen, bilinçli ya da bilinçsiz bir flekilde lise veya
üniversite y›llar›n›n uzamas›n› istiyor. Ergenliklerinden uzaklaflmak istemiyor ve bu nedenle birbiri ard›na e¤itim alman›n,
yeniden ebeveynlerinin evine tafl›nman›n, zorlu kariyer seçimlerini ertelemenin ve ergenliklerini koruyan yo¤un grup arkadafll›¤›n›n peflinde kofluyor. Bunlar›n ifl-hayat›na haz›rlanma
süreci üzerindeki etkileri korkunç olabilir.
37
12/21/05
10:20 AM
Page 38
Ergenli¤i -ergenlerin zevklerini, âdetlerini, görünüfllerini ve
faaliyetlerini- flifliren, kutlayan ve kutsayan bir ça¤da yafl›yoruz. Bu arada, ço¤u ergen ayakkab› al›flverifli yapar gibi çeflitli
kimlikleri deniyor, zevklerinin ça¤dafl trendlerle ne kadar iyi
uyufltu¤unu ölçüyor ve imajlar›, görünüflleri ve nas›l bir etki b›rakt›klar›yla ilgili saplant›lara tak›l›yor. Küçük çocuklar ergen
olmak için sab›rs›zlan›yorlar. Say›s›z yetiflkin bofluna da olsa
onyedi ya da onsekiz yafl›ndakiler gibi görünmeye ve davranmaya çal›fl›yor. TV programlar›, dergi reklamlar›, pop müzik
ve medya, ergenlik ça¤› mükemmelli¤ini yans›tan çarp›c› ikonlarla bizi kuflat›yor. Sonuç, ergenlik ça¤› giflelerinden bir türlü
geçmeyen, say›lar› durmadan artan yeni yetiflkinler ordusudur;
ve bunlar hayatlar›na bir türlü devam edemezler.
Charlie yirmisekiz yafl›nda, ama bunu asla anlayamazs›n›z.
Adam oyun oynamay› bir türlü b›rakm›yor. ‹ki kardeflten küçük olan› (di¤eri bir k›z), yo¤un bir rekabetin yafland›¤› piyasada orta derecede kâr getiren iki dükkândan oluflan içeren
mütevaz›, ama dengeli bir iflletme olan Wilson’s Kuru Temizleme’nin sahibi Thomas S. Wilson’›n o¤lu. Bay Wilson rutin
bir flekilde günde oniki saat, haftada alt› gün çal›fl›yor. Charlie
babas›n›n Güney California’daki dükkânlar›ndan birinde günde befl saat, haftada befl gün çal›flmak için mücadele ediyor,
patronun o¤lu olma rolünden hem nefret ediyor, hem de zevk
al›yor. Baz› günler ifle hiç gelmiyor. Sabr› taflan Tom Wilson
Charlie’yi büyüyüp sorumlulu¤unu üstlenmesi için dürtükleyip
duruyor. Ama Charlie kariyer atl›kar›ncas›nda; süslemelere tak›l› kalm›fl durumda dönüp duruyor, ama hiçbir yere varam›yor. ‹fl arkadafllar›, ön tezgâhtaki ya da dükkân›n arkas›ndaki
eski püskü masadaki ifllere kafllar›n› çatarak bakt›¤›n› gördükçe patronunun o¤lu Charlie’yi arkas›ndan elefltiriyorlar. Aral›ks›z olarak son DVD’leri seyrediyor ve video oyunlar›ndan
hayat›n›n neredeyse di¤er bütün yönlerinden daha fazla zevk
al›yor. Büyük olas›l›kla seks ve tabii ki paint ball oyunu
d›fl›nda. H›zl› olan her fleyden hofllan›yor, özellikle arabalar ve
38
12/21/05
10:20 AM
Page 39
kaykaydan. Charlie’nin çok istekli ve becerikli bir sörfçü olmas› hiç de flafl›rt›c› de¤il. Adam benim görsel-motor coflkunluk
(hareket coflkunlu¤u) dedi¤im fleye ba¤›ml›. Ama afl›r›-yüksekh›zl› ifllerle u¤raflt›ktan sonra, bir kekin üzerindeki jöle gibi kanepeye serilip saatler geçiriyor, futbol ve basketbol maçlar›
seyrediyor. Ve ciddi bir zampara, gerçi bu biraz daha az pasif
bir meflgale!
‹nsan ona sayg› duysun duymas›n (ve kimse duymuyor), Charlie’den hofllanmamak mümkün de¤il. Cömert, giriflken ve olabildi¤ince nazik. Arkadafllar› için her fleyi yapabilir, t›pk› sizin
tipik onalt› yafl›ndaki çocu¤unuz gibi. Görünüfle göre e¤lenceyüklü varoluflunun büyük bir bölümünü hafta sonu ve akflam
gezmelerini planlamaya adam›fl durumda. Abercrombie ve Banana Republic giysilerinden oluflan dev gardrobu son moda
genç erkek zarafetini yans›t›yor. Kullan›lm›fl spor arabalar›n›,
kilometre göstergesine k›rk ya da elli bin mil eklenmifl olarak
onsekiz ayda bir de¤ifltiriyor ve son dört y›lda ehliyetine iki kez
el kondu. Charlie modern orta-s›n›f ergen modeli oluflturuyor.
Yaln›z yetiflkinli¤e girifli on y›l kadar gecikmifl durumda ve ergenli¤i bitecek gibi görünmüyor. Ne yaz›k ki bu coflkulu tavr›n›n hemen alt›nda kendine olan sayg›s› berbat durumda. Hayat›n›n kendisi için bir anlam› olmad›¤›n› kabul ediyor; hayat›
yaln›zca deneyimler potpurisinden ibaret ve yapt›¤› hiçbir fley
ona birfley katm›yor ve birbiriyle ba¤lant›l› görünmüyor. Onu
hiçbir yere ulaflt›rm›yor.
UZATMALI ERGENL‹K
fiu anki kültürümüzde pek çok ergen ergenli¤in çok ötesinde
dolan›yor. Bunun için say›s›z neden say›labilir; sosyal olarak
çok aranan yeni yetmelerin yaflad›¤› ani ve güçlü haz, d›fl görünüflü saplant› haline getirmifl medya ve insan›n yirmili yafllar›yla bafl etmesini zorlaflt›rabilen karmakar›fl›k durumlar bunlar39
12/21/05
10:20 AM
Page 40
dan sadece birkaç›. Charlie’nin durumunda oldu¤u gibi pek
çok ergen için hayat, ifl yerinin s›radanl›¤›n›n yar›flamayaca¤›
zevklerle dolu.
Uzatmal› ergenlik özlemi Charlie gibi orta-s›n›f insanlar›yla
s›n›rl› de¤ildir. Yirmibir yafl›ndaki varofllarda yaflayan bir k›z
olan Bonita, New York’taki eczanenin raflar›n› yerlefltirmenin
kendisini depresyona soktu¤unu, çünkü okulda arkadafllar›yla
e¤lendi¤i günleri özledi¤ini söylüyor. “Ortak çok noktam›z
vard›. Hepsi benim gibi Dominik Cumhuriyetindendi. fiimdi
Çinden ve di¤er ülkelerden gelen insanlarla birlikte çal›fl›yorum. Eski samimiyeti özledim. Bütün o birbirini korumalar› ve
gün boyu arkadafllarla gülmeyi özledim. ‹flim hofluma gitmiyor,
ama bu konuda ne yapaca¤›m› bilmiyorum.” Samimi, koruyucu bir gruba üyelik ergenli¤in en bafltan ç›kar›c› faydalar›ndan
biridir; ifl hayat›nda bunu yakalamak neredeyse olanaks›zd›r.
Psikolog Erik Erickson ergenli¤i, keflif ve deneme dönemi
olarak tan›ml›yor, çocuklar›n farkl› roller denedi¤i, kiflisel kimlikleriyle uzlaflmaya vard›klar› bir dönem. Bizim ça¤›m›zdaysa,
hayata yeni at›lan çok say›da yetiflkin hâlâ ergenlik-tipi keflif ve
deneyimlerde bulunuyor. Böyle bir hareketin mutlaka tehlikeli
olmas› gerekmiyor, ama baz› genç insanlar hiçbir yere ulaflam›yor ve sürekli bir flaflk›nl›k ve karmafla yafl›yor gibi görünüyorlar. Kuflkusuz aramayla bocalama aras›nda büyük fark var.
Bir parça bocalama sa¤l›kl› olabilir, ama bir noktadan sonras›
moral bozucu hale gelebilir. Pek çok örnekte meslek seçimiyle ilgili karars›zl›k, ergenli¤i uzatma ihtiyac›nda baflrolü oynayabilir. Ama bazen insan›n ergenlikten ayr›lmak için duydu¤u derin
isteksizlik, yetiflkin kimli¤ini ve kariyer aray›fl›n› engelleyebilir.
COOL AHBAPLIK
“Cool” olma zorunlulu¤u çürütülmesi gereken ilk ergen önceliklerinden biri olabilir. Cool olufl, lisede ve üniversite y›llar›n40
12/21/05
10:20 AM
Page 41
da, hatta baz› üniversitelerde di¤erlerinden daha fazla olmak
üzere en fazla etkisi bulunan kiflisel pazarlama stratejilerinin
bir koleksiyonudur. Ça¤dafl kültürümüzden ayr›lmak istemiyor gibi görünen cool sözcü¤ünün, arkadafl övgüsü almaya can
atanlar için büyük önemi vard›r. Cool olman›n baz› önemli
göstergeleri afla¤›da tan›mlanm›flt›r.
COOL ERGENL‹⁄‹N EN ÖNEML‹ ON ÖZELL‹⁄‹
Rahat tav›rlar
Kahramanl›k gösterileri ve kendine güven
Önemsiz risk alma/tabu y›kma
Günlük ak›mlar› yans›tan giyim ve zevkler
Heykel gibi ve çevik beden “koreografisi”
Grup içinde “hoflluk” ve sadakat
Grup içinde gözle görülür kabul
‹¤neleyici mizah anlay›fl›/hafif alayc›l›k
Normlar›n önemsiz derecede süslenmesi
Fiziksel çekicilik
Ergenlerin, kendilerini savunmas›z ve zaman zaman çaresiz
bulduklar› bir dönemde, ço¤u zaman rahat görünmek, zarar
görmez ve güçlüymüfl görüntüsü sergilemek için bask› alt›nda
hissettikleri aç›kt›r. Kendine güven ve cesaret havas› yaymalar›, riske girmeleri ve hayatlar›ndaki bu yeni dönem tav›rlar›n›n
bir parças› olarak birkaç tabuyu y›kmalar› beklenir. Yetiflkinleri k›zd›raca¤› kesin olan saç biçimi ve boyalar›n›n yan› s›ra sigara, alkol, dövmeler, amaca çok uygundur.
Cool olmak, ayn› zamanda titizlikle poz vermeyi, her daim
fiziksel duruflu ve yüz ifadesini kollamay› ve sonra periyodik
olarak paparazzilerin geliflini bekliyormufl gibi hafif bafltan ç›kar›c›, ama afl›r› derecede rahat bir duruflla donup kalmay› da
içerir. K›zlar hafif müstehcen bir tarzda bacak bacak üstüne
41
12/21/05
10:20 AM
Page 42
atarken, erkekler cüretkâr bir flekilde boksör flortlar›n›n üst
k›sm›n› gösterip ara s›ra göbek deli¤inden afla¤› do¤ru dikey
olarak inen k›l çizgisini sergilerler. Bu arada sigara içmek bir
seferde iki amaca hizmet eder: bir tabuyu k›rarken ayn› zamanda cool vücut hareketleri için f›rsat verir. Bana göre, yeni
ergen içicilerin ritmik jestleri ve becerikli hareketleri görülmeye de¤er bir fley ve cool olman›n mükemmel bir örne¤idir.
Cool olman›n k›yafet kanunu da vard›r; müzikte kabul edilebilir zevkler, ortak kahramanlar ve baz› sporlara ba¤l›l›k zorunludur. Zevk konusunda biraz özgür olabilirsiniz, ama bu
özgürlükler kanundan göreceli küçük sapmalar fleklinde olmal›d›r ve e¤er kartlar›n›z› do¤ru oynarsan›z bu sapmalar “süper
cool’luk” olarak bile görülebilir. Fiziksel çekicilik ve mizah
duygusu kiflinin cool olufluna katk›da bulunur. Son olarak, nazik (“gerçekten hofl”) olman›z beklenir, ama bu zorunluluk
esas olarak kendi grubunuzun sad›k üyeleriyle s›n›rl›d›r. Bu da
demektir ki d›fl s›n›rlarda bulunanlara karfl› kabaday›l›k yapabilir veya onlara sözlü olarak sald›rabilir ve yine de cool görülebilirsiniz.
‹fl cool olma kanununa gelince baz› yeni yetiflkinler yat›flmak bilmezler. Sembolik olarak ifade edilecek olursa, yirmiyedi yafl›nda hâlâ beyzbol flapkalar›n› ters olarak giymeye devam
ederler. Okul müdürü ve daha sonra da New York’taki ‹lkokul
Merkezinin idarecisi olan bir meslektafl›m, Allan Shedlin, bana
neoteni• sözcü¤ünü ö¤retti. Bu terim ergen gibi hareket etmede
›srar eden daha yafll› insanlar› ifade etmektedir. Bu kifliler cool
olman›n on özelli¤ine itaat etmenin ötesinde ilerleme kaydedemezler. Onlar› sürekli olarak görüyorum. Yolculuklar›m s›ras›nda havaalanlar›n›n bekleme salonunda etraf›ma bakar›m.
Kimi zaman blucin giyen ve flapkas›n› ters takan altm›fl yafl›nda
bir adam görebilirim. Bu içinde bir kötülük tafl›mayan, yaln›zca basit bir düflkünlük müdür, yoksa olgunlu¤un ciddi ve y›k›c›
bir flekilde engellenmesi midir? Bazen do¤ru olan ikincisidir.
•
Yetiflkinlerde gençlik özelliklerinin muhafaza edilmeye çal›fl›lmas› [Ç.N.]
42
12/21/05
10:20 AM
Page 43
Bu noktada akl›ma Buddy ad›nda biri geliyor. Buddy herkesin arkadafl› olmaktan baflka bir fley istemiyordu. Neyse ki bu
arzusunu tatmin edecek bir durumdayd›. Erken yafltan itibaren
insanlar onun hobisi olmufltu. Konu iliflkiler olunca doymak
bilmiyordu (sayfa 74) ve köpe¤imin beyaz tüylerinin mavi spor
ceketime yap›flt›¤› gibi arkadafllar›na yap›fl›rd›. Ergenlik y›llar›
Buddy’nin ifadesiyle bir “balo” gibi geçmiflti. Bu konuda hiç
kuflku yoktu: kendisi modern cool çocu¤a çok iyi bir örnekti.
Zevkleri, tav›rlar› ve beden hareketleriyle bütün kriterlere
fazlas›yla uyuyordu.
Buddy okulu asla ciddiye alm›yordu. ‹dare edip giden çocuklardan biriydi. ‹nek olarak görülemezdi (zira bu cool bir
çocuk için ölümcül bir özellikti). Hep A alan bir erkek kardefli vard› ve Buddy arkadafllar›n›n bu “inek” kardefliyle tan›flmas›ndan çok utan›yordu. fiu anda sosyal hizmet uzmanlar› olan
anne ve babas› zaman›nda hippi ve çok serbesttiler. Çocuklar›n›n kendi hayatlar›n› yaflamalar›na, olmak istedikleri kifliler
olmalar›na izin veriyorlard›. Ebeveynleri ihmalkâr de¤ildi; çocuklar› için her fleyi sa¤l›yorlard›. Buddy’nin akademik baflar›s›zl›klar›na ra¤men o¤ullar›na hayranlard› ve onunla olmaktan
büyük zevk al›yorlard›. Onu müthifl bir insan olarak görüyor
ve bir gün baflar›y› yakalayaca¤›na inan›yorlard›.
Buddy devlet üniversitesinde erkek ö¤renci derne¤inin sad›k
bir üyesi olarak sosyal rütbesini art›rd›. Aç›kgöz bir flekilde
sosyoloji bölümündeki ço¤u dersin saat onbirde ya da daha
sonra bafllad›¤›n› ö¤renince o bölümü seçti. Notlar› bir “centilmenin C’leri” fleklindeydi ve s›n›f›n›n sondan beflincisi olarak göze batmadan mezun oldu.
Buddy üniversiteyi takiben birbiri ard›na may›nlara çarpmaya bafllad›. Hiçbir plan› yoktu. Hep flu anda ya da onun yak›n›nda yaflam›flt›. Yirmi yafl›nda onun için gelecek Cumartesi
gecesi gibiydi ve göz merce¤inden görebildi¤i tek fley buydu.
Mezun olduktan sonra Buddy, cool biri oldu¤u için her yerde
kabul edilece¤ine inanarak bir göçebe gibi iflten ifle dolaflt›.
43
12/21/05
10:20 AM
Page 44
Tekrar eden düfl k›r›kl›klar›na ra¤men iyi prova etti¤i rolünü
oynamaya devam etti. Kendisine sürekli cool ahbap rolü yaz›yordu. Bu yüzden çok çal›fl›yormufl izlenimi veremiyor, insiyatif göstermiyor, h›rsl› görünmüyor veya yükselen bir idareci gibi giyinmiyordu (bunun için gerekenleri yapm›yordu).
Buddy h›zla kendi kendisinin en kötü düflman› haline geliyordu. Patronlar› cool sözcü¤ünün anlam›n› bilmiyordu bile.
Etraf›ndaki bütün o küçük gördü¤ü (ve s›kl›kla küçümsedi¤i)
gerzekler ve inekler kendisinden daha fazla para kazan›yordu.
‹ne¤in ac›mas›z intikam›yd› bu. ‹flte ne zaman sigara içmek için
d›flar› ç›kmas› söylense afla¤›land›¤›n› hissediyordu, özellikle de
kendisi tek oldu¤u için. Ama Buddy ergenlik tarz›ndan ve de¤erlerinden kolayca vazgeçemezdi. Çünkü, bunlar uzun süre
boyunca ifline çok yaram›flt›.
Buddy ciddi bir depresyona girdi ve a¤›r dozda ilaçla tedavi gördü. Psikiyatr meslektafl›m bana onun hikâyesini anlat›nca elimde olmadan Buddy’nin acilen bir ergen olarak tedaviye
ihtiyaç duydu¤unu düflündüm. Kim oldu¤u ve kim olaca¤› konular› üzerinde bir uzlaflmaya varmas› gerekiyordu. Sosyal yeteneklerinin sorgulanamaz de¤erinin yan› s›ra bunun getirdi¤i
k›s›tlamalar› da anlamas›na yard›m edilmeliydi. Buddy’nin insanlara ve iliflkilere olan yak›nl›¤› ayr›nt›lar›yla incelenmeliydi.
Bireyler aras› iliflkiler konusundaki yeteneklerinin ve pazarlama becerilerinin üstüne olas› kariyer ve üniversite yollar› infla
edilebilirdi. En önemlisi de Buddy’nin safl›¤›n›n tedavi edilmesi gerekiyordu, çünkü parti bitti¤inde mutlu bir yetiflkin olmak
için ne yapmas› gerekti¤i konusunda çok cahildi.
Cool biri olmak pek çok aç›dan iyi bir fleydir. Uyum sa¤lamak ve kabul edilmek önemli bir e¤itimsel hedef olarak görülebilir. Her ergene veya hayata yeni at›lan yetiflkinlere flu
önemli sorular sorulmal›d›r: Poz vererek hangi bedeli ödüyorsun? Cool olmak, kariyer merdiveninin en alt basamaklar›na
t›rmanma mücadelesi veren birinin imaj›yla ne derece çelifliyor? Cool olmak için aile hayat›ndan ve e¤itimden neler feda
44
12/21/05
10:20 AM
Page 45
ediyorsun? Bir gruba girip ona uyum sa¤lamak için özel güçlü
yönlerini ve eflsiz kiflili¤ini ne dereceye kadar görmezden geliyor, inkâr ediyor veya bast›r›yorsun? Di¤er öncelikler için -verimli bir ifl, tatmin edici bir evlilik, sa¤lam bir aile- cool olma
kampanyas›na hangi noktada son verebileceksin? Afl›r› cool ergenler, ergenlik ça¤lar›nda s›k›fl›p kalan yeni yetiflkinler olmak
istemiyorlarsa bu sorulara cevap bulunmal›d›r.
BEDEN ‹MAJI ve ‹LK YET‹fiK‹NL‹K DÖNEM‹
Kültürümüz beden imaj›n› saplant› haline getirmifltir. Gençlerin seyretti¤i TV programlar› ve müzik klipleri, mükemmel vücut hatlar›n› ve bedensel zevkleri ça¤r›flt›ran hareketleri vurgulamaktad›r. Görünüflü-güçlendiren ürün ya¤muru, ergenler kadar küçük çocuklar› da etkilemeye çal›flmaktad›r. Çocuklar sürekli olarak beden aksesuarlar›n› tak›p ç›kar›r, k›l›k k›yafetleriyle denemeler yaparlar, fiziksel hayranl›k ve kabul için durmaks›z›n çaba sarfederler. Böylesi yo¤un bedensel bask›lar alt›ndaki çocuklar, kendilerinin sihirli bir flekilde yetiflkin haline
dönüflmelerini gözlerken hem büyülenir, hem de dehflete kap›l›rlar. Bedenlerinin bulu¤ ortas› m›, yoksa bulu¤ sonu standartlar›na m› uygun oldu¤unu merak ederken ço¤u kendinden flüphe etme dönemlerinden geçer. Zaman zaman yapt›klar› deneyim ve keflifler onlar› cinsel maceralara veya aksiliklere sürükler. Cool olmak söz konusu oldu¤unda, bu konuda ne kadar
endiflelenmek normaldir, ne zaman s›n›r› geçmifl olurlar? Yo¤un bedensel saplant›lar, entelektüel geliflim, kariyer planlama
ve aile iliflkileri yolunda engel teflkil edebilir mi?
Jeanette iki yafl›ndayken çok tombuldu. ‹lkokuldayken fiziksel ve sosyal aç›dan hantal biri olarak görülüyordu, ama
çok iyi bir ö¤renciydi. Ço¤unlukla A al›r ve karnesindeki övgü
dolu sözlerin tad›n› ç›kar›rd›. Okumay› seviyordu ve beflinci s›n›fa gelene kadar zengin bir hayal gücünü içinde bar›nd›ran fli45
12/21/05
10:20 AM
Page 46
irler yazar olmufltu. S›n›f›ndaki k›z arkadafllar› bu çal›flkan,
afl›r› kilolu akranlar›n› d›fllayarak ac›mas›zca cezaland›r›yorlard›. Jeanette buna o kadar derinden üzülüyordu ki öz-sayg›s› da¤›lmak üzereydi. Arkadafll›¤› çok özlüyor, ama çok az arkadafll›k görüyordu. Yafll› bir çift taraf›ndan bebekken evlat
edinilen bir çocuktu ve baflka kardefli yoktu. Etraf›nda ço¤unlukla yetiflkinler oluyor, hepsi onunla ilgileniyordu, ama büyürken di¤er çocuklarla çok az iliflkisi olmufltu.
Bulu¤ ça¤›ndan hemen sonra Jeanette yüzünün oval çizgilerinin ço¤unu kaybetti. Onüçüne vard›¤›nda ince yüz hatlar›,
karlar›n aras›ndan ç›kan mor renkli çi¤demler gibi belirdi. Biraz kilo bile kaybetti ve çekici görünmeye bafllad›. Aynada bu
dönüflüme tan›k olurken beden imaj›yla afl›r› derecede ilgilenmeye bafllad›. Diyet yapmaya ve a¤›r egzersizlere bafllad›. Sonuç müthiflti. Ama vücudu bu k›z için bir saplant› haline gelmiflti ve sonraki y›llar boyunca da öyle olmaya devam etti. Birden bire sekizinci s›n›fta herkes taraf›ndan aran›r olmufltu.
Jeanette’nin anne babas› hayretler içindeydi. Telefon susmak bilmiyordu. Bu ani ilgi ve sa¤lad›¤› haz o kadar güçlüydü
ki Jeanette baflka hiçbir fley düflünemez olmufltu. Akademik
baflar›s› bozuluyordu. Anne babas› onu kaybetmifl gibi hissediyorlard›. Dokuzuncu s›n›f›n sonuna kadar eskiden tatl› ve uysal olan sevimli ve tombul k›zlar› küstah ve kavgac› olmufltu,
annesine s›k s›k “aptal” diyordu. Jeanette terapiste gitmeyi
reddediyordu. Lisedeyken sürekli giysi almak için para istiyordu. Jeanette’nin annesi Sally tek çocu¤unun yan›nda olmak istiyordu, bu yüzden teslim oluyor ve astronomik al›flverifl safarilerinde k›z›yla iflbirli¤i yap›yordu. Birlikte hiç durmadan moda dergileri okuyor ve makyaj ve saç stilleri hakk›nda konufluyorlard›. Asl›nda vermeleri gerekmeyen kilolar› vermek için
spa’larda birbirlerine efllik ediyorlard›. Ebeveynlerin, ellerinde
olmadan çocuklar›n›n zaaflar›na destek verir flekilde hareket
etmeleri beni her zaman flafl›rtm›flt›r, belki de bunun nedeni
k›smen çocu¤un gözüne girme çabalar›d›r.
46
12/21/05
10:20 AM
Page 47
Jeanette bütün hafta sonlar›n› al›flverifl merkezlerinde arkadafllar›yla veya annesiyle ya da her ikisiyle birlikte geçiriyordu.
S›k s›k erkeklerle ç›k›yordu ve bunlar ço¤u kez babas›n›n
“mankafa” dedi¤i çarp›c› derecede yak›fl›kl› gençler oluyordu.
Babas› Jeanette’yi birkaç kez sürtük olmakla suçlam›flt›. Jeanette anne babas›n›n erkek arkadafllar›na sayg› duymamas›na
çok k›z›yordu.
Jeanette sonunda bir devlet okulunda saç tasar›m› e¤itimi
ald›, ama ilk y›l›nda okuldan ayr›ld›. Di¤er ö¤rencileri fazla
sevmedi¤ini söylüyordu. Ondokuz yafl›nda evlendi ve k›sa süre sonra bir k›z› oldu. Kocas› iflsizdi, ciddi derecede alkol problemi vard›, ama Jeanette bir bekçi köpe¤i gibi onun yan›ndan
ayr›lm›yordu. Jeanette yerel bir ma¤azan›n makyaj bölümünde
çal›fl›rken annesi bebe¤e bak›yordu. Jeanette kesinlikle kendini
gerçeklefltirdi¤ini hissetmiyordu. Genç flair, yazar, doymak bilmez okuyucu ve çal›flkan ö¤renciye ne olmufltu? Bedeni, zihnini gölgede b›rak›yordu.
Bütün çocuklar ve yetiflkinler, beden imaj› ve görünüflle de¤iflen derecelerde ilgilenirler. Bu son derece normaldir, hatta
belki sa¤l›kl› bir fleydir. Ama Jeanette’in ve pek çok erkek ve
k›z›n durumunda görünüflü saplant› haline getirmek onlara
büyük zarar verir. Bazen sosyal bask› ve akran kabulü için duyulan bitmeyen açl›k bu saplant›y› körükler. Di¤er durumlarda, ergenin atletik baflar›lar› beden imaj› saplant›lar›na efllik
ederek di¤er de¤erlere ve önceliklere yer b›rakmaz. Zaman zaman korkunç komplikasyonlar bafl gösterir, ciddi depresyon ve
di¤er zihinsel felâketlerin yan› s›ra anoreksiya nevrosa ve blumia gibi yo¤un s›k›nt›lar ortaya ç›kar. Daha yayg›n bir flekilde
de, ergenli¤in bedensel endiflelerinden kurtulamayanlar›n, hayata bafllamaya haz›r olmaks›z›n bafl›bofl gezinen genç yetiflkinlerin aras›na kat›ld›¤› görülür. Mükemmel beden aray›fllar›
içinde zihinsel haz›rl›klar›n› geride b›rak›rlar.
47
12/21/05
10:20 AM
Page 48
YET‹fiK‹N DÜNYASIYLA ‹L‹fiK‹Y‹ KESMEK
Toplumumuzdaki kuvvetli güçler, ço¤u ergeni yetiflkinlikten
uzaklaflt›r›r, çocuklar›, rol modeli olarak yetiflkinler yerine birbirlerini örnek almaya teflvik eder. Bir yetiflkini yak›ndan gözlemediyseniz nas›l üretken bir yetiflkin olabilirsiniz? Yan›t, çok
büyük zorlukla. Bütün çocuklar için kritik faktör, yetiflkin
dünyas›yla ne kadar iyi ba¤lant› kurduklar›d›r. Etraf›ndaki yetiflkinlerin ço¤unun birbirine yabanc›laflt›¤› bir kültürde yetiflenlerin, tatminkâr yetiflkinler olma olas›l›klar› düflüktür.
Chicago’nun yoksul bir mahallesinde büyüyen Collis babas›zd›. Devlet yard›m› alan annesi, bir erkek ve iki k›z kardefliyle birlikte yafl›yordu. Bütün çocuklar›n babas› farkl›yd›. Collis’in babas›n›n kim oldu¤una dair belli belirsiz bir fikri vard›,
ama herkese bunu umursamad›¤›n› söylüyordu. ‹lkokul y›llar›n› okula ara s›ra giderek, derslerden kopuk ve ço¤u zamanda
niye orada oldu¤unu merak ederek geçirdi. Okumay› ö¤renmede ve matematikte zorluk çekti. ‹ngilizce okuma yazmadaki temel becerileri ac›nacak durumdayd›. S›n›fta sözel konularda
flaflk›n flaflk›n oturuyordu. S›k s›k okuldan kaç›yor, bu yüzden
de sürekli olarak azarlan›yordu. Evdeki durum asgari geçim
seviyesindeydi - k›t kanaat yiyecek buluyor, ev sahibinin zalim
tehditlerine maruz kal›yorlard› ve çok az s›cak sular› oluyordu.
Collis’in sevgi dolu ve kendini ailesine adam›fl annesi çal›flmad›¤› halde günlerini kurtarmak için elinden geleni yap›yordu.
Tek akrabalar› Collis’in anneannesiydi ve o da ara s›ra yard›m
etmek için geliyordu. Collis yoksul ev hayat›na buruk bir flekilde k›zmaya bafllam›flt› ve okuldan da nefret ediyordu. Gidebilece¤i tek yer vard›: mahallesi ve arkadafllar›.
Oniki yafl›na gelene kadar aktif bir çete üyesi haline gelmiflti. Onbeflinci do¤um gününden önce uyuflturucu satmaya (ve
kullanmaya) bafllam›flt›. 19-20 yafl›nda baz› çete liderlerine
adeta tap›yordu. Onlar›n dünyan›n en cool insanlar› oldu¤unu
düflünüyordu. Rap müzi¤ini seviyordu ve sosyal grubunun üni48
12/21/05
10:20 AM
Page 49
formas›n› gururla giyiyordu: örgülü saçlar, olabildi¤ince düflük
giyilen bol pantolon, ba¤c›klar› çözülmüfl spor ayakkab›lar,
garip ama aralar›nda boynundaki bir zincire as›l› olan haç›n da
bulundu¤u (bu garipti çünkü Collis kiliseye ayak basmam›flt›)
paslanmaz çelik y›¤›n›.
Tahmin edebilece¤iniz gibi Collis, okulu b›rakt› ve gününün
büyük bölümünü amaçs›zca grubuyla geçirmeye bafllad›. Dükkândan mal afl›rma ve çete kavgalar› gibi suçlardan dolay› hafif bir sab›kas› oldu. Collis’in kötülü¤ü ça¤r›flt›ran bir görünüflü vard›. O ve arkadafl grubu kald›r›mda onlar› görünce
kald›r›m de¤ifltiren beyaz insanlara alayc› bir flekilde gülüyorlard›. Onyedi yafl›nda kadar bofllukta yaflay›p gidiyor gibiydi. Hiçbir de¤eri, plan›, iste¤i, ilgisi yoktu. Bir saatten di¤erine
yafl›yordu o kadar. Durumuyla ilgili en göze çarpan fley de özdeflim kurabilece¤i, kendisine yol gösterecek, yüreklendirecek
yetiflkinlerin olmamas›yd›. Dünyan›n her yerinde Collis gibi
milyonlarca çocuk var. Tek rol modelleri birbirleri. Hiç ilerleyemiyorlar; yaln›zca gereksiz heyecanlar peflinde dönüp duruyorlar. Bulu¤ ça¤›na eriflmeden ergenli¤e giriyorlar ve ergenli¤in alan›na giren bütün ritüelleri ve kuvvetli arkadafl ba¤lar›n›
benimsiyorlar. Yirmibefl ya da yirmidokuz yafllar›nda ergen
olarak kal›yorlar.
Collis hayat›n› ziyan etmek veya kaybetmek tehlikesiyle
karfl› karfl›yayd›, ama ola¤and›fl› flekilde flansl›yd›. Neredeyse
18 yafl›ndayd› ve gözetim alt›ndayken becerikli bir gençlik suçlar› yarg›c› onun bir e¤itim program›na kat›lmas›n› emretti.
Collis yirmialt› yafl›nda yetenekli bir sosyal hizmet uzman›
olan Calvin’in ellerine verildi. Aylar içinde ikisi güçlü bir birliktelik oluflturdu. Calvin, Collis’in özdeflim kurabilece¤i ilk erkekti - rap flark›c›lar› ve beyzbol oyuncular› hariç (bunlar›n
hiçbiri onun için ulafl›labilir hedefler de¤ildi).
Calvin, Collis’i ›s› ve havaland›rmayla ilgili bir ticaret okulu program›na soktu. Collis bu teknolojinin karmafl›k yap›s›n›
hemen kavrad›. Ba¤lant›lar› zihninde kolayca canland›rabili49
12/21/05
10:20 AM
Page 50
yordu; yeralt› borular›n›n ba¤lant›lar›n› sözcüklere dökmek
zorunda kalmadan anlayabiliyordu. Akademik baflar›s›n› olanaks›z hale getiren dil karmaflas›n› böylelikle aflabildi. Bir fleyleri iyi yapabildi¤ini hissediyordu. Bu onun ergenlikten ç›k›fl
bileti olacakt› ve tam zaman›nda gelmiflti. Genç adam›n özsayg›s› bir roket gibi yukar› f›rlad›. Art›k Collis yetiflkinli¤e
bafllama y›llar›na haz›rd›. Ne trajiktir ki bir Collis’e karfl›l›k o
önemli ak›l hocas›n› bulamayan, dolay›s›yla yetiflkinli¤e bir
türlü geçemeyen yüzlerce, binlerce çocuk var. Hepsi umutsuzca birer ak›l hocas›na ihtiyaç duyuyor.
Yoksul mahallelerde yaflayan çocuklar s›kl›kla yetiflkin toplulu¤undan ve de¤er sisteminden uzak bir örnek sergiliyorlar,
ama bu fenomen sosyoekonomik merdivenin alt ve üst basamaklar›nda da görülebilir. Baz› çocuklar ve ergenler ne yaparlarsa yaps›nlar anne babalar›n› memnun edemediklerini hissederler. Sonuç olarak, yetiflkin dünyas›n› ve bütün o “aptalca”
de¤erlerini bilinçsizce reddederler. Çok yayg›n bir bafla ç›kma
tekni¤i vard›r: e¤er baflaram›yorsan›z, baflaramad›¤›n›z fleyi
kötüleyin. Yetiflkinleri tatmin edemiyor ve sayg›lar›n› kazanam›yorsan›z onlar› bafl›n›zdan at›n! Esas olarak arkadafllar›n›z
ve iliflkileriniz için yaflay›n. ‹liflkilerin mutlulu¤u kolaylaflt›rmas› gerekir. Okulda ve evde problem yafl›yorsan›z sizinle ayn›
durumda olan baflka çocuklar bulabilir ve onlara bir aile oluflturabilirsiniz. Afl›r› durumlarda, çocuklar kültlerin pefline düflebilir veya çetelere kat›labilirler. Örne¤in, Hare Krishna’n›n
üyeleri aras›nda yayg›n görülen bir senaryoydu bu. Ac› gerçekle karfl›lafl›p düfl k›r›kl›¤›na u¤ram›fl bütün bu çocuklar›n ergenli¤inde olgunlaflman›n durmas› riski söz konusudur; bu çocuklar yirmili yafllar›n sonlar›na dek ergen de¤erlerine ve ba¤lar›na s›k› s›k›ya yap›fl›p kalabilirler.
Yetiflkinli¤e yabanc›laflma, varl›kl› insanlar›n dünyas›na
karfl› duyulan gerçek öfkeyle ba¤lant›l› olabilir. Frans›z restoran›ndaki genç bir kad›n garson güçlü ifl adamlar›na ne kadar
50
12/21/05
10:20 AM
Page 51
k›zd›¤›n› buruk bir flekilde anlatm›flt›. Banka müdürlerinin pahal› arabalar al›p flehir kulüplerine kat›labilmek için kredi
kartlar›n›n faiz oranlar›n› nas›l yükselttiklerinden söz etmiflti.
Bu adamlar›n, az›c›k parayla geçinip her ay kredi kart› borçlar›n› ödemek için mücadele eden yirmili yafllar›ndaki gençleri
hiç umursamad›klar›ndan yak›n›yordu.
Çocuklar ve ergenler yetiflkinli¤in ö¤rencileri olmal›d›rlar.
Geçmiflte büyükbabalar ve büyükanneler çocuklar›n e¤itiminde önemli bir rol oynard›. Çocuklar yafll›lar›n derslerini ve hikâyelerini ö¤renmek için flöminenin etraf›nda toplan›rd›. Bütün yetiflkin arkadafllar ve aile üyeleri yetiflkinli¤in s›rlar›n›
aç›klayabilirdi. Yak›nda yaflayan akrabalar, çocuklar›n her
türlü yetiflkin zihniyle ve hikâyesiyle karfl›laflmas›na f›rsat sa¤lard›.
Günümüz vakalar›nda ise bu f›rsatlar çok s›n›rl›. Yak›n akrabalar (hatta belki onlarla bile s›k karfl›lafl›lm›yor olabilir) ve
ö¤retmenler (çocuklar ço¤unu yak›ndan tan›ma f›rsat› bulamaz), çocuklar›n hayatlar›nda karfl›laflt›klar› tek yetiflkinlerdir.
Çocuklara küçük yafllardan itibaren yabanc›lardan korkmalar› ve uzak durmalar›, tan›mad›klar› kimselerle konuflmamalar›
ö¤retilir, böylece yetiflkin dünyas›ndan biraz daha uzaklafl›rlar.
Birisinin evine akflam yeme¤ine davet edildi¤imde ev sahiplerinin çocuklar› genellikle göz konta¤› bile kurmadan kal›plaflm›fl
bir flekilde beni selamlar ve sosyal ortamdan s›v›fl›rlar. Benimle ve eflimle hiç ilgilenmezler. Ben küçük bir çocukken anne babam›n misafiri oldu¤unda (ne kadar u¤rafl›rlarsa u¤rafls›nlar)
benden kurtulamazlard›. Annemlerin baz›lar› müthifl, baz›lar›
garip olan arkadafllar› benim merak›m› uyand›r›rd›. Bu insanlar› bir bulmaca çözüyormufl gibi inceler ve sabah annem ve
babamla onlar hakk›nda konuflurdum. Hayatlar›n› nas›l kazand›klar›n›, nas›l bu kadar baflar›l› olduklar›n› ve neden tart›fl›p durduklar›n› bilmek isterdim. Ve nerede olursam olay›m
yetiflkin yabanc›larla konuflurdum - ma¤azalarda, trende, berberde. Benim ya da anne babam›n akl›na bu insanlar›n beni bir
51
12/21/05
10:20 AM
Page 52
flekilde yaralayabilece¤i ya da taciz edebilece¤i gelmezdi. Temel kariyer e¤itimi al›yordum. Yetiflkinlikle nas›l ba¤lant› kuraca¤›m› ö¤reniyordum. Bence çocuklar›n yetiflkin yabanc›larla iliflki kurmaya ihtiyac› var. Belki toplumumuz bireyleri elemeli ve baz›lar›m›z› çocuklar›n etkileflim kurabilece¤i “güvenli
yetiflkinler” olarak belirlemelidir. Bir çocuk benimle konuflmadan önce benim güvenli bir yabanc› oldu¤umu gösteren belgeyi görmek isteyebilir!
GER‹YE DÖNÜfi ÖZLEM‹
Baz› yeni yetiflkinler yaln›zca ergenlere benzemeye çal›flmakla
kalmaz, ergenlik y›llar›n› fliddetle özlerler. Onlar› oniki yafl›ndan yirmi yafl›na kadar destekleyen dayanaklar parçalanm›flt›r
ve onlar olmadan hayatta kalmada zorlanmaktad›rlar. ‹flte bildik bir senaryo:
Yirmiikisindeki Fran, kronik depresyondad›r. S›kl›kla kendisine oldu¤undan daha az de¤er verildi¤ini düflünmekte ve flehir gazetesinde bir muhabir olarak çal›fl›rken bo¤uldu¤unu hissetmektedir. Üniversiteden ald›¤› gazetecilik e¤itimiyle ihtiyac›
oldu¤u kadar para kazanamad›¤›n› düflünmektedir. Anne babas› kendine bakacak kadar büyük oldu¤unu ve ba¤›ms›z hale
gelmesi gerekti¤ini söyleyerek onu desteklemeyi reddetmifltir.
Fran ergenlik y›llar›n›n muhteflem oldu¤unu fark eder. Bol
miktarda sevgi ve paran›n oldu¤u bir evde tek çocuk olarak
büyümüfltür. Sad›k avukat› olan annesiyle sevgi dolu bir iliflkisi vard›. Fran’in, ders d›fl› faaliyetlerle dolu ve e¤lence etkinlikleriyle yönetilen hayat› oldukça yo¤undu. Fran zaman zaman
düflünmek için zaman› olmamas›ndan flikâyet ediyordu. Yarat›c›l›k veya analitik düflüncenin emaresini göstermese de her
zaman oldukça sa¤lam ve çal›flkan bir ö¤renci olmufltu.
Fran’in flu anda çal›flt›¤› iflte zaman s›n›rlar›na s›k› s›k›ya uymas›, baflyaz›lar için yeni fikirler bulmas› ve yaz› müdüründen
52
12/21/05
10:20 AM
Page 53
gelen yaralay›c› elefltiri sa¤ana¤›yla bafl etmesi gerekiyordu.
Oysa, dans e¤itmeninden, arp ö¤retmeninden ve ebeveynlerinden afl›r› övgüler almaya al›fl›kt›. Bu ihtiflam› yeniden kazanmaya veya yeniden yaflamaya çal›fl›yordu, ama çabas› boflunayd›. Ebeveynleri hariç hiç kimse onu desteklemiyor gibiydi
ve nedense onlar›n rolleri bu noktada daha önemsiz, daha
uzak görünüyordu. ‹çten içe, geçmifl lise günlerini özlüyordu.
Yap›y› ve öngörülebilirli¤i, yaln›zca uyum sa¤layarak göze
girdi¤i zamanlar› özlüyordu. Bafllang›ç y›llar›n›n stresiyle ve
yetiflkinli¤e girifl y›llar›n›n söze dökülmemifl kurallar›yla nas›l
bafl edece¤i konusunda hiçbir fikri yoktu. Terk edildi¤ini hissediyordu. Zaman› geriye döndürmek istiyordu.
Eve Geri Dön, Melek
Yerini bulamayan, hayata yeni at›lm›fl bir yetiflkinin ergenli¤in
güzel günlerine geri dönmesi nadir görülen bir durum de¤ildir.
Bu yüzden, böyle bir genç, örne¤in telekomünikasyonla ilgili
bir fleyler yapmak istedi¤i fleklindeki belli belirsiz bir fikir d›fl›nda, aç›k bir okul sonras› plan› olmaks›z›n okula geri döner.
Görünüflte para biriktirmek için ailesinin yan›na tafl›n›r, ama
çamafl›rlar›n›n y›kanmas›n› ve evle ilgili di¤er yard›mlar› geri
çevirmez. Eve geri döndükten sonra daha büyük bir destek hissi yaflar, ama yak›ndan gözetlendi¤ini ve kullanabilece¤inden
daha fazla tavsiye ald›¤›n› hissedebilir.
Bazen görünüflteki bu gerileme yeni yetiflkinin hücrelerini
yenilemesine ve bak›fl aç›s›n› yeniden odaklamas›na imkan verir. Di¤er vakalarda bu iyi bir hareket kal›b›d›r, tabii çok uzun
süre devam etmedi¤i takdirde. Ebeveynler, pansiyonerlerinin
(veya otlakç›lar›n›n) yorucu oldu¤unu düflünebilirler. ‹flleri çocuklar› için fazla kolaylaflt›rmamaya dikkat etmelidirler ve kira anlaflmas› için de baz› flartlar öne sürebilirler. E¤er mümkünse geri dönen kirac›n›n masraflar›n› karfl›lamamal›d›rlar.
Ona mali destek vermek, uzatmal› ergenli¤ini yeniden yaflamas› için para sa¤larken kariyerinde ilerleyiflini engelleyebilir.
53
12/21/05
10:20 AM
Page 54
Birkaç y›l önce seminer vermek üzere Kopenhag’a gidiyordum. Konferans merkezine giderken Sih kökenli, türbanl› bir
taksi floförü bana hayat hikâyesini anlatt›. Yirmiiki ve yirmidört yafllar›nda olup kendileriyle ayn› evde yaflayan biri k›z biri erkek iki çocu¤u oldu¤unu söyledi. Bu uygulaman›n çok gerginlik yarat›yor olmas› gerekti¤ini söyledim. Ama o sözlerimi
hararetle reddetti. Sözlerine flöyle devam etti, “O¤lumuz ve k›z›m›z ondokuz yafl›na geldi¤inde onlara aç›kça, ‘Art›k çocuk
de¤ilsiniz; flu andan itibaren bizim arkadafl›m›zs›n›z,’ dedik.”
Bunun tam olarak ne anlama geldi¤ini sordum. “fiu anlama geliyor, istemedikleri takdirde onlara tavsiye vermedik. Ve e¤er
isteseler bile para vermedik.” Kar›s›n›n ara s›ra çocuklar›na
mütevaz› parasal hediyeler verdi¤ini de ekledi. Bu adam›n çocuklar›yla yapt›¤› anlaflman›n iki taraf için de en iyisi oldu¤unu düflünüyorum; böylelikle çocuklar büyümeleri gereken süre
içinde güvenlik ve ba¤l›l›k hissi duyabilirler.
Programlanm›fl Çocuklar›n Kaderi
Ça¤dafl ergenlerin robotlar gibi programl› olmalar› nadir görülen bir durum de¤il. Haftalar› onlar için stratejik olarak planlanm›flt›r. Belirli kal›plar içinde yaflama hissi her taraflar›n› kuflat›r, sürekli bir denetim ve geri bildirim dalgas› içinde yüzerler. Fran’in onalt› yafl›ndaki okul sonras› program›na bir bak›n: haftada üç gün (cumartesi sabah› dahil) orkestra provas›,
pazartesi ve çarflamba akflamlar› arp dersleri, sal›, perflembe ve
pazar sabahlar› dini dersler, her cuma modern dans, bunlara
ek olarak toplum hizmeti projesi ve bir bak›mevinde gönüllü
çal›flma. Sonra okul gösterisi, orkestra üniformas› için para
toplama, birinci s›n›flar okul balosu tan›t›m komitesinde çal›flmak gibi daha yo¤un, ama geçici programlar› da vard›. Bu etkinliklerin her birinde beklentiler çok iyi tan›mlanm›flt›r: yapman›z gereken fley size söylenir. Bu durum, beklentilerin daha
belirsiz oldu¤u, inisiyatif göstermenin ve orijinal fikirler ortaya koyman›n ifle yarad›¤› kariyerin ilk y›llar›ndaki durumun
54
12/21/05
10:20 AM
Page 55
tam tersidir. Pek çoklar› gibi Fran için de hayat kat› bir flekilde programlanm›flt›. Yapacaklar› her zaman ona d›flar›dan empoze ediliyordu; Fran’in kendinin birfleyler organize etmesi ya
da kendi rutinlerini belirlemesi beklenmiyordu. ‹nisiyatif göstermesi ya da yenilikçi bir çaba ortaya koymas› da gerekmiyordu. Her zaman koçun, e¤itmenin ya da müfredat›n taleplerine
itaat etme yetene¤iyle ve bunlara sa¤lad›¤› uyumla de¤erlendiriliyordu. Bu düzen bir bak›ma çok rahatlat›c›yd›; hayat›n› yo¤un, ama basitlefltirilmifl bir hale getiriyordu. Ama flu anda kariyer basamaklar›n› t›rmanmaya bafllayan bir yetiflkin olarak
kendi düzenini kurmas› gerekti¤ini biliyor ve kendini özgün bir
flekilde ortaya koyma becerisine göre de¤erlendirildi¤ini görüyor. Yapt›¤› her fleyin do¤ru olup olmad›¤›n› patronuna sormaya devam ediyor. Belki ergenli¤i o s›rada ona göründü¤ü
kadar onu zenginlefltiren tecrübelerle dolu de¤ildi. Fran’in özgürce oynamak için daha fazla zaman›, beyin f›rt›nas› yapmak,
kendi önceliklerini belirlemek ve zaman›n› organize etmek için
daha fazla f›rsat› olmal›yd›.
‹LERLEMEY‹ BAfiARMAK
Belki de hiç kimse ergenlik deneyimini tam olarak geride b›rakm›yordur. 12-20 yafl aras› dönem ço¤u insan için kendini
keflfetme ve tatmin etme anlar›yla doludur. Bu dönemin an›lar› e¤lenceli ve enerji dolu oldu¤u kadar, ama ayn› zamanda hafif ac› vericidir de. Önemli olan olumlu an›lar› saklamak ve k›s›tlay›c› ergenlik de¤erlerinden yani görünüfl, cool olma, kabul
edilme, uyum sa¤lama ve s›rf denemifl olmak için deneme fleklindeki güçlü ve potansiyel olarak hareketi engelleyici saplant›lardan vazgeçmektir. Ergenlik yaflamlar› s›k›ca yap›land›r›lm›fl ve kontrol edilmifl olan gençlerde bu ba¤›ml›l›¤›n da zamanla azalmas› gerekir (orduya yaz›lmad›klar› takdirde). Hayata yeni at›lan bir yetiflkinin. art›k ergenli¤ine veda etmesi ve
55
12/21/05
10:20 AM
Page 56
olmak istedi¤i insan olma yolculu¤una bafllamas› ve bu deneyimin tad›n› ç›karmas› gerekir. Ergenli¤e veda etmek hayat›n
en önemli baflar›lar›ndan biri olabilir. Ama bu ancak, ifl hayat›nda anlaml› ileriye dönük bir beklenti varsa gerçekleflecektir.
56
12/21/05
10:21 AM
Page 57
3
‹doller Devrildi¤inde
Böyle bir sosyoekonomik geçmiflten gelince, yapamayaca¤›m hiçbir fley
kesinlikle olamazd›. Yeterli ödene¤i olmayan, ö¤retmenlerin motivasyonsuz
oldu¤u bir okulda okumad›m hiç. Bu yüzden çok avantajl› oldu¤umu görüyorum. Ama bunun ayn› zamanda motivasyonumun bir k›sm›n› erken yaflta
yok etti¤ini de düflünüyorum.
S.R. yafl 27
E
¤itim y›llar› boyunca öve öve göklere ç›kar›lan, baflar›dan
baflar›ya koflan çocuklara ne olur? Hayat›n erken dönemlerindeki çok fazla övgüden zarar görmek mümkün müdür? Bence
mümkündür. On y›l ya da daha uzun bir süre boyunca dizginsiz e¤lence, müthifl kiflisel baflar›lar ve sad›k hayranlar tribününden sürekli olarak gelen sars›lmaz hayranl›kla korunan
genç bir yetiflkin yirmi, yirmiiki ya da yirmidört yafl›na geldi¤inde birden bire her fleyden mahrum kald›¤›n›, terk edildi¤ini,
kendisine hak etti¤inden daha az de¤er verildi¤ini hissedebilir.
Evet, parti bitmifltir. ‹dol afla¤› do¤ru sert bir flekilde düflmektedir.
EN TEPEYE ÇIKMAK VE D‹B‹ BOYLAMAK
Glen Martin okul y›llar› boyunca kum rengi sar› saçl›
inan›lmaz bir çocuktu. ‹lkokul y›llar›nda azimli bir sporcu ve
57
12/21/05
10:21 AM
Page 58
bütün alanlarda kuvvetli bir ö¤renciydi. Ve Glen’in erken yafllarda vadettikleri, çocukluk ve ergenlik zaferlerine, an›lar›na
ve gazete kupürleriyle dolu genifl bir duvar resmine dönüfltü.
Glen’in kendisi gibi baflar›l› bir de ablas› vard›, ama küçük erkek kardefli okulun talepleri alt›nda bo¤ulmufl ve sosyal olarak
d›fllanm›fl birinin hayat›na katlanmak zorunda kal›yor gibi görünüyordu.
Liseden s›n›f›n en baflar›l›lar›ndan biri olarak mezun olan
Glen futbol tak›m›n›n kaptan› ve iyi bir beyzbolcuydu. Aralar›nda en sayg›n üniversitelerin bulundu¤u bir Ivy League üniversitesine bafllad› ki bu kimseyi flafl›rtmad›. Ama Glen, üniversitenin ilk y›l›nda tökezlemeye bafllad›. Futbol oynarken dizini
parçalay›nca sporu büyük ölçüde b›rakt›. Akademik olarak
derslerin alt›nda ezildi¤ini hissediyor ve konular› hiç ilginç bulmuyordu. Ortal›ktaki en zeki tek çocuk olmad›¤› gerçe¤ini anlamada zorlan›yordu. Dört y›l boyunca ço¤unlukla B ve ara s›ra C ald›. Hayat›nda ilk kez fakültenin gözündeki özel biri de¤ildi ve bunun fark›ndayd›. Kilo almaya ve öz-sayg›s›n› yitirmeye bafllad›. Daha çekici baflka bir seçene¤i olmad›¤› için
gözle görülür bir çeliflkiyle siyaset bilimini seçti. ‹lginçtir ki, lise y›llar›nda Glen her konuda iyiydi, ama hiçbir konuyu di¤erinden daha heyecan verici bulmuyordu. Bir bak›ma bu çocuk
kendisine zarar› dokunacak flekilde çok yönlüydü!
Glen üniversitedeki ilk y›l›nda iki büyük kriz yaflad›: babas›nda habis beyin tümörü ç›kt›, sekiz ay içinde öldü ve Glen lise ikiden beri ç›kt›¤› k›z arkadafl›ndan ayr›ld›. K›z ona de¤iflti¤ini, lisedeyken tan›d›¤› ve sevdi¤i kibar süperstar olmad›¤›n›
söylemiflti. Glen’in akl› bafl›ndan gitmiflti, ama k›z›n hakl› oldu¤unu biliyordu. Bu iki kayb›n ard›ndan depresyona girdi.
Bir sömestr için kayd›n› dondurmay› düflündü, ama annesinin
yalvarmalar› karfl›s›nda vazgeçti.
Onur derecesi almadan mezun oldu¤unda, hayat› için ne
yapmak istedi¤i konusunda hiçbir fikri yoktu. Özel bir ilgi alan› yoktu, belirgin bir tutkusu da. Durumunu flöyle ifade edi58
12/21/05
10:21 AM
Page 59
yordu, “Hiçbir fley bilmiyorum ve hiçbir fley yapam›yorum. Ve
herhangi bir fleyle özel olarak ilgilenmiyorum.” Üniversitede
yaflad›¤› olaylar ve flartlar karfl›s›nda felç olmufl gibiydi. Depresyonu devam etti. S›k›nt›l› durumlarla bafl etme stratejilerini
bilmiyordu. Hayat›nda ilk defa stres ve yetenekleri konusunda
duydu¤u flüphe hissiyle mücadele etmesi gerekiyordu. Kimse
onu yenilgilerle mücadele etmek için haz›rlamam›flt›; daha önce yaln›zca zaferlerle nas›l bafl edece¤ini ve uygun bir mütevaz›l›k göstermeyi bilmesi gerekmiflti! fiimdiyse önemli kay›plarla bafl etmesi gerekiyordu. Glen daha önce hiç s›nanmam›flt›.
Ç›kmazlar› nas›l çözümlemesi gerekti¤i kendisine hiç ö¤retilmemiflti ki bu hayata yeni at›ld›¤› y›llarda herkesin ihtiyaç duydu¤u bir beceriydi. Hayat›n›n ilk y›llar›nda çok fazla baflar› ve
doyum yaflam›fl olabilir miydi? Lise onun en iyi dönemi miydi?
Hayata yeni at›ld›¤› y›llarda engellenemez bir flekilde karfl›laflaca¤› yenilgilere haz›rlanm›fl olmas› gerekmiyor muydu? Evet,
haz›rlanm›fl olmal›yd›. Ergenlik y›llar›nda kaidelere dayal›
yaflayan di¤er çocuklar›n da öyle.
Bir keresinde, önde gelen bir üniversitenin ö¤renci sa¤l›k
hizmetleri ve psikiyatri bölümünün baflkan›yla hat›rlanmaya
de¤er bir ö¤le yeme¤i tart›flmas› yaflam›flt›m; bu adam t›p fakültesinde benim s›n›f arkadafl›md›. Ona sordum, “Joe, söyle
bana, üniversitede ak›llar› darmada¤›n›k olan çocuklar kimler?
Onlar› nas›l tan›mlars›n?” Yan›t› flöyle oldu, “Mel, onlar kesinlikle senin sand›¤›n kifliler de¤iller. Yoksun bir flekilde veya
ifllev bozuklu¤u olan ailelerde büyüyen ya da s›k›nt› içinde yaflayan çocuklar de¤il bunlar. Lisans e¤itimi s›ras›nda da¤›lan
ö¤rencilerin ço¤u daha önce hiç mücadele etmesi gerekmeyenler, haz›rl›k okulunun veya lisenin süperstarlar›d›r. Ço¤u, kasabalar›n›n kahraman›, tap›lan sporcular›, çok yönlü tipleridir.
Her zaman her fleyi do¤ru yaparlar ve hayran kalabal›klar›n›n
sayg›s›n› toplarlar. Onlar alt›n k›zlar ve o¤lanlard›r. Ve biliyorsun, asl›nda bu çocuklar yoksun büyümüfllerdir. Yetersizlik
duygusuyla bafl etmeyi hiç ö¤renmemifllerdir. Bunu ilk kez
59
12/21/05
10:21 AM
Page 60
yapmak zorunda kalmak için yirmi yafl biraz geç!”
Glen tam da böyle biriydi. Yetersizlik duygular›yla nas›l bafl
edece¤ini ve kendi de¤erine dair olumsuz inançlar›ndan kurtulmay› hiç ö¤renmemiflti. Er ya da geç herkes yetersizlik duygular›yla karfl›lafl›p onlar› alt etmeyi ö¤renmelidir ve bu ne kadar
erken olursa o kadar iyidir.
Glen üniversiteden ayr›ld›¤›nda ne yapaca¤›n› bilmiyordu.
Baflta e¤itimine devam etmek için bir arzu duymuyordu, ö¤renci olmaktan b›k›p usand›¤›n› söylüyordu. Sonra tekrar kendini toparlad› ve her zaman fiziksel zindelikle ilgilendi¤i için
bir sa¤l›k kulübünde ifl buldu. Bafllang›çta etraf›nda kendisiyle
ayn› kafada -ve vücutta- insanlar oldu¤u için kendini rahat hissetti. Bu arada, özel e¤itmen olarak sertifika almak için bir
kursa kaydoldu. Sertifikas›n› ald›ktan sonra sekiz ay kadar bu
ifli sürdürdü, ama bu gündelik rutinin “berbat” oldu¤unu söyleyip duruyordu. Çirkin vücutlar›yla ilgilenmek zorunda oldu¤u elli-altm›fl yafllar›ndaki zengin, ama vücutlar› flekilsiz insanlara k›z›yordu. Koçluk yapt›¤›, blumian›n s›n›r›ndaki orta yafll›
kad›nlar›n kendisiyle flört etmesinden tiksiniyordu. Ayr›ca, ço¤unun hayatta kendisinden daha fazla kayboldu¤unu düflündü¤ü di¤er e¤itmenlere karfl› da hiç sayg›s› yoktu. Sonunda insan
vücuduyla ilgili çal›flman›n kendisine göre olmad›¤›na karar
verdi.
Glen okula dönmeye karar verdi. Annesinin yan›na tafl›nd›
ve tarihte yüksek lisans yapmaya bafllad›. Sonraki sekiz y›l boyunca Glen’in hayat›, akademik kurslar, Roma tarihi konusunda yap›lan amaçs›z bir doktora, yar›m günlük ifllerle kabaran
bir CV, sanatsever arkadafl kabilesindeki kad›nlarla istikrars›z
iliflkilerle dolu bir mozaik halini ald›. Glen’in iliflkileri her zaman k›r›lgand›, çünkü lisenin harika çocu¤u olarak sahip oldu¤u benlik-imaj›n› asla geride b›rakam›yordu. O, bir zamanlar,
bulu¤ ça¤›na ermifl k›zlar›n idolüydü. Bu yüzden mükemmel
kad›n›, ergenlik ça¤›ndayken oldu¤u tanr›sal adama lay›k tanr›çay› aramaya devam ediyordu. Birlikte oldu¤u hiç kimse bu
60
12/21/05
10:21 AM
Page 61
standartlara ulaflam›yordu.
Glen yirmiyedi yafl›na gelince tarih ö¤retmenli¤i yapabilece¤ini veya internet ifli kurabilece¤ini ya da bir gün hükümette
bir ifle girebilece¤ini düflündü. Ama büyük oranda gününü yaflamaya devam etti.
‹fl-hayat›na haz›r olmayan gençlerin aras›nda Glen’in hikâyesinin say›s›z çeflidi vard›r. Bu çocuklar›n her biri kendini-tan›mlamada yetersizdir ve belli bir yönleri yoktur. Yirmili yafllar›nda Glen gibi amaçs›z olan bu insanlar grubu, devrilmifl
idoller, çocukluk ve ergenlik y›llar› boyunca hiç engellenmeden
yokufl afla¤› inen bireylerden oluflur. O kadar baflar›l›lard›r ki
kim olduklar›n› anlamaya çal›flmalar› gerekmez. Belki yo¤un
bir kibir duygusu gelifltirmifllerdir. Otomatik pilotta ilerlemeye
devam edeceklerini, gerçekten çaba harcamadan, hiçbir fedakârl›kta bulunmadan veya gelecek için endiflelenmeden her zaman baflar›ya ve flaflaaya do¤ru yükseleceklerini düflünmektedirler. Onlar bir flekilde hep kazanmak için do¤mufllard›r. Mezuniyeti s›ras›nda daha az ödül alsayd›, spor d›fl›nda baflka tutkular gelifltirseydi, hatta belki okuldan sonra bir iflte çal›flsayd›
Glen için daha iyi olurdu. Bu flekilde kendi baflar›lar›ndan ve
bu baflar›lar›n uzun-vadedeki yan etkilerinden biraz korunabilirdi. Eski moda “sert elefltiriler okulu”ndan mezun olma konusunda söylenecek bir fley var: Çok sert olmad›¤› takdirde bu
okul de¤erli bir e¤itim verebilir.
ESK‹ KAHRAMANLAR
Glen’in içinde bulundu¤u açmaz, sporun geliflen hayatlar üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri fleklindeki önemli konunun
alt›n› çizmektedir. ‹fl hayat›na haz›r olmayanlar aras›nda bol
bol eski sporculara rastlan›r.
Yetenekli sporcular olan, ortaokulda s›kl›kla sporla özdeflleflen
flehir çocuklar›na dair bol miktarda gerçek hikâye vard›r. Ço61
12/21/05
10:21 AM
Page 62
¤u lisede y›ld›z olmaya devam eder. Akran gruplar› aras›nda
yüksek statülere ulafl›r. Ailelerinin ve mahallelerinin gururu ve
sevinç kayna¤› haline gelir. Bu çocuklar›n baz›lar› üniversitede
de sportif üstünlük kazanmaya devam eder. Ve kuflkusuz az
say›da üniversite sporcusu profesyonel hale gelir. Peki ya geri
kalanlara ne olur?
Pek çok vakada bu okul sporcular› yoksun b›rak›lm›fl ve
kand›r›lm›flt›r. Sporda o kadar beceriklidirler ki hayatlar›n›n
ve zihinlerinin di¤er k›s›mlar› az geliflir. Kimileri zar zor geçer
not al›r ve özel derslerle, fliflirilen notlarla ve sezgisel rotalarla
desteklenir. Baz›lar› hiç mezun olamaz. Lise ve üniversitede sekiz y›l boyunca kükreyen kalabal›klara karfl› performans
sergiledikten bir y›l sonra yola tek bafl›na düflmenin, umutsuzca ifl araman›n nas›l bir fley oldu¤unu tahmin edin. Oysa o zamana dek çocuk, görkemli günlerin sonsuza dek sürece¤ini düflünmüfltür.
Neyse ki baz› üniversiteler muhtemelen haklar›ndan mahrum kalma olas›l›¤› bulunan sporcular için sa¤lam kariyer dan›flmanl›klar› sunar. Ama bütün ö¤renciler bu hizmetlerden
ayn› flekilde yararlanmaz. Kuzey Carolina Üniversitesi eski ünlü basketbol tak›m› koçu Dekan Smith’le gerçekçi bir plan
hakk›nda konufltum. Dekan, oyuncular›yla birer birey olarak
ilgilenmesiyle ünlüydü. Daha önce bana oyuncular›n›n her birinden, kendisinin B Plan› dedi¤i fleyi aç›kça ifade etmelerini
bekledi¤ini söylemiflti. B Plan›, oyuncular›n üniversiteden sonra profesyonel olamazlarsa ne yapacaklar›n› gösteriyordu. Profesyonel sporcu olmak isteyen bütün çocuklar›n gelece¤e B Plan›’yla yaklaflmas› gerekiyordu.
Spora kat›l›m çocuklar›n ifl hayat›na haz›rlanmas›na yard›mc› da olur. Atletik deneyimlerle ifl birli¤i yapmay›, strateji
belirlemeyi, kendini-izlemeyi ve hazz› geciktirmeyi ö¤renirler.
Esneklik kazan›rlar, yenilgilerden sonra nas›l tekrar eski hallerine döneceklerini ö¤renirler. Ama sporun olas› bir yan etkisi
daha vard›r: spor fliflirilmifl bir haz ve hayranl›k kayna¤›yken,
62
12/21/05
10:21 AM
Page 63
çocuk herhangi bir entelektüel zevkin yararlar›ndan yoksun
kalabilir. Çocuklara neyle ilgilendiklerini sorunca “Futbol”
yan›t›n› al›r ve flöyle karfl›l›k veririm, “Bu harika bir spor, ama
ne tür bir e¤lenceden hoflland›¤›n›z› sormad›m. Hangi alanlar
veya konularla ilgilendi¤inizi sordum.” Tabii ki yan›t “hiç”
olur. Böyle durumlarda, bedensel baflar›lar bir saplant› haline
gelirken, potansiyel zihin gelifltirme etkinlikleri bir kenara b›rak›l›r. Derken bir gün oyun biter, hayata at›lma y›llar› bafllar.
Ama yetiflkin çocuk kariyere bafllamak için önemli olan zihinsel becerilerin baz›lar›ndan yoksundur. Her sporcunun, spor
hayat›n›n yan› s›ra zihne yönelik ilgiler ve u¤rafllar gelifltirmesine yard›m edilmelidir. Bence her çocu¤un bir uzmanl›k alan›
olmal›: hakk›nda s›n›f›nda ya da mahallesindeki herkesten daha fazla fley bildi¤i ve daha büyük tutkuyla ba¤l› oldu¤u bir
fley. Çocuk zaman içinde bilgiyi ve fikirleri biriktirdikçe uzmanl›k kademeli olarak kendili¤inden oluflacakt›r; iflte kariyerde yapmas› gereken fley budur.
Daha nadir olmakla birlikte, bazen diva sendromu denen
bir fenomenle karfl›lafl›r›z. Çocuk veya ergen diyelim ki bale, at
binme ya da kayak dersleri al›r ve sürekli olarak ola¤anüstü bir
potansiyeli oldu¤u söylenir. Örne¤in, onüç yafl›ndaki Meg’e
bir gün olimpiyat madalyas› kazanabilece¤i söylenir. Ya da bir
antrenör Chad’in bir gün teniste milli tak›ma girebilece¤ini
söyleyerek anne babas›n› ümitlendirir. Bu bafltan ç›kar›c› kehanetler bir ailenin bütün düzenini de¤ifltirebilir, özellikle de gelecekte ünlü olacak olan çocu¤unkini. ‹çi bofl umutlar do¤ar.
Ebeveynler çocuklar›n› potansiyel bir madalya, kendi süper
genlerinin ve uzman ebeveynliklerinin canl› bir kan›t› olarak
görebilirler. Çocuk anne babas›n›n kendilerinin hiçbir zaman
ulaflamayaca¤› flöhrete ulaflabilir. Çocuklar›n›n madalyalar›n›
ve kupalar›n› gösterip kaykaya binme yetene¤i veya iflteki ve
sosyal olaylardaki becerileri konusunda övünürken ebeveynlerin egolar› iyice beslenir. Ama sonra bir nokta gelir ki gerçek
yüzünü gösterir. Bu durumda parçalar› nas›l biraraya getirirsi63
12/21/05
10:21 AM
Page 64
niz? Aile gelecekte y›ld›z olma olas›l›¤›na çok fazla yat›r›m
yapt›¤› için di¤er kapasitelere de¤er verilmemifl ve gelifltirilmemifl olabilir mi? Olabilir. O zaman bu kifli devrilmifl bir idolün
hayat›n› yaflamak zorunda kal›r.
PATLAYAN ÇOCUK BÜYÜTME BALONLARI
Hiçbir fley bir ebeveynin çocu¤unu idollefltirmesinden daha içgüdüsel de¤ildir. Bu, sevginin bir parças›d›r ve ebeveyn sevgisinin yerine hiçbir fley konamaz. Hiçbir fley ondan daha güzel
ve güçlü de¤ildir. Bu sevgi genç insan›n içinde kök sald›¤› toprak ve gübredir. Böyle sevgi ve aile ba¤lar›ndan yoksun olan
çocuklar›n her türlü ak›l hastal›¤› ve travmatik krizler için risk
alt›nda oldu¤unu biliyoruz. Ama ebeveynlerin bu sevgilerini
zarar verici flekillerde ortaya koymalar› da mümkün müdür?
‹yi niyetli, sevgi dolu bir ebeveyn istemeden de olsa çocu¤unun
geliflimine zarar verebilir ya da engelleyebilir mi? Bence bu her
zaman görülebilecek bir olayd›r. Konu oldukça aç›kt›r: evdeki
hayat sürdürülmesi imkâns›z bir durum haline gelir. Baflka bir
deyiflle, patlayaca¤› kesin olan bir balondur ve patlar da - ço¤unlukla da hayata yeni at›lma y›llar›nda.
Titiz, iyi niyetli ebeveynlerin çocuk yetifltirme uygulamalar›n›n, çocu¤u ifl-hayat› haz›rl›ks›zl›¤›na sokmas›n›n pek çok yolu vard›r. Bunlardan baz›lar›n› inceleyelim.
Afl›lanan K›r›lganl›k
Baz› ebeveynler son derece iyi niyetli bir flekilde çocuklar›na
narin kristal bir kadeh gibi davran›rlar ve onlara k›r›lganl›k
afl›larlar. Sonuç olarak, böyle bir çocuk her türlü talihsizli¤e
karfl› ailesi taraf›ndan korunmufl olur. Çocuklar›n bu flekilde
k›r›lgan olarak alg›lanmas› âdeti kültürümüzde h›zla yay›lmakta ve çocuklar› gerçekten de k›r›lgan yapmaktad›r.
Orta-s›n›f›n yaflad›¤› bir bölgedeki bir ilkokulun müdürü
64
12/21/05
10:21 AM
Page 65
bana en derin endiflelerinden birini anlatt›. Bir çocuk, ö¤retmeniyle ya da baflka bir çocukla bir sorun yaflad›¤›nda anne babalar h›zla ve büyük bir gayretle müdahalede bulunuyorlard›.
Müdürü ça¤›r›yor ve bu açmaza derhal bir çözüm bulunmas›n› istiyorlard›. Müdür, ebeveynlerinin çocuklar›n kendi problemlerinin çözümünde öncü rol oynamalar›na izin vermeleri
gerekti¤ini düflünüyordu. Ben de ona kat›l›yorum. Karfl›laflt›¤›m pek çok okul müdürü benzer gözlemlerde bulunuyor. Yani artan say›da ebeveyn, çocuklar›n›n hayatta karfl›laflt›klar›
çat›flmalar› ve açmazlar› kendilerinin çözmesine izin vermeye
korkuyor. Bu riskli bir ebeveynliktir, çünkü bu çocuklar hiçbir
zaman kiflisel problemlerini etkin bir flekilde çözemezler. Okuldaki bir baflar›s›zl›¤›n, e¤itimin hayati bir parças› olarak görülmesi gerekir, ama çocu¤u koruma (asl›nda afl›r› koruma) çabas›yla kontrolü ebeveyn eline al›rsa bu asla gerçekleflemez. Ebeveynler yard›mc› dan›flmanlar olarak hizmet edebilirler, ama
aktif bir flekilde müdahalede bulunmaktan kaç›nmal›d›rlar.
Anlaflmazl›klar› çözümleme, büyüme müfredat›n›n çekirdek
parças› olmal›d›r. Ebeveynler müdahale etti¤inde alt›n de¤erinde bir e¤itim f›rsat› bofla harcanm›fl olur. Anne ve babalar bir
kenarda durup, e¤er sorulursa bilgece tavsiyeler verebilirler.
Çocuk ad›na ve onun yerine anlaflmazl›klar› çözümlemek onu
korunakl› bir yere yerlefltirip, büyük olas›l›kla kendini zarar
görmez hissetmesini sa¤laman›n bir yoludur. Çocuk bir gün
flaflk›nl›k içinde fark edecektir ki baz› anlaflmazl›klar bizzat
kendisi aktif bir flekilde üstüne gitmedi¤i takdirde kendili¤inden yok olmayacakt›r.
Afl›r› koruyucu ebeveynler çocu¤un keflfetme ve deneme f›rsatlar›n› k›s›tlarlar. Çocu¤un genifl bir iliflki yelpazesi yaflamas›n› da zorlaflt›r›rlar. Kaç›r›lma, tacize u¤rama ve di¤er korkular çocu¤un sosyal geliflimini k›s›tlayabilir. Bu tür endifleler anlafl›labilir ve ak›ll›cad›r. Ama koruyuculukta afl›r›ya gitmek çocu¤un kendini afl›r› derecede k›r›lgan ve hassas hissetmesine
neden olabilir. Nihai olarak da çocu¤un bir gün girmek zorun65
12/21/05
10:21 AM
Page 66
da kalaca¤› dünyadan korkmas›na yol açabilir. Çocuk hangi
noktada serbest b›rak›lmal›d›r ve çocuk o an için buna ne kadar haz›rl›kl›d›r? Ça¤dafl ebeveynlik uygulamalar› bu a¤›r ve
önemli iflle ilgilenmelidir.
Küçük Prensler ve Prensesler
Pek çok insan çocuklar›n, zaman›ndan önce çok fazla fley yaflad›klar›n› kabul edecektir. Haz ve uyar›m›n sarhofl edici seviyeleri, çocu¤un motivasyonunu ve h›rs›n› zay›flat›r. Ço¤unlukla e¤lence ve oyundan ibaret olan hayatlar, potansiyel olarak
kendi kendisine zarar veren ve doyumsuzluk olarak adland›r›lan bir özelli¤in alevlerini körükler (sayfa 75). Çocuklar›na hiç
durmadan mutluluk vermeye çal›flan ebeveynler, sonunda karfl›lar›nda isteklerinin afl›r› karfl›lanmas› yüzünden kendilerinde
her hakk› bulan çocuklar bulurlar. Bu çocuklar›n duygular›
nihai olarak onlar›n hiç zarar görmeyecekleri hissine yol açabilir. Herhangi bir çaba göstermeksizin ya da kendinden hiç fedakârl›k etmeksizin istedikleri her fleyi elde edeceklerine dair
bir inançt›r bu. Baflka bir deyiflle küçük prenslerle prenseslerin
hayatlar›n› yaflarlar. Ebeveynler çocuklar›n› bonkör bir flekilde
sürekli olarak e¤lendirmeye ve TV’de reklâm› yap›lan her fleye
sahip olmalar›n› sa¤lamaya çal›flt›kça hayatta zevkli olan her
fleye zaman›ndan önce fazlas›yla sahip olan çocuklar büyütmüfl
olurlar.
‹yi para kazanan pek çok aileyle tan›flma f›rsat›m oldu. Ebeveynler, giriflimciliklerinin, idarecilik becerilerinin, çok çal›flmalar›n›n ve mali dehalar›n›n ödülünü adil bir flekilde alm›fllard›. Do¤al olarak bu anne ve babalar çocuklar›n›n, kendi baflar›lar›n›n bereketli ödüllerini paylaflmalar›n› isterler. Onlar ve
ben, bu flans›n çocuklar›n üstünde nas›l bir etkisi olaca¤›n› merak ediyoruz.
Hastalar›mdan biri, Jonathan bu duruma klasik bir örnektir. Babas› ‹nternetin geliflimi s›ras›nda bir servet elde etmifl, iflteki pay›n› yaklafl›k 150 milyon dolara satm›flt›. Tek çocuk
66
12/21/05
10:21 AM
Page 67
olan Jonathan ailenin iyi flans›n› sembolize etmeye bafllam›flt›.
Anne babas› ve üstüne titreyen büyükanne ve büyükbabalar›n›n hayran oldu¤u bu siyah saçl›, kal›n kafll› ve narin yüz
hatl› çocuk yanl›fl bir fley yapamazd›. Ve tahmin edebilece¤iniz
gibi fl›mart›labildi¤i kadar fl›mart›lm›flt›. Sekiz yafl›na gelene
kadar odas› Disney park›na dönmüfltü. Yedi yafl›ndayken ilk
motosikleti al›nm›flt› ve on yafl›ndayken her bölgede binilebilen
bir araçla (kaskl› olarak) h›zla dolafl›yordu. Evlerinde kendi sinema salonlar› vard› ve yüksek h›zda kovalamalar›n, yamaçlardan uçan arabalar›n ve sürekli olarak kanl› dövüfllerin sahnelendi¤i video kasetleri al›n›yordu. Bu sahneleri yalay›p yutan
Jonathan ayn› filmleri tekrar tekrar seyrediyordu.
Aile muhteflem tatillere ç›k›yordu. Baban›n kendi Gulfstream uça¤› ve kayak bölgesinde ve sahilde Architectural Digest’e
kapak olmay› hak eden evleri vard›. Jonathan’›n ailesi onu her
yere götürüyordu, hatta bu bir hafta okulu kaç›rmas› anlam›na gelse bile. Avrupa’ya, Uzak Do¤u’ya ve Karayipler’e düzenli gezileri oluyordu. Jonathan büyükanne ve büyükbabalar›yla
birlikte ç›kt›¤› iki Afrika safarisine bay›lm›flt›. Pek çok ebeveynin çocuklar›na yaflatmay› çok isteyece¤i dünyevi deneyimlerin
tad›n› ç›kar›yordu. Fakat ayn› zamanda Jonathan çok fazla iyi
fleyin kurban› haline mi geliyordu?
Jonathan fazla iyi bir ö¤renci de¤ildi ve ö¤retmenleri onun
biraz asi oldu¤unu düflünüyordu. Kendisinden yapmas› istenilen fleyleri yapmay› reddediyordu. Zaman içinde daha iyiye
gitmesine ra¤men okulun ö¤le yeme¤inde kuyru¤a giren çocuklardan biri olmaya al›flmada zorluk çekiyordu. Bir el hareketini veya ona seslenmesini bekleyen bir dad›ya sahip bir
prensti o.
Jonathan’› ilk kez bir hasta olarak gördü¤ümde onüç yafl›ndayd› ve testlerde ve yaz›l› ödevlerde baflar›s›z oluyordu. Bellek
ve dikkat konular›nda ifllev bozukluklar› vard›. Temel akademik becerileri mevcuttu, ama otomatik hale gelmemiflti (yani
çok yavafl ve büyük bir çabayla yapabiliyordu). Ö¤renme
67
12/21/05
10:21 AM
Page 68
problemlerinden habersiz görünüyordu ve ben bu problemleri
ona anlatmaya çal›flt›¤›mda çok az ilgi gösteriyordu. Okula ve
Jonathan’›n ebeveynlerine bir dizi tavsiyede bulundum ve ailenin üç ay sonra takip ziyaretine gelmesini istedim. Hayatlar›
hay›rsever etkinlikleriyle, flehir kulübü yükümlülükleriyle ve iflle ilgili gündelik çekiflmelerle afl›r› doluydu, bu yüzden randevular›n› kaç›rmalar›na hiç flafl›rmad›m. K›sa bir süre sonra Jonathan’›n biraz daha iyi oldu¤unu, bu yüzden tekrar gelmeye
gerek duymad›klar›n› söyleyen bir e-mail gönderdiler. Benimle
ba¤lant› halinde kalacaklar›na söz verdiler.
Jonathan onalt› yafl›na gelince o ve ebeveynleri bana tekrar
geldiler, çünkü okulu onun ‹ngilizce, geometri ve biyolojiden
umutsuzca geri kald›¤›n› söylüyordu. Jonathan’la konuflup yaz› örneklerini inceleyince, onun yo¤un müfredat›n bellek ve
dikkat talepleri alt›nda ezildi¤ini gördüm. Dahas› Jonathan en
ufak bir motivasyon k›r›nt›s› bile göstermiyordu. Yat›flt›r›lmaz
bir iyimserlik havas› yay›yordu. fiöyle diyordu, “Herkes beni
rahat b›rak›rsa iyi olaca¤›m. Okul berbat; ö¤retmenler de öyle. Zaten, herkes onlardan nefret ediyor.”
Ebeveynleri ondan b›kmaya bafllam›flt›. O art›k tap›lacak
küçük prens de¤il, küstah, afl›r› haklara sahip bir ergendi. S›k
s›k öfke nöbetleri geçiriyordu ve annesine birkaç kez ondan
nefret etti¤ini söylemiflti. Haks›z k›zg›nl›¤›n›n di¤er belirtilerinin yan› s›ra ebeveynlerine kendisine bir Corvette almad›klar›
için k›zd›¤›n› söylüyordu. Babas› “s›k› önlemler paketi” dedi¤i
fleyleri uygulamaya koymufltu. Yeni politikas›n› özetlerken,
“Bu çocu¤un büyüyüp biraz sorumluluk almas› gerekiyor.
Onu fl›martmay› b›rakmal›y›z,” dedi. Ama birden bire çocu¤un
alt›ndan hal›y› çekip davran›fllar›nda ya da görüntüsünde radikal bir de¤ifliklik bekleyemezsiniz.
Onunla yapt›¤›m az say›daki tart›flman›n birinde ona flu soruyu sordum: “Jonathan, okulda zorluk çekmeye devam ediyorsun. Annen baban sana k›zg›n. Okulda ifller biraz yoluna
girse sen ve onlar çok daha mutlu olurdunuz. Bunlar›n senin
68
12/21/05
10:21 AM
Page 69
için bir önemi var m›? Gerçekten baz› ö¤renme problemlerin
var, fakat benim kadar sen de ailenin çok zengin oldu¤unu biliyorsun. Büyük bir servet seni bekliyor. Yani hiçbir zaman para için çal›flman gerekmeyecek. Bu yüzden okuldaki durumunun hiç önemli olmad›¤›n› düflünüyor olabilirsin.” Jonathan
hiç tereddütsüz karfl›l›k verdi; “Evet, Dr. Levine, ama her sabah lanet olas› aynaya bak›p bir de¤erim var m› yoksa pis bir
parazit miyim, diye düflünmek zorunday›m.”
Jonathan s›n›f›n›n sonuncusu olarak liseyi bitirmeyi baflard›.
Bir mirasyedi olarak huzursuzluk duyarak ve içten içe babas›n›n nüfuzu olmasa asla giremeyece¤ini bildi¤i, babas›n›n aktif
olarak mezunlar derne¤inde yer ald›¤› bir üniversiteye gitti.
‹kinci y›l›nda okulu b›rakmas› kimseyi flafl›rtmad›. Bu noktada
babas› Visa ve Master kartlar›n› iptal etti, araba sigortas›n›
ödemeyi b›rakt›.
Jonathan bafl›bofl dolaflan bir serseri, depresif bir aylak oldu. Ebeveynlerini rezil etti¤i için hafif bir tatmin duymufl olmal›. Yar› bilinçsiz bir flekilde, babas›n› cezaland›rmay› amaçlayarak kendini grotesk dövmeler ve otuz santimlik atkuyru¤uyla
süsledi. Kendince mütevazi bir harçl›kla geçinirken uyuflturucu
dünyas›na dald› ve günlük hayatta hiçbir ifle yaramadan
yaflamay› baflard›.
Jonathan’la ba¤lant›m› kaybettim. Keflke ben ya da baflka
birileri bu çocu¤u daha küçükken, tercihen küçük bir prens haline gelmeden önce görseydi. Genç kraliyet ailelerini tahttan
indirmek kolay de¤ildir. O art›k devrilmifl bir idol, hayata at›lma y›llar›nda kendi ayaklar› üzerinde duramayan bir adam.
Bir sürü arkadafl› var. Onun gibi baz› insanlar sessiz bir çaresizlik içinde yaflarlar; di¤erleri çalkant›l› ve dengesiz biçimlerde varl›klar›n› sürdürürler. Ama herhangi bir nedenle tahtlar›ndan feragat eden, kendini bulan ve üretken hale gelen di¤erleri de var. Onlar aynaya bak›p baz› olumlu belirtileri seçebiliyorlar.
69
12/21/05
10:21 AM
Page 70
‹stekleri Afl›r› fiekilde Karfl›lananlar (Zengin Olsun ya da Olmas›n)
Bütün zengin ailelerin, çocuklar›n›n isteklerini afl›r› biçimde
karfl›lad›klar›n› ima etmek haks›zl›k olur. Muslu¤u kontrol etmede becerikli olan, çocu¤unun, yetiflkin hayat›nda çok az eklemede bulunaca¤› zevkler içinde yüzmesine izin vermeyen çok
say›da ebeveynle tan›flt›m. Bir çocu¤un isteklerini afl›r› biçimde
tatmin etmek için y›¤›nlarca para gerekti¤i izlenimini yaratmak
yan›lt›c› olur. ‹flçi s›n›f›ndan olan, hatta baz›lar› devlet yard›m›yla geçinen, ama her fleyi çocuklar›n idare etti¤i bir sürü aile gördüm.
Kuzey Carolina’n›n k›rsal kesiminde bir karavanda ergenlik
ça¤›ndaki iki k›z›yla birlikte yaflayan bekâr anne Alicia Crawford ondört yafl›ndaki k›z›yla ilgili olarak flu hikâyeyi anlatt›:
“Dr. Levine, bu çocukla ne yapaca¤›m› bilmiyorum. Gece geç
saatlere kadar d›flar›da kal›yor. Ço¤u zaman ödevlerini yapm›yor ve gerçekten ak›ll›. Sigara ve içki içiyor ve orada burada
düflüp kalk›yor. Size gerçe¤i söylemek gerekirse galiba ondan
korkuyorum. fiimdiye kadar bafl› belaya girmedi. Ve e¤er öfkelenirse yapabilece¤i bir sürü kötü fley var. Uyuflturucuya bafllayabilir, hamile kalabilir, bafl› kanunlarla belaya girebilir. Onu
ölesiye seviyorum. Ona her fleyimi vermek için y›llar boyunca
deli gibi çal›flt›m. Yani istedi¤i her fleyi, ama her fleyi verdim.
fiimdi ona karfl› dikkatli olmal›y›m. E¤er ters birfley yaparsam
kendine zarar vererek benden intikam al›r.”
Bayan Crawford gibi pek çok ebeveyn çocuklar›ndan korkuyor, özellikle de ergen çocuklar›ndan. Bu kitapta daha önce
belirtildi¤i gibi güç dengesi çocuklar yönünde de¤iflti. Çocuklar›n kullan›m›nda bir sürü silah var, oysa ebeveynlerin destek
noktas› çok az. Bir ergen aç›kça tehdit etmeden ebeveynine pek
çok flekilde zarar verebilir. Depresif ya da anoreksik olabilir,
önüne gelenle düflüp kalkabilir, hamile kalabilir, intiharla tehdit edebilir, önemsiz suçlar iflleyebilir, evden kaçabilir, okulu
ya da ders çal›flmay› b›rakabilir, kasabadaki “yanl›fl çocuklara” tak›labilir, bir tarikata girebilir veya ciddi kimyasal ba¤›m70
12/21/05
10:21 AM
Page 71
l›l›k gelifltirebilir. Genelde al›nan önlemler aras›nda çocu¤unuza karfl› ekstra nazik olmak, onu mümkün oldu¤u kadar mutlu (hatta afl›r› nefleli) etmeye çal›flmak, heyecan verici yeni
maddi kazan›mlar sa¤lamak, onu uzaklaflt›racak s›n›rlar koymaktan kaç›nmak ve yapt›¤› çal›flmalarla ilgili beklentileri düflürmek ve hayatta üstlendi¤i nahofl sorumluluklar› azaltmak
bulunmaktad›r. Ebeveynler zevk düflkünü çocuklu¤un e¤lence
ve ikram hizmetleri koordinatörü olma riskini üstleniyorlar.
Anneleri ve babalar› üzerinde tarihte efli görülmemifl bir güç
kurarak büyüyen bu çocuklara ileride ne oluyor? Bunu bildi¤imizi sanm›yorum, ama bu konuda endiflelenmeye de¤er. Kendilerini sevmeyen ve onlar› üretkenliklerine ve becerilerine dayanarak de¤erlendiren bir patrona ya da ustaya rapor vermek
zorunda kald›klar›nda ac› verecek derecede travmatik bir
uyum sa¤lama süreci yaflayacaklar›n› düflünüyorum. Böyle bir
genç bu yabanc›lar› anne babas›n› parma¤›nda oynatt›¤› gibi
manipüle edemeyece¤ini görecektir.
Gelece¤e Uzanan “Hakk›m Var” Hissi
Evde afl›r› tatmin edilen ve okulda bir ikon haline gelen çocuklar, dünyan›n kendilerine bir fleyler borçlu oldu¤u hissine kap›labilirler. Böyle bir çocuk üniversiteye giderken profesörlerinin
kendisine karfl› verici, derslerde e¤lendirici ve notlar›n› fliflirmeye istekli olmas› gerekti¤ini düflünebilir. Okul derslerini e¤lence seviyelerine göre de¤erlendirebilir. Hayata yeni at›lan bir yetiflkin olarak, patronu ve di¤er çal›flma arkadafllar› ona arzu
etti¤i karfl›l›¤› veremeyince gerçekten de flok geçiren devrilmifl
bir idol olacakt›r.
DÜfiÜfiLER‹ ÖNLEME
Ebeveynler çocuklar›na karfl› duyduklar› ve genellikle gizledikleri korkunun fark›na varmal› ve bunu alt etmelidirler. Ebe71
12/21/05
10:21 AM
Page 72
veynlerin, üzülece¤i ya da kendisine veya ailesine kötü bir fley
yapaca¤› korkusuyla gücü ergene devretmesi çocu¤un iyili¤ine
de¤ildir. Elbette çocuklar›n sevilmeye ihtiyac› vard›r, ama çocuklar bir noktadan sonra da sevgiyi hak etmeyi arzularlar.
Bütün çocuklar, ebeveynlerinin çocuklar› için duyduklar› endiflenin bir göstergesi olarak s›n›r konulmas›n› isterler. Ayr›ca
anne ve babalar, düfl k›r›kl›¤›yla, çat›flmalarla ve kay›plarla becerikli bir flekilde baflaç›kma konular›nda çocuklar›na direkt
deneyimler sunmal›d›rlar. Hayata at›ld›¤› y›llarda kendisi için
düfl k›r›kl›¤› yaratabilecek olan maddi fleyler ve coflkulu hayat
deneyimleri sa¤larken tedbiri elden b›rakmamal›d›rlar.
Bir idolün düflmesini engellemenin en iyi yolu çocu¤a en bafl›nda idol statüsü vermemektir. Çocukluk ve ergenlik, sa¤l›kl›
bir zaferler ve yenilgiler, otoriter kurallar ve uygun flekilde
özerklik, hayranl›k ve elefltiri, e¤lence ve stres kar›fl›m›n› içermelidir. Çocuklar›n kendilerinden korkulmas›na de¤il, yetifltirilmeye ihtiyaçlar› vard›r, tap›lmaya de¤il sevilmeye...
72
12/21/05
10:21 AM
Page 73
4
Yanl›fl Yola Girildi¤inde
Geçifl için haz›rl›kl› de¤ildim ve para beni yolumdan ç›karan önemli fleydi.
Çok para harc›yordum, sahip oldu¤umdan çok daha fazla.
I.F., yafl 22
En büyük korkum ellibeflimde iflimden nefret ederek uyanmak ve, “Aman
Tanr›m, ben ne yap›yorum?” demek. Bir fark yaratmad›¤›m› ya da anlaml›
bir fley yapmad›¤›m› fark etti¤im bir noktaya gelmek benim için çok
ürkütücü.”
S.R., yafl 27
R
obert Frost’un fliiri “Gidilmeyen Yol” hayata at›lma y›llar›nda üstlenilmesi gereken göz korkutucu sorumluluklar için
mükemmele yak›n bir metafor sa¤lar.
G‹D‹LMEYEN YOL*
Sar› bir ormanda ikiye ayr›ld› yolum,
‹kisinden birden gidemedi¤im ve yoldaki
Tek yolcu oldu¤um için üzgün, uzun uzun
Bakt›m görene kadar birinci yolun
Otlar çal›lar aras›nda k›vr›ld›¤› yeri;
*Çeviri:Selahattin Özpalab›y›klar
73
12/21/05
10:21 AM
Page 74
Ve o sabah ikisi de uzan›yordu birbiri gibi
Hiçbir ad›m›n karartmad›¤› yapraklar içinde,
Ah, baflka bir güne saklad›m yollar›n ilkini!
Ama bilerek her yolun yeni bir yol getirdi¤ini,
Merak ettim geri gelecek miyim diye.
Hayattaki seçeneklerin bir kavflakta kesiflen yollara benzedi¤i
zamanlar vard›r; insanlar›n hangi yolu seçeceklerine karar vermeleri gerekir. Toplumlarda karmafl›kl›k artt›kça yol seçimleri
de art›yor gibi görünüyor. Baz› bireyler ifl hayatlar›nda, hayatlar›n›n daha önceki dönemlerinde karfl›laflmad›klar› kadar seçenekle karfl›lafl›nca serseme dönerler. ‹deali, ilk seferinde do¤ru yolu seçmektir, çünkü bu seçimde ikinci bir flans›n›z olmayabilir. Ama yürüyemeyecekleri ya da kendilerini istediklerinden baflka yere götüren yollar› seçen kiflilere ne olur? Nerede
ve ne zaman yoldan sapm›fllard›r? Bunlar, kendilerini tan›malar›na ve hayata yeni at›lan bir yetiflkin olarak verimli bir yol
seçmelerine yard›m edemeyen bir kültürün ve e¤itim sisteminin
kurbanlar›d›r.
Bu kadar çok genç insan›n yanl›fl yöne do¤ru yola ç›kmas›n›n birkaç nedeni vard›r. Birincisi, baz› insanlar, kendileri için
ifle yaramayacak olan bir kariyere ya da ifle istemeden girerler.
Ya iflin neyi gerektirdi¤ini kavrayamazlar ya da kendi yeteneklerini ve s›n›rlar›n›, kiflisel güçlerini, zay›fl›klar›n› ve ilgi alanlar›n› anlayamazlar. Son s›rada ifade edilenler yaflad›¤›m›z ça¤›n belirtileridir. Yap›c› rol modellerinden ve “kendilerini bilmenin” rehberli¤inden yoksun olan çok fazla haz›rl›ks›z yeni
yetiflkin, kim olduklar› veya hayatlar›nda yapmak istedikleri
aras›ndaki kopuklukta s›k›fl›p kal›rlar. Di¤er vakalarda, kifli
gereklilik veya amaca uygunluk yüzünden yoldan ç›kar, örne¤in, acil para kazanma ihtiyac› veya ekonomik krizlerin ortas›ndaki uygun f›rsat yetersizli¤i yüzünden.
Di¤er yanl›fl bir yol, kifli bir ifle girip karars›z bir bafllang›ç
yapt›¤›nda seçilmifl olur. Genç, kendisinden bekleneni yanl›fl
74
12/21/05
10:21 AM
Page 75
anlayabilir ve onu ifl baflar›s›na ve hazza ulaflt›ramayacak bir
yolda ilerlemeye devam edebilir. Girifl seviyesindeki acemi bir
çal›flan olarak istemeden baz› kötü al›flkanl›klar edinir ve genellikle ba¤›fllay›c› olmayan ifl yerinde tersine çevrilmesi olanaks›z olan olumsuz bir flöhret kazan›r. Ya da belki de kiflide
iflin gerektirdi¤i özel beceriler yoktur. Böyle vakalarda tedaviye giden yol tehlikeli, hatta elveriflsiz olabilir. Yolun bafllad›¤›
yere geri dönüp yeniden bafllamak mümkün olmayabilir.
KÖRÜ KÖRÜNE ‹NANANLAR
Hayata at›lma y›llar›ndaki ifl hayat›, lise veya hatta üniversitedeki çal›flmayla karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça k›s›tlay›c› gelebilir.
Resmi e¤itim, bir galadaki aç›k büfe ziyafeti gibi olabilir: Her
fleyi alabilirsiniz! ‹spanyolca derslerine girebilirsiniz, ileri cebir,
sürücülük e¤itimi, Yunan felsefesi, seks e¤itimi ve klavye derslerini seçebilirsiniz. Ve haftan›n her günü 14:40’tan sonra duvar tenisi oynayabilir veya saksafon çalabilirsiniz. Sonra a¤›z
suland›ran say›s›z mezelerin yan› s›ra mesajlaflma, cep telefonlar›, DVD’ler, al›flverifl merkezi turlar› ve TV sit-com gibi ana
s›caklarla dolu uzun akflamlar ve hafta sonlar› gelir. Dahas› bu
bafltan ç›kar›c› teklifler aras›ndan gerçekten bir seçim yapman›z da gerekmez. Hepsini alabilirsiniz - küçük, orta veya devasa porsiyonlarda. Ergenler ne zaman biraz canlar›n›n s›k›ld›¤›n› hissetseler neredeyse an›nda yeni bir heyecan kanal›na geçebilirler. Ve b›kt›klar› her fleyden zap yapabilirler. Hayatlar› evrensel bir uzaktan kumandayla düzenlenir.
Günümüzde çocuklar› cezbetmek bir endüstri haline geldi;
asl›nda, gençleri, zihinlerini güçlendirmek ya da hayatlar›na
sahip ç›kmalar›na yard›m etmek konusunda hiçbir ifle yaramayan tekliflerle k›vrand›ran büyük bir endüstri toplulu¤u bu.
Sonra da yirmi yafl›na geldiklerinde ac› veren kararlar vermek
zorunda kal›yorlar. Çok fazla da¤›l›p güçsüz hale gelmemeleri
için yapacaklar›na bir s›n›rlama koymalar› gerekiyor. Tek ka75
12/21/05
10:21 AM
Page 76
riyer tercihine, tek efle (en az›ndan bir kerede bir efle) ve ifl hayat›n›n ilkelerine sad›k olmak zorunda kal›yorlar. Art›k ne
herfleye sahip olabilir, ne de hepsini yapabilirler. Büfe kapanm›flt›r; bu gençlerin s›n›rs›z mönünün içinden yaln›zca birkaç
fley seçmeleri gerekir. Uzun süre boyunca kendilerini birfleye
vakfetmeye al›fl›k olmad›klar› için bu çok zor gelebilir.
Orta-s›n›ftan, banliyöde yaflayan bir zenci olan Diane, hukuk fakültesini büyük ölçüde kendisine “bir sürü kap›y› açaca¤›” söylendi¤i için seçmiflti. Lisede dokundu¤u her fleyde büyük baflar›lar gösteriyordu ve mezuniyetinde bir dolap dolusu
ödül alm›flt›. ‹nan›lmaz derecede çok yönlü olmas›na ra¤men,
güçlü entelektüel tutkular› yoktu ve gelece¤ini hiç düflünmemiflti. Ekonomi okuyarak bir Ivy League kolejinden s›n›f›n›n
en iyilerinden biri olarak mezun oldu, ama hiç deneyimi olmad›¤›n› hissediyordu. Durumunu flöyle ifade ediyordu, “Üniversiteyi bitirdi¤imde gülünç derecede saft›m.” Seçkin bir hukuk
fakültesine gitti. Orada hukuk elefltirileri yap›p, ülkenin hevesli hukuk uzmanlar› toplulu¤unun kaymak tabakas›na kat›ld›.
Ama Diane hukuk fakültesini önemsiz buluyor, s›n›f arkadafllar›ndan hofllanm›yor, onlar›n afl›r› h›rs› temsil ettiklerini ve
“kalplerinin olmad›¤›n›” düflünüyordu.
fiu anda yirmisekiz yafl›nda olan Diane, büyük bir hukuk
firmas›n›n alt kademede bir çal›flan› olarak ilerlemesi için yapmas› gereken iflten hofllanm›yor. Hukuki konular› tats›z ve s›k›c› buluyor. Babas› tek bafl›na çal›flan bir dava avukat›yd› ve
onun hayat› uzaktan büyüleyici geliyordu. Ama bu Diane’in
kendi kariyerinde yakalayamad›¤› bir his. Babas›n›n uygulamalar› Diane için mümkün de¤il; onun devasa bir hukuk firmas›n›n a¤›r kariyer merdivenlerinin en alt basama¤›nda didinmesi gerekiyor. Diane bir keresinde kocas›na flunlar› söyledi,
“Galiba sürmenaj oluyorum. Hayat›m ucu buca¤› olmayan bir
da¤a t›rmanma maceras› gibi. Ne zaman bir zirveye ulaflsam,
dibe düflüp yeniden t›rmanmaya bafllamak zorunday›m - hem
de tekrar tekrar. ‹lkokulda beni herkes çok severdi. Sonra ta76
12/21/05
10:21 AM
Page 77
fl›nd›k ve ortaokulda önemli biri olmak için her fleye yeniden
bafllamak zorunda kald›m. Bunu baflard›m, ama sonra lise denen ve kimsenin beni tan›mad›¤› koca bir çöplü¤e at›ld›m, böylece sosyal ve akademik aç›dan zirveye ulaflmak için yeniden o
korkunç t›rman›fla bafllamam gerekti. Sonra üniversite ve yine
yorucu bir zirve t›rman›fl› geldi. Bir sonraki öldürücü da¤ t›rman›fl› hukuk fakültesiydi, ne t›rman›flt› ama. Ve flimdi çal›flt›¤›m hukuk firmas›nda en afla¤›day›m ve yine tepeye bak›yorum. Bunu baflar›p baflaramayaca¤›m› bilmiyorum. Asl›nda
bunu istedi¤imden bile emin de¤ilim.”
Diane iyi bir maafl al›yor ve evli, okul öncesi dönemde
do¤an iki çocu¤u var. Kocas› difl hekimli¤i ile ilgili yaz›l›mlar
satarak mütevaz› bir gelir elde ediyor. Aile, Diane’nin nispeten
iyi olan gelirine al›flm›fl durumda. Sayg›n bir banliyö bölgesinde, mortgage’la ald›klar› yeni bir evleri ve arka koltu¤unda
DVD oynat›c›s› ve kontrol panelinde GPS’i olan yepyeni bir
Dodge Caravanlar› ve gümüfl rengi Lexus SUV’un getirdi¤i
a¤›r kredi borçlar› var. Yak›nda çocuklar› özel okula bafllayacak. Geriye dönemezler. Diane, kapana k›s›ld›¤›n› hissediyor.
Ama gerçekten öyle mi?
Hukukta baflar›l› olacak yetene¤i olmas›na ra¤men, Diane
kendinden beklenen türde ifllere katlanam›yordu. Kendini bu
zincire nas›l sokmufltu? Yan›t, bu mesle¤e girmeye karar verdi¤inde bunu gerçekten bilgisi olmadan kabul etmesiydi. Babas›n›n avukat olmas›na ra¤men, Diane’in genç bir avukat olman›n nas›l bir fley olaca¤› konusunda hiçbir bilgisi yoktu. Hukukun içeri¤iyle hiç karfl›laflmam›flt›.
Çocuklar genellikle yollar›n› en yüzeysel nedenlerle körü
körüne seçerler ve iyice içine girene kadar da neyle karfl› karfl›ya olduklar›n› bilmezler. Bence bu durum e¤itim sistemimizdeki büyük bir gedi¤i temsil ediyor. Kitab›n ileriki bölümlerinde
(Bölüm 12) bu konuda uzlaflma yollar› önerece¤im.
Diane bu noktada gerçekten s›k›fl›p kalm›fl durumda m›?
Sanm›yorum. Kariyerleri biçimlendirmek mümkündür; e¤er
77
12/21/05
10:21 AM
Page 78
becerikliyseniz ve küçük riskler almaya istekliyseniz onu diledi¤iniz gibi flekillendirebilirsiniz. Hukuk içinde kendisine daha
ilginç gelen bir alan arayabilir. Seçenekler neredeyse s›n›rs›zd›r:
emlâk hukuku, savunma, emlâk planlama, spor ve e¤lence hukuku, ö¤retim hukuku, yasal t›p - burada yaln›zca birkaç tanesini say›yorum. Hatta hukuku tamamen b›rak›p hukuk geçmifliyle güçlenmifl bir flekilde iflletme alan›na girebilir. Diane’in
durumundaki insanlar›n kariyer mönüsünü iyi incelemesi ve
incelemeye devam etmesi gerekir. Sonra çevrelerine dan›fl›p
mevcut f›rsatlar› aramaya çal›flmal› ve aramay› asla b›rakmamal›d›rlar. Er ya da geç e¤itim geçmifllerini tatminkâr bir flekilde kullanabilecekleri bir ifl bulacaklard›r.
fiimdi yirmi yafl›nda olan Juanita, Los Angeles’ta yoksul bir
mahallede, yasad›fl› göçmen ebeveynler taraf›ndan büyütülmüfltü. Ailesi, çocuklar›n› büyütmek ve Guadalahara, Meksiko’daki akrabalar›na para göndermek için didinip duruyordu.
Sürekli olarak çocuklar›n bir fley olmalar›n›n önemini vurguluyorlard›. Juanita’n›n dört kardefli vard›; ailesi köhne bir sitedeki iki buçuk odal› bo¤ucu bir dairede s›k›fl tepifl yafl›yordu. Evlerinde mahremiyet diye bir fley yoktu. Juanita okuldan hiçbir
zaman fazla hofllanmam›flt›, asl›nda evlerinden de hofllanm›yordu. Ama bir sürü arkadafl› vard› ve ço¤unlukla beladan
uzak duruyordu. Onbeflinde bir o¤lan, onyedisinde de bir k›z
çocu¤u dünyaya getirdi - her biri ayr›, geçici erkek arkadafllardand›. Juanita anne babas›n›n ›srar›yla liseyi bitirebildi. T›p
teknisyeni olmak için devlet üniversitesine gitti, ama birkaç ay
sonra can›n›n s›k›ld›¤›n›, arkadafllar›n› özledi¤ini ve çocuklar›na hiç zaman ay›ramad›¤›n› söyleyerek okulu b›rakt›.
Juanita sonunda bir süpermarkette kasiyer olarak ifle girdi.
Günde sekiz saat, haftan›n befl günü al›flverifl malzemelerini
kasadan geçiriyordu. Bu ifle, en iyi arkadafllar›ndan biri o markette çal›flt›¤› için girmiflti. Ama ne yaz›k ki Juanita ifle girdikten k›sa bir süre sonra arkadafl› kovulmufltu. Onsekiz ayd›r hiç
durmadan kasadan al›flverifl malzemesi geçiriyordu. Molalar›
78
12/21/05
10:21 AM
Page 79
için yafl›yor ve kendini “aptal ve ifle yaramaz” hissediyordu.
Hayat›n›n hiçbir amac› olmad›¤›n› söylüyordu ve hakl› oldu¤u
çok aç›kt›. Günlerinin geri kalan›n› bar kodlar› taray›c›dan geçirip insanlarla etkileflimde bulundu¤u uydurmas›na inanarak
m› geçirecekti? “‹yi günler” sözünü samimiyetsiz, ama melodik
bir Meksika aksan›yla söylerken kendisinin hiç de iyi bir gün
geçirmedi¤ini biliyordu. Ve müflterinin iyi bir gün geçirip geçirmedi¤ini de hiç umursam›yordu. Para üstünü hesaplamas›, fiyat›, hatta taray›c›dan geçirdi¤i ürünün ad›n› bile bilmesi gerekmeyen yirmi yafl›ndaki bir kasiyerin ne yapmas› gerekir? Bu
kasiyerler her gün gördükleri müflterileri bile tan›m›yorlar. Bu
onlar›n hassasiyetlerini ne hale getiriyor? Bak›fl aç›lar› nas›l?
Onlar› süpermarkette her gün görüyor, merak ediyor ve onlar
için endifleleniyorum. Bence dükkân sahipleri ifle yeni bafllayan
genç çal›flanlar›n›n zihinlerine yapt›klar›ndan sorumlu tutulmal›.
Tekrarlardan oluflan, yar›m günlük, beyninizi kullanman›z›
gerektirmeyen bir ifle altm›fl yafl›nda bir dulken ilâve bir gelir
elde etmek ve evin monotonlu¤undan ve yaln›zl›¤›ndan kurtulmak için girmeniz bir sorun olmayabilir. Ama bu ifle gençken
girmeniz toplumun ikinci s›n›f›na mahkûm olman›z anlam›na
gelir. Tabii ifle baflka özellikler kat›lmad›¤› takdirde. Birincisi,
böyle bir ifl geçici olarak düflünülmelidir; söz konusu insan ifl
hayat›na yeni at›lan bir genç oldu¤unda böyle bir ifl bir bak›ma atlama tafl› olarak görülmelidir. Kasan›n bafl›ndaki o kifli
süpermarket iflini ö¤renmeli ve göz dikebilece¤i idari pozisyonlara aç›k olmal›d›r. Kasa bafl›ndan raflar› doldurmaya, oradan
da baflka ifle geçmesi istenmelidir. ‹flini ve gitti¤i yönü düzenli
olarak tart›flabilece¤i bir ak›l hocas›na, müdüre ya da müdür
yard›mc›s›na ba¤l› olmal›d›r. Baflka bir deyiflle kifli, ç›k›fl yollar›n› da görebilmelidir.
Bütün tekrarl› ifllerin, molas› olmayan, uzun süreli tekdüze
ifllerden olufltu¤unu düflünmenin hakl› bir nedeni yoktur. Bütün ifller zenginlefltirilebilir. Bir okul bekçisi bak›m›n› sa¤lad›¤›
79
12/21/05
10:21 AM
Page 80
binan›n iyi durumda olmas›yla gurur duyabilir. Kendini ekibin
bir parças› olarak görebilir ve ö¤retmenlerin aras›ndan arkadafllar, ö¤rencilerin aras›ndan ç›raklar bulabilir. Bir komi ya
da bulafl›kç› ilerlemenin yollar›n› arayabilir ve ayn› zamanda ifl
bafl›ndayken otoriteyi meslektafllar› aras›nda paylaflman›n tad›n› ç›karabilir. Yapt›¤› iflte iyi olmaktan tatmin olabilir. ‹leriye, ifl tan›m›ndaki de¤iflikliklere do¤ru bakabilmelidir. Patronlar›, bu tür kariyer avantajlar›n›n mümkün oldu¤u bir ortam
ve çal›flma flartlar› oluflturmal›d›r. Yeni yetiflkinler söz konusu
oldu¤unda ilerleme olas›l›klar›n› görmeleri çok önemlidir. Bu
s›k›c› iflte, tam yoksulluktan (göçmenlerin oldu¤u gibi) gelen
genç insanlar›n ya da geliflimsel engeli bulunan kiflilerin çal›flt›¤› durumlarda bile ileride en az›ndan bir ›fl›k p›r›lt›s› olmal›d›r.
R‹SK ALMAYAN MUHAFAZAKÂRLAR
Kariyer kararlar› neredeyse her zaman risklidir, ama insanlar›n
flanslar›n› denemeleri gerekir. Risk almayan muhafazakârlar
olarak karakterize etti¤im pek çok ergenle tan›flt›m. Bunlar genellikle geçmiflte a¤›zlar› en fazla yanm›fl olanlard›r. Hastalar›m aras›nda okulda durumu kötü olan, akademik veya sosyal
aç›dan afl›r› derecede elefltiri ve afla¤›lanmayla karfl›laflan çocuklar var. Bunlar akademik motivasyon eksiklikleri yüzünden s›k s›k azarlan›yorlar. Büyük olas›l›kla, e¤itim hayatlar›ndaki oniki y›l içinde, ço¤u insan›n bütün hayat› boyunca duymad›¤› kadar utançla bafl etmeye maruz kalm›fllard›r. Kaybetmek için do¤duklar›n›, hiçbir zaman bir ifle yaramayacaklar›n›
düflünmeye bafllama olas›l›klar› yüksektir. Bu yüzden gelecekleri konusunda kötümserdirler ve hatta gelece¤i tamamen defterden silmeye karar verebilirler. Ayr›ca bir zamanlar duyduklar› h›rs› bast›rma e¤ilimindedirler. Tedbirli hareket ederler.
E¤er bir yeri hedef almazlarsa ›skalamalar› söz konusu olamaz.
Genç bir yetiflkin bana flöyle bir s›r vermiflti, “Bir keresinde be80
12/21/05
10:21 AM
Page 81
ni durmadan öteki çocuklar›n önünde utand›ran bir ö¤retmenim olmufltu. Matematikte çok kötü oldu¤umu biliyordu ve yine de durmadan beni tahtaya kald›r›p çocuklar›n önünde
problem çözmemi istiyordu. Ne zaman hata yapsam ba¤›r›yordu -yani durmadan ba¤›r›yordu- ve öteki çocuklar da durmadan gülüyordu. Eskiden bu konuda kâbuslar görürdüm. Kabusumda, üzerimde giysi olmadan tahtada problem çözerdim.
Hâlâ ara s›ra bu kabusu görürüm. Böyle bir fleyin bafl›ma bir
daha gelmesini istemedim. Bu yüzden ne yapt›m, biliyor musunuz? Tedbirli davrand›m. Dikkati üzerime çekmedim. Hayattan çok, çok az fley istedim. Bu flekilde kendimi güvende hissediyorum.”
Eski bir hastam olan Omar, risk almayan muhafazakârlara
iyi bir örnekti. Dil konusunda ve hat›rlama belle¤inde kronik
problemleri vard›. Bu ifllev bozukluklar› s›n›fta tekrar tekrar
düfl k›r›kl›¤› ve utanç yaflamas›na neden oluyordu. Y›llarca
özel ders ald›, tedavi gördü ve dan›flmanl›k ald›, ama bunlar›n
hiçbiri notunu ortalamaya ç›karmaya yetmedi. ‹kisi de bilgisayar mühendisi olan anne ve babas› Omar’den sevgi ve desteklerini esirgemediler. Ama ne zaman ona yard›m çabalar› düfl
k›r›kl›¤›yla sonuçlansa, Omar bunu yeni bir baflar›s›zl›k olarak
yorumluyordu.
Neredeyse onsekizindeyken Omar’le ilk tan›flt›¤›mda egosu
trenle çarp›flm›fl bir araba kadar ezilmiflti. Onun deyimiyle
kendi “aptall›¤›na” inanm›flt› ve onbirinci s›n›fta umutsuzca
kayboldu¤unu hissediyordu; iki kere s›n›fta kalm›flt› bile. Ama
Omar yetenekli bir müzisyendi. Trompet ve saksafon çal›yor,
besteler yap›yordu. Caz grubundaki ve bandodaki baflar›lar›
hayat›ndaki tek olumlu fleydi.
Daha sonradan Omar’in pirinçten yap›lm›fl enstrüman çalanlar için düzenlenen çok sayg›n bir yaz program›na kat›lma
f›rsat› yakalad›¤›n› ve bunu geri çevirdi¤ini ö¤rendim. Sanki
kendi kendinin en kötü düflman› haline gelmiflti. Müzik tutkusu ve yetene¤iyle birleflecek olas› kariyer yollar›n› tart›flt›k. Bir
81
12/21/05
10:21 AM
Page 82
müzik okuluna gitmesi fikrinden söz etti¤imde bunun zaman
kayb› olaca¤›n›, asla kabul edilmeyece¤ini söyledi. Besteciler ve
pirinç enstrüman çalan baflka kiflilerle tan›flmas›n›n bir ifle yaray›p yaramayaca¤›n› sordu¤umda, onlar›n kendisine yard›m
etmeyi asla istemeyeceklerini söyledi. Bir gün çocuklara müzik
dersi vermeyi isteyebilece¤ini söyledi¤imde bana ba¤›rarak bunun yeteri kadar para kazand›rmayaca¤›n› iddia etti. Orkestra
ya da küçük grup seçmelerine kat›lmas›n› söyledi¤imde, aradan “trilyon y›l” da geçse di¤erlerini geçip kazanamayaca¤›n›
iddia etti. Bir gün kendi müzik grubunu kurabilece¤i fikrini ortaya att›¤›mda piyasan›n zaten doymufl oldu¤unu söyledi; ortal›kta zaten bir sürü müzik toplulu¤u vard›. Omar gelece¤ine
aç›lan bütün akla uygun kap›lar› kapat›yordu.
Ondokuz yafl›nda liseyi bitirdi¤inde gelecekten o kadar korkuyordu ki hiç riske girmiyordu. Sonunda, hareketsizlik ve karars›zl›kla geçen birkaç y›ldan sonra müzik ve müzik ö¤retmenli¤i e¤itimi almak için iki y›ll›k bir devlet okuluna kaydoldu. Mezun olduktan sonra bir ortaokulda orkestra ve bando
flefi olarak ifle girdi. ‹flini sevmeye bafllad› ve çok etkin bir ö¤retmen oldu. ‹ki y›ll›k k›z arkadafl›, evlenme ve aile kurma konusunda isteksiz davrand›¤› için Omar’i terk edince durumu
biraz kötüleflti. Omar onu sevdi¤inde ›srar etse de, o böyle bir
ba¤a haz›r olmad›¤›n› söylüyordu. Befl y›l sonra oldukça baflar›l› bir rock grubunda saksafoncu olmas› için kazançl› bir teklif ald›. Ö¤retmenlik ifline hâlâ devam edebilecek ve ayn› zamanda orkestrada çalabilecekti. ‹nsan›n hayat›nda bir kez karfl›laflaca¤› bir f›rsatt› bu! Bu grubun müzi¤ine bay›l›yordu, ama
teklifi geri çevirdi. ‹fllerin yolunda gitmemesinden korkuyordu.
Omar, maddi olanaklar› yeterli olan dengeli bir aileden gelmesine ra¤men debeleniyor ve geri çekiliyordu. Bunun yan›s›ra,
yoksulluk içinde büyüyüp evde ve okulda çok fazla s›k›nt›y›
omuzlayan ve sonunda risk almaktan kaç›nan bireyler haline
gelen çocuklar da var. Bu kula¤a garip gelebilir, ama kariyerlerinde risk almamalar› hayatlar›n›n di¤er alanlar›nda risk al82
12/21/05
10:21 AM
Page 83
malar›na yol aç›yor. Okuldan erken ayr›l›yorlar. Uyuflturucu
kullan›yorlar. Suç iflliyorlar. Kay›ts›zl›k ve kendini y›k›ma do¤ru giden yola ç›k›yorlar.
PARA AVCILARI
Toplumumuzda çocuklar›n kimlikleri gittikçe birbirine benzeyip, ilgilerini arkadafllar›n›nkinden ayr›flt›ramazken, kendini
gerçeklefltirmek yerine para kazanmak en önemli amaç haline
gelebilir. Kolej son s›n›ftaki bir genç kendini aç›k art›rmaya ç›kar›p en yüksek paray› veren ifle gidebilir, ama daha sonra
maafl›ndan çok zevk alsa da yapt›¤› iflten nefret edebilir. Er ya
da geç para aray›fl› kiflinin doyum alamad›¤›n› hissetmesine yol
açar. Kariyer konusunda dar görüfllü olan birinin, karfl›s›na biraz daha yüksek ödeme yapan biri ç›kt›¤›nda ifl de¤ifltirmesi
nadir görülen bir fley de¤ildir. Bu kal›p, ömür boyu doyumsuzluk e¤ilimi gösteren genç yetiflkinler aras›nda oldukça yayg›nd›r (Sayfa 107). K›sa dönemli hazz› geciktirmek bu gençlerin
hiçbir zaman ak›llar›na gelmez.
‹fiYER‹ GEREKS‹N‹MLER‹N‹ ANLAMAK
Sizden ne beklendi¤ini anlamadan, bir kariyere bafllaman›n temel kurallar› size hiç ö¤retilmeden, bir iflte nas›l baflar›l› olabilirsiniz? Ya ifl yerinin politik gerçeklerini ihmal etmiflseniz?
Patronu nas›l memnun edece¤inizi bulmak sizin bilgisiz akl›n›za kalm›flsa ve siz beklentileri ciddi flekilde yanl›fl tahmin ettiyseniz? Bu tür durumlarda iyi niyetli yeni bir çal›flan, yaln›zca
acemi oldu¤u için periflan olabilir.
Irene, pek çok yeni yetiflkinin yakaland›¤› kapan›n kurban›yd›.
Üniversiteden mezun olduktan sonra, zorlu ekonomik iklimde
iyi bir ifl bulan k›zlar grubunun birkaç üyesinden biriydi. ‹letiflim alan›nda baflar›yla okudu¤u için rekabette üstünlü¤ü sa¤83
12/21/05
10:21 AM
Page 84
lay›p yerel bir TV kanal›na haber prodüktör yard›mc›s› olarak
atand›. Daha fazlas›n› isteyemezdi ve iflindeki ilk alt› ayda harikalar yaratt›.
Mesai ücreti bile istemeden ekstra saatler boyunca çal›fl›yordu. Ba¤lant›lar kurma ve yeni bilgi kaynaklar› bulma konusunda oldukça h›rsl›yd›. Verimli bir petrol kuyusu gibi hareket
ediyor, baflyaz› hikâyeleri ç›karmak için müthifl fikirler ortaya
at›yor, bu özel parçalar› kendi bafl›na organize etmeyi teklif
ediyordu. K›sacas› Irene ola¤anüstü inisiyatif ve ba¤›ms›zl›k
gösteriyordu. Bunu yaparken hemen hemen bütün ifl arkadafllar›n› kendine yabanc›laflt›rmay› baflarm›flt›. Onlar› meslektafl
olduklar› kadar rakip olarak da göremeyecek kadar saft›. S›k
s›k baflar›lar› hakk›nda övünüyor, nedense etraf›ndaki herkesin yapt›¤› iflle gurur duydu¤unu san›yordu. Kimse ona ofis politikalar›n› anlatmam›flt›. Buna ek olarak, zekâs›n› kullanma ve
gösterme gayreti içinde daha s›radan olan çok say›da sorumlulu¤unu ihmal ediyor, bu yüzden ondan daha fazla fley bekleyen
baz› haber spikerlerini ve daha k›demli prodüktörleri çileden
ç›kar›yordu.
Çok becerikli ve çal›flkan olan Irine, sekiz ay sonra iflten ç›kar›ld›. Bu korkunç bir adaletsizlikti. Kimse süper bir ifl ç›kard›¤› ve inisiyatif gösterdi¤i için cezaland›r›lamazd›. Ama Irene’in s›k›c› iflleri de yapmas› gerekiyordu ve belki ifl arkadafllar›yla iliflkilerini gelifltirme konusuna daha fazla dikkat etmeliydi. fiaflk›na dönmüfl ve periflan olmufltu, ifl acemili¤inin kurban›yd›. Hayata yeni at›lan bir yetiflkin olarak baflar›l› olmak için
yetenek ve dürtüden fazlas› gerekir. Birlikte ve alt›nda çal›flt›¤›n›z insanlar›n isteklerine ve gereksinimlerine karfl› duyarl› olmak zorundas›n›zd›r.
Pek çok yeni yetiflkin ifl tan›m›n›n (yaz›l› ya da daha serbest
sözlü anlaflma) sat›r aralar›n› okuyamaz. ‹flin politik gerçekleri söz konusu oldu¤unda genellikle tamamen karanl›ktad›rlar.
Çocukken bu konular› hiç incelememifllerdir. Yetiflkinlerin ifl
hayat›n›n içi ve d›fl›, iniflleri ve ç›k›fllar› hakk›nda konuflmala84
12/21/05
10:21 AM
Page 85
r›n› dinleme f›rsat›ndan yoksun kalm›fllard›r. Üstlerinin ne kadar güvensiz olabilece¤ini ve onlar› gücendirmemenin veya
aç›kça onlardan üstün olmaman›n ne kadar önemli oldu¤unu
kimse onlara söylememifltir. Onlar›n seviyesinde çal›flanlar›n,
e¤er att›klar› ad›mlara dikkat etmezlerse onlar› çekifltirerek
mahvedebileceklerini kimse onlara ö¤retmemifltir. Olumsuz
flöhretler, performans elefltirilerinde canl› bir flekilde görülür.
Sonucu inkâr etmek zor: çocuklar›m›z okulda onlar› gerçek
dünyan›n gizli mücadelelerine haz›rlayacak olan baz› hayati
dersleri ö¤renmiyorlar.
Birlikte ya da alt›nda çal›flt›¤›n›z insanlar size karfl› dürüst olmayabilirler; Irene gibi bir yeni yetiflkin, tahribat› onarmak için
çok geç olana dek, kimse kendisine bir ipucu vermese de herkeste k›zg›nl›k uyand›rabilir. Bu örnekte ifl gereksinimlerini anlayamamak yanl›fl bir yaklafl›mda bulunuldu¤u anlam›na gelir. Okul
hayat›nda ö¤renciler, ebeveynlerinden, arkadafllar›ndan ve koçlar›ndan samimi geri bildirimler al›rlar, karneleri de övgüyle kar›fl›k elefltirilerin döküman›d›r - bundan hofllansalar da hofllanmasalar da. Bunun tersine, kariyerinin bafl›ndaki bir kifli “nas›l
bir performans sergiledi¤ini bilmedi¤i” fleklindeki panik uyand›ran gerçekle karfl› karfl›ya kal›r. Harvard T›p Fakültesinde ö¤retim üyeli¤ine yeni bafllad›¤›m s›rada bir doçentin beni uyard›¤›n› hat›rl›yorum. “Melvin, sana bir fley söyleyeyim. Buradaki
kimse sana iflini iyi yap›p yapmad›¤›n› söyleme zahmetine girmez. Ve e¤er sorarsan kaçamak davranma olas›l›klar› yüksektir.
Ama bir fleyi unutma: izleniyorsun. Her zaman izleniyor ve de¤erlendiriliyorsun. Sak›n kontrolü elden b›rakma.”
Ö¤rencilerin, ifl hayat›na at›lma y›llar›na çok daha az acemilikle yaklaflmalar›na yard›mc› olmal›y›z. Bu gençler üniversiteden önce kariyer ve kariyer politikas› ö¤rencisi olmal›d›rlar. Ayr›ca kendilerini izlemeyi, kendilerini de¤erlendirmeyi ve
di¤erlerinin duygusal tepkilerini anlamay› ö¤renmelidirler. Bu
özellikler kitab›n ikinci k›sm›ndaki büyüme süreçlerini keflfederken anlat›lacakt›r.
85
12/21/05
10:21 AM
Page 86
‹LG‹LER YETENEKLERLE EfiLENMED‹⁄‹NDE
Merrill yirmili yafllar›n sonunda yetenekleriyle ilgileri aras›ndaki genifl uçurum yüzünden dibe vurdu. Küçük bir çocuk oldu¤u zamanlardan beri aç›k havaya tutkuyla ba¤l› oldu¤u belliydi. En dikkati çeken özelli¤i de usta bir kale inflaatç›s› olmas›yd›. Saatlerini çam-gölgeli kaleler infla ederek geçirebiliyordu.
Oniki yafl›na gelene kadar, güçlendirilmifl dört kalenin ve birkaç görkemli a¤aç evin yarat›c›s›, sahibi ve bazen de sakini olmufltu. O ve arkadafllar› yaratt›¤› bu mimari klasiklerinin içinde ve etraf›nda günlerce e¤lenirlerdi. Asl›nda, pek çok yaz gecesinde bu görkemli yap›lar tamamen iflgal edilmifl askeri barakalara benziyordu. Merrill büyürken üretim hatt›n› çeflitlendirdi ve roket infla etmeye bafllad›. ‹nfla etti¤i bu roketleri arkadafllar›yla birlikte evinin bitifli¤indeki otlaktan f›rlatt›. Füzeleri
Merrill’in ola¤anüstü mekanik-mekansal zekâs›n›n ve beceriklili¤inin yeni bir kan›t›yd›.
Merrill ellerini ve gözlerini aç›k havada kullanmaktan ne
kadar hofllan›yorsa, kafas›n› iç mekanlarda çal›flt›rmas›n› gerektiren etkinliklerden o kadar kaç›yordu. Okumaktan nefret
ediyordu ve küçük ayr›nt›lara odaklanmaya katlanam›yordu
ki ortaokuldan sonraki derslerin ço¤u bunlar› gerektiriyordu.
En kötü dersi matematikti. Durumunun umutsuz oldu¤unu biliyordu. Akademik y›pranmalar›, organizasyon becerisiyle ilgili göze batan sorunlar›yla daha da körükleniyordu. Eflyalar›na
sahip ç›kabilse de zaman yönetimi konusunda iyi de¤ildi ve
çok say›da görevi yapmas›n› gerektiren ifllerde programa uyam›yordu. Ayr›ca önceliklerini belirleyemiyordu, bu yüzden hiçbir fley baflaramadan saatler harc›yor, ödev teslim tarihlerini
afl›yor veya final s›navlar›na çal›flmaya bafllayam›yordu. Ayr›ca hiçbir zaman planl› bir kifli olmam›flt›; akl›na ne gelirse onu
yap›yordu.
Muhteflem kalelerini infla ederken bile Merrill herhangi bir
plan› olmaks›z›n çal›fl›yordu; ad›mlar› otomatikman birbirini
86
12/21/05
10:21 AM
Page 87
takip ediyor gibiydi. Ve sonuçlar süperdi. Konu bir fleyleri infla etmeye gelince yarat›c›l›¤› içinden geliyor gibi görünüyordu.
Ayr›nt›lara karfl› olan alerjisine ve habis organizasyonel beceriksizli¤ine ra¤men Merrill herhangi bir dersten kalmadan liseyi bitirmeyi baflard› ; genel zekâs›na olan bir övgüydü bu. Çekici bir kiflilik yap›s› vard› ve tam bir liderdi.
Merrill nadiren ö¤renci reddeden yerel bir üniversiteye girdi. Daha çok sosyal becerileri üzerine yo¤unlaflt›¤› iki y›l boyunca baflar›l› oldu, ama sonra biraz para kazanmak için zaman ay›rmaya karar verdi. Yazlar› inflaatlarda çal›flt› ve bundan çok hoflland›. Yirmi yafl›nda son kat cila iflleri yapan bir
marangozun ç›ra¤› oldu. Yan›nda çal›flt›¤› adam, konu, yeni
evlerin son kat cilas›n› yapmak olunca tam bir dahiydi ve Merrill’e büyük ilham veriyordu. Merrill daha önce hiç bu yetenekli zanaatkâr›n yan›nda çal›flt›¤› zamanki kadar mutlu olmam›flt›. Bir daha üniversiteye geri dönmedi. Sonraki dört y›l boyunca hep ak›l hocas›n›n yan›nda marangozluk yapt›. ‹fle bafllad›ktan yaln›zca onsekiz ay sonra art›k ç›rak de¤ildi. Oldukça iyi
para kazan›yor ve övgüye de¤er ifller ç›kar›yordu. Ama sonra
huzursuzlanmaya bafllad›. Büyük bir aile kurmak istedi¤ini
aç›kça belirten güzel bir k›zla niflanland›. Halen üniversitede
müzik okuyan k›z hiç çal›flmak istemiyordu. Bu yüzden Merrill’in para kazanmas› gerekiyordu, hem de çok para. Üstelik
birisi için çal›flmaktan s›k›lm›flt›. Ne de olsa çocukken hep lider olmufltu ve insanlar›n kendisi için çal›flmas›n› istiyordu.
Patron rolü üstlenmesinin gelecekteki kar›s›n› ve ailesini de
olumlu etkileyece¤ini tahmin ediyordu.
Merrill kendisine ve patronuna ifl veren müteahhitlere her
zaman hayran olmufltu. Bu adamlar pahal› arabalara biniyor,
güzel evlerde yafl›yor ve onsekiz karatl›k alt›n Rolex’ler tak›yorlard›. Sad›k çal›flanlar› ve güçleri vard›. Bu yüzden Merrill
iflini b›rakt› ve müteahhit olmaya karar verdi. Gözü bir gün
büyük bir gayr› menkul gelifltirme uzman› olmaktayd›.
Bafltan ç›karan çekicili¤i, mükemmel iletiflim becerileri, ya87
12/21/05
10:21 AM
Page 88
k›fl›kl›l›¤› ve liderlik yetene¤iyle Merrill güvenebilece¤iniz ve
birlikte iyi çal›flabilece¤iniz bir kifli izlenimini veriyordu. Mortgage oranlar› düflük oldu¤u ve yaflad›¤› bölgede gayr› menkul
ifli geliflmekte oldu¤u için sipariflle ev yapt›rmak isteyen müflterilerin gönlünü kazanmada zorluk çekmedi. Zekice mimarl›k
fikirlerinin güvenilir kayna¤› olarak müflterilerine dünyay› vaat ediyordu. ‹nsanlar onun evin özellikleri konusunda kendileriyle hemfikir olmas›na ve hiçbir fleyi yazmak zorunda olmamas›na çok flafl›r›yordu. Çok say›da proje üstlendi, asl›nda gerekenden çok daha fazlas›n›. Derken birden bire nörogeliflimsel geçmifli bir hayalet gibi pefline düfltü. ‹yice da¤›ld›, teslimatlar› ve tesisatç›lar›n, teknisyenlerin ve y›¤ma duvar ustalar›n›n
geliflini koordine edemez hale geldi. Çok zor bir iflin içine girmiflti. Ayr›nt›lara dikkat etmemesi, niceliksel düflünmeyle ve
zaman yönetimiyle ilgili problemleri yay›lmac› bir tümör gibiydi ve flimdi de metastaz yap›yorlard›. Kay›ts›zl›¤› ve zaman
s›n›rlar›na uyma konusundaki beceriksizli¤i müflterileri k›zd›r›yordu. Hakk›nda aç›lan birkaç dava vard›. K›sa süre içinde iyi
tafleronlar onunla çal›flmay› reddetmeye bafllad›.
Yirmiyedi yafl›ndaki Merrill niflanl›s›n›n kendisinden ayr›ld›¤› dönemde iflas etti. Hayat› darmada¤›n›kt›. Ters giden neydi? Merrill’in kendisini yeterince tan›yamad›¤› aç›kt›. Bocalayan pek çok yeni yetiflkinle paylaflt›¤› bir eksiklikti bu. Merrill’in h›rslar› ile yetenekleri aras›nda ciddi bir kopukluk vard›.
Bir müteahhidin hayat›na duydu¤u romantik çekim yüzünden,
matematik ve ayr›nt›lardan kaçm›fl ve organizasyonel problemlerini görmezden gelmiflti. ‹lgileriyle yetenekleri aras›nda
yanl›fl eflleme söz konusuydu ve buna kimse dayanamazd›.
Merrill kim oldu¤unu bilmiyordu, o kadar.
E¤er Merrill kusurlar›n› biraz daha düflünseydi, daha uygun
bir yol seçebilirdi. Belki bir müteahhidin ifl hayat›n›n karmafl›k
organizasyonel talepleriyle kendini ba¤lamak yerine mütevaz›
bir marangozluk ifline bafllayabilirdi. Ya da belki ince ayr›nt›larla ilgilenecek ve titiz derecede organize olan bir ortak bula88
12/21/05
10:21 AM
Page 89
bilir veya böyle birini ifle alabilirdi.
Andre de en az Merrill kadar da¤›n›k biriydi, ama zaman
yönetimi sorunlar›n›n bafl›nda baz› fleylerin yerini bulmada
zorluk çekmesi geliyordu. Günün ço¤unu kay›p nesneleri arayarak geçiriyordu. Merrill gibi o da ayr›nt›lardan nefret ediyordu ve kesinlikle büyük hayallerin adam›yd›. Andre aflç› olmaya kararl›yd›. Yemek piflirmekten her zaman hofllanm›flt›,
özellikle aile yemeklerini kendi usulüne göre piflirmekten. Liseden sonra Rhode Island’daki ünlü aflç›l›k okulu Johnson&Wales’e gitti. Orada pasakl›l›¤›, yavafll›¤› ve kayg›s›zl›¤› yüzünden
s›k s›k uyar› almas›na ra¤men mezun olmay› baflard›. Bir banliyö restoran›nda aflç› yama¤› olarak ifl buldu. Çok baflar›l› oldu ve Philadelphia flehir merkezindeki kalabal›k bir gurme restoran›nda aflç› oldu. Andre gündelik hayat›nda çok da¤›n›kt›.
Genellikle geç kal›yordu. Durmadan bir fleylerini kaybediyordu. Sosyal hayat› unutulmufl randevular ve di¤er kiflisel hatalarla dolu bir karmafla halindeydi. Ama mutfakta güvenilirdi
ve her bak›mdan organizeydi. Andre “alana özel ifllev” denen
bir durum sergiliyordu. Yani, çok özel bir alanda çal›fl›rken
kusurlar›ndan kurtuluyordu. Dil problemi olan ve spordan
hofllanan birisi basketbol konusunda konuflurken çok
konuflkan olabilir. Her zaman bir fleyleri havada b›rakan, ama
yemek yapmay› seven bir adam mutfa¤a girdi¤inde yüzde yüz
baflar›l› olabilir. Birinin önemli bir kusur sergiledi¤i durumlarda o kusurun minimuma indi¤i ya da yok oldu¤u alanlar›n bulunup bulunmad›¤›n› görmek her zaman ifle yarar. Böyle bir
alan›n keflfinin, kiflinin ifl seçiminde büyük etkileri olabilir.
Yanl›fl efllefltirmelerin say›s› çok fazlad›r. Ço¤u insan yetenekleriyle uyuflmayan u¤rafl›lara do¤ru çekilir. Afla¤›daki tan›d›k senaryolar› zihninizde canland›r›n:
• Difl hekimi olmay› her fleyden fazla isteyen, ama ince motor
problemleri olan birisi;
• Sürekli olarak insanlarla etkileflimde bulunmas› gereken bir
ifl seçmifl olan, ama sosyal yetileri zay›f olan birisi;
89
12/21/05
10:21 AM
Page 90
• Bütün gün oturup bilgisayara rakam girmesi beklenen
oldukça yarat›c› birisi;
• Kendini ifade etmede yetersiz olan, ama sosyal bilgiler
ö¤retmeni olmaya haz›rlanan birisi;
• Kendi ciddi kiflisel problemleriyle hiçbir zaman bafla
ç›kamam›fl olan yeni bir psikiyatr;
• Profesyonel olmak isteyen yeteneksiz bir gitarist;
• Bir yerde uzun süre oturmas› gerekti¤inde s›k›lan ve
k›p›rdanmaya bafllayan, dikkat eksikli¤i problemi olan bir
kamyon floförü.
Bu insanlar kendi yetersizlikleriyle enkaza çevrilen hayatlar›n›
yaflamaya çal›fl›rken tamamen yanl›fl m› yönlendirilmifllerdir?
Bir insan ne zaman tutkusunun içsel ça¤r›s›na kulak vermeli,
bu tutkular›n› baflar›l› bir flekilde takip etmedeki beceriksizli¤i
yüzünden onlardan ne zaman vazgeçmelidir? Bu sorular›n global yan›tlar› yoktur. Bir taraftan kiflisel baflar›s›zl›k olas›l›klar›n› hayata yeni at›lan yetiflkinin karfl›s›na y›¤mak kötü bir fikirdir. Güçlü yönlerine güven ve kusurlar›ndan uzak dur. Profilini tutkular›na uydurmaya çal›fl. Sonsuz kariyer olas›l›klar›
vard›r; profiline uyacak pek çok ifl bulabilece¤ine hiç kuflku
yok. Öte yandan, ya sizi kusurlar›n›zla karfl› karfl›ya b›rakacak
bir hedef seçerseniz? Ne yapt›¤›n›z›n fark›ndaysan›z ve zay›fl›klar›n›z›n varl›¤›n› inkâr ederek kendinizi kand›rm›yorsan›z
bunun üzerinde çal›fl›labilir. Ama seçti¤i yol ç›kmaz soka¤a
girdi¤i an kiflinin bunu olabildi¤ince çabuk ö¤renmesi gereklidir. Bu durumda, dürüst bir yeniden de¤erlendirme yapman›n,
tutkular›n›z› sahip oldu¤unuz de¤erlerle kar›flt›rman›n yollar›n› bulmak için titizlikle araflt›rma yapman›z›n zaman› gelmifltir.
Hastalar›mdan biri olan Terry’nin dikkatini kontrol etmede
ciddi zorluklar› vard›. Darmada¤›n›kt›, dürtüsel davran›yordu
ve dikkati kolayca da¤›l›yordu. Okulda hiperaktif davran›fl›
yüzünden s›k s›k azarlan›yordu. Uykuya dalmada zorluk çeki90
12/21/05
10:21 AM
Page 91
yordu ve sabah yataktan ç›kmada problem yafl›yordu. Dikkat
eksikli¤i olan baz› çocuklarda görülen türde uyku-uyan›kl›k
dengesizli¤i yafl›yordu. Bu çocuk hiçbir zaman doymak bilmiyordu, sürekli bir e¤lence aray›fl› içindeydi. Bazen s›rf ortal›¤›
kar›flt›rmak için bela yarat›yordu.
Neyse ki, müthifl bir anne babaya sahip olan Terry, bütün
problemlerine ra¤men okul y›llar›n› zarar görmeden atlatt›.
Sonra, onsekiz yafl›nda orduya yaz›larak herkesi flok etti. Bu
büyük bir yanl›fl efllemeydi. Bu afl›r› hareketli, huzursuz, dürtüsel çocuk askeri hayat›n kurallar›na ve düzenlemelerine nas›l
uyacakt›? Terry gibi aceleyle ordudan at›lan bir sürü genç yetiflkin görmüfltüm. Ama ister inan›n ister inanmay›n Terry baflard›. Sanki ordu onun Ritalin’i olmufltu. Günlük düzen ve
süreklilik tam da doktorun önerdi¤i fleydi. Bu yüzden global
yan›tlar olamayaca¤›n› söylüyorum. Ama Terry gibi, güçlü ve
zay›f yönlerinizi bilmeniz ve onlar› iflinizle ba¤daflt›rman›z gerekir.
DO⁄RU YOLLAR
Frost, Gidilmeyen Yol’da flöyle s›zlan›yor,
Ama bilerek her yolun yeni bir yol getirdi¤ini,
Merak ettim geri gelecek miyim diye.*
Asl›nda, bunu yapman›n zaman› geldi¤inde ifl-hayat› seçimini
yenilemek için -ya seçilen ifli do¤rulamak ya da baflka birini
seçmek için- yollar›n ayr›ld›¤› noktaya geri dönmek mümkün
ve ço¤u kez arzu edilen bir fleydir. Bunu fark etmek çok say›da haz›rl›ks›z ve bir zamanlar tedbirsiz olan kariyer giriflimcileri için bir rahatl›k sa¤layabilir. Hatta kariyerinin ortas›ndaki
bir insan› bile kurtarabilir. Ustal›k zamanlamadad›r. Kifli he*Çeviri:Selahattin Özpalab›y›klar
91
12/21/05
10:21 AM
Page 92
men vazgeçmemeli ve pek çok kiflinin durmadan yapt›¤› gibi,
seçti¤i yolu uygun bir flekilde de¤erlendirmeden b›rakmamal›d›r. Ama insan yanl›fl yola t›k›l›p kalmamal›d›r da. Hayata yeni at›lan yetiflkinler, ifl hayatlar›n› planlamal›, bu süre içinde
seçtikleri yolu ve ondan uzanan di¤er yollar› periyodik olarak
yeniden incelemelidirler. Bunlar› yapmak, gereken bütün fark›
yaratabilir!
92
12/21/05
10:22 AM
Page 93
5
Zihinler Borçlu Kald›¤›nda
Büyüme sürecimde hep dikkat eksikli¤i problemi yaflad›m, sonunda bu yüzden tedavi olmam gerekti. Ama bu problem uzun süre anlafl›lamad› yada
onunla ilgilenilmedi. Çünkü IQ’mun yüksek oldu¤u san›l›yordu ve üstün
zekâl›lar s›n›f›nda okuyordum. Bence bu daha erken keflfedilseydi, okul ve
bu geçifl daha kolay olurdu. Okulda çok zorland›m. Bunun sorun olmad›¤› ve
yard›m alabilece¤im baz› yollar oldu¤u bana daha önce söylenseydi -ö¤retmenler konular› bana sunman›n yolunu bilselerdi- bence bu büyük fark
yarat›rd›. Geriye dönüp bak›nca fark ediyorum ki okula karfl› ilgisizli¤imin
nedeni k›smen buydu.
S.R. yafl 27
B
ütün borçlar parasal de¤ildir. Hayata yeni at›lan bir yetiflkinin zihni de a¤›r bir borç alt›nda olabilir, çünkü bu zihnin
özel ihtiyaçlar› hiç karfl›lanmam›flt›r. Genç, yanl›fl anlafl›larak
ve zay›f b›rak›larak büyütüldü¤ünde bu problem ortaya ç›kar,
çünkü önemli yetenekleri ya zay›ft›r ya da çocukluk ve ergenlik s›ras›nda hiç gelifltirilmemifltir.
Okulumuzda ve evlerimizde, geliflmekte olan say›s›z zihni
yanl›fl anlar ve bu yüzden yanl›fl yönetiriz. Tüm beyinlerin evrensel olarak ayn› olmas› gerekti¤ini varsayarak bu hatalar›
teflvik ederiz. Sonuç olarak, pek çok ö¤rencinin beyin gücü
yanl›fl kullan›l›r. Gerçekte, çocuklar›n zihinleri birbirinden çarp›c› flekilde farkl›d›r. Onlara ayn› flekilde davranmak ve onlar›
benzer flekilde e¤itmek, onlara adil olmayan flekilde davran93
12/21/05
10:22 AM
Page 94
mak ve onlar› adil olmayan flekilde e¤itmek demektir. Özellikle önemli bir zay›fl›¤›n ihmali, uzun-vadeli zihinsel bir borçla
sonuçlan›r ki, hayata at›lma y›llar›nda düfl k›r›kl›¤› yaratan ve
baflar›s›zl›¤a neden olan bir borçtur bu. Ayr›ca, de¤eri bilinmeyen ve az kullan›lan gizli nitelikleri ve yetenekleri olan çok say›da çocuk ve yetiflkin de vard›r. Genç bir insan›n yarat›c›l›¤›,
insanlarla ilgili becerileri veya ola¤anüstü mekanik yetene¤i
kullan›lmamaktan dolay› yok olabilir. ‹hmal edilen güçlü özellikler de, baflka biçimdeki zihinsel borçlard›r.
De¤erli özellikleri ve kusurlar› yanl›fl anlafl›lan, güçlü yönleri gere¤i gibi beslenmeyen bir zihin, uzun-vadede hatal› bir iflleve ve hayata at›lma y›llar›nda gereksiz baflar›s›zl›¤a do¤ru yol
al›yor olabilir. Bu durum insan› telafla düflürecek derecede yayg›nd›r. Kültürümüz, çocuklar›n birbirinin ayn› olmas› gerekti¤i düflüncesinden vazgeçmelidir.
B‹R Z‹HN‹ TANIMAK
Bir zihni tan›mak onun özel güçlerini, zay›fl›klar›n› (ifllev bozukluklar›n›), tercihlerini ve özelliklerini bilmektir. Bu çarp›c›
bireysel farklar, do¤ru olarak alg›lan›rsa, çocu¤un e¤itimi konusunda çok önemli bir yol gösterici olabilir, nihai olarak da
bireyin baflar›l› ifllerle dolu bir hayat seçmesine yard›mc› olur.
Y›llar boyunca, çocuklar›n ve ergenlerin ö¤renmesini ve
akademik ve sosyal aç›dan üretken olmas›n› mümkün hale getiren özel nörogeliflimsel ifllevleri tan›mlamaya çal›flt›m. Bir klinikçi olarak ö¤renmedeki ar›za noktalar›n›, sözde nörogeliflimsel ifllev bozukluklar›n› saptamaya çal›flt›m. Sözcükleri bulmada zorluk, olgular› hat›rlamada yetersizlik, dikkati yo¤unlaflt›rmada problemler, arkadafll›k kurmada baflar›s›zl›k ve okunakl› yazmada zorluk bu tür ifllev bozukluklar›na örnektir. Bu
beyin hatalar›n› Her Çocuk Baflarabilir (Boyner Yay›nlar›,
2002) adl› kitab›mda anlatt›m.
94
12/21/05
10:22 AM
Page 95
Her çocuk okula ve her yetiflkin ifle kendi nörogeliflimsel
profilleriyle donat›lm›fl gider. Birisi göze çarpan dil yeteneklerine, çok zay›f mekansal iliflkiler alg›s›na, ola¤anüstü sosyal
becerilere ve yeterli bellek ifllevine sahipken, kardefli tamamen
farkl› olabilir: dili a¤›r ve zahmetli bir flekilde yorumlayabilir,
mekansal aç›dan bir dahidir, sosyal aç›dan yaln›zd›r ve unutkanl›¤› iyi bilinmektedir. Her toplulukta, s›n›fta veya ifl yerinde güçlü ve zay›f yönlerin neredeyse s›n›rs›z kombinasyonu
temsil edilir. Peki ama insanlar kendi profillerinin fark›nda m›d›r? Ebeveynler çocuklar›n›n profili konusunda bilinçli bir bak›fl aç›s›na sahip midir? Çocu¤un ö¤retmenleri bu profil konusunda bilgi sahibi midir?
Ço¤u ebeveyn ve e¤itimci çocuklar›n›n göreceli güçlü ve zay›f yönlerini anlar, ama bütün önemli noktalar› kavram›fllar
m›d›r? Resmettikleri tablo yeterli midir? Genellikle de¤ildir.
Bir profil k›smen tan›mland›¤›nda, yanl›fl anlafl›ld›¤›nda veya
hiç anlafl›lmad›¤›nda çocuk riske at›l›r ve yetiflkinlik y›llar›na
kadar tafl›nacak olan a¤›r geliflimsel borçlar biriktirebilir.
BORÇLARIN ETK‹S‹
Joel müthifl bir sporcu, Wall Street’de çal›flan bir borsac›n›n o¤luydu. Sayg›n bir özel okula gitmiflti ve cool görünüflüyle, kusursuz, modaya uygun giyim kuflam›yla ve nefleli, çocuksu tarz›yla akranlar› taraf›ndan kucaklanm›flt›. Ama Joel ayn› zamanda gergin bir çocuktu, kendisiyle ilgili yüksek beklentileri
vard›, kendi s›k› standartlar›n›n gerisinde kald›¤›nda kolayca
düfl k›r›kl›¤›na u¤rayan bir mükemmeliyetçiydi. Zorlu bir rekabetçiydi, s›r›kla yüksek atlamada harikayd›, iyi bir hokey ve akrobatik bir beyzbol oyuncusuydu. Ama bunlar›n tersine akademik aç›dan kötü gidiyordu. Yaz› yazma, matematik ve genelde
bütün testler konusunda düfl k›r›kl›¤› yafl›yordu, ama sa¤lam
bir okuyucuydu. Tekrarlayan uyar›lara ve sürekli yinelenen
95
12/21/05
10:22 AM
Page 96
tembellik suçlamalar›na ra¤men kötü notlar› yüzünden New
York’taki iki özel okuldan at›ld› - biri beflinci s›n›fta, di¤eri yedinci s›n›fta.
Joel dokuzuncu s›n›fta yat›l› bir okula gönderildi. Sporda
yine çok iyiydi, ama derslerde batmaya devam ediyordu. A¤›r
dozda özel derse ve tabii ki ilaç tedavisine katlan›yordu, ama
çok az faydas›n› görüyordu. Onbirinci s›n›fta Joel Noel tatili
için eve geldi ve okula bir daha geri dönmeyece¤ini bildirdi.
Can›na tak etmiflti art›k.
30 Aral›kta Joel kendini yatak odas›na kilitleyip otuzalt› saat boyunca d›flar› ç›kmay› reddetti. Yiyecek birkaç lokma fley
bulmak ve banyoyu kullanmak için d›flar› ç›k›yordu, ama kimseyle konuflmuyordu. Anne babas› onu s›kan fleyi anlatmas›
için Joel’e yalvar›yordu, ama o yaln›zca “Hiçbir fley,” ya da
“Bilmiyorum,” diyordu. Joel o sömestr okula dönmedi. Asl›nda alt› ay boyunca evden d›flar› ç›kmad›. Dokuz yafl›ndayken
alt› ay boyunca Joel’e dan›flmanl›k yapan çocuk psikiyatr› iki
ev ziyareti yapt› ve hiç de flafl›rt›c› olmayacak bir flekilde çocu¤un okul fobisi yaflad›¤› sonucuna vard›.
Joel flimdi yirmiiki yafl›nda. Okula bir daha geri dönmedi ve
çal›flm›yor. A¤›r ilaçlar al›yor ve bütün gün okumak, müzik
dinlemek ve TV seyretmek d›fl›nda hiçbir fley yapm›yor. Geceleri ma¤aras›ndan ç›kan bir yarasa gibi evden kaç›yor, iflsiz arkadafl kabilesiyle ortadan kayboluyor. Sabah üçe ya da dörde
kadar d›flar›da kal›yor ve belki uyuflturucu kullan›yor. Ara s›ra gitar›n› al›p beste yapmaya çal›fl›yor. Bir terapistle görüflüyor, ama anne babas›na göre bu hiçbir yere varmayan bir müdahale.
K›sa bir süre önce Joel’in terapisti, bir nöropsikolo¤un Joel’in biliflsel ifllevlerini test etmesini önerdi. Geçmiflte hep Joel’in durumunun duygusal yönlerine bak›lmas› vurgulan›yordu. Joel, flafl›rt›c› bir flekilde evde yap›ld›¤› takdirde bu de¤erlendirmeyi kabul etti. Psikolog bir lütufta bulunup ev ziyareti
yapt›.
96
12/21/05
10:22 AM
Page 97
Sonuçlar çarp›c›yd›. Joel’in bariz dil ve mekansal yeteneklerinin aksine önemli belleksel ifllev bozuklu¤u oldu¤u keflfedildi.
Özellikle bilgiyi dosyalay›p hat›rlamada zorluk çekiyor, uzunsüreli bellekte problemler yafl›yordu. Bu durum yaz› yazman›n
onun için neden bu kadar ac› verici oldu¤unu aç›kl›yordu;
okuldaki hiçbir fley belle¤i yaz› yazmaktan daha fazla yormaz:
harfleri, imlây›, gramer kurallar›n›, noktalama kurallar›n›, gerçekleri, sözcük da¤arc›¤›n› ve fikirleri ve çok say›da di¤er ayr›nt›y› h›zla ve ayn› anda hat›rlaman›z gerekir. Uzun-süreli belle¤inde ifllev bozuklu¤u olan çok say›da çocu¤un ifl yaz› yazmaya gelince zay›f kalmas›n›n nedeni budur. Joel’in sorumluluklar›ndan biri olan matematikte de a¤›r bellek talepleri vard›. Kal›plar› hat›rlamadaki zorluklar› durumu daha da kötülefltiriyordu. Sayfa 180’de ayr›nt›lar›yla anlat›lan kal›p hat›rlama becerisi, kiflinin bir probleme bak›p geçmiflte bu tür bir
problem gördü¤ünü hat›rlamas›n› ve daha önce bu problemi
çözmek için kulland›¤› yöntemleri harekete geçirmesini sa¤lar.
Kal›plar› hat›rlama, kiflinin özel problemleri ve stresleriyle bafla ç›kmas›n› da mümkün hale getirir. Bir durumla karfl›lafl›r ve
neredeyse bilinçsiz bir flekilde benzeri deneyimlerin nas›l çözümlendi¤ini hat›rlars›n›z. Joel ve onun gibi kal›plar› hat›rlama
becerisi zay›f olan di¤erleri için hayatta gerçekleflen fleylerin
ço¤u daha önce hiç olmam›fl gibidir. Bilgelik birikimi çok az
oldu¤u için stresle bafla ç›kma becerisi de zay›f olur.
fiimdi yirmiiki yafl›nda olan Joel, kaybetmek için do¤mufl
bir aptal oldu¤una inanarak kendini defterden sildi. E¤er y›llar
önce birisi Joel’e belle¤iyle ilgili baz› problemler yaflad›¤›n›
söyleseydi bu genç adam›n e¤itimsel çöküflü ve kariyer facias›
belki önlenebilirdi. Joel’e, okul derslerindeki bellek yüklerini
aflma tekniklerinin yan› s›ra bellek infla etme ve kal›p tan›ma
stratejileri ö¤retilebilirdi. Ö¤retmenlerinin onu okuldan atman›n d›fl›nda seçenekleri olurdu. Her fleyden öte Joel, baz› bellek
engelleriyle k›smen engellense de, oldukça etkileyici güçlerin
bahfledildi¤i zeki bir insan oldu¤u fleklindeki enerji veren ve ra97
12/21/05
10:22 AM
Page 98
hatlatan bilgiyi özümlemifl olurdu. ‹fllevsel bozukluklar› oldu¤unu bilmeye ihtiyac› vard›, ama mesleklerin ço¤u belle¤e okul
hayat›ndan çok daha az önem verir. Bu mesaj, Joel’i ciddi geliflimsel borçla aciz b›rakmaktansa iyimser hale getirir ve motive ederdi. Joel için hâlâ umut var - kariyer dan›flmanl›¤›n›n,
durumunu anlafl›l›r hale getirmenin ve belki telafi e¤itiminin
yard›m›yla.
Ö¤renmeye ket vuran zay›f ifllevi tan›mlayarak, kendinden
umudu kesmifl ve gelece¤ini karartm›fl olan genç insanda umut
uyand›rmak mümkündür. Genellikle kiflinin kendi zihni hakk›nda inand›klar› gerçekte oldu¤undan çok daha kötüdür. Çocuklar ve ergenler, problemleri oldu¤unu reddetmeyle yaflad›klar› zorluklar›n ciddiyetini gözlerinde büyütmek aras›nda gidip
gelirler. Bir keresinde merkezimizde de¤erlendirdi¤im ondört
yafl›ndaki bir k›zdan bir not ald›m. ‹flsiz annesiyle yafl›yordu.
Az okunakl› kargac›k burgac›k yaz›s›yla flöyle yazm›flt›, “Annem sizi görmeye gelece¤imizi söyledi¤inde çok öfkelendim ve
benim bir fleyim olmad›¤›n› söyledim. Ama içten içe çok fleyim
oldu¤undan endifleleniyordum. Sonra oraya geldi¤imizde bütün o testleri yapt›k ve bol bol konufltuk. fiimdi bir problemim
oldu¤unu fark ediyorum ve bu o kadar da kötü de¤il, bunun
üzerinde çal›flabilirim. Çok teflekkürler. Arkadafl›n, Leslie.”
‹HMAL ED‹LEN ‹fiLEVSEL BOZUKLUKLARI ‹ÇEREN GEN‹fi YELPAZE
‹hmal edilen ifllevsel bozukluklar›n, hayata at›lma y›llar›nda
geçmiflten gelen hayaletler gibi yeniden ortaya ç›kmalar› oldukça ürkütücüdür. Ortaya ç›k›fllar› ifllevsel bozukluklar›n do¤as›na ve ciddiyetine, kiflinin kendini içinde buldu¤u kariyer
yoluna ve ifl rollerine ba¤l›d›r. Tablo 5.1’de bu gizli handikaplara örnekler verilmekte ve ifl hayat› üzerindeki uzun-vadeli
afl›nd›r›c› etkileri anlat›lmaktad›r.
Tablo 5.1’de listelenen zihin kusurlar› hakk›nda düflünüle98
12/21/05
10:22 AM
Page 99
rek baz› temel ilkeler ç›kar›labilir.
Z‹H‹N-BORCU YÖNET‹M‹N‹N BAZI ‹LKELER‹
• Hayata yeni at›lan yetiflkinlerin (ve di¤erlerinin) kendi
nörogeliflimsel profilleriyle ilgili bilgileri olmal›d›r. ‹fllev
bozukluklar›ndan ve bu ifllev bozukluklar›n›n ifl-hayat›
üzerindeki olas› etkilerinden haberdar olmal›d›rlar.
• Genç bir yetiflkin kariyere bafllamada ya da o kariyerde
baflar›l› olmada zorluk çekiyorsa, zihinsel bir borcu,
baflar›y› engelleyen gizli bir ifllev bozuklu¤u olabilir.
• Kifli, ifllev bozuklu¤unun etkilerini minimuma indiren bir
kariyer yolu seçmeyi deneyebilir. (Örne¤in, ben ince motor
beceriksizli¤im yüzünden cerrahi uzmanl›¤›ndan kaç›nd›m.)
• Alternatif olarak kifli, bir alan içinde ifllev bozukluklar›n›
minimuma indiren bir rol seçebilir. (Örne¤in, etkileyici dil
becerilerinden yoksun olan genç bir avukat, dava avukat›
olmamay› tercih edebilir.)
• Kifli, güçlü yönleriyle kendisinin ifllev bozukluklar›n›
dengeleyen bir baflka kifliyle iflbirli¤i yapmay› deneyebilir.
(Matematik becerileri kötü olan bir tesisatç› hesab› iyi olan
bir ortakla çal›flabilir.)
• Son olarak, kiflinin ifllev bozukluklar›n› veya beceri
eksikliklerini giderme seçene¤i vard›r. Bu yap›labilir mi?
Bunu söylemesi zor. ‹fllev bozuklu¤unu hedef almak, beceri
al›flt›rmas› yapman›n yollar›n› bulmak (zihinsel kas infla
edermifl gibi) ve kesin geliflmeyi gözlemek her zaman
mümkündür. Ama bir kiflinin, diyelim ki dilde veya motor
ifllevde veya yazma yetene¤inde ne kadar ve ne h›zda
geliflece¤i aç›k de¤ildir. E¤er baflar› için bu esas olarak
görülüyorsa ve önceki üç ilkede ifade edilenler gibi baflka
bir alternatif yoksa denemeye de¤er.
99
12/21/05
10:22 AM
Page 100
TABLO 5.1
‹HMAL ED‹LEN VE KALICI Z‹H‹N BORÇLARI:
‹fi HAYATI ÜZER‹NDEK‹ OLASI ETK‹LER‹
Zihin Borcu
Olas› ‹fl-Hayat› Etkileri
Sözel iletiflim problemleri
Ürün, fikir, plan satmada zorluk; di¤erleriyle iliflki
kurmada s›k›nt›; (sözel ve yaz›l›) talimatlar›
anlamada zay›fl›k
‹nce motor ve/veya mekansal zay›fl›k
‹fl için gerekli el becerilerini ö¤renmede problemler
Organizasyonel kusurlar
Zaman› yönetmede, zaman s›n›rlar›na uymada,
eflyalar›n yerini bulmada, öncelikleri belirlemede,
çoklu görevlerde zorluk
Üretim kontrolünde ifllev bozuklu¤u (s›kl›kla
beynin ön loblar›n›n ifllevindeki kusurlar›
yans›t›r)
Projeleri planlama/uygulamada zorluk, iflin kalitesini
izlemede zay›fl›k, uzun vadeli düflünme yetersizli¤i,
dürtüsel karar verme ve reaksiyonda bulunma
Süreçlerin kontrolünde ifllev bozuklu¤u
‹flte yetersiz konsantrasyon, ince ayr›nt›lara
hakimiyette zay›fl›k, kronik can s›k›nt›s› duygular›
Yetersiz kavramsallaflt›rma
Önemli fikirleri anlamada zorluk, düflünmede
kat› kurallar›n d›fl›na ç›kamama
Az geliflmifl sosyal düflünme
‹fl arkadafllar›yla istenilen seviyenin alt›nda iliflki
kurma, iflbirli¤i yapmada zorluk, iflte politik toyluk
Bellekte s›n›rlanmalar
‹flteki yeni becerilerde ustalaflmada yavafll›k, pek
çok unsuru olan ifllerde (aktif çal›flan bellekte)
problemler
H›z problemleri
‹flleri çok a¤›r yapma ve bu yüzden geride
kalma e¤ilimi
Israrl› akademik kusurlar
‹fl taleplerini karfl›lamada yetersiz okuma, yazma
veya aritmetik becerileri
Z‹H‹N BORÇLARI YARATAN BAS‹T ET‹KETLER
Son y›llarda ço¤u klinikçi insan farkl›l›klar›n› basite indirgiyor. E¤er çocu¤un davran›fl ve ö¤renme kal›b› önceden
100

Hayata Hazir Gencler

Transkript

Benzer belgeler

Untitled

Mustafa Kutlu Hikâyelerinde İnsanî Bir Yitim Alanı Olarak Kent ve