kırgızistan`da değişim sürecinde ortaya çıkan siyasal

KIRGIZİSTAN’DA DEĞİŞİM SÜRECİNDE ORTAYA ÇIKAN
SİYASAL HAREKETLER 1989-2008
Fahri TÜRK
Özet / Abstract
Değişim sürecinde Kırgızistan’da birçok siyasal parti ve Sivil Toplum Kuruluşu (STK) ortaya
çıkmıştır. Ancak zamanla anayasal ve siyasal sitemde yapılan değişiklikler partilerin siyasal yaşama
katılımını olumsuz yönde etkilemiştir. Kırgızistan’da kurulan siyasal partiler esas itibarıyla iki kategori
halinde ele alınabilir: Birinci kategoride, Asaba, Ata-Meken (Anavatan), Erkin Kırgızistan, Sosyal
Demokratlar ve Komünistler yer almaktadır. Bunlardan başka bu grup içinde bir de çeşitli meslek
gruplarının çıkarlarını gözetmek amacıyla kurulmuş Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi ve Kırgızistan Çiftçi
Partisi gibi siyasal partiler mevcuttur. İkinci kategoride ise Aşar Derneği gibi partiler üstü kurum ve
kuruluşlar bulunmaktadır. Bunların dışında bir de Kırgızistan’da yaşayan azınlıklar tarafından kurulan
kültür ve yardımlaşma dernekleri mevcuttur. Ahıska Türkleri tarafından kurulan Türk Ata Kültür Merkezi
ve Slavlar tarafından kurulan Slav Diaspora Birliği bunlardan sadece ikisidir. Kırgızistan’da siyasal parti
yelpazesinde bunlardan başka bir de Alaş, Türkistan Partisi ve Hib-ut Tahrir gibi sınır aşan radikal
İslamcı-Türkçü partiler faaliyette bulunmuşlardır.
Anahtar Kelimeler: Kırgızistan’da Siyasal Sistem, Milli Partiler (Asaba, Ata-Meken ), Partiler
üstü Siyasal Hareketler (Aşar Derneği), Azınlık Kültür Merkezleri (Türk Ata Kültür Merkezi), Sınır aşan
Radikal İslamcı-Türkçü Partiler (Alaş, Türkistan Partisi)
THE POLITICAL MOVEMENTS OF KYRGYZSTAN IN THE PERIOD OF TRANSFORMATION
PROCESS (1989-2008)
In Kyrgyzstan it has emerged many political parties and Non-Governmental Organizations
(NGO’s) in the period of transformation process. The changes in the constitution had a negative impact
on participating of political parties in the political decision-making mechanism. In the transformation
process in Kyrgyzstan founded parties can be divided into two main categories. In the first category there
are parties such as Asaba, Ata-Meken, Erkin Kyrgyzstan, the Social Democrats and the Communists.
Kyrgyzstan Peasant Party, which belongs to the first category, represents the interest of Kyrgyz peasants.
In the second category there are meta-party organizations such as Ashar. Türk Ata (Turks) and Slavic
Diaspora (Russians) are the two cultural societies founded by the minorities, who live in Kyrgyzstan. In
the spectrum of political parties there are another type of parties like Alash, Turkestan Party and Hizb-ut
Tahrir that operated in the transnational level.
Key Words: Political System of Kyrgyzstan, National Parties (Asaba, Ata-Meken), Meta-party
Organizations (Ashar), Cultural Centrums of Minorities (Türk Ata and Slavic Diaspora), Transnational
Radical İslamic Turkic Parties (Alash, Turkestan Party and Hizb-ut Tahrir)
Giriş
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nde (SSCB) 1985’lerden sonra
uygulanmaya başlanan Glasnost ve Perestroyka politikalarının etkisiyle tıpkı diğer Orta
Asya ülkelerinde olduğu gibi Kırgızistan’da da birçok siyasal parti ve sivil toplum
kuruluşu (STK) ortaya çıkmaya başlamıştır. Kırgızistan’da 1991 ila 1996 arasında
800’den fazla STK ortaya çıkmıştır. Ancak bu STK’lar hükümetle işbirliğine
gidemedikleri için toplumsal hayattaki etkileri sınırlı kalmıştır (Bk. Kasybekov,
1999:71) Bu örgütler bir bakıma söz konusu ülke entelektüelleri tarafından kurulmuş

Yrd. Doç. Dr., Trakya Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümü.
SBArD
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
siyasal tartışma kulüpleri şeklinde işlev görmeye başlamıştır. Örneğin 17 Ağustos 1988
tarihinde çevreci gençler ve emekliler tarafından kurulan Ekoloji adlı STK bunlardan
sadece bir tanesidir. Bu süreçte Kırgızistan’da birçok siyasal parti kurulmuştur. Bu
partiler esas itibarıyla iki kategori halinde ele alınabilir: Birinci kategoride, Asaba, AtaMeken (Anavatan), Erkin Kırgızistan, Sosyal Demokratlar ve Komünistler yer
almaktadır. Bunlardan başka bu grup içinde bir de çeşitli meslek gruplarının çıkarlarını
gözetmek amacıyla kurulmuş Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi ve Kırgızistan Çiftçi
Partisi gibi siyasal partiler mevcuttur. İkinci kategoride ise partiler üstü kurum ve
kuruluşlar bulunmaktadır. Buna bir örnek verilecek olursa Aşar Derneği 1980’lerin
sonunda Bişkek ve çevresindeki konut sorunu ile mücadele için kurulmuştur. Bu
derneğin karşılığı olarak Oş şehrinde ise Oş Oymağı adı verilen başka bir dernek
kurulmuştur. Bu iki kategori dışında bir de Kırgızistan’da yaşayan azınlıklar tarafından
kurulan kültür ve yardımlaşma dernekleri mevcuttur. İkinci Dünya Savaşı’ndan beri
Kırgızistan’da yaşayan Ahıska Türkleri1 tarafından kurulan Türk Ata Kültür Merkezi ve
Slavlar tarafından kurulan Slav Diaspora Birliği bu tarz derneklerden sadece ikisidir.
Bu çalışmada ilkin Kırgızistan’ın anayasal sistemi incelenecektir. Daha sonra bu
ülkede muhalefet hareketlerinin gelişimi ve Kasım 2008’de mevcut muhalefet
partilerinin durum tespiti yapıldıktan sonra mevcut seçim kanunu çerçevesinde 16
Aralık 2007 seçimleri analiz edilecektir. Bir sonraki adımda ise kısaca Kırgızistan’da
siyasal partiler yelpazesi kısaca tanıtıldıktan sonra ayrıntılı olarak değişim sürecinde
ortaya çıkan siyasal partiler analiz edilecektir. Son olarak Kırgızistan’da siyasal parti
yelpazesinde yer alan Alaş, Türkistan2 Partisi ve Hizb-ut Tahrir gibi sınır aşan partiler
analiz edilecektir.
1
2
96
Stalin tarafından İkinci Dünya Savaşı sürerken (1944) Batı literatüründe Mesket Türkleri olarak
tanınan 130.000 Ahıska Türk’ü Gürcistan’ın güneyindeki anayurtlarından Orta Asya ve Sibirya’nın
çeşitli yerlerine sürülmüşlerdir. Bu sürgün esnasında 30.000 civarında Ahıska Türk’ü yollarda açlık ve
çeşitli hastalıklardan ölmüştür. Gürcistan 1999 yılında Avrupa Konseyi’ne üye olduktan sonra
Ahıskalıların evlerine dönmelerinin yolu açılmıştır. Türkiye, 1 Mart 2009 tarihinde yürürlüğe giren bir
kanunla dünyanın çeşitli yerlerinde yaşayan 60.000 Ahıska Türk’üne Türk vatandaşlığına geçme
hakkı tanımıştır. Türk vatandaşlığına geçmek isteyen Ahıskalılar bu yasa uyarınca 1 Haziran 2009
tarihine kadar müracaat etmeleri halinde Türk vatandaşlığına kabul edilebileceklerdir. (Bkz.,
Yazar,İsa, Ahıskalılar vatandaş oldu; nüfusumuz 60 bin arttı, Zaman 11.03.2009, s. 3.)
Türkistan kelimesi Güney Kazakistan’da bulunan Türkistan (Yesi) şehrinin adından gelmektedir.
Türkistan kavramı 1867’den itibaren Rusya’nın Orta Asya’da ele geçirdiği toprakları ifade etmek için
kullanılmaya başlamıştır. Aynı kavrama 1885 yılından sonra da Hazar Denizi ile Tanrı Dağları
arasındaki bölgeyi tanımlayıcı bir anlam yüklenmiştir. Doğu ve Batı Türkistan ayrımını ilk kez ünlü
Çek coğrafyacı Fritz Machatschek yapmıştır. Bu kavramlardan ilki Sincan Uygur Bölgesi’ni ikincisi
ise Rusya Türkistan’ını belirtmek için kullanılmıştır. Bu ayrım 19. yüzyılda İngiliz araştırmacılarına
kadar geri gitmektedir. 19. yüzyıldan önceleri ise Türkistan, merkezi Buhara olan “Büyük Buhara” ve
merkezi Kaşgar olan “Küçük Buhara” olarak adlandırılmaktaydı. Doğal olarak bu ayrım o zamanın
güç dengesini yansıtmaktaydı. Rus Harbiye Nazırı Suchosanet 1857’de yaptığı yazışmalarda dahi
Kaşgar’ı Türkistan ve buranın Müslüman ahalisini de Türkistanlılar olarak nitelendirmiştir. Fakat
Machatschek Afganistan ve İran Türkistan’ından bahsetmemektedir. Esasında Afganistan ve İran
Türkistan’ı Rusya ve Çin Türkistan’ı ile birlikte jeopolitik anlamda Türkistan’ı oluşturmaktadır.
Buhara ve Hive hanlıklarının kuruluşundan sonra yani 1500’lü yıllardan itibaren Türkistan kavramı
Afganistan’ın Herat Bölgesi’ni belirtmek için kullanılmaya başlamıştır. Musketov’un Türkistan
kelimesini etnografik düşüncelerle salt coğrafyayı esas alarak Tanrı Dağları, Hazar Havzası, İran
Platosu ve Buz Denizi arasındaki bölgeyi kapsayacak şekilde kullanması literatürde pek taraftar
Fahri TÜRK
Siyasal Sistem
5 Mayıs 1993’te kabul edilen Kırgızistan Anayasası son olarak 21 Ekim 2007
tarihinde değiştirilmiştir. Kırgızistan Anayasası’na göre, bu ülke devlet başkanına geniş
yetkiler tanıyan başkanlık sistemi ile yönetilmektedir. Kırgızistan’da Şubat 1996, Ekim
1998 ve Şubat 2003’te yapılan anayasa değişiklikleri ile devlet başkanının yetkileri
parlamento aleyhine bozulmuştur. Batı Avrupa anayasalarından esinlenerek hazırlanan
söz konusu Kırgızistan Anayasası güçler ayrılığı ilkesini öngörmektedir. Bu
anayasasının birinci maddesinin birinci fıkrasına göre Kırgızistan bağımsız, üniter,
demokratik ve laik bir devlet olarak tarif edilmektedir. (Constitution of The Kyrgyz
Republic, 21 Ekim 2007:2) Kırgızistan’da devlet başkanı 5 yıl süreyle art arda iki kez
seçilebilir. Kırgızistan Anayasası’nın 44. maddesi birinci fıkrası gereğince devlet
başkanlığı seçimlerine katılacak kişinin yaşının 35 ila 65 arasında olması, devletin resmi
diline hâkim olması ve başvuru tarihinde en az 15 yıldan beri Kırgızistan’da ikamet
ediyor olması gerekmektedir. Devlet başkanlığına en az 50.000 seçmenin imzasını
toplayan herkes aday olabilmektedir. Kırgızistan’da devlet başkanının yetkileri oldukça
geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır.3
Tek kanatlı olan Kırgızistan Cumhuriyeti Parlamentosu’na Yorgu Kengeş4 adı
verilmektedir. Kırgızistan Parlamentosu’nda 5 yıllığına seçilen 90 milletvekili görev
yapmaktadır. Milletvekilliği seçimleri parti listelerine göre nispi temsil sistemi esas
alınarak yapılmaktadır. Milletvekili seçilebilmek için 25 yaşını doldurmuş olmak
gerekmektedir. Milletvekilliği seçimlerinde oy kullanabilmek için ise 18 yaşını
doldurmuş olmak şartı aranmaktadır. Kırgızistan’da Seçim Kanunu’nda 2007 yılında
3
4
bulamamıştır. Bolşevikler “Türklerin Ülkesi” anlamına gelen Türkistan tabirinin yerli halk arasında
1919’da olduğu gibi bölgede muhtariyet düşüncesini canlandırma ihtimalinden korktuklarından
Türkistan kelimesini kullanmaktan özellikle kaçınmışlardır. Yani Orta Asya kavramı Türkistan
kavramına göre SB’nin politik amaçlarına daha uygun düşmüştür. Bartold’a göre, Rusya’nın
Türkistan kelimesini resmi yazışmalarda kullanmaktan özenle kaçınmasının nedeni etnografiktir.
Jeopolitik Türkistan kavramı, Afganistan’da Hindukuş Dağları’nın kuzeyinden Tanrı Dağları’na kadar
olan bölge ve İskender Dağları’ndan Balkaş Gölü’ne ve Hazar Denizi’nin güneyinden geçerek Gobi
Çölü’ne kadar olan alanı içine almaktadır. Jeopolitik Türkistan günümüzde aşağıdaki bölgeleri
kapsamaktadır: İran Türkistan’ı (Gorgan ve Horasan) Afganistan Türkistan’ı (Hindukuş Dağları’nın
kuzeyindeki iller ve Herat Bölgesi), Çin Türkistan’ı (Sincan Otonom Bölgesi), Batı Türkistan
(Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan) (Bkz. Olzscha, Reiner vd. 1942:811).
Devlet başkanının yetkileri için bkz. Constitution of The Kyrgyz Republic, 21.10.2007 Madde 46-53,
s. 12-15.
2007 yılında yapılan anayasa değişikliğine kadar Yorgu Kengeş yasama meclisi ve temsilciler meclisi
olarak iki kanattan meydana gelmekteydi. Toplam 35 sandalyeye sahip yasama meclisi bütün halk
tarafından seçilmekteydi. Buna karşılık 70 milletvekilinden meydana gelen temsilciler meclisi ise
yerel çıkarları temsil etmekteydi. Askar Akayev döneminde yapılan Anayasa değişikliğinde rejim,
muhalefetin isteklerini dikkate almadığı gibi, daha önce verilmiş demokratik hakların bazılarını da
ellerinden almıştır. Seçim yasasında 2003 yılında yapılan değişiklik taslağı Yorgu Kengeş’teki
milletvekili sayısını 75 ile sınırlandırmaktaydı. Bu yasa değişikliği, milletvekillerinin seçim
bölgelerinde doğrudan seçilmelerini ön görüyordu. Bu değişikliğe göre, parti listelerinden seçilen 15
milletvekilliğinin çıkarılması gerekmekteydi. Bu seçim sistemi değişikliği, Kırgızistan’ı klan yapıları
temelinde 75 seçim bölgesine ayırıyordu. Lale Devrim’in ateşinin tetiklenmesinde seçim sistemindeki
bu değişikliğin de etkisi olmuştur (Kunze 2003:55-56).
97
SBArD
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
yapılan değişiklikle birlikte yüzde 5’lik ülke ve yüzde 0,5’lik bölge barajı uygulamasına
geçilmiştir. Kırgızistan 2001 yılında yerel seçimlerin yapıldığı ilk Orta Asya ülkesi
olmuştur. Kırgızistan Anayasası’nda seçimlerin hür, eşit ve gizli oy, açık tasnif esasına
göre yapılacağı garanti altına alınmış olsa da seçimlere sürekli olarak şaibe karıştırılmış
ve karıştırılmaktadır. Aksar Akayev’in ülkenin kaynaklarını yakın akrabalarına ve
onların yakınlarına peşkeş çekmesi ve 27 Şubat 2005’te yapılan seçimlere şaibe
karıştırması Lale Devrime giden yolu açmıştır.
Rejim ve Muhalefet Partileri
Kırgızistan 31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını kazandıktan sonra A.
Akayev devlet başkanlığı koltuğuna inanmış bir demokrat olarak oturmuştur. Bundan
dolayı 1990’ların ortasına kadar Kırgızistan Orta Asya’nın İsviçre’si ve bölgenin
demokrasi adası olarak anılmaya başlanmıştır. Ancak Akayev rejimi gittikçe daha
otoriter ve baskıcı bir karakter almıştır. Akayev yaptığı reformlarda muhalefetin
isteklerine kulak tıkadığı ve kimi zaman muhalefet liderlerini çeşitli yöntemlerle ikna
ettiği için ülkesinde sağlam bir siyasal sistemin yerleşmesini engellemiştir. Çünkü bu
şekilde Kırgızistan’da Batılı anlamda siyasal partilerin kurulması ve gelişmesi mümkün
olamamıştır. Kırgızistan’da siyasal partiler daha çok bir liderin etrafında toplanmış
birkaç yüz taraftardan meydana gelen ve hiçbir siyasal nüfuzu olmayan dernekler
niteliğindedir. Bundan dolayı Kırgızistan’da 2000 yılında yapılan parlamento
seçimlerine katılan 420 adaydan 407’si seçimlere bağımsız olarak girmiştir.
Kırgızistan’da 2003 yılında hiçbir siyasal partinin görüşü alınmadan yapılan anayasa
değişikliğiyle çoğunluk seçim sistemi uygulanmaya başlanmıştır. Parti liderleri
seçimlerde adaylarını seçtirebilmek için seçim bölgelerindeki klanlara bağımlı durumda
olduklarından siyasal partiler kendilerini programlarından çok söz konusu yörenin çıkar
grubu veya klanı ile özdeşleştirmektedir (http://www.igfm.de/Kirgisien-vor-und-nachden-Praesidentenwahlen.537.0.html, 11.02.2009).
Kırgızistan’da Ekim 2008’de yapılan yerel seçimler muhalefet partilerinin bu
ülkede ne kadar zayıf ve halk nezdinde imajlarının ne kadar kötü olduğunu bütün
açıklığı ile ortaya koymuştur. Bakiyev rejimi muhalefetin desteği ile iktidara geldikten
sonra muhalefet partilerine baskı yaparak reform sürecini sekteye uğratmıştır.
Kırgızistan’da 2007 yılının Aralık ayında yapılan parlamento seçimlerinde radikal
muhalefet kanatta yer alan Ata-Meken Partisi Yorku Kengeş’e giremezken, ılımlı
muhalefette yer alan Sosyal Demokratlar 11, Komünistler ise 8 sandalye ile mecliste
temsil hakkına sahip olmuşlardır. Akyol Partisi’nin parlamentoda sahip olduğu
çoğunluk ve Omurbek Tekebayev ve Temir Sarıyev gibi ileri gelen muhalefet
liderlerinin elinin kolunun bağlanması hükümete ülkeyi muhalefetsiz yönetme imkânı
vermiştir (Wolters 2008:2).
Lale Devrim’in üzerinden dört yıl geçmiş olmasına rağmen Kırgızistan’da
muhalefet halkın gözünde kaybolan kredisini ve güvenilirliğini henüz geri
kazanamamıştır. Özellikle yeni anayasanın kabul edilme sürecinde (2006 Aralık)
muhalefetin rejime yaranmaya çalışması siyasal partilerin kan kaybetmelerine neden
olmuştur. Ishak Masaliyev liderliğindeki Komünistler parlamentoda bir ağırlığa sahip
değildir. Bakut Beşimov liderliğindeki Sosyal Demokratlar ise hükümetin enerji
sektörünü özelleştirme planları gibi bazı politikalarını eleştirdikleri için şartlı muhalefet
98
Fahri TÜRK
olarak kabul edilebilirler. Diğer yandan Sosyal Demokratlar da sistemi tam manasıyla
eleştirememektedirler. Bunun nedeni Osmanbek Artukbayev ve Murat Çurayev gibi
işadamlarının parlamentoda bulunmasıdır. Yani fraksiyonda hükümete karşı yapılacak
esaslı bir eleştirinin söz konusu işadamlarının işlerine zarar vereceği endişesi hâkimdir.
Buna karşılık parlamento dışında yer alan muhalefet partileri hükümete karşı
eleştirilerini daha yoğun bir şekilde yapmaktadır. Örneğin bazı uzmanlar tarafından
gerçek bir muhalefet partisinin son kalıntıları olarak görülen Ata-Meken’in lideri
Omurbek Tekebayev Bakiyev’in önemli bir rakibidir. Ata-Meken son zamanlarda yeni
bir anayasa taslağı üzerinde çalışmaktadır. Ata-Meken’in en önemli sorunu finansal
kaynak sıkıntısı çekmesidir. Parti Aralık 2008’de yapılan seçimler öncesinde Bişkek’te
bütün adaylarının katıldığı ortak bir miting düzenlemesine rağmen, kırsal bölgelerde
etkili bir propaganda yaparak adını yeterince duyuramamıştır. Ata-Meken
müzminleşmiş finansman sorunu aşabilmek için Almasbek Atambayev’in
öncülüğündeki Sosyal Demokratlar ile işbirliği yapmaya başlamıştır. Kırgızistan’da
siyasal partiler ile STK’lar arasındaki işbirliği de eskisi gibi değildir. Muhalefet
partilerinin ve STK’ların siyasal faaliyetlerini kısıtlayan bir diğer faktör ise yürüyüş ve
toplantı kanunun daha da kötüleşmesidir (Wolters 2008: 3-4). Ancak Erkin
Bulakbayev’in Yeşiller Partisi ve Temir Sarıyev’in Beyaz Şahin adlı liberal partisi
Sosyalistlerin sahip olduğu prestije sahip değildir.
Tablo 1: Kırgızistan’da Önde Gelen Siyasal Partiler (Kasım 2008), Kaynak: Wolters,
Alexander, Auf der Suche nach der Tulpenrevolution. Kirgistan im Herbst 2008, in:
Zentralasien-analysen, Nr. 11, s. 8, 2008, http://www. laender-analysen.de/zentralasien,
11.02.2009.
Kırgızistan’da Önde Gelen Siyasal Partiler (Kasım 2008)
Parti İsmi
Kuruluş Birleşmeler/İsim
Yılı
Değişiklikleri
Önemli
Liderler
Yelpaze
Kurmanbek
Bakiyev,
Aytıbay
Tagayev,
Çolpan
Bayekova,
Elmira
İbrahimova
Bakıtbek
Beşimov,
Osmanbek
Artukbayev
Absamat
Masaliyev
Populist
Omurbek
Liberal Sol, Sosyalist
Parlamentoda Temsil Edilen Partiler
Halkpartisi 15 Ekim
(Akyol)
2007
Atayurt, Liberal İlerici Parti
“Birleşik Kırgızistan,
Cumhuriyetçi İş ve Birlik
Partisi “Ülkem”, El
Geleceği, Yurtsever Parti
“Kırgızistan Birliği
Kırgızistan 25 Eylül
Sosyal
1993
----------------------------------Demokrat
Partisi
Kırgızistan Ağustos Kırgızistan Komünist Partisi
Komünist 1992
(SSCB)
Partisi
Parlamento Dışındaki Siyasal Partiler
Ata9 Ekim
Erkin Kırgızistan (Hür
Sosyal Politika
---------------------------
99
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
SBArD
Kırgızistan (sol kanadı),
daha sonra diğer partilerle
birleşme, son parlamento
seçimlerinde liberal parti ile
seçim ittifakı
SSCB döneminde
kurulmuştur. O günden
bugüne muhalefet partisidir.
Demokratik Güçler Birliği
adlı liberal blokun devamı
Meken
Sosyalist
Parti
1992
Asaba
(Bayrak)
26
Nisan
1990
10
Nisan
2007
9
Temmuz
----------------------------------1999
Beyaz
Şahin
ArNamus
Kırgızistan
Yeşiller
Partisi
Yeni
Kırgızistan
18
Haziran
2004
14 Ekim
1994
Tekebayev,
Duyşon
Çotonov
Asımbek
Milliyetçi-Populist
Beknazarov
Temir
Sarıyev
Liberal İktisat
Felix
Sosyal Politika
Kulov
Emil
Aliyev
Erkin
Liberal Sol, Çevreci
----------------------------------- Bulekbayev
Tarım İşçileri Partisi
Usen
Sudukov,
İsmail
İshakov
---------------------------
 Kırgızistan’da iki tane komünist parti vardır. Bunlardan ilki Kırgızistan Komünist
Partisi, ikincisi ise 1999’da kurulan ve liderliğini Klara Hacıbekova’nın yaptığı Kırgız
Komünist Partisi’dir. Bu parti parlamento dışında muhalefet yapmaktadır. Kırgızistan Komünist
Partisi 16 Aralık 2007 seçimlerinde 8 milletvekilliği kazanmıştır.
Kırgızistan’da siyasal parti yelpazesi çok parçalı bir yapıdadır. 1993’te
yayınlanan Kırgızistan kroniklerinde yer alan bilgiye göre, ülkede resmen kayıtlı 7 parti
ve 258 adet dernek ve STK bulunmaktadır (İncioğlu 1994:128). Nisan 2008 itibarıyla
106 tane siyasal parti bulunan Kırgızistan’da (http://www.kas.de/wf/doc/kas_13584544-1-30 pdf, 11.02.2009) aynı yılın kasım ayında yapılan Yorku Kengeş seçimlerinde
parlamentoya sadece üç parti girmiştir. (Bk. Tablo 1) Parlamento dışındaki siyasal
partiler arasında en etkilisi 9 Ekim 1992 tarihinde kurulmuş olan Ata-Meken Partisi’dir.
Bu parti haricinde seçime katılan Asaba, Beyaz Şahin, Ar-Namus, Kırgızistan Yeşiller
Partisi ve Yeni Kırgızistan gibi partiler bulunmaktadır (Bk. Tablo 1). Siyasal partiler
yelpazesinin çeşitliliğinden dolayı partilerin hedefleri ve istekleri arasında da önemli
farklılıklar mevcuttur. Özellikle Ata-Meken ve Ar-Namus partileri siyasal sistemin daha
şeffaf ve açık bir hale getirilmesinden yana tavır almışlardır. Ata-Meken hükümet ile
diyalogu savunurken, Ar-Namus Partisi’nin başkanı Emil Aliyev hükümete karşı radikal
muhalefetin yapılması gerektiğine inanmaktadır. Yukarıda sözü edilen bu iki partinin
Kırgızistan genelinde teşkilatlanma oranları istenen düzeyde değildir. Muhalefet
partileri içinde en iyi teşkilata sahip olan parti Kırgızistan Komünist Partisi’dir. Bu parti
ülkenin içinde bulunduğu bozuk ekonomik durumdan yararlanarak ve eskiye özlemi
körükleyerek kendisine taraftar bulabilmektedir (İncioğlu 1994:128).
100
Fahri TÜRK
Tablo 2: Kırgızistan’da 16 Aralık 2007’de Yapılan Seçim Sonuçları (Kaynak: ZentralasienAnalysen, Nr. 1 2008, s. 15).
Kırgızistan’da 16 Aralık 2007 Seçim Sonuçları
Partiler
Akyol
Ata-Meken
Kırgızistan Komünist
Partisi
Kırgızistan Sosyal
Demokratik Partisi
Oy Oranları (%)
Milletvekili Sayısı
46,99
8,29
5,12
71
--8
5,05
11
16 Aralık 2007 tarihinde yapılan parlamento seçimlerinde oyların yüzde
46’99’unu alan Akyol Partisi 71, yüzde 5,05’ini alan Kırgızistan Sosyal Demokrat
Partisi 11 ve yüzde 5,12’sini alan Kırgızistan Komünist Partisi 8 milletvekili çıkarmıştır
(Bk. Tablo 2). Kırgızistan’da milletvekilleri ilk kez bu seçimlerde parti listelerinden ve
nispi temsil sistemine göre seçilmişlerdir. Ekim 2007’de kabul edilen yeni seçim
kanununa göre, yüzde 5’lik bir ülke barajı getirilmiştir. Yani bir partinin Kırgızistan’da
parlamentoya girebilmesi için yaklaşık 2,7 milyon seçmenin oylarının yüzde 5’ini
alması gerekmektedir. Bunun haricinde birde yüzde 0,5’lik bölge seçim barajı
uygulaması vardır. Bölge seçim barajına göre bir parti milletvekili çıkarabilmek için
Kırgızistan’ın 7 bölgesinin her birinde ve Bişkek ve Oş gibi büyük şehirlerde toplam
geçerli oyların en az yüzde 0,5’ini alması gerekmektedir. 16 Aralık 2007 seçimlerinde
geçerli oyların yüzde 8,29’unu alan Ata-Meken, Oş’ta 0,5’lik bölge barajını geçemediği
için parlamentoya hiç bir milletvekili sokamamıştır (Eschment, 2008: s.15-16).
Kırgızistan’da yürürlükte olan yeni seçim kanununa göre her siyasal parti ülkedeki etnik
azınlıkların temsilcilerine seçim listelerinde yüzde 15 oranında yer vermek zorundadır
(FAZ, 15.12.2007, s. 6).
Siyasal Partiler
Kırgızistan’da demokratik halk hareketi 1987 yılında Bişkek’te 50 Slav
entelektüeli tarafından Demos adı verilen siyasal bir tartışma derneğinin kurulmasıyla
başlamıştır. Bu gençler hafta bir kez gençlik gazetesi Kırgız Komsomolu’nda5 buluşarak
geçmiş ve geleceğin problemlerini tartışmışlardır. Bişkek’te 17 Ağustos 1988 tarihinde
5
Komsomol, SSCB Komünist Partisi Gençlik Örgütü’nün kısaltmasıdır. Rusça açılımı Kommunitiçeski
Soyuz Molodoji (Komünist Gençler Birliği) dir. 29 Ekim 1918’de kurulan Komsomol’un o zamanki
üye sayısı 22 bin civarındaydı. 1970 ve 1980’li yıllara gelindiğinde Komsomol’un üye sayısı yaşları
14 ila 28 arasında olan 40 milyon kişiye çıkmıştı. Komsomol’un amacı SSCB gençliğini komünizm
idealine bağlı bir şekilde yetiştirmekti. 1920’li yıllarda SSCB’de ağır sanayinin kurulmasına önemli
bir katkı yapmış olan Komsomol 1937’de de Rus Uzak Doğusu’nda Komsomolsk adlı bir şehir
kurmuştur. Komsomol 19 Ağustos 1991 tarihinde yasaklanmıştır.
101
SBArD
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
daha çok bünyesinde çevreci genç ve emeklileri barındıran Ekoloji6 adlı bağımsız bir
STK ortaya çıkmıştır. Kendilerini rejimin koruyucusu addeden Komünistler hemen bu
iki örgüte karşı harekete geçerek bu kuruluşların dağılmasına neden olmuşlardır. 11
Temmuz 1989 tarihinde ise Bişkek’te Memorial adlı STK’nın kuruluşu
gerçekleştirilmiştir. Bu derneğin kuruluşu her şeye rağmen engellenememiştir. Çünkü
aynı adlı örgüt Gorbaçov döneminde Rusya’da da kurulmuş bulunuyordu. Memorial’in
amacı; Stalin terörüne kurban gitmiş olan kişilerin adlarını listelemek ve bu kişilerin
anısına Bişkek’in belli bölgelerinde anıtlar dikerek bu kişilerin adlarını
ölümsüzleştirmekten ibaretti. Memorial’in Kırgızistan sorumluları gazeteci Aleksander
Kınyasev ve öğretmen Omurbek Abdurrahmanov idi (Trutanow, 1994:209-10). Kısaca
söylemek gerekirse, Kırgızistan’da 1980’li yılların sonunda çeşitli toplumsal
kuruluşlarla ilişki içinde olan ve daha çok klübe benzeyen birçok yerel örgüt ve grup
ortaya çıkmıştır. Bu örgütlerden bazıları; Ekolog, Isık Gölü Kurtarma Komitesi,
Gelecek (Arazi İşgalcileri Birliği), Kökcar (Arazi İşgalcileri Birliği), Kırgızeli
(Yurtdışındaki Kırgızlarla İşbirliği) ve Memorial adlı STK’nın Kırgızistan şubesi olan
Hakikat adlı oluşumlardır (Götz, Halbach 1993:147).
Kırgızistan’da kurulan partileri esas itibarıyla iki gruba ayırabiliriz. Birinci
gruba dâhil olan partiler arasında; Ata-Meken (Anavatan) Sosyalist Parti, Asaba
(Bayrak), Kırgızistan Demokratik Hareket Partisi (KDHP), Erkin (Hür) Kırgızistan
Demokratik Partisi, Kırgızistan Cumhuriyet Halk Partisi (KCHP), Kırgızistan Sosyal
Demokratik Parti (KSDP), Kırgızistan Komünist Partisi (KKP) ve Kırgızistan Birlik
Partisi (KBP) gibi partiler yer almaktaydı. İkinci gruba dâhil olan partiler daha çok
toplumun belli kesimlerinin haklarını korumak amacıyla kurulmuşlardır. Örneğin
Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi (KTİP) ve Kırgızistan Çiftçi Partisi (KÇP) gibi partiler
ülkedeki çiftçilerin sorunlarının çözülmesine odaklanmıştır.
Bir de bu partilerden başka STK diye adlandırabilecek partiler üstü örgütler
vardır. Bu örgütler değişim sürecinde kurulmuş olup birçok partiyi içinde barındıran bir
bakıma daha kapsayıcı derneklerdir. Bir de Kırgızistan’da yaşayan diğer etnik grupların
kurmuş olduğu kültür dernekleri vardır. Bunlar arasında Kırgızistan’da yaşayan
Ahıskalıların kurduğu Türk-Ata Kültür Merkezi ve Rusların kurmuş olduğu Slav
Diaspora Birliği bulunmaktadır. Bundan başka birde sınır aşan yani birkaç Orta Asya
ülkesinde şubeleri olan Hizb-ut Tahrir ve Türkistan Partisi gibi radikal İslamcı
partilerle, Kazakistan’da kurulmuş olan ancak Kırgızistan’da da şubesi bulunan Milli
Hüriyet Alaş Partisi gibi radikal milliyetçi ve Turancı partiler bulunmaktadır.
Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi
Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi (KTİP) 14 Ekim 1994 tarihinde Bişkek’te
kurulmuştur. KTİP’in başkanlığına daha önceleri Oş valisi olarak görev yapmış olan
Usen Sıdıkov getirilmiştir. Önemli bir taraftar kitlesi toplayamayan KTİP’in 1997 yılına
6
Temmuz 1990’da bu örgütten ayrılan bir takım kişiler tarafından Kırgızistan Sosyal Demokrasi Birliği
(KSDB) adlı yeni bir örgüt kurulmuştur. Partinin koordinasyon kuruluna beş kişi seçilirken, Anatoli
Kuroşkin ve Vladimir Kopulenko’da başkanlığa getirilmişlerdir. Üye sayısı 20 ila 25 arasında değişen
KSDP KDH ile birlikte Sosyal Demokrasi Birliği’ne üye olmuştur (Babak ve Vaisman, 2004: 242).
102
Fahri TÜRK
gelindiğinde 1.200 civarında üyesi bulunmaktaydı. Partinin üyeleri arasında hükümetin
uyguladığı tarım reformlarından memnun olmayan çiftçiler ve tarım işçileri yer almıştır.
KTİP Kırgızistan’ın üçüncü çiftçi partisi olma özelliğine de sahiptir. Daha önceleri
Kırgızistan Köylü Partisi ve Kırgızistan Çiftçi Partisi (KÇP) adında iki parti daha
kurulmuştu. KTİP işçiler ve çiftçiler tarafından tarım işçilerinin sosyal haklarını ve
hayati çıkarlarını korumak üzere kurulmuş bir siyasal organizasyondur. Partinin asıl
amacı, köy sorunlarına ve tarımsal üretimin geri gidişine çözüm bularak çiftçilerin
serbest piyasa ekonomisine geçişte karşılaştıkları sorunlarda onlara yardımcı olmaktır
(Babak ve Vaisman 2004:192-93).
Kırgızistan Çiftçi Partisi
Kırgızistan Çiftçi Partisi (KÇP) resmen 8 Aralık 1991 tarihinde kurulmuştur.
KÇP, Akayev’in tarımda pazar ekonomisini yerleştirmeye yönelik uygulamalarını
desteklemiştir. Partinin kurucuları arasında Devlet Tarım Reformu Komisyon’unun
üyeleri ve bir grup yeni zenginleşen çiftçi bulunuyordu. Söz konusu dönemde Kırgız
halkının % 60’ı kırsal bölgelerde yaşadığından KÇP kurucularının esas amacı kırsal
kesimi kapsayan bir kitle partisi oluşturmaktı. Parti yöneticileri tarım reformlarına ve
Akayev’in politikalarına kırsal kesimden destek arıyorlardı. 1993’te yapılan bir
kamuoyu araştırmasına göre Kırgız seçmeninin sadece % 3,8’i KÇP’yi desteklediği
yönünde görüş bildirmiştir. KÇP’nin arkasındaki yetersiz halk desteği kısmen Kırgız
Hükümeti’nin söz konusu dönemde yürüttüğü tarım reformlarının başarısızlığı ile
açıklanabilir (Babak ve Vaisman 2004:233-34).
Asaba (Bayrak) Hareketi
Asaba Hareketi Kırgızistan’da perestroyka sürecinde ortaya çıkan ilk milli
demokratik organizasyon olma özelliğine sahiptir. 26 Nisan 1990 tarihinde
gerçekleştirilen kuruluş kongresine takriben 70 kişi katılmıştır. Bu kongrede bir de 25
kişilik yürütme komitesi seçilmiştir. Asaba Hareketi Kırgızistan’da komünist rejimin
devrilip yerine Akayev yönetiminin gelmesinde önemli bir rol oynamıştır. Söz konusu
bu hareket 1991’de düzenlenen ve 13 gün süren Bişkek-Karakol Yürüyüşü’nü7
gerçekleştiren düzenleme komitesi içinde yer almıştır. Kırgızca’nın toplum hayatında
öncelikli bir konuma sahip olması ve Kırgız kültürünün geliştirilmesi Asaba
Hareketi’nin önemli öncelikleri arasında yer almıştır (Babak ve Vaisman 2004:195).
Daha sonra 2 Kasım 1991 tarihinde aynı ad altında bir de Asaba Partisi (Asaba)
kurulmuştur. Bu partinin çoğu mavi yakalılardan oluşan 700 kişilik bir taraftar kitlesi
bulunmaktaydı. Akayev’in reformlarından yana tavır alan Asaba Kırgızistan’da serbest
pazar ekonomisinin kurulmasını desteklemiştir. Asaba’nın programında Kırgızlara
önemli bir yer verilmektedir. Partinin programında Manas Destanı’nın Kırgızların
ideolojisinin çekirdeğini oluşturduğundan bahsedilmektedir. Kırgızistan’ın çok etnikli
bir devlet olduğuna gönderme yapılan programda Kırgızların da kendi kültür ve dillerini
inkişaf ettirecekleri yerin Kırgızistan olduğu vurgulanmaktadır. Asaba, Kırgızistan’ın
dış politikasını yaparken bu ülkenin küçük, gelişmekte olan ve çok etnikli bir yapıda
7
Bu yürüyüş 1916 Kırgız Ayaklanması’nın 75. yılı anısına düzenlenmiştir. Asaba bu başkaldırıyı
Kırgız bağımsızlığının önemli bir kilometre taşı olarak görmektedir.
103
SBArD
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
olduğunun unutulmaması gerektiğini savunmaktadır. Asaba’nın programında Türk
devletleriyle iyi ilişkiler içinde olunması gerektiği belirtilmekte ve bu konuda şunlar
ifade edilmektedir: “Kardeş Türk devletleriyle dostluk ve işbirliğinin geliştirilmesi ve
her şeyden önce komşularımızla hassas bir birliğin belki de bir konfederasyonun
kurulmaya çalışılması dış politikamızın önemli önceliklerindendir.” (Babak ve Vaisman
2004:197). Bundan dolayı Asaba, ortak bir Türk Dili’nin geliştirilmesini ve Latin
Alfabesi’ne geçişi gerekli görmektedir. Fakat parti yönetimine göre, Turancılığa
(Pantürkizm) giden yolun ilk basamağı olarak Kırgız milli bilincinin yükseltilmesi
gerekmektedir (İncioğlu 1994: 133). 5 Şubat 1995 tarihinde yapılan parlamento
seçimlerinde Asaba’nın 32 adayından sadece üçü milletvekili seçilebilmiştir
(Cusupbekov ve Niyazov 2001:176).
Kırgız Bozkurtları olarak adlandırılan Asaba Kırgızlaştırma ve diğer milletlere
karşı asimilasyon politikası uygulanması gerektiğini de savunmaktadır. Resmi
dairelerde sadece Kırgızca’nın kullanılması, bu dilin tek eğitim dili olması ve Rus
okullarının kapatılması Asaba’nın savunduğu diğer görüşlerdir.
Ata-Meken (Anavatan) Sosyalist Parti
Kuruluş kongresi 2 Aralık 1992 tarihinde Bişkek’te gerçekleştirilen Ata-Meken,
bu tarihten iki hafta sonra Adalet Bakanlığı’na kuruluş dilekçesini vermiştir. Partiyi
kuran çekirdek kadro Erkin Kırgızistan Partisi’nin eski üyelerinden oluşmaktaydı. Parti
yöneticileri enternasyonalizme atıfta bulunarak bütün etnik gruplar arasında kardeşliğe
vurgu yapmıştır. Ata-Meken çok partili sisteme dayanan demokratik bir yönetim şeklini
savunmaktadır. Parti daha çok entelektüeller ve iş adamları tarafından
desteklenmektedir. Ata-Meken’in üye sayısı 1993’te 600 kişi civarındaydı. Partinin
liderleri arasında Kamilya Kenenbayeva ve Ömürbek Tekebayev bulunmaktaydı.
1994’te Kenenbayeva’nın yerine Tekebayev getirilmiştir. Ata-Meken programında;
reformları destekleme, pazar ekonomisinin yerleşmesine katkıda bulunma, demokrasi,
hukukun üstünlüğü, kişisel hak ve özgürlüklerin korunması, Kırgızistan’da yaşayan
diğer etnik gruplara ve onların temel hak ve özgürlüklerine saygılı olma gibi birçok
demokratik değeri savunmaktadır (Babak ve Vaisman 2004:203-04). 3 Nisan 1993
tarihinde Ata-Meken önderliğinde içinde KCHP, 21. Asır Reform Fonu ve Milli Kültür
Birliği adlı kuruluşların yer aldığı siyasi bir blok meydana getirilmiştir. Bunun üzerine
mecliste bulunan 65 milletvekili 14 Nisan 1993’te Ata-Meken etrafında toplanmıştır.
(Cusupbekov ve Niyazov 2001:177)
Ata-Meken’i diğer partilerden ayıran en önemli husus, partinin Orta Asya
ülkeleri arasında bir birlik kurulması düşüncesini savunmasıdır. Bu bağlamda bariz bir
örnek verilecek olursa Ata-Meken Yürütme Komitesi Avrasya Topluluğu adı verilen bir
birliğin kurulmasına ilişkin bir bildiri yayınlamıştır. Ata-Meken’e göre, Orta Asya’da
devletler üstü bir niteliğe sahip olması gereken Avrasya Topluluğu tek yasama, yürütme
ve yargı komitesinden oluşmalı ve bu toplulukta tek para birimi olmalıdır (Cusupbekov
ve Niyazov 2001:176-77).
Kırgızistan Demokratik Hareket Partisi
Yukarıda vurgulandığı gibi, Kırgızistan Demokratik Hareket Partisi (KDHP)
KDH’nin Mayıs 1993’te yapılan üçüncü kongresinde kurulmuştur. Bu tarihte Erkin
104
Fahri TÜRK
Kırgızistan ve Aşar’ın hareketten ayrılmasıyla KDH’nın varlık nedeni ortadan
kalkmıştır. KDHP siyasal konularda Ata-Meken ile birlikte hareket etmiştir. KDHP
özellikle Narin ve Oş vilayetlerinde Kırgızlar ve Özbekler nezdinde büyük bir prestije
sahip olmuştur. Genel Başkanlığı’na Zıpar Zekşeev’in getirildiği KHDP’nin 3.000
civarında üyesi vardı. Bütün siyasal partilerle işbirliğine hazır olduğunu belirten KHDP
Komünistlerle dahi çalışabileceğini ilan etmiştir. KDHP Aralık 1995’te yapılan devlet
başkanlığı seçimlerine söz konusu seçimlerin demokratik olmadığı gerekçesiyle
katılmamıştır (Babak ve Vaisman 2004:211).
İncioğlu KDHP’yi Kırgızistan’da kurulan her türlü milliyetçi partinin kaynağı
olarak göstermektedir. Bu hareketin iki temel dayanak noktası bulunmaktaydı.
Bunlardan biri bağımsızlık diğeri ise demokrasinin yaygınlaştırılmasıdır. Bu bağlamda
daha sonra kurulan partiler, ılımlı ve radikal milliyetçi partiler olarak iki temel kategori
oluşturmuşlardır. KCMP, Ata-Meken ve Erkin Kırgızistan ılımlı milliyetçi partiler
kategorisine girerken, radikal milliyetçi partileri ise Asaba ve Erkin Kırgızistan’ın sol
kanadı temsil etmektedir (İncioğlu 1994:131-32).
Erkin Kırgızistan Demokratik Partisi
9 Şubat 1991 tarihinde kurulan Erkin (Hür) Kırgızistan Demokratik Partisi
(Erkin Kırgızistan) aynı yılın 4 Aralık günü Adalet Bakanlığı’nda kayda geçirilmiştir.
Bu partinin ideolojik ve organizasyonel temelleri Sivil İnisiyatif (Atuulduk Demilge)
Hareketi’ne dayanmaktadır. Erkin Kırgızistan KDH’ye katılmıştır. Topçubek
Turgunaliyev hem KDH’nin hem de Erkin Kırgızistan’ın başkan yardımcılığını
yapmıştır. KDH’nin 29 ila 30 Kasım 1991 tarihleri arasında yapılan ikinci kongresinde
Erkin Kırgızistan hareketten ayrılarak bağımsız bir parti olmuştur. Erkin Kırgızistan’ın
başkanlığına Tursunbay Bakir Uulu getirilmiştir. Ancak partinin üçüncü kongresinde
parti ılımlı ve radikaller olmak üzere ortaya iki hizbe ayrılmıştır. Başkanlığını Omurbek
Tekebayev ve Kamilya Kenenbayeva’nın yaptığı ılımlılar hükümetin reformlarını
destekleyerek parlamenter yöntemlerin benimsenmesi gerektiğini savunmuşlardır.
Başkanlığını Turgunaliyev’in yaptığı radikaller ise Akayev’in sosyal ve siyasi
politikalarına karşı aktif muhalefeti savunmuşlardır. Bu tartışmalar sonunda partinin
ılımlılar kanadı 7 Kasım 1992 tarihinde partiden ayrılarak Ata-Meken’i kurmuşlardır.
Erkin Kırgızistan’ın destekçileri genellikle ülkenin güneyindeki Oş ve Celalabat gibi
şehirlerden gelen gençlerdi. Parti ekonomik ve siyasal alanlarda Kırgızlara öncelik
verilmesi gerektiğini savunmuştur. 1994’te partinin üye sayısı 7.000 ila 8.000 arasında
tahmin edilmekteydi. Eylül 1994’te yapılan bir kamuoyu yoklamasında Erkin
Kırgızistan, Ata-Meken ve Komünist Parti’den sonra üçüncü sırada yer almıştır. Erkin
Kırgızistan 1993 ila 94 arasında Yorgu Kengeş’te Turgunaliyev başkanlığında 20
milletvekili tarafından temsil edilmiştir (Trutanow, 1994:215). 1996’ya kadar Erkin
Kırgızistan’ın başkanlığını yürüten Turgunaliyev Akayev’e karşı muhalefet yaptığı için
bu tarihte tutuklattırılmıştır (Babak ve Vaisman 2004:216).
Kırgızistan vatandaşlarının tüm vatandaşlık haklarının korunması, gerçek
demokratik hukuk devletinin kurulması, sosyal pazar ekonomisinin mülkiyet hakkını
temel alarak kurulması, güçlü bir yürütme gücünün tesisi, iller tarafından seçilecek tek
kanatlı profesyonel bir parlamento, tüm seviyelerde gerçek bir yargı gücünün kurulması,
bütün Kırgız vatandaşlarının etnik ve dini kökenine bakılmaksızın kültürel ve dini
105
SBArD
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
bakımdan gelişimin sağlanması, barışın ve etnik uyumun korunması, bölgeciliğe ve
ayrımcılığa karşı mücadele gibi hususlar Erkin Kırgızistan’ın hedefleri arasında yer
almaktadır (Babak ve Vaisman 2004:218).
Erkin Kırgızistan, Latin Alfabesi’ne geçmek için Jorgu Kengeş’e bu doğrultuda
bir yasa değişikliği önerisi vermiştir. Erkin Kırgızistan ayrıca tarım reformunun
gerçekleşmesine katkıda bulunmak amacıyla bağımsız işletmeler kurmak isteyen
köylülerle birlikte hareket ederek 23 Temmuz 1992’de Kut Birliği adı verilen bir birlik
kurmuştur. Erkin Kırgızistan diğer ülkelerden Kırgızistan’a gelen göçmenlere yardım
amacıyla 1991’de Atayurt adı verilen sosyal ve siyasi bir teşkilat kurmuştur. Erkin
Kırgızistan; Kazakistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, Rusya, Almanya, Tuva,
Tataristan vb. ülkelerde bulunan demokratik güçlerle işbirliğini geliştirmeye
çalışmaktadır (Cusupbekov ve Niyazov 2001:174-75).
Kırgızistan Milli Cumhuriyetçi Parti
Kırgızistan Milli Cumhuriyetçi Parti (KMCP) Kırgız Bilimler Akademisi üyesi
olan Prof. Canıbek Şarşenaliyev tarafından 5 Eylül 1992 tarihinde bilim adamlarının,
sanatçıların ve yazarların desteğiyle Bişkek’te kurulmuştur. Partinin kuruluş dilekçesi
ise16 Aralık 1992’de resmen kabul edilmiştir. KMCP’nin asıl hedefi ülkede yapılan
ekonomik, sosyal ve siyasal reformları destekleyerek istikrara katkıda bulunmaktır.
Parti entelektüelinden işçisine kadar birçok kesimin desteğini almıştır. Kasım 1993’te
partinin üye sayısı 600 olarak tespit edilmiştir. Şerşenaliyev daha sonra görevini Kırgız
Parlamentosu üyesi olan Zenişbek Tentiyev’e devretmiştir. KMCP Haziran 1993’te
yapılan birinci kongresinde temel bazı ürünlerin fiyatların sabitlenmesini ve esnek
vergilendirmenin yürürlüğe sokulmasını talep etmiştir. KMCP Kırgızistan’ın
komşularıyla ikili ilişkilerin geliştirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Bu noktaya
programında özel bir yer veren KMCP özellikle komşu ülkelerle kültürel ilişkilerin ileri
götürülmesini istemiştir (Babak ve Vaisman 2004:237-38). KMCP ılımlı bir Kırgız
milliyetçiliği politikası izlemiştir.
Kırgızistan Sosyal Demokrasi Partisi
25 Eylül 1993 tarihinde kurulan Kırgızistan Sosyal Demokrasi Partisi (KSDP)
kısa bir süre sonra Kırgızistan Adalet Bakanlığı tarafından tescil edilmiştir. Merkezde
yer alan bu partinin söz konusu dönemde üye sayısı 800 ila 2.000 arasında verilmiştir.
Temelde eğitimli bir üye tabanına dayanan KSDP üyeleri arasında işçilerde de yer
almıştır. Partinin asıl hedefi Kırgızistan’da demokratik bir hukuk devleti kurmaktı.
KSDP’nin bazı üyeleri parlamento, hükümet ve yerel idarelerde önemli görevler
üslenmişlerdir. Bu yüzden de parti valiler ve yöneticiler partisi olarak ta ünlenmiştir.
KSDP özellikle Bişkek ve Oş şehirlerinde etkili olmuştur (Babak ve Vaisman,
2004:245). KSDP Kırgızistan için Çin modeli kalkınmayı öngörmektedir. Bu modele
göre ilkin otoriter bir yönetim altında pazar ekonomisine geçilmeli, daha sonra da
demokrasiye odaklanılmalıdır (İncioğlu 1994:129). Sosyal Demokratlar genelde
Akayev’in politikalarına muhalefet etmemişlerdir.
Kırgızistan Sosyal Demokratları Rusya, Almanya, İsveç Avusturya, Moldova,
Türkiye vs. gibi ülkelerdeki partnerleriyle ilişki içindedirler (Cusupbekov ve Niyazov
2001:184-85). KSDP’nin aynı zamanda işadamı olan eski Genel Başkanı Almaz
106
Fahri TÜRK
Atambayev Türkiye ile Kırgızistan arasındaki ilişkilerin gelişmesinden duyduğu
memnuniyeti bu satırların yazarına karşı 2 Ekim 1995 tarihinde Bişkek’te dile
getirmiştir. Türkiye’nin öncelikle kendi problemlerini hallederek zenginleşmesi
gerektiğini dile getiren Atambayev, ancak ekonomik ve siyasal bakımlardan güçlü bir
Türkiye’nin Kırgızistan’a daha iyi yardım edebileceğinin altını çizmiştir. Atambayev,
Türkiye’nin Kırgızistan’a yaptığı yardımları babacan bir tavırla, Batı ülkelerinin ise
kendi çıkarlarını ön planda tutarak yaptığını söylemiştir. 1995 yılında KSDP’nin
parlamentoda 20 civarında milletvekili bulunmaktaydı. Atambayev söz konusu
dönemde Türk Sosyal Demokratları ile ilişkilerinin iyi olmadığını buna karşılık
Anavatan Partisi ile ilişkilerinin iyi olduğunu ifade etmiştir. Latin Alfabesi’ne
geçilmesine sıcak bakmayan Atambayev Türkiye’nin Kril alfabesine geçmesi
gerektiğini düşünmektedir (Yazarın Almaz Atambayev ile 2 Ekim 1995 tarihinde
yaptığı söyleşi).
Kırgızistan Birlik Partisi
9 Nisan 1994’te kurulan Kırgızistan Birlik Partisi (KBP) merkezde yer alan bir
partidir. Bu parti de sosyal, ekonomik ve siyasal konularda tıpkı KSDP gibi hareket
etmiştir. KBP, etnik gruplar ve milliyetler arası hoşgörünün ve anlayışın ekonomik ve
siyasal ilerlemenin tek dayanağı olduğunu savunmuştur. KBP dış politikada BDT
ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesinden yana bir tutum sergilemiştir. KBP 1999’da
kurulan ve hükümet yanlısı olan Demokratik Güçler Birliği’ne de katılmıştır. KBP’nin
Genel Başkanı Amangeldi Muraliyev 1991 ila 2001 arasında tam on yıl başbakanlık
yapmıştır (Babak ve Vaisman 2004:253-54).
Kırgızistan Komünist Partisi
Kırgızistan Komünist Partisi8 (KKP) SSCB döneminde aynı adı taşıyan
Kırgızistan Komünist Partisi’nin devamından başka bir şey değildir. Haziran 1992’de
kuruluş kongresini gerçekleştiren KKP siyasi konsey başkanlığına Barpı Rıspaev
getirilmiştir. Daha sonra Şubat 1993’te partinin birinci kongresi yapılmış ve Cumalibek
Amanbayev parti başkanlğına seçilmiştir. Kırgızistan’da geniş bir halk tabanına sahip
olan KKP’nin 1993’te 20.000 ila 25.000 arasında üyesi olduğu iddia edilmiştir. Bu
tarihten sonra yapılan anketler KKP’nin hem nicelik olarak hem de tüm ülke çapında
diğer partilerden önde olduğunu ortaya koymuştur. Parti Şubat 1994’ten itibaren
Kırgızca ve Rusça olarak Pravda Kırgızistan adlı bir gazete çıkarmaya başlamıştır. KKP
başkanlığına 1994 yılında SSCB döneminde de bu görevi yapmış olan Absamat
Masaliyev getirilmiştir. Aralık 1994’te yapılan devlet başkanlığı seçimlerinde Masaiyev
oyların % 24,4’ünü almıştır. KKP daha sonraları 20 Şubat 2000 tarihinde yapılan
parlamento seçimlerinde de oyların % 27,7’sini almıştır. KKP bu büyümesini özellikle
Kırgızistan’ın içinde bulunduğu ekonomik buhrana borçludur (Babak ve Vaisman 2004:
226).
KKP’yi SSCB dönemi Komünist Partisi’nden ayıran en önemli fark rekabetçi bir
sistem içinde yer almasıdır. Kırgızistan’ın demokratikleşmesi ve bağımsızlığının
korunmasından yana olan KKP, sosyal güvenlik, eğitim, sosyal adalet, sağlık gibi
8
Bu parti Nihal İncioğlu tarafından Kırgızistan Komünistlerinin Partisi olarak adlandırılmıştır.
107
SBArD
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
alanlarda eski sistemin kazanımlarının devam ettirilmesi gerektiğini düşünmektedir.
KKP pazar ekonomisiyle sosyal adaleti gerçekleştirecek bir yol benimsenmesinden
yanadır. Dış politika konusunda Kırgız Hükümeti’nin politikalarını destekleyen KKP,
ülkenin bağımsızlığını koruyarak BDT, Türkiye ve bölge ülkeleriyle ilişkilerin
geliştirilmesinden yanadır. Bu parti aynı zamanda Hükümetin dil konusundaki
politikasını da desteklemiştir. KKP’ye göre, Kırgızca resmi dil, Rusça kültürler arası
iletişim dili (Franco Lingua), Türkçe ve İngilizce de öğretilmesi gereken diğer dillerdir
(İncioğlu 1994:130-31).
SOSYAL SİYASAL DERNEK VE PARTİLERÜSTÜ KURULUŞLAR
Aşar Derneği
Aşar Derneği (Aşar) 1980’li yılların başında şehirlerde ortaya çıkan ev kıtlığı
sonucu ortaya çıkmıştır. Haziran 1989’da kırsal kesimden gelen gençler Bişkek
yakınlarında toprak işgal etmişlerdir. Aynı yıl Bişkek’in 20 farklı semtinde her biri 200
hektar genişliğinde olan 3.000 adet kaçak inşaat alanı meydana çıkmıştır. Bu olaylar
sonunda devlet bu kaçak yapılara ruhsat vermek zorunda kalmıştır (Trutanow
1994:210). Kısaca Aşar 15 Temmuz 1989 tarihinde kaçak ev yapanları desteklemek için
kurulmuş ve başkanlığına Cumagazi Yusupov seçilmiştir. Mayıs 1990’da Kırgızistan
Demokratik Hareketi’nin (KDH) kurucuları arasına katılan Aşar bundan bir yıl sonra
KDH içinde en büyük siyasal güç konumuna yükselmiştir. Aşar’ın lider kadrosu KDH
ile tam bir bütünleşmeye karşı çıktığından, bu kişiler dernek bünyesinden
uzaklaştırılmışlardır. Aşar ve KDH’nın lider kadroları arasındaki görüş ayrılıklarının
iyice su yüzüne çıkması Aşar’ın 12 Ekim 1991 seçimlerini boykot etmesine neden
olmuştur. Kırgızistan topraklarının tamamen Kırgızlara ait olduğunu ileri süren Aşar
diğer etnik gruplara toprak verilmesini istemiyordu. 4 Şubat 1990’da Bişkek’te bir
miting düzenleyen Aşar; ev kıtlığı ve çevre problemlerinin çözümü, ülkeye gelen göçün
düzenlenmesi, dil kanunu için süre verilmesi ve bir halk cephesi hareketinin kurulması
gibi isteklerde bulunmuştur. 4 Aralık 1990 tarihinde Kırgızistan Adelet Bakanlığı’na
kuruluş dilekçesini veren Aşar’ın ne bir yayın organı ne de parlamentoda milletvekili
bulunmuştur (Babak ve Vaisman 2004:198-99).
1993’e gelindiğinde Zekşeev önderliğinde bir grup Aşar’dan ayrılarak KDHP’yi
kurmuştur. Bu grubun hareketten ayrılmasıyla Aşar genç Kırgız aillerine konut
yapımında destek verilmesi amacına geri dönmüş oldu. Aşar beş yıl içinde Bişkek
çevresinde 60.000 insanın barındığı 22 bloktan oluşan konut yapımını sağlamıştır
(Babak ve Vaisman 2004:199).
Oş Oymağı
Oş Oymağı 1989 yılında Oş şehrinde Aşarın karşılığı olarak Kırgız gençleri
tarafından kurulmuş siyasal bir dernektir. Bu hareket illegal toprak işgalini
destekleyerek müzminleşmiş konut sorununu çözmek için şehirlerin kenar
mahallelerinde devlet arazilerinin üzerine konut yapımından yana tavır takınmıştır.
Hareket sosyo-ekonomik problemlerin çözümünde özellikle de toprak sahibi olunması
hususunda Kırgızlara öncelik verilmesi gerektiğini savunmuştur. Kırgız Hükümeti bu
hususta Kırgızlarla diğer etnik gruplara eşit haklar tanıma taraftarı olduğu için Oş
108
Fahri TÜRK
Oymağı Akayev karşıtı bir tutum sergilemiştir. Bu derneğin üyeleri 1990 yılında
Kırgızlar ve Özbekler arasında meydana gelen Oş Olayları’nın çıkmasında baş rolde
oynamışlardır. Oş Oymağı KDH’ya üye olmuştur (Babak ve Vaisman 2004: 223).
Kırgızistan Demokratik Hareketi
Kırgızistan Demokratik Hareketi (KDH) esasında perestroyka ve glasnost
döneminde ortaya çıkan siyasal ve sosyal dernek ve partilerin aktivitelerini tek çatı
altında koordine etmek amacıyla kurulmuş bir örgüttür. Ilımlı milliyetçi bir çizgi takip
eden KDH’nın kuruluş kongresi 26 ila 27 Mayıs tarihleri arasında Bişkek’te
gerçekleştirilmiştir. Bu hareketin kurucuları arasında; Aşar, Asaba, Sivil İnisiyatif
(Atuulduk Demilge) ve Anıt (Memorial) adlı derneğin cumhuriyetçi kanadı yer almıştır.
Bu gruplar birçok konuda görüş birliği içinde hareket etmişlerdir. Ancak Kırgızistan’ da
resmi dilin belirlenmesi ve toprakların halka dağıtılmasında hangi kriterlerin esas
alınacağı gibi hususlarda yapılan ateşli tartışmalar KDH içindeki Rusça konuşan
üyelerin 1991 sonunda hareketten ayrılmalarına neden olmuştur. Söz konusu yılda
hareketin üye sayısı 300.000 kişi olarak tahmin edilmekteydi. KDH içinde 1991’de
ortaya çıkan radikal kanat daha sonra kurulan Erkin Kırgızistan Partisi’nin çekirdeğini
oluşturmuştur. KDH’nın 30 Kasım 1991 tarihinde yapılan ikinci kongresi radikal
grupların hareketten ayrılmasıyla sonuçlanmıştır. KDH Meydan adlı haftalık bir gazete
yayınlamıştır. KDH Mayıs 1993’te yapılan üçüncü kongresinde varlığına son vermiştir
(Babak ve Vaisman 2004: 206-07).
Milli Birlik Demokrasi Hareketi
Milli Birlik Demokrasi Hareketi (MBDH) Akayev’in reformlarını destekleyen
eski Komünist Parti mensupları tarafından 31 Ekim 1991 tarihinde Bişkek’te
kurulmuştur (Babak ve Vaisman 2004: 219-20). MBDH programında Kırgızistan’da
etnik gruplar arasındaki ilişkiye özel bir önem vermiştir. Bütün Kırgızistan
vatandaşlarına kökenlerine ve geldikleri bölgelere bakılmaksızın eşit haklar
verilmesinden yana olan MBDH etnik gruplar arası ilişkiler konusunda aşağıdaki
görüşleri savunmaktadır: “Bütün etnik grupların gelişmesi için eşit haklar sağlanmalı
yani kendi geleceklerini tayin etme, milli dillerini, kültürlerini ve geleneklerini
geliştirilme hakkı tanınmalı, cumhuriyetin otonom bölgeleri gerçek egemenliğe
kavuşmalı, ülkedeki azınlık hakları ve çıkarları korunarak, etnik çatışmaların diyalog
yoluyla çözülmesi sağlanmalı ve Stalin döneminde özellikle Kafkasya’dan Kırgızistan’a
sürülen etnik gruplara kaybettikleri sosyal hakların tamamı geri verilmelidir.” (Babak ve
Vaisman 2004:222).
Türk Ata Kültür Merkezi
Türk Ata Kültür Merkezi Abduvali Mamataliyev başkanlığında Kırgızistan’da
yaşayan Ahıska Türkleri’nin çıkarlarını savunmak için Kasım 1993’te kurulmuştur. Bu
merkez; kimlik belgelerinde bulunan milliyet hanesine “Türk” adının yazdırılması,
Ahıska Türkleri’nin çoğunlukta olduğu bölgelerde Türkçe eğitim veren okulların
açılması, Türk tarihi ve kültürünün anlatıldığı okul kitaplarının temin edilmesi ve
Türkiye’de okumak isteyen Ahıska Türkleri’nin çocuklarının düzenli olarak bu ülkeye
gönderilmesinin sağlanması gibi hususları programına almıştır (Babak ve Vaisman
109
SBArD
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
2004:252-53). Genellikle tarım ve bağcılıkla uğraşan Ahıska Türkleri Fergana Vadisi,
Kırgızistan, Doğu Özbekistan ve Kazakistan gibi bölgelerde yaşamaktadırlar. Ahıska
Türkleri 1944 yılında Türkiye ile işbirliği ve casusluk yaptıkları suçlamasıyla
memleketleri olan Güney-Batı Gürcistan’dan Orta Asya’ya sürülmüşlerdir. SSCB
kaynaklarına göre toplam olarak 150.000 ila 200.000 civarında Ahıska Türkü göçe
maruz bırakılmıştır. SSCB’de 1989’da yapılan nüfus sayımına göre bu ülkede yaşayan
Ahıskalıların toplam sayısı 207.500’dür. Bu nüfusun ülkelere göre dağılımı; Özbekistan
(% 51,2), Kazakistan (% 23,8), Kırgızistan (% 10,2) ve diğer ülkeler (% 14,8)
şeklindedir.
Slav Diaspora Birliği
Slav Diaspora Birliği (SDB) SSCB’nin dağılma sürecinde 1990’ların başında
etnik huzursuzlukların arttığı bir dönemde Kırgızistan’da yaşayan Slavlar tarafından
Valeri Uleyev başkanlığında kurulmuştur. Eylül 1989’da kabul edilen resmi dil kanunu
bu birliğin kurulmasında oldukça etkili olmuştur. SDB önemli bir Slav, Alman, Koreli
ve Yunan göçüne tanıklık eden Celalabat vilayetinde faaliyette bulunmuştur. SDP
özellikle Kırgızistan’dan Rusya ve diğer ülkelere göçen Slavları caydırmak için çaba
harcamıştır (Babak ve Vaisman 2004:238).
SINIR AŞAN SİYASAL PARTİLER
Radikal İslamcı Partiler
Hizb-ut Tahrir9 ve Özbekistan İslam Hareketi (ÖİH) gibi partiler özellikle
Kırgızistan’ın Fergana bölgesinde faaliyette bulunmaktadır. Bunlardan Hizb-ut Tahrir
Oş ve Celalabat vilayetlerinde örgütlenmiştir. Ancak partinin bölgedeki taraftarları
Kırgızlar değil Kırgızistan’da yaşayan Özbeklerdir. Hizb- ut Tahrir siyasal hayata
katılımı boykot etmektedir. Ancak bu durum ülke geneli için geçerli değildir. Hizb-ut
Tahrir hükümeti eleştirme cesareti gösterdiğinden halk nezdinde sempati kazanmıştır
(Tabyschaliyeva 2002:91-92).
Hizb-ut Tahrir, ÖİH ile karşılaştırıldığında daha ılımlı bir örgüttür. Hizb-ut
Tahrir’in İslam devleti oluşturmak gibi net bir planı bulunmamaktadır. Söz konusu iki
partiyi birleştiren şey Özbekistan’da Kerimov rejimine karşı takınılan ortak tavırdır.
İslam Leşkeri (Askeri) ve Tövbe gibi dini ve siyasal kuruluşlar ilkin Namangan
bölgesinde ortaya çıkmışlardır. Sayılan bu gruplar birleşik Tacik muhalefetiyle bir araya
gelerek ÖİH’yi oluşturmuşlardır.
9
İslami Kurtuluş Partisi (Hib-üt Tahrir el İslami) Müslüman Kardeşler Örgütü’nün 1953 yılında
bölünmesinden sonra Kudüs’te kurulmuştur. Bu partinin amacı halifelik adı altında tek bir İslam
devleti meydana getirmek için ideolojik olarak bilinçlenmeyi gerçekleştirmektir. Parti mensupları için
cihat ve şiddet kullanımı her şeyden önce gelmektedir. Hizb-ut Tahrir 3 ila 10 kişi arasında değişen
küçük hücre yapılanmasına gitmektedir.
110
Fahri TÜRK
Milli Hürriyet Alaş Partisi
Radikal milliyetçi bir parti olan Milli Hürriyet Alaş10 Partisi (Alaş) 1990 ila
1994 yılları arasında Kazakistan ve Kırgızistan’da faaliyet göstermiştir. Partinin kuruluş
kongresinde beş kişiden oluşan bir merkez komite seçilmiş ve başkanlığına da Kazak
Şora Sarkıtbek getirilmiştir. Alaş’ın amaçları arasında; İslam’ın Orta Asya’da yeniden
canlandırılması ve buna bağlı olarak Kiril Alfabesi’nin kaldırılarak yerine Arap
Alfabesi’nin ikame edilmesi, Alaş-Orda Devleti’nin yeniden canlandırılması, Ruslar ve
Ukraynalılar gibi Turani halklardan olmayan etnik grupların Orta Asya’dan kovulması
veya zamanla asimile edilmesi ve bütün Türk bölgelerini ve Tacikistan’ı kapsayan
Birleşik
Türkistan’ın
kurulması
gibi
hedefler
bulunmaktadır.
(http://wapedia.mobi/de/Alash-Partei, 10.11.2008) Alaş kendisini 20. yüzyılın
başlarında aynı adla kurulmuş olan partinin devamı olarak görmektedir. Alaş’ın amacı
öncelikle eski SSCB topraklarında yaşayan bütün Türkleri Türkistan adı verilen tek bir
devletin bayrağı altında toplamak ve daha sonra bütün Türkçe konuşan halkları Büyük
Türkistan Birliği’ne götürmektir. Alaş’ın programında partinin amacı
“İslamTürkçülük-Demokrasi” sentezi şeklinde tarif edilmiş olup, Avrupa merkezlilik yerine
Türk Birliği ve Müslüman dayanışması oluşturmak ön plandadır (Babak 2004:107-108).
Parti programına göre, Kazakistan gelecekte kurulacak olan Birleşik Türk-İslam
Devleti’nin merkezi olacaktır. Alaş’ın asıl amacı eski SSCB topraklarında varlıklarını
sürdüren bütün Türk devletlerini Kazakistan’ın öncülüğünde konfederatif bir devlet
yapısı içinde bir araya getirmektir. Partinin bir diğer hedefi ise Kazakların ve Türkİslam bölgelerinde yaşayan diğer halkların refahını yükseltmektir. Rusya’nın ve diğer
küresel güçlerin yayılmacı politikalarının önüne set çekmekte partinin öncelikleri
arasında bulunmaktadır (Babak 2004:109). Kimliği gizli tutulan bir Alaş liderinin
verdiği bilgiye göre, partinin savunduğu Turancı ideoloji Türkçü şövenizm ile
karıştırılmamalıdır (Nezavisimaya Gazeta, 2 Haziran 1992, s. 6). Türkçülüğü İslam ile
birleştirerek programlarına alan Alaş yönetimi İslami elementlerin ağır bastığı bir
Pantürkizm meydana getirmeye çalışmış ve Türkiye’den Çin sınırına kadar uzanan
Turan’ın kurulmasının ilk adımı olarak tarihi Türkistan’ın yeniden canlandırılması
gerektiğini savunmuştur. Ancak bu hedefe ulaşmak için demokrasinin feda edilmemesi
gerektiği düşünülmektedir (Hiro 1994:122-23).
Alaş kuruluşundan sonra bazı konularda politika değişikliğine gitmiş olsa da
Büyük Türkistan düşüncesi parti felsefesinde değişmeyen tek unsur olarak kalmıştır.
Bu ifadeyi desteklemek için burada bir alıntı yapmak gerekirse: “Alaş, başlangıçtaki
İslami bir cumhuriyet kurulması ve Kazakistan’daki Rusların sınır dışı edilmesi gibi
taleplerinden vazgeçti. Fakat Alaş, eski Sovyetler Birliği’ndeki Türk halklarını o arada
10
Partiye bu adın verilmesinin nedeni partinin itici gücü olan milliyetçiliğin vurgulanmak istenmesidir.
Bu ad 1917 ila 1920 yılları arasında varlığını sürdürmüş olan Alaş-Orda Otonom Hükümeti ve
Kazakların efsanevi atası Alaş’tan gelmektedir. Esasen Temmuz 1917’de Kazak ileri gelenleri Alihan
Bukehanov, Ahmet Baydursunov, Mirşakip Dulatov Orenburg’ta aynı adla liberal-demokratik bir
parti kurmuşlardır. Alaş’ın kurucuları Rusya’nın demokratik ve federal bir şekilde tekrar
yapılandırılması gerektiğini savunmuştur. Çünkü Kazaklar ancak böyle bir yapıda ulusal
otonomilerini elde edebileceklerdi (Trutanow 1994:54; Alaş-Orda Otonomisi için ayrıntılı olarak bkz.
Andican 2003:53-56).
111
SBArD
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
Doğu Türkistan Türklerini de barışsever “Büyük Türkistan Cumhuriyeti”nde birleşmeye
çağıran sloganında ısrar etmiştir. Bu slogan Kazakistan dışında, Taşkent, Bakü ve
Yakutistan gibi bölgelerde yankı bulmuş ve bazı küçük fakat kararlı grupları kendine
çekebilmiştir.” (Kesici 2003:250).
Alaş faşist bir parti olduğu gerekçesiyle Kazak Hükümeti tarafından 1994’te
yasaklanmıştır. Alaş kapatıldıktan sonra partinin Kazakistan’daki üyeleri mevcut olan
diğer partilere girerek bu partilerin aşırı kanadını oluşturmuşlardır. Kırgızistan da ise
Alaş siyasal olarak önemli sayılabilecek hiç bir rol oynayamamıştır. Alaş aynı zamanda
1991’de kurulan aşırı İslamcı ve sağcı Türkistan Partisi ile birlikte çalışmıştır. Bu parti
de tıpkı Alaş gibi Orta Asya’nın Türk ve Müslüman kimliğine gönderme yapmaktadır.
Türkistan İslam Partisi
Türkistan İslam Partisi (TİP) Haziran 2001’de Orta Asya’da kurulan İslamcı bir
siyasal partidir. TİP Türkistan Partisi olarak ta bilinmektedir. Türkistan Partisi Alaş ile
birlikte çalışmak suretiyle etkisini Kazakistan ve Kırgızistan’da artırmıştır.
Tacikistan’da da Türkistan Partisi’nin şubeleri açılmıştır. Türkistan Partisi Türkistan
Müslümanları ve El-Kaide arasında bir köprü vazifesi görmüştür. Bu partinin Çin
Türkistan’ında Doğu Türkistan Partisi adıyla faaliyet gösteren bir kolu bulunmaktadır.
TİP’nin amaçları; Arap Alfabesi’nin kabul edilerek Orta Asya’nın yeniden Arap-Acem
kültür dairesine sokulması, Çağatay Türkçesinin Orta Asya’da tek bir edebiyat ve bilim
dili haline getirilmesi, Orta Asya’da İslam’ın yeniden canlandırılması ve şeriat
kurallarının uygulamaya sokulması, Müslüman olmayanların Orta Asya dışına
sürülmesi, Doğu Türkistan’ın Çin esaretinden kurtarılarak bu bölgede bir Doğu
Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin kurulması ve başlangıçta Özbekistan, Tacikistan,
Kırgızistan ve Doğu Türkistan’ı kapsayacak şekilde bir Orta Asya halifeliğinin
kurulması şeklinde özetlenebilir (http://de.wikipedia.org/wiki/Islamische_TurkestanPartei, 15.03.2009).
TİP 2006’da Rusya ve diğer Orta Asya ülkelerinde yasaklanmıştır. TİP’nin
liderlerinden Rusul Akhunov Kırgız güvenlik güçleri tarafından öldürülmüştür.
Günümüzde TİP esas itibarıyla Özbekistan, Tacikistan ve Doğu Türkistan bölgesinde
faaliyet göstermektedir. TİP Doğu Türkistan dışındaki Uygurlarla da ilişki içindedir.
TİP’nin ilişkide bulunduğu ülkeler bununla kalmayıp Türkiye, Almanya, Avusturalya
ve ABD gibi ülkeleri de kapsamaktadır. TİP’nin finansal olarak El-Kaide tarafından
desteklendiği iddia edilmektedir (Thamm, 2008:201). TİP Pakistan’ın Veziristan
bölgesinde 2005 yılında İslami Yeniden Doğuş Partisi’nin (İYDP) yenine kurulan diğer
İslamcı organizasyonlarla birlikte Taliban ve El- Kaide’yi destekleyen İslami Cihat
Birliği’nin (İCB) oluşturulmasına büyük katkıda bulunmuştur. İCB’nin Almanya’da
2007 yılından bu yana bir hücresi bulunmaktadır. TİP 2008 Yaz Olimpiyatları’ndan
önce Çin yönetimine Doğu Türkistan’a bağımsızlık vermesi yolunda çağrıda
bulunmuştur.
Orta Asya’da 1990’ların başında İslam birliği politikalarını savunan İYDP
adında bir siyasal parti kurulmuştur. Bu partinin tüm Orta Asya’da 1992’de 20.000
civarında üyesi bulunmaktaydı. İYDP’nin Özbekistan lideri Tahir Yoldaşev Usame- bin
Ladin ile de tanışmıştır. Yoldaşev 1998’de Afganistan’dan döndükten sonra Özbekistan
İslam Hareketi’ni (ÖİH) kurmuştur. ÖİH hükümet yetkilileri tarafından El-Kaide’nin
112
Fahri TÜRK
Özbekistan’daki resmi uzantısı olarak algılanmıştır. ÖİH Türkistan Partisi ile birlikte
çalışmaya başlamıştır. ÖİH’nin üyeleriyle TİP’nin üyeleri aynı kişilerden oluşuyordu.
Kısa zamanda üye sayısını 10.000’e çıkaran ÖİH 1999’da yasaklanmıştır.
(http://de.wikipedia.org/wiki/Islamische_Turkestan-Partei, 15.03.2009)
Sonuç
Görüldüğü gibi değişim sürecinde Kırgızistan’da birçok siyasal parti ve STK
ortaya çıkmıştır. Kırgızistan’daki mevcut siyasal parti enflasyonu partilerin halk
tabanında yeterince taraftar bulamadığını dolayısı ile de siyasal sistem içinde güçsüz
kaldığını göstermektedir. Seçim sistemine konulan baraj uygulaması temsilde adaleti
sağlayamamakta ve halkın büyük bir kesiminin oylarının boşa gitmesine neden
olmaktadır. Yeni seçim kanununa göre yapılan 16 Aralık 2007 seçimlerinde Ata-Meken
Kırgızistan genelinde % 5’ten fazla oy almış olmasına rağmen Oş’ta gerekli olan %
0,5’lik bölge barajını aşamadığı için parlamentoya girememiştir (Bk. Tablo 2).
Seçimlerde yapılan adaletsizlik ve yolsuzluklardan çok çekmiş bir ülke olan
Kırgızistan’da temsilde adaletin sağlanabilmesi için yürürlükte bulunan seçim
kanunundaki % 5’lik ülke barajın düşürülmesi ve bölge barajının da tamamen
kaldırılması gereklidir. Bölge barajının kaldırılması Kırgızistan gibi klan
yapılanmasının güçlü olduğu bir ülkede önemlidir. Değişim sürecinde Kırgızistan’da
parti enflasyonu yaşanmış olsa da 2008 sonu itibarıyla bu ülkede üçü parlamentoda
olmak üzere toplam dokuz parti bulunmaktadır (Bk. Tablo 1). Bu partilerden sadece
Asaba isim değiştirmeden aynı adla ve herhangi bir partiyle birleşmeden SSCB
döneminden günümüze kadar gelebilmiştir.
Kırgızistan’da muhalefetin gelişememesinin bir diğer önemli nedeni de Akayev
döneminde yapılan anayasa değişiklikleriyle parlamentonun ve siyasal partilerin
yetkilerinin sürekli olarak daraltılmasıdır. Ata-Meken Orta Asya ülkeleri arasında bir
birliğin oluşturulmasını savunurken, Asaba kendisine uzun vadede diğer Türk halkları
ile birleşmeyi hedef olarak seçmiştir. Bu parti ayrıca ortak bir Türk dili oluşturulması
amacıyla Latin Alfabesi’ne geçilmesi de savunulmuştur. Kırgızistan’daki siyasal partiler
içerisinde Türkiye ile ilişkileri en iyi olan parti KSDP’dir. Parti’nin liderlerinden A.
Atambayev Türkiye’de Sosyal Demokratlardan ziyade Anavatan Partisi ile ilişkilerinin
iyi olduğunu belirtmiştir.
Kırgızistan’daki İslamcı partiler özellikle Fergana Vadisi’nde örgütlenmeye
çalışmaktadır. Bunlardan Hizb-ut Tahrir sadece Kırgızistan’da değil diğer Orta Asya
ülkelerinde de örgütlenmiştir. Orta Asya’da İslam temelinde ve halifeliği yeniden ihya
ederek bir devlet kurmaya çalışan Türkistan Partisi de sınır aşan partiler arasındadır.
Esasen geleneksel nedenlerden dolayı Kırgızistan’da İslamcı partilerin halk tabanı
bulunmamaktadır. İslamcı partiler özellikle Kırgızistan’ın güneyinde yaşayan Özbekler
arasında taraftar bulmaktadırlar.
Kaynakça
Andican, Ahat, (2003). Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi,
İstanbul, Emre Yay.
113
SBArD
Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 – 115
Babak, V., Vaısman, D. vd., (2004). Political organization in Central Asia and
Azerbaıjan. Sources and Documents, Frank Cass Publishers, London, Portland.
Constitution
of
The
Kyrgyz
Republic,
21
Ekim
2007,
http://eng.gov.kg/index2.php?option=com_content&task=view&id=20&pop=1&
page, 13.03.2009.
Cusupbekov, Azizbek, Niyazov, Emil, (2001). Siyasi Partiler, Bağımsız Kırgızistan
Düğümler ve Çözümler (Der.) Gürsoy-Naskali, Emine, Ankara, Kültür
Bakanlığı Yayınları, s. 167-185.
Eschment, Beate, Zentralasien-analysen, Nr. 11, 2008, http://www. laenderanalysen.de/zentralasien, 13.03.2009.
Götz, Roland, Halbach, Uwe, (1993). Politisches Lexikon GUS, München, Beck’sche
Reihe.
Hiro, Dilip, (1994). Between Marx and Muhammad, The Changing Face of Central
Asia, London, Harper Collins Publishers.
İncioğlu, Nihal, (1994). Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Bölünmeler, Siyasi
Güçler ve Yeni Siyasal Yapılanma, (Der.) Ersanlı, Büşra, Bağımsızlığın İlk
Yılları (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan),
Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s.105-142.
Kasybekov, Erkinbek, (1999). Government and Nonprofit Sector Relations in the
Kyrgyz Republic, Ruffin, Holt; Waugh Daniel (Ed.) Civil Society in Central
Asia, Seattle and London, University of Washington Press.
Kesici, Kayyum, (2003). Dün Bugün ve Hedefteki Kazakistan, İstanbul, IQ Kültür
Sanat Yay.
Khalid, Adeeb, (2007). Islam after Communism, Berkeley, Los Angeles, London,
University of California Press.
Kunze, Thomas, (2003).Die Geschichte einer Verfassung. Machtsicherung für
Praesident Akajew oder Stunde Null der Opposition in Kirgistan, KASAuslandinformationen, cilt 5, s. 46-57.
Olzscha, Reiner vd., (1942). Turkestan. Die politisch-historischen und wirtschaftlichen
Probleme Zentralasiens, Leipzig, Köhler&Amelang Verlag.
Rashid, Ahmed, (2002). Jihad The Rise of Militant İslam in Central Asia, New York,
Penguin Group.
Roy, Oliver, (2000). The New Central Asia. Geopolitics and the Birth of Nations, New
York, London, New York University Press.
Tabyschalijewa, Anna, (2002). Der politische İslam in Kirgisistan, OSZE-Jahrbuch, c.
8, s. 89-99, http://www.corehamburg.de/documents/jahrbuch/02/Tabyschaliewa.pdf,
13.03.2009.
Thamm, Berndt Georg, (2008). Der Dschihad in Asien. Die islamistische Gefahr in
Russland und China, München, Deutscher Taschenbuch Verlag.
Trutanow, Igor, (1994). Zwischen Koran und Coca Cola, Berlin, Aufbau Taschenbuch
Verlag.
Wolters, Alexander, (2008). Auf der Suche nach der Tulpenrevolution. Kirgistan im
Herbst Zentralasien-analysen, Nr. 11, s. 1-10, http://www. laenderanalysen.de/zentralasien, 13.03.2009.
114
Fahri TÜRK
Internet
http://de.wikipedia.org/wiki/Islamische_Turkestan-Partei, 15.03.2009.
http://www.igfm.de/Kirgisien-vor-und-nach-den-raesidentenwahlen.537.0.html,
15.03.2009.
http://www. laender-analysen.de/zentralasien, 13.03.2009
http://www.kas.de/wf/doc/kas_13584-544-1-30 pdf, 15.03.2009.
http://wapedia.mobi/de/Alash-Partei, 10.11.2008
Gazeteler
Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ), 15 Aralık 2007, s. 6.
Nezavisimaya Gazeta, 2 Haziran 1992, s. 6.
Zaman, 11 Mart 2009, s. 3.
Söyleşi
Almaz Atambayev ile yazarın yaptığı söyleşi, 2 Ekim 1995 Bişkek.
115