Eleştiri Kuramları E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2449
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1421
ELEfiT‹R‹ KURAMLARI
Yazarlar
Prof.Dr. R›za F‹L‹ZOK (Ünite 1, 8)
Prof.Dr. V. Do¤an GÜNAY (Ünite 2)
Prof.Dr. Ece KORKUT (Ünite 3)
Prof.Dr. Ayla GÖKMEN (Ünite 4)
Doç.Dr. Mustafa ÖZSARI (Ünite 5)
Prof.Dr. Ayfle EZ‹LER KIRAN (Ünite 6)
Prof.Dr. Kubilay AKTULUM (Ünite 7)
Editörler
Prof.Dr. R›za F‹L‹ZOK (Ünite 1-4)
Yrd.Doç.Dr. Eylem SALTIK (Ünite 5-8)
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Doç.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. Belgin Boz Yüksekda¤
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Elefltiri Kuramlar›
ISBN
978-975-06-1118-6
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 16.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ viii
Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi ...............................................
2
ELEfiT‹R‹N‹N DO⁄UfiU VE GEL‹fi‹M‹..........................................................
BAfiLICA ELEfiT‹R‹ KAVRAMLARI VE SINIFLANDIRMALARI
NELERD‹R? .....................................................................................................
Üslubun Genel Nitelikleri ............................................................................
Üslup Türleri (Üslûbun Özel Nitelikleri) ....................................................
Kompozisyon.................................................................................................
Kompozisyon Türleri ..............................................................................
ESTET‹K VE ELEfiT‹R‹ .................................................................................
ELEfiT‹R‹N‹N TEMEL E⁄‹L‹MLER‹ ................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
‹nternet Kaynaklar›........................................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
9
11
12
13
13
14
16
17
18
19
20
20
21
21
21
Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri ........................................ 22
SÖZB‹L‹M VE KISA B‹R TAR‹HÇE...............................................................
SÖZB‹L‹M‹N BÖLÜMLER‹.............................................................................
Bulufl .............................................................................................................
Düzenleyifl .....................................................................................................
Anlatma Biçimi ..............................................................................................
Hareket .........................................................................................................
Bellek .............................................................................................................
SÖYLEM TÜRLER‹ .........................................................................................
Övgü-Yergi Söylemi .....................................................................................
Yarg›lay›c›/Savunmac› Söylem......................................................................
Karar Almaya Yönelik ya da Tart›flmac› Söylem .......................................
SÖZB‹L‹MSEL BET‹LER YA DA B‹ÇEM BET‹LER‹ ......................................
Heyecanland›rmay› Amaçlayan Soylu Biçem ..............................................
Bilgi Verme ve Aç›klama Amaçl› ‹nce Ya da Yal›n Biçem .......................
K›sa Anlat› Ya da Gülmeceyi Öne Ç›karan Hofllan›lacak Biçem ...............
SÖZ SANATLARININ TÜRLER‹.....................................................................
Sözcük Düzeyi .............................................................................................
Dizim Düzeyi ...............................................................................................
Tümcecik Düzeyi .........................................................................................
Metin Düzeyi ................................................................................................
Anlam Betileri ..............................................................................................
Sözcük Betileri .............................................................................................
Düflünce Betileri ...........................................................................................
Kuruluflla ‹lgili Betiler ..................................................................................
KANITLAMA ..................................................................................................
1. ÜN‹TE
23
25
26
27
28
28
29
29
29
30
30
30
31
31
31
32
32
32
32
32
33
33
34
34
34
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Özsunum........................................................................................................
Etkileyim ........................................................................................................
Uslamlama .....................................................................................................
Metindeki Farkl› Kan›tlama Türleri ..............................................................
Düflünme Düzeninin Bilimi ..........................................................................
Tümdengelim ve Tas›m ................................................................................
Tümevar›m ve Genellefltirme .......................................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
3. ÜN‹TE
‹zlekçi Elefltiri........................................ ................................... 46
G‹R‹fi ..............................................................................................................
EDEB‹YAT NED‹R? ......................................................................................
ELEfiT‹R‹ NED‹R? ..........................................................................................
EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹ NED‹R? ...................................................................
MEFHUM VE KAVRAM NED‹R? ..................................................................
‹ZLEK NED‹R? ..............................................................................................
‹MGE NED‹R? ...............................................................................................
‹MGELEM NED‹R? ........................................................................................
‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹R‹ .........................................................................................
‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹RMENLER.............................................................................
Gaston Bachelard (1884-1962) .....................................................................
Georges Poulet (1902-1991) .........................................................................
Jean-Pierre Richard (1922- ) .........................................................................
UYGULAMALAR ............................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
4. ÜN‹TE
35
36
36
36
38
39
39
40
42
43
43
44
45
47
47
47
48
48
49
50
50
51
52
53
53
54
55
60
62
63
63
64
65
Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) .................. 66
RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹: RUHÇÖZÜMLEY‹M KURAMI,
TANIMI VE TEMEL‹.......................................................................................
Freud, Ruhçözümleyim Kuram› ve Bilinçd›fl› .............................................
Jung ve Lacan’›n Freud Kuram›na Yaklafl›mlar› .........................................
RUHÇÖZÜMLEY‹M VE YAZINSAL ELEfiT‹R‹ ..............................................
RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹DE YAZAR/YAPIT DENKLEM‹ .................
Yaz›nsall›k ve Ruhçözümleyim ...................................................................
Yazar/Yap›t Denklemi .................................................................................
CHARLES MAURON VE RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹ (PS‹KOKR‹T‹K)
YÖNTEM‹.......................................................................................................
RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹YE BAKIfi VE YEN‹ YÖNEL‹MLER ...................
Dominique Fernandez ve Ruhsalyaflamöykücü Elefltiri .............................
Yeni Yönelimler ............................................................................................
67
68
69
70
72
72
73
74
76
76
78
v
‹çindekiler
Jean Bellemin-Noël ve “Metin Bilinçd›fl›” ..............................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
78
80
82
83
84
84
85
Sosyolojik Elefltiri..................................................................... 86
5. ÜN‹TE
G‹R‹fi .............................................................................................................. 87
EDEB‹YAT-TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹....................................................................... 87
SOSYOLOJ‹-ELEfiT‹R‹ ‹L‹fiK‹S‹ ..................................................................... 88
SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N TAR‹HÇES‹....................................................... 88
SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N TEMS‹LC‹LER‹.................................................. 89
Abel François Villemain ................................................................................ 89
Hippolyte Taine ........................................................................................... 89
Gustave Lanson ............................................................................................. 90
SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹DEN YARARLANAN XX. YÜZYIL ELEfiT‹R‹
AKIMLARI ...................................................................................................... 90
Marksist Elefltiri: Lukacs ve Goldmann ........................................................ 90
Frankfurt Okulu: Adorno ve Benjamin........................................................ 92
Bakhtin’in Çevresi ......................................................................................... 93
Elefltirel Edebiyat Kuram›: Zima ................................................................... 95
Özet ............................................................................................................... 96
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 98
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 99
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 100
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 100
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 101
Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri........................... .............. 102
YAZINSAL GÖSTERGEB‹L‹M........................................................................
ÇÖZÜMLEME SÜREC‹...................................................................................
ÇÖZÜMLEME fiEMASI...................................................................................
ÜRET‹C‹ SÜREÇ.............................................................................................
‹ZLEK/MOT‹F ................................................................................................
YÜZEY YAPI: ANLATISAL SÖZD‹Z‹M.........................................................
EYLEYENLER .................................................................................................
UYGULAMALAR ............................................................................................
ANLATI fiEMASI.............................................................................................
Birinci Anlat› fiemas› .....................................................................................
‹kinci Anlat› fiemas›.......................................................................................
ANLATISAL ANLAM ......................................................................................
DER‹N YAPI...................................................................................................
TEMEL ANLAM ..............................................................................................
YAZAR VE MET‹NLEfiME..............................................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
103
104
105
105
108
110
110
111
114
114
115
116
118
118
120
123
124
125
125
6. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 125
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 126
7. ÜN‹TE
Metinleraras›l›k ........................................................................ 128
G‹R‹fi ..............................................................................................................
MET‹NLERARASILI⁄IN TANIMI, KÖKEN‹ VE ÇEfi‹TL‹ KURAMLAR..........
Karfl›laflt›rmal› Yaz›n Elefltirisi .......................................................................
Kaynak Elefltirisi ............................................................................................
Metinleraras›l›¤›n Kökeni ..............................................................................
Rus Biçimcileri.........................................................................................
Mihail Bahtin .................................................................................................
Julia Kristeva..................................................................................................
Roland Barthes ..............................................................................................
Michael Riffaterre ..........................................................................................
Gérard Genette..............................................................................................
Metinleraras› ............................................................................................
Ana-Metinsellik ........................................................................................
Yan-Metinsellik........................................................................................
Üst-Metinsellik .........................................................................................
Yorumsal Üst-Metin.................................................................................
MET‹NLERARASI YÖNTEMLER ....................................................................
Ortakbirliktelik ‹liflkileri ................................................................................
Al›nt› ve Gönderge..................................................................................
Gizli Al›nt› ya da Afl›rma.........................................................................
An›flt›rma..................................................................................................
Kolaj .........................................................................................................
Türev ‹liflkileri .........................................................................................
Yans›lama - Alayc› Dönüfltürüm - Öykünme ........................................
Ana-Metinlerin Ciddi Düzende Dönüflümü .................................................
Biçimsel Dönüflümler..............................................................................
Anlamsal Dönüflümler.............................................................................
Anlat› ‹çinde Anlat› ......................................................................................
Yenidenyazma ...............................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimiz S›nayal›m Yan›t Anahtar› .............................................................
8. ÜN‹TE
129
130
131
132
133
133
134
135
135
136
136
137
137
137
138
138
138
138
139
139
140
140
141
141
142
142
144
145
145
147
149
150
151
151
153
Bilimsel Elefltiri-‹zlenimci Elefltiri .......................................... 154
B‹L‹MSEL ELEfiT‹R‹ .......................................................................................
Hippolyte Taine.............................................................................................
Ferdinand Brunetière ....................................................................................
Gustave Lanson (1857-1934) ........................................................................
‹ZLEN‹MC‹ ELEfiT‹R‹ ....................................................................................
(LA CRITIQUE IMPRESSIONNISTE) .............................................................
EDEB‹YAT E⁄‹T‹M‹NE YANSIYAN ELEfiT‹R‹ ANLAYIfiLARI.....................
Edebî Ak›mlar ................................................................................................
Edebî Türler...................................................................................................
155
155
156
157
158
158
160
161
162
‹çindekiler
Metin Tipi ......................................................................................................
Duygu Tonu ..................................................................................................
E⁄‹T‹M AMAÇLI B‹R UYGULAMA...............................................................
E⁄‹T‹MDE KULLANILAB‹LECEK B‹R MET‹N ANAL‹Z‹ MODEL‹...............
Metni Tan›ma Çal›flmalar› .............................................................................
Metnin Tarihî ve Sosyal fiartlar› ‹çinde Anlafl›lmas› ....................................
Dilin Görevlerinin (Fonksiyonlar) Araflt›r›lmas›...........................................
Metnin Edimbilimsel (Pragmatik) ‹ncelenmesi:
Sözceleme (L’énonciation)............................................................................
Metnin Dilbilimsel Bir Olgu Olarak ‹ncelenmesi ........................................
Metnin Di¤er Metinlerle ‹liflkisi ....................................................................
Kültür Nesnesi Olarak Metin ........................................................................
Metnin Yap›s›n›n ‹ncelenmesi ......................................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
‹nternet Kaynaklar›........................................................................................
163
164
164
167
167
168
168
168
168
170
170
171
172
173
174
176
176
177
177
177
Sözlük ................................................................................... 179
Dizin ...................................................................................... 189
vii
viii
Önsöz
Önsöz
Düflünce tarihi boyunca insanlar, do¤a olaylar› üzerinde oldu¤u kadar kendi
yaratt›klar› sanat eserleri üzerinde de düflünmüfller ve sanat›n, güzelli¤in,
yararl›n›n ne oldu¤u konusunda fikirler üreterek bunlar üzerinde tart›flm›fllard›r.
Elefltiri tarihi, bu konularda ileri sürülen de¤iflik görüfllerin tarihidir.
Tarih boyunca sanat nedir, güzellik nedir, yararl› olan nedir sorular›na verilen
cevaplar, düflüncenin, zaman›n, mekan›n ve alg›lar›n de¤iflmesiyle çeflitlenmifl,
farkl› elefltiri anlay›fllar› do¤mufltur. Bu kitab›n amac›, bütün elefltiri ak›mlar›n›n
tam bir tablosunu çizmek de¤ildir, okuyuculara bafll›ca elefltiri kuramlar› hakk›nda
derli toplu bir fikir vermek ve onlar›n elefltirel yaklafl›mlar›n zaman ve mekan
içinde nas›l ve niçin de¤iflti¤ini kavramalar›n› sa¤lamakt›r.
Elefltiri tarihi üzerinde bugüne kadar yap›lan çal›flmalar, elefltiri anlay›fllar› ile
zaman, mekan, sanat tarihi, düflünce tarihi, siyasî tarih, uygarl›k tarihi aras›nda
s›k› iliflkiler oldu¤unu göstermifltir. Bu kitapta ele al›nan bafll›ca elefltiri ak›mlar›,
okuyuculara bu konularda derli toplu bir fikir verecektir.
Girifl ünitesinde Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi konusu k›saca ele al›nm›fl,
ilkça¤ filozoflar›n›n bu konulardaki fikirleri üzerinde durulmufltur. Sözbilim ve
Yaz›n ‹ncelemeleri ünitesinde tarih boyunca etkili olan sözbilim (rhétorique)
kurallar› tan›t›lm›flt›r. Üçüncü ünitede ‹zlekçi (tematik) Elefltiri Kuram›, dördüncü
ünitede Ruhçözümleyici Elefltiri Kuram› aç›klanm›flt›r. Beflinci ünitede Sosyolojik
Elefltiri Kuram›, alt›nc› ünitede Yaz›nsal Göstergebilim yöntemleri ele al›nm›flt›r.
Yedinci ünitede Metinleraras›l›k Kuram›, sekizinci ünitede Bilimsel Elefltiri ve
‹zlenimci Elefltiri Kuramlar› hakk›nda bilgi verilmifltir.
XX. yüzy›lda özellikle iki dünya savafl› aras›nda elefltiri dünyas› büyük bir kriz
içine girmifl, bunun sonucunda bu yüzy›lda pek çok elefltiri ak›m› do¤mufltur. XX.
yüzy›lda do¤an bütün elefltiri ak›mlar›n›n bir özetini vermek bu kitab›n amac›n›
aflaca¤›ndan bafll›ca e¤ilimlere yer vermekle yetinilmifltir. Ünitelerde an›lan kaynaklar çizdi¤imiz tabloyu tamamlamakta okuyuculara yard›mc› olabilecektir.
Okuyucular, ünite yazarlar›n›n k›smen farkl› terimler kulland›klar›n› göreceklerdir. Bu, flüphesiz ki kitab›n bütünlü¤ünü k›smen de olsa etkileyen bir olgudur.
Ancak bu olgu, bizim görüflümüze göre, bu kitab›n yazarlar›n›n üstesinden gelemeyece¤i ve onlar› aflan bir toplumsal sorunun kitaba yans›mas›ndan baflka bir
fley de¤ildir: Türk edebiyat› araflt›rmalar›nda ve elefltiri eserlerinde yüz y›l› aflk›n
bir zamand›r iki farkl› terim anlay›fl›yla karfl› karfl›yay›z. Özellikle son elli y›ld›r iki
farkl› dil ve terim anlay›fl›na dayanan pek çok elefltiri eseri yaz›lm›fl, bunun sonucunda iki farkl› anlat›m tarz› do¤mufltur. E¤itim amaçl› bu çal›flmada hangi tutumun do¤ru oldu¤unu tart›flmak boflunad›r. Edebiyat ve elefltiri konular›na ilgi
duyan Türk okuyucular›, elli y›ld›r, bu kar›fl›kl›k içinde her iki taraf›n yaz›lar›n› da
okumaya ve anlamaya çal›flarak bilgilerini geniflletme çabas› içinde olmufltur. Biz
bu kitapta dil birli¤ini sa¤lam›fl olsayd›k bile amaca ulaflm›fl olmayacakt›k: Çünkü,
ö¤rencilerimiz, kitapta önerilen kaynaklara ulaflt›¤› zaman ülkemizin bu dil
gerçe¤iyle zaten karfl› karfl›ya kalacaklard›. Bu karfl›laflmay› geciktirmenin e¤itsel
bir yarar› yoktur. Bu olgunun sak›ncalar›n› en aza indirmek için kitab›n sonunda
Önsöz
yer alan “sözlük” bölümünde terim farkl›l›klar›n› giderecek aç›klamalar yapt›k.
Temennimiz, Türk ayd›nlar›n›n yak›n zamanda bilimsel bir anlay›flta birleflmeleri
ve Türk düflünce hayat›n›n önündeki bu en büyük engeli aflmalar› ve okuyucular›
dil engelinden kurtararak onlar›n do¤rudan do¤ruya fikirler ve düflüncelerle
karfl›laflmalar›n› sa¤lamalar›d›r. Bu kitab›n ünite yazarlar›n›n bu çal›flma
çerçevesinde bir araya gelmifl bulunmalar›n› terim konusundaki ikili¤in ortadan
kalkmas› için at›lm›fl önemli ve anlaml› bir ad›m olarak düflünüyoruz. Bu bir araya
gelifl, en az›ndan karfl›l›kl› bir hoflgörünün de müstesna bir örne¤i olmufltur. Böyle
bir deneme, inan›yoruz ki biz ayd›nlar›n konu üzerinde tekrar düflünmemizi
sa¤layacak ve ikinci bir ad›mda bu konularda çal›flanlar› özlenen birli¤e yahut
uzlaflmaya ulaflt›racakt›r.
Bu kitab›n ünite yazarlar›n›n bir araya gelmesinde say›n Prof. Dr. V. Do¤an
Günay’›n büyük çabalar› ve katk›lar› olmufltur. Kitab›n özgün bir nitelik kazanmas›nda onun ve ünite yazarlar›m›z›n pay› büyüktür. Bu yard›m›ndan dolay›
kendilerine çok teflekkür ederiz. Yaz›lar›n tümünü de¤erlendirmede say›n Prof.
Dr. Ece Korkut’a özellikle çok teflekkür ediyoruz: Her yaz›yla ayr› ayr› ilgilendi,
kendisine düzeltmeler için verebildi¤imiz çok s›n›rl› zaman içinde yap›labilecek
her fleyi yapt›. Son olarak da karfl›laflt›¤›m›z güçlükleri aflmam›za büyük katk›lar
sa¤layan meslektafl›m›z Say›n Prof. Dr. Muhsin Macit Bey’e de burada ayr›ca
flükranlar›m›z› sunar›z.
Editörler
Prof.Dr. R›za Filizok
Yrd.Doç.Dr. Eylem Salt›k
ix
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Elefltirinin do¤uflu ve geliflimini aç›klayabilecek,
XX. yüzy›la kadar oluflmufl bafll›ca elefltiri kavramlar› ve s›n›fland›rmalar›n›
aç›klayabilecek,
Elefltiri ak›mlar›n›n hangi estetik ilkelere dayand›¤›n› tart›flabilecek,
Elefltirilerin hangi temel e¤ilimler çevresinde topland›¤›n› çözümleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Taklit / ar›nma, yans›tma,
Biçim / içerik
Özel / genel
Üslup
•
•
•
•
Ak›l, tabiat, sa¤duyu
Hayal / gerçek
Eser / yazar
Estetik
‹çindekiler
Elefltirinin Do¤uflu
ve Geliflimi
• ELEfiT‹R‹N‹N DO⁄UfiU VE GEL‹fi‹M‹
• BAfiLICA ELEfiT‹R‹ KAVRAMLARI,
SINIFLANDIRMALARI NELERD‹R?
• ESTET‹K VE ELEfiT‹R‹
• ELEfiT‹R‹N TEMEL E⁄‹L‹MLER‹
Elefltirinin Do¤uflu ve
Geliflimi
ELEfiT‹R‹N‹N DO⁄UfiU VE GEL‹fi‹M‹
Elefltirinin tarihi sanatlar›n tarihi kadar eskidir. ‹nsanlar en eski devirlerden bafllayarak, sanat eserleri karfl›s›nda ilgisiz kalmam›fllar, onlar karfl›s›nda duyduklar›
hayranl›klar›, hayal k›r›kl›klar›n› ifade etmifllerdir. Zamanla bu do¤al tepkiler, yerini uzman de¤erlendirmelerine b›rakm›fl ve böylece ayn› zamanda bir sanat ve bilim say›lan elefltiri türü do¤mufltur.
‹lk ça¤larda filozoflar ve yazarlar baz› edebî eserlerin insanlar›n haf›zas›nda yer
etti¤ini, unutulmad›¤›n›, baz›lar›n›n ise zamanla tamamen unutuldu¤unu fark etmifllerdi ve bunun sebeplerini araflt›rmakla ifle koyuldular. Kal›c› eserlerin güzel ve
iyi ile iliflkili oldu¤u görüflünü benimsediler. Bu güzel ve iyi, asl›nda kendisiyle var
olan bir fleydi ve sanat eserinin d›fl›ndayd›. Sanat eseri onu ancak varl›¤›yla hissedilir k›labilirdi. ‹lkça¤da, büyük elefltirmenler yetiflti. Bunlar›n en meflhurlar›, Sokrat, Platon ve Aristoteles’tir.
Platon, sanat ve fliir hakk›nda, iyi ve güzelin ne oldu¤u konusunda oldukça
önemli estetik kuramlar gelifltirdi. Aristoteles, “Poétique” ve “Rhétorique” (fiiir sanat› ve ‹fade Sanat›) adl› kitaplar›nda edebiyat› ilk defa sistemli ve bilimsel bir flekilde inceledi. fiiir sanat› ve ifade sanat›n›n nitelikleri hakk›nda üzerinde hâlâ düflünülüp tart›fl›lan felsefî ve derin fikirler gelifltirdi. Aristoteles’ten sonra Théophraste birçok elefltiri kitab› yazd›.
Platon ve Aristoteles’e göre sanat, bir yapma, bir yaratma iflidir. Ancak bu yaratma, yoktan var eden bir yaratma de¤ildir, var olan› taklide yahut yans›tmaya dayanan bir yaratmad›r. Bu görüfle göre sanatç›, ister ressam, ister flair yahut yazar olsun, eserlerinde tabiat›, hayat›, toplumu, insanlar› yans›t›r. Onlar, eserleriyle âdeta
hayata ayna tutarlar.
Platon ve Aristoteles, sanat›n bir taklit oldu¤u görüflünde birleflirler, fakat taklidin niteli¤i konusundaki görüflleri farkl›d›r:
Platon’un felsefesinde biçimler, fikirler (‹dea) kavram› önemli bir yere sahiptir. “‹dea”, duyularla kavranabilen fleylerin tamamen zihnî, mükemmel ve ebedî
olan özüdür. Platon, bir düflünür olarak her fleyin göreceli oldu¤una inanan Sofistlerin aksine, de¤iflmeyen, insandan ba¤›ms›z, yetkin bir gerçekli¤in oldu¤una inan›yordu. Duyular›m›zla kavrad›¤›m›z ve de¤iflkenlikleri karfl›s›nda flafl›rd›¤›m›z
dünyan›n yan›nda duyularla de¤il düflüncemizle kavrayabilece¤imiz de¤iflmez bir
biçimler dünyas› vard›r. As›l olan, biçimler dünyas›d›r. Duyular›m›zla kavrad›¤›m›z
çevremizdeki dünya, y›ld›zlar, da¤lar, denizler, a¤açlar, insanlar, kendilerine ait
4
Vecd: Afl›r› heyecan
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
olan biçimlerin birer kopyas›, birer taklididir (mimesis). Durmadan de¤iflen duyular›m›zdan gelen bilgiler gerçek bilgi de¤ildir, gerçek bilgi, de¤iflmeyen hep ayn›
kalan “‹dea”lar›n bilgisidir.
Duyular dünyas›na ait olan a¤açlar, ›rmaklar birer taklittir, yans›mad›r, “idea”lar›n taklididir; ama tabiatta ikinci dereceden bir taklit, bir yans›ma daha vard›r, o da
mesela a¤ac›n sudaki aksidir. Bu durumda a¤ac›n sudaki yans›mas›, taklidin taklididir. Sanatç›, bir taklit olan duyular dünyas›n› taklit etti¤ine göre ortaya koydu¤u,
yaratt›¤› eser, a¤ac›n sudaki aksi gibi ikinci dereceden bir taklittir yani taklidin taklididir, dolay›s›yla pek de k›ymetli bir fley de¤ildir.
Platon’a göre “‹dea”lar bizi gerçeklere götürür, sanatç›lar, flairler heyecan veren
güzel eserler yaratsalar da insanlar› gerçeklerden uzaklaflt›r›rlar. Sanat ve edebiyat
eserleri asl›nda gerçekli¤i yans›tmaz. fiair ve yazarlar, akla dayanmazlar, bilgiden
yola ç›kmazlar, vecd içinde, ilahi bir ilhamla yazarlar. Okuyucunun yahut dinleyicinin akl›na de¤il, duygular›na seslenirler. Dolay›s›yla onlar› as›l olan biçimlerden uzaklaflt›r›rlar.
fiairlerin uzman› oldu¤u bir konu da yoktur ve eserlerinde çok
SIRA S‹ZDE
zaman gençlere kötü örnek olacak konular› ele al›rlar. (Moran, 1972, s. 19)
Platon’a göre sanatta güzellik de biçimlerin akisleridir. Nesneler dünyas›ndaki
Ü fi Ü N E L ‹ M
ve sanatta Dgördü¤ümüz
güzellikler, “güzel-ideas›”n›n akislerinden baflka bir fley
de¤ildir.
O R U
Sanat ve Sedebiyat
üzerine yaz›lm›fl ilk önemli ve sistemli eser Aristoteles’in Poetika’s›d›r. Aristoteles Lycée’de verdi¤i derslerin notlar›ndan oluflan bu kitab›nda
edebiyat ve Delefltiri
biliminin temellerini atm›flt›r. Aristoteles’in sanat ve edebiyat
‹KKAT
üzerine ortaya koydu¤u tan›mlar, tasnifler, prensipler, kurallar yüzy›llarca aynen
benimsendi ve temel bilgiler olarak kabul edildi. Edebiyat ve elefltiri üzerine öne
SIRA S‹ZDE
sürdü¤ü fikirler,
büyük ölçüde günümüz bilim dünyas›nda dahi araflt›rmalar›n hareket noktas›n› oluflturmakta, tan›mlad›¤› kavramlar üzerinde hâlâ tart›fl›lmaktad›r.
O, bu kitab›yla
kendisinden sonraki iki bin y›ldan uzun süren edebiyat ve elefltiri
AMAÇLARIMIZ
araflt›rmalar›n›n program›n› haz›rlam›fl gibidir.
N N
K ‹ T A P
Bu eseri flu çevirisinden
K ‹ T A P okuyabilirsiniz: Aristoteles, (1963), Poetika, Çev.: ‹smail Tunal›,
Remzi Kitabevi, ‹stanbul.
TELEV‹ZYON
Aristoteles,
edebî türleri (forme) tan›mlad›, s›n›fland›rd› ve ça¤›n›n
T E L E Vbu
‹ Z Yeserinde
ON
sanat eserlerinin elefltirisini yapt›. Taklit (Mimesis) ve Ar›nma (Catharsis) gibi
edebî araflt›rmalarda hâlâ kullan›lmakta olan temel kavramlar› ortaya koydu. Bu filozofa göre sanat›n yarar›, okuyucu ve seyircinin duygular›nda bir ar›nma sa¤lama‹ N T E R N E T sanat yoluyla hissedip onlardan kurtulmas›na âdeta haz›rlamas›, baz› heyecanlar›
s›d›r. Edebî eserlerin özellikle tragedyan›n yaz›lmas›nda uyulacak teknikleri belirledi. Bu görüfller, Frans›z klasisizminin temellerini oluflturdu. Aristoteles’e göre tragedya bütünlü¤ü olan bir hareketin taklididir. Tragedyada bütünlü¤ü sa¤layan ne
kahramanlar ne de zamand›r, bu bütünlük bafl›, ortas› ve sonu anlat›lan hareket
sayesinde sa¤lan›r. Aristoteles’in bu tan›m›, okul kitaplar›nda hikâye ve roman›n
bölümlenmesinde hâlâ ö¤retilen “serim, dü¤üm, çözüm” formülünün kayna¤›n›
oluflturur. Hikâye, birlikli ve tamamlanm›fl bir hareketin taklidi olmal›d›r. Fazlan›n
kompozisyonda yeri yoktur. Eserin kompozisyonunu da olabilirlik ilkesi yani olas›l›k ve zorunluluk kanunu idare etmelidir.
Aristoteles Tragedya nedir sorusuna “taklittir”, neyi anlat›r sorusuna “insan hareketlerini”, neyle anlat›r sorusuna “sözle, ritimle, harmoni ile”, nas›l anlat›r sorusuna “hikâye ederek, hareket halinde” neden anlat›r sorusuna “taklit içtepisine, gü-
‹NTERNET
1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi
düsüne sahip oldu¤u için”, hangi amaçla anlat›r sorusuna “uyand›rd›¤› duygularla
ruhlar› tutkular›ndan ar›nd›rmak için” (catharsis) cevaplar›n› verir. (Aristoteles, Poetika, çev.: Tunal›)
Aristoteles’in hocas› Platon, sanat›n ve edebiyat›n gerçekliklerden uzak oldu¤unu iddia ediyordu. Aristoteles ise sanat›n gerçekleri yans›tt›¤›na inan›yordu. Platon’a göre gerçek olan biçimler (idealar), duyu dünyas›n›n d›fl›ndad›r. Aristoteles’e
göre ise gerçek, duyu dünyas›ndad›r, dolay›s›yla sanatç›, bize ikinci dereceden bilgiler sunan birisi de¤il, hayat› ve dünyay› aç›klayan adamd›r. ‹nsan psikolojisini ve
olgular› yans›tan sanatç›, asl›nda gerçekleri yans›t›r. Madde ve biçim (form) birbirinden ayr›lamaz. Duyu dünyas›ndaki nesneler ayn› zamanda madde ve biçimdir.
Aristoteles, taklidin niteli¤ini de aç›klar. Sanatç› nesneleri aynen mi taklit eder
yoksa de¤ifltirerek, seçerek, s›ralayarak, kendisine göre onlara yeni bir düzen vererek mi ifade eder? Aristoteles’e göre tabiat› ve olaylar› aynen taklit etmenin ne bir
anlam› vard›r, ne de imkân›. Bir tragedya kahraman›n›n yapt›¤› her fleyi anlatmak
âdeta imkans›z ve gereksizdir. Bundan dolay› sanatç› gerçekleri seçerek, s›ralayarak, kendisine göre onlara yeni bir düzen vererek anlat›r. Bir tarihçi bir olay› oldu¤u gibi anlatma gayreti içindedir. Buna karfl›l›k bir yazar, tek bir kiflinin hayat›n› oldu¤u gibi anlatmaya kalk›flmaz, bir adam›n hayat›n› anlat›rken genel olarak insan›
anlatmaya çal›fl›r. Baflka bir ifadeyle özel bir olguyu ele alsa da o özel olgu arac›l›¤›yla genel olan› anlat›r.
Aristoteles, böylece tarih türü ile hikâye ve tragedya aras›ndaki ay›rt edici en
önemli fark› yakalar. Poetika’n›n dokuzuncu bölümünde flöyle der:
“fiimdiye kadar söylenenlerden flu sonuç ç›k›yor: fiairin ödevi, gerçekten olan fleyi de¤il, tersine olabilir olan fleyi, yani olas›l›k veya zorunluluk kanunlar›na göre mümkün olan fleyi ifade etmektir.
Tarih yazar› ve flair, biri düz-yaz›, öteki naz›m yazd›¤› için birbirlerinden ayr›lmazlar; çünkü Herodotos’un eserinin m›sralar haline getirilmifl oldu¤u düflünülebilir;
bununla birlikte, ister naz›m isterse düz-yaz› halinde olsun, Herodotos’un eseri bir
tarih eseridir. Ayr›l›k daha çok flu noktada bulunur: Tarihçi daha çok gerçekten olan
fleyi ifade eder, flair ise olabilir-olan fleyi ifade eder.
Bunun için fliir, tarih eserine göre daha felsefi oldu¤u gibi, daha üstün olarak da de¤erlendirilebilir; çünkü fliir, daha çok genel olan› tarih ise tek olan› (özel) tasvir
eder.” ( Tunal›, Poetika, 1963, s.30.)
Bu düflünceleriyle Aristoteles bize tarih türü ile hikâye ve tragedya aras›ndaki
temel fark›, temel karfl›tl›¤› gösterir. Tarih, daha çok özeli, edebî eser daha çok
geneli anlat›r. Bu, edebî eserlerde özelin ele al›namayaca¤› manas›na gelmez, birçok tragedyada özel, tarihî kifliler kahraman olarak yer almaktad›r. Bilim ve felsefe de genelin peflindedir. Çünkü insan zihni s›n›rl›d›r ve nesneleri tek tek bilme
gücüne sahip de¤ildir. Bilimin genel ve geçerli kanunlar peflinde koflmas›n›n sebebi de budur. Edebî eser, genele daha yak›n oldu¤undan tarih türünden daha
üstün say›labilir.
Aristoteles, yukar›daki parças›nda Tarih türü ile hikâye ve tragedya aras›nda ikinci bir fark› da belirtir: Tarih, olan›; hikâye ve tragedya ise daha çok olabilir olan›
ifade eder. Bu ay›r›m, okul kitaplar›ndaki hikâye ve roman tan›mlar›nda hâlâ yaflamaktad›r. Edebî eserler gerçekleri mi yans›tmal›d›r, yoksa hayalî mi olmal›d›r tart›flmalar›na da ciddi bir cevap niteli¤indedir. Çünkü edebî eser, tamamen gerçekleri
yans›tmaya yöneldi¤i anda edebî olma özelli¤ini de tart›flmal› hale getirmektedir.
5
6
Aristoteles’e göre yazar›n ister özeli anlats›n ister geneli anlats›n, olgular›n tasvirinde zorunlu olarak uyaca¤› üç yöntem vard›r:
Sanatç› nesneleri:
1) Ya nas›l idiyseler veya nas›lsalar,
2) Ya insanlar›n inançlar›na veya mitoslara (mythos) göre,
3) Ya da nas›l olmalar› gerekiyorsa
öyle anlatabilir.
Aristo bu ay›r›m›yla -s›ras›yla- realist, hayalci ve idealist edebiyat ak›mlar›n›n ilkelerini de ortaya koymufl olur. Birinci ilke realist, ikinci ilke hayalci, üçüncü
ilke idealist ak›mlar›n genel niteli¤ini ifade eder.
Özetlenecek olursa sanatta taklit üç farkl› flekilde karfl›m›za ç›kar:
1) Sanat görünüfl dünyas›n› yans›t›r.
2) Sanat geneli yans›t›r.
3) Sanat ideali yans›t›r.
Bu konuda Platon da Aristoteles de ayn› görüfltedir. Farkl› düflündükleri fley,
genelin ve idealin niteli¤idir. Aristoteles’e göre flair, nesneleri olduklar› gibi yans›tabilece¤i gibi, onlar› nas›l olmalar› gerekiyorsa o flekilde de tasvir edebilir. Bu
ikincisi, tercih edilecek tutumdur. Aristoteles, “sanat genel ve ideal olan› anlat›r”
derken yine duyular dünyas›na ba¤l› idi. Platoncu kuramc›lar ise ideallefltirmeden
söz ederken aflk›n (transcendental) bir gerçekli¤e ulaflmay›, “‹dea”lar› düflünüyorlard›. Üstünde yaflan›lan dünyadan daha iyi bir dünyay› hayal ediyorlard›. Bu görüfl, Yeni Platonculuk (Neo-platonisme) ad› alt›nda Rönesans’ta ‹talya’da tekrar
canlanm›fl, oradan Fransa ve ‹ngiltere’ye kadar yay›lm›flt›r.
Elefltiri çal›flmalar› daha sonra ‹skenderiye Okulu taraf›ndan gelifltirildi. Burada
yap›lan çal›flmalar, Platon’un ve Aristoteles’in felsefî görüfllerine dayanmakla birlikte esas olarak dil bilgisi a¤›rl›kl›yd›, yani dil ve kültür ö¤eleri üzerinde derin, sistemli görüfller gelifltirdiler. Bafll›ca temsilcileri Aristarque de Samothrace’t›. Aristarque,
bütün ilkça¤›n en meflhur elefltirmen ve gramercilerinden birisiydi. Ciceron ve Horace, onu elefltirmenlerin elefltirmeni olarak görüyorlard›. ‹skenderiyeli araflt›rmac›lar eski Yunan yazarlar›n›n ortaya koydu¤u ilkeleri, kurallar› araflt›rd›lar. Denys
d’Halicarnasse, üslup ve dilbilgisi çal›flmalar›n› derinlefltirdi, hitabet sanat›n›n kurallar›n› araflt›rd›. Plutarque, eserlerinde ahlakç› bir elefltirinin örneklerini verdi, görüfllerini herkesin anlayabilece¤i bir dille ortaya koydu.
MÖ. I. yüzy›lda yaz›ld›¤› tahmin edilen Yüce Üzerine (Traité de Sublime),
çok önemli bir elefltiri kitab›d›r. Yazar› bilinmemektedir. (Bu kitab›n önceleri
Longin “Cassius Dionysius Longinus -M.S. 213-273- “ taraf›ndan yaz›ld›¤› kabul
ediliyordu. Örne¤in Boileau, bu görüfltedir. Fakat sonralar› bunun do¤ru olmad›¤›
görüflü benimsemifltir.) Bu eserde eski Yunanistan’da ortaya ç›kan elefltiriler ele
al›nm›fl, üslup üzerine önemli fikirler ileri sürülmüfltür. Kitapta “Yüce üslup” nedir sorusunun cevab› aranm›flt›r. Bu kitap, Aristoteles’in Poetika adl› eseriyle birlikte ilkça¤›n en önemli elefltiri kitab› say›lmaktad›r. Eser Rönesans döneminde bas›lm›fl ve büyük ilgi görmüfltür. Eserin ilk bask›s› Francesco Robortello (1516-1567)
taraf›ndan yap›lm›flt›r. Barok döneminde sanatta “yüce” kavram› üzerinde tart›flmalar bafllam›flt›, daha sonra Boileau, 1674’te bu eseri tercüme ederek yay›nlad›. “Yüce Üzerine” adl› eserin etkileri günümüze kadar ulaflm›flt›r (Thomas Weiskel, Harold Bloom, Laura Quiiney üzerinde etkileri vard›r.).
Romal›lar döneminde elefltiri, Elius Stilo’nun (MÖ. 154-74), Varron’un (Marcus Terentius Varro) (MÖ. 116-27) ve Jules César’›n (MÖ. 100-44) dilbilgisi çal›flmalar›yla devam etti. Cicéron (Marcus Tullius Cicero) (MÖ. 106-43), Quintilien
(Marcus Fabius Quintilianus) ve Publius Cornelius Tacitus (MS. 56-117) gibi sanatç›lar edebiyat›n bütünü üzerinde de¤il, daha çok söylev sanat› üzerinde çal›flt›lar. Quintus Horatius Flaccus (Horace M.Ö. 65- MS. 27), eski Yunan sanat›na
yöneldi. Roma döneminde elefltiri, daha çok bir söylev sanat› elefltirisi olarak
geliflti.
Ortaça¤da, önemli say›labilecek elefltiri eserleri yoktur. Bu dönemde bir “yazar” kavram› da yoktur, sanatç›n›n kiflili¤i üzerinde durulmaz. Ortaça¤da yaflamöyküsü (biyografi) alan›nda baz› geliflmeler vard›r, ancak bunlar basit birer hayat hikâyesi tarz›nda yaz›lm›flt›r. Bu ça¤da dinî metinlerin yorumlanmas›, yani tefsir
çal›flmalar› görülür. Yorumlanacak metinlerin do¤ru nüshalar›n›n saptanmas› için
çeflitli el yazmas› kitaplar incelenir ve do¤ru metinler elde etme çal›flmalar› görülür. Do¤ru bir elefltiri, ancak do¤ru bir metne dayan›larak yap›labilece¤i için, daha Ortaça¤da metin elefltirisi (critique textuel) bilimi do¤mufl ve bu bilim dal›
sonraki yüzy›llarda geliflimini sürdürmüfltür. Metin elefltirisi, tarih, edebiyat ve
elefltiri bilimlerinin ortak çal›flma alan›d›r. Bu bilim dal›, eski el yazmalar›n›n bulunmas›, bir eserin nüshalar›n›n karfl›laflt›r›lmas›, gerekiyorsa nüshalar›n soy a¤ac›n›n ç›kar›lmas›, özgün eserin bulunmas› veya kurulmas›, metnin tarihinin saptanmas›, müstensihlerin (kitaplar› kopya edenlerin) eserde yapt›¤› de¤iflikliklerin saptanmas› gibi ifllerle u¤rafl›r. Yaz›t bilimi (epigraphie) ve eski el yaz›lar›n› okuma bilimi (paléographie) metin elefltirisine yard›mc› olan bilim dallar›d›r. Yaz›t
bilimi, tafl ve mermer gibi sa¤lam maddeler üzerine yaz›lm›fl yaz›larla u¤rafl›r. Eski el yaz›lar›n› okuma bilimi, bu yaz›lar› okuma güçlükleriyle u¤rafl›r; kullan›lan
yaz›n›n tiplerini, karakter de¤iflimlerini, kullan›lan k›saltmalar› araflt›r›r. Bu tip
araflt›rmalar, günümüzde de devam etmektedir ve bilimsel elefltiri anlay›fl›n›n ilk
ad›mlar›n› oluflturmaktad›r.
Rönesans döneminde ‹slam dünyas›n›n kültüründen etkilenilerek tekrar eski
Yunan kaynaklar›na dönüldü, filolojik ve edebî elefltiri çal›flmalar› yap›ld›. Aristoteles’in “Poétique” adl› eseri, Cicéron’un Orator et De Oratore adl› ifade sanat›
kitab›, Quintilien’in L’institution Oratoire adl› kitab› ve Horace’›n L’art Poetique
adl› eserleri, XVI. yüzy›l yazarlar› ve elefltiri anlay›fl› üzerinde etkili olmufltur.
Bu yüzy›lda elefltiri türünün geliflmesini sa¤layan ikinci olgu, matbaan›n geliflmesi, bas›m sanat›n›n do¤mas›d›r. Bas›m sanat›n›n geliflmesiyle birlikte, eserlerin
üzerinde hüküm verilebilecek ve tart›fl›labilecek olan sa¤lam metinleri ortaya ç›kar. Metinler, toplumun de¤iflik s›n›flar›na ait genifl bir okuyucu kitlesine yay›l›r.
Bir rönesans elefltirmeni olan Sir Philip Sidney’e göre edebiyat, sadece e¤lendiren ve zevk veren bir sanat de¤ildir; onun e¤itici bir yönü de vard›r. ‹nsanlara
do¤ru yaflamay› ö¤retecek bilim dallar›n›n bafl›nda felsefe ve tarih yer al›r. Ancak
felsefe bize soyut, kuru ve genel bilgiler verir. Tarih ise somuttur, olan› anlat›r, olmas› gereken üstünde durmaz. Anlatt›¤› olaylardan baz›lar› gençler için olumsuz
örnekler oluflturur. Edebiyat ise ne felsefe gibi soyut, ne tarih gibi tamamen özeldir. Hem somuttur, hem olmas› gerekeni anlatabilir. Edebiyat bu yönleriyle felsefe
ve tarih e¤itiminin bofl b›rakt›¤› bir alan› doldurur, etkileyici anlat›m›yla e¤itime
katk›da bulunur. (Moran, 1972: 27)
Klasisizm, XVII. yüzy›lda Fransa’da ortaya ç›kan bir edebî ak›m›n ad›d›r. Bu terim, zamanla XVI. ve XVIII. yüzy›llar›n büyük yazarlar›n› ifade etmek için de kullan›lm›flt›r. Klasisizm, mutlak monarfli rejiminin ideolojik ve estetik görüflünü yans›t›yordu. Bu ak›m›n fikrî temellerini filozof Descartes, Metot Üzerine Konuflma
(1637) adl› eseriyle atm›flt›r. Bu eserde insan akl› hakikatin kavranmas›nda en büyük dayanak olarak yüceltiliyordu ve ak›l evrensel bir ölçüt olarak kabul ediliyor-
7
Tefsir: 1)Yorum, 2) Kur’ân-›
Kerîm’in anlam bak›m›ndan
aç›klanmas›.
Filoloji (Betikbilim /
philologie): Yaz›l› eserleri
inceleyerek geçmifl
uygarl›klar› tan›may›
amaçlayan, eski metinlerin
gün ›fl›¤›na ç›kar›lmas›,
tarihlendirilmesi, çözülmesi,
karfl›laflt›r›lmas›, elefltirel
aç›dan de¤erlendirilmesi
gibi sorunlar›yla ilgilenen
bilim dal›.
8
du. Boileau, fiiir Sanat› (Art Poétique) adl› kitab›nda bu ak›m›n kuramlar›n› ortaya
koymufl, Descartes’›n etkisiyle akl›, tabiat›, sa¤duyuyu sanat›n hareket noktas›
olarak ilan etmiflti. Sanatç›n›n görevi, herkeste farkl› olan özellikleri de¤il, herkeste ortak olan insan tabiat›n› taklit etmektir. Sanat, akla, gerçe¤e, tabiata, sa¤duyuya dayanmal› ve insanl›¤›n her devrinde ayn› kalan insan tabiat›n› sergilemelidir.
Yunan ve Roma sanat› mükemmeldir, dolay›s›yla onlar örnek al›nmal›d›r. Bu ak›m›n tiyatro yazarlar›, tiyatronun üç birlik kural›na (zaman birli¤i, mekan birli¤i ve
olay birli¤i) büyük ölçüde uydular.
Klasik yazarlar, ahlak ile estetik aras›nda ilk ça¤da oldu¤u gibi, yeniden bir iliflki kurdular. Boileau için mükemmel eser, içerik ile biçimin uygunlu¤undan do¤ar. Ancak do¤ru düflünceler do¤ru bir biçimle ifade edilebilir. Sanat›n kurallar›,
sezgi ile bulunur; sa¤lam bir sezgi, mükemmele ulaflt›r›r. Bu, elefltiri için de do¤rudur: Elefltiri, seçme, sezme ve iyiyi kötüden ay›rma yetisi yani temyiz kabiliyetine dayan›r.
XVII. yüzy›lda yeni bir elefltiri biçimi do¤mufltur: Bu yüzy›lda zengin ve soylu
kifliler, ayd›nlar› konaklar›na, salonlar›na, otellere davet ediyorlard›; bu toplant›larda yaz›lan ve bas›lan yeni eserler üzerinde sohbet ediyorlar, sözlü tart›flmalar yap›yorlard›. Böylece sözlü bir elefltiri bafllad›. Ayr›ca Guez de Balzac, Voiture gibi
yazarlar aralar›nda mektuplaflarak bu tür elefltirinin farkl› bir örne¤ini veriyorlard›.
XVII. yy. ‹ngiliz elefltirmenlerinden Thomas Rymer, edebiyat›n gerçeklere
uygun olmas› gerekti¤ini savunuyordu. Shakespeare’in Othello’da asker ‹ago’yu
yalanc›, düzenbaz, kötü bir tip olarak canland›rmas›n›n gerçeklere uygun düflmedi¤ini söylüyordu. Asl›nda askerler, toplum içinde sayg›n insanlard›. Yazar, tip yarat›rken gerçeklere dayanmal›yd›.
XVII. ve XVIII. yüzy›lda Frans›z edebiyat›nda idealist ya da kuramsal (teorik)
bir elefltiri anlay›fl› vard›r. Bütün eserler ayn› doktrine göre ve kabul edilmifl bir
ideale göre yarg›lan›yordu. Sanatta ahenk, düzen, kurallara uyma ve ölçü, ahlak,
nezaket, sayg›, dürüstlük ve efendilik vazgeçilemeyecek niteliklerdi.
Klasisizm ak›m›n›n dayand›¤› bu dogmatik kurallar›, baz› ayd›nlar kabul etmedi, bunun sonucunda Fransa’da 1650-1715 y›llar› aras›na yay›lan meflhur “EskilerYeniler” kavgas› bafllad›. Yenilerin temsilcisi olan Charles Perrault’ya göre eski
Yunan sanatç›lar›, afl›lamaz örnekler de¤ildi. Bir fliirinde XIV. Louis devri sanat
eserlerinin Auguste devrinin sanat eserlerinden üstün oldu¤unu yazd› (1687). Böylece tart›flma geniflledi. “Eski” taraftarlar› bu görüfle hücum ettiler. Perrault, Fontenelle, Corneille yeniler cephesinde yer ald›. Boileau, Racine, La Fontaine, La
Bruyère ise eskileri temsil ediyordu. Yeniyi temsil edenlerin temel düflüncesi fluydu: Antikiteden beri insanl›k, medeniyet, bilimler ilerlemifltir. Her yeni nesil, eski
bilgilere yeni fleyler ilave etmifltir. Edebiyat da bu geliflimin d›fl›nda kalmamal›, kat› kurallardan kurtulmal›, kendine has bir edebiyat yaratmal›d›r. Her devir ve her
co¤rafyaya uygun düflen farkl› edebiyat anlay›fllar› olabilmelidir. Bu tart›flmalar, yenilerin zaferiyle sonuçland›.
XVIII. yüzy›l, Avrupa’da felsefenin geliflti¤i bir yüzy›l oldu. Bu ça¤›n ayd›nlar›
felsefeyi kiflisel düflüncenin ba¤›ms›zl›¤› olarak alg›lad›lar. Her çeflit düflünceye
sayg› gösterilmesi gerekti¤ini savundular ve her çeflit düflünceye de elefltirel bir
gözle bakt›lar. Düflüncelerini yazmakla yetinmediler, edebî eserler de yazarak bu
düflüncelerin topluma malolmas›n› sa¤lad›lar. Ça¤›n hemen bütün bilgilerini toplayan bir ansiklopedi yay›nlay›p ça¤dafl bilgileri topluma kazand›rd›lar. Toplumda
yeni bir kamuoyu do¤du. Bunun sonucunda siyasî, ekonomik, dinî ve kültürel
otoriteler zay›flad›. Montesquieu, Voltaire, Rousseau’nun fikirleri bütün Avrupa’ya
9
yay›ld›. Sonunda Frans›z Devrimi gerçekleflti (1789). Bu geliflmelerden edebiyat
hayat› da etkilendi. XVIII. yüzy›l›n sonunda ‹ngiltere’de ve Almanya’da bafllayan
Romantizm hareketi Fransa’y› da etkisi alt›na ald›.
Almanya’da Iéna’da kuramc› Friedrich, filozof Schlegel ve Schelling, flair Novalis’in bafllatt›¤› Romantizm ak›m› ayn› zamanda çok güçlü ve yeni bir elefltiri anlay›fl›n›n do¤mas›n› sa¤lad›. Madame de Staël ve François René de Chateaubriand
Romantizmle bafllayan yeni elefltiri ak›m›n›n kurucular› oldu. Madame de Staël, tarihî elefltiri yöntemini gelifltirdi. Bu yönteme göre edebiyat, sosyal kurumlarla
iliflkisi içinde ele al›nmal›yd›.
XIX. yüzy›l, ayn› zamanda ça¤dafl, bilimsel elefltirinin bafllad›¤› yüzy›l oldu.
Dogmatik elefltiriden göreli elefltiriye geçildi. XX. yüzy›lda ise elefltiri kuramlar› büyük bir çeflitlilik kazand›.
Felsefeciler, bilginler ve sanatç›lar yüzy›llardan beri sanat ve elefltirinin
niteliklerini ve
SIRA S‹ZDE
amaçlar›n› belirlemek için büyük çaba harcam›fllar ve üzerinde birçok fikir üretmifllerdir.
Düflünürlerin bu konulara bu kadar büyük bir ilgi göstermesinin ve çaba harcamas›n›n as›l
nedeni sizce ne olabilir?
BAfiLICA ELEfiT‹R‹ KAVRAMLARI VE
SINIFLANDIRMALARI NELERD‹R?
1
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
‹lkça¤dan günümüze kadar uzanan edebiyat araflt›rmalar› ve elefltiri anlay›fllar› üzeD‹KKAT
rinde genel bir fikir edinmenin yollar›ndan birisi de XX. yüzy›la kadar edebiyat e¤itiminde kullan›lan ders kitaplar›n›n benimsedi¤i görüflleri, kurallar› gözden geçirSIRAe¤itiminde
S‹ZDE
mek ve incelemektir. XIX. ve XX. yüzy›llarda Fransa’da edebiyat
onlarca bask›s› yap›lan edebiyat e¤itimi kitaplar› bu konuda bize ayd›nlat›c› ip uçlar›
vermektedir. “Edebiyat›n ‹lkeleri, Edebiyat Dersleri, Edebî Kompozisyon KuAMAÇLARIMIZ
ramlar›, Frans›z Edebiyat› Tarihi, Yazma Sanat›, Edebî Tür Kuramlar›...” ad›
alt›nda okutulan bu kitaplar, Bat› medeniyetinde e¤itimcilerin üzerinde anlaflmaya
vard›¤› edebiyat ve elefltiri anlay›fl› hakk›nda aç›k bir fikir edinmemizi
K ‹ T A P sa¤lamakta,
elefltiride hangi kavramlar›n ve s›n›fland›rmalar›n kullan›ld›¤›n› göstermektedir. Bu
kitaplarda kabul edilen kurallar›n bir ço¤u flüphesiz “dogmatik”tir ve bir ölçüt, bir
k›stas, bir “norm” fikrine dayan›r. Bununla birlikte, insanl›kT Etarihi
günL E V ‹ Z boyunca
YON
demde kalm›fl temel görüflleri, de¤iflmeyen yaklafl›m yöntemlerini, elefltiri kavramlar›n› ve s›n›fland›rmalar›n› da ifade ederler. Günümüzdeki her yeni elefltiri kuram›,
bu görüfllerle, ilkelerle, kavram ve s›n›fland›rmalarla hesaplaflmak zorunda kalm›fl‹ N T E R N Ekavramlar›n›,
T
t›r. Bundan dolay› söz konusu kitaplar›n edebiyata temel yaklafl›m›n›,
s›n›fland›rmalar›n›, ilkelerini k›saca özetlemek yararl› olacakt›r. Bu kitaplardaki kurallara, kavramlara, s›n›fland›rmalara resmî olarak onaylanm›fl ve tarihin süzgecinden geçmifl elefltiri anlay›fl› olarak da bakabiliriz.
XIX. yy. Frans›z edebiyat e¤itiminin esas›n› oluflturan bu kuramlar, Tanzimat
Döneminden sonra Bat› retori¤ine yönelen Osmanl› ayd›nlar›n›n da hareket noktas› olmufltu. Recaizade Mahmut Ekrem, Ta’lim-i Edebiyat adl› kuram kitab›nda tamamen afla¤›da özetleyece¤imiz görüfllere ve s›n›fland›rmalara yer vermifltir. Dolay›s›yla afla¤›daki kavramlar, kuramlar ve s›n›fland›rmalar, ayn› zamanda Tanzimat’tan sonraki Yeni Türk Edebiyat›n›n da ilk ve temel program› özelli¤ini tafl›r.
XIX. yüzy›ldan itibaren Fransa’da edebiyat e¤itiminde esas al›nan görüflleri ve
s›n›fland›rmalar› flu flekilde k›saca özetleyebiliriz:
Estetikçiler ve kuramc›lar ça¤lar boyunca, edebî eser veren sanatç›larda bulunmas› gereken temel niteliklerin, zihinsel güç, duyarl›l›k, hayal ve zevk oldu¤u-
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
10
na inanm›fllard›r. Ayn› özelliklerin edebî eserleri de¤erlendirecek olan elefltirmenlerde de bulunmas› gerekti¤ini düflünmüfllerdir. Sanatç›lar›n ve eserlerin de¤erlendirilmesinde genellikle göz önünde bulundurulan bu kavramlar› aç›klamakta yarar
vard›r:
1) Zihin: Edebî eserler, zihnî bir çal›flman›n ürünüdür. Düflünceye dayan›r.
Düflünce (pensée) zihnin kavrad›¤› iki fikir (idée) aras›nda bir iliflki kurmas›d›r ve bir hükme varmas›d›r. Fikrî vaya edebî eserler de elefltiri eserleri de düflünceye dayan›r, dolay›s›yla hükümler tafl›r. Düflünce, do¤ru, yanl›fl, aç›k, yeni, basit, kuvvetli, hofl, ince, zevkli, zarif, zay›f, parlak olabilir. Bunlar düflüncenin nitelikleridir ve edebî eserin de niteliklerini belirler (Urbain, s. 4). Bu nitelikler, edebî eserde de edebî eser üzerine yaz›lm›fl elefltiri yaz›lar›nda da bulunabilir. Düflünceye verilen bu s›fatlar, Bat›
elefltiri tarihinde de Türk-‹slam elefltiri tarihinde de sanatç›lar elefltirilirken
ça¤lar boyunca kullan›lm›flt›r.
2) Duyarl›l›k (sensibilité): Duyarl›l›k, nesneleri duyarl›l›kla alg›lama yetisidir.
Kiflinin duyular›n›n ve duygular›n›n kuvvetli, duyarl›, hassas olmas›n› ifade
eder. Duyular, fizik olgular› yans›t›r, duygular, fikirlere ba¤l›d›r. Sanat eserlerinde yans›t›lan duyular ve duygular›n gerçek ve inand›r›c› olmas› büyük
önem tafl›r. Duygular›n gerçekli¤i, içtenlik demektir. Söylenen ya da anlat›lan fleylerin içtenlikle ifade edilmifl olmas›d›r. Edebiyatta ifade edilen duygular›n bafll›ca meziyetleri, zariflik, soyluluk, ve yüceliktir (sublimes).
3) Hayal (tasavvur; imagination): Hayal, göz önünde bulunmayan maddî nesneleri belirgin nitelikleriyle zihinde canland›rma yetisidir. Hayaller, üç s›n›fa ayr›l›r: 1) Pasif hayaller: Daha önce gördü¤üm bir a¤ac›, gövdesi, dallar› ve yapraklar›yla göz önüne getirdi¤imde kurdu¤um hayal, pasiftir. 2) Yarat›c›, flairâne hayaller: D›fl dünyadan al›nm›fl unsurlara yeni ve bilinmeyen bir düzen verildi¤inde yarat›c› bir hayal ortaya ç›kar. Örne¤in aslan›n
vücudu ile insan bafl›n›n birlefltirilmesi (sfenks) yarat›c› bir hayaldir. 3) Üslup hayalleri: Soyut olan fikirler somut, maddi ve hissedilebilir biçimlerle
ifade edildi¤inde, ortaya üsluba ait bir hayal ç›kar. “Gençlik, hayat›n bahar›d›r” dendi¤i zaman bir üslup hayali kurmufl olur.
Sanatç›lar, çok zaman bu hayal türlerinin hepsini kullan›rlar. Bununla birlikte
baz› yazarlar pasif hayaller, yarat›c› hayaller ve üslup hayallerinden birisini a¤›rl›kl› olarak kullanabilir ve bu da onun üslubunun belirleyici yönünü oluflturur. “Edebiyat gerçekçi mi olmal›d›r yoksa hayalî mi olmal›d›r” sorusu, tarih boyunca tart›fl›lm›flt›r. Bu bofl tart›flmalar›n bir sonuca ulaflamamas›n›n sebeplerinden birisi, yukar›daki flu basit ay›r›m›n dahi çok zaman göz önünde buldurulmadan hükümler
verilmifl olmas›d›r. “Bir eserde hayaller çoktur” derken bu hayallerin hangisinden
söz ediyoruz acaba? Pasif hayallerle yarat›c› hayalleri veya üslup hayallerini ayn›
kefeye koyabilir miyiz?
4) Zevk: Bir eseri güzel ya da kötü olarak de¤erlendirebilme yetene¤idir. Zevk,
kendili¤inden, do¤ufltan var olan bir yetenek de¤ildir. Elefltirmenlerin genel
kan›s›na göre zevk, sa¤lam bir yarg›lama yetene¤ine, geliflmifl bir duyarl›l›¤a ve yeterli bir hayal gücüne dayanmak zorundad›r. ‹nsanlar tabiî olarak
bir zevk duygusuna sahiptir, ancak bu zevk e¤itim arac›l›¤›yla incelir. Estetik duygular e¤itimle geliflebilen duygulard›r. Bu duygular›n›n geliflmesi için
klasik yazarlar›n, de¤erli elefltiri yaz›lar›n›n okunmas› ve bir estetik kültürü
gerekir.
Zevk, ça¤a ve kifliye göre de¤iflen bir fleydir. Bundan dolay› mutlak olan zevk
kuralar›ndan söz edilemez. Homère’i veya Racine’i daima elefltirenler bulunmufltur, ancak büyük bir ço¤unluk onlar›n eserlerini be¤enmifltir. Edebî eserler hakk›nda farkl› hükümler verilmesinin bafll›ca nedenleri, zevksizlik, ayr›nt›lara saplan›p
kalma, önyarg›lar, kiflisel düflmanl›klar ve ihtiraslard›r.
Elefltirinin dayand›¤› temellerden birisi zevk duygusudur. Ahlak nas›l iyi ile
kötüyü ay›rt etme bilinci ise, zevk de güzel ile çirkini birbirinden ay›rt etmeyi
sa¤layan bir tür sanat bilincidir. Elefltiri, yaratmayan ama yarg›layan temel bir yetidir. Bilgiye ve do¤ru de¤erlendirmeye dayand›¤› ölçüde kiflisel zevk, elefltirinin hareket noktas›d›r. ‹nce bir zevke dayanan iyi bir elefltirinin iki yarar› vard›r: 1) Elefltiri, yön göstericili¤iyle okuyucular›, toplumu ayd›nlat›r. 2) Sanata yön verir.
K›saca özetleyecek olursak zihin, duyarl›l›k, hayal ve zevk sanatç›n›n sorgulanacak dört temel niteli¤idir.
Üslubun Genel Nitelikleri
Üslup, düflünceyi özel bir biçimde ifade etme sanat›d›r. Buffon’a göre üslup, bizzat insan› yans›t›r: “‹yi yazmak, asl›nda iyi düflünmek, iyi hissetmek ve iyi ifade etmektir”. Üslubun genel nitelikleri de flunlard›r:
1) Aç›kl›k (clarté): ‹fade edilmifl bir düflüncenin hemen ve zahmetsizce anlafl›l›r nitelikte olmas›d›r. Bu, iyi bir edebî ifadenin en temel kural›d›r. Bat› retori¤inin ustalar›ndan Quintilien’in de Divan flairlerimizden Ahmet Pafla’n›n
da fikri budur. Aç›k bir flekilde ifade etmenin bafll›ca flartlar› flunlard›r: a)
Aç›k bir flekilde anlatman›n ilk flart›, anlat›lacak fleyin önce anlatan taraf›ndan iyice anlafl›lm›fl olmas›d›r. Anlat›c› ne diyece¤ini iyi bilmezse, bu karars›zl›¤› ifadesine de yans›r, aç›k bir flekilde anlatamaz. b) Fikirleri, do¤al ve
mant›ksal düzenleri içinde sunmak gerekir. Fikirler sebep sonuç iliflkisi içinde anlat›lmal›d›r. c) Cümleler, k›sa ve düzenli oldu¤u ölçüde aç›k olur. d)
Do¤ru kelimelerin seçilmesi, anlafl›lmay› kolaylaflt›r›r. Bu dört niteli¤e sahip
olan söz, aç›k sözdür.
2) Safl›k (düzgün ifade; pureté, correction): Safl›k, dili do¤ru olarak kullanmakt›r. Dili do¤ru kullanmak flu kurallara uymak demektir: a) Dilde bilinen
kelimeleri kullanmak. b) Dilde kullan›lan kelimeleri, al›fl›lagelmifl anlam›nda kullanmak. c) Sözdizimi kurallar›n› çi¤nememek, belirsiz ifadeler kullanmamak. Yabanc› dillerden al›nm›fl kelimelerin afl›r› kullan›m›, dili afl›r› saflaflt›rma gayretleri (purisme), fazla yeni kelime kullanma (néologisme) dilin
safl›¤›n› bozan hatalard›r.
3) Tabiîlik (do¤all›k; naturel): Düflünceleri, hiçbir özel çaba sarf etmeden, düflünüldü¤ü gibi, yapmac›ks›z bir ifadeyle anlatmakt›r. Gösteriflli kelimelerden ve ola¤an d›fl›, iddial› cümle veya yap›lardan kaç›narak, yapmac›ks›z,
konufluldu¤u gibi yazmaktan ibarettir. Fikir ve düflünceleri, en iyi anlatma
flekli, onlar› sade ve basit bir flekilde dile getirmektir. Fenelon, “‹fadeleriniz
düflüncelerinizi, düflünceleriniz gerçe¤i resmetsin” diyerek tabiî üslûbun gereklili¤ini dile getirir. Hofla gidecek ifade tarzlar›n› uzun uzun araflt›rmak anlat›m› tabiîlikten uzaklaflt›r›r. Hatta basit yazmak için gösterilecek afl›r› gayret bile tabiîli¤in düflman›d›r. Pascale, “ Tabiî bir üslupla karfl›lafl›nca flafl›r›r
ve hayran oluruz, çünkü karfl›m›zda bir yazar bulmay› beklerken bir insan
buluruz” der. Bunun z›tt› olan üslup, gösteriflli, tumturakl› üslup (emphase),
fliflkin üslup (style ampoulé) adlar›n› al›r. Böyle bir üsluba yapmac›kl› üslup
(affectation) da denir. Düflünceleri anlat›rken de duygular› ifade ederken de
tabiîlikten uzaklaflmamak gerekir. Tabiîlik, yazar›n edebî mizac› ve ele ald›¤› konunun türü ile üslubunun uyumu sonucu ortaya ç›kan bir niteliktir.
11
12
4) Vecizlik (kesinlik; précision): Düflüncenin en k›sa, tam ve en güzel tarzda
ifade edilmesidir. Gereksiz kelimelerden ve sözlerden, süslerden ar›nd›r›lm›fl söze veciz denir. Veciz bir ifadeye ulaflmak için en uygun kelimelerin
bulunup kullan›lmas› gerekir.
5) Asalet (noblesse): Üslupta baya¤› ifadelere, kaba hayallere yer vermeme ilkesidir. Bu ilke, baz› kelimelerin seçkin baz› kelimelerin baya¤› oldu¤u anlay›fl›na dayan›r. XVII. yy.da Fransa’da “Eskiler-Yeniler” tart›flmas› sürerken
Charles Perrault, Homère’in “eflek” kelimesini kullanmas›n›n baya¤› bir üslup yaratt›¤›n› iddia etti ve devrinin yazarlar›n›n eski Yunanl›lardan daha
seçkin bir üslup kulland›¤›n› söyledi. Buna karfl›l›k Boileau, bu kelimenin o
devirde Yunanl›lar taraf›ndan baya¤› say›lmad›¤›n› hat›rlatarak Homere’in
üslubunu savundu.
6) Ahenk (harmonie): Nesirde olsun fliirde olsun, kula¤a hofl gelen seslerin bir
arada kullan›lmas› anlam›na gelir. Üslupta iki çeflit ahenk vard›r: 1) Mekanik
ahenk (harmonie mécanique), 2) Taklide dayal› ahenk (harmonie imitative).
Mekanik ahenk, kelimelerin seçiminden do¤an ahenktir, bu seçim yap›l›rken, kelimelerin ifade ettikleri düflünceler hesaba kat›lmaz, sadece uyumlu
seslerin bir araya gelmesi sa¤lan›r. fiiirde oldu¤u gibi nesirde de buna dikkat edilir. Taklide dayal› ahenkte ise ifade edilen fley ile kullan›lan kelimelerin sesi aras›nda bir benzerlik iliflkisi bulunur. Y›lan› tasvir ederken, uygun
kelimeler kullanarak y›lan›n sürünürken ç›kard›¤› sesin taklit edilmesi buna
örnektir.
7) Çeflitlilik (variété): Anlat›mda can s›k›c›l›¤› önlemek için farkl› üslup türlerinin bir arada kullan›lmas›, çeflitlili¤e yer verilmesidir.
8) Uygunluk (convenance): Üslupla anlat›lan fley aras›nda bir uygunlu¤un olmas›d›r. K›saca, anlat›lan fleyle anlat›m›n uyuflmas›na uygunluk denir. Üslubun tonunu, hareketlili¤ini, biçimini anlat›lan nesnenin, flah›slar›n, flartlar›n,
hareketlerin nitelikleriyle uyuflturmakt›r. Yazar›n görevlerinden birisi fikirlerine ve duygular›na en uygun gelecek anlat› türünü, anlat› biçimini bulmakt›r.
La Fontaine’in bir çok fabl›nda böyle bir uyumun güzel örneklerini görürüz.
Üslup Türleri (Üslûbun Özel Nitelikleri)
Bat›l› retorikçilere göre bütün kompozisyonlar› içine alan üç temel tür (cins /genre) vard›r: Bunlar, a) Basit türler, b) Orta türler, c) Yüksek türlerdir. Bu üç türe uygun düflen üç üslup türü do¤mufltur:
1) Basit üslup (style simple): Do¤al, kolayca ve sanats›z bir flekilde anlat›m
tarz›d›r. S›radan veya samimî düflünceleri ifade etmek için kullan›lan bir üslup çeflididir. Masallara, komedilere, fabllara, diyaloglara, mektup türüne ve
tarihe uygun düfler. Yerine göre trajedilerde de kullan›l›r. Nitelikleri sadelik,
incelik ve duyarl›l›kt›r.
2) Orta üslup (style tempéré): Seçkin düflüncelerle, zarif düflüncelerle ifade
etme tarz›d›r. Bütün sanatlardan, bütün edebî süslerden yararlan›r. Çünkü
amac›, hofla gitmektir. Bu üslup tarz›, tarihe, fabllara, fliirlere, tasvirî fliirlere,
fliirsel romanlara uygundur.
3) Yüksek üslup (style sublime): Yüksek heyecanlar› ve düflünceleri ifade etmek için baflvurulan bir üslup türüdür. Amac›, duyguland›rmak, etkilemektir. Dili düzgün ve hatas›z kullanma, aç›kl›k, kolay anlafl›l›rl›k, zarafet, düflüncelerin etkileyici bir biçimde ifade edilmesi, konuya uygun bir üslûbun
kullan›lmas› yüce üslûbun bafll›ca nitelikleridir. Yüksek üsluba her türlü
eserde rastlanabilir.
Üslup türleri, yani basit üslup, orta üslup ve yüksek üslup, üslûbun özel
nitelikleridir. Daha önce sözü edilen aç›kl›k, safl›k, tabiîlik, vecizlik, asâlet,
ahenk, çeflitlilik ve uygunluk ise üslûbun genel nitelikleridir. Birinciler, yazar›n
konusuna ve türe göre tercihlerini yans›t›r, seçti¤i üslup araçlar›n› gösterir, ikinciler ise her yaz›da ve her yazarda bulunmas› gereken üslup güzelliklerini, üslup niteliklerini ifade eder.
Kompozisyon
Kompozisyon, bir konuyla ilgili fikirleri toplamak, düzenlemek ve düflünceleri konuya uygun olan bir üslupla ifade etmek sanat›d›r. O halde her türlü yazma etkinli¤inde yazara düflen üç görev vard›r:
a) Sanatç› önce söyleyece¤i ya da yazaca¤› fleyleri aray›p bulmal›d›r. Bu, edebiyatta “icat” denilen fleydir (invention).
b) Sonra bulduklar›n› bir düzene sokmal›d›r. Bu, düzenlemedir, s›n›fland›rmakt›r, s›raya koymakt›r (disposition).
c) Nihayet, düzenlenmifl olan bu malzemeyi ifade etmek, yani uygun bir üslupla anlatmakt›r (élocutions).
Bu basit ay›r›m, Bat› dünyas›n›n iyi ve do¤ru söz söyleme sanat› olarak bilinen
retorik biliminin (sözbilimin) de temel bölümlenifl tarz›n› ifade eder. Retorikçiler,
eserlerinde kompozisyonun bu üç ad›m›n›, icad›, düzenlemeyi ve üslubu ele al›rlar ve onlar›n genel ilkelerini ortaya koyarlard›. Elefltirmenler de yazar›n bu üç aflamadaki baflar›lar›n› ve baflar›s›zl›klar›n› saptarlard›. Günümüz elefltiri sanat› da bak›fl aç›lar›n› çok geniflletmifl olmakla birlikte bu konular etraf›nda döner.
Kompozisyon Türleri
Nesir Sanat› (Prose)
Nesir (düzyaz›) türünde yaz›lm›fl eserlerde yazar›n amac› hikâye etmek, bilgi vermek ve ikna etmektir. Bu türe ait eserler üç s›n›fa ayr›l›r: anlat› türü (narratif), Ö¤retici tür (didactique), hitabet ya da söylev türü (oratoire).
a) Anlat› türü (narratif): Gerçek veya hayalî olaylar› anlatan bütün eserler bu
s›n›fa girer.
b) Ö¤retici tür (didactique): Ö¤retmek amac›yla yaz›lan ahlakî, edebî, ilmî ve
dinî bütün eserler bu türdendir.
c) Hitabet ya da söylev türü (oratoire): ‹kna etmek, inand›rmak amac›yla söylenen bütün sözler bu türdendir.
Bu üç tür, konular›na göre birçok alt türe ayr›l›r. Anlat› türüne ba¤l› bafll›ca
türler, tarih, biyografi ve romand›r. Ö¤retici türe ba¤l› bafll›ca türler, edebiyat
üzerine yaz›lm›fl kitaplar, elefltiri kitaplar› ve bilimsel kitaplard›r. Hitabet ya da
söylev türüne ba¤l› bafll›ca türler, siyasî söylevler, adlî söylevler, iddianameler,
bilimsel bildiriler ve dinî konuflmalar, vaazlard›r.
fiiir Sanat› (Poétique)
fiiire has kurallar bütününe fliir sanat› (poetika) denir. Bu kurallar, en iyi fliir örneklerinin gözlemlenmesiyle elde edilmifltir. fiiir sanat› ile ilgili bafll›ca türler flunlard›r:
a) Büyük türler, lirik tür, epik tür ve dramatik tür olarak üçe ayr›l›r. b) Orta
türler, E¤itici tür yahut felsefi tür, pastoral tür ve a¤›tlard›r. Ö¤retici eserler, fabllar, masallar, satirler bu tür içinde yer al›r. c) Küçük türler, koflma, balad ve
sone tarz›nda fliirlerdir. Bu ay›r›m edebiyat tarihlerinde göz önünde bulundurulan
13
14
en önemli s›n›fland›rmalardan biridir. Edebî türler genel olarak bu çerçeve içinde
ele al›nm›flt›r.
XIX. yüzy›lda ve XX. yüzy›l bafllar›nda Fransa’da edebiyat ve elefltiri, iflte bu
SIRAal›n›yordu.
S‹ZDE
çerçevede ele
‹kinci Dünya savafl›ndan sonra bu çerçeve çok geniflleyecektir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
2
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
Bafll›ca elefltiri
ve s›n›fland›rmalar›n› inceledik. Zaman içinde baz› elefltiri ölSIRAkavramlar›
S‹ZDE
çütlerinin, normlar›n ve s›n›fland›rmalar›n ortaya ç›kt›¤›n› fark ettik. Sizce bu ölçütler,
S O R U
normlar ve s›n›fland›rmalar
her devirde ve her yerde ayn› kalacak mutlak, de¤iflmez hakiD
Ü
fi
Ü
N
E
L
‹
M
katlar m›d›r, yoksa belli dönemlerde ve yerlerde ortaya ç›km›fl sadece tarihsel gerçekler
midir?
D‹KKAT
S O R U
ESTET‹K VE ELEfiT‹R‹
N N
N N
TKE L‹E VT ‹ ZAY OP N
T ‹ENLTEEVR‹ ZNYEOT N
‹NTERNET
Benzeflim (analogie): Bir
çeflit tümevar›m yoludur,
fakat tam olmayan veya
eksik bir tümevar›md›r.
Genel d›fl görünüflleriyle
birbirine tamamen
benzemeyen iki fley
aras›ndaki k›smî uyum ve
benzerliktir. Yani iki nesne
aras›nda mevcut olan fakat
tam olmayan bir benzerliktir.
Analoji yoluyla ak›l yürütme
(raisonnement), aralar›nda
mevcut bir d›fl görünüfl veya
bir zahirî görünüfl
benzerli¤inden hareket
ederek bilinenden
bilinmeyene gidip hükümde
bulunmakt›r. Örnek: Voltaire,
flöyle düflünür: “Nas›l saat
bir saatç›n›n varl›¤›n›
gerektirirse dünya da onu
yaratan bir yarat›c›n›n
varl›¤›n› gerektirir.” Burada
saat ile dünya aras›nda bir
benzerlik kurulmufl,
bilinenden bilinmeyene
ulafl›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
Elefltiri kuramlar›
ile estetik kuramlar› aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. Elefltiri tarihi
D‹KKAT
boyunca edebî eserler, genel bir bak›flla de¤erlendirildi¤inde befl de¤iflik estetik
anlay›fl›na AMAÇLARIMIZ
göre yorumlanm›flt›r. Bunlar, nesnel estetik, pozitif estetik, negatif
SIRA estetik
S‹ZDE ve do¤rulama esteti¤idir:
estetik, öznel
Bu bölüm, büyük
Jean-Marc Lemelin’in “Theorie de la Litterature”adl› yaz›s›ndan
K ‹ T ölçüde
A P
AMAÇLARIMIZ
yararlan›larak yaz›lm›flt›r.
I) Nesnel
(esthétique objective): Düflüncelerimizin d›fl›nda bir d›fl gerT EK L ‹E VEstetik
T‹ ZAY OPN
çeklik vard›r. Sanat ya da edebiyat, bu nesnel gerçekli¤i yans›t›r. Yans›tma
ne kadar do¤ruysa, eser aktif veya pasif bir biçimde bu gerçekli¤i ne ölçüde dile getiriyorsa, k›saca ne kadar gerçekçi ise o kadar de¤erlidir. Bu anlaZ YE OT eser,
N
NLTEEVR‹ Nbir
y›flaT‹Egöre
içerik ve biçimden oluflur. Gerçekçilik ak›m›, edebî eserlerin içeri¤ine, temalar›na (izlek) ba¤l› nesnel bir esteti¤e yöneldi, içeri¤in
gerçekçi olup olmad›¤›n› araflt›rd›. Biçimcilik (formalisme), edebî eserin biçimine
yönelik nesnel bir esteti¤e yönelmifltir; konunun de¤il,
‹ N T E(anlat›m›na)
RNET
biçimin nesnelli¤i ile ilgilenmifltir.
II) Pozitif Estetik (esthétique positive): Bu anlay›fla göre sanat, ba¤l› oldu¤u
dönemin ve çevrenin ürünüdür; dönemini ve çevresini yans›t›r. Bu yans›tmada bir benzeflim (analogie) iliflkisinden çok, bir türdefllik (homologue)
iliflkisi vard›r. Sanattaki de¤iflim ve geliflimler, zihnin de¤iflimine, düflüncenin geliflimine, tarihin ak›fl›na göre biçimlenir. Aristoteles ve Hegel esteti¤i,
Platon esteti¤inin aksine pozitif bir estetiktir. Bu estetik, sanat› ba¤lamlar›,
tarihsel ve toplumsal koflullar› içinde tan›mlar. Hegel, sanat› tarih içinde
oluflmufl bir hiyerarfli içinde ele al›r. Sanat tarihi, maddi olandan manevi olana, somuttan soyuta do¤ru bir geliflim çizgisi izlemifltir. Maddi olan madde
ve tabiatt›r, manevi olan fliirdir. Sanat tarihi diyalekti¤in “tez, antitez ve
sentez” üçlüsüne ba¤l› bir geliflim gösterir: Mimari, sembolik bir sanatt›
(tez), onu klasik bir heykel sanat› izledi (antitez), nihayet onlar› romantik birer sanat olarak fliir, müzik, tiyatro izledi (sentez). fiiir kendi içinde mitolojik ve destanî olandan lirik olana, lirik olandan dramatik olana do¤ru geliflti. Lukacs ve Goldmann, esas olarak Hegel’i izlediler ve pozitif esteti¤in savunucular› oldular.
Sosyolojinin kurucular›ndan olan ve pozitif felsefeye ba¤lanan Auguste Comte’a göre bilgilerin geliflim çizgisi, insanl›¤›n geçirdi¤i üç evreyi yans›t›r. Comte’a
göre bilimin geliflimi, somuttan soyuta do¤ru bir ilerleme göstermifltir. O, insanl›k
tarihini sosyolojik olarak ve bilginin geliflimi aç›s›ndan üç evreye ay›rm›flt›r:
15
1) Tanr›bilimsel Dönem: Bu dönemde sanat, hayal gücüne dayan›r. Kendi
içinde ayr›ca üç safhaya ayr›l›r:
a) Putçuluk dönemi: Bu aflamada insan, do¤aya ruhî nitelikler verir. Onu insanm›fl gibi alg›lar (teflhis ve intak).
b) Çoktanr›c›l›k dönemi: Olgular›n kayna¤› olarak tabiî olan fleyler görülece¤ine, onun yerine yüksek bir âlem hayal edilir.
c) Tektanr›c›l›k dönemi: Tek Tanr›c›l›k, metafizik döneme bir geçifl sürecedir.
2) Metafizik Dönem: Bu dönemde olaylar›n nedenleri soyut fikirlerde, ilkelerde, maddi kuvvetlerde aran›r. Kuvvetler, bir tek temel kuvvet olan “do¤a” fikrine
ba¤lan›r. Metafizik de Tanr›bilim gibi her fleyin olufl biçimini, kaderini aç›klamak
amac› güder. Aralar›ndaki fark, metafizik dönemde somutun yerini soyutun almas›, hayal gücünün yerini ispatlaman›n almas›d›r. Metafizik dönemde masal ve mitlerin yetersizli¤i anlafl›lm›fl, onlar›n yerine “sebepler” ve “tözler”in araflt›r›lmas›na
bafllanm›flt›r. Birinci dönem toplumsal olarak krallar ça¤›, ikinci dönem uluslar ça¤› olmufltur. Böylece sanat›n ölçütleri de de¤iflmifltir.
3) Pozitif Dönem (l’état scientifique / positive): Bu dönemde hayal gücü ve
ispatlama yerini tamamen “gözlem”e b›rak›r. Pozitifçilik, görgücülükten oldu¤u
kadar mistisizmden de uzakt›r. Mutlak nedenlerle aç›klama yerine bilimsel genel kanunlar bulmaya yönelir. Bilim do¤a kanunlar›n›n de¤iflmezli¤i ilkesine dayan›r. Bacon, Galilée ve Descartes pozitif felsefenin kurucular› olmufllard›r.
Comte’a göre pozitif demek, gerçek, sürekli, yararl›, itiraz edilemez, kesin, görülebilir ve dokunulabilir olan fleydir. Pozitif estetik, sanat›n ve edebiyat›n böyle bir
bilim anlay›fl›ndan yola ç›k›larak yorumlanmas›d›r.
III) Negatif Estetik: Adorno ve Horkheimer Frankfurt Okulundan etkilenerek bu esteti¤i kurmufllard›r. Bu estetik Kant’›n akl›n elefltirisi kuram›na
dayan›r, bununla birlikte Kant’a ait “yücenin aflk›n esteti¤i” görüflünü benimsemez. Adorno’ya göre sanat›n gerçeklik de¤eri vard›r, ancak bu de¤erini hür oluflundan, gerçe¤i, toplumu, yabanc›laflmay› ve afl›r› ak›mlar›
inkar›ndan al›r.
IV) Öznel Estetik (esthétique subjective): Marcuse’un kuram›d›r. Bu görüfle
göre sanat, nesnelli¤in dönüflümünü ifade eder ve bu haliyle devrimci bir
güce sahiptir.
V) Do¤rulama Esteti¤i (esthétique affirmative): Nietzche, Lyotard ve Delouze taraf›ndan gelifltirilmifltir. Bu esteti¤e göre sanat, bir amaç de¤il,
amaçl›l›kt›r. Sanat, arzular›n, “libido”nun, kuvvetin, yapma iradesinin do¤rulanmas› gücüdür. Bu estetik, hem Platon’un nesnel esteti¤ine hem de
Hegel’in pozitif esteti¤ine karfl›tt›r; ayn› zamanda negatif estetik ve öznel
esteti¤in de karfl›t›d›r.
Estetik, edebî elefltirinin do¤al bir felsefesidir. Edebî elefltiri, edebiyat›n do¤al
bir felsefesidir.
Bilimsel düflüncedeki geliflmelerin sanat anlay›fl›na ve yorumlamalar›na
yeni boyutlar geSIRA S‹ZDE
tirdi¤ini gördük. Sosyoloji, biyoloji ve psikoloji gibi son yüzy›llarda geliflen bilimler, sanat ve elefltiri hayat›na da yans›m›flt›r. Günümüzdeki ça¤dafl dilbilimi ve gösterge biliminD Ü fi Ü N EBu
L ‹ Mdurumda gedeki geliflmeler de ayn› flekilde sanat› ve elefltiri anlay›fl›n› etkilemektedir.
lece¤in sanat ve elefltiri anlay›fl›n› tahmin edebilmek için bilimsel geliflmeleri göz önünde
bulundurman›n faydal› olabilece¤ini düflünebilir miyiz?
S O R U
3
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
16
ELEfiT‹R‹N‹N TEMEL E⁄‹L‹MLER‹
Macherey elefltirinin genel bir de¤erlendirmesini yapm›flt›r. Macherey’e göre bütün
edebî elefltiriler, üç tip kuruntuya, vehme (illusion) veya saplant›ya dayan›r. Bunlar, görgücü anlay›fl, kuralc› anlay›fl ve yorumlay›c› anlay›flt›r :
1) Görgücü anlay›fl (l’illusion empirique): Tümevar›ma dayanan bir anlay›flt›r.
Edebiyat› metin olarak alg›lar ve eseri yazarla aç›klar. Do¤al elefltiri taraftarlar›na göre edebiyat› yaratan, yazar ve eserdir. Asl›nda ise yazar› ve eseri yaratan edebiyat gelene¤idir (sanat, dil, elefltiri...).
2) Kuralc› anlay›fl (l’illusion normative, virtuelle): Tümdengelime dayanan bir
anlay›flt›r. Bu anlay›flta eser estetik, ahlakî, ideolojik bir modele göre de¤erlendirilir. Elefltiri, bir ölçüte, bir “kod”a, bir “kip”e dayan›larak yap›l›r. Bu ise
eserin ideolojik bir okuma ve de¤erlendirme ile s›n›rland›r›lmas› demektir,
bu durumda edebiyat bir ideolojiye indirgenir. Böylece bir yarg›ç elefltirisi (gazeteci, dergici...) do¤ar ve yarg›ç, yazar›n efendisi olur. Bazen onu cezaland›r›r, bazen ona ödüller, Nobeller verir.
3) Yorumlay›c› anlay›fl, Kültürel anlay›fl (l’illusion interprétative, culturelle): Bu elefltiri, ikili estetik yahut metafizik ay›r›m›na dayan›r: ‹çerik / biçim,
yahut iç/d›fl gibi. Böylece eser, eser yard›m›yla, eser arac›l›¤›yla yorumlanm›fl olur. Eser yorumlan›rken onun bir anlam tafl›d›¤›, ayr›ca gizli, örtülü anlamlar› bulunabilece¤i varsay›m›ndan hareket edilir. Okuyucunun yahut
elefltirmenin görevi, bu anlamlar› keflfetmek, aç›klamak ve göstermektir. Bu
durumda yorumcu âdeta bilimsel bir “tâbirci” olur. Tefsirler, göstergebilimsel ve psikolojik yorumlar bu tipe girer. (Lemelin)
SIRA S‹ZDE
4
Sizce Görgücü,
SIRAKuralc›
S‹ZDE ve Yorumlay›c› anlay›fllar, birbiriyle taban tabana z›t anlay›fllar m›d›r, yoksa daha çok birbirini tamamlayan görüfller midir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
17
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi
Platon ve Aristoteles’e göre sanat, dolay›s›yla edebiyat, bir taklittir (mimesis); yans›tma ilkesine dayan›r. Platon’a göre duyularla alg›lad›¤›m›z dünya
Tanr›sal olan cevherlerin, biçimlerin taklididir. fiair ve yazarlar ak›ldan çok duygu ve ilhama ba¤l›
olarak yazarlar ve duygulara seslenirler.
Aristoteles, Poetika adl› kitab›nda edebî eserleri
tan›mlam›fl, s›n›fland›rm›fl ve baflar›l› edebî eserlerin bafll›ca niteliklerini ortaya koymufltur. Bu filozofa göre gerçekler, duyu dünyas›ndad›r; dolay›s›yla sanat eserleri gerçekleri yans›t›r. Edebî
eserlerde madde ve biçim ( içerik ve biçim) birbirinden ayr›lmaz. Tarih, özel olan fleyleri, felsefe, genel olan fleyleri, edebiyat ise özelden yola
ç›karak genel olan fleyleri anlat›r. Bundan dolay›
edebiyat, tarih bilimi ile felsefe aras›nda kalan
bir deneyim dünyas›n› aç›klar. K›saca ifade edilecek olursa tarih olmufl olan›, edebiyat olabilecek olan› anlatmaya yönelir.
Aristoteles’e göre sanat, ya görünüfl dünyas›n›,
ya genel olan›, ya da ideal olan› yans›t›r. Romal›lar döneminde elefltiri, daha çok bir söylev sanat› elefltirisi olarak geliflmifltir. Ortaça¤da metin
yorumlamalar› ve tefsir çal›flmalar›, metin elefltirisi, yaz›t bilimi, el yaz›lar› bilimi ilk örneklerini
vermifltir. Rönesans’ta ‹lk Ça¤a ait edebî eserlere
yeni bir ilgi uyanm›fl, ‹lk Ça¤›n elefltiri görüflleri
benimsenmifltir. Bir modele, ideal örneklere ba¤l› elefltiriler yap›lm›flt›r. Klâsisizm döneminde
ak›lc›l›k, tabiat›n taklidi, ilk ça¤›n taklidi temel ilkeler olarak kabul edilmifltir. XIX. yy.’da elefltiri
ak›mlar›, felsefenin ve bilimsel geliflmelerin etkisinde bir bilim olma yoluna girmifl, bilimsel ve
akademik elefltirinin temelleri at›lm›flt›r. XX. yy’da
dil bilimi ve yap›salc› ak›mlar›n etkisinde çok büyük bir çeflitlili¤e kavuflmufl, edebî bir tür ve bilim olmufltur.
Bafll›ca Elefltiri Kavramlar› ve S›n›fland›rmalar›
Nelerdir?
Elefltiri kuramlar› ve ak›mlar› büyük bir çeflitlilik
gösterir. Buna ra¤men bu elefltiri ak›mlar› dikkatle incelendi¤inde tart›flmalar›n baz› temel düflünce ve kavramlar etraf›nda yap›ld›¤›, baz› temel
görüfller etraf›nda dönüp dolaflt›¤› görülür. Elefl-
tiri ak›mlar›nda de¤iflen unsurlar bulundu¤u gibi
de¤iflmeyen ve her devirde ayn› kalan unsurlar
da vard›r. Ayn› kalan unsurlar, elefltiri tarihini
kolayl›kla kavramam›z› sa¤lar. Elefltiri dünyas›nda kabul görmüfl birçok kural, s›n›fland›rma ilkesi vard›r. Bunlar, edebiyat e¤itiminin de elefltirinin de temel konular›n› belirler. Meselâ zihinsel güç, duyarl›l›k, hayal gücü ve zevk sanatç›da da elefltirmende de bulunmas› gereken
nitelikler olarak belirlenmifltir. Ayn› flekilde aç›kl›k, safl›k, tabiîlik, vecizlik, asâlet, ahenk,
çeflitlilik, uygunluk... hem Bat› retori¤inde hem
Do¤u belâgat›nda iyi bir üslubun bafll›ca nitelikleri olarak de¤erlendirilmifltir. Bunlar üslubun
genel nitelikleridir. Üslup, genellikle basit üslup, orta üslup ve yüksek üslup tarz›nda s›n›fland›r›lm›flt›r, bunlar üslubun özel nitelikleridir. Nesir sanat›, genel olarak anlat› türü, ö¤retici tür, söylev türü olmak üzere üç s›n›fa ayr›lm›flt›r. fiiir sanat›, genel olarak büyük türler,
orta türler ve küçük türler olmak üzere s›n›fland›r›lm›flt›r. Günümüz elefltirisinde tart›flmalar
iflte bu temel kavramlar›n ve s›n›fland›rmalar›n
çerçevesinde geliflmektedir.
Estetik ve Elefltiri: Elefltiri kuramlar› ile estetik
kuramlar› aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. Bundan
dolay› elefltiri kuramlar›, estetik anlay›fllar›na göre de s›n›fland›r›labilir. Lemelin, bafll›ca estetik
yaklafl›mlar› flu flekilde s›n›fland›rm›flt›r: Nesnel
estetik, Pozitif estetik, Negatif estetik, Öznel estetik, Do¤rulama esteti¤i.
Elefltirinin Temel E¤ilimleri: Macherey’e göre
bütün edebî elefltiriler, üç tip kuruntuya, vehme
(illusion) yahut saplant›ya dayan›r. Bunlar flöyle
s›ralanabilir: a) Görgücü anlay›fl: Edebiyat› yaratan yazar ve eserdir. b) Kuralc› anlay›fl: Edebiyat›, kurallara, ölçütlere, ideolojilere göre yarg›lar.
Böylece bir yarg›ç elefltirisi do¤ar. c) Yorumlay›c› anlay›fl: Eser, eser yard›m›yla yorumlan›r.
Amaç, eserin anlam›n› bulmak ve onu aç›klamakt›r. Bu üç türlü yaklafl›m›n da olumlu ve olumsuz
yönleri vard›r.
18
Kendimizi S›nayal›m
1. Platon’a göre sanat eserleri afla¤›dakilerden hangisi
sa¤lar?
a. Gerçeklere ulaflt›rmay›
b. Bilgi vermeyi
c. Biçimleri, idealar›, asl›ndan daha güzel yans›tmay›
d. Gerçek tabiat› yans›tmay›
e. Biçimlerden, idealardan uzaklaflt›rmay›
7. Görgücü anlay›fla göre afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Tümevar›m› uygular.
b. Eseri yazarla aç›klar.
c. Edebiyat› yaratan yazard›r.
d. Yazarlar› incelemek gerekir.
e. Tümdengelimi uygular.
2. Aristoteles’e göre sanatç› afla¤›dakilerden hangisini
gerçeklefltirir?
a. Gerçekleri oldu¤u gibi yans›t›r.
b. Gerçekleri süsleyerek anlat›r.
c. Gerçeklerle asla ilgilenmez.
d. Gerçekleri seçer ve s›ralar.
e. Sadece hayallerini süsleyerek anlat›r.
8. Tefsirler, gösterge bilimsel ve psikolojik yorumlar,
elefltiride afla¤›daki anlay›fllardan hangisini yans›t›r?
a. Yorumlay›c›
b. Görgücü
c. Kuralc›
d. Nesnel
e. Külürel
3. Aristoteles’e göre afla¤›daki ifadelerden hangisi
do¤rudur?
a. Tarih geneli, edebiyat özeli anlat›r.
b. Tarih hem geneli, hem özeli anlat›r.
c. Edebiyat özeldeki geneli anlat›r.
d. Tarih geneldeki özeli anlat›r.
e. Edebiyat daima özeli anlat›r ve özeli amaç edinir.
9. Üslupta uygunluk ne anlama gelir?
a. Aç›k ve seçik bir anlat›ma sahip olma
b. Can s›k›c› olmama
c. Ahenkli ve ak›c› olma
d. Üslubu konuya uygun hale getirme
e. Tabiî olma
4. Romal›lar döneminde elefltiri sanat› ile ilgili afla¤›daki
ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Sadece estetik üzerine yo¤unlaflm›flt›r.
b. Yazar›n hayat› üzerine yo¤unlaflm›flt›r.
c. Söylev sanat› üzerine yo¤unlaflm›flt›r.
d. Ahlâkî konular üzerine yo¤unlaflm›flt›r.
e. Süslü üslup üzerine yo¤unlaflm›flt›r.
5. Afla¤›dakilerden hangisi üslubun özel niteliklerinden biri de¤ildir?
a. Aç›kl›k
b. Tabiîlik
c. Ahenk
d. Uygunluk
e. Gerçekçilik
6. Bir kompozisyonun oluflturulmas›nda üslup, düzenleme ve icat evreleri afla¤›daki s›ralamalardan hangisini
takip etmelidir?
a. Üslup-düzenleme-icat
b. Üslup-icat- düzenleme
c. ‹cat, düzenleme, üslup
d. Düzenleme-plan-üslup
e. Plan-üslup-düzenleme
10. Afla¤›dakilerden hangisi üslubun genel niteliklerinden biridir?
a. Aç›kl›k
b. Zihin
c. Duyarl›k
d. Hayal
e. Zevk
19
Okuma Parças›
EDEB‹YAT TEOR‹S‹: PERSPEKT‹FÇ‹L‹K NED‹R?
Réne Wellek, Austin Varren,
Uygulamada tarihî ve günümüz bak›fl aç›lar›ndan birisine aç›k ve kesin bir flekilde ba¤lanmak oldukça zordur.
Hatal› taraflar› olan relativist ve mutlakç› tutumlar›n her
ikisinden de uzak durmal›y›z. De¤erler, tarihî de¤erlendirme sürecinden ç›karlar ve biz yeri geldi¤inde bunlara bakarak tarihî süreci daha iyi anlar›z. Tarihî relativizme verilecek cevap,” de¤iflmez insan tabiat›” veya “sanat›n evrenselli¤i “ fikrine dayanan doktrinci mutlakç›l›k de¤ildir. Bizim daha çok “perspektifçilik” terimiyle
anlat›labilecek bir görüflü benimsememiz gerekir. Bir
sanat eserini hem kendi zaman›n›n hem de onu izleyen
bütün dönemlerin de¤erlerine dayand›rabilmeliyiz. Sanat eseri hem “ölümsüz”dür ( baflka deyiflle hep ayn›
kalan bir taraf›yla devam eder) hem de “tarihî”dir (baflka deyiflle bir geliflme sürecinden geçer). Relativizm
edebiyat tarihini birbirinden ayr› ve bundan dolay› da
devaml›l›k göstermeyen bir parçalar silsilesi haline getirir. Öte yandan mutlakç› görüfllerin ço¤u ya sadece o
devre ait geçici bir durumun ifline yararlar ya da (Yeni
Hümanistler, Marksistler ve Yeni Tomac›lar›n ölçüleri
gibi) edebiyat›n tarihî çeflitlili¤ini dikkate almayan ve
gayr› edebî soyut ideallere dayan›rlar. “Perspektifçilik”,
bütün devirler içinde birbiriyle k›yaslanabilen, geliflen,
de¤iflen ve imkanlarla yüklü tek bir fliirin, tek bir edebiyat›n var oldu¤unu kabul etmek demektir. Edebiyat
ne hiç bir ortak taraf› olmayan bir yegâne eserler serisi
ne de Romantizm veya Klasisizm, Pope ça¤› ve Wordsworth ça¤› gibi bir zaman dairesinin içine kapat›lm›fl
eserler serisidir. Ne de flüphesiz edebiyat, daha önceki
bir klasisizmin bir ideal olarak benimsedi¤i hep ayn› ve
de¤iflmez kalan bir kitle halindeki eserler dünyas›d›r.
Mutlakç›l›¤›n ve Relativizmin her ikisi de hatal›d›r. Fakat günümüzde en az›ndan ‹ngiltere ve Amerika’da görülen daha sinsi bir tehlike vard›r ki o da bir de¤erler
kargaflas› demek olan bir relativizm veya elefltiri görevini baflkalar›na b›rakma tehlikesidir.
Uygulamada hiç bir edebiyat tarihi belli seçme ilkeleri
ve belli bir karakterize etme ve de¤erlendirme giriflimi
olmaks›z›n yaz›lmam›flt›r. Elefltirinin önemini reddeden
edebiyat tarihçileri geleneksel ölçü ve flöhretleri benimseyivermekten baflka bir fley yapmayan bilinçsiz ve genellikle de ikinci s›n›f elefltiricilerdir. Günümüzde genellikle bunlar di¤er sanat türlerine ve özellikle de yeni edebiyata kulaklar›n› t›kam›fl gecikmifl romantikler-
dir. Fakat R.G. Collingwood’un çok hakl› olarak söyledi¤i gibi “Shakespeare’i neyin flair yapt›¤›n› bilmek iddias›nda bulunan bir kifli, Gertrude Stein’›n flair olup olmad›¤›n› ve e¤er de¤ilse neden olmad›¤›n› üstü kapal›
olarak iddia ediyor demektir.”
Bu “akademik” tutumun özellikle kötü bir sonucu, son
devirler edebiyat›n›n ciddî incelemelerin d›fl›nda tutulmas› olmufltur. “Yeni” edebiyat terimi üniversiteli araflt›r›c›lar taraf›ndan o kadar dar bir anlamda yorumlan›yordu ki Milton’›nkilerden sonra yaz›lm›fl bir eser, güç bela hat›r› say›l›r bir inceleme konusu olabilmekteydi. Bundan dolay› 18. yüzy›l, geleneksel edebiyat tarihi içinde
iyi ve sürekli bir yere sahip olmufl, hatta modalaflm›flt›r;
çünkü bu devir edebiyat tarihçisine daha sevimli, daha
düzenli ve daha hiyerarflik bir dünyaya kaç›fl imkan›n›
veriyordu. Romantik devir ve 19. yüzy›l sonralar› daha
yeni yeni araflt›r›c›lar›n dikkatini çekmeye bafllam›flt›r.
Bu arada ça¤dafl edebiyat›n ilmî bir flekilde incelenmesini savunan ve bunu yapmaya çal›flan akademik pozisyondaki birkaç cesur araflt›r›c›ya da sahibiz.
Çev.: Ömer Faruk Huyugüzel
Aç›klama: Okudu¤unuz metin, meflhur bir edebiyat
kuram› kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu metin, Bat› kültürüne
ait birçok olguyu bilmeyi gerektirdi¤inden bunlar› bilmeyen okuyucular için güç anlafl›l›r olmas›na ra¤men,
anlafl›lmaz de¤ildir. Metni dikkatle okuyarak yazarlar›n›n “Perspektifçilik” ad›n› verdi¤i kuram› tan›mlamaya
çal›fl›n›z.
20
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. e
2. d
3. c
4. c
5. e
6. c
7. e
8. a
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üslup Türleri” bölümünü
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kompozisyon” bölümünü
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirinin Temel E¤ilimleri”
bölümü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirinin Temel E¤ilimleri”
bölümü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üslubun Genel Nitelikleri”
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üslubun Genel Nitelikleri”
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Bizce bunun temel nedeni insan›n üretti¤i en anlaml›
ürünlerden birisinin sanat olmas›d›r. Bilimin amac› d›fl
dünyay› anlamakt›r, sanat›n amac›, daha çok insan› anlatmak ve anlamakt›r. ‹nsan, en iyi bir flekilde sanat›n
aynas›na yans›r. ‹nsanlar, sanat arac›l›¤›yla kendisini ve
dünyay› tan›mak imkân›n› bulur. Sanat eserleri üzerinde düflünmek ve onu de¤erlendirmek amac›na yönelmifl olan elefltiri de asl›nda insan›n yarat›c›l›¤› üzerinde
düflünmektir.
S›ra Sizde 2
Bu bölümde ele al›nan elefltiri kavramlar› ve s›n›fland›rmalar›, her devirde ve her yerde ayn› kalacak mutlak,
de¤iflmez hakikatlar de¤ildir, belli dönemlerde ve yerlerde ortaya ç›km›fl sadece tarihsel gerçeklerdir. Sanat
ve edebiyatta farkl› zamanlarda farkl› yerlerde farkl› ölçütler ortaya ç›kabilmektedir. Her devrin sanat anlay›fl›
farkl› olabildi¤inden ölçütler de de¤iflebilmektedir. Bu
bölümdeki ölçütlerin tarihsel bir gerçek olarak de¤erleri vard›r, bu de¤er uzun süre de¤iflik ülkelerde benimsenmifl olmalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Ama mutlak
de¤ildirler.
S›ra Sizde 3
Evet. Sosyoloji biliminin sanat›n somuttan soyuta yöneldi¤ini tespit etmesi edebiyat ve sanat› etkilemifl, bu
tespitin ard›ndan soyut sanat eserleri ortaya ç›km›flt›r.
Yirminci yüzy›lda dilbilim ve gösterge bilimindeki geliflmeler de edebiyat› ve elefltiriyi derinden etkilemifltir.
Yar›nki bilimsel geliflmelerin de sanat› ve elefltiri anlay›fl›n› etkileyece¤ini düflünebiliriz.
S›ra Sizde 4
Elefltirinin bu üç temel e¤ilimi birbirini tamamlayan
görüfllerdir. Ça¤dafl bilim, hem tümden gelimi hem tüme var›m› birbirini tamamlayan iki bilimsel yol olarak
kabul etmektedir. Bundan dolay› Görgücü anlay›fl da
Kuralc› anlay›fl da bilimseldir. Yorumlay›c› görüfle gelince: Falc› da yorumlar, meteoroloji uzman› da yorumlar. Ama birisi hayâle, di¤eri hava gözlemlerine ve akla dayan›r.
21
Baflvurulabilecek Kaynaklar
Yararlan›lan Kaynaklar
Aristoteles, (1963). Poetika, Çev.: ‹smail Tunal›, Remzi
Kitabevi, ‹stanbul.
Günay, Do¤an, (2000). Metin Bilgisi, Multilingual,
‹stanbul.
Günay, Do¤an, (2004). Dil ve ‹letiflim, Multilingual,
‹stanbul.
Hece, (2003). Elefltiri Özel Say›s›, Hece Ayl›k Edebiyat
Dergisi, Say›: 77; Ankara.
K›ran Zeynel; (Eziler) K›ran, Ayfle, (2000). Yaz›nsal
Okuma Süreçleri, Seçkin Yay›nevi, Ankara.
Özön, Mustafa Nihat, (1954). Edebiyat ve Tenkit
Sözlü¤ü, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul.
Tunal›, ‹smail, (1979). Estetik, Bahar Matbaas›, ‹stanbul,
Türk Dili, (1963). Elefltiri Özel Say›s›, Say›:142,
Temmuz 1963, TDK, Ankara.
Uçan, Hilmi, (2003). Edebiyat Bilimi ve Elefltiri, Hece
Yay›nlar›, Ankara.
Yetkin, Suut Kemal, (1967). Edebiyatta Ak›mlar, Remzi
Kitabevi, ‹stanbul.
Yetkin, Suut Kemal, (1972). Estetik Doktrinler, Bilgi
Yay›nevi, Ankara.
Zima, Peter V., (2004. Modern Edebiyat Teorilerinin
Felsefesi, Hece Yay., Ankara.
Angenot, Marc; Bessiere, Jean; Fokkema, Douwe;
Kushner Eva, (1989). Théorie Litteraire, Presses
Universitaires de France.Paris.
Calvet, L’abbé J., (1923). Manuel ‹llustré D’Histoire
de la Littérature Française, Librairie J. De Gigord,
Paris.
Des Granges, Ch.-M; Mlle Maguelonne, (1929). La
Composition Française, Librairie A. Hatier.
Doumic, René, (1905). Histoire de la Littérature
Française, Librairie Classique Paul Delaplane, Paris.
Engel, Vincent, (1998). Histoire de la Critique
Litteraire des XIX et XX’e. Siecles; BruylantAcademia, Belgique.
Günay, Do¤an, (2000). Metin Bilgisi, Multilingual,
‹stanbul.
Günay, Do¤an, (2004). Dil ve ‹letiflim, Multilingual,
‹stanbul.
Hébert, Louis,(2011). Méthodologie de L’analyse
Litteraire, Analyse, dissertation, commentaire,
compte rendu; Version (29 / 01 / 2011), dans Louis
Hébert (dir.) Signo en ligne), Rimouski (Québec),
http://www.signosemio.com.
Lemelin, Jean-Marc, “Theorie de la Litterature”
“www.ucs.mun.ca/~lemelin/THEORIE.htm”
Moran, Berna, (1972). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri,
Edebiyat Fak. Yay. ‹stanbul.
Rallo, E. R., (2006). Méthode de Critique Littéraire,
Armand Colin, Paris.
Roger, Jérôme, (2009). La Critique Litteraire, Armand
Colin, Paris.
Tamine, Joelle Gardes; Hubert, Marie-Claude, (2004).
Dictionnaire de Critique Littéraire, Armand
Colin, Paris.
Tunal›, ‹smail, (1979). Estetik, Bahar Matbaas›, ‹stanbul
Urbain, Ch, (Dixième Edition), Précis d’un Cours De
Littérature, Principes Généraux et Poetique,
Librairie Générale Catholique et Classique, Lyon.
Vincent, M. L’abbé C., (1908). Principes Raisonnés de
Littérature, Thé›rie de la Composition
Litteraire, Librairie V.Ch. Poussielgue, Paris.
Yetkin, Suut Kemal, (1967). Edebiyatta Ak›mlar, Remzi
Kitabevi, Ankara.
‹nternet Kaynaklar›
Filizok, R›za, Elefltiri Kuramlar› http://www.egeedebiyat.org/wp/?p=1832
Filizok, R›za, Edebî Elefltiri Türleri, http://www.egeedebiyat.org/wp/?p=338
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Sözbilimin k›sa tarihi hakk›nda aç›klama yapabilecek,
Sözbilimin temel bölümlerinin neler oldu¤unu aç›klayabilecek,
Farkl› söylem türleri hakk›nda yorum yapabilecek,
Sözbilimde kullan›lan betilerin neler oldu¤unu s›ralayabilecek,
Kan›tlaman›n ne oldu¤unu ve kaç tür kan›tlama oldu¤unu aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹nand›rmak, ikna etmek, tümdengelim, tümevar›m, tas›m
• Bulufl, düzenleyifl, anlatma biçimi, bellek, hareket
• Yarg›lay›c› söylem, tart›flma söylemi, övgü-yergi söylemi
• Kan›tlama, özsunum, etkileyim,
uslamlama
• Beti, anlam betileri, sözcük betileri, düflünce betileri, kuruluflla
ilgili betiler
‹çerik Haritas›
Sözbilim ve Edebiyat
‹ncelemeleri
•
•
•
•
SÖZB‹L‹M VE KISA B‹R TAR‹HÇE
SÖZB‹L‹M‹N BÖLÜMLER‹
SÖYLEM TÜRLER‹
SÖZB‹L‹MSEL BET‹LER YA DA
B‹ÇEM BET‹LER‹
• SÖZ SANATLARININ TÜRLER‹
• KANITLAMA
Sözbilim ve Edebiyat
‹ncelemeleri
SÖZB‹L‹M VE KISA B‹R TAR‹HÇE
Sözbilim (retorik, belagat) bat› toplumu içinde çok eskilerden bu yana bilinen bir
dil uygulama alan›, tekni¤i ya da sanat›d›r. Antik Yunanda ve sonraki dönemlerde
Latinlerde bu sanat›n toplumda çok önemli bir yeri olmufltur. Bu ilgi her dönemde var olmufltur. Günümüzde ise disiplinleraras› ba¤lamda sözbilimden belki de
her dönemden daha fazla yararlan›lmaktad›r.
Türk toplumunun da bu alanla ilgili bilgileri çok eski dönemlere dayan›r. Sözbilimi dilin etkili kullan›m› olarak tan›mlad›¤›m›zda, Türklere ait en eski yaz›tlarda,
Göktürk yaz›tlar›nda birçok söz sanat›n›n kullan›ld›¤›n› biliyoruz (Do¤an Aksan,
En eski Türkçenin ‹zlerinden, s.107-113). Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde yaz›nsal anlat›mlarda çok yetkin örneklere ulafl›lm›fl ve bu örneklerde sözbilimsel
dizge, betiler, kan›tlamalar, düflünme düzeni vb. çok kullan›lm›flt›r. Günümüzde
sözbilim yaln›zca bir teknik olarak görülmemektedir. Sözle ve imgeyle oluflturulan
kan›y› güçlendirmek, elefltirmek, elefltirel bir yarg› gelifltirebilmek için sözbilime
gereksinim vard›r.
Sözbilimin kayna¤› çok eskilere dayan›r. Özerk bir bilimsel disiplin olarak do¤mas› M. Ö. 465 y›l›nda Sicilya’da, yönetimi ele geçiren Gelon ve Hiéron ad›ndaki iki
zorba, halk›n elindeki topraklar› askerlere da¤›tmak üzere alm›fl ve toprak sahiplerinin bir k›sm›n› da adadan sürmüfllerdir. Halk tekrar eski topraklar›na ve eski olanaklar›na sahip ç›kmak isterler. Bu iste¤in savunulmas› büyük bir halk kitlesi önünde yap›l›r. Halk kendi topraklar›na ve özgürlüklerine sahip olabilmek için çok iyi
bir savunma yapmak zorundad›rlar. Sözbilim bu savunmayla ortaya ç›km›flt›r.
Sözbilimin kurulmas› ve geliflmesinde Aristotales, Platon, Quintilien gibi Antik
Yunan filozoflar›n›n da ad›n› anmak gerekiyor. Tüm bu filozoflar sözbilimi kendi
ba¤lam› için de¤erlendirmifllerdir. Aristotales’e göre sözbilimsel anlat›m, ak›lc›l›k
temelinde ve dille ilgili bir anlat›m› belirtir. Sözbilim yoluyla hakikate ulafl›labilir ve
hakikate ulaflmak erdemdir. Kifli için amaç, baflar› elde etmek yerine hakikatin aran›p bulunmas›d›r. Aristotales Retorik ve Poetika kitaplar›nda sözbilim ve edebiyat kuram› üzerine görüfller gelifltirir. Bu bilgilerden baz›lar› hâlâ geçerlili¤ini korumaktad›r. Bu kitaplardaki aç›klamalara göre sözbilim, mahkeme gibi kamusal
alanda ya da politik sahada ikna etmeyle ilgileniyordu.
Ortaça¤da Martinius Capella bilimin çeflitli kollar›n› ortaya koymaya çal›fl›r ve
bunlar› kümelere ay›rarak iki dereceli bir ö¤retim düzeni oluflturur. Bu s›n›fland›rmadan sonra ilkö¤retimde üç ders okutulur: Dilbilgisi, sözbilim (retorik) ve eytiflim
Yorumbilim: Ç›k›fl noktalar›
farkl› olsa da, sözbilimsel
uygulamalar ve
çözümlemeler; günümüzde
edebiyatta izlek ve biçem
araflt›rmalar›nda, söylem,
metin ya da anlat›
incelemelerinde; hukuk,
felsefe ve yorumbilim
çal›flmalar›nda s›kl›kla
kullan›lmaktad›r. Yine
günümüz kitle iletiflim
araçlar›nda sözbilime çok
s›k baflvurulmaktad›r.
Yaz›nsal metinlerden ayr›
olarak reklamlarda,
medyada, politikada
kullan›lan karmafl›k
metinlerin anlafl›lmas›nda
sözbilimsel incelemeler
önemlidir. Reklam
metinlerinde, politik
söylemlerde, felsefi
söylemlerde, dini
söylemlerde, e¤itimle ilgili
söylemlerde ya da bunlar›n
d›fl›ndaki baflka metinlerde
sözbilim ve buna ba¤l›
kan›tlama biçimlerine
s›kl›kla baflvurulmaktad›r.
24
Ç›k›fl noktas› toplumsal
sayg›nl›k ve dili iyi kullanma
durumu olarak
de¤erlendirilse de sözbilim
ve buna ba¤l› olarak
biçembilim her zaman
edebiyat (yaz›n) dünyas› için
çok önemli olmufltur. Bu
hem yaz›nsal ürün
oluflturma aflamas›nda hem
de o ürünleri elefltirme,
de¤erlendirme ve inceleme
aflamas›nda gerekli bir
uygulama ve teknik aland›r.
Edebiyat çal›flmalar›nda
sözbilimsel inceleme demek,
biçem (stil) ve söz
sanatlar›n›n bir arada
kullan›lmas› ve
de¤erlendirilmesi demektir.
Birbiriyle iç içe geçmifl olan
sözbilim ve biçembilim
çal›flmalar›, yaz›nsal bir
metindeki sanatsal yan›
ortaya koymay› amaçlayan
bilim dallar› olarak görülür.
Bunlara dilbilim,
anlat›bilim, yorumbilim,
yaz›nsal göstergebilim gibi
alanlar› da katmak olas›d›r.
Sözbilimin en önemli iki
kavram› kan›tlama ve
sözbilim betileridir.
Al›c›: Kendisine seslenilen
kifli.
(diyalektik). ‹kinci aflamada ise aritmetik, geometri, astronomi ve müzik okutulur.
Bu s›ralamada sözbilimin ilk ö¤renilmesi gereken bilimler aras›nda oldu¤unu görüyoruz.
Ortaça¤dan sonra sözbilim toplumsal sayg›nl›¤›n› yitirir, uzunca bir süre kimsenin ad›n› anmak istemedi¤i bir alan olarak görülür. Bunun nedeni des, sözbilimin
yalan söyleme sanat› olarak görülmesidir. XX. yüzy›l›n bafllar›nda, dilbilimdeki geliflmelere ba¤l› olarak, ça¤dafl demokratik toplumun, bilgi ve karar verme süreçlerinin, elefltirel çözümleme ve de¤erlendirmesinin neredeyse evrensel bir arac› olarak görülmeye bafllanan sözbilime bir geri dönüfl söz konusu olmufltur.
Sözbilim betileri (figür) yerine biçem betileri diyenler de vard›r. Ad› ne olursa
olsun, betiler yoluyla dilin gündelik kullan›m› d›fl›nda daha özenli bir kullan›m›
söz konusudur. Bu kavram›n günümüz her türlü yaz›l› ve sözlü anlat›mlar›nda
önemli bir yeri vard›r.
Bir dil kullanma sanat› ya da tekni¤i olarak düflünüldü¤ünde, sözbilim ile dilbilim aras›nda da çok yak›n bir iliflkinin olmas› kaç›n›lmazd›r. Sözbilim günümüzdeki yayg›n kullan›m›n› dilbilime borçludur. Örne¤in sözbilimin Antik Yunandaki ç›k›fl aflamas› ile günümüzde geldi¤i aflama aras›nda önemli farkl›l›klar vard›r. Bu fark›n oluflmas› dilbilimin bu alana yönelik çal›flmalar yapmas›na ba¤lanabilir. Eski dönemlerde iyi hatip yetifltirme, sözbilimci yetifltirme, mahkemelerde iyi savunma
yapma, yap›lan söz sanatlar›n› ezberde tutma, söz oyunu ustas› yetifltirme önemliydi. Eskiden mahkemeler için böyle kiflilere gereksinim vard›. Bugün ise sözbilim,
kifliyi ya da kitleyi üretilen söylem üzerine düflünmeye yöneltir. Vericinin üretti¤i
bildirinin genel kurallar›n› ve ikna etme süreçlerini ortaya koymaya çal›fl›r. Bu da
üretilen bildirinin oluflum süreçlerini belirleme demektir. Verici ve al›c›n›n ifllevleri
üzerine düflündürtür. Günümüzdeki sözbilimsel çal›flmalar ile bir söylemdeki, bir
yaz›nsal metindeki ikna edici yan›, kan›tlay›c› k›s›mlar›, kullan›lan söz sanatlar›n›n
metne katt›klar› gibi durumlar ortaya konulmaya çal›fl›l›r. Bu amaçlar›yla da sözbilim yaz›nsal incelemeler ve uygulamalar için en önemlidir.
Bafllang›c›ndan bu yana sözbilimin güzel konuflma, kendini anlatabilme ve ikna etme sanat› oldu¤u vurgulan›r. Ancak ikna etmesi gereken ya da ikna etmeyi
amaçlayan kan›tlar›n ve söylemlerin sergilenmesi aç›s›ndan bir teknik ve bilimsel
bir k›sm› da vard›r. Yani daha önceden bir sanat ve uygulama olarak görülen sözbilim, günümüzde bir teknik ve bilim olarak da düflünülür. Örne¤in reklamlarda,
politik söylemlerde ve baflka birçok söylemde inand›rma ve ikna etme önemli bir
yer tutar. Bu da sözbilimin inceleme alan› içindedir. Bir söylemin düzenlenifli, ikna etme biçimlerinin incelenmesi bilimsel yaklafl›mlarla ele al›nmaktad›r. Söylem
çözümlemesinde kan›tlama ve kan›tlama biçimlerinin incelenmesinde sözbilimsel
dayanaktan yola ç›k›l›r. Aristotales’e göre, sözbilim, konuflan bir kiflinin söylemidir
ve dinleyiciyi ikna etmeyi ya da heyecanland›rmay› amaçlar. Bu yaklafl›m her dönemde geçerlidir.
‹ster eski yaklafl›m olsun ister yeni yaklafl›m, her durumda al›c›n›n yönlendirilmesi söz konusudur. O halde sözbilimde, güzel konuflma ve ikna etme olmak üzere iki temel özellik vard›r. Sözbilime dayal› bir söylem, bir al›c›ya herhangi bir fleyi bildirmeyi ve onu bu konuda ikna etmeyi ya da yönlendirmeyi amaçlar. Sözbilim gerçek uygulamalara dayal› etkili söz olarak tan›mlan›r. Al›c› bafltan ç›kar›lmal› ya da kendisine sunulan durumdan çok hofllanmal›d›r. Böylece akl›n sözbilimin
tek dayana¤› olmad›¤› görülür. Akla uygun bir çal›flma ile sözbilim aras›nda kesiflim noktas› varsa da ayr›ld›¤› noktalar da vard›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S OEdebiyat
R U
2. Ünite - Sözbilim ve
‹ncelemeleri
Kan›tlama
Akla uygun olan
D‹KKAT
D‹KKAT
Sözbilim
Gösterme
S O R U 25
SIRA S‹ZDE
Hitabet
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K collection:
‹ T A P
(REBOUL, Oliver (2001) Introduction à la Rhétorique, Paris: PUF,
premier
cycle, s. 8)
K ‹ T A P
T E L her
E V ‹ Zzaman
YON
Bir baflkas›n›n kendi istedi¤iniz yönde davranmas›n› sa¤lamak
ak›l temelli ikna ile mümkün olmayabilir. Bir baflka deyiflle, sözbilim her zaman akla uygunluk ile duyarl›l›¤›n kesiflim noktas›nda geliflir. Al›c›y› ikna etmek için, do¤ru olan› güzel ya da iyi fleyler kullanarak ve kabul edilebilir ak›l yürütmelerle sunmak gerekir.
‹NTERNET
Sözbilimde temel sorun, bir konuda al›c›n›n nas›l etkilenece¤i ve yönlendirilece¤idir. Bu sorular dilin özenli kullan›m›yla yak›ndan iliflkilidir. Verici ve al›c›yla ilgili bilgilerden sonra sözbilimin as›l önem verdi¤i bildiri konusunda da sorulmas›
MAKALE
gereken sorular vard›r. Örne¤in metin neden söz ediyor, ne diyor sorular›n›n yan›nda as›l olarak, metin söyledi¤i fleyi nas›l söylüyor sorusu sözbilim aç›s›ndan çok
önemlidir. Ayn› soru metin inceleyen di¤er bilim dallar› için de önemlidir. Metin
ya da söylem gibi dilsel yap›lar› inceleyen tüm elefltiri yöntemlerinin, çözümleme
kuramlar›n›n, inceleme bilimlerinin peflinde oldu¤u üçlü yap› “verici-bildiri-al›c›”d›r. Sözbilim, bir söylemin (bildirinin) vericiden al›c›ya aktar›lmas› olarak yaflan›lan sürecin bütünüyle ilgili oldu¤undan, bu alanda sorulacak çok say›da sorunun
oldu¤u da ortadad›r. Her türlü dilsel bildirinin anlafl›lmas›nda Quintilien’in meflhur
sorular›n›n yan›tlar›n› bulmakla ifle bafllamak iyi bir ç›k›fl noktas› olacakt›r. “Kim,
ne, niçin, nerede, ne zaman, nas›l, hangi yoldan?” sorular›na verilecek yan›tlar
metnin anlafl›lmas› için çok önemli ç›k›fl noktalar›d›r. Bir söylemde, metinde verici
kime sesleniyor? Bu sorunun yan›t›n› bilmek verici aç›s›ndan çok önemlidir. Ancak
söz yöneltme gibi baz› sanatlarda konuflan›n vericiyi bilmedi¤i varsay›l›r; ortalama bir al›c› düfllenir.
Sonuç olarak, sözbilimin kapsaml› içeri¤inde bir yandan kuram ve uygulama,
öte yandan da üretici ve çözümlemeci (analitik) yöntemler bir arada bulunur.
TELEV‹ZYON
Afla¤›daki metinde kim, ne, niçin, nerede, ne zaman, nas›l, hangi yoldan?
sorular›n›n yan›SIRA S‹ZDE
t›n› bulun.
‹NTERNET
MAKALE
Verici: Metin ya da söylem
oluflturan kifli.
1
Kardeflim Muhsin
Sana bu mektubumla beraber bir de defter gönderiyorum. Bu bir piyestir. Yaprak Dökümü
ad›ndaki on befl senelik bir roman›mdan ç›kard›m. Roman› belki de unutmuflsundur. FaS O R U
kat hat›rlasan da tan›mayacaks›n. Çünkü piyes haline geçerken kendimin bile kolayca tan›yamayaca¤› kadar, k›l›k de¤ifltirmifltir.
(Ankara, 2 Kas›m 1943) (Not: Muhsin: Muhsin Ertu¤rul’u belirtir) D ‹ K K A T
Reflat Nuri Güntekin
SÖZB‹L‹M‹N BÖLÜMLER‹
SIRA S‹ZDE
N N
Sözbilimsel dizge (sistem) bir s›n›fland›rma iflidir. Quintilien’den bu yana sözbiliAMAÇLARIMIZ
min temel olarak befl aflamas›ndan söz edilir. Bu befl k›s›m söylemin
temel özellik-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
26
leridir ve oluflum sürecinde göz önünde bulundurulmas› gereken k›s›mlard›r. Bunlar bulufl, düzenleyifl, anlatma biçimi, bellek ve harekettir. Burada belirtilen befl
aflaman›n ilk üçü günümüz söylemlerinin oluflumu için de önemlidir. Ancak son
ikisinin (bellek ve hareket) günümüz söylemlerinde çok fazla bir ifllevinin kalmad›¤›n› söyleyebiliriz. Kâ¤›ttan okuman›n ay›p say›ld›¤› Antik Ça¤da, ezberlemek
çok büyük bir öneme sahip idiyse de; günümüzde bunun pek önemi kalmam›flt›r. Konuflman›n tekni¤i (hareket) aç›s›ndan da, eski dönemlerdeki gibi zorlay›c›
bir durum yoktur. Günümüzde yaln›zca uygulamal› konuflmac› e¤itimi için bir
önem tafl›maktad›r.
Bulufl
Söylemin izle¤i (temas›) ile ilgili her türlü ikna yolunun araflt›r›ld›¤› aflamay› belirtir. Konuflmayla ilgili söylem türünü belirleme, bir bulufl durumudur. ‹yi bir konu
bulmak, do¤ru kan›tlar› ve kan›tlama biçimlerini seçmek de bu aflamada düflünülür. Tart›fl›lan sorun çerçevesi içinde, yani söylem tipi içinde uygun kan›tlar bulmaya dolay›s›yla konuya iliflkin yan›t bulmayla iliflkilidir. Önemli ve belirleyici olan›n
bulunmas›ndan sonra, müzikteki gibi bunu biçimlendirmek ve düzenlemek gerekir. Sözbilimin temeli düzenlemedir. Bulufl bafll›¤› alt›nda temel olarak flu dört konu ele al›n›r: neden bu konu seçildi?, hangi metin türü kullan›lacak?, ne tür bir kan›tlama biçimi kullan›lacak?, bu metinde düflünme düzeni nas›l olacak?
Günümüz söylemlerinde önemli olan, konunun bulunmas› de¤ildir, çünkü konu
genellikle verilmifltir, haz›rd›r. Gerekli olan, konunun ifllevine uygun olmas› ve bu
yönde somutlaflt›r›l›p kesinlefltirilmesidir. Günümüzde metin/söylem türlerini göz
önünde bulundurmak gerekir. Metin/söylem, hangi amaca yönelik olarak haz›rlanmal›, hangi etkiyi elde etmeli, hangi ba¤lamda yer almal›, yazar›n/ konuflucunun rolü nedir, hangi hedef kitleye seslenecektir, hangi kitle iletiflim arac›ndan yararlanacakt›r? Günümüz sözbiliminin bulufl aflamas›nda bütün bu konular› ele almas› beklenir.
Bu sorular›n yan›t› uygun metin/söylem türünün seçimi konusunda bir ölçüt
sa¤layacakt›r. Oluflturulmas› gereken söylemin bir reklam metni, siyasal bir konuflma, konferans, bilimsel bir bildiri, deneme mi, yoksa bir yorum yaz›s› ya da say›s›z baflka metin/söylem türlerinden biri mi olaca¤› bu ba¤lamda önemlidir. Metnin/söylemin konusu ve konunun de¤iflik yönleri, ancak yeterli bir bilgi birikimi
sa¤land›ktan sonra kesin bir biçimde dile getirilebilir.
Sözbilim, kan›tlamalar ya da temellendirmelerin oluflmas› ve sa¤lanmas› için,
metinle/söylemle ilgili soru sorma tekni¤ine yard›mc› olur. Burada söz konusu
olan, tart›flmal› bir konu hakk›nda ya da onu savunan kifli hakk›nda sorulabilecek
bir soru dizisidir. Bu sorular›n yan›tlar›ndan yola ç›karak, yazar/konuflmac› kendi
kan›tlar›n› sa¤lamlaflt›rabilecektir.
Sözbilimin temel görevlerinden birisi de, günümüzde kullan›lan kan›tlamalardaki temellendirmelerin ne flekilde kullan›ld›¤›n› çözümlemektir. Kan›tlar yoluyla
bir metnin/söylemin ana izle¤i konusunda gerekli bilgilere ulafl›labilir; ya da vericinin al›c›y› nas›l ikna etti¤i hakk›nda gerekli bilgilere ulafl›l›r. Sözbilim kan›tlar›
çevreleyen genel koflullar› betimler. Böylelikle, kan›tlar›n geçerli olabilmesi için
zorunlu önkoflullar›n ve genel olarak kabul gören kan›tlama biçimlerinin ne oldu¤u sorusuna ulafl›l›r. Kan›tlar›n geçerlili¤i aç›s›ndan temellendirmenin biçimi de¤il,
içeri¤i belirleyicidir. Kan›tlama, savunulan tezle ilgili kan›tlar verir; bu kan›t, (fr.
argument) ve tan›tlar (fr. preuve) belli bir düzen içinde sunulur.
2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri
Düzenleyifl
Sunulacak bildirinin yap›s›n›, tutarl›l›¤›n› ve düzenleniflini inceler. Ekonomik bir ifllevi vard›r. Kan›tlama süresince metinde ya da söylemde ne gereksiz tekrar ne de
bilerek söylenilmemifl ya da unutulmufl yan bulunur. Her fley karar›ndad›r. Düzenleyiflin ifllevi kabul edilebilir bir neden aç›klamak, yazan›n / konuflan›n bak›fl aç›s›n› konuyla uygun hale getirmektir.
Sözbilim her türlü metnin/söylemin belirli bölümlere ayr›larak haz›rlanmas›n›
ister. Anlaml› bir bölümleme, mant›ksal bir ak›l yürütme biçimi ve inand›r›c› ve etkili bir kan›tlamayla birlikte gerçeklefltirilen tutarl› metinler/söylemler oluflturma,
düzenleyifl k›sm›nda akla gelen baz› etkinliklerdir.
Düzenleyiflin metin ve söylem çözümlemesinde, metin ve söylemlerin de toplumsal yaflamda önemli yeri ve ifllevi vard›r. O halde sözbilimin ya da ilgili di¤er
bilim dallar›n›n bu metinleri/söylemleri sorgulamas›, nas›l düzenlendi¤ini ortaya
koymas›, elefltirel bir çözümleme yapmas› beklenir. Yeni bir metin/söylem türü ortaya ç›kt›¤›nda, bu süreç de bilimsel aç›dan izlenmelidir. Ancak bilimin görevi sadece var olan›n saptanmas› ve betimlenmesinden ibaret de¤ildir. Bilim bu sürece
gerekti¤inde düzeltici müdahalelerde de bulunmal›d›r. Dolay›s›yla sözbilimin görevi yaln›zca var olan metinleri incelemeyle s›n›rl› de¤ildir. Bu görev ayn› zamanda, ö¤rencilerin belirli bir e¤itim sayesinde dili bilinçli olarak kullanmalar›n›, düflünce içerikli bir metin/söylem üretimine geçmelerini ve öngörülen medya araçlar›na yönelik metin/söylem türlerini uygun bir biçimde kullanmalar›n› sa¤lamay› da
kapsar. Böylelikle araçlar kifliye egemen olaca¤›na, kifliler bu araçlara egemen olmay› ö¤renebilirler.
Düzenleyifl ile ilgili söylem girifli, anlatma, uzat› (fr. digression), somut sunum
(fr. hypotypose) ve söylem sonu kavramlar› önemlidir.
Söylem girifli k›sm›n›n birinci ifllevi iliflkilendirmedir. Al›c›n›n dikkatini çekmeyi
amaçlar. Bir bak›ma amaç al›c›y› uysal, iyiliksever, dikkatli hale getirmektir. Övgüyergi söylem türünde al›c›y› da söyleme katmak için bir söylem bafllang›c› ya da
söylem girifli k›sm› vard›r.
Ey Türk gençli¤i!
Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir.
Atatürk’ün gençli¤e seslenmesinde söylem girifli belirgin olarak görülür. Al›c›ya do¤rudan seslenir, ancak bu al›c› soyut, kitlesel bir kimliktir.
Anlatma, söylemin amac›na uygun olarak, konunun sergilenmesini, sunumunu
belirtir. Çeflitli söylem türlerinin de anlatmayla ilintisi vard›r. Anlatma, karar almaya yönelik söylemden ayr›lmaz; di¤er yandan yarg›lay›c› söylemin merkezinde yer
al›r, çünkü izlenecek ak›l yürütmeyi belirgin hale getirir. Bir anlatma; tarih, söylence ya da kurmaca gibi farkl› konular› ele alabilir. Uslamlama aç›k, k›sa ve inand›r›c› bir anlatmay› oluflturur. Anlat› kronolojik olmak zorundad›r, önerinin aç›k olmas› bak›m›ndan gereksiz fleyler at›lm›fl olmal›d›r. Anlat›lan olgular ve öne sürülen
nedenler aç›s›ndan inand›r›c› olmak durumundad›r.
Uzat›n›n amac›, al›c›y› e¤lendirmek ve sonuçtan önce onu oyalamakt›r. Bunlar› yapabilmek için somut sunum ve al›c›n›n gözü önünde gerçeklefltirilen canl› betimleme gibi söz sanatlar›na baflvurulur. Somut sunum, gerçekçi bir betimlemeden
oluflan, anlat›m› s›ras›nda yaflan›l›yormufl izlenimi veren, canl› ve sahnede gerçeklefliyormufl izlenimi veren anlat›m için kullan›lan bir biçem betisidir.
27
28
‹ki, iki buçuk metre çap›nda bir borudan f›rl›yormufl gibi bol ve coflkun akan sular,
bembeyaz bir kayaya var›nca birdenbire bofllukta karfl›lafl›yorlar, bir an, bir küçük
an sanki daral›yorlar, sonra, geldiklerinden daha müthifl bir h›zla derin bir çukura,
sade köpük halinde dökülüyorlard›. Orada bir müddet kaynafl›yorlar ve çalkalana
çalkalana sa¤a k›vr›l›p, beyaz tafllar üzerinde sekerek, yollar›na devam ediyorlard›.
Kenara kadar sokulup afla¤›ya bak›nca insan›n yüzünü serin bir bu¤u sar›yor, ard›
aras› kesilmeyen bir gök gürültüsü iki yanda yükselen kayal›k da¤larda u¤ultulu
akisler b›rak›yordu. (Sabahattin Ali, Hasan Bo¤uldu)
Üstteki anlat› tam bir somut sunumdur. Edremit bölgesindeki bu suyun ak›fl›n›n
o anda betimlenmesi ise canl› betimleme olacakt›r.
Söylem sonu, söylemin bitifl k›sm›n› belirtir. Söylem sonu genelde üç biçimde
olabilmektedir. Birinci olarak, yarg›lay›c› söylem türünde cezaland›rma için de¤erler ve etkileyimi ilgilendiren geniflletme biçimindedir. ‹kinci olarak söz yöneltimi
yoluyla ac›ma ya da kay›ts›zl›k duygusu uyand›ran tutku yoluylad›r. Son olarak da
söylem sonu, metinde ya da söylemde kullan›lan kan›tlaman›n k›sa bir özetiyle
olur. Söylem sonu dokunakl›l›¤›n özel alan›d›r. Burada al›c›n›n duygular›n›, tutkular›n› canland›rma ve heyecanland›rma söz konusudur.
Ey Türk istikbalinin evlâd›!
‹flte, bu ahval ve flerâit içinde dahi, vazifen; Türk ‹stiklâl ve Cumhuriyetini kurtarmakt›r!
Muhtaç oldu¤un kudret, damarlar›ndaki asil kanda mevcuttur! (Atatürk, Gençli¤e
seslenifli)
Anlatma Biçimi
Geleneksel sözbilimde anlatma biçimi, bir söylemin yaz›lmas› ya da sözlü olarak
sunulmas›n› belirtir. Ça¤dafl dilbilim kuram›nda bir söylemin sözceleme aflamas›na
denk düflen aflamay› belirtir. Burada söz konusu olan, düflüncelerin dile aktar›lmas›d›r. Bu nedenle, duruma uygun ve olabildi¤ince etkili biçimlere gerek vard›r. Yaz›nsal anlat›mlarda bu aflama çok önemlidir: Yazar çok iyi bir konu bulmufl olabilir, ancak bunun anlat›lma biçimi, bulunan konu kadar önemlidir. Ayr›ca kullan›lan dil ve biçem, hem içeri¤e ve yaz›n›n / konuflman›n amac›na uygun, hem de kolayca anlafl›labilir olmal›d›r. K›sacas› bir metin / söylem oluflturmak isteyen kifli,
dilsel anlamda yetkin olmal›, yani dile bütün yönleriyle egemen olmal› ve dili etkili biçimde kullanabilmelidir.
Anlatma biçimi iki ö¤e üzerine kurulur: biçem ve sözbilim betileri. Anlatma biçimi sözcüklerin seçimi, tümcelerin oluflturulmas›, yeni ya da eski sözcük kullanma,
e¤retileme (istiare) gibi söz sanatlar›n›n kullan›m› gibi durumlar›n tümünü içerir.
Hareket
Eylem ya da hareket, al›c› için haz›rlanan söylemin sesletilmesi, al›c›ya söylenmesi aflamas›n› belirtir. Bu süreçte vericinin sözel bildiri yan›nda yapt›¤› her türlü bürünsel (fr. prosodiqne) ve bedensel özellikler de önemli bir yer tutar. Bütün bu
özellikler bildirinin inand›r›c›l›¤›n›n artmas›n› hedefler. Bürünsel özellikler olarak
söylemin sesletimi (telaffuzu), tonu, sesin yüksekli¤i ya da alçakl›¤›; bedensel
özellikler olarak da durufl, el-kol hareketleri, yüz ifadeleri söylemin üretimi aflamas›nda büyük önem tafl›r.
29
Bellek
Üretilen söylemi ak›lda tutma iflidir. Özellikle farkl› kan›tlama türleri belle¤e al›nmal› ve yeni söylemlerde kullan›lmal›d›r. Bir söylemin kullan›lan kan›tlama biçimi
söylemin inand›r›c›l›¤›n› artt›racakt›r. Günümüz anlat›mlar›nda bellek aflamas›n›n
fazla bir ifllevinin kalmad›¤› söylenebilir, çünkü belle¤e alma durumu farkl› kay›tlarla yap›labilmektedir.
Sözbilimin temel bölümleri nelerdir?
SÖYLEM TÜRLER‹
Geleneksel sözbilimde kullan›lacak söylem
türü olarak, Aristoteles üç tür söylemden
söz eder: yarg›lay›c›/savunmac› söylem, tart›flma söylemi ve övgü-yergi söylemi. Sözbilimin güzel konuflma sanat› olarak düflünülmesi nedeniyle, övgü-yergi söylemi her
zaman ön plana ç›kmaktad›r.
Övgü-Yergi Söylemi
SIRA S‹ZDE
2
SIRA S‹ZDE
fiekilD2.1
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Sözbilim için güzel konuflma ve ikna etme
AMAÇLARIMIZ
sanat› oldu¤u söylenir. Bu iki durum da en
çok övgü-yergi söylemini ilgilendirir. K›sacas› sözbilim genellikle övgü-yergi söyleK ‹ T A P
miyle özdeflleflmifltir. Bir kifliyi ya da bir fleyi övmek ya da yermek bu grup içinde düflünülür. Bu tür söylemde genellikle flimdiTELEV‹ZYON
ki zaman kullan›l›r, ama duruma göre geçmifl ya da gelecek zaman da kullan›labilir. Bu tür söylemlerde ak›l yürütme biçimi
olarak geniflletme (fr. amplification) kullan›l›r. Biçem betisi olarak de¤iflik betilerT E R N E T öne ç›kar.
den yararlan›lsa da, düzde¤iflmece, e¤retileme ve kapsamlay›fl‹ Nbetileri
Türk edebiyat›nda methiye ve güzelleme ad› verilen fliir türlerinde övgü söylemleri bask›n olarak kullan›l›r. Birini övmek amac›yla yaz›lan fliirlere methiye deM A K A L E devletin ileri
nir. Övülen kifliler s›radan kifliler de¤ildir. Padiflahlar›, sadrazamlar›,
gelenlerini, din büyüklerini ya da de¤er verilen herhangi bir kifliyi övmek için söylenir. Güzelleme ise daha çok sevgili, do¤a, sevilen herhangi bir fley (at, ördek vb.)
için söylenmektedir.
Dinleyin bir güzeli methedeyim / Yi¤idine nisbetle yürüyüfllünün / Can feda ederim
böyle sunaya / Bin türlü naz ile sal›n›fll›n›n / (...)
Entari giyinmifl fireng irengi / Yanaklar k›rm›z› elma irengi / Saçlar› toplukla eyliyor
cengi / Bir hümâ bakl›fll› ondört yafll›n›n (Karaco¤lan, Koflma)
Türk halk edebiyat›ndan tafllama türü fliir de övgü-yergi söylemleri grubuna girer. Tafllama, kiflilerin ya da yaflan›lan toplumsal olaylar›n kötü yanlar› elefltirilir.
“Hele bir düflün ki gözümün nuru / fiu kadar paray› sana kim verdi / Baz› fukaraya
bulma kusuru / Mesti kunduray› sana kim verdi /
Anadan do¤unca kürkün var m›yd› / Üryan gelmedin mi börkün var m›yd› / Torba
torba mecidiyen var m›yd› / Tükenmez paray› sana kim verdi (Ruhsati, Koflma)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
30
Yarg›lay›c›/Savunmac› Söylem
Öncelikle adalet görevlilerine ait bir söylemdir. Amac› birisini suçlamak ya da savunmakt›r. Yarg›lay›c› söylemde genellikle geçmifl zaman kullan›l›r. Bu tür söylemlerde ak›l yürütme biçimi olarak tas›m ya da örtük tas›m kullan›l›r.
Karar Almaya Yönelik ya da Tart›flmac› Söylem
Karar almaya yönelik söylem türü politikac›lar›n yayg›n olarak kulland›¤› bir türdür. Amac› al›c›y› karar almaya ya da eylem yapmaya zorlamakt›r. Bu tür söylemlerde gelecek zaman kullan›l›r, ak›l yürütme biçimi olarak örnek kullan›l›r. Bir biçem betisi olan örnek, olgudan kurala ya da olgudan olguya giden bir tümevar›msal kan›tlama biçimidir. Al›c›n›n sunulan durumdan bir sonuç ya da yarg› ç›karabilmesi, gerekli ise bir görüfl oluflturabilmesi için somut ve özel bir durum olarak sunulur. Yarg›lay›c› türde bir eylemin do¤ru olup olmad›¤› belirlenir, tart›flmac› türde ise yararl› ya da zararl› olmas›na göre karar verilir.
Burada sözü edilen üç söylem antik Yunandan bu yana bilinen söylem türleridir. Her birinin kendine özgü yanlar› vard›r. Bu üç söylemin kendine özgü yanlar› flu biçimde gösterilebilir.
Tablo 2.1
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Söylem türü
3
Al›c›lar
Zaman
Edim
De¤erler
Kan›tlama
tipi
Yarg›lay›c›
/savunmac›
Hakimler
Geçmifl
Suçlamaksavunmak
Do¤ru do¤ru de¤il
Örtük tas›m
(ya da tümdengelimsel)
Karar almaya
yönelik/tart›flmac›
Topluluk
Gelecek
Ö¤üt vermekö¤üt vermemek
Yararl› zararl›
Örnek (ya da
tümevar›msal)
Övgü/yergi
Seyirci
fiimdi
Övmek-k›namak
Soylu - baya¤› Geniflletme
Geleneksel sözbilimin
SIRA S‹ZDE söylem türleri nelerdir?
SÖZB‹L‹MSEL BET‹LER YA DA B‹ÇEM BET‹LER‹
fi Ü N E L ‹ M
GelenekselD Üsözbilimin
biçem ö¤retileri, dilin yetkin bir kullan›m›na yönelik, do¤ru, anlafl›l›r ve etkili bir anlat›m sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Bu nedenle yazan kifliS O Rbilgi
U ve ölçütler sunmaktad›r. Yetkin dil kullan›m› yaln›zca sözbiliye yol gösterici
min ilgi alan›na girmez. Özellikle edebiyat yetkin dil kullan›m› örnekleriyle doludur. Edebiyat
bir amac› da budur: ö¤rencinin baflar›l› biçimde metin üreD ‹ dersinin
KKAT
tebilmesi ve dili etkili kullanabilmesi. O halde gerek edebiyat›n gerekse edebiyat
incelemelerinde kullan›lan sözbilimin bafll›ca görevi, toplumsal gereksinim ve koSIRA S‹ZDE
flullara uygun anlatma biçimlerinin özelliklerini belirlemek, yani iyi bir dilsel düzenlemenin ölçütlerini ortaya koymakt›r.
AMAÇLARIMIZ
Sözbilimsel
yolla yeni anlat›m biçimleri gelifltirmek, kullan›lan dildeki biçem
betileri yoluyla gerçekleflebilir. Oluflturulan söyleme ba¤l› olarak biçemlerin seçilmesi söylemin baflar›s›n› artt›racakt›r. Anlatma ve söylemdeki durumu aç›s›ndan üç
K ‹ T A P
tür biçem vard›r:
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Heyecanland›rmay› Amaçlayan Soylu Biçem
Burada amaç, al›c› üzerinde bir etkileyim yaratarak onu heyecanland›rmakt›r. Söylem sonu ya da söylemin uzun uzad›ya anlat›ld›¤› k›s›mlarda al›c›ya yönelik heyecanland›r›c› k›s›mlar bulunur.
Atatürk’ün Cumhuriyetin Onuncu Y›l Nutku al›c›y› heyecanland›rmaya yönelik, soylu bir biçemi olan söylem olarak görülür. Metnin içindeki coflkulu anlat›m›n yan›nda söylemin sonundaki seslenmeler de heyecanland›rmaya yönelik anlat›mlard›r.
Türk Milleti!
Kurtulufl Savafl›’na bafllad›¤›m›z›n on beflinci y›l›nday›z. Bugün Cumhuriyetimizin
onuncu y›l›n› doldurdu¤u en büyük bayramd›r. Kutlu olsun!
fiu anda, büyük Türk milletinin bir ferdi olarak, bu kutlu güne kavuflman›n en derin sevinci ve heyecan› içindeyim.
Yurttafllar›m!
Az zamanda çok ve büyük ifller yapt›k. Bu ifllerin en büyü¤ü, temeli, Türk kahramanl›¤› ve yüksek Türk kültürü olan Türkiye Cumhuriyeti’dir. Bundaki muvaffakiyeti, Türk milletinin ve onun de¤erli ordusunun bir ve beraber olarak, azimkârane
yürümesine borçluyuz. Fakat yapt›klar›m›z› asla kâfi göremeyiz; çünkü, daha çok ve
daha büyük ifller yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. (Atatürk, Cumhuriyetin
Onuncu Y›l Nutku)
Biçem al›c›ya da uygun olmak zorundad›r. Aç›k, k›sa, konuya uygun, canl›,
yenilikçi ve anlafl›l›r olmal›d›r. Belirsizlikten ya da örtük anlat›mlardan kaç›nmak
gerekir.
Bilgi Verme ve Aç›klama Amaçl› ‹nce Ya da Yal›n Biçem
Bu tür söylem genellikle uslamlama ile birlikte an›l›r. Uslamlama, verici ile al›c›
aras›nda bilgi aktar›m›n› sa¤layan söylemi belirtir.
K›sa Anlat› Ya da Gülmeceyi Öne Ç›karan Hofllan›lacak
Biçem
Temel amaç hofla gitmektir. Burada kan›tlama aç›s›ndan, al›c› üzerinde güven sa¤lamak için konuflan›n göz önünde bulundurdu¤u tüm özellikler söz konusudur.
Söylemin metnin giriflinde ya da söylemin uzun uzad›ya anlat›ld›¤› k›s›mlarda hofla giden biçem bulunur.
Günümüzde sözbilimsel betiler daha çok biçembilim çal›flmalar› içinde an›lmaya bafllam›flt›r. Biçem incelemesi, yazar›n/konuflucunun kulland›¤› anlat›m tekniklerinin ve söz sanatlar›n›n incelenmesidir. Bir metindeki/söylemdeki düzanlamsal
düzeyin ötesinde, yananlamsal de¤erleri de ortaya koyabilmek için sözbilimden
yararlanmak gereklidir.
Sözbilim uzunca bir süre betiler kuram› olarak görülmüfltür. Güzel konuflmada ve al›c›s›n› ikna etmede söz sanatlar›n›n önemli bir yeri oldu¤u aç›kt›r. Sözbilimi betilere dayal› bir yaklafl›m olarak görmek de do¤rudur. Biçem betisi,
anlat›m araçlar› daha sonra geliflecek özerk bir disiplinin, biçembilimin konusunu oluflturur. Biçem betisi günümüz söylem çözümlemelerinde çok önemli bir
araçt›r.
31
32
SÖZ SANATLARININ TÜRLER‹
Geleneksel edebiyat incelemelerinde söz sanatlar› olarak kullan›lan ve sözbilimde
beti olarak de¤erlendirilen dil kullan›mlar›n› biz de sözbilimdeki flekliyle kullan›p
beti olarak de¤erlendirece¤iz. Betiler dilin s›radan kullan›m›n›n yan›nda gelifltirilen
savl› kullan›m› belirtir ya da bir sözcü¤ün bilinen ve var olan anlam›n›n yan›nda yeni bir anlam kat›lmas›n› gösterir. Söylemdeki düflünce, kan› ve duygular›n yayg›n ve
yal›n anlat›m›ndan uzaklaflan, az ya da çok de¤erli bir bulufl olan az ya da çok çarp›c› biçime, deyifle beti denir. Sözbilim betileri, vericinin baflar›s›yla do¤rudan ilintilidir. Al›c›ya zevk verebilmeli ve onu konuya çekebilmeli gerekti¤inde ikna etmeli, yönlendirmelidir. Özgün ve yeni betilerle bu özellikler sa¤lanabilir. Bütün bu söz
sanatlar› al›c›y› ikna etmek amac›yla kullan›lmaktad›r. Betiler, söyleyim (fr. diction),
yap›, söyleyifl vb. olarak da çeflitli bölümlere ayr›l›rlar. Yani bazen anlam betileri
olarak anlamda, bazen de sözcük betileri olarak biçimde ortaya ç›karlar.
Sözbilim betileri genellikle söylemin süsü ya da aksesuar› olarak kabul edilir.
Günümüzde ise sözbilim betileri, sözbilimin konusu olmaktan nerdeyse ç›km›fl, ikna etme ve iletiflim ba¤lam›nda kullan›l›r olmufltur.
Çok say›daki sözbilim betisinin s›n›fland›r›lmas›, grupland›r›lmas› tarihin her
döneminde sözbilimcilerin ilgisini çekmifltir. Geleneksel sözbilimde en önemli
dört beti vard›r: e¤retileme, düzde¤iflmece, kapsamlay›fl ve tersinleme. Ama bunun
yan›nda çok farkl› s›n›flar içinde yüz civar›nda betinin oldu¤u da bilinmektedir.
Yap›lan s›n›flamalar genelde sözcük, sözdizim ve ba¤lamla ilgilidir. Ça¤dafl dilbilim kuramlar› sözbilim betilerini dört düzeyde ele al›r:
Sözcük Düzeyi
Örne¤in de¤iflmece (fr. trope) bu grupta yer al›r. Bir sözcü¤ün kesin anlam› olmayan yeni bir anlam›n sözcü¤e kazand›r›lmas›na ya da bir sözcü¤ün anlamlar› aras›nda yer almayan bir anlam› bu sözcü¤e yüklemeye de¤iflmece denir. De¤iflmecelerde genellikle tek sözcü¤ün anlam de¤iflmesi söz konusudur.
Dizim Düzeyi
Örne¤in z›tlaflma betisi bu düzeyde yer al›r. Karfl›t ya da birbiriyle çeliflen iki sözcü¤ün ayn› ba¤lamda kullan›lmas›na z›tlaflma denir. Örne¤in “karanl›k günefl”.
Tümcecik Düzeyi
Devriklik bu düzeyde yer al›r. Devriklik, sözcüklerin al›fl›lm›fl düzeninin de¤ifltirilmesidir. Özellikle herhangi bir zorunluluk olmad›¤› halde özne ile yüklem aras›nda yap›lan de¤iflikli¤i belirtir.
Metin Düzeyi
Tersinleme ve somut sunum bu düzeyde yer al›r. Tersinleme, duyurulmak istenene
fleyin tersini söyleyerek belirtmeye denir. (Somut sunum için Bkz. 2.2. ve Sözlük).
Bu s›n›fland›rmalar betileri belli bir ba¤lam içinde biçemsel etkileri aç›s›ndan
aç›klamaya yarar. Biçembilim, sözbilim betilerini, herhangi bir konuflma/yazma
durumunu göz önünde bulundurmadan dinleyici/okuyucu üzerindeki etkisi aç›s›ndan ele al›r. Kullan›lan betiler kan›tlamaya katk› sa¤lar. Yerine (fr. allégorie), tan›m yoluyla soyut kavramlar› aç›klad›¤›ndan, konuflmalarda en çok kullan›lan betilerden birisidir. Betiler etkileyim (fr. pathos) ve özsunum (fr. èthos) üzerinde belli bir etki yarat›yorsa, bu betilerin al›c›y› farkl› biçimlerde yönlendirme ifllevlerinden söz edilebilir. Etkileyim denen fley, belirli bir bildiri yoluyla al›c›y› etkilemek,
33
yönlendirmektir; bu durumda beti, uslamlama ile, yani dilin mant›ksal kullan›m› ile
de ilgilidir. Etkileyim boyutu, vericinin yarat›c›l›¤› ve dil kullan›m›ndaki özgünlü¤ü
aç›s›ndan özsunum boyutuyla ilgilidir. Örne¤in bu betiler söz dalafl› yaratabilirler
(tersinleme, örnekseme betileri), adland›rabilirler (dolaylama ve dolayl› adlama
betileri), dinleyicinin ilgisini çekebilir (abartma ve betimleme ile), bir düflünce
esinleyebilir (an›flt›rma, düzde¤iflmece, örtmece betileri) ya da sorgulayabilir (söz
yöneltme betisi).
Ça¤dafl dilbilim sözcük betileri kaç grupta toplarlar? Devriklik ve de¤iflmece
SIRA S‹ZDE hangi gruplarda yer al›r?
4
Ü N E Lbaz›
‹M
Farkl› araflt›rmac›lar söylemde/metinde kullan›lan betilerleD Ü fiilgili
s›n›fland›r›lmalar yapm›fllard›r. En bilineni fludur: anlam betileri, sözcük betileri, düflünce betileri ve kuruluflla ilgili betiler. Her bafll›¤›n alt›nda say›s›z
S Obeti
R U vard›r. K›saca bu dört beti hakk›nda bilgi verelim:
Anlam Betileri
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Anlam betileri sözcüksel bir katk› sa¤lar; dile yeni sözcükler katarak de¤il de, sözSIRA S‹ZDE
cüklere yeni anlamlar katarak bu zenginli¤i sa¤lar. “Sana binlerce
kez söyledim”
sözcesindeki “bin”in niceliksel bir özelli¤i kalmam›flt›r. Anlam betileri, temel olarak de¤iflmecelerden oluflur; anlamsal aktar›m betileridir. Burada, bilinen bir kavAMAÇLARIMIZ
ram betisel kullan›mlarla yeni anlamlar sa¤lamaya yönelik olarak kullan›l›r.
De¤iflmecelerde, bir terim ya da terim grubu ile bir baflka terim aras›nda yer de¤ifltirme, daha do¤rusu anlamsal aktar›m söz konusudur. Yal›n
de¤iflmeceler olaK ‹ T A P
rak bilinen türler e¤retileme, düzde¤iflmece ve kapsamlay›flt›r. E¤retileme örnekseme üzerine kurulur, düzde¤iflmecede ise bitifliklik iliflkisi söz konusudur. Düzde¤iflmeceye benzer bir baflka beti ise kapsamlay›flt›r. Kapsamlay›flta bir içinde bar›nTELEV‹ZYON
d›rma durumu vard›r. Yirmi kadar anlam betisi vard›r.
N N
Sözcük Betileri
Ngibi
T E RS‹ZDE
Nbetiler
ET
Sözcük betileri, söz yaratma, eskillik, kökenbilimcilik, cinas‹SIRA
yoluyla
sözcüklerle yap›lan oyunlar› ilgilendirir. Ünsüz yinelenmesi ve ünlü yinelenmesi
gibi sesle ilgili yap›lan betiler de bu grup içinde yer al›r. “Gerek
ünsüz yinelenmeD Ü fi Ü N E L ‹ M
A K A L E gerekse ünsi yani bir uyum etkisi sa¤lamak için ayn› ünlü sesleri yinelemeMbiçimi,
lü yinelenmesi, yani bir uyum etkisi sa¤lamak için ayn› ünsüz sesleri yineleme fliS O R U
irdeki sessel uyum için yap›l›r. “Bir büyük bofllukta bozuldu büyü”
gibi bir anlat›mda “b” ünsüzünün yinelenmesini görebiliyoruz. Ünlü ya da ünsüz seslerle yap›lan bu uyumlar eflseslilik olarak de¤erlendirilir, yani bir gösterenin
D ‹ K Kya
A T da göstereni oluflturan sesbirimlerinin bir k›sm›n›n yinelenmesi söz konusudur.” Ünsüz yinelenmesi, ayn› sesin bir tümce içinde yinelenmesini belirtir. Sözbilim aç›s›ndan yeSIRA S‹ZDE
ni oluflum da bir tür sözcük betisidir “Söz betileri, dilsel göstergenin gösteren k›sm›yla ilgilidir. De¤iflmece ise, gösterilen k›sm›yla ilgilidir. Birisi (sözcük betisi) sözcü¤ün yaz›l›fl›, biçimsel özelli¤i, ses ö¤esi ile ilgiliyken, di¤eriAMAÇLARIMIZ
(de¤iflmece) sözcü¤ün anlam özellikleriyle ilgilidir.”
N N
‹ T A ‹stanbul:
P
Son paragraftaki al›nt›lar› GÜNAY, V. Do¤an (2007) Metin Bilgisi, 3.K bask›,
Multilingual Yay›nlar› ve GÜNAY, V. Do¤an (2007) Sözcükbilime Girifl, ‹stanbul: Multilingual
Yay›nlar›’ndan yapt›k.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
MAKALE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
34
Hece düzeyindeki ses betisi, ses benzeflimidir. Hece düzeyindeki yinelemeyi
belirtir. Dize sonundaki uyak bir ses benzeflmesi yapar.
Sözcük ba¤lam›ndaki ses yinelemelerine örnek olarak efladl›l›k ve çokanlaml›l›k verilir. Efladl›l›k içinde ündefllik (fr. calembour) vard›r. ‹ki sözcük ses olarak özdefl fakat anlam olarak farkl›d›r. Çokanlaml›l›k içinde cinas (fr. anatanaclase) vard›r. Cinasta bir sözcü¤ün birbirinden biraz farkl› iki anlam›n› bir arada kullanma
söz konusudur. Sözcük betisi olarak k›rk kadar beti ad› say›lmaktad›r.
Düflünce Betileri
S O R U
Bu grupta çok say›da beti vard›r. Özellikle tersinleme, karfl›tlam betileri ile abartma ve ar›ksay›fl
(fr. litote) gibi yo¤unluk betileri ve söz yöneltme, dillendirme, söSIRA S‹ZDE
zaçmazl›k (fr. prétérition) ve dönüfl (fr. épanorthose) betileri gibi sözcelemeyi ilgilendiren betilerden oluflur.
D Ü fi Übetilerine
NEL‹M
Kan›tlama
ise, kan›t y›¤›lmas›, ileriye atlay›fl, kan›t› reddetme ve de¤ersiz gösterme türleri örnek verilebilir. Düflünce betisi olarak yetmifl befl dolay›nS O R U
da beti ad› verilebilir.
D‹KKAT
KurulufllaD ‹ K‹lgili
K A T Betiler
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bu betileri flu bafll›klar alt›nda ele al›n›r: ç›karma yoluyla beti grubunda eksilti,
ba¤lams›zl›k, ani sessizlik, eksik kapama. Tekrar yoluyla betilere ise sözcük yineSIRA S‹ZDE
leme ve karfl› sav örnek verilebilir.
Bunun d›fl›nda aç›mlama, çapraz terim, afl›r› devriklik, caymaca, kerteleme,
sözcüksel AMAÇLARIMIZ
de¤ifltirme, artgönderim, sözcük art›r›m› gibi betiler de bu grupta yer
al›r. Altm›fl kadar kuruluflla ilgili beti bulunmaktad›r.
N N
(UZDU YILDIZ,
K ‹ Funda
T A P (2010) “Aç›klama ve Aç›mlama Üzerine”, Synergies-Turquie içinde,
say›: 3, Revue Du Gerfl›nt, Sylvains Lesmoulins-France [261-270]).
K ‹ T A P
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
5
KANITLAMA
‹NTERNET
S O R U
MAKALE
D‹KKAT
fiekil 2.2
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
Z hakk›nda
YON
Sese dayal›Tbetiler
bilgi veriniz?
‹kna edici bir söylemin/metnin içerdi¤i iddialar›n gerçeklikle hangi oranda örtüfl‹NTERNET
tü¤ü bilinmelidir. Öne sürdü¤ü kan›tlar›n akla yatk›n olup olmad›¤›na, öne sürdüS O kendi
R U
¤ü taleplerinin
ve kamunun ç›kar›na uyup uymad›¤›na ve önerdi¤i çözümlerin gerçekten de en iyi çözümler olup olmad›¤›na dair bir de¤erlendirmede buMAKALE
lunabilmelidir.
D‹KKAT
Sözbilimsel çözümleme ya da inceleme yapabilmek için üç temel ö¤e gereklidir. Asl›nda her
SIRA S‹ZDE
türlü elefltiri ya da her tür iletiflim için bu ögeler
gereklidir. Bir verici, bir al›c› ve bunlar›n düflündüklerini ve görüfllerini iletebilmelerine arac›l›k
AMAÇLARIMIZ
eden bir iletiflim arac› ya da ortam› gereklidir.
Sözbilimin en önemli kuram›ndan birisi olan özK ‹ T A P
sunum (ethos), etkileyim (pathos) ve uslamlama (logos) üçlü yap›s› bir sanat, teknik ve bilim olan sözbilimin yap›lanma biçimini ortaya
TELEV‹ZYON
koymaktad›r. Birçok kuram gibi sözbilim de bu
üç ö¤eyle ilgili söyleyecek sözü vard›r. Her ça-
N N
‹NTERNET
MAKALE
l›flmada bu boyutlardan söz edilir. Bazen birisi öne ç›kart›l›r, bazen di¤eri, bazen
de her birine yer verilir. Üç bafll›k bir iletiflimin üç temel ö¤esini (verici-bildiri-al›c›) gösterir. Burada, özsunum insana, özneye, ahlaka ve davran›fla, karaktere ve
psikolojiye gönderme yapar. Bugün bu araflt›rma ve incelemelere insan bilimleri
denmektedir ve bu da psikanaliz, hukuk ya da akla dayal› ve inand›r›c› bir söylem
olarak felsefeye gönderme yapar. Ancak iktisat ve tarihin de kan›tlama ve sözbilimin verileri ile desteklenmesi gerekir. Yaz›nsal metinler için de bu üç temel ö¤e
gereklidir. Yazar›n bir metni vard›r. Her metnin bir okuyucusu, yani al›c›s› vard›r.
O zaman as›l sorun vericiden al›c›ya gönderilen bildirinin nas›l düzenlendi¤i konusudur. Yaz›nsal metin de bir iletiflim biçimidir ve burada da verici (özsunum),
al›c› (etkileyim) ve bildiri (uslamlama) önemli bir yer tutar. Tüm iletiflimlerde birisi (verici) bir baflkas›na (al›c›) seslenir. E¤er verici ve al›c› aras›nda iletiflimin gerçekleflmesi konusunda ortak bir kod (do¤al dil, beden dili, Mors alfabesi, sa¤›r-dilsiz alfabesi...), gönderge, de¤erler dizgesi ve kanal (yaz›, söz, görüntü...) yoksa ne
bir iletiflimden, ne bir söyleflimden, ne bir kan›tlamadan, ne bir bilgilendirmeden
söz edilebilir.
Özsunum
Al›c› üzerinde güven sa¤lamak için konuflan›n almak zorunda oldu¤u ve göz önünde bulundurdu¤u tüm özellikleri belirtir. Konuflan›n dürüstlü¤ü en büyük kan›tt›r
diyor Aristotales. Ayn› konuda Quintilianus’a da flunlar› belirtir: Sözbilim, iyi söyleme sanat›d›r, çünkü hem söylemin tüm yetkinliklerini hem de konuflan›n ahlak›n› kucaklar; çünkü iyi insan olmadan gerçekten iyi konuflmak ve ikna etmek mümkün de¤ildir. Antik ça¤da güzel konuflma ile konuflan›n bireysel özellikleri iliflkilendirilmifltir. Güzel konuflman›n anlaml› olabilmesi için vericinin/konuflan›n erdeminin ön plana ç›kmas› gerekir. Buradaki erdem özsunumla ilgilidir. Mesle¤i, sosyal konumu, kökeni ne olursa olsun, ahlak›n›n herkese örnek olmas› gerekir.
Demek ki, özsunum, verici ya da konuflan kifliyi ilgilendirir. Konuflan›n içtenli¤i, sempatik olmas›, onurlu davran›fl› ya da namusu da aktard›¤› iletisine yans›r.
Özsunumun temelinde ben imgesi vard›r ve bu kavram konuflucunun karakter, kiflilik, davran›fl özellikleri, yaflam ve amaç tercihi gibi durumlar› belirtir. Özsunum
konuflan›n kendisi ile ilgili olarak verdi¤i ve kendisini dinlemeye ve izlemeye haz›r dinleyicinin örnek ald›¤› imgelerine ba¤l›d›r.
Kendisine ait özellikleri, erdemleri ya da gelenek ve görenekleri kifliye ait özellikler olarak de¤erlendirilir. Konuflan, etkili konuflup al›c›s›n› ikna eder. Bu ikna etme ve inand›rma özsunumla yani konuflan›n özelli¤i ile ilgilidir. Sözbilimin ç›k›fl›nda güzel konuflma ve ikna etme sanat› oldu¤u söylenir. Güzel konuflma aç›s›ndan,
aktar›lan bildirinin anlaml› olabilmesi vericinin özellikleriyle ilintilidir. Konuflan›n
ikna edici olmas›, toplumda sayg›nl›¤›n›n olmas›, dille ve konufltu¤u alanla ilgili
yeterli bilgi birikimine sahip olmas› al›c› üzerindeki etkisini att›racakt›r.
Elbette bir söylem yaln›zca özsunum ile s›n›rland›r›lamaz. Konuflan› ilgilendiren güzel konuflmaya dayanan bir sözbilimin, kendisine ba¤›ml› k›lmak için de
olsa, di¤er iki boyutu (etkileyim ve uslamlama) iflin içine katmas› gerekir. Güzel
söz söyleme, ikna edici konuflma, hem biçem etkilerine, hem heyecana, hem de
tutkuya aç›l›r. Heyecanlanma ise etkileyimdir, yani al›c› üzerinde oluflturulan bir
etkidir.
35
36
Etkileyim
Vericinin al›c›da uyand›rd›¤› heyecanlar›n, tutkular›n, duygular›n tümüdür. Her
söylemde coflkusal bir iliflki boyutu vard›r. Söylemdeki coflkusal k›s›m etkileyim
(pathos) olarak belirtilir. Sergileme sürecinde dinleyicilerin bedenlerine ve yüreklerine hitap etmek gerekir, yani al›c›n›n tutkular›, duygular›, hatta heyecanlar› hedef al›n›r. Burada temelde al›c›n›n ikna edilmesi söz konusudur. Bu ikna biçimi
çok farkl› olabilir: Kand›rmak, raz› etmek ya da büyülemek istedi¤i dinleyiciyi nitelemek amac› varsa etkileyim söz konusudur. Dinleyici/okuyucu bir fleyin güzel/çirkin (övgü-yergi söylemi), do¤ru/yanl›fl (yarg›lay›c› söylem) ya da yararl›/yarars›z-zararl› (karar almaya yönelik) olup olmad›¤› konusunda karar verir.
Etkileyim durumunda dinleyici edilgendir, kendi tutkular›n›n etkisinde kald›¤›
gibi konuflan›n da etkisinde kal›r. Konuflan ile dinleyici iletiflim içinde bulunduklar› s›rada farkl›l›klar›n› ya da belki de mesafelerini tart›fl›rlar. Farkl›l›klar›n ya da
çat›flmalar›n›n kesinlikle birçok nedeni vard›r ve bunlar belki de sosyal, politik,
etik, ideolojik, entelektüeldir, ama kesin olan fludur: Bir sorun, onlar› ay›ran bir sorun olmasayd› aralar›nda bir tart›flma, hatta bir çat›flma da olmazd›.
Uslamlama
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Sözbilimsel bir söylem usa yatk›nd›r. Vericinin kendisini güçlü gösterebilmesi, al›c›y› ikna edebilmesi uslamlamayla ilgilidir. Bildirideki baflar› vericinin iletiflimsel
baflar›s›n› getirir. Konuflan güçlü kan›tlar›yla dinleyiciyi ikna eder ya da seslendi¤i
kiflileri heyecanland›ran
güzel biçemi, dinleyicinin be¤enisini kazan›r. Akla uygun
SIRA S‹ZDE
söylem ve tutkular› etkileyen söylem aras›ndaki fark› do¤uran, heyecan yaratan ve
ifli, mant›¤› unutturma noktas›na kadar götüren uslamlamad›r.
D Ü fi Ü Nkullan›lan
EL‹M
Uslamlama,
dilsel özelliklerle ya da kan›tlama yöntemleriyle çekici
gelebilir, heyecanland›rabilir, e¤itebilir, ama ayn› zamanda kan›tlarla ikna edebilir.
Kan›tlay›c› mant›kta
S O R U ya da sözbilimsel betilerin görüldü¤ü yer uslamlamad›r. Uslamlama yukar›da sözü edilen yarg›lay›c› söylemde, tart›flma söyleminde ya da övgü-yergi söyleminde her zaman vard›r.
D‹KKAT
Özsunumda ben ad›l›, etkileyimde sen ad›l› bask›n olarak kullan›l›r. Uslamlama
ise sözbilim betilerinin s›kça kullan›ld›¤› güzel anlat›m özellikleri bar›nd›ran bildiriS‹ZDE
yi gösterir. SIRA
Bir baflka
aç›dan özsunum, etkileyim ve uslamlama insan›n çok uzun süredir sordu¤u üç soruyu da an›msat›r. Özsunum konuflan›, yani her zaman merak
edilen ben’i,
uslamlama ise içinde yaflan›lan dünyay› ve dili, son olarak etkileyim
AMAÇLARIMIZ
ise öteki’ni ilgilendirir. ‹leti ve iletideki göstergeler dünyay› alg›lamam›z› sa¤lar.
N N
GÜNAY, V. Do¤an;
Ümral (2005). “Bilimsel Söylem ve Kan›tlama” Buca E¤itim FaK ‹ T KIRMAN,
A P
kültesi Dergisi içinde, Özel say›, Y›l: 2005, say›: 17, [327-333]
Metindeki
Kan›tlama Türleri
T E L E VFarkl›
‹ZYON
Konuflan kiflinin, sözbilim d›fl› ve sözbilim içi olmak üzere iki tür kan›t› vard›r.
Günümüzde bunlar d›flar›dan gelen kan›t ve içeriden gelen kan›t olarak tan›mlan›r. D›flar›dan gelen kan›t, baflka tan›klar›n dinlenmesi, yap›lan sözleflmeler gibi
‹NTERNET
özellikleri belirtir. ‹çeriden gelen tan›t ise konuflucunun bir durumu zenginlefltirmesi, bu ba¤lamda farkl› söz sanatlar›n› kullanmas›n›, dille ilgili yap›lan her fleyi
belirtir.
MAKALE
Kan›tlama, aç›kl›k ile bilgisizlik aras›ndaki ya da gerekli ile nedensiz aras›ndaki araflt›rma yöntemini oluflturur. Bir söylemin düflüncesini gelifltirmede destek ve-
37
ren, bir öneri ya da tez gelifltiren söylemin ö¤eleridir. Kan›t, dilbilimin oldu¤u kadar mant›¤›n da araflt›rma konusu olmufltur.
Kan›tlama ile sözbilim kimi zaman birbiriyle kar›flt›r›l›r. Sözbilim kan›tlamay› da
içeren bir sanat ve tekniktir. Her kan›tlay›c› söylem sözbilimsel olsa da, her sözbilimsel söylem kan›tlay›c› olmak zorunda de¤ildir. Dolay›s›yla kan›tlama ile sözbilim ayn› fley de¤ildir. Sözbilim etkilemeyi ve tutku uyand›rmay› amaçlar, kan›tlama
ise nedenlerle ikna etmeye çal›fl›r. Söylemin akla uygun olmas› için kan›t kullan›l›r. Kan›tlama, mant›k yard›m› ile al›c›y› ikna etmeye yarayan düflünce dizgesidir.
Uslamlama, hem akl› hem de eylemi belirtir. Bir fleyi ak›l yoluyla tartmak hem düflünmeyi hem de baz› davran›fllarda bulunmay› gerektirir.
Sözbilim etkili söz söyleme sanat›d›r, övme ya da dil arac›l›¤›yla bafltan ç›karma tekni¤ini kullanma sanat›d›r. Kan›tlama ise bir ak›l yürütme biçiminin düzenlenifli ve geliflimidir. Sözbilim ile kan›tlama aras›ndaki en büyük fark fludur: Sözbilim
yan›ta, dolay›s›yla soruya yaklafl›r; kan›tlama ise sorudan yola ç›kar. Sözbilim, soruya yan›t arac›l›¤›yla yaklafl›r, soruyu ortadan kalkm›fl, dolay›s›yla çözümlenmifl
kabul eder. Buna karfl›l›k kan›tlama, sorunun kendisinden yola ç›kar, bireyler aras›ndaki çat›flman›n çözümüne ulaflmak için farkl›l›¤›n çözümüne ulafl›r. Kan›tlamada biçim ve biçem fazla önemli olmayabilir, ama sözbilimde bunlar önemlidir.
Tüm kan›tlama biçimlerini kaynak aç›s›ndan iki gruba ay›rmak olas›d›r. Birincisi mant›k alan›ndan do¤anlar, di¤eri ise bir yarg› ileri süren kan›tlar. Bu iki gruptaki kan›tlar›n tümü dört bafll›k alt›nda ele al›nabilir: yar› mant›ksal kan›tlar, görgül
kan›tlar, zorlay›c› ya da kötü inanc›n kan›tlar› ve son olarak da etkileyim üzerine
kurulan kan›tlar.
SIRA S‹ZDE
Yar› mant›ksal kan›tlar: Sözbilim temelde yaln›zca yar› mant›ksal kan›tlara
dayan›r. Baz›lar› kan›tlar› ikiye ay›r›r: yar› mant›ksal kan›tlar ve biçimsel mant›k
alan›na dayal› kan›tlar. ‹kincisi için matematikteki kan›tlamalar
örnek verilebilir.
Jean-Jacques Robrieux kan›tlar› üçe ay›r›r:
S O R Uiliflkisi sa¤lar.
Tan›mlar: Bir kavrama anlam vermek için denklik ya da eflde¤erlik
Karfl›laflt›rma: Ortak özellikleri olan birden çok kavram aras›nda yak›nlaflt›rarak ya da ay›rarak bir nesne ya da kavram› aç›klar ya da betimleme
yapar.
D‹KKAT
Ba¤daflmazl›k: Ayn› sistem içinde bir arada bulunmayacak iki kesinlemeyi belirtir. Di¤erini mant›ksal olarak yads›maz, ama ikisi ayn› sistem içinde bir arada buSIRA S‹ZDE
lunmaz.
Bu üç türün d›fl›nda yar› mant›ksal kan›tlamaya bir örnek de ikili yineleme (fr.
tautophonie) örnek verilir. Saçma bir ak›l yürütme biçimiyleAMAÇLARIMIZ
bir durum kan›tlanmaya çal›fl›l›r.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹ T A Paris:
P
(ROBRIEUX, Jean-Jacques (2001) Rhétorique et Argumentation, 2.Kbask›,
NathanUniversité)
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N tersine,
Görgül kan›tlar: Deneyim üzerine kurulur. Mant›ksal kan›tlaman›n
gerçekli¤in bir gözlemi olmaks›z›n bu kan›tlar var olamazlar.
Görgül kan›tlar üç gruba ayr›l›rlar: nedensellik ve ard›fl›kl›k üzerine kurulmufl
kan›tlar (örne¤in betimleme böyle bir kan›tt›r). Yüzlefltirme üzerine kurulmufl gör‹NTERNET
gül kan›tlar (yetisizlenme (fr. disqualification) ya da yetkeci kan›t (fr. argument
d’autorité) örnekleri verilebilir). Son olarak da tümevar›msal kan›t vard›r. Bezeme
(fr. illustration) ya da örnekseme bu gruba örnek verilebilir. M A K A L E
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
38
Zorlay›c› ya da kötü inanc›n kan›tlar›: Bu tip kan›tlamalarda bir yönlendirme ifllevi söz konusudur. Çok de¤iflik türleri vard›r: sa¤duyu, uyarc›l›k, kurnazl›k
ya da fliddet üzerine kurulu olanlar. Sofizm, mant›kötesicilik, sav› kan›tsama, karfl›tlam bu gruptaki baz› betilerdir. Ne olursa olsun, kazanma amac›yla her türlü hileye ya da kurnazl›¤a baflvurulur.
Etkileyim üzerine kurulan kan›tlar: Etkileyim üzerine kurulmufl kan›tlama
biçimlerinden baz›lar› heyecan uyand›rma ya da ac›ma yaratmak amac›yla oluflturulmufltur. SIRA
Yarg›lay›c›
söylem bu konuya iyi bir örnektir. Bir avukat›n jüriyi heyeS‹ZDE
canland›racak biçimde bir savunma yapmas› etkileyim üzerine kurulan bir kan›t
durumunu belirtir.
SIRA S‹ZDE
Düflünme Düzeninin Bilimi
Sözbilim, temel
S O R ve
U tüm insanl›k bilimlerini kapsayan bir bilim dal› olarak görülmüfltür. Sözbilimin verileri ve baz› önemli yaklafl›mlar› birçok bilim dal› taraf›ndan
kendi araflt›rmalar›nda kullan›lmaktad›r. Zaman içindeki çal›flmalara ba¤l› olarak
KKAT
sözbilim, birD ‹ konuflman›n
nas›l gerçekleflece¤i, hangi etkileme yönteminin ya da
araçlar›n›n kullan›lmas› gerekti¤i ve baflar›l› bir konuflmac›n›n nas›l davranmas› geSIRA S‹ZDEbir kurallar sistemi gelifltirmifltir.
rekti¤ini belirleyen
Sözbilim ikna edici bir kan›tlama kuram› olarak bilinir. Sözbilimsel sistem, al›c›y› ikna etmek (fr. persuader) ve inand›rmak (fr. convaincre) amac›yla söyleAMAÇLARIMIZ
mi yap›land›rma
tekniklerinin tümü demektir. Sözbilim belli yöntem ve stratejilere
dayal› bir ikna sanat› olarak de¤erlendirilir. Sözbilimsel metinlerde bir sav vard›r.
Her savda bir inand›rma durumu olacakt›r. ‹nand›rma ve ikna etme gereksinimi,
K ‹ T A P
bireysel oldu¤u kadar toplumsal bir önem de tafl›r. Belli bir al›c›ya yönelik söylemde ikna etme durumu söz konusudur, genel olarak insanl›¤a yönelik bir söylemde
ise inand›rma durumu vard›r. Sözün k›sas›, e¤er insan kendi kaderini oluflturan bir
TELEV‹ZYON
varl›k ise çevresindekileri ikna etmek zorundad›r ve bu nedenle kan›tlamaya ihtiyac› vard›r. ‹kna ederek kendi varl›¤›n› kan›tlam›fl olur.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Sözbilimin ‹bölümleri
N T E R N E T için Wikipedia’n›n rhétorique bafll›¤›nma bak›labilir. http://fr.wikipedia.org/wiki/Rh%C3%A9torique#cite_ref-133
‹NTERNET
M A K AS‹ZDE
LE
SIRA
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
6
Sözbilimin en
M Aönemli
K AS‹ZDE
L E iki eylemi nedir? Aç›klay›n›z.
SIRA
Sözbilim bir bak›ma akla ait konuflmalar›n dilbilgisidir. Ak›lsal konuflman›n
özelli¤i deDkiflinin
yapt›¤›n› denetleyip, bunu iletiflim kurdu¤u tarafa kan›tlar›yla
aç›klamas› ve böylece ortak bir toplumsal eylem konusunda uzlafl› sa¤lamas›d›r.
Bu türden ikna
giriflimlerine iknac› iletiflim denir.
S O Retme
U
Kan›tlama bir düflünme düzeni bilimidir. Kan›tlaman›n amac› bilinenden yola
ç›karak bilinmeyen konusunda bir düflünce gelifltirmek ve ak›l yürütmektir. BiçimD‹KKAT
sel mant›kta bu duruma ç›kar›m denir. O halde kan›tlama da bir tür ç›kar›m iflidir.
Burada anahtar sözcük düflünme düzenidir.
S‹ZDE ve farkl›l›¤›n bir mant›¤› olarak da tan›mlanabilir, çünkü sözSözbilimSIRA
kimli¤in
bilim insanlar› ikna eden nedenleri arar. Di¤er yandan sözbilimin tüm insanl›k sorunlar›na tek ve bütüncül bir çözüm bulma gibi bir amac› da yoktur. Sözbilim ak›l
AMAÇLARIMIZ
yürütmeyle ilgilidir.
Düflünme düzeni ikiye ayr›l›r: tümdengelim ve tümevar›m. Kan›tlaman›n amac›
verici ile al›c›
halk aras›ndaki mesafeyi azaltmakt›r. Bir bak›ma düflüncenin halka
K ‹ T A P
uygun hale getirilmesidir.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
39
Tümdengelim ve Tas›m
Tümdengelim, genelden tikele do¤ru giden
bir ak›l yürütme biçimidir. Tas›m (fr. syllogisme) ise bu ak›l yürütme biçimini inceler.
V
D
V. Her Anamurlu muzun ne oldu¤unu
G
bilir.
D. Zeynel Anamurludur.
G. Zeynel de muzun ne oldu¤unu bilir.
Tas›m, kan›tlamalarda s›kl›kla baflvurulan bir ak›l yürütme biçimidir. Anlat›mlarda,
kan›tlara dayanarak sonuçlar ç›karma tümdengelimsel ak›l yürütme iflini belirtir.
Herkesin bildi¤i
“Tüm insanlar ölümlüdür”. (Büyük önerme)
“Sokrates insand›r”. (Küçük önerme)
“Sokrates de ölümlüdür.” (Ç›kar›m)
üçlü yap›s› bir tas›md›r. ‹lk iki önerme üçüncü önermenin öncülleridir. Birincisine büyük önerme denir, genel bir kural›, durumu ya da ilkeyi belirtir (Her insan
ölümlüdür). ‹kincisine küçük önerme denir, çünkü genel önermeden yola ç›karak
tikel bir durumu belirtir (Sokrat da insand›r). Sonuncu önerme ise bir ç›kar›m ve
sonuçtur (Sokrat da ölümlüdür). Olas› öncüller üzerine kurulur ve yaln›zca gerçe¤e benzer bir sonuca ulafl›r. Tas›m iki biçimde olabilmektedir: evrensel - tikel karfl›tl›¤› üzerine ya da olumlu- olumsuz karfl›tl›¤› üzerine.
Tümevar›m ve Genellefltirme
Tümevar›mda, tikelden yola ç›karak genele ulafl›lmaya çal›fl›l›r. Genellikle bilimsel
yaklafl›mda bu yol izlenir. Sözbilimde iki tür tümevar›m vard›r.
Tam tümevar›m: Bütünlükten yola ç›karak baz› ç›kar›mlara izin verir.
Geniflletilmifl tümevar›m: Bir tikel durum söz konusudur; bunlar de¤iflik yerlerde toplan›r ve bunlardan bir genel duruma ulafl›l›r. Anket yaparak bir grupla ilgili
bilgilere eriflilir. Sonra o grup ya da toplumla ilgili baz› genellemelere gidilebilir.
Aristotales’e göre kan›tlaman›n iki temel yöntemi tümevar›m ve örnektir. Bu
ba¤lamda az çok olas› genel bir kurala do¤ru gitmek ya da ondan yararlanarak
benzer bir durumu dikkate almak söz konusudur. Ama bilimsel olarak her iki giriflim de birbirine ba¤l›d›r. Örtük tas›m tümdengelimle ve örnek ise tümevar›mla
iliflkilidir.
fiekil 2.3
40
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Sözbilimin en eski dönemden bu yana temel amac› nedir?
Sözbilim Antik Yunandan bu yana bilinen yedi
sanattan biridir. Bafllang›çta güzel konuflma ve
ikna etme sanat› olarak görülmüfltür. XX. yüzy›lda ise dilbilimdeki geliflmelere ba¤l› olarak metindeki ikna edici bölümlerin ve sözbilimsel betilerin kullan›mlar›, kullan›m yerleri ve durumlar› da incelenmeye bafllanm›flt›r. Aristotales, Platon, Quintilien gibi birçok düflünürün bu sanat›n
oluflmas›nda ve geliflmesinde önemli katk›lar› olmufltur.
Bugün sözbilim, üretilen söylem üzerine düflünmeye yöneltir. Vericinin üretti¤i bildirinin genel
kurallar›n› ve ikna etme süreçlerini ortaya koymaya çal›fl›r. Bu da üretilen bildirinin oluflum süreçlerini belirleme demektir. Verici ve al›c›n›n ifllevleri üzerine düflündürtür. Bugünkü sözbilimde Antik Yunandan bu yana gelen özsunum (ethos) - etkileyim (pathos) - uslamlama (logos) ile
ikna yöntemi yeniden gündeme gelmifl ve her
türlü söylemde bu üçlü yap› aç›s›ndan de¤erlendirilmeye çal›fl›lmaktad›r.
Sözbilimin kaç bölümü vard›r ve bu bölümler ne
ifle yarar?
Her türlü konuflman›n befl aflamada olufltu¤unu
bilmek gerekiyor. Çok eskilerden bu yana bilinen bu aflamalar günümüzde de ifle yaramaktad›r. Geleneksel sözbilimin belirtti¤i befl aflama:
bulufl, düzenleyifl, anlatma biçimi, bellek ve harekettir. Burada belirtilen befl aflaman›n ilk üçü
günümüz söylemlerinin oluflumu için de önemlidir. Ancak belle¤in günümüz söylemlerinde çok
fazla bir ifllevinin kalmad›¤›n› söyleyebiliriz.
Konuflan kifli iyi bir konu seçmeli, bu konunun
aktar›lmas›nda gerekli ikna yolu, metin türü, kan›tlama biçimi vb de ayr›nt›l› olarak belirtilmelidir. Tüm bunlar›n önceden belirlendi¤i her türlü
söylem (yaz›nsal bir anlat›, politik bir söylem,
felsefi konuflma, e¤itimle ilgili metin, reklam bildirisi vb) al›c› üzerinde daha fazla etki yaratacakt›r. Bu befl aflama metin haz›rlayan kifliye yard›mc› olaca¤› aç›kt›r. Ayn› özellikler metin çözümlemede de önemli ifllevler gerçeklefltirir. Bir yaz›nsal metni inceleyen araflt›rmac›, metin tipini, söz-
celeme öznesini, al›c›s›n›, metnin üretimiyle ilgili farkl› bilgileri, kurmaca yap›n›n kurgulanma
biçimi, varsa ikna yöntemlerini ortaya koydu¤u
zaman inceledi¤i metinle ilgili çok önemli bilgilere ulaflm›fl olacakt›r.
N
A M A Ç
3
Sözbilimde kaç tür söylem vard›r ve nerelerde
kullan›l›r?
Sözbilime göre üç tür söylem vard›r. Yarg›lay›c›/savunmac› söylemi, tart›flma söylemi ve övgüyergi söylemi. Sözbilimin güzel konuflma sanat›
olarak düflünülmesi nedeniyle övgü-yergi söylemi her zaman ön plana ç›kmaktad›r. Özellikle birisini övmek, al›c›n›n her zaman hofluna giden
bir durumdur. Ama günümüzde her üç söylem
türü de farkl› ortamlarda kullan›lmaktad›r.
Övgü ya da yergiye dayal› söylemler gündelik
konuflmalarda s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Eski dönemlerde devlet adamlar›n›, yöneticileri övmek
için say›s›z fliir yaz›ld›¤›n› düflündü¤ümüzde ne
kadar ifllevsel bir söylem türü oldu¤u görülebilir.
Türk halk edebiyat›nda güzelleme ya da tafllama
ile divan edebiyat›ndaki methiye fliirleri bu söylem grubu için örnek gösterilebilir.
Yarg›lay›c› söylem hâkimlerin, yarg› erkinin kulland›¤› söylem türleridir. Daha önce olmufl bir
olay› de¤erlendirmede kullan›ld›¤› için zaman
olarak genellikle geçmifl zaman kullan›l›r.
Karar almaya yönelik söylemlerde bir sonuca
varma, gerekti¤inde bir genellemeye gitme durumu vard›r. Politikac›lar›n, toplum önderlerinin, devlet adamlar›n›n söylemlerinde bu tür durumlar görülür. Al›c›n›n sunulan durumdan bir
savunca, yarg› ç›karabilmesi ya da bir görüfl oluflturabilmesi için somut ve özel bir durum olarak
sunulur.
N
A M A Ç
4
Sözbilimde kullan›lan betiler ne ifle yarar ve bu
betileri nas›l s›n›fland›rabiliriz?
Sözbilim güzel söz söyleme, al›c›y› ikna etme ve
inand›rma sanat›d›r. Bu da dilin daha özenli kullan›m›yla ilgili bir durumdur. Bir bak›ma düzanlam›n ötesinde yananlam temelinde bir dil kullan›m› vard›r. Kullan›lan dil, al›c›n›n konuya odaklanmas›na yard›mc› olmal›, gerekti¤i durumda
onu ikna etmeli, yönlendirmelidir. Bu sanatsal
kullan›m da dilde yap›lan farkl› türden dilsel sanatlar yoluyla olmaktad›r. Söylemdeki düflünce,
kan› ve duygular›n yayg›n ve yal›n anlat›m›ndan
uzaklaflan, az ya da çok de¤erli bir bulufl olan az
ya da çok çarp›c› biçime, dilsel anlat›ma, dil kullan›m›na beti denir. Betiler dilin s›radan kullan›m›n›n yan›nda gelifltirilen savl› kullan›m› belirtir
ya da bir sözcü¤ün bilinen ve var olan anlam›n›n
yan›nda yeni bir anlam kat›lmas›n› gösterir.
Betiler genel olarak anlam betileri, sözcük betileri, düflünce betileri ve kuruluflla ilgili betiler olmak üzere dört gruba ayr›l›rlar. Bu gruplar›n alt›nda da çok say›da beti vard›r. Baz›lar› sese dayal›, baz›lar› düflünce ile ilgili, baz›lar› da anlamla ya da tümcenin sözdizimiyle ilgili olabilir. Tüm
bu betiler ikna etmek, daha güzel konuflmak, etkili konuflmak için baflvurulan anlam biçimleri
olarak ifllev görür.
N
A M A Ç
5
41
Kan›tlama nedir, nas›l yap›l›r?
Kan›tlama, konuflan özne taraf›ndan al›c›n›n bilmedi¤i ya da bildi¤i ama al›c› gibi düflünmedi¤i
bir konuda verici gibi düflünmesi için konuflan
öznenin dil yoluyla yapt›¤› ikna etme biçimini
belirtir. Kan›tlama her tür metin için geçerlidir.
Yaz›nsal metinler için oldu¤u gibi, politik metinler, bilimsel anlat›mlar, reklam metinleri için de
çok önemli bir yere sahiptir. Günümüzdeki sözbilimsel çal›flmalarla bir söylemdeki, bir yaz›nsal
metindeki ikna edici yan›, kan›tlay›c› k›s›mlar›,
kullan›lan söz sanatlar›n›n metne katt›klar› gibi
durumlar ortaya konulmaya çal›fl›l›r. Bu iki amac›yla da sözbilim yaz›nsal incelemeler ve uygulamalar için en önemli özellik durumundad›r.
42
1. Afla¤›dakilerden hangisi ortaça¤da okutulan yedi bilimden biri de¤ildir?
a. Dilbilgisi
b. Astroloji
c. Sözbilim (retorik)
d. Astronomi
e. Eytiflim (diyalektik)
2. Sözbilim, dilbilim, anlat›bilim, yorumbilim, yaz›nsal
göstergebilim gibi metin inceleme yöntemlerinden hangi aç›dan farkl›l›k gösterir?
a. Sözceleme kuram›n› çal›flman›n merkezine almas›
b. Yazar-anlatan-anlat›lan-okur ayr›m›n› metin çözümlemede öne ç›karmas›
c. Kan›tlama ve sözbilim betileri ve ikna etme durumunun çal›flman›n temelini oluflturmas›
d. Yaln›zca dinsel metinleri incelemesi
e. Metin içindeki kurmaca dünyay› yeniden oluflturmak istemesi
3. Sözbilimin bölümlerinden biri olan düzenleyiflte temel olarak nelere dikkat edilmelidir?
a. Sunulacak bildirinin yap›s›n›, tutarl›l›¤›n› inceler. Söylemin girifli, anlat›lma k›sm›, gerekli
uzunlu¤u ve tutarl› bir sonucunun olmas› bu
aflamayla ilgilidir.
b. Söylemin izle¤i ile ilgili her türlü ikna yolunun
araflt›r›ld›¤› aflamay› belirtir. Söylem türü, kan›tlama biçimi de bu aflamada seçilir.
c. Al›c› üzerinde güven sa¤lamak için konuflan›n
almak zorunda oldu¤u, göz önünde bulundurdu¤u tüm özellikleri belirtir. Etkileyim ve uslamlama ile birlikte bir söylemin kan›tlama biçimine
dikkat edilmelidir.
d. Söylemin anlatma biçimini belirtir. Kullan›lacak
biçemleri, kan›tlama yollar›n› seçmek bu aflamada olmaktad›r.
e. Söylemin kaydedilmesi, önceden kullan›lm›fl söz
sanatlar›n› ve kan›tlama biçimlerini görmek amac›yla saklanmas›d›r.
4. “Yarg›ç: siz komflunuza kötülük ettiniz. Onlar›n hayvanlar›n› öldürdünüz. Bunun için suçlusunuz ve iki y›l
hapse çarpt›r›yorum” hangi söylem grubu içinde yer
al›r? Niçin?
a. Karar almaya yönelik söylem. Kullan›lan zaman
flimdiki zaman ve konuflan bir fleye karar almaya çal›fl›yor.
b. Tart›flmac› söylem. Konuflan kifli bir münazarada bir konuyu tart›fl›yor. Kullan›lan zaman geçmifl zaman
c. Övgü söylemi. Komflunun ne kadar iyiliksever
oldu¤unu gösteriyor. Kullan›lan zaman gelecek
zaman.
d. Yergi söylemi. Komflusu ile iyi geçinemeyen kifliyi yeriyor.
e. Yarg›lay›c› söylem. Kullan›lan zaman geçmifl zaman. Daha önce olmufl bir durum ile ilgili yarg›ç, komfluya zarar veren kifliyi yarg›l›yor.
5. Ses oyunlar›yla yap›lan sanatlar afla¤›daki gruplar›n
hangisinde yer al›r?
a. Düflünce betileri
b. Anlam betileri
c. Söyleyim betileri
d. Sözcük betileri
e. Kuruluflla ilgili betiler
6. ‹nand›rmak ile ikna etmek aras›ndaki fark› afla¤›dakilerden hangisi aç›klar?
a. ‹nand›rmak, birisini bir fleye inand›rmaya çal›flmak, zorlamak. ‹kna etme bir bak›ma imgeleme
dayan›r ve öznel bir de¤erlendirmeyi belirtir.
b. ‹nand›rmak birisini bir fleyi anlamaya teflvik etmek. ‹nand›rmada anlamaya dayal› bir kabullenme vard›r. ‹nand›rmada ise, akla dayan›r ve
nesnel bir de¤erlendirmeyi gösterir.
c. ‹kna etmek, birisini bir fleye inand›rmaya götürmek, zorlamak. ‹kna etmede, inanca ba¤l› ve
dogmatik bir durum söz konusudur. ‹kna etme
bir bak›ma imgeleme dayan›r ve öznel bir de¤erlendirmeyi belirtir. ‹nand›rma, akla dayan›r
ve nesnel bir de¤erlendirmeyi gösterir.
d. ‹kna etme, inanca ba¤l› de¤ildir ve dogmatik bir
durum olamaz. ‹nand›rma anlamaya dayal›d›r ama
akla uygun bir fley sunulmak zorunda de¤ildir.
e. ‹nand›rma ve ikna etme dogmatiktirler. Her ikisi de akla nesnel bir de¤erlendirmeye dayan›r.
43
Okuma Parças›
Henüz bekâr olan Sözbilim (Retorik, Belagat) tanr›s›
Merkür, Virtus ile Apollo’nun ö¤ütlerine uyarak, a¤›r
bafll›, okumufl bir k›z diye tan›nan Betikbilim (Filoloji)
ile evlenmeye karar verdi¤inden, Tanr›lar, Betikbilim’e
ölümsüzlük ba¤›fllarlar. Dört temel erdemin selamlamaya geldi¤i genç k›z›, Olympos’ta, evlenmelerin koruyucusu Juno karfl›lar. Kendisine, hem oran›n törenlerini,
hem de orada oturanlar› tan›t›r. Olympos, yap›tta, Tanr›lardan baflka ünlü ozanlar›n, filozoflar›n, bilginlerin
öldükten sonra oturduklar› yer alarak gösterilmifltir.
Merkür, niflanl›s›na; dü¤ün hediyesi diye yedi özgür bilimi verir. Bu genel çerçeve içinde, kad›n k›l›¤›nda canland›r›lan bilimleri, öz ayr›nt›lar›yla, betimlemeye çal›flan yazar, her birine bir bölüm ay›rm›flt›r.
Martianus Capella, her bilim kolunun konular›n›, ilkelerini örnek vererek aç›klamakla yetinmemifl, bunlar› kümelere ay›r›p, iki dereceli bir ö¤retim düzeni kurmufl ya
da zaman›nda kurulmakta olan bir düzeni savunmufltur. Bu tarihten sonra okullarda uygulanan sisteme göre ilkö¤retimde üç ders okutulurdu: Dilbilgisi (gramer),
sözbilim (retorik) ve eytiflim (diyalektik). Bu ilk kümeye üçlü kol (lat. trivium) deniyor. Daha sonra dört farkl› ders ö¤retilirmifl: Aritmetik, geometri, uzaybilim (astronomi) ve müzik. Bu ikinci kümeye dörtlü kol (lat.
quadrivium) denilirdi.
Okullarda okutulan bu üçlü küme dersleri her zaman
gündemde kalm›fllar ve de¤iflik dönemde di¤erlerinin
önüne geçmifllerdir. V-VIII. yüzy›llar aras›nda sözbilim,
VIII-X. yüzy›llar aras›nda dilbilgisi, X-XV. yüzy›llar aras›nda eytiflim bafla geçmifltir. Son dönemde eytiflim ve
onun etki alan› içine fazlaca giren dilbilgisini de yan›na
alarak, sözbilimin gücünü zay›flatm›flt›r.
Gramer-literatura: Bat› dillerindeki gramer, Yunanca
gramma’dan (harf) gelir. Latince litteratura (yaz›) sözcü¤ü de Yunanca littera’dan (harf) gelir. Gramer ya da
literatura’n›n kökeninde yaz› bilimi bulunmaktad›r.
1. b
Kaynak: BAYRAV, Süheyla (1998) Filolojinin Oluflumu, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›, ss.: 21, 22, 23.
2. c
3. a
4. e
5. d
6. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “sözbilimin tarihçe” k›sm›n›
Yan›t›n›z yanl›fl ise “sözbilimin tarihçe” k›sm›n›
Yan›t›n›z yanl›fl ise “sözbilimin bölümleri” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “söylem türleri” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “sözbilimsel betiler” k›sm›n›
Yan›t›n›z yanl›fl ise “kan›tlama” k›sm›n› yeniden
gözden geçiriniz.
44
S›ra Sizde 1
Ortaça¤da okutulan yedi temel bilim vard›r. ‹lkö¤retimde üç ders okutulurdu: Dilbilgisi (gramer), sözbilim (retorik) ve eytiflim (diyalektik). Bu ilk kümeye üçlü kol
(trivium) deniyor. Daha sonra dört farkl› ders ö¤retilirmifl: Aritmetik, geometri, astronomi ve müzik. Bu ikinci kümeye dörtlü kol (quadrivium) denirdi.
Bu listede astroloji yoktur. Astroloji, y›ld›zlar ile kiflilerin yaflamlar› aras›nda bir iliflki kurmaya çal›flan bir bilgidir. Falc›l›kt›r. Astroloji sözcü¤ü astronomi sözcü¤ünden do¤mufltur. Bu aç›dan iki sözcük aras›nda bir örnekseme iliflkisi vard›r.
S›ra Sizde 2
Bütün bölüm s›ras›nda en çok yinelenen fley ikna etme,
sözbilim betileri ve kan›tlamad›r. Bu üç konu sözbilimin temelini oluflturuyor. Di¤er bilgiler de farkl› bilimlerin konusunu oluflturmaktad›r. Örne¤in sözceleme
kuram› sözceleme dilbilimi, edimbilim ve söylem çözümlemesi için önemlidir. Yazar ile anlat›c› ayr›m› anlat›bilim ve yaz›nsal göstergebilim için önemlidir. Dinsel
metinler üzerine yo¤unlaflan yorumbilimdir. Ama günümüzde yorumbilim de alan›n› geniflletme çabas› içindedir. Metin içindeki kurmaca dünyay› inceleme izlekçilik, metin çözümleme ve metin aç›klama için gerekli
bir durumdur.
Sözbilim bunlar›n hepsiyle de az ya da çok ilgilenir, ancak burada temel olan kan›tlama, ikna etme, sözbilim
betileri ve inand›rma durumlar›d›r.
S›ra Sizde 3
Geleneksel sözbilimde üç tür söylem vard›r. Övgü-yergi söylemi, yarg›lay›c› söylem ve karar almaya yönelik
söylem. Son söylem için tart›flmac› söylem diyenler de
vard›r. Sözbilimde eski dönemlerde en önemli söylem
türü övgü ya da yergi söylemi idi. Hatipler devlet büyü¤ünü, önemli bir kifliyi överler ve bunun karfl›l›¤›nda
ödüllerini al›rlard›r. Bazen de elefltirilirlerdi. Yarg›lay›c›
söylem mahkemelerde kullan›lan bir söylemdir. Burada
da yarg›c›n söylemi bir yarg›lay›c› söylem özelli?indedir. Burada “do¤ru” ya da “do¤ru de¤il” türü bir de¤erlendirme vard›r. Edim olarak suçlamak ya da savunmak
söz konusudur. Yarg›ç ki?iyi suçlamaktad›r.
S›ra Sizde 4
Sözbilimin bölümlerinden biri de düzenleyifltir. Bulufltan sonra gelen aflamad›r. Metnin düzenlenmesiyle ilgili k›s›mlar› belirtir. Örne¤in söylem girifli, anlatma, metnin yeteri kadar uzat›lmas› ve söylem sonu bu düzenleyiflte göz önünde bulundurulmas› gereken k›s›mlard›r.
Söylem sonu genelde üç biçimde olabilmektedir. Birinci olarak, yarg›lay›c› söylem türünde cezaland›rma için
de¤erler ve etkileyimi ça¤›ran, genelde sözbilimsel konular üzerine kurulmufl geniflletme biçimindedir. ‹kinci
olarak söz yöneltimi betisi yoluyla ac›ma ya da kay›ts›zl›k duygusu uyand›ran tutku yoluylad›r. Son olarak da
metinde ya da söylemde kullan›lan kan›tlaman›n k›sa
bir özetiyle olur. Bunlar›n hepsi de üretilen söylemin
al›c› üzerinde bir etki yaratabilmesi için yap›lmaktad›r.
S›ra Sizde 5
Sese dayal› betiler sözcük betileri grubunda yer al›rlar.
Bu grupta yer alan ünsüz yinelenmesi (fr. allitération),
cinas (fr. antanaclase), önses düflmesi (fr. aphérèse),
sonses düflmesi (fr. apocope), ünsüz yinelenmesi (fr.
assonance), ündefl (fr. calembour), iç ses türemesi (fr.
épenthèse), hece düflmesi (fr. haplologie), eflyaz›ml›l›k
(fr. homographie), efladl›l›k (fr. homonymie), eflseslilik
(fr. homophonie), çanta sözcük (fr. mot-valise), yans›ma (fr. onomatopée), ses benzeflmesi (fr. paronomase),
önses türemesi (fr. prothèse), her türlü uyak (fr. rime),
çiftleme (fr. syllepse), içses düflmesi (fr. syncope), ikili
yinelemeli ses (fr. tautophonie) gibi betilerin tamam›
ses üzerine kuruludur.
S›ra Sizde 6
Sözbilimdeki en önemli iki eylemi inand›rmak ve ikna
etmektir. ‹nand›rmak (fr. convaincre), birini bir fleyi anlamaya çal›flmak, teflvik etmek demektir. ‹nand›rmada
anlamaya dayal› bir kabullenme vard›r. ‹nand›rma akla
dayan›r ve nesnel bir de¤erlendirmeyi gösterir. ‹kna etmek (fr. persuader) ise, birisini bir fleye inand›rmaya
çal›flmak, zorlamakt›r. ‹kna etmede, inanca ba¤l› ve
dogmatik bir durum söz konusudur. ‹kna etme bir bak›ma imgeleme dayan›r ve öznel bir de¤erlendirmeyi
belirtir.
45
AKSAN, Do¤an (1993). fiiir Dili ve Türk fiiir Dili, ‹stanbul: BE-TA Bas›m Yay›m.
AKSAN, Do¤an (2000). En Eski Türkçe’nin ‹zlerinde,
‹stanbul: Simurg Yay›nevi.
AMOSSY, Ruth (2000). L’Argumentation dans le Discours, Paris: Nathan-Université
ARISTOTALES (1983). Politika, Çev. Mete Tunçay, 2.
Bask›, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
ARISTOTALES (1995). Poetika, Çeviren: ‹smail Tunal›,
6. bask›, ‹stanbul: Remzi Kitabevi
ARISTOTALES (2001). Retorik, Çeviren: Mehmet H.
Do¤an, 5. Bask›, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
BARTHES, Roland (1985). “L’ancienne rhétorique: aide
mémoire” L’Aventure Sémiologique, Paris: Editions du Seuil.
BAYRAV, Süheyla (1998). Filolojinin Oluflumu, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›
BERTRAND, Deniz (1999). Parler Pour Convaincre.
Rhétorique et Discours, Paris: Gallimard.
CANU, Alain (1992). Rhétorique et Communication,
Orne: Éditions d’Organisation
D‹LÇ‹N, Cem (1983). Örneklerle Türk fiiir Bilgisi,
Ankara: Türk Dil Kurumu yay›nlar›.
GUIRAUD, Pierre (1979). La Stylistique, Paris: PUF,
Collection: Que sais-je?, No: 646.
GUIRAUD, Pierre (1984). Anlambilim, Çeviren: Prof.
Dr. Berke Vardar, Ankara: Kuzey Yay›nlar›.
GÜNAY, V. Do¤an (2002). Göstergebilim Yaz›lar›, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›.
GÜNAY, V. Do¤an (2007). Metin Bilgisi, Geniflletilmifl
3. bask›, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›.
GÜNAY, V. Do¤an (2004). Dil ve ‹letiflim, ‹stanbul:
Multilingual Yay›nlar›
GÜNAY, V. Do¤an (2007). Sözcükbilime Girifl, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›
GÜNAY, V. Do¤an; KIRMAN, Ümral (2005). “Bilimsel
Söylem ve Kan›tlama” Buca E¤itim Fakültesi Dergisi içinde, Özel say›, Y›l: 2005, say›: 17, [327-333]
JOUBERT, Jean-Louis (1993). fiiir Nedir?, Çeviren: Ece
Korkut, Ankara: Öteki Yay›nlar›
MEYER, Michel (1993). Question de Rhétorique:
Langage, Raison et Séduction, Paris: Le Livre de
Poche.
MEYER, Michel (2005). Qu’est-ce que l’Argumentation?, Paris: Librairie Philosophique J. Vrin, Collection: Chemins philosophiques.
MEYER, Michel (2009). Retorik, Çev. ‹smail Yerguz,
Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›.
PERELMAN, Chaim; OLBRECHTS-TYTECA, Lucie
(2008). Traité de l’Argumentation: La Nouvelle
Rhétorique, Bruxelles: Editions de l’Université de
Bruxelles.
PLATON (EFLATUN) (1982). Diyaloglar I, Çev. T. Aktürel, M. Cevdet Anday, Adnan Cemgil, Tacettin Ünlü, Sabahattin Eyubo¤lu, ‹stanbul. Remzi Kitabevi.
REBOUL, Oliver (2001). Introduction à la Rhétorique,
Paris: PUF, collection: premier cycle.
ROBRIEUX, Jean-Jacques (2001). Rhétorique et Argumentation, 2. bask›, Paris: Nathan-Université.
SUHAMY, Henri (1988). Les Figures de Style, Paris:
PUF, Coll. Que sais-je?, No: 1889.
UZDU YILDIZ, Funda (2010) “Aç›klama ve Aç›mlama
Üzerine”, Synergies-Turquie içinde, say›:3, Revue
Du Gerfl›nt, Sylvains Lesmoulins-France [261-270]
Wikipédia “Rhétorique » http://fr.wikipedia.org/wiki/Rh%C3%A9torique
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bir edebiyat yap›t›nda “izlek” kavram›n› aç›klayabilecek ve ortaya ç›karabilecek;
Bir edebiyat yap›t›n›n konusu ile izleklerini birbirinden ay›rt edebilecek;
‹zlekçi elefltirinin amaç ve yöntemlerini tan›mlayabilecek;
‹zlekçi elefltirinin öncülerini tan›yabilecek ve karfl›laflt›rabilecek;
Bir edebiyat yap›t›n› izlek aç›s›ndan çözümleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Edebiyat Elefltirisi
• ‹zlekçi Elefltiri
• Anlambirimcik
• Yananlam
• fiiirsel ‹mge
• Esenlikli / esenliksiz duygu de¤eri
‹çindekiler
‹zlekçi Elefltiri
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
G‹R‹fi
EDEB‹YAT NED‹R?
ELEfiT‹R‹ NED‹R?
EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹ NED‹R?
MEFHUM VE KAVRAM NED‹R?
‹ZLEK NED‹R?
‹MGE NED‹R?
‹MGELEM NED‹R?
‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹R‹
‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹RMENLER
UYGULAMALAR
‹zlekçi Elefltiri
G‹R‹fi
‹zlekçi elefltiriyi daha iyi anlayabilmemiz için, öncelikle bu konuyla do¤rudan ilintili olan genel kavramlar› gözden geçirip aç›kl›k getirmemizde yarar var.
EDEB‹YAT NED‹R?
Edebiyat ya da yaz›n, okuyucuda estetik (güzelduyusal) bir haz yaratmay› amaçlayan, dilsel bir sanat alan› ve bu alanda yarat›lm›fl yap›tlar›n tümüdür. Sanat yap›t›
ise, genel anlam› ve tan›m›yla, “bir yap› ile bir düflüncenin ayn› anda ortaya ç›kmas›, bir biçimle bir deneyimin alafl›m›d›r” (J. Rousset, Biçim ve Anlam). Edebiyat,
öncelikle bir yaz›, biçem (stil, tarz) çal›flmas› olup, roman, öykü, tiyatro metni gibi
yarat›c› bir anlat›daki ya da farkl› bir alan oluflturan fliirdeki gibi özgün bir biçimanlam bütünüdür. Edebiyat ayn› zamanda tüm beflerî ve sosyal bilimleri de ilgilendiren bir aland›r. Ancak hemen belirtelim: felsefe, psikoloji (ruhbilim), tarih, sosyoloji (toplumbilim), antropoloji (insan bilimi) gibi bilim dallar› için edebiyat bafll› bafl›na inceleme nesnesi olamaz; bunun yerine, edebiyat elefltirmenleri ya da çözümleyicileri, inceleme konular›na aç›kl›k getirebilmek için zaman zaman bu bilim
dallar›ndan yard›m alabilirler. Edebiyat yap›tlar› bir yarat› ürünüdür, dolay›s›yla her
edebiyat yap›t›, kendine özgü bir sezgisi ve imgelem gücü, dilsel biçemi, dünyay›
alg›lama, kurgulama ve yaz›yla bunu yans›tabilme becerisi olan bir “yarat›c› özne”
taraf›ndan oluflturulur. Bir yap›t tamamlan›p okuyucuya ulaflt›¤›nda ise, ortaya ç›kan metnin okuyucu taraf›ndan anlamland›r›lmas›, de¤erlendirilmesi süreci bafllar.
Elefltirmen de her fleyden önce bir okurdur; dikkatli, özenli ve araflt›rmac› bir okur.
ELEfiT‹R‹ NED‹R?
Türkçede “elefltiri” ad› “elemek” fiilinden gelmektedir. “Elemek” fiili ise “el” ad›ndan türetilmifl olup, “bir bir, tek tek elden geçirmek, seçmek” anlam› tafl›r (Eyubo¤lu 2004). Bat› dillerinde ise bu anlamda kullan›lan “critique” (Fr.) sözcü¤ünün kökeni Latince criticus, Yunanca kritikos sözcüklerinden gelip, ilk anlam› “kesin olarak yarg›lamak”t›r.
Elefltiri genel anlam›yla, bir varl›k, oluflum, düflünce, söylem ya da ürünün
olumlu ve olumsuz yönlerini, nitelik ve eksikliklerini irdeleyip anlad›ktan sonra,
tam de¤erini ortaya ç›karma, bir yarg›ya ulaflma çabas› ve yetisidir. Bu aç›dan, her
elefltiri ayn› do¤ruluk, tutarl›l›k ve kesinlik düzeyinde olamayaca¤› gibi, yap›lan
elefltiri, incelenen varl›k ya da nesnenin özelliklerine ba¤l› olarak farkl› bilgi ve du-
Elefltiri: Elefltirmek: el-e-fltir-mek. (Benzer bir türetim:
öz-l-e-fl-tir-mek.)
48
‹zlenimci: Kiflisel izlenime,
kiflisel alg›ya dayanan. /
Kesin bir do¤rulu¤u olmay›p
duyumlara, izlenime
dayanan.
SIRA S‹ZDE
Yorum: öznel
Elefltiri: öznel ve / ya da nesnel (izlenimci, ruhçözümsel, tarihsel, toplumbilimD Ü fi Ü N E L ‹ M
sel, izlekçi... elefltiriler)
Çözümleme: bilimsel ve nesnel (dilbilimsel, yap›salc›, göstergebilimsel... çözümlemeler)S O R U
S O R U
‹zlenim: Bir durum
D ‹ K K A Tveya olay›n duyular yolu ile insan üzerinde b›rakt›¤› etki, intiba, imaj.
(http://tdkterim.gov.tr)
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
1
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM
S O R U
MAKALE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
Elefltiri, bir SIRA
düflünce
ya da ürünün olumsuz ve eksik yönlerini ortaya ç›karmak m›d›r?
S‹ZDE
EDEB‹YAT
ELEfiT‹R‹S‹ NED‹R?
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹edebiyat
M
Edebiyat elefltirisi,
yap›tlar›na ve / ya da yazarlar›n, flairlerin yarat›c›l›klar›na, özgünlüklerine iliflkin belli bir yarg›da bulunmak, yorum ve aç›klama getirmek
K S‹ OTyapmak
veya aç›mlama
amac›yla gerçeklefltirilen özgün ve özenli okuma ve inceleRAU P
meler sonucu oluflur. Bu elefltiriler edebiyat tarihi içinde kimi zaman, ele al›nan metinleri edebiyat d›fl›ndan, yani tarih, toplumbilim, ruhbilim gibi farkl› bilim dallar›nD‹KKAT
dan yararlan›larak
T E L E V ‹ Z Y Ove
N edebiyat d›fl› ölçütler kullan›larak yap›lm›flt›r. Buna “d›fl elefltiri” ad› verilir. Di¤er yandan, edebiyat elefltirisi, özellikle 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›nSIRA
S‹ZDE
dan itibaren,
bütünüyle
edebiyat s›n›rlar› içinde kalarak da gerçeklefltirilmeye bafllanm›flt›r. ‹zlekçilik, yap›salc›l›k, yaz›nbilim, yaz›nsal göstergebilim ve fliir gösterge‹NTERNET
bilimi gibi yöntemlerle yap›lan bu elefltiri türü “iç elefltiri” olarak adland›r›l›r ve bu
AMAÇLARIMIZ
tür elefltiri, yöntemli ve öncelikli olarak dilsel bir “çözümleme”ye dayan›r. Gerçekten de bir edebiyat yap›t› ne yaln›zca, kan›tlanabilen d›fl dünya bilgileriyle aç›klanaMAKALE
bilir, ne de Kyaln›zca
‹ T A P dil ve biçem bilgisiyle. Yarat›c› bir kiflinin (yazar›n, flairin) edebî kiflili¤i ve dünyas›yla oluflturdu¤u bir yap›t ne kadar çok katmanl›ysa, okuma /
elefltiri / çözümleme ifllemi de o kadar karmafl›k bir süreç olabilir.
K S‹ OT RA UP
SIRA S‹ZDE
yarl›l›klar gerektirir. Bu nedenle, elefltiride kullan›lan ölçütler kadar, elefltiren kiflinin özellikleri ve donan›m› da büyük önem tafl›r. Genel kural olarak, elefltirinin
mesafeli ve nesnel (Fr. objectif) olmas› beklenirken, özellikle sanat yap›tlar› söz
konusu oldu¤unda, izlenimci veya öznel (Fr. subjectif) elefltirilere s›kl›kla rastlan›r.
Bütünüyle elefltiren kiflinin kimli¤i, yap›s›, bilgisi, duyarl›l›¤› ve tutumuyla oluflturulan bu tür izlenimci yarg›lar, elefltiriden çok, kiflisel bir “yorum” niteli¤i tafl›r.
“Çözümleme” ise, bir bütünün parçalar›yla olan iliflkileri göz önüne al›narak yap›lan, mesafeli, nesnel ve bilimsel dayanaklar› olan bir de¤erlendirme ifllemidir. K›saca belirtmek
gerekirse, bu üç ifllem birbirinden flu özellikleriyle ayr›labilir:
SIRA S‹ZDE
N N
TELEV‹ZYON
2
Güncel bir olay,
SIRAdurum
S‹ZDE ya da tutumun elefltirisi ile edebiyat elefltirisi aras›nda ne gibi farklar vard›r?
D‹ NÜTfi EÜ RVE
NN
E LE‹TMKAVRAM NED‹R?
MEFHUM
Mefhum (Fr. notion) Arapça kökenli bir sözcük olup, “kavram”›n karfl›l›¤› olarak
kullan›l›r. Ancak,
S O R Ude¤iflik kullan›m alanlar›na bak›ld›¤›nda, iki sözcük aras›nda kimi
M A K A L EMefhumun ilk anlam› fludur: Bir fleyi kendili¤inden, bir anda tafarkl›l›klar görülür.
n›ma, bilme: zaman mefhumu, süre mefhumu, yer mefhumu, tehlike mefhumu giD‹KKAT
bi. Ayn› sözcü¤ün bir di¤er anlam› ise flöyledir: Bir fley hakk›nda edinilmifl temel,
bütüncül bilgi: dil mefhumu; temizlik, hesap, hukuk, felsefe, tarih mefhumu gibi.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
49
3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri
Kavram (Fr. concept) ise, genel anlamda “bir nesnenin veya düflüncenin zihindeki soyut ve genel tasar›m›” (Türk Dili Kurumu -TDK-, 1983) olarak tan›mlan›r.
Kavram›n felsefedeki tan›m› ise fludur: “Nesnelerin ya da olaylar›n ortak özelliklerini kapsayan ve bir ortak ad alt›nda toplayan genel tasar›m”. Örne¤in gerçeklik,
uzam, zaman, neden-sonuç, özgürlük, aflk, cesaret... kavram›. Elbette, özel alanlara iliflkin olarak kullan›lan “terim”ler de kavramlara dayan›r.
‹ZLEK NED‹R?
‹zlek (tema), TDK sözlü¤ünde k›saca flöyle tan›mlanm›flt›r: “Bir edebî eserde iflleSIRA S‹ZDE
nen konunun anlamca ortaya koydu¤u ana yönelim”. Bir yap›ttaki
izlek(ler) ço¤u
zaman yap›t›n “konu”su ile kar›flt›r›l›r; birinin yerine di¤erinin kullan›ld›¤› olur.
“Konu” yap›t›n d›fl›nda da var olan kavramlar› anlat›r; oysa izlekçilere
D Ü fi Ü N E L ‹ Mgöre, izlek
her yap›t›n içinde yeniden yarat›lan bir anlam ulam›d›r. ‹zlek, bir (yarat›c›) öznenin dünya ile olan öznel iliflkisini anlat›r. Bu aç›dan izlekçilik, biçimcilik ak›m›n›n
S O RS‹ZDE
U
SIRA
tersine bir yöntemden hareket eder ve fenomenolojiden yararlan›r.
SIRA S‹ZDE
Ulam: Kategori.
S O RS‹ZDE
U
SIRA
Biçimcilik: 1915-1930 y›llar› aras›nda, Rusya’da ortaya ç›kan ve edebiyat
yap›tlar›n› kendi
D DÜ fi‹ KÜ NK EALT‹ M
bafl›na bir dizge olarak al›p ö¤eleri aras›ndaki ba¤lant›lara göre inceleyen, bugünkü yap›salc›l›k ak›m›n›n geliflmesinde de etkileri bulunan, bir dilbilim ve elefltiri
ak›m›. FormaSIRA S‹ZDE
S O R U
lizm. (http://tdkterim.gov.tr/bts/)
D‹KKAT
Fenomenoloji: Görüngübilim / Görüngü: Duyularla alg›lanabilen herAMAÇLARIMIZ
fley.
D ‹ K/ K(GörüngübilimAT
de) Yaln›zca düflünülen, dolayl› olarak bilinen içeriklere karfl›t olarak, do¤rudan do¤ruya
görülen, yaflanm›fl olan içerikler. (http://tdkterim.gov.tr/bts/)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
K ‹ T A P
N N
‹zlekler mefhumlardan ve kavramlardan yola ç›kar. Bu nedenle, bir metindeki
kavramlar› ortaya ç›karabilmek için yöntemli bir okumayla metin
içinde iz sürmek
AMAÇLARIMIZ
L E Vkabul
‹ Z Y O N edilebilir.
gerekir. ‹zleksel elefltiri bu anlamda, kavramsal elefltiri olarakT Eda
‹zlek bir yap›tta yinelenen ö¤eler, olgular ya da kavramlard›r. Yinelenen izlek, kiK ‹ T A da
P oluflturulmi zaman yananlamlarla, simgelerle (sembol), örtük anlamlarla
mufl olabilir. Dolay›s›yla izlekler her zaman metnin yüzeyinde bulunmaz, ço¤u za‹NTERNET
man derin yap›da, örtük olarak yer al›rlar; dikkatli bir metin çözümlemesi de bu
T E L Eçok
V ‹ Z Yizlek
O N yer al›r,
nedenle gerekli, hatta zorunludur. Bir yap›tta ço¤unlukla birden
yani her yap›t için bir izlekler bütününden söz etmek gerekir. Bu izlekler de kenMAKALE
di aralar›nda bir ba¤›nt› içindedir.
SIRA S‹ZDE
Çeflitli izlekler: yaln›zl›k, dostluk, sahiplenme, yaflam mücadelesi, sevinç, pifl‹NTERNET
manl›k, geçmifl, özgürlük, özlem, hasret...
‹zlekler ikili olarak da ç›kabilir karfl›m›za: yaflam / ölüm, gündüz
D Ü fi Ü N E L/‹ Mgece, geçmifl / flimdi, gençlik / yafll›l›k, esaret / özgürlük, kapal›l›k / aç›kl›k, d›fl uzam / iç
MAKALE
uzam, kapsayan / kapsanan... Bu ikili kavramlar, alt ulamlar›yla eklemlenerek yaS O R U
z›nsall›¤› ortaya ç›kar›r.
D ‹ farkl›l›klar
KKAT
Yananlamlar dillere, kültürlere, toplumsal katmanlara ve zamana göre
gösterebilir. Örne¤in “sauna” sözcü¤ünün düzanlam› “buhar banyosu”dur. Baz› ülkelerde saunaya gitmek (evinde saunas› olmak) belli bir /refah/ yananlam› tafl›rken,
Finlandiya’da ve
SIRA S‹ZDE
kimi baflka ülkelerde ya da toplumsal katmanlarda böyle bir yananlam tafl›maz.
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
Yananlam: Düzanlam
AMAÇLARIMIZ
karfl›t›. Bir sözcü¤ün
T E L E V belli
‹ Z Y ObirN
toplulukta yayg›n olarak
ça¤r›flt›rd›¤› anlam ya da
anlamlar. (Fr. connotation)
K ‹ T A P
‹NTERNET
Örtük anlam: Belirtik
olmayan anlam. Bir fley
TELEV‹ZYON
söylerken baflka bir fleyi
kastetmek. (Fr. implicite.)
N N
“(...) (genellikle tüm yazarlarda) her izlek her zaman ayn›AMAÇLARIMIZ
sözcükle [motif] ya
da ayn› imgeyle ortaya ç›kar. Bu da yinelenen izle¤in saptan›p kullan›lmas›n› ko-
SIRA S‹ZDE
S O R U
MAKALE
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
MAKALE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
50S O R U
S O R U
Yerdefllik:
D ‹ K K Aanlam
T
ulamlar›n›n yinelenmesi.
SIRA S‹ZDE
Dizge: Sistem.
laylaflt›r›r”. Ancak
izlekler her zaman sözcüklerle somutlaflmaz, kimi zaman örtük
D‹KKAT
olarak (yerdefllik), hatta bilinçalt› veya bilinçd›fl› ile iliflkili olarak da metinde yer
alabilirler. Bu durumda, izlekleri ortaya ç›karmak için elefltirmenin dil kullan›mlaSIRA S‹ZDE
r›na, insana ve dünyaya iliflkin bilgi ve gözlemlerinin sa¤lam temelli olmas› gerekmektedir, çünkü “izlek tüm bir “de¤erler dizgesi”ni tafl›r; böylece dünyan›n tözleri “iyicil” ve
“kötücül” durumlara ayr›l›r. Ancak iyicil ve kötücül ö¤eler belli bir
AMAÇLARIMIZ
ba¤lam içinde düflünülmelidir.
N N
Töz: Temelde olan, kurucu
AMAÇLARIMIZ
öz. (Fr. substance)
Son paragraftaki
Tahsin Yücel’in Elefltiri Kuramlar› (‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay.,
K ‹ T al›nt›lar›
A P
2007) adl› kitab›ndan yapt›k. Bu kitab›n 82-88 sayfalar›nda, konuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi
bulabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
S O R U
Dolay›s›yla, bir metindeki izlekleri ararken en çok gereksinim duyulan bilgi,
genel olarak anlambilim ad› verilen bilimin bize sundu¤u bilgilerdir. Her fleyden
önce, dünyadaki olgu ve kavramlar› esenlikli (iyicil) ve esenliksiz (kötücül) olarak
‹ N T E R Nay›rabilmemiz
ET
iki büyük ulama
gerekir. Örne¤in sa¤l›k, baflar›, ›fl›k, güven... esenlikli kavramlard›r; buna karfl›l›k, hastal›k, baflar›s›zl›k, karanl›k, tehlike... esenliksiz
kavramlard›r. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken konu fludur: Bir edebî yap›tM A S‹ZDE
K esenlikli
ALE
SIRA
ta, genel olarak
de¤er tafl›yan bir kavram, yazar› taraf›ndan esenliksiz, tersi durumda da esenliksiz bir de¤er tafl›yan bir kavram esenlikli olarak alg›lan›p sunulabilir. Örne¤in “su” yaflamsal bir madde oldu¤una göre esenlikli bir de¤er tafl›r.
Ancak belli bir ba¤lamda, ayn› madde insan için tehlike oluflturabilir ya da birbirini seven insanlar› birbirinden ay›rabilir; bu durumda esenliksiz olarak sunulmas›
do¤ald›r. S O R U
D‹KKAT
‹zlek konusunda
D ‹ K K daha
A T ayr›nt›l› bilgiler afla¤›daki di¤er bölümlerde bulunabilir.
‹NTERNET
M A KS‹ZDE
ALE
SIRA
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
KE¤retileme:
‹ T A P‹stiare (Osm.),
métaphore (Fr.). Bir
sözcü¤ün al›fl›lm›fl anlam›
d›fl›nda kalan bir anlamda
T kullan›lmas›.
ELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
‹MGE NED‹R?
SIRA S‹ZDE
Öncelikle görsel anlat›m›n birimi olan imge, sözel, yani dilsel alanda farkl› bir anlamda kullan›l›r. Edebiyatta imge en genel tan›m›yla, her türden benzerlik ya da
benzeflim AMAÇLARIMIZ
iliflkisine dayal› olarak gerçeklefltirilen, ancak bunu al›fl›lm›fl yollarla de¤il de, iki varl›k ya da nesneyi özgün bir biçimde bir araya getirme anlam›ndaki bir
söz sanat›d›r. TDK Sözlü¤ünde imge flu flekilde tan›mlan›r: “Bir fleyi daha canl› ve
daha duygulu
anlatmak için onu baflka fleylerin çizgileri ve flekilleri içinK ‹ TbirA halde
P
de tasarlay›fl”. Özgün bir imge yaratmada anlamsal ve sözdizimsel sapmalar söz
konusudur; bunu gerçeklefltirmek için en yayg›n olarak kullan›lan yol ise e¤retilemedir, Töyle
E L E Vki,
‹ Z Y kimi
O N zaman imge ile e¤retileme eflanlaml› olarak bile kullan›l›r.
‹mgelerin en çok kullan›ld›¤› edebiyat türü fliirdir. Pierre Reverdy fliirsel imge için
flöyle der: “Birbirine yaklaflt›r›lan iki gerçeklik aras›ndaki iliflki ne kadar uzak ve
yerindeyse, imge o kadar güçlü olur”.
‹NTERNET
Örne¤in,
afla¤›daki 1. uygulamada flair Ahmed Arif “Hasretinden Prangalar Eskittim” bafll›kl› fliirinde flu imgeleri kullanm›flt›r: “D›flar›da gürül-gürül akan bir
dünya”; “Saçlar›na kan gülleri takay›m”; “Okyanusun en ›ss›z dalgas›na”.
MAKALE
‹MGELEM NED‹R?
‹mgelem birçok anlamda kullan›l›r. Öncelikle soyut bir fleyi gözünün önüne getirme, zihinde canland›rma, tasar›m yetisi, gücüdür. ‹mgelem: “a. Yarat›c› olabilir, tasar›m› kendisi yarat›r, b. Yans›t›c› olabilir, zihinde önceden bulunan tasar›mlar›
an›msar” (TDK). Yarat›c› imgelem, insan›n daha önce hiç görmedi¤i, hatta gerçek
51
d›fl› varl›k ya da nesnelerden yeni bir görüntü (imge) oluflturabilme yetisidir. Edebiyat yazarlar›, özellikle de flairler, bu yeni oluflan, özgün görüntüleri sözle oluflturabilirler. Okur için, imgelerin kavranmas› kimi zaman do¤al olarak bir sorun oluflturur. Okurun, ba¤lam› dikkate alarak, yazar›n / flairin bulup yaratt›¤› ve dile getirdi¤i imgeleri, kendi imgelem gücünü de kullanarak yeniden oluflturmas› gerekir.
‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹R‹
‹zlekçi elefltiri, edebiyat yap›tlar›n› do¤rudan ve yaln›zca ruhbilim ve toplumbilim
gibi edebiyat›n d›fl›nda kalan bilim dallar›yla aç›klayan elefltirilere tepki olarak, yap›t› daha ziyade yap›t›n içindeki ö¤elerle aç›klamaya, yorumlamaya çal›fl›r. Bu nedenle, yaz›nbilim, izlekçilik ve arkas›ndan gelen yap›salc›l›¤a ve yaz›nsal göstergebilime dayal› elefltiriler “iç elefltiri”, “yeni elefltiri” ak›mlar› olarak adland›r›l›r. Bunun yan›nda “varoluflçu elefltiri” (Sartre), “marksist elefltiri” (Goldmann) gibi ideolojik ve felsefi elefltiri türleri de yine 20. yüzy›l›n önemli elefltiri ak›mlar›d›r ve iç
elefltiri, yeni elefltiri içinde say›l›rlar.
Edebî yap›tlar, yarat›c›s›n›n gerçek dünyayla ve kendi dünyas›yla iliflkisini, yaflama, çevresine ve kendisine bak›fl›n› ortaya koyar. Ancak, her yap›t, yarat›c›s›n›n
yaflam öyküsünden ba¤›ms›z olarak ele al›nmal›d›r, çünkü yazarlar yazmaya bafllad›klar›nda bir anlamda kendilerini yeniden olufltururlar. “Yazar yap›t›nda kendiSIRA S‹ZDE
ni inkâr eder, aflar ve dönüfltürür” (Starobinski). Yazar›n özyaflam öyküsüne az çok
mesafe koymaya çal›flmas›, izlekçi elefltiriyi yap›salc›l›k kuram›na yaklaflt›r›r. Bu
nedenle de, izlekçi elefltiride ço¤u zaman yazar›n ad› yerine, “yarat›c›
ben”, “yaraD Ü fi Ü N E L ‹ M
t›c› özne”, “yarat›c› kifli”, “yarat›c› bilinç” terimleri kullan›l›r. ‹zlekçi elefltiride özellikle zaman, uzam ve çeflitli izlenimlerin, duygular›n alg›lanmas›na ve bunlar araS O R U
s›nda iliflkiler kurulmas›na özen gösterilir.
‹ K Kgerçeklik
AT
Yap›salc›l›k: Structuralisme (Fr.). Özellikle Fransa’da geliflen, temel Dbir
olarak
yap›ya dayanan, yap› üzerine kurulan bilim kuram›. Yap›, ö¤eleri birbirine ve kendisine
ba¤l› olan, ama ö¤elerinin toplam›ndan daha fazla bir fley oluflturan
birS‹ZDE
bütündür. Ç›k›fl
SIRA
noktas›n› dilbilimden alan yap›salc›l›k, bu etki ile, insanbilimlerinin yöntemi olmufltur;
gerçekli¤in yap›s›n› kavramada dili örnek al›r, dil örne¤i insan davran›fllar›n›n tüm alan›AMAÇLARIMIZ
na, özellikle de toplumsal olaylara, belli bir yönteme uyularak, uygulan›r.
Yap›salc› yöntem ele ald›¤› konuyu, bütünleflti¤i yap› içine koyarak, sonra da daha genifl kapsaml› yap›lar içine koyarak ayd›nlatmaya çal›fl›r. (...) (http://tdkterim.gov.tr/bts/)
N N
K ‹ T A P
‹zlekçiler, edebiyat yap›tlar›nda belli izleklerin önemli ve ayr›cal›kl› bir yeri oldu¤unu, yap›ttaki baz› yap›lar›n yarat›c› bilincin yolculu¤una iflaret etti¤ini düflüT E Lanlayabilmek
EV‹ZYON
nürler. ‹zlekçi elefltirmenlere göre yazar ve flairlerin yap›tlar›n›
için,
onlarla birlikte, ama tersi yönde, onlar gibi düflünmek, düfllemek gereklidir (Fayolle, 1978: 186). Dolay›s›yla izlekçilikte hep gizli anlam›n su yüzüne ç›kar›lmas› çabas› söz konusudur. Ancak bunu her elefltirmenin ayn› baflar›yla
gerçeklefltireme‹NTERNET
yece¤i aç›kt›r.
“‹zlekçi elefltiri metinlere bütüncül, düzenli ve mant›ksal bir bak›fl sunar; bunu
alg›lama, düflünme ve yaz›nsall›k boyutlar›nda gerçeklefltirir. (...)
‹zlekçi elefltiri anMAKALE
lama, dengeleme, s›n›flama ve düzene koymaya yönelik bir çal›flmad›r” (Laurent
Dubreuil, fabula.org. 19.4.2011). Alg›lama, bu elefltiri türünde önemli bir konu ve
önkofluldur. Bachelard bu konuda flöyle der: “Biz mavi gökyüzüne bakt›¤›m›z› san›r›z. Birdenbire mavi gökyüzü bize bakmaya bafllar”. Dolay›s›yla, izlekçi elefltiri,
özne ile nesne, dünya ile bilinç, yarat›c› ile yap›t› aras›ndaki karfl›l›kl› içerme iliflki-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
52
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
si üzerinde durur. Öte yandan, izlekçi elefltiri edebiyat yap›tlar›n›n s›n›rlar›n› ve eksenini belirlemeye çal›fl›r. Bu tür elefltiri, belli bir yazar›n bir yap›t›n› ya da tüm yap›tlar›n› ele alabilece¤i gibi, metinler aras› karfl›laflt›rmalardan da yararlan›r.
Yarat›c› imgelem, zaman› ve uzam› sanatç›ya özgü bir duyarl›l›kla birbiriyle iliflkilendirebilir. ‹zlekçi elefltiri, bu yarat›c› bilinç ile bir nesne ya da varl›¤›n hangi
yollarla ve özel koflullarla iliflkilendirildi¤ini araflt›r›r. Bu elefltiri türü, yap›tlar›n derin yap›s›nda yer alan tutarl›l›¤› ortaya ç›karmaya, bir anlamda da¤›n›k halde bulunan ya da okuyucuya öyle gelen çeflitli ö¤eleri aras›ndaki gizli (örtülü) anlam iliflkilerini belirlemeye çal›fl›r. Çünkü bir edebiyat yap›t› bütünlü¤ünü, tutarl›l›¤›n› çeflitli anlam izlerine, izleklere borçludur; edebiyat yap›t› bir iliflkiler a¤›d›r ve bu a¤da yer alan her ö¤e bütüncül anlam›n oluflmas›na katk›da bulunur. K›sacas› anlam,
kavramlar ve kavramlar› tafl›yan biçimler aras›ndaki iliflkide gizlidir ve yüzeysel bir
SIRA S‹ZDE
okuma bunun
gözden kaç›r›lmas›na neden olabilir. ‹zlekçi elefltirmen Poulet, gerçek bir elefltirel düflünceyle yap›lan okuma edimini, ayr›ca iki bilincin (yazar›n ve
okuyucunun) buluflmas› olarak tan›mlar.
Richard’a göre izlek “bir yap›t›n anlam birimlerinden biridir”. Peki, izle¤i nas›l
tan›yabiliriz? Bunun en kesin ve kestirme yolu, bir sözcü¤ün, bir biçimin ya da bir
S O R U olmas›d›r.
anlam›n yinelenmifl
Biçim yinelenirse
anlam yinelenirse “yerdefllik” söz konusudur. ‹zlek her ikisiyle
D ‹ K K A“motif”,
T
de ilintilidir. Özellikle yerdefllikler birleflerek izlekleri oluflturur.
N N
SIRA S‹ZDE
Ancak izlek, sözcük boyutunun ötesine de geçer; ayr›ca sözcüklere de fazla güvenemeyiz, çünkü bir sözcük bir yap›tta birçok kez yinelenmifl olsa da, her defas›nda farkl›
anlamlarda kullan›lm›fl olabilir. Örne¤in deyimlerde ya da genel olarak
AMAÇLARIMIZ
tüm kal›plaflm›fl kullan›mlarda geçen sözcüklerin bambaflka anlamlar kazand›¤› bilinen bir gerçektir. Dolay›s›yla, izlekçi okumalarla yap›lacak bir elefltiride sadece
bir sözcü¤ün
s›kl›¤›n› saptamak bizi bir yere götürmez; bunun yan›nda,
K ‹ kullan›m
T A P
bir sözcü¤ün kullan›ld›¤› yerleri ve bütünü (metnin tamam›n›) oluflturan baflka
ö¤elerle iliflkilerinin de ortaya ç›kar›lmas› gerekir. ‹zlek saptama iflleminde as›l
olan, yinelenmifl
bulunmas›d›r. Ancak, her elefltirmen, bir yap›tta içgüT E L E V ‹ Z Yanlamlar›n
ON
düsel olarak farkl› izleklerin aray›fl›na yönelebilir; bu da izlekçi elefltirinin nesnel
de¤il, öznel taraf›n› ön plana ç›kar›r. Gerçekten de her elefltirmen farkl› izleklerin
peflinde koflabilir; belirledi¤i izlekleri belli bir edebiyat kuram› veya ak›m› çerçe‹NTERNET
vesinde veya
tek tek yazarlarda, yarat›c›larda aray›p bulmak isteyebilir. Bu izlek
seçimi, izlekçi anlay›fltan esinlenen elefltirmenleri birbirinden ay›rt eder. Elefltirideki bu öznelli¤i en aza indirmek için, kavramlar kadar, yap›ttaki biçimlere de titizM Agerekir.
KALE
likle e¤ilmek
‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹RMENLER
‹zlekçi elefltirmenler ruhbilimden esinlenmifllerdir, ancak ruhbilimsel elefltirmenler
ile aralar›ndaki fark fludur: ‹zlekçiler, ruhçözümcü (psikanalist) de¤il, çeflitli felsefe ak›mlar›na ba¤l› kiflilerdir. Frans›z ve Belçikal› izlekçi elefltirmenlerden en önemli say›lanlar› Gaston Bachelard, Georges Poulet ve Jean-Pierre Richard’d›r. Her üç
elefltirmen de izlekçi elefltirmen, ya da bilincin elefltirmenleri olarak an›l›r. Ancak
Bachelard ve Poulet psikoloji (ruhbilim), psikanaliz (ruhçözümleme) ve fenomonolojiden (görüngübilim) yararlan›rken, Richard dilsel yaklafl›ma ve yap›salc›l›¤a
daha yak›nd›r.
53
Gaston Bachelard (1884-1962)
‹zlekçi giriflimin öncüsü olarak kabul edilen Gaston Bachelard felsefe e¤itimi alm›flt›r. Bir bilim kuramc›s› olarak, özellikle bilim tarihiyle ilgilenmifltir. Bilimsel Anlay›fl›n Oluflumu gibi yap›tlar›ndan sonra psikiyatri ve imgelem gücü ile ilgilenmifltir. Dolay›s›yla, bir yandan ald›¤› ak›lc›l›k e¤itimi, di¤er yandan imgelem, düfllem
üzerine çal›flmalar› bulunmaktad›r. Ancak kendisi bunda bir çeliflki görmemektedir; ona göre bilim de edebiyat da, fliir de “yarat›c›l›k” ekseninde buluflur; iki alan
da hayata bir anlam katmak ister. Bilincin en iyi ortaya ç›kt›¤› alan edebiyat, özellikle de fliirdir, Bachelard’a göre.
Bachelard, yap›tlar›n› Aristo’nun izinde, dört temel element -toprak, su, hava,
SIRA
S‹ZDE Su ve Düflatefl- üzerine yo¤unlaflt›rm›flt›r. Bu do¤rultuda Ateflin Psikanalizi
(1937),
ler (1940), Hava ve Hayaller (1942) ve Toprak ve ‹radenin Düfllemleri (1947) gibi
yap›tlar vermifltir. Bachelard bu evrensel temel ö¤elerden hareketle belli izleklere
ulaflm›flt›r; örne¤in “duru sular”, “âfl›k sular”, “derin sular”, “a¤›r su”, “fliddet içeren
su” (Su ve Düfller); “uçufl düflü”, “hayalî düflüfl”, “hava a¤ac›” (Hava ve Hayaller)
S O R U
gibi izlekler.
(Platon) Eflatun’un ö¤rencisi olan eski Yunan filozofu ve bilim adam›
D ‹ KAristo
K A T (M.Ö. 384322), maddenin sahip oldu¤u dört durumdan (›slak / kuru; s›cak / so¤uk) yola ç›karak,
bunlar›n birleflmesiyle oluflan dört temel ö¤eden söz eder: toprak, su, hava, atefl.
SIRA S‹ZDE
N N
Ancak daha sonra Bachelard dört elementin çok k›s›tlay›c› bir alan oluflturdu¤unu düflünmüfltür. Ayr›ca bu elementler birbirleriyle ba¤lant›l›d›r
ve birbirlerine
AMAÇLARIMIZ
kar›flabilir: su ve atefl, su ve gece, su ve toprak. Elefltirmen bu düflünceyle, imgelemin dura¤an de¤il, hareketli bir alan oldu¤u kan›s›na varm›flt›r. As›l olarak, Bachelard’›n izlekçi elefltirisi bundan sonra bafllam›fl ve baflka elefltirmenlere
de esin
K ‹ T A P
kayna¤› oluflturmufltur. ‹mgenin tek bafl›na bir de¤eri yoktur; imge, de¤erini belli
bir anlam a¤›ndan al›r.
Kuflkusuz bir yap›t› incelemek, de¤erlendirmek, yorumlamak
T E L Eöncelikle
V ‹ Z Y O N bir okuma iflidir; her metin kendi izlerini, izleklerini sunar okuyucuya. Ancak Bachelard
metni çözümlemez, bir metinden hareketle genellemelere var›r. Bachelard’dan
sonra gelen elefltirmenler ise, yap›tlar› tek tek ele al›p, hep yap›t›n özgünlü¤ünü
‹NTERNET
ortaya koyan bir elefltiriyi benimserler.
Georges Poulet (1902-1991)
AKALE
Cenevre Okulu’ndan, Belçikal› elefltirmen Poulet de BachelardMgibi
yarat›c› bilinçle yak›ndan ilgilenir ve edebiyat yap›tlar›ndaki imge a¤lar›n› ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Her sanatç›n›n kendine özgü dünyas›n›, imgelerin nas›l do¤du¤unu hem “öznel”, hem de “nesnel” bir tutumla anlatmak ister.
Poulet en çok “zaman” ve “uzam”la ilgilenmifltir. Bu amaçla Molière, Proust,
Flaubert, Montaigne, René Char, Baudelaire gibi yazar ve flairlerde zamansall›k ve
edebî bilinç üzerine e¤ilmifltir. ‹nsan Zaman› Üzerine ‹ncelemeler bafll›¤›yla, dört
ciltlik yap›t›n› 1949-1968 y›llar› aras›nda yay›nlanm›flt›r. Ona göre, zaman kavram›nda “süre” de¤il, “an”lar önemlidir: sevinç, k›zg›nl›k, öfke, intikam arzusu gibi
duygu durumlar› hep k›sac›k anlarda gerçekleflir. Geçmifl ve flimdi bu anlara s›¤ar.
Zaman kavram› yarat›c› ve özgün imgelerle somutlafl›r. Poulet için zaman kadar
uzam da önemli bir kavramd›r: örne¤in insanlar ve nesneler aras›ndaki mesafe,
olaylar›n geçti¤i yerler...
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
54
‹zlekçi elefltirmen Poulet, iki önemli Frans›z flairi Baudelaire ve Rimbaud’nun
özgünlüklerini ortaya koymufltur. Geçmifl ve piflmanl›k Baudelaire’de bir tak›nt›
halini alm›flt›r ve onu k›s›tlar. Rimbaud ise tam tersine, her an dünyas›n› ve benli¤ini yeniden yaratma peflindedir ve özgürdür; her ân›n mutlak bir de¤eri vard›r
onun için.
Georges Poulet izlekçi elefltiri anlay›fl›n› Elefltirel Bilinç adl› kitab›nda ortaya
koymufltur. Poulet kendi izlenimlerini yap›tlara dayatmaya çal›flan elefltirmenlere
karfl› ç›kar; bunun yan› s›ra, yarat›c› özneyi bütünüyle yok sayan yap›salc›l›¤a da
uzak durur. Onun benimsedi¤i elefltiri türü, uygulanmas› pek de kolay olmayan ve
elefltirmenleri zorlayacak bir türdür. Öncelikle, elefltirmen hem yazarla duygudafll›k kurmal› hem de nesnel saptamalar yapabilmek için, yazarla ve yap›tla aras›na
elefltirel bir mesafe koymal›d›r. Kendi deyifliyle, yap›t› daha iyi inceleyebilmek üzere mesafeli olabilmek için yap›ta iyice yaklaflmal›d›r. Elefltirmen, yap›ta duydu¤u
hayranl›k ile yazar›n niyetini ve yap›t›na katmak istedi¤i anlam› nesnel olarak çözümleme aras›nda sürekli gidip gelir. Elefltirmenin görevi, yap›t›n anlam›n› yeniden oluflturmakt›r; bu da bir sentez (bireflim) gücü gerektirir.
Elefltirmek için “hissetmek” ve “anlamak” gerekir. Bu nedenle, elefltirmenin
edebiyat “duygu”sunun ve “bilgi”sinin derin ve sa¤lam olmas›, ayr›ca elefltirdi¤i yazar›n yap›tlar›n› dikkatle okumufl olmas› gerekmektedir. Poulet’ye göre, elefltiri
için iki bilincin -yazar›n ve okurun- birbirine yaklaflmas›, birbiriyle buluflmas› flartt›r. Bu aç›dan, elefltirmen yaln›z de¤ildir, yazarla birliktedir. Nitekim Frans›z flair ve
elefltirmen Baudelaire, Kötülük Çiçekleri adl›, ünlü fliir seçkisinin bafl›nda okuyucusuna flöyle seslenir: “‹kiyüzlü okur -benzerim ve kardeflim!”. Poulet’ye göre, yap›t›n anlam›na ulaflabilmek için, okuyucu öncelikle yazar›n benzeri olmal›d›r, yap›ta
önyarg›lar›yla yaklaflmamal›d›r; taraf tutmamal›d›r. Bu bak›mdan, elefltiri bir cömertlik gerektirir; elefltirmen kendi al›flkanl›klar›n›, istek ve inançlar›n› bir kenara
koyup, yazar›n düflüncesine odaklanmal›d›r.
Poulet, yazar›n / flairin hissetti¤i heyecan›, yap›t›n oluflmas›n› sa¤layan deneyimi yakalamak ister, ama bunu özyaflam öyküsünden hareket eden elefltirmenler
gibi, yap›tta yazardan izler bulmak amac›yla yapmaz. Poulet yap›ttaki bir saptamadan yola ç›kar sadece. Poulet’ye göre, elefltirmen yap›ta ve yazar›na karfl› dürüst,
sayg›l› ve sa¤duyulu olmal›d›r.
Sonuç olarak, Poulet’nin elefltiri anlay›fl›, izlenimcilerle yap›salc›lar aras›nda yer
al›r. Ona göre, yap›ta ve yazara çok yaklaflmak da, yap›ttan ve yarat›c›s›ndan çok
uzaklaflmak da ayn› derecede tehlikeli bir tutumdur.
Jean-Pierre Richard (1922- )
Frans›z elefltirmen Richard da benzer biçimde yarat›c› bilinci ve yaz›nsal yarat›n›n
nas›l do¤du¤unu anlamaya çal›fl›r. Ancak, bunu yaparken “düflünce”den çok, duyulardan, alg›lardan yola ç›kar. ‹nsandan yap›ta ulaflmay› hedefler. Yap›tlar› aç›klamak, yorumlamak de¤il, yaz›nsal “manzaralar”›n betimlemesini yapmak, her yazara özgü alg›sal alan›n dökümünü yapmak ister. Richard anlat›lar kadar fliir elefltirisi ile de çokça ilgilenmifltir.
‹zlekçi elefltirmen Richard, “imgelerle oluflan duyumsal deneyime, edebiyat yap›t›nda kullan›lan dilin alt›nda yatan, örtük anlamla ulaflmak ister: Bu, bilinçd›fl›nda düflüncenin oluflumunu haz›rlayan bir çal›flmad›r” (Fayolle, 1978). Richard yap›t›, yarat›c›s›n›n kiflili¤ini ortaya ç›karan bir yap› olarak de¤erlendirir. Böylece yazar›n dünyayla ilksel temas›n›, o anda ne hissetti¤ini ve ne alg›lam›fl olabilece¤ini
sorgular. Bu amaçla elefltirmen yap›ttan yola ç›karak, yazar›n derin duyarl›¤›na var-
mak ister; bu nedenle, yazar›n her türlü yaz›s›n› gözden geçirir: taslaklar, karalamalar, yaz›flmalar, el yazmalar›, düzeltmeler... Bunun ard›ndan, yap›t›n nas›l oluflturuldu¤unu, son biçimini ald›¤›n›, izlekler aras›nda ba¤›nt›lar kurarak keflfetmeye
çal›fl›r. Ayr›ca Richard “ayr›nt›” üzerinde durmay› tercih etmifltir; yap›ttaki ufac›k bir
ayr›nt›y› didiklemek, yap›t›n tamam› ve yazar›n kendisi hakk›nda da bir fikir oluflturur ona göre. Ancak küçük parçalar üzerine fazlaca e¤ilmek, kimi zaman bütünün, esas olan›n gözden kaç›r›lmas› tehlikesini de beraberinde getirebilir. Yine de
edebiyat yap›tlar›nda ayr›nt›lar›n büyük önemi vard›r; Richard, elefltirilerinde kimi
zaman de¤er tafl›mad›¤› san›lan bir ayr›nt›n›n yap›t›n tamam› için büyük önemi oldu¤unu, hatta en önemli fley oldu¤unu göstermifltir. Önemli olan, ayr›nt›lara gerekti¤inden fazla bir de¤er yüklememek, ayr›nt›y› tak›nt› haline getirmemektir.
Richard, bir sözcü¤ü veya izle¤i tak›nt› haline dönüfltürmekten sak›n›r, ancak
izlekçi elefltirmenler genel olarak her yazar›n ya da flairin ye¤ledi¤i, defalarca kullanmaktan hoflland›¤›, bir anlamda tak›nt›l› sözcükleri (motifleri) ve izlekleri oldu¤unu düflünürler. Bunu yakalayabilmek için de iyi bir okuman›n yan› s›ra, yap›tla
ve yazarla yak›nl›k, hatta özdefllik kurmak gerekti¤ini söylerler.
Richard belli izleklere aç›kl›k getirmifltir: örne¤in “yemek” izle¤i /doymazl›k/
motifini ortaya koyar; oysa “aflk deneyimi” /ak›flkanl›k/ içeren imgelerin yinelenmesiyle ba¤›nt›l›d›r. Bilinçd›fl› göndermeleriyle zaman zaman psikanalize kayan
Richard, di¤er yandan fenomenolojik (olaybilim, görüngübilim), dilsel ve dilbilimsel çal›flmalar› ayr›nt›l› bir biçimde gerçeklefltirir. Gerçekten de, dilsel çözümlemeler Bachelard ve Poulet’de hiç yer almazken, Richard’da ayr›cal›kl› bir yere sahiptir. Bu aç›dan Richard yap›salc›l›¤a daha yak›nd›r ve bir yaz›nbilim (poetika) oluflturmak ister.
Sonuç olarak, izlekçi elefltiri, yaz›nsal yap›tlar› aç›mlamak, anlafl›lmas›n› sa¤lamak ve yarat›c›l›¤›n derinliklerine ulaflmak aç›s›ndan elefltiri edimine flüphesiz yenilikler getirmifltir. Ancak dilsel bir okumadan çok, ruhçözümsel (psikanalitik)
yaklafl›m› ve izleklerin seçiminde öznelli¤in ön plana ç›kmas›, yazarla, flairle özdefllik kurman›n güçlü¤ü ve belirsizli¤i izleksel elefltirinin belli bir yöntem oluflturamamas›na neden olmufltur. Asl›nda izlekçilerin pek böyle bir amaçlar› da yoktur.
Onlar yap›t›n derinliklerindeki insana, yazar›n / flairin derindeki benine ulaflmaya
çal›fl›rlar, ancak bunu yaparken yap›t› gözden kaç›rd›klar› da olur; yöntemli bir
elefltiri için ise her fleyden önce yap›t önemlidir, yap›t›n dili, kurgusu, özü, özgünlü¤ü, iletisi, anlam› ve olas› tüm anlamlar›. Nitekim göstergebilimci Roland Barthes
(1915-1980), edebiyat yap›t›n›n çok özel bir anlamlar sistemi oldu¤unu, amac›n›n
ise bir tek anlam oluflturmak de¤il, dünyay› anlamland›rmak oldu¤unu belirtmifltir
(“Elefltiri Nedir?”, çev. Tahsin Yücel, 1971). Barthes için, önemli olan derinlerdeki
anlam› çeflitli yollara baflvurarak ortaya ç›karmaya çal›flmak de¤il, anlam›n hangi
yap›larla, kurallarla, biçimlerle oluflturuldu¤unu bulup göstermektir.
UYGULAMALAR
‹zlekçi elefltiri günümüzde, tam olarak yukar›da aç›klanmaya çal›fl›ld›¤› biçimde
uygulanmamaktad›r. ‹zlek kavram› yine önemini korumakla birlikte, edebiyat yap›tlar› yeni elefltiri ve çözümleme yöntemleriyle (dilbilim, anlambilim, göstergebilim...) ele al›nmaktad›r. Dolay›s›yla afla¤›daki uygulamalar izlekçi elefltirinin günümüzde ald›¤› zenginlefltirilmifl biçimine örnek oluflturacakt›r. Bu uygulamalar, bir
edebiyat yap›t›nda izleklerin dil bilimlerinin katk›s›yla nas›l ortaya ç›kar›ld›¤›n›
göstermek aç›s›ndan yararl› olabilir.
55
56
1. uygulama
HASRET‹NDEN PRANGALAR ESK‹TT‹M
Seni, anlatabilmek seni,
‹yi çocuklara, kahramanlara,
Seni, anlatabilmek seni,
Namussuza, haldan bilmez,
Kahpe yalana.
Art-arda kaç zemheri,
Kurt uyur, kufl uyur, zindan uyurdu.
D›flarda gürül-gürül akan bir dünya...
Bir ben uyumad›m,
Kaç leylim bahar,
Hasretinden prangalar eskittim.
Saçlar›na kan gülleri takay›m,
Bir o yana,
Bir bu yana...
Seni, ba¤›rabilsem seni,
Dipsiz kuyulara,
Akan y›ld›za,
Bir kibrit çöpüne varana,
Okyanusun en ›ss›z dalgas›na
Düflmüfl bir kibrit çöpüne.
Yitirmifl t›ls›m›n› ilk sevmelerin,
Yitirmifl öpücükleri,
Pay› yok, apans›z inen akflamdan,
Bir kadeh, bir cigara, dal›p gidene,
Seni, anlatabilmek seni...
Yoklu¤un, Cehennemin öbür ad›d›r
Üflüyorum, kapama gözlerini...
Ahmed AR‹F (1927-1991)
Çözümlemeye, bu fliirde yer alan sözcük ve sözcük öbeklerinden yola ç›karak,
çeflitli anlam alanlar›n› bir araya getirip s›n›fland›rmakla bafllanabilir. Metinden hareketle yapaca¤›m›z bu dilsel araflt›rman›n sonucunda belli izleklere var›lacakt›r.
/Uzam/: “zindan”; “d›flarda”; “dünya”; “kuyu”; “okyanus”; “cehennem”
/Zaman/: “zemheri” (= kara k›fl); “leyli” (= gece ile ilgili; leyla: karanl›k gece)
;”bahar”; “akflam” (“akan y›ld›za”; “Kurt uyur, kufl uyur, zindan uyurdu”)
/Esaret/: “pranga”
/Uzun esaret/: “art-arda kaç zemheri”; “kaç leylim bahar”; “prangalar eskittim”
/Haks›z esaret/: “Namussuza, haldan bilmez / Kahpe yalana”
/Yaln›zl›k/: “Bir ben uyumad›m”; “›ss›z”; “yoklu¤un” (burada, “ben” ve “sen”
aras›nda bir uzam fark› vard›r: “sen” d›flar›da, “ben” içeride.)
/Hasret/: “Hasretinden prangalar eskittim”; “Yoklu¤un, Cehennemin öbür ad›d›r”
/So¤uk/: “zemheri”; “Dipsiz kuyulara”; “Üflüyorum, kapama gözlerini...”
/Ifl›ks›zl›k/: “zindan”; “Dipsiz kuyulara”; “leylim”; “akflam”; “kapama gözlerini”
/Yoksunluk/: /uykusuzluk/ (“Bir ben uyumad›m”), /yaln›zl›k/ (“Yoklu¤un, Cehennemin öbür ad›d›r”), /çaresizlik/ (“Seni, ba¤›rabilsem seni”), /kapat›lm›fll›k/
(“D›flarda gürül-gürül akan bir dünya”, “pranga”, “zindan”), /kay›p/ (“Yitirmifl t›ls›m›n› ilk sevmelerin, / Yitirmifl öpücükleri”).
Bu sözcük ve anlam s›n›flamas›, fliiri anlamam›za yard›mc› olacakt›r. Görüldü¤ü gibi, burada yaln›zca metinden hareket edilmifl, flairin yaflamöyküsündeki deneyimleri dikkate al›nmam›flt›r; ayr›ca yarat›lan anlam alanlar› bilinçd›fl› ile iliflkilendirilmemifltir. ‹lk okumada öne ç›kan bu izlekler yan›nda, baflka izlekler de bulunabilir. Örne¤in, “gürül-gürül akan (bir dünya)”; “Dipsiz kuyulara”; “Akan (y›ld›za)”; “Okyanusun en ›ss›z dalgas›na”; “kadeh”, “dal›p gidene” gibi kullan›mlar örtülü olarak /su/, /ak›flkanl›k/ izleklerini ça¤r›flt›rmaktad›r. Uzayan bir esaret su gibi çabucak ak›p gidemeyece¤ine göre, /ak›flkanl›k/ izle¤i, /zaman/ ile de¤il, /uzam/
(so¤uk, karanl›k /su/) ile ba¤›nt›l› olabilir. Bu fliirde, (uzun, haks›z) esaret, yaln›zl›k, yoksunluk, hasret, so¤uk, ›fl›ks›zl›k gibi izlekler /su, ak›flkanl›k/, /so¤uk, karanl›k/ izlekleri ekseninde birbirine eklemlenmektedir. /Hasret/ izle¤i, so¤uk (okyanus, kuyu), karanl›k (dipsiz kuyu), belirsizlik ve tehlike (okyanus, dipsiz kuyu)
içeren “kötücül, esenliksiz” bir /su/ imgesiyle bütünleflmektedir. Buna karfl›l›k,
“gürül-gürül akan (bir dünya)” ve “Akan (y›ld›za)” kullan›mlar› ise “esenlikli” bir
/su/ imgesi oluflturur.
Yukar›da s›ralanan tüm anlam alanlar›, yarat›c› öznenin, d›fl dünyaya kar›flmas›
engellenmifl ve içinden, akl›ndan geçenleri gerçeklefltirebilme özgürlü¤ünü kaybetmifl bir kifli oldu¤unu gösteriyor. fiiirde yer alan öznenin bütünüyle esenliksiz
bir ortamdan söz etti¤i aç›kt›r. Esenliksiz kullan›mlar› metinde arad›¤›m›zda bu
aç›kça görülecektir:
fiiirde yer alan 93 sözcükten 23’ü, yani dörtte biri do¤rudan esenliksiz bir de¤er tafl›maktad›r: namussuz, haldan bilmez, kahpe, yalan, zemheri, kurt, zindan,
uyumad›m, leylim, hasret, pranga, eskittim, kan, dipsiz kuyular, ›ss›z dalgalar, düflmüfl, yitirmifl (2 kez yinelenmifl), yoklu¤un, cehennem, üflüyorum. fiiirdeki esenlikli bir-iki kavram ise, zaten yarat›c› öznenin evreninde yer almamaktad›r (iyi çocuklar, kahramanlar, kufl, bahar, saçlar›n, gözlerin, akan y›ld›z). fiair “içeride”dir ve
onun için /d›flar›s›/ esenlikli (“gürül-gürül akan (bir dünya)”, “Akan (y›ld›za)”),
/içerisi/ ise esenliksiz bir de¤er tafl›maktad›r.
2. uygulama
B‹R BAfiKA TEPEDEN
Sana dün bir tepeden bakt›m azîz ‹stanbul!
Görmedim, gezmedi¤im, sevmedi¤im hiçbir yer.
Ömrüm oldukça gönül taht›ma keyfince kurul!
Sâde bir semtini sevmek bile bir ömre de¤er.
Nice revnakl› flehirler görülür dünyâda,
Lâkin efsunlu güzellikleri sensin yaratan.
Yaflam›flt›r derim en hofl ve uzun rü’yâda
Sende çok y›l yaflayan, sende ölen, sende yatan.
Yahya Kemal BEYATLI (1884-1958)
‹ki dörtlükten oluflan bu k›sa fliirin “konusu” ‹stanbul’a övgüdür. fiiirin “izlekler”ine ulaflabilmek içinse, yine öncelikle dilden hareket etmek gerekir. Sevilen bir
57
58
kente yaz›lan bir fliirde esenlikli sözcüklerin bulunmas› do¤ald›r. Bunlardan kimileri art›k pek kullan›lmayan sözcüklerdir; kimileri ise anlamlar›ndan yaln›zca birini korumaktad›r günümüzde. Afla¤›daki dört sözcük fliirin izlekleri aç›s›ndan önem
tafl›maktad›r:
“Aziz”: De¤erli. / Ermifl, eren. / Yüksek dereceli, çok de¤erli. / Kuvvet, kudret
sahibi.
“Efsun”: Büyü. / (Mecazi olarak) Masal.
“Taht”: Hükümdarlar›n oturdu¤u özel koltuk, makam.
“Revnak”: Parlakl›k, güzellik. Tazelik, süs.
Yukar›daki sözcüklerle, ‹stanbul hem de¤erli (“aziz”), hem masals› (“efsun”),
hem yüce (“taht”), hem de parlak, güzel (“revnak”) bir kent olarak betimleniyor.
Bilindi¤i gibi, “betimleme”de ad ve s›fatlar çokça kullan›l›r. Burada da, nitelik bildiren pek çok ad ve s›fat yer almaktad›r:
Niteleyici adlar: “gönül taht›”, “revnak”, “güzellik”, “rüya”:
Niteleyici s›fatlar: “aziz”, “revnakl›”, “efsunlu”, “hofl”.
Bu sözcüklerin yan› s›ra, yine esenlikli birçok sözcük ve kullan›mla karfl›lafl›yoruz:
“sevmedi¤im hiçbir yer” (Burada eksiltili anlat›m söz konusudur: “sevmedi¤im
hiçbir yer” /yok/. Ayr›ca, /sevmek/ fiili fliirde iki kez yer al›yor: “Sâde bir semtini
sevmek bile bir ömre de¤er”);
“gönül taht›m”;
“keyfince kurul”;
“bir ömre de¤er”;
“güzellikler”;
“en hofl ve uzun rü’yâ”.
Anlambirimcik: En küçük
anlam birimi.
Bir /uzam/ olarak ‹stanbul, bu fliirde yine uzam bildiren “tepe” ve “semt” sözcükleriyle bütünleniyor. Ayr›ca “tepe” sözcü¤ünde yer alan /yükseklik/ anlambirimci¤i, mecazî olarak “taht” (/yüksek/ makam) ve “aziz” (/yüksek/ dereceli, de¤erli; iktidar sahibi) sözcüklerine de göndermede bulunmaktad›r. Böylece flair (yarat›c› özne) hem betimledi¤i flehre yukar›dan bakarak flehri bütünüyle görmekte,
hem de betimledi¤i flehri yüksek bir konumda göstererek yüceltmektedir.
Bunun yan› s›ra, fliirde pek çok fiil yer al›yor:
Bakmak, gezmek, görmek, sevmek, yaflamak, ölmek, yatmak (/kabristan/ ve
/ölüm/ göndermeleri). Burada /ölüm/ bile, yüceltilen kentte gerçekleflince esenlikli bir de¤er kazanmaktad›r.
fiiirde yinelenen sözcükler de önem tafl›maktad›r:
/ömür/: “ömrüm”, “ömre de¤er”
/sevmek/: “sevmedi¤im”, “sevmek”
/yaflamak/: “yaflam›flt›r”, “yaflayan”
“sende”: son dizede 3 kez yinelenmifl.
fiiir ‹stanbul’u yüceltirken bir karfl›laflt›rmadan da yararlan›yor. Dünyadaki di¤er
güzel kentler aras›nda bu kenti en yüksek dereceye yerlefltiriyor: “Nice revnakl› flehirler görülür dünyâda, / Lâkin efsunlu güzellikleri sensin yaratan.” Yeryüzünde
parlak, güzel ve süslü pek çok kent olsa da, ‹stanbul masals›, büyüleyici (“efsunlu”) güzelli¤iyle di¤er kentlerden /üst/ün konumda alg›lan›yor. fiiirin ad› “Bir Baflka Tepeden”: Buradaki “baflka” sözcü¤ü, ‹stanbul’da birçok tepe oldu¤unu belirtiyor, ki ‹stanbul yedi tepeli kent olarak bilinir.
59
Di¤er yandan, yarat›c› özne ‹stanbul ile bir diyalog içine girerek, kenti kiflilefltirme yöneliminde görünmektedir. Böylece kenti, içinde tüm güzellikleri bar›nd›ran ve çok sevilen, hayranl›k uyand›ran bir insan gibi (“aziz”) görmekte ve betimlemektedir. Bu diyalogda yarat›c› özne “ben”in duygu, alg› ve de¤erlendirmeleri
çok önemlidir; ancak öznenin betimledi¤i “sen” de bir o kadar, hatta daha da
önemlidir (“ben” için 7 sözcük, “sen” için 8 sözcük yer almaktad›r fliirde):
/ben/: “bakt›m”, “görmedim”, “gezmedi¤im”, “sevmedi¤im”, “ömrüm”, “taht›ma”, “derim” (7 sözcük)
/sen/: “sana”, “keyfince”, “kurul”, “semtini”, “sensin”, “sende” (3 kez) (toplam
8 sözcük).
Bu irdelemelerin sonucunda, fliire hâkim olan izlekler flu flekilde s›ralanabilir:
Yarat›c› özne aç›s›ndan: /hayranl›k/, /sevgi/, /yüceltme/;
fiiire konu edilen kent aç›s›ndan: /bütünlük/, /masals›l›k/, /yücelik/...
1. ve 2. uygulamada yer alan fliirleri esenlikli / esenliksiz de¤erler aç›s›ndan
karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
MAKALE
MAKALE
60
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Bir edebiyat yap›t›nda “izlek” kavram›n› aç›klayabilmek ve ortaya ç›karmak.
‹zlek bir yap›tta yinelenen kavramlarla ortaya ç›kar. Bu kavramlar kimi zaman yinelenen sözcüklerle metnin yüzeyinde belirir, kimi zaman da
anlam ulamlar›n›n yinelenmesi söz konusu olur.
Sadece yinelenen sözcükleri belirlemek, bir yap›t›n izle¤i ya da izleklerini ortaya koymada yeterli olmaz. Dolay›s›yla, izlek araflt›rmas› öncelikle bir “anlam” araflt›rmas›d›r. Yinelenen sözcüklerin yan› s›ra, bir izle¤i oluflturan kavramlar›n
hangi yollarla oluflturuldu¤unun araflt›r›lmas› gerekir. Bir edebiyat yap›t›n›, edebî nitelik tafl›mayan bir yap›ttan ay›ran en önemli özellik, yazar›n
/ flairin imgelem gücünü çeflitli söz sanatlar› ile
gerçeklefltirmesidir. Bu durumda, izle¤in ortaya
ç›kar›lmas› hem dile ve anlama, hem de söz sanatlar›na iliflkin sa¤lam bilgiler gerektirir.
Bir edebiyat yap›t›n›n konusu ile izleklerini birbirinden ay›rt etmek.
Her fleyden önce bir edebiyat yap›t›n›n konusu
ile izle¤ini / izleklerini birbirinden ay›rt etmek
gerekir. Konu izlekten daha geneldir, yap›tta ele
al›nan olgu veya olaylar›n bir bütünüdür. ‹zlek
ise, yap›t›n konusunun ne flekilde / flekillerde
oluflturuldu¤u ile ilintilidir. Örne¤in, konusu “hapishane yaflam›” olan iki yap›ttan birinde bu konu /isyan/, /yak›nma/, /yakarma/, /yaln›zl›k/...
gibi izleklerle ortaya koyulabilir; di¤erinde ise
/mücadele/, /azim/... ya da /kabullenme/, /sabretme/... gibi izlekler yer alabilir. Nitekim yukar›daki 1. uygulamada konu “hapishane” oldu¤u
halde, izlekler flöyle s›ralan›r: /esaret/, /uzun esaret/, /haks›z esaret/, /yaln›zl›k/, /hasret/, /so¤uk/, /›fl›ks›zl›k/, /yoksunluk/. Görüldü¤ü gibi
konu ile izlek birbirinden çok farkl›d›r. Ayr›ca,
bir edebiyat yap›t›nda her zaman birden çok izlek yer al›r ve bu izlekler birbiriyle ba¤›nt›l›d›r.
N
A M A Ç
3
‹zlekçi elefltirinin amaç ve yöntemlerini tan›mlayabilmek.
‹zlekçi elefltiri, edebiyat yap›t›n› edebiyat›n d›fl›ndaki bir bilim dal›n›n (toplumbilim, ruhbilim...)
yöntemleriyle ele alan “d›fl elefltiri”den farkl›d›r.
‹zlekçi elefltiri öncelikle, ele ald›¤› yap›t› temel
olarak al›r ve di¤er bilim dallar›na yaln›zca gerekti¤inde baflvurur. Bu nedenle, yap›salc›l›k,
göstergebilimsel elefltiri gibi, izlekçilik de “iç elefltiri” olarak kabul edilir. ‹zlekçi elefltiri, “yarat›c›
özne” ya da “yarat›c› bilinç” olarak adland›rd›¤›
yazar›n / flairin, bir yap›t› nas›l ortaya ç›kard›¤›n›
anlamaya çal›fl›r. Bunun için, yarat›c› bilinç ile
özdefllik kurmak ve imgelem gücünün gizli geçitlerini ayd›nlatmak ister. Yarat›c› öznenin kendisini, yaflam› / ölümü, çevresini ve dünyay› nas›l alg›lay›p aktard›¤› izlekçi elefltiri için çok
önemlidir. Dolay›s›yla, izlekçi elefltirinin amac›,
yarat›c› bilincin hangi bilinçten ya da bilinçd›fl›
durumlardan geçerek imgeler yaratt›¤›n› ortaya
koymakt›r.
N
A M A Ç
4
‹zlekçi elefltirinin öncülerini tan›yabilmek ve karfl›laflt›rmak.
‹zlekçi elefltiri 20. yüzy›l›n önemli elefltiri kuramlar›ndan biridir. ‹zlekçi elefltirmenler ruhbilimden yararlansalar da, kendilerinden önceki elefltiri ak›m›nda oldu¤u gibi ruhbilimci de¤illerdir.
Nitekim, izlekçi elefltirinin babas› olarak kabul
edilen Frans›z Gaston Bachelard, felsefe e¤itimi
alm›fl bir bilim kuramc›s›d›r. Dolay›s›yla edebiyat yap›tlar›n› hem ak›lc› bir tutumla ele al›r, hem
de imgelem gücüyle, düfl ve düfllemlerin nas›l
ortaya ç›kt›¤› ile ilgilenir. Bachelard özellikle toprak, hava, su ve atefl ile bunlar›n birbiriyle ba¤lant›lar› üzerinde durarak, izlekleri bu dört elementten hareketle ortaya ç›karmak ister. Bachelard’›n izinden giden Georges Poulet ise en çok
“zaman” ve “uzam” ekseninde izlek araflt›rmalar› yapar. Ancak kendi belirledi¤i izlekleri belli
yap›tlarda aramak yerine, yazar ve özellikle flairlerle -mesafeli- bir duygudafll›k içine girerek, yarat›c› öznenin özgünlü¤ünü ortaya ç›karmaktan
yana bir tutum izler. Böylece, yarat›c› öznenin,
yap›t›n› olufltururken ne tür deneyimlerden geçti¤ini anlamaya çal›fl›r. Son olarak, Jean-Pierre
Richard da düflüncelerden çok, duygulardan ve
alg›lardan yola ç›karak insana ulaflmak ister. Özgün imgelerin nas›l yarat›ld›¤›n› ayr›nt›l› incelemelerle ortaya koyar.
N
A M A Ç
5
61
Bir edebiyat yap›t›n› izlek aç›s›ndan çözümlemek.
Bir edebiyat yap›t›ndaki izleklerin nas›l ortaya ç›kar›labilece¤ini göstermek için yukar›da iki uygulama örne¤i verilmifltir. Burada görüldü¤ü gibi, yöntemdeki ç›k›fl noktas› ve temel birim “anlam”d›r. Sözcükler ve aralar›ndaki ba¤›nt›lar dikkatle incelenerek kavramlara ulafl›l›r. Bir izle¤in
oluflmas› birçok sözcü¤ün ayn› anlam alan› içinde kullan›lm›fl olmas›na ba¤l›d›r. Örne¤in 1. uygulamada (“Hasretinden Prangalar Eskittim”, Ahmed Arif) /so¤uk/ izle¤i “zemheri”; “dipsiz kuyulara”; “Üflüyorum, kapama gözlerini...” sözcük ve
söz öbekleriyle oluflturulmufltur. “So¤uk” sözcü¤ü fliirde yer almad›¤› halde, belirtilen di¤er kullan›mlar bizi bu izle¤e götürmektedir. Dolay›s›yla, sözcüklerin yaln›zca düzanlamlar› de¤il, ça¤r›flt›rd›¤› anlamlar da izleklerin saptanmas›nda
çok önemlidir.
62
1. Afla¤›dakilerden hangisi izlek anlam›ndad›r?
a. Mefhum
b. Tema
c. Kavram
d. Biçem
e. Yananlam
2. ‹zlek ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Konu izlekten daha genel bir kavramd›r.
b. ‹zlek konudan daha genel bir kavramd›r.
c. Bir edebiyat yap›t›nda birden çok izlek olabilir.
d. ‹zlekler karfl›t çiftlerden oluflabilir.
e. ‹zlek, anlam alanlar›yla ilintilidir.
3. ‹zlekçi elefltiri afla¤›dakilerden hangisi ile ortak yöntemleri kullan›r?
a. Göstergebilim
b. Toplumbilim
c. Yap›salc›l›k
d. Ruhbilim
e. Biçimcilik
4. fiiirsel imge ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
yanl›flt›r?
a. fiairin imgelem gücüne ba¤l›d›r.
b. Anlamsal sapmalar›n ürünüdür.
c. Sözdizimsel sapmalar›n ürünüdür.
d. Benzerlik ya da benzeflim iliflkisine dayan›r.
e. Gündelik dilde s›kl›kla baflvurulur.
5. Afla¤›dakilerin hangisinde iki izlekçi elefltirmen birlikte verilmifltir?
a. Poulet / Baudelaire
b. Poulet / Rimbaud
c. Richard / Rimbaud
d. Bachelard / Richard
e. Bachelard / Baudelaire
6. Arkada verilen okuma parças›nda, Orhan Veli Kan›k’›n fliirinin konusu afla¤›da-kilerden hangisidir?
a. Lodos
b. Kufllar
c. ‹stanbul
d. Deniz
e. Bahar
7. Afla¤›dakilerden hangisi bu fliirin izleklerinden biri
de¤ildir?
a. Rüzgar
b. Ses
c. Su
d. Hava
e. Kad›n
8. Afla¤›dakilerden hangisi ses izle¤ini oluflturan bir
anlat›m de¤ildir?
a. Kalbinin vuruflundan anl›yorum
b. Bir kad›n›n suya de¤iyor ayaklar›
c. Sucular›n hiç durmayan ç›ng›raklar›
d. Dinmifl lodoslar›n u¤ultusu içinde
e. Küfürler, flark›lar, türküler, lâf atmalar
9. Orhan Veli Kan›k’›n bu fliirinde çok say›da ço¤ul ad
(gözler, yapraklar, uzaklar, sucular, kufllar, yüksekler,
a¤lar, dalyanlar, çekiç sesleri, doklar, ter kokular›, eski
âlemler, kay›khaneler, lodoslar, küfürler, flark›lar, türküler, lâf atmalar, etekler, dudaklar, f›st›klar) kullan›lmas›n›n amac› afla¤›dakilerden hangisini vurgulamak
olabilir?
a. ‹stanbul’un çok kalabal›k bir flehir oldu¤unu
b. ‹stanbul’un çok gürültülü bir flehir oldu¤unu
c. ‹stanbul’da karmafla hâkim oldu¤unu
d. ‹stanbul’un çok renkli bir flehir oldu¤unu
e. ‹stanbul’un çok güzel bir flehir oldu¤unu
10. 6 k›tadan oluflan “‹stanbul’u Dinliyorum” fliirinde
tüm k›t›larda yer alan izlek afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ses
b. Rüzgar
c. Su
d. Kad›n
e. Kufl
63
Okuma Parças›
‹STANBUL’U D‹NL‹YORUM
‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal›;
Önce hafiften bir rüzgâr esiyor;
Yavafl yavafl sallan›yor
Yapraklar a¤açlarda;
Uzaklarda, çok uzaklarda
Sucular›n hiç durmayan ç›ng›raklar›;
‹stanbul’u dinliyorum gözlerim kapal›.
1. b
‹stanbul’u dinliyorum gözlerim kapal›;
Kufllar geçiyor, derken;
Yükseklerden, sürü sürü, ç›¤l›k ç›¤l›k.
A¤lar çekiliyor dalyanlarda;
Bir kad›n›n suya de¤iyor ayaklar›;
5. d
2. b
3. d
4. e
6. c
7. d
8. b
Serin serin Kapal›çarfl›;
C›v›l c›v›l Mahmutpafla;
Güvercin dolu avlular.
Çekiç sesleri geliyor doklardan.
Güzelim bahar rüzgâr›nda ter kokular›;
‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal›
Bafl›nda eski âlemlerin sarhofllu¤u,
Lofl kay›khaneleriyle bir yal›;
Dinmifl lodoslar›n u¤ultusu içinde
‹stanbul’u dinliyorum gözlerim kapal›;
Bir yosma geçiyor kald›r›mdan;
Küfürler, flark›lar, türküler, lâf atmalar.
Bir fley düflüyor elinden yere;
Bir gül olmal›;
Bir kufl ç›rp›n›yor eteklerinde.
Aln›n s›cak m›, de¤il mi biliyorum;
Dudaklar›n ›slak m› de¤il mi, biliyorum;
Beyaz bir ay do¤uyor f›st›klar›n arkas›ndan
Kalbinin vuruflundan anl›yorum;
‹stanbul’u dinliyorum.
Orhan Veli Kan›k (1914-1950)
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹zlek Nedir?” ve “Mefhum
ve Kavram Nedir?” konular›n› yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹zlek Nedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹zlekçi Elefltiri” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹mge Nedir?” ve “‹mgelem
Nedir” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹zlekçi Elefltirmenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uygulamalar” konusunu
64
S›ra Sizde 1
Elefltiri, bir düflünce ya da ürünün yaln›zca olumsuz ve
eksik yönlerini de¤il, hem olumlu ve yeterli, hem de
olumsuz ve yetersiz yönlerini ortaya ç›kararak mant›kl›
ve tutarl› bir biçimde de¤erlendirme yapmakt›r. Bunun
yan› s›ra, bir insan›n ya da grubun belli bir davran›fl›n›,
tutumunu, ideolojisini ya da etkinli¤ini elefltirebilmek
için söz konusu alanda bilgi, deneyim ve elefltirmek
için gerekli olan tutarl›l›k ve gerekçelendirme yetilerine
gereksinim vard›r. Bu, her türlü elefltiri için geçerlidir.
Dolay›s›yla birini veya bir fleyi elefltirmek öncelikle zihinsel bir etkinliktir.
S›ra Sizde 2
Güncel bir olay, durum ya da tutumun elefltirisi kiflilerin dünya görüflü, e¤itimi, kimli¤i, bak›fl aç›s› ile do¤rudan ilintilidir. Dolay›s›yla bu tür bir elefltirinin öznel olmas› neredeyse kaç›n›lmazd›r. Ancak, bir fleyi kiflisel
olarak ele almak baflka, önyarg›larla ele almak baflkad›r. Elefltirmek, ilk anda göze çarpmayan gerçekleri ortaya ç›kararak, bunlar aras›nda anlaml› ba¤lar kurabilmektir. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli konu, elefltirinin nesnel ve mesafeli olmas›d›r. Ancak edebiyat›n özel ve sanatsal bir yarat› alan› olmas› nedeniyle, kimi zaman öznel ve izlenimsel edebiyat elefltirilerine rastlanmaktad›r. Edebiyat elefltirisinde bütünüyle öznel bir tutum tak›nmak, bir yazar›n / flairin yaratma sürecine müdahale anlam› tafl›yabilir. Elbette edebiyat
elefltirmeni de bir edebiyat yap›t›n› kendi dil ve edebiyat bilgileri çerçevesinde de¤erlendirebilir. Bu nedenle,
ayn› edebiyat yap›t› farkl› elefltirmenlerce farkl› de¤erlendirilebilir.
S›ra Sizde 3
1. uygulamadaki fliir bütünüyle esenliksiz de¤er tafl›maktad›r. fiiirin bafll›¤› da bu de¤erlendirmeyi desteklemektedir. Bafll›kta yer alan üç sözcük de esenliksiz bir
duygu de¤eri tafl›maktad›r: /Hasret/inden “prangalar”
“eskit”tim. Yap›lan anlamsal çözümlemede ortaya ç›kan
tüm esenliksiz sözcükler, ifadeler ve izlekler, yarat›c›
öznenin içinde bulundu¤u uzamla ilgili; kimi esenlikli
kullan›mlar ise özneye uzak olan /d›flar›s›/ ile ilgilidir.
Buna karfl›l›k, 2. uygulamada yer alan fliir bütünüyle
esenlikli bir duygu de¤eri tafl›maktad›r. Yarat›c› özne
bir flehre /hayranl›k/ duymakta, ona /sevgi/ ile yaklaflmakta ve onu /yüceltme/ktedir. Övgüyle söz etti¤i flehri /bütünlük/, /masals›l›k/, /yücelik/ izlekleriyle betimlemektedir. Dolay›s›yla burada, betimleyen de (özne)
betimlenen de (‹stanbul) esenlikli bir durumdad›r. Ahmed Arif’in fliiri ne kadar hüzün ve yoksunluk duygular› tafl›yorsa, Yahya Kemal Beyatl›’n›n fliiri o kadar huzur
ve hoflnutluk duygular› içermektedir.
Bergez, D., P. Barbéris, P.-M. De Biasi, M. Marini ve G.
Valency (1990). Introduction aux méthodes critiques pour l’analyse littéraire. Paris: Dunod.
Collot, Michel (1998). Le thème selon la critique thématique. Communications, 47, 77-91.
Dubreil, Laurent (2007, son güncelleme). Atelier de
théorie littéraire: thème, concept, notion. (www.fabula.org/atelier.php?Th%26egrave%3Bme%2C_concept%2C_notion Eriflim tarihi 15.4.2011)
Eyubo¤lu, ‹smet Zeki (2004). Türk Dilinin Etimolojisi. ‹stanbul: Sosyal yay›nlar›.
Fayolle, Roger (1978). La critique. Paris: Armand Colin.
Yücel, Tahsin (2007). Elefltiri Kuramlar›. ‹stanbul: ‹fl
Bankas› Yay›nlar›.
65
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Ruhçözümleyimci elefltirinin tan›m›n›, temelini, Freud Kuram›yla ba¤›nt›s›n›
aç›klayabilecek;
Ruhçözümleyimci elefltiri yöntemini, geliflim süreci içinde uygulanma alanlar›n› ve temsilcilerini ay›rt edebilecek;
Ruhçözümleyim ve yaz›nsal elefltiri aras›ndaki iliflkinin nas›l kuruldu¤unu
ve Charles Mauron’un ruhçözümsel elefltiri (psikokritik) yöntemini aç›klayabilecek;
Ruhçözümleyimci elefltirinin inceleme alan› olarak yazar/ yap›t denklemi
içinde yaklafl›mlar› tart›flabilecek;
Ruhçözümleyimci elefltirinin yönelimlerini günümüz çerçevesinde aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Psikanalitik, Ruhçözümleyim,
Ruhçözümsel Elefltiri
• Freud, Bilinçd›fl›, Libido, Bu (altben), Ben, Üstben,
• Düfl, ‹mge, Simge, Cinsellik, Çocukluk, Ruhsalyaflamöykü
• Ölüm-yaflam dürtüsü, Yans›tma,
Yüceltme
‹çindekiler
Ruhçözümleyimci
Elefltiri (Psikanalitik
Elefltiri)
• RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹:
RUHÇÖZÜMLEY‹M KURAMI,
TANIMI VE TEMEL‹
• RUHÇÖZÜMLEY‹M VE YAZINSAL
ELEfiT‹R‹
• RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹DE
YAZAR/YAPIT DENKLEM‹
• CHARLES MAURON VE
RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹
(PS‹KOKR‹T‹K) YÖNTEM‹
• RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹YE BAKIfi
VE YEN‹ YÖNEL‹MLER
Ruhçözümleyimci Elefltiri
(Psikanalitik Elefltiri)
RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹: RUHÇÖZÜMLEY‹M
KURAMI, TANIMI VE TEMEL‹
Ruhçözümleyimci (Psikanalitik) elefltiri, yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda kendini güçlü bir biçimde hissettiren, ruhbilim alan›n›n ünlü ruhbilimci ve hekimlerinin, s›ras›yla Sigmund Freud, Carl G. Jung ve daha sonra Jacques Lacan’›n ö¤retilerinin yaz›nsal yap›tlar›n çözümlenmesi ve yorumlanmas›nda yararlan›lan gerçek bir yönteme dönüfltürülerek ortaya ç›kan bir elefltiridir. Bununla birlikte, onlarca y›ld›r var
olan geleneksel elefltirinin, her f›rsatta ruhbilimsel verilerden yararlan›rken, bunu
kuramsal olarak bir temele oturtmad›¤› gözlemlenmektedir. Bu konuda ilk örnekleri Sigmund Freud ve onun ö¤rencisi Otto Rank (1884-1839) verir. Yaz›n dünyas›nda ise ruhçözümleyimci elefltiri’nin bafllang›c›, asl›nda, Avrupa sanat›nda “Gerçeküstücü” ak›m›n etkisini hissettirdi¤i döneme (1918-1940) dayanmaktad›r. Özellikle, Fransa’da “‹kinci Gerçeküstü Bildiri”nin yay›nland›¤› 1930’lu y›llar›nda, bu
yaklafl›m, René Laforgue’un Baudelaire’in Baflar›s›zl›¤› (L’échec de Baudelaire,
1931), sayr›l çizgeler biçiminde, bir ruhçözümselyaflamöyküsü olan Marie Bonaparte’›n, Edgar Poe (1933) ve Dr. Jean Delay’›n, André Gide’in Gençli¤i (La jeunesse d’André Gide, 1937) yap›tlar›nda somut olarak kendini göstermektedir. Bu elefltirinin gerçeklefltirmek istedi¤i fley, marksç› elefltirinin en iyi örneklerinde görüldü¤ü biçimde, yap›t›n yap›s›yla toplumsal yap›lar aras›nda kurdu¤u koflutlu¤u, yap›tla birey aras›nda kurmak, bir baflka deyiflle yap›t›n oluflumunun yazar›n ruhsal oluflumunun bir yans›mas› oldu¤u varsay›m›d›r.
Ruhçözümleyicilik gibi bir ak›m, söz konusu dönemde yaz›n araflt›rmac›lar› aras›nda çoflkulu izleyicilerini bulmaktad›r. Örne¤in Charles Baudouin, Sanat›n Ruhçözümleyimi (Psychanalyse de l’art, 1929) ve Victor Hugo’nun Ruhçözümleyimi (Pyschanalyse de Victor Hugo, 1943) gibi yap›tlarda, bir yandan yazar›n yaflam öyküsünü, bir
yandan da yap›t›n› inceleyerek, her ikisinin de ortak ö¤esi olan “gizli içerik”i bulmaya, aralar›nda gizlenen temel “karmaflalar›” ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Bir baflka yazar,
Charles Mauron (1899-1966), kendinden öncekilerin yaklafl›mlar›na uzak durarak, birçoklar›na göre, Baudouin’›n yaklafl›m›n› gelifltirerek, 1948 y›l›nda ruhçözümsel elefltiri (psikokritik) yöntemini yaratacakt›r. Bu yöntemle, yazar›n “bilinçd›fl›” kiflili¤inden
kaynaklanan, metnin derin yap›s›n› oluflturan ve o zamana de¤in gözden kaçm›fl olan
“olgular” ve “ba¤›nt›lar”›n bulunup ortaya ç›kar›lmas›n›, dolay›s›yla yaz›nsal yap›tlar›n
daha iyi anlafl›lmas›na katk› sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Mauron’un yönteminin özellikleri, ünitenin ileri aflamas›nda genifl bir çerçevede incelenecektir.
68
Ne var ki, bu yöntemin temelini oluflturdu¤u ileri sürülen “kiflisel söylen” ya da
“konuflma analizi”nin bir sanat yap›t›na uygulanmas›na, psikanalistler (ruhçözümcü hekimler) kadar yaz›n inceleme uzmanlar› da, yazar›n yaflam öyküsünden ç›kar›lan bilinçd›fl›n›n yap›t›n yaratma süreciyle bir çeliflki do¤urabilece¤i gerekçesiyle
itiraz ederler. Bununla birlikte, her iki alan›n da taraftarlar›, yüzy›llarca birbirlerinin
ilgi alan›na ister istemez girmektedirler. ‹lkin, sanat yap›t›, do¤uflundan itibaren
ruhçözümleyim alan›na sokularak sorgulanm›fl, öte yandan, var olan geleneksel
yaz›nsal elefltiride her f›rsatta çeflitli biçimlerde ruhbilim alan›n›n kavram ve verilerine baflvurmufltur. Bu durumda, her iki yaklafl›m›n birbirleriyle olan ilgisi ve ilgilenme alanlar›n› aç›mlamak kaç›n›lmazd›r. Ruhçözümleyimden ve yaz›nsal elefltiriden ayr› ayr› söz edilebilir. Örne¤in ilki için, “insan davran›fllar›nda bilinçd›fl›n›n incelenmesi”; di¤eri için, “yaz›nsal bir etki yaratmak amac›yla oluflturulmufl bir metni, biçimi ve içeri¤i ile aç›klama çabas›d›r” denebilir. Ama bu genel tan›mlar›n arkas›nda pek çok çeflitlilik bulunmaktad›r. Ruhçözümleyim, bir yandan, önce Sigmond Freud’den bu yana Adler’le, Jacques Lacan’la, Carl G. Jung’la, Mélanie Klein’le birbiriyle etkileflen ve de birbirine karfl› olan okullarda; sonra da Erich
Fromm’un, Sullivan’›n ve ötekilerin ö¤retisinde durmaks›z›n ço¤ullafl›r. O halde
ruhçözümleme ve yaz›nsal elefltiri aras›ndaki etkileflimsel iliflki -soru ve yan›t- tek
bir biçimde dile getirilemez. Bununla birlikte, soru ve yan›t araflt›rma konusu, yaln›zca birbirleriyle iç içe girdi¤i düzlemde ve Freud’cülü¤ün nerdeyse tümden egemen oldu¤u Frans›z elefltirisiyle s›n›rland›r›ld›¤›nda basitleflir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Yaz›nsal elefltiride
ruhçözümleyim yöntemiyle gerçeklefltirilmek istenen amac› belirtiniz.
SIRA S‹ZDE
Freud, Ruhçözümleyim Kuram› ve Bilinçd›fl›
fi Ü N E L ‹ MSigmond Freud (1856-1839), psikanalizin kurucusudur. PsikaAvusturyal›D Ühekim
naliz (ruhçözümleyim) “konuflan tedavi” olarak do¤mufltur. Terim, Freud’un ilk çal›flma arkadafllar›ndan
Josef Breuer’in kad›n hastalar›ndan birine aittir. Bu hasta,
S O R U
yaflad›¤› olaylar›, s›k›nt›lar›, gördü¤ü düflleri anlat›rken, s›rf konuflmakla bile s›k›nt›lar›ndan, bilinmezli¤in tutsakl›¤›ndan kurtulabildi¤ini, rahatlayabildi¤ini fark
D‹KKAT
edince, Breuer ve Freud, henüz sistematiklefltirmeden uygulamakta olduklar› bu
serbest ça¤r›fl›m yöntemine “konuflan tedavi” ad›n› takm›flt›r. Freud, 1895 y›l›nda
SIRA S‹ZDE haz›rlad›klar› Histeri Üzerine ‹ncelemeler adl›, t›p çevresinde
Breuer ile ortaklafla
tepkiyle karfl›lanan çal›flmay› yay›nlam›flt›r. Bu yap›tta, ruhçözümleyimin temel ilkeleri olan bilinçd›fl›, de¤ifltirme, d›flavurum, bast›rma kavramlar›na daha o zamanAMAÇLARIMIZ
dan rastlan›r. Freud, 1896’da nevrozlar›n cinsel aç›dan aç›klanmas› konusunda
Breuer ile ters düfler ve iliflkisini keser. 1901 y›l›nda temel çal›flmas› olan Rüyalar
ve yorumlar›
yay›nlar. Bu çal›flmayla, rüya, ilk kez, bilimsel incelemeK ‹adl›
T Ayap›t›n›
P
nin konusu olur. Serbest ça¤r›fl›mlar› yorumlama yöntemiyle, rüyan›n görünen
(imgeler) içeri¤inden yola ç›karak, genel anlam› bir arzunun gerçeklefltirilmesi
olan örtükT içeri¤ini
anlamak mümkün oluyordu. 1905’te ise ikinci temel yap›t› olan
ELEV‹ZYON
Cinsellik Üzerine Üç Deneme’nin yay›nlanmas›yla, ruhçözümleyim bilinçd›fl›n›n
(ruhsal mekanizma) iflleyifl kuram› oldu. 1950 y›llar›nda, hasta tedavi uygulamalar›nda art›k unutulmaya bafllanan, “konuflan tedavi” yeniden ön plana ç›km›flt›r.
T E Rbilinçd›fl›
NET
Böylece dil‹ Nile
aras›ndaki iliflki sorunu sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Bilinçd›fl›, dil gibi mi örgütlenmifltir; dil mi bilinçd›fl›n›n varl›k kofluludur, yoksa bir
bilinçd›fl›n›n oluflmas› m› dili yarat›r?
Bu iliflki çerçevesinde, ruhçözümleyim, hem anlamaya ve yorumlamaya dayal› düflünsel disiplinler için hem de aç›klamaya dayal› gözlemsel bilimler için bir so-
N N
4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri)
run oluflturur. Baflka bir deyiflle, ne sadece yorumbilimdir ne de sadece pozitif (müspet) bilim. Lacan’›n 1950’lerde “Freudgil fley” ad›n› verdi¤i “bilinçd›fl›” (genel olarak
bütün ruhsal mekanizma) kavram›yla, hem herkesin bilinçd›fl›n›, hem de ruhçözümleyimin kendi bilinçd›fl›n›, dolay›s›yla ruhçözümleyimci nesne için de geçerli olan›
kasteder. Ancak, ruhsal mekanizman›n sadece bilinçd›fl›ndan oluflmad›¤› bilinmektedir. Freud’e göre, bilinçd›fl› ya da ruhsal mekanizma, es (bu), ego (ben) ve superego (üstben)’dan oluflur. 1920 y›l›nda yay›nlad›¤›, Haz ‹lkesinin Ötesinde adl› yap›t›nda, yaflam dürtüsü (Eros) ile ölüm dürtüsü (Thanatos) kavramlar›n›, gerçeklik ilkesi ile haz ilkesini ortaya koyarak, ruhsal mekanizman›n iflleyiflinde bu (altben),
ben ve üstben (kültürel) kavramlar›n› çevirime sokan yeni bir model önererek, kuram›n› gelifltirir. Bu durumda, ruhçözümleyim di¤er bilimlerin, özdefl ve tan›d›k nesnelerinden farkl›lafl›r, anlambilim ve yaz›nbilimin yorumlar›n›n konusu olamayacak
kadar da yaz›nbilime yabanc›d›r. Ruhçözümleyim kuram›n›n oluflumu, di¤er insan
bilimlerinde pek görülmeyen yeni bir refleksif düflünce gelifltirme esas›na dayan›r.
Refleksif düflünce, bir fley üzerinde düflünürken ayn› zamanda kendi üzerinde
de düflünen düflünce demektir. Refleksif düflünceye, kendi nesnesinin oluflumunda bir pay› olan, döngüsel ya da bak›fl›k düflünce de diyebiriz. Baflka bir deyiflle,
bilinçd›fl›n›n keflfi, Freud’un baflkas›n›n söyleminde, kendi içindeki bir fleyi, kendi
kendine yorumlamaya, anlamland›rmaya çal›flan düflüncenin keflfi olarak ifade
edilebilir. ‹flte bu refleksif bir tarzd›r ve asimetriktir. Bunu flu örnekle somutlayabiliriz: Özne ya da düflünce, ki burada Freud’dur, kendi düflüncesini çözümlemek
için hastas›na dönmektedir, ama hastas›n›n üzerinde düflünebilmek için de yine
kendine dönmektedir. Geri döndü¤ünde buldu¤u fley de kendisi de¤il, baflkas›d›r;
baflka bir söylemdir, baflkal›¤›n söylemidir, bilinçd›fl›’d›r.
69
Bilinçd›fl›: Davran›fl üzerine
etki yapan, ama pek fark›na
var›lamayan süreçlere
verilen ad. E¤ilimler,
otomatik al›flkanl›klar gibi
bilinci etkileyen ya da do¤a
ötesi ile iliflkilerin
kuruldu¤u, öznelli¤in eksik
oldu¤u alan.
Jung ve Lacan’›n Freud Kuram›na Yaklafl›mlar›
Freud’un çal›flmalar›n› izleyen, görüfllerini savunan ve hatta 1910’lu y›llarda, onun
ard›l› gözüyle bak›lan, ‹sviçreli ruh hekimi Carl Gustav Jung, 1912 y›l›nda yay›nlad›¤› Libido’nun De¤iflimleri ve Simgeleri bafll›kl› yap›t›nda, ilk kez freudçu savlardan, libido’nun yap›s› konusunda ayr› düfler. Jung’a göre, libido “yaflamsal enerji”nin ruhsal düzeydeki anlat›m›yd› ve yaln›zca cinsel kökenli de¤ildi. Freud’un tersine, Jung, yetiflkinlerdeki ruhsal rahats›zl›klarda çocuklu¤a belirleyici bir yer vermez; Oidupus ve Elektra karmaflalar›n› tan›m›yarak, rahats›zl›klar› kifli ile dünya
aras›ndaki diyalekti¤e göre tan›mlar. 1913 y›l›nda Freud’dan kesin olarak kopan
Jung, kendi yöntemine “çözümleyici ruhbilim” ad›n› verdi. Jung bireysel bilinçd›fl›ndan ayr› olarak kolektif bir bilinçd›fl›n›n varl›¤›n› öne sürer. Ruh Tipleri (1920)
adl› yap›t›nda, insanl›¤›n binlerce y›ll›k deneyim birikimini simgeleyen kolektif bilinçd›fl›na örnekler vererek, rüyalar kadar, masal, efsane ve evrendo¤um öykülerinde de hiç de¤iflmeden karfl›m›za ç›kan, bireysel bilinçd›fl›n› niteleyen düflsel imge’ lere özel bir yer verir. 1944 y›l›nda yay›nlad›¤› Ruhbilim ve Simya bafll›kl› yap›t›yla, Jung, klinik çal›flmalar›n› b›rakarak, simya, din felsefesi alanlar›yla ilgilenir.
Freud’un düflüncelerini benimseyen Frans›z Jacques Lacan, 1966 y›llar›nda kendi okulunu kurdu ve derslerinde, ruhçözümleyim klinik tedavisiyle s›n›rl› kalmayarak, ö¤retisini Freud’un kuram›n›n flu iki söylemine dayand›rd›: “bilinçd›fl› Öteki’nin söylemi” ve “bilinçd›fl› bir dil ile kurulur”. Lacan, düflüncesinin ana dayanaklar›n› üç ilke çerçevesinde kurar: 1- “‹stek Öteki’ni istemektir”; insano¤lu ancak
Öteki’nde kendisini bulur. 2- Simgesel düzen, insan›n var olabildi¤i kendi öz düzeni, yani söz alan›d›r. 3- ‹stek bilinçd›fl›n›n kilit tafl›d›r; iste¤in nedeni eksikliktir ve
özne ancak bu eksiklik nedeniyle var olmaya olanak tan›r.
Libido: Yaflam içgüdülerinin
tüm psiflik enerjisi (Jung).
Dar anlamda cinsellikten
do¤an ve yetiflkinlerde
üreme amac›yla birleflen
enerji. Genifl anlamda aflk.
Freud, yaflam içgüdüsüne
ait olmayan içgüdülere, tam
karfl›t› ölüm içgüdüsü ad›n›
vermifl ve insan varl›¤›n› bu
iki içgüdünün merkezi
yapm›flt›r.
70
Yans›tma: Tedavi sürecinde
hastan›n doktoruna karfl›
sevgi ve düflmanl›k gibi,
SIRAduygular
S‹ZDE gelifltirmesi.
karfl›t
Hasta anne ve babas›na
duydu¤u duygular›n›,
yeniden bir çocuk oldu¤u
D Ü fi Ü N E L tedavi
‹ M s›ras›nda
psikanalitik
doktoruna yans›tarak, onu
ebeveynleriyle özdefllefltirir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ancak, Lacan’a ra¤men, ruhçözümcü uzman hekimlere göre, bilinçd›fl› sadece
bir dil de¤ildir. Çünkü Freud, ruhsal mekanizmadan, dil terimlerinin yan› s›ra, fiziksel ve biyolojik terim olan enerji terimiyle de söz eder: Libido (yaflam enerjisinin tüm olumlu yönleri ve cinsellik), libido’nun da¤›l›m›, niceli¤i, art›fl›, duygulan›mlar, kuram›n›n esas›n› teflkil eder; ilk çocukluk, cinsellik, Oidipus / Elektra karmaflas›, vb. Freud’un kuram›nda uzun uzad›ya anlatt›¤› bütün o “güdülenme”,
“dürtüler” “bast›rma”, “ruhsal savunma”, “özdeflleflme”, “içsellefltirme”, “d›fla vurum”, “yans›tma”, “içgüdüsel e¤ilimler” ve “içgüdüsel tepiler” gibi süreçler, ruhçözümleyimin nesnesinin, yani insan oluflunun kendisini oluflturmaktad›r. RuhçöS‹ZDE
zümleyim, SIRA
kendi
nesnesiyle iliflkisinde, nesneler dünyas›nda, hem nesne hem de
özne olan insan› inceler. Burada nesne hasta, özne ise ruhçözümcünün kendisidir.
Freud da kuram›n› kurarken, biyoloji ve fizik gibi müsbet bilimlerin modellerine
dayanmaktad›r. Ne var ki bu modeller zaman›m›zda geçerlili¤ini yitirmifltir.
Yirminci yüzy›lda, Freud’le oluflan, Jung ve Lacan’›n bak›fl aç›lar›yla zenginleS O R U
flen bu ruhçözümleyim
bilimsel yöntemi, etkisini yaz›n dünyas›nda yazar›n yaflam›na ve kiflili¤ine ilgi gösteren, yaflamöykücü yazarlar taraf›ndan coflkuyla uygulanm›flt›r. Böylelikle
D ‹ K K A T Freud’un etkisiyle, ruhçözümleyime dayanan yeni bir elefltiri
yöntemi, sanat elefltirisinde önemli bir yer alm›flt›r. Freud’un bilinçd›fl› yöntemine
dayanan uygulamalar›nda, baz›lar› sanatç›n›n bilinçd›fl› dünyas›n›, cinsel karmaflaSIRA S‹ZDE
lar›n› ortaya ç›karmak, baz›lar› yap›tlar›n› yorumlamak, baz›lar› da yap›tlardaki
kahramanlar›n davran›fllar›n› aç›klamak için kullanm›fllard›r. Ruhçözümleyimde
“yaratma”n›n
bilinçalt› kaynaklar›n› aç›klamak iddas›nda olan bir görüflte de, sanatAMAÇLARIMIZ
ç›n›n yap›t›n› niçin ve nas›l yaratt›¤› sorular›n› ayd›nlat›lmas› temel oluflturur.
N N
Bu tan›mlarKve‹ konuyla
T A P ilgili ayr›nt›l› bilgileri, Eric Fromm’un Freud Düflüncesinin Büyüklü¤ü ve S›n›rlar› (‹stanbul: Ar›kan Yay.,1981) ve Octavé Mannoni’nin Freud (‹stanbul:
Alan yay.,1992) kitaplar›nda bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
RUHÇÖZÜMLEY‹M VE YAZINSAL ELEfiT‹R‹
Freud bilinçd›fl› ö¤retisi arac›l›¤›yla, ilkin kendisi, sanat yap›tlar›ndaki “yaratma”
sürecine e¤ilerek, ruhçözümleyimin nas›l uygulanaca¤›n› gösteren ilk örnekleri
‹ N T E R N E Tbirlikte, Freud’un yap›tlar›, sanatsal e¤ilimleri içerse de, temelvermifltir. Bununla
de yaz›nsal elefltiri alan›nda de¤erlendirilemez. Düfllerin Yorumu kitab›nda Oidipus kompleksi temas›n›n bir örne¤ini Sophokles’in Kral Oidipus oyununda bulmufltur. Hamlet’in de Oidipus sorunu ile çözümlenebilece¤ini ortaya koymufltur.
Fakat bu tragedyaya ruhçözümleyim yöntemini uygulayarak, Hamlet ve Oidipus
(1910) incelemesini yay›nlayan Ernest Jones olmufltur.
Freud, sanatç›n›n yaratma eylemi ile nevroz aras›nda s›k› bir iliflki bulur ve ‘yaratma’daki rolünü belirlemeye çal›fl›r. Yaratma, bilinci aflan ve bilmedi¤imiz içsel
bir gücün (dehan›n) d›fla vurumudur. Freud’un sanat kuram›nda aç›klad›¤› bu iliflkiyi flöyle özetleyebiliriz: ‹nsanlar›n bir tak›m istekleri, itileri vard›r, fakat toplum
içinde yaflad›¤›ndan, d›fl gerçekli¤e uymak zorunlulu¤u duyar ve bu isteklerini
bast›rma, örtme yoluna gider. Bundan ötürü insan gerçek hayatta kavuflamad›¤› bu
istekleri hayal kurma (düflleme-imgelem) yolu ile elde etme¤e çal›fl›r. Ancak bu
hayal kurma eylemi afl›r› kaçar, normal s›n›rlar› aflarsa ruh hastal›¤›, bir ba¤lamda
nevroz için ortam haz›rlam›fl olur. Freud, kuram›nda, sanatç›n›n yarat›c› gücünü
düflleme yolu ile iliflkilendirir. Yazar, flair, ona göre, gündüz düflleyendir. Freud
1907 y›l›nda yaz›nsal yarat›y› uyan›kl›k rüyas› (fantezi) ile karfl›laflt›rd›¤› bir yaz› yay›mlar. Ne var ki, Freud’un hiçbir incelemesinde gerçekte esteti¤in ya da yaz›n’›n
sorunlar› ifllenmemifltir. O, bir anlamda, sanatç›y› da bir ruh hastas› olarak kabul
eder. Madem ki yazar›, yazmaya iten fley, aç›¤a vuramad›¤› ve bast›rmak zorunda
oldu¤u istekleridir, o halde bunlar kendilerini bir flekide yazar›n yap›t›nda, t›pk›
rüyalarda (düfllerde) oldu¤u gibi, simgesel olarak göstereceklerdir. Bu nedenle bir
yaz›nsal sanat yap›t›na, yazar›n bilinçd›fl› bast›r›lm›fl isteklerinin, tepilerinin, korkular›n›n vb. simgelerini tafl›yan bir belge olarak bak›larak, yazar›n yap›t›yla yaflant›s›n›n bilinmezliklerini ortaya koymaya çal›flan ruhçözümleyici elefltiri yaklafl›m› yaz›n dünyas›nda heyecan yaratm›fl, büyük kabul görmüfltür. Ancak, sanatç›n›n dehas›n›, ya da yaratma yetene¤ini ruhsal bozukluklarla aç›klayamay›z. Baflka bir deyiflle, sanatç›y› sanatç› yapan ruhsal bozuklu¤u de¤il, bir çeflit yetene¤idir. O halde sanatç›n›n yaflant›s›n›, kiflili¤inin nevrozunu ruhçözümleyim yoluyla keflfetmenin, yap›t›n anlam›n› aç›klamakta, yap›t› de¤erlendirmekte yeterli olmayaca¤› bir
gerçektir.
Yöntemin yerleflmesi için düfllerin anlat›mlar›n›n ne denli önemli oldu¤u bilinir. Bu noktada Freud’un nevroz kuram›n› gelifltirip, psikanaliz tedavi yöntemini
bulmam›fl olsayd› bile, rüya yorumlar›n› ortaya ç›karmas›yla, bu bilinçd›fl› imgesel
görüngü evreninin simgesel anlat›mla gözden saklad›¤› gerçek anlam› çözümlemesine bilimsel bir temel kazand›rm›flt›r. Bu ba¤lamda Rüya Yorumlar› yap›t›n›n özgünlü¤ü tart›fl›lmaz. Simge düflüncesinin geliflmesi, bir yandan düfllerin ve nevroz
say›klamalar›n›n yorumlanmas›na olanak tan›rken, ruhbilimin Freud’le sanat ve yaz›nsal alan›n imgesel düzleminde ilk kez beraber ilerledi¤ini gözlemleriz.
Önce, ço¤unlukla oldu¤u gibi düflte görülmüfl bir imge söz konusu olsun. Bu
ba¤lamda düfl, plastik betimlemelerle, yaz›nsal e¤retilemelerle karfl›laflt›r›labilir. Bu
betimlemeler ve e¤retilemeler de kendi aralar›nda karfl›laflt›r›labilir. Kendili¤inden
ya da tasarlam›fl olan düfl, bir kez çözümlendikten sonra ortak veya bireysel tüm
imge evreninin gizini (flifresini), gizli içeri¤ini ortaya koyar. Paul Edouard’›n fliiri tan›mlarken kulland›¤› nitelemeye göre ruhçözümleyim, anlamaya olanak verir.
Ruhçözümleme yaz›nsal imgeyi de etkiler: Klasiklerde bir söylem türü olan imge, romantiklerde “aktarma” (yans›tma) ya da sembolistlerde simge (simgecilik anlam›nda) biçiminde gerçekleflir; aktarma ya da simgede aç›k sözce, kapal› bir anlama gönderir, yani onu aç›klamak gerekir. Her imgenin bir anlam› vard›r; onu bu
anlam oluflturur. Bu anlam, imge nesnesinde yaln›zca bir kullan›ma iflaret ediyorsa tek anlamla yüklüdür. Öteki türlüyse çok anlaml›d›r. Bu olgu, düfllerin yorumlanmas›nda, özellikle imgenin anlam ekseninde ortaya ç›kar: aç›k olan anlam ve
gizli olan anlam. Düflümüzde aç›k olarak bir kral, bir kraliçe, bir hançer, bir top,
bir gemi, bir deniz, bir merdiven, vb. görüyorsak; bilinçd›fl› olarak, bir baba, bir
anne, bir erkeklik organ›, bir kad›n vücudu, cinsel edim, vb. görüyoruz demektir
(gizli anlam). Durum böyle olunca, her yaz›n ve sanat yap›t› bir e¤retilemedir; sanat bir fleyi al›p baflka bir ba¤lama oturtur. Bir heykel, bir tablo, bir metin görünürde aç›k anlam (simgeler) olup, hiçbir zaman kendisi, görünürdeki d›fl gerçekli¤i
için incelenmez, ama her zaman görünürün ard›ndaki görünmeyene, yani yok olana, gizli anlam› ortaya ç›kart›r. Hamlet, Oidipus iççat›flmas›n›n büyük yürek ac›s›n› sahneye koyarken; düflün simgeselli¤i sayesinde flair Baudelaire’in kad›n› niçin
gemiyle karfl›laflt›rd›¤› ve ozan›n niçin hem yara hem b›çak, vb. oldu¤u anlafl›l›r.
Mallarmé’de, batan günefl saçt›r, alevdir; sevi de utku, ün ve ölümdür.
Aç›k ve gizli anlam oyunu daha yak›ndan incelendi¤inde, simgesel imgenin,
yo¤unlaflma ve yer de¤ifltirmeyle içerdi¤i anlam çoklu¤u nedeniyle daha da çok
anlaml› oldu¤u gözlenir. Anlat›mdan çok, düflüncelerdeki düfl afl›r› belirginleflir.
Böylece, yöntemi bir metin aç›klamas›na benzeyen simgesel imgelerin bir tür yo-
71
Nevroz: Bir çeflit ruh ve sinir
hastal›¤›. Nevroz (bunal›m)
ile psikoz (saplant›)
aras›ndaki fark, hastan›n
içinde bulundu¤u bilinçlilik
düzeyinden kaynaklan›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
72S O R U
S O R U
rumlanmas›yla nevrozlar ve say›klamalar konusunda aç›mlama getiren ruhçözümD‹KKAT
leyim, bir sanat ya da yaz›n yap›t›n›n oluflumunu anlamak için kullan›lm›flt›r. Her
yap›t, t›pk› düfl gibi, bir ruhsal nedenli¤in sonucudur, bir “aç›k içeri¤i” bir de “gizSIRA S‹ZDE
li içeri¤i” vard›r:
Yazar›n iç evreninin ve onu haz›rlarken ço¤u kez hiç bilincinde
olmad›¤› güdülenmelerinin bir “yans›tmas›”d›r. Böylelikle yaz›nsal ruhçözümleyimci yöntemi,
bir yap›t›n gizil içeri¤inin çözümlenmesi olarak tan›mlan›r ve eleflAMAÇLARIMIZ
tirinin ilgi alan›na girer.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Ruhçözümleyim
aras›ndaki iliflkinin kapsaml› bilgilerine ulaflmak için yararK ‹ TileA yaz›nbilim
P
l› bir kaynak olarak Ruhçözümlemenin Yaz›n Elefltirisine Katk›lar› bafll›kl› Anne Clancier’nin Psychanalise et Critique Littéraire adl› çal›flmas›n›n Önsöz’ünü inceleyiniz. Yvon
Beleval, çev:
T E A.
L E Özçelebi,
V ‹ Z Y O N Ça¤dafl Elefltiri Dergisi, ‹stanbul: Y›l 3, A¤ustos 1984, ss. 50-59).
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
2
Ruhçözümleyimci
hekimlik ile yaz›nsal elefltirinin birbiriyle ilgilenme alanlar› hangi etkiSIRA S‹ZDE
leflimle gerçekleflmifltir ?
‹NTERNET
RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹
DENKLEM‹
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ELEfiT‹R‹DE YAZAR/YAPIT
S O R U
Yaz›nsall›k ve Ruhçözümleyim
Buraya dek, düfllerde simgesel biçimlerin somutlanmas› için önce imge ele al›nd›.
D‹KKAT
fiimdi de simgelerin sözel anlat›m›n› irdeleyelim. Simge yukarda aç›klanmaya çal›fl›lan biçimiyle, yarat› ve yaz›nsal elefltiriyle do¤rudan uyuflur. Kuflkusuz içe bak›fl›k
SIRA
S‹ZDE
(refleksif) ve
ergin
bir bilinç için, görsel ve sözel birbirinden kesin olarak ayr›lmaz.
Bir nesneyi görmek, onu flöyle ya da böyle adland›rmak demektir. Çünkü imgeleyen dildir. Ne var ki, yazar›n imgelem evrenini yans›tan bu dil, estetik de¤er yüklü,
AMAÇLARIMIZ
günlük kullan›mda dikkate al›nmayan, e¤retilemeli, simgesel bir dildir. K›sacas› yazar imge-dil kullanmaktad›r. Yirminci yüzy›l›n bafl›nda bile söz ile imge aras›nda yarat›l›fl bak›m›ndan
K ‹ T A bir
P ayr›m gözetilmez; yaz›nsal sözde, “sözel imge” ile görsel ve
iflitsel imgeler öyle bir biçimde yan yana konulur ki, Freud bunu, düflte, nevrozda,
zihinde simgeleflen her fleyle özdefllefltirir; simgeleri çözümlerken, onlar› çok anlaml›l›klar›n›
art›ran yepyeni bir ba¤lama yerlefltirir; oysa ruhçözümsel ba¤lam meTELEV‹ZYON
tinlerin okunmas›n›, yorumlamas›n› de¤ifltirir. Ruhçözümleyimci yöntemde simgelerin kayna¤› bilinçd›fl›ndad›r. O halde çözümlemenin bilinçüstüne ç›kard›¤› fley nedir? Freud’a göre, bilinçöncesinde bast›r›lm›fl çocukluk deneyimleri. Bilinçd›fl›, içi‹ N T E R N E Tilkel suskunluk yeri ise, bilinçöncesi üst-ben taraf›ndan bast›r›lmizdeki bast›r›lm›fl
m›fl isteklerin bütünüdür. Bu sorunun yan›t›n› verebilmek için ruhçözümleyim biliminde benimsenmifl baz› temel kavramlar› k›saca gözden geçirmek gerekir:
• ”Davran›fl›n”›n belirlenmesi: Belli bir anda bir bireyin düflünceleri, duygular›, duygusal edimleri yaln›zca kiflisel “güdülenme” lerine de¤il, çevresini alg›lama biçimine de ba¤l›d›r.
• ‹çgüdüsel e¤ilimlerin, ruhsal ve toplumsal yap›n›n ikili etkisi alt›nda, kiflili¤in geliflmesinde ilk çocuklu¤un, cinselli¤in temel önemi: Kiflili¤in de¤iflik
yönleri böyle oluflur; “bu,” (es-altben: içgüdülerin ve bilinçsiz tepilerin tümü), “ben” (bilinç ve alg›lama ifllevlerinin tümü), “üst-ben” (suçluluk ve
bilinçd›fl›na atma tepkilerinin alan›).
• ‹ç çat›flmalar›n, özellikle de engellemelerin önemli rolü: Genellikle yön de¤iflimi, simgesel doyma, ussallaflt›rma, yüceltme gibi ifllemler yoluyla bu çat›flmalar çözüme ulaflt›r›l›r.
N N
73
Bu bilgilerden flu sonuçlar› ç›karabiliriz: Bir yaz›nsal metin, ergin bir kifli olan
yazar taraf›ndan yarat›l›yorsa ve anlafl›l›yorsa, bu “yazma edimi” bir davran›fl oldu¤undan, yaz›n (imgesel dil) yarat›m› da öteki davran›fllar gibi çözümlenebilir. Nas›l ki ruhçözümcü ergin hastas›n›, çok eski, unutulmufl, ancak simgelerle ulafl›labilen çocukluk dilinin deneyimleriyle uyand›r›yorsa, ergin yazar›n da yap›t›nda çocukluk döneminin kavray›fl›n› bulmak gerekir. Bu, ergin kiflinin çocuklu¤unu hâlâ
içinde sakl›yor anlam›na gelir; simge, erginlerden oluflan bir toplumda, çocukluktan kalma bir sözcüktür. Freud ö¤retisini dilbilimle pekifltirmek isteyen Jacques Lacan’a göre sözcük, art›k “bir sözel betimleme, tasar›m” de¤il, bir imgedir; art›k
kendi d›fl›nda, de¤iflmez bir an›ya gönderen bir gönderge de¤ildir. Sözcük, baflka
sözcüklere, onlar da baflka sözcüklere gönderir ve böylece metin bilincini olufltururlar. O andan itibaren, çözümleyicinin inceleme konusu olan bilinçd›fl› art›k
“dil”in d›fl›nda de¤il, içindedir; bilinçd›fl›, sözcü¤ün arka yüzü ya da maskesidir, yani “Ötekinin söylemi”dir, ya da “ben söylemde” eksik oland›r. Bu durumda, “bilinçd›fl› bir dil gibi yap›lanm›flt›r ve dilbilim yöntemlerinin ilgi alan›na girer”. BöyS‹ZDE
lelikle çözümlemelerde, dilbilim ve ruhçözümleyim birbirleriniSIRA
aç›klarlar.
Freud, Rüya Yorumlar›’n›n VI. bölümünde, özellikle imgeler üstünde, düflün
anlatma (figürasyon) yöntemlerini incelerken söylem teknikleri üzerinde durur:
Nevrotik söylem, bilinçd›fl›n›n olaylar›n› ortaya ç›kar›r; suskunluklar, konuflmadaki
uç noktalard›r; dil sürçmeleri, virgüller; tasar›lar fiil zamanlar›na göre yön de¤ifltirirS O tümceye
R U
ler; düfl ya da düfllemelerdeki (uyan›kl›k düflü-fantezi) imge evreni
dönüflmüfltür. Bu söylemin çözümlenmesi, afla¤› yukar› bir metin aç›klamas› olur. O halde elefltiri, ruhçözümcüden do¤rudan yard›m alacakt›r. Her ikisiD ‹de
K K Abir
T metnin dilini harfi harfine, tüm flifreleriyle (simge), noktalamalar›, heceleriyle ele alacakt›r.
Her ikisi de imgeyi konuflacak, sözü imgeye çevirerek anlamland›racakt›r. Böylece
SIRA S‹ZDE
ruhçözümcülerin çal›flmalar› sanat ve yaz›nüzeine yo¤unlafl›r ve say›s›z elefltirmen,
ruhçözümleyimden yard›m al›r. Ancak, ruhçözümleyim, yöntemini yaz›nsal elefltirilerde kullanan elefltirmenlerin, yazar-yap›t iliflki alan›ndaki AMAÇLARIMIZ
tutumlar› karmafl›kt›r.
Bu ba¤lamda ruhçözümleyimci elefltiri de iki tip yaklafl›m belirlenmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Tahsin Yücel’in Elefltirinin ABC’si (‹stanbul: Simavi Yay., 1991, ss.56-60)
K ‹ T A adl›
P kitab›nda
“Ruhbilimsel elefltiri” bölümünde konuyla ilgili temel bilgileri bulabilirsiniz.
K ‹ T A P
Ruhçözümleyim yöntemini, hem hasta tedavisi hem de yaz›nsal yap›t›
TSIRA
E L Eanlama-yorumlama
VS‹ZDE
‹ZYON
sürecinde uygulanmas›na olanak veren birlefltirici temel ö¤eler aç›s›ndan karfl›laflt›r›n›z.
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
Yazar/Yap›t Denklemi
3
‹NTERNET
Birinci yaklafl›m yap›ttan hareket ederek yazar› aç›klamay› amaçlar; bu ruhçözümleyimci elefltiri, yazar›n yap›t›n›, klinik tedavi sürecindeki bir hastan›n
S O R U sözleri gibi
ele alarak, yazar›n bilinçalt› dünyas›n› ve gizli isteklerini, cinsel e¤ilimlerini, saplant›lar›n›, ilk çocukluk dönemi yaralanmalar›n› (travmalar), güdülerini, dürtüleriD‹KKAT
ni, ortaya ç›kartmay› amaçlayan incelemeleri kapsar. Ruhçözümleyimin bu yolda
kullan›lmas›, yap›ttan hareketle yazar› aç›klayan elefltiri türüdür. Yazar›n bilinaçalSIRA S‹ZDE
t›n›n çözümlenmesiyle, yazar›n yaflamöyküsü oluflturulur; yap›ttan,
yap›t›n derin
anlam›ndan söz edilmez.
Freud sanat yap›tlar›na e¤ilmekle bu yöntemin nas›l uygulanabilece¤ini gösteren
AMAÇLARIMIZ
ilk örnekleri vermifltir. Rüyalar›n Yorumu kitab›nda, sonradan çok ifllenen Oidipus
karmaflas› temas›n› Sophokles’in K›ral Oidipus oyununda bulgular. Freud’e göre çocu¤un ilk cinsel istekleri anaya yönelir ve babay› rakip bildi¤i için
onun ölümünü isK ‹ T A P
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
74
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ter. Freud, Hamlet ’in de bu tema ile çözümlenebilece¤ini iflaret eder. Bu tragedya
üzerinde, 1955 y›l›nda ruhçözümleyim yöntemini kullanarak derin bir inceleme yapan Ernest SIRA
JonesS‹ZDE
olmufltur. Freud, oyun karakteri Hamlet’in ruhsal durumunun yazar
Shakespeare’le özdefl oldu¤una iliflkin kimi gözlemlerinde oldu¤u gibi, Dostoyevski
ve Baba Katilli¤i adl› incelemelerinde, Dostoyevski’nin yaflam› hakk›ndaki bilgileri,
D Ü fi Ü N E L ‹ Mkurgulad›¤› olaylara, kiflilere dayand›rarak, yazar›n sara hastal›¤›yazar›n yap›tlar›nda
na, babas›n›n ölümünü arzulamas›na, belirmemifl eflcinselli¤ine dair sonuçlar ç›kararak verir. Ancak,
yap›tlar›ndan bir tanesinin seçilerek, ruhsal çözümlemleyiS O R yazar›n
U
min yap›lmas› ve bunun di¤er yarat›lar›na genellenmesi okur için tehlikeli sonuçlar
yaratabilir. Freud’un ö¤rencisi Otto Rank, Baudelaire ve Edgar Poe üzerine incelemeD‹KKAT
lerinde, Dr. Laforgue ve Marie Bonaparte ise bir yaz›nsal ürünün yazar›n ruhsal derinliklerinin araflt›r›lmas›n› sa¤layan bir gereç olarak nas›l kullan›labilece¤ini gösterSIRA
S‹ZDE bir yap›t arac›l›¤›yla, “hasta” lar›n (Freud sanatç› ya da yazara
mek isterler:
amaçlar›
bir ruh hastas› gözüyle bakar) bir çözümlemesini yapmakt›r. Sanatç›n›n yap›t›n›, yaratma eylemini
estetik ba¤lamda de¤erlendirmeyi amaçlamazlar. Dolay›s›yla çabalar›
AMAÇLARIMIZ
ruhçözümcü hekimlik alan›na girer, tam olarak yaz›nsal de¤ildir.
N N
Sanatç›ya dönük
Türk edebiyat›nda yans›mas›n› görmek için Mehmet Fuat’›n
K ‹ T elefltirinin
A P
“fiair-fliir-Okuyucu” bafll›kl›, Kemal Özer’in “A¤›t” fliiri çözümlemesini inceleyiniz. (Düflünceye Sayg›. ‹stanbul: de Yay›nevi, 1960).
TELEV‹ZYON
‹kinci yaklafl›m ise ruhçözümleyim yöntemini, yazar›n özyaflam öyküsüne ulaflman›n ötesinde, yap›t›n derin anlamsal yap›s›n›, yap›ta ait özellikleri aç›klamak
için kullan›r. Bu ba¤lamda, Charles Baudouin, Verhaeren’de ‹mge (1924), Sanat›n
‹ N T E R N E(1929)
T
Ruhçözümleyimi
ve Victor Hugo’nun Ruhçözümleyimi (1943) gibi çal›flmalar›nda yaz›nsal ruhçözümleyimin, ruhsal aç›klama içinde, yeni yorum ve de¤erlendirme ö¤elerini ortaya koymas› gerekti¤i üzerinde durur. Baudouin, bir yandan
yazar›n yaflamöyküsünü, bir yandan yap›t›n› inceleyerek, her ikisinin de ortak ö¤esi olan “gizli içerik”i bulmaya, arkalar›nda gizlenen temel “karmaflalar›” ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Bir baflka yazar, Charles Mauron, kimilerine göre Baudouin’›n
yöntemini gelifltirir ve derinlefltirir. Yazar›n bilinçd›fl›n› ve yap›t›n›n özünde yatan
temel karmaflalar› yeniden kurmak için, hem yap›t›n özenli bir biçimde, derinlemesine incelemesini yapar, hem de yaflamöyküsel veriler üzerinde çal›fl›r.
CHARLES MAURON VE RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹
(PS‹KOKR‹T‹K) YÖNTEM‹
Mauron, Mallarmé’nin Ruhçözümleyimine Girifl (Introduction à la psychanalyse
de Mallarmé, 1950), Racine’in Yap›t›nda ve Yaflam›nda Bilinçalt› (L’Inconscient
dans l’oeuvre et la vie de J. Racine, 1957), Saplant› E¤retilemelerden Kiflisel Söylene (Des métaphores obsédantes au mythe personel, 1963) gibi yap›tlar›nda, o güne dek Freud’la bafllayan, Jung ve di¤er ruhçözümcülerle geliflen ruhçözümleyim
“hasta” tedavi yöntemine genifl yer verir. Mauron, ele ald›¤› yazar ve yap›tlarda, bol
bol ruhçözümleyim bilim alan› terimler kullan›r, ve yazar›n “bilinçd›fl›” kiflili¤inden
kaynaklanan, metnin derin yap›s›n› oluflturan ve gözden kaçan olgular› ve durumlar› bulur; ilk çocukluk, cinsellik, “bu”, “ben”, “üstben”, “bilinçd›fl›”, Oidipus/Elektra karmaflas›, yaflam-ölüm dürtüleri, vb. Bütün bunlarla, Mauron, yaln›zca yap›t›n
ya da yazar›n ayd›nlat›lmas›nda, insan› ayd›nlatmay› hedefleyen ruhçözümleyimin
“bilimsel” gerçekleriyle ileri sürülen tüm savlar› örnekçelerle ortaya ç›kart›r. Böylece yaz›nsal yap›tlar›n gizli içeri¤inin aç›klanmas›na da katk›da bulunur.
4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri
Elefltiri)
SIRA(Psikanalitik
S‹ZDE
Bu amac›n gerçeklefltirilme biçimine gelince, yazar›n en kapsaml› yap›t›n›n baflD Ü fi Ü N E L ‹ M
l›¤›yla özetlenir; güncel gerçekle yazar›n bilinçd›fl› kiflili¤inden kaynaklanan ve gözden kaçan gereksinimlerinin birleflim noktas› aras›nda koflutluk kurarak, söz konuS O R U
su yap›t ya da yaz›nsal metinlerde birer saplant›ya dönüflmüfl, durmadan
yinelenen
e¤retilemeleri, ya da çeflitlenerek dönen simgeleri ve durumlar› bulmak, yine istemd›fl› imge topluluklar›n› belirlemek; bunlarla yaflamsal ö¤eler aras›nda
orD ‹ K K Aba¤›nt›lar›
T
taya ç›kararak, yazar›n istemd›fl› ve bilinçd›fl› (kimi zaman patalojik ö¤eler) kiflili¤inin temel sorununu yaz›nsal yap›t›n ya da metnin bilincini nas›l oluflturdu¤unu FreSIRA S‹ZDE
ud ö¤retisiyle aç›klamak. Ancak yap›tlar arac›l›¤›yla ortaya ç›kar›ld›¤› ve aç›klaman›n temelini oluflturdu¤u ileri sürülen “kiflisel söylen”in, yazar›n yaflamöyküsünden
de ç›kart›labilecek olmas› çeliflkili bir yaklafl›md›r. Ne olursaAMAÇLARIMIZ
olsun, de¤erlendirilmek ve aç›klanmak istenen, esasen yap›tt›r. (Bkz: Okuma Parças›: Dönüfl)
N N
Charles Mauron’un ruhçözümsel elefltiri yöntemini daha iyi anlamakK için,
‹ T bu
A Pyöntemin günümüz uygulama örne¤i olarak “Bir Ruhçözümsel Okuma: Tezer Özlü’nün ‹çsel Dünyas›na
Öyküleriyle Yaklafl›m” (Ayla Gökmen, Bal›kesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say› 5, 2001) bafll›kl› incelemeyi okuyunuz.
TELEV‹ZYON
Bu yaklafl›mda, yaz›nsal çözümleme çabas›, bir yan›yla yap›ttan insana do¤ru
giderse de öbür yan›yla zorunlu olarak yap›ta yönelir. Öte yandan, gerek ruhçö‹ N T E R N E T gibi duran
zümleyim gerekse yaz›nsal imgelem yap›tlar›, görünüflte aç›klanamaz
da¤›n›k imgeleri bir araya getirme olana¤›n› ortak biçimde sunarlar. Bu imgeleri
derin bir ruhsal gerçekli¤i bulunan, de¤iflmez ve takanaks› (Fr. obsessif) noktalara
ba¤lama olana¤› varsa, bu de¤iflmez noktalar ilk bak›flta aç›klanamaz gibi görünen
imgeleri bir araya getirecektir, do¤al olarak. “Çift anlam” kavram›, insan ruhunun
anlat›m yollar›n› ele alman›n yeni bir biçimi olarak, bir yaz›nsal metinin derin anlam›n› ortaya ç›karmakta kullan›l›r; böylece, Mallarmé’de, gizli kalm›fl bir ölmüfl
k›zkardefl takana¤›n› esinleyen imgelerin kurgulanmas›, bu seçimi güncel gerçekle yazar›n bilinçd›fl›n›n gereksinimlerinin birleflim noktas›na götürmektedir. Bunun
için bir metni en derin ayr›nt›lar›na kadar incelemek gerekir; bu da bizi, yöntemin
özünde bulunan “içten” de¤erlendirme ölçütlerine götürür. “Kökten” (otantik) yap›t, köklerini okurun iliflki kurabilece¤i, yaflanm›fl bir iç zenginli¤e, yap›t›n bilincine dald›ran yap›tt›r.
Bachelard’›n köktenlik elefltirisi - Yap›tlar›n derin anlam›n›n ayd›nlat›lmas›
aç›s›ndan Mauron’un yöntemiyle ba¤daflan Gaston Bachelard’›n ruhçözümleyimine bak›fl aç›s›na de¤inmeden geçemeyiz. Temel ö¤elerden -su, atefl, hava, toprakoluflturulan imgelere ay›rd›¤› kitaplar›nda, Bachelard bir yaz›nsal metnin de¤erlendirilmesinde karmafla çözümlemesinin ne denli önemli bir araflt›rma ilkesi olabilece¤inin üzerinde ›srarla durur. Bir elefltirmenden çok, bir ozan olan Bachelard,
ozan ya da anlat›c›lar›n imge ve e¤retilemelerinin okura ulaflmas› için, derin bir
“düfl gerçe¤i”ne dalmalar› gerekti¤ini vurgular ve yaz›n yap›tlar›nda etken olan fliirlefltirici güçler (e¤retilemeler) için “imgelemin devingen niteli¤ini yeniden canland›racak bir ruhbilimsel elefltiri” yi önerir. Böylelikle okura “yaflanm›fl bir yorum” sunarak, okurun yaz›nsal imgeleri “yaflamas›na” olanak sa¤lar. Ne var ki,
Bachelard elefltiri alan›nda büyük bir yetke olarak pek çok elefltirmeni olumlu olarak etkilese de, yap›ttan hareket eden ruhçözümsel elefltiri yanl›lar›n›n incelemelerinde, örne¤in gerek Baudouin’›n gerekse Mauron’un çözümlemeleri ayd›nlat›c›
gözlemler içermekle birlikte, yöntemin uygulama teknikleri aç›s›ndan birtak›m eksikler içerir. Öncelikle, yaz›n incelemeleri için gelifltirilmemifl bir bilgi alan›n› kul-
SIRA S‹ZDE
75
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
76
lan›r, üstelik elefltirmen yararland›¤› dal›n uzman› de¤ildir, her an büyük yan›lg›lara düflebilir; ikincisi, ruhbilimsel ya da ruhçözümsel elefltiri, araflt›rma nesnesiyle
araflt›rma arac›n› sürekli olarak birbirine kar›flt›r›r: elefltirmen ya yap›t› yazarla aç›klar, ya da yazar› yap›tla. Bu sürekli gidifl gelifl, içinden ç›k›lmaz bir kar›fl›kl›k ö¤esi olarak, yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda da, yaz›n elefltirmenlerinin aras›nda varl›¤›n› sürdürmüfl, karfl›t ç›k›fllara ya da yeni e¤ilimlere yol açm›flt›r.
RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹YE BAKIfi VE YEN‹
YÖNEL‹MLER
Dominique Fernandez ve Ruhsalyaflamöykücü Elefltiri
Yaz›nda ruhçözümleyimin kullan›lmas› 70’li y›llardan itibaren bu yönteme karfl›
durufllara ya da hararetle savunan bak›fllara ivme kazand›r›r. Geleneksel karfl› ç›k›fllar öncelikle Freud’culu¤u hedef al›rlar, sonra karmaflalar›n s›radanl›¤› ile yap›tlar›n özgünlü¤ü aras›ndaki çeliflkinin üzerinde dururlar ve “ruh hekimiyle sanatç›
aras›nda karfl›tl›k vard›r, ruhçözümcünün kayg›s› sanatsal kavray›fl› engeller” görüfllerini ileri sürerler. Bu karfl› ç›k›fllar›n hiçbiri kesin yarg› getirmez; olsa olsa konuyla ilgilenenleri kurama ve yönteme çeki düzen vermeye zorlarlar. Freud daha
bafllang›çta bu konuya dikkat çekmifltir. Bu nedenle de Charles Mauron, Mallarmé
üstüne haz›rlad›¤› yap›t›nda yer verdi¤i Düzyas›nsal K›sa fiiirler incelemesinde,
kendini, yarat›c› ben ile toplumsal ben aras›ndaki iççat›flmas›yla s›n›rland›rarak
Freud’un bu uyar›s›na kulak vermifltir. K›sacas› ruhçözümleyimden esinlenmek,
ruhçözümlemesi yapmak de¤ildir; bereberinde getirdi¤i temel güçlükleri ortadan
kald›rmaz. Bu ba¤lamda Jean-Michel Garet ve Dominique Fernandez’in yaklafl›m›na bir göz atmak yerinde olur.
Jean-Michel Garet, Yaz›nsal Tipte Estetik Bir ‹nceleme: Robinson Cruosé (Une
étude esthétique d’un type littéraire, 1973) adl› çal›flmas›nda, ruhçözümleyim yönteminin katk›s›na bir bölüm ay›r›r. Daniel Defoe’nin Robinson karakterini ötekilerden ay›ran davranran›fllar›n›n belirtilerini ruhçözümleyimin yard›m›yla ortaya ç›karmaya çal›fl›r ve karaktere, iyileflme süreci izlemeye al›nan bir hasta gözüyle yaklafl›r. J. M. Garet, simgesel bir de¤er atfetti¤i “ada” izle¤ini inceler: Robinson, afl›lmas› güç bir ö¤eyle ötekilerden ayr›lan bir karakterdir. Böyle olunca, Daniel Defoe’da yaln›zl›¤a çekilmeye yönelik bir e¤ilim gözlemler. Garet yine, yazar›n özyaflam›nda, içe dönük kiflili¤ine, aile güçlüklerine, Robinson’u kaleme almas›ndan az
zaman önce büyük o¤lunun evden ayr›l›fl›na ve küçük k›z›na duydu¤u afl›r› sevgiye dikkati çeker. Cuma karakterinin romandaki varl›¤›n›n, yazar için, ne ölçüde
kendisini terk eden çocuklar›n›n yerine geçti¤ini sorgular. Defoe’nin gerçek yaflamdaki güçlü babal›k duygusunun, düfl k›r›c› gerçekli¤in düfllenmiflin yerine geçen Cuma kurgusuyla ülküleflti¤ini ileri sürer. Dahas›, Cuma, kaçan o¤lunun ötesinde, küçük k›z›n›n sevgisiyle özdefllefltirilir. Bu nedenle Cuma erkek cinselli¤inden yoksundur: böylece yazar, yaln›zl›¤›n›n bunal›m›nda (terkedilmifl baba) bilinçd›fl› istekle, Cuma karakterini, k›z›n›n de¤ifltirilmifl imgesini yans›t›r.
Garet, bu yap›tta kad›n varl›¤›n›n bulunmamas›n›n yan› s›ra, cinsellik yoklu¤una da dikkati çeker. Robinson’un babas›yla iliflki olgusu üstünde durarak, bu iliflkiyi “Robinson, her fleyden önce babaya bir baflkald›rmad›r ve Tanr› onu babas›na itaat etmedi¤i için cezaland›r›r” sözleriyle aç›klar. Burada, göksel yarg›, yani Tanr›-baba, yazar›n gerçek baba imgesini, e¤retilemeyle, simgeler. Sonuçta Garet, Freud’un
Oidipus karmaflas›n› ayd›nlatmay› denemektedir. E¤er Robinson, bilinçli olarak babas›na karfl› gelip, evini terk ediyorsa, bilinçd›fl›nda gerçekte annesinden uzaklafl-
makla içinde bulundu¤u karmaflaya bir çözüm ar›yor demektir. Böylelikle bilinçd›fl› suçlulu¤u artaken, deniz kazas›, arad›¤› cezay› simgeler. Garet, ada simgeselini
incelerken flu düflünceye ulafl›r: “gemileri bat›ran okyanus”, roman›n bafl›ndan beri, gerçek yaflamda oldu¤u gibi güven vermeyen, her durumda yok olan bir anneye gönderme olabilir; oysa baba olanca korkunçlu¤u ile her zaman sevecenlik yoksunlu¤uyla hep içinde vard›r. Robinson mutlulu¤u içine kapanmakta bulur. Adadaki varl›¤›, Freud’cu düflüncenin ayr›cal›kl› bir örneklenmesi olarak ilginçtir.
Fernandez, Ruhçözümleyimin Yans›lamalar› (Incidences de la psychanalyse,
1970) bafll›kl› incelemesinde, ruhsalyaflamöyküsü ad›n› verdi¤i yaz›nsal bir elefltiri
türü karfl›s›nda elefltirmenlerin ve yazarlar›n oluflturdu¤u karfl›tlar birli¤ini ayd›nlatmaya ve yöntemini savunmaya çal›fl›r. Sanatç›n›n yaratt›¤› yap›t, kendi aç›s›ndan
bilinçd›fl› iç çat›flmalar›n› aflmas›na olanak verirken, bu iç çat›flmalar›n›n yarat›m
kayna¤› olarak gösterilmesine pek önem vermez Fernandez. Metin d›fl›nda bir anlam aramay› kabul etmeyen ça¤dafl yaz›nsal iç-elefltiri karfl›s›nda, ruhsalyaflamöyküsü bir yöntem olarak eksik ve zay›f kalmaktad›r. Ne var ki bu yöntemin, klasik
yaflamöyküsünün eksiklerini kapatmak, yaz›nsal elefltirinin boflluklar›n› doldurmay› amaçlamak gibi bir tutkusu oldu¤unu da itiraf eder.
Fernandez, ruhsalyaflamöyküsel incelemenin ilgi alan›n› flöyle tan›mlar: Ruhsalyaflamöyküsü Freud’cu flemalar› genellefltirerek de¤il, yap›t›n kimi özelliklerinde
çocukluktaki ruhsal yaralanmalar›n (travmalar) yans›malar›n› inceyecektir. Çünkü
onun için, kiflili¤inin bilinçd›fl›, gözden kaçan bu gizli bölgede gerçekten olup bitmifl her fleyi anlamaya izin veren yap›t›n kendisidir. ‹nsan yap›t›n kayna¤›ndad›r;
bu da insan›n ancak ve ancak yap›tta oldu¤u anlam›na gelir. O halde ruhsalyaflamöyküsü: bir yaflam›n olaylar› ile yap›tlar›n ruhsal evrimi aras›ndaki koflutlu¤un ya
da k›saca insanla yap›t aras›ndaki etkileflimin incelenmesidir. Bu koflutluk, sanatç›n›n bilinçalt›ndan beslenip geliflti¤i kan›s› üstüne kuruludur. Fernandez ruhsalyaflamöyküsü ile u¤raflan kiflinin özellikle sanatç›n›n, yazar›n, ozan›n çocuklu¤u ile
ilgilenmesi gerekti¤ini kesinler. Sanatç›n›n çocuklukluk bilinçd›fl› güdülerinin incelenmesi ruhsalyaflamöyküsünün yetki alan›na girdi¤ini belirtir; ilk çocukluk, cinsellik dürtülerin, bu dönemde yaflanm›fl olabilen ama bast›r›lan travmalar›n, ergin
kiflinin içs›k›nt›lar›n›n, nevrozun, yaflan›lan “katlan›lamaz” olaylara iliflkin an›lar›n›n, yap›tta s›kl›kla yinelenen imgelerle yans›d›¤›n› ileri sürer. Öyleyse Fernandez
için, sanatç›n›n yarat›c› e¤iliminin, yap›t›n›n içeri¤inin ve biçiminin kayna¤›ndaki
temel ö¤e, yarat›c›n›n çocukluk dönemidir. Ruhsalyaflamöykücü art›k “flu insan, flu
yap›t” demez; “flu çocuk, flu yap›t” der. Dominique Fernandez, ‹talyan yazar› Cesare Pavese üzerine yapt›¤› Cesare’›n Baflar›s›zl›¤› (1970) bafll›kl› yap›t›nda bu ruhsalyaflamöyküsü yöntemini örnekler, ancak yeri geldi¤inde, hava, su, toprakla ilgili imgelemlerde ise Bachelard’c› çözümlemeye de baflvurur. Fernandez’in yönteminin elefltiride uygulanmas›, seçmecili¤i nedeniyle çok güçtür; ulaflt›¤› sonucun
olumlu olmas› ise, kendisinin sezgi yetene¤inden, inceledi¤i yazar›n “özgün kiflili¤inin” bu türden bir incelemeye olanak tan›mas›ndan, araflt›rmac›n›n yazarla ve yap›t›yla kurdu¤u yak›nl›ktan kaynakland›¤› söylenebilir. Aksi takdirde, her yarat›c›
sanatç›n›n, yarat›m edimini, Freud’cu bir bak›flla çocuklu¤unun travmalar›na, iç s›k›nt›s› nevrozunu cinsel bir bozuklu¤a yormak anlam›na gelir.
Ruhçözümleyim, yap›t›n biçimine de¤il, ancak içeri¤ine ulaflabilir; o halde yaln›zca biçimin d›fl›ndaki bir içeri¤e ulafl›r. Bununsa yaz›nsal (sanatsal) bir elefltiri ile
hiç alakas› yoktur. Kuflkusuz düfl, bize içeri¤iyle, sözcüklerin ve çok karmafl›k imgelerin biçimi konusunda bilgi verir. Ancak, düfl ya da nevrozun verdi¤i bilgi, elefltirmeni yap›ta de¤il, insana (yazara) gönderir.
77
78
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
Ruhçözümleyim
yöntemini yaz›nsal elefltirilerde kullanan elefltirmenlerin yaklafl›mlar›
SIRA S‹ZDE
hangi ba¤lamda ayr›fl›kl›k gösterir?
Yeni Yönelimler
Bugün, ruhçözümsel elefltiri, ruhçözümleyim bilimi gibi, insanl›k kültürüne mal olmufl bir tarihçeye
S O R Usahiptir. Bu elefltiri, zaman içinde, yaz›nsal metin üretimi konusunda yeni yaklafl›mlar›n, yeni metin aç›klama kuramlar›n›n ortaya ç›kmas›yla ve
sosyal bilimlerin farkl› alanlar›nda kaydedilen ilerlemeyle do¤an yeni yaz›nsal meD‹KKAT
tin okuma biçimleriyle karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Charles Mauron’un mirasç›lar›, onun
yöntemine sad›k kalarak, di¤er bak›fl aç›lar›na yönlendiler. Örne¤in, ünlü germaS‹ZDECervantes’in Don Quichot roman›n› incelerken, Freud’u tan›nist MarthaSIRA
Robert,
man›n verdi¤i kolayl›kla, belirledi¤imiz iki e¤ilimin aras›nda bir ara tür olan yeni
bir ruhçözümlemesini benimser. Anne Clancier, Psikanaliz ve Yaz›nsal Elefltiri
AMAÇLARIMIZ
(1973) adl› yap›t›nda bilinçd›fl› kiflilikle, yaz›nsal dilin simgeselli¤i aras›ndaki ba¤›nt›y› de¤erlendirir. Mauron’un hiç de¤inmedi¤i, okuyucunun metin karfl›ndaki
pozisyonunu
inceler. Yine, Yves Gohin ve Serge DoubK ‹ (aktar›m/karfl›t-aktar›m)
T A P
rovsky, “ruhçözümsel okuma” terimini oluflturarak, metnin bilincini oluflturan yap›larla, metnin bilinçd›fl› yap›lar aras›ndaki ba¤›nt›lar› ortaya ç›karmaya hasretmifllerdir kendilerini.
TELEV‹ZYON
Bu elefltiri giriflimleri, sanatç›n›n çocukluk dönemi cinselli¤inin gizlendi¤i bilinçd›fl› kiflili¤inin bast›r›lm›fl yönlerini ortaya ç›karmay› amaçlad›¤› ölçüde, izleksel metin okuma biçimlerinden ayr›l›rlar. Bu arada, varoluflçuluk felsefesinin temT E R NPaul
E T Sartre’›n, Flaubert’i çözümledi¤i Ailenin Aptal› adl› denemesilcisi yazar‹ NJean
si, Freud’un kuram›n›n insan-olufl yan› kadar, bireyi, flimdinin oldu¤u gibi gelece¤inde de var olan ruhsal oluflanlar›yla inceler ve “Varoluflçu Ruhçözümleyim” elefltiri ak›m›n›n öncüsü olur.
N N
Jean Bellemin-Noël ve “Metin Bilinçd›fl›”
“Ruhçözümsel okuma”n›n ya da ruhçözümleyim yönteminin giderek gelifltirildi¤i,
yaz›nsal elefltiride yank› bulan Noël’in “metin bilinçd›fl›” yaklafl›m›, içkin metin çözümlemesine a¤›rl›k veren ça¤dafl elefltiride bir di¤er yönelim olur. Metin bilinçd›fl› çözümlemeleri ikili boyutuyla ele al›n›r: bir kuram ve bir yöntem. Dolay›s›yla,
okuma yöntemi olarak “ruhçözümsel okuma” ile ba¤daflt›r›l›r. Bu ba¤lamda Noël,
“yazmanl›¤›n bilinçd›fl›”n› inceleme alan› olarak önerir, ve inceleme öznesini (yazar) metinle olan ba¤›nt›s›ndan ayr› tutar. Fakat bu yöntem, Gohin gibi elefltirmenler için belirsizlik içerir. Ve nihayet yap›salc›l›k: Bilinçd›fl› olan fley, konuflan öznelerin, bireylerin kulland›¤› dildir (Saussure).
Ferdinand de Saussure’le bafllayan ve dilbilim alan›nda gerçeklefltirilen devrim
niteli¤indeki dil araflt›rmalar› sonucunda ortaya ç›kan yeni kuramlar, uygulama alan› olarak, k›sa sürede yaz›nsal elefltiriye yans›r. Roland Barthes, kendisinin “izlek”
ad›n› verdi¤i, Bachelard’›n “imgesel” çözümleme anlay›fl›ndan esinlenerek yazm›fl
oldu¤u inceleme Michelet, hem yap›salc› (çünkü Michelet’nin yap›tlar›ndaki izleksel örü, Michelet’nin yap›t›n›n “yap›”s›n›n ta kendisidir), hem de ruhçözümleyimin
kimi karakterleriyle örtüflür. Ne var ki, Barthes, S/Z (1970) yap›t›yla, bir ad›m daha atarak, “yap›sal”dan “göstergebilimsel”e geçerek, öncülü¤ünü Julia Kristeva’n›n
yapt›¤›” göstergeçözümleyim” yöntemini uygulam›flt›r. Bu yöntem, anlamlama, anlatma, belirtme biçimleri üzerine bir “genel kuram” olma sav›ndad›r. Göstergeçözümleyim, gösterge sözcü¤üne eklenen çözümleyim sözcü¤ünün de sezdirdi¤i gi-
79
bi, bir “dil üretimi olan metin”lere uygulanan, Freud’un “gösteren kuram›na” dayand›r›larak bir tür ruhçözümleyim olmaya yönelen elefltirinin temelini oluflturur.
SIRAisteyen
S‹ZDE araflt›rmaSonuç olarak, ruhçözümlemeyi yaz›nsal elefltiride kullanmak
c›lar›n, yaflamöyküsel yöntemin kolayl›klar›n› bir tarafa b›rak›p, yaz›nsal yap›ta yönelmeleri gerekir. Yaz›nsal yap›t sonuçta yaz›nsal dildir, sözcüklerden oluflan
uyumlar›n simgesel bütündür. Elefltirinin geçerlili¤i, imge evreninin d›flsal bir gerçeklikle -yani bir yaflamöyküsünün olaylar›yla- uyumuyla de¤il, imge evreninin
S O R U
kendi kendisiyle uyumuyla tan›mlan›r.
Her sanatç›n›n yaz›n› “ruhsalyaflamöyküsel” nitelikleri bar›nd›rmad›¤›D gibi,
‹ K K Aher
T sanatç› veya yazar nevrotik özellikler tafl›maz. Bu türden de¤erlendirilen yaz›n yap›tlar› için, yazar›n yaflam›n›n olaylar› ve yap›tlar› aras›ndaki koflutlu¤u besleyen bilinçd›fl› ögelerin aç›mSIRA S‹ZDE
lanmas›nda “Ruhçözümleyim” alan›n›n verilerinden yararlan›labilir. Ancak, yaz›n incelemelerinde bu bilim alan›n›n verilerini kullanacak kifli, yararland›¤› dal›n uzman› olmad›¤› için yan›lg›ya düflebilir ve yanl›fl yorumlarda bulunabilir. Bu nedenle
incelemelerde karAMAÇLARIMIZ
fl›lafl›labilecek olumsuzlu¤u önlemek amac›yla, ruhçözümleyim (Psikiyatri) dal› uzman
hekim görüfllerine baflvurmak kaç›n›lmazd›r.
N N
K ‹ T A P
Ruhçözümleyimcilik kapsaml› bir hekimlik bilgisi ve hekimlik deneyimi gerektirir.
Yaz›nsal elefltirmen, bu bilgi ve deneyimden yoksundur. Ruhçözümcü hekim, ruhçözümleyimci ö¤retinin dili arac›l›¤›yla hastas›n›n kurtuluflunu (tedavi)
Bu çöT E L E V ‹ Z sa¤lar.
YON
zümlemede her tür dil ç›kar karfl›m›za: günlük yaflam dili, uyan›k düflleme dili, çocuklu¤un dili, vb. Her biri bir bütün oluflturur; her birinin ayr› bir sözdizimi vard›r; birinden ötekine ayn› sözcü¤ün çok anlaml›l›¤› de¤iflir, anlam› de¤iflir. Bununla birlikte bir
‹NTERNET
dil vard›r ki, ilke olarak çözümlemede ifle kar›flmaz; bu, yaz›n dilidir. Yaz›n elefltirmeninin, ruhçözümsel bir dile çevrilmifl olan› yeniden yaz›n diline dönüfltürmesi, yani
sözcüklerin yeni bir anlam alaca¤› yeni ba¤lamda, (simgeden ve onunla birlikte “yüceltme”den yola ç›karak), bir baflka düzleme aktarmas› gerekecektir. Ancak simgelerin anlam›, kayna¤›n› acaba ortak bir bilinçten mi yoksa kendini evrensele do¤ru yücelten “ben”den mi al›r? Sözdeki “ayn›” simge, bir düflte, bir say›klamada, dinsel bir
içdökmede, bir öyküde, bir romanda ayn› anlama m› sahiptirler? Ya da her yaz›nsal
yap›t, her defas›nda yazar›n bilinçd›fl› kiflili¤inin gizlendi¤i çocukluk cinselli¤inin patolojik yans›malar›n›n bir ürünü müdür, yoksa yazar›n ruhsal çat›flmalar›ndan kurtuluflu, günümüz ruhçözümleyim biliminde benimsenen, hem Freud’un hem de Beck’in
biliflsel (cognitif) “yüceltme mekanizmas›” yolu ile “yaz›nsal dil - yaratma” süreci içinde mi gerçeklefltirir? Kuflkusuz bu sorular, ruhçözümsel inceleme konusu yap›lan her
yazar ve her yap›t› için genelleme yapmam›z› olanaks›z k›lar. Ça¤dafl elefltiride as›l
amac›n metnin yap›s›n›, dilini ve gizli anlam›n› ortaya ç›karmak ve betimlemek oldu¤unu unutmamak gerekir. Bununla birlikte, bu elefltiri yöntemi, günümüz incelemelerinde uygulanabilmektedir. Bu türden ruhçözümsel bir elefltirinin geçerlili¤i, ancak
ruhçözümcü hekim ve elefltirmenin, öncelikle dilsel bir ürün olan yap›t› anlaman›n,
anlamland›rman›n yolunu birlikte gerçeklefltirmesi ile mümkün olabilir.
Ruhçözümleyim, elefltirinin Sinderella’s›d›r bir bak›ma, hep ça¤›n gereksinimlerine göre yeni yöntemlerle biçimini de¤ifltirerek, insan oluflun anlam›n›, anlat›lmak istenenle anlafl›lma aray›fl› aras›nda var olmay› sürdürecektir. Böylece Freud’dan bafll›yarak, uygulamalardan kuramlara geçerken gerçeklefltirdi¤i tüm dönüflüm ve dönüfltürümleriyle, ruhçözümleyimci elefltirinin, dar bir uzmanl›k alan›ndan ç›karak, genel kültürün, bilimin geliflmesine ve yay›lmas›na katk›da bulundu¤u bir gerçekliktir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
80
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Ruhçözümleyimci elefltirinin tan›m›n›, temelini,
Freud Kuram›yla ba¤›nt›s›n› ö¤renmek.
Ruhçözümleyimci (Psikanalitik) elefltiri, yirminci
yüzy›l›n ilk yar›s›nda kendini güçlü bir biçimde
hissettiren, ruhbilim alan›n›n ünlü ruhbilimci ve
hekimlerinin, s›ras›yla Sigmund Freud, Carl G.
Jung ve daha sonra Jacques Lacan’›n ö¤retilerinin yaz›nsal yap›tlar›n çözümlenmesi ve yorumlanmas›nda yararlan›lan bir yönteme dönüfltürülerek ortaya ç›kan bir elefltiridir. Yaz›nsal elefltirinin amac› belirli yöntemlerle bir sanatsal yap›t›
hem kuramsal hem de örneklemelerle uygulamal› olarak çözümlemektir. Bu nedenle elefltiri
eylemi okuma eylemine ba¤l›d›r ve belirli bir
nesnel tutum gerektirir. Yaz›nsal yap›t›, hep baflka nesneler için kurulmufl yöntemlerle, kendi d›fl›nda kalan verilerle aç›klamay› amaçlayan geleneksel elefltiri, tarihsel geliflim süreci içinde de¤iflik bilimsel yöntemlere baflvurmufl, dolay›s›yla
her f›rsatta ruhbilimin verilerinden yararlanm›fl,
ama bunu dizgesel bir biçimde kuramsal bir temele oturtmam›flt›r. Oysa Sigmund Freud’un Psikanalizi “konuflan tedavi” yöntemini keflfederek
ve bu yöntemi bilinçd›fl› ad›n› verdi¤i, insan›n bu
- ben - üstben’ini oluflturan kiflili¤inin, cinsellik
yaralanmalar›n›n ilk çocukluk döneminin simgelerinin düfl ya da imgelem evrenin izdüflümüyle
aç›klanabilir oldu¤unu ilk kez ortaya koymufltur.
Daha sonra bireyin içsel evreninde yer alan ölümyaflam dürtülerinin de kiflili¤in yaflam›nda belirleyici oldu¤unu ileri sürdü¤ü kuramlar›yla yöntemini gelifltirmifltir. Freud oluflturdu¤u bu yöntemi, bizzat kendisi, sanat yap›tlar›na uygulayarak, ruhçözümsel elefltirinin temelini atm›fl olur.
Bundan böyle ruhçözümleyimci elefltiri gerçek
bir yöntem olarak yaz›n dünyas›nda yerini al›r.
Ruhçözümleyimci elefltiri yöntemini, geliflim süreci içinde uygulanma alanlar›n› ve temsilcilerini tan›mak.
Breuer’in khatarsis (yücelme-aflk›nl›k) kavram›,
Jung, Lacan ve Fromm’un düflünceleriyle evrilen
ve olgunlaflan yöntemi, yaz›n dünyas›nda çok
say›da yazar ve elefltirmen, incelemelerinde çoflkuyla uygulam›flt›r. Charles Baudouin, Charles
Mauron, Gaston Bachelard, incelemelerinde - bir
N
A M A Ç
3
tak›m eksiklikler içermesine karfl›n - yöntemi baflar›yla uygulam›fl ruhçözümsel elefltiri alan›n›n
önemli isimleridir. Bu yöntemle, yazar›n “bilinçd›fl›” kiflili¤inden kaynaklanan, metnin derin yap›s›n› oluflturan, gözden kaçm›fl olan “olgular”
ve “ba¤›nt›lar”›n bulunup ortaya ç›kar›lmas›, dolay›s›yla yaz›nsal yap›tlar›n daha iyi anlafl›lmas›na katk› sa¤lamak amaçlanm›flt›r.
Ruhçözümleyim ve yaz›nsal elefltiri aras›ndaki
iliflkinin nas›l kuruldu¤unu keflfetmek ve Charles Mauron’un ruhçözümsel elefltiri (psikokritik)
yöntemini tan›mak.
Mauron (1899-1966), ruhçözümleyim yöntemini,
kimi eksikliklerine karfl›n, döneminde baflar›l› bir
biçimde uygulayan bir elefltirmen olarak kabul
edilebilir. Kendinden öncekilerin yaklafl›mlar›na
uzak durarak, Charles Baudouin’›n yönteme yaklafl›m›n› derinlefltirdi¤i ileri sürülen Mauron, 1948
y›l›nda ruhçözümsel elefltiri (psikokritik) yöntemini oluflturmufltur. Bu yöntemle, yazar›n “bilinçd›fl›” kiflili¤inden kaynaklanan, metnin derin
yap›s›n› oluflturan gizli “olgular” ve “ba¤›nt›lar”›n
bulunup ortaya ç›kar›lmas›n›, dolay›s›yla yaz›nsal yap›tlar›n daha iyi anlafl›lmas›na katk› sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Yöntemi uygulama sürecinde izledi¤i teknikleri birkaç bafll›kta somutlanabilir: yazar›n en kapsaml› yap›t›n›n özetlendi¤i
bafll›¤› incelemek; güncel gerçekle yazar›n bilinçd›fl› kiflili¤inden kaynaklanan ve gözden kaçan gereksinimlerinin birleflim noktas› aras›nda
koflutluk kurmak; söz konusu yap›t ya da yaz›nsal metinlerde birer saplant›ya dönüflmüfl, yinelenen e¤retilemeleri veya çeflitlenerek dönen simgeleri ve durumlar› bulmak; istemd›fl› imge topluluklar›n› belirlemek; bunlarla yaflamsal ö¤eler
aras›nda ba¤›nt›lar› ortaya ç›kararak, yazar›n istemd›fl› ve bilinçd›fl› (kimi zaman patalojik ö¤eler) kiflili¤inin temel sorununu yaz›nsal yap›t›n
ya da metnin bilincini nas›l oluflturdu¤unu, Freud ö¤retisiyle aç›klamak.
N
A M A Ç
4
Ruhçözümleyimci elefltirinin inceleme alan› olarak yazar/ yap›t denklemi içinde yaklafl›mlar›n›
ö¤renmek.
Yirminci yüzy›lda, Freud’le oluflan, Jung ve Lacan’›n bak›fl aç›lar›yla zenginleflen bu ruhçözümleyim yöntemi, etkisini yaz›n dünyas›nda yazar›n
yaflam›n› ve kiflili¤ini aç›klamak ve yap›t›n› aç›klamak isteyenler olmak üzere iki yaklafl›mla ortaya koyar. Freud’un bilinçd›fl› yöntemine dayanarak baz› yazarlar sanatç›n›n bilinçd›fl› dünyas›n›,
cinsel karmaflalar›n› ortaya ç›karmak, baz›lar› ise
yap›tlar›n› yorumlamak, baz›lar› da yaz›nsal yap›tlardaki kahramanlar›n davran›fllar›n› aç›klamak için kullanm›fllard›r. Ruhçözümleyimde “yaratma”n›n bilinçalt› kaynaklar›n› aç›klamak iddas›nda olan bir görüflte de, sanatç›n›n yap›t›n› niçin ve nas›l yaratt›¤› sorular›n› ayd›nlat›lmas› temel oluflturur. Ancak, ruhçözümleyim, bu yöntemi yaz›nsal elefltirilerde kullanan elefltirmenlerin,
yazar-yap›t iliflki alan›ndaki tutumlar› karmafl›kl›k gösterir; yazar› yap›tla aç›klayanlarla, yap›t›
yazarla aç›klayanlar aras›nda sürüp giden kar›fl›kl›k incelemelere yans›r.
N
A M A Ç
5
81
Ruhçözümleyimci elefltirinin yönelimlerini günümüz çerçevesinde de¤erlendirmek.
Dilbilim çal›flmalar›n›n ve yap›salc›l›¤›n yaz›n
dünyas›nda ön plana ç›kmas›yla, elefltiri tümüyle
yön de¤ifltirir. Bu ça¤dafl ve yeni elefltiride önemli olan, yap›tlar›n özyap›s›n›, söylemin -dilin- üretti¤i anlam› sorgulamak, anlamland›rmakt›r. Bu
ba¤lamda “içsel” bir araflt›rma biçimi olarak Gaston Bachelard’la bafllayan izlekçilik, yaz›nsal metni oluflturan imgelerin çözümlenmesini içerir.
Bachelard’›n bu alanda verdi¤i, Lautrémont ile
Ateflin Ruhçözümleyimi bafll›kl› yap›tlar› ruhçözümleyici yöntemden yararlanarak, ruhçözümleyici elefltirmenler aras›nda say›lmas›na neden
olur. Jacques Lacan’›n yap›salc› yaklafl›m› da ruhçözümsel elefltirinin yöntemini benimser. Roland
Barthes bu yeni yap›salc›, metnin diline yönelen
içkin elefltirinin en büyük temsilcidir. Ruhçözümleyimden esinlenen Julia Kristeva ile birlikte, somutlaflan yaz›nsal göstergebilimsel elefltirisine,
günlük davran›fllar›, simgeleri yorumlayarak öncülük etmifltir.
82
1. Afla¤›daki tan›mlardan hangisi ruhçözümsel elefltirinin yanl›flt›r?
a. Nevrozlar›n düfllerini yorumlama
b. Ruhçözümleyim yönteminin yaz›nsal çözümlemelerde kullan›lmas›
c. Yaz›nsal metnin tarihsel gerçekli¤ini ortaya ç›karma
d. Yazar - yap›t iliflkisi
e. Hiçbiri
2. Afla¤›daki hangisi ruhçözümleyimci elefltirinin ilgi
alan›na girmez?
a. Bilinçd›fl›
b. Simge
c. Düflsel imge
d. Biçimcilik
e. Hiçbiri
3. Ruhçözümleyici elefltiride inceleme alan› olarak afla¤›daki yaklafl›mlardan hangisi belirgindir?
a. Gelenekçi
b. Üç oluflumlu
c. Yazar› aç›klayan/yap›t›n derin anlam›n› aç›klayan yaklafl›m
d. Lansoncu
e. Hiçbiri
4. Freud ile Jung’un kuram ve uygulamalardan esinlenerek, 1948 y›l›nda yazar›n hem bilinçd›fl› hem de yap›t›n›n derin anlam›n› oluflturan karmaflalar› ortaya ç›kartmak için yaflamöyküsü verileriyle yap›t›n içkin yap›s›n›
inceleyen, yaz›nsal elefltiride yeni bir ruhçözümsel yöntemi gelifltiren afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Victor Hugo
b. J. Paul Sartre
c. Marthe Robert
d. Charles Mauron
e. Hiçbiri
5. Afla¤›dakilerden hangisi ruhsalyaflamöykücü elefltirinin ilgi alan›na girmez?
a. Yazar›n çocuklu¤u, ilk cinsellik ve ruhsal travmalar›yla ilgilenir.
b. ‹nsanla yap›t aras›ndaki etkileflimi inceler.
c. Okuru yap›ta de¤il, yazara götürür.
d. Yap›salc›d›r.
e. Hiçbiri.
6. Ça¤dafl elefltiri yönelimlerinde, “yaz›nsal dil - yaratma” sürecinde ruhçözümleyim afla¤›daki ö¤elerden hangisiyle kabul görmez?
a. Yaflamöykücü
b. Yap›salc›
c. Göstergesel
d. ‹mgesel
e. Hiçbiri
7. Freud’un, bilinçd›fl› ö¤retisiyle, sanatç›n›n yaratma
eylemi ile nevroz aras›nda kurdu¤u en önemli iliflkilendirme ö¤esi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Cinsellik
b. Yans›tma
c. Düflleme /imgelem
d. Libido
e. Hiçbiri
8. Libido’nun yap›s› konusunda Freud’la ters düflen,
öznel bilinçd›fl› kiflili¤in d›fl›nda, kolektif bir bilinçd›fl›n›n varl›¤›n› savunan, 1913 y›l›nda kendi “çözümleyici
ruhbilim” yöntemini oluflturan bilim adam› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. G. Bachelard
b. C.G. Jung
c. Spinoza
d. D. Fernandez
e. Hiçbiri
83
Okuma Parças›
Dönüfl
Elimin nereye de¤in uzanabilece¤ini bilemiyorum. Karfl›mdaki say›s›z pencerelere. Önümdeki kurumufl a¤aca. Belki de gerilmifl ipe de¤in. Kalabal›k. Ç›¤l›klar.
Tüm kollar havaya kalk›yordu. O flapkas›n› ç›kard› bafl›ndan. Gözlerinde yafllar belirdi gene. Ben belki de
her gece ayn› yerde oturuyorum. Düflünmemek için.
Konufltuklar› sözler kulaklar›ma de¤in geliyor. Duymuyorum. Gözlerim hep onlarda. Gözleri yafll›yken bir daha göremeyecekti beni. Oysaki hep karfl›mda. Hep o.
Tahta evimizin ard›ndan bir tepe yükselirdi. ‹nce bacaklar›m oraya t›rman›r. Kasabaya bakard›m. Sessiz. So¤uk. Tahta evler hep. Suyu kurumufl bir dere yata¤›.
Derin. Afl›nm›fl. Kasabaya giren yolun hemen bafl›nda
bir mezarl›k. Y›k›k. Baharda kar›n alt›ndan çiçekler f›flk›r›r. Zaman hiç geçmiyor. Hep ayn› ince bacaklar. Kafam› yorgan›n alt›ndan ç›karam›yorum. Ç›kar›rsam düfllerim yok oluyorlar. ‹nce kemikli bir eli var. Benim elimi b›rakt›. Büyük bir yap›ya girdi. Orada ölecek birisi
var. Öldü belki de. Ben bahçede kald›m. Onu bekledim. Gelsin. Elimi tutsun diye. Ufak ad›mlarla ç›kt›. Bana yaklaflt›.
- Ölmüfl mü?
- Hay›r. Öldü¤ünü anlam›flt›m. Ben de öldüm. Babam
da. Hepimiz. Sonra ufak kasabada dolaflt›k. ‹nce bacaklar›m aç›kt›. Babam› bekledik. Geldi.
Bir zamanlar babam büyük bir masa yapm›flt›. Onun
yapt›¤› tek fley bu masa. Eline bir kitap ald›. Oturdu.
- Kalkmayaca¤›m art›k dedi.
- K›m›ldamayaca¤›m.
Yüzünü göremiyorum. Gövdesi hep karfl›mda. Y›llard›r. Elindekini okudu¤una inanm›yorum. ‹nand›¤›m hiçbir fley yok [...]
Bir fley söyle.
Bitsin. Her fleyi bitirsin. ‹flin çok bafl›nday›z daha. Bitsin. Tümüyle. Kap›y›, pencereleri, insanlar sar›yorlar.
Hep onun iniltileri. Bir kere sar›lmay› denedim ona.
Tüm etleri koptu. Yaln›z iskelet kald› kollar›mda. Tavan
aras›ndadaki küçük odada. Burada. Oturdu¤um masan›n kenar›nda her gün kendime yeni yeni ölümler haz›rl›yorum. Küf kokan bir yap›n›n kap›s›n› güçlükle açabildim. A¤›rd›. Omuzlar›ma y›k›lacak gibiydi. ‹çeri girer
girmez sessizce onlar›n odalar›na sokuldum. Soluyorlard›. Yapacak baflka bir fley yok. Her gece herkesin solu¤unu dinliyorum. Kitap düfltü elinden.
- Baba?
Gözleri aç›k. Solumayacak art›k. Hep ona bakaca¤›m
ben. Elleri k›m›ldam›yor. A¤z› aral›k. Yat›yorum. Gözlerim tavanda.
Karanl›k bir yerlerde uçuyorum. A¤açlar›n aras›nda o
beliriyor. Ona do¤ru gitsem tutaca¤›m. Bafl›m dönüyor.
Birisi yat›rm›fl beni. Bütün içimi söküyor.
A¤›rl›¤›m› yitirdim. Uçarken. Art›k dönmek istemiyorum. Dönece¤imi biliyorum. Duvarlar uzuyor. Uzuyor.
Bir kedi s›çrad› cama. ‹nliyor. Bense ölümleri tatmak istemiyorum. Yorgan›n alt›nda olaca¤›m hep. Hep masan›n bafl›nda oturaca¤›m. Birtak›m yüzler geçiriyorum
gözümün önünden. Saçl›. Kel. Gözsüz. ‹nsan yüzleri.
Sonra tek, tek eller. Herkesin eli boynunda. Camdan
baksam. Belki de herkes bofllu¤a at›yor kendini.
Neden ba¤›r›yor o? Yeryüzünde kimse kalmad›¤› için mi?
Herkes.
Uyumay› denesem erkek organl› kad›nlar görüyorum
düflümde. Hepsi oralar›n› tutuyor. Boflal›rken ba¤›r›yorlar ölürcesine.
E¤leniyorum can›m. Gerçekten büyük bir e¤lence. Masan›n bafl›nda otururken ne e¤lenceler buluyorum kendi kendime. [...]
O ihtiyar belirdi bilincimde. Onu bir kere köpe¤i ile seviflirken görmüfltüm. Tahta, y›k›k bir evde. ‹htiyar inliyor, köpe¤i s›çrayarak yan›nda geziyordu. Tahta, y›k›k
bir evde. ‹htiyar inliyor, köpe¤i s›çr›yarak yan›nda geziyordu. [...]
Sabahleyin yola ç›k›yordu. Hepimiz güldük. Gitme. Otur
karfl›da. Gözlü¤ünü ç›kar. Gülerken akm›fl olan yafllar›
sil. M›r›ldan›rken. Durmamacas›na m›r›ldan›yorsun. Sözlerin harf oluyor ki-hi-›-fft-››.
Ellerimi masan›n üzerine uzat›yorum. Burnumu, dudaklar›m› oynat›yorum. Soka¤a ç›ksam genifl alanlarla karfl›laflaca¤›m. Yeni yap›larla. U¤ultusu ile toplumun. Belki
ben bunlar›n tümünü biliyorum. Masa duruyor. Babam
da duruyor. Ben. Masa. Babam. Baba. Ma-Be-Ba.
Kasabay› uzaktan gördüm. Çevresi yeflil a¤açlarla sar›l›
idi. Bütün gövdem uyuflmaya bafllad›. Her yan›ma yay›l›yor bu uyuflukluk. Parmaklar›m›n ucuna de¤in. Babam havuzun bafl›ndaki tahta evi gösterdi. Kafam› içeri
soktum. Karanl›k. ‹çerde bir ihtiyar köpe¤i ile.
Bu evde do¤dum ben.
Aya¤a kalksam, yere düflece¤im. Hiçbir yan›m tutmayacak. Çocuklar oynuyor. Sesleri bana de¤in geliyor.
Göl k›y›s›na kofluyorum uyan›r uyanmaz. Günefl her
yan›m› kavuruyor. Gölün kenar›nda yüksek da¤lar olmal›. So¤uk sularda yüzüyorum. Akflam üzerleri yoku-
84
flun kenar›ndaki bahçede oturuyorum. Hava kararmadan önce ya¤mur ya¤›yor. Sonra onunla yat›yorum. ‹nce, beyaz gövdesi var. Sabahlar› hiçbir fley yok. Göl k›y›s›na inmekten baflka. Say› say›yorum. Hiç olmuyor.
Sonu gelmiyor. Ellerimi de oynatam›yorum. Belki bir
gün kalkaca¤›m. Kuca¤›ma alaca¤›m babam›. Tarlalar
üzerinde yürüyebilece¤iz. Ve sonra kendimi onunla birlikte gömece¤im.
Kaynak: Tezer Özlü, Eski Bahçe Eski Sevgi (Öyküler), ‹stanbul: Ada Yay›nlar›, 1987.
1. b
2. d
3. c
4. d
5. d
6. a
7. c
8. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kuram›n tan›m› ve Temeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümleyim ve Yaz›nbilim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümsel Elefltiride yazar/yap›t denklemi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Charles Mauron ve Ruhçözümsel Elefltiri Yöntemi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümsel Elefltiriye bak›fl ve yeni yönelimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümsel Elefltiriye bak›fl ve yeni yönelimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümleyim ve Yaz›nsal Elefltiri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kuram›n tan›m› ve Temeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Psikanalitik (Ruhçözümleyici) elefltiri, ruhbilim alan›nda, ünlü ruhbilimci hekim Freud baflta olmak üzere,
Carl Gustav Jung, ve daha sonra Jacques Lacan’›n çal›flmalar›n›n yaz›nsal yap›tlar›n çözümlenmesi ve yorumlanmas›nda yararlan›lan gerçek bir yönteme dönüfltürülerek ortaya ç›kan bir elefltiridir. Bu elefltirinin gerçeklefltirmek istedi¤i amaç, yap›tla onu yaratan yazar-birey
aras›nda ilinti kurmak, bir baflka deyiflle yap›t›n oluflumunun yazar›n ruhsal oluflumunun bir yans›mas› oldu¤u varsay›m›n› kan›tlamak.
S›ra Sizde 2
Ruhbilim alan›nda, “konuflan tedavi” olarak adland›r›lan
ruhçözümleyim yönteminin temelini oluflturdu¤u ileri
sürülen “kiflisel söylen” ya da “konuflma analizi”, bir dil
çözümlemesinden baflka bir fley de¤ildir. Yaz›nsal elefltirinin inceleme nesnesi olarak ele ald›¤› sanatsal yap›t
da bir dil ürünüdür. Ne var ki, ruhçözümcü hekim, ruhçözümsel ö¤retinin, bilinçd›fl› dilin arac›¤›yla hastas›n›
anlamaya çal›flarak tedavi ederken, elefltirmen ise bir
yaz›nsal dil ürünü olan yap›t› anlamay›, anlamland›rmay›, aç›klamay› amaçlar. Sonuçta her iki alan da ortak inceleme nesnesi olarak “dil”i kullan›r. Ancak, dil ile bilinçd›fl› aras›ndaki iliflki, yaz›nsal elefltiride, yaz›n inceleme uzmanlar›n›, yazar›n yaflamöyküsünden ç›kar›lan bilinçd›fl›n›n yap›t›n dil yaratma sürecini aç›klamaya yönlendirir. Bununla birlikte, her iki alan›n da taraftarlar›,
birbirlerinin ilgi alan›na ister istemez girmektedirler. Bu
ba¤lamda, yaz›nsal elefltirinin her f›rsatta çeflitli biçimlerde ruhbilim alan›n›n kavram ve verilerine baflvurdu¤u gözlenmektedir. Ruhçözümleyim ve yaz›nsal elefltiri
aras›ndaki etkileflimsel iliflki tek bir biçimde dile getirilemez. Ruhçözümleyim, Freud’dan bu yana Adler’le, Jacques Lacan’la, Carl G. Jung’la, Mélanie Klein’la, birbiriyle etkileflen ve birbirine karfl› olan okullarda geliflir. Sonra da Erich Fromm’un, Sullivan’›n ve ötekilerin ö¤retisinde durmaks›z›n ço¤ullafl›r, yaz›nsal elefltiride etkileflimler ve yaklafl›mlar evrilerek, Baudouin, Mauron, Bachelard, Barthes ve Kristeva ile boyut de¤ifltirir.
S›ra Sizde 3
Ruhçözümleyim inceleme nesnesi olan hastas›n›n davran›fllar›nda bilinçd›fl› kiflili¤inden kaynaklanan etmenleri çözümlemeye çal›fl›rken; öteki için, yaz›nsal bir etki yaratmak amac›yla imgelem-düflleme yolu ile oluflturulmufl dilsel bir yap›t›, biçimi ve içeri¤i ile aç›klama ça-
85
bas› esast›r. Bir yaz›nsal yap›tta, yazar taraf›ndan bir dil
yarat›l›yorsa, bu “yazma edimi” de bir davran›fl oldu¤undan, söz konusu yaz›n dili (imgesel dil) yarat›m› da
öteki davran›fllar gibi çözümlenebilir. Ruhçözümcü nevroz hastas›n›n bilinçd›fl› kiflili¤inde gizli, bast›r›lm›fl isteklerinin d›fla vurum simgesi olan, rüyalar›n›, hayallerini, düfllerini, sayr›lar›n›, s›kça yinelenen bu imgelerin
yans›tt›¤›n› ileri sürer ve bu imgesel dili çözümleyerek
anlamland›r›r. Ayn› flekilde bir yazar da yap›t›n›, d›fl
dünyan›n gerçekli¤inde aç›¤a vuramad›¤› bilinçd›fl› isteklerini, yarat›c›l›k gücünü belirleyen hayal kurma
(düflleme) yolu ile tasarlad›¤› imgesel evreni örtük dille
yans›t›r. Bu ba¤lamda, her ikisinde de, söz konusu imgeler, içerdi¤i çok anlaml› simgeler olarak dilde kendilerini yans›tma yolu ile ben söylenin (ben öykülem) bilincini olufltururlar. O andan itibaren, çözümleyicinin
inceleme konusu olan bilinçd›fl› art›k “dil”in d›fl›nda de¤il, içindedir. Her ikisi de, ortak ö¤eleri olan imgeyi konuflacak, sözü imgeye çevirerek anlamland›racakt›r.
S›ra Sizde 4
Ruhçözümleyimci yöntemi yaz›nsal elefltirilerde kullanan elefltirmenlerin, yazar-yap›t iliflki alan›ndaki tutumlar›nda karmafl›kl›k gözlemlenir. Bu ba¤lamda yaz›nsal
ruhçözümsel elefltiride iki tür yaklafl›m belirlenmifltir.
Birinci yaklafl›m yap›ttan hareket ederek yazar› aç›klamay› amaçlar; bu elefltiri türü, ruhçözümleyim yötemini
yazar›n yap›t›n›, klinik tedavi sürecindeki bir hastan›n
sözleri gibi ele alarak, yazar›n bilinçalt› dünyas›n› ve
gizli isteklerini, cinsel e¤ilimlerini, saplant›lar›n›, ilk çocukluk dönemi yaralanmalar›n›, güdülerini, dürtülerini
ortaya ç›kartmay› amaçlayan incelemeleri kapsar. Yazar›n bilinaçalt› çözümlenerek, yazar›n yaflamöyküsünü
oluflturulur. Bu kapsamda, Dominique Fernandez, yaflamöykücü elefltiri türünün en önemli savunucusu ve
temsilcisidir. ‹kinci yaklafl›m ise; ruhçözümleyim yöntemini yazar›n özyaflamöyküsüne ulaflman›n ötesinde, yap›t›n derin anlamsal yap›s›n›, yap›ta ait özellikleri aç›klamak için kullan›r. Bu ba¤lamda, Charles Baudouin,
bir yandan yazar›n yaflamöyküsünü, bir yandan da yap›t›n› inceleyerek, her ikisinin de ortak ö¤esi olan “gizli içerik”i bulmaya, arkalar›nda gizlenen temel “karmaflalar›” ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Bu yaklafl›m› ilk olarak
ruhçözümsel elefltiri yöntemine dönüfltüren Charles
Mauron olmufltur.
Beleval, Y. (1973). “Ruhçözümlemenin Yaz›n Elefltirisine Katk›lar›”, Çev. Ali Özçelebi, ‹stanbul: Ça¤dafl
Elefltiri Dergisi, A¤ustos 1984.
Carloni, J. C., Filloux. J. C. (2000). Elefltiri Kuramlar›,
Çev. T. Yücel, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›.
Fayolle, R. (1978). La critique, Paris: Armand Colin.
Fromm, E. (1980). Freud Düflüncesinin Büyüklü¤ü ve
S›n›rlar›, Çev. A. Ar›tan, ‹stanbul: Ar›tan Yay›nevi.
Jung, G. C. (1938). Le Moi et l’inconscient, Çev. A.
Adamov, Paris: Gallimard.
Madelenat, D., Brunel, P. (1977). La critique littéraire,
Paris: PUF.
Mannoni, O. (1992). Freud, Çev. Y. Atayman-T. Kurultay, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k.
Mauron, Ch. (1950) Introduction à la psychanalyse
de Mallarmé, Neuchâtel: La Bacconière.
Moran, B. (1972). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri, ‹stanbul: ‹. Ü. Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.
Noël-Bellemin, J. (1978). Psychanalyse et littérature,
Paris: PUF.
Wieder, C. (1988). Elément de Psychanalyse pour le
texte littéraire, Paris: Bordas.
Yücel, T. (1991). Elefltirinin ABC’si, ‹stanbul: Simavi
Yay›nlar›.
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
N
Sosyolojik elefltirinin ne oldu¤unu aç›klayabilecek;
Edebiyat ile toplum aras›ndaki iliflkiyi kurabilecek;
Sosyoloji ile elefltiri iliflkisini aç›klayabilecek;
Sosyolojik elefltirinin tarihini ve belli bafll› temsilcilerini ay›rt edebilecek;
Sosyolojik elefltiriden yararlanan ve yirminci yüzy›lda geliflen elefltiri kuramlar›n› aç›klayabilecek;
Marksist elefltirinin felsefi ve estetik kaynaklar›n› ve Marksist edebiyat elefltirmenlerinin görüfllerini aç›klayabilecek;
Frankfurt Okulunun temsilcileri olan Adorno ve Benjamin’in görüfllerini aç›klayabilecek;
Bakhtin’in gelifltirdi¤i baz› kavramlar› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Sosyolojik Elefltiri
Edebiyat Sosyolojisi
Marksist Estetik
Çokseslilik
• Genetik Yap›salc›l›k
• Anlaml› Yap›
• Auratik Sanatlar
‹çindekiler
•
•
•
•
G‹R‹fi
EDEB‹YAT-TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹
SOSYOLOJ‹-ELEfiT‹R‹ ‹L‹fiK‹S‹
SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N
TAR‹HÇES‹
• SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹DEN
YARARLANAN ELEfiT‹R‹ AKIMLARI
G‹R‹fi
Sosyolojik (toplumbilimsel) elefltiri, edebiyat elefltiricili¤inin önemli alanlar›ndan
birisidir. Bu elefltiri edebiyat›n toplum içinde do¤du¤u, toplum içinde var oldu¤u
ve toplumun ifadesi oldu¤u, hatta edebiyat›n hayat› temsil ve taklit etti¤i ilkesinden hareket eder. Hayat ise büyük ölçüde bir sosyal gerçekliktir. Sosyolojik elefltiri anlay›fl›na göre edebiyat›n ifade vas›tas› dildir. Dili ise toplum yaratm›flt›r. Ayn›
zamanda edebî eserin yarat›c›s› olan yazar›, yazar›n yaratt›¤› eseri ve söz konusu
eseri anlamland›ran okuru toplumsal koflullar belirler. Çünkü yazar›n kendisi zaten
toplumun üyesidir. Yazar toplumda belirli bir yere sahiptir. Yazara toplumdaki yerini okur verir. Okur da toplumun bir üyesi oldu¤una göre, hem yazar›n hem de
okurun sosyolojik aç›dan belirgin bir anlam› vard›r. Bunlara ek olarak, edebî eserin iç yap›s›n› oluflturan geleneksel edebî sanatlar ve semboller (simgeler), toplumsal bir ortam içinde yarat›lm›flt›r. Yazar, söz konusu sembol ve edebî sanatlar› toplumun geleneklerinden, ortak repertuar›ndan, yani ortak miras›ndan al›r. Bütün
bunlar edebiyat ile toplumun ve buna ba¤l› olarak, edebiyat ile sosyolojinin belirli bir iliflki içinde oldu¤unu göstermektedir.
EDEB‹YAT-TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹
Yukar›da belirtildi¤i gibi gerek yazar, gerek eser, gerekse edebî eserde kullan›lan
sembollerin toplumsal bir yönü vard›r. Yazar toplumun repertuar›ndan ald›¤› ham
malzemeyi, edebiyat tarihi boyunca geliflen geleneksel stratejiler ve kendi yaratt›¤› bireysel stratejilerle belirli bir eser yarat›r. Söz konusu eser, toplumun belirli bir
k›sm›n› oluflturan okur kitlesi taraf›ndan okunur, anlamland›r›l›r ve yeniden yorumlan›r. Bütün bunlar belirli bir sosyolojik düzen içinde gerçekleflir. Dolay›s›yla
edebiyat ile toplum aras›nda iç içe girmifl bir iliflki vard›r. Sosyolojik elefltiri bu iliflkiden ortaya ç›km›flt›r.
Edebiyat ile toplum aras›ndaki iliflki uzun zaman edebiyat toplumun ifadesidir
(Wellek 1993: 75) düflüncesinden hareketle aç›klanm›flt›r. Bu hüküm belirli ölçüde
do¤ru olmakla birlikte, edebiyat›n tam anlam›yla toplumun ve toplum hayat›n›n
bir ifadesi oldu¤unu kabul etmek de do¤ru de¤ildir. Çünkü genel anlamda sanat
bir taklit (öykünme) oldu¤una göre, edebiyat da bir taklittir. Edebiyat toplumsal
hayat› do¤rudan yans›tmaz. Bunun yerine belirli ölçüde taklit eder. Bu taklit esnas›nda yazar toplumun baz› yönlerini öne ç›kar›rken, baz› yönlerini geri planda b›rakabilir. Bu durum yazar›n eserlerinde toplumsal yaflant›lar›n belirli yönlerini taklit etti¤ini göstermektedir. Toplumsal hayat›n incelenmesi sosyolojinin belli bafll›
88
konular›ndan birisi oldu¤una göre, toplum hayat›n› taklit eden edebiyat›n sosyolojik boyutunun olmas› da do¤ald›r. Bu bak›mdan edebiyat ile sosyoloji aras›nda di¤er bir iliflki de, edebiyat›n toplum hayat›n› taklit eden bir sanat olmas›ndan ileri
gelmektedir. Edebiyat-sosyoloji iliflkisi, sosyoloji ile elefltiri aras›ndaki iliflkiyi de
beraberinde getirmifltir.
SOSYOLOJ‹-ELEfiT‹R‹ ‹L‹fiK‹S‹
Daha önce belirtildi¤i gibi, elefltiri yöntemleri içinde sosyolojik elefltirinin önemli
bir yeri vard›r. Sosyolojik elefltiri, edebî esere yönelik olarak sorulan “eser neyi anlat›yor?” sorusunun terk edilip, yerine, “eser nas›l anlat›yor?” sorusunun konulmas›yla bafllam›flt›r. Edebiyata nas›l yaklafl›lmal› sorusuna sosyolojik elefltirinin verece¤i cevap ortam› göz önünde bulundurmal› olacakt›r. Edebiyat› ortama göre de¤erlendirme çabas›n›n geri plan›nda edebiyat›n anlam›n›, yönünü ve ifllevini ortaya ç›karma gayreti vard›r. ‹flte tam bu noktada sosyoloji ve sosyolojik yaklafl›mlar
devreye girmektedir. Çünkü ortam› sosyolojik elefltiri de¤erlendirir. Sosyolojik
elefltiri edebî eserin içinde do¤du¤u yer ve zaman ba¤lam›na yerlefltirilmesini teklif eder. Bu bak›mdan sosyolojik elefltiri sanatç› ile sanatç›n›n yaflad›¤› çevre ve dönem iliflkisini ortaya ç›karmay› amaç edinir (Alver 2003: 239).
Sosyolojik elefltiri, edebiyata yaklafl›rken kimi ilkelerden hareket eder. Bu elefltiri edebî esere, antik dönemden beri süregelen taklitçi (mimetik) sanat anlay›fl›n›n
bak›fl aç›s›yla yaklafl›r. Köksal Alver’e kat›larak belirtmek gerekirse, sosyolojik elefltiri, edebiyat› sanatç›n›n hayat›n gerçekli¤ini yans›tt›¤›, taklit mekanizmas›n› ifller
hâle getirdi¤i bir alan olarak görür. Buna paralel olarak toplumla iliflki içindeki sanatç›n›n bir ifadesi olarak gördü¤ü edebiyatta, toplumsal olan›n içkinli¤ini kabul
eder. Sosyolojik elefltiri, edebiyat› kendi bafl›na de¤il, toplum içinde geliflen ve toplumun bir ifadesi olan bir durum/alan fleklinde tan›mlar. Yazar›, eseri ve okuru
toplumsal koflullar›n çepeçevre kuflatt›¤› ya da belirledi¤i iddias›ndan hareketle,
bu koflullar üzerine e¤ilerek sanatla ilgili sorunlar› aç›klaman›n bir yolu oldu¤unu
göstermeye çal›fl›r (Alver 2003: 239).
SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N TAR‹HÇES‹
Her elefltiri yönteminde oldu¤u gibi, sosyolojik elefltirinin de belli bir tarihsel geliflim süreci vard›r. Berna Moran’›n Edebiyat Kuramlar› adl› eserinde belirtti¤i gibi,
sosyolojik elefltirinin bafllang›c› Giambastista Vico’nun La Scienza Nuova (Yeni Bilim) bafll›kl› eserine dayand›r›l›r (Moran 1991: 74). Vico’nun söz konusu eseri
1725’te yay›mlanm›flt›r. Vico bu eserinde Homeros’u psikolojik ve sosyal aç›dan
yorumlamaya çal›flm›flt›r. Vico’nun Yeni Bilim adl› eseri sosyolojik elefltirinin temelini oluflturmaktad›r.
Sosyolojik elefltiri tarihi içerisinde, Vico’dan sonra üzerinde durulmas› gereken
di¤er bir isim Madame de Staël’dir. 1766-1817 y›llar› aras›nda yaflayan Staël, 1800
y›l›nda Edebiyata Dair (De la Littérature...) adl› eserini yay›mlam›flt›r. Madame de
Staël’in bu eseri edebiyat-toplum iliflkisini inceleme amac›na yöneliktir. Söz konusu eserinde Madame de Staël dinin, âdetlerin, kanunlar›n edebiyat üzerinde, edebiyat›n da din, âdetler ve kanunlar üzerinde ne gibi tesirleri oldu¤unu (Alver
2003: 241) söyler. Böylece Staël edebiyat elefltiricili¤inde sosyolojik yöntemi bafllatm›flt›r. Staël’in açt›¤› yolu daha sonra Aber François Villemain, Hippolyte Taine
ve Gustave Lanson gibi önemli isimler, tarihsel, psikolojik ve toplumsal çerçevede
devam ettirmifllerdir. Afla¤›daki bölümde sosyolojik elefltirinin geliflimine katk› sa¤layan belli bafll› elefltirmenler hakk›nda bilgi verilecektir.
89
5. Ünite - Sosyolojik Elefltiri
Vico’nun ve Madame de Stael’in sosyolojik elefltirinin tarihi geliflimde
rolleri
SIRA
S‹ZDEnedir?
SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N TEMS‹LC‹LER‹
1
SIRA S‹ZDE
Abel François Villemain
S O1790-1870
R U
Frans›z tarihçi, edebiyat elefltirmeni ve siyasetçisi olan Villemain
y›llar›
aras›nda yaflam›flt›r. En önemli eseri 1828’de yay›mlanan Cours de littérature française (Frans›z Edebiyat› Dersleri) adl› eseridir (http//www.answers.com).
VillemaD‹KKAT
in, elefltiri anlay›fl› bak›m›ndan Staël’e yak›nd›r. Elefltiride nesnelli¤in önemi üzerinde durmufltur. Ona göre eser, ancak çevre, ülke ve uygarl›klar›n çözümlenmeSIRA S‹ZDE
siyle anlafl›labilir. Ancak bir eseri ayd›nl›¤a kavuflturabilmek için,
edebiyat›n toplumun törelerini yans›tt›¤›n› söylemek de yeterli de¤ildir. Edebiyat, farkl› tür ve görünümleriyle de topluma ba¤l› (Alver 2003: 241) bir sanatt›r. AMAÇLARIMIZ
N N
Hippolyte Taine
Frans›z düflünürü, elefltirmeni ve tarihçisi olan Hippolyte Taine
y›llar›
K ‹ T1828-1893
A P
aras›nda yaflam›flt›r. Taine, sosyolojik elefltiri anlay›fl›n› sistemli bir yap›ya kavuflturan isim olarak bilinir. Taine’in çal›flmalar›yla birlikte sosyolojik elefltiri, elefltiri kategorileri içinde tam anlam›yla yerini alm›flt›r. Taine hayat› boyunca
deneT E L E V ‹ Zbilginin
YON
ye ve gözleme dayand›¤›na inanan bir kiflidir. Paris’te 1864-1883 y›llar› aras›nda
Ecole des Beaux-Arts’da verdi¤i derslerde XIX. yüzy›lda geliflen pozitivist anlay›n
en önemli ismi olarak öne ç›km›flt›r (http//www.answers.com). Taine, gelifltirdi¤i
‹ N T E Rçal›flm›flt›r.
NET
elefltiri anlay›fl›nda üç kategorinin edebî esere etkisini belirlemeye
Bunlar Irk, dönem ve çevredir. Taine’›n bu kategorileri onun edebî esere yaklafl›m›n›n
sosyolojik ve tarihsel bir yaklafl›m oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Alver 2003: 241)
Taine, ›rk kavram› üzerinde dururken, biyolojik üstünlük kavram›na yönelmez.
Bu terimle daha çok bir milletin millî özelliklerini kasteder. Her milletin kendine
has duyarl›l›klar› oldu¤unu belirtir. Millî karakterin do¤ufltan geldi¤ini vurgular.
Dönem (moment) kavram› tam olarak tan›mlanm›fl de¤ildir. Her zaman ayn› anlamda kullan›lmamaktad›r. Bazen an anlam›nda da kullan›ld›¤› olur. Çevre edebî
metni aç›klamada en önemli rolü oynar. Bu bak›mdan Taine, edebî metnin üretildi¤i çevreye özellikle dikkati çekmifltir. Çevreyi veya ortam› iklim, toprak, co¤rafi
durum ve toplumsal koflullar belirler. Bu unsurlar insan›n karakterine ve mizac›na
yön verir (Moran 1991: 75).
S‹ZDE
K›saca Taine, elefltiri anlay›fl›nda toplumsal gerçekli¤e ayr› SIRA
bir yer
vermifltir. En
tan›nm›fl eserlerinden biri, 1863’te yay›mlanan ‹ngiliz Edebiyat› Tarihine Girifl bafll›kl› eseridir. Fakat Taine’in bu eseri günümüzde pek okunmaz.
Çünkü Taine ileri
sürdü¤ü yöntemi tam anlam›yla uygulam›fl say›lmaz. Ortaya att›¤› kavramlar bilimsel kesinlikten yoksundur. Gelifltirdi¤i yöntem bulan›kt›r. Fakat belirli bir tutumun
S O R U
ve yöntemin kurucusu olmas› bak›m›ndan, Taine önemli bir isimdir.
Ondokuzuncu yüzy›l Frans›z edebiyat elefltirmeni ve tarihçisi Hyppolite
D ‹ KTaine
K A T ünlü ortam
kuram›n› (Milieu Teorisi) ortaya atar. Taine, baflta Recaizâde Mahmut Ekrem olmak üzere Tanzimat devri Türk edebiyatç›lar›n› da epeyce etkilemifltir.
SIRA S‹ZDE
Taine’n›n ortam kuram›na göre, yazar› belirleyen üç temel faktör vard›r. Bu faktörler ›rk,
ortam ve and›r. Taine’e göre bu faktörler yazar›n psikolojisini, yazar›n psikolojisi de eseri belirler.
AMAÇLARIMIZ
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
90
Gustave Lanson
1857-1934 tarihleri aras›nda yaflayan Gustave Lanson, Frans›z edebiyat› tarihçisi ve
elefltirmenidir. Fransa’da edebiyat tarihçili¤inin öncüsü olan Lanson, sosyolojik
elefltirinin di¤er bir önemli ismidir. Klasik filoloji anlay›fl›n› modern edebiyata uygulam›flt›r. Edebiyat›n sosyal tarihe ›fl›k tutaca¤›na inan›r. Lanson’a göre her edebiyat eseri bir sosyal olayd›r. Edebî eser bireyin eseridir, ama bireyin sosyal nitelikler tafl›yan bir eseridir.
Lanson, edebî eseri, birey ile toplum aras›nda bir bildiriflim arac› olarak kabul
eder. Edebî esere bak›flta üç noktay› özellikle vurgulam›flt›r. Bunlar gerçeklikle ilgili zevk, araflt›rma ve bireysel sezgilerdir. Lanson edebiyattaki zevki “entelektüel
zevk” olarak adland›r›r ve edebî zevki ayr› bir yere koyar. Ona göre edebiyat ayn›
zamanda felsefenin yayg›nlaflt›r›lmas›d›r (Alver 2003: 242, 243). Böylece Lanson,
edebiyat› hem sosyolojiye hem de felsefeye yaklaflt›rm›fl, böylece edebî metne bak›flta k›smen Hegelci bir yaklafl›m› benimsemifltir.
SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹DEN YARARLANAN XX.
YÜZYIL ELEfiT‹R‹ AKIMLARI
Sosyolojik Elefltiri XX. yüzy›lda daha çok taraftar bulmufl, bireysel çal›flmalar›n da
ötesine geçerek, kimi edebî elefltiri ekollerinin yararland›¤› bir elefltiri ak›m› haline
gelmifltir. Bu elefltiri, Do¤u blo¤u ülkelerinde geliflen Marksist edebî elefltiri anlay›fl›n›n önde gelen isimlerinden George Lukacs ve Lucien Goldmann gibi isimlerin
gelifltirmifl olduklar› elefltiri yöntemlerinin dayana¤›n› oluflturmufltur. ‹kinci olarak,
Bat› Almanya’da geliflen Frankfurt Okulu’nun iki önemli temsilcisi olan Walter
Benjamin ve onun arkadafl› Theodor Adorno da, elefltirel düflüncelerinde sosyolojik elefltiriden faydalanm›fllard›r. Son olarak eserlerini a¤›rl›kl› olarak 1990’l› y›llardan sonra yay›mlayan ve çal›flmalar›n› edebiyat sosyolojisi üzerinde yo¤unlaflt›ran
Peter V. Zima da yine sosyolojik elefltirinin yöntemlerinden yararlanm›flt›r. Afla¤›da, söz konusu elefltiri ekolleri (okullar›) ve onlar›n temsilcilerinin edebiyata bak›fl›na dair k›sa bir bilgi verilmifltir.
Marksist Elefltiri: Lukacs ve Goldmann
Marksist estetik, genifl
anlamda sanat›n kavramsal
yönünü öne ç›karan ve
toplumcu bir sanat
anlay›fl›n› benimseyen
Hegelci esteti¤in bir
ürünüdür.
Marksist elefltirinin topluma dönük bir elefltiri oldu¤u konusunda bütün elefltiri tarihçileri fikir birli¤i içindedirler. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, Marksist elefltiri sosyolojik
elefltirinin önemli bir aya¤›n› oluflturur. Maksist düflüncenin kurucular› Karl Marks
ve Friedrich Engels’tir. Bu iki düflünür, edebiyat elefltirisi ile ilgili do¤rudan bir görüfl ileri sürmemifllerdir. Buna karfl›l›k, çeflitli eserlerinde ve da¤›n›k yaz›lar›nda
Marksist esteti¤in temel çerçevesini çizmifllerdir Marks ve Engels, sanat›n duyulara
hitap etti¤ini ifade eden Hegel’in görüfllerini takip etmifllerdir. Bu bak›mdan Marksist düflünce felsefî anlamda Hegelci bir düflüncedir. Çünkü Marksist elefltiride edebî eserlerdeki çokanlaml›l›k ve belirsizlik göz ard› edilmifl; bunun yerine, söylenen
ile kastedilenin ayn›l›¤›na dayanan kat› bir aç›kl›k vurgulanm›flt›r. Buna ba¤l› olarak, özellikle Friedrich Engels sanat ile ilgili düflüncelerinde tiplere ve tipik karakterlere vurgu yaparken, tam anlam›yla Hegelci aç›kl›k düflüncesinden hareket etmifltir. K›saca 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren s›n›rlar› çizilen Marksist estetikten gelen veriler, 20. yüzy›l›n ilk yar›s›ndan itibaren edebiyat elefltiricili¤inde kullan›lmaya bafllanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Sosyolojik elefltiri edebiyata yönelik toplum odakl› bir bak›fl aç›s›d›r.D Bu
ünlü Al‹ K Kelefltiri
AT
man düflünürü Karl Marks’›n tarihi maddecilik (materyalizm) anlay›fl›ndan kaynaklan›r.
Tarihî Maddecilik ekonomi kuram› üzerine oturtulmufl bir tarih felsefesidir.
Tarihî madSIRA S‹ZDE
decilik anlay›fl›na göre, tarihin geliflmesi birtak›m kanunlara göre ifller.
SIRA S‹ZDE
91
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
George Lukacs (1885-1971) ve onun takipçisi Lucien Goldmann
(1915-1970),
AMAÇLARIMIZ
Marksist esteti¤i edebiyat elefltiricili¤ine uyarlayan iki önemliD Üisimdir.
fi Ü N E L ‹ M Lukacs ve
Goldmann, edebî eserleri Maksist doktrinin ilkeleri do¤rultusunda incelemeye yöK ‹ Tkuramsal
A P
nelik ilk yöntemleri gelifltirmifllerdir. ‹lk olarak Lukacs’a ve onun
görüflS O R U
lerine bakal›m:
AMAÇLARIMIZ
T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N ba¤l› olan
George Lukacs edebiyata dair araflt›rmalar›yla, tarihi maddecilik düflüncesine
elefltirmenler üzerinde bir süre etkili olmufltur.
T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
S O R U
N N
Bir edebiyat kuramc›s› ve siyasetçi olan George Lukacs felsefî anlamda Hegel‹NTERNET
ci e¤ilimleri benimsemifltir. Lukacs’›n en önemli eserlerinden birisi 1920’de yay›mlanan Roman Kuram› bafll›kl› eseridir. Lukacs Roman Kuram›
adl› eserine bir önAMAÇLARIMIZ
söz yazm›flt›r. Lukacs’›n önsözde ifade ett¤ine göre, bu eser, Hegelci felsefeye ait
bulgular›n edebî problemlerin çözümüne yönelik ilk uygulamad›r. Lukacs 1923’te
K ‹ eserinde
T A P
Tarih ve S›n›f Bilinci bafll›kl› di¤er bir eserini yay›mlam›flt›r. Bu
Lukacs,
Hegelci diyalektik materyalizme ters düflen görüfller ileri sürmüfltür. Buna ra¤men,
Lukacs samimi olarak Hegelci kalmaya devam etmifltir. Lukacs bütün tarihsel ve
T E L E V ‹ Z Y O N Bu fikir
sosyal olgular›n anlaml› bir bütünlük yaratt›¤› düflüncesini benimsemifltir.
felsefî kaynak bak›m›ndan Hegelci bütünlük fikriyle paralel bir düflüncedir.
Lukacs sanat› ve edebiyat› felsefeden kesin s›n›rlarla ay›rm›flt›r. Bu ayr›m›, edebiyat›n duygusal yönü üzerinde durarak yapm›flt›r. Lukacs’a göre, yüksek edebî
‹NTERNET
de¤ere sahip eserler tipik karakterler, eylemler ve olaylar yaratarak belirli bir sosyo-tarihsel durumun özünü ve hakikatini aç›¤a ç›kar›rlar. Lukacs’›n yüksek edebiyat ile ilgili bu düflünceleri, Macar edebiyat kuramc›s›n›n Engelsci ve Marksist bir
edebiyat görüflüne sahip oldu¤unu ortaya koymaktad›r.
Di¤er bir Marksist edebiyat kuramc›s› Lucien Goldmann’d›r. Goldmann ayn› zamanda kendisini Lukacs’›n devam› olarak tan›mlar. Baflkalar› taraf›ndan da öyle tan›mlanm›flt›r. Eserlerini Macar edebiyat kuramc›s›ndan ald›¤› ilhamla yazan Goldmann, baz› çal›flmalar›nda Lukacs’›n kuramlar›n› ispatlama yoluna gitmifltir. K›saca
Goldmann’›n yaklafl›m›, Lukacs’›n erken döneminde yazd›¤› eserlerinin bir devam›
olarak düflünülebilir. Buna karfl›l›k Goldmann, Lukacs’›n sonraki yaz›lar›ndan hiç
etkilenmemifl ya da çok az etkilenmifltir. ‹ki edebiyat kuramc›s›n›n eserleri aras›ndaki ortak payda Hegelci bütünlük anlay›fl›d›r.
Goldmann edebî eser incelemelerine yönelik yeni bir kavram gelifltirmifltir. Bu
kavram anlaml› yap› (‹ng. signififying structure, Fr. structure significative) kavram›d›r. Anlaml› yap› kavram› Lukacs’›n ve Marks’›n tip kavram›na benzerlik gösterir. Anlaml› yap› hem yorumsal (hermeneutik) anlamda hem de Hegelci anlamda belirli bir bütünlü¤e iflaret eder. Burada sözü edilen anlaml› yap› edebî metnin
her ba¤›ms›z bölümünün ayr› ayr› aç›klanmas› ve söz konusu bölümlerin aralar›ndaki iliflkinin yorumlanmas› demektir. Metni oluflturan unsurlardan her biri, karfl›l›kl› olarak veya k›smen belirli bir uyumlu bütünlü¤ü yans›t›r. Söz konusu uyumlu
bütünlük genel ba¤lamla ve metnin anlafl›lmas›yla iliflkilidir.
SIRA S‹ZDE
Lukacs’a göre sanat,
‹ N T E R N zevk
ET
kavrama indirgemeden
ald›¤›m›z özerk bir bütünlük
de¤ildir. BunaAMAÇLARIMIZ
karfl›l›k sanat
ve edebiyat, sosyal
bütünlü¤e iflaret eden
tarihsel bir olgudur.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Edebî metindeki bir ö¤enin
anlam›, bir bütünlük olarak
düflündü¤ümüz eserin
yap›s›n›n bütünlü¤üne
ba¤l›d›r. Goldmann,
gelifltirdi¤i edebî kuramda,
bütünün parçalarla ve
parçalar›n bütünle
aç›kland›¤› diyalektik bir
iliflkiyi savunmufltur.
92
Goldmann edebiyat›n genetik sorunlar› üzerinde çal›flm›flt›r. Saussure’cü elefltirmenlerin edebî eserleri belirli sosyo-tarihsel ba¤lamda üretilme sebebini araflt›rmak için gelifltirdikleri, “eflzamanl›” (Fr. synchronique) incelemeye yönelik bak›fl
aç›s›n› kendi yönteminden ay›rm›flt›r. Goldmann kendi gelifltirdi¤i edebiyat inceleme yöntemini genetik yap›lsalc›l›k (Fr. structuralisme génétique) olarak adland›rm›flt›r. Goldmann’›n edebiyat inceleme yöntemi, edebî metinleri tek yanl› mesajlarla kavramsal sisteme indirgeme e¤ilimindedir. Goldmann edebî metnin belli bir süre içinde yeni anlamlar kazanma ve anlam aktarma özelli¤ini göz ard› etmifltir.
SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi ÜOkulu:
NEL‹M
Frankfurt
Adorno ve Benjamin
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Lucien Goldmann
ile George Lukacs’›n kuramlar› aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? Bu iki kuSIRA S‹ZDE
ramc›n›n ortak noktas› nedir?
Frankfurt Okulunun en önemli isimleri Theodor W. Adorno ve Walter BenjaS O R U Okulu kuramc›lar›, gelifltirdikleri sanat ve edebiyat kuramlar›nmin’dir. Frankfurt
da, Marksist elefltirmenler kadar olmasa da, edebiyatta toplumsall›¤› göz önünde
bulundurmufllard›r. Bu bak›mdan Frankfurt Okulu, ço¤u edebiyat kuram› ile ilgili
D‹KKAT
kitaplarda Marksist edebiyat elefltirmenleriyle birlikte ele al›nm›fllard›r. Bu okulun
temsilcilerinin Marksistlerle beraber de¤erlendirilmesinin ve sosyolojik elefltiri çaSIRA S‹ZDE ele al›nmas›n›n baz› hakl› nedenleri vard›r. Frankfurt Okulu
l›flmalar› ba¤lam›nda
kuramc›lar›, baz› kavramlar› Marksist elefltirmenlerle ortaklafla kullanm›fllard›r. Kapitalizm, maddileflme,
yabanc›laflma, de¤iflen de¤erler ve hükmetme kavramlar›
AMAÇLARIMIZ
Frankfurt Okulu kuramc›lar› ile Marksist elefltirmenlerin ortak kulland›klar› kavramlard›r. Ancak, söz konusu kavramlara Frankfurt Okulu elefltirmenlerinin yükledikleri anlam
elefltirmenlerin yükledikleri anlam aras›nda farklar varK ‹ ile
T AMarksist
P
d›r. Hatta Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcilerinden Theodor W. Adorno ve
Adorno’nun arkadafl› Walter Benjamin yukar›da sözü edilen kavramlara Marksist
elefltirmenlerden
T E L E V ‹ Z farkl›
Y O N bir bak›fl aç›s›yla yaklaflm›fllard›r. Afla¤›da bu iki elefltirmenin topluma, sanata ve edebiyata dair görüflleri k›saca ele al›nacakt›r. ‹lk olarak
Adorno’nun düflüncelerine bakal›m:
Adorno’nun düflünceleri Hegelci Marksizm ile çeliflen baz› hususlar içermekte‹ N T E Rgöre
N E T toplum, tarihsel süreçte s›n›f hakimiyetinden kurtulmak için
dir. Adorno’ya
mücadelesini sürdürmektedir. Fakat bu mücadele Marksist düflüncede oldu¤u gibi
iyiye do¤ru de¤il, insanl›¤› felakete do¤ru sürükleyen bir seyir izlemektedir. Toplumda s›n›f çat›flmas› devaml›l›k göstermez. Buna karfl›l›k bireyler belirli de¤er ve
ilgilerden uzaklafl›r. Bu uzaklaflman›n sebebi kapitalizmin küresel sonuçlar›d›r. Son
olarak Adorno, iflçi s›n›f›n›n mücadelesiyle devrimci mücadelenin gerçekleflece¤ine ve sosyalist devrimin baflar›l› olaca¤›na inanmaz.
Adorno’nun arkadafl› Walter Benjamin ise, toplumdan ve sanatkârca üretimden
söz eder. Benjamin klasik ve romantik dönemin sonuna gelindi¤ine inanmaktad›r.
O, Baudelaire’ci ve öncü bir kuram benimsemifltir. Benjamin’in gelifltirdi¤i kuramlar uyumsuzlu¤u, çarp›tmay›, parçalanmay› ve flok deneyimlerini esas al›r. Benjamin bu kavramlar› modern sanayileflmifl toplumlar›n günlük yaflant›lar›yla iliflkilendirir. K›saca Benjamin modernist bir sanat anlay›fl› gelifltirmifltir.
Yukar›da ifade edildi¤i gibi, Benjamin ve Adorno materyalist bir tarih ve sanat
kuram› gelifltirmifllerdir. Buna karfl›l›k sanat›n kavramsal yönü üzerinde dururken,
temkinli bir dil kullanm›fllard›r. Onlar›n bu tavr›, gelifltirdikleri sanat ve edebiyat
kuram›n›n Immanuel Kant’›n sanat kuram›yla, George W. F. Hegel’in gelifltirdi¤i
estetik kuram›n aras›nda bir yerde yer almaktad›r. Benjamin ve Adorno tarihi biri-
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Adorno’nun düflünceleri
geleneksel
‹ N T E R N Marksist-Leninist
ET
düflünceye ayk›r›l›k
göstermektedir. Bu
ayk›r›l›¤›n geri plan›nda yeni
bir anlay›fl›n ve dünya
görüflünün izleri vard›r.
93
kerek ço¤alan bir özgürleflme süreci olarak de¤il, insanl›¤› felaketlere do¤ru sürükleyen bir süreç olarak düflünmüfllerdir. Çünkü iki kuramc› da, hem Birinci Dünya Savafl›na hem de ‹kinci Dünya Savafl›na flahit olmufllard›r. Savafl sonras› ortaya
ç›kan Do¤u Blo¤u ile NATO aras›ndaki çekiflmeler, Benjamin’in ve Adorno’nun inSIRA S‹ZDE Bu bak›msanl›¤›n gelece¤ine dair olumsuz düflüncelerini daha da pekifltirmifltir.
dan, çal›flan s›n›flar›n çabalar›yla insanl›¤›n özgürleflece¤i inanc› safdillikten baflka
bir fley de¤ildir.
Benjamin ve Adorno’nun tarihsel geliflim sürecine bak›fllar›yla Marksistlerin
SIRA S‹ZDEtarihsel geliS O R U
flim sürecine bak›fllar› aras›ndaki farklar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
3
Benjamin mekanik sanatlardaki ço¤altma tekniklerinin sanat›n orijinalli¤ini
yok etti¤i
D‹KKAT
inanc›ndad›r. Benjamin’e göre orijinal bir tablonun tek olma gibi bir özelli¤i vard›r.
S O R U
SIRA S‹ZDE
N N
Benjamin’in üzerinde durdu¤u modernist ve öncü (avangart) sanat ve edebiyat
anlay›fl›, yazar›n havan›n bozulmas› (‹ng. destruction of aura) diye ifade etti¤i teD‹KKAT
rim ile ilgilidir. Benjamin, sanatlar› havaî (‹ng. auratic) ve mekanik
(‹ng. mechaniAMAÇLARIMIZ
cal) sanatlar diye ikiye ay›r›r. Benjamin auratik sanatlar›, nitelikleri aç›s›ndan geleSIRA S‹ZDE
neksel sanatlar olarak kabul eder. Auratik sanatlar›n dinî törenlerle
iliflkisi vard›r.
‹ T A Pve film gibi
Bu sanatlar tektir ve sadece benzerleri vard›r. Buna karfl›l›k, Kfoto¤raf
mekanik özellikler tafl›yan unsurlar sanat›n havas›n› bozmufltur. Mekanik sanatlar›n
AMAÇLARIMIZ
temeli, estetik nesne ile yay›n imkân› aras›ndaki yeniden üretim ve tekrara dayanmaktad›r. Böylece sanat eserinin biricikli¤i ortadan kalkm›fl, Tsanat
varl›¤›
E L E V ‹ Zeserinin
YON
estetik nesne ve yay›n imkân› gibi unsurlara ba¤lanm›flt›r (Zima
2006:
144-158).
K ‹ T A P
Benjamin ve Adorno’nun gelifltirdi¤i sanat ve edebiyat anlay›fl›na göre, sanat ve
edebiyat toplumsal gerçekli¤in ayn›s› de¤ildir. Sanat ve edebiyat›n gerçekli¤i fark‹NTERNET
l› bir gerçekliktir. Sanat toplum gerçe¤ini yans›tmaz. Bunun yerine,
örnek
T E L E V ‹ Ztopluma
YON
olur ve yol gösterir. Bununla beraber sanat›n yine de bir toplumsal taraf› vard›r. Sanat›n yönü topluma do¤rudur. Sanat özerkli¤ini koruyarak ve toplumu sorgulama
imkân›n› canl› tutarak toplum içindeki varl›¤›n› sürdürür. Gerçek sanat statükoya
direnmenin bir arac› olarak üretilecektir (Alver 2003: 243). ‹ N T E R N E T
Sanata yönelik yukar›da k›saca özetlenen bak›fllar›ndan dolay› Adorno ve Benjamin s›kl›kla seçkinci ve aristokrat olmakla elefltirilmifltir. Onlar, kitle kültürüne
olumsuz bir gözle bakmakla suçlanm›fllad›r. Bu elefltirileri Adorno ve Benjamin
kendileri aç›s›ndan dikkate de¤er bir biçimde yan›tlam›fllard›r. Örne¤in Adorno’ya
göre, 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ortaya ç›kan demokratikleflme hareketleriyle birlikte, hâkim tröst ve karteller kitle sanat›n› -bizde 80’li y›llardan sonra ortaya ç›kan arabesk sanat- insanlara dayatm›flt›r. Bu dayatma, ayn› zamanda ticarileflen sanatla ve hormonlu g›dalarla daha da pekifltirilmifltir. Hormonlu g›dalar,
ilaçlar ve uyuflturucularla toplumun bünyesi tahrip edilmifltir. Öte yandan, ticarileflen metinlerin ve filmlerin insanlar› aptallaflt›r›c› bir etkisi olmufl, kitlenin zihinsel
yap›s› bozulmufl ve çürümüfltür. Bu bak›mdan uyuflturucu ilaçlar ve hormonlu g›dalarla zihinsel yap›s› bozulan ve çürüyen bir toplumun gelifltirdi¤i popüler sanat›n üzerinde durulmas›n›n fazla bir anlam› yoktur.
N N
Bakhtin’in Çevresi
Rus edebiyat kuramc›s› Mikhail M. Bakhtin (1895-1975), Marksist esteti¤i oldukça
farkl› bir flekilde yorumlam›flt›r. Bakhtin’in gelifltirdi¤i edebiyat kuram›, edebî metinlerdeki belirsizlik, çirkinlik ve grotesk unsurlarla ilgili bir kuramd›r. Bakhtin, ge-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
94
SIRA S‹ZDE
SIRA
S‹ZDE (grotesk), gülünçlü¤ün, popüler kültürdeki karnaval ve karnel anlamda
kaban›n
navallaflman›n üzerinde durmufltur. Böylece Bakhtin, bir bak›ma Marksist esteti¤in geleneksel
uyum, ciddiyet ve tek yanl› birlik anlay›fl›na z›t bir tutum benimseD Ü fi Ü N E L ‹ M
mifltir. Onun kuramlar›, estetik kaynak bak›m›ndan, Theodor Vischer ve Nietzsche
gibi XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yetiflen Yeni Hegelci estetikçi ve filozoflar›n›n
S O R U
görüfllerini esas
almaktad›r.
S O R U
Rus edebiyatDkuramc›s›
Mikhail Bakhtin, gelifltirdi¤i kuramlarla hâlâ güncelli¤ini koru‹KKAT
maktad›r. Günümüzde pek çok edebiyat elefltirmeni Bakhtin’in kuramlar›n› izlemektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T ABakhtin’e
P
Ak›ld›fl›l›k
göre,
bilinç ile bilinçsizlik, rüya ile
uyan›kl›k aras›ndaki
kaynaflmadan ileri gelen
Telefltirel
E L E V ‹ ve
Z Yözgür
O N bir ilkedir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Nietzsche’nin kulland›¤› baz› kavramlar Bakhtin’in kuramlar›n›n de anahtar
kavramalar›n› oluflturmaktad›r. Örne¤in Nietzsche’nin üzerinde durdu¤u daimî dönüfl miti Bakhtin’in
AMAÇLARIMIZkarnaval dünyas›ndaki ruh göçü (reenkarnasyon) fikri ile
benzerlik gösterir. Bakhtin’in ifade etti¤i reenkarnasyon an› Nietzsche’nin daimî
dönüfl ilkesini hat›rlat›r.
K ‹ Tkuramlarda
A P
Gelifltirdi¤i
z›tl›klar›n diyalektik birli¤inden yola ç›kan Bakhtin, ayn› zamanda ak›ld›fl›l›¤› keflfeden ilk kuramc›d›r. Bakhtin’in keflfetti¤i kavramlardan
birisi de çoksesliliktir. Bakhtin özellikle Dostoyevski’yi çoksesli roman›n kâflifi ve
T E L E V ‹ Z olarak
YON
gerçek temsilcisi
görür. Bakhtin, Dostoyevski’nin romanlar›ndaki karnavallaflma, karmafla ve çok seslilik gibi ö¤elerden dolay›, söz konusu romanlara hayranl›kla bakm›flt›r. Bakhtin’e göre Dostoyevski’nin romanlar›ndaki karnavallaflma,
karmafla ve çok seslilik, Hegelci esteti¤in klasisizm, sistematik sentez, tekseslilik an‹NTERNET
lay›fl›na z›t bir anlay›flt›r. Dostoyevski’nin metinleri teksesli de¤il çoksesli metinlerdir. Hatta bu romanlarda anlat›c›, metinde yer alan ve özerk olan di¤er seslere müdahele etmemifl, roman›n hâkim sesi di¤er seslerle diyalo¤a girmifltir. Bu bak›mdan Bakhtin, bu romana ayr› bir de¤er vermifl, özellikle çoksesli roman› edebiyat›n geliflmesini sa¤layan demokratik ve devrimci bir tür olarak tan›mlam›flt›r.
Çokseslilik ve karnavallaflma her romanda var olan bir özellik de¤ildir. Çok seslilik ancak büyük romanlarda görülür. Örne¤in Türk edebiyat›nda “angaje roman”
diye adland›rd›¤›m›z belirli bir ideolojiyi ve dünya görüflünü savunmak üzere yaz›lm›fl olan romanlar teksesli (‹ng. monophonic) romanlard›r. Çok seslilik ayn› zamanda tek yanl›l›¤a, tipikli¤e, uyumlu bütünlü¤e ve ciddiyete meydan okumad›r.
Çok seslilik esas›nda Marksist-Leninist sistemin kat› tutumuna gizliden gizliye bir
meydan okuma ve bu sisteme karfl› demokratik bir aç›l›md›r. Bu düflünceler Bakhtin’in Stalin taraf›ndan sürgüne gönderilme nedenini de aç›klar niteliktedir.
Bakhtin ayn› zamanda Marksist-Leninist esteti¤in anahtar kavramlar›na alternatifler sunmufl, bir bak›ma Marksist-Leninist esteti¤e meydan okumufltur. Bu tav›r
Bakhtin’in çok özel bir taraf›n› oluflturur. O Marksist elefltirmenlerin gelifltirdi¤i tipiklik kavram›n› kabul etmez. Çünkü tipiklikte otoriter bir ciddiyet, tek yanl›l›k ve
hiyerarflik bir düzen vard›r. Tipiklik tam anlam›yla bir bütünlük ölçütüdür. Sanat›
SIRA S‹ZDE
tek anlaml›l›¤a
indirger. Bakhtin tipiklik yerine karmafl›kl›¤› önermifl, kapal›l›¤a
dayal› bir karmafl›kl›¤› tercih etmifltir. Karmafl›kl›k Marksistlerin tipiklik anlay›fl›na
bir karfl› ç›k›flt›r.
Hegelci anlamda sistematik diyalektik yerine z›tl›klar›n
D Ü fi Ü N E LBakhtin
‹M
oluflturdu¤u birli¤i esas alan aç›k bir diyalektik önermifltir. Bütün bunlar Bakhtin’in karnavallaflmay›, karmafl›kl›¤›, gülünçlü¤ü ve çokseslili¤i aç›¤a ç›karan bir
S O R U
edebiyat kuram›
gelifltirdi¤ini göstermektedir.
Karnaval herDtürlü
‹ K K A Tresmi konum ve ciddiyete yönelik alay, tüm hiyerarflilerin tepe taklak
edilmesi, davran›fl kurallar›n›n küfür, müstehcenlik, afla¤›lama, kabal›kla ihlâli, bedensel
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
95
ifltahlara yönelik tüm afl›r›l›klar›n kutlanmas› biçiminde kendini d›fla vuran bir halk bilincinin mekân›d›r (Bakhtin 2001: 24).
Orada zenginle fakir, siyahla beyaz, efendiyle köle, erdemli aile kad›nlar›yla fahifleler yan
yana oturur. Her s›n›ftan insan ayn› düzeye gelir (Akerson 2010: 202)
Bakhtin’in Stalin taraf›ndan sürgüne gönderilmesinin, yazar›n benimsedi¤i
kuramsal düSIRA S‹ZDE
flüncelerle iliflkisi olabilir mi?
Elefltirel Edebiyat Kuram›: Zima
4
Peter V. Zima (d. 1946) Avusturya’da Klagenfurt Üniversitesinde Genel ve Karfl›laflS O R U
t›rmal› Edebiyat Enstitüsü Müdürü ve Genel ve Karfl›laflt›rmal› Edebiyat
Profesörü
olarak çal›flmalar›n› sürdürmektedir. Edinburg Üniversitesinde sosyoloji ve siyaset
bilimi okuyan Peter V. Zima, lisans e¤itiminden sonra çal›flmalar›n› büyük ölçüde
D‹KKAT
edebiyat sosyolojisi ve edebiyat›n felsefî temelleri üzerinde yo¤unlaflt›rm›flt›r. Zima, 1970’li y›llardan itibaren estetik, karfl›laflt›rmal› edebiyat, yap›sökücü kuramlar,
SIRA S‹ZDE
ideoloji, edebiyat›n felsefî temelleri vb. konularda yazd›¤› kitap
ve makaleleriyle
tan›nmaktad›r. XX. yüzy›lda geliflen edebiyat kuramlar›n›n felsefî ve estetik bir temele dayand›r›larak ele al›nmas› gerekti¤i tezinden hareketAMAÇLARIMIZ
eden Zima, bu ba¤lamda XX. yüzy›lda geliflen belli bafll› kuramlar›n ya Kantç› ya Hegelci ya da Nietzscheci esteti¤e dayand›¤›n› iddia etmektedir.
Peter V. Zima’n›n en önemli eseri Modern Edebiyat Kuramlar›n›n
(The
K ‹ T A Felsefesi
P
Philosopy of Modern Literary Theory) bafll›kl› çal›flmas›d›r. Bu kitap ‹talyanca, Arapça, Çince, Korece, ‹spanyolca, Çekçe ve Türkçe dâhil olmak üzere, dünyan›n belli bafll› dillerine tercüme edilmifltir. Söz konusu kitab›nda Peter
T E V.
L E VZima,
‹ Z Y O N Yeni elefltiri, Rus biçimcili¤i, Çek yap›salc›l›¤›, hermeneutik, okur tepkisi elefltirisi, fenomenolojik elefltiri, Marksist estetik, göstergebilimsel elefltiri, yap›sökücü elefltiri ve
postmodern estetik üzerinde durduktan sonra, elefltirel edebiyat teorisi veya teore‹ N T E R N E Tbu anlay›fl›,
tik teori ad›n› verdi¤i yeni bir anlay›fl› önermektedir. Zima, önerdi¤i
edebî gerçeklik -e¤er böyle bir gerçeklik varsa-, çokanlaml›l›k ile tekanlaml›l›k,
SIRA S‹ZDE
anlat›m düzeyi ile içerik düzeyi, kapal›l›k ile aç›kl›k, sözmerkezcilik
ile sesmerkezcilik aras›nda bir yerde aramaktad›r. Ard›ndan edebiyat kuramlar›nda ideolojilerin
rolünü yorumlayan Zima, Elefltirel Edebiyat Kuram›na Do¤ruD Üadl›
ünlü
fi Ü N Eeserinde
L‹M
Alman bilgi sosyolo¤u Karl Mannheim’in ‹deoloji ve Ütopya bafll›kl› eserinde ileri
sürdü¤ü fikirlerden etkilenmifltir. Peter V. Zima’n›n kuramsal görüflleri günümüzde
S O R U
edebiyat sosyolojisi ile ilgili tart›flmalar›n temelini oluflturmaktad›r.
N N
‹KKAT
Zima edebiyat elefltirilerinin felsefe, toplumdaki ideolojiler ve kültürDendüstrisi
ile iliflkili oldu¤u düflüncesindedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
96
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
ture...) adl› eserini yay›mlam›flt›r. Madame de
Staël’in bu eseri edebiyat-toplum iliflkisini incelemeye amac›na yönelik bir eserdir. Bu eseriyle,
Staël edebiyat elefltirici¤inde sosyolojik yöntemi
bafllatm›flt›r. Staël’in açt›¤› yolu, daha sonra Alber
François Villemin, Hippolyte Taine ve Gustave
Lanson gibi önemli isimler tarihsel, psikolojik ve
toplumsal çerçevede devam ettirmifllerdir.
Sosyolojik elefltirinin ne oldu¤unu aç›klayabilmek.
Edebiyat elefltiricili¤inin önemli alanlar›ndan biri
olan sosyolojik elefltiri edebiyat›n toplum içinde
var oldu¤u ve toplumun bir ifadesi oldu¤u, hatta edebiyat›n hayat› temsil ve taklit etti¤i ilkesinden hareket eden bir elefltiri anlay›fl›d›r.
Edebiyat ile toplum aras›ndaki iliflkiyi belirleyebilmek.
Edebiyat ile toplum aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki
vard›r. Gerek yazar, gerek eser, gerekse edebî
eserde kullan›lan sembollerin ve edebî sanatlar›n
toplumsal bir yönü vard›r. Yazar toplumun repertuar›ndan ald›¤› ham malzemeyi edebiyat tarihi içinden gelen stratejileri kullanarak ifller. Ard›ndan, yarat›lan yeni eseri yeniden topluma sunar. Bu durum, edebiyat ile toplum aras›nda s›k›
bir iliflki oldu¤unu göstermektedir.
Sosyoloji ile elefltiri iliflkisini de¤erlendirebilmek.
Sosyolojik elefltirinin elefltiri yöntemleri içinde
belirgin bir yeri vard›r. Sosyolojik elefltiri edebî
esere “nas›l” sorusunun sorulmas›yla belirli bir
ivme kazanmaya bafllam›flt›r. Sosyolojik elefltiri
edebî esere yönelik sorulan “nas›l” sorusunun
cevab›n› edebî ortamda aram›flt›r. Edebiyat ortam›n› sosyolojik elefltiri de¤erlendirir.
N
A M A Ç
5
N
A M A Ç
Sosyolojik elefltirinin tarihini aç›klayabilmek.
Sosyolojik elefltirinin belirli bir tarihsel geliflim
süreci vard›r. Bu elefltirinin bafllang›c› Giambastista Vico’nun La Scienza Nuova (Yeni Bilim)
bafll›kl› eserine dayand›r›l›r. Vico’nun söz konusu eseri 1725’te yay›mlanm›flt›r. Vico bu eserinde
Homeros’u psikolojik ve sosyal aç›dan yorumlamaya çal›flm›flt›r. Vico’dan sonra üzerinde durulmas› gereken di¤er bir isim Madame de Staël’dir.
Staël 1800 y›l›nda Edebiyata Dair, (De la Littéra-
6
Sosyolojik Elefltiriden yararlanan ve XX. yüzy›lda geliflen elefltiri kuramlar›n› de¤erlendirebilmek.
Sosyolojik Elefltiri XX. yüzy›ldan sonra geliflimini
biraz daha artt›rm›fl, belirli edebî elefltiri ekollerinin yararland›¤› bir elefltiri anlay›fl› hâline gelmifltir. Bu elefltiri, Marksist elefltirinin önde gelen
isimlerinden George Lukacs ve Lucien Goldmann
gibi isimlerin gelifltirmifl olduklar› elefltiri yöntemlerinin dayana¤›n› oluflturmufltur. Buna ek
olarak, Frankfurt Okulu’nun temsilcileri olan
Walter Benjamin ile Theodor Adorno’nun elefltirel düflüncelerinde sosyolojik elefltirinin önemli
bir yeri vard›r. Ayr›ca çal›flmalar›n› edebiyat sosyolojisi üzerinde yo¤unlaflt›ran Peter V. Zima da
yine sosyolojik elefltirinin yöntemlerinden yararlanm›flt›r.
Marksist elefltirinin felsefi ve estetik kaynaklar›n›
tan›yabilmek ve Marksist edebiyat elefltirmenlerinin görüfllerini belirleyebilmek.
Maksist düflüncenin kurucular› Karl Marks ve Friedrich Engels’tir. Bu iki düflünür, edebiyat elefltirisi ile ilgili do¤rudan bir görüfl ileri sürmemifllerdir. Buna karfl›l›k, çeflitli eserlerinde Marksist esteti¤in temel çerçevesini çizmifllerdir. Marksist
estetik, genifl anlamda sanat›n kavramsal yönünü
öne ç›karan ve toplumcu bir sanat anlay›fl›n› benimseyen Hegelci esteti¤in bir ürünüdür. Marks
ve Engels, sanat›n duyulara hitap etti¤i konusunda Hegel’in görüfllerini takip etmifllerdir. Bu bak›mdan Marksist düflünce, felsefî anlamda Hegelci bir düflüncedir. Çünkü Marksist elefltiride
edebî eserlerdeki çokanlaml›l›k ve belirsizlik göz
ard› edilmifl; bunun yerine, söylenen ile kastedilenin ayn›l›¤›na dayanan kat› bir aç›kl›k vurgulanm›flt›r.
N
A M A Ç
7
Frankfurt Okulunun temsilcileri olan Adorno ve
Benjamin’in görüfllerini belirleyebilmek.
Frankfurt Okulunun en önemli isimleri Theodor
W. Adorno ve Walter Benjamin’dir. Söz konusu
elefltirmenlerin gelifltirdikleri kuramlarda edebiyatta toplumsall›¤› göz önünde bulundurmufllard›r. Bu ekolün temsilcileri baz› kavramlar› Marksist elefltirmenlerle ortaklafla kullanm›fllard›r. Kapitalizm, maddileflme, yabanc›laflma, de¤iflen de¤erler ve hükmetme kavramlar› Frankfurt Okulu
kuramc›lar› ile Marksist elefltirmenlerin ortaklafla
kulland›klar› kavramlard›r. Fakat söz konusu kavramlara Frankfurt Okulu elefltirmenlerinin yükledikleri anlam ile Marksist elefltirmenlerin yükledikleri anlam aras›nda belirgin farklar vard›r. Hatta Frankfurt Okulu’nun önde gelen temsilcilerinden Theodor W. Adorno ve arkadafl› Walter Benjamin yukar›da sözü edilen kavramlara Marksist
elefltirmenlerden farkl› bir bak›fl aç›s›yla yaklaflm›fllard›r.
N
A M A Ç
8
97
Bakhtin’in gelifltirdi¤i baz› kavramlar› aç›klayabilmek.
Bakhtin ak›ld›fl›l›k, çokseslilik kavramlar›n› keflfetmifltir. Ak›ld›fl›l›k, Bakhtin’e göre bilinç ile bilinçsizlik, rüya ile uyan›kl›k aras›ndaki erimeden
ileri gelen özgür bir ilkedir. Çokseslilik, Bakhtin’in büyük romanlarda ortaya ç›kard›¤› bir ölçüttür. Bakhtin özellikle Dostoevski’nin romanlar›n› çoksesli romanlar olarak kabul eder ve Dostoyevski’yi çok sesli roman›n kâflifi olarak görür.
Bakhtin Dostoyevski’nin romanlar›ndaki karnavallaflt›rma, karmafla ve çokseslilikten dolay› bu
romanlara hayranl›kla bakm›flt›r. Bakhtin’in roman için ortaya koydu¤u ölçütler, Hegelci esteti¤in klasisizm, sistematik sentez, tipiklik ve tekseslilik anlay›fl›na z›t bir anlay›flt›r.
98
1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojik elefltirinin genel
ilkelerinden biri de¤ildir?
a. Edebiyat toplum içinde vard›r.
b. Dili toplum yarat›r.
c. Yazar›, eseri ve okuru toplumsal koflullar belirler.
d. Geleneksel edebî sanatlar ve semboller, toplumun ortak miras›ndan al›n›r.
e. Edebî eser yarat›ld›ktan sonra, yazar, toplum ve
di¤er unsurlarla ba¤›n› kopar›r.
2. Sosyolojik elefltiri afla¤›daki yazar ve eserlerden hangisiyle bafllat›l›r?
a. Giambastista Vico-La Scienza Nuove
b. Madame de Staël -Edebiyata Dair
c. Emile Zola- Deneysel Roman
d. Berna Moran-Edebiyat Kuramlar›
e. George Lukacs-Roman Kuram›
3. Sosyolojik elefltiri anlay›fl›n› sistematik bir yap›ya kavuflturan afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Madame de Staël
b. Giambastista Vico
c. Hippolyte Taine.
d. Gustave Lanson.
e. Lucien Goldmann.
4. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojik elefltiriden yararlanan elefltiri ak›mlar›ndan biridir?
a. Rus Biçimcili¤i
b. Marksist Elefltiri
c. Çek Yap›salc›l›¤›
d. Yeni Elefltiri
e. Yap›sökücü Estetik
5. Afla¤›daki hükümlerden hangisi George Lukacs’›n
Roman Kuram› adl› eserinin önemini ortaya koyar?
a. Sosyolojiyi edebiyattan ay›ran ilk eserdir.
b. Edebiyat sosyolojisinin tarihini aç›klayan ilk
eserdir.
c. George Lukacs’›n yazd›¤› son kitapt›r.
d. Hegelci felsefeye ait bulgular›n edebî problemlerin çözümüne yönelik ilk uygulamad›r.
e. Yukardaki hükümlerden hiçbirisi do¤ru de¤ildir.
6. Afla¤›dakilerden hangisi anlaml› yap› kavram›n› ve
genetik yap›salc›l›k yöntemini keflfeden edebiyat elefltirmenidir?
a. Roman Jakobson
b. Lucien Goldmann
c. George Lukacs
d. Mikhail Bakhtin
e. A. J. Greimas
7. Afla¤›dakilerden hangisi Marksist elefltirmenlerle
Frankfurt Okulu temsilcilerinin kulland›¤› ortak kavramlardan biri de¤ildir?
a. Maddileflme
b. Kapitalizm
c. Sosyolek
d. Yabanc›laflma
e. De¤iflen de¤erler
8. Afla¤›dakilerden hangisi Adorno’nun düflüncelerinden biri de¤ildir?
a. Toplum tarihsel süreç içinde s›n›f hakimiyetinden
kurtulmak için mücadelesini sürdürmektedir.
b. Kapitalizmin olumsuz sonuçlar›ndan dolay› bireyler belirli de¤er ve ilgilerden uzaklaflmaktad›r.
c. Toplumda s›n›f çat›flmas› devaml›l›k göstermez.
d. Yirminci yüzy›lda Marksizm çökmüfl, yerine sosyalizm ikame edilmifltir.
e. Bu mücadele iyiye do¤ru de¤il, insanl›¤› felaketlere do¤ru sürükleyen bir seyir izlemektedir.
9. Bakhtin’e göre, çoksesli roman›n kâflifi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Dostoyevski
b. Balzac
c. Halit Ziya Uflakl›gil
d. Turganiev
e. Tolstoy
10. Peter V. Zima yeni bir elefltirel edebiyat kuram› üzerinde çal›fl›rken afla¤›daki sosyologlardan hangisinden
etkilenmifltir?
a. M. Horkheimer
b. M. Halbswachs
c. J. F. Lyotard
d. Ziya Gökalp
e. Karl Mannheim
99
Okuma Parças›
Afla¤›daki metin, Prof. Dr. Mehmet Kaplan’›n “fiiir
Tahlilleri II” adl› kitab›n›n önsözünden al›nm›flt›r.
Metni okuduktan sonra yazar›n Sosyolojik elefltiri
ve di¤er elefltiri anlay›fllar› karfl›s›ndaki tutumunu
belirleyiniz.
Liseden üniversiteye gelen ö¤rencilerin ça¤dafl Türk flâirleri hakk›nda hemen hiç bir fley bilmeyiflleri, peflin
hükümlere sahip olufllar› beni böyle bir kitap yazma¤a
teflvik eden bafll›ca âmil oldu. Bir flâiri sevmek veya red
etmek için de metne dayanmak, makul deliler ileri sürmek flartt›r. Bizde al›fl›lm›fl olan “edebiyat üzerine edebiyat yapma”, düflünceyi hiç bir zaman ileriye götürecek bir yol de¤ildir. Ça¤dafl edebiyat hakk›nda da metne dayanmak suretiyle, objektif birçok fleyler söylemek
mümkündür. Zira bir metnin eski olmas›yla yeni olmas› aras›nda inceleme aç›s›ndan hiç bir fark yoktur.
Eski edebiyat tarihi anlay›fl›na göre, yaflayan edebiyattan bahsetmek do¤ru de¤ildir, modern edebiyat›n ilmî
olarak incelenebilmesi için aradan yirmi befl hatta elli
y›l geçmesi flartt›r. Bize, Türk edebiyat› tarihinin kurucusu Ord. Prof. Dr. M. Fuat Köp›ülü’den kalan ve hâlâ
devam eden bu görüfl tarz›, Bat›’da art›k terk edilme¤e
bafllanm›flt›r. Sanat eserleri karfl›s›nda objektiflik, onlar›n eski veya yeni olufllar›yla de¤il, bu eserleri ele al›fl
tarz› ile ile ilgilidir. Edebiyat tarihçilerinden ço¤unun en
eski metinler üzerinde, birbirinden tamamiyle farkl› fikirler ileri sürmeleri bunu aç›kça ortaya koyan bir delildir. Eskilik e¤er objektiflik için bir garanti teflkil etseydi, tarihî flahsiyetler üzerinde bir anlaflmaya varmak icab
ederdi. Tatbikatta Shakespeare, Goethe gibi haklar›nda
en çok araflt›rma yap›lm›fl sanatkârlar›n dahi her gün
yeni bir flekilde tefsir edildiklerini ve de¤erlendirildiklerini görüyoruz.
Edebiyat tarihçilerini ça¤dafl edebiyattan bahs etmeme¤e sevk eden en mühim âmil, edebî eserleri, biyografik
ve sosyal çerçeve içinde ele almalar›d›r. Metinleri ayd›nlatt›¤›, hatta izah etti¤i zannolunan hat›ralar, müsveddeler ve vesikalar, zamanla ortaya ç›karlar. On dokuzuncu yüzy›ldan kalan bu tarihçi görüfl, bugün bir
hayli tenkide u¤ram›flt›r. Sanatkâr kendi hayat›ndan veya çevresinden ald›¤› fleyleri, eserinde büyük bir de¤iflikli¤e tâbi tutar, onlara estetik bir flekil verir. Sanat ese-
rinin nizam› hayat›nkinden tamamiyle farkl›d›r. Onu
ancak kendi içinde anlayabilir ve de¤erlendirebiliriz.
Amerika’da çok geliflen ve New Criticism ad›n› alan
ak›m bu görüfle dayan›yor. Rene Wellek ile Austin Warren “Theory of Literature “(3. Bask› 1969) adl› müflterek
eserlerinde bu görüflü savunurlar.
Eski edebiyat tarihçili¤ine tamamiyle z›d olan bu sanat
eserlerini kendi içlerinde hususi bir estetik varl›k olarak
ele alma fikri, yaflayan edebiyat›n tedkiki için sa¤lam
bir zemin haz›rlam›fl ve bat›l› araflt›r›c›lar hayatta olan
sanatkârlar›n eserleri üzerinde bir y›¤›n inceleme yapm›fllard›r. Bizde de bu yola gidilmenin art›k zaman› gelmifltir. Edebiyatta esas olan metindir. Onun üzerinde
düflünmek için yazar›n›n ölmesini bekleme¤e lüzum
yoktur. Türk dilinin en orijinal ve canl› eserleri bugün
yaz›lmaktad›r. Onlar› tan›ma ve tan›tmay› gelecek nesillere b›rakmakla kendimizi ve genç nesilleri büyük bir
zevkten mahrum etti¤imize kâniim.
Edebiyat› yazar ve çevresinden tamamiyle koparmak,
hiç flüphesiz afl›r› bir fikirdir. Sanat› biyografi ve sosyal
flartlara irca eden eski edebiyat tarihi anlay›fl›na karfl›,
böyle bir reaksiyona ihtiyaç vard›. Fakat de¤ifltirilmifl de
olsa eserde, yazar›n kendi ruhundan ve çevresinden
gelen akislerin varl›¤›n› tamamiyle inkâr edebilir miyiz?
Her edebî eser, yarat›c›s›n›n flahsiyetine, devrine ve muhitine hayâtî ba¤larla ba¤l›d›r. Nitekim son y›llarda New
Criricism’in afl›r› taraflar› tenkid edilerek yeniden ölçülü bir flekilde, eser ile yazar ve devri aras›nda münasebetler kurma yoluna gidildi¤ini görüyoruz. Fakat bu yeni harekette de esas, yine metindir. Ondan hareket ediliyor, onun üzerinde duruluyor, onun mânâs›n› veya
üslûbunu ayd›nlatmak maksad›yla yazar ve çevresine
temas edilerek tekrar ona dönülüyor. Bu hususta bir örnek olmak üzere C. B. Cox ve A. E. Dyson’›n “Modern
Poetry, Studies in Practical Criticism” (London, 1963)
adl› eserine bak›labilir.
Biz “fiiir Tahlilleri”nin birinci cildinde oldu¤u gibi, bu
cildde de, buna yak›n bir yol tuttuk. Esas olarak metni
ald›k. Estetik cephelerini belirtirken onda ortaya konulan psikolojik ve sosyal muhtevay› da mânâland›rmaya
çal›flt›k. Baz› fliirlerde, metni ayd›nlatacak mahiyette, k›saca biyografik ve sosyal flartlara temas ettik.”
100
1. e
S›ra Sizde 1
Sosyolojik elefltirinin tarihi geliflim seyri içinde en önemli isimler Giambastista Vico ve Madame de Stael’dir. Vico, La Scienza Nuova adl› eserinde Homeros’u psikolojik ve sosyal aç›dan yorumlam›flt›r. Madame de Stael ise
dinin, adetlerin, kanunlar›n edebiyat üzerinde, edebiyat›n da din âdetler ve kanunlar üzerindeki tesirini araflt›rm›flt›r.
2. a
3. c
4. b
5. d
6. b
7. c
8. d
9. a
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Elefltirinin Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Elefltirinin Temsilcileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Elefltiriden Yararlanan Elefltiri Ak›mlar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “George Lukacs” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lucien Goldmann” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frankfurt Okulu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Adorno’nun Düflünceleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Bakhtin Çevresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirel Edebiyat Kuram›”
S›ra Sizde 2
Lucien Goldman eserlerini Macar edebiyat kuramc›s› ve
Marksist elefltirmeni George Lukacs’tan etkilenerek yazm›flt›r. O, kendisini Lukacs’›n bir devam› olarak görür.
Baz› çal›flmalar›nda Lukacs’›n teorilerini ›spatlama yoluna gitmifltir. ‹ki edebiyat elefltirmeninin ortak noktas›
Hegelci bütünlük kategorisidir.
S›ra Sizde 3
Marksist elefltirmenler tarihin birikerek ço¤alan bir özgürleflme süreci oldu¤unu düflünürken, Benjamin ve
Adorno tarihi birikerek ço¤alan bir özgürleflme süreci
olarak de¤il, insanl›¤› felaketlere do¤ru sürükleyen bir
süreç olarak görmfllerdir.
S›ra Sizde 4
Bakhtin, benimsedi¤i kuramsal düflünceler yüzünden
Stalin taraf›ndan sürgüne gönderilmifltir. Bakhtin, Stalinizmin uyum düflüncesine karfl› uyumsuzlu¤u, tipiklik
düflüncesine karfl› karmafl›kl›¤›, tek seslilik düflüncesine
karflo çok seslili¤i, düzen fikrine karfl› karmafla ve karnavalizasyon düflüncesini benimsemifltir. Bakhtin’in fikirleri esas›nda Stalinin bask›c› politikalar›na karfl› demokratik bir aç›l›md›r. Bu yüzden Bakhtin Stalin taraf›ndan sürgüne gönderilmifltir.
Akerson, F. E. (2010). Edebiyat ve Kuramlar, ‹stanbul: ‹thaki Yay›nevi
Alver, K. (2003). Sosyolojik Elefltiri, Ankara: Hece Yay›nevi
Bakhtin, M. M. (2001). Karnavaldan Romana, (Çev:
Sibel Irz›k), ‹stanbul:Ayr›nt› Yay›nlar›.
Moran, B. (1991). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri, ‹stanbul: Cem Yay›nevi.
Rifat, M. (2004). Yaklafl›mlar›yla Elefltiri Kuramc›lar›, ‹stanbul: Sel Yay›nc›l›k.
Wellek, R. (1993). Edebiyat Teorisi, (Çev. Ömer Faruk
Huyugüzel) ‹zmir: Akademi Yay›nevi.
Zima, P. V. (2006). Modern Edebiyat Teorilerinin
Felsefesi, (Çev: Mustafa Özsar›) Ankara: Hece Yay›nevi
(http//www.answers.com)
101
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Göstergebilimsel çözümlemenin dilsel araçlar›n› tan›mlayabilecek;
Yaz›nsal elefltiride göstergebilimsel çözümleme sürecini oluflturabilecek;
Yaz›nsal elefltiriyi çözümlemeden ay›ran özellikleri aç›klayabilecek;
Göstergebilimsel çözümlemenin yaz›nsal elefltiri için gelifltirdi¤i araç ve yöntemleri saptayabilecek;
Göstergebilimsel çözümlemenin yaz›nsal elefltiriye katk›s›n› gözlemleyebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
‹zlek
Sözcelem
Motif
Anlat› fiemas›
Üretici Süreç
Duygu De¤eri
•
•
•
•
•
•
Oyuncu
Gerilim
Eyleyen
Yaz›nsal Özellik
Sözce
Anlam Evreni
‹çindekiler
Yaz›nsal
Göstergebilim
ve Elefltiri
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
YAZINSAL GÖSTERGEB‹L‹M
ÇÖZÜMLEME SÜREC‹
ÇÖZÜMLEME fiEMASI
ÜRET‹C‹ SÜREÇ
‹ZLEK/MOT‹F
YÜZEY YAPI: ANLATISAL
SÖZD‹Z‹M
EYLEYENLER
UYGULAMALAR
ANLATI fiEMASI
ANLATISAL ANLAM
DER‹N YAPI
TEMEL ANLAM
YAZAR VE MET‹NLEfiME
Yaz›nsal Göstergebilim
ve Elefltiri
YAZINSAL GÖSTERGEB‹L‹M
Göstergebilim ile yaz›n (edebiyat) aras›ndaki iliflkiler hem çok ayr›cal›kl› ve çok s›k› olmufl, hem de birbirlerini beslemifl ve denetlemifllerdir. Yaz›n›n s›n›rlar›n› belirlemek çok zor görünebilir. Avrupa göstergebiliminin kurucusu Algirdas Julien Greimas’a göre, yaz›n›n temel özellikleri bir “yap›t›n özgün ve indirgenemez” ö¤eler bar›nd›rmas›d›r. Bu bilimsel tasar›n›n uygulanmas›, yöntem ve araçlar›n›n metin çözümlemede kullan›lmas›yla, yaz›nbilim (poetika) ve yaz›nsal elefltiri gibi yeni çözümleme ve aç›klama biçimleriyle karfl›lafl›lm›flt›r. Göstergebilimi kullanan araflt›rmac›, yaz›nsal metni (ya da söylemi) bir araflt›rma nesnesi olarak ele ald›ktan sonra, bu nesnenin anlam üretme koflullar›n› ve bunun nas›l üretildi¤ini ortaya ç›karmaya çal›fl›r. ‹flte bu nedenlerle göstergebilim geleneksel “metin aç›klama” ve “yaz›nsal elefltiri” için ifllevsel bir yöntembilim olarak, yeni bak›fl aç›lar› kazand›rm›flt›r.
Bunun sonucu olarak yaz›nsal göstergebilim, genel bir elefltiri SIRA
kuram›
özelli¤i tafl›S‹ZDE
madan yaz›nsal pek çok sorunu ele alm›flt›r: anlat›sal yap›lar, betisel yap›lar (figüratif yap›lar), kültürel çeflitlilik, mimesis sorunlar›, tutku (duygu, heyecan...); yaz›n
tarihinin yaz›nbilim aç›s›ndan tasarlanmas›, duyularla alg›lanamayan
anlat›m biçimlerinin ça¤dafl araflt›rmalardaki yeri gibi... ‹flte tüm bu sorunlar› ele al›fl biçimleriyle
göstergebilimsel çözümleme yaz›nsal elefltiriye katk›da bulunur.S O R U
Söz Sanatlar› (Retorik):
Güzel söz söyleme, hitabet
sanat›; belagat.
Biçembilim: Ölçünlü dile
göre, bir metni özgün k›lan
dilsel ö¤elerin incelenmesi
ve yorumlanmas›.
Yaz›nbilim: (Poetika):
Yaz›n›n iflleyifl kurallar›n›
tan›mlar, ba¤l› kal›nmas›
gereken kurallar› çözümler
ve belirler.
Söylem: Belli bir kiflinin
(ben) belli bir yerde
SIRA S‹ZDE
(burada), belli bir zamanda
(flimdi) üretti¤i dilsel ürün.
Beti: Duyularla alg›lanan do¤al dünyay› görsel ya da dilsel olarak yeniden
her türlü
D ‹ K K sunan
AT
gösterge:
(Görsel beti); “uçak” (dilsel beti).
SIRA S‹ZDE
N N
Edimbilim: Anlam›n ancak ba¤lam ve kullan›m›n bilinmesiyle anlafl›labilece¤ini ortaya koyan, do¤al dil ö¤eleriyle ilgilenen dilbilimin bir dal›.
AMAÇLARIMIZ
Mimesis: Do¤a ve insan davran›fl›n›n sanatta ve yaz›nda taklide dayanan temsilidir. Aristoteles mimesinin “do¤an›n taklidi” oldu¤unu öne sürer.
K ‹ T A P
Yaz›nsal göstergebilim sundu¤u örnekler, örnekçeler, araçlar ve aç›klamalar ile
metin okumalar›n› ayd›nlat›r, anlamlar›n› ba¤lam içinde oluflturur ve en önemlisi
de incelenen yaz›nsal yap›t›n, ay›r›c›, belirleyici, ola¤anüstü özelliklerini,
konumuTELEV‹ZYON
nu, onu yaz›nsal aç›dan farkl› k›lan özelliklerini yans›z bir biçimde gösterir, ancak
iyi/kötü; okunabilir/okunamaz; yararl›/ yarars›z... gibi de¤er yarg›lar› sunmaz, bunu okura b›rak›r.
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
104
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Yaz›nsal göstergebilim, ba¤›ms›zl›¤›n› yitirmeden komflu alanlarla köprüler kurT E L Eedimbilim,
V‹ZYON
mufl, dilbilim,
söz sanatlar› (retorik), yaz›nbilim, biçembilim (stilistik), kimi elefltiri yöntemleri, yaz›n tarihi gibi alanlardan yararlanm›flt›r.
Tan›mlar› sunulan
flu internet adreslerinden ulaflabilirsiniz:
‹ N T E R Nterimlere
ET
http://tr.wikipedia.org/wiki/Mimesis,
http://fr.wikipedia.org/wiki/Pragmatique,
http://tr.wikipedia.org/wiki/Retorik,
http://bouche-a-oreille.pagesperso-orange.fr/grammaire/coursstylistique.htm
‹NTERNET
Sözceleme: Bireysel
kullan›m edimiyle dilin
iflleyifle geçirilmesi.
SIRA S‹ZDE
S O R U
1
Göstergebilim, Frans›z dilbilimci Émile Benveniste’in gelifltirdi¤i sözceleme
kuram›n›n söylem ve metin çözümlemelerinin vazgeçilemez yard›mc›s› oldu¤unu
çok çabuk kavrayarak metinleri, anlaml› bütünleri ve yaflayan, canl› söylemleri ele
alm›flt›r. Böylece sözceleme eylemi, sözceleme ifllemleri, sözceleme öznesi (yazar,
yazan, konuflan özne ve bunlar›n temsilcisi olan anlat›c›, bak›fl aç›s› ve odaklay›m...) göstergebilimin konusu olmufltur. Bir baflka deyiflle. sözceleme kuram›,
özel bir sözceleme biçimi olan ve Jacques Geninasca’n›n deyifliyle “Yaz›nsal söz”,
yaz›nsal göstergebilimin çözümleme ve inceleme alan›na girmifltir.
Yaz›nsal bir SIRA
yap›t›S‹ZDE
yaz›nsal olmayan yap›ttan ay›ran özellikler nelerdir?
ÇÖZÜMLEME
SÜREC‹
Bu ünitede Tahsin Yücel’in “Sümüklüböcek” bafll›kl› öyküsü çözümlenecektir. Çözümleme için iki yol izlenebilir. Birincisi metni belli ölçütlere göre bölümlerine
S O R metnin
U
ay›rmak, ikincisi
aç›k, anlafl›l›r ve k›sa bir özetini vermek. Bu ifllemden sonra “Üretici süreç” tablosunu ya her bölüme ya da özete uygulamak gerekir.
D‹KKAT
D‹KKAT
Tablo 6.1
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Yüzeysel yap›
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
‹ N T E R N E T Tür;
Sözceleme S O R U
Odaklay›m
Anlamsal bileflke
• Duygu de¤eri
Temel sözdizim
Temel anlam
Yüzeysel anlat›
sözdizimi
Anlat›sal anlam
‹zleksellefl(tir)me
Söylemsel Sözdizim
Söylemsellefltirme
oyunculaflt›rma
uzamsallaflt›rma
zamansallaflt›rma
Söylemsel yap›lar
‹NTERNET
Sözdizimsel bileflke
Göstergebilimsel
ve
AMAÇLARIMIZ
Derin Yap›
anlat›sal yap›lar
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Anlat›c›; öznellik;
söyleflimlilik
Söylemsel anlam
Betisellefl(tir)me
Motifler
Güzel duyu ve anlam
Üretici süreç:D ‹bir
ya da söylemde anlam› oluflturan düzeyler ve bileflkeler aras›nda
K K Ametin
T
kolaydan zora, yal›ndan karmafl›¤a giden iliflkileri düzenleyen kuramsal süreci aç›klayan
göstergebilimsel
araç.
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
105
6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri
S O R U
S O R U
Metnin bölümlere ayr›lmas› özellikle uzun metinlerin çözümlenmesinde incelemeyi yapan›n iflini kolaylaflt›r›r. Ancak yaz›nsal metni bölümlerine
ay›rmak için
D‹KKAT
belli, denetlenebilir ve nesnel ölçütler bulmak, bunlar› gerekçelendirmek gerekir.
Bu konuda zaman, uzam, oyuncu, dilbilgisel terimler, betimlemeden karfl›l›kl› koS‹ZDE
nuflmaya, söylemden anlat›ya geçifl, ya da tersi... gibi ölçütler SIRA
kullan›labilir.
Bu k›sa çözümlemede öykünün aç›k, kesin, k›sa ve olabildi¤ince yans›z bir
özeti verilmifltir. Do¤al olarak çözümleme s›ras›nda özgün metne
s›kl›kla baflvuruAMAÇLARIMIZ
lacakt›r.
D‹KKAT
Oyuncu: Anlat›sal ve
anlamsal ifllevleri
SIRAyüklenen,
S‹ZDE
kahraman sözcü¤üyle de
aç›klanabilen terim.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T Haney
A P Yaflamal›
Bu özeti Tahsin Yücel’in “Sümüklüböcek” bafll›kl› öykü-masal›n› içeren
(‹stanbul: Karacan yay, 1981) adl› kitab›ndan oluflturduk.
K ‹ T A P
Özet: Sümüklüböcek ak›ll›, düflünen, düflünceli, sab›rl› birT Eböcektir.
L E V ‹ Z Y O N Babas› öldü¤ü için öksüzdür. Onun için her fedakârl›¤› yapan annesiyle yaflamaktad›r. Bir
gün k›rda bir kad›n sesi duyar. Bu ses kozas› içindeki kelebekten gelmektedir. Kelebek kozas›ndan ç›k›ncaya dek onunla konuflur, ona ninniler, türküler söyler.
‹NTERNET
Kozadan mavi kanatl› güzel bir kelebek ç›kar. Kelebek güzelli¤inin, kendisine
gösterilen ilginin etkisiyle sümüklüböcekle hemen hemen hiç ilgilenmez. Art›k kozas›nda yaln›zken sümüklüböce¤e gereksinim duyan kelebek de¤il, yusufçuk böce¤ine afl›k bir kelebektir. Sümüklüböce¤i, kendisine aflk›n› kan›tlamas› için yusufçu¤un kendisiyle evlenmesi için ikna etmesini ister ve baflar›r. Yusufçuk zenginlik
karfl›l›¤› olan renk düflkünüdür. Kelebekle mavi kanatlar› için evlenir. Bu s›rada sümüklüböce¤in annesi o¤lunun uyumas› için gürültücü böcekleri susturmak isterken dövülür ve ölür.
SIRA S‹ZDE
Yusufçuk kelebe¤in kanatlar›n›n mavisini ald›ktan sonra sar› bir ar› ile evlenip
gider. Sümüklüböcek de terk edilen kelebe¤i aramak için yollara düfler.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
ÇÖZÜMLEME fiEMASI
S O R U sinema, çizGöstergebilim yaz›l› (yaz›nsal olan, olmayan), görsel (resim, foto¤raf,
gi roman...), plastik (heykel, yerlefltirme...), iflitsel (do¤al sesler, gürültüler, müzik,
flark›...) nesnelerin yan›nda tatla (do¤al meyveler, sebzeler, bitkiler, yemekler, içeD‹KKAT
cekler...), dokunmayla (yumuflakl›k, pütürlülük, kayganl›k, yap›flkanl›k gibi do¤al
ve olan olmayan nesnelerin dokunsal özellikleri) iliflkili konular› inceleyip, tüm bu
SIRA
S‹ZDE mutfak, sialanlar›n örtüflme alanlar› olan kültürel olgular› da ele alm›flt›r:
moda,
yaset, törenler, kitle iletiflim araçlar›..... Birbirinden hem bu kadar farkl›, hem de
birbirine bu kadar yak›n alanlar› incelemek için Ferdinand de Saussure’ün izinden
AMAÇLARIMIZ
giden Paris Göstergebilim Okulu, “üretici süreç” ad› verilen bir flema gelifltirmifltir.
N N
Bu bilgileri Tahsin Yücel’in Söylemlerin ‹çinden (‹stanbul: Yap› Kredi
K ‹ T yay.,
A P 2004) kitab›ndan ald›k.
TELEV‹ZYON
Üretici süreç, sözceleme öznesinin sözcesini gerçeklefltirmesi s›ras›nda oluflan “anlam belle¤inin” bir örnekçesidir. Günümüzde çözümlemeler, yaz›nsal yap›tlar›n
de¤erlendirilmesi ve kuram›n ö¤retim alan›nda kullan›lmas›yla yüzeysel ve somut
‹NTERNET
yap›lardan bafllat›larak derin ve soyut yap›lara do¤ru gidilerek yap›lmaktad›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
106
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
Sözce: Sözceleme
sonunda elde edilen dilsel üründür. Dilbilgisel aç›dan tam ya da
D ‹ K K Aeylemi
T
eksik, do¤ru ya da yanl›fl olabilirse de, ancak ba¤lam içinde anlam kazanan söz dizisidir.
N N
SIRA S‹ZDE
Yerdefllik: Bir söylem zinciri içinde kesintisizlik etkisi yaratan anlam› oluflturan içerik
ö¤elerinin yinelenmesidir.
AMAÇLARIMIZ
Betisel yap›lar bir anlat›n›n genel olarak anlafl›lmas›n› sa¤layan do¤al dünyay›
yeniden sunan terimlerdir. Tek bafl›na “sümüklüböcek”, “ufak tefek”, ya da “içli”
K ‹ T numaralar›
A P
(s. 123) (Sayfa
“Sümüklüböcek” Haney Yaflamal› bafll›kl› kitaptan (s.
131) fleklinde verilmifltir.) sözcüklerinin tek bafl›na bir anlam› yoktur ama, “sümüklüböcek”le birleflince, onun d›fl görünümü ve /insan/ (/.../ ‹ki e¤ik çizgi aras›nda
T E L E V ‹metin
Z Y O N yüzeyinde sözcükleflmemifl, ancak okuyan›n zihninde oluflan
bulunan terim,
soyut anlamd›r.) özellikleri ortaya ç›kar. Bir metin dikkatle okundu¤unda bir tümceden di¤erine, bir sözceden di¤erine geçilirken anlamsal bir süreklilik oluflturularak ortak bir yerdeflli¤e (anlam izi) ulafl›l›r. Yerdefllik, bir metin boyunca yinele‹NTERNET
nen her betiyle anlam tafl›yan bir ulam (kategori) oluflturarak anlam bütünlü¤ünü
sa¤lar. Örne¤in “Sümüklüböcek” bafll›kl› öyküde di¤er yerdeflliklerin yan›nda birbirinden farkl› ama birbirini tamamlayan üç yerdefllik görülür:
/böcek/= “sümüklüböcek” (s. 123-134 ), “kelebek” (s. 126-133), “yusufçuk” (s.
132,133) ve “ar›” (s. 133).
/insan/= “içli”, (s. 123) “yaln›z” (s. 124, 4 kez), “düflünme”, düflünce” (s. 124, 15
kez), “mutlu” (s. 124, 2 kez), “dertli” (s. 124), “sa¤lam bilgi” (s. 124).
/yükseklik/= “y›ld›z” (s. 124), “yüce” (s. 124), “gökyüzü” (s. 125), “günefl” (s.
125), “yükselmek” (s. 125).
Bu yerdefllikler ve di¤erlerinden baz›lar›, varl›klar›n› öykünün bafl›ndan sonuna dek sürdürür. Yaz›nsal kayg›larla, betisel ö¤eler varl›klar›n› hep ayn› biçimde
yinelemezler. Eflanlaml› (“vuruluvermiflti” (s. 126) ≈ “deli gibi seviyordu” (s. 128))
ya da, benzer biçimli olabilirler. Yücel bu öyküsünde eflanlaml› sözcükleri kullanmak yerine, ço¤unlukla sözcükleri yinelemeyi seçmifltir: türetilmifl sözcükler (“düflünürdü” (s. 124, 3 kez), “düflünmekte” (s. 123), “ düflünmesine” (s 124), “düflünmesini” (s. 124), “düflündü” (s. 124), “düflüncelerinin”, “düflünmekti” ...., deyimler
(“için için erimek” ≈ “i¤ne ipli¤e dönmek”).... Yerdefllikler sayesinde /uzam/, /zaman/ ve /oyuncu/ betileri ilk aflamada grupland›r›labilir:
/uzamsallaflma/= “dünya” (s. 123), “yerler” (s. 124, 125), “a¤açlar” (s. 124), “otlar” (s. 124), “y›ld›zlar” (s. 124), “sa¤›na soluna” (s. 125), “uzaklardan” (s. 125), ....
Anlat›da uzam› yans›tan sözcükler do¤an›n, d›fl dünyan›n bir parças› olarak son
derece genel bir biçimde verilmifltir. Masal›n bir özelli¤i olarak, d›fl dünya gerçekli¤inin önemli bir oluflturucusu olan özel adlardan kaç›n›lm›flt›r.
/zamansallaflma/ oyuncular›n kifliliklerindeki dönüflümü ve olaylar›n eklemleniflini anlatan bir ö¤e olarak bu öykü-masalda önemli bir yer tutmaktad›r. Örnek
olarak afla¤›daki sözcükler verilmifltir: “geceler” (s. 124), “sabah” (s. 125), “bahar”
(s. 125), “gün geçtikçe” (s. 124) “gün”, “birdenbire “ (s. 125), “akflam üstü”...
Oyuncular ve /oyunculaflma/: Öyküdeki oyuncular›n (sümüklüböcek, anne
sümüklüböcek, kelebek, yusufçuk, ar› ve di¤er böcekler) d›fl görünümleri, insan
özellikleri ve ruhsal durumlar› betiler arac›l›¤›yla çok ayr›nt›l› olarak betimlenmifltir.
107
Sümüklüböce¤in d›fl görünümü: “Ufak tefek” (s. 123), “kara kuru” (s. 123), “zay›flamak” (s. 124), “i¤ne ipli¤e dönmek” (s.124), “donuk renkli” (s. 126, 130, 2
kez), “zay›flamak” (s. 139)... sözcükleri ve söz dizileri bu böcek konusunda yeterli bilgiyi vermektedir.
Sümüklüböce¤in ruhsal ve insana özgü özellikleri: “önem vermemek” (s. 123),
“içli” (s. 123), “öksüz” (s. 123), “yaln›z” (s. 124), “mutlu” (s. 124), “düflünme”, (s.
124, 3 kez, 134 2 kez), “sessiz” (s. 123), “düflüncelerinin düflünü gören” (s. 124),
“erdemli” (s. 124), “sa¤lam bilgi” (s. 124) yanl›s›, “vurulmak” (s. 125, 126), ....., “hiçli¤ini anlatacakt›” (s. 133)....
Annenin d›fl görünümü (“yoksul”, s. 125) konusunda çok az bilgi verilirken,
ruhsal ve insana özgü özellikleri vurgulanm›flt›r: o¤lunun “üstüne titreyen” (s. 124),
“için için eriyen” (s. 124), “köpüren” (s. 125), “küplere binen” (s. 125), “güzelim
yemekler” (s. 125) haz›rlayan.
Kelebe¤in d›fl görünümü: “kad›n kelebek” (s. 126), “çok güzel” (s. 127, 129),
“gök mavi” (s. 127), “kanatlar›n›n güzel rengi ya¤mur sonu gö¤ü” (s. 127, 132, 2
kez, s. 133), “kanatlar› gök mavisi” (s. 129).
Kelebe¤in ruhsal ve insana özgü özellikleri flöyle s›ralanabilir: “baz› insanlara
benziyordu” (s. 125), “a¤lamak” (s. 126, 3 kez), “gülmemek” (s. 130), “vals ö¤renmek” (s. 128), “vals etmek” (s. 128), “ac›mak” (s. 128, 130), “iyi” (s. 130), “alçak gönüllü” (s. 130), “flafl›rmak”, (s. 131, 2 kez), “ak›ll›” (s. 131).
Yusufçuk d›fl görünümüyle “p›r›l p›r›l yeflil kanatl›” (s. 129), “yeflil k›l›ç”l› (s.
129), “kanatlar›ndaki k›l›c›ndaki yeflil”in (s. 132) hiç bir böcekte olmad›¤› bir oyuncudur.
Yusufçu¤un ruhsal ve insana özgü özellikleri flunlard›r: “kimseleri be¤enmeyen” (s. 129), “tatl› fleyler söyleyen” (s. 129), “daha da zenginleflmek isteyen” (s.
132), “akl›na koymak” (s. 132), “düflünmeyen” (s. 132), “vefas›z” (s. 133), “yüzüstü” b›rakan (s. 133), “tamah” eden, (s. 133), “balay› yolculu¤una” ç›kan (s. 133)...
Kelebe¤e yaklaflabilen böceklerin ortak d›fl görünüflleri “p›r›l p›r›l” (s. 127) olarak verilirken, ruhsal ve insani özellikleri daha ayr›nt›l› olarak betimlenmifltir: “bitmek” (s. 127), ... , “e¤lenmek” (s. 128), “gülmek” (s. 128, 130), “dedikoducu” (s.
130), “yoksul” (s. 132) “zengin” (s. 132), “yan›lmak” (s. 133).
Dikkatli ve titiz bir okuma sonunda sümüklüböce¤in ufak tefek, donuk renkli
ama düflünen, düflünceli, bilgili, yaln›z, flefkatli, inatç› ve fedakâr bir böcek oldu¤u
anlafl›l›yor. Olaylara kar›flmayan d›flöyküsel anlat›c›, onun insana özgü özellikleriyle kiflilefltirilmifl bir oyuncu oldu¤unu gösteriyor. Anne ise dul, tek o¤lunun üzerine titreyen, onun için her fedakârl›¤› yapan bir kad›n olarak d›fl görünüm özelliklerinden ar›nd›r›lm›flt›r.
Kelebek güzel, mavi kanatlar›, uçar›l›¤›, e¤lenceye düflkünlü¤ü, yak›fl›kl› ve
zengin bir böce¤e afl›k olmas›yla insana çok yaklaflmaktad›r. Önce “yarat›k” (s.
125) olarak tan›mlan›r, sonra sesi “baz› insan”lar›n sesine benzetilir, sonra da “kad›n” (s. 126) ve “kozadaki kad›n” (s. 126, 127) söz dizisi dört kez kullan›l›r. Böylece yazar onun hem diflili¤ini hem de insan özelliklerini vurgulam›fl olur. Yusufçuk
böce¤i ise “yeflil” rengi, yak›fl›kl›l›¤›, ç›karc›l›¤› ve zenginlik tutkusu ile insan kahramanlardan pek farkl› de¤ildir. Ar›, “yap›flkan” (s. 133) sar›l›¤› ve “balay›” sözcü¤üyle bir kez görünmesine karfl›n güçlü bir beti olarak okurun karfl›s›na ç›kmaktad›r. Bir de ortak oyuncu olarak adland›r›lan böcekler bulunmaktad›r. Bunlar›n
ço¤unun ortak özelli¤i “p›r›l p›r›l” olma, konuflkanl›k ve dost olmay›, gezip tozmay› sevmektir.
Ortak Oyuncu: Bir tek
oyuncu gibi davranan,
düflünen kahramanlar
toplulu¤u.
S O R U
S O R U
108
D‹KKAT
Sözceleme Öznesi: Bireysel
kullan›m
edimiyle dili
SIRA S‹ZDE
iflleyifle geçiren kifli. Özne.
Bu anlat›n›n sözceleme öznesi Tahsin Yücel, insan özellikleri tafl›yan böcekSIRA S‹ZDE
lerin dünyas›ndan
insanlara masaldan epey uzaklaflan gerçekçi ve düflündürücü
bir öykü-masal sunmaktad›r. Yazar betileri sahneye koyarken zamandizimsel bir
s›ra izlemifl, sümüklüböce¤in bak›fl aç›s›n› seçerek, olaylar› onun gözünden anlatAMAÇLARIMIZ
m›flt›r.
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
N N
Bu bilgiler için
K ‹ Tahsin
T A P Yücel’in ‹nsanl›k Güldürüsü’nde Yüzler ve Bildiriler (‹stanbul:
Yap› Kredi yay. 1997) bafll›kl› kitab›ndan yararlan›lm›flt›r.
K ‹ T A P
‹ZLEK/MOT‹F
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
‹zlekselleflme: Betisel
yerdeflliklerden yola ç›karak
genel
D Ü fi Üanlam›
N E L ‹ Mbirlefltirme
ifllemi.
‹NTERNET
S O R U
Motif: Az çokD kal›plaflm›fl,
göreceli olarak kendi üzerine kapal›, k›smen özerk yap›lard›r.
‹KKAT
Yap›s›n›n düzenlili¤i ile hemen saptanabilir, ancak betiselleflmenin verdi¤i olanaklarla biçimsel de¤iflkenlik gösterebilen dilsel yap›lard›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
TELEV‹ZYON
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Tablo 6.2
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
“Sümüklüböcek” bafll›kl› anlat›da motifler flöyle s›ralanabilir:
/düflünme/:
“düflünürdü”, “düflünmedi¤i, “düflünür, düflünürdü”, “düflünmesini,
AMAÇLARIMIZ
“düflündü’, “düflüncelerini, “düflünmekti”, ...”düflünceleri”.
/yaln›zl›k/: “yaln›z”, “yaln›zl›¤›n”, “yaln›zlar”, “yar› yaln›zl›k”, “yaln›z bafl›na”.
‹ T A P
/y›ld›z/ K: “y›ld›zlara”,
“y›ld›z”, “y›ld›za”, “y›ld›zlar›n”.
/zay›fl›k/: “zay›fl›yor”, “zay›flam›flt›”.
/çirkinlik/: “pek de çirkin say›lmazd›”.
/de¤iflim/:
“Kelebek ne kadar da de¤iflmiflti!” (2 kez).
T E L E V“de¤ifltiremedi”;
‹ZYON
/Türkü/: “sabah türküsü”, “yakt›¤› türküler”, “türkü”.
K ‹ T A P
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
Betisel düzeyin anlam bileflkesinde, somut bir süreç olan izlekselleflme ve motifler belirmeye bafllar. Betiler saptand›ktan sonra, bu anlat›n›n anlam olas›l›klar›
/umut/, /karfl›l›ks›z aflk/ ve /aray›fl/ olarak varsay›labilir. ‹flte bu olas› okuma izlen‹ N T E R N E T ya da izleklerin belirlenmesi denmektedir. Bu izleklerin söycelerine izlekselleflme
S O Rdökülmesi
U
leme (anlat›ya)
için betiler arac›l›¤›yla motifler oluflur ya da oluflturulur.
2
Siz de öyküde
baflka
motifler ve izlekler aray›n›z.
SIRA
S‹ZDE
‹NTERNET
Öykünün bafl›ndan sonuna dek “düflünme” motifinin egemen oldu¤u aç›kça göD Ü fiDi¤er
Ü N E L ‹ Mmotifler daha zay›f ve örtülü kalsa da, metin içinde süreklili¤i
rülmektedir.
sa¤lamaktad›rlar. Düflünme ile yaln›zl›k aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki kurulabilir. Öte
yandan yaln›zl›¤›na
S O R U ve düflünce zenginli¤ine karfl›n, sümüklüböce¤in zay›f ve ince oldu¤u metin boyunca vurgulanmaktad›r. Bir y›ld›z oyuncu gibi parlayan kelebe¤in de¤iflimi, ayn› sözdizimsel yap› ile iki kez vurgulanm›flt›r. Sümüklü böceD‹KKAT
¤in vals yapmamas›, balolara gitmemesi, türkü yazmas›, bestelemesi ve okumas›
iki kahraman aras›ndaki be¤eni fark›n› ve toplumsal konumlar›n› vurgulamaktaSIRA oluflan
S‹ZDE izlekler ve motifler anlat›n›n ilk anlamsal yap›lar› hakk›nda
d›r. Betilerden
bir fikir vermektedir.
N N
AMAÇLARIMIZ
‹zlekselleflme (izlekler)
/Düflünce/+ /yaln›zl›k/+ /+/de¤iflim/
Motifler
“Düflünme”; “yaln›z”, “yaln›zlar”, “yar› yaln›zl›k”, “yaln›z bafl›na”;
“de¤iflmiflti”.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
109
Esenlikli
Sümüklüböcek
Kelebek
D›fl görünüm
∅
Ruhsal yap›
çekicili¤e “önem
vermemek”,
“mutlu”,
“düflünme”,
“erdemli”, “sa¤lam
bilgi” yanl›s›”,
“bilmek”, “bilgili”
D›fl görünüm
“çok güzel”
“gök mavi”,
“kanatlar›n›n güzel
rengi ya¤mur sonu
gö¤ü”, “kanatlar›
gök mavisi”
Esenliksiz
“kara kuru”,
“zay›flamak”,
“i¤ne ipli¤e
“donuk renkli”,
“∅
Ne Esenlikli
Ne Esenliksiz
“ufak tefek”
“yoksul”
“içli”, “öksüz”,
“yaln›z”, “sessiz”
“kad›n kelebek”
Yusufçuk
Ruhsal yap›
“alçak gönüllü”,
“ak›ll›”
∅
D›fl görünüm
“p›r›l p›r›l yeflil
kanatl›”,
“yeflil k›l›ç”l›
∅
Ruhsal yap›
“tatl› fleyler
söyleyen”
∅
“zengin”,
“daha da
zenginleflmek
isteyen”
∅
∅
Ruhsal yap›
o¤lunun
“üstüne titreyen”,
“güzelim
yemekler”
haz›rlayan”
“köpüren”,
“küplere binen”,
“a¤z›na geleni
söyleyen”,
“cebelleflen”
“için için
eriyen”, “iki
gözü iki çeflme
a¤layan”
∅
D›fl görünüm
“p›r›l p›r›l”
∅
∅
Ruhsal yap›
“dost olmak
“istemek”,
“kibar kibar”
Anne
Sümüklü böcek
D›fl görünüm
Di¤er böcekler
Ar›
“kimseleri
be¤enmeyen”,
“düflünmeyen”,
“vefas›z”
/bat›l› zevki
olmak/: “vals
ö¤renmek”,
“vals etmek”
D›fl görünüm
∅
Ruhsal yap›
∅
“yoksul”
“dedikoducu”
“yoksul”,
“zengin”
“yap›flkan”
“sar›”
∅
∅
Tablo 6.3
110
SIRA S‹ZDE
Görüldü¤ü gibi izlekler ve motifler duyarl› insan bedeni arac›l›¤›yla çevresiyle
duygu de¤eri olan bir ba¤ kurmaktad›r. Bu iliflki olumlu da olumsuz da olabilir;
yinelenmesi durumunda da dönemler yarat›r (dengesizlik, durgunluk, gerginlik,
kay›ts›zl›k, heyecan dönemi....). Anlamsal aç›dan olumlu/olumsuz karfl›tl›¤› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda duygu de¤eri /esenlikli/, /esenliksiz/, /ne esenlikli ne esenliksiz/
olmak üzere üç ulamda incelenebilir. Duygu de¤eri tutkular›n incelenmesinde
önemli bir araçt›r. Örnek olarak böceklerin d›fl görünümleri ve ruhsal yap›lar› duygu de¤eri aç›s›ndan incelenebilir.
Çözümlemenin bundan sonraki bölümlerinde izlek ve motiflerin metnin anlaSIRA S‹ZDE yeri gösterilmeye çal›fl›lacakt›r.
m›n›n oluflmas›ndaki
YÜZEYD ÜYAPI:
ANLATISAL SÖZD‹Z‹M
fi Ü N E L ‹ M
Duygu De¤eri: duyarl› ve
duygusal bedenin çevresiyle
kurdu¤u olumlu ya da
olumsuz iliflki.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Söylemsel yap›lar›n hemen alt›nda bulunan bu katman, anlat›n›n soyut ö¤elerinin
bulundu¤u ve eklemlendi¤i son derece karmafl›k ve zengin bir düzeydir. ‹lk olaS O Rincelenecektir.
U
rak eyleyenler
Eyleyen: Bir Dduruma,
‹ K K A T bir eyleme etken ya da edilgen olarak kat›lan di¤er eyleyenlerle olan
iliflkileriyle tan›mlanan dilsel birimdir.
N N
SIRA S‹ZDE
EYLEYENLER
Paris Göstergebilim Okulu en fazla alt› eyleyen sunar. Eyleyenler benimsenen bak›fl aç›s›naAMAÇLARIMIZ
göre, birbirleriyle iliflkileri içinde, ifllevlerine göre de¤erlendirilirler.
Özne (Ö)/Nesne (N): Bu terimler dilbilgisel olmay›p, anlat› içindeki ifllevleri
gösterir. Oyuncudan farkl› olarak eyleyenin ad›, kiflili¤i, d›fl görünümü, giysileri,
K ‹ T A P
ifli, sesi, cinsiyeti...yoktur.
Yaz›nsal bir anlat›da özne ifllevini bir insan ya da insan
özellikleri tafl›yan (konuflan, düflünen, devinen...) bir ö¤e ya da ö¤eler üstlenir. Bu
da ço¤unlukla bafl kahramand›r... ‹ncelenen masal-öykünün Öznesi (Ö) sümüklüT E L E V ‹ Z(N)
Y O Nise, öznenin iliflkide oldu¤u (Ö, N) her fleydir: düflünce, anne,
böcektir. Nesne
ak›l, ev, kimlik.... Bu nesnelerden kimi do¤al olarak özneyle ba¤dafl›k (∩) gibi görünür; ancak varl›klar›n›n ve de¤erinin ayr›m›na ortadan kalkt›klar›nda var›l›r. Özne art›k o ‹nesne
N T E R N Eile
T ayr›fl›kl›k (∪) iliflkisi kurmaktad›r. Örne¤in bilgi, anne, sevgili.... Kimi zaman özne diledi¤i nesneleri elde etmek onu için arar, onun peflinde
koflar; örne¤in kelebek (Ö) yusufçu¤un (N) peflindedir. Bir özne nesnesini elde
ederse (Ö∩N), elde edemezse (Ö∪N) biçiminde gösterilir. Ancak özne her zaman
bir fleyi elde etmek için u¤raflmayabilir. Tam tersine kendinde olan bir fleyden kurtulmak isteyebilir: hastal›ktan kurtulmak, eflten boflanmak gibi:
Bafllang›ç durumu ⇒
(Ö∩N)
Sonuç durumu
(Ö∪N)
Özne ile Nesne, bir anlat›n›n olmazsa olmaz eyleyenleridir. Di¤er eyleyenler bir
anlat›da bulunmayabilir. Bir anlat›da bir Özne varsa, mutlaka onun bir Nesnesi de
vard›r: yaflam, bulundu¤u yer, gördü¤ü, duyumsad›¤› nesne, duygu... Ayn› biçimde, e¤er bir Nesne varsa, onu alg›layan, de¤erlendiren, dil düzeyinde yer bulmas›n› sa¤layan bir anlat›c›, gözlem yapan bir dilsel kesit ya da sözceleme öznesi de
vard›r.
Genel göstergebilim ve yaz›nsal göstergebilim Nesneyi iki ulamda inceler. Biliflsel nesneler bilgiye, an›lara, edinilmifl ve ö¤renilmifl deneyimlere dayan›r. ‹kinci bir eyleyen (bir özne, bir gönderen...) bunu öznenin elinden alamaz, ancak pay-
laflabilir. Öyküde sümüklüböce¤in, bilgisi, düflünceleri, türkü yakma, ninni söyleme yetene¤ini kimse elinden alamaz, hatta paylaflmak bile istemez. Edimsel nesneler ise ev, araba, para, insan gibi el de¤ifltirebilen eyleyenlerdir. Güçlü bir Gönderen, Engelleyici ya da Yard›mc› taraf›ndan özneye verilebilir de, öznenin elinden
al›nabilir de. Öyküde güçlü bir böcek “uflaklar›na emir” (s. 133) verip sümüklüböce¤in annesini öldürterek onu o¤lunun elinden al›r.
Gönderen (G)/Gönderilen (Gn): ‹letiflim flemas›ndan al›nan bu iki eyleyen, Özneden daha üstün güçlerle donat›lm›fllard›r. Özneyi görevlendiren Gönderen, de¤erlendiren ise Gönderilendir. Gönderen (G) ve Gönderilen (Gn) siyasal (parti, rejim...), kültürel bir kurum (din, sanat, tarih, bilim...) olabilece¤i gibi, insan özellikleri de tafl›yabilir: baba, padiflah, bas›n patronu gibi. Gönderen (G) kendi iste¤ini
Özneye dayat›rsa bir /zorlama/dan söz edilebilir; bu da onun Özneden daha güçlü oldu¤unu gösterir.
G
Ö
Özne Gönderenin (G) iste¤ini içsellefltirir ve kendinin k›larsa /isteme/ söz konusu olur. Bu durumda Gönderen (G) üstünlü¤ünü yitirebilir, iki eyleyen eflit düzeye gelir (G=Ö). Bir üst eyleyenden ba¤›ms›z özneye “özerk özne” denir. Gönderilen (Gn) ise Öznenin Nesneyi elde etmesinden yarar sa¤layan eyleyendir. Gönderenin (G) ve/ya da Gönderilenin (Gn) bulunmad›¤› anlat›larda, ço¤unlukla Özne kendinden daha güçlüye boyun e¤medi¤i için kendi kendisinin Göndereni (G):
(G=Ö) olarak “özerk özne”dir. Kimi zaman da Öznenin eyleminden kendisi, ya da
yard›mc›s›, ya da hiç beklenmedik bir biçimde Engelleyicisi (E), Nesnesi (N) yararlanabilir (Ö=Gn; Y= Gn; E= Gn; E= Gn; N= Gn).
Yard›mc› (Y)/ Engelleyici (E): Öznenin nesnesini elde etmesine ya da ondan
kurtulmas›na destek olan eyleyen Yard›mc› (Y); Yard›mc›n›n tam karfl›t› olarak,
Öznenin amac›na ulaflmas›n› engelleyen eyleyene de Engelleyici (E) denir. Bu iki
eyleyen insan özellikleri tafl›yabildikleri gibi, somut da (yol, da¤, hastal›k, köprü,
para, otomobil ....) olabilir, soyut da (irade, yalan, bilgi, k›skançl›k, aflk, cesaret...)
UYGULAMALAR
“Sümüklüböcek” bafll›kl› öykü, içinde baflka küçük öyküler de bar›nd›rmaktad›r:
Yusufçukla kelebe¤in öyküsü, anne sümüklüböce¤in öyküsü ve yusufçukla ar›n›n
öyküsü.
Eyleyenler flemas› yap›l›rken her zaman bir kahrafiekil 6.1
man›n bak›fl aç›s› seçilir ve eyleyenler bu eyleyene göSümüklüböcek aç›s›ndan:
re yerlefltirilir. ‹lk öyküden bafllanacak olursa, sümüklüGönderen
Nesne2 Gönderilen
böcek “ufak tefek, kara kuru” olmas›na karfl›n bilgili,
düflünceli, sab›rl› bir Özne (Ö1) olarak bir Gönderen
(G) ve bir Gönderilen (Gn) tan›maz (Ö1=G=Gn). SüYard›mc›
Özne1
Engelleyici
müklüböce¤in nesneleri ile iliflkisi aç›s›ndan üç farkl›
Bilgi (Y1)
flema önerilebilir. Bafllang›ç durumundan sona dek süDüflünceler (Y2)
müklüböcek do¤a (N2) ile birliktedir, bunu Engelleyen
yoktur (∅), ama bilgisi (Y1) ve düflünceleri (Y2), onun
Ö1 N2
Yard›mc›lar›d›r; bafllang›çta do¤ada yaln›z ve mutlu yaflamaktad›r. (fiekil 6.1.)
111
112
Özerk özne olarak, sümüklüböcek kozadaki kelebe¤in sesini duyduktan sonra
“benim derdim sensin” (s. 126) diyerek arzu nesnesini (N1) belirler ve elde etmeye
çal›fl›r. Sümüklüböce¤in Nesnesine (N1) ulaflmas›ndan yarar› yaln›z kendisi (Ö1) sa¤layacakt›r. Sümüklüböcek, kelebe¤in koza, kendisinin “yar› yaln›zl›k” (s. 127) döneminde Kelebe¤i elde etmifl olmasa da (Ö1 ∪ N1), son derece mutludur: “konuflmak,
anlaflmak, sevmek ne güzel fleydi, iki olmak ne güzel fleydi” (s. 127). (fiekil 6.2.)
Ancak Kelebek kozas›ndan ç›k›p da, uyufiekil 6.2
yan sümüklüböce¤i görünce “nedense bir
Sümüklüböcek aç›s›ndan:
tuhaf olur” (s. 127), kendisine hayran di¤er
Nesne1 Gönderilen
Gönderen
böceklerden farkl› olarak “donuk rengi” de
(s. 129) onunla birlikte gezmesini engeller
ve yusufçukla evlenmek ister. Annesi o¤luYard›mc›
Ö1
nun yaflam›n› kolaylaflt›rsa, derdini paylaflsa
Engelleyici
da kelebek Nesnesini (N1) elde etmesine yarBilgi (Y1)
d›mc› olamaz. Öznenin (Ö1) di¤er yard›mc›Düflünceler (Y2)
lar›
da (bilgisi (Y1), düflünceleri (Y2), türkü,
Ninni (Y3)
ninni söylemeyi bilmesi) güzel kelebe¤i (N1)
Türkü (Y4)
elde etmeye yarayacak somut destekler de(Ö1 N1)
¤ildir. Engelleyiciler ise “donuk” renk (E1),
yusufçuk ve yusufçu¤a duyulan hayranl›k
(E2) ve di¤er böceklerdir (E3). “Donuk” renk
fiekil 6.3
motifinin olumsuz, güzelli¤in ise olumlu
Sümüklüböcek aç›s›ndan:
duygu de¤erlerinin bu ba¤lamda Engelleyicinin yan›nda yer almas› da dikkat çekicidir.
Nesne1 Gönderilen
Gönderen
Sümüklüböcek (Ö1) kelebe¤i (N1) yitirip
onu bulma etkinli¤ini bafllatt›¤›nda art›k yaln›zca bilgisi (Y1) ve düflünceleri (Y2) yan›nYard›mc›lar
Engelleyici
Ö1
dad›r. Tek bafl›na yollara düfler; bu güne dek
Bilgi (Y1)
Donuk renk (E1)
nesnesine ulaflamad›¤›na göre, hâlâ ondan
Düflünceler (Y2)
Yusufçuk (E2)
ayr›d›r (Ö1 ∪ N1). (fiekil 6.3.)
Di¤er böcekler (E3)
Ninni (Y3)
Anlat›ya Kelebek (N1) aç›s›ndan bak›ld›Türkü (Y4)
Kelebe¤in güzelli¤i (E4)
¤›nda ise kendisi Özne (Ö2 = N1), SümüklüAnne (Y5)
böcek (Ö1) Yard›mc› (Y6 = Ö1), Engelleyici
yusufçuk
da (E2) hem Nesne 3 (N3), hem de
(Ö1 N1)
Gönderilen (Gn) konumuna yerleflir (E2 =
N3 = Gn), çünkü amac›na ulafl›p kelebe¤in
mavi kanatlar› ile zenginleflmifltir. (fiekil 6.4.)
fiekil 6.4
Sümüklüböcek aç›s›ndan, üstlendi¤i iflYusufçuk aç›s›ndan:
lev, kendisine en ac› verenidir kuflkusuz.
Çünkü kendi elleriyle Kelebe¤ini (N1) yuGönderen
Nesne3 Gönderilen
sufçu¤a (Gn) teslim etmifltir (Gn = N3). Bu
Yusufçuk
aç›dan bak›ld›¤›nda, öykünün tümünde Yusufçuk; engelleyici (E2), Nesne 3 (N3) ve
Yard›mc›lar
Ö2
Engelleyiciler
Gönderilen (Gn) ifllevlerini yüklenmifl olGüzellik (Y7)
maktad›r. Ayr›ca kendi aç›s›ndan bak›ld›Sümüklüböcek (Y6)
¤›nda Özne3 (Ö3) ifllevini de görecektir: (N1)
Yusufçu¤un
= (Ö2); (Ö1) = (Y6); (E2) = (N3).
yak›fl›kl›l›¤› (Y8)
(Ö2
N3)
113
fiekil 6.5
Kelebe¤in mutlulu¤u uzun sürmez; Sümüklüböcek aç›s›ndan mutYusufçuk aç›s›ndan:
luluk, yusufçuk aç›s›ndan zenginlik
Gönderen
Nesne4 Gönderilen
kayna¤› olan bir nesneye dönüflen
“ar›”
kelebek (N1), bir ar› (N4) yüzünden
Yusufçuk
terk edilerek yapayaln›z kal›r. Yusufçuk Özne (Ö3) olarak bir kez daÖ3
Engelleyiciler
Yard›mc›lar
ha zenginleflmesini sürdürür. Kelebek bir Engelleyici bile de¤ildir; yi“yusufçuk”
tirdi¤i güzelli¤iyle yusufçuk taraf›nYusufçu¤un
dan hiçlefltirilmifl, sümüklüböcek
yak›fl›kl›l›¤› (Y8)
aç›s›ndan ise soyut düflüncelere döN1 Ö3 N4 = Yusufçuk (Ö3) kelebe¤i (N1) b›rak›r, ar›y› (N4) al›r.
nüflmüfltür. (fiekil 6.5.)
Eyleyen flemalar›na bakarak kimi ç›kar›mlar yapmak olas›d›r:
• Bu masal-öykünün en kazançl› tek kahraman›, koydu¤u hedefler aç›s›ndan
yusufçuktur.
• Hem kendisini seven, hem sevdi¤i taraf›ndan terk edildi¤i, hiçleflti¤i için bu
anlat›n›n en büyük kaybedeni kelebektir.
• Sümüklüböcek mutlulu¤un, yaln›z olmaman›n ne oldu¤unu ö¤rendi¤i, kendini dönüfltürüp yollara ç›kt›¤› için, bak›fl aç›s›na göre az ya da çok kazançl› say›labilir.
• Öykünün sonunda Engelleyici olma olas›l›¤› güçlü olan anne ölür, böylece
sümüklüböcek (Ö1) Asl›’s›n› arayan Kerem gibi, kelebe¤ini (N1) aramak için
kendisini dönüfltürerek, “demir asa, demir çar›k” ile bir masal kahraman› gibi yola ç›kar.
• Öykünün iki kad›n kahraman› karfl›t roller oynar. Anne yoksul; kelebek, yusufçu¤un bak›fl aç›s›na göre, zengindir. Anne o¤lunu rahat ettirmek için
ölür. Kelebek ise amac›na ulaflmak için sümüklüböce¤i kullan›r. Annesinin
ölümünün ard›ndan sümüklüböce¤in duygular› verilmemesine karfl›n, kelebe¤in evlenmesi ve terk edilmesiyle duydu¤u üzüntü okura duyumsat›l›r.
• ‹ki erkek oyuncunun karfl›tl›¤› ise gerçek dünyan›n s›radan olgular›ndan biridir. Yusufçuk yak›fl›kl›, “zengin”, her istedi¤ini elde eden bir oyuncuyken,
di¤eri “kara kuru”, “donuk renkli” ve “yoksul” bir oyuncu olarak sevdi¤i kad›n› yitirir.
• Kelebek ile yusufçuk uçmalar›, güzellikleri ve kendini be¤enmifllikleriyle asl›nda birbirine benzeyen iki oyuncudur. Ancak kelebek narinli¤i, d›fl görünüfle verdi¤i önem ve geçici güzelli¤iyle, “yeflil k›l›çl›” (s. 129), zengin ve
h›rsl› yusufçuk karfl›s›nda zay›f kald›¤› için onu yitirmifltir.
Anne sümüklüböce¤in bak›fl aç›s›ndan Nesnesini, Engelleyicilerini,SIRA
Gönderenini
ve YarS‹ZDE
d›mc›lar›n› bulup flemaya yerlefltirdikten sonra yorumunuzu yap›n›z.
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
114
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
ANLATI fiEMASI
SIRA S‹ZDE
Yüzeysel anlat›
sözdizimi düzleminde eyleyenler flemas›n›n belirlenmesinden sonra, anlat› flemas›na geçilebilir. Bu flema okuyucuya, anlat›da olaylar›n nas›l eklemlendi¤i, eyleyenlerin hangi ifllevlerle olaylara kat›ld›¤›, olaylar›n de¤iflik aflamalar›D Ü fi Ü N E L ‹ M
n›n nas›l sunuldu¤u konular›nda bilgiler verir. Günümüzde bu flema üç aflamadan
oluflur: eyletim, eylem ve yapt›r›m. Gerçek yaflamda, romanlarda, öykülerde birinS O R U sonra eyleyenler ikinci, üçüncü... bir anlat› flemas› bafllatabilirler.
ci aflama bittikten
Anlat› flemas›:
ortak belle¤ine yerleflmifl anlat›sal ve kültürel düzenlenmenin
D ‹ K‹nsanl›¤›n
KAT
soyut bir tablo ile görsellefltirilmesidir. Bu flema “yaflam›n anlam›n›”, sanal bir yeniden sunum ile anlafl›l›r biçime sokar.
N N
SIRA S‹ZDE
Birinci Anlat› fiemas›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1. Eyletim:
Zamandizimsel anlat›larda genelde öykünün bafl›nda bulunur. AnAMAÇLARIMIZ
lat›da bir Gönderen varsa, Özneyi nesneler ve de¤erleri konusunda bilgilendirir, ikna eder ya da edemez; özneye bir görev verir. Bu aflamada özneleK ‹ T A P de belirlenebilir: sümüklüböcek do¤ada yaln›z, annesiyle mutrin nesneleri
lu bir biçimde yaflamaktad›r. Kelebek içinse bu aflama, kozada tek bafl›na
a¤lad›¤› dönemdir; Nesnesi kelebek olup uçmakt›r. Yusufçu¤a gelince, baloda
T E kelebe¤in
L E V ‹ Z Y O N “kula¤›na tatl› tatl› fleyler” (s. 129) söylerken ç›k›yor okurun
karfl›s›na. Ancak onun ilk Nesnesi zenginliktir. Sümüklüböce¤in annesi o¤lunu anlayamaz, onu de¤ifltiremez.
2. Eylem: Bu aflamada Özne(ler) Nesnesini (ya da Nesnelerini) belirler. Nes‹NTERNET
neye sahip olmak için gerekli kipliklerle donan›rlar. Bu kiplikler /istemek/,
/muktedir olmak/ (güç) ve /bilmektir/. Anlat›larda her zaman bu terimler
tam karfl›l›klar› ile de¤il, aç›l›mlar›, eflanlaml›lar› ya da ça¤r›flt›rd›klar› anlamlarla karfl›lan›rlar. Örne¤in bu öykü çerçevesinde “vurulmak” /istemeyi/;
“kendine güven” ve “zenginlik” /muktedir olmay›/, “bilgili” olmak /bilmeyi/
iflaret ederek kipliklerinin anlafl›lmas›na yard›mc› olurlar. Eyleyenler ancak
bu kipliklerle donand›klar›nda nesnelerini elde edebilirler. Bu kipliklerle
donan(a)mad›klar›nda eyleme geçip nesnelerini elde edemezler. Sümüklüböcek ba¤›ms›z ve özerk bir özne olarak duydu¤u garip, “ne a¤›da, ne gülüfle, ne türküye” (s. 125) benzeyen bir sese vurulup sesin sahibini bulmay›
/isteyerek/, “Benim derdim sensin!” (s. 126) diyerek Nesnesini belirler: /Bilgi/siyle, türkü ve ninni söyleme yetene¤iyle kozadaki kelebe¤e efllik eder.
Anlat›c›n›n “yar› yaln›zl›k” (s. 127) olarak tan›mlad›¤› bu bekleme süresinde
ne ayr›d›rlar ne de birleflik (Ö1, N1). Kelebek bilgili ve düflünceli bir böce¤i
dinledi¤i için, sümüklüböcek de kelebe¤in nas›l bir böcek oldu¤unu bildi¤i
için umutludur. K›sacas› bu dönem, duygu de¤eri aç›s›ndan /umut/lu bir
dönemdir. Ancak kelebek kozadan ç›k›p da uçmaya bafllad›¤›nda sümüklüböce¤in /iste¤ini/ destekleyecek /bilgi/ ve yetenekleri kelebe¤e göre gereksiz, d›fl görünümü ise yetersiz (/çirkin/) kald›¤› için kelebe¤i kendisiyle birlikte olmaya ikna edemez (/güçsüz/), amac›na ulaflamayarak baflar›s›z olur
(Ö1 ∪ N1).
Kelebek, bu aflamada kozas›ndan ç›kar, gezmek ve evlenmek için /iste¤i/
ve /gücü/ (güzelli¤i) vard›r. Sümüklüböce¤i bir yana b›rakarak, gezer, tozar,
yusufçu¤a afl›k olur. Ancak tüm /iste¤ine/ ve /gücüne/ karfl›n onu kendisiyle evlenmeye ikna edecek /bilgisi/ ve deneyimi yoktur. Bu konuda kendisi-
ni seven sümüklüböce¤in /bilgisi/ ve yard›m› sayesinde yusufçu¤u ikna etmesiyle bu böcekle evlenir. Bu anlamda /bilgi/ sümüklüböcekten gelir. Gerekli kipliklerle donanan kelebek (Ö2) Nesnesine (N3) ulafl›r (Ö2 ∩ N3)
Yusufçuk zengin (/güç/) oldu¤u ve daha da zengin olmak istedi¤i için kelebekle evlenme¤e pek istekli de¤ildir. Sümüklüböce¤in kendisini zenginlik
konusunda /bilgilendirme/siyle ikna olur ve kelebekle evlenme konusunda
kendisinde içsellefltirdi¤i, ç›kara dayal› bir /istek/ belirir. Kelebe¤in mavi kanatlar›n› bir zenginlik olarak kabul edip onunla evlenir (Ö3 ∪ N1).
K›sacas› sümüklüböce¤in kendisine yaramayan bilgi ve gücü asl›nda kendisi için bir eksiklik oldu¤u için eyleme bile geçip kelebe¤i elde edemezken
(Ö1∪N1), kelebek ve yusufçuk sümüklüböce¤in yard›m›yla eylemlerinde
baflar›l› olarak nesnelerini elde ederler: (Ö1 ∪ N3), (Ö3 ∩ N1)
Sümüklüböce¤in annesi di¤er böcekleri susturmay› /istese/ de, bunu baflaracak ne /bilgisi/ ne de /gücü/ vard›r.
3. Yapt›r›m: Bu aflamada Gönderen ve / ya da Gönderilen, Öznenin eylemini de¤erlendirerek onu ödüllendirebilir, be¤enmeyerek cezaland›rabilir ya
da gerçek yaflamda çok s›k görüldü¤ü gibi kay›ts›z kalabilir. Ayr›ca pek çok
anlat›da, özellikle ça¤dafl roman ve öykülerde bu aflama görülmemektedir.
Sümüklüböcek Nesnesine ulaflamam›flt›r. Kendisine yapt›r›m›, Nesnesi (N1)
uygulayarak bir anlamda onu cezaland›r›r. Kelebek kendisi için ölmeye haz›r sümüklüböcekten yusufçu¤u ikna etmesini ister. Bu ceza karfl›s›nda, sümüklüböcek duygular›n› dü¤ünde a¤layarak ifade eder.
Kelebek sümüklüböcek sayesinde eylemini gerçeklefltirmifltir ama, /bilgi/
kendisine ait olmad›¤› ve gücü/ (güzelli¤i) geçici oldu¤u için, o da Nesnesi
(N3) yusufçuk taraf›ndan “yüzüstü” (s. 133) b›rak›larak cezaland›r›l›r.
Yusufçuk ise kendine ait olmayan bir bilgiyle, önce kelebekle evlenir sonra
da kendi iste¤iyle ar›yla (N4) evlenerek daha da zenginleflir.
Anne sümüklüböce¤in di¤er böcekleri susturma iste¤i baflar›s›zl›kla sonuçland›¤› için, baflka bir böcek taraf›ndan dövdürülerek cezaland›r›l›r.
‹kinci Anlat› fiemas›
1. Eyletim: Sümüklüböcek yapt›r›m aflamas›ndan sonra durur: “Art›k her fley
bitmiflti” (s. 132). Yusufçu¤un kelebe¤i b›rakt›¤›n› duyunca sümüklüböcek
“önce gelir diye” (s. 133) bekler, sonra kendi kendisini görevlendirerek (G=
Ö1) onu aramak için haz›rlan›r. Yusufçuk ise kelebe¤i b›rak›r.
2. Eylem: Art›k sümüklüböcek yaln›zca /iste¤in/ ve türkü yakma bilgisinin
yeterli olmad›¤›n› ö¤renir. “Bunun için, düflüne düflüne kazand›¤› bütün
bilgileri bir araya getirerek” (s. 133) s›rt›nda tafl›yaca¤› bir ev yapar, sonra
“ucunda gözleri” (s. 133) olan boynuzlar› büyür. Böylece kendisini muktedir yapaca¤›n› düflündü¤ü bir /güçle/ de donanm›fl olur. Ancak çok /bilgili/ bir böcek oldu¤u için ç›kaca¤› yolculu¤un “belki hiç bir zaman” (s.
133) bitmeyece¤ini de düflünmektedir. Bir baflka deyiflle, de¤er nesnesine
hiçbir zaman ulaflamayacakt›r. Sümüklüböcek için, kelebe¤in kozadan
ç›kmas›n› bekledi¤i döneme benzer duygusal de¤er aç›s›ndan umut ve devinim dolu ancak heyecans›z bir dönem bafllam›flt›r.
Yusufçuk da ikinci bir anlat› bafllat›r. Kelebe¤i b›rak›r ar›y› al›r. Özerk bir özne olarak zenginleflir, sonra da kendi iradesiyle (/istek/) ar›yla evlenir.
3. Yapt›r›m: Yusufçuk çok k›sa süren ikinci anlat›y› da ar›yla balay›na ç›karak
bitirip, kendisini ikinci kez ödüllendirir.
115
116
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Eyleyenler eylemelerini gerçeklefltirirken (ya da gerçeklefltiremezken), bir baflka deyiflle, anlat› gerçekleflirken, okur üzerinde yaz›nsal yap›t› di¤erlerinden ay›ran bir etki de yarat›l›r. Eyleyenler flemas› ve anlat› izlencesiyle yorumlanabilecek
duygusal anlat›m /gerilme/, /rahatlama/ ve /ne gerilme ne rahatlama/ aflamalar›ndan oluflan bir gerilim yarat›r. Bu gerilim yaz›nsal yap›tta, özelliklerine göre, duygusal de¤erlerle yeniden /esenlikli/, /esenliksiz/ ya da /ne esenlikli ne esenliksiz/
olarak tan›mlanabilir.
Sümüklüböcek kelebe¤in sesini duyana dek /ne gerilme ne rahatlama/ içinde
olmadan yaln›zl›¤› içinde mutlu /esenlikli/ olarak /rahat/ yaflar (Ù). Kelebek kozadan ç›k›ncaya dek /esenlikli/ bir /gerilme/ içindedir; bu /umutlu bekleyifl/, yükselen (Ú) bir duygu de¤eri olarak kabul edilebilir. Kelebek kozadan ç›kt›¤› s›rada sümüklüböce¤in uymas› (s. 127), karfl›laflma an›n›n coflkusunu bir anda olumsuza
çevirir. Bu aflamadan sonra sümüklüböce¤in /gerilme/si /esenliksiz/, ama biraz da
umutlu bir bekleyifle dönüflerek düflüfle (Ø) geçer. Kelebe¤in evlenip gitmesiyle
/gerilimsiz/ ve /esenliksiz/ /çaresiz/ denilebilecek bir dönem bafllar (→). Kelebe¤in
terk edilmesinden sonra sümüklüböcek gene umutlan›r. Ama bu kez /gerilme/ /ne
esenlikli ne esenliksiz/dir; ç›kt›¤› yolun “belki hiç bir zaman” (s. 133) bitmeyece¤inin bilincinde oldu¤u için heyecans›zd›r (Ú).
Kelebe¤in /gerilme/ içindeki /esenliksiz/, s›k›nt›l› ve korkulu /bekleyifli/ (→)
sümüklüböce¤in eflli¤inde /esenlikli/ bir /gerilme/ye dönüflerek /umut/ içinde
S‹ZDE kozas›ndan ç›k›p sümüklüböce¤in “donuk” (s. 129) rengini
yükselir (ÚSIRA
). Kelebek
görünce, biraz düfl k›r›kl›¤›na (esenliksiz gerilimsizlik) u¤rasa da, di¤er böceklerle
mutlu yaflam›n›
/esenlikli/ bir /gerilimsizlik/ içinde /keyif/le (Ù) sürdürür. Ancak
yusufçukla evlenmek istemesiyle /hem esenlikli hem esenliksiz/ yükselen bir /gerilim dönemi/ bafllar (Ú). Kelebe¤in terk edildikten sonra yaflad›klar› metinde veS O R U
rilemedi¤i, sümüklüböce¤in
tahminine göre duygu de¤eri /esenliksizli¤e/ dönüfltü¤ü için /çöküfl/ (Ø) olarak gösterilebilir.
YusufçukD ‹/gerilimsiz/,
/esenlikli/ ve /rahat/ (Ù) yaflam›n› sürdürürken, SümükKKAT
lüböce¤in yard›m›yla kelebekle evlenip zenginli¤ini ço¤alt›rken /esenlikli/ ve /gerilimli/ bir döneme girer (Ú), ama bu ona yetmedi¤i için zenginli¤ine zenginlik
katmak içinSIRA
ar› S‹ZDE
ile evlenir. Daha önce de görüldü¤ü gibi yusufçu¤un mutluluk ve
zenginlik çizgisi hep yükselifltedir (ÚÚ).
Anneye gelince hep /gerilim/ içinde /esenliksiz/ ruh hali içinde “kavgac›d›r”
AMAÇLARIMIZ
(Ú); bu mutsuzluk içinde o¤lu sümüklüböcek için yaflar ve ölür (Tablo 6.4.) (Ø).
N N
Bu bilgiler için
K ‹ Ayfle
T A P(Eziler) K›ran ve Zeynel K›ran’›n Yaz›nsal Okuma Süreçleri (Ankara:
Seçkin yay. 2011 4. Bask›) bafll›kl› kitab›ndan yararlan›lm›flt›r.
ANLATISAL
ANLAM
TELEV‹ZYON
Anlat›sal yap›lar›n ayr›lmaz bileflkesi olan anlat›sal anlam, eyleyenlerin nesnelere,
oyunculara, uzama ve eylemlere verdi¤i olumlu, olumsuz de¤erlerin nas›l gerçekleflti¤ini ele al›r. Böylece küçük anlam evrenleri yarat›larak söylemsel anlamlar ortaya ç›kar›l›r.
“Sümüklüböcek “ öyküsünde /yaln›zl›k/ izle¤inin /ayr›l›k/la
‹ N TÖrne¤in
ERNET
desteklendi¤i, /zenginlik/ motifinin de ayr›l›¤› destekledi¤i ve zenginin kazand›¤›
görülüyor. Bunun yan›nda esenlikli, bilisel, soyut ve ahlaka iliflkin de¤erlerin, güçsüz ve eyleme geçemeyen yoksulun özelli¤i oldu¤u anlafl›l›yor. Esenlikli, edimsel,
somut ve estetik de¤erlerin kelebek, yusufçuk gibi zengin ve gösteriflçilerin özelli¤i
oldu¤u ortaya ç›k›yor. Bu iki evren aras›nda bir geçifl, bir ortak nokta olmad›¤›, ikisinin birbirini d›fllad›¤› görülüyor. Bu nedenle de sümüklüböce¤in nesnesine ulaflmas›n›n olanaks›zl›¤› örtülü olarak anlat›lm›fl oluyor.
117
Oyuncular Eyletim 1
Eylem 1
Yapt›r›m 1 Eyletim 2
Eylem 2
Yapt›r›m 2
Sümüklü
böcek,
kelebek
Eylem yok
(Ö1∪N1)
ceza: baflka
evlili¤e
yard›mc›
olma
bekleyifl,
/istek/
/muktedir
olma ve
/bilgi/ var
yola ç›k›fl
-
→Ø
Úƒ
→
-
-
-
Duygu
de¤eri
Kelebek,
Yusufçuk
Duygu
de¤eri
Yusufçuk,
kelebek ve
ar›
Duygu
de¤eri
Anne
Duygu
de¤eri
/istek/var
/muktedir
olma/ ve
/bilgi/ var
Ú
istek/ ve
/muktedir
olma/ var,
/bilgi/
yetersiz
Evlilik
sümüklüböc
ek sayesinde
gerçekleflir.
(Ö1∩N3)
Kelebek
ödül olarak
yusufçukla
evlenir,
(Ö3∪N3)
Ù
Ú
ÚØ
/bilgi/ yok,
/muktedir
olma/ ve
/istek/ var.
Sümüklü
böcek
sayesinde
/bilgi/ /istek/
yaratarak
eylem
gerçekleflir.
(Ö1∩N3)
Ceza olarak kelebek terk
edilir.
(Ö3∪N3)
/istek/
/muktedir
olma/ ve
/bilgi/ var
ödül: balay›
(Ö3∪N4)
Ù
Ú
Ø
Ú
Ú
/istek/ var,
/muktedir
olma/ ve
/bilgi/
yetersiz
eylem yok
ceza olarak
öldürülüyor
Ú
Ø
Anlat›sal anlam, oluflan anlam evrenleriyle bir bak›ma gerçekleflen söylemin türünü de belirlemeye yard›mc› olur. Bu öykü okura uzlaflmaz, karfl›t evrenler sunar:
gerçeklik ve kurmaca; zenginlik ve yoksulluk; insan ve hayvan; gerilim ve gerilimsizlik.... Bu özelliklerin do¤ru seçimiyle birçok yaz›nsal tür aras›nda, “Sümüklüböce¤in” öykü ve /ya da masal olma olas›l›¤› yükselebilir.
Tablo 6.4
118
DER‹N YAPI
Derin yap›, söylemi oluflturan dilsel ya da dilsel olmayan sözdizimsel ve göstergebilimsel düzenlemeleri ortaya koyar. Bu aflamada terimler aras›nda hem birbirine
karfl›t hem birbirini tamamlayan ()), hem de birbiriyle çeliflen (+) terimler bulunur. Örne¤in /mutluluk/ ve /mutsuzluk/, /duygu/ (karmafl›k terim) ekseninde sümüklüböcekte birbirini tamamlayan ()) iki kavramd›r. Buna karfl›l›k, /mavi/ ve
/sar›/, /renk/ (karmafl›k terim) ekseninde birbirlerini tamamlamas›na karfl›n kelebek ve ar›n›n renkleri olarak birbirlerini d›fllayan iki çeliflkin (+) dilsel birimdir.
Çözümlemenin yaratt›¤› karmafl›k terimler kimi zaman metin yüzeyinde sözcükleflmemifl oldu¤u için okunamayan, gizli kalan ya da ça¤r›flt›r›lan kavramlar olabilir.
Örne¤in sümüklüböcek, /düflünen/ kavram› ile izlekleflen bir oyuncudur. Bu özellik baflka hiçbir böcekte bulunmad›¤› için, di¤erleriyle /düflüncesiz/ karfl›tl›¤›n› (kt)
oluflturur ()):
sümüklüböcek
kt
“bilgili”, “düflünceli”
di¤er böcekler
/bilgisiz/, /düflüncesiz/
Her ne kadar /bilgisiz/lik ve /düflüncesiz/lik izlek olarak belirse de, bir motif
olarak söylemsel yap›larda sözcükleflmese de, dikkatli bir okura sezdirilmifl olur.
Oysa sümüklüböcek ve yusufçu¤un /zengin/lik, /yoksul/luk izlekleriyle karfl›tl›k
oluflturmas› metin düzeyinde aç›kça sözcüklefltirilmifltir:
sümüklüböcek
“yoksul”
kt
yusufçuk
“zengin”
Temel anlam mant›ksal ve kavramsal olarak tasarlanm›fl olup motiflerin, izleklerin, oyuncular›n, eyleyenlerin, uzam›n, zaman›n kesiflme noktalar›n› gösterir. Örne¤in “yoksul” ama “bilgili” ve “düflünceli” sümüklüböce¤in “zengin” ve “yak›fl›kl›” yusufçu¤u “bilgisiz” ve /düflüncesiz/ kelebekle evlenmeye ikna etmesi, hem sümüklüböce¤in düflünsel gücünü hem de “yoksul”luk ile “zengin”li¤in masallarda
bile ba¤daflmad›¤›n› gösterir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
4
Anlat› içindeSIRA
baflka
karfl›tl›klar› siz bulup yorumlay›n›z.
S‹ZDE
TEMEL ANLAM
D Ü fi Ütemel
N E L ‹ M sözdizimin ve anlat›sal anlam›n tamamlay›c›s› ve oluflturucuTemel anlam,
su olup üretici sürecin en soyut yap›s›d›r. Anlam›n oluflturucu temel ö¤elerini birlefltirir ve ulamlar
S O R U biçiminde s›ralanmas›n› sa¤lar. Bu ö¤eler göstergebilimsel kare
üzerinde eklemlenirler. Temel anlam insan› ilgilendiren iki temel karfl›tl›ktan yola
ç›k›labilece¤ini öne sürer: do¤a / kültür ve yaflam / ölüm. Her yaz›nsal yap›tta bu
D‹KKAT
karfl›tl›klar› bulmak söz konusu olmasa bile, temel anlam› bulmada yönlendirici
olabilir.
SIRA S‹ZDEörnek olarak, ölüm/yaflam karfl›tl›¤›ndan yola ç›k›lm›flt›r: Bu
Temel anlamda
dörtgen /ölüm /, /yaflam /, /ölüm olmayan/ ve /yaflam olmayan/ gibi yal›n kavramlar çerçevesinde
oluflturulabilir. Bu karfl›tl›klardan üretilen bileflik terimler
AMAÇLARIMIZ
(/ömür/ ve /ömür olmayan/) masal›n içinde k›saca söz edilen ya da gizli kalm›fl
iliflkileri, dolay›s›yla anlamlar› ortaya koymaktad›r.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
119
fiekil 6.6
A
B
A-B: Karfl›tl›k iliflkisi
B olmayan-A olmayan: Alt karfl›tl›k iliflkisi
A-A olmayan ve B-B olmayan: Çeliflkinlik iliflkisi
B-A ve A olmayan-B: ‹çerme iliflkisi
B olmayan
A olmayan
Anne sümüklüböcek, tüm böceklerle ölüm konusunda karfl›tl›k kurar (B). /Yaflam/› (A) ve /ölüm/ü (B) bilen, masal›n sonuna dek ve sonra yaflamaya devam
eden sümüklüböcek ise /ömür/ bileflik terimini karfl›lar. Ayr›ca bu böcek hepsinden daha karmafl›k ve yaflam konusunda deneyimli göründü¤ü için bu kavrama
uyar. /Yaflam/ kavram› (A) kelebek ve yusufçuk için önerilmifltir, çünkü bu iki böcek /ölüm/ kavram›ndan habersizdirler. Buna karfl›l›k /ölüm olmayan/ ile /yaflam
olmayan/› birlefltiren eksen için /ömrü olmayan/ söz dizisiyle bir anlam evreni
önerilmifltir. Okur yaln›zca sümüklüböce¤in babas›n›n vuruldu¤unu ö¤renir, nas›l
yaflad›¤›n› bilmez. /Ölüm/ kavram› ise, okurun öykü içinde ölümüne tan›k oldu¤u
anne sümüklüböce¤e uygun düflmektedir.
fiekil 6.7
A/yaflam/
kelebek, yusufcuk
/ömür/sümüklüböcek
kelebe¤in koza
dönemi
B olmayan
/ölüm olmayan/
do¤um, kozadaki
yaflam
B/ölüm/sümüklüböce¤in
annesi
sümüklüböce¤in ölmeye
haz›r olarak kelebe¤i
evlendirdi¤i dönem
/ömrü olmayan/sümüklüböce¤in
babas›
A olmayan/yaflam
olmayan/anneyi
dövenler
120
Ölüm olmayan/ (B olmayan) terimi /yaflam/› (A) içerdi¤i için (B olmayan +A ),
hem kelebe¤in yaflama haz›rland›¤› hem de sümüklüböce¤in umutla bekledi¤i dönemdir. /Yaflam olmayan/ kavram› için anneyi döven ve dövdüren yaflama de¤er
vermeyen böcekler uygun düflmüfltür. /Yaflam olmayan/ + /ölüm/ü birlefltiren bu
eksen kelebe¤in baflkas›na afl›k oldu¤u, sümüklüböce¤in “ Öl, de, öleyim!” (s. 131)
dedi¤i, ölmenin kelebe¤i “sevdi¤ini göstermeye” (s. 131) yarayaca¤›n› düflündü¤ü
günleri gösterir. Kendisi ölmez, ama annesi dövüldükten sonra ölür. Görüldü¤ü gibi “ölüm” metin içinde her kullan›l›fl›nda /yaflam/› ça¤r›flt›r›r.
YAZAR VE MET‹NLEfiME
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Göstergebilim 1980’li y›llara dek, metni yazar›ndan ba¤›ms›z bir biçimde, yukar›da
aflamalar› gösterilen üretici süreç içinde, nesnel ve yans›z olarak incelemek için
yöntemler ve araçlar gelifltirdi. 2000’li y›llardan sonra, bir nesne olarak metnin yazar›yla iliflkisi, kahramanlar aras›ndaki duygu ve tutku iliflkileri, yazar›n öznelli¤i
nas›l yaratt›¤›, bunu dilin hangi ö¤eleriyle gerçeklefltirdi¤i, metinde yarat›lan estetik ö¤eler ve bunlar›n aç›klanmas› gibi pek çok sorun art›k göstergebilimin alan›na girdi.
Yazar ve yazar›n yap›t› içinde yaratt›¤› anlat›c› kavram› ve tiplerinin aç›klanmas›, göstergebilimin araçlar›yla yap›labilmektedir. Bu da kurmacay› kurmaca olmayan yaz›nsal yap›tlardan (yaflamöyküsü, an›, günlük..) ay›r›r. Örne¤in “Sümüklüböcek” öyküsü, olaylara kar›flmayan d›flöyküsel anlat›c›, üçüncü tekil flah›sla, -dili
geçmifl zaman ve geçmifl zaman›n hikâyesiyle anlat›l›r. Yafl›, cinsiyeti olmayan bu
dilsel kesit, kurmaca bir sestir. Bu ses, öykü içinde bir kez kendisini dilsel bir birim ile gösterir: “Ad›n› söyleyemeyece¤im bir böcek...” (s. 133).
Bu anlat›c› tipi, anlat›n›n bak›fl aç›s›n›n belirlenmesine de yard›mc› olur. D›flöyküsel anlat›c› kimi zaman bir ses al›c›s› gibi, sümüklüböce¤in neredeyse içinden
geçen düflüncelerini, niyetlerini, duygular›n› sezerek, seslendirerek içodaklay›m
yapar, bir kamera gibi onun bak›fl aç›s›ndan çevresini ve olaylar› anlat›r; kimi zaman da kelebe¤in, yusufçu¤un içinden geçenleri anlatarak s›f›r odaklay›ma kayar.
Bu masal kurmaca bir anlat›c› taraf›ndan anlat›ld›¤›, kurmaca hayvan kahramanlar bar›nd›rd›¤›, düzyaz›yla yaz›ld›¤› ve sadece on bir sayfa oldu¤u için, roman
ya da hayvan masal› olamaz. “Sümüklüböcek flimdi hâlâ yoldad›r (...) Ne olursa olsun, sümüklüböcek hâlâ gider yolunda” (s. 133-134) anlat›m biçimiyle masala yaklaflsa da, yazar bunu ça¤r›flt›ran “peri masallar›n› and›ran düfller görüyordu” (s.
129) söz dizisiyle okurunu uyarsa da, kahramanlar›n flematik olmay›fl›, ruhsal çözümlemeler ve insan iliflkilerini ça¤r›flt›ran anlat›mlarla öykü özelliklerini tafl›r.
Bundan sonra, sözceleme öznesi olan yazar›n öyküde benimsedi¤i biçem özelSIRA S‹ZDE Yücel’in bu anlat›s›nda da her zamanki gibi Türkçenin kullaliklerine bak›labilir.
n›m›na çok titizlik gösterdi¤i, hiçbir dilsel eksikli¤e ve yanl›fll›¤a yer vermedi¤i
gözlemlenmifltir Bu öyküde yazar teklifsiz dilde ve yaz›n dilinde görülen ikilemeD Ü fi Ü N E L ‹ M
leri çok kullanm›flt›r. Yaln›z yar›m sayfal›k (s. 123) bir bölümde alt› ikileme saptan›r: “ah›m flah›m”, “ufak tefek”, “kara kuru”, “p›r›l p›r›l”, “renk renk”, “sürü sürü”.
O R U
ÖyküdeS kullan›lan
yaz›nsal özellikler afla¤›daki gibi incelenebilir.
Kal›plaflm›fl imgeler
D ‹ K K A T (Stéréotype): Belli bir çevrede bir öznenin önceden kabul etti¤i ve tafl›d›¤›, tasarlanm›fl imge. Kimi zaman çok basite indirgenmifl olan bu imge, olumlu da olabilir olumsuz da.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
121
• Kal›plaflm›fl imgeler: Tahsin Yücel masal-öyküsünün bafl›nda “Babas›n› vurmufllard›” (s. 123) sözcesiyle, okuru yerel ve evrensel gerçeklik içine yerlefltiriyor. Anlat›n›n sonundaki “Demir asa, demir kaz›k gidecekti” (s 133) sözcesi Kerem ile Asl› masal›nda da kullan›lan uzun ve zorlu bir aray›fl yolculu¤unu ça¤r›flt›ran kal›plaflm›fl imgeyle okuruna geleneksel Türk masal›n›
an›msat›yor.
• Kal›plaflm›fl deyimler: “i¤ne ipli¤e dönmek” (s. 124), “iki gözü iki çeflme
a¤lamak” (s. 124), “ türküler yakmak” (s. 129), “deli gibi sevmek”, (s. 130),
“türküler düzmek” (s. 131), “karn› tok olmak” (s. 131), “yüzüstü b›rakmak”
(s. 133)... Bu deyimleri ortalama Türkçe bilenler kolayl›kla anlayabilirler.
Bu da okurun kolayl›kla kurmaca evrenine girmesini sa¤lar.
Bu anlat›da yazar, sümüklüböce¤in annesi için her zaman “ana” sözcü¤ünü
kullanm›flt›r. Bu sözcük ile birlikte “o¤ul” sözcü¤ü kullan›lm›fl olmasa da,
/ana o¤ul/ birlikteli¤ini düflündürür. “Ana”, ölçünlü dilde kullan›lan “anne”ye göre daha yak›n, duygu yüklü bir sözcük gibi görünmektedir. Zaten
yazar sümüklüböce¤in annesinin o¤luna flefkatini göstermek için “ana” sözSIRA S‹ZDE sözcü¤ünü
cü¤ünü yedi kez ( s. 124, 3 kez, s. 125, 3 kez, s.133), “anac›¤›”
ise alt› kez kullanm›flt›r (s. 123, s. 124 3 kez, s. 132, s. 133).
• Metinleraras› iliflkiler: Yazar masal›n› olufltururken kendi kültürel, bilimsel
birikiminden yararlanm›fl, kendi metninden önce yaz›lm›fl baflka metinlere
gönderme yapm›flt›r. Frans›z Dili ve Edebiyat› profesörü olan Yücel, kurmaS Overmifl
R U
ca anlat›c›s›na “Çok güzel bir flark› vard›r, bir y›ld›za gönül
bir sürüngenden söz eder” (s. 126) dedirtir. Yazar›n söz etti¤i, Victor Hugo’dan befl
dizelik bir benttir.
D‹KKAT
Kendisini saklayan gecenin içinde kaybolmufl sizi seven
SIRA S‹ZDE
Bir y›ld›za afl›k bir solucan gibi ac› çeken
Gerekirse sizin için can›n› verecek;
Ve siz yükseklerde parlarken ölecek
AMAÇLARIMIZ
Ayaklar›n›z›n alt›nda, karanl›kta orada bir adam var Han›mefendi.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Erken Anlat›m: Bir yap›t›n
SIRA tümüyle
S‹ZDE
içine ald›¤›, yap›t›n
benzerlik iliflkisi kuran
bölüm.
N N
Anlat›da “y›ld›z” betisinin /yükseklik/le birleflen önemli bir motif oldu¤u daha
‹ T A P
önce belirtilmiflti. Bu metinleraras› iliflki, ancak bu befl dizeyiK bilenler
taraf›ndan
sezilebilir; t›pk› “demir asa, demir kaz›¤›n” Kerem ile Asl› masal›n› düflündürmesi
gibi. Bu iki anlat›ya yap›lan göndermeler, bilgili ve birikimli bir okuru metnin soTELEV‹ZYON
nuna da haz›rlar. Gönderme yap›lan iki metin, “Sümüklüböcek”
anlat›s›nda küçük
anlam evrenleri oluflturarak erken anlat›m yaparlar.
Bu bilgilere verilen internet adreslerinden ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
www.media-awareness.ca/.../stereotypes/qu_est_ce_stereotype.cfm
• Söyleflimlilik: Anlat›c› ile yazar, anlat›c› ile oyuncunun seslerinin ve anlam
evrenlerinin birbirine kar›flmas› sonucu hangisinin konufltu¤unun anlafl›lamamas›d›r. “Çok güzel bir flark› vard›r, bir y›ld›za gönül vermifl bir sürüngenden söz eder” (s. 126). Bu sözcede anlat›c›, genifl zaman kullanarak de¤iflmez bir bilgi sunar gibidir. “Gibidir”, çünkü anlat›c›n›n sözünü etti¤i aflk
bir flark›da de¤il, fliir biçiminde yaz›lm›fl bir tiyatro yap›t›nda geçer. Böylece
sözcelem öznesi Yücel biraz da kendini saklayarak, bilgi ve birikimini anlat›c› arac›l›¤›yla sunar; okur tam olarak hangisinin konufltu¤unu anlayamaz.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
122
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Üile
N E Loyuncunun
‹M
• Anlat›c›
sesleri kar›flt›¤›nda, anlat›c› oyuncunun duygular›n›,
düflündüklerini, hatta söylediklerini üçüncü tekil flah›sla ve kendi sesiyle aktar›r. “Ne
Hiç bir fley düflünemiyordu “ (s. 126); “Eski günler neredeyS O Rtuhaf!
U
di?” (s. 130). Bu sözceleri, “Ne tuhaf! Hiç bir fley düflünemiyorum” fleklinde
sümüklüböcek de söylemifl ve anlat›c› da aktarm›fl olabilir, onun yerine anD‹KKAT
lat›c› da söylemifl olabilir. “Eski günler”i arayan anlat›c› da, sümüklüböcek
de olabilir; belki de anlat›c› sümüklüböce¤in özlemini aktarmaktad›r. Bu beSIRAiki
S‹ZDE
lirsizlik
sesin kar›flmas›n› ve söyleflimlili¤in oluflmas›n› sa¤lar.
Bu öyküde kullan›lm›fl baflka yaz›nsal ve dilsel araçlar içinde burada yaln›zca
dördü k›saca incelenmifl ve öyküde yarat›lan güzelduyusal (estetik) anlam ortaya
AMAÇLARIMIZ
ç›kar›lmaya çal›fl›lm›flt›r.
N N
Bu bilgiler için
K ‹ Zeynel
T A P K›ran ve Ayfle Eziler K›ran’›n Dilbilime Girifl (Ankara: Seçkin yay.
2006) bafll›kl› kitab›ndan yararlan›lm›flt›r.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
123
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Göstergebilimsel çözümlemenin dilsel araçlar›n›
tan›mlamak.
Göstergebilimsel çözümleme do¤al dilin araçlar›n› ve bir bilim dal› olarak üstdil terimlerini kullan›r: oyuncu, eyleyen, anlam, motif, izlek gibi.
Üretici süreç flemas›, düzlemleri ve bileflenleriyle
bir metnin biçimsel, anlat›sal ve anlamsal özelliklerini somuttan soyuta, yal›ndan karmafl›¤a giderek, kapsaml› bir çözümleme önerisi sunar.
Yaz›nsal elefltiride göstergebilimsel çözümleme
sürecini oluflturabilmek.
Göstergebilim, yaz›nsal yap›tlar› bir inceleme
nesnesi olarak ele al›r. Yaz›nsal metinler do¤al
dili her zaman çeflitli düzeylerde ve türlerde baflar›yla kulland›klar› için göstergebilime önemli
bir kaynak olmufllard›r. Ayr›ca öykü, roman ve
masal gibi türler dil d›fl› gerçek dünyay› ve insan› yans›tt›klar› için de gerçek insan›n, gerçek yaflam›ndan, duygular›ndan, tutkular›ndan, deneyimlerinden... yola ç›kar.
Yaz›nsal elefltiriyi çözümlemeden ay›ran özellikleri aç›klayabilmek.
Elefltiri yazar› her zaman kiflisel de¤erlendirmesini verir: baflar›l›/ baflar›s›z; okunabilir/ okunamaz; yeterli/ yetersiz; orta halli/ kötü; yeterli/yetersiz gibi. Bu nedenle yap›t hakk›nda sunulan
yarg›lar her zaman öznel olup, yaz›nsal elefltiriler
aras›nda farklar görülebilir. Oysa göstergebilimsel çözümleme metnin içinde kalarak, metnin verileriyle, dilsel ö¤elerle bireysel yarg›lardan ar›nm›fl, nesnel ve yans›z çözümlemeler sunar. Bir
anlamda, metnin iskeletini ve iskeleti oluflturan
ö¤eleri, bunlar›n nas›l birleflti¤ini, nas›l anlam
üretti¤ini aç›klar.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Göstergebilimsel çözümlemenin yaz›nsal elefltiri
için gelifltirdi¤i araç ve yöntemleri saptamak.
Bir yaz›nsal metnin kimi zaman yazar› bilinmese
de, ortak ya da belli bir yazar› vard›r. Bu yazar›n
kendi birikimini, bilgisini, duygular›n›, niyetlerini... yap›t›na örtük ya da belirtik olarak, flu ya da
bu biçimde tafl›r. ‹flte bu andan bafllayarak “öznellik”ten söz edilebilir. Ayr›ca oyuncular aras›nda yazar›n yaratt›¤› duygusal, tutkusal iliflkiler ve
gerilimler, gerçek insan dünyas›n›n yans›malar›
olarak öznel bir anlam evreni oluflturur. ‹flte bu
nedenle göstergebilim, öznelli¤in incelenmesine
yönelik olarak sözceleme kuramlar›yla, tutkular›n aç›klanmas›, gerilimin ve duygu de¤erlerinin
irdelenmesi için dilsel ve metinsel yeni araçlar
sunmaktad›r.
Göstergebilimsel çözümlemenin yaz›nsal elefltiriye katk›s›n› gözlemlemek.
Göstergebilimsel çözümleme, anlat›c› türlerinin,
seslerinin ve bak›fl aç›lar›n›n metnin hangi düzleminde yer ald›¤›n›, burada anlat›c›n›n ifllevini,
oyuncular›n tutumunu inceler. Metinleraras› iliflkileri ortaya ç›kararak anlam bileflkelerinde yarat›lan anlamsal evrenlerin (örne¤in Frans›z dram›
+ Türk halk masal›) nas›l kesiflti¤ini ortaya koyar.
Söyleflimlili¤i de yer vererek, bir metin içinde
duyulan karmafl›k seslerin nas›l aç›klanaca¤›n›
gösterir. Biçembilim verileriyle, yazar›n öznel
yazma biçemi konusunda bilgiler verir.
124
1. Göstergebilimsel çözümleme, yaz›nsal bir yap›t› incelerken afla¤›dakilerden hangisini gerçeklefltirir?
a. De¤erlendirir.
b. Yazar›n yaflam›n› kahraman›n yaflam› ile karfl›laflt›r›r.
c. Yazar› metnin d›fl›nda tutar.
d. Okurun yap›ta bak›fl›n› ele al›r.
e. Yap›t›n anlamsal ve biçimsel yap›s›n› betimler.
2. Afla¤›dakilerin hangisi göstergebilimsel çözümlemenin arac› de¤ildir?
a. Üretici süreç
b. Edimbilim
c. E¤itimbilim
d. Söyleflimlilik
e. Biçembilim
3. Afla¤›dakilerden hangisi oyuncunun özelli¤i de¤ildir?
a. D›fl görünüm
b. Meslek
c. Ruhsal durum
d. ‹fllev
e. Giysi
4. Kurgusal bir metin içinde olaylar› belli bir bak›fl aç›s› ile aktaran dilsel kesite ne ad verilir?
a. Oyuncu
b. Eyleyen
c. Anlat›c›
d. Yard›mc›
e. Yazar
5. Afla¤›dakilerden hangisi öznenin temel belirleyicilerinden biridir?
a. En önemli rolü oynamas›
b. Anlat›c› taraf›ndan yarat›lm›fl olmas›
c. D›fl görünümü
d. Özerk oluflu
e. Konuflmas›
6. Yaz›nsal çözümleme bir metnin tüm düzeylerinin ve
bileflenlerinin betimlenmesi ve iliflkilerinin ortaya konmas›d›r. Bu aç›klama ile afla¤›dakilerin hangisi uyuflmaz?
a. Yaz›nsall›k
b. Anlam oluflumu
c. Betimlemeli olufl
d. Anlam›n aç›klanmas›
e. Süreç olma
7. Afla¤›dakilerin hangisi yaz›nsal bir yap›t›n özelli¤idir?
a. Nesnelli¤i savunma
b. Öznelli¤i hissettirme
c. Tek bir bak›fl aç›s›n›n olmas›
d. Yazar›n metinle duygusal iliflki kurmamas›
e. Anlam evrenlerinin k›s›rl›¤›
8. Afla¤›dakilerin hangisi sözcelemenin özelliklerinden
biri de¤ildir?
a. Konuflan özneyi göstermesi
b. Konuflan öznenin zaman›n› göstermesi
c. Konuflan öznenin söyleminin sorumlulu¤unu almamas›
d. Sözcenin ba¤lam içinde anlafl›lmas›
e. Konuflan öznenin söyleminin sorumlulu¤un almas›
9. Afla¤›dakilerden hangisi göstergebilimsel dörtgenin
ifllevlerinden biri de¤ildir?
a. Anlam evrenlerini belirtmek
b. Duygu de¤erlerini ortaya koymak
c. Anlam evrenleri aras›nda iliflki kurmak
d. Yazar›n metin içinde duygular›n› incelemek
e. Yazar›n metin içinde oluflturdu¤u gerilimleri göstermek
10. Afla¤›dakilerden hangisi yaz›nsal bir metinde anlam› oluflturur?
a. Oyuncular ve eyleyenler
b. ‹zlekler ve motifler
c. Uzam ve zaman
d. Anlat›c› ve bak›fl aç›s›
e. Elefltirmenin bak›fl aç›s›
125
Okuma Parças›
Sinema ve Aflk
Genç kad›n ve genç adam ilk buluflmalar›nda -ço¤unlukla oldu¤u gibi- bafl bafla yemek yiyip sinemaya gitmifllerdi. Sinemadan sonra el ele tutuflup a¤açl›kl› yollarda uzun bir yürüyüfl yapt›lar. Filmler her zaman iyi
olmasa da sineman›n bafll› bafl›na bir sevgi oldu¤undan
söz ettiler. Örne¤in bugün izledikleri film pek öyle ah›m
flah›m bir fley de¤ildi ama, gene de memnundular. Bu
konuda söze bafllarken adam›n niyeti bu de¤ildi gerçi,
ama konuflman›n bir yerinde flairane bir yürekle söyledikleri genç kad›n için ciddi bir uyar› yerine geçti.
“Sinema neden aflk haline gelir biliyor musun?” dedi
adam, “Çünkü o da t›pk› aflk gibi, insan gözünün bir aldan›fl› üzerine kurulmufltur. Hayal oldu¤unu bildi¤in
perdeye inan›rs›n bütün kalbinle... ‹nsan öncelikle bir
aldan›fla âfl›k olur, sonra o aldan›fltan bir hakikat yapmaya çal›fl›r hayat›na... Baz› filmler çabuk biter.”
Bir kitapta okundu¤unda güzel, anlaml› bulabilece¤i,
hatta alt›n› çizmek isteyece¤i sözler, yeni bafllamakta
olan bu iliflkinin yürüyemeyece¤ini -pek erken yahut
tam vaktinde- söylemiflti geç kad›na. Bu kadar fark›nda
olan›n aldanmas› uzun sürmezdi. Film çabuk biter, ›fl›klar erken yanard›.
1. e
Kaynak: Murathan Mungan, Kibrit Çöpleri, Metis yay.,
2011.
2. c
3. d
4. c
5. a
6. a
7. b
8. e
9. d
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›nsal Göstergebilim “
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›nsal Göstergebilim “
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eyleyenler” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yazar ve Metinleflme”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eyleyenler” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çözümleme Süreci”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹zlek/ Motif” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretici Süreç” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Anlam” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretici Süreç” konusunu
S›ra Sizde 1
Yaz›nsal yap›t›n kendine özgü ve yal›nlaflt›r›lamaz özellikleri vard›r. Örne¤in öyküde ikilemeler yerine yal›n
sözcükler kullan›lm›fl olsayd›, ayn› etki yarat›lamazd›.
Ayr›ca yaz›nsal yap›t, okuyucuyu etkilemeye yönelik
duygusal ve estetik bir öznellik içerir.
S›ra Sizde 2
/Aflk/: “sevmezdi (s. 127), “seviyorum” (s. 131), “sevdi¤ini” (s. 131), “sevdi¤imi” (s. 131, 2 kez).
/Güzellik/: “güzel” (s. 126, s. 127 5 kez, s. 128, s. 129 4
kez, 130), “güzellik” (s. 129, 132), “güzelleflmek” (s.
130), “güzellefltirmek” (s. 130).
S›ra Sizde 3
Anne sümüklüböce¤in (Ö4), Nesnesi (N5) o¤lunun uyumas›n› sa¤lamak olarak kabul edilirse, Engeleyicileri de
ortak eyleyen (Engelleyici = E5) olan tüm flark›, türkü
söyleyen böceklerdir. Anne sümüklüböcek (Ö4), amac›na ulaflamayarak (Ö4∪N5) yaflam›ndan (N6) da olmufltur (Ö4∪N6).
G → N5, N6 → Gn
↑
Y → Ö4 ← E5
N5 ∪ Ö4 ∪ N6
126
S›ra Sizde 4
/Yer/: “otlar”, “su birikintileri”, “sürüngen”, “alt”, “ev”,
“bahçe”, “yol”
/Gök/: “y›ld›zlar”, “gökyüzü”, “günefl”, “kelebek”, “uçmak”, “kanat”, “yusufçuk”, “hava”, “uçtu”, “gökkufla¤›”,
“gök”, “ar›”, “yukar›larda”.
/Yer/ izle¤ini oluflturan sözcükler /ne esenlikli ne esenliksiz/ duygu de¤eri tafl›salar da, anlat›da sümüklüböce¤in mutlu ve umutlu oldu¤u dönemleri gösterirler. Oysa /gök/ izle¤ini oluflturan sözcüklerin ço¤unun duygu
de¤eri /esenlikli/dir. Ancak ne sümüklüböcek ne de
kelebek diledikleri mutlulu¤u bulamazlar, ikisi de kendi dünyalar›nda kal›rlar. Onlar “ayr› dünyalar›n” oyuncular›d›r. Bu iki izlek çeliflkin kavramlar (+) olarak birbirini d›fllar.
/Yer/
kt
/Gök/
/ne esenlikli ne esenliksiz/
/esenliksiz/
Bertrand, D. (2000). Précis de sémiotique littéraire,
Paris: Nathan Yay›nlar›.
Fontanille, J. (1999). Sémiotique et littérature, Essais
de méthode, Paris: PUF Yay›nlar›.
Geninasca, J. (1997). La parole littéraire, Paris: PUF
Yay›nlar›.
Greimas, A.-J, (1976). Maupassant: La sémiotique du
texte. Exercices pratiques, Paris: Seuil Yay›nlar›.
Greimas, A.-J., Courtés, J. (1979). Sémiotique. Dictionnaire raisonné de la théorie du Langage, Paris: Hachette yay›nlar›.
Hugo, V. (1987). Ruy Blas, Paris: Cep kitaplar› (Livre
de poche) n ° 2434.
K›ran, A., K›ran, Z. (2011). Yaz›nsal Okuma Süreçleri, Ankara: Seçkin Yay›nlar›, 4. Bask›.
K›ran, Z., K›ran, A. (2006). Dilbilime Girifl, Ankara:
Seçkin Yay›nlar›.
Korkut, E. (2011). La valeur thymique, Almanya: Éditions universitaires européennes.
Yücel, T. (1981). “Sümüklüböcek”, Haney Yaflamal›,
‹stanbul: Karacan Yay›nlar›, ve Can Yay›nlar›, 2. Bas›m 2008.
Yücel, T. (1997). ‹nsanl›k Güldürüsü’nde Yüzler ve
Bildiriler, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Yücel, T. (2004). Söylemlerin ‹çinden, ‹stanbul: Yap›
Kredi Yay›nlar›.
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Metinleraras›l›¤›n tan›m›n› yapabilecek, Metinleraras›l›k elefltiri yönteminin
karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinden ve kaynak elefltirisinden fark›n›n ne oldu¤unu ay›rt edebilecek;
Kavram›n kökenini aç›klayabilecek,
Metinleraras›l›k konusunda öne ç›kan temel kuramc›lar›n yöntem konusundaki yaklafl›mlar›n› aç›klayabilecek,
Metinleraras›l›kta kullan›lan temel yöntemlerin yap› ve ifllevlerine göre yaz›nsal metinlerde kullan›mlar›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
Metinleraras›l›k
Yans›lama
Öykünme
Gönderme
Kolaj
Al›nt›
An›flt›rma
Yenidenyazma
•
•
•
•
•
•
•
Karfl›laflt›rmal› Yaz›n Elefltirisi
Kaynak Elefltirisi
Mihail Bahtin
Julia Kristeva
Roland Barthes
Michael Riffaterre
Gérard Genette
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• MET‹NLERARASILI⁄IN TANIMI,
KÖKEN‹ VE ÇEfi‹TL‹ KURAMLAR
• MET‹NLERARASI YÖNTEMLER
G‹R‹fi
Metinleraras› elefltiri yöntemi Fransa’da 1960’l› y›llarda yaz›nsal elefltiri konusunda
bir yenileflmeden söz eden kuramc›lardan Julia Kristeva’n›n çal›flmalar›na ba¤l›
SIRA S‹ZDE
olarak ortaya ç›km›flt›r. Kavram›n yarat›c›s› Kristeva’d›r. An›lan tarihten bafllayarak
metinleraras›l›k kavram› yaz›nsal elefltirinin temel araçlar›ndan birisi durumuna
gelmifltir. ‹fllevi her metnin bir ya da birden fazla metni kendi Diçerisinde
Ü fi Ü N E L ‹ M eritti¤i ve
dönüfltürdü¤ü süreci belirlemektir. Söz konusu kavram, özünü Rus düflünür Mihail Bahtin’in çal›flmalar›na borçludur. Metinleraras› kavram›n›n ortaya ç›k›fl›nda yaS O R U
z›nsal metni al›fl›lm›fl›n d›fl›nda yeni bir aç›dan tan›mlamak aray›fllar› vard›r. Gerçekten de kimi kuramc›lar yaz›nsal metni kapal› bir bütün olarak ele almaktan kaç›n›rlar; Julia Kristeva d›fl›nda Roland Barthes gibi önde gelen araflt›rmac›lar
metinD‹KKAT
leri tarihe, toplumsal koflullara, yazara, yazar›n psikolojisine, amaçlar›na vb. göre
ele al›p tan›mlamak istemezler. Bunun yerine yap›tlar›n birbirleriyle
kar›flt›klar›,
SIRA S‹ZDE
her yaz›nsal metnin asl›nda “çoksesli” özellikte oldu¤unu varsay›m olarak benimserler; yeni varsay›ma göre bir metnin, dolay›s›yla da metnin anlam›n›n büyük ölçüde önceki metinlerden gelen kesitlerin iç içe geçmelerine ba¤l›
olarak üretildi¤iAMAÇLARIMIZ
ni kabul ederler.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Çokseslilik: Önce müzik
söylemine uygulan
SIRA S‹ZDE
çokseslilik kavram›, XVI.
yüzy›lda armoninin
karfl›s›nda, birden fazla
sesten oluflanAMAÇLARIMIZ
flark›
anlam›nda kullan›l›yordu.
N N
K ‹ T A P için flu kiMetinleraras› yaklafl›m›n daha ayr›nt›l› kuramsal tan›mlamalar› ve uygulamalar›
taplardan yararlanabilirsiniz: Kubilay Aktulum, Metinleraras› ‹liflkiler, (Öteki, 1999);
Kubilay Aktulum, Kopuk Yap›t/Kopuk Yaz›, (Öteki, 2002); Kubilay Aktulum, Parçal›l›k/Metinleraras›l›k, (Öteki, 2004).
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Yeni bir metin tan›mlamas› yapmaya u¤raflan elefltirmen ve kuramc›lar, ayr›ca
bir yazar›n kendinden önceki bir yazardan de¤iflik amaçlarla yapt›¤› al›nt›lar, an›flN T E R N E T metnin yat›rmalar ve çeflitli an›msamalar›n, yazar›n bir ifli olarak de¤il, D‹tümüyle
z›nsall›¤›n›n (sanatsall›¤›n›n) bir ölçütü olan metinleraras›na ba¤l› oldu¤u düflüncesindedirler. Art›k metinleraras› bir aç›dan tan›mlanan metin, bir al›nt›lar mozai¤i,
S O R U
farkl›, ayr›fl›k unsurlar›n bir araya geldi¤i bir aland›r.
Günümüzde metinleraras›l›k yaln›zca yaz›nda de¤il, sanat›n di¤er biçimlerinde
D ‹ K K A T de -resim,
heykel, sinema, mimari, medya, reklâm vb.- var olan bir olgudur. Baflka ülkelere ait yazarlar›n yap›tlar›n›n yo¤un olarak baflka dillere çevrilmesi, buna ba¤l› SIRA
olarak
karfl›laflt›rmal›
S‹ZDE
yaz›n incelemelerinin, ayr›ca disiplinleraras› al›flverifllerin ço¤almas› ile metinleraras› bak›fl her alanda yayg›nl›k kazanm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Bunlar bir yazarla alay
etmek ya da,Ttersine,
E L E V ‹ona
ZYON
sayg›s›n› dile getirmek, onu
izlemek ya da SIRA
ondan S‹ZDE
ayr›ld›¤›n› bildirmek vb.
amaçlar olabilir.
‹NTERNET
Yaz›nsall›k: Rus
Biçimcilerine göre bir
edebiyat eserini di¤er
eserlerden ay›ran
S temel
O R U
biçimsel özellik.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
130
Disiplinleraras›: Farkl›
sanatsal ve bilimsel
alandan araflt›rmac›lar›n bir
araya gelerek ayn› problem
karfl›s›ndaki de¤iflik bak›fl
aç›lar›n› buluflturarak ortak
bir amaca varmak.
Metinleraras›l›k olgusu postmodern olarak adland›r›lan yaz›nsal ürünlerin öne
ç›kan estetik bir özelli¤idir. Ancak yine de metinleraras› al›flverifllerin yaln›zca
postmodern yap›tlara özgü olmad›¤›n›, eski metinlerde oldu¤u kadar (örne¤in,
fieyh Galip, Divan fiiiri, Halk Edebiyat›; Rabelais, Montaigne) klasik ve modern metinlerde de (Ahmet Midhat, Reflat Nuri, Orhan Pamuk; Lautréamont, Proust, Joyce
vd.) hep var oldu¤unu an›msatal›m. Yeni olan, Laurent Jenny’nin vurgulad›¤› gibi
(1976), metinleraras› olgusunun yaz›n elefltirisi alan›nda yeni alg›lanmaya ve tan›mlanmaya bafllamas›d›r.
SIRA S‹ZDE
1
Metinleraras›l›¤›
postmodern ve postyap›salc› kuramlar ›fl›¤›nda kavramak gerekir; bu neSIRA S‹ZDE
denle postmodern yaz›n›n/metnin konumuz aç›s›ndan temel ö¤elerinin neler olduklar›n›
araflt›r›n›z.
S O R U
D‹KKAT
Sözce: Bir sözceleme
edimiyle
ortaya ç›kan
SIRA S‹ZDE
söylem.
Bir metnin baflka metinlerle aralar›ndaki her tür iliflkiye metinleraras› ad›n› veren KristevaSve
görüflünü sürdüren Barthes gibi daha pek çok elefltirmen
O Ronun
U
(Michael Riffaterre, Gérard Genette, Laurent Jenny, Marc Angenot, Jean Ricardou,
Jean Bellemin-Noël, Tel Quel dergisi yazarlar›, örne¤in Philippe Sollers, Tzevatan
D‹KKAT
Todorov) metinleraras›n› metnin yaz›nsall›¤›n›n bir ölçütü olarak görürler. Kristeva’n›n “baflka metinlerden al›nan sözcelerin bir kesiflme yeri” (1969: 52) olarak
S‹ZDE
adland›rd›¤›SIRA
metinleraras›
kavram› yerine Jean Bellemin-Noël, metin-öncesi (1972)
kavram›n› önerir. Roland Barthes ayn› sözcü¤ü ilk kez 1973’te le Plaisir du texte
(Metnin Tad›) adl› yap›t›nda kullan›r; okumay› bir metinleraras›l›k, yani “sonsuz bir
AMAÇLARIMIZ
metnin d›fl›nda yaflamak olanaks›zl›¤›” olarak tan›mlar. Iouri Lotman’›n la Structure du Texte Artistique (Sanatsal Metnin Yap›s›, 1973: 89) adl› yap›t›nda karfl›m›za
ç›kan “metin-ötesi
ya da “metin-d›fl›” kavramlar› öteki elefltirmenlerin
K ‹ T A ba¤›nt›lar”
P
metin ve metinleraras› tan›mlamalar›yla birleflir. Lotman da bir metnin “tüm öteki
S‹ZDEdillerinin d›fl›nda var olamayaca¤›n›” söylerken metinlerin
toplumsal SIRA
iletiflim
“çokseslilik”
ya da, Bahtin’in deyifliyle, “çokdillilik” yönünü vurgular. Böylelikle
TELEV‹ZYON
yaz›n elefltirisinde
D Ü fi Ü N E L ‹ Mkuramc›lar ve elefltirmenlerce (her ne kadar farkl› biçimlerde
anlafl›lm›flsa da) de¤iflmez bir metinsel olgu olarak bir yaz›nsall›k ölçütü yap›lan
metinleraras›l›k, yaz›nsal elefltirinin vazgeçilmez bir sorgulama nesnesi durumuna
S O R U
getirilmifltir.‹ N T E R N E T
N N
Çokdillilik: Dilin ve kültürün
sabitlenebilir bir yap›
AMAÇLARIMIZ
olmad›¤›n› düflünen Mihail
Bahtin, çokdillili¤i, bir
sözceler çoklu¤u olarak
tan›mlar.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
‹ SN TOERR NU E T
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Bir metin ve metinleraras›
iliflkiler konusunda kuramsal tan›mlamalar yapan kuramc›lar›n taD‹KKAT
n›mlamalar›n›n gerisinde, Ferdinand de Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri’nde öne ç›kard›¤› temel kavramlar
SIRA S‹ZDEve yaklafl›m bulunmaktad›r. Burada kullan›lan dili iyi alg›layabilmek
için özellikle Göstergebilimsel Elefltiri bölümünün iyi anlafl›lmas› gerekmektedir.
N N
AMAÇLARIMIZ
MET‹NLERARASILI⁄IN
TANIMI, KÖKEN‹ VE ÇEfi‹TL‹
SIRA S‹ZDE
KURAMLAR
Metinleraras›n›, (Fr. intertextualité; Ing. intertextuality) kabaca iki ya da daha çok
K ‹ T A Pal›flverifl, bir tür konuflma ya da söyleflim biçimi olarak tan›mlametin aras›nda
D Ü fi Ü Nbir
EL‹M
yabiliriz. Kavram kimilerince bir yenidenyazma ifllemi olarak da alg›lan›r. Bir yazar
baflka bir yazar›n metninden parçalar› kendi metninin ba¤lam›nda kaynaflt›rarak
T E SL EOV R‹ Z UY O N
yenidenyazar.
‹ K K A T aras›ndaki al›flverifl ifllemlerini belirtmek için s›radan bir imge olaGenel olarakDmetinler
rak kullan›lan yenidenyazma kavram›n›, de¤inece¤imiz gibi, metinleraras›l›¤›n bir yönte‹NTERNET
mi olarak kullanaca¤›z.
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
131
7. Ünite - Metinleraras›l›k
Bir metin ile baflka bir metin aras›ndaki her tür al›flverifl ifllemi yenidenyazma
S O R Uile gösterilir.
d›fl›nda al›nt›, kolaj mozaik, yaptakç›l›k, palempsest vb. imgeleri
Ço¤u zaman, söz konusu imgeler bir metinleraras› al›flverifli belirtmek için
eflanlaml› olarak kullan›l›r.
D‹KKAT
Karfl›laflt›rmal› Yaz›n Elefltirisi
SIRA S‹ZDE
Mozaik: Bir metinde
birbirinden farkl›S parçalar›
O R U
yan yana getirme.
Yaptakç›l›k: Kendi ifllevleri
D ‹ifllev
KKAT
d›fl›nda baflka bir
yerine getirmesi amac›yla
unsurlar›n ya da
malzemenin yeni
bir S‹ZDE
SIRA
bütünde bir araya
getirilmesi ve
montajlanmas›yla oluflan
etkinli¤e, düflünceye
ya da
AMAÇLARIMIZ
yarat›ya verine ad.
N N
Kimi kuramc›lar ve elefltirmenler metinleraras›l›¤›n bir karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisi ya da bir kaynak elefltirisi ile ayn› anlama geldi¤ini, bu yöntemlerin yönelimlerinin ayn› oldu¤unu düflünürler. Oysa üç yaklafl›m›n yönelimleri
kimi bak›mlardan
AMAÇLARIMIZ
benzeflse de aralar›nda ayr›mlar bulunmaktad›r.
Karfl›laflt›rmal› yaz›n konusunda flu kaynaklara baflvurabilirsiniz: Kamil
Karfl›laflK ‹ T Ayd›n,
A P
t›rmal› Edebiyat. Günümüz Post modern Ba¤lamda Alg›lan›fl›, (Birey Yay›nlar›, 2008); Gürsel Aytaç, Karfl›laflt›rmal› Edebiyat Bilimi, (Say yay›nlar›, 2010); André Rousseau-Claude
Pichois, Karfl›laflt›rmal› Edebiyat, (çev. Mehmet Yazgan, MEB yay›nlar›,
T E L E1994).
V‹ZYON
Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinde “temel olarak, yaz›nsal denilen, ya da yaz›nsal denilebilecek her nesnenin, bir kültürün öteki yap›c› unsurlar›yla iliflkilendiri‹NTERNET
lerek incelenmesi söz konusudur” (Y. Chevrel, 2009: 7). Karfl›laflt›rmal›
yaz›n elefltirisi, daha çok bir ülkenin kültürünün baflka ülkelere ait kültürlerle karfl›laflt›r›lmas›na dayan›r. Bunu yapmak için inceleme nesnesi olarak bir bütünce (corpus)
oluflturulur. Bütünceden ç›kar›lan unsurlar›n birbirleriyle benzerlik, koflutluk, ayn›
zamanda karfl›tl›k iliflkileri içerisinde olduklar› gösterilmeye, böylelikle bir yap›t
yorumlanmaya çal›fl›l›r. Buna karfl›n, metinleraras›, bir bütünce oluflturmak kayg›s›nda de¤ildir. Karfl›laflt›rmal› elefltirinin gerektirdi¤i gibi, belli bir gelene¤e ait iki
(ya da daha çok) metin aras›ndaki benzerlikleri ya da ayr›mlar› araflt›rmaz. Onun
araflt›rma alan› hem çok dar hem de sonsuzdur. Sonsuzdur, çünkü bir metin sonsuz metinler alan›ndan al›nt›lar yapabilir. Çok dard›r, çünkü ço¤u zaman, yazarca
belirlenen strateji do¤rultusunda, bir metne metinleraras› yöntemlerden biriyle sokulan tek bir sözcük, tek bir tümce, tek bir harf metinleraras›n›n araflt›rma konusu
olabilir (Michael Riffaterre’in çal›flmalar› bu yönde geliflir). Öyleyse metinleraras›
ile karfl›laflt›rmal› elefltiri aras›ndaki ayr›m, Yves Chevrel’in söyledi¤i gibi, daha çok
nicel düzeyde karfl›m›za ç›kar.
“Her metinleraras› süreçte, söz konusu metinlerden her birinin, bütünlü¤ü içerisinde ele al›nd›¤› istisnad›r, hatta al›nmaz bile: (sessel, kavramsal, izleksel...) bir
unsur önemsenir, öteki bir kenara itilir.” (2009: 100)
Ayr›ca, metinleraras›nda, karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinde oldu¤u gibi farkl›
kültürlere (ya da yazarlara) ait yap›tlar›, içerik bak›m›ndan benzefltikleri için yan
yana getirerek, aralar›ndaki benzerliklere ve ayr›mlara dayanarak yorumlamak söz
konusu de¤ildir. Metinleraras› yaklafl›mda eski, önceki bir yap›ttan gelen bir unsurun u¤rad›¤› “ba¤lam de¤ifltirme” sonucunda yeni metinde ald›¤› -yazarca verilen- anlam› araflt›r›p bulmak söz konusudur. Metinleraras›nda baflka bir yap›ta ait
bir kesit, yazarca anlamla donat›l›r. Karfl›laflt›rmal› yaz›nda anlam (ancak yazarca
bilerek verilmemifl) karfl›laflt›rmay› yapan elefltirmence yap›tlar›n karfl› karfl›ya
konmas›na ba¤l› olarak ç›kar›l›r. Metinleraras›nda oldu¤u gibi, yap›t ile baflka bir
yap›t aras›nda “zorunlu” bir göndergeye göre de¤il, bir yap›t ile ayn› gelene¤e ait,
benzer özellikler tafl›yan baflka yap›t(lar) aras›ndaki iliflkiyi karfl›laflt›rmac› kurar.
Aralar›nda hiçbir metinleraras› al›flverifl olmayan bir Türk yazar›n›n yap›t› ile bir
Frans›z yazar›n yap›t› aras›nda, biçim ve içerik düzlemindeki benzerlikten dolay›,
K ‹ T A P
Palempsest: Yüzeyi
kaz›narak üzeri
T E yeniden
LEV‹ZYON
yaz›lan parflömen;
metinleraras›l›k
ba¤lam›nda, yaz›nsal bir
metnin alt›nda her zaman
baflka metinlerin
‹ N Tizlerine
ERNET
rastlan›r imgesine ba¤lan›r.
Bütünce: Üzerinde
çözümleme yapmak
amac›yla benzeflik
(homojen) türden metinlerin
toplam›na verilen ad.
Ba¤lam de¤ifltirme:
Kristeva’n›n, bir göstergeler
dizgesinden baflka bir
dizgeye geçiflini belirtmek
için metinleraras›l›k yerine
kulland›¤› terim.
132
yaklaflt›rmay› karfl›laflt›rmac› yapar. Oysa metinleraras›nda bu iliflki yazarca isteyerek, bilerek (yap›t›nda bir baflka yap›ta aç›k ya da kapal› olarak gönderme yaparak) kurulur.
Kaynak Elefltirisi
Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinden baflka, metinleraras› kimilerince bir kaynak elefltirisi olarak görülür. Oysa yaklafl›mlar›ndan dolay› ikisi aras›nda çok say›da belirgin ayr›m bulunur.
Metinleraras›, bir ba¤lam de¤ifltirme ifllemidir. Bir baflka metne ait bir sözce yeni bir ba¤lamda anlamsal bir dönüflüme u¤rar. Sözcenin eski anlam›n›n yerine yeni bir anlam konur. Bir sözcenin yeni bir anlam alarak ba¤lam de¤ifltirmesi metinleraras›n›n özünde bulunur. Oysa kaynak kavram› dura¤an bir kökene gönderir.
Metinleraras› öncelikle bu özelli¤inden dolay› kaynak elefltirisinden ayr›l›r. Kaynak
dura¤an bir nesne oldu¤u için her zaman kolayl›kla ulafl›labilir, saptanabilir. Metinleraras› gönderge ise, tersine bir metinde ço¤u zaman kolayl›kla saptanamayan,
tan›namayan izler b›rak›r. ‹zlerin saptanabilmesi için okurun etken kat›l›m›na gereksinim duyulur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
S‹ZDE
Ça¤dafl sanatSIRA
kuramlar›na
göre okurun yap›t›n al›mlanmas›ndaki yeri nedir?
Kaynak kavram› somut bir bütüne gönderir; metinleraras› ise tersine, parçalanD Ü fi Ü N E L ‹ M
m›fl, tek bir sözcü¤e bile indirgenebilen (kimi zaman bir al›nt›, kimi zaman bir yazar ya da kitap ad›na yal›n bir gönderme yap›l›r, ya da bir an›flt›rmayla yetinilir) ayS O R Ukolayl›kla ç›kar›lamayan bir unsura ya da metne gönderir. Kayr›fl›k, ço¤u zaman
nak elefltirisinin amac›, bask›ya gitmeden önce, bir yap›t›n geçti¤i aflamalar› izlemek; böylelikle
D ‹ K Kbir
A T yap›t› ayd›nlatacak tüm tarihsel bilgileri bir bütün halinde bir
araya getirmektir. Bir yap›t›n karalamalar›, taslaklar›, el yazmalar›ndan yola ç›karak; yazar›n çabas›, yap›t›n› olufltururken izledi¤i çal›flma plan›, yapt›¤› araflt›rmaSIRA S‹ZDE
lar vb. ayd›nlat›lmaya çal›fl›l›r. Bir metin-öncesi araflt›rmas› yap›l›r. Öyleyse kaynak
bir neden de¤eri tafl›r.
Metinleraras›nda,
AMAÇLARIMIZkaynak elefltirisinde oldu¤u gibi, bir metin-öncesi araflt›rma
yapmak söz konusu de¤ildir. Her ne kadar metinleraras›nda bir göndergenin, al›nt›n›n metin-öncesi araflt›r›l›p bulunmaya çal›fl›l›rken ilk anda kaynak elefltirisinin
geriye dönük
K ‹tutumu
T A P izlense de, her ikisiyle sonunda ulafl›lmak istenen fley aras›nda ayr›m vard›r. Bir metnin kayna¤›n› aç›¤a ç›karmak bir yazar›n yap›t›n› olufltururken etkilendi¤i baflka yap›tlara ulaflmak, yap›t› belli bir gelene¤in içerisine yerlefltirmek ve yazar›n
ne oldu¤unu vb. göstermeye çal›flmakt›r. MetinT E L E V ‹ Z Yözgünlü¤ünün
ON
leraras› ile daha çok bir göndergenin, bir al›nt›n›n ald›¤› yeni anlam eski ba¤lam›nSIRAkarfl›
S‹ZDEkarfl›ya konarak anlafl›lmaya çal›fl›l›r. Kaynak elefltirisinde bir
daki anlamla
göndergeye, al›nt›ya yeni bir anlam yüklenmemifltir, onun yaln›zca ilk (ve son) kö‹NTERNET
kensel anlam›
ortaya ç›kar›lmaya çal›fl›l›r. Kaynak elefltirisi ba¤lam›nda kal›rsak, bir
göndergenin, al›nt›n›n zaman geçtikçe yeni anlamlar almad›¤›n› belirtmeliyiz. Buna karfl›n, metinleraras› bir ba¤lamda, ayn› gönderge, al›nt› bir metnin yaz›ld›¤› döS O R U
neme, toplumsal
ve tarihsel koflullara göre yeni anlamlarla donat›l›r.
N N
Metinleraras›l›kta,
D ‹ K K A bir
T yazar baflka bir yazar›n metninden bir unsura kendi yap›t›nda bilerek, isteyerek, belli bir amaç do¤rultusunda yer verir; al›nt›lad›¤› unsurlar› kurgunun bir
parças› durumuna
getirir. Bu yönüyle kaynak elefltirisinden; iki yap›t aras›nda rastlant›ya
SIRA S‹ZDE
ba¤l› karfl›laflt›rma yapmad›¤› için de karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinden ayr›l›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
133
Metinleraras›l›¤›n Kökeni
Rus Biçimcileri
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Çal›flmalar›n›n ilk evrelerinde Rus Biçimcileri, Ferdinand de Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri’ndeki (1998) kuramlar›ndan esinlenerek metni büyük
kendi
D Ü fi Ü N E Lölçüde
‹M
içerisinde inceler, onun de¤iflmez kurallar›n›, yap›lar›n› saptamaya u¤rafl›rlar. Bu
amaçla yaz›nsal metni tarihsel, toplumbilimsel, özyaflamöyküsel vb. verilerden yoS O R U
la ç›karak aç›klamay› reddederler.
Rus Biçimcilerinin sanat›n (özellikle fliir) dili konusundaki tan›mlamalar›n›
D ‹ K K A T ayr›nt›s›yla
ö¤renmek için flu kitab› okumal›s›n›z: Yaz›n Kuram›, Rus Biçimcilerin Metinleri, (derleyen: T. Todorov, çev. M. Rifat-S. Rifat, ‹stanbul: YKY., 1995)
SIRA S‹ZDE
N N
Ancak Biçimciler, çal›flmalar›n›n ileri evrelerinde yap›t konusunda yeni ilkeler
benimserler. Örne¤in bir yap›t› art›k salt kendi içerisinde eleAMAÇLARIMIZ
al›p, iflleyifli d›fl›nda
kalan tüm unsurlar› bir kenara itme düflüncesinden az çok vazgeçer, onu baflka yap›tlarla iliflkilendirerek ele al›rlar. Bu yolla Biçimciler birbirlerini etkileyen yap›tlar›n yaz›nsal alandaki geliflimlerini izlerler; amaçlar› eski biçimlerin
K ‹ T yerini
A P alan yeni
biçimleri saptamakt›r. Örne¤in, bir yap›t›n baflka yap›tlarla iliflkilendirilerek ele
al›nmas› gerekti¤ini ileri süren Victor fiklovski bir yap›t›n biçiminin ve biçimsel olarak gelifliminin alg›lanmas›n›n ancak onun baflka yap›tlara göre,
T E L E Vbaflka
‹ Z Y O N yap›tlar›n
alan›na sokularak gerçekleflebilece¤ini düflünür (Todorov, 1995: 46). Yap›t karfl›s›nda böyle bir yaklafl›m metinleraras›n›n hareket noktalar›ndan biridir.
Rus Biçimcileri, tan›mlamalar›nda, ayr›ca bir metinleraras› yöntem olan parodi
‹ N T E R N E bafllarlar.
T
(ya da ayn› anlamda kulland›klar› pastifl) terimini s›kl›kla kullanmaya
En
genifl anlam›yla ele al›nan parodi (yans›lama) yap›tlar›n taklit edilmesi ve dönüfltürülmesidir. Örne¤in Tinyanov, bir metinleraras› tutumla, Dostoyevski’nin Stepançikovo Köyü adl› yap›t›n›n bir pastifl (öykünme) oldu¤unu ve “ön plan›n gerisinde,
hem Gogol’un kiflili¤iyle, hem de onun Dostlarla Mektuplaflma’s›yla beslenen bir
ikinci plan›n gizlendi¤ini” kan›tlamaya çal›fl›rken pastiflin kuramsal tan›m›n› yapar. “Pastifli hem biçimsel bir teknik (parodiye dayal› biçimsellefltirme) hem de yaSIRA S‹ZDE
z›n okullar› aras›nda gerçekleflen ve yaz›n tarihi aç›s›ndan son derece önemli olan
diyalektik de¤iflimin bir belirtisi” (Todorov, 1995: 59) olarak görür. Biçimcilerin kimileri, ifllevsel aç›dan ele al›nd›klar›nda, parodilerin (pastifllerin)
D Ü fi Übelli
N E L ‹ Mbir yaz›nsal
okulu gülünç k›larak onun yarat›c› dizgesini yok etmeye yönelik olduklar›na inan›rlar. Tomaflevski’nin dile getirdi¤i gibi, parodi ile kimi yaz›nsal türler, özellikle de
S O R U
tiyatro alan›nda ortaya konan yap›tlar taklit edilip dönüfltürülürler; kurallar› belirlenmifl bir yaz›n türünün, -örne¤in her fleyi kurallara indirgeyen Klasik Yaz›n- teknikleri aç›klan›r; söz konusu yaz›nsal türe ait teknikler ilk anlamlar›n›
D ‹ K K A T ya da ifllevlerini yitirerek, baflka anlamlar ve ifllevlerle donat›l›rlar. Eski bir yaz›n türünün kulland›¤› tekniklerin, biçimlerin zamanla “mekanikleflmesini önlemek
için” yenilenSIRA S‹ZDE
melerinin gerekti¤ini savunan Tomaflevski, bu yenileme ifllemini “al›nt›”n›n iflleyifline benzetir. Biçimcilerce parodi, pastifl, al›nt› konusunda önerilen tan›mlamalar,
afla¤›da de¤inece¤imiz gibi, Gérard Genette’in metinleraras›l›k
konusunda yapt›¤›
AMAÇLARIMIZ
s›n›fland›rmalar›n habercisidir.
N N
K ‹ T A Pkonusundaki
Mihail Bahtin’in söyleflimcilik ve bu bafll›k alt›nda yer alan di¤er kavramlar
görüflleri için flu kitaptan yararlanabilirsiniz: Mihail Bahtin, Dostoyevski’nin Poetikas›n›n
Sorunlar› (‹stanbul: Metis, 2004).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
134
Söyleflimcilik: Bir
söyleflideki karfl›l›kl›
al›flverifller gibi, söylemin
ayr›fl›k sesleri buluflturmas›
olgusuna
verilen ad. Bir
SIRA S‹ZDE
sözcenin baflka sözcelerle
iliflki içerisinde olmadan,
belli oranda birbirlerini
etkilemeden
D Ü fi Ü N E L ‹var
M
olamayaca¤› görüflü
söyleflimcili¤in kökeninde
bulunur.
S O R U
Mihail Bahtin
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Üstü kapal› olarak metinleraras› olgusundan söz eden, onun ifllevsel alan›n› salt biçimlerin ve tekniklerin geliflimini izlemek olarak s›n›rlayan Biçimcilerin tersine,
SIRA S‹ZDE
Bahtin aç›kça
bir yap›t›n baflka yap›tlarla sürekli al›flverifl içerisinde oldu¤unu düflünür. Ona göre, bir sözce baflka sözcelerle iliflki halinde olmadan, belli oranda
birbirleriniDetkilemeden
var olamaz. Ayr›ca her söylem belli bir tarihsel ve toplumÜ fi Ü N E L ‹ M
sal alan içerisinde konumlan›r. Tarihsel ve toplumsal olgulara s›k› s›k›ya ba¤l› kalarak ortaya att›¤›, söyleflimcilik ad›n› verdi¤i kuram› metinleraras› al›flverifllerin
S O R U
kap›s›n› aralar.
D ‹ K Kve
A Tsöyleflimcilik tümüyle ayn› anlama gelmez. Söyleflimcilik hem felsefi
hem de dilbilimsel bir kavramd›r. Bahtin onu bir dünya görüflü olarak sunar; buna göre insan›n do¤as›n›n
yap›c› bir unsuru baflkal›kt›r (postyap›salc› düflüncede veya söylemde
SIRA S‹ZDE
“öteki” terimiyle de¤iflimli olarak kullan›lan terim): “Yaflam do¤as›yla söyleflimsel yap›dad›r. Yaflamak bir söylefliye kat›lmak anlam›na gelir.” Söyleflimcilik ayn› zamanda dilbilimAMAÇLARIMIZ
sel bir kavramd›r.
Metinleraras›l›k ise yaln›zca metinsel bir olgudur.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sözcelem: Sözce üretme
edimi; bireyin sözceleri belli
bir ba¤lam ve durum içinde
gerçeklefltirmesi. Bkz.
Aç›klamal› Dilbilim Terimleri
Sözlü¤ü (Berke Vardar
yönetiminde), ABC Kitabevi,
1988.
An›msatt›¤›m›z gibi, metinleraras› kavram›n› ortaya atan Julia Kristeva’d›r; le
K ‹ T Ale Proman (1969) adl› bir yaz›s›nda ilk kez bu kavram› kullan›r. AnMot, le dialogue,
cak kavram, özünü Mihail Bahtin’in söyleflimcilik kuram›na borçludur.
Metni kapal› bir dizge olarak betimlemekten kaç›nan Bahtin’e göre, bir metin
T E L E Vbir
‹ Z Yetkileflim
ON
sözceler aras›
ve söylefli yeridir. Metin gibi dil de tek bafl›na var olmaz, farkl› toplumsal söylemlerin iç içeli¤iyle oluflur. Her metin dil, sözce ya da
söylem toplumsal bir ba¤lamda konumland›¤›na göre, baflkalar›nca önceden kullan›lm›flt›r.‹ Söylemler
baflka yerlerden gelen ayr›fl›k sözlerin tafl›y›c›s›d›rlar, dolay›NTERNET
s›yla zorunlu olarak söyleflimseldirler. Öyleyse Bahtin’e göre söyleflimcilik yaz›l› ya
da sözlü, yaz›nsal olsun ya da olmas›n her söylemin yap›c› bir unsurudur.
Bahtin’in yap›tlar›nda da söyleflim, seslerin çoklu¤u ya da çokseslilik, de¤iflmez
bir yaz›nsall›k olgusudur. Bahtin özellikle roman›n çoksesli bir yaz›n türü oldu¤unu göstermeye u¤rafl›r. Kuram›n› a¤›rl›kl› olarak Dostoyevski’nin romanlar›na uygular. Çünkü Dostoyevski, romanlar›nda sözü farkl› toplumsal söylemlerin tafl›y›c›lar› olan kahramanlar›na verir; roman içerisinde farkl› sesleri duyurur; yaratt›¤›
her roman kiflisini ötekinden ba¤›ms›z olarak konuflturur. Bu özellikleri nedeniyle
Bahtin, Dostoyevski’nin romanlar›n› çoksesli romanlar olarak niteler.
Oysa fliir türü Bahtin’e göre teksesli bir yap›dad›r. Çünkü ona göre fliir bir sözcelem edimidir, bir flair, baflkalar›n›n maksatlar›n› söyleminin d›fl›nda b›rak›r, baflka söylemleri siliklefltirir, gizler ya da onlar› özümleyip kendine mal eder. Oysa roman yazar›, dili ön plana ç›kararak söz al›flverifllerini sürekli ço¤alt›r, bir çokdillilikten ya da çokseslilikten yana ç›kar.
Bahtin’in kulland›¤›, metinleraras›l›k kavram›n›n önünü aralayan bir di¤er önemli kavram parodidir. Bahtin parodiyi döneminin sözlü ve yaz›l› dilinin de¤iflik katmanlar›n› iç içe sokabilen roman›n özelliklerinden birisi durumuna getirir. Bahtin
yaz›nsal metinlerdeki parodik yenidenyazma örnekleri üzerinde durur. Daha çok
da ayn› dil içerisinde yan yana bulunan farkl› toplumsal dillerin varl›¤›n› ve söylemsel çeflitlili¤ini bu aç›dan inceler.
Bahtin söyleflimsel roman›n ilk izlerini antik dönemdeki, ciddi iletiler veren
güldürü türlerinde, özellikle de Socrates Söyleflileri’nde ve Menipos Tafllamalar›’nda bulur. Bahtin’e göre, ciddi iletiler veren güldürü türünü belirleyen, “anlat›-
S O R U
S O R U
135
D‹KKAT
D‹KKAT
daki seslerin (tonlar›n) çoklu¤u, yücenin ve s›radan›n, ciddinin ve güldürünün iç
içe bulunmas›d›r; bu türler bütünüyle ‘bulunmufl el yazmalar›’, aktar›lan söylemSIRA S‹ZDE
ler, yüksek türden parodiler, gülünçlefltirilmifl al›nt›lar vb. ‘ara’ türleri bol bol kullan›rlar” (1970: 238). Ciddi iletiler veren güldürü türleri karnaval gelene¤i ile s›k›
s›k›ya ba¤›nt›l›d›rlar. Karnaval gelene¤ine ba¤l› olarak ortayaAMAÇLARIMIZ
ç›kan Socrates Söyleflileri ve Menipos Tafllamalar›, dildeki söyleflimselli¤i en iyi somutlaflt›ran türlerdir.
N N
Karnaval›n tan›m› ve Türk romanlar›ndaki (özellikle postmodern tan›m›na
karfl›l›K ‹ T A uyan)
P
¤›n› daha ayr›nt›l› ö¤renmek için flu kitaba baflvurabilirsiniz. Alper Akçam, Karnaval ve
Türk Roman› (‹stanbul: Ürün Yay›nlar›, 2006).
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Bahtin, Socrates Söyleflileri’nin az çok parodik modellerden oluflan farkl› biçemlerin ve de¤iflik söyleme biçimlerinin karma bir dizgesi oldu¤unu belirler. Karnaval söylemi gibi Menipos Tafllamalar›’nda da hem parodik bir e¤ilim benimseNTERNET
nir hem de ciddi iletiler verilir. Dönemin toplumsal ve siyasal ‹güncelini
elefltirdikleri için pek çok kimse taraf›ndan benimsenen bir tür olmayan Menipos Tafllamalar›, öykü, mektup, söylefli, dize, düzyaz›, sözbilimsel tumturak, güldürü vb. tür ve
biçemlere yer verdiklerinden, bir çokbiçemsel (ve çoktürlülük) niteli¤iyle kendilerini belli ederler.
Bahtin’in söyleflimcilik kuram› çerçevesinde öne ç›kan temel kavramlar
SIRA nelerdir?
S‹ZDE
Julia Kristeva
Kristeva’n›n ortaya att›¤› metinleraras› kavram›, Bahtin’in söyleflimcilik
kuram›ndan
ve onun “söyleflim boyutundan yoksun sözce yoktur” düflüncesinden kaynaklan›r.
S Odinleyenin
R U
Bahtin’e göre bir söylem (ya da sözce) hem söyleyenin hem de
ortak
ürünüdür ve kendinden önceki ya da ça¤dafl sözcelere gönderir; bu düflünceden
esinlenen Kristeva metnin de her zaman öteki metinlerin kesiflti¤i yerde bulunduD‹KKAT
¤u ilkesini benimser. Kristeva böylelikle metni bir al›nt›lar mozai¤i olarak tan›mlar:
“Her metin bir al›nt›lar mozai¤i gibi oluflur, her metin kendi içinde baflka bir metSIRA anlam›n›,
S‹ZDE
nin eritilmesi ve dönüflümüdür” (1969: 85). Bu durumda, metnin
gösterenlerin yeniden düzenlenifli ve dönüflümü içerisinde aramak gerekir. Metinleraras›l›k, bir metinde önceki bir metnin yal›n bir yinelemesi de¤il, sonsuz bir süreç,
AMAÇLARIMIZ
metinsel bir ifllemdir. Kristeva, Bahtin gibi metinleraras›l›k kavram›n› öncelikle
“çiftde¤erli söylemlere sahip tek tür” olarak tan›mlad›¤› roman türü üzerinden giderek önerir. Sonradan söyleflimsellik (diyaloglaflt›rma) ilkesininK “romansaldan
çok
‹ T A P
daha genifl bir alan› kapsad›¤›n›” düflünür. Lautréamont’nun Maldoror’un fiark›lar› ve fiiirleri adl› yap›t› üzerine gerçeklefltirdi¤i çözümlemelerde, fliirsel dilin de
“metinlerin söyleflisinden” olufltu¤unu gösterir. Her metin “metinlerin
T E L E V ‹ Z Y O Nbir yer de¤ifltirimi, bir metinleraras›l›kt›r”; böylelikle Kristeva da her yaz›n›n bir yenidenyazma, bir baflka deyiflle bir metinleraras› oldu¤u düflüncesini benimser.
‹NTERNET
3
N N
Roland Barthes
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Roland Barthes, “Metin Kuram›” (1968) bafll›kl› yaz›s›nda metni büyük ölçüde Kristeva’n›n metin konusundaki tan›m›n› izleyerek tan›mlar ve metinleraras› kavram›n›n metnin ayr›lmaz bir özelli¤i oldu¤unu vurgular: “Her metin bir metinleraras›d›r; onda farkl› düzeylerde az çok tan›nabilecek biçimler alt›nda öteki metinler yer
al›r: Daha önce edinilen kültürden gelen metinler ile etraf›m›zdaki kültürden gelen metinler. Her metin eski al›nt›lar›n yeni bir örgüsüdür.” (1968: 1015)
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
136
Metinleraras› ifllem, ça¤dafl oldu¤u kadar daha önce yaz›lm›fl yap›tlardan al›nt›lanan sözcelerin bir metin içerisinde eritilerek onun yeni bir anlamla donat›lmas›,
böylelikle yeni bir metin üretilmesidir. Öyleyse Barthes’a göre metin, eski al›nt›lar›n
yeni bir örgüsü, metinleraras› her metnin bir koflulu, yaz›nsall›¤›n temel unsurudur.
Ancak Barthes, Kristeva’n›n tan›mlamas›ndan ayr› olarak metinleraras›l›¤› bir
okuma olgusuna ba¤lar. Metinleraras› göndermelerin alg›lanmas›nda okurun rolü
üzerinde durur. Le Plaisir du texte adl› yap›t›nda kendi metinleraras› tan›m›na ve
metinleraras› etkinli¤e bir öznellik boyutu katan Barthes’a göre okuma, ayn› zamanda bireysel bir u¤raflt›r. Öyleyse, farkl› metinler aras›nda yap›lan yaklaflt›rmalar okuman›n zorunlu bir aflamas›d›r. Bu bak›mdan Barthes, metinleraras›l›k konusunda Michael Riffaterre’in görüfllerinin habercidir.
Michael Riffaterre
Al›mlama kuram›: Al›mlama
Esteti¤i ya da kuram›
1960'lar›n sonundan bu
SIRAedebiyat
S‹ZDEeserlerinin
yana
anlam› ve yorumu ile ilgili
olarak okurun ifllevini
inceleyen
D Ü fi Ü N Eçeflitli
L ‹ M kuramlara
verilen genel bir add›r.
S O R U
D‹KKAT
Julia Kristeva metin karfl›s›nda okurun rolüne hiç de¤inmez. Ondan ayr› olarak,
Riffaterre metinleraras›n› büyük ölçüde okur-metin aras›ndaki iliflkiye göre tan›mlar: “Metinleraras›, okurun kendinden önce ya da sonra gelen bir yap›tta baflka yap›tlar aras›ndaki iliflkileri alg›lamas›d›r” (1980). Bir yap›t ile ondan önce ve/ya
ondan sonra gelen yap›tlar aras›ndaki iliflkiyi okur kavrar. Böylelikle Riffaterre tan›mlamalar›n› bir al›mlama kuram› çerçevesine oturtur. Riffaterre’e göre, metinleraras› bir izin alg›lanmas›nda okurun belle¤i ve edinci (becerisi) temel ölçütleri
SIRA S‹ZDE ister aç›k bir al›nt›lama ister yal›n bir an›msama söz konusu
oluflturur. Böylelikle
olsun, iki ya da daha fazla metin aras›nda okurun belirledi¤i her iz metinleraras›l›¤› bafllat›r.DOkur
herhangi bir yap›t› flu ya da bu yaz›nsal söylemin ›fl›¤›nda okuma
olas›l›¤›na sahiptir. Çünkü yeni yap›tlar ondan önce ortaya konulan yap›tlardan
güçlü bir biçimde etkilenirler. Metinleraras›l›ktan söz edebilmek için okurun iki ya
S O R U
da daha fazla
metin aras›nda yaklaflt›rmalar yapmas› yeterlidir.
Riffaterre herD ‹rastlant›sal
benzerli¤in metinleraras›l›¤› bafllatt›¤›n› savunmuyor. ‹ki yap›t
KKAT
aras›nda yaklaflt›rmalar yaparken, söz konusu yaklaflt›rmalar›n yap›sal bir kimli¤e uymas›, yani metnin
ve onun metinleraras› göndergesinin ayn› yap›n›n de¤iflkeleri olmas› geSIRA S‹ZDE
rekti¤ini ileri sürüyor.
N N
SIRA S‹ZDE
De¤iflke:
Bir dil biriminde,
de¤erinde herhangi bir
de¤ifliklik olmadan
büründü¤ü biçimlerin her
AMAÇLARIMIZ
biri. De¤iflkeler ayn› birimin
çeflitli gerçekleflmeleridir.
Aç›klamal› Dilbilim terimleri
Sözlü¤ü
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Görüldü¤ü
gibi, Riffaterre’in metinleraras› çözümlemesi okura önemli bir yer
AMAÇLARIMIZ
verir. Okur bir izden, dilbilgisel bir ayk›r›l›ktan yola ç›karak metnin anlam›n› çözer. Metinleraras›, yaz›nsall›¤›n temel ölçütü oldu¤undan, bir metnin anlam›na
K ‹ metinleraras›
T A P
ulaflmak için
göndergeyi okurun bulmas› zorunludur. Çünkü okur
göndergeyi bulamazsa metnin do¤as› tam olarak anlafl›lamaz, metin anlafl›lmazl›ktan kurtulamaz. Metinleraras› gönderge, zamanla metinler unutulsa da bir ça¤a özT E L E Vözelliklerden
‹ZYON
gü en belirgin
birisi olan ve tarihsel olarak geliflen bir izdir. Riffaterre’in arad›¤›, bu izin kökeni ve yorumudur.
Gérard ‹ NGenette
TERNET
Gérard Genette Palimpsestes, la littérature au second degré (Palempsestler, ‹kinci
Dereceden Yaz›n, 1982) adl› yap›t›nda kendi metinleraras› modelini dizgeli bir s›n›fland›rmayla oluflturur. Yap›t›nda metinleraras› kavram›n› belli bir düzene oturtur, rastgele kullan›lan sözcü¤ü alt kategorilere ay›r›r. Palimpsestes’in ilk sat›rlar›nda, yaz›nbilimin konusunun metin de¤il, metinselaflk›nl›k (yani, “bir metni aç›k ya
da kapal› bir biçimde öteki metinlerle iliflki içerisine sokmak”) oldu¤unu söyler;
böylelikle o da metinleraras›n›, ya da kendi deyifliyle, metinselaflk›nl›¤› metnin ya-
z›nsall›¤›n›n temel unsuru yapar. Öteki elefltirmenlerden ayr› olarak, Genette, iki
yap›t aras›ndaki olas› her tür al›flverifle bir metinleraras› yerine metinselaflk›nl›k
ad›n› verir. Metinleraras› ise, metinselaflk›nl›k içerisinde an›lan iliflki türlerinden birisi olacakt›r. Böylelikle Genette, metinleraras›n› son derece genifl bir alan› içerisine alacak biçimde tan›mlamaya u¤raflan Kristeva’n›n tersine, oldukça dar bir alan
içerisinde ele al›r. Metinlerin sonsuz alan› içerisine girerek metinleraras› iliflkileri
belli bir kuramsal çerçevede ele almak son derece güç oldu¤una göre, Genette inceleme alan›n› s›n›rlayarak, belli bir ay›rma iflleminden sonra tek bir alana el atar
ve saptad›¤› befl tip metinselaflk›nl›k türünden birisi olan anametinsellik üzerinde
durur. Genette’in belirledi¤i befl tip metinselaflk›nl›k (ya da metin-ötesi) iliflkisi
flunlard›r.
Metinleraras›
Metinleraras›, söz konusu metin-ötesi iliflkilerden biridir. Genette, genel olarak metinler aras›ndaki her tür al›flverifli metinleraras› olarak adland›rmaktan kaç›n›r. Metinleraras›n› “iki ya da daha fazla metin aras›ndaki ortakbirliktelik iliflkisi, yani
(...) bir metnin baflka bir metindeki somut varl›¤›” olarak tan›mlar. Metinleraras›
bafll›¤› alt›na, metinleraras›n›n en aç›k, en fazla sözcü¤ü sözcü¤üne kullan›m› olan,
ço¤u zaman ayraçlarla belirtilen al›nt›’y›, ayr›ca al›nt›s›z gönderge’yi yerlefltirir. Bildirilmemifl, ayraçlarla belirtilmemifl, ancak yine de sözcü¤ü sözcü¤üne yap›lan,
gizli bir al›nt› olan afl›rma’y›; dolayl› bir al›nt› olan an›flt›rma’y› metinleraras› bafll›¤› alt›nda anar.
Ana-Metinsellik
Metinleraras›n›n alan›ndan ç›kard›¤› türev iliflkilerini Genette ana-metinsellik bafll›¤› alt›na yerlefltirir. Bir B Metni’nin (yani ana-metin: “yal›n ya da dolayl› bir dönüflüm ifllemiyle önceki bir metinden türeyen her metin”) ondan türeyen bir A Metni’ne (alt-metin, gönderge-metin) yal›n bir dönüflüm ya da öykünme ile ba¤layan
iliflkidir. Genette, ana-metinden alt-metne (gönderge-metne) geçiflin aç›k oldu¤u,
herhangi bir alg›lama sorunu ç›karmad›¤› durumlar üzerinde durarak ana-metinsellik incelemesine s›n›r koyar. Ana-metinsellik bir aktar›m iliflkisine göre tan›mlan›r. Farkl› ana-metinsel olgular›, iliflkinin do¤as›na (ana-metnin taklit edilmesi ya
da dönüfltürülmesi) ve düzenine göre (oyunsal, yergisel, ciddi) bir s›n›fland›rma
önerir. Bir taklit iliflkisine göre gerçekleflen pastifl (öykünme) ve bir dönüflüm iliflkisine göre gerçekleflen parodi (yans›lama) ve alayc› dönüfltürüm, ana-metinsellik bafll›¤› alt›nda yer al›rlar.
Yan-Metinsellik
Bir di¤er metin-ötesi iliflki, Genette’in yan-metin ad›n› verdi¤i kavramd›r. ‹lk bak›flta bir metnin d›fl›nda kalan, ikinci dereceden metinsel unsurlarla, yani bafll›klar,
alt-bafll›klar, ara-bafll›klar, önsözler, sonsözler, notlar, tan›ml›klar, resimler, metnin
kapa¤› ve metin-öncesi unsurlar (karalamalar, taslaklar) ile olan iliflkilerini kapsar.
Metin-öncesi inceleme daha çok metnin oluflumunu, yazar›n yap›t›n›n oluflum sürecini, yap›t›nda yapt›¤› de¤ifliklikleri ve bu de¤iflikliklerin nedenlerini ele alan
oluflumsal ya da kaynak elefltirisinin alan›na girer. Yan-metinsellikte okur ve metin aras›ndaki iliflkilerin kurulmas›na katk›da bulunan, as›l metne göre ikinci planda kalan metinsel unsurlar söz konusudur. Genette yan-metne ait unsurlar›n, metnin kökensel olarak tan›mlanmas›ndaki rolü üzerinde durur.
137
138
Üst-Metinsellik
Burada bir metnin türsel olarak hangi kategoriye ait oldu¤unu belirlemek söz konusudur. Kimi yap›tlarda, bafll›k alt›nda yer alan “Roman”, “Anlat›”, “Deneme”, “fiiir”, “Trajedi”, “Dram” vb. yan-metinsel göstergeler do¤rudan do¤ruya yap›t›n ait oldu¤u yaz›nsal türü belirtir. Ancak genelde yap›tlar›n ço¤unda bu tür belirtiler olmad›¤›ndan ve metnin hangi türe ait oldu¤u bildirilmedi¤inden soyut, kapal› bir
üst-metinsellik durumu ile karfl› karfl›ya bulunuruz. Söylem konusundaki deneyimlerine ve yaz›nsal söylemin gereklerine uyarak, elindeki bir metnin türsel olarak
konumunu (yani onun bir trajedi, roman, fliir, deneme vb. olup olmad›¤›n›) belirlemek okura düfler.
Yorumsal Üst-Metin
Metin-ötesinin son biçimi yorumsal üst-metin’dir. Bu tür iliflki, bir metni, sözünü
etti¤i bir baflka metne zorunlu olarak al›nt› yapmadan, hatta ad›n› anmadan ba¤layan bir yorum iliflkisidir. Burada üst-metni ana-metne ba¤layan bir elefltiri iliflkisi
söz konusudur. Özellikle roman ve özyaflamöyküsel anlat›larda karfl›m›za ç›kar.
Yazarlar roman üzerine ileri sürdükleri kuramlara, ya da düflüncelere anlat›lar›n›n
içerisinde yer verebilirler.
Genette’in belirledi¤i befl tür kategori birbirlerinden kesin çizgilerle ayr›lmazlar.
Aralar›nda belli al›flverifller bulunabilir. Örne¤in, bir yorumsal üst-metnin içerisinde her zaman al›nt›lar yer al›r, bu durumda yorumsal üst-metin ile metinleraras› etkileflir. Ya da parodi (yans›lama), al›nt›lar›n bir montaj› yap›larak gerçekleflir, bu
SIRA
S‹ZDE
durumda da
ana-metin
ile metinleraras› s›k› s›k›ya birbirine ba¤l›d›r. Bir yap›t›n
hangi türe ait oldu¤u yan-metinsel belirtilerle belirlenir; bu kez, üst-metin ve yanmetin iliflki içerisine girerler. Ya da, yorumsal üst-metin, bir yay›nc›, bir elefltirmeD Ü fi Ü N E L ‹ M
nin övgülü elefltirilerini bir kitab›n kapa¤›nda yay›nlad›¤› zaman yan-metin çerçevesi içerisinde yer al›r.
O R U
Genette, Smetin-ötesi
kategorilerden birisini oluflturan ana-metinsellik konusunda neredeyse eksiksiz bir s›n›fland›rma yapar. Biçimsel bir s›n›fland›rmayla yetinerek yap›t›nda
okura yer ay›rmaz; Riffaterre’in yapt›¤›n›n tersine, her tür yorumu bir
D‹KKAT
kenara iter. Yorumsal boyut yan›nda, Bahtin’in yapt›¤› gibi, toplumsal boyutu da
önemsemez.
SIRA S‹ZDE
Ancak Genette’in
yeni sözcükler türeterek metinleraras› olgular› belli bir düzene koymas›, kuflkusuz kavrama büyük ölçüde aç›kl›k getirmifltir. Gerçekten de bugün var olan
metinleraras› tan›mlamalar konusunda en tutarl› ve en aç›k tan›mlaAMAÇLARIMIZ
malar› ve s›n›fland›rmalar› Palimpsestes’de buluruz.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Kuramsal bak›fllar›na
K ‹ T A P k›saca de¤indi¤imiz tüm kuramc›lar›n bak›fl aç›lar› ve metinleraras› yöntemler konusunda daha fazla bilgi edinmek için flu kitaptan yararlanabilirsiniz: Kubilay Aktulum, Metinleraras› ‹liflkiler (‹stanbul: Öteki yay›nlar›, 1999).
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNEELT‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
4
Türk yaz›n›ndan
SIRA örnek
S‹ZDE olarak, yap›tlardaki metinleraras›l›k olgusu konusunda görüfl bildiren yazarlar bulabilir misiniz?
‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M
MET‹NLERARASI
YÖNTEMLER
Ortakbirliktelik
‹liflkileri
S O R U
Genette’in “iki ya da daha fazla metin aras›ndaki ortakbirliktelik iliflkisi, yani (...)
bir metnin baflka bir metindeki somut varl›¤›” biçimindeki tan›m›ndan yola ç›kaD‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
rak, iki tip metinleraras› iliflki belirlenebilir: ‹ki ya da daha fazla metin aras›nda kurulan “ortakbirliktelik iliflkisi”ne dayanan metinleraras› iliflkiler; “türev iliflkisi”ne
dayanan metinleraras› iliflkiler. Farkl› metinleraras› yöntemler aç›k ve kapal› olmak
üzere iki biçim alt›nda ele al›nabilirler. Bir metne yap›lan gönderme, yap›t›n ad› ya
da yazar› aç›kça bildirilerek ve al›nt›lanan kesitler belirtilerek (örne¤in ayraçlar ya
da italik yaz› kullan›larak) aç›k iliflkiler; bir yap›tta ayr›fl›k unsurlara yer verildi¤i
konusunda hiçbir belirti, ipucu verilmeden kapal› iliflkiler kurulabilir. Al›nt›, gönderge, aç›k; gizli al›nt› ve an›flt›rma, kapal› metinleraras› iliflkiler; yans›lama (parodi), alayc› dönüfltürüm, öykünme (pastifl) ise bir türev iliflkisine dayanan ve aç›k
metinleraras› biçimler say›l›rlar.
Al›nt› ve Gönderge
Al›nt›, bir metnin baflka bir metindeki varl›¤›n› en somut biçimde görünür k›lan, ilk
akla gelen, en genel ve en s›k karfl›m›za ç›kan metinleraras› bir yöntemdir. “Genellikle ileri sürülen bir görüflü aç›klamak ya da desteklemek için bir yazardan, ünlü
bir kifliden al›nan parça” olarak tan›mlanan al›nt› ile bir sözce baflka bir ba¤lamda
yinelenir, böylelikle iki ya da daha çok metin aras›nda bir al›flverifle olanak sa¤lanm›fl olur. Al›nt› bilinçli, istemli bir an›msamad›r. Baflka metne ait bir kesit yeni bir
metne sokularak ona yeni bir anlam yüklenir. Al›nt›n›n özgüllü¤ü, aç›kça belirtilmifl
olmas›d›r. Yazarlar ayraç ya da italik yaz› imlerini kullanarak, yeniden gündeme getirdikleri söylemin ya da sözcenin kendilerine ait olmad›¤›n› aç›kça bildirirler.
Bir di¤er aç›k metinleraras› biçimi olan gönderge ise, bir yap›t›n bafll›¤›n› ya da
yazar›n ad›n› anmakla yetinir. Gönderge, bir metinden al›nt› yap›lmadan okuru
do¤rudan bir metne gönderir. Genifl anlam›yla bir metinde bir ça¤›n, bir türün (yaz›nsal olsun ya da olmas›n), bir gelene¤in vb. yan›nda yaln›zca yap›t bafll›klar›n›n,
yazar adlar›n›n ya da bir roman, trajedi, fliir kiflisinin, tarihi bir kahraman›n, kutsal
kitaplardan birinin ad›n›n aç›kça an›lmas› al›nt›s›z göndergeleri iflin içerisine sokar.
Hüseyin Saylan Mahfler-i Cümbüfl (2008) adl› roman›na bir dizi göndermeyle bafllar; al›nt›yla yal›n göndermeyi üç sayfa boyunca yan yana, hatta iç içe kullan›r. Roman önce Kubilay Aktulum’a bir göndermeyle bafllar, ayn› tümce içerisinde Louis
Aragon’un Théâtre-Roman (1974) adl› yap›t›na gönderme yap›l›r. Tümcenin yer ald›¤› kesit içerisinde örtük bir göndermeyle bu kez Kubilay Aktulum’un Kopuk Yap›t/Kopuk Yaz› (2002) adl› kitab›ndan L. Aragon’a gönderen bir bölüm al›nt›lan›r.
De¤iflik yazarlar ve yap›tlar›na yal›n göndermeler yap›larak ayn› ifllem üç sayfa boyunca sürer. Hüseyin Saylan postmodern roman türünün metinleraras›l›k, çokseslilik, ayr›fl›kl›k ilkelerine uygun bir yaklafl›m sergiler. Roman›ndaki yap›y› okura
böylelikle bafltan bildirir.
Bir al›nt› biçimi oldu¤u için burada k›saca tan›ml›¤›n (epigraf) ne oldu¤una da
de¤inelim. Tan›ml›k, bir yap›t›n ya da yap›ttan bir bölümün bafl›nda, tek bafl›na
yer alan al›nt› olarak tan›mlan›r. Genellikle bir metnin ya da bölümün hemen bafl›na yerlefltirilir ve kimi zaman ait oldu¤u yazar›n ad› belirtilir. Tan›ml›k en öze indirgenmifl bir tür önsözdür. Bir sayfa bafl›nda yaln›z bafl›na yer alarak kitab› temsil
eder, kitab› ve anlam›n› indirgeyip özetler. Orhan Pamuk Kara Kitap’›n ilk bölümünden bafllayarak tan›ml›k kullan›m›na her bölüm bafl›nda yer verir: “Epigraf
kullanmay›n, çünkü yaz›n›n içindeki esrar› öldürür! Adli” (1994).
Gizli Al›nt› ya da Afl›rma
Gizli al›nt›, ayraçlar ya da italik yaz› kullan›lmadan, bir sözcenin geldi¤i yap›t ya
da yazar›n ad› belirtilmeden yap›lan al›nt›d›r. Bir yazar›n kendi düflünsel çabas›n›n
139
140
sonucu olmayan bir yap›ttan kimi bölümleri ya da bütünü (bu kullan›ma daha az
rastlan›r) ayraçlarla belirtmeden, afl›r›ya varacak derecede, oldu¤u gibi kopyalamas›, yazar›n ad›n›n yerine kendi ad›n› yazmas›, böylelikle bir baflkas›n›n metnini
kendi metniymifl gibi göstermesi, onu sahiplenmesi olarak da tan›mlanabilir. Gizli
al›nt› ayr›ca baflkalar›n›n düflüncelerini, u¤rafl vererek ulaflt›klar› düflünsel sonuçlar› kendisininmifl gibi gösterme çabas›d›r. Ya da baflkalar›n›n yap›tlar›na ait tümceleri de¤ifltirerek benzerini yazmak, baflka bir yazar›n yap›t›n›n özünü, ortaya att›¤›
yeni düflünceyi kendisininmifl gibi göstermektir. Tahsin Yücel Yalan adl› roman›nda, kolejdeki yak›n dostu Yunus’un dil konusundaki bir kuram›n› kendisine mal
eden, onun kuram›yla Uluslararas› Dilbilim Günleri’ndeki konuflmas›yla ad›n› duyuran roman kiflisi Yusuf Aksu arac›l›¤›yla afl›rmay› gündeme getirir. Hayri K. Yetik Edebiyatta Çal›nt› (2005) adl› yap›t›nda bizim yaz›n›m›zda (ve sanat›n di¤er
alanlar›nda) bu yola baflvuran çok say›da yazardan söz eder: “Yaln›z sahnede yafl›yordum” (Dorian Gray’in Portresi); “Yaln›z sahnede oldu¤um zamanlar yafl›yordum.” (Mukaddes Atefl)
An›flt›rma
Düzanlam-Yananlam:
Düzanlam, yananlama karfl›t
olarak, bir birimin
mant›ksal, biliflsel, nesnel
anlam›d›r. Yananlam, bir
sözcü¤ün sürekli anlamsal
ö¤elerine ya da düzanlam›na
kullan›m s›ras›nda kat›lan
ve ilk anda alg›lanamayan,
ikincil kavramlara, imgelere,
öznel izlenimlere, vb. iliflkin
olan duygusal, coflkusal
ikincil anlam; ça¤r›fl›msal
de¤er. Aç›klamal› Dilbilim
Terimleri Sözlü¤ü.
Aç›k seçik göndermede bulunmadan bir kifli ya da nesne konusunda düflünceyi
uyarma biçimi olan an›flt›rmada söylenmesi gereken fley aç›kça, do¤rudan belirtilmek yerine yaln›zca telkin edilir. Kifli ya da nesne konusunda yar›m bilgi verildi¤inden, an›flt›rma örtülü söylemle eflanlaml›d›r. “Bir fleyi do¤rudan anmadan belirtme. Do¤rudan anma bir göndergedir. An›flt›rma, bir sözcü¤ün al›nt›lanmas›
ya da bir baflka yap›t›n, kimli¤i söylenmeden ya da aç›kça bildirilmeden an›lmas›d›r.” An›flt›rma ço¤u zaman al›nt›yla karfl›laflt›r›l›r. Oysa an›flt›rman›n, al›nt› gibi
aç›k ya da sözcü¤ü sözcü¤üne yap›lan bir metinleraras› gönderge olmad›¤›n› an›msatal›m. An›flt›rma, al›nt›n›n dolayl› bir biçimidir. An›flt›rma, al›nt› gibi iki sözceyi
üst üste koyar, düzanlam›n alt›ndan söyleme ait bir yananlam ç›kar. An›flt›rma
bir yar›m al›nt›d›r. Belli bir metni, al›nt›daki gibi, bütünüyle oldu¤u gibi de¤il, k›smen, k›s›tl› olarak, tam belirtmeden al›nt›lar. Burada okurun yapmas› gereken fley
yar›m ipuçlar›ndan yola ç›karak bütünü tamamlamakt›r. Hüseyin Saylan’›n roman›nda yer alan “Jensen ‘Gradiva’ Romantik Yalan ya da romansal hakikat: ya da
tam simetri¤i” tümcesi hem bir aç›k gönderme hem de bir an›flt›rma örne¤i sunar.
Gerçekten de Gradiva Jensen’in en bilinen yap›t›d›r. Ard›ndan gelen Romantik Yalan ya da romansal hakikat bir tür yar›m al›nt›, yani an›flt›rmad›r: René Girard’›n
ayn› adl› yap›t›na (2007) kapal› bir göndermedir. Metinleraras›l›ktan beklenen okurun yap›t›n al›mlanmas›na etken kat›l›m›, bu türden kullan›mlarla gündeme gelir.
Yazar, okurunu roman›na bu türden uygulamalarla katar.
Kolaj
“Bir metnin baflka bir metindeki somut varl›¤›” tan›mlamas› kolaj kullan›m›na uygun düflmektedir. Daha önce var olan yap›tlardan, nesnelerden, iletilerden belli say›da unsuru al›p yeni bir yarat› içine sokmak olarak tan›mlan›r. Metinleraras› kolaj,
ister sözsel olsun ister olmas›n, yeni bir bütün içerisine sokulan gazete manfletlerine, makalelerine, ilanlara, resmi belgelere, afifllere, prospektüslere, broflürlere,
baflka metinlerden parçalara; kimi zaman da moda flark›lara, radyo anonslar›na vb.
daha önce düzenlenmifl ayr›fl›k unsurlara gönderir. Bu listeye, sözcükleri, klifleleri, basmakal›p sözleri, atasözlerini, k›sacas› metin-d›fl› her tür öteki unsuru ekleyebiliriz. O¤uz Atay Tutunamayanlar adl› roman›nda “manzum destan, manzum
flerh, piyes, mektup, günce, arfliv belgeleri, nüfus cüzdan› sureti gibi birçok kurmaca parçay› kolaj nesnesi olarak kullan›r” (Gökalp-Alpaslan 2007: 20).
141
Ortakbirliktelik iliflkileri alt›nda yer alan kullan›mlara uygun, TürkSIRA
Yaz›n›ndan
S‹ZDE örnek yazar ve yap›tlar bulabilir misiniz?
Türev ‹liflkileri
Bir metni baflka bir metne bir türev iliflkisine göre ba¤layan aç›k metinleraras› yönO Röykünme
U
temlerin en önemlileri, yans›lama (parodi), alayc› dönüfltürüm Sve
(pastifl)’dir. Yans›lama ve alayc› dönüfltürüm, alt-metnin (gönderge-metin) ço¤u zaman
gülünç bir etki yaratmak ya da e¤len(dir)mek amac›yla dönüfltürülmesine dayan›r;
D‹KKAT
öykünme ise bir gönderge-metnin biçemini taklit etmeye dayan›r, bir taklit iliflkisine göre kurulur. Ço¤u zaman iç içe düflünülen yans›lama, alayc› dönüfltürüm ve
öykünme asl›nda kimi özellikleriyle birbirlerinden ayr›l›rlar. SIRA S‹ZDE
Yans›lama - Alayc› Dönüfltürüm - Öykünme
5
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Taklit: Genel anlam›yla
taklit, iki yap›t aras›nda
S O R U
kurulan, yap›tlardan
birisinin kendisini
kopyalayan di¤erinin bir
modeli durumunda
D ‹ Koldu¤u,
KAT
her türden iliflkiye gönderir.
Taklit örnek ald›¤› bir yap›t›
az ya da çok yeniden
SIRA S‹ZDE
üretmeye dayan›r.
N N
E¤er bir ana-metin ile gönderge-metin aras›ndaki iliflki konu düzeyinde gerçeklefliyorsa, yans›lama öne ç›kar. Yans›lamaya oldukça benzeyen alayc› dönüfltürüm
bir yap›t›n konusunu de¤il, biçemini de¤ifltiren bir ana-metinsellik
olarak
K ‹ T yöntemi
A P
tan›mlan›r. Bir baflka deyiflle, alayc› dönüfltürüm, konusu de¤iflmeden kalan bir yap›t›n, s›radan bir biçemde yeniden yaz›lmas›d›r:
Yans›lama bir yap›t›n biçemini de¤ifltirmeden konusunuT Ede¤ifltirmektir,
yani
LEV‹ZYON
soylu, ciddi bir konu olabildi¤ince, s›radan bir konuya (gerçek ve güncel) yak›n
bir biçimde uyarlan›r. En etkili yans›lama, anlam›n› de¤ifltirdi¤i metne biçimsel olarak en yak›n olan, özgün metni hemen akla getiren, ancak ondan anlamca ayr›lan
N T E R N E TPrenses adl›
yans›lamad›r. Murathan Mungan’›n Yedi Cücesi Olmayan Bir ‹Pamuk
öyküsü, Gonca Gökalp-Alpaslan’›n da belirtti¤i gibi, iyi bir yans›lama örne¤idir.
“Öyküde, yazar Pamuk Prenses Masal›n› her bak›mdan tersine çevirir. (...) BöyleSIRA insanlara
S‹ZDE
ce Mungan, Pamuk Prenses Masal›n›n ve di¤er bütün masallar›n
önerdi¤i ve belletti¤i yaflam tarz›n›, sundu¤u hayalleri ironik bir yaklafl›mla y›kar.”
(2007: 18)
Öykünme’de ise yine bir biçem taklit edilir, ancak yergisel bir ifllevi yoktur. ‹fllevi bak›m›ndan yans›lamada alaya alma düflüncesi bulunur. Öykünme ise böyle
O R U
bir ifllevden uzakt›r. Yans›lama ve alayc› dönüfltürüm alt-metniS (gönderge-metin)
dönüflüm iliflkisine göre; öykünme ise taklit iliflkisine göre de¤ifltirir. Yine G. Gökalp-Alpaslan’›n verdi¤i bir örne¤i yinelersek; Ferüd Edgü’nün
Eylemi
D ‹ KYazmak
KAT
(2007) adl› çal›flmas› Raymon Queneau’nun Biçem Al›flt›rmalar› (2003) adl› yap›t›n›n bir öykünmesidir. R. Queneau’nun ayn› olay› yüz farkl› biçemde anlatmas› giSIRA S‹ZDE
bi Ferüd Edgü de ‘bir kepenk kapatma olay›n›’ 101 de¤iflik biçemde kendince yenidenyazar. Asl›nda hem F. Edgü hem de onun biçemini taklit etti¤i R. Quéneau,
Marcel Proust’un Pastiches et Mélanges (1970) adl› kitab›ndaAMAÇLARIMIZ
Lemoine Davas› konusundaki uygulamas›n› taklit ederler.
N N
K ‹ T A P
Türk Yaz›n›ndaki de¤iflik örnekler ve tan›mlar için flu kitaplara baflvurabilirsiniz:
Gonca
Gökalp-Alpaslan, Metinleraras› ‹liflkiler ve G›lgam›fl Destan›n›n Ça¤dafl Yorumlar› (‹stanbul: Multilingual, 2007); Hayri Yetik, Edebiyatta Çal›nt› (‹stanbul, ‹nk›lap, 2005).
TELEV‹ZYON
Yans›lama, konuyu de¤ifltirerek anlamsal bir dönüflüm yarat›r, alayc› dönüfltürüm ise biçemsel bir dönüflüm gerçeklefltirir. Alayc› dönüfltürüm, yans›lamaya göre daha yergisel, gönderge metnine karfl› daha sald›rgand›r. Yans›lama, bir metni
‹NTERNET
yeni bir metin yaratmak için model olarak al›r, alayc› dönüfltürüm biçemsel bir ifl-
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
142
lem gerçeklefltirir. Yans›lama yergisel olmaktan çok alay etmek, daha do¤rusu e¤lenmek ere¤indedir. Bir taklit iliflkisine göre gerçekleflen öykünme bir ölçüde yine e¤lendirmek ere¤indedir. Bu da yans›lama ve öykünmede ana-metnin oyunsal
bir düzende yer ald›klar›n› gösterir; alayc› dönüfltürüm ise daha çok yergisel bir ifllevle belirir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TKE L‹ E TV ‹ AZ YPO N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
SIRA S‹ZDE
Türk Yaz›n›ndan
türev ‹liflkilerine uygun örnekler bulabilir misiniz?
Ana-Metinlerin Ciddi Düzende Dönüflümü
S‹ZDE
Ana-metin SIRA
düzleminde,
alt-metin (ya da gönderge metin) bir oyun düzeninde, daha çok e¤lendirmek ve/ya yermek amac›yla dönüfltürülür. Ancak dönüflüm hep bir
S O R gerçekleflmez.
U
oyun düzeninde
Onun karfl›s›na ciddi düzende yer alan dönüflüm
ve taklitleri yerlefltirmek gerekir (Genette, daha yans›z ve genifl bir alan› kapsad›¤› için ciddi Ddönüflüm
sözcü¤ü yerine ba¤lam de¤ifltirme (ya da de¤ifltirim) sözcü‹KKAT
S O R Uye¤ler). Ciddi dönüflümler ya da de¤ifltirimler, öteki ana-metin
¤ünü kullanmay›
yöntemlerinin tersine, daha çok genifl boyutlu yap›lara uygulanan çok say›da ve
SIRA S‹ZDE
çeflitli de¤ifltirim
kapsayan ana-metinsellik uygulamalar›n›n en önemliD ‹ K K Ayöntemini
T
leridir. Genette, gönderge-metnin anlam› üzerinde oynama derecesine göre de¤ifltirimi iki kategoriye
ay›r›r:
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
1. Biçimsel de¤ifltirimler (dönüfltürümler): Burada anlam ile oynamaktan çok
biçimsel dönüfltürümler yapt›r›l›r. Anlama rastlant›sal olarak el at›l›r.
2. ‹zleksel
K ‹ ya
T AdaP anlamsal de¤ifltirimler (dönüfltürümler): Burada anlam aç›kAMAÇLARIMIZ
ça ve bilerek dönüfltürülür. Anlam dönüflümü çözümlemenin oda¤› olur.
N N
N N
Bu bafll›¤a uygun
Yeliz ÖZAY, “Metinleraras›l›k ve Türk halk Hikâyelerinde AnaTKE L‹E VT ‹örnekleri
ZAY OP N
Metinsel Dönüflümler”, Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83 adl› çal›flmas›nda; ayr›ca Nuh
BEKTAfi, “Toplumcu Gerçekçilik Ba¤lam›nda Naz›m Hikmet’in “Ferhad ‹le fiirin” Oyununa
Metinleraras›
T E LBir
E V ‹ Bak›fl”,
Z Y O N Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83’de bulabilirsiniz.
‹NTERNET
Biçimsel Dönüflümler
‹NTERNET
Çeviri, Kofluklaflt›rma, Düzyaz›laflt›rma, Vezin Dönüflümü, Biçem Dönüflümü,
‹NTERNET
Kipsel Dönüflüm
biçimsel dönüflümler alt›nda yer al›rlar. Bir metni bir dilden baflka bir dile aktarmak olan çeviride, çevirisi yap›lan yap›t›n asl›na uygun olup olmad›¤›, ortaya ç›kan biçemsel oldu¤u kadar anlamsal dönüflümler üzerinde durulur.
Düzyaz› biçiminde yaz›lm›fl bir metni dizeler halinde yeniden yazma yöntemi kofluklaflt›rma olarak adland›r›l›r. Kofluklaflt›rman›n tam tersi bir ifllemle, bu kez dizeler halinde yaz›lm›fl bir metni düzyaz›ya dönüfltürmek söz konusudur. Dizeden
düzyaz›ya geçilen bu yöntemde ana-metin ile gönderge metin aras›ndaki ayr›mlar,
sapmalar üzerinde durulur. Bir vezinden baflka bir vezine (örne¤in, on hecelik bir
dizeyi sekiz hecelik bir dizeye indirgemek ya da tersini yapmak) dönüfltürmek
yöntemi vezin dönüflümü olarak adland›r›l›r. Belli ancak kötü bir biçemde yaz›lm›fl
bir metnin biçemini, çeflitli dilbilgisel ifllemlerle yeniden düzenlemek olarak tan›mlan›r. Burada biçemsel yönden bir yeniden yazma, bir biçem de¤iflikli¤i ya da bir
metni biçemsel olarak düzeltmek, kapal› bir biçemi olan bir metnin biçemini daha
aç›k, anlafl›l›r duruma getirmek söz konusudur.
An›lan bu tür dönüflümlere biçemsel çok say›da nicel dönüflümler eklenir. Nicel dönüflümler içerisinde, bir metni k›saltmaya dayanan ve çok yayg›n olarak baflvurulan indirgeme ya da onu uzatmaya, oylumunu art›rmaya dayanan geniflletme
yöntemleri yer al›r. Bir metni indirgemek ya da geniflletmek yeni bir metin üret-
mek demektir. Bir metni indirgemenin en kolay yolu (ayn› zamanda yap›s›na ve
anlam›na en fazla zarar veren) metinden bir parçay› kesip ç›karmakt›r. Ya da kimi
yazarlar kendi yap›tlar›n› kendileri k›salt›rlar. Yazd›¤› yap›tlar› eleme, ç›karmalarla
düzeltmek olan öz-k›saltma (kendi yap›t›n› k›saltma); yine indirgeme yöntemi içerisinde yer alan, dine ve aktöreye ayk›r› yerleri ay›klamak, özellikle yafl› fazla ilerlememifl okurun kafas›n› buland›racak, flaflk›nl›¤a u¤ratacak, onu kayg›land›racak
bilgileri ç›karmak olan ay›klama, bir metni k›salt›rken, izleksel olarak anlaml› hiçbir bölümü ç›karmadan, onu daha k›sa ve özlü bir biçemde yazarak yeni bir metin üretmek olan özlülük indirgeme çerçevesinde yer al›rlar. Ayr›ca bir öz-k›saltma
yan›nda öz-özlülük’ten de söz edilebilir. Öz-özlülük’te bir yazar, yazarl›k yaflam›n›n ileri aflamalar›nda, biçemsel yönden yetkinli¤e erifltikçe, eski yap›tlar›n› düzeltir. Ancak bir sonraki metinde bir önceki metinden parçalar (bellekten) al›nt›lan›rken iki metin aras›nda kimi ayr›mlar oluflabilir. ‹ndirgemenin bir di¤er biçimi olan
özetleme, indirgenecek metnin dolayl› olarak zihinsel bir ifllemle, özet bir bireflim
sunacak biçimde, bütünü bellekten indirgemektir. Böyle bir yöntemle bütünün anlam› ve devinimi bellekte tutulur. Özlülük’ten ayr› olarak burada özetleme ifli, tümce tümce, en küçük biçembilimsel düzeyde de¤il, tüm yap› düzeyinde gerçeklefltirilir. Özlülük, kabaca, her biri alt-metnin bir tümcesini özetleyen bir tümceler dizisi; özet ise, bir metni en son aflamada tek bir tümcede özetlemek olarak tan›mlanabilir. Buna göre Marcel Proust’un Kay›p Zaman›n ‹zinde, “Sonunda Marcel yazar oldu”, ya da Dostoyevski’nin tüm kitaplar› “Suç ve Ceza” olarak özetlenebilir.
Özet son derece yayg›n olarak baflvurulan bir dönüflüm yöntemidir. Yaz›nsal eserlerin bir araya getirilip tan›t›ld›¤› sözlüklerde, gazetelerde, dergilerde vb. her yap›t
özgün olarak bilgilendirmeye ve betimlemeye dayal› bir yaz›da özetlenir. Bir yazar›n yap›t›n› bir baflkas› özetleyebildi¤i gibi, ço¤u zaman yazar›n kendisi de özetleme yoluna gider. Bu durumda bir öz-özetlemeden söz edilir.
Bir yazar, yap›t›n› indirgeyebildi¤i gibi tersine geniflletebilir de. Bu durumda yap›t›na kimi zaman, örne¤in kahraman›n›n serüveni ile pek ilgili olmayan bölümler
ekleyebilir. XVII. yüzy›lda özellikle Fransa’da tiyatro oyunlar› büyük ölçüde antik
yazarlar›n yap›tlar›ndan esinlenerek yeniden yaz›l›rd›. Ancak kimi yazarlar antik
yap›tlardaki konular› yetersiz bulduklar›ndan onlar› istedikleri gibi geniflletiyor, bir
yap›t (örne¤in Kral Oidipus) birçok kez yeni unsurlar eklenerek yeniden yaz›l›yor,
böylelikle yap›t geniflletiliyordu. Bir geniflletme türü olan yayma’da biçimsel bir art›r›m, bir baflka deyiflle alt-metnin her tümcesinin uzunlu¤unu iki üç kat›na ç›karmak söz konusudur. ‹zleksel geniflleme ve biçemsel yay›l›m tek bafllar›na de¤il,
daha çok ikisi birlikte bulunurlar; bu nedenle Genette bu tür geniflletmeyi büyültme olarak adland›r›r. XVII. yüzy›l tiyatrosunun konular›, söylen ve destan konular›n›n kimi bölümlerinin geniflletilerek tiyatroya uyarlam›fl biçimleridir. Yazarlar
kendilerinden önceki yazarlardan ald›klar› konular› de¤iflik biçimlerde geniflleterek yeni yap›tlar oluflturmufllard›r. Biçemsel büyültme’de ayr›nt›lar, betimlemeler,
bölümler yan›nda kiflilerin say›lar› da ço¤alt›labilir.
Biçemsel olan son de¤ifltirim biçimi kipsel-dönüflümdür; burada alt-metnin belirgin gösterim kipinde yap›lan de¤ifliklikler söz konusudur. Kipsel-dönüflüm kurgusal bir yap›t›n gösterim biçiminde -anlat›sal ya da dramatik- ve kipte yap›lan de¤iflikli¤e verilen add›r. Burada bir kipten baflka bir kipe geçilirken oluflan de¤ifliklikler ele al›n›r. Örne¤in bir roman›n sahneye aktar›lmas› ya da sinemaya uyarlanmas›n›n ard›ndan ortaya ç›kan biçemsel, uzamsal, söylemsel, izleksel vb. de¤ifliklikler araflt›r›l›r.
143
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
144
S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D ‹ K K Asanatsal
T
Günümüzde farkl›
biçimler aras›ndaki al›flveriflleri art›k bir metinleraras›l›k yerine bir göstergeleraras›l›k bafll›¤› alt›nda ele al›yoruz. Bu konuda flu kitaba baflvurunuz:
Kubilay Aktulum,
Metinleraras›l›k/Göstergeleraras›l›k (Ankara: Kanguru Yay›nlar›, 2011).
SIRA S‹ZDE
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
“Her örge bir izle¤in alt
birimidir. Yani izlek,
örgelerden oluflur. Örne¤in
savafl izle¤inin örgeleri
silah, asker, ce¤hane,
çat›flma, seferberlik, cephe,
düflman vb. olabilir. Ancak
ulusal ba¤›ms›zl›k izle¤inde
savafl, bir örge olacakt›r.”
Do¤an Günay, Metin Bilgisi,
Multilingual, 2000, s. 74
Anlamsal Dönüflümler
Alt-metninAMAÇLARIMIZ
anlam›nda meydana gelen izleksel dönüflümlerdir. Bir yap›t biçemsel
olarak dönüfltürülürken alt-metnin anlam› da ister istemez flu ya da bu biçimde, az
çok de¤iflikli¤e u¤rar. ‹lke olarak ana-metin baflka bir dile, dizeye, biçeme aktar›K ‹ T A P
l›rken biçimsel dönüflümler uygulan›r. Ancak yap›tlar ekleme ç›karma ifllemine tabi tutulduklar›ndan anlamlar› da bir ölçüde de¤ifltirilir. Bu tür dönüflümler izleksel
ya da anlamsal dönüflümlerdir. ‹ki tip anlamsal dönüflümden söz edilebilir: BirinciTELEV‹ZYON
si, bir öyküsel ya da içeriksel de¤iflikli¤i öne ç›karan öyküsel dönüflüm; ikincisi ise
olaylar› ve eylemi kuran yollar›n de¤ifltirilmesi olan pragmatik (edimsel) dönüflüm.
Genette öyküden “tarihsel ve co¤rafi çerçeveyi” anlar. Buna göre bir eylem, bir
öykü zaman›ndan
‹ N T E R N E Tbaflka bir öykü zaman›na ya da bir yerden baflka bir yere aktar›l›rken eylemde meydana gelecek de¤ifliklikler öyküsel-dönüflüm ad› alt›nda ele
al›n›r. Bunun sonucunda da edimsel; yani eylemin-olay›n ak›fl›nda bir dönüflüm
ortaya ç›kar. Öyküsel-dönüflüm iki biçimde gerçekleflebilir: Birincisi elöyküsel bir
dönüflüm, yani bir metnin eylemi ile onun alt-metninin eylemi aras›ndaki izleksel
benzeflim (ya da ayr›m); ikincisi ise benöyküsel dönüflüm, yani bütünüyle daha önce yaz›lm›fl bir yap›ta, yazar›n kendi izleksel anlam›n› vermesi. Edimsel dönüflüm
olay›n-eylemin ak›fl›n›n oldu¤u kadar ona desteklik yapan nesnelerin, araçlar›n de¤ifltirilmesi olan dönüflüm biçimidir. Örne¤in antik dönemde yaz›lm›fl bir yap›t içerisinde, yaflan›lan dönemde yeniden yaz›l›rken eylemde meydana gelen de¤ifliklikler ele al›n›r. Alt-metindeki eylem de¤ifltirilirken daha çok ondaki bir hata ya da
metnin iflleyifline ve alg›lanmas›na zarar verebilecek, ona yanl›fl bir kullan›mda sokulan bir eylem düzeltilmeye çal›fl›l›r.
Örgesel-dönüflüm ve De¤ersel-dönüflüm anlamsal dönüflümün iki temel yöntemi olarak ele al›n›r. Örgesel-dönüflüm, bir örgenin (motifin) bir baflka örgenin yerine konmas›d›r. (Örne¤in, tutkusal bir örgenin yerine siyasal bir örgeyi koymak).
Alt-metnin kapsamad›¤› ya da belirtmedi¤i yere bir örge sokulabildi¤i gibi, alt-metindeki bir örge kald›r›l›p ana-metinde bir baflka örgenin varl›¤› telkin edilebilir.
De¤ersel-dönüflüm ise aç›k ya da kapal› bir biçimde bir eylem ya da eylemler bütününe ba¤lanm›fl olan (örne¤in bir roman kiflisini belirleyen eylemler, tutumlar,
duygular, nitelemeler dizisinin y›k›lmas›) de¤erin ya da de¤erler dizgesinin bütünüyle y›k›l›p yerine baflkas›(lar›)n›n getirilmesidir. Bir roman ya da fliir, destan kiflisi, bir metinde üstün nitelikli de¤erler dizgesi ile donat›lm›flken, yenidenyazma
aflamas›nda yani bir ana-metinde alçalt›c› ya da s›radan de¤erlerle donat›lm›fl olabilir. Bu de¤erler ana-metinden alt-metne, ya da tersine alt-metinden ana-metne
olumlu olabilece¤i gibi olumsuz de¤erlere de sahip olabilir.
Okurun belle¤ine yo¤un olarak gereksinim duyan metinleraras› okumada an›lan yöntemlerden birisine göre, bir metni baflka bir metne ayn› ifllevlerle aktarmak
de¤il, böyle bir eylemle yeni bir anlam yaratmak söz konusudur. Dolay›s›yla bir
metinleraras› göndergenin anlam›n› ç›karabilmek için, tüm yap›tlar› ele al›p, her birinde göndergelerin tek tek anlamlar›n› saptamak ve sonunda anlamsal bir tipleme
oluflturmak olanaks›z oldu¤undan, metinleraras› bir al›flverifl iflleminin anlam›n›
145
metnin ba¤l› oldu¤u yaz›nsal gelenek, yazar›n yaz›n anlay›fl› ve metin konusundaki bak›fl aç›s›, yaz›yla olan iliflkisi, metnin stratejisi, tarihsel ve toplumsal koflullar
vb. göz önünde bulundurarak ç›karmak daha do¤ru olur. Bir metinleraras› göndergenin yorumlanabilmesi, okurun önemli ölçüde kat›l›m›n› gerektirir.
SIRA S‹ZDE
Ana Metinlerin Ciddi Düzende Dönüflümü bafll›¤› alt›nda an›lan yöntemlere
uygun yap›tlar
bulabilir misiniz?
Anlat› ‹çinde Anlat›
7
SIRA S‹ZDE
Tüm bu metinleraras› yöntemlere Genette’in Palimpsestes’te de¤inmedi¤i, anlat›biS O R Uiçinde anlat›
limde ve postmodern romanlarda üzerinde çokça durulan anlat›
yöntemini ekleyebiliriz. Yöntem özellikle Fransa’da, Yeni Romanc›lar›n oldu¤u kadar modern ve klasik yazarlar›n yap›tlar›nda da s›kl›kla kullan›l›r.
Bir al›nt› özelliD‹KKAT
¤ine sahip oldu¤u için söz konusu yöntemi metinleraras› ile iliflkilendirebiliriz.
Gerçekten de “anlat› içinde anlat›”, “öykü içinde öykü”, ya da “içanlat›”, “içöykü”
SIRA S‹ZDE
yönteminde, bir yap›tta bir baflka yazar›n bir yap›t› özet biçiminde
al›nt›lanarak yinelenir. Özet biçiminde al›nt›lanan yap›t, al›nt›land›¤› yap›tta bir tür ayna ifllevi yerine getirir. Yeni metne sokulan bir baflka metin bir bak›ma yeni
metnin aynadaki
AMAÇLARIMIZ
bir yans›s› olur. Anlat› içinde anlat›, yap›t›n konusunu yineledi¤i gibi, onun anlam›na da aç›kl›k getirir. Yans›tma ifllevi gören sözce, kapsayan anlat›daki sözceye
koflut anlam üretir. Söz konusu sözce, anlat›lan bir öykü (yaKda
bir gön‹ Tkurgu),
A P
derge biçiminde karfl›m›za ç›kabilir. Bu durumda anlat› içinde anlat›, metinleraras›
bir içerik al›nt›s› olarak tan›mlanabilir. Bir metnin içeri¤ini özetledi¤inden ya da
onu al›nt›lad›¤›ndan, bir baflka sözceye gönderen metinleraras›
KurT E L Ebir
V ‹ Zsözcedir.
YON
gusal düzlemde ve metinleraras› bir ba¤lamda, anlat› içinde anlat› yönteminin iflleyifli, yani anlat›lan bir öyküde onun yans›s› olan baflka bir öyküye geçifl, bir dönüflüm ifllemiyle belirir. Bu dönüflüm ifllemi de bir indirgeme ya da özet yöntemiyle
‹ N T E R N E Töyküyü anbelirlenir. Jean Ricardou’nun belirtti¤i gibi, “kapsanan öykü kapsayan
cak bir özet biçiminde ça¤r›flt›rabilir” (1967: 189). Özetlenen fley ise, daha çok
metnin özüdür. Bir yap›t›n içeri¤ine ve anlam›na koflut olarak bir roman metni
özetlenebildi¤i gibi, ondan kimi kesitler de al›nt›lanabilir. Anlat› içinde anlat›, bir
anlat› yöntemi olarak uyguland›¤›nda, yazar›n kurdu¤u düflsel bir yap›ta, olaya, izle¤e gönderdi¤i gibi, gerçekten var olan bir baflka yazar›n bilinen yap›t›na da gönderebilir, onun izleklerini yineleyip anlam›na aç›kl›k getirir. En belirgin ifllevi budur. Anlat› içinde anlat› yönteminin metinleraras›l›k olgusuyla iliflkisi bu ikinci durumda gerçekleflir. Gerçekten de anlat› içinde anlat› yönteminden bir metinleraras› görüngüde söz edebilmek için, bir metnin daha çok içinde yer alan gerçek, somut baflka bir metne göndermesi ve onunla yap›sal, özellikle de izleksel bir koflutluk kurulabilmesini gerektirir. Haldun Taner’in Sersem Kocan›n Kurnaz Kar›s› adl› oyununda Molière’in Georges Dandin adl› oyunu, söz konusu yönteme uygun
olarak yer al›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
Yenidenyazma
Yenidenyazma genel olarak önceki bir metnin, onu taklit eden, dönüfltüren, aç›k
ya da kapal› bir biçimde ona gönderen bir baflka metinde yinelenmesi olarak tan›mlan›r. Ancak yenidenyazmay› baflka yazarlara ait metinlerin, o metinlere ait kesitlerin yeni bir metinde dönüfltürülmesi ifllemiyle s›n›rlamamak gerekir. Yenidenyazma, düzde¤iflmeceli olarak, bir yazar›n, metinlerinden birisini yenidenyazma-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Düzde¤iflmece. Bir
kavram›n do¤rudan do¤ruya
onu gösteren göstergeyle
de¤il, ilgili, ba¤lant›l›
oldu¤u bir baflka göstergeyle
dile getirilmesidir. K›sacas›,
bir nesneyi bir baflka
sözcükle belirtmek. Örne¤in
“bütün kentte oturanlar”
yerine “bütün kent” anlat›m›
bir düz de¤iflmecedir. Do¤an
Günay, Sözcükbilime Girifl,
Multilingual, 2007
146
s›, yaz›lan bu metnin yeni versiyonu olarak da tan›mlan›r. G. Gökalp-Alpaslan’›n
örne¤ini yineleyersek; Orhan Veli Nasrettin Hoca f›kralar›n› fliir halinde yenidenyazar. Bir yazar, düzeltmek, derinlefltirmek vb. amaçlarla kendi yap›tlar›ndan birini de yenidenyazabilir. Ayfer Tunç 1990-1991’de yazd›¤› Kapak K›z›’n› 2005’te yenidenyazar. Orhan Asena, Melih Cevdet Anday, Ayla Kutlu, Özen Yula “farkl› biçim ve üsluplarla, farkl› bak›fl aç›lar› ve amaçlarla” G›lgam›fl Destan›’n› yenidenyazarlar (G. Gökalp-Alpaslan, s. 21).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
Türk Yaz›n›ndan
SIRA anlat›
S‹ZDE içinde anlat› ve yenidenyazma yöntemlerine uygun örnekler vermeye çal›fl›n›z.
Ü fi Ü N E L ‹ MBir metinleraras›l›k ba¤lam›nda, yazmak hep bir yenidenyazSonuç Dolarak;
mak ifllemi gerçeklefltirmektir. ‹ster baflkas›n›n sözleri ya da söylemlerini kendi
metnine katmak,
S O R Uister al›nt›larla oynamak, ister baflka metinleri çevirmek, kendi
iyesi yap›p dönüfltürmek ya da baflka yazarlar›n yazma biçimlerini, kodlar›n› yinelemek söz konusu olsun, bu ifllemlerle durmadan bir yenidenyazma, metinleraraD‹KKAT
s›l›k sürecine girilir. Metinleraras›l›k ya da yenidenyazma baflkalar›n›n dilinden,
kendi iyesi yap›p kendine uygun olarak dönüfltürdü¤ü kodlardan yola ç›karak
S‹ZDE
kendinden SIRA
söz etmektir.
Aragon baflkalar›n›n metinlerini yenidenyazarken onlar›n
sanki kendisini yans›tan birer ayna oldu¤undan söz eder. Yenidenyazma bir gelene¤in, sürerlilik düflüncesinin içerisine yerleflmek, yaz›nsal bir miras› dönüfltürerek
AMAÇLARIMIZ
kendi iyesi yapmakt›r; ayn› zamanda okurun belle¤ini sürekli canl› tutmak, onu
daha dikkatli ve etken k›lmakt›r; okura yorum yapmay›, okuduklar›n› yaz›ya dönüfltürebilmesini
Okuma ayn› zamanda yazma arzusu uyand›r›r. Yaz›,
K ‹ T Aö¤retmektir.
P
yaz›nsal metinleri de¤iflik yöntemlerle s›n›rs›zca yenidenyazman›n önünü aralayarak, bir okuma arzusunun tafl›y›c›s› durumuna gelir. Metinleraras›l›¤›n an›lan biçimsel ifllevlerine
bu türden di¤er ifllevler eklenir.
TELEV‹ZYON
N N
‹NTERNET
Özet
N
A M A Ç
1
Metinleraras›l›¤›n tan›m›n› yapabilmek, bu elefltiri yönteminin karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinden ve kaynak elefltirisinden fark›n› ay›rt etmek.
Metinleraras›l›k kavram›n› yaz›nsal elefltiriye kazand›ran Julia Kristeva’d›r. Ferdinand de Saussure’ün yap›sal dilbilim konusundaki tan›mlamalar›ndan yararlanan Rus Biçimcileri, metni tümüyle ‘kapal› bir dizge’ olarak tan›mlamay› önerirler;
anlam› da metnin kendi verilerinden yola ç›karak belirlemeye çal›fl›rlar. Oysa Kristeva gibi pek
çok kuramc›, her metnin baflka metinlerden yola
ç›k›larak yeniden üretildi¤ini, anlam›n da bu yeniden üretim ifllemine ba¤l› olarak ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Dolay›s›yla da bir metnin anlam›n›
öteki metinlere göre, öteki metinlerden yola ç›karak kavramak gerekir. Bu yap›l›rken en az iki
metin karfl› karfl›ya getirilir, aralar›ndaki al›flverifller sorgulanarak metinlerin anlam› belirlenir.
Ancak metinleraras› çözümleme, karfl›laflt›rmal›
yaz›n elefltirisi ve kaynak elefltirisi ile kar›flt›r›lmamal›d›r. Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinde de¤iflik ülke yazarlar›n›n metinleri aras›ndaki yaklaflt›rmalar› bir elefltirmen yapar; bu ba¤lamda
yap›lan yaklaflt›rmalar rastlant›sald›r. Oysa metinleraras› yaklafl›mda bir yazar›n baflka bir yazardan bilerek, isteyerek, belli bir amaçla al›nt›lad›¤› metinlerin biçimsel ve anlamsal dönüflümleri sorgulan›r. Metinleraras›l›kla sorgulanan metinler bir ana-metinde kurgunun bir parças› durumuna getirilmifllerdir.
Metinleraras› çözümleme bir kaynak elefltirisi de
de¤ildir. Kaynak kavram› dura¤an, somut bir bütüne gönderir. Bir neden de¤eri tafl›r. Bir motifin,
izle¤in nedenini yazar›n yap›t›n› yay›mlamadan
önce oluflturdu¤u el yazmalar›, karalamalar vb.
unsurlara yaslanarak anlamaya çal›fl›r. Kaynak
çal›flmas›nda hiçbir unsur zaman ve uzam içerisinde anlamsal ya da biçimsel bir dönüflüme u¤ramaz. Oysa metinleraras› çözümlemede dönüflüm temel bir kavramd›r. Bir baflka deyiflle, bir
yap›ttan al›nan bir sözcük, parça vb. ba¤lam de¤ifltirdi¤inde biçimsel olmasa bile anlamsal dönüflüme u¤rar. Her defas›nda yeni zaman ve
uzamda yeni bir anlam al›r. Dolay›s›yla metinleraras›l›kta kaynak elefltirisinde oldu¤u gibi bir
dura¤anl›ktan söz edilemez.
N
A M A Ç
2
147
Metinleraras›l›k konusunda öne ç›kan temel kuramc›lar›n yöntem konusundaki yaklafl›mlar›n›
birbirlerinden ay›rt etmek.
Metinleraras›l›k kavram› ortaya ç›kt›¤›nda anlam›
ve kapsam› neredeyse otuz y›l boyunca tam olarak anlafl›lamam›flt›r. Konuya el atan her kuramc›, kavram› kendince tan›mlam›flt›r. Kimileri bunu kaynak elefltirisinin yeni ad›, kimileri ise bütünüyle bir karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisi olarak
alg›lam›flt›r. Kristeva, metni, gösterenleri yeniden
da¤›tan ‘dilbilim-ötesi bir ayg›t’ olarak tan›mlar
ve metinleraras›l›¤› baflta roman türü olmak üzere her metnin temel bir özelli¤i olarak görür. Öyleyse her metin bir al›nt›lar mozai¤idir. Roland
Barthes’a göre de, her metin, yaz›n›n sonsuz alan›ndan malzemesini tüketen bir metinleraras›d›r.
Ancak Barthes, okumada bir öznellik boyundan
söz eder; ö¤rencisi Kristeva’dan ayr› olarak metinleraras›l›¤› bir okuma edimine ba¤lar, okura
sorumluluk yükler. Bu bak›mdan Michael Riffaterre’in metinleraras› tan›m›yla birleflir. Metinleraras›l›¤› metnin yaz›nsall›¤›n›n bir ölçütü olarak
görse de, kavram› tümüyle bir al›mlama kuram›
ba¤lam›nda, okurun ifllevi aç›ndan tan›mlar.
Gérard Genette, di¤erleri gibi metinleraras›l›¤›
metnin yaz›nsall›¤›n›n temel bir koflulu yapar.
Ancak Genette, iki yap›t aras›ndaki olas› her tür
al›flverifle bir metinleraras› yerine, metinselaflk›nl›k ad›n› verir. Metinleraras› ise, metinselaflk›nl›k
içerisinde an›lan iliflki türlerinden birisidir. ‹ki ya
da daha fazla metin aras›ndaki ortakbirliktelik
iliflkisi olarak tan›mlan›r. Al›nt›, gönderge, gizli
al›nt›, an›flt›rma gibi, aç›k ve kapal› iliflkileri bu
bafll›k alt›nda inceler.
148
N
A M A Ç
3
Metinleraras›l›k kavram›n tarihçesini, dolay›s›yla kökenini aç›klayarak özgüllü¤ünü ay›rt
etmek.
Rus Biçimcileri özellikle fliir dilini kapal› bir dizge olarak tan›mlamaya u¤raflarak, metinleraras›l›k olgusunu görmezden gelmifllerdir. Bafllang›çta flu ya da bu yap›ttaki bir al›nt›lama ya da etki
olgusunu yaln›zca biçim aç›s›ndan de¤erlendirmifllerdir. Ancak yap›tlar aras› al›flveriflleri yaz›n›n özünde bulunan bir olgu olarak görmeleri,
ad›n› anmasalar bile, metinleraras›l›k sürecinin
bafllang›c› olmufltur. En etkili biçimciler sonradan yap›tlar›n birbirleriyle iliflkilendirilerek ele
al›nmas› gerekti¤ini savunmufllard›r. Yaklafl›mlar› daha çok biçimin geliflimini belirlemek ad›na
gerçeklefltirilen bir karfl›laflt›rmal› araflt›rmaya
benzer. Bir yap›ttaki biçimin somut anlam›n› öteki yap›ttan yola ç›karak belirlemek, metinleraras› çözümlemenin hareket noktalar›ndan birisidir.
Metinleraras›l›k kavram›n›n özünü, Mihail Bahtin’in söyleflimcilik ad›n› verdi¤i kuram› oluflturur. Bahtin’in çal›flmalar›ndaki temel sav›, bir yap›t›n baflka yap›tlarla al›flverifl içerisinde oldu¤udur. Bahtin metni kapal› bir dizge olarak ele almay› reddeder; ona göre metin sözceler aras› bir
etkileflim ve söylefli yeridir ve her metin söylem
tarihsel ve toplumsal bir ba¤lamda konumlan›r.
Riffaterre ve Kristeva, Bahtin’in tan›m›na ba¤l›
kal›rlar. Özellikle roman türü, bir çokseslilik, bir
çokdillilik yeridir. Metinleraras›l›k, yer ald›¤› bir
yap›ta ayr›fl›k, söyleflimsel, çoksesli ya da çokdilli bir boyut katar. Romandan baflka, karnaval kültürü de bu özellikleri oldukça iyi somutlaflt›r›rlar.
N
A M A Ç
4
Metinleraras›l›kta kullan›lan temel yöntemlerin,
yap› ve ifllevlerine göre, yaz›nsal metinlerde kullan›mlar›n› aç›klayabilmek.
Metinleraras›l›k yöntemleri temel olarak Ortakbirliktelik iliflkileri ve Türev iliflkileri bafll›¤› alt›nda s›n›fland›r›l›rlar. Bu s›n›fland›rmaya Ana-metinlerin Ciddi Düzende Dönüflümü ad› alt›nda
kimi baflka yöntemler eklenir. Söz konusu yöntemler, biçim ve ifllevleri aç›s›ndan birbirlerinden
ayr›l›rlar. Al›nt› gibi yal›n göndermede de ayraç
ya da t›rnak iflareti kullan›l›r; bu yöntemlere baflvuran yazarlar›n amaçlar› farkl› olabilmektedir.
Ancak her defas›nda yeni bir anlamla donat›l›rlar. Bir al›nt› de¤eri tafl›yan epigraf, en öze indirgenmifl bir tür özet biçiminde kullan›l›r. Baflkas›n›n yap›t›ndan kimi kesitleri kendine mal etmek
olan gizli al›nt›, ayraçs›z al›nt› olarak da adland›r›labilir. An›flt›rma örtük bir gönderme biçimidir,
tümüyle okurun alg›s›na ba¤l›d›r. Kolaj ile kullan›ma sokuldu¤u metne bir gerçeklik havas› katmak istenir. Kolajlar günlük yaflam›n her alan›na
iliflkin haz›r nesnelerdir. Yans›lama (parodi) bir
metin ile gönderme yapt›¤› metin bir alaya alma
ya da e¤lendirme iflleviyle karfl› karfl›ya getirilir.
Alayc› dönüfltürüm ayn› ifllevlerle bir biçem taklidine; öykünme (pastifl) ise daha çok sayg›s›n›
bildirmek amac›yla yine bir biçem taklidine dayan›r. Ciddi Düzen olarak adland›r›lan öbekte
yer alan kullan›mlar daha genifl yap›lara uygulan›r. Ciddi dönüflümler ya da de¤ifltirimler, öteki
ana-metin yöntemlerinin tersine, çok daha genifl
boyutlu yap›lara uygulanan de¤ifltirim yöntemlerini kapsar.
149
1. Metinleraras› sözcü¤ünü yaz›nsal elefltiri alan›nda
ilk kullanan kuramc› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Mihail Bahtin
b. Roland Barthes
c. Michael Riffaterre
d. Julia Kristeva
e. Rus biçimcileri
2. Afla¤›dakilerden hangisi metinleraras›l›¤›n tan›m›na
uygun de¤ildir?
a. Metinleraras›l›¤a göre, her yaz›nsal metin çoksesli bir yap›dad›r.
b. Metinleraras›l›k, en az iki metin aras›ndaki al›flveriflleri belirtmek için kullan›l›r.
c. Metinleraras›l›k, kaynak elefltirisinin yeni ad›d›r.
d. Metinleraras›l›kta, anlam›n›n büyük ölçüde önceki metinlerden gelen kesitlerin iç içe geçmelerine ba¤l› olarak üretildi¤i kabul edilir.
e. Metinleraras›, baflka metinlerden al›nan sözcelerin bir kesiflme yeridir.
3. Afla¤›dakilerden hangisi metinleraras› al›flveriflleri
belirten bir imge de¤ildir?
a. Yenidenyazma
b. Al›nt›
c. Mozaik
d. Palempsest
e. Sözce
4. Afla¤›dakilerden hangisi karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisini metinleraras›l›ktan ay›ran bir özellik de¤ildir?
a. Karfl›laflt›rmal› yaz›n, büyük ölçüde bir ülkenin
kültürünün baflka ülkelere ait kültürlerle karfl›laflt›r›lmas›na dayan›r.
b. Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinde, bir bütünceden ç›kar›lan unsurlar›n birbirleriyle benzerlik,
koflutluk, ayn› zamanda karfl›tl›k iliflkileri içerisinde olduklar› gösterilmeye, böylelikle bir yap›t
yorumlanmaya çal›fl›l›r.
c. Karfl›laflt›rmal› yaklafl›mda eski, önceki bir yap›ttan gelen bir unsurun u¤rad›¤› ba¤lam de¤ifltirme sonucunda, yeni metinde ald›¤› anlam› araflt›r›p bulmak söz konusudur.
d. Karfl›laflt›rmal› yaklafl›mda bir yap›t ile ayn› gelene¤e ait, benzer özellikler tafl›yan baflka yap›t(lar) aras›ndaki iliflkiyi karfl›laflt›rmac› kurar.
e. Karfl›laflt›rmal› elefltiride her okur kendi seçimi
olan bir metinleraras› (bütünce) oluflturabilir.
5. Afla¤›dakilerden hangisi kaynak elefltirisini metinleraras›l›ktan ay›ran bir özellik de¤ildir?
a. Kaynak elefltirisinde, bir baflka metne ait bir sözce ba¤lam de¤ifltirirken anlamsal bir dönüflüme
u¤rar.
b. Kaynak, kavram› de¤iflmez bir kökene gönderir.
c. Kaynak, ayn› zamanda bir neden de¤eri tafl›r;
bir motifin, izle¤in, imgenin nedeni ve anlam›
onunla ortaya konur.
d. Kaynak elefltirisinin amac›, bask›ya gitmeden önce, bir yap›t›n geçti¤i aflamalar› izlemektir.
e. Kaynak elefltirisinde bir gönderge, bir al›nt›, zaman geçtikçe yeni anlamlar almaz.
6. Metinleraras›l›k ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Rus Biçimcileri metinleraras›l›k olgusunu, baflka
bir yap›ttan yap›lan al›nt›lar›, etki / etkilenme olgular›n› yaln›zca biçim aç›s›ndan ele al›rlar.
b. Rus Biçimcileri yan›nda metinleraras›l›k konusunda tan›mlamalar yapan kuramc›lara göre, yap›tlararas› al›flverifller yazara ba¤l› de¤il, yaz›n›n
özünde bulunan bir olgudur.
c. Mihail Bahtin, bir yap›t›n baflka yap›tlarla sürekli al›flverifl içerisinde oldu¤unu düflünür. Ona
göre, bir sözce baflka sözcelerle iliflki halinde olmadan, belli oranda birbirlerini etkilemeden var
olamaz.
d. Metinleraras›l›k kavram›n›n kökeninde, Mihail
Bahtin’in söyleflimcilik kuram› vard›r.
e. fiiir çokseslili¤i, dolay›s›yla da metinleraras›l›¤›
en iyi somutlaflt›ran yaz›nsal türdür.
7. Metinleraras›l›k ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
yanl›flt›r?
a. Julia Kristeva’ya göre metinleraras›l›k yaln›zca
roman türüne özgü bir olgudur.
b. Julia Kristeva metinleraras› al›flverifllerin alg›lanmas›nda okurun pay›na de¤inmez.
c. Michael Riffaterre metinleraras›l›k tan›mlamalar›n› bir al›mlama kuram› üzerine oturtur.
d. Genette, iki yap›t aras›ndaki olas› her tür al›flverifle metinselaflk›nl›k ad›n› verir.
e. Metinselaflk›nl›k, bir metnin aç›k ya da kapal›
bir biçimde öteki metinlerle iliflki içerisine sokulmas›d›r.
150
8. Afla¤›dakilerden hangisi Gérard Genette’in belirledi¤i metinselaflk›nl›k türlerinden biri de¤ildir?
a. Metinleraras›l›k
b. Ana-metinsellik
c. Üst-metinsellik
d. Ortakbirliktelik
e. Yan-metinsellik
9. Afla¤›dakilerden hangisi metinleraras› yöntemlerden
biri de¤ildir?
a. Al›nt› ve Gönderge
b. Gizli al›nt›
c. An›flt›rma
d. Alt-metin
e. Öykünme
10. Afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹leri sürülen bir görüflü aç›klamak ya da desteklemek için bir yazardan, ünlü bir kifliden al›nan
parça ya da kesit, al›nt› olarak adland›r›l›r.
b. Bir al›nt› yap›lmadan okuru do¤rudan bir metne
gönderen yönteme yans›lama denir.
c. Ayraçlar ya da italik yaz› kullan›lmadan, bir sözcenin geldi¤i yap›t ya da yazar›n ad› belirtilmeden yap›lan al›nt›ya afl›rma denir.
d. Bir fleyi do¤rudan anmadan belirtme ifllemi, an›flt›rma olarak adland›r›l›r.
e. Daha önce var olan yap›tlardan, nesnelerden,
iletilerden belli say›da unsuru al›p yeni bir yarat› içine sokma ifllemi, kolaj olarak tan›mlan›r.
Okuma Parças›
Bizim halk ozanlar›m›z›n dörtlüklerle sürdürdükleri bir
at›flma biçimi vard›r hani: ozan verilmifl bir dizeden yola ç›karak bir dörtlük kurar, karfl›t› onun dizelerinden
birini oldu¤u gibi al›p üç dize de kendisi ekler, s›ra kendisine gelince, ilk ozan da ayn› fleyi yapar; böylece, iki
ozan›n görünüflte birbirlerini y›kmaya yönelen dörtlükleri, almafl›k olarak birbirlerini izlerken, hem karfl›l›kl›
olarak birer ortak dize içerir, hem de birbirlerine eklenirler, birbirlerine ba¤l› kalmaya yarg›l›d›rlar. Biraz daha gevflek ya da biraz daha s›k›, nice yaz›n yap›tlar› da
böyle ba¤lan›r birbirine. Böylece, Mihail Bahtin, Dostoyevski’nin romanlar›n›n kayna¤›n› “türün nesnel belle¤i” arac›l›¤›yla Sokrates söyleflilerine dek götürür; böylece, Yaflar Kemal kendini ayn› zamanda hem Homeros’un, hem Stendhal’in, hem Tolstoy’un kal›tç›s› sayar;
böylece, James Joyce yüzy›l›m›z›n belki en özgün roman›n›n ad›n› Ulysses koyar; böylece, zaman zaman, tüm
Camus Dostoyevski’den ç›km›fl gibi görünür, André Malraux da romanc›n›n yaflamdan de¤il, baflka romanlardan yola ç›kt›¤›n› söyler. Hiç kuflkusuz, al›flverifl ille de
öykünmeyi içermez, ama o da s›k s›k girer iflin içine.
Üstelik herkes benim dostumun yapt›¤›yla yetinmez:
koca Racine, Aristofanes’in güldürüsünü, Sofokles’in ve
Aiskilos’un tragedyalar›n› kendi dilinde yeniden yazar.
Bizim yüzy›l›m›zda da Sofokles’in kimi tragedyalar›n›
André Gide, Jean Anouilh, Kemal Demirel ve belki daha baflkalar› yeniden yazarlar. Michel Tournier’nin Cuma ‘s›, Daniel Defoe’nun Robinson Crusoe’sunun ça¤dafl bir de¤iflkesidir. Bu konuda en ilginç örneklerden
birini de Alfred Jarry verir: Ubu roi, gerçekte Rennes lisesi ö¤rencilerinin ortak yap›t›d›r, hep alay konusu olan
bir fizik ö¤retmeninin kiflili¤inden esinlenilerek ve zavall› adam› alaya almak için oluflturulmufltur. Jarry, ayn› liseye girince, oyunu haz›r bulur, sonra da nerdeyse
hiçbir fleyini de¤ifltirmeden kendi ad› alt›nda yay›mlamay› göze al›r, yani yazmad›¤› bir yap›ta imza atar, bir
bak›ma onu çalar, bunun bir anlam› varsa, döneminin
okurunu da aldat›r. Ama daha sonra kendisi giriflir yazmaya: Ubu enchaîné’yi, Ubu sur la butte’ü, Ubu cocu’yü yay›mlar, bununla da yetinmeyerek Ubu roi’y›
Cesar Antechrist adl› yap›t›n›n içine al›r, daha da ileri
giderek yavafl yavafl kendi gerçek kiflili¤ini Ubu’nün kiflili¤iyle özdefllefltirir, bir baflka deyiflle onu yaz›ndan
yaflama tafl›r.
Demek ki, hangi k›l›¤a sokulmak istenirse istensin, sorun yaz›n›n kendisi kadar eski bir sorun; “metinleraras›
iliflki” dedikleri olgunun yaln›zca ad› yeni. Zavall› arkadafl›m›n sundu¤u d›fl›nda kalan tüm örnekler de baflkas›n›n yap›t›ndan yararlanman›n nerdeyse do¤al bir fley
oldu¤unu kan›tlar gibi. Ama bir olgunun eskili¤i, yayg›nl›¤› ve benimsenmiflli¤i onu ne ölçüde yasallaflt›r›r?
Baflkas›n›n yap›t› sonuna dek sömürülebilir mi? Birtak›m s›n›rlar› yok mudur bu iflin? Varsa, nerede bafllay›p
nerede biter?
Kaynak: Tahsin Yücel, “Baflkas›n›n Yap›t›”, Yaz›n,
Gene Yaz›n, ‹stanbul: YKY, 1995.
151
Kendimiz S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. d
2. c
3. e
4. c
5. a
6. e
7. a
8. d
9. d
10. b
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras›l›¤›n Tan›m›,
Kökeni ve Çeflitli Kuramlar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karfl›laflt›rmal› Yaz›n Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kaynak Elefltirisi” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras›l›¤›n Kökeni”
ve “Mihail Bahtin” konular›n› yeniden gözden
geçiriniz.
ve “Julia Kristeva, Michael Riffaterre” konular›n›
ve “Gérard Genette” konular›n› yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras› Yöntemler”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras› Yöntemler”
ve “Ortakbirliktelik ‹liflkileri / Türev ‹liflkileri”
konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Postmodern yap›t› oluflturan temel bir ö¤e ço¤ulculuktur. Mihail Bahtin’in diyaloglaflt›rma (söyleflimcilik) ve
karnavallaflt›rma tan›mlamalar› postmodern yap›t›n ço¤ulculu¤unu, çokseslili¤ini belirleyen unsurlard›r. Yap›tlara metinleraras› al›flverifllere göre kar›flt›r›lan baflka
unsurlar hem ço¤ul bir uzam yarat›r hem de klasik yap›tlar›n bütünlük düflüncesini sarsarlar. Parçal›l›k, kopukluk bu nedenle di¤er bir ögedir. Ayr›ca, postmodern yaz›nda metinleraras›l›¤›n tüm yöntemleri (al›nt›,
gönderme, an›flt›rma, parodi, kolaj ya da montaj vb.),
özellikle de pastifl kullan›m› oldukça yayg›nd›r. Fredric
Jameson pastifli postmodern düflüncenin temel unsurlar›ndan birisi yapar. Genel olarak bak›ld›¤›nda, postmodernizm içerisinde an›lan bir elefltiri yöntemi olarak
postyap›salc›l›k, metinleraras› bir düflünceyi öne ç›kar›r. Jacques Derrida’ya göre ise bir metin ancak baflka
bir metne gönderme yapar, metinleraras›l›¤›n dilin temel bir özelli¤i oldu¤unu kabul eder; metne iliflkin yo-
rumlar bu özelli¤e ba¤l› olarak sürekli ço¤al›r. Postmodernistlere ve yap›sökümcü olarak adland›r›lan kuramc›lara göre, metinler çoksesli bir yap›ya sahiptir. Böyle
bir yap› nedeniyle metinler çeflitli yorumlara aç›k duruma gelir. Postmodern metin geçmiflin izini montaj kullan›m›yla kendi içine tafl›r. Montaj kullan›m›yla klasik
metnin bütünlük anlay›fl› sars›l›r, parçal› bir yap› oluflturularak çoksesli bir alan yarat›l›r. Parçal› yap› oluflumunda pastifl kullan›m› etkin bir rol oynar. Pauline Marie-Roseneau’nun tan›m›yla pastifl “fikirlerin ya da görüfllerin gelifligüzel, karmakar›fl›k, darmada¤›n›k, kolaj› and›r›r biçimde bir araya gelerek oluflturduklar› k›rkyama (pactwork)”d›r. Pastifl düzenlili¤i, mant›¤› ya da
simetriyi yads›r.” Metinleraras›l›¤›n çokseslilik ve ayr›fl›kl›k özellikleri bu tür ifllemlerle oluflur.
S›ra Sizde 2
Önce Roland Barthes, ard›ndan Michael Riffaterre, daha sonra ise al›mlama esteti¤i yanl›lar›, bir üretim olarak gördükleri yaz›n ya da sanat yap›t›n›n onunla ilgi
kuracak bir okur kitlesiyle varl›¤›n› sürdürebilece¤ini
düflünür. Dolay›s›yla bir yap›t›n anlam› ancak okurun
kat›l›m›yla olas›d›r. Okuru yap›t›n d›fl›nda tutan biçimcilerin tersine, al›mlama kuramc›lar› ve metinleraras›
bak›fl› benimseyenlere göre, yaz›n olgusunu aç›klarken
okura temel bir rol verilmelidir. Yap›t› alg›layan okurlar
nitelikçe birbirlerinden farkl›d›r ve farkl› perspektiflere
sahiptirler, öyleyse her okurun bak›fl aç›s›na göre sanat
yap›t› farkl› anlamlara bürünecektir. Bu anlamda sanat
yap›t› ‘aç›k’ bir yap›dad›r.” Bu anlay›fla göre sanat yap›t›, de¤iflik koflullarda yeniden yorumlanabilir. Metinleraras› bir okumada, bu ça¤dafl tutuma ba¤l› olarak, okur
etken bir konuma getirilir. Bir yap›tta metinleraras› bir
göndermenin izini belirleyip anlam›n› ç›karmak iyi bir
kültürel donan›m› olan okura düfler.
S›ra Sizde 3
Bilindi¤i gibi, Kristeva’n›n ortaya att›¤› metinleraras›l›k,
Bahtin’in söyleflimcilik ad›n› verdi¤i kuram›ndan yola
ç›kar. Dolay›s›yla bir metinleraras› okuma yaparken öne
ç›kan temel kavramlardan birisi, söyleflimcilik kavram›d›r. Bir di¤er kavram da Bahtin’in dilbilimötesi ad›n›
verdi¤i kavramd›r. Farkl› yaz›nsal türlerde söylemlerin
özgül iflleyifllerini incelemeye yönelik bir bilimin gereklili¤inden söz eden Bahtin, böyle bir yaklafl›m ile dilin
söyleflimsel özelli¤ini belirlemeye yönelir, bir baflka deyiflle metinleraras› iliflkiler ad› verilen olgular› saptar.
Karnaval bu olgular› saptamak için kullan›lan temel bir
152
imgedir. Karnaval yaz›nsal bir olgu de¤ildir, ancak do¤açlamalar›n, söz al›flverifllerinin, karfl›l›kl› düflünce al›flverifllerinin yo¤un oldu¤u bir gösteri biçimidir. Karnaval›n bu ve benzer özellikleri yaz›nsal›n alan›na aktar›larak, e¤retilemeli bir anlamda kullan›l›r. Yaz›n alan›nda karnaval söylemi çokseslilik özelli¤iyle belirlenir.
Çokseslilik (ve onunla eflanlamda kullan›lan çokdillilik)
kavram› özellikle roman dilinin ço¤ul bir yap›s› oldu¤unu belirtmek için kullan›l›r. Çokseslilik söyleflimin, dolay›s›yla metinleraras›l›¤›n temel ilkesidir.
S›ra Sizde 4
Orhan Pamuk Benim Ad›m K›rm›z› adl› roman›n›n bir
afl›rma oldu¤u konusunda iddialara yan›t verirken, metinleraras›l›k konusunda konuflan kuramc›lar›n yaklafl›mlar›na benzer yan›tlar verir: “Bütün masallar herkesin mal›d›r”. Ya da postmodern kuramc›lar›n özgünlük
yoktur, yineleme vard›r görüfllerine uygun bir tutum
sergiler: “Her fleyin her fleyi tekrar etti¤i” bir dünyadan
söz eder. Hasan Ali Toptafl, Bin Hüzünlü Haz adl› yap›t›nda “bir metin kendi ötesinde bir fleye göndermede
bulunuyorsa e¤er, bu göndermenin önü sonu bir baflka
metne gönderme olaca¤›n›” savunan postyap›salc› kuramc›lar›n tutumuna ba¤l› kal›r. Yaln›zca okudu¤u kitaplar›n içinde gezinmekle kalmay›p, “o güne dek okudu¤um kitaplar› yazan kiflilerin okudu¤u kitaplar›n
içinde de geziniyordum”, derken edebiyat›n sürekli bir
metinleraras›l›k alan› oldu¤unu savunan kuramc›larla
birleflir. fieyh Galip de ünlü Hüsn ü Aflk mesnevisini
Mevlâna’n›n Mesnevisinden ald›¤›n›: Esrâr›n› Mesnevî’den ald›m/Çald›m, veli mirî mal› çald›m derken baflka kaynaklardan beslendi¤ini; bunun her yazar›n baflvurabilece¤i do¤al bir yol oldu¤u düflüncesine kat›l›r.
S›ra Sizde 5
Türk yaz›n›nda bu yöntemlerden birini ya da birkaç›n›
bir arada kullanan çok say›da eser bulunmaktad›r. Örnek olmas› bak›m›ndan rastgele seçilen eserlerden birkaç› flunlard›r: Yaflar Kemal, A¤r› Da¤› Efsanesi (Köro¤lu, Firdevsî, fiahnâme/fiehnâme, Ferhad ile fiirin); Melih Cevdet Anday, “Aldanma Ki...” (Fuzuli); Kaan Arslano¤lu’nun Memleketimden Karakter Manzaralar›
(Naz›m Hikmet, Memleketimden ‹nsan Manzaralar›);
Atilla ‹lhan, Ferdâ (Tevfik Fikret, Ferdâ, Sis, Doksan Befle Do¤ru adl› fliirleri; ayr›ca Mithat Pafla’n›n II. Abdulhâmid’e yazd›¤› bir mektuptan kimi kesitler; Divan Edebiyat›, Tanburi Cemil Bey; Osmanl› Tarihi, Mustafa Kemal,
Sultan Reflad, 1960 ihtilali). A. ‹lhan’›n fliirinde en fazla
al›nt› ve gönderme Tevfik Fikret’in yap›tlar›na iliflkindir.
Kimi göndermeler ise birer öz-gönderme biçimindedir:
Doktor Sabiha, Ben Sana Mecburum adl› fliirin bir kahraman›d›r. O¤uz Atay’›n Tehlikeli Oyunlar’› ile Tutunamayanlar’› ortakbirliktelik iliflkilerinin araflt›r›lmas› için
iyi örneklerdir. Orhan Pamuk’un Benim Ad›m K›rm›z›’s›
bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir. Bu listeye Ahmet Midhat Efendi’nin Müflâhedât’›n› ekleyebiliriz.
S›ra Sizde 6
Attila ‹lhan, Ferdâ adl› fliirinde Divan Edebiyat›ndan
yapt›¤› kimi al›nt›lara bir parodi biçiminde yer verir.
Sultan Reflad’›n tahta ç›k›fl öyküsünü bu yönteme uygun
olarak al›nt›lar. O¤uz Atay’›n Tehlikeli Oyunlar’› bu iliflkilerin gündeme geldi¤i bir di¤er yap›tt›r. Latife Tekin,
Sevgili Ars›z Ölüm’de destan, halk hikâyesi, masal gibi
sözlü edebiyat ürünlerinin biçemini yans›lar. Kimi zaman belli bir metnin “konusu” taklit edilir (parodi). Orhan Pamuk, Benim Ad›m K›rm›z› adl› roman›nda Umberto Eco’nun Gülün Ad› roman›na öykünür; öykünme,
yap›t›n bafll›¤›yla kendini duyurur. Murathan Mungan,
Lewis Carroll’un Alice Harikalar Diyar›nda adl› hikâyesi üzerine kurulu Aynal› Pastane adl› hikâyesi daha çok
bir masal tarz›nda yaz›lm›fl bir eserdir. Hilmi Yavuz,
Fehmi K’n›n Acayip Serüvenleri’nde Kafka’ya öykünür:
Kafka’n›n Dönüflüm adl› roman›nda oldu¤u gibi baflkahraman Fehmi Kavk› bir hamam böce¤ine dönüflür.
Ayr›ca Berci Kristin Çöp Masallar›’nda; ‹hsan Oktay Anar
Puslu K›talar Atlas› ve Kitab-ül Hiyel adl› yap›tlar›nda
bu yöntemleri (özellikle pastifli) kullan›rlar.
S›ra Sizde 7
Bir halk hikâyesi olan Ferhad ile fiirin’i Naz›m Hikmet
ayn› bafll›k alt›nda oyunlaflt›r›r. Yazar genel olarak bir
‘indirgeme’ ifllemine baflvurur: kimi olaylar ve karakterler üzerinde odaklan›r. Ana unsurlar›, örne¤in, Ferhat’›n
fiirin’in aflk› için ç›rp›nd›¤› genel hikâyeyi göz ard› eder.
Bununla beraber yap›t›na yeni durumlar, olaylar ve karakterler ekleyerek geniflletme yöntemini kullan›r. Ferhat’›n temsil etti¤i de¤erler, Naz›m Hikmet taraf›ndan
yeniden kurgulanarak de¤ifltirilmifl, halk hikâyesindeki
âfl›k Ferhat, Naz›m Hikmet taraf›ndan olumlu kahraman
tipi olan fedakâr-emekçi tip Ferhad’a dönüfltürülmüfltür. Yusuf ile Zeliha/Züleyha, de¤iflik dönemlerde de¤iflik yazarlarca benzer uygulamalarla yenidenyaz›lm›flt›r.
Ömer Seyfettin K›rk K›z adl› manzum fliirinde bir K›rg›z
menk›besinden yola ç›kar. K›sa öyküyü kimi betimlemeler, imgeler, halk edebiyat›ndan al›nm›fl unsurlarla
biçimsel ve anlamsal olarak dönüfltürür. Recep Vahyi,
Rus yaz›n›ndan kimi düzyaz›lar› fliir formunda çevirmifltir. Klasik yaz›ndan kimi fliir örnekleri düzyaz› formunda yeniden yaz›lm›flt›r. Buna Ali Nihat Tarlan’›n Fuzûlî
Divan›’n› düzyaz›ya aktararak yapt›¤› flerhi örnek verebiliriz. Hem öyküsel hem de zaman, eylem, mekân gibi dönüflümler gerçeklefltirerek anlam› dönüfltüren çok
say›da metin bulunabilir: örne¤in Ferhat ile fiirin, Yusuf
ile Menifos.
S›ra Sizde 8
Haldun Taner’in Sersem Kocan›n Kurnaz Kar›s› adl›
oyununda Molière’in Georges Dandin adl› oyunu; Orhan Pamuk’un Benim Ad›m K›rm›z›’s›; O¤uz Atay’›n
Tehlikeli Oyunlar’› ve Tutunamayanlar’›; Dede Korkut
Hikâyelerinde yer alan Deli Dumrul öyküsünde; Yaflar
Kemal’in A¤r› Da¤› Efsanesi’nde bir an›flt›rma yoluyla
gönderme yap›lan Ferhad ile fiirin öyküsü bir tür anlat› içinde anlat› biçiminde yer al›r. Bu al›nt›, bir yenidenyazma ifllemine de uyar. Bat› yaz›nlar›nda nas›l ki bir
Faust, Prometheus, Tristan ve Iseut, vb. daha pek çok
mit neredeyse her yüzy›lda defalarca yaz›lm›fllarsa, Do¤u yaz›nlar›nda oldu¤u kadar Türk yaz›n›nda da bu kullan›mla s›kl›kla karfl›lafl›l›r. Klâsik yaz›n alan›nda miraciyeler, mevlitler, nazireler ve mesnevilerde ortak konular›n sürekli olarak yeniden ifllenifli bu çerçevede düflünülebilir. Do¤u yaz›nlar› gelene¤i içinde Leylâ ile Mecnun, Yûsuf ile Züleyha, Hüsrev ile fiirin ve Vâm›k ile
Azra gibi mesnevilerin ayn› veya benzer isimle çok say›da yazarca yaz›ld›¤› bilinmektedir. Bunlardan sadece
Leylâ ile Mecnûn’un Türk yaz›n›nda otuzdan fazla flair
taraf›ndan yaz›lm›fl metni bulunmaktad›r. Halk edebiyat› gelene¤i içerisinde yer alan Köro¤lu Destan›, Kerem ile Asl›, Ferhad ile fiirin, Asuman ile Zeycan gibi
çok say›da destan ve halk hikâyesinin de birçok versiyonundan söz edebiliriz. Yine örne¤in bir G›lgam›fl Destan›’n›n çok say›da yenidenyaz›lm›fl örne¤i bulunmaktad›r: Orhan Asena, Tanr›lar ve ‹nsanlar (G›lgamefl),
Melih Cevdet Anday, Ölümsüzlük Ard›nda G›lgam›fl,
Ayla Kutlu, Kad›n Destan›, Özen Yula, Hayat Bir Kere;
Said Maden, Yeryüzü Destanlar›’nda bu destan› bir anametin (gönderge-metin) olarak al›p yenidenyazarlar.
Türk yaz›n›nda özellikle yenidenyazma yöntemine uyan
onlarca örnek bulunmaktad›r.
Aç›klamal› Dilbilim Terimleri Sözlü¤ü (Berke Vardar yönetiminde) (1988). ‹stanbul: ABC Kitabevi.
Aktulum, K. (1999). Metinleraras› ‹liflkiler, Ankara:
Öteki Yay›nlar›.
Aktulum, K. (2011). Metinleraras›l›k/Göstergeleraras›l›k, Ankara: Kanguru Yay›nlar›.
153
Bahtin, M., (1975). Esthétique et Théorie du Roman,
Paris: Gallimard.
Bahtin, M., (1970). La Poétique de Dostoeivski, Paris:
Seuil.
Barthes, R. (1984). “De l’œuvre au texte”, le Bruissement de la langue, Paris: Seuil.
Barthes, R., (1973). Le Plaisir du texte, Paris: Seuil.
Barthes, R., (1968). “Théorie du texte”, Encyclopaedia Universalis, XV. cilt.
Bektafl, N., (2009). “Toplumcu Gerçekçilik Ba¤lam›nda
Naz›m Hikmet’in “Ferhad ‹le fiirin” Oyununa Metinleraras› Bir Bak›fl”, Millî Folklor, Y›l 21, Say› 83.
Bellemin-Noël, J. (1972). Le Texte et l’avant-texte, Paris: Larousse.
Chevrel, Y., (2009). La Littérature comparée, Paris:
PUF, coll. ‘Que sais-je?’
Genette, G., (1982), Palimpsestes, la littérature au
second degré, Paris: Seuil.
Gökalp-Alpaslan, G., (2007). Metinleraras› ‹liflkiler
ve G›lgam›fl Destan›n›n Ça¤dafl Yorumlar›, Multilingual, 2007.
Günay, V. D., (2007). Metin Bilgisi, 3. Bask›, ‹stanbul:
Multilingual.
Günay, V. D., (2007). Sözcükbilime Girifl, ‹stanbul:
Multilingual.
Jenny, L., (1976). “La Stratégie de la forme”, Poétique,
no 27, Paris: Seuil.
Kristeva, J., (1969). Sèméiotikè, recherches pour une
sémanalyse, Paris: Seuil.
Özay, Y., (2009). “Metinleraras›l›k ve Türk Halk Hikâyelerinde Ana-Metinsel Dönüflümler”, Millî Folklor, Y›l 21, Say› 83.
Lotman, I., (1973). La Structure du texte artistique,
Paris: Gallimard.
Pichois, C., Rousseau, A., (1967). La Littérature comparée, Paris: Albert Colin.
Ricardou, J., (1967). Problèmes du nouveau roman,
Paris: Seuil.
Rudler, G. (1979). Techniques de la critique et de
l’histoire littéraire, Paris-Genève: Slatkin.
Riffaterre, M., (1980). “La trace de l’intertexte”, la
Pensée, no 215.
Théorie d’Ensemble (1968). Ph. Sollers, ‘Ecriture et
révolution’, Paris: Seuil.
Yaz›n Kuram›, Rus Biçimcilerin Metinleri (1995).
Derleyen: T. Todorov, Çev. M. Rifat-S. Rifat, ‹stanbul: YKY.
Yetik, H., (2005). Edebiyatta Çal›nt›, ‹stanbul: ‹nk›lap.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bilimsel Elefltiri konusunu aç›klayabilecek,
‹zlenimci Elefltiri konusunu aç›klayabilecek,
Edebiyat e¤itiminde yararlan›lan elefltirel yaklafl›m yollar›n› s›ralayabilecek,
E¤itimsel anlay›fla uygun bir uygulama görecek ve bu modellerden yararlanarak uygun elefltiriler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Bilimsel elefltiri,
‹zlenimci Elefltiri, Öznel Elefltiri,
Irk, zaman, mekan
Tür
Uzman elefltirisi, Üniversite
Elefltirisi
•
•
•
•
Yarat›c› Elefltiri
Al›mlama esteti¤i
Metnin tipi, türü, tonu
Gösteren /Gösterilen, Seçme
ekseni / S›ralama ekseni
‹çindekiler
Bilimsel Elefltiri ‹zlenimci Elefltiri
• B‹L‹MSEL ELEfiT‹R‹
• ‹ZLEN‹MC‹ ELEfiT‹R‹ (LA CRITIQUE
IMPRESSIONNISTE)
• EDEB‹YAT E⁄‹T‹M‹NE YANSIYAN
ELEfiT‹R‹ ANLAYIfiLARI
• E⁄‹T‹M AMAÇLI B‹R UYGULAMA
• E⁄‹T‹MDE KULLANILAB‹LECEK B‹R
MET‹N ANAL‹Z‹ MODEL‹
Bilimsel Elefltiri ‹zlenimci Elefltiri
B‹L‹MSEL ELEfiT‹R‹
XIX. yüzy›ldan sonra özellikle üniversite çevrelerinde bilimsel bir elefltiri anlay›fl›
gelifltirmek için büyük bir çaba görülür. Bunun iki önemli sebebi vard›: Mutlakç›
ve öznel elefltirinin güvenirli¤inin olmad›¤› anlafl›lm›flt›. ‹kincisi bilimin her sahas›nda özellikle tabiat bilimlerinde büyük baflar›lar elde edilmifl, genel kanunlara
ulafl›lm›flt›. Bu geliflmeler, tabiat bilimleri yöntemlerinin elefltiri sahas›na da uygulanabilece¤i düflüncesini do¤urdu. Hippolyte Taine, Ferdinand Brunetière, Gustave Lanson gibi bilginler bilimsel yöntemlerden yararlanarak geliflmifl bir elefltiri
anlay›fl›n›n örneklerini verdiler. Afla¤›da bu bilginlerin elefltiri anlay›fllar› k›saca
özetlenmifltir.
Hippolyte Taine
Bir filozof olan Hippolyte Taine (1828-1893), tarihin, psikolojinin, sanat›n ve edebiyat›n bilim ilkeleri ile aç›klanabilece¤ini düflünüyordu. Meteoroloji bilimi nas›l
önceden asla tahmin edilemez gibi görünen atmosfer olaylar›n› tahmin edebiliyorsa, sanat elefltirmeni de eserle yazar aras›ndaki ba¤›, sebep-sonuç iliflkileri içinde
aç›klayabilir diyordu. Sanat Felsefesi (1865) adl› eserinde bilimsel elefltirinin
nas›l yap›labilece¤i konusunu araflt›rd›. Taine’e göre sanat, gerçe¤i oldu¤u gibi taklit etmez. Sanatç›, seçer ve olgular aras›nda yeni ba¤lant›lar kurar. Bir edebî eseri
anlamak için eserde anlat›lan fleylere de¤il, onlar aras›nda kurulan ba¤›nt›ya dikkat etmek gerekir. Büyük sanatç›, nesneler ve olaylar aras›nda bizim görmedi¤imiz
ba¤›nt›lar görür ve onlar› gösterir. Bu ba¤›nt›, nesnenin yahut olgunun ana karakterini gösterecek tarzda kurulmufltur. Sanatç›, böylece ideal olan› yaratm›fl olur.
Sanat›n amac› da budur. Taine’e göre bir edebî eserin de¤erini tespit ederken kullanaca¤›m›z nesnel üç ölçüt vard›r:
1. Sanatç›n›n buldu¤u ana karakterin önem derecesi,
2. Bu ana karakterin topluma sa¤layaca¤› fayda derecesi,
3. Ana karakter ortaya ç›kar›l›rken eserdeki her türlü ayr›nt›n›n bir bütünlük
içinde birlefltirilme baflar›s›.
Sanatç›n›n ortaya koydu¤u olgu ne kadar önemliyse, bu olgu topluma ne kadar
yararl›ysa, eserdeki unsurlar ne kadar bütünlük gösteriyorsa eser o kadar de¤erli
olacak, eserler s›ralamas›nda da o kadar önde yer alacakt›r diye düflünüyordu.
Bir edebî eseri anlamak için
eserde anlat›lan fleylere
de¤il, onlar aras›nda
kurulan ba¤›nt›ya dikkat
etmek gerekir.
156
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Taine, bu ilkeleri tespit ederken botanik ve zooloji bilimlerinin prensiplerinden yola ç›kt›. Botanik ve zoolojide bitkiler ve hayvanlar s›n›fland›r›l›rken göze
çarpan yüzeysel niteliklerin de¤il yap›n›n (structure) esas al›nd›¤›n› gördü. Bezelye ve akasya bitkileri çok farkl› görünüyorlard› ama ikisi de baklagillerdendi.
Ayn› fikri edebiyata uygulamaya çal›flt›. Ayn› flekilde bir toplumun ana karakterlerini yüzeysel olarak yans›tan, orta derecede yans›tan ve en derin yönelimlerini
yans›tan eserler vard›. En iyi eserler toplumun en derin niteliklerini yans›tanlard›.
‹kinci ölçüt, bir eser, ne kadar faydal› ve iyi fleylerden bahsediyorsa o kadar iyiydi. Üçüncü ölçüt, eserin biçimi ile ilgiliydi. Eserde bütün unsurlar bir bütün yaratacak biçimde, olmal›, olaylar, karakterler, üslup belirli bir etki yaratacak biçimde
düzenlenmeliydi (Suut Kemal Yetkin, 1963).
Taine, edebî eserlerin ›rk, ortam (mekan) ve dönem (zaman) ba¤lam› içinde de¤erlendirilmesi gerekti¤ini savundu. Irk sözüyle, ulusal özellikleri, ortam
SIRA ve
S‹ZDE
sözüyle iklim
topra¤›, dönem (zaman) sözüyle eserin yaz›ld›¤› zaman› kastediyordu. Taine’e göre edebî eserler, bir toplumun geleneklerini, ahlâk›n› ve ruhunu yans›tan belgelerdir. Onun bu fikri daha sonra Brunetière ve Lanson taraf›nD Ü fi Ü N E L ‹ M
dan genifl kitlelere tafl›nacakt›r. Taine, elefltirinin bilimsel bir nitelik kazanmas›na
yard›mc› olmufl bir düflünürdür. Günümüzde birçok yönü elefltirilse de XX. yüzy›lS O R U ak›mlar›n›n ço¤unda onun etkileri görülmektedir.
da geliflen elefltiri
Taine, edebî Deserlerin
‹ K K A T ›rk, ortam (mekan) ve dönem (zaman) ba¤lam› içinde de¤erlendirilmesi gerekti¤ini savundu.
N N
SIRA S‹ZDE
Ferdinand Brunetière
Elefltiri türünü öznellikten kurtar›p ona nesnel ve bilimsel bir nitelik vermek için
çal›flanlardan
birisi de Brunetière’dir. Brunetière’e göre elefltirinin konusu, “edeAMAÇLARIMIZ
biyat eserlerini yarg›lamak, s›n›fland›rmak, aç›klamak”t›r. Bir eseri aç›klamak,
eserin edebiyat tarihi içindeki yerini belirlemek, türü ile iliflkisini incelemek, eseK çevresi
‹ T A P ile ba¤lant›lar›n› göstermektir.
rin yazar ve
Brunetière’e göre nesnel bir elefltiri mümkündür ve elefltirinin nesnel olmas› ayn› zamanda bir gerekliliktir. Edebiyat alan›nda da bilimsel metotlar kullan›labilir.
Bilhassa “mukayese”
T E L E V ‹ Z Y O N yönteminden yararlan›lmal›d›r. Çünkü hiçbir eser, hiçbir tür,
hiçbir varl›k tek bafl›na de¤ildir, onlar›n di¤er eserlere, di¤er türlere ve di¤er varl›klara göre bir anlam› vard›r. Bir eseri de¤erlendirmek, her fleyden önce onu di¤er eserlerle mukayese etmektir (V. Engel, 1998).
‹NTERNET
Brunetière, elefltiri anlay›fl›n› “tür” kavram› üzerine kurmufltur: Edebî türler,
canl› türleri gibi zaman içinde belli kurallara uyarak geliflir. Bir türün içinde yer
alan her eser, o türün geliflim evrelerinin bir halkas›n› oluflturur. Bu yönüyle edebî eserler, hem türünün izlerini tafl›r, hem türün geliflim ve de¤iflimine katk› yapar.
Edebî türler, biyolojik türler gibi zaman içinde de¤iflime u¤rar, farkl›lafl›r, daha karmafl›k bir yap›ya kavuflur. Böylece yeni türler do¤ar, toplumsal flartlar uygunsa geliflirler, zamanla da ortadan kalkarlar. Bunun en güzel örne¤i Frans›z tragedyas›d›r.
Bir ara büyük bir geliflme göstermifl, en sevilen tür olmufl ama zamanla yok olup
gitmifltir. Bütün edebî türlerin kaderi ayn›d›r. Elefltirinin ve edebiyat tarihinin
yapmas› gereken ifl, türler aras›ndaki soy ba¤lar›n› bulmak, türün edebiyat›n evrimi içindeki yerini belirlemektir. ‹klim ve toplum flartlar›n›n incelenmesi, tür incelemesinin yard›mc›lar›d›r. Öyleyse edebiyat tarihinin ve elefltirinin as›l amac›,
türlerin geliflimini ortaya koymakt›r (Suut Kemal Yetkin, 1963).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri
S O R U
Brunetière, elefltiri anlay›fl›n› “tür” kavram› üzerine kurmufltur.
D‹KKAT
D‹KKAT
Brunetière’e göre edebî eserlerin s›n›fland›r›lmas› ve yarg›lanmas› tamamen
SIRA S‹ZDE
nesnel bir çal›flmad›r. Biyolojinin yöntemleri, edebî türlerin s›n›fland›r›lmas› için de
kullan›labilir. Eserler, de¤iflen ve orijinal yönleriyle de¤il, de¤iflmeyen,
SIRA S‹ZDE türün di¤er eserleriyle ayn› kalan yönleriyle bir de¤er tafl›rlar. Elefltirmen,
bir eseri s›n›flanAMAÇLARIMIZ
d›rma içindeki yerine ve türün evrimi içinde yüklendi¤i görevine göre de¤erlendirD Ü fi Ü N E L ‹ M
melidir. Bunu yaparken akl›n ilkelerinden yararlanmal›d›r.
K ‹ Tdogmatizmden
A P
Brunetière’in yöntemi bilimsel bir nitelik göstermesine ra¤men
tamamen kurtulamam›flt›r. XVII. yüzy›l Frans›z edebiyat›n›, XVIII.
Frans›z
S O R yüzy›l
U
edebiyat›ndan üstün bulur, ama bu üstünlü¤ün nereden kaynakland›¤›n› inand›r›T E L E V ‹ Zolup
Y O N olmad›¤›c› bir flekilde ortaya koyamaz. Bir eserin türünün olgun bir örne¤i
D‹KKAT
na hangi ölçütlerle karar verilece¤ini de belirleyemez. Bununla birlikte, onun düflünceleri, bir k›y›ya at›lacak düflünceler de de¤ildir. XX. yüzy›lda büyük bir baflaSIRA S‹ZDE
r› elde eden ve yap›salc›l›¤› kuran Propp’un hareket noktas› Brunetière’dir.
Propp,
‹NTERNET
onun gibi biyolojiden, morfolojiden (biçimbilim) yola ç›kar ve “masal” incelemelerinde her masalda ayn› kalan ve de¤iflmeyen unsurlar› bulur.AMAÇLARIMIZ
Onun bu buluflu, biçimcilik (formalisme) ve yap›salc›l›¤›n (structralisme) temelini oluflturacakt›r.
N N
N N
Propp yöntemi konusunda genifl bilgi edinmek için flu kitab› okuyunuz:
MasalK ‹ TV.A Ppopp,
P
lar›n Yap›s› ve ‹ncelenmesi, Çev.: Hüseyin Gümüfl, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›,
1987, Ankara.
Gustave Lanson (1857-1934)
157
S O R U
TELEV‹ZYON
XX. yüzy›lda Elefltiri ve Edebiyat Tarihi anlay›fl›n› etkileyen en önemli bilginlerden
birisi Gustave Lanson’dur. Kurdu¤u elefltiri ak›m›na derin bilgiye dayand›¤›ndan
‹NTERNET
“Uzman Elefltirisi” yahut “Lansonculuk” ad› da verilmifltir.
Çok ciddî bir araflt›rmaya ve sa¤lam bir mant›¤a dayanan bir yöntem gelifltirdi.
Edebiyat tarihi ve elefltiri çal›flmalar›n› seçilmifl, sa¤lam ve anlam› kavranm›fl metinlere dayand›rd›. Orijinal olan› geleneksel olandan, ferdî olan› ortak olandan
ay›rmaktan ibaret olan dar bir mukayese anlay›fl›n›n yerine art zamanl› ve efl zamanl› olarak iki düzlemde birden yürütülen genifl bir mukayese anlay›fl›n› benimsedi. Edebî olaylar› hem tarihî geliflimi içinde hem efl zamanl› küresel yay›l›m› içinde ele ald›. Edebî olgular›, özelden genele, eserden edebiyat›n bütününe giderek
aç›klad›. Toplumbilimciler gibi toplumbilimin genel hükümlerinden edebiyata yönelmedi, edebiyattan toplumbilime ulaflt›. Edebî olaylar› ve eserleri esas al›p onlar› siyaset tarihi, düflünce tarihi ve toplumbilimi çerçevesinde de¤erlendirdi.
Sanatç›y›, içinde yaflad›¤› kültür ortam›n›n, zaman›n ve mekan›n ürünü olarak
aç›klad›, ayn› zamanda sanatç›n›n çevreye etkileri üzerinde de durdu. Metodu, baflar›l› ve ayr›nt›l› bir analiz düflüncesiyle hayranl›k uyand›ran bir senteze dayan›yordu. Üniversite elefltirisinin en iyi örneklerini vermifltir.
Lanson’a göre edebiyat ö¤retiminin amac›, ö¤rencilere sadece edebiyat› tan›malar› ve anlamalar› için gereken temel bilgileri vermekten ibaret de¤ildir, edebiyat tarihi ve elefltiri, ö¤renciye farkl› devirlerde ortaya ç›kan zihniyet ve fikir de¤iflimlerini sergilemeli ve hissettirmeli, elde etti¤i bilgiler yard›m›yla edebî olaylar› yorumlamay› ö¤renmeli, yeni keflifler yapabilmelidir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
158
XX. yüzy›lda geliflen dilbilimi, göstergebilimi, anlambilimi ve anlat› bilimi gibi
yeni bilim dallar›, bilimsel elefltiriye büyük katk›lar sa¤lam›flt›r. Vladimir Propp
(1895-1970), Roman Jakobson (1896-1982), M. Bakhtine, T. Todorov, Roland Barthes, Gérard Genette gibi biçimciler (formalistes) ve yap›salc›lar (structuralistes)
edebiyata ve elefltiriye yeni ufuklar açm›fllard›r. Bundan dolay›, günümüzde dil,
edebiyat, anlat›m teknikleri hakk›nda ilgi çekici, yeni bilgilere ulafl›lm›flt›r.
‹ZLEN‹MC‹ ELEfiT‹R‹
(LA CRITIQUE IMPRESSIONNISTE)
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
XIX. yüzy›lda bilimsel bir elefltirinin geliflmesi, bütün sanat çevrelerinde memnuniyetle karfl›lanmad›, özellikle yazarlar, bilgiye bo¤ulan bu elefltiri anlay›fl›na
karfl› ç›kt›lar. Elefltirmenin görevinin eser karfl›s›nda hissettiklerini, düflündüklerini
ifade etmekten ibaret oldu¤unu savundular. XIX. yüzy›l›n sonlar›nda Fransa’da bütün sanat alanlar›nda, resimde, müzikte, edebiyat ve elefltiri alanlar›nda izlenimcilik en gözde ak›md›. 1885-1915 y›llar› aras›nda üzerinde en çok durulan ak›mlardan birisi izlenimcilik oldu.
Anatole France, nesnel bir elefltirin olamayaca¤›n› ve elefltirinin di¤er edebî
türler gibi bir tür oldu¤unu ilan etti. A.Gide, A. France, Lemaître ve Gourmont’a
göre elefltiri, her fleyden önce okumadan elde edilen izlenimler üzerine kurulur.
Elefltiri, eserin sistemini, düzenini ortaya ç›karmaktan çok ondan elde edilen izlenimlerin tespit edilmesi iflidir. Elefltirmen, eseri yarg›lamak ve aç›klamak zorunda da de¤ildir. Sadece ondan ald›¤› zevki ve vard›¤› sonucu aç›klar. Rémy de Gourmont’a (1858-1915) göre mutlak güzel diye bir fley de yoktur, her fley görelidir
yani bize göre güzel yahut çirkindir. Her yazar sadece kendine has olan bir estetik yarat›r. Gourmont, eserin iç düzenini ortaya koyan bir kavrama elefltirisine
(critique de compréhension) yönelmifltir. Elefltirmenin ilgilenece¤i en önemli fley,
yazar›n farkl›l›klar›d›r yani orijinalli¤i ve ferdîli¤idir. Gourmont için orijinallik, sanatta en büyük de¤erdir, basmakal›p ve klifle olan her fley de¤ersizdir. Elefltirinin
SIRA S‹ZDE
uymak zorunda
oldu¤u hiçbir kural ve estetik prensibi yoktur. Elefltirmen, özellikle merakl›, her fleye ve her fikre aç›k, sadece anlamaya çal›flan iyi ve dürüst bir
okuyucu olmak zorundad›r. O, okudu¤unu be¤enmeyebilir ama onu reddedemez
ve yarg›layamaz. Kendi e¤ilimleri, kan›lar› ve al›flkanl›klar›yla savafl›r, elefltirmen
flüphe eden ve flüphe uyand›ran bir kiflidir. K›saca Gourmont’un elefltirisi, bir özO R U
gürlük, bir Skuflkuculuk,
bir görecelik elefltirisidir.
A.Gide, A. France,
ve Gourmont’a göre elefltiri, her fleyden önce okumadan elde
D ‹ K K ALemaître
T
edilen izlenimler üzerine kurulur.
N N
SIRA S‹ZDE
Jules Lemaitre ( 1853-1914), bir edebî eseri de¤erlendirirken sadece “özenle
not edilmifl izlenimler” ini dile getirir. Elefltiriyi “kitaplardan zevk almak, onlarla
duyumlar›AMAÇLARIMIZ
inceltmek ve zenginlefltirmek sanat›” olarak tan›mlar. Lemaitre’e göre
elefltiri kuramlar› ve doktrinler bir ifle yaramaz. Çünkü zevkler ve bak›fl aç›lar› durmadan de¤iflir. Elefltiride tek güvenebilece¤imiz fley, eseri okudu¤umuzda ondan
‹ T A P
alaca¤›m›z Kzevktir.
Deneme yazarlar›n›n bir k›sm› da izlenimci elefltiri anlay›fl›n› benimsemifllerdir. Bunlar›n bafl›nda Alain (1868-1951) ile André Suarez gelir. Alain’in elefltirisine bir T“sezgi
“sempati elefltirisi” denebilir. Alain de edebî eserleE L E V ‹ Zelefltirisi”,
YON
re A.Gide gibi kendi düflüncelerini ifade etmek için bir vesile gibi bakar. Bu vesile ile kendi felsefesini ve ahlâk görüflünü ortaya koyar. A. Gide de “Günlük”lerin‹NTERNET
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
de ayn› flekilde eserlerle ilgili kiflisel izlenimlerini dile getirir. Charles Péguy, JeanPaul Sartre, Maurice Blanchot, Roland Barthes, Julien Gracq denemeci
AMAÇLARIMIZelefltirmenler aras›nda yer al›r.
159
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Elefltiri ak›mlar› hakk›nda flu kitaptan genifl bilgi edinebilirsiniz: Berna
Edebiyat
K ‹ T Moran,
A P
Kuramlar› ve Elefltiri, Edebiyat Fak. Yay., 1972, ‹stanbul.
K ‹ T A P
Yarat›c› elefltiri, afl›r›ya gitmifl bir izlenimci elefltiri olarakTSIRA
BunEtan›mlanabilir.
L E VS‹ZDE
‹ZYON
lar, bir eseri vesile ederek fliir, roman, edebiyat hakk›ndaki fikirlerini ortaya koyarlar. Elefltirmeyi bir “yaratma” olarak gören ilk kifli Baudlaire’dir. Baudlaire’e göD Ü fi Ü N E L ‹ M
re elefltiri, bir bilim de¤ildir, sanat eseriyle yap›lan bir ifl birli¤idir. Ancak BaudlaiTERNET
re’in kendisi elefltiri uygulamalar›nda yapt›¤› bu tan›ma pek‹ Nuymaz,
elefltirdi¤i
S
O
R
U
eserde bulunmayan güzelliklerden de söz etmeye bafllayarak eserin d›fl›na düfler.
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
Yarat›c› elefltiri, afl›r›ya gitmifl bir izlenimci elefltiri olarak tan›mlanabilir.
D‹KKAT
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
Yarat›c› elefltiri, Birinci Dünya savafl›ndan sonra canlan›r. Albert ThibauSIRA S‹ZDE
det’nin (1874-1936) çok yönlü elefltirisinin önemli bir cephesini yarat›c› elefltiri
oluflturur. fiairlerden söz ederken yarat›c› elefltiriye yönelir. Thibaudet, Bergson’u
izleyen bir üniversite elefltirisi yapm›flt›r. Yarat›c› elefltirinin
(critique créatrice)
AMAÇLARIMIZ
öncülerindendir. Yüksek bir kavray›flla ve etkili bir üslupla Bergson felsefesinin
temel görüfllerini edebiyat elefltirisine uygulam›flt›r. Her fley hareket halinde olduK ‹ T A Pinan›yordu,
¤una ve de¤iflti¤ine göre, elefltirinin kurallar›n›n da de¤iflebilirli¤ine
yeni eserler, yeni bir elefltiri anlay›fl› gerektirir diyordu. Elefltirinin görevi ona göre
yarg›lamak de¤il, de¤iflen ve geliflen olgular› anlamaya çal›flmakt›r. Düflüncelerini
T E L E V“nesil”
‹ Z Y O N üzerinde
eserler, toplumsal ve tarihî ba¤lam, edebî hareketler ve bilhassa
yo¤unlaflt›r›yordu. A, Gide gibi ça¤dafl yazarlara ilk dikkati çeken de o olmufltur.
Elefltiriye “yarat›c› gözü”yle bakanlardan Paul Valéry ise elefltiriyi bir düflünce serüveninin yeniden kurulmas› olarak görür: “Valéry, baflka yazarlara, baflka
‹NTERNET
eserlere, onlar›n üstüne ç›kabilmek, onlara egemen olabilmek için uzan›r. Çünkü
Valéry için en önemli sorun yazar›n zekâs›n›n nas›l iflledi¤ini anlayabilmektir.
Valéry’ye göre, elefltirmen, karfl›s›ndaki eseri yaln›z çözümlemekle yetinmemelidir,
onu yarat›fl an›ndaki koflullar içine yerlefltirmelidir. Böylece elefltirmen hem karfl›s›ndaki eserlerin ilkelerini, hem de yaz›lmas› mümkün olup da yaz›lamam›fl eserlerin ilkelerini bulmufl olur. Valéry bu tutumuyla yarat›c› ile aynileflme çabas› içine
girmifl olur.” (J.C. Carloni ve Jean-C. Filloux, 1963).
Edebî eser ile okuyucu aras›ndaki iliflkileri ele alan Okura dönük elefltiri, birçok nitelikleriyle izlenimci elefltiri ile birleflir. ‹zlenimci elefltiriyi destekleyen bir
ak›m da Al›mlama esteti¤idir. Al›mlama Esteti¤ini savunan elefltirmenlere göre,
bir metnin bir anlam› vard›r, ancak bu anlam, bütünlü¤üne ancak okuyucunun
zihninde kavuflur. Metinde yazar her fleyi söyleyemez, bunun sonucunda okuyucu, yazar›n söylemek f›rsat›n› bulamad›¤› fleyleri zihninden tamamlar ve üstelik her
okuyucu baflka bir biçimde tamamlar. Bunun manas› fludur: Anlamland›rma bir süreçtir ve bu süreç yazma ifli ile bitmez, okuyucunun okumas›yla tamamlan›r. ‹kincisi, bir eserin okur say›s›nca farkl› anlamland›rmas› vard›r. Bu görüfller, okuyucu
izlenimlerinin eserin bir parças› oldu¤u görüflünün yayg›nlaflmas›n› sa¤lam›flt›r. W.
‹ser, okuyucunun zihninden tamamlad›¤› fleylerin asl›nda gücül (potansiyel) olarak metinde bulundu¤una inan›r. Buna karfl›l›k Stanley Fish’e göre anlam, okuma
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
160
S O R U
boyunca okurda uyanan yaflant›lardan baflka bir fley de¤ildir. Bundan dolay› her
S O R U
okurun bir metni
kendine göre yorumlama hakk› vard›r.
D‹KKAT
‹zlenimci elefltiriyi
D ‹ K K A Tdestekleyen bir ak›m da Al›mlama esteti¤idir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹zlenimci
elefltiri temelde okur merkezli bir elefltiri ak›m›d›r, her elefltirmenin
SIRA S‹ZDE
hiçbir kurala ba¤l› olmadan bir metni kendine göre ve öznel bir tarzda ele alabilece¤ini savunur. ‹zlenimci bir elefltirmen olan Anatole France, öznel elefltiri d›fl›nda bir elefltirinin
mümkün olmad›¤›na inan›r, “‹yi bir elefltirmen, flaheserler araAMAÇLARIMIZ
s›nda kendi ruhunun serüvenlerini anlat›r. Nesnel sanat olmad›¤› gibi nesnel elefltiri de yoktur.” der. Bir eserin okuyucusuna verdi¤i zevk, onun de¤eriK ‹ T A PBu durumda elefltiri bir bilim de¤il, bir sanatt›r, elefltiri eseri de
nin tek ölçüsüdür.
bir sanat eseridir.
Edebî eserleri nesnel yöntemlerle ele alanlar çok zaman onun haz veren bir
T E L E V ‹ Zunuturlar.
YON
nesne oldu¤unu
Halbuki bir eserin bafll›ca niteliklerinden birisi haz vermesidir. Bundan dolay› bütün elefltirmenler, yöntemlere s›k› s›k›ya ba¤l› olanlar bile zaman zaman izlenimlerini ifade etmek zorunda kalm›flt›r (J.C. Carloni ve JeanC. Filloux, 1963).
‹NTERNET
‹zlenimci elefltiri, en çok elefltirilen ak›mlardan birisidir. Hemen hemen di¤er
bütün elefltiri ak›mlar› bu öznel yaklafl›m tarz›n› fliddetle elefltirmifltir. Bununla birlikte Anatole France, Jules Lemaitre yahut Nurullah Ataç gibi elefltirmenler, genifl
bir kültüre, ince bir edebî zevke ve sezgi gücüne sahip olduklar›ndan baflar›l› elefltiriler yapabilmifllerdir. Her fleye ra¤men elefltiri sahas›n›n en ilgi çekici ak›mlar›ndan birisi izlenimci elefltiridir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Brunetière, eserlerin
SIRA S‹ZDEde¤iflen ve orijinal yönleriyle de¤il, de¤iflmeyen, türün di¤er eserleriyle ayn› kalan yönleriyle bir de¤er tafl›d›klar› görüflündedir. Buna karfl›l›k Gourmont’a
göre edebî eserde orijinallik, en büyük de¤erdir, basmakal›p ve klifle olan herfley de¤erD Ükonuda
fi Ü N E L ‹ Mne düflünüyorsunuz?
sizdir. Siz bu
EDEB‹YAT
YANSIYAN ELEfiT‹R‹
S O R E⁄‹T‹M‹NE
U
ANLAYIfiLARI
Edebî eserlerin nas›l de¤erlendirilece¤i hakk›nda çok de¤iflik fikirler ileri sürüldüD‹KKAT
¤ünü yukar›da gördük. Edebiyat e¤itimcileri, bu farkl› e¤ilimleri göz önünde bulundurarak ve onlar›n genel bir flekilde üzerinde anlaflt›klar› esaslardan yola ç›kaSIRA nas›l
S‹ZDE incelenebilece¤i konusunda görüfller gelifltirmifller, edebiyat
rak bir metnin
e¤itimini bu yaklafl›mlar üzerine kurmufllard›r. Günümüz edebiyat e¤itiminde bir
metin genellikle dört ayr› bak›fl aç›s› alt›nda incelenmektedir. Bu dört yöntem, bir
AMAÇLARIMIZ
metin analizi yöntemi de¤ildir. Metin analizi iflleminde göz önünde bulundurulmas› gereken dört temel yaklafl›m biçimidir. Metinler böyle genel bir s›n›fland›r›lma
içinde ele al›nd›¤›nda
K ‹ T A P onlar›n en genel nitelikleri tespit edilmifl olmaktad›r.
Edebî bir eseri tahlil etmek, analiz etmek için öncelikle flu dört temel sorunun
cevab› aranmaktad›r:
a. Eser
hangi edebî ak›ma aittir?
TELEV‹ZYON
b. Türü nedir?
c. Metin Tipi nedir?
d. Duygu tonu nedir?
N N
‹NTERNET
fiimdi bu
dört yaklafl›m› ayr› ayr› ele alal›m:
Edebî Ak›mlar
A) Türk Edebiyat›nda Edebî Ak›mlar: ‹nceledi¤imiz eser, Türk edebiyat›ndaki
edebî ak›mlar›ndan izler tafl›yabilir. ‹ncelenen metinde bu ak›mlar›n hangisinin
yahut hangilerinin etkisi oldu¤u belirlenmelidir:
TÜRK EDEB‹YATINDA EDEBÎ AKIMLAR (Örnek niteli¤indedir.)
‹slam Öncesi Edebî Ak›mlar›
Divan Edebiyat›
Halk Edebiyat›
Din d›fl› edebiyat
Dinî-Tasavvufi Edebiyat
Türkî-i Basit
Sebk-i Hindî
Mahallileflme Ak›m›
Tanzimat Hareketi
Klasisizm
Romantizm
Realizm
Servet-i Fünûn
Fecr-i Âti
Sembolizm
Milli Edebiyat
Cumhuriyet Dönemi edebiyat›
Befl Hececiler
Yedi Meflaleciler
Garipçiler
‹kinci Yeniler
Hisarc›lar...
B) Bat› Edebiyat›nda Edebî Ak›mlar: ‹nceledi¤imiz eser, Bat› edebiyat› edebî ak›mlar›ndan izler tafl›yabilir. Bunlar›n araflt›r›lmas› gerekebilir:
BATI EDEB‹YATINDA EDEBÎ AKIMLAR (Örnek niteli¤indedir)
XVI. YÜZYIL :
Hümanizm ve
“Pléiade”
XVII. YÜZYIL :
Klasisizm, Barok
XVIII. YÜZYIL :
Ayd›nlanma
XIX. YÜZYIL :
Romantizm
Realizm
Natüralizm
Sanat ‹çin Sanat anlay›fl›
Sembolizm
Parnasizm
XX. YÜZYIL :
Sürrealizm
161
162
Edebî Türler
Bir metni incelerken yap›lacak ilk ifllerden birisi inceledi¤imiz eserin türünü tespit
etmektir. Baz› metinlerin türünü belirlemek çok kolay oldu¤u halde, baz› metinlerde bu ifl güçleflir. Bunun sebebi çok zaman metinlerin birkaç türün özelliklerini tafl›mas›d›r. Böyle bir durumda metnin genel niteli¤i göz önünde bulundurulmal› ve
di¤er türlerle iliflkisi belirtilmelidir.
Tür (genre), ortak nitelikler tafl›yan varl›klar kümesinin ad›d›r. Edebiyatta tür,
biçimi ve içeri¤i (tem) ile birbirine benzeyen eserler toplulu¤unun ad›d›r. Türlerin
tan›m› ve s›n›fland›r›lmas› ça¤lara ve uluslara göre büyük de¤ifliklikler gösterdi¤inden pek çok edebî tür s›n›fland›rmas› vard›r. Edebî tür s›n›fland›rmalar›n›n de¤iflik
olmas›n›n bir di¤er sebebi türün bazen içeri¤e bazen biçime göre adland›r›lmas›d›r. Ayr›ca baz› tür ve eserler ayn› zamanda farkl› türlerin özelliklerini kendinde
toplayabilmektedir. Mesela fabl, ayn› zamanda fliir türü, ispatlama türleri, ö¤retici
türler ve hikâye etme türleri içinde yer alabilmektedir.
Günümüzdeki edebî türleri çok genel bir tarzda olmak üzere flu flekilde s›n›fland›rabiliriz:
I. H‹KAYE ETME TÜRÜ, ANLATI TÜRÜ: Hayalî yahut gerçek olaylar› anlatan
eserlerdir.
a) Masallar
b) Hikâyeler
c) Romanlar
d) Biyografiler
bu tür içinde yer al›r.
II. T‹YATRO TÜRÜ: Sahneye koymak üzere yaz›lan eserlerdir. Bu eserlerde anlatma yerini göstermeye b›rak›r. Metin, karfl›l›kl› konuflmalardan ve aç›klamalardan (didascalies) oluflur.
a) Trajedi
b) Komedi
c) Dram
bu tür içinde yer al›r.
III. fi‹‹R TÜRÜ: Dilin özel kullan›lm›fl olmas›yla yahut vezni, kafiyesi ve biçimiyle di¤er türlerden ayr›l›r. Bafll›ca alt türleri flunlard›r:
a) Lirik fliir
b) Destanî fliir
c) Didaktik fliir
IV. ‹SPATLAYICI TÜRLER: Fikir a¤›rl›kl› yaz›lard›r.
a) Fikir yaz›lar›,
b) Felsefî yaz›lar
c) Denemeler
d) Vecizeler
V. K‹fi‹SEL HAYAT H‹KAYES‹ TÜRÜ (AUTOBIOGRAPHIQUE): Yazar›n kendi
hayat hikâyesini anlatt›¤› eserlerdir. Hikâye etme ve tasvir a¤›rl›kl› metinlerdir. Bu türe ba¤l› türler flunlard›r:
a) Günlükler
b) Hat›ratlar
c) Otobiyografiler
d) Kiflisel portreler: Yazar bunlarda hayat›n› kronolojik olarak anlatmaz, anlatt›¤› parça parça olaylarla kiflili¤ini ayd›nlatmaya çal›fl›r.
e) Kiflisel-hayalî hayat hikâyesi (Autofiction): Yazar ve hayalî kahraman birbirinden ay›rt edilemez.
VI. Ö⁄RET‹C‹ TÜR (Didactique): Edebiyatta bilgi verme amac›yla yaz›lan yaz›lar ö¤retici türe girer. Bu yaz›lar›n ço¤unun amac› do¤rudan do¤ruya edebiyat ve sosyal bilimler üzerinde bilgi vermektir.
Bu tür oldukça de¤iflik biçimler alt›nda karfl›m›za ç›kar, Ö¤retici yaz›larda,
bütün metin tipleri (aç›klay›c›, hikâye edici, ispatlay›c›, tasvirî ) kullan›labilir. Bu türün alt dallar› flunlard›r:
a) Deneme
b) Biyografi
c) Gazete F›kras›
d) Edebî ak›m bildirileri, edebî eser önsözleri
e) Ahlâkî türler: Vecizeler, fabller, portreler
f) Felsefî yaz›lar: Fikir yaz›lar›, Diyaloglar, Sözlükler, edebî tenkit yaz›lar›,
VII. MEKTUP TÜRÜ: Mektup, bir haberleflme arac› olmakla birlikte ayn› zamanda edebî bir tür say›l›r. Alt türleri flunlard›r:
a) Özel mektuplar
b) Aç›k mektuplar
c) Hayalî mektuplar (Mektuplardan oluflan romanlar)
Metin Tipi
Metinler, yazar›n amac›na göre s›n›fland›r›labilir. Yazar, hikâye etmek, tasvir etmek, ispatlamak yahut bilgi vermek isteyebilir. Bu dört durumda ortaya dört farkl› metin tipi ç›kar. Ancak unutmamak gerekir ki yazarlar bu metin tiplerini çok zaman birlikte kullan›rlar. Bu durumda, metin türlerinde oldu¤u gibi metnin genel
niteli¤i göz önünde bulundurulmal› ve ayr›ca yararlan›lan di¤er metin tipleri tespit
edilmelidir.
H‹KÂYE ETME
MET‹NLER‹
TANIMLAR:
Hikâye etme
metinleri, olaylar›
ve olgular›
zaman›n ak›fl›
içinde anlatan
metinlerdir.
BET‹MLEME /
TASV‹R
MET‹NLER‹
Betimleme
metinleri,
varl›klar›, gözler
önüne sermeyi
amaç edinen
metinlerdir. Bu
metinlerde
nesneler, âna ve
mekâna ba¤l›
olarak ele
al›n›rlar.
‹SPATLAMA
MET‹NLER‹
‹spatlama
metinleri
konuflan›n kendi
bak›fl aç›s›n›
dinleyicisine
kabul ettirmeye
çal›flt›¤›
metinlerdir.
B‹LG‹ VEREN
MET‹NLER
Bilinmeyen bir
konu hakk›nda
bilgi veren ve o
konunun
anlafl›lmas›n›
sa¤layan
metinlerdir.
163
164
Duygu Tonu
Edebî türler günümüzde, eserin okuyucunun üzerinde b›rakt›¤› duygu tonuna göre s›n›fland›r›lmaktad›r. Duygu tonu s›n›fland›r›lmas›nda edebî türler, gülmekten
a¤lamaya kadar uzanan bir çizgi üzerinde yerlerini almaktad›r. K›saca, edebî eserin okuyucu üzerinde uyand›rd›¤› duygu tipi, onun duygu tonudur. Duygu tonlar›n›n baz› edebî ak›mlarla ve baz› edebî türlerle isim benzerlikleri bulunsa da metnin duygu tonunu onlarla kar›flt›rmamak gerekir. Duygu tonu, türlerden ve ak›mlardan ba¤›ms›z olarak metnin okuyucu üzerinde uyand›rd›¤› duygudur.
Bafll›ca duygu tonlar› flunlard›r:
Patetik ton: Yazar›n ›st›rap veren temler yard›m›yla (ölüm, hastal›k, ayr›l›k)
okuyucunun duygular›n› harekete getirmesinden do¤ar.
Trajik ton: Tiyatro türünde trajediye has olan tondur, fliirde ve romanda da
karfl›m›za ç›kar. Tanr›, devlet, ahlâk kurallar› gibi ferdi aflan güçler karfl›ndaki çaresizlikten do¤an ›st›rab› yans›t›r. Ist›rap ifade eden kelimeler, da¤›n›k bir sözdizimi ritmi, ünlemler, karfl›tl›klar, tekrarlar, imajlar, istiareler, teflbihler vas›tas›yla bu
›st›rap okuyucuya yans›t›l›r.
Komik ton: Çeflitli yöntemlerle güldürmeyi amaçlayan metinlerin duygu
yüküdür.
‹ronik ton: ‹roni, söylenmek istenenin tersini söylemektir. Böylece, söylenecek olan fley, dolayl› ve imal› olarak söylenmifl olur. Bizim belagatimizde bu ton,
kinaye ad›n› al›r.
Lirik ton: Yazar›n derin heyecan ve tutkular›n› dile getiren metinlerin tonudur.
Bu tonda, ac›, piflmanl›k, melankoli, nostalji gibi duygular oldu¤u kadar sevinçler,
mutluluklar da ifade edilir.
Fantastik ton: Okuyucunun makul, kabul edilebilir aç›klamalar ile ak›l d›fl›
aç›klamalar aras›nda karars›z b›rak›ld›¤› metinlerin duygu yüküdür.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Bir metnin tipini,
türünü, tonunu tespit ederken çok zaman tereddütler yaflar, kolay karar
SIRA S‹ZDE
veremeyiz. Sizce bunun sebepleri neler olabilir?
fi Ü N E L ‹ M
E⁄‹T‹MD ÜAMAÇLI
B‹R UYGULAMA
fiimdi, Ahmet Haflim’in “Süvari” adl› fliirini yukar›da sözünü etti¤imiz dört yaklafl›ma göre inceleyelim.
Bu inceleme metni daha iyi anlamam›za yard›m edecek ve
S O R U
bizi metnin analizine haz›rlayacakt›r:
Metin:
D‹KKAT
SÜVAR‹SIRA S‹ZDE
fiu bak›r zirvelerin ard›ndan
Bir süvârî geliyor kan rengi;
AMAÇLARIMIZ
Bafll›yor
flimdi melûl akflamda
Son ›fl›klarla bulutlar cengi...
N N
K ‹ AKIMLAR”a
T A P
I) “EDEBÎ
göre bir de¤erlendirme:
Realistler ve natüralistler, eserlerinde tabiat› oldu¤u gibi, hiç de¤ifltirmeden anlat›yorlard›. Buna karfl›l›k sembolistler, tabiattan yola ç›karak yeni bir dünya kurarT E L E V ‹ Zbu
Y O Nyeni dünya arac›l›¤›yla ruh hallerini ifade ederler. Gerçek dünlar ve kurduklar›
yadan, fikir dünyas›na geçerler, böylece gerçekleri aflarlar, kendi ruh dünyalar›n›
fliire yans›tma imkan› bulurlar; k›saca somuttan soyuta ulafl›rlar. Bunun için de ede‹NTERNET
bî sanatlardan, imajlardan, benzetmelerden, analojilerden, alegorilerden yararlan›rlar. Edebî anlamda sembolizm, fliirde üstü kapal› ifadelerin bulunmas›, baz› s›rlar›
saklamas› anlam›na gelir. Sembolistler, fliirlerinde ahenkli, saf ve kapal› bir dil kullan›yorlard›. ‹fade etmek istedikleri duygular›, do¤rudan ifade etmiyorlar, bu duygular› bilhassa fliirin sesi, ahengi, dili vas›tas›yla hissettirmeyi tercih ediyorlard›.
Ahmet Hâflim, XIX. yüzy›lda Bat› dünyas›nda ortaya ç›kan sembolizm ak›m›na
en yak›n flairlerimizden birisidir. Haflim’in genellikle tam bir sembolist flair olmad›¤› söylenirse de eserlerinde bu ak›m›n derin tesirleri vard›r. fiairin son yazd›¤› fliirler aras›nda yer alan “Süvari” fliirinde de bu ak›m›n etkileri görülür:
Süvari fliirini okuyunca, her okuyucu flairin bir akflam manzaras›n› anlatt›¤›n›
derhal anlar. Bu tabiatt›r. fiair, tabiattan yola ç›km›flt›r. Ama anlatt›klar› realizmde
yahut natüralizmde oldu¤u gibi sadece tabiatla s›n›rl› de¤ildir. fiair, di¤er yönden
romantikler gibi bu tabiat karfl›s›nda hayâller kurmufltur, ama bu hayaller birer
sembol olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r: Gökyüzü..., da¤lar..., bulutlar, batan günefl..., güneflin ›fl›klar›... Asl›nda bütün gördükleri bunlardan ibarettir. Ama bütün
bunlar, edebî sanatlar, imajlar, benzetmeler, analojiler, alegoriler ve teflhis sanatlar›yla de¤ifltirilerek anlat›lm›fl, gerçekler, bir s›r perdesi arkas›na al›nm›flt›r. Da¤lar,
bak›r zirveler olmufltur (istiare, mürsel mecaz), bulutlar kan rengi bir süvaridir (teflhis sanat›); güneflin son ›fl›klar›yla bulutlar savafla tutuflmufltur (analoji, alegori).
Bütün bu hayaller flairin bu manzara karfl›s›nda neler hissetti¤ini anlamam›za yard›mc› olmakta ama bu kan rengi süvarinin neyi anlatt›¤›, neyin sembolü oldu¤u
aç›klanmamakta, bunun yorumu okuyucuya b›rak›lmaktad›r. Akflam manzaras›, bu
fliirde bir savafl alegorisi içinde anlat›lm›fl, ama bu savafl›n neyin savafl› oldu¤u okuyucunun yorumuna b›rak›lm›flt›r. fiiirin dili, oldukça ahenkli, mecazl›, saf ve kapal›d›r. fiiir bu özellikleriyle “sembolizm” ak›m› içinde yorumlanmak zorundad›r.
II) “EDEB‹ TÜRLER”e göre bir de¤erlendirme:
Haflim’in “Süvari” adl› bu metni, lirik bir fliirdir. Naz›m flekli olarak birçok naz›m fleklini ve naz›m türünü hat›rlatan yönleri bulunsa da bu fliirin “gazel, kaside,
koflma, mani..” gibi belli bir tür yahut biçime göre yaz›ld›¤›n› söyleyemeyiz. fiiirde kullan›lan naz›m birimi dörtlüktür. Bu yönüyle mani ve rubaileri hat›rlat›r.
Aruz vezniyle yaz›ld›¤›ndan rubaiye flekil yönünden daha yak›nd›r. Çapraz kafiyeli oluflu ile koflmalar›n ilk dörtlü¤ünü ve baz› manileri hat›rlat›r. Bu tespitlerimizi ço¤altabiliriz. Buradan varaca¤›m›z sonuç fludur: Bu fliir, tan›d›¤›m›z bir türde yaz›lmad›¤› halde Türk fliir gelene¤inde bulunan tür ve biçimlerden izler tafl›r,
bundan dolay› onun tür ve biçimini yad›rgamay›z. Bu fliir, biçim yönünden Türk
fliir gelene¤i ile derin iliflkiler içindedir.
III) “MET‹N T‹P‹”ne göre bir de¤erlendirme:
fiiiri tekrar gözden geçirelim:
fiu bak›r zirvelerin ard›ndan
Bir süvârî geliyor kan rengi;
Bafll›yor flimdi melûl akflamda
Son ›fl›klarla bulutlar cengi...
Bu metin, bir manzara tasviriyle bafllamakta ve manzara tasviriyle bitmektedir.
Bundan dolay› temel metin tipinin “tasvir” oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu manzaran›n
dikkate çarpan özelli¤i ise durgun de¤il hareketli olufludur. Bu hal, bitmemifl de
165
166
olsa metinde bir hareketin, bir hikâyenin varl›¤›n› göstermektedir. Uzaklardan kan
rengi bir süvari gelmekte, ›fl›klarla bulutlar aras›nda bir savafl bafllamaktad›r. Bundan dolay› fliirin “hikâye etme” metinlerinin özelli¤ini de tafl›d›¤›n› söyleyebiliriz.
Ancak anlat›lma¤a bafllanan bu hikâye, bitirilmemifltir ve zihnimizde cevaplanmam›fl birçok sorular b›rakmaktad›r: Bu süvari kimdir, bulutlar ›fl›klarla niçin savaflmaktad›r, bu savafl›n sonucu ne olmufltur sorular›na cevap verilmemifltir, bu hususlar belirsizdir, karanl›kta kalm›flt›r. Bu belirsizlikler, fliirdeki unsurlar› birer sembol haline getirmektedir. Bu semboller okuyucuyu yeni bir dünyaya yönlendirir.
fiiir, metin tipi yönünden basit de¤il, karmafl›kt›r. Böyle bir seçim, metnin kapal›
içeri¤ini desteklemektedir.
IV) “DUYGU TONU”na göre bir de¤erlendirme:
Bu metin okundu¤unda okuyucu ahenkli bir dil ve beklenmedik hayallerle karfl› karfl›ya kal›r. Bu ahenk ve hayaller okuyucu üzerinde lirik, fantastik ve trajik
duygular yarat›r:
Bafll›yor flimdi melûl akflamda
fiair bu manzara karfl›s›nda duygulan›r, bu akflam peyzaj› “melûl”dür yani hüzünlüdür, mahzundur, s›k›nt›l›d›r. Bu hal fliire lirik bir ton kazand›r›r.
Bu manzara de¤ifltirilerek fantastik bir dünya yarat›lm›flt›r: Cans›z manzara, teflhis sanat› yard›m›yla bir canl›lar dünyas› haline getirilmifltir. fiair gözlerimizin önüne fantastik bir dünya serer. Bu da okuyucuda fantastik duygular uyand›r›r.
Çizilen manzara, fantastik oldu¤u kadar, trajiktir: Bu savafl, ola¤an üstü güçlerin, kaderin savafl›d›r. ‹nsan bu trajik dünyada sonu belirsiz olan bir savafl›n sadece bir seyircisi durumundad›r.
Duygu tonlar›n›n estetik plan›nda ve üslup plan›nda ortaya ç›kmas› fliirin sembolizm ak›m›’na yak›nl›¤›n› ispatlar.
SONUÇ:
Bir edebî metnin tahliline flu dört soruyu sorarak bafllamakta yarar
vard›r:
a) Eser hangi edebî ak›ma aittir?
b) Türü nedir?
c) Metin Tipi nedir?
d) Duygu tonu nedir?
Bu sorulara cevap vermek, metin analizinde yap›lmas› gereken en basit ifli yapmak demektir. Bu ifli yapmak ise asl›nda bir metni s›n›fland›rmak ve nitelendirmek
demektir:
Ahmet Haflim’in “Süvari” fliirini incelerken sordu¤umuz temel sorular› ve ald›¤›m›z cevaplar› bir tablo halinde özetleyelim:
Sorulan Sorular
Bu soru bize neyi buldurur?
Örnek
fiiir hangi edebî ak›ma aittir?
Edebî ak›m›
Sembolizm
Metnin türü nedir?
Metnin türünü
Lirik fliir
Yazar›n yahut flairin amac›
nedir?
Metin tipini
Tasvir ve hikâye etme metni
Metnin okuyucu üzerinde
b›rakt›¤› etki nedir?
Metnin duygu tonunu
Lirik, fantastik, trajik
Bu araflt›rma “Süvari” fliiri üzerinde düflünmek ve onu analiz etmek ve anlamak
için elimize sa¤lam dayanaklar kazand›rm›flt›r: Bu fliirin anlam› kapal› sembollerin
arkas›ndad›r. ‹kinci olarak lirik bir fliirdir, bundan dolay› fliire hakim olan fley fikirler de¤il duygulard›r. Bu duygular ise fliirin sesi ve hayaller vas›tas›yla hissettirilmifltir. fiairin amac› gördüklerini de¤ifltirerek tasvir ve hikâye etmektir. Bu fliire
okuyucu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda okuyucu üzerinde lirik, fantastik, trajik duygular
b›rakmaktad›r.
Bu tespitlerden yola ç›karak lise ve üniversite düzeylerinde afla¤›daki model
göz önünde bulundurularak fliirin daha sa¤l›kl› elefltirel bir analizi yap›labilir.
E⁄‹T‹MDE KULLANILAB‹LECEK B‹R MET‹N ANAL‹Z‹
MODEL‹
Afla¤›da bilimsel elefltiri anlay›fl›n›n temel yaklafl›m tarzlar›n› yans›tan ve günümüzde lise ve üniversite düzeyinde metin analizi uygulamalar›nda kullan›lan bir analiz
modeli bulacaks›n›z. Bu model, size ça¤›m›z›n metin incelemeleri konusunda derli toplu bir fikir verecektir. Bu modelde, bütün elefltiri ak›mlar›n›n izlerini bulacaks›n›z. Ancak bu inceleme tablosunu tam ve de¤iflmez bir model olarak düflünmemek gerekir, onun ö¤renci düzeyine göre farkl› uygulamalar› vard›r, ayr›ca bütün
yaklafl›m flekillerini de yans›tmamaktad›r. Amac›m›z, bu konuda sadece basit bir fikir vermektedir. Bununla birlikte okuyucular›m›z, bu inceleme plan›n› biraz ayr›nt›l› bulacaklard›r. Gerçekten b›kt›r›c› yönlerinin bulundu¤u ortadad›r. Ancak pratik
çal›flmalar göstermektedir ki bu ayr›nt›l› tespitler yap›lmadan bir metin üzerinde
verilecek bütün hükümler tart›flmal› olacakt›r. Afla¤›daki model, hem günümüz
yaklafl›m tarzlar› hakk›nda genel bir fikir verecek, hem metin analizi yapmak isteyenlere baz› ip uçlar› kazand›racakt›r. Bu modelin her esere oldu¤u gibi uygulanmas›na da gerek yoktur, her metin özeldir, bir metin incelenirken ona has olan unsurlar üzerinde durmak çok zaman yeterli olabilmektedir.
Metni Tan›ma Çal›flmalar›
Her metin analizi çal›flmas›, sa¤lam bir metin üzerinde yap›labilir. Verilecek bütün
hükümlerin sa¤laml›¤› bu flarta ba¤l›d›r. Yazma eserlerin yahut basma eserin birçok nüshas› olabilir, elde edilen bir yazman›n sayfalar› noksan olabilir. Bundan
dolay› metin analizinde yap›lacak ilk ifl, sa¤lam bir metin bulmakt›r. Bundan dolay› tarih boyunca filolojik çal›flmalar›n ilk amac› orijinal metni elde etme olmufltur.
Eser, bas›l› bir kitapsa bir incelemede ilk yap›lacak fley önce kitab› d›fl nitelikleriyle tan›makt›r. Her metin okuyucuyla yap›lm›fl bir sözleflmedir. Bu sözleflmenin
iyi anlafl›lmas› için “D›fl metin” incelemesi (paratexte) yap›l›r, eserin ad›, yazar›, bas›m tarihi, metinle ilgili verilen bilgiler, eserin içinde metnin yerinin tespiti, metnin
türünün belirlenmesi, metnin maddî niteliklerinin belirlenmesi, sayfa düzeni, bask› nitelikleri tespit edilir.
Bu tespitlerin dikkatlice yap›lmas› oldukça önemlidir: Bu yaklafl›m, okuyucunun beklentilerinin belirlenmesini sa¤lar. Okuyucunun bu bilgileri al›p okumaya
bafllamas›, bir okuma sözleflmesi yapmas› anlam›na gelir. Meselâ, kitab›n kapa¤›nda bulunan “Roman” kelimesi yazar ile okur aras›nda bir sözleflme yarat›r. Okuyucu, bu sözleflmeyle baz› beklentiler içine girer.
Metin analizinde metni tan›mak için öngörülen bu çal›flmalar, filoloji araflt›rmalar›n›n temel prensiplerinin e¤itime yans›mas›d›r.
167
168
Metnin Tarihî ve Sosyal fiartlar› ‹çinde Anlafl›lmas›
Metnin içinde geliflti¤i tarihî, sosyal ve kültürel flartlar içinde de¤erlendirilmesidir.
Buna eserin d›fl ba¤lam› denir. Böyle bir araflt›rma yap›l›rken metnin hangi flartlar at›nda üretildi¤i araflt›r›l›r. Metnin yarat›ld›¤› çevrenin, muhitin nitelikleri de¤erlendirilir, metnin ait oldu¤u devrin di¤er eserleri araflt›r›l›r. Tarihî, ideolojik ve
sosyal flartlar, politik geliflmeler, düflünce tarihi, gelenekler, toplumsal meseleler
göz önünde bulundurulur. Yazar›n sanat çevreleriyle iliflkisi, kat›ld›¤› kültürel hareketler, edebî ak›mlar araflt›r›l›r. Yazar›n hayat› ile eserleri aras›ndaki iliflki sorgulan›r. Böyle bir yaklafl›m, yazar merkezli elefltiri anlay›fllar›yla tarihî ve toplumbilimsel elefltiri ak›mlar›n›n prensiplerinin edebiyat e¤itimine yans›mas› anlam›na gelmektedir.
Dilin Görevlerinin (Fonksiyonlar) Araflt›r›lmas›
Bilindi¤i gibi dilin alt› görevi vard›r: Bunlar, Jakobson’a göre, ifade etme, etkileme,
bilgi verme, alg›lama, estetik ve üst dil görevleridir. Bu görevlerden üçü temel görevlerdir: Bunlar ifade etme, etkileme ve bilgi verme görevleridir. Biz dili kullanarak üç temel ifl yapar›z: Ya kendimizi ifade ederiz, ya karfl›m›zdakini ikna etmeye
çal›fl›r›z, ya da bilgi veririz. “Ben” zamiri dili birinci fonksiyonda, “sen” zamiri ikinci fonksiyonda, “o” zamiri dili üçüncü fonksiyonda kulland›¤›m›z› gösterir. Bu kuram, metin analizinde ö¤rencilerin bildiriflimin esaslar› ve dilin temel fonksiyonlar› üzerinde düflünmesini gerekli k›lar. Böyle bir yaklafl›m, XX. yüzy›lda ortaya ç›kan Rus Formalistlerinden Roman Jakobson’un bildiriflim kuram›n›n e¤itime
yans›mas› anlam›na gelmektedir.
Metnin Edimbilimsel (Pragmatik) ‹ncelenmesi: Sözceleme
(L’énonciation)
XX. yüzy›lda kurulan edimbilim, dil incelemelerine, anlam bilime ve edebiyat
araflt›rmalar›na yeni bir bak›fl tarz› getirmifltir. Bu bilim dal›na göre, söz, hangi flekliyle olursa olsun do¤uflu itibar›yla “flimdiki zaman”a ba¤l› bir olgudur. Dilin esas›
olan konuflma, “flimdi”, “burada” ve “bu flartlar alt›nda” prensiplerine ba¤l›d›r. Bir
söz, daima söylendi¤i an›n belirtilerini tafl›r. Bir sözün anlafl›labilmesi için onun
hangi flartlar alt›nda do¤du¤unu bilmek ve ona göre yorumlamak gerekir. “fiunu
ver!” sözünün ne anlama geldi¤ini ancak sözün söylendi¤i yerde isek anlayabiliriz.
Do¤ufl flartlar› içindeki söze “sözceleme” denir. Pragmatik bilimi sözü incelerken
kim konufluyor, nerede, ne zaman, niçin konufluyor sorular›na cevap arar. Pragmati¤in bu usûlünü Türk ve ‹slam belagatç›lar› bu bilim dal› kurulmadan yüzy›llar
önce biliyorlard›. Bu yöntemlerinin okullarda kullan›lmaya bafllamas›, edimbilimin ve yap›salc›l›¤›n (structuralisme) etkisiyle gerçekleflmifltir.
Metnin Dilbilimsel Bir Olgu Olarak ‹ncelenmesi
XX. yüzy›lda Ferdinand de Saussure (1857-1913) taraf›ndan ça¤dafl bir dilbilimin kurulmas›, bütün sosyal bilim sahalar›nda köklü de¤ifliklikler yaratm›fl ve bu
de¤iflimler edebiyat ö¤renimini de etkilemifltir. Saussure, dilin esas›n› oluflturan
“iflaret”in (kelime), birbirine ba¤l› iki unsurdan olufltu¤unu, bu unsurlar›n da”ses”
ve “anlam” oldu¤unu söylemesiyle birlikte kelimelerin, cümlelerin ve metinlerin
çözümlenmesinde yeni bir anlay›fl do¤du. Saussure’e göre bir kelime yahut dil
iflareti (gösterge), iflaretleyen (gösteren) ve iflaretlenenden (gösterilen) olu-
flur. ‹flaretleyen, dil iflaretinin (yani bir kelimenin) zihnimizde canland›rd›¤› ses
imaj›d›r, iflaretlenen, dil iflaretinin, kelimenin ifade etti¤i kavramd›r. Saussure’e
göre bir dil iflareti “bir isimle bir eflyay› birlefltirmez, zihnî bir kavramla bir ses
imaj›n› birlefltirir”. Ayr›ca iflaretin iflaretleyen ve iflaretlenen k›s›mlar›, bir yapra¤›n
iki yüzü gibi tek bir gerçeklik oluflturur ve birbiriyle ba¤lant›l›d›r; Bu tan›mlamaya göre dilde anlam, iflaretin iflaretlenen yüzünde ortaya ç›kar. Geliflen bu yeni
anlay›fla göre kelimeler, cümleler yahut metinler iki ayr› aç›dan ele al›nd›. Kelimelerin, cümlelerin ve metinlerin ses tabakas› ve anlam tabakas› ayr› ayr› incelendi
ve aralar›ndaki iliflkiler araflt›r›ld›. Ses ve anlam ay›r›m› yap›sal kuramlar›n esas›n› oluflturdu. Bu anlay›fl e¤itim uygulamalar›na da yans›d›. XX. yüzy›lda bir metne bak›fl aç›s›n›n de¤iflmesini sa¤layan en önemli dilbilimsel bulufllardan birisi
de her cümlede bir s›ralama ekseni ve bir seçme ekseni bulundu¤unun keflfedilmesidir:
“Ahmet maça gitti.” gibi bir cümlede cümlenin ö¤eleri (özne, tümleç, yüklem)
yatay bir eksen oluflturur. Bu sözdizimsel s›ralama, bir s›ralama ekseni oluflturur.
Buna karfl›l›k, dil hazinemizde bu üç ö¤enin herbirinin yerini alabilecek baflka kelimeler de vard›r. Mesela böyle bir cümlede “Ahmet” kelimesinin yerine, duruma
göre “o, yahut, kardeflim, yahut bizim yaramaz vb...” diyebiliriz. Ayn› fley di¤er
SIRAbirer
S‹ZDEliste olufltuö¤eler için de geçerlidir. Her ö¤enin yerini alabilecek kelimeler,
rur. Bu listelere ise “seçme ekseni” denir. Bu anlay›fl, dil bilimin oldu¤u gibi günümüz edebiyat e¤itiminin de esas›n› oluflturmaktad›r. Ça¤›m›zda
ve e¤iD Ü fi Ü Nbilimde
EL‹M
timde, dil olgular› önce ses ve anlam ay›r›m› içinde ikiye ayr›lmakta, sonra ses ve
anlam tabakalar›, seçme ekseninde olanlar, s›ralama ekseninde olanlar diye
S O R U
tekrar ikiye ay›rarak incelenmektedir.
169
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ Kiçinde
K A T ikiye ayr›lÇa¤›m›zda bilimde ve e¤itimde, dil olgular› önce ses ve anlam ay›r›m›
makta, sonra ses ve anlam tabakalar›, seçme ekseninde olanlar, s›ralama ekseninde
olanlar diye tekrar ikiye ay›rarak incelenmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Dil ve edebiyat araflt›rmalar›ndaki bu temel ay›r›m› bir tablo halinde flöyle gösAMAÇLARIMIZ
terebiliriz:
AMAÇLARIMIZ
D‹L ‹fiARETLER‹ VE MET‹NLER
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
N N
SES
GÖSTEREN
‹fiARETLEYEN
SEÇME
EKSEN‹
SIRALAMA
EKSEN‹
ANLAM
GÖSTER‹LEN
‹fiARETLENEN
SEÇME
EKSEN‹
SIRALAMA
EKSEN‹
D‹KKAT
170
1) Dilin Anlam Tabakas›n›n ‹ncelenmesi (‹flaretlenen “Gösterilen”):
1. Seçme eksenine ba¤l› araflt›rmalar:
a. Sözlük bilimsel Analiz:
- Bilinmeyen Kelimeler: Metinlerde bazen kural d›fl› kelimeler bulunur. Metni incelerken bunlar› tespit etmek ve kullan›l›fl sebeplerini bulmak gerekir. Bunlar, eski kelimeler (archaïsmes), yeni üretilmifl kelimeler (néologismes) ve özel isimler vb. olabilir.
- Temel anlam ve yan anlamlar›n tespiti: Bunlardan birincisi metnin aç›klamaya, ikincisi etkilemeye yönelik oldu¤unu gösterir. Yani aç›klama amaçl› metinlerde kelimeler hakikî anlamlar›nda, etkileme amaçl› metinlerde mecazî anlamlar›nda kullan›l›r.
- Öbekleflmelerin tespiti: Kelime alanlar› (champs lexicaux). Anlam bilim a¤lar› (réseaux sémantiques): Yeni bir anlam düzlemi
elde etmek için birçok kelime alan› aras›nda kurulan iliflkiler incelenir.
b. Dilbilgisel unsurlar›n incelemesi: ‹ssimler, s›fatlar, zamirler, fiiller,
ba¤laçlar metinde yüklendikleri anlam görevleri aç›s›ndan incelenir.
Mesela metinde bilhassa anormal bir s›kl›kla kullan›lan kelime türlerinin tespiti, bize metinle ilgili önemli ip uçlar› verir.
c. Edebî sanatlar›n incelenmesi:
- ‹stiare, alegori, zaaf-› suri (litote), örtmece (edeb-i kelam /euphémisme), mübala¤a (hyperbole), karfl›tlama (antiphrase), ›tnap (périphrase).
2. S›ralama ekseni:
Söz dizimi analizi:
a. Kelime türlerinin çeflitlenmeleri: Fiiller: Zaman, görünüm, kip, çat›,
olumlu olumsuz çekimler...; isimler: cins, say›... Bunlar arac›l›¤›yla elde edilen etkiler; s›fatlar.
b. Yap›:
- Basit cümleler, birleflik cümleler, isim cümleleri.
- Cümle seçimi (choix des phrases). Yazar›n hangi tip cümleleri tercih etti¤i araflt›r›l›r: Aç›klama cümleleri, emir cümleleri, soru cümleleri, ünlem cümleleri.
- Cümlede kelimelerin düzeni.
- Cümlelerin düzeni. Cümleler, ba¤l› (liaison) yahut s›ra cümleler
olabilir.
c. Edebî sanatlar (figures de rhétorique): - Önyinelem (anaphore), tedric (gradation), devriklik (inversion), teflbih (comparaison), tezat
(antithèse).
Tecvid (prosodie): Do¤ru
okuma ve telaffuz sanat›.
2) Dilin ses tabakas›n›n incelenmesi (‹flaretleyenin “gösteren” incelenmesi):
1. Seçme Ekseni: Ses Bilimi Analizi (analyse phonologique):
- Ses birimlerinin tekrar›yla elde edilen etkiler: Kafiye, seci, alitrasyon,
2. S›ralama ekseni: Tecvid (prosodie) ve vezin (métrique).
a. Tecvid analizi (analyse prosodie): Yo¤unluk vurgular›, titremleme
(intonation “mélodie”), h›z (débit “rapidité”). Noktalama.
b. Tecvit elementlerinin düzenli da¤›l›m›: Ritim, periyod. Orans›zl›k, nispetsizlik etkileri.
171
c. M›sralarda ritim: Vurgular›n da¤›l›m›, Vurgular›n yeriyle yarat›lan
ritim çeflitlili¤i, ahenk.
d. Vezin: m›sra çeflitleri, k›talar, ölçülü biçimler, serbest m›sralar.
Metnin Di¤er Metinlerle ‹liflkisi
1. Metinler aras› iliflkiler: metin içinde yer alan di¤er metinler (Varyantlar,
al›nt›lar, telmih (allusions), afl›rmalar, çalmalar (intihaller).
2. Nazire Metinler (hypertextuelle): bir metnin baflka bir metinden hareket
edilerek yaz›lmas›. (zeyl “ilave metin”, nazire “pastiche”, parodi “parodie”).
3. As›l metne ait olmayan cümleler, deyimler, ata sözleri, vb...
‹ntihal: Bir sanatç›n›n
yaz›s›n› yahut fliirini
kendisininmifl gibi
gösterme, çalma.
Kültür Nesnesi Olarak Metin
1. Metin d›fl› (métatextuelle) iliflkiler: Bir metnin di¤er bir metinle aç›klanmas›: Elefltiri (critique), fierh (explication), Yorum (exégèse).
2. Ürünün takdim kipi: Yazara has üslûp yahut ça¤a has üslup.
3. Anlam tabakalar›: Eserin sözceye ba¤l› hakikî anlam›, (sens littéral), tarihî
anlam› (sens historique), eserin zaman›nda nas›l anlafl›l›p alg›land›¤›, sembolik anlam›.
Metnin Yap›s›n›n ‹ncelenmesi
Vladimir Propp’un, Gérard Genette’in ve A. J. Greimas’›n kuramlar›n›n temel unsurlar›na göre metinler analiz edilebilir. (Bu konuda örnek olarak Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri Ünitesi’ne bak›n›z.)
Edebî ak›mlar, metin türleri, metin tipleri hakk›nda hiçbir fikri olmayan
bir okuyucu ile
SIRA S‹ZDE
bunlar› bilen bir okuyucu “Süvari” fliirini ayn› flekilde yorumlayabilir mi? Bu bilgilere sahip olan birisinin yorumu ve elefltirisi neden daha tercih edilir durumdad›r?
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
172
Özet
Bilimsel Elefltiri: XIX. yüzy›lda Tabiat bilimlerinin geliflmesi, bu bilimlerin yöntemlerinin elefltiri sahas›na da
uygulanabilece¤i düflüncesini do¤urdu. Bunun sonucunda Hippolyte Taine, Ferdinand Brunetière, Gustave
Lanson gibi bilginler bilimsel yöntemlerden yararlanarak geliflmifl bir elefltiri anlay›fl›n›n örneklerini verdiler.
Taine’e göre en iyi eserler toplumun en derin niteliklerini yans›tanlard›. ‹kinci ölçüt, bir eser, ne kadar faydal› ve iyi fleylerden bahsediyorsa o kadar iyiydi. Üçüncü
ölçüt, eserin biçimi ile ilgiliydi. Eserde bütün unsurlar
bir bütün yaratacak biçimde, olmal›, olaylar, karakterler, üslup belirli bir etki yaratacak biçimde düzenlenmeliydi (Suut Kemal Yetkin, 1963). Taine, edebî eserlerin ›rk, ortam ve dönem ba¤lam› içinde de¤erlendirilmesi gerekti¤ini savundu. Irk sözüyle, ulusal özellikleri, ortam sözüyle iklim ve topra¤›, dönem (zaman)
sözüyle eserin yaz›ld›¤› zaman› kastediyordu. Taine’e göre edebî eserler, bir toplumun geleneklerini, ahlâk›n› ve ruhunu yans›tan belgelerdi. Brunetière’e göre
elefltirinin konusu, “edebiyat eserlerini yarg›lamak,
s›n›fland›rmak, aç›klamak”t›r. Bir eseri aç›klamak,
eserin edebiyat tarihi içindeki yerini belirlemek, türü ile
iliflkisini incelemek, eserin yazar ve çevresi ile ba¤lant›lar›n› göstermektir. Elefltirinin ve edebiyat tarihinin
yapmas› gereken ifl, türler aras›ndaki soy ba¤lar›n›
bulmak, türün edebiyat›n evrimi içindeki yerini belirlemektir. ‹klim ve toplum flartlar›n›n incelenmesi, tür incelemesinin yard›mc›lar›d›r. Öyleyse edebiyat tarihinin ve elefltirinin as›l amac›, türlerin geliflimini ortaya koymakt›r. Lanson, Edebiyat tarihi ve elefltiri çal›flmalar›n› seçilmifl, sa¤lam ve anlam› kavranm›fl metinlere dayand›rd›. Orijinal olan› geleneksel olandan,
ferdî olan› ortak olandan ay›rmaktan ibaret olan dar
bir mukayese anlay›fl›n›n yerine art zamanl› ve efl zamanl› olarak iki düzlemde birden yürütülen genifl bir
mukayese anlay›fl›n› benimsedi. Edebî olaylar› hem tarihî geliflimi içinde hem efl zamanl› küresel yay›l›m› içinde ele ald›. Edebî olgular›, özelden genele, eserden
edebiyat›n bütününe giderek aç›klad›. Toplumbilimciler gibi toplumbilimin genel hükümlerinden edebiyata
yönelmedi, edebiyattan toplumbilime ulaflt›. Edebî
olaylar› ve eserleri esas al›p onlar› siyaset tarihi, düflünce tarihi ve toplumbilimi çerçevesinde de¤erlendirdi. Sanatç›y›, ferdi, içinde yaflad›¤› kültür ortam›n›n, zaman›n ve mekan›n ürünü olarak aç›klad›.
‹zlenimci Elefltiri: ‹zlenimciler, elefltirmenin görevinin
eser karfl›s›nda hissettiklerini, düflündüklerini ifade etmekten ibaret oldu¤unu savundular. Anatole France,
nesnel bir elefltirinin olamayaca¤›n› ve elefltirinin di¤er
edebî türler gibi bir tür oldu¤unu ilan etti. A.Gide, A.
France, Lemaître ve Gourmont’a göre elefltiri, herfleyden önce okumadan elde edilen izlenimler üzerine
kurulur. Elefltiri, eserin sistemini, düzenini ortaya ç›karmaktan çok ondan elde edilen izlenimlerin tespit edilmesi iflidir. Elefltirmen, eseri yarg›lamak ve aç›klamak zorunda da de¤ildir. Sadece ondan ald›¤› zevki
ve vard›¤› sonucu aç›klar. Rémy de Gourmont’a (18581915) göre mutlak güzel diye bir fley yoktur, her fley
görelidir yani bize göre güzel yahut çirkindir. Her yazar
sadece kendine has olan bir estetik yarat›r. Yarat›c› elefltiri, okura dönük elefltiri, al›mlama esteti¤i gibi elefltiri
ak›mlar›, esas itibar›yla izlenimci elefltirinin çeflitli uygulamalar›ndan ibarettir.
Edebiyat E¤itimine Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›: Edebî bir eseri tahlil etmek, analiz etmek için edebiyat e¤itiminde flu dört temel sorunun cevab› aranmaktad›r:
• Eser hangi edebî ak›ma aittir?
• Türü nedir?
• Metin Tipi nedir?
• Duygu tonu nedir?
E¤itimsel Anlay›fla Uygun Bir Uygulama: Süvari fliirin anlam› kapal› sembollerin arkas›ndad›r. ‹kinci olarak lirik bir fliirdir, bundan dolay› fliire hakim olan fley
fikirler de¤il duygulard›r. Bu duygular ise fliirin sesi ve
hayaller vas›tas›yla hissettirilmifltir. fiairin amac› gördüklerini de¤ifltirerek tasvir ve hikâye etmektir. Bu fliire okuyucu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda okuyucu üzerinde
lirik, fantastik, trajik duygular b›rakmaktad›r.
173
1. Taine’e göre sanatç›lar›n görevi afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Seçer ve olgular aras›nda yeni ba¤lant›lar kurar.
b. Hayallerini ve dünya ile ilgili fikirlerini dile getirir.
c. Biçimleri, idealar›, asl›ndan daha güzel yans›t›r.
d. Toplumu etkileyecek yeni fikirler ileri sürer.
e. Sanatç› bir görev yüklenmeyen ba¤›ms›z bir düflünürdür.
2. Edebî eserler aç›klan›rken ›rk, zaman ve mekân›n
göz önünde bulundurulmas›n› isteyen elefltirmen afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Anatole France
b. V. Propp
c. Alain
d. Gustave Lanson
e. Hippolyte Taine
3. Ferdinand Brunetiére’e göre elefltirinin amac› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹zlenimlerini ifade etmek
b. D›fl dünya ile sanat aras›nda iliflki kurmak
c. Türlerin geliflimini ortaya koymak
d. Eseri gün ›fl›¤›na ç›karmak
e. Okuyucuyu bir eseri okumaya haz›rlamak
4. Elefltirinin eseri yorumlamak, s›n›fland›rmak ve aç›klamak oldu¤unu söyleyen düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Roman Jakobson
b. Gérard Genette
c. A. Gide
d. Bergson
e. Ferdinand Brunetière
5. Art zamanl› ve efl zamanl› elefltiri anlay›fl›n› benimseyen elefltirmen afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Gustave Lanson
b. Gérard Genette
c. V. Propp
d. André Suarez
e. Baudlaire
6. Bir edebî eserde orijinalli¤i en büyük de¤er olarak
gören elefltirmen kimdir?
a. Rémy de Gourmont
b. Lemaitre
c. Jean-Paul Sartre
d. Albert Thibaudet
e. Bergson
7. Afla¤›dakilerden hangisi metin türlerinden biri de¤ildir?
a. Hikâye etme
b. Betimleme, tasvir
c. ‹spatlama
d. Bilgi veren metinler
e. Mektuplar
8. Afla¤›dakilerden hangisi patetik tonun niteli¤idir?
a. Komik olma
b. Sevinç ifade etme
c. Dolayl› ve imal› anlat›m
d. Ist›rap ifade etme
e. Ak›l d›fl› olgular› yans›tma
9. Ahmet Haflim’in “Süvari” fliiri hangi edebî ak›ma ba¤lanabilir?
a. Romantizm
b. Hümanizm
c. Klasisizm
d. Sembolizm
e. Barok
10. Ahmet Haflim’in “Süvari” fliirinin “metin tipi” nedir?
a. Sembolizm
b. Hikâye etme ve bilgi verme
c. Tasvir ve hikâye etme
d. Tasvir
e. Trajik
174
Okuma Parças›
Anatole France
“Mutlaka M.Brunetière ile çarp›flmam gerekirse pek elveriflsiz bir durumda bulunaca¤›m . Pek belli ve göze
çarpan eflitsizliklere dokunmayaca¤›m. Sadece bambaflka özellikte olan bir tanesine iflaret edece¤im. O da fludur: kendisi benim tenkidimi tats›z bulurken ben onun
tenkidini mükemmel buluyorum. Böylece kendimi, demin söledi¤im gibi bütün tâbiyecilerce kötü say›lan savunma durumuna sokmufl oluyorum. M.Brunetière’in
sa¤lam tenkid yap›lar›na pek büyük de¤er veririm. Malzemelerinin sa¤laml›¤›na, plân›n›n büyüklü¤üne bay›l›yorum. Bu kabiliyetli konferans üstad›n›n Rönesanstan
Zaman›m›za Kadar Tenkidin Geliflmesi Hakk›nda, Ö¤retmen Okulunda okuttu¤u derslerini yeni okudum. Fikirlerin bu dersler içinde pek metotlu bir flekilde yürütüldü¤ünü, isabetli ve kendini kabul ettiren, yeni bir
düzen içine sokuldu¤unu yüksek sesle söylemekten hiç
de çekinecek de¤ilim, fikrinin a¤›r fakat güvenli yürüyüflü, bana bir flehre sald›r›rken kalkanlariyle örtünmüfl,
birbirlerine s›k› s›k› yanaflm›fl bir halde ilerleyen flu meflhur eski Roma askerlerinin manevras›n› hat›rlat›yor. Buna kalkan kaplumba¤as› yapmak denirdi. Bu müthifl bir
fleydi. Fikirler ordusunun nereye gitti¤ini görünce, belki de hayranl›¤›ma biraz flaflk›nl›k kar›fl›yor.
M. Brunetière edebî tenkide, tekâmül nazariyelerini tatbik etmeyi hedef tutuyor. Asl›nda böyle bir teflebbüs ilgi çekici ve övgüye lây›k da olsa, bilimi ahlâk›n emrine vermek, tabiat bilimleri üstüne kurulmufl her doktirinin gücünü azaltmak için Revue des Deux Mondes
tenkidçisinin son zamanlarda harcad›¤› gayret unutulmufl de¤ildir.
Bu, Çömez münasebetiyle olmufltu ve M. Brunetière’in
o zaman psikoloji ve sosyolojinin bir alan›na de¤iflimcilik nazariyelerini sokmaya kalk›flan kimseleri azarlay›p azarlamad›¤›n› herkes bilmektedir. De¤iflmez ahlâk
ad›na Darwin’ci fikirleri reddediyordu. Kesin olarak:
“bu fikirler, tehlikeli olduklar›na göre yanl›fl olsa gerek”
diyordu. fiimdi de, yeni tenkidi tekâmül faraziyesi üstüne kuruyor. “Plân›m›z› diyor, M. Taine’in Geoffroy’dan
Saint Hilaire’den Cuvier’den gördü¤ü yard›m›, Darwin’le Haechel’den görmekten baflka bir fley de¤ildir.”
M. Sixte gibi, canilerin sorumsuzlu¤unu, ahlâk konusunda mutlak kay›ts›zl›¤› ö¤retmenin baflka bir fley oldu¤unu bildi¤im gibi, hayvan ve bitki cinslerinin tekâmülüne hâkim olan kanunlar› edebiyat nevilerine tatbik etmenin baflka bir fley oldu¤unu da pekâlâ bilirim.
M. Brunetière’in kendisini yalanlad›¤›n›, kendisiyle te-
zada düfltü¤ünü aslâ söylemiyorum. Büyük bir takip
fikriyle bilinmezin, umulmaz›n içine isteyerek koydu¤u
kendi karakterinin bir taraf›n›, tabiat›n›n bir çizgisini
iflaret ediyorum. Bir gün, onun ayk›r› düflünceli oldu¤u
söylendi. ‹yi muhakeme yürütmedeki flöhreti sa¤lam
bir flekilde yerleflmifl oldu¤una göre, bunun ters anlamda söylendi¤i anlafl›l›yor. Fakat düflünüflte, gerçekten
kendine göre, biraz ayk›r› düflünceli oldu¤u görüldü.
‹spat etmede fevkalâde ustad›r. Daima ispat etmesi lâz›md›r ve arada s›rada ola¤anüstü, hattâ flafl›rt›c› fikirleri kuvvetle desteklemekten hofllan›r.
Taliin ne insafs›z bir cilvesidir ki, duygular›mla bu kadar az uyuflan bir tenkidçiyi sevebiliyor, takdir edebiliyorum! M. Brunetière için, kötü olan sübjektif tenkid,
iyi olan bir objektif tenkid olmak üzere, sadece iki çeflit tenkid vard›r. Ona göre M. Jules Lemâîre, M. Paul
Desjardins ve ben sübjektif hastal›¤›na tutulmufl bulunuyoruz; bu da hastal›klar›n en kötüsüdür. Çünkü insan sübjektiflikten hayale, flehvete, zevkperestli¤e düfler. Yine onlardan al›nan zevkle insan eserleri yarg›lan›r; bu da i¤renç bir fleydir. Çünkü ondan zevk almak
için bir sebep olup olmad›¤›n› bilmeden önce bir fikir
eserinden zevk almamal›d›r. Çünkü insan düflünen bir
hayvan oldu¤una göre, ilk önce muhakeme etmesi lâz›md›r. Çünkü bir sebep olmas› lüzumludur da, zevk
arama lüzumlu de¤ildir. Çünkü yan›lmayan diyalektik
vas›tasiyle ö¤renmeye çal›flmak, insana vergidir; çünkü,
insan daima bir muhakeme sonunda, t›pk› bir saç örgüsünün ucundaki dü¤üm gibi, ortaya bir gerçek koymal›d›r. Çünkü, bu olmadan muhakeme bir fley meydana
getirmez, halbuki getirmesi gerekir. En sonra on y›llarca süren bir sistem kuracak flekilde birçok muhakemeler bir bütün olarak birbirine ba¤lan›r. Biricik iyi tenkidin objektif tenkid olmas› bundand›r.
M. Feddinand Brunetière ötekini aldat›c› ve yan›lt›c› say›yor. Bu yolda çeflitli sebepler de ileri sürüyor. Fakat
ben, ilk önce suçlu say›lan metni tekrar ortaya atmak
zorunday›m. Edebiyat Hayat›’n›n bir yerinde flu sat›rlar
okunur:
Objektif sanat olmad›¤› gibi, objektif tenkid de yoktur.
Eserlerine kendilerinden baflka bir fley katmakla övünen bütün insanlar en yan›lt›c› bir felsefe ile aldanm›fllard›r. Gerçek fludur ki, insan benli¤inden aslâ d›flar›
ç›kamaz. Bu bizim en büyük zavall›l›klar›m›zdan biridir. Bir an için topra¤› ve gö¤ü bir sine¤in petek gözüyle görmek veya tabiat› orangotan›n kaba ve basit dima-
¤›yle anlamak için neler vermezdik? Fakat bu bizim
için imkâns›zd›r. Daima bir hapishanede gibi benli¤imiz içine kapanm›fl›zd›r. Bana öyle geliyor ki, en iyisi
bu müthifl hali hofl karfl›lamak, kendimizi susturma gücünü bulamad›¤›m›z zaman kendimizden söz açt›¤›m›z› itiraf etmektir.
M.Brunetière bu sat›rlar› ald›ktan sonra derhal: “hiçbir
fleye güvenilmez, hükmü kadar büyük bir güvenle kabul edilecek hüküm olamaz.” diyor. Belki kendisine,
hâdiseleri ancak üzerimizde uyand›rd›¤› int›balarla tan›maya mahkûm oldu¤umuzu söylemekte hiçbir yenilik
olmad›¤› gibi hiçbir tezat da yoktur, cevab›n› verebilirdim. Gözlemin bunu göze çarpar bir flekilde ispat etti¤i
bir gerçektir; öyle ki, herkes ona temas eder. Bu, tabiat
felsefesinin harc›âlem bir gerçe¤idir. Onun için buna
pek ald›r›fl etmemeli, hele bu noktada doktrinci bir
pyrrhonculuk da görmemelidir. ‹tiraf edeyim ki, mutlak
flüphecilik taraf›na bir defa daha göz gezdirirdim. Fakat
aslâ içine giremedim. Üstüne konan her fleyi yutan bu
temel üstüne aya¤›m› .basmaya korktum. Korkunç bir
k›s›rl›¤› olan flu iki kelimeden çekindim: “flüphe ediyorum.” Bu iki sözün öyle bir kuvveti var ki; onlar› bir defa söylemeye al›flan a¤›z ebedî olarak mühürlenir, bir
daha da aç›lmaz. ‹nsan flüphe ediyorsa susmal›d›r; çünkü insan›n arzu edip söyleyebildi¤i bir söz, onu tasvip
etmesi demektir. Mademki kendimde susma, vazgeçme
cesaretini bulam›yordum, inanmak istedim, inand›m.
Hiç olmazsa hâdiselerin izâfili¤ine, fenomenlerin zincirine inand›m.
Gerçekte hakikatlarla görüntüler, hepsi ayn› fleydir. Bu
dünyada sevmek ve ›st›rap çekmek için hayaller yetiflir.
Onlar›n objektifli¤ini ispat etmeye lüzum yoktur. Hayat
nas›l kavran›rsa kavrans›n, isterse bir rüyan›n rüyas› say›ls›n yine yaflan›r, Bilimleri, sanatlar› , ahlâk kaidelerini, empresyonist tenkidi, hatta Objektif tenkidi kurmak
için gerekli olan her fley iflte budur. M. Brunetière, bir
sihirbaz olan M. Josephin Péladan’n›n bize son zamanlarda flafl›lacak maceras›n› anlatt›¤› Nuremberg’li flu ihtiyar profesörü örnek alarak , insan›n istedi¤i zaman,
benli¤ini terk etmesine, kendi d›fl›na ç›kmas›na inan›yor, estetikle fazla u¤raflan bu profesör, geceleyin, uyuyan güzellerin bacaklar›n› Praxiteles Venüsü’nün bacaklar›yla mukayese etmek üzere kendi görünür vücudundan ayr›l›p ruhanî vücuduna girmifl. M. Brunetière:
“bir yalan varsa, diyor, mevcut olmas› gereken bir yalan
varsa, o da hayat› bilâkis, sadece ona ba¤layarak kendi
benli¤imizden d›flar› ç›kmayaca¤›m›za inanmak ve onu
ö¤retmektir. Sebep de elbet bir hayli kuvvetli görüne-
175
cektir; e¤er mesele böyle anlafl›l›rsa baflka türlü ne cemiyet, ne dil, ne edebiyat, ne sanat kal›rd›,”diye direniyor, flöyle ilâve ediyor:
“Biz insan›z; bilhassa baflkalar›nda kendimizi aramak, tekrar bulmak, kendimizi tekrar tan›mak için
benli¤imizin d›fl›na ç›kabilme kudretimizle insan›z.”
D›fla ç›kma, bu fazla bir iddiad›r. Bir ma¤ara içindeyiz
ve ma¤ran›n hayaletlerini görüyoruz. Hayat bunsuz pek
ac› olurdu. Onun ancak içine kapat›ld›¤›m›z duvarlar›n
iç sat›hlar› üstünde dolaflan o gölgelerle, bize benzeyen
geçerken tan›maya ve aras›ra sevmeye çabalad›¤›m›z o
gölgelerle bir sihri, bir de¤eri vard›r.
...Her fliir her sanat eseri her zaman münakafla konusu
olmufltur. Belki de bu güzel fleylerin en büyük çekicili¤i böyle flüpheli kalmas›d›r. Çünkü her fley insan bofluna inkâr etse de, her fley flüphelidir. M. Brunetière bu
evrensel ve u¤ursuz karars›zl›¤› asla kabul etmek istemiyor. Bu karars›zl›k, daima s›n›flamak ve yarg›lamak
isteyen mazbut ve metotlu kafas›na fazla ayk›r› görünüyor. Mademki iyi bir yarg›lay›c›d›r, vars›n yarg›las›n,
mademki savaflan bir tenkidçidir vars›n kaplumba¤an›n
o korku veren nizam› içinde s›k›flm›fl delillerini ileri
sürsün!
Fakat mâsum bir zekân›n kendisinde de pek bulunmayan bir fliddet ve taassupla sanat hâdiselerine kar›flmas›n›, bu alanda daha az ak›ll›, daha da az muhakemeli
olmas›n›, teklifsiz konuflma edas›n› ve gezinti s›ras›ndaki hafif yürüyüflü tenkidde de muhafaza etmesini, diledi¤i yerde durmas›n›, bazen de iç dökmesini, daima
do¤ru, samimî, iyi yürekli olmak flartiyle kendi zevkleri, hayalleri, hattâ hevesi peflinde koflmas›n›, her fleyi
bilmemesini, her fleyi aç›klayamamas›n›, fikirlerin, duygular›n önüne geçilmeyen çeflitlili¤ine inanmas›n›, sevmesi gereken fleylerden isteyerek bol bol söz açmas›n›
ba¤›fllayamaz m›?”
176
1. a
S›ra Sizde 1
Bu iki karfl›t görüfl, iki farkl› de¤eri belirtir, bundan
dolay› onlar› birbirini yok edebilecek iki “çeliflik” hüküm olarak görmemek gerekir: Brunetière’in amac›
özel olan esere göre “genel” olan türü bulmak ve ayd›nlatmakt›r. Ona göre, sanatta önemli olan türdür.
Tür ise eserlerde ayn› kalan niteliklerle tan›mlan›r. Buna karfl›l›k Gourmont ise baflar›l› bir eseri baflar›l› k›lan
nedir sorusuna cevap aramaktad›r, dehay›, baflar›l› sanatç›y› di¤er sanatç›lardan ay›ran ölçütü bulma peflindedir. Dolay›s›yla özel olan eserle ilgilenmektedir. Bu
iki karfl›t görüflten birincisi sanat›n toplumsal yönüne,
di¤eri ise ferdî yönüne aittir, farkl› sahalara ait olduklar› için de “çeliflik” fikirler de¤ildir. Çeliflki, zaman,
mekan ve nesne... birli¤i gerektirir (Bilimsel olarak iki
hükmün çeliflik say›lmas› için sekiz flart›n gerçekleflmesi gerekir!).
2. e
3. c
4. e
5. a
6. a
7. e
8. d
9. d
10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bilimsel Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “‹zlenimci Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebiyat E¤itimine
Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›” bölümü tekrar okuyunuz.
Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›” bölümü tekrar okuyunuz.
Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›” bölümünü tekrar
okuyunuz.
Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›” bölümünü tekrar
okuyunuz
S›ra Sizde 2
Bunun en temel sebebi, uygulamada hiçbir eserin sadece bir türün ya da bir tipin özelliklerini tafl›mamas›,
çok zaman tür ve tiplerin kar›fl›m halinde karfl›m›za ç›kmas›d›r. Bundan dolay›, tür, tip ve ton tespit ederken
mutlakç› bir tutum tak›nmamal›, esere uygun düflebilen
tan›mlar› rahatça seçmeliyiz. Metnin tipini, türünü, tonunu tespit ederken daima bu ay›r›mlar›n hangi amaçla yap›ld›¤›n› göz önünde bulundurmal›y›z. Ö¤retmenler, çok zaman bu tan›mlara s›k›ca sar›l›rlar ve ö¤rencilerinden onlar› uygulamalar›n› beklerler. Fakat bu tutum yanl›flt›r. “Koflma” türünde olan eserlerin büyük bir
ço¤unlu¤u koflman›n tan›m›na ve biçimine uymaz, ama
yine de bir koflmad›r. Tür ay›r›mlar›, çok zaman edebiyat›n tarihî geliflimi içindeki olgulara dayan›r. Amac›,
genel gruplaflmalar› belirlemektir. “Metin tipi” ay›r›m›n›n esas amac›, tarihî geliflime ba¤l› olgular d›fl›nda metinleri yarat›l›fl amaçlar›na göre s›n›fland›rmakt›r. Sanatç› göstermek amac›ndaysa tasvir yapar, ikna etmek amac›ndaysa ispatlay›c› bir metin yarat›r. S›n›fland›rmalar›n
ilkelerini ve amac›n› göz önünde bulundurur ve onlar
üzerinde yeterli bir flekilde düflünürsek metnin tipini
yahut türünü belirlemede hiçbir tereddüdümüz kalmaz.
Metnin tonu s›n›fland›rmas›, a¤lamadan gülmeye kadar
uzanan basit bir duygu türü s›n›fland›rmas›d›r. ‹lkesi,
bu kadar basittir. Okudu¤umuz eser üzerimizde hangi
duygular› b›rak›yorsa duygu tonu odur.
177
S›ra Sizde 3
fiüphesiz edebiyat hakk›nda bilgisi olan›n fikirleri farkl› ve tercih edilir olacakt›r. Her yazar, okuyucusuyla bir
sözleflme içindedir. Roman sat›n alan ald›¤› eserde roman özellikleri arar. Her edebî eser bir kültür ortam›nda yaz›l›r ve bu ortama ait kifliler taraf›ndan okunur. Divan fliirini okuyanlar, onun kurallar›n› biliyordu ve bildi¤i için daha iyi anl›yordu. Edebiyata ait bilgisi olanlar›n yorumu tabii ki daha baflar›l› olacakt›r.
Baflvurulabilecek Kaynaklar
Hece (2003). Elefltiri Özel Say›s›, Hece Ayl›k Edebiyat
Dergisi, Say›: 77; Ankara.
Özön, Mustafa Nihat (1954). Edebiyat ve Tenkit
Sözlü¤ü, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul.
Moran, Berna (1972). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri,
Türk Dili (1963). Elefltiri Özel Say›s›, Say›:142, Temmuz
1963, TDK, Ankara.
‹nternet Kaynaklar›
Filizok, R›za, Edebî Elefltiri Türleri, http://www.egeedebiyat.org/wp/?p=338
Albisson, Anne_Marie, le Texte comme objet de culture,
http://www.edunet.tn/ressources/sitetabl/sites/beja
/ibnhaytem/Lycee/Francais/Grenoble/bac.htm#LE
%20TEXTE%20COMME%20OBJET%20DE%20CULT
URE
Angenot, Marc; Bessiere, Jean; Fokkema, Douwe;
Kushner Eva (1989). Théorie Litteraire, Presses
Universitaires de France. Paris.
Engel, Vincent (1998). Histoire de la Critique
Litteraire des XIX et XX’e. Siecles; BruylantAcademia, Belgique.
France, Anatole (1956). Edebiyat Hayat›, Çev.: Nebil
Otman, Maarif Bas›mevi, 1956, Ankara.
Hébert, Louis (2011). Méthodologie de L’analyse
Litteraire, Analyse, dissertation, commentaire,
compte rendu; Version (29/01/2011), dans Louis
Hébert (dir.) Signo en ligne), Rimouski (Québec),
http://www.signosemio.com.
Lemelin, Jean-Marc, “Theorie de la Litterature”
“www.ucs.mun.ca/~lemelin/THEORIE.htm”
Moran, Berna (1972). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri,
Rallo, E. R. (2006). Méthode de Critique Littéraire,
Armand Colin, Paris.
Roger, Jérôme (2009). La Critique Litteraire, Armand
Colin, Paris.
Tamine, Joelle Gardes; Hubert, Marie-Claude (2004).
Dictionnaire de Critique Littéraire, Armand
Colin, Paris.
Sözlük
179
Sözlük
A
Auratik sanatlar: W. Benjamin taraf›ndan gelifltirilmifl bir terimdir. Dinî törenler ile iliflkili, geleneksel özellikler tafl›-
Abartma (osm. mübala¤a, fr. hyperbole): 1) Abartma, bir bü-
yan, belirli bir estetik mesafeye ulaflm›fl, tek olan ve ço-
yükseme yaratan biçem betisidir. Düflüncelere dayanarak afl›r› bir duyguyu anlat›mda kullan›l›r. 2) Anlat›m› etkinlefltirmek için, bir fleyi anlat›rken onu oldu¤undan
¤altma imkân› bulunmayan sanatlara denir.
Ayr›fl›kl›k (fr. hétérogène): Tan›m›, ayn› veya birbirine yak›n
de¤erleri/nitelikleri içermeyen bir bütünlü¤ü tan›mla-
daha fazla göstermek, abartmak.
mak için kullan›lmaktad›r.
Ak›ld›fl›l›k: Bakhtin taraf›ndan keflfedilen bir ilkedir. Bakhtin’e göre ak›ld›fl›l›k bilinç ile bilinçsizlik, rüya ile uyan›kl›k aras›ndaki kaynaflmadan ileri gelen elefltirel ve
özgür bir ilkedir.
Al›mlama kuram›: Al›mlama Esteti¤i ya da Kuram›, 1960’lar›n sonundan bu yana yaz›nsal yap›tlar›n anlam› ve yorumu ile ilgili olarak okurun ifllevini inceleyen çeflitli kuramlara verilen genel bir add›r.
Ana-metinsellik: Bir B Metni’nin (yani ana-metin: “yal›n ya
da dolayl› bir dönüflüm ifllemiyle önceki bir metinden
türeyen her metin”) ondan türeyen bir A Metni’ne (altmetin, gönderge-metin) yal›n bir dönüflüm ya da öykünme ile ba¤layan iliflkidir.
Angaje roman: Eserde edebîlikten çok, belirli bir ideolojik,
siyasî, dinî, ahlakî ve toplumsal düflünceyi anlatma amac›n› esas alan romanlard›r.
An›flt›rma (fr. allusion): Bilinen bir konuya, olaya, kavrama,
nesneye örtük olarak gönderme yap›lan bir anlat›m biçimidir. Olaylar›n, durumlar›n, kiflilerin, ya da bilindi¤i
varsay›lan bir nesnenin ad›n› vermeden, al›c›da etki
uyand›rmay› sa¤lar. An›flt›rma düflüncede kifliler, nesneler, ça¤lar ya da uzamlar aras›ndaki h›zl› bir yaklafl›m›,
iliflkilendirmeyi sa¤lar. Oluflturulan anlam›n al›c›da yeniden ve do¤ru olarak oluflabilmesi için, ayn› kültürel
göndergelerin paylafl›m› ve ba¤lam hakk›nda bir bilgi
gereklidir.
Anlam evreni (fr. univers sémantique): Bir sözcü¤ün, ba¤lam içinde ald›¤› anlamlar bütünü.
Anlaml› yap›: Anlaml› bir bütünlük olarak kabul edilen metnin her ba¤›ms›z bölümün ayr› ayr› aç›klanmas› ve söz
konusu bölümlerin aralar›ndaki iliflkinin yorumlanmas›yla elde edilen bütünlük demektir.
Anlat› flemas› (fr. schéma narratif): ‹nsanl›¤›n ortak belle¤ine yerleflmifl anlat›sal ve kültürel düzenlenmenin soyut bir tablo ile görsellefltirilmesidir. Bu flema “yaflam›n
anlam›n›”, sanal bir yeniden sunum ile anlafl›l›r biçime
sokar.
Art zamanl› inceleme (fr. étude diachronique): Olgular› tarihî geliflim süreci içinde inceleme yöntemidir. Örne¤in
Türk dilinin bafllang›c›ndan günümüze kadar incelenmesi, bir art zamanl› incelemedir.
B
Ba¤lam de¤ifltirme: Julia Kristeva’n›n, bir göstergeler dizgesinden baflka bir dizgeye geçiflini belirtmek için metinleraras›l›k yerine kulland›¤› terim.
Belirsizlik (fr. ambiguïté): Edebî metinlerde söylenilen ile
kastedilenin, gösterilen ile gösterenin aras›nda uyumun
olmamas›, metnin tekanlaml›l›ktan kurtulup çokanlaml›
olarak düzenlenmesi demektir.
Ben (fr. moi-ego): Benlik diye de adland›r›labilecek bu nitelik, es (o) ile üst-ben aras›nda kal›r. Çal›flmas› bilinçlidir
ve d›fl gerçek ile es ve üst-ben’in çeliflik istekleri aras›nda bir uyum kurmaya yöneliktir. Görevi, organizman›n
gerçe¤e uydurulmas›, s›n›rs›z içgüdülerin afl›r›l›¤›n›n vicdan ve ahlak aç›s›ndan denetlenmesidir.
Biçem betisi (fr. figure de style): Gündelik dilin kullan›m› d›fl›nda yeni bir anlat›m biçimini gelifltirmeyi ve kullanmay› belirtir. Bu terim için “sözbilimsel beti” de denir. Biçem betisi, konuflan›n kendisini anlatma biçimini gösterir. Bir biçem, anlat›m› daha güçlü k›larak, ölçünlü dili
de¤ifltirir. Örnekseme, canland›rma, yerine kullan›m,
düzde¤iflmece, e¤retileme, karfl›tl›k, titreflimlilik, üsteleme et ar›ksay›fl gibi betilerden söz edilir.
Biçembilim (osm. üslup bilimi, fr. stylistique): Biçembilim,
bir metnin yaz›l›fl›n›n özelliklerini inceler. Biçembilim,
günümüzde genel anlamda sözbilim ve dilbilim üzerine
kurulmufl bir bilim dal›d›r. Biçembilim, biçem kavram›na gönderimde bulunur. Dildeki düzenlenmifl olaylar›n
duyuflsal de¤erlerini ve bir dilin anlat›m araçlar› dizgesini oluflturmaya çal›flan anlat›msal ve anlamsal olgular›
metin ve ya da söylem ba¤lam›nda inceler. Genel olarak
dilbilim, göstergebilim ve sözbilimin katk›lar›yla yirminci yüzy›lda üzerinde çok çal›fl›lan bir bilim dal›d›r.
Bilinçalt› (fr. subconscience): Altbilinç teriminin anlamdafl›.
Bilinçd›fl› olmakla birlikte, kimi zaman kapsam›ndakilerin bilince ça¤r›labildi¤i zihin bölgesi, fluuralt›. Bilincin
d›fl›ndaki olay ve olgular. Genellikle içe itilmifl, bast›r›lm›fl ve bilince ç›kamayacak derecede zay›f alg›lar ve izlenimler bilinçalt›n›n içeri¤ini olufltururlar.
180
Bilinçd›fl› (fr. Inconscience): Davran›fl üzerine etki yapan,
Dilbilgisel ayk›r›l›k: Dilbilimde, bir sözcenin bir dilin betim-
ama pek fark›na var›lamayan süreçlere verilen ad. E¤i-
sel dilbilgisine uygunsuzluk göstermesi, metnin dilbilgi-
limler, otomatik al›flkanl›klar gibi bilinci etkileyen ya da
sini de¤ifltiren, kural› bozan bir unsur. Michael Riffater-
do¤a ötesi ile iliflkilerin kuruldu¤u, öznelli¤in eksik ol-
re’in, anlamsal aç›dan bir metinde sorun yaratan, okurun
du¤u alan.
akl›nda iletiflim s›ras›nda bir kural›n çi¤nendi¤i izlenimi
Bu, O (lat. Es veya id; fr. Ça): Alt-ben. ‹çgüdülerin ve bilinçsiz tepilerin tümü. Örnek: “Bütün salon size güldü.” =
“Salonda bulunan tüm izleyiciler size güldü.”
Bütünce (fr. corpus): Üzerinde çözümleme yapmak amac›yla
benzeflik (homojen) türden metinlerin toplam›na verilen
ad.
uyand›ran metinsel olguya verdi¤i add›r.
Disiplinleraras›: Farkl› sanatsal ve bilimsel alandan araflt›rmac›lar›n bir araya gelerek ayn› sorun veya konu karfl›s›ndaki de¤iflik bak›fl aç›lar›n› buluflturarak ortak bir amaca varmalar›.
Do¤all›k (fr. naturel): Retorik terimi. Üslûbun genel niteliklerinden biri. ‹nsan›n, dili, hissetti¤i ya da konufltu¤u gibi
Ç
kullanmas›d›r; özentili kelimeler, ola¤anüstü cümle ya-
Çeviri: Bir metni bir dilden baflka bir dile aktarmak. Bir dildeki metnin anlam›n› bir baflka dilin göstergeleriyle yeniden oluflturmak.
Çokdillilik: Dilin ve kültürün sabitlenebilir bir yap› olmad›¤›n› düflünen Mikhail Bakhtin, çokdillili¤i, bir sözceler çoklu¤u olarak tan›mlar. “Bir bireyin ikiden çok dil bilmesi
ya da bir toplulukta ikiden çok dil konuflulmas›. Çokdillilik kimi kez bildiriflim durumlar›na göre de¤iflik diller
kullan›lmas› biçiminde ortaya ç›kar.” (Berke Vardar yönetiminde Aç›klamal› dilbilim sözlü¤ü.)
Çokseslilik: 1) Önce müzik söylemine uygulanan çokseslilik
kavram›, XVI. yüzy›lda armoninin karfl›s›nda, birden fazla sesten oluflan flark› anlam›nda kullan›l›yordu. Mikhail
Bakhtin’nin çal›flmalar›ndan kaynaklanan, günümüzde
bir söylemde birden fazla söylemden gelen sözcük, anlat›m biçimi, al›nt›, hatta metnin (Örne¤in bir romanda bir
flark›, bir fliirden al›nt› yapmak) varl›¤›n› göstermesidir.
Özellikle yaz›nsal metinlerde aktar›lan söylem kullan›m›,
p›lar› aramaya gerek duymadan düflüncenin ifade edilmesidir. Do¤all›k, her türlü zorlamadan kaçmak ve süs
olabilecek terim ve sözcükleri kullanmamaktan do¤ar.
Bu niteli¤e sahip olmak isteyen bir yazar, özel olarak
kendinden bir fley katmamal›, yani düflünceyi ifade ederken do¤al ak›fl› içinde anlatmal›, ifadesinde bir tak›m
zorlamalara ve afl›r› özene yer vermemelidir.
Dolaylama (fr. périphrase): Bir sözcü¤ün tan›m›yla ya da bu
tan›m›n veya sözcü¤ün dengi olan daha uzun bir anlat›m›yla yer de¤ifltirmesini belirten biçem betisidir. Tek bir
sözcükle söylenecek bir kavram, birden fazla sözcükle
söylenir. Örne¤in “baflbakan” yerine “bu ülkeyi yöneten
kifli” demek bir dolaylamad›r. Dolayl› adlama ve abart›c›l›k betileri de dolaylamay› belirtir.
Dolayl› adlama (fr. antonomase): Özel ad›n cins ad, cins
ad›n da özel ad yerine kullan›lmas›. “Bu so¤utucular” yerine “bu frijderler” demek; “Art›k Vietnamlar olmas›n”
yerine “Vietnam’da geçen kötü deneyimler olmas›n” demek gibi. Bu özel ad ya da temel özellikleri belirten do-
baflka bir yap›ta yap›lan gönderme biçiminde ortaya ç›-
laylama, ortak ad olarak kullan›lan bir biçem betisidir.
kar. 2) Bakhtin’in gelifltirdi¤i, romanla ilgili bir ölçüttür.
Bazen de tersi söz konusu olur. Bir ortak ad, bir özel ad
Tekyanl›ll›¤a, tipikli¤e, uyumlu bütünlü¤e ve ciddiyete
meydan okuma olarak tan›mlanabilir. Çokseslilik angaje
roman›n tam tersi romanlarda görülen bir özelliktir.
için kullan›l›r.
Dramatik fiiir (fr. poème dramatique): Dramatik fliir, bir olay›n (action) flah›slar arac›l›¤›yla anlat›lmas›d›r. Bafll›ca nitelikleri flunlard›r: Dramatik olaylar, klasik görüfle göre,
D
baz› ilkelere dayan›larak sergilenmelidir. Bunlar, olayda
De¤iflmece (fr. trope): Bir sözcü¤ün kendi anlam›n›n yerine
birlik, zamanda birlik ve mekânda birliktir. Dramatik fli-
yüklenen yeni anlaml› sözcüklere de¤iflmece denir. De-
irde olay, perde ve sahnelere ayr›l›r. Temel olay (action
¤iflmecelerde genellikle tek sözcü¤ün anlam de¤iflmesi
principale), ikinci derecede üç veya befl ayr› olaya bölü-
söz konusudur.
nür, bunlar›n her birine perde (acte) denir. Bunlar› bir-
Devriklik (fr. inversion): Devriklik, ters çevirme, tersi bir dü-
birinden ay›ran zamana da perde aras› denir. Perdelerin
zene getirme eylemi ve bu eylemin sonucudur. Sözcükle-
aras› koro veya danslarla doldurulabilir ya da dinlenme
rin bilinen, al›fl›lm›fl düzeninin d›fl›nda kullan›lmas›n› be-
ile geçirilebilir. Çözüm bölümü (fr. dénouement): Dra-
lirtir. Bilmeden yap›lan dilbilgisel hata devriklik de¤ildir.
matik fliirde çözüme baht dönüflümü yoluyla veya anî
fiiirde, bir anlam etkisi yaratmak için sözcükler aras›nda
baht de¤iflimi (péripétie) yoluyla ulafl›l›r. Bu anî baht de-
yer de¤ifltirme ifllemini belirtir. Bu sanat›n biraz daha ile-
¤iflimi, mutsuz bir son haz›rlad›¤› zaman, felâket (catas-
ri kullan›m›na ise afl›r› devriklik (fr. hyperbate) denir.
trophe) ad›n› al›r.
Sözlük
181
Duygu de¤eri (fr. valeur thymique): Bir sözcü¤ün, bir sözce-
Elefltirel çözümleme (fr. analyse critique) Retorik terimi.
nin, bir söylemin onu alg›layan kiflide oluflturdu¤u esen-
Büyük yazarlar›n eserlerine karfl› duyulan hayranl›¤a se-
likli, esenliksiz, ne esenlikli ne esenliksiz, kimi zaman da
bep olan de¤erlerin araflt›r›l›p ortaya konmas› iflidir. As-
öznel olarak kabul edilebilen duygu anlat›m›.
l›nda büyük yazarlar taraf›ndan kullan›lan araç ve usul-
Düzde¤iflmece (fr. métonymie): Ayn› mant›ksal bütünlük ve
lerin çözümlenmesi, edebî bir birikimin sa¤lanmas› ve
bitifliklik içerisinde olan bir ö¤enin bir baflka ö¤e ile yer
edebî zevkin geliflimi için en verimli yoldur, en ö¤retici
de¤ifltirmesini belirtir. Düzde¤iflmece, bir kavram›n do¤-
yaklafl›md›r. Elefltirel çözümleme, ancak sa¤duyuya, de-
rudan do¤ruya onu gösteren göstergeyle de¤il, ilgili,
neyime ve yönteme dayan›rsa baflar›l› olabilir. Elefltirel
ba¤lant›l› oldu¤u bir baflka göstergeyle dile getirilmesi-
çözümlemenin görevleri flunlard›r: 1) Ana fikri araflt›r-
dir. K›sacas›, bir nesneyi kendisine ba¤l› bir özellikle be-
mak. 2) Bu fikrin geliflmesine yard›mc› olan araçlar› bul-
lirtmeye düzde¤iflmece denir. “Zehiri içmek” yerine “ölü-
mak ve de¤erlendirmek. 3) Yazar›n kulland›¤› üslûbu
mü içmek” demek, sebep sonuç iliflkisi kurarak yarat›lan
genel hatlar›yla, özel nitelikleriyle ve yazar›n ifade et-
bir düzde¤iflmecedir.
mek istedi¤i duygu ve fikirlerle olan iliflkisi içinde incelemek ve bu üslûp hakk›nda bir hükümde bulunmak.
E
Elefltirinin amac›, bir yazar›n ay›rt edici ve belirleyici ni-
Edebî güzellik (fr. beau littéraire): Genel anlay›fla göre, ede-
teliklerini keflfetmek ve aç›klamakt›r. Bir eseri sadece
biyat›n amac›, güzelli¤i ifade etmek ve onu sevdirmektir.
yermek, araflt›r›c›n›n bofl gururunun ifadesidir. Buna kar-
Uzun süre kabul görmüfl tarihî anlay›fla göre, befl tür gü-
fl›l›k, bir eserdeki hayran olunacak niteliklerin bulunup
zellik kabul ediliyordu: 1) Mutlak güzellik: Tanr›’ya ait
gösterilmesi, yarat›c› ve verimli bir çabad›r. Bunun için-
güzelliktir; aslî olan, de¤iflmez, yarat›lamaz ve ebedî olan
dir ki, elefltirinin temel özelli¤i iyiyi ve güzeli keflfetme,
ve bütün güzelliklerin kayna¤› olan güzelliktir. 2) Göreli
aç›klama ve hayran olmaktan duyulan sürekli ve samimî
güzellik: Tanr›’n›n güzelliklerinin Tabiata ve sanata yan-
zevki ifade etme ve her zaman tarafs›z kalmakt›r.
s›mas›yla ortaya ç›kan güzelliktir. Tanr›’n›n tezahürleri ya
Erken anlat›m (fr. mise en abîme): Bir yap›t›n içine ald›¤›,
da yans›malar› olan dolayl› güzelliktir. 3) Tabiî güzellik:
yap›t›n bütünüyle benzerlik iliflkisi kuran gösterge (özel
Tanr›sal güzelli¤in sanatta tecellisidir. Bu güzellik Tan-
ad), bölüm (rüya).
r›’n›n varl›klara verdi¤i düzende, nizâmda ortaya ç›kar.
Eflzamanl› inceleme (fr. analyse synchronique): Ayn› dö-
Yarat›lm›fl olanda, yaratandan dolay› bulunan güzelliktir.
nemde ortaya ç›kan olgular› geliflim süreci d›fl›nda bir
4) ‹deal güzellik: Duyularla alg›lanmayan ama zihnimiz-
bütün olarak inceleme yöntemidir. Örne¤in Türk dilinin
de bulunan, zihnimizce yarat›lm›fl mükemmelliktir. 5) Sa-
XX. yüzy›ldaki sisteminin tarihî geliflim d›fl›nda incelen-
natsal güzellik: Zihindeki ideal güzelli¤in, duyularla al-
mesi eflzamanl› bir incelemedir.
g›lanabilir tarzda ve zihin d›fl›nda yeniden üretilmesidir.
Etkileyim (gr. pathos): Aristoteles’ten bu yana gelen gelenek-
Edebî güzellik, edebî eser arac›l›¤›yla ideal güzelli¤in
sel sözbilimdeki söylemin üç tür ikna etme yolundan
ifade edilmesi, gerçe¤in ve iyinin yans›t›lmas›d›r.
(uslamlama -logos-, özsunum -ethos- ve etkileyim -pat-
Edebiyat (yaz›n, fr. littérature): En genel tan›m›yla, düflünce
hos-) birini belirtir. Etkileyim, halk›n coflkusu kullan›la-
eserleriyle ilgili kurallar bütünüdür. Edebiyat, hem bir
rak yap›lan bir ikna yöntemidir. Buna karfl›l›k, özsunum-
bilimin hem bir sanat›n ad›d›r. Bilim olarak edebiyat, bir
da (ethos) ikna gücü, hatibin dürüstlü¤üne gönderme
dilin ürünleriyle ilgili sistemli bilgiler bütünlü¤üdür. Sa-
yapar. Uzsöyleyifl tutkularla baflar›ya ulafl›r, onu yetkin
nat olarak edebiyat, do¤ru ve güzel yazmay›, yaz›lm›fl
duruma getirmek için, konuflan onun yay›lma alanlar›n›
eserleri do¤ru de¤erlendirmeyi sa¤layan düzenli yöntem
ve kullan›lan araçlar›n› bilmek zorundad›r. Günümüz
ve kurallar bütünlü¤üdür. Edebî anlat›m›n temel iki biçi-
söylem çözümlemesinde etkileyim, bir söylem içinde
mi vard›r: Nesir (düzyaz›) ve fliir. Nesir, konuflur gibi
konuflan öznenin duygular› konusunda verdi¤i imgedir.
olan ve kat› bir biçime ba¤l› olmayan anlat›m tarz›d›r. fii-
Eylem (fr. action): Bir kahraman›n ya da bir kiflinin (eyleye-
ir, ahenk ve ölçü gibi özel nitelikler tafl›yan bir anlat›m
tarz›d›r.
nin) de¤er nesnesini belirleyerek harekete geçmesi.
Eyletim (fr. manipulation): Göstergebilimde anlat› flemas›n›n
E¤retileme (fr. métaphore): E¤retileme, benzeyen ile benze-
ilk evresi; bir göndericinin anlat› sözdizimindeki dönü-
tilen aras›ndaki birleflmeye dayal› bir örneksemedir. Ben-
flümleri gerçeklefltirecek olan özneyi belli bir amaç do¤-
zeyen ile benzetilen aras›nda, benzeyen, karfl›laflt›rma
rultusunda harekete geçirdi¤i, yönlendirdi¤i aflama. Bu
yönü ve arac› olmadan kurulan ba¤›nt›ya dayanan bir
aflamada gönderici ile özne aras›nda örtük ya da belirtik
anlat›m biçimidir.
bir anlaflma yap›l›r.
182
Eyleyen (fr. actant): Bir duruma, bir eyleme etken ya da edil-
nesnelerdir, ya da duyular›m›zla tam olarak idrak ede-
gen olarak kat›lan di¤er eyleyenlerle olan iliflkileriyle ta-
medi¤imiz metafizik veya zihinle ilgili nesnelerdir. Ta-
n›mlanan anlat› içindeki ifllevin ad›d›r.
savvur, fiziksel veya maddî nesnelere göre, bunlardan elde edilen bilgidir; çünkü, bu nesneleri tan›mak için on-
F
lar› görmek yeter: Zihinle ilgili olanlara gelince, bu du-
Fantastik (düfllemsel, fr. fantastique): Bu tür eserlerde man-
rumda tasavvur, onlar hakk›nda bizde oluflan kavramlar-
t›kla aç›klanamaz olaylarla karfl›lafl›l›r ve çok zaman ger-
d›r, çünkü bu nesneler ruhumuzla hemen hissedilebile-
çeklerle tabiat üstü olaylar birbirinden ay›rt edilemeye-
cek veya sezilebilecek durumda olabilmelerine ra¤men,
cek kadar iç içedir. Bu eserlerde önce her fley do¤al gö-
bunlar› tam olarak anlamak için çok büyük gayret sarf
rünür, bildi¤imiz dünyadan yola ç›k›l›r, ancak yavafl ya-
etmek gerekir. O halde tasavvur, ya elde edilen bilgi ya
da bir fley hakk›nda zihnimizde oluflan bir kavramd›r.
vafl bu do¤all›k gerçek d›fl›, izah edilemez, inan›lamaz
olgular haline dönüflür. Bu durum okuyucu üzerinde
Filoloji (betikbilim, fr. philologie): Bir dili tarihî ve kültürel
geliflimi içinde inceleyen bilim dal›d›r. Buna karfl›l›k dil-
korku ve merak uyand›r›r.
bilim, incelemelerinde daha çok bütün dillerin ortak ni-
Figür (beti, fr. figure): Düflünce ve duygular›n ifadelerini da-
teliklerini aç›klama amac› güder.
ha hofl ve daha etkili hâle getiren ifade tarzlar›na, edebî
sanatlara figür ya da beti denir. Dile daha fazla güç, canl›l›k, parlakl›k veya ilgi çekicilik katan her türlü ifade tar-
G
z›d›r figür. Figürler basit ve özellikle kurall› konuflmadan
Geniflletme (fr. amplification): Geniflletme, bir konuyu, öne-
farkl› olan söz tarzlar›d›r. Figürler, ya bir sözcü¤ün esas
mini, güzelli¤ini överek ya da k›nayarak öne ç›karmak-
anlam› d›fl›nda kullanmas›ndan, ya da terimlerde ve dü-
tan oluflan bir stratejidir. Bu durumlar için sözbilimsel
flüncelerde bir yap› de¤iflikli¤ine gidilmesinden do¤ar.
süreçleri, biçem betilerini, sözcüksel ya da dilbilgisel et-
Örne¤in “biraz ümit” ifadesi yerine “bir ümit ›fl›¤›” dedi-
kileri kullan›r ve al›c›n›n coflkular› üzerinde etkili olabil-
¤imiz zaman bir figür kullanm›fl oluruz. Edebî sanatlar,
mek için ortak de¤erlerden destek al›r. Bir s›ralaman›n
teflbih, istiare vb. birer figürdür. Figürler, ikna amac›yla
terimleri aras›ndaki ya da bir öneriyi güçlendirmek ama-
ya da süsleme amac›yla kullan›labilirler. Çiçero figürlere
c›yla bir paragraf›n kuruluflunda yap›lan kerteleme üze-
“hitabetin ›fl›¤›” demifltir, çünkü yaz›lar ve konuflmalar
rine kurulmufl bir betidir. Geniflletme, bir düflünceyi süs-
bunlar›n yard›m›yla canlan›r. Bunlar› bir an hiç kullan-
lemek, daha güçlü hale getirmek amac›yla, biçem yoluy-
mad›¤›m›z› düflünelim, üslûbun renksiz, mat, kuru ve
la düflünceleri gelifltirmektir.
yeknesak hâle geldi¤ini görürüz. Di¤er taraftan figürle-
Gerilim (fr. tension): De¤er nesnesi ile eyleyenler aras›ndaki
rin gere¤inden fazla kullan›lmas› da zararl›d›r: ‹lk ça¤›n
edinme/vazgeçme, verilme/elinden al›nma iliflkisinin za-
söz ustalar›ndan Quintilien “Figürler sözün gözleridir”
mana ve uzama ba¤l› olarak rahat, rahats›z, yüksek, al-
derdi, fakat benzetmesine devamla, “bu gözleri vücudun
çak, esenlikli, esenliksiz, uzun, k›sa, yorucu, kolay... gi-
fluras›na buras›na rastgele yerlefltirmemek lâz›m” diye-
bi özellikler tafl›mas›. Gerilim bir terim olarak ne olumlu
rek, bunlar› yerinde kullanmak gerekti¤ini de hat›rlat›yordu. Figürler üçe ayr›l›r: dilbilgisi figürleri, sözcük
figürleri ve düflünce figürleri.
ne olumsuz bir özellik tafl›r.
Gönderge (fr. référent): 1) Bir yap›t›n bafll›¤›n› ya da bir yazar›n ad›n› anmakla yetinmek. Bir metinden al›nt› yap›l-
Fikir (osm. tasavvur, fr. idée): Yunanca “idea” kavram›, res-
madan okuru do¤rudan bir metne göndermek. 2) Bir
medilmifl suret anlam›na gelir. Bu sözcük Arapçaya “ta-
göstergenin belirtti¤i gerçek ya da düflsel nesne ya da
savvur” olarak çevrilmifl ve oradan dilimize girmifltir. Ta-
varl›k; göndermede bulundu¤u ba¤lam ya da durum.
savvur, ak›lda bir fleyin suretinin ortaya ç›kmas› anlam›-
Gönderge, göstergenin içerdi¤i “gösterilen” ve “göste-
na gelir. Frans›zcada da “‹dée” kavram›, bir düflünce nes-
ren” ikilisinin birinci teriminden titizlikle ayr›lmal›d›r
nesinin zihnî sureti anlam›na gelir. Bu sözcük, “alg›lana-
(B. Vardar yönetiminde Aç›klamal› Dilbilim Terimleri
bilir olan›n görünüflü” olan imaj›n karfl›t› olarak kulla-
Sözlü¤ü).
n›l›r. Tasavvur sözcü¤ü, genel anlamda bilgi (connais-
Göreli (fr. relatif): Varl›klar ya kendi bafllar›na ya da birbirle-
sance) veya kavram (notion) ile eflde¤erdir, fakat imajla
ri ile iliflkileri içinde kavran›r. Varl›klar kendi bafllar›na
(image) çok benzemesine ra¤men, eflde¤er de¤ildir. Ta-
ele al›nd›klar›nda mutlak anlamlar kazan›r; di¤er varl›k-
savvur, konusu ne olursa olsun, tamam›yla psikolojik ve
lara göre ele al›nd›klar›nda göreli bir de¤er kazan›r. De-
madde ile ilgisi olmayan bir olgudur: Zihnin bir ifllevidir;
¤eri veya varl›¤› ancak baflka bir fleye göre olan fley gö-
zihnin tan›d›¤› veya gördü¤ü andaki durumudur. Zihnî
relidir. Örne¤in bir sözcük di¤er bir sözcükle iliflki kur-
nesneler, ya duygular›m›z› etkileyen fiziksel ve maddî
maks›z›n, bizzat kendisi bir fley ifade ederse mutlak an-
Sözlük
183
lamda kullan›lm›flt›r. “Günefl parlakt›r” ifadesi mutlak an-
gu, do¤ay› bozar; kurgunun yaratt›klar›, gerçek yaflamda
lamdad›r. “Günefl Dünya’dan daha büyüktür” dendi¤in-
karfl›lafl›lmayan fleylerdir: Mitolojideki bafl› ve gö¤sü as-
de Günefl Dünya’ya göre düflünülmüfltür. Bu ikincisinde
lan, kuyru¤u ejderha olan yarat›klar (chimères), yar› in-
büyüklük göreli (izafî) bir kavramd›r. Çünkü bir baflka
san yar› at fleklinde olan yarat›klar (centaures), Bin Bir
y›ld›za göre Günefl çok küçüktür. Baba, o¤ul, hala, tey-
Gece Masallar› birer kurgudur. ‹dealist sanat anlay›fl›n›
ze sözcükleri de göreli sözcüklerdir ve göreli bir anlama
benimseyenlere göre, edebiyatta kurgu, hayalci bir fley,
sahiptir. Bir baba, bir baflkas›na göre bir o¤ul ya da bir
yapay bir fley, ço¤unlukla sahte bir fleydir. ‹deal ise, ak-
day› olabilir.
sine, do¤aya yeniden flekil verir, onu yorumlar, tamam-
Güzel (fr. beau): Genel anlamda ruhun ve kalbin hofluna gi-
lar ve sürdürür. Gerçek anlamdan ayr›lmayarak, görü-
den fleydir diyebiliriz. Güzel olan fley, bütünlü¤ü içinde
nen ve görünmeyen dünyada taslak hâlinde olan fleyi ol-
uyum (ahenk) bulunan fleydir. Güzel, ayn› zamanda
gunlu¤a erifltirir. O hâlde ideal, evrensel olarak ve ebe-
hem akla hem de duyulara hitap eder. Fakat akla duyu-
diyen gerçektir.
lar yard›m›yla ulafl›r. Güzel, bir heykeli seyretti¤imiz za-
‹deal güzel (fr. beau idéal): ‹ki çeflit ideal güzel vard›r: mane-
man, bir müzik eserini dinledi¤imizde hissetti¤imiz ri-
vî ideal güzel, maddî ideal güzel. Her ikisinin de do¤du-
timdir denebilir. Eflatun’a göre, güzel, göz kamaflt›ran
¤u yer toplumdur. Do¤aya çok yak›n olan ilk insanlar,
hakikattir.
flark›lar›nda, gördükleri her fleyi oldu¤u gibi anlat›rlard›;
Güzel sanatlar (fr. Beaux-arts): Güzel olan, güzelli¤i konu
flairler zamanla gördükleri her fleyin gözler önüne seril-
alan veya güzelli¤i betimleyen sanatlara denir. Bunlar iki
memesi gerekti¤ini anlad›lar, fakat tablonun baz› bölüm-
s›n›fta toplan›r: çizgiye dayanan sanatlar ve sese da-
lerinin perdelenmesi, yani gösterilmemesi gerekti¤inin
yanan sanatlar. Çizgiye dayanan sanatlar üçe ayr›l›r:
fark›na vard›lar; gösterileceklerin veya resm edilecekle-
mimarl›k, heykelt›rafll›k ve resim. Sese dayanan sa-
rin seçilmesi gerekti¤ini gördüler; ard›ndan seçilen fleyin
natlar ise ikiye ayr›l›r: müzik ve fliir. Çizgiye dayanan
flu veya bu pozisyonda daha güzel etki yaratmaya müsa-
sanatlar göze hitap ederler; sese dayananlar ise kula¤a
it oldu¤unu fark ettiler. Gizleyerek ve seçerek, ç›kararak
hitap ederler.
veya ekleyerek kendilerini art›k do¤al olmayan, ama do-
Güzelin temel elemanlar› (fr. bases du beau): Güzelin temel
¤an›nkinden daha mükemmel biçimlerin içinde buldu-
elemanlar› flunlard›r: Biçim (forme), çizgi veya hat (lig-
lar: Sanatç›lar bu biçimlere “ideal güzel” dediler. ‹deal,
ne), kompozisyon, ifade (expression), duygu (senti-
güzel seçme ve gizleme sanat› olarak tan›mlanabilir. Bu
ment), üslûp (style) ve renktir.
tan›m, ayn› flekilde manevî ideal güzelli¤e ve maddî ideal güzelli¤e uygulanabilir. Maddî ideal güzellik, nesnele-
H
rin aksayan taraflar›n›n ustal›kla gizlenmesiyle oluflur;
Hayâlî eserler (osm. muhayyelât; fr. merveilleux): Gerçek-
manevî ideal güzellik ise, ruhun baz› zay›f taraflar›n›n
lerle gerçek d›fl›, do¤aüstü olgular›n birlikte yer ald›¤›
gözlerden gizlenmesiyle meydana gelir. Bat› klasik sa-
eserlerdir. Ola¤anüstü masallar, peri masallar›, masal›m-
natlar›nda ve Türk-‹slâm sanatlar›nda böyle bir sanat an-
s› hikayeler, mitoloji, destanlar, fabller bu guruba girer.
lay›fl›n derin izleri vard›r. Divan fliirimizde bu anlay›fl›n
Bu eserlerde “baflka bir dünya” vard›r.
en güzel örneklerini görürüz.
‹dealizm (fr. idéalisme): ‹dealist sanatç›lar duygular›n› veya
‹
fikirlerini ortaya koymay› severler. Maddî ayr›nt›larla pek
‹deal (fr. idéal): Sanatta ideal, tam olarak gerçekleflmeleri du-
u¤raflmazlar. Onlar için esas olan, görünmeyen fleyler-
rumunda bizi mutlak güzelli¤e ulaflt›raca¤› kabul edilen
dir. Kiflilerin d›fl görünüflleri onlar için önemsizdir. Ba-
koflullar›n tümüdür. Bu koflullar flunlard›r: 1) Aç›¤a vur-
zen bunlar› hiç göz önüne almazlar bile. Ruhun ressam-
mak istenilen fikrin önemi. 2) Bu fikrin yetkinlik derece-
lar› olduklar›ndan zihne ve kalbe nazaran duyulara ve
si ve ahlâkî büyüklü¤ü. 3) Bu fikri yerine getirmenin
hayal gücüne daha az yer verirler. Soyut ifadeleri renkli
mükemmelli¤i. ‹deal, matematikte s›n›r (limit) diyebile-
ve pitoresk (pittoresque) olana tercih ederler. Bir çehre
ce¤imiz fleye benzer: Örne¤in çember, içine çizilebilen
tatl› olacak, bir flah›s zarif olacakt›r; fakat ne bu tatl›l›¤›n,
bir düzgün çokgenin s›n›r›d›r. Çokgenin kenar say›s› ne
ne de bu zarafetin ne oldu¤u üzerinde dururlar. ‹dea-
kadar art›r›l›rsa etraf›ndaki çembere o oranda yaklafl›r. O
lizm, sanatç›larda farkl› derecelerde ortaya ç›kar. Racine,
oranda da, çemberle temas noktas› olur. Ayn› flekilde,
Corneille’e k›yasla realisttir (gerçekçidir), zira Racine’in
sanatta da, mutlak güzelli¤e hep yaklafl›l›r, fakat ona as-
tiyatrosu s›radan yaflama daha fazla yaklafl›r. Oysa La
la eriflilemez. Sanatta ideal, kurgu (fiction) de¤ildir. Kur-
Fontaine ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda idealisttir.
184
‹fade veya anlatma biçimi (fr. élocution): Retorik terimi. I)
‹ndirgeme: ‹ndirgeme ifllemi, ele al›nan bir metinden kimi
Edebî kompozisyonda üç temel bölümden biri. Fikirler
unsurlar ç›kararak ondan türeyen yeni bir metin üretmektir.
bulunduktan (invention) ve tertip (disposition) bölümünde de plan yap›l›p düflünceler s›raland›ktan sonra
‹zlek (fr. thème): Bir edebî eserde ifllenen konunun anlamca
yazma ifli gelir. Burada her yazar kendine göre bir ifade
ortaya koydu¤u ana yönelim (TDK). ‹zlekçilere göre, iz-
tarz› seçer. ‹flte bu tarza k›saca ifade veya üslup denir.
lek her yap›t›n içinde yeniden yarat›lan bir anlam ulam›,
Bu bölümde düflünceyi daha parlak ve daha inand›r›c›
yani kategorisidir. ‹zlek, bir (yarat›c›) öznenin dünya ile
hâle getirmek için üslûbun, figürlerin, deyim ve ifadele-
olan öznel iliflkisini anlat›r. Yaz›nsal ya da yaz›nsal olma-
rin, cümlelerin nas›l olaca¤›, ne gibi ifadelerin kullan›la-
yan bir söylemde, bir metinde anlam birli¤i sa¤layan konu ya da konular.
ca¤›, nas›l bir tonda hitap edilece¤i tespit edilir. II) Düflüncenin sözle ifade edilmesidir. Birisi için “ifadesi rahat
‹zlenim (fr. impression): Bir durum ya da olay›n duyular yolu ile insan üzerinde b›rakt›¤› etki, intiba. (TDK)
veya kolay” denince, bu kiflinin düflüncelerini zorlanmadan, rahatl›kla ifade etti¤i anlafl›l›r. Hitabet sanat›nda,
‹zlenimsel - izlenimci (fr. impressionniste): Kesin bir do¤ru-
her hatibin hissetti¤ini ve düflündü¤ünü ifade edifl tarz›
lu¤u olmay›p duyumlara, izlenimlere dayal› olan. (TDK)
anlam›na gelir. III) Daha dar anlamda ifade, retori¤in
yazma sanat›n›, yani diksiyonu (diction) ve üslûbu, biçe-
K
mi (style) ele alan bölümüdür. Retorik sanat›nda bu te-
Kal›plaflm›fl imgeler (fr. stéréotype): Belli bir çevrede bir öz-
rim, düflüncelerimizi ifade etmeyi bize ö¤reten kurallar
nenin önceden kabul etti¤i ve tafl›d›¤›, tasarlanm›fl imge.
bütünü anlam›na gelir. Fikirlerin ve duygular›n ifade
Kimi zaman çok basite indirgenmifl bu imge olumlu da
edilmesinde veya aç›¤a vurulmas›nda izlenecek kuralla-
olabilir olumsuz da.
r›n belirlenmesidir. Bu kurallar›n çok büyük bir önemi
Kapsamlay›fl (osm. mürsel mecaz, fr. synecdoque): Kapsam-
vard›r, zira söyleme veya ifade etme biçimi, yani üslup,
lay›fl, anlam› as›l terimin içinde de bulunan bir terimle
söylenilen fleyden daha etkili bir unsurdur. Üslûp ve ifa-
yeni bir kavram› belirtmeye izin veren de¤iflmecedir. Bir
de efl anlaml› olarak da kullan›lmaktad›r. Fakat üslûp te-
parça bütünü belirtir ya da tersi, parçan›n tümü, nesne-
rimi daha çok yaz› dili için kullan›l›rken, ifade terimi ko-
yi belirtir. Ancak yeni kavram birinci kavram›n en az bir
nuflma dili için kullan›lmaktad›r. ‹fadenin kendisi de bir
özelli¤ini tafl›r. Yine bir nesne maddesini ya da madde
çeflit bulufltur. Bir kompozisyonun bulufl sürecinde konu
nesnesini belirtir. Kapsamlay›fl, içindeleme ya da içinde
ve fikirler aran›r, ifade sürecinde ise uygun sözcükler
bar›nd›rma iliflkisi temel al›narak oluflturulmufl bir de¤ifl-
aran›r. Buluflta içeri¤in (fond) bulunmas› söz konusudur,
ifadede ise sözcüklerin ve söyleyifl biçiminin (forme)
araflt›r›lmas› gerekir.
mece türüdür.
Karnavallaflt›rma: Mihail Bakhtin’in yaz›n kuram›nda, bir
anlat›da dünyan›n düzenini alt üst etme, y›kma, birbiri-
‹kna etmek (fr. persuader): Birisini bir fleye inand›rmaya ça-
ne benzemeyen, gerçek dünyada az rastlanan ö¤eleri
l›flmak, zorlamak. ‹kna etmede, duygulara, inanca ba¤l›-
yan yana getirme, tersine çevirmenin söz konusu oldu-
l›k, kimi zaman da dogmatik bir durum söz konusudur.
¤u her durumda karnavaldan / karnavallaflt›rmadan söz
‹kna etme bir bak›ma imgeleme dayan›r ve öznel bir de-
edilir. Karnaval kavram›yla Mihail Bakhtin, toplumsal ol-
¤erlendirmeyi belirtir.
du¤u kadar yaz›nsal düzlemde, karnaval gelene¤inde ol-
‹mge (fr. image) Edebiyatta imge en genel tan›m›yla, her tür-
du¤u gibi, kurallar› ya da uygulamalar› alaya alan, tersi-
den benzerlik ya da benzeflim iliflkisine dayal› olarak
ne çeviren egemen düzene karfl› halk›n güçlü bir tepki-
gerçeklefltirilen, ancak bunu al›fl›lm›fl yollarla de¤il de,
si bulundu¤unu düflünür.
iki varl›k ya da nesneyi özgün bir biçimde bir araya ge-
Kateksis (fr. cathexis): Psikanalizde, bir etkinli¤e, nesneye
tirme anlam›ndaki bir söz sanat›d›r. “Bir fleyi daha canl›
veya görüfle ba¤lanan duygusal önem, ya da ruhsal ener-
ve daha duygulu bir halde anlatmak için, onu baflka fley-
ji yükü.
lerin çizgileri ve flekilleri içinde tasarlay›fl” (TDK).
‹mgelem (fr. imagination): Bir nesneyi, o nesne karfl›m›zda
olmaks›z›n tasar›mlama yetisi, muhayyile. (TDK).
Kavram (fr. concept) genel anlamda, “bir nesnenin veya düflüncenin zihindeki soyut ve genel tasar›m›” (TDK) olarak tan›mlan›r. Kavram›n felsefedeki tan›m› ise fludur:
‹nand›rmak (fr. convaincre): Birisini bir fleyi anlamaya tefl-
“Nesnelerin ya da olaylar›n ortak özelliklerini kapsayan
vik etmek. Duygulara hitap etmekten kaç›narak bilgiye,
ve bir ortak ad alt›nda toplayan genel tasar›m”. Örne¤in
mant›¤a, gerçek örneklere dayan›r. ‹nand›rma, akla da-
gerçeklik, uzam, zaman, neden-sonuç, özgürlük, aflk,
yan›r, nesnel ve yans›z bir de¤erlendirmeyi gösterir.
cesaret... kavram›. Elbette, özel alanlara iliflkin olarak
kullan›lan “terim”ler de kavramlara dayan›r.
Sözlük
185
Kipsel-dönüflüm: Kurgusal bir yap›t›n gösterim biçiminde -
Mekanik sanatlar: W. Benjamin taraf›ndan gelifltirilmifl bir
anlat›sal ya da dramatik- ve kipte yap›lan de¤iflikli¤e ve-
terimdir. Varl›¤› mekanik ve teknik imkânlara dayanan,
rilen add›r. Örne¤in bir roman›n sahneye aktar›lmas› ya
ço¤alt›lmas› mümkün olan, modern dönemin sanatlard›r. Sinema ve foto¤rafç›l›k bu gruba girer.
da sinemaya uyarlanmas›n›n ard›ndan ortaya ç›kan biçemsel, uzamsal, söylemsel, izleksel vb. de¤ifliklikler.
Metinleraras› (fr. intertextualité): ‹ki ya da daha fazla metin
Kompozisyon (düzenleyim, fr. composition): Bir konunun
aras›ndaki ortakbirliktelik iliflkisi, yani bir metnin baflka
içine girebilecek fikirleri bir araya getirme, düzenleme
bir metindeki somut varl›¤›. Bir metinde “metinleraras›
ve bunlar› uygun bir üslûpla ifade etme sanat›d›r. Kom-
iliflki” çokseslili¤e yaslan›r. Metinleraras› iliflki yaz›nsal
pozisyonda üç önemli veya esas bölüm bulunur: bulufl
birikim ve bilgiyle ayr›msan›r.
veya icat (invention), tertip (disposition) ve üslûp veya
Motif (fr. motif) / yerdefllik (fr. isotopie): 1) Bir yap›tta biçim
yinelenirse “motif”, anlam yinelenirse “yerdefllik” söz ko-
dillendirme (élocution).
nusudur. ‹zlek her ikisiyle de ilintilidir. Özellikle yerdefl-
Kofluklaflt›rma: Düzyaz› biçiminde yaz›lm›fl bir metni dizeler
likler birleflerek izlekleri oluflturur. 2) Az çok kal›plafl-
halinde yeniden yazma yöntemi.
m›fl, göreceli olarak kendi üzerine kapal›, k›smen özerk
L
yap›lard›r. Yap›s›n›n düzenlili¤i ile hemen saptanabilir,
ancak betiselleflmenin verdi¤i olanaklarla biçimsel de-
Libido: Yaflam içgüdülerinin tüm psiflik enerjisi. Dar anlamda
¤iflkenlik gösterebilen dilsel yap›lard›r.
cinsellikten do¤an ve yetiflkinlerde üreme amac›yla birleflen enerji. Genifl anlamda aflk. Freud, yaflam içgüdüsü-
Mozaik: Bir metinde birbirinden farkl› parçalar› yan yana
getirme.
ne ait olmayan içgüdülere, tam karfl›t› olan ölüm içgüdüsü ad›n› vermifl ve insan varl›¤›n› bu iki içgüdünün
merkezi yapm›flt›r.
Lirik fiiir (fr. poésie lyrique): fiiirin bafll›ca türlerinden biridir.
Lirik fliir, flairin kiflisel duygular›n›n ifadesidir. Bir flairin,
içten duygular›n›, özel deneyimlerini yans›tan fliirlerdir.
Bu terim, lirizm ile kar›flt›r›lmamal›d›r: Lirizm, aksine daha geneldir; bir tür coflkudur; ister yazara ait olsun ister
olmas›n, her çeflit duygunun anlat›m›ndaki coflkuyu ifade eder. Bu fliir önceleri lir denen bir müzik aleti eflli¤inde söylenen bir fliirdi. Konusu kutsal olsun, din d›fl› olsun insan›n duygular›n› harekete geçiren ve onu heyecanland›ran her fley lirik fliirin konusunu oluflturur. Lirik
fliirin bafll›ca temalar› flunlard›r: aflk, do¤a, ölüm, vatan,
din. Jouffroy’a göre gerçek fliir lirik fliirdir, çünkü insan
ruhunun, kaderi karfl›s›ndaki ac›lar›n› ifade eder. Bu türün en güzel örneklerini Fuzûlî, Horace (Horatius) ve
Pindare yazm›flt›r. Fransa’da J.B.Rousseau, Lefranc de
Pompignan, Lamartine ve Victor Hugo gibi flairler de bu
konuda baflar›l› örnekler vermifltir. Lirik fliir alan›na flu fliir türleri girer: Od, eleji, kantat, flark›, kahramanl›k türküleri, trajedilerin koro flark›lar›.
N
Nevroz (fr. nevrose): Bir çeflit ruh ve sinir hastal›¤›. Hasta ruhsal bir çat›flman›n varl›¤›n› aç›kça hisseder ve buna karfl›
bir savunma süreci gelifltirir. Klinikte milyonlarca belirtisi bulunmaktad›r. Nevroz (bunal›m) ile psikoz (saplant›)
aras›ndaki fark, hastan›n içinde bulundu¤u bilinçlilik düzeyinden kaynaklan›r. Freud’a göre nevroz, hastay› cinsel hayat›n ilkel evrelerine geri götüren içgüdüsel tepilerden ve bunal›ma karfl› savunma araçlar›n› gelifltirmesinden sonra oluflur. Kiflinin içgüdüler ile savunma mekanizmalar› aras›nda denge kurma çabas›d›r nevroz.
O-Ö
Oyuncu (göstergebilimde): Anlat›sal sözdizim, anlat›sal izlence ve söylemsel anlam›n birleflme noktas›nda yer alan
oyuncu kavram›n›n izleksel bir ifllevi vard›r. Bu ifllev ço¤unlukla insanl›k ve toplumsall›k izlekleriyle belirginleflerek betisel bir biçimde gerçekleflir (portre gibi). Oyuncu kimi zaman bir ruhsal durumu, bir karakteri, bir d›fl
görünümü olan “kahraman” terimiyle özdeflleflir.
Örnek (fr. exemple): Olgudan kurala ya da olgudan olguya
giden bir tümevar›msal kan›tlama biçimidir. Al›c›n›n su-
M
Mefhum (fr. notion): Bir fleyi kendili¤inden, bir anda tan›ma,
bilme: zaman mefhumu, süre mefhumu, yer mefhumu,
tehlike mefhumu gibi. Ayn› sözcü¤ün bir di¤er anlam›
ise flöyledir: Bir fley hakk›nda edinilmifl temel, bütüncül
bilgi: dil mefhumu; temizlik, hesap, hukuk, felsefe, tarih
mefhumu gibi.
nulan durumdan bir savunca, yarg› ç›karabilmesi ya da
bir görüfl oluflturabilmesi için somut ve özel bir durum
olarak sunulur. “Nal” için “demir” demek gibi. Çünkü
nal demirden yap›lm›flt›r.
Örnekseme (fr. analogie): Örnekseme, farkl› özelliklerdeki
iki nesne ya da iki düflünce aras›ndaki benzetmeyi aç›klar. Örnekseme bir tür benzerliktir. Örne¤in ayn› kökten
gelen «astronomi» ve «astroloji» sözcükleri aras›nda bir
örnekseme vard›r.
186
Örtük (anlam) (fr. (sens) implicite): Aç›k, belirtik olmayan
anlam. Bir fley söylerken baflka bir fleyi kastetmek.
Örtük tas›m (fr. enthymème): Tas›mdaki öncüllerden tümceden birisinin at›lmas›yla oluflturulan tas›m. “Her insan
ölümlüdür. Sokrat da ölümlüdür” ya da “Sokrat da insand›r ve o da ölümlüdür” türü önermeler örtük tas›m›
belirtir.
Özsunum (gr. èthos): Aristoteles’ten bu yana geleneksel sözbilimdeki söylemin üç tür ikna etme yolundan birisini
belirtir. Günümüz söylem çözümlemesinde, konuflan öznenin, söyleminde karakter, ruh durumu ve ahlaki özellikleri konusunda verdi¤i izlenimdir. Sözbilim aç›s›ndan
özsunum, vericinin söylemini aktarmas› s›ras›nda kendisi ile ilgili olarak verdi¤i, yans›tt›¤›, al›c›s›na aktard›¤› imgeyi belirtir. Temel olarak, iyi yüreklilik ve olgunluk gibi ahlaki niteliklerin gösterilmesiyle oluflan bir “güvenirlik” söz konusudur.
Özet: Bir metni en son aflamada tek bir tümcede ya da çok k›sa bir biçimde özetlemek
Özlülük: Bir metni k›salt›rken, izleksel olarak anlaml› hiçbir
bölümü ç›karmadan, onu daha k›sa ve özlü bir biçemde
yazarak yeni bir metin üretmek.
S
Satir (yergi, fr. satire): Satir, insanlar›n yanl›fll›klar›n›, kusurlar›n› veya eserlerinin eksik ve yanl›fll›klar›n› sergileyen
bir fliir türüdür. fiairin amac›, hor görülmüfl, küçük düflürülmüfl hakikatlerin, ahlâk›n veya zevkin intikam›n›
almakt›r. Satir karma bir türdür: ‹nsanlara ders vererek
onlar›n kusurlar›n› düzeltmek amac›n› güttü¤ü zaman
didaktik fliirle ilgilidir; resmetti¤i kifliler ve bunlar aras›nda oluflturdu¤u diyaloglar yönünden “dram”la ilgilidir; duygular› ele ald›¤›nda “lirizm”le ilgilidir. Bir çok
elefltirmen satiri ö¤retici türler aras›na sayarlarsa da ahlak e¤itimi, satirde, ancak ikinci derecede yer tutar; onda esas olan hayat›n resmedilmesidir. Bu tür, bir milletin veya bir s›n›f›n kusurlar›n› sergiledi¤i zaman sosyaldir; bir hükümete veya kamu kiflisine sald›rd›¤› zaman
politiktir; ihtiraslar›, cimrilikleri, iki yüzlülükleri konu
olarak ald›¤› zaman ahlakîdir; kötü eserleri, kötü yazarlar›, kötü zevkleri iflledi¤i zaman tenkidî niteliktedir. Satir çeflitli “biçim”lerde olabilir: tahkiye (anlat›; récit), tasvir (betimleme; description) veya söylev (discours). Bafll›ca satir yazarlar›: Latinler’de Horace (Horatius), Perse
ve Juvénal; Frans›zlar’da Régnier, Boileau, Gilbert, Barbier ve Veuillot’dur.
P
Palempsest: Yüzeyi kaz›narak üzeri yeniden yaz›lan parflömen; metinleraras›l›k ba¤lam›nda, yaz›nsal bir metnin alt›nda her zaman baflka metinlerin izlerinin bulundu¤u
imgesine ya da düflüncesine ba¤lan›r.
Postmodernizm: Modernizmin sonras› ve ötesi anlam›nda
bir tan›mlama olarak kullan›lmaktad›r ve modern düflünceye ve kültüre ait temel kavram ve bak›fl aç›lar›n›n sorunsallaflt›r›lmas›yla ve hatta bunlar›n yads›nmas›yla birlikte yürütülmektedir. Postmodern deyimi tart›flmal›d›r:
Yaz›n, sinema, mimarl›k, resim, müzik, dans, moda, psikanaliz, dinbilim, tarih, felsefe gibi farkl› alanlarda kendini göstermekte ve kullan›lmaktad›r.
Psikoz (fr. psychose): Nevroz d›fl›nda kalan bütün ak›l hastal›klar›. Nevrozdan farkl› olarak, hasta bu durumda düflüncelerinin gerçek ve normal oldu¤una inan›r.
Simge (fr. symbole): Belli bir insan toplulu¤unun uzlaflarak
kendisine belli bir anlam yükledi¤i somut nesne ya da
iflaret, remiz, rumuz timsal, sembol; bir düflünceyi, soyut
bir kavram› belirten somut nesne, imge ya da iflaretin
içerdi¤i örtük anlam.
Somut sunum (fr. hypotypose): Gerçekçi bir betimlemeden
oluflan, anlat›m› s›ras›nda yaflan›l›yormufl izlenimi veren,
canl› ve sahnede gerçeklefliyormufl duygusu yaratan anlat›m için kullan›lan bir biçem betisidir.
Sosyolojik elefltiri (Toplumbilimsel elefltiri): Edebiyat›n
toplum içinde do¤du¤u, toplum içinde var oldu¤u ve
toplumun ifadesi oldu¤u, hatta edebiyat›n hayat› temsil
ve taklit etti¤i ilkesinden hareket eden bir edebî elefltiri
türüdür.
Söyleflimcilik: Bir söyleflideki al›flverifller gibi, söylemin ayr›fl›k sesleri buluflturmas› olgusuna verilen ad. Bir sözcenin baflka sözcelerle iliflki içerisinde olmadan, belli oran-
R
Ruhbilim (fr. psychologie): Davran›fllar› ve zihinsel süreçleri
inceleyen bilim dal›d›r.
Ruhçözümleyim (fr. psychanalyse): Sigmund Freud’un çal›flmalar› üzerine kurulmufl bir ruhbilimsel kuramlar ve yöntemler bütünüdür. Bir ruh tedavi tekni¤i olarak ruhçözümleyim (ruh analizi), hastalar›n zihinsel süreçlerinin
bilinçd›fl› unsurlar› aras›ndaki ba¤lant›lar› ortaya ç›karmaya çal›fl›r.
da birbirlerini etkilemeden var olamayaca¤› görüflü, söyleflimcili¤in kökeninde bulunur. Çokseslilikte al›nt›lanan
metnin kayna¤› tespit edilebilirken, söyleflim sürecinde
sesler birbirinden ayr›lamayacak bir biçimde birbirine
kar›fl›r. Örne¤in, yaz›nsal bir yap›tta anlat›c›n›n sesiyle
kahraman›n sesinin birbirine kar›flmas›.
Söz yöneltme (fr. apostrophe): Konuflan kifli gerçek al›c› d›fl›nda, bir baflka kifliye, orada bulunmayan bir kifliye, bir
ölüye, bir önemli kifliye vb. sesleniyormufl gibi yapar.
Sözlük
187
Sözce (fr. énoncé): Sözce, sözceleme edimiyle ortaya ç›kan
tersini söyleme iflidir. Sicim gibi ya¤mur ya¤arken “ne
söylem olarak tan›mlan›r. Bir konuflucunun üretti¤i, iki
hofl bir gün” diyerek tersinlemeci bir karfl›tlama yap›lm›fl
susku aras›nda yer alan söz zinciri parças›; sözceleme
olur. Tersinlemeli abartma, sunulan önerileri abartmak-
edimiyle ortaya ç›kan söylem. (B. Vardar yönetiminde
tan oluflur. Kendisine kuflkulu bir flaka yap›nca kiflinin
Aç›klamal› Dilbilim Terimleri Sözlü¤ü). Belli bir kiflinin
“gülmekten öldüm” demesi bu duruma örnek verilebilir.
belli bir anda ve yerde, belli bir al›c›ya yöneltti¤i ve an-
Tersinleme, konuflan özneler aras›nda ortak bir alg›y› ve
bilgiyi gerektirir.
lam›n›, de¤erini bu özel ve biricik koflullardan (sözceleme durumundan) alan söz.
Tipiklik: Özne-nesne uyumuna dayal› bir bütünlük ölçütüdür. Tipiklikte otoriter bir ciddiyet, tek yanl›l›k ve hiye-
Sözceleme (fr. énonciation): Sözce üretme edimi; bireyin
rarflik bir düzen vard›r.
sözceleri belli bir ba¤lam ve durum içinde gerçeklefltirmesi. (B. Vardar yönetiminde Aç›klamal› Dilbilim Te-
Travma (fr. trauma): Ruhbilimde (psikolojide), ruhsal yaralanmalar, zedelenmeler. Travma canl› üzerinde beden
rimleri Sözlü¤ü)
fierh (aç›klama, fr. explication): Bir metni anlafl›r hale getir-
ve ruh aç›s›ndan önemli ve etkili yaralanma belirtileri b›-
mek için yap›lan aç›klamalard›r. fierh yapan kifli, derin
rakan yaflant›, bir doku ya da organ›n yap›s›n› ya da bi-
metin bilgisine dayanarak metnin tarihî, zorunlu ve ola-
çimini bozan ve d›fltan mekanik bir etki sonucu oluflan
s› anlamlar›n› aç›klar.
yara olarak tan›mlanmaktad›r. Psikolojide daha çok, bireyin gerekti¤i gibi bir tepki gösteremedi¤i, üzerinde
T
durdu¤u halde çözüme kavuflturamad›¤›, dolay›s›yla bilincin d›fl›na itti¤i yaflant›d›r.
Taklit (fr. simulacre): Genel anlam›yla taklit, iki yap›t aras›nda kurulan, yap›tlardan birisinin kendisini kopyalayan
di¤erinin bir modeli durumunda oldu¤u, her türden ilifl-
U-Ü
kiye gönderir. Taklit, örnek ald›¤› bir yap›t› az ya da çok
Uslamlama (gr. logos): Aristoteles’ten bu yana geleneksel
yeniden üretmeye dayan›r.
sözbilimdeki söylemin üç tür ikna etme yolundan birisi-
Tas›m (fr. syllogisme): Anlat›mlarda, kan›tlara dayanarak so-
ni belirtir. Sözbilim akla uygun bir söylemdir ve bu da
nuçlar ç›karma. Tümdengelimsel ak›l yürütmeyi belirtir.
uslamlama ile belirtilir. Mant›k yoluyla oluflturulan bir
Tümdengelim, genelden tikele do¤ru giden bir ak›l yü-
kan›t al›c›y› ikna etmeyi sa¤lar. Uslamlama hem akl› hem
rütme biçimidir. Tas›m ise bu ak›l yürütme biçimini ince-
de eylemi (sözü) belirtir. Hem düflünme hem de düflün-
ler. ‹lk iki önerme üçüncü önermenin öncülleridir. Birin-
cenin sözle aktar›lmas›d›r. Düflünce ve söz Antik Yunan-
cisine büyük önerme denir; genel bir kural›, durumu ya
dan bu yana sözbilim içindeki iki temel kutbu belirtir.
da ilkeyi belirtir (“Her insan ölümlüdür”). ‹kincisine kü-
Bir yanda Sokrates taraf›ndan belirtilen düflünce temelli
çük önerme denir, çünkü genel önermeden yola ç›karak
bir sözbilimsel söylem, di¤er tarafta Isocrates taraf›ndan
tikel bir durumu belirtir (“Sokrat da insand›r”). Sonuncu
belirtilen söze dayal› bir sanatsal sözbilim vard›r.
önerme ise bir ç›kar›m ve sonuçtur (“Sokrat da ölümlü-
Üretici süreç (fr. parcours génératif): Bir metin ya da söylem-
dür”). Olas› öncüller üzerine kurulur ve yaln›zca gerçe-
de anlam› oluflturan düzeyler ve bileflkeler aras›nda ko-
¤e benzer bir sonuca ulafl›r.
laydan zora, yal›ndan karmafl›¤a giden iliflkileri düzenle-
Tersinleme (fr. ironie): Duyurulmak istenen fleyin tersini
yen kuramsal süreci aç›klayan göstergebilimsel araç.
söyleyerek belirtmeye denir. Söylem ile gerçek aras›nda-
Üst-ben (fr. Sur-moi): Ben’in üzerinde yer al›r ve onu, es’den
ki, iki gerçek aras›ndaki ya da kimi zaman nezaket ku-
gelen ilkel içgüdülere karfl› koruyarak denetler. K›sacas›
rallar› d›fl›ndaki iki görünüm aras›ndaki kayd›rmay› be-
e¤itim ve kültürel etkenlerle, aile ve toplumun içimizde
lirtir. Tersinleme genel olarak karfl›tlama, abartma, tutu-
oluflan bölümüdür. ‹d iste¤in hemen olmas›n› ister, ego
rak, ar›ksay›fl ve sözaçmazl›k üzerine kurulur. Tersinle-
gerekli flartlar yerine getirildi¤inde o iste¤e ulafl›laca¤›n›
me, temel ilkeleri “sözel tersinleme” ve “durumsal tersin-
belirtir, üst-ben ise hem id’i hem egoyu belli bir süre
leme” olan ay›rt edici olgular bütününü belirtir. E¤er ter-
idare ederek, yap›lacak davran›fl›n toplumsal flartlara,
sinleme belli bir niyete ba¤l› üretilmifl ise farkl› toplum-
ahlak vs. de¤erlere uygunlu¤u belirler, ona göre hareket
sal ve yaz›nsal ifllevlere yarayabilir. Sözel tersinleme yaz›nsal olmayan dilin biçimidir, yani söylenen fleyle an-
sa¤lan›r.
Üst-metinsellik: Bir metnin türsel olarak hangi kategoriye ait
lam aras›nda fark vard›r. Tersinleme farkl› amaçlar için
üretilebilir. Bu farkl› kullan›mlar baz› biçem betilerine
oldu¤unu belirleme ifllemi.
uygun düfler. Tersinlemeli karfl›tlama: Tersinlemenin en
V
s›k kullan›lan biçimidir. Gerçekten düflünülen fleyi duy-
Vezin dönüflümü: Dizeler halinde yaz›lm›fl bir metni düzya-
may› bir kenara b›rakarak, arzu edilen fleyi de¤il de tam
z›ya dönüfltürmek.
188
Y
Yaz›nsal özellik: Bir yap›t› yaz›nsal k›lan ve yaz›nla ilgili
Yananlam (fr. connotation): Düzanlam (fr. dénotation) karfl›t›. Bir sözcü¤ün belli bir toplulukta yayg›n olarak ça¤r›flt›rd›¤› anlam ya da anlamlar.
Yan-metinsellik: Bir metnin d›fl›nda kalan, ikinci dereceden
özellikleri.
Yaz›nsall›k: Rus Biçimcilerine göre, bir yaz›nsal yap›t› di¤er
yap›tlardan ay›ran temel biçimsel ve anlamsal özellik.
Yenidenyazma: Genel olarak, hangi türden olursa olsun, önceki bir metnin, onu taklit eden, dönüfltüren, aç›k ya da
metinsel unsurlarla, yani bafll›klar, alt-bafll›klar, ara-bafl-
kapal› bir biçimde ona gönderen bir baflka metinde yi-
l›klar, önsözler, sonsözler, notlar, tan›ml›klar, resimler,
metnin kapa¤› ve metin-öncesi unsurlar (karalamalar,
taslaklar) ile olan iliflkilerini kapsar.
nelenmesi ifllemleri içinde kullan›lan bir adland›rmad›r.
Yerdefllik (fr. isotopie): Bir söylem zinciri içinde kesintisizlik
etkisi yaratan anlam› oluflturan içerik ö¤elerinin yinelen-
Yans›tma (fr. projection): Tedavi sürecinde hastan›n doktoruna karfl› sevgi ve düflmanl›k gibi, karfl›t duygular gelifltirmesi. Hasta anne ve babas›na duydu¤u duygular›n›,
mesidir.
Yineleme/Tekrarlama (fr. itération): Eksik kalm›fl hofl veya
ac›, her tür heyecan verici yaflant›n›n, sembolik eflde¤er-
yeniden bir çocuk oldu¤u psikanalitik tedavi s›ras›nda
ler biçiminde tekrarlanmas›. Haz ilkesinden üstün olan
doktoruna yans›tarak, onu ebeveynleriyle özdefllefltirir.
bu ihtiyaç, bilinçd›fl›n›n ya da bilinçalt›n›n bask›s›yla ken-
Aktarma olarak da adland›r›l›r.
Yap›salc›l›k (fr, structuralisme): Özellikle Fransa’da geliflen,
temel bir gerçeklik olarak yap›ya dayanan, yap› üzerine
dini imgesel biçimlerde belli eder.
Yorum (osm. tefsir, fr. exégèse): Anlafl›lmas›nda güçlükler
bulunan metinlerin -özellikle dinî metinlerin- bütünlük
kurulan bilim kuram›. Yap›, ö¤eleri birbirine ve kendisi-
ve ba¤lam göz önünde bulundurularak uzmanlar tara-
ne ba¤l› olan, ama ö¤elerinin toplam›ndan daha fazla bir
f›ndan aç›klanmas›, izah edilmesi, anlafl›l›r hale getiril-
fley oluflturan bir bütündür. Ç›k›fl noktas›n› dilbilimden
alan yap›salc›l›k, bu etki ile, insanbilimlerinin yöntemi
olmufltur; gerçekli¤in yap›s›n› kavramada dili örnek al›r,
mesidir.
Yorumsal üst-metin: Bu tür iliflki, bir metni sözünü etti¤i bir
baflka metne zorunlu olarak al›nt› yapmadan, hatta ad›n›
dil örne¤i insan davran›fllar›n›n tüm alan›na, özellikle de
anmadan ba¤layan bir yorum iliflkisidir. Burada üst-met-
toplumsal olaylara, belli bir yönteme uyularak uygulan›r. Yap›salc› yöntem ele ald›¤› konuyu, bütünleflti¤i yap› içine koyarak, sonra da daha genifl kapsaml› yap›lar
ni ana-metne ba¤layan bir elefltiri iliflkisi söz konusudur.
Yüce (fr. sublime): Yüce, üslupta bizi ans›z›n çarpan, bizi hayranl›k içinde b›rakan, âdeta, bizi kendimizden geçiren
içine koyarak ayd›nlatmaya çal›fl›r. (...) (http://tdkte-
bir düflünce, bir hayal (image) veya bir duygudur. Yüce,
rim.gov.tr/bts/)
dehan›n, y›ld›r›m gibi patlayan ve onun gibi hemen kay-
Yap›flt›rma (fr. collage): Resim alan›nda XIX. yüzy›l›n sonla-
bolan bir flimfle¤idir. Güzel ile yüce aras›ndaki fark flu-
r›nda, XX. yüzy›l›n bafllar›nda kullan›lmaya bafllanan bir
dur: Güzel biçimden ba¤›ms›z de¤ildir, süs ve tak›lar› se-
teknik olan kolaj, ayr›fl›k unsurlar› bir bütün içerisinde
ver; yüce ise sade, hatta bazen haflin ve özensizdir. Gü-
yan yana getirmeye dayan›r. Metin alan›nda, genifl an-
zel küçük fleylerde bile bulunabilir, yüce ise her zaman
lamda, al›nt› ve metinleraras› göndergeyle kimi zaman
büyüktür ve hatta bazen sonsuzlu¤a uzan›r. Güzel bizde
eflanlaml› kullan›lmaktad›r; sözsel olsun ya da olmas›n,
tatl›, hofl duygular uyand›r›r; yüce, biçimden ba¤›ms›z-
kolaj kullan›m› yeni bir bütün içerisinde yer verilen her
d›r, ruhumuzu bir anda ele geçirir. Üslûp bak›m›ndan
türden parçaya verilen add›r.
yüce üçe ayr›l›r. Bunlar, düflünce yüceli¤i, duygu yüceli-
Yaptakç›l›k: Kendi ifllevleri d›fl›nda baflka bir ifllev yerine getirmesi amac›yla dilsel, yaz›nsal, görsel, sessel unsurlar›n
ya da malzemenin yeni bir bütünde bir araya getirilmesi
¤i ve hayal yüceli¤idir.
Yüceltme (fr. sublimation): Cinsel güdülerin özellikle odipal
dönemin sonundan gizil (fr. latente) dönemin bafl›ndan
ve “montajlanmas›yla” oluflan etkinli¤e, düflünceye ya
itibaren, becerilere ve ideallere dönüfltürülmesini sa¤la-
da yarat›ya verine ad.
yan mekanizmad›r. Bencil ve maddesel ilkel içgüdüleri
Yapt›r›m: Göstergebilim çözümlemesinde, anlat› izlencesi-
ve e¤ilimleri, kültürel ve manevi amaçlara yöneltmek.
nin dördüncü ve son aflamas›. Bu aflamada özne, de¤er
Ya da Libido’nun kaba enerjisini yüksek hedeflere, sana-
nesnesine ulaflmak için uygulad›¤› ya da katland›¤› dö-
ta, dine, çal›flmaya dönüfltürmek.
nüflüm ifllemlerinin sonucunu gözlemlerken, gönderici
de, eyletim aflamas›nda yap›lan anlaflmaya göre, dönüflümlerin do¤rulu¤unu ve gerçekli¤ini araflt›rarak de¤erlendirir. Buna göre, özneyi ya ödüllendirir ya cezaland›r›r ya da herhangi bir de¤erlendirme yapmayarak kay›ts›z kal›r.
Z
Z›tlaflma (fr. oxymore): Karfl›t iki sözcü¤ün ayn› ba¤lamda
kullan›lmas›na z›tlaflma denir. Örne¤in “karanl›k günefl”
bir z›tlaflma örne¤idir.
Dizin
Dizin
A
Adorno 86, 90, 92, 93, 96, 97
Al›c› 24-28, 30-32, 34-38, 40, 41
Al›mlama esteti¤i 154, 159, 160, 172
Al›nt› 129, 131-133, 135-141, 143, 145-147
An›flt›rma 129, 132, 137, 139, 140, 147, 148
Anlambirimcik 46, 58
Anlaml› yap› 91
Anlat› flemas› 114
Anlat›bilim 24
Anlat›sal anlam 116-118
Ar›nma 2, 4
Aristoteles 3-7, 14, 17
Auratik sanatlar 93
B
Ba¤lam de¤ifltirme 131, 132, 142
Belirsizlik 90, 93, 97
Ben 66, 72-74, 76, 79, 80
Biçembilim 24, 31, 32
Bilimsel elefltiri 154, 155, 158, 167, 168, 172
Bilinçd›fl› 66-81
Bulufl 22, 26, 32, 40, 41
C-Ç
Charles Mauron 66, 67, 74-76, 78, 80
Çokanlaml›l›k 90, 97
Esenlikli/esenliksiz 59
Etkileyim 22, 28, 31-38, 40
Eyleyenler 110, 111, 114, 116, 118
F
Fenomenoloji 49
Fikirler (idea) 3, 6, 10, 11
Frankfurt Okulu 86, 90, 92, 96, 97
Freud 66-81
G
Gaston Bachelard 52, 53, 61
Genetik yap›lsalc›l›k 92
Gérard Genette 130, 133, 136, 147
Gerilim 116, 117, 123
Goldman 90-92, 96
Gönderge 131, 132, 136, 137, 139-142, 144, 145, 147
Gönderme 132, 136, 139, 140, 145, 148
Görgücü anlay›fl 16, 17
‹
‹mge 46, 50, 53
‹zlek 49, 108
‹zlekçi 48, 51-53, 55, 60
‹zlekçi elefltiri 51, 55, 60
‹zlenimci 48
‹zlenimcilik 158
Çokseslilik 94, 97
J
D
Julia Kristeva 129, 134, 135, 136, 147
Derin yap› 118
Diyalektik materyalizm 91
Dogmatizm 157
Do¤rulama esteti¤i 14, 15, 17
Düflünce betileri 22, 33, 34, 41
Duygu de¤eri 110, 114, 116
Duygu tonu 160, 164, 166
Düzenleyifl 22, 26, 27, 40
E
Edebî ak›mlar 161, 164, 168, 171
Edebiyat 47, 48, 50-53, 55, 60
Edebiyat elefltirisi 48
Edebiyat sosyolojisi 90, 95, 96
Edimbilim 168
E¤retileme 50
Elefltiri 47-49, 51, 52, 54, 55, 60, 61
Jung 67-70, 74, 80, 81
K
Kan›tlama 22-24, 26-32, 34-41
Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisi 131, 132, 147
Kavram 48-50, 53, 55, 60
Kaynak elefltirisi 131, 132, 137, 147
Köktenlik elefltirisi 75
Kolaj 131, 140, 148
Kuralc› anlay›fl 16, 17
Kuruluflla ilgili betiler 22, 33, 41
L
Lacan 67-70, 73, 80, 81
Libido 66, 69, 70
Lukacs 90, 91, 96
189
190
M
Sözceleme 104-106, 108, 110, 120, 123
Marksist estetik 90, 95, 96
Mefhum 48, 49
Metin tipi 160, 163, 165, 166, 172
Metinleraras›l›k 129, 130, 132-136, 138, 139, 140, 142, 144,
145, 146, 147, 148
Michael Riffaterre 130, 131, 136, 147
Mikhail M. Bakhtin 93
Mimesis 103
Motif 49, 55, 108, 110, 112, 116, 118, 121, 123
Mozaik 131
N
Negatif estetik 14, 15, 17
Nesnel elefltiri 160
Nesnel estetik 14, 17
Nevroz 68, 70-72, 77
Ö
Örtük anlam 49, 54
Öykünme 133, 137, 139, 141, 142, 148
Oyuncu 105-108, 110, 113, 116, 118, 121-123
Öznel estetik 14, 15, 17
Özsunum 22, 32-36, 40
P
Pasif hayaller 10
Platon 3-6, 14, 15, 17
Poetika 4-6, 13, 17
Pozitif estetik 14, 15, 17
Psikanalitik 66, 67, 80
R
Roland Barthes 129, 130, 135, 147
Ruhçözümleyim 66-81
Ruhçözümsel elefltiri 66, 67, 75, 76, 78, 80, 81
Ruhsalyaflamöykücü elefltiri 76
Rus biçimcileri 133, 147, 148
S
Seçme ekseni 154, 169, 170
Sezgi elefltirisi 158
S›ralama ekseni 154, 169, 170
Sosyolojik elefltiri 87-90, 92, 96
Söylem türleri 22, 26, 27, 30, 40
Sözbilim (retorik, belagat) 23
Sözbilimsel betiler 31, 36, 40
Sözce 106, 121, 122
Sözcük betileri 22, 32, 33, 41
T
Taklit 2-6, 8, 12, 17
Temel anlam 118
Tür 154, 156-158, 160, 162-166, 172
U-Ü
Uslamlama 22, 27, 31, 33-37, 40
Uzman elefltirisi 154, 157
Üniversite elefltirisi 154, 157, 159
Üretici süreç 104, 120, 123
Üslup 2, 6, 10-13, 17
Üslup hayalleri 10
Üslup türleri 12, 13
Üst-ben 66, 69, 72, 74, 80
V
Verici 24-26, 28, 31-36, 38, 40, 41
Y
Yananlam 49
Yans›lama 133, 137-139, 141, 142, 148
Yans›tma 2, 14, 17, 66, 70-72
Yap›salc›l›k 48, 49, 51
Yarat›c› elefltiri 154, 159, 172
Yarat›c›, flairâne hayaller 10
Yenidenyazma 130, 131, 134, 135, 144-146
Yerdefllik 50, 52, 106
Yorumbilim 23, 24
Yorumlay›c› anlay›fl 16, 17
Yüceltme 66, 72, 79
Yüzey yap› 110
Z
Zima 90, 93, 95, 96

Eleştiri Kuramları E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

Benzer belgeler

profesyonellerin tercihi

YAPI dergi2.qxd

Yücel Karaman

Hakkında - Temel Nöroşirürji Kursları

PDF İndir... - Yeşilyurt Alışveriş ve Yaşam Merkezi

Bio-Graffiti Protection.fh11