Kitabı İndirmek İçin Tıklayınız. - AKVAM

TÜRKİYE - AB İLİŞKİLERİ NEREYE GİDİYOR
Müzakereler, Reformlar ve Demokrasi

1
TÜRKİYE - AB İLİŞKİLERİ NEREYE GİDİYOR?
Müzakereler, Reformlar ve Demokrasi
Çeviri: Hermetika Çeviri Grubu
Kapak ve Sayfa Düzeni: Leyla Çelik
Baskı
Desen Ofset A.Ş.
Birlik Mah. 448. Cad. 476. Sk. No: 2
Çankaya / ANKARA Tel: (312) 496 43 43
©Phoenix Yayınevi Tüm Hakları Saklıdır.
2009, Ankara
Phoenix Yayınevi -191
ISBN No: 978-605-5738-04-4
Phoenix Yayınevi
Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1
Kızılay-Ankara
Tel: 0 (312) 419 97 81 pbx
Faks: 0 (312) 419 16 11
e-posta: [email protected]
http://www.phoenixkitap.com
Dağıtım:
Siyasal Dağıtım
Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1
Kızılay-Ankara
Tel: 0 (312) 419 97 81 pbx
Faks: 0 (312) 419 16 11
Yerebatan Cad. Salkım Söğüt Sok.
Keskinler İş Merkezi No: 8/505
Sultanahmet-Eminönü/İstanbul
Tel-Faks: (0212) 528 86 00
e-posta: [email protected]
http://www.siyasalkitap.com
2
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ
AVRUPA BİRLİĞİ ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ - AKVAM
TÜRKİYE – AB İLİŞKİLERİ
NEREYE GİDİYOR
Müzakereler, Reformlar ve Demokrasi
Editörler:
Erol ESEN
Necati İYİKAN
Ankara, 2009
3
4
İçindekiler
ÖNSÖZ
7
AÇILIŞ KONUŞMASI
Fulya SARVAN
11
AÇILIŞ KONUŞMASI
Erol ESEN
15
AB - Türkiye Müzakereleri ve Türk Dış Politikası
Necati İYİKAN
17
Ortaklıktan Üyeliğe Türkiye-Avrupa Birliği Tartışmaları
Erol ESEN
57
Müzakerelere Giden Yol
Canan BALKIR
107
Müzakereler Sürecinde Türkiye’de Sivil Diyaloğun Önemi
Burhan ŞENATALAR
121
Avrupa Birliği’ne Katılım Sürecinin
Siyasi ve Ekonomik Boyutları
Yakup KEPENEK
135
Genişleme: Türkiye-AB İlişkilerinin Stratejik Boyutları
Christer ASP
155
AB Müzakere Sürecinde Deneyimler: Macaristan Örneği
Péter BALÁZS
161
Tartışmalar
167
Turkey-EU Relations: Going Where?
Negotiations, Reforms and Democracy
175
5
6
Önsöz
Türkiye-Avrupa Birliği (AB) İlişkileri nereye gidiyor? Bu soru son
dönemde müzakere sürecinde ortaya çıkan olumsuz gelişmelerin
ardından sadece Türkiye’de değil, birçok AB ülkesinin gündeminde de yerini almıştır. Bu soruya çeşitli yanıtlar verilmektedir. Bunun nedeni Türkiye-AB ilişkilerinin seyrinin sürekli değişmesi ve
bu değişikliklerin Brüksel ve Ankara tarafından farklı değerlendirilmesidir. Türkiye, AB ile müzakerelere Ekim 2005’te başlamıştır.
Aradan geçen üç senede kat edilen mesafe çok azdır. Bu dönemde
sadece sekiz başlık altında toplanan konular tartışılabilmiştir.
Kaydedilen bu mesafe, hatta bu sürecin geleceği bile iki tarafta da
zaman zaman tartışma konusu olmuştur.
Kitapta, Türkiye-AB ilişkilerinin özellikle son yıllarda sık sık
gündeme gelen temel konuları tartışılmaktadır. Bunlar büyük sorunlar eşliğinde ilerleyen müzakere süreci ile başlamaktadır. Müzakerelerle doğrudan ilişkili olan Türkiye’nin gerçekleştirmesi
beklenen reformlar ile bu reformların ülkedeki demokratik yaşama
katacağı ilerlemeler de tartışmalara dahil edilmiştir.
Tartışmaların yapıldığı 9 Mayıs gününün özel bir anlamı vardır: AB Komisyonu 1985’te 9 Mayıs’ı “Avrupa Günü” olarak ilan
ettiğinden bu gün Avrupa’da bütünleşme sürecinin başlamasını
sembolize etmektedir. Öte yandan Akdeniz Üniversitesi Avrupa
Birliği Araştırma ve Uygulama Merkezi’nin (AKVAM) beşinci
kuruluş yıldönümü olduğundan 9 Mayıs bizim için de ayrı bir
anlam ve önem taşımaktadır. Bu vesileyle düzenlenen panelimizde
“Türkiye-AB ilişkileri nereye gidiyor?” sorusunun yanıtlanmasına,
7
Avrupa bütünleşme sürecine akademisyen, politikacı, diplomat ve
bürokrat olarak farklı sorumluluk düzeylerinde katkıda bulunmuş
değerli uzmanlar yardımcı oldular.
Sunumlar, müzakere koşullarının genel bir değerlendirmesiyle başladı. Ardından sürecin siyasi ve ekonomik boyutları ele alındı. Tartışmaların önemli bir konusu ise müzakere sürecinde oynadığı önemli role rağmen, özellikle Türk kamuoyunda az konuşulan
“sivil diyalog” olmuştur. Türkiye-AB müzakere sürecinin ele alındığı tartışmalarda diğer ülkelerin konuyla ilgili deneyimlerinden
de yararlanıldı. Söz konusu ülkeler Macaristan ve İsveç’tir. Bu
ülkelerin müzakere sürecini, Baş Müzakereci olarak kendi ülkeleri
adına bizzat yöneten iki konuğumuz anlattılar.
Panel tartışmalarının değerlendirildiği bu kitapta, panelde ele
alınmayan iki konuya da yer verilmiştir. Bunlardan biri Türkiye’deki ortaklık ilişkilerini başlangıcından günümüze kadar konu
alan iç tartışmalardır; diğeri ise Türk dış politikasını AB ile müzakereler açısından tartışan değerlendirmedir. Bu şekilde konunun
bütününü akademik bir çerçeve içine almak ve kitabın içeriğini
zenginleştirmek istedik.
Kitapta sunulan ve yoğunlukla AB ile müzakere sürecinin
Türk demokrasisine etkilerini değerlendiren tartışmalar, AB Komisyonu’nun yenileneceği, Avrupa Parlamentosu seçimlerinin
yapılacağı ve Türkiye-AB üyelik müzakerelerinin kapsamlı bir
şekilde gözden geçirileceği 2009 yılı öncesi yapıldı. Bunun nedeni,
gelişmelerden her iki tarafın çıkaracağı dersleri saptamak ve bunların ilişkilerin geleceğine olası yansımalarını tespit etmektir.
Son olarak, tartışmalara sunumlarıyla katkıda bulunan Prof.
Dr. Canan Balkır, Prof. Dr. Burhan Şenatalar, Prof. Dr. Yakup Kepenek’e ve yurtdışından katılan konuklarımız Christer Asp ve Dr.
Péter Balázs’a şükranlarımızı sunmak isteriz. Ayrıca sadece Panel’in hazırlanmasına değil, AKVAM’ın üniversite bünyesinde
düzenlediği “Avrupa Günü” etkinliklerinin gerçekleştirilmesine de
katkılarda bulunan İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dekanlı8
ğı’nı, Serik Meslek Yüksek Okulu’nu ve ilgili Öğrenci Toplulukları’nı da burada şükranla anmak istiyoruz. Tartışmalara katılan
akademisyenlere, Akdeniz Üniversitesi öğrencilerine, Antalya
halkına, kamu ve özel sektörden çeşitli kurum ve kuruluşlara ve
STK temsilcilerine de ilgilerinden dolayı teşekkür ederiz.
AKVAM’daki stajları çerçevesinde, tartışma sonuçlarının yayına
hazırlanmasına titiz çalışmalarıyla emek veren öğrencilerimiz Huriye Yıldırım ve Ulvi Yener Ceyhan’a da teşekkür ederiz.
Editörler
9
10
Açılış Konuşması
Sayın Büyükelçim, değerli Milletvekilim, çok değerli meslektaşlarım, çok sevgili öğrenciler, çok değerli konuklarımız, özellikle de
panelimize katılmak üzere Antalya dışından gelen değerli konuklarımız, hoş geldiniz! Gerçekten çok hoş bir toplantı, güzel ve anlamlı bir gün. Burada bizlerle bulunduğunuz için çok teşekkür
ediyoruz. Ben sizlere Fakültem adına hoş geldiniz diyorum. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi bu toplantıda ev sahibi olarak programa destek vermektedir. Her zaman olduğu gibi Serik Meslek
Yüksek Okulu ve AKVAM‘la birlikte değişik etkinlikleri olan bir 9
Mayıs ‘Avrupa Günü’nü kutluyoruz mu desem, anıyoruz mu desem, onu bilemiyorum.
Bu panelin konusu hepimizi çok yakından ilgilendiren, çok
önemli bir meseleyi ele alıyor. “Türkiye-AB İlişkileri Nereye Gidiyor? Müzakereler, Reformlar ve Demokrasi” Türkiye’nin müzakere sürecinin belirsiz bir takvim içinde uzaması ve kötümser bekleyişler nedeniyle, Türk insanının istek ve ilgisinin azaldığı bu konu,
pek çok faktörün bir arada yürümesi nedeniyle aslında gündemden hiç düşmüyor; bilakis, önemi her gün biraz daha artıyor. 9
Mayıs ‘Avrupa Günü’nde gerçekten ilgili ve uzman kişiler tarafından tartışılmasında son derece yarar gördüğümüz bir kapsam ve
içerik taşıyor bu panelin konusu. Bu nedenle bu toplantıyı düzenleyen AKVAM’ı, Müdürü Sayın Erol Esen’in şahsında tekrar kutluyorum.
‘Avrupa Günü’ Programının öğleden önceki bölümünün düzenlenmesinde ayrıca destek veren beş Öğrenci Topluluğumuza
da takdir ve teşekkürlerimi iletmek istiyorum. Bu beş Topluluk da
Fakültemiz bünyesinden kaynaklandı ve bizim öğrencilerimizin
11
itici gücüyle faaliyetlerini sürdürüyorlar. Bu topluluklarımız ‘Ekonomi Topluluğu’, ‘Uluslararası Siyaset ve Diplomasi Topluluğu’,
‘Avrasya Araştırmaları Topluluğu’, ‘Kamu Yönetimi Çalışma Grubu’ ve ‘AIESEC Antalya Ofisi’. Bu toplantının gerçekleşmesinde
hepsinin katkısı vardır. Onlara da Fakültem adına teşekkür ediyorum. Bu tür çalışmalarının artarak sürmesini diliyorum. Bu vesileyle 5. yılını dolduran AKVAM’ı da kutlamak isterim. Kuruluşundan bu yana son derece faal bir merkez profili çizerek, misyonunu layıkıyla yerine getirdiğini düşünüyorum. Çok güzel bir
tesadüf: Fakültemiz de bu yıl 15. yılını kutluyor.
AKVAM’ın Fakültemiz bünyesinde faaliyet göstermesinden
de ayrıca çok büyük bir memnuniyet duyduğumu ifade etmek
istiyorum. Çünkü, Fakültemiz kuruluşundan itibaren Avrupa ile
ilgili çalışmalara çok büyük bir önem vermiş, eğitim, araştırma ve
mesleki ilişkiler anlamında çok yönlü kurumsallaşmalar yaratabilmiş bir fakültedir. 2001 yılından bu yana Avrupa dokümantasyon merkezlerinden biri, bu salonun hemen dışındaki Kuşlu Salon’da, Fakülte Kütüphanesi’nde faaliyet göstermektedir. Ayrıca
bu ‘Dokümantasyon Merkezi’nin bir ‘Avrupa Bilgi Merkezi’ne
veya ‘Avrupa Bilgi Ofisi’ne dönüşmesi konusunda bir projemizin
hayata geçmek üzere olduğunu da belirtmek isterim. Böylece Avrupa çalışmalarında yakında çok daha etkili bir duruma gelebileceğiz.
Fakültemizdeki bu Dokümantasyon Merkezi’nde beş yıldan
bu yana Avrupa Komisyonu’nun bütün yorumları toplanıyor. Yeni
projeyle Merkez’in çok daha zengin bir Bilgi Bürosu haline gelmesini ümit ediyoruz. Bunların dışında yaklaşık beş yıl üst üste Fakültemiz, ‘Akdeniz Ülkeleri Ekonomik Araştırmalar Merkezi’ aracılığıyla Jean Monnet AB seminerlerini sürdürmüştür. Dolayısıyla
AB ile ilgili bilgilerin oluşması, gelişmesi ve yaygınlaşması konusunda eğitim çalışmalarımız da çok etkin bir şekilde yürütülmüştür. 2003’ten bu yana da AKVAM Müdürü Erol Esen’in Fakültemiz
Kamu Yönetimi Bölümü öğretim üyesi olması ve Uluslararası İliş12
kiler Bölümü’nün de katkılarıyla AKVAM’ın, hem lojistik hem de
operasyonel anlamda Fakültemize en yoğun desteği sağlayan bir
akademik birim olduğunu ifade etmek istiyorum.
Fakültemizde Avrupa alanında çalışan birçok öğretim üyemiz
var. Ayrıca yetişmekte olan gençlerimiz var. Onların da katılımıyla
yakında çok daha güçlü bir akademik kadronun Üniversitemizi ve
Fakültemizi Avrupa çalışmaları ile ilgili bir referans merkezi haline
getirme konusunda aşamalar sağlayacaklarını düşünüyorum. Son
olarak da Türkiye’de ilk kez Fakültemiz Uluslararası İlişkiler Bölümü ve Hamburg Üniversitesi ile ortak bir ‘Avrupa Çalışmaları
Yüksek Lisans Programı’ başlattığını belirtmek istiyorum. 20072008 Öğretim Dönemi’nde eğitime başlayan bu program, Türkiye’de master düzeyinde bir Avrupa üniversitesiyle ortak diploma
veren ilk kamu üniversitesi programı olma niteliğiyle çok yenilikçi
bir projedir. Bu projenin de başarıyla sürmesini diliyoruz.
Yine 10 yıldır Fakültemizde faaliyet göstermekte olan ‘Akdeniz Ülkeleri Ekonomik Araştırmalar Merkezi’ de kuruluşundan
itibaren AB ile ilişkilerimizi konu alan pek çok bilimsel toplantı
gerçekleştirmiş ve Akdeniz ülkelerinin içinde yer aldığı pek çok
projenin partneri olmuştur. Bu projeler halen sürmektedir. Fakültemizin çatısı altında tüm bu çalışmaların büyük bir sinerji yarattığını ve yakın gelecekte Fakültemiz, AKVAM ile birlikte Avrupa
çalışmaları konusunda önemli bir referans merkezi olacağını düşünüyorum. Bu sinerjiye katkıda bulunan tüm meslektaşlarıma ve
konuklarımıza teşekkür ediyorum. Bugünkü panelin AB - Türkiye
müzakerelerindeki bilgi ve anlayışınıza önemli katkılar vermesi
dileğiyle hepinize iyi günler diliyorum.
Prof. Dr. Fulya SARVAN
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dekanı
9 Mayıs 2008
13
14
Açılış Konuşması
Sayın Milletvekilim, Sayın Büyükelçim, Sayın Dekanım, değerli
konuklar, sevgili öğrenciler! 9 Mayıs 2008 ‘Avrupa Günü’ etkinliklerimize hoş geldiniz. Üçüncü Binyıl’ın başlamasıyla yeniden canlanan Türkiye - AB ilişkilerinden farklı olarak ve katılım müzakerelerinin başladığı 3 Ekim 2005’ten bu yana bugün, belki de en
sorunlu, belki de iki tarafın birbirine en mesafeli bir döneminde
bulunuyoruz. Son zamanlarda her iki tarafta ifade edilen beklentiler ve söylemler, karşılıklı diyaloğu ve işbirliğini olduğu kadar,
zaman zaman hoşgörü sınırlarını da zorluyor. Katılım müzakereleri ancak ağır aksak ilerleyebiliyor; bu ilerlemenin daha ne zamana
kadar devam edeceği de doğrusu şüphe konusudur. Müzakerelere
birlikte başlanılan diğer aday ülkeye, yani AB’nin Hırvatistan ile
kaydettiği ilerlemeye bakacak olursak; Türkiye ile müzakerelerde
gelinen noktada Hırvatistan ile ara da giderek açılıyor.
Olumsuzluklar bununla da bitmiyor tabi ki: Yurtiçinden ve
yurtdışından gözlemcilere göre, Türkiye’de reformlar büyük ölçüde hız kaybetmiş durumdadır; ‘iç tartışmalar nedeniyle, dış gelişmeler gözden kaçırılıyor’ kaygıları, giderek artıyor. Tüm bunların
yansımaları var; ekonomiye, toplumsal barışa ve demokrasiye
yansımaları var. Gündemdeki son tartışmalar nedeniyle de kafalarımız soru işaretleriyle dolu. Gözler özellikle Türkiye-AB ilişkilerindeki son duruma çevriliyor; burada gözlemlenen tıkanıklıklar
ve diyalogsuzluk, ilişkilerdeki bu durağanlığı, hatta zaman zaman
artan gerilemeleri nasıl kaldıracağı doğrusu merak konusu. İşte,
Akdeniz Üniversitesi Avrupa Birliği Araştırma ve Uygulama Merkezi (AKVAM), İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi (İİBF) ve Serik
15
Meslek Yüksek Okulu (MYO) ile işbirliği içinde gerçekleştirilen bir
organizasyonla tam da bu sorulara cevap aramak üzere bizleri
burada buluşturuyor.
AKVAM bugün aynı zamanda 5. kuruluş yıldönümünü de
sizlerle birlikte kutluyor. 1982 yılında kurulan üniversitemizin
birçok birimi artık yetişmiş, gelişmiş, genç ve dinamik bir yapıya
ulaşmış bulunuyor. Kimi birimlerimiz 10. yılını, kimi de 15. yılını
veya 20. yılını kutluyor. AKVAM da 5. yılını kutluyor. Evet, 9 Mayıs 2003 yılındaki ‘Avrupa Günü’ etkinlikleri çerçevesinde start
alan AKVAM, bugün aynı zamanda 5. yaşını tamamlamış oluyor.
Bu yıllar içerisinde AKVAM birçok etkinliğe ve bununla birlikte
birçok ilke de imza atıyor. Bunlar arasında AB eğitim ve gençlik
programlarının üniversite birimleri arasında tanınıp yaygınlaştırılması ve üniversitemizde kurumsallaştırılması da yer alıyor. Bilgilendirme faaliyetleri, seminer ve konferanslar, değişim programları yanı sıra çeşitli yayınlar da diğer AKVAM etkinliklerini oluşturuyor.
Ben böyle bir buluşmanın hazırlanması ve gerçekleştirilmesinde bizi yalnız bırakmayan İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’ne
ve Serik Meslek Yüksek Okulu’na ve yine bizleri yalnız bırakmayıp böylesine anlamlı bir günü bizlerle paylaştıkları, bizlerle beraber oldukları için konuşmacı konuklarımıza ve siz tüm katılımcılarımıza AKVAM adına çok teşekkür ediyorum.
Yrd. Doç. Dr. Erol ESEN
AKVAM Müdürü
9 Mayıs 2008
16
AB - Türkiye Müzakereleri ve
Türk Dış Politikası
Necati İYİKAN
Giriş
Müzakerelerin, Türkiye-AB ilişkilerinde önemli bir yeri vardır. Bu
makalenin kaleme alındığı Temmuz 2008 tarihi itibariyle müzakerelerin geldiği nokta -her iki taraf açısından- değerlendirildiğinde
Türkiye’de bir “ilgisizlik” AB’de ise bir “isteksizlikten” söz etmek
mümkündür.
Bu makalede ağırlıklı olarak AB-Türkiye ilişkileri ele alınacaktır. Söz konusu ilişkileri ele alan çalışmalarda kullanılan klasik
yöntemde ana hatlarıyla aşağıdaki sıra izlenmektedir: Öncelikle
gelişmeler, belli bir kronoloji çerçevesinde dile getirilir. Ardından
sebep-sonuç ilişkileri arasındaki parametreler değerlendirilerek
bundan bir sonuç çıkartılmaya çalışılır. Bu makalede ise bu yöntemin uygulanmayacağını önceden belirtmekte yarar görüyoruz.
Bu çalışmamızda, AB-Türkiye ilişkileri bağlamında sıkça sorulan -Türk dış politikasında AB’nin önemi nedir? AB’ye tam üyelik
Türk dış politikası için alternatifsiz bir hedef midir? Türkiye,
AB’nin ödün vermediği, genelde ev ödevi şeklinde dile getirilen
siyasal, sosyal ve ekonomik alandaki reformların gereğini yerine
getirecek midir? vb gibi - bazı temel soruların yanıtlarını bulma
çabasına girilmeyecektir. Dolayısıyla bu bağlamda sıkça dile getiri17
len -Türkiye AB’ye üye olabilecek midir? ve AB’de bazı üyeler
tarafından kabul edilmeyen Avrupa Birliği Anayasasından sonra
yoğun tartışılan AB’nin geleceği nasıl şekillenecektir?- sorularına
da makalede yanıt aranmayacaktır.
Biz bu tür soruları ve bunların herkes tarafından bilinen ve sürekli tekrarlanan değişik yanıtlarını ezber olarak değerlendiriyoruz. Bu makalede ezberi bozmak amacıyla, konuya çok yeni bir
bakış açısı getirilmeyecek, ancak özellikle AB-Türkiye ilişkileri,
değişik bir irdelemeye tabi tutulmaya çalışılacaktır.
Makalenin iki öncelikli amacı vardır. Bu bağlamda ilkin özellikle “küreselleşme” döneminin yaşandığı bir zaman diliminde,
Türkiye’nin takip etmesi gereken “dış politika“nın ne olması gerektiğine ilişkin değerlendirme yapılacaktır.
Küreselleşme konusu, siyasal, sosyal ve ekonomik boyutu ile
geniş bir inceleme alanını kapsamaktadır. Bu konuyu Türk dış
politikası çerçevesinde irdelemek ve makale amacı doğrultusunda
sınırlandırmak, „küreselleşme“ konusunun hakkını tam verememek gibi bir sıkıntıyı da beraberinde getirmektedir. Bu kaygıyla,
konu işlenirken, küreselleşme konusunun “fikir babası“ olarak da
adlandırılan Fukuyama’nın iki önemli eseri - “Tarihin Sonu ve Son
İnsan“ ile “Devlet İnşaası“ - kısmen ön plana çıkartılmış; bunun
yanında konu ile ilgili tartışmalar - makale hacmi ve içeriğinin
dışına taşma pahasına da olsa - dile getirilmiştir. Böylece, “içerikle
ilgili olarak ortaya çıkabilecek bir sorunun“ telafi edilmesine çalışılmıştır. Öte yandan yine makale sınırları dışına çıkmamak gayesiyle konunun “küreselleşme ve ekonomi“ gibi daha özgül ayrıntılarına girilmemiştir.
Makalenin ikinci amacı ise, AB’nin Türkiye siyasetinin - başta
Türkiye’nin yer aldığı coğrafya olmak üzere - bölgesel ve küresel
gelişmeler üzerindeki siyasal, kültürel ve güvenlik alanlarındaki
etkileri incelemeye çalışmaktır. Bu amaç doğrultusunda olumlu ve
olumsuz iki senaryo üretilmeye çalışılacaktır. Bunun nedeni, oldukça karmaşık gözüken ve taraflar arasında sıkça sorunların ya18
şanmasına neden olan müzakerelerin doğurduğu geleceğe dönük
belirsizlik ortamının nasıl ortadan kaldırılabileceğini ve böylece
ilişkilerin zorluk düzeyinin algılandığı kadar büyük olmadığını
göstermeye çalışmaktır. Bu aşamada çıkış noktasını, AB’nin Türkiye siyasetini algılaması oluşturmaktadır.
Türk Dış Politikası ve Küreselleşme
Bu çalışmamızda, küreselleşmenin diyalektik oluşumu, bugünkü durumu ve gelecekte ülkelerin özellikle “siyasi yapılanmalarında” oynayacağı etkin rol ile Türk dış politikasının ana hatlarının belirlenmesi arasında bir paralellik kurulmakta ve Türk dış
politikasında, AB ile kurulan yoğun siyasi ve ekonomik ilişkilerin
“küreselleşme” olgusu ile ne derece örtüştüğü anlaşılmaya çalışılmaktadır.
Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal sonrası dönem için
Türk dış politikasına yöneltilen başlıca eleştiri şöylece özetlenebilir: “Türkiye, kendisinin şekillendirebileceği bir politika izlememekte, sadece kendisine dikte edilen politikaları uygulama durumunda kalmaktadır. Buna “Soğuk Savaş” döneminde devletin
izlediği dış politika da dahildir.”
“Soğuk Savaş” döneminin kendine özgü koşulları gözetilmeden yapılan bu eleştirilerin temelinde, çoğu zaman siyasi yelpazenin “sağ” ve “sol” uçlarında pozisyon alanların “ideolojik” hedeflerini, kendilerine rehber edinmeleri yatmaktadır. “Soğuk Savaş”
dönemi Türk dış politikası bu makale kapsamına girmese de Türkiye-AB müzakerelerinin günümüzdeki durumunun değerlendirilmesinde yardımcı olacağı düşüncesiyle, kısaca ilgili dönemin
koşulları ile bunların dış politikaya yansımalarının dile getirilmesi
yararlı olacaktır.
29 Ekim 1923’de kurulan genç Türkiye Cumhuriyeti devletinin
dış politikada en önemli başarısı, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliği (SSCB) ile kuruluşundan hemen sonra 1925 senesinde yap19
tığı, yirmi senelik geçerliliği olan “Dostluk ve Saldırmazlık Anlaşması”dır. Devletin özellikle kuzeyden gelebilecek saldırı olasılığını
bu şekilde bertaraf etmesinin “güvenlik” konusuna önemli katkıları olmuştur. 1945 senesinde süresi dolan anlaşmanın uzatılması,
SSCB tarafından bazı önemli isteklere bağlandığından Türkiye’nin
güvenlik konusundaki endişelerini gidermek için geliştirdiği çözüm “NATO” üyeliği olmuş ve bu da 1952 senesinde gerçekleşmiştir.
Türkiye’nin komşusu olan İran’ın da II. Dünya Savaşı’ndan
sonra aynı güvenlik endişelerini taşıdığını görüyoruz. SSCB, anılan
savaşta ülke savunmasını güçlendirmek maksadıyla İran’da Rus
askerlerini konuşlandırmıştır. Ancak 1945’te Almanya II. Dünya
Savaş’ında teslim olmasına rağmen, SSCB birliklerini İran’dan
çekmemiş, üstelik bölgedeki siyasi ve ekonomik çıkarlarını gerçekleştirme amacıyla İran’ın kuzeyinde iki suni cumhuriyetin kurulmasını sağlamıştır: 1. Kürt Cumhuriyeti (1946), 2. Azerbaycan
Cumhuriyeti (1945).
Bunun üzerine İran, “Soğuk Savaş” dönemi boyunca Batı Bloğuna yakın durarak güvenlik endişelerini giderme politikasını
takip etmek durumunda kalmıştır. Türkiye de aynı gerekçelerle
ABD’ye yakın olma politikası gereği - bazı Arap ülkelerinin tepkilerini alma pahasına da olsa - 1955’te hayata geçirilen “Bağdat
Paktı”nın oluşmasında aktif rol oynamıştır.
“Soğuk Savaş” dönemine bu kısa bakış, dünyadaki siyasal
konjonktürün oluşmasına - genel anlamda - katkısı olmayan Türkiye ve İran gibi ülkelerin, anılan oluşumun dış politikalarına dayattığı siyasi yönelimden kaçınmalarının pek söz konusu olamadığını göstermektedir.
Yakın tarihin bu kısa özeti ile Türkiye AB müzakereleri bağlantısına gelince: Kronolojik gelişmelerin belirlediği siyasi gerçekler ile bunların ülkelerin dış siyasetleri üzerindeki kaçınılmaz etkileri, bir başka ifadeyle “ulusal siyaset”in bu siyasi gerçeklere uyum
sağlayacak pozisyona gelmesi, Türkiye’de genellikle “vizyonsuz20
luk” olarak eleştirilmekle birlikte, bunun karşılığında “alternatif
bir vizyon siyaseti” ortaya konulamamaktadır.
Günümüzde Türk dış politikasına yöneltilen eleştirilerin temelinde –değinildiği gibi- ideolojik kaygılar yatmakta ve bunun sonucunda tek yönlü ve alternatife tahammülü olmayan bir siyasal
çizgi ortaya çıkmaktadır. Bu tek yanlı bakışı bir cümleyle özetlemek gerekirse: Türkiye ya Batı karşıtı - buna AB siyaseti ve ABD
ile olan dış ilişkiler dahil - ve tamamen Avrasya merkezli siyaset
izlemelidir ya da tek yönlü AB üyeliğini hedef almalıdır. Bu kesim
Türk dış politikasının alternatifsizliğine işaret etmekte ve AB sürecini koşulsuz desteklemektedir.
Türk Dış Politikasında önemli hale gelen parametreler: “Soğuk Savaş” döneminde tek boyutlu ancak yine de gerçekçi olan
Türk dış politikasının - yukarıda da belirtildiği üzere - odak noktası “güvenlik unsuru” olmuş ve dış politika bunun paralelinde
şekillendirilmiştir. Bu ise Türkiye’nin dış politikada, kısaca “misak-ı milli sınırlarını” korumak şeklinde tanımlayabileceğimiz,
temel amacı ile de örtüşmektedir. Aynı zamanda bu politikanın,
bölge ülke ya da ülkeleri arasında sınırları değiştirme politikasını bir başka ifade ile “statükoyu” değiştirme siyasetini - takip edecek
ülke ya da ülkelere karşı da caydırıcı etkisi olmuştur. 1 Diğer bir
deyişle “Soğuk Savaş” döneminde Türk dış politikası, dünya siyaseti kronolojisinin içeriği ve bunun siyasi anlamdaki öğretileri ve
gerekleri doğrultusunda, “gerçekçi” bir yaklaşımla oluşturulmuştur.
Günümüzde, Türkiye’nin AB ile olan yoğun siyasi ve ekonomik ilişkilerinin “küreselleşme”nin ortaya çıkardığı öğretilerle ne
derece örtüştüğü sorusu gündeme gelmektedir. Bunun yanıtını
1
Oran Baskın, bu siyaseti Türk dış politikasında İrredantizm politikasının güdülmediği şeklinde değerlendirmektedir. Oran Baskın, Türk Dış Politikası,
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar 1919- 1980, Cilt: I,
11. Baskı, İstanbul, 2005, s. 46, 47.
21
verebilmek için küreselleşme konusunun ana hatlarıyla da olsa
irdelenmesinde yarar vardır.
Küreselleşmeye Giden Yol
Küreselleşme kavramı 1960’lı senelerde kullanılmaya başlanmasına rağmen Soğuk Savaş döneminin kendine özgü koşulları
gereği yoğun olarak gündeme gelmemiştir. Yakın tarihe “1989
Devrimleri” olarak giren Polonya, Doğu Almanya, Macaristan,
Çekoslovakya, Bulgaristan, Romanya gibi Orta ve Doğu Avrupa
ülkelerinde iktidarların düşmesine, rejimlerin ortadan kalkmasına
neden olan devrimler Soğuk Savaş’ın fiilen bitmesine neden olmuştur. Soğuk Savaş 1 Nisan 1991 tarihinde “Varşova Paktının”
dağılmasıyla simgesel olarak, 11 Haziran 1991’de Rusya Federasyonu’nun egemenliğini ilan etmesiyle de resmen sona ermiştir.
Berlin Duvarı’nın 1989’da yıkılmasının ardından Doğu ve Batı
Almanya’nın 3 Ekim 1990 senesinde birleşmesi, siyasal ve ekonomik dengelerin sadece Avrupa kıtasında değil, küresel olarak da
değişmesine neden olmuştur.
1970’li yıllarda başlayan, 1980’li yılların ortalarına kadar üç kıtada - Avrupa, Latin Amerika ve Afrika - bazı önemli ülkelerde
ardı ardına gerçekleşen rejim değişiklikleri, 1989 tarihi ve
akabindeki siyasal gelişmelerin temelini oluşturmamış olsa da,
dünya siyasal konjonktürünün yönünü göstermesi açısından
önemlidir. Güney Avrupa’da, Portekiz (1974), Yunanistan (1974)
ve İspanya (1975); Latin Amerika’da, Peru (1980), Arjantin (1982),
Uruguay (1983) ve Brezilya (1984), Paraguay (1989), Şili (1990)
güçlü devlet görünümü veren, ancak yıkılmaktan kurtulamayan
bu otoriter yönetimlere örnek olarak verilebilir. Aynı radikal dönüşüm Afrika kıtasında Güney Afrika örneğinde görülmektedir.2
2
Ayrıntılar için bkz. Fukuyama Francis, Tarihin Sonu ve Son İnsan, 2. Basım,
İstanbul, 1997, s. 30 - 38.
22
Aynı şekilde dışa karşı güçlü devlet izlenimi veren SSCB’nin
1991’de siyaset sahnesinden çekilmesi de otoriter rejimlerin sürekliliğinin olamayacağına ilişkin kayda değer bir işaret teşkil etmiş
ve gelecekte dünya siyasetinin genelde hangi yönetim biçimini
tercih edeceği yönünde önemli bir ipucu vermiştir.
Güçlü devlet görüntüsü veren ülkelerde iktidarı elinde tutan
güçlerin, ülke yönetimlerini seçimle gelen demokratik hükümetlere bırakmak durumunda kalmaları, sözü edilen Güney Avrupa,
Latin Amerika ve Güney Afrika’daki totaliter rejimlerin ortak paydası olmuştur. Bunun nedenleri arasında ülke içindeki parametreleri belirleyen bazı önemli gelişmeler - örneğin grevler ve protesto
gösterileri - özellikle vurgulanmalıdır.3
Bu aşamada kuşkusuz şu soruyu sorma zorunluluğu doğmaktadır. Adı geçen ülkelerde, “demokrasiye” geçme nedeni, halkın
tepkilerini protesto eylemleri ve grevler ile dile getirmeleri sonucunda bu ülkelerdeki rejimlerin meşruluklarının sorgulanması
mıdır yoksa aynı duruma neden olan dünya konjonktüründe demokrasi yönünde beliren eğilimler midir? Bu sorunun yanıtını
SSCB sonrası dönemde Kafkasya ve Orta Asya coğrafyasında baş
gösteren siyasi oluşumlar vermektedir. Özellikle nüfuslarının çoğunluğu Müslüman olan Orta Asya ülkeleri - Kazakistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan - eski SSCB yönetiminden kalan otoriter bir yönetimi değil, kâğıt üzerinde kalsa
bile, batı siyasal modelini benimseyerek demokratik yönetimi tercih etmişlerdir. Bunu küreselleşmenin dolaylı olarak dikte ettiği bir
gelişme olarak da yorumlamak mümkündür. Son cümlenin gerekçelerini dile getirmeden önce küreselleşmenin ne anlama geldiği,
ekonomik ve siyasi analizinin nasıl yapılması gerektiği sorularına
yanıt aranmalıdır.
3
Fukuyama, a.g.e., s. 30 - 38.
23
Küreselleşme
İnsanlık tarihte iki devrim yaşamıştır: Tarım Devrimi ve Endüstri Devrimi. Bunlar dünyanın ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda köklü değişimine ve bunun paralelinde yeniden oluşumuna
neden olmuşlardır. İki devrimin karakteristik özellikleri ideolojileridir: Tarım Devriminin ideolojisi “tek Tanrılı dinler”, Endüstri
Devriminin ideolojisi ise “milliyetçiliktir”.4
1960’lı yıllardan beri gündemde olan ve 1991’den sonra daha
yüksek sesle dile getirilen üçüncü devrimin adı üzerinde tam bir
konsensüs bulunmamaktadır. Bu yeni döneme “Uzay Çağı”, “Bilgi
Toplumu Dönemi”, “Genetik ve Bio-Teknolojisi Çağı” ve “Bilişim
Devrimi Çağı” gibi isimler verilmiştir. Tanımında ortak payda
olmayan son dönemin ideolojisi ise “demokrasi ve insan hakları”dır. Bu yeni çağ, Tarım ve Endüstri Devrimlerinin yaptığı gibi
bütün dünyayı etkileyecek ve yeniden biçimlendirecektir.5
Bu yeni çağın ekonomik ideolojisini neoliberalizm6 belirlemiştir. Neoliberalizmin kısaca tanımlanmasında üç anahtar sözcüğü
kullanmak yerinde olacaktır. 1. Devlet, 2. Ekonomik rekabet, 3.
Birey.
- Devlet: Devletin piyasadaki etkinliği sona erdirilmelidir,
ekonomik faaliyetlerde belirleyici olmamalıdır; piyasanın işleyişi
tamamen özel sektöre bırakılmalıdır. Bunun nedenlerinden biri de
devletin ekonomik kararlarda “rasyonel” olamamasıdır.7
4
5
6
7
Kongar Emre, Demokrasimizle Yüzleşmek, 5. Basım, İstanbul, 2007, s. 102 103.
Kongar, a.g.e., s. 103.
Neoliberalizm bir tanıma göre “ekonominin terörü” olarak da adlandırılmıştır.
Bischoff Joachim/Deppe Frank/Kisker Klaus Peter, Neoliberalismus - ein
Schimpfwort, Das Ende des Neoliberalismus, wie die Republik veraendert
wurde, Hamburg, 1998, s. 7.
Küreselleşme karşıtlarına göre siyasetçilerin, devlet bütçesinde yapılan zorunlu
kısıtlamaların sorumluluğunu, ekonomik koşulların gereğini yerine getirmeye
başlamaları ve ortaya çıkan olumsuzluğun sorumluluğunu taşımamalarının
24
- Ekonomik rekabet: “Serbest piyasa” koşulları yaratılmalı, burada özel teşebbüs belirleyici olmalıdır.8
- Birey: Özgür ve girişimci olacaktır. Ekonomik gelişmeye katkıda bulunacaktır.
Neoliberalizmin ulaşmak istediği nihai amacı, devletin ekonomide etkinliğinin olmadığı serbest piyasa koşullarında, özgür
bireyin girişimci katkılarıyla oluşacak ekonomik gelişmeden toplumun genelinin yarar sağlamasını temin etmektir. Dünya Bankası’nın küreselleşme sürecinde özel teşebbüsün karar alma olanakları artmakta; buna karşın devletin ise azalmaktadır,9 görüşü de bu
eğilimi destekler görünmektedir.
Küreselleşme kavramı hakkında çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Sosyal bilimlerin doğası gereği, bu eserlerde kavramın tanımı, ortaya çıkışı, bugünü ve geleceğine ilişkin yorumlar hakkında birbiriyle örtüşmeyen görüşler mevcuttur. Kavramın ayrıntıları
makale kapsamının dışında kaldığından burada sadece temel görüşlerden ve önemli literatürden söz edilmesi uygun görülmüştür.
Görüş ayrılıkları, “küreselleşme” diye bir kavramın aslında
yeni olmadığından başlamaktadır. Bunlar, küreselleşme olarak
adlandırılan olgunun önceki zaman dilimlerinde de var olduğunu,
hatta eski dönemlerin bu anlamda daha açık ve daha bütünleşmiş
bir görünüm sunduklarını iddia etmektedir.10
8
9
10
‘demokratik devletin temelinin ortadan kaldırılması anlamına geldiğini belirtmektedirler. Martin Hans-Peter/Schuman, Harald, Die Globalisierungsfalle,
der Angriff auf Demokratie und Wohlstand, Hamburg, 1996, s. 285.
Bischoff Joachim/Deppe Frank/Kisker Klaus Peter, Neoliberalismus - ein
Schimpfwort, Das Ende des Neoliberalismus, wie die Republik veraendert
wurde, Hamburg, 1998, s. 8.
Lafontaine Oskar/Müler Christa, Keine Angst vor der Globalisierung.
Wohlstand für alle, Bonn, 1998, s. 36.
Ayrıntılar için bkz. Roland Robertson, “Küreselleşme ve Kültür”, Balcı, Ali
(Yorumlayan), Sakarya Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Böl., Bilgi, (12), 2006,
S. 25 -36. (www.uli.sakarya.edu.tr/ali/robertson.pdf)
Ayrıca bkz. Özkan, Abdullah, Küreselleşme ve Avrupa Birliği İle Bütünleşme
Sürecinde Türkiye, 2004, İstanbul, s. 11 - 27.
25
Küreselleşme karşıtları yaşadığımız dünyada hiçbir şeyin yeni
olmadığını iddia etmektedirler. Bunlar, küreselleşmenin geçmişine
(19. yüzyıla) bakarak, o dönemde de önemli derecede para ve mal
hareketinin oluşmuş olduğunu söylemektedirler. Günümüzde hala
birçok ülkenin oldukça katı bir biçimde uyguladıkları ulusal sınır
kontrollerine karşılık, 19. yüzyılda insanların pasaport bile kullanmadıklarını iddia etmektedirler. Yine bu gruba göre küreselleşme, bir bütünleşmeyi değil, farklı kültürler, farklı uygarlıklar ya
da bölgeler arasında yeni çatışmaları beraberinde getirecektir. 11
Buna mukabil, diğer pek çok düşünür ekonomik, politik ya da
kültürel bir küreselleşmenin mevcut olduğu yönünde fikir beyan
etmektedir. Küreselleşmenin tüm toplumları tek bir ekonomik
politik ve kültürel birimde bir araya getireceği (küresel bütünleşme) önermesine ise Giddens’dan Friedman’a Robertson’dan Cox’a
kadar birçok düşünür karşı çıkmaktadır. Diğer taraftan John Meyer
ve Daniel Bell gibi düşünürler küreselleşmenin bir bütünleşmeye
yol açtığı hususunda ısrarcıdırlar.12
Küreselleşme teorisyenlerinden Sosyolog Antony Giddens da
küreselleşmeye yaklaşımları şüpheciler ve radikaller olmak üzere iki
bölüme ayırmaktadır. Şüpheciler, daha çok siyasal solda, özellikle
eski solda toplanmaktadır. Hükümetler, ekonomik yaşamı hala
denetimleri altında tutabilmekte ve refah devleti varlığını sürdürmektedir. Şüphecilere göre, küreselleşme nosyonu, refah sistemlerini ortadan kaldırmak ve devlet harcamalarında kısıntı yapmak
isteyen serbest piyasacıların ortaya attığı bir ideolojidir.13 Giddens
bu tartışmada radikallere hak vermektedir. Dünya ticaretinin bugünkü düzeyi eskisinden çok daha fazla ve çok daha kapsamlı
mallar ve hizmetleri içeriyor. Ancak en büyük farklılık, finans ve
11
12
13
Roland, a.g.m., s. 26.
Roland, a.g.m., s. 26.
Küreselleşme kavramı, “rahat söylenmiş bir yalan” olarak da adlandırılmış ve
Meksika küreselleşmenin getirdiği olumsuzluklara bir örnek olarak verilmiştir.
Bkz. Martin Hans-Peter /Schuman Harald, Die Globalisierungsfalle, der
Angriff auf Demokratie und Wohlstand, Hamburg, 1996, s. 193 - 197.
26
sermaye akışının düzeyinde görülüyor. Eski dönemlerde, elektronik paraya (yalnızca bilgisayarda bir rakam olarak mevcut para)
göre ayarlanmış olan bugünkü dünya ekonomisiyle paralel sayılabilecek hiçbir örnek yoktur.14
Giddens, küreselleşmeyi toplumsal ilişkilerin dünya çapında
yoğunlaşması olarak tanımlamaktadır.15 Bu yoğunlaşmada 1973’te
Arap-İsrail savaşının sonunda ortaya çıkan ekonomik krizin yol
açtığı arayışlar ve bunun akabinde de ulusal sermayelerin arayış
içerisine girmesi ve sermayelerin sınırlar ötesinde aktif hale getirilmesi, böylece ekonomide yoğun uluslararası ilişkilerin yaşanması önemli bir rol oynamıştır. Yoğun ekonomiye dayalı bu ilişkiler
ülkeler arasında politik iletişimi ve etkileşimi de beraberinde getirmiştir.
Bunun yanında, özellikle baş döndürücü hızla ilerleyen teknolojik gelişmelerle sınırlar ve kültürler arası iletişimin de Giddens’ın
bahsettiği yoğunlaşmaya katkısı büyük olmuştur. Geçmişten ve
bugünden iki örneğin -ikincisi magazinsi bir izlenim bıraksa dasöz konusu teknolojik hızın gerektiği gibi açıklanmasına/algılanmasına katkıda bulunacağını düşünmekteyiz. Birinci
örnek, Batıda telgrafın 1832 senesinde kullanılmaya başlanmasına
rağmen Osmanlı İmparatorluğu’na ancak 21 sene sonra gelebilmesidir. İkinci örneğin kaynağı ise bizzat Giddens’dır: Sosyolog
Anthony Giddens küreselleşmeyi konu alan bir konferanslar dizisine şu anekdotla başlamaktadır: ‘Bir arkadaşım Orta Afrika’daki
köy yaşamı alışkanlıkları konusunda araştırma yapmaktadır. Birkaç yıl önce alan çalışmasını yürütmeyi amaçladığı uzak bir bölgeye ilk defa gitmiş ve daha oraya vardığı gün, köyün bir ferdi tara-
14
15
Giddens Antony, Entfesselte Welt, Wie die Globalisierung unser Leben
veraendert, Frankfurt am Main, 2001, s. 18 - 20.
Zincirkıran Memet, Küreselleşme: Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Türkiye’de Bilim
ve Teknoloji, 2007 (www.merichrd.wordpress.com/2007/02/22/kuresellesmesorunlar-ve-cozum-onerileri/)
www.bilgiyonetimi.org/cm/ (23.07.08)
27
fından evine gece eğlencesine davet edilmiş. Arkadaşım orada
haliyle, dış dünyadan yalıtılmış durumdaki bu topluluğun kendine özgü geleneksel eğlenceleri hakkında bir şeyler öğrenmeyi
umuyormuş. Oysa gecenin sebebi Basic Instinct (Temel İçgüdü)
filminin videoda topluca seyredilmesinden başka bir şey değilmiş.
Üstelik film henüz Londra’da bile sinemalara gelmemişken!’16
Fukuyama: Küreselleşmenin Öğretisi
Yukarıda zikredildiği gibi son dönemin ideolojisi “demokrasi
ve insan hakları”dır. Türkiye, gerçi AB müzakereleri çerçevesinde
bu konuda önemli adımlar atmakta ve gelişme kaydetmektedir;
ancak istenen boyuta henüz gelinememiştir. Bu cümle tersinden
yorumlanırsa, karşımıza şu basit sonuç çıkacaktır: AB ile müzakerelerin ülke gündeminde yerini almaması, bu önemli sorunun çözümünü ülke gündemine gerektiği şekilde taşımayacaktır. Gerçi,
karar mekanizmasındaki siyasi kimlikli yetkililer, Türkiye’nin AB
üyeliği olmadığı takdirde “Kopenhag Kriterleri, Ankara Kriteri”
yapılır, yola devam edilir” dese de bu, eylem bazında günlük siyasi retoriğin dışına çıkamayacaktır.
Türkiye - AB müzakerelerini değerlendirmede çıkış noktası
“demokrasi ve insan hakları ise” müzakereler özellikle, yukarıda
değinilen küreselleşmenin önemli koşullarının yerine getirilmesine
ve küreselleşme ile ilgili en büyük sorunlardan biri olan “yasal ve
idari” düzenlemelerin gerçekleştirilmesine yardımcı olacaktır.
Sosyolog Emre Kongar’ın “küreselleşme o denli güçlü bir akım
ki hiçbir ülkenin bunun dışında kalması olanaklı değil”17 ve
Gumpel’in “Türkiye de birçok ülke gibi küreselleşmeden kendisini
16
17
Giddens, Antony, Entfesselte Welt, Wie die Globalisierung unser Leben
veraendert, Frankfurt am Main, 2001, s. 17.
Ayrıca bkz: www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1507 (23.07.08)
Kongar Emre, Demokrasimizle Yüzleşmek, 5. Basım, İstanbul, 2007, s. 110.
28
soyutlayamaz”18 şeklindeki net açıklamaları da aynı şekilde konunun önemini ve Türkiye’nin dış politikada alması gereken pozisyonu - dolaylı da olsa - dile getirmektedir.
Küreselleşmenin kuramsal önderliğini yapan Francis Fukuyama
da The National İnterest dergisinde 1989 senesinde “Tarihin Sonu
mu?” başlıklı yazıda 1991 senesi sonrasında dünyanın oluşumunda
hangi siyasal sistemin egemen olacağını açık bir dille belirtmektedir. Fukuyama bu makalesinde özetle, monarşi, faşizm ve komünizm rejimlerinin liberal demokrasiye yenik düştüğünü belirtmektedir. Fukuyama bununla da kalmayarak belki de “cüretkar” denilebilecek bir yaklaşım sergilemiş ve liberal demokrasiyi kendince
idealleştirmiş, hatta bunun “insanlığın ideolojik evriminin son
noktası” ve “nihai insanın hükümet biçimini” temsil ettiğini dile
getirmiştir. Ona göre bu, tarihin sonudur.19 Fukuyama bu görüş
doğrultusunda “devlet” kavramını gündeme taşımış, dünya politikasında bir kuşaktan daha uzun bir süredir esas eğilimin devletin
küçültülmesi yönünde olduğuna işaret etmiştir.20
11 Eylül terörü ise Fukuyama’nın gündemine devlet kavramını ve bunun tanımlamasını yeniden getirmiştir. “Devlet İnşası, 21.
Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim” isimli kitabında, ‘Birleşik
Devletlerin yüz yüze geldiği sorun, başarısız yönetimlerin, kitle
imha silahlarını kullanan teröristler şeklinde boy gösteren katlanı18
19
20
Gumpel Werner, Nationale Wirtschaftspolitik und Strukturveraenderungen
in der Türkei im Lichte der Globalisierung, İTES - Jahrbuch, 2000 - 2001
Globalisierung Herausforderungen und Chancen für die Türkei, Harun Gümrükçü, (Hrsg), İstanbul, 2001, s. 219.
Fukuyama, Tarihin Sonu ve Son İnsan, s. 8.
Baskın Oran’a göre bu görüş Alman filozof Hegel’in görüşüyle de örtüşmektedir. Hegel’e göre tarih, ideolojik tezlerin çatışmasından oluşmaktadır, bu da
maddi dünyaya tarihsel olaylar biçiminde yansımaktadır. Ayrıntılar için bkz.,
Oran Baskın, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II. 1980-2001, 8. Baskı, İstanbul, 2005, s. 211.
Fukuyama, Francıs, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim,
4. Basım, İstanbul, 2004, s. 140.
Karş: Kongar, Demokrasimizle Yüzleşmek, s. 110.
29
lamaz güvenlik tehditleri yaratabilmesidir,’ şeklinde21 güvenlik
endişesine dikkat çekmiştir.
Fukuyama’nın sözünü ettiği devletin tanımı bir öncekine göre
oldukça farklılıklar göstermektedir. Bu sefer, “küçük, fakat etkin
bir devletten” söz etmektedir.22 Yine aynı eserde, ülkeler, “Devlet
fonksiyonlarının yaygınlığı” ve “Devletin gücü” gibi değerlendirmelerle sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmada Türkiye, “fonksiyonları yaygın, ama güçsüz” devletler kategorisine konmuştur.23
Fukuyama’nın yine bu son eserinde -biraz abartılı bir ifadeyle
de olsa- Türk dış politikası için önemli bir uyarı niteliği taşıyabilecek görüşler mevcuttur. “…Güçsüz devletlerin kendileri ve öteki
devletler için yarattıkları sorunlar, uluslararası sistem içindeki
birilerinin, bu devletlerin sorunlarını zorla çözmek yönündeki
iradelerine karşıt olarak içişlerine karışmaya çalışma olasılıklarını
geniş ölçüde arttırıyor”.24
Şüphesiz, Fukuyama’nın bu öngörülerine “kesinlik kazandırmak” suretiyle Türkiye bu yönde bir politika geliştirmeli düşüncesi, sağlıklı bir bakış açısını yansıtmayacaktır. Ancak dünya siyasetinin günümüzde özellikle güvenlik açısından bulunduğu konum
ve Türkiye’nin Güneydoğusunda yaklaşık son 20 senedir çözemediği, artık küresel boyutlara ulaşmış görünen “terör” sorunu ve
bunun için aktarılan mali kaynaklar, Türkiye’ye uygun görülen
“güçsüz” sıfatının süreceğine ilişkin önemli veriler olarak gündemdeki yerini hala korumaktadır.
Ayrıca, bu makalede yer verilmeyen; ABD’nin “Büyük Ortadoğu Projesi” (BOP), çerçevesinde Türkiye’ye biçilen “ılımlı İslam”
rolünün gelecekte “laik rejimi” zedeleyeceği, bunun sonucunda
demokrasinin tehlikeye düşeceğine ilişkin kuşkuları da beraberinde getirmektedir.
21
22
23
24
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, s. 117.
Kongar, Demokrasimizle Yüzleşmek, s. 110.
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, s. 25.
Karş: Kongar, Demokrasimizle Yüzleşmek, s. 110.
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, s. 115.
30
Konu Türk dış politikası çerçevesinde irdelenirse, Türkiye’ye
1999 AB Helsinki Zirvesinde verilen “resmi aday” sıfatı ve 2005
senesinde resmen müzakerelerin başlaması dahi ülkenin geleceğine ilişkin umutların artmasına neden olmuştur. Müzakereler boyutunda ülkenin siyasal, hukuksal ve ekonomik alanlarda aldığı ve
alacağı kararlar ülkenin yeniden yapılanmasına neden olacaktır.
Demokrasi ve iç istikrarın yerleşmesi, insan haklarının batı normlarına çıkartılması, ülkenin saygınlığına olumlu katkılarda bulunacaktır. Özellikle, 2005 senesinde müzakerelerin başlamasının ardından, Türkiye’nin geleceğine güven duyulması ve bunun akabinde ülkeye giren yabancı sermayede hareketliliğin gözlemlenmesi bile AB ile ilişkilerin önemini göstermektedir.
Türkiye’nin önemli ekonomik sorunlarından birisi de bölgeler
arasındaki “gelişmişlik farkıdır”. Bu, başta azınlıklar olmak üzere
ülkenin istikrarını ve demokratik gelişmelerini etkileyen ve belirleyen önemli bir parametredir. Türkiye’nin tek “bölgesel kalkınma
planı,” Güneydoğu Anadolu Projesidir (GAP). GAP’ın başlangıç
tarihi Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar gitmekte ve projenin uygulama çalışmaları hala devam etmektedir. Yerli ve özellikle yabancı
yatırımcının bölgeye gelmesinin ön koşullarından birisi de “güvenlik” probleminin ortadan kalkmasına bağlıdır. Bu bölgedeki ekonomik kalkınma, AB müzakerelerinin getireceği reformların bölgeye ulaşması, azınlık konusunu gündemde tutan ayrılıkçı güçlerin halk desteğinden mahrum kalmasına neden olacaktır. Bunun
da üniter yapının korunmasına yadsınamaz bir katkı sağlayacağı
süphesizdir.
Aynı şekilde, Türkiye’nin 1980’li yıllardan beri uygulamaya
çalıştığı serbest piyasa ekonomisinin AB sürecinde güçlendirilmesi, siyasal ve hukuksal alanda yapısal reformları gerçekleştirmesi,
ülke ekonomisine yatırım amaçlı çekilebilecek yabancı sermaye
akışı ile küreselleşme entegrasyonu için önemli adımlar olacaktır.
Dünya ölçeğinde ekonomik duruma baktığımızda, bölgeler
arasında var olan dengesizliğin daha da arttığı ve kutuplaşmanın
31
ortaya çıktığı gözlemlenmekte ve bu kutuplaşmada üç bölgenin
öne çıktığı görülmektedir: Kuzey Amerika, AB ve Japonya. Türkiye’nin AB ile yoğun ilişkisi vardır. Bunun anlamı, hızla değişen
dünyada Türkiye, AB ile küreselleşmede entegrasyon sürecine
katılacak izlenimini vermektedir. Bir görüşe göre, eğer Türkiye, bu
şansı elde edemezse, bu üç kutba ait olmayan diğer ülkeler gibi, bu
kutup içinde kalan ülkeler ile arasındaki uçurum büyüyecek ve
önümüzdeki yüzyılda bu yapılar dışında kalan ülkelerin ekonomik
anlamda şansı kalmayacaktır.25 Bu tür ifadeler ciddiye alınmalı,
“abartılıdır” gibi argümanlarla göz ardı edilmemelidir.
Yukarıda belirtildiği gibi, Türkiye’nin Soğuk Savaş döneminde dış politika oluşumunu belirleyen “güvenlik kaygısı” olmuştur;
günümüzde ise bunu belirleyen küreselleşme olgusudur. Ankara
bu konudaki kararlılığını 1987 senesinde üyelik için yaptığı başvuruda belgelemiştir. Önemli olan şu sorudur: “Türkiye’nin kararlılığı AB tarafından nasıl algılanacaktır ve Türkiye’ye gereken destek
verilecek midir?”
AB ile Müzakereler
Müzakerenin sözcük anlamı: Müzakere konusu, Türkiye’de
önemli bir iç politika parametresidir. Bu terim üzerinden değişik
spekülasyonlar yapılmakta, bu da konunun kamuoyunda gerektiği
gibi algılanamamasına neden olmaktadır. Bu nedenle burada müzakere konusu biraz detaylı olarak irdelenmeye çalışılacaktır.
25
Gülen, Elmas, Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler, AB ve Türkiye, İstanbul/Ankara: 2001, s. 3, 7. Bkz: Lafontaine Oskar /Müller Christa, Keine
Angst vor der Globalisierung. Wohlstand für alle, Bonn, 1998, s. 49.
Oran Baskın’da aynı şekilde küreselleşme ortamının ülkeleri ekonomik gruplaşmaya zorlamaktadır görüşünü dile getirmektedir. Oran, Türk Dış Politikası,
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II. 1980 - 2001,
s. 228.
32
Müzakere sözcüğü, (çoğulu müzakerat) “karşılıklı zikretme, fikir
alışverişi, görüşme ve “bir iş hakkında konuşma, danışma26 anlamına
gelir. Bir başka ifade ile görüş/leri dile getirme anlamındadır. Bu sözlük anlamının Türkiye ile AB’nin arasındaki müzakere sürecinde
eylem alanı bulamadığı görülmektedir. Bunun tek sebebi, müzakere
sürecinin doğal yapısında yatmaktadır.
Müzakerenin Algılanması: Türkiye ile AB arasındaki müzakereler 3 Ekim 2005’te, tarama süreci ise 20 Ekim 2005 tarihinde başlamıştır.
Günlük dilde, “müzakere” sözcüğünden basitçe anlaşılan,
“pazarlık yapmak”tır. Ortada pazarlık edecek bir konu ve konunun birden fazla muhatabı vardır. Konunun adı üzerinde, pazarlıkta görüş ve arzuların dile getirilmesi ve “gözetilen hedef” çerçevesinde sonuç almaya yönelik çalışma vardır.
Türkiye’de kamuoyunun müzakereleri “algılaması” da aynı
çerçevede oluşmuştur. Bunun nedenleri arasında bilgi eksikliğinin
yanı sıra konunun bazı aktörler tarafından manipüle edilmesi de
söz konusu olmuştur. Bunların içinde bazı siyasi partiler, Sivil
Toplum Kuruluşları ve medya da yer almaktadır. Bir başka ifade
ile Türk toplumundaki mevcut bilgi eksikliğinin bu çevreler tarafından kullanılması mümkün olabilmektedir.
Yine aynı şekilde, Türkiye’de halk, kimi Sivil Toplum Kuruluşları, basın tarafından ve özellikle bazı siyasi partilerin seçim
propagandalarında, aşağıda maddeler halinde ve özetle sıralanan
şu önemli noktalar dile getirilmektedir:
1. Türkiye’yi yönetenler AB ile yapılan müzakerelerde Türkiye’nin çıkarlarını temsil etmemektedirler,
2. Türkiye, AB ile müzakerelerde gereksiz yere “edilgen” konumda kalmaktadır. Hatta konuyu daha da dramatize edenler şu
26
Devellioğlu Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, (Eski ve Yeni Harflerle Yeniden Düzenlenmiş ve Genişletilmiştir), 13. Baskı, Yayına hazırlayan:
Güneyça Aydın Sami, İstanbul: 1996, s. 791, 1106. Daha ayrıntılı bilgi için bkz.
www.nisanyansozluk.com
33
eleştiriyi de dile getirmektedirler: Zengin bir imparatorluklar geçmişi olan ve bugün 75 milyonluk nüfus gücüne ulaşan Türkiye
Cumhuriyeti’ne AB ile müzakerelerde gösterdiği basiretsizlik yakışmamaktadır.
Dile getirilen bu görüşler doğrultusunda, “Topluluk
Müktesabatı”ndan ne anlaşıldığının kısaca dile getirilmesinde
yarar vardır; çünkü tanımın içeriği, müzakere sürecini ve Türkiye’nin bu süreçteki konumunu belirginleştirecektir.
Müktesebat nedir? Mükteseb, (çoğulu müktesebat), iktisab
olunmuş, kazanılmış, edinilmiş, elde edilmiş anlamına gelen Arapça bir sözcüktür; (örneğin Hakk-ı Mükteseb Kazanılmış Hak).27
Topluluk müktesebatı da Avrupa Birliği belgelerinde Fransızca
olarak “Acguis Communataire” şeklinde ifade edilmiştir. Bu ifade,
AB üyesi tüm ülkelerde uygulanacak AB hukukunun genel kapsamına işaret etmektedir. Bunun içeriği koşullar çerçevesinde değişikliğe uğramaktadır. Temelinde ise şu önemli konular mevcuttur:
- AB anlaşmalarının içeriği, temel ilkeleri ve siyasi hedefleri,
- AB anlaşmalarına istinaden yürürlüğe konan yasal metinler
ve Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın içtihatı,
- AB’nin deklarasyonları ve görüşleri
- Adalet ve İçişleri bünyesinde hayata geçirilecek uygulamalar,
- AB’nin taraf olduğu uluslararası anlaşmalar ve AB üyesi
devletlerin kendi aralarında ve AB yetki alanı kapsamına giren
konularda yapmış oldukları anlaşmalar.28
Türkiye ile AB arasındaki genel müzakerelerin çerçevesinde
şunlar vardır:
- Aday ülke AB müktesebatını kabul etmekle yükümlüdür.
27
28
Bkz. Devellioğlu, “mükteseb”; s. 718, ayrıca bkz.
http://www.nisanyansozluk.com
Artıran Pınar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi, AB Müktesabatı
(Acquis Communautaire) ve Türkiye, Bursa Belediyesi Eğitim Seminerleri Dizisi, 28. Aralık 2007. (www.bursab.org.tr/Belge_arsivi.html) 05.09.09
34
- Bu bağlamda, aday ülke ile müzakerede müktesebat uyumu
ön tarafa çıkar. Ülkenin bu müktesebatı ne şekilde uygulayacağı ve
bunun takvimini belirlemesi fiili müzakere sürecinde ortaya çıkar.29 Aday ülkenin takvim sürecini dile getirmesi ve kabul görmesi “edilgenlik” pozisyonu ile örtüşmemesini ve “müzakere” sözcüğünün kelime anlamını karşılamaması bakımından dile getirilmesinde yarar vardır. Bir başka ifade ile aday ülkeye bu konuda inisiyatif kullanma hakkı verilmektedir.
Müzakerenin eylemsel ifadesini Avrupa Komisyonu Türkiye
delegasyonu Başkanı Kretschmer daha net ifadelerle dile getirmektedir. “Kulübe katılmak isteyen aday, kulübün tüm kurallarını
kabul etmek ve uygulamak zorundadır. Görüşmeler hangi kuralların uygulanacağı değil, bu kuralların ne zaman ve nasıl uygulanacağı üzerinedir”. Aynı şekilde Alman siyaset bilimcisi Stammen’de
müzakerelerde içerik konusunun gündemi oluşturmayacağını
belirtmektedir.30 AB-Türkiye ilişkilerinde problem teşkil edebilecek
önemli bir diğer konu da, üye ülkenin egemenlik haklarının bir
bölümünden feragat etmesidir.31 Bu önemli konu da Türk kamuoyunda gerektiği şekilde ele alınmamıştır.
Bu kısa açıklamalardan sonra Türkiye - AB müzakere sürecinin içeriğini belirleyecek, müzakere sonucunu etkileyecek “güç
dengesi”ne bakmakta yarar vardır. Burada ikili ilişkilerde “asimetrik olan” bir güç dengesinden söz etmek mümkündür. Stammen’e
göre; Türkiye, bir politik topluluğu olan Avrupa Birliği ile yaptığı
29
30
31
Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, Müzakere Süreci.
www.euturkey.org.tr/index.php?p=37&l=1 (23.07.08)
Kretschmer Hansjörg, Türkiye İçin AB Üyelik Müzakereleri Süreci, Avrupa
Komisyonu Türkiye Delegasyonu, Ankara/İstanbul, 2006, s. 8.
Stammen Theo, Avrupa Birliği’nin Genişleme ve Derinleşmesinin Diyalektiği.
Orijinal metin: Zur Dialektik zwischen Erweiterung und Vertiefung in der
Entwicklung der Europaeischen Union Çeviri: Necati İyikan, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, (15) Antalya, 2008, s. 207.
Giddens, Entfesselte Welt, Wie die Globalisierung unser Leben veraendert, s.
101.
35
görüşmelerde eşitlik ve eşit haklara sahiplik konusunda bir simetri
olduğunu düşünmektedir. Bu bir hayaldir. Tam ifade etmek gerekirse, kesinlikle asimetrik olan müzakereler ve ilişkiler söz konusudur.32
Bir başka ifade ile konunun muhataplarının “etken” ve
“edilgen” durumları söz konusudur. Edilgen durumundaki Türkiye, AB’ye kendi rızası ile girmek istemektedir, bu ise, katılacağı
birliğin koşullarını önceden kabul ettiği anlamına gelmektedir.
Daha net bir ifadeyle Türkiye mevcut koşulları, yani “Acguis
Communautaire” yi kabul etmek zorundadır. Müktesebatın içeriğini değiştirme gibi bir hakkı yoktur. Müktesebatta olanları uygulama durumundadır. Bu da müzakerenin sözlük anlamı karşılığı
olan “fikir alışverişinin”, gerçekleşmediğini göstermektedir.
Müzakere anlamının bu şekilde net ve detaylandırılarak ülkenin gündemine taşınması, kamuoyunun bu konuda bilgilendirilmesi ve bilinçlenmesine önemli bir katkı sağlayacaktır. Böylece
konunun günlük siyasete alet edilmesi engellenmiş olacaktır. Bu
da müzakereler doğrultusunda yapılacak reform çalışmalarında
halkın desteğinin alınması anlamına gelebilecektir.
Müzakere Sonuçlarının Bölgesel ve
Küresel Gelişmelere Olası Etkileri
Bu alt başlık tek yönlü -AB’nin Türkiye’nin olası üyeliğine bakışı açısından- irdelenecektir; çünkü Ankara’nın birlik için geliştirdiği “devlet“ siyaseti - ülke içinde üyeliğe karşı özellikle son dönemde belirginleşen bir mesafe mevcut olsa da - bellidir. AB’nin
kendi içinde Türkiye’nin üyeliğine bakışında homojenlikten yoksun olması ve bunun ilişkileri nasıl şekillendireceğinin bilinmemesi de bu araştırmamızın Brüksel merkezli yapılmasını gerekli kılmaktadır.
32
Stammen, a.g.e., s. 207
36
AB’nin kuruluşunun kısa özeti bu alt başlık altında verilecektir, bunun amacı, bilinenleri tekrardan ziyade, aşağıda gelecek
süreçle ilgili üretilmeye çalışılacak olan senaryoların anlatılmasına/anlaşılmasına zemin hazırlamaya çalışmaktır.
AB’nin kuruluş amacını ekonomik birlikteliğin yanı sıra tek
kelime ile özetlemek mümkündür: “Güvenlik“. Avrupa kıtasında
ortaya çıkan ve sayısız insanın yaşamına mal olan I. ve II. Dünya
Savaşları’nın tekrarını önlemek maksadıyla başlayan arayışlar
sonucunda Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun kurulması fikri
ortaya atıldı. Amaç, ülkeleri ekonomik işbirliği için bir araya getirmek ve aralarında sıkı işbirliği sağlamak, bir başka ifade ile
“diyalog“ kapısını sonuna kadar açık bırakmaktı. Adı geçen topluluk 1951 senesinde altı ülkenin - Belçika, F. Almanya, Fransa, İtalya, Lüksemburg, Hollanda - katılımı ile hayata geçirildi. Bu gelişmeden altı sene sonra Roma Antlaşması (1957) imzalandı. Böylece
Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) ve Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) kurulmuş oldu. Bu anlaşmanın içeriklerinden biri olan hizmet ve sermayenin serbest dolaşımı ile ekonomik çıkarlar çerçevesinde açılan diyalog kapısının artık kapanmaması ve bunun sonuçta “güvenlik konusuna” olumlu katkıda bulunması amaçlanıyordu.
Yukarıda anılan kuruluşların 1967’de Avrupa Topluluğu adı altında bir araya getirildiğini görüyoruz. Bu gelişmenin son halkasını, 1992 yılında imzalanan ve 1993’te yürürlüğe giren Maastricht
anlaşması oluşturmuştur. Bu anlaşmanın içeriğinde, birlik üyeleri
arasındaki önemli konulardan olan ortak bir “dış politikası ve güvenlik politikası” hedefi dile getirilmiştir.33
Özetlenerek verilen bu gelişmeler bugünkü Avrupa Birliği’nin
ortaya çıkmasını sağlamıştır. Amaç, artık ekonomik işbirliği sınırlarını çoktan aşmış ve siyasal birlik sağlayarak, dünya siyasetinin
33
Stolper Ernst-Christopf, Auf dem Weg zur Supermacht Europa, (Hugenroth
Reinbild (Hg.) (Kein Leichter Weg nach Eurotopia, Maastricht - So nicht), Bonn,
1993, s. 38.
37
oluşumunda söz sahibi olunmaya yönelinmiştir. Bugün bu birliğin
etrafında yer alan 27 ülke bulunmaktadır.
Yukarıda dile getirilen güvenlik” unsurunun sağlam temeller
üzerinde atılmaya çalışıldığına ilişkin gelişmeleri de bu doğrultuda yapısallaşan örgütlenmelerde görüyoruz: Birleşmiş Milletler
(BM), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Kuzey Atlantik İttifakı Örgütü (NATO), Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği
(AGSK), Güneydoğu Avrupa İstikrar Paktı ve Avrupa-Akdeniz
Güvenlik ve İstikrar Paktı.
Avrupa Birliği’nin Türkiye Politikası
AB’nin kuruluş amaçlarından biri de Batı Avrupa ülkelerinin
tek başına hiç bir zaman elde edemeyecekleri ekonomik - özellikle
ABD ve Japonya’ya karşı -34 ve siyasal etkiyi sağlayabilmek, dünya
siyasetinin ve ekonomisinin oluşumuna egemen olan uluslararası
aktörler kategorisine girebilmektir. Bunun yolu, stratejik düşünmekten ve özellikle Soğuk Savaş sonrası problem bölgeler haline
gelen Kafkasya, Balkan, Orta Asya coğrafyasına yakın siyaset
üretmekten geçmektedir. Orta Doğu bölgesindeki İsrail - Filistin
çatışması, Soğuk Savaş sonrasında daha da çetrefil hale gelmiştir.
AB’nin ABD ile uluslararası sistemin bütününde ciddi bir
ekonomik, siyasal ve stratejik rekabet içerisinde olduğu unutulmamalıdır. Sadece ekonomi alanındaki güç birliği ile AB’nin uluslararası aktör olarak saygınlık uyandıramayacağı da bir gerçektir.
Pasifik’de tek Batı siyasal modeline sahip ülke olan Japonya belki
bir örnek olarak görülebilir. Ekonomide son derece gelişmiş bir
Japonya’nın dünya siyasetinin önemli bölgelerindeki siyasal oluşumlara bir katkısı görülmemekte, bu da Japonya’nın uluslararası
aktör kategorisine girmesini önlemektedir. Stratejik düşünemeyen
34
Falk Rainer, Vom Binnenmarkt zur Europaeischen Union: Wo bleibt die
Dritte Welt, (Hugenroth Reinbild (Hg.) (Kein Leichter Weg nach Eurotopia,
Maastricht - So nicht), Bonn, 1993, s. 70.
38
bir AB’nin, genişlemesinde Türkiye’ye yer vermemesi söz konusu
olabilir. Bunun gereği olarak da Türkiye’yi dışlayıcı siyaset ön
plana çıkabilir. Nitekim bugün Türkiye - AB ilişkilerinde tıkanıklığa yol açan neden budur denirse, bu pek de abartılı bir tespit olmayacaktır.
Soğuk Savaş sonrasında AB - Türkiye ilişkilerinin gündemini
belirleyen “insan hakları”, “demokrasi”, “Kopenhag Kriterleri”
gibi önemli değerlerin ağırlıkla dile getirilmesi ikili ilişkilerde belki
bir problem oluşturmamaktadır. Ancak bunun bazı AB yetkilileri
tarafından dile getiriliş üslupları bazen incitici olabilmektedir.
Bunun yanında eski Varşova Paktı’na üye olan bazı Doğu Avrupa
ülkelerinin yukarıda dile getirilen değerler manzumesinde pek de
olumlu grafik çizmemelerine rağmen AB üyesi yapılması da Türkiye’de haklı olarak “dışlanmak” şeklinde değerlendirilmekte ve
AB’nin anılan “değerler” konusunda pek samimi olmadığı kanısı
giderek yaygınlaşmaktadır.
Sorulması gereken soru bizce şudur: AB’nin, ekonomik, siyasal ve stratejik rekabet içinde olduğu ABD gibi küresel stratejileri
var mıdır? Bu soruya verilecek cevap “evet” olduğu takdirde diğer
bir soru daha sorulmalıdır: AB resmi aday ülke olan Türkiye’ye
hangi rolü - jeostratejik ya da ekostratejik - verecektir? Türkiye, AB
ilişkilerinde problemin kaynağında bu sorunun cevabı yatmaktadır. Genelde AB içinde de bu soru tartışılmakta ve ortaya kesinleşmiş bir “strateji” çıkmamaktadır. Bu ise ikili ilişkilerde “dışlayıcı” siyasetin tetikleyicisi olmaktadır.
Aynı noktada ABD’nin Türkiye siyasetinin son derece “açık”
olduğu gözlemlenmektedir. Türkiye, ABD için bir “jeostratejik
aktör”dür. Bu siyasetinin direk yansımasını, ABD’nin Türkiye
siyaseti konusunda AB’ye uyguladığı sonuç verici baskıda görüyoruz. Aralık 1997 senesinde Lüksemburg’da Türkiye’ye “adaylık”
statüsü verilmemesi buna karşın iki sene sonra Finlandiya’da bu
statünün tanınması bunun bir sonucudur. İlginç olan ise 1997 se-
39
nesinde adaylığın reddedilmesinde dile getirilen gerekçelerin 1999
senesinde hala devam ediyor olmasıdır.
“U” dönüşü olarak da nitelenen bu önemli değişikliğin nedenleri arasında, özellikle Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemeyen
Almanya’da Helmut Kohl hükümetinin yerini, Ankara’nın üyeliğini destekleyen Sosyal Demokrat olan Gerhard Schröder’in liderliğindeki SPD/Birlik 90-Yeşiller koalisyonunun alması35 da sayılmıştır. Almanya’nın güçlü bir AB üyesi olmasına rağmen bu temel
karar değişikliğine AB’de neden olacağı kanısı, ABD’nin bilinen,
ısrarcı AB desteği ve bunun etkisi göz önüne alındığında tartışmalı
kalacaktır. Bir başka ifade ile de, ABD’nin bu yoğun desteği sayesinde AB içinde Türkiye’yi destekleyenler seslerini bu kadar yükseltebilmektedirler.36
Geleceğe İlişkin Senaryolar: Olumsuz Senaryo ve sonuçları
Konuyu irdelemek için biri olumlu diğeri olumsuz olan iki senaryo dile getirilecektir.
Senaryo I: Bu senaryo şu tarihi gerçek üzerine kurulmuştur:
Osmanlı İmparatorluğu’ndan başlamak üzere demokrasi konusunda ortaya çıkan gelişmeler sürekli Batının etkisi ve baskısı sayesinde ortaya çıkmıştır. Konunun tarihsel boyutuna girmeden
bazı köşe taşlarını şöylece belirlemek mümkündür: Tanzimat dönemindeki (1839 - 1876) Osmanlı’da Avrupai anlamda yeni kurumların oluşturulması için girişilen reform çabaları, II. Abdülhamit döneminde ortaya çıkan I Meşrutiyet (1876) ile ilk Osmanlı
Anayasasının hazırlanması ve bu şekilde bir anlamda demokrasinin temellerinin atılması, 1889 senesinde kurulan ve Fransız Devriminin getirdiği eşitlikçi ve özgürlükçü düşünceleri Osmanlı İm35
36
Canan Balkır bu görüşü AKVAM’ın düzenlediği 9 Mayıs 2008 Avrupa Günü
Panelinde dile getirmiştir.
Erkiner Engin, Avrupa Birliği ve Türkiye-İçerden Bir Bakış, Ankara, 2005, s.
94.
40
paratorluğunda yayma amacında olan “İttihat ve Terakki” örgütü
ve 1908 senesinde ilan edilen II. Meşrutiyet.
Demokratikleşme konusunda Batıdan gelen etki ve baskı günümüzde AB ile yürütülen müzakerelerle daha alenen yapılmaktadır. Toplumda da son dönemde AB karşıtlığı oluşmasına rağmen, bu reformların yapılması yolunda gözle görünen bir destek
mevcuttur.
Olumsuz Senaryo: “Müzakereler sonuçlanmıştır. Türkiye,
AB’nin Kıbrıs, Ermeni Soykırımı sorunlarını AB’nin isteği doğrultusunda çözmüştür. Demokrasi ve insan hakları ve başta tarım
olmak üzere ekonomik verileri de AB’nin normlarına taşıma başarısını göstermiştir. Türkiye’nin AB’ye tam üyeliği 26 üye tarafından kabul edilmesine rağmen sadece bir üye ülkenin parlamentosunca ya da referandum sonucunda ret edilmiştir.”
Bu olumsuz senaryonun başta güvenlik olmak üzere, kültürel,
siyasal ve ekonomik gelişmelere bölgesel ve global düzeyde etkisi
şu şekilde özetlenebilir:
1. Türkiye’de müzakereler döneminde atılan demokratik
adımlar yasal zemin de olmasına karşın göz ardı edilecek, uygulamaya konulmayacaktır. Hayal kırıklığı yaşayan Türk halkı da bu
gelişmeye sessiz kalacaktır.
2. Türkiye, dış politikasında, küreselleşmenin beraberinde
getirdiği uluslararası bir örgütlenmeye girme arayışında olacaktır.
Alternatiflerden biri de gözlemci üye de olsa, içinde İran’ın da yer
aldığı “Şanghay İşbirliği Örgütü” olabilecektir.
3. Türkiye’de AB siyasetini destekleyen ve halkın tepkisini
alma pahasına Kıbrıs ve Ermenistan başta olmak üzere AB doğrultusunda kararlar alan iktidar ilk seçimde halk desteğini kaybedecektir. Konjonktür gereği seçim propagandası yapılacak ve iktidara
makro milliyetçi ya da İslami ağırlıkta bir iktidar ya da koalisyon
gelecektir.
41
4. Bunun doğrultusunda Kafkasya ve Orta Asya’daki Türki
Cumhuriyetler olarak da adlandırılan Cumhuriyetlerle sıkı işbirliğine gidilebilinecektir.
5. Söz konusu bölgede, gündeme getirilecek milliyetçi düşünceler, Rusya Federasyonu’nda yaşayan ve bağımsızlık eğiliminde olduğu bilinen Türk kökenli halklara rehberlik edebilecektir.
6. Bu gelişme, Rusya Federasyonunun üniter yapısını tehlikeye atabilecektir; abartılı bir ifade gibi algılansa da Rusya, birliğini korumak için “nükleer gücünden” yararlanma yoluna gidebilecektir; bu gelişmenin başta bölge olmak üzere, global güvenliğe
olumsuz katkısı gündeme gelebilecektir.37
7. AB üyeliğinin reddi ardından İslami düşüncelerin temsil
edildiği bir iktidarın mevcudiyeti şu tarihi hesaplaşmayı gündeme
getirebilecektir: “Türkiye, “Hilafet makamını” kaldırmak suretiyle
İslami değerleri göz ardı etmiş, Hıristiyan Batı değerlerini kendine
rehber edinmiş, sonunda da AB üyeliği reddedilmiştir. Öyleyse,
zaman öz değerlerimize dönme zamanıdır!”
8. Bu siyasetin paralelinde İslami değerlerin Türkiye’de anayasal alanda yerleşme çabaları gelebilecektir. Başarılı olunduğu
takdirde, bu siyaset ülke sınırları dışına çıkacak ve başta Batı değerlerine karşıtlığı ile bilinen İran olmak üzere Müslüman ülkelerle
sıkı ikili askeri işbirlikleri kurulabilecektir. Bu da kuşkusuz başta
Orta Doğunun İsrail - Filistin gibi önemli probleminin çözümüne
katkı anlamına gelmeyecektir. Bu coğrafyada dengeler değişecek,
çözümsüzlük derinleşebilecektir. Bölge ve dünya barışı bu gelişmeden olumsuz etkilenebilecektir.
37
Azerbaycan Devlet Başkanı Elçibey’in (1992 - 1993) izlediği bölge siyaseti bu
yönde algılanmıştır. Ayrıntılar için bkz. İyikan Necati, Der politische Sturz
Eltschibeys im Jahr 1993 und seine Hintergründe, Selçuk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, Konya, 2006, s. 385 - 386, 397- 401.
42
9. Bu gelişmenin paralelinde, laikliği ilk kabul eden, bunu
anayasal bir hüküm haline getiren ve nüfusunun çoğunluğu Müslüman olan Türkiye, Batı’nın etki alanından çıkabilecektir.
10. Türkiye’deki laiklik taraftarları ile karşıtları arasındaki görüş ayrılıkları derinleşebilecek, ülkede kamplaşmalar olabilecek,
bunun sonucunda siyasi istikrarsızlık gündeme gelebilecektir. Bu
da başta kuşkusuz azınlıklar sorunu olmak üzere sorunların çözümünü güçleştirecektir.
11. Türkiye’deki bu iç istikrarsızlığın, Türk nüfusunun çoğunluğunun yaşadığı Batı Avrupa’ya ulaşması ve buradaki sosyal
barışı ve güvenliği tehdit etmesi gündeme gelebilecektir.
12. AB-Türkiye müzakere sonuçlarını yakından takip eden
Müslüman ülkeler olumsuz kararı, sadece Ankara üye olmadı
şeklinde değil, “bir Müslüman ülke üye yapılmadı” diye algılayacaktır.38
Bunun sonucunda:
A. AB, her ne kadar Müslüman bir Balkan ülkesi olan Bosna
Hersek’i AB üyeliğine Türkiye’den önce katılma olasılığı olsa da
bu ülkenin coğrafya ve nüfusunun ağırlığının olmaması nedeniyle
Türkiye’nin üyeliği ile eşdeğer tutulmayacaktır - bir Hıristiyan
Topluluğu olarak algılanacaktır.
B. Bu gelişme de Samuel P. Huntington’un “Medeniyetler Çatışması” tezine işlerlik kazandırabilecektir.
C. İslam ve Hıristiyan dünyası arasındaki bu kültürel çatışma
siyasi, ekonomik ve güvenlik alanlarında da etkisini gösterebilecektir. Küreselleşmiş ekonomik yatırımlar da bu gelişmeye engel
olamayacaktır.
Sayılan bu gelişmeler, Türkiye’de başta ekonomik veriler olmak üzere olumsuz etkisi görülecektir, ülke güçsüzleşecektir ve
38
İyikan Necati, The European Unıon’s İmpact On Turkish Politics, (ZEİ)
Zentrum für Europaeische İntegrationsforschung / Center for European
Integration Studies Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universitaet, Bonn, Maerz,
2008, s. 3,4.
43
reel siyasetten uzaklaşılacaktır. Bunun sonucunda Fukuyama’nın şu
görüşlerine bir örnek oluşturabilecektir: “Ulusal düzeyde olup
bitenler, çoğunlukla uluslararası sistemin diğer üyelerini de şiddetle etkiler”.39 Söz konusu olan ülkenin siyasi ağırlığı, bölgesel dengedeki rolü, nüfusu, ordunun gücü gibi önemli faktörleri de gözeterek değerlendirildiği takdirde bu etkilemenin önemi daha iyi
algılanabilecektir.
Aynı şekilde Fukuyama, zayıf ve başarısız devletlerin karakteristik özelliklerini şöyle sıralamaktadır: 1. İnsan hakları ihlallerinde
bulunur, 2. İnsanlık felaketlerine yol açar, 3. Kitlesel göç dalgaları
yaratır, 4. Komşularına saldırır.40
Türkiye’nin batılılaşma siyasetinin başlangıcı olarak Tanzimat
dönemi alınırsa (1839- 1876), bunun 169 senelik bir geçmişi olduğu
görülür. Bu dönem içinde - genelde - ülkede batılı politikalar takip
edilmiş, bu doğrultuda nesillere batılı değerleri benimsetme devlet
siyaseti haline getirilmiştir.
AB’nin Müslüman ülkeler arasında bir ilk ve son olan bu örneği nasıl algılayacağı ya da algılamak isteyeceği önemlidir. Olumlu senaryoda bu değerlendirme irdelenmeye çalışılacaktır.
Olumlu Senaryo ve sonuçları
Bu olumlu senaryonun beraberinde getireceği sonuçlar önemli
olduğu için, abartılı izlenimini verebilecek “seferberlik ilanı” sözcüğü senaryoya bilerek konmuştur, bu şekilde olumlu senaryonun
işlevinin daha iyi açıklanabileceği düşünülmektedir.
Senaryo II: Bu senaryoda, 11 Eylül 2001 terörü, AB-Türkiye
ilişkilerinde “başlangıç” olarak alındı. Bunun nedenleri:
39
40
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, s. 111.
Fukuyama, a.g.e., s. 111.
44
1. Yüksek teknolojiye sahip, güvenlik konusunda birikimi
olan ve Fukuyama tarafından güçlü olarak gösterilen ABD41 terör
konusunda çaresiz kaldı. Bunun üzerine Batı dünyasında İslam
fundamentalizmine karşı alternatif arayışlarına gidilmek zorunda
kalındı.
2. Hıristiyan ve İslam toplumlarında karşılıklı bir güvensizlik
ortamı oluştu. 1996’da kitaplaşan Samuel P. Huntington’un “Medeniyetler Çatışması” tezi işlerlik kazanmaya başladı. Özellikle
Senghas tarafından ‘şiddetle, İslam’ı eşleştirmek” olarak algılanan,
“İslam’ın savaş isteği ve şiddet eğilimi 20. yüzyılın sonunda ne
Müslümanlar ne de Müslüman olmayanlar tarafından inkar edilebilir”42 sözünün Batıda taraftar toplama olasılığının artması AB ve
ABD’de çözüm arayışlarını beraberinde getirdi.
3. Zengin hidrokarbon kaynaklarına sahip olan Müslüman
Orta Doğu ülkeleri ile sürekliliği olabilecek bir diyalog ihtiyacı
ortaya çıktı. ABD’nin bu coğrafyada bu kaynakların denetimini
dolaylı yollardan elinde tutmasının ekonomik çıkarlarının devamı
anlamına gelemeyeceği anlaşıldı.
4. ABD’nin AB’ye Ankara’nın üye olması için var olan baskısı arttı.
5. AB’de de, ABD baskısının dışında, 1951 senesinde temeli
atılan Avrupa Birliği’nin bir “Barış Projesi”43 olduğu, bunu gerçekleştirmek için de özellikle İslam dünyası ile sürekli ve sonuç alıcı
41
42
43
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, s. 25.
Bkz. Kongar, Demokrasimizle Yüzleşmek, s. 110.
Senghaas, Dieter, Die fixe Idee vom Kampf der Kulturen, Blätter für deutsche
und internationale Politik, Bonn, 2 - 1997, S. 215. Ayrıca bkz. İyikan Necati, Die
Ereignisse vom 11. September 2001 in den USA und deren politische
Bedeutung für die Türkei, Zeitschrift für Politik (ZFP), Organ der Hochschule
für Politik München, München, (2) Juni 2008, s. 231 - 235.
Bu görüşü Avrupa Komisyonu Başkan Yardımcısı Siim Kalas ODTÜ’nün kuruluşunun 50. yıl dönümü kutlamalarında yaptığı konuşmada dile getirmiş ve
özellikle de “güvenlik” konusunun altını çizmiştir.
Bkz., www.basin.metu.edu.tr/haberodtu/haberodtu6.pdf
45
diyalogun zorunluluk haline geldiği; ancak bu şekilde tarihsel
boyutu olan karşılıklı önyargılara karşı mücadele edilebileceği
görüşü hakim olmaya başladı. Bu amacın gerçekleşmesinde de Batı
siyasal sistemini ve İslam kültürünü bir arada yaşatabilmiş Türkiye’nin önemi gündeme geldi.44
6. AB, “Barış Projesi”ni gerçekleştirmek adına “stratejik” düşünmeye ve bunun gereği olarak da, John Hopkins Üniversitesinde
dış politika profesörü ve Başkan Carter döneminde Ulusal Güvenlik Danışmanlığı yapan Brzezinski’ye göre uluslararası barış için
hayati önem taşıyan Avrasya’yı 45 öncelikli bölge statüsüne getirdi.
Bu bölgeye yakın bir Türkiye’nin AB üyeliği ile AB’nin bu coğrafyada erişeceği siyasi ve coğrafi konum gündeme getirildi. Böylece
bölgede önemli bir denge unsuru olabilecek AB, olası sınır ötesi
askeri hareketler için caydırıcı unsur olabilecek; bu da barışın korunmasına önemli bir katkı sağlayabilecektir.
7. Laik siyasal rejime sahip olan Türkiye İslam tarihinde bir
ilki gerçekleştirdi. Bunun adı, İslami bir partinin laik sisteme uyumu ve siyasal İslam’ın demokratikleşmesidir.46 Recep Tayip Erdoğan
siyasal geçmişinde, siyasi hedeflerine kuşku ile bakılan Necmettin
Erbakan’ın ekibinde yer almıştır. Bu partiden ayrılan ve 2001 senesinde kendi liderliğinde Adalet ve Kalkınma Partisini (AKP) kuran
Erdoğan, yeni partisini şöyle tanımlamaktadır: “Almanya’daki
44
45
46
Türkiye 11 Eylül 2001 teröründen sonra İstanbul’da Şubat 2002 tarihinde bir
konferans düzenledi. Bunun amacı; Hıristiyan ve İslam ülkeleri arasında 11 Eylül teröründen sonra bozulan diyalogun tekrar kurulmasını sağlamaktı. Fransız
Dış İşleri Bakanı Hubert Vedrin Samuel P. Huntington’un “Medeniyetler Çatışması” tezi ile bu konferans arasında bir bağlantı kurmuş ve şu önemli saptamayı yapmıştır: “İstanbul’da gerçekleştirilen bu kongrede ortaya çıkan diyalog,
Huntington’un “Medeniyetler Çatışması” tezine en güzel cevaptır.” Ayrıntılar
için bkz. İyikan Die Ereignisse vom 11. September 2001 in den USA und deren
politische Bedeutung für die Türkei, s. 231 - 235.
Brzezinski Zbigniew, Büyük Satranç Tahtası, Amerika’nın Küresel Üstünlüğü
ve Bunun Jeostratejik Gereklilikleri, Çeviren: Türedi Yelda, İstanbul, 2005, s.
51.
İyikan Die Ereignisse vom 11. September 2001 in den USA und deren
politische Bedeutung für die Türkei, s. 242.
46
“Hıristiyan Demokrat Birliği”nin (CDU) birliğine benzer bir yapıdadır”47 Erdoğan’ın, AB’ye mümkün olduğu kadar kısa sürede
girilmesi konusunda çaba sarf ettiği gözlemlenmektedir.48
Dile getirilen bu önemli konular, AB içinde Türkiye’nin üyeliği konusunda var olan ve “Türkiye’nin üyeliği AB’nin bitişi anlamına”49 gelir şeklinde dile getirilen görüşün konjonktür gereği
değişmesine sebep olmuş ve aşağıdaki senaryo bunun paralelinde
ele alınmıştır.
Olumlu Senaryo: “Türkiye’nin 1987 senesinde AB’ye yaptığı
müracaat önemli bir fırsat olarak görülmüştür. Türkiye’nin en kısa
sürede tam üyeliği için adeta “seferberlik ilan” edilmiştir. Bunu
gerçekleştirebilmek için Türkiye’ye “pozitif ayrımcılık” yapılacak
ve birliğe giriş koşullarında değişikliğe gidilecektir. Bunun için
birlik içinde yasal düzenlemeler uygulamaya konmuştur. Kısa
sürede hedefe ulaşmak içinde yasal olarak Türkiye’ye şu güvence
verilmiştir: Türkiye, T.C. Devletinin yüzüncü kuruluş yıldönümü
olan 2023 senesinde AB tam üyesidir.”
Bu olumlu senaryonun başta güvenlik olmak üzere, kültürel,
siyasal ve ekonomik gelişmelere bölgesel ve küresel düzeyde etkisi
şu şekilde özetlenebilir:
1. Kesin tarih, Türkiye’de yaygın olan, AB’nin Türkiye’yi
üyeliğe almayacağına ilişkin kuşkuları ortadan kaldıracaktır.
2. Türkiye’de halk, bu gelişmeyi memnuniyetle karşılayacaktır.50 Basının desteği de bunun paralelinde olacaktır.
3. Türkiye’de AB karşıtları halk nezdindeki desteklerini tamamen kaybedeceklerdir.
47
48
49
50
Süddeutsche Zeitung, 02/03.11.2002.
İyikan, Die Ereignisse vom 11. September 2001 in den USA und deren
politische Bedeutung für die Türkei, s. 243.
Süddeutsche Zeitung, 09/10.10.2002. Bu görüşün sahibi AB’nin önemli siyasetçilerden biri ve Fransa’nın eski Devlet Başkanı olan Valery Giscart D’ Estaing’dir.
Türkiye’de bu destek AB'nin Eurobarometre Haziran 2008 itibariyle bahar araştırmasına göre sadece yüzde 49'da kalmaktadır. Hürriyet, 25.06.2008.
47
4. Türkiye’de parlamento, siyasi, ekonomik ve hukuki alanda yapılması zorunlu olan reform çalışmalarını başlatacaktır. Hükümet, bu çalışmalarda halkın desteğini görecek, radikal kararlar
almaktan çekinmeyecektir.
5. Türkiye’de sermaye çevresi, AB ile küreselleşme döneminde Türkiye’nin güç kazanacağı ve rekabet için uygun koşulları
oluşturacağı düşüncesi ile reformlara destek verecektir.
6. AB, kendi bünyesinde barınan, Türkiye’deki laik, demokratik rejime zarar verebilecek unsurlara karşı daha dikkatli politika
üretmeye başlayacak, bunun sonucu olarak başta Türkiye kökenli
olmak üzere köktendinci örgütlenmelere taviz vermeyecektir.51
7. AB içinde, AB’nin lokomotifi denilen iki önemli ülkede Almanya ve Fransa - “Ankara’nın AB süreci” özellikle seçim propagandalarında “seçim malzemesi” olarak kullanılmayacaktır.
Böylece halklar arasında mevcut olan “ön yargılar” pekişmemiş
olacaktır.52
51
52
Batı Avrupa’da, başta Almanya olmak üzere Türk kökenli fundamentalist
örgütlenmeler vardır. Ankara, Almanya’nın, bu tür yapılanmalara izin vermemesi gerektiğini, bu yapılanmaların Türkiye’deki laik, demokratik rejimi hedef
aldıklarını ve ayrıca Almanya’daki uyuma da zarar verdiklerini dile getirdi; ancak bu husus Almanya tarafından dikkate alınmadı. Almanya’nın Köln şehri
merkez olmak üzere Avrupa’da örgütlenmiş olan “İslam Birliği” bu gruplara
örnek olarak verilebilir. Örgütün lideri, Türkiye’de “Müftü”lük makamına kadar yükselmiş olan ve sonradan Almanya’ya yerleşen ve 1995 senesinde ölen
Cemalettin Kaplan idi. (Kendisine “Köln Ayetullahı” da denmekte idi.) Bu örgütün hedefi, Türkiye’de bir “İslam Devrimi” gerçekleştirmektir. Yerine geçen
oğlu Metin Kaplan 2004 senesinde Türkiye’ye iade edildi.
Almanya, 11 Eylül 2001 teröründen sonra bu örgütü yasaklamıştır. Bunun nedeni kendi iç güvenliğini tehdit altında görmesi olmuştur; hatta bu güvenlik
endişesi - Bavyera Eyaletinin İçişleri Bakanı Günter Beckstein’in açıklamasına
göre - “cuma vaazlarının” takip edilmesini de beraberinde getirmiştir. Ayrıntılar: İyikan Necati, Die politischen Beziehungen zwischen der Türkei und
Aserbaidschan (1992-2003) unter besonderer Berücksichtigung des türkischen
Modells im Kaukasus und in Zentralasien und dessen Bedeutung nach den
Anschlägen vom 11. September 2001 in den USA, Schriften zur internationalen
Politik, (Doktora tezi)Bd. 14, Hamburg 2005, s. 235 - 236.
Türkiye’nin seçimlerde “seçim malzemesi” yapılmasına ilişkin son örnekler
şunlardır: Almanya’da bugünkü Şansölye olan Merkel liderliğinde Hristiyan
48
8. Türkiye’nin AB üyeliğinin İslam fundamentalizmini önlemeye katkısı: AB’de de şu endişe artık kalmamıştır; Ankara’nın
üyeliği ile AB Irak, Suriye ve özellikle İran gibi ülkelerle sınırı olacaktır. Bu, AB’de de önemli bir fırsat olarak görülecektir.
AB’nin nüfusu Türkiye ile birlikte tahmini 600 milyonu bulacaktır. İslam kültürünün yaşandığı, gelişmiş, halkı refah içinde
yaşayan AB üyesi bir Türkiye, özellikle genç nüfusun yoğun olduğu İslam ülkeleri halkları tarafından bir çekim merkezi olabilecektir. Teknolojinin küreselleştiği bir dünyada totaliter, baskıcı rejimlerin devamı güçleşecektir.
Bu ülkelerde yaşayan ve İslam dininin laiklik sistemiyle uyuştuğunu düşünen ancak “baskı” nedeni ile görüşlerini kamuoyuyla
paylaşamayan bilim adamlarının sesleri toplumda duyulmaya ve
taraftar kazanmaya başlayacaktır.53 Bununla toplumun, alışılageldiği üzere tek kanaldan ve manipüle edilmeye müsait bilgi ve yorumlarla yönlendirilmesi güçleşebilecektir. Halkların ülke yönetimlerine katkıları gündeme gelebilecektir. Bu gelişmenin sonu-
53
Demokrat Birliği (CDU) ve Hristiyan Sosyal Birliği’nin (CSU) 2005 ve
Sarkozi’nin Fransa’da 2007 seçimlerinde yaptıkları kampanyalardır. Unutulmamalıdır ki günü kurtarmak için oluşturulan bu tür kampanyalar sadece seçim sonuçlarına değil, halklar arasındaki ön yargıların pekişmesine ve bunun
bir adım ötesine yansıması ise yine halklar arasında arzu edilen diyaloğun
oluşmamasına neden olabilecektir.
Roman Herzog Avrupa’da İslam hakkındaki önyargıya bir örnek vermekte ve
bu önyargıların asılsız olduğuna işaret etmektedir. Bkz. Herzog Roman, Vision
Europa, Antworten auf globale Herausforderungen, Hamburg, 1996, s. 197218. Ayrıca Avar da son eserinde “İslam fobisinin politik bir propaganda olarak
kullanıldığını da irdelemektedir. Bkz: Avar Banu, Hangi Avrupa, İstanbul,
2008, s. 210 - 211.
Abu Zaid, Nasr Hamid, Mısır’da İslam dininin önde gelen liberal din adamlarından biridir. Yaptığı yorumlar “İslam karşıtı” olarak algılanmış ve Mısır’daki
El Ezher Üniversitesi’nin önemli bilim adamlarından olan Mohammed Ghazali
tarafından öldürülmesi yolunda fetva verilmiştir. Abu Zaid bunun üzerine 1995
senesinde Mısır’ı terk etmek zorunda kalmıştır. Hollanda’da yaşamını ve mesleğini sürdürmektedir.
49
cunda bu rejimler zamanla bazı siyasi reformları yapmak zorunda
kalacaktır, bunu yap(a)mayanların yok olması önlenemeyecektir.
Sonuç: İslam, siyasi çıkarlar için kullanılmayacaktır; bu da
dünya barışına zamanla ortaya çıkabilecek önemli bir katkı anlamına gelebilecektir.
Çizilen bu senaryonun, ABD tarafından başta Irak olmak üzere bölgeye getirmek istediği iddia edilen “işgale” dayalı “demokrasi” anlayışından daha etkili olacağı düşünülmektedir; çünkü
burada baskı söz konusu olmayacaktır, halkın, “toplumun yeni
oluşumuna” gönüllü katkısı ve desteği gündeme gelebilecektir.
Sonuç
Türkiye tarihsel perspektif içerisinde demokratik gelişiminin
kaynağını Batı’dan almıştır; başta güvenlik olmak üzere, Batı ile –
Batı’dan anlaşılan “soğuk Savaş dönemindeki özellikle NATO
çerçevesinde ABD ile güvenlik üzerine kurulan ilişkilerdir - siyasal, kültürel ilişkiler içinde olmuştur. Soğuk Savaş döneminde
Türk dış politikasını etkileyen en önemli unsur “güvenlik” olmuş,
bunun gerektirdiği gerçekçi bir dış politika takip edilmiştir.
Berlin Duvarı’nın yıkılması, iki Almanya’nın birleşmesi, Sovyetler Birliğinin dağılması ve bunun sonucunda Soğuk Savaş’ın
sona ermesi bölgesel ve küresel alanda öncelikle güvenlik, siyaset
ve ekonomik değerlendirmelerin değişmesine neden olmuştur.
Türkiye de bu dönemde küreselleşmenin, bu alanlardaki koşullarını dolaylı olarak dikte etmesini ve geleceği belirlemesini doğru
algılamış ve bunun doğrultusunda bir dış politika izlemiş, AB ile
ilişkilerine öncelik sırası vermiştir.
AB’nin, SSCB sonrasında özellikle, batı modelinde parlamenter sistemi ve pazar ekonomisini benimseyen eski sosyalist ülkelerle olan ilişkilerine yeni bir bakış açısı getirdiği görülmektedir. Bunun anlamı şudur: Bu ülkelerin AB’ye siyasal, ekonomik ve kültürel katkıları olacaktır; ancak bu ülkeler bunun da ötesinde “aidiyet
ve kimlik” özellikleri gereği AB genişlemesi çerçevesinde yer ala-
50
caktır. Bir başka ifade ile AB, bu konuda kararlı bir tutum sergilemiş ve söz konusu ülkelerin AB’ye üye olmaları yolunda çaba sarf
etmiştir.
AB Türkiye ilişkilerinin inişli-çıkışlı bir grafik çizmesinin altında, AB’nin Türkiye’nin üyeliği konusunda henüz netleşmiş bir
politikasının olmaması yatmaktadır. Homojen bir yapıya sahip
olmayan, değişik görüşlerin temsil edildiği AB’de Türkiye algısı da
farklı olmaktadır. AB eski sosyalist, Varşova Paktı üyelerine karşı
gösterdiği kararlılığı Türkiye konusunda gösterememektedir.
1997 Lüksemburg Zirvesinde değil de, iki sene sonraki Helsinki zirvesinde Türkiye’ye “resmi aday” statüsü vermesi, AB’nin
Ankara siyasetinin ipuçlarını vermiştir; ancak 2008 yılı itibariyle
özellikle AB tarafında bu konuda bir konsensüsün oluşturulamaması ikili ilişkilerin geleceğine yönelik endişeleri artırmaktadır.
Türkiye’nin AB üyeliğine çok açık destek veren Fransa eski Başbakanı ve Avrupa Parlamenteri Michel Rocard’ın analizlerinde vardığı
bir sonuç vardır: “AB kamuoyunun Türkiye’yi algılayışı değişmediği
sürece, AB liderleri bu ülke hakkında gerekli cesur kararları alamazlar”.54 Bu bilgiyi tersinden okumak için şu mantığı dile getirmek pek
de yanlış olmayacaktır: AB liderlerinin Türkiye’nin üyeliği hakkında
cesur kararlar alabilmesi için AB kamuoyunun Türkiye’yi algılayışını
değiştirmesi gerekecektir. Bu da ancak, Ankara’nın birlik üyeliği ile
özellikle medeniyetler arası “diyalog”un oluşturulmasına sağlayacağı
katkı ve bu konuda oynayabileceği role, başta liderlerin kendilerinin
inanması, ardından da kendi toplumlarının algılayışlarını değiştirme
yolunda çaba sarf etmeleriyle mümkün olabilecektir. Algılamalarda
tarihsel boyut ve bunun bugüne yansımasının getirdiği problemler
kendisini bu aşamada gösterecektir. Bu noktada Ankara’nın AB üyeliği bir fırsat olarak görülebilmelidir; çünkü halklar arasındaki önyar-
54
Kaleağası Bahadır, TİSK-TÜSİAD Brüksel Temsilcisi, Kopenhag Sonrası Türkiye-AB İlişkileri, İsveren, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu tarafından yayınlanan Aylık Dergi, Ocak 2003.
Bkz., http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=652&id=39
51
gılarla ancak sürekli diyalog ve işbirliği yoluyla mücadele edilebilmektedir.
Müzakere sürecinde dikkat çeken unsur, müzakerelerin ucunun açık olması değil, bilakis olası olumsuz sonucun, kültürler
arasında ortaya çıkabilecek sorunları ve bunların siyasal, ekonomik ilişkiler üzerindeki olası etkilerinin gerektiği gibi algılanamamasıdır. Bu noktada Ankara’nın üyeliği diğer üyelerden daha farklı değerlendirilmeli, bunun gerekleri yapılmalıdır.
ABD’deki 11 Eylül 2001 terörü belki de AB’nin Türkiye siyasetinin olumlu yönde gelişmesi için bir “başlangıç” olarak görülebilirdi; bunun önemli nedenlerinden birincisi, AB Türkiye’nin üyeliği ile “Hıristiyan Kulübü” olarak algılanmayacaktır, kültürler arası
ilişkiler yoğunlaşabilecektir. İkincisi ise, “Medeniyetler Çatışması”
tezinin sahibi Samuel P. Huntington’un: “... Türkiye iki kıtayı birbirine bağlayan bir köprüdür; ama bir köprünün işlevi gereği bağladığı hiçbir yere ait değildir...”55 görüşünün çürütülmesi anlamına
gelecektir; zira Türkiye’nin yeri artık belli olabilecektir.
Araştırmanın sunduğu perspektif bize şu tespiti yapma fırsatını vermektedir: Türkiye 1987’de tam üyelik için, o zamanki adı ile
Avrupa Ekonomik Topluluğu’na müracaat etmeseydi bile özellikle
11 Eylül teröründen sonra AB, Türkiye’ye tam üyeliğe müracaat
etmesi için baskı yapmalı ve Türkiye’yi bu yönde samimi olarak
yüreklendirmeliydi.
Bu çalışmayı bir soru ile bitirmek istiyoruz. Soru şu varsayım
üzerine kurulmaktadır: “AB, araştırmada dile getirilen olumlu
senaryoyu Ankara’nın AB’ye müracaat ettiği 1987 senesinden itibaren on beş sene boyunca uygulamıştır ve Türkiye 2002 itibari ile
AB üyesi bir ülkedir.” Acaba bu üyeliğin, kültürel, siyasal ve ekonomik alandaki bölgesel ve küresel sonuçlarının 11 Eylül terör
eylemini önlemede bir katkısı olabilir miydi?
55
Samuel P. Huntington Kampf der Kulturen, die Neugestaltung der
Weltpolitik im 21. Jahrhundert, München/Wien 1997, s. 235 - 236.
52
KAYNAKÇA
Artıran, Pınar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi, AB Müktesabatı
(Acquis Communautaire) ve Türkiye, Bursa Belediyesi Eğitim Seminerleri Dizisi, 28. Aralık 2007.
(www.bursab.org.tr/Belge_arsivi.html) 05.09.2009
Avar, Banu, Hangi Avrupa, İstanbul, 2008.
Balkır, Canan: AKVAM’ın 9 Mayıs 2008 Avrupa Günü Paneli’nde yaptığı
“Müzakerelere Giden Yol” konulu sunumu
Bischoff, Joachim/Deppe, Frank/Kisker, Klaus Peter, Neoliberalismus - ein
Schimpfwort, Das Ende des Neoliberalismus, wie die Republik veraendert
wurde, Hamburg, 1998.
Brzezinski, Zbigniew, Büyük Satranç Tahtası, Amerika’nın Küresel Üstünlüğü
ve Bunun Jeostratejik Gereklilikleri, Çeviren: Türedi Yelda, İstanbul,
2005.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, 13. Baskı, (Eski ve
Yeni Harflerle Yeniden Düzenlenmiş ve Genişletilmiştir), Yayına
hazırlayan Güneyça Aydın Sami, İstanbul, 1996.
Elmas, Gülen, Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler, AB ve Türkiye,
İstanbul/Ankara 2001.
Erkiner, Engin, Avrupa Birliği ve Türkiye-İçerden Bir Bakış, Ankara, 2005.
Falk, Rainer, Vom Binnenmarkt zur Europaeischen Union: Wo bleibt die Dritte
Welt, (Hugenroth Reinbild (Hg.) (Kein Leichter Weg nach
Eurotopia, Maastricht - So nicht), Bonn, 1993.
Fukuyama, Francıs, Tarihin Sonu ve Son İnsan, 2. Basım, İstanbul, 1997.
Fukuyama, Francıs, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, 4.
Basım, İstanbul, 2004.
Giddens, Antony, Entfesselte Welt, Wie die Globalisierung unser Leben
veraendert, Frankfurt am Main, 2001.
Gumpel, Werner, Nationale Wirtschaftspolitik und Strukturveraenderungen in
der Türkei im Lichte der Globalisierung, İTES-Jahrbuch, 2000-2001
Globalisierung Herausforderungen und Chancen für die Türkei,
Harun Gümrükçü, (Hrsg), İstanbul, 2001.
Gümrükçü, Harun, ABD ve AB Rekabeti, AB’nin Akdeniz Politikası ve Türkiye, (Küreselleşme ve Türkiye), Yayına hazırlayan: Harun Gümrükçü,
Avrupa Türkiye Araştırmalar Enstitüsü, (ATA-Enstitüsü, Hamburg), Hamburg, 2003.
53
Hartmann, Jürgen, Das politische System der Europaeischen Union, Eine
Einführung, Frankfurt/Main, 2001.
Herzog, Roman, Vision Europa, Antworten auf globale Herausforderungen,
Hamburg, 1996.
Huntington, P. Samuel, Kampf der Kulturen, die Neugestaltung der Weltpolitik
im 21. Jahrhundert, München/Wien 1997.
İyikan, Necati, Die politischen Beziehungen zwischen der Türkei und
Aserbaidschan (1992-2003) unter besonderer Berücksichtigung des
türkischen Modells im Kaukasus und in Zentralasien und dessen
Bedeutung nach den Anschlägen vom 11. September 2001 in den
USA,Schriften zur internationalen Politik, (Doktora tezi) Bd. 14, Hamburg 2005.
İyikan, Necati, “Der politische Sturz Eltschibeys im Jahr 1993 und seine
Hintergründe”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Konya, 2006.
İyikan, Necati, Die Ereignisse vom 11. September 2001 in den USA und deren
politische Bedeutung für die Türkei, Zeitschrift für Politik (ZFP), Organ der Hochschule für Politik, München, (2) Juni 2008.
İyikan, Necati, The European Unıon’s İmpact On Turkish Politics, (ZEİ)
Zentrum für Europaeische İntegrationsforschung, Center for European
Integration Studies Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universitaet,
Bonn, Maerz, 2008.
Kaleağası, Bahadır, TİSK-TÜSİAD Brüksel Temsilcisi, Kopenhag Sonrası
Türkiye-AB İlişkileri, İsveren, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu tarafından yayınlanan Aylık Dergi, Ocak 2003.
www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=652&id=39
Kongar, Emre, Demokrasimizle Yüzleşmek, 5. Basım, İstanbul, 2007.
Kretschmer, Hansjörg, Türkiye İçin AB Üyelik Müzakereleri Süreci, Avrupa
Komisyonu Türkiye Delegasyonu, Ankara/İstanbul, 2006.
Lafontaine, Oskar/Müller Christa, Keine Angst vor der GlobalisierungWohlstand für alle, Bonn, 1998.
Martin, Hans-Peter/Schuman, Harald, Die Globalisierungsfalle, der Angriff
auf Demokratie und Wohlstand, Hamburg, 1996
Oran, Baskın, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt: I: 1919-1980, 11. Baskı, İstanbul, 2005.
Oran, Baskın, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II: 1980-2001, 8. Baskı, İstanbul, 2005.
54
Özkan, Abdullah, Küreselleşme ve Avrupa Birliği İle Bütünleşme Sürecinde
Türkiye, İstanbul, 2004.
Roland, Robertson, “Küreselleşme ve Kültür”, Balcı Ali (Yorumlayan), Sakarya Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Böl., Bilgi (12), 2006.
(www.uli.sakarya.edu.tr/ali/robertson.pdf)
Senghaas, Dieter, Die fixe Idee vom Kampf der Kulturen, Blätter für deutsche
und internationale Politik, Bonn, 2 - 1997.
Stammen, Theo, “Dialectics of the Broadening and Deepening of the European
Union (Avrupa Birliği’nin Genişleme ve Derinleşmesinin Diyalektiği)”,
Çeviren: Necati İyikan, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, (15),
Antalya 2008.
Stolper, Ernst-Christopf, Auf dem Weg zur SupermachtEuropa, (Hugenroth
Reinbild (Hg.) Kein Leichter Weg nach Eurotopia, Maastricht-So
nicht), Bonn, 1993.
Zincirkıran, Memet, Küreselleşme: Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Türkiye’de
Bilim ve Teknoloji, 2007. www.merichrd.wordpress.com
/2007/02/22/kuresellesme-sorunlar-ve-cozum-onerileri/ (23.07.08)
İnternet :

www.basin.metu.edu.tr/haberodtu/haberodtu6.pdf (04.09.09)

www.bilgiyonetimi.org/cm/ (23.07.08)

www.euturkey.org.tr/index.php?p=37&l=1 (23.07.08)

www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1507 (23.07.08)

www.nisanyansozluk.com (06.08.08)
Basın

Süddeutsche Zeitung

Hürriyet
55
56
Ortaklıktan Üyeliğe
Türkiye-Avrupa Birliği Tartışmaları
Erol ESEN
Giriş
Avrupa Birliği ile ilk ortaklık görüşmelerinin yapıldığı Temmuz
1959 yılından Ekim 2005 yılındaki üyelik müzakerelerinin başlatılmasına kadar geçen süreyi çeşitli dilimlere ayırmak mümkündür. ‘Ankara Antlaşması’ (AA) olarak da anılan ‘Ortaklık Antlaşması’nın imzalanmasıyla sonuçlanan ilişkilerin başlamasından bu
yana geçen yaklaşık yarım asırlık bu süreç, üç bölümde incelenebilir. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa Kıtası’nda ortaya çıkan
üç bütünleşme hareketinden biri olan ve bugüne kadar etkili olmayı başaran tek uluslarüstü örgüt, o zamanki adıyla Avrupa
Ekonomik Topluluğu (AET) ile ilişkilerin ilk dönemi, ortaklık müzakerelerinin başlamasından Türkiye’nin Nisan 1987 yılında yaptığı üyelik başvurusuna kadar uzanır. Şiddetli tartışmalar eşliğinde
Türkiye’nin üyelik başvurusu ile ilk etkili statü değişikliği atılımını
içeren bu ilk dönem, Ortaklık koşullarını iyileştirmeye yönelik
sayısız girişimler nedeniyle, Türkiye-AB ilişkilerini anlamada
anahtar bir rol oynamaktadır.
Avrupa Topluluğu’nun (AT) önce derinleşme çabaları ve daha
sonra Berlin Duvarı’nın yıkılmasıyla başlayan ‘Avrupa Devrimleri’ne cevap arayışları içinde geçen Türkiye ile Ortaklığın ikinci
57
dönemi ise 1987-1999 yıllarını kapsamaktadır. 12 Eylül 1980 askeri
harekatından sonra dondurulan ve üyelik başvurusu ile de yeniden canlandırılamayan Türkiye-AT ilişkileri, 1996’da resmen başlatılan Gümrük Birliği (GB) ile de Türkiye’nin beklediği statü değişikliğine kavuşturulamamıştır. Özellikle GB’nin gerçekleştirilmesinden sonra üyelik yolunda AB’den somut adımlar bekleyen Türkiye, çok geçmeden Ortaklık ilişkilerini ciddi bir şekilde sorgulayan tutum içerisine girmektedir. Bunun nedeni ise, AB’nin Aralık
1997’deki Lüxemburg Zirvesi ile 10 Orta ve Doğu Avrupa ülkesi
(ODAÜ) ve Kıbrıs’a adaylık statüsü tanırken, Türkiye’yi bu kararın
dışında tutmasıdır. Lüxemburg Zirvesi’nin ülkeyi dışlayan bu
kararını şiddetle eleştiren ve Topluluk ile siyasi diyaloğu koparma
tehdidinde bulunan Türkiye bu tutumuyla, ilişkileri sürdürme
konusunda AB’ni yeni arayışlara zorlamıştır. 1987’de üyelik başvurusu ile Topluluk’la ilişkilerde statü değişikliği konusundaki
ısrarının altını çizen Türkiye, tüm eleştirilere rağmen başlattığı GB
ve arkasından gösterdiği kararlı tutumuyla AB ile ilişkilerde yeni
bir dönemi de başlatıyordu.
Türkiye’nin bir statü değişikliği için gösterdiği yoğun çabalarına rağmen AB ile ilişkilerde devam eden durağanlık ve kısır
döngü, ancak Aralık 1999’daki Helsinki Zirvesi ile aşılabilmiştir.
Böylece Türkiye’nin 1987’de üyelik başvurusu ile resmen başlattığı
ve Roma Antlaşması’nın 238. Maddesi’ne göre oluşturulan ‘ortaklık’ (associated) statüsünden 237. Madde’de öngörülen ‘üyelik’
(member) statüsüne geçme çabası, Türkiye’ye karşı keskin bir siyaset değişikliği anlamına gelen ve AB’nin oy birliğiyle kabul ettiği
adaylık statüsünün tanınmasıyla olumlu bir karşılık bulmuştur.
Türkiye-AB ilişkileri, Helsinki’de alınan bu kararla üyelik öncesi
beklenilen üçüncü ve son döneme girmiştir. ‘Katılım Ortaklığı’
olarak da anılan ve Türkiye’nin üyeliği hedefiyle her iki taraf için
de somut yükümlülükler getiren bu son dönem, Ekim 2005’te başlatılan üyelik müzakereleriyle ise ilk somut sonuçlarını vermiştir.
58
Türkiye-AET İlişkilerinin Doğuşu
12 Eylül 1963 tarihinde taraflar arasında imzalanan Ortaklık
Antlaşması ile başlayıp, bugün müzakereler sürecine giren Türkiye-AB ilişkilerinin 1959-1987 yılları arasını kapsayan ilk dönemi,
Türkiye’de yarattığı şiddetli tartışmalarla bilinmektedir. “Onlar
ortak biz pazar”, “Ortak Pazar’a Hayır” gibi söylemlerle sokaklara
dökülen bazı siyasi grupların 1970’li yıllarda Türkiye’nin AET ile
ilişkilerinde ‘Ortak’ mı yoksa ‘Pazar’ mı olduğu tartışmasını sıkça
gündeme taşımıştır. O zaman AET olarak anılan Topluluk ile ortak
yönlerin değil, farklılıkların vurgulandığı tartışmalar, ilişkilerin
daha ilk dönemindeki arızalarını gözler önüne sermesi kadar, bu
ilişkilerin geleceği hakkında da fikir vermesi açısından önemlidir.
Müzakerelerin start almasının öncesinde başlayıp, AB organlarında Türkiye ile ilgili her yeni karar bağlamında tekrar alevlenen
tartışmalar, bugün artık Türk kamuoyu ile sınırlı kalmamakta, AB
ülke kamuoylarını da yoğun bir şekilde meşgul etmektedir. Son
yıllarda birbirlerini belki de en çok konuşan Türkiye ve AB buraya
nasıl gelmiştir?
Yıl 1959 ve ne Türkiye bugünün Türkiye’sidir, ne de AB bugünkü genişliği ve gücüyle bilinmektedir. Savaş sonrası nüfus bölgeleri belirlenmiş, Dünya bir nevi iki süper güç arasında paylaşılmış
ve 1950’li yılların ikinci yarısında Amerika Birleşik Devletleri (ABD)
ve Sovyetler Birliği arasında esen Soğuk Savaş rüzgarlarıyla Avrupa, daha sonra uzun yıllar sürecek siyasi coğrafyasına adım adım
kavuşmaktadır. Ekonomik birliğin ön planda tutulduğu, ancak farklı yoğunlukta da olsa siyasi birliği hedefleyen üç uluslararası örgüt
(COMECON, EFTA ve AET), Avrupa’nın bölünmüşlüğünün de bir
ifadesi olarak 1950’li yılların sonunda kuruluş aşamalarını tamamlamışlardır. İki kutuplu dünyada Batı Bloku’na dahil olan Türkiye,
siyasi ve ekonomik amaçlı işbirliği için bir tercihle karşı karşıya
kalmıştır. Ancak bu tercih zor olmamıştır. Daha çok Kuzey Avrupa
ülkelerinin İngiltere öncülüğünde oluşturduğu EFTA yerine Batı
59
Avrupalı AET’nu tercih ederek, 31 Temmuz 1959’da bir ortaklık
(assitiation) için Topluluğa başvurmuştur.
Türkiye’nin, Berlin’in batısında kalan ülkelerce oluşturulan
her iki Avrupalı kuruluş arasında (AET ve EFTA) yaptığı seçimde
zorlanmamasında çeşitli faktörler etkili olmuştur. Toplam altı üyeden oluşan AET, 1950’li yıllarda yoğunlukla dışa açılma çabalarına
giren Türkiye ekonomisinde önemli bir konuma sahiptir ve Türk
dış ticaretinin yüzde 35’i bu ülkelerle gerçekleştirilmektedir. Bir
diğer önemli faktör, Yunanistan’ın yaklaşık iki ay önce (15 Mayıs
1959) bir ortaklık için AET’a başvurmuş olmasıdır. Bölgedeki ezeli
rakip konumundaki Yunanistan’ı Batılı ülkelerle girdiği ortaklıklarda yalnız bırakmama çabası, Türk dış politikasının bir gereği
olarak AET ile işbirliğini zorunlu hale getirmiştir. Son olarak,
AET’nin hedefleri itibarıyla daha kapsamlı bir ekonomik ve siyasi
işbirliği potansiyeli sunması da yoğun ekonomik sorunlarla boğuşan Türkiye için bir tercih nedeni olmuştur. Nitekim, AET ile Ortaklık Antlaşması daha imzalanmadan Türkiye, Topluluk kurucu
üyesi Federal Almanya ile Ekim 1961’de yaptığı bir anlaşma sonucu Avrupa’ya Türk işgücü göçünü başlatmıştır (Esen 2002: 210;
Jamin 1998: 70). Böylece Türkiye, yaptığı AET tercihinin ilk somut
meyvesini daha şimdiden almaya başlamış, sonraki yıllarda diğer
bazı AET ülkeleriyle de yaptığı benzer anlaşmalarla ülkedeki istihdam sorununa geçici bir çözüm bulmuştur.
Türkiye’nin dış ve ekonomi politikalarının bir devamı niteliğindeki ortaklık başvurusu, 27 Mayıs 1960 askeri harekatı nedeniyle ilk kez tehlikeye girmiştir. İngiltere’yi iki kez kapıdan geri çeviren Fransa Cumhurbaşkanı Charles de Goulle, eski Başbakan Adnan Menderes ve bakanları F. Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan’ın
idam edilmeleri üzerine Türkiye ile AET arasındaki görüşmelerin
durdurulmasını sağlamıştır. Ancak de Goulle’ün vetosunu kaldırmasından sonra müzakerelere devam edilerek sonuçlandırılmıştır1.
1
Görüşmelerde Türkiye ve AET ülkelerinin tutumları ve Ortaklık Antlaşması
için bkz.: Karluk 2005: 662 vd.; Esen 1990: 9-38; Birand 2005; Çalış 2006: 81 vd.)
60
Ankara Antlaşması (AA) olarak da anılan AET ile Ortaklık Antlaşması 1 Aralık 1964’te yürürlüğe girmiştir.
Ortaklık ilişkilerini toplam üç döneme bölen AA, Türkiye için
hiçbir yükümlülük öngörmeyen ve 175 ECU tutarında düşük faizli
krediden oluşan mali yardımın verileceği beş yıllık ‘Hazırlık Dönemi’yle ortaklığı başlatmaktadır2. Böylece Türkiye, 5 ile 11 yıl
arasında değişebilecek bir Hazırlık Dönemi sonunda kendisinin
Geçiş ve Son Dönem’le ilgili yükümlülüklerini üstlenebilecek duruma getirilmek istenmektedir. İlk Dönem’den sonra aşamalı olarak malların ve kişilerin serbest dolaşımını öngören 22 yıllık ‘Geçiş
Dönemi’, GB’nin gerçekleştirilmesiyle tamamlanacaktır. Bu süre
içerisinde ayrıca Türkiye’nin ekonomi politikaları AET ile uyumlu
hale getirilecektir. Üçüncü ve son dönemde akid tarafların
“…Türkiye’nin Topluluğa katılması olanağını…” (AA, mad. 28)
inceleyeceği de vaat edilmektedir.
Ancak Ortaklık başvurusunun hemen ardından Türkiye’deki
çok partili demokrasinin sorunlarıyla tanışan AET ile ilişkiler, ekonomide de beklenen canlanmayı sağlayamamıştır. Gerçi AET ülkeleri ile dış ticaret hacmi düzenli olarak artmış, ancak ticaret açığında kayda değer bir değişiklik gözlenememiştir (Esen 1990: 274).
Diğer taraftan İngiltere, İrlanda, Danimarka ve Norveç’in Topluluğa üyelik başvuruları ve Afrika, Karayip ve Pasifik ülkeleri için
öngörülen ticari kolaylıklar nedeniyle dönemin Demirel Hükümeti
kaygılıdır. Buna Beş Yıllık Kalkınma Planları ile belirlenen ithal
ikameci ekonomi politikaları da eklenince, başlangıçta daha çok
ekonomik nedenlere dayandırılan eleştiriler, giderek siyasi bir
boyut kazanmaya başlamıştır.
Demirel liderliğindeki AP Hükümeti, AA’nda öngörülen 5 yıllık hazırlık döneminin başlamasından hemen sonra Ortaklık koşullarının iyileştirilmesi çabalarını başlatmıştır. Buna Kasım 1965’teki
2
Ankara Antlaşması’nın Türkçesi için bkz.: Çalış 2006: 543-563
61
hükümet programında da yer veren Demirel3, AET’dan yeni tavizler koparma ümidiyle Ortaklık sürecinin hızlandırılmasını istemektedir. Hazırlık Dönemi’nden sonraki Geçiş Dönemini düzenleyen Katma Protokol (KP) ile ilgili görüşmelerin yaklaşık 1,5 yıl öne
çekilmesini talep eden Demirel Hükümeti’nin isteği AET tarafından reddedilmiş ve müzakereler AA’nda öngörüldüğü gibi Aralık
1968’de başlatılmış ve çetin tartışmalar eşliğinde yürütülmüştür.
Türkiye’nin istekleri başından itibaren Topluluğun şiddetli itirazlarıyla karşılaşmaktadır. İç politika hesaplarıyla verilen bir kararla
KP Kasım 1970’te imzalanarak Ocak 1973’de yürürlüğe girebilmiştir.
Türkiye’de ‘Ortak-Pazar’ Tartışmaları
1960’lı yılların ortalarından itibaren artan AET ile ilgili itirazlar, başlangıçta bilim çevreleri ile sınırlı kalırken ve özellikle ortaklığın ekonomiye muhtemel etkilerini hedef alırken, KP’nin imzalanmasından sonra tartışmalar kısa zamanda geniş çevrelere yayılıyordu. Ortaklığın ekonomik etkileri üzerine analizleriyle tanınan
Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) devlet kurumları arasında tartışmaların başını çekiyordu. Bu tutumuyla AET ile ilişkileri hararetle savunan Dışişleri Bakanlığı’nın saldırılarına da hedef olan
DPT, ortaklığın ekonomik boyutundan hareket ederek Türkiye’nin
Batı Avrupa sanayileriyle rekabet edebilecek duruma gelinceye
kadar Geçiş Dönemi'nin başlatılmamasını talep ediyordu. Aksi
takdirde DPT, ilişkilerin olumsuz siyasi sonuçlarının kaçınılmazlığına işaret ediyordu.
Ortaklık ilişkileri tartışmalarının bu ilk siyasileşme belirtileriyle birlikte Demirel Hükümeti’nin Geçiş Dönemi’nin başlatılmasıyla
ilgili kararında ısrar etmesi, muhalefet partileri arasında yeni bir
3
1946-2003 yılları arasındaki TC Hükümet Programlarında yer alan Avrupa ve
AET/AT/AB politikaları için bkz.: Çalış 2006: 490 - 542
62
işbirliğini başlatıyordu. Tümünün şiddetle eleştirdikleri ortaklık
ilişkilerine karşı sanki bir ‘Red-Koalisyonu’ oluşturuyorlardı4.
Bunda siyasi partiler yelpazesinin en sağındaki Milli Selamet Partisi (MSP) ve Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ve en solundaki Türkiye Işçi Partisi (TİP) başı çekiyorlardı. Bunlara kısa bir süre sonra
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ve Güven Partisi (GP) de katılıyordu. Nitekim her iki parti de AET’a üyeliği bir ‘intihar’ olarak
adlandıran MHP ile birlikte Erbakan’ın 15 Mayıs ve 30 Temmuz
1970’de hükümete karşı verdiği ve iktidar oylarıyla reddedilen her
iki gen soruya da5 destek veriyorlardı.
Siyasi partilerin bu tutumunun yanısıra işçi ve işveren çevrelerinde de KP hükümlerine itirazlar büyüktü. Sendikalar arasında
eleştiriler özellikle Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu
(DİSK) ve Tarım-İş Sendikası’ndan gelirken, Geçiş Dönemi’nin
başlatılmasıyla ilgili hükümet kararına daha çok küçük ve orta boy
sanayiini temsil eden Eskişehir ve Adana Sanayi Odaları’ndan
eleştiriler yağıyordu. AT ile planlanan GB’yi Türkiye’nin sanayileşmesinde önemli bir engel olarak gören bu sanayi odaları ortaklaşa yaptıkları bir açıklamayla Ortaklığın Hazırlık Dönemi’nin
uzatılmasını savunuyorlardı. Çeşitli meslek kuruluşları ve öğrenci
derneklerinin de “Ortak Pazar’a Hayır!” kampanyaları, AP Hükümeti’nin savunduğu ve özellikle İstanbul, İzmir ve Bursa’da
yerleşmiş büyük sanayi çevrelerinin desteklediği Geçiş Dönemi’nin başlatılmasıyla ilgili çalışmaları durduramıyordu.
Ülkedeki tüm bu eleştirilere rağmen Temmuz 1971’de Türkiye
Büyük Millet Meclisi (TBMM) Katma Protokol’ü büyük bir çoğunlukla kabul ediyordu. Bunda 12 Mart 1971 Muhtırası’ndan sonra
kurulan partiler üstü Erim Hükümeti’nin sık sık dile getirdiği de4
5
Ortaklığın Geçiş Dönemi ile ilgili tartışmalar için bkz. Esen 1990: 65-80; Çalış
2006: 148-180
Her iki gen soru ile ilgili Meclis’teki tartışmalar için bkz.: Millet Meclisi Tutanak
Dergisi, Dönem 3, Cilt 4, 15.5.1970, s. 737-775 ve Cilt 9, 11.12. 1970, s. 233-273 ve
14.12.1970, s. 281-303
63
ğişiklik vaadlerinin etkili olduğu da söylenebilir. Özellikle AA’nın
Topluluğun 1973’te kabul etmeyi planladığı ilk yeni üyelere genişletmeyi öngören Ek Protokol ile ilgili müzakereler çerçevesinde
gerekli değişiklikleri yapmak istediğini vurgulayan Nihat Erim
Hükümeti, bu yolla gerçi KP’nin onayı için gerekli meclis çoğunluğuna ulaşmayı başarıyordu. Ancak buna bağlı olarak KP’nin değiştirilmesi konusu ise, Hükümet çevrelerinin de desteğiyle bir zorunluluk durumuna geliyordu.
Nihat Erim’in Geçiş Dönemi için aldığı onay, o sıralar şiddetle
ihtiyaç duyulan Batılı ülkelerle ilişkileri güçlendirmeye de yönelikti. Ancak Katma Protokol gibi 1 Ocak 1973’de uygulamaya konacak Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı çalışmaları çerçevesinde
Ortaklıkla ilgili tartışmalar yeni bir boyut kazanıyordu. Plan’da
öngörülen ve Türk sanayi sektörünün geliştirilmesini hedefleyen
politikalar nedeniyle, KP’de planlanan Türkiye’nin Topluluk üyelerine ve üçüncü ülkelere karşı yapacağı gümrük indirimlerinin
milli politikalarla bağdaşmadığı gerekçesiyle anlaşma hükümlerinde köklü değişiklikler isteniyordu. KP’nin yürürlüğe girmesinin
hemen arkasından yapılan tüm girişimlere rağmen Topluluk, Türkiye’nin özellikle petrol ve tarım ürünlerinde istediği bir takım
yeni tavizler ve kendi ekonomik önceliklerini uygulamaya yönelik
korunma hükümlerini kapsayan isteklerini “tek taraflı özelliği” ve
“abartılmış boyutlarından” dolayı reddediyordu. Buna rağmen
Mayıs 1973’te imzalanan Ek Protokol daha sonraki Türk hükümetlerinin onayını alamamış ve ancak Mart 1986’da TBMM tarafından
kabul edilmiştir. Ek Protokol’ün ticari ilişkilerle ilgili kısmı ise bir
Geçici Anlaşma ile Ocak 1974’te yürürlüğe konulmuştur. Böylece
zaten bozuk olan ortaklık ilişkileri, ikinci döneme büyük sorunların eşliğinde girmiştir.
İçte ideolojik bölünmeler ve artan siyasi şiddet, dışta da Dünya ekonomisini sarsan petrol krizi ve 1974’te gerçekleştirilen Kıbrıs
Harekatı’nın sonuçları nedeniyle Türkiye, 1970’li yılların ortalarından itibaren ABD dahil, Batı ülkeleriyle ilişkilerini gözden ge64
çirmek zorunda kalıyordu. Bununla eş zamanlı olarak AT ile ilişkiler de zor bir döneme giriyordu. Bunda Türkiye’deki koalisyon ya
da dışarıdan destekli azınlık hükümetlerinin güçsüzlüğü kadar,
özellikle siyasi partilerin, toplumsal kuruluşların ve önemli baskı
gruplarının ideolojik boyutlara varan ortaklıkla ilgili katı tutumlarının da etkisi vardı. Ayrıca Topluluk içinde ve Topluluğun dış
ilişkilerindeki gelişmeler ve Ortaklık ilişkilerindeki gelişmeler de
Türkiye ile ilişkilerin bozulmasından sorumluydu. Geçiş Dönemi’nin başlamasıyla birlikte ilk genişlemesini gerçekleştiren Topluluğun üçüncü ülkelere verdiği tavizler, Ortaklık çerçevesinde Türkiye’nin imtiyazlı konumunu daha fazla erozyona uğratıyordu.
Türkiye’ye tanınan kolaylıklar zamanla bazı AT üyesi ülkelerin
ticari çıkarlarıyla ters düşüyor ve bununla ilgili görüş farklılıkları
giderek derinleşiyordu.
Ortaklık ilişkilerindeki bu durum, 70’li yıllarda Türk siyasi
partileri arasında bazen şiddetli eleştirilere neden oluyordu. Örneğin başlarda siyasi öneminden dolayı Batılı ülkelerle bir “kader
ortaklığından” söz eden CHP, bağımsız güvenlik ve dış politika
isteklerinin parti programında ön plana çıkmaya başlamasıyla ve
ilişkilerdeki olumsuz gelişmelerden dolayı AT ortaklığını eleştirmekten geri kalmıyordu. Özellikle ortaklığın Geçiş Dönemi’nin
başlamasından sonra, eleştirilerini daha çok ekonomik nedenlere
dayandıran CHP, Topluluğun üçüncü ülkelere tanıdığı haklar ve
bunun Ortaklık Antlaşması çerçevesinde Türkiye tarafından üstlenilmesi zorunluluğunu, Türk ekonomisinin gelişmesinde büyük
engel olarak görmekteydi. Hükümet sorumluluğunu 70’li yıllarda
toplam üç kez üstlenen CHP’nin üst düzey yetkilileri, KP’nin bazı
maddelerinin Anayasa’ya aykırı olduğunu iddia ederek, dava açma tehdidinde de bulunuyorlardı (Esen 1990: 134).
İktidarı döneminde Türk dış politikasını Batılı ülkelere açan
Demokrat Parti’nin (DP) devamı olan Adalet Partisi (AP) ise, ortaklık ilişkilerini siyasi partiler arasında en olumlu değerlendirenlerdendi. Ancak AP, ortaklığı şiddetle reddeden MSP ile kurduğu
65
koalisyon hükümeti dönemlerinde ilişkilerin ekonomik yönünü de
eleştirmekten geri kalmıyordu. Sanayi ve ticaret kuruluşlarından
gelen baskılarla 1970’li yılların sonlarına doğru AP bu tutumunu
değiştirerek, bir an önce ortaklık ilişkilerinin canlandırılmasını
savunuyordu. Azınlık hükümetini destekleyen MSP’nin Topluluk’la ilgili tutumuna bakmaksızın Demirel, 1979’da iktidara gelmesinin hemen arkasından üyelik için başvurunun yapılacağını
ilan etmekten geri kalmıyordu.
Meclis’te üyesi bulunan küçük partilerin ortaklık konusunda
birleştikleri tek nokta ise, KP hükümlerinin Türk ekonomisine
olumsuz etkileriydi. Ancak siyasi partilerin en sağındaki MSP ve
zaman zaman onunla birlikte hareket eden MHP, en solundaki TİP
ve Türkiye Birlik Partisi (TBP), Ortaklık ilişkilerinin en şiddetli
muhaliflerini teşkil ediyorlardı. AP ve CHP’den kopmalar sonucu
kurulan ve 1970’li yılların diğer küçük partileri olan Cumhuriyetçi
Güven Partisi (CGP) ve Demokratik Parti (DemP) ise ilişkilerin
siyasi önemi nedeniyle ortaklığı kabul ediyorlardı. Buna karşılık
Meclis’teki küçük partiler arasında bulunan Milli Nizam Partisi’nin (MNP) başkanı olarak KP’nin onaylanması sürecinde bir gen
soruyla Topluluk’la ilişkilere tepkisini başından itibaren gösteren
daha sonraki MSP lideri Necmettin Erbakan, özellikle siyasi nedenlerden dolayı ortaklık ilişkilerini reddediyordu. Her fırsatta
“Hıristiyan Avrupa” ile “Müslüman Türkiye”yi karşılaştıran Erbakan, konuşmalarında Türkiye’nin Topluluğa katılması durumunda
Avrupa’nın sadece bir ili olma tehlikesini sıkça işliyordu. Bunun
yerine İslam ülkeleriyle bir ortak pazarın kurulmasını vurgulayan
Erbakan (Esen 1990: 140), Topluluğa üyelik başvurusu hazırlıkları
içinde bulunan AP azınlık hükümeti dışişleri bakanı Hayrettin
Erkmen’i, verdiği bir gen soruyla 5 Eylül 1980’de düşürerek, ortaklık ilişkileriyle ilgili muhalif tutumunu ilk dönemin sonuna kadar
etkin bir şekilde sürdürüyordu.
Buna karşılık MHP’nin ortaklıkla ilgili tutumu oldukça belirsiz denecek kadar değişen ve hatta çelişkili bir yapıya sahipti. Batı
66
ile ekonomik ilişkileri olumlu karşılayan MHP, siyasi, kültürel ve
sosyal sakıncalarından dolayı Türkiye’nin olası bir AT üyeleğine
karşı çıkıyordu. Bir ekonomik topluluğun kurulması durumunda
bunun sadece Orta Doğu ülkeleriyle olabileceğini ve ancak Türkiye’nin başı çekeceği bir topluluğun olması gerektiğini vurguluyordu. Milliyetçi Cephe (MC) Hükümetleri döneminde AT ile ilgili
tartışmalardan mümkün olduğu kadar kaçınan MHP, dışişleri
bakanı Erkmen hakkında verilen gensoruyla ilgili Meclis tartışmalarında Türkiye’nin en fazla Batılı politikalara yakın olduğunu
vurguluyor ve gen sorunun aleyhinde oy kullanıyordu.
Sendikalar arasındaki ortaklık tartışmalarında (Esen 1990: 146)
ise başı Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu (Türki-İş) ve
DİSK çekiyordu. Ortaklığın özellikle ekonomik yönü ve Türk işçilerine tanınan sosyal haklar konusundaki eleştirilerde hemfikir
olan bu iki kuruluş, alınması gereken önlemler konusunda birbirinden çok farklı öneriler getiriyorlardı. Siyasi nedenlerden dolayı
başından beri ortaklık ilişkilerine sıcak bakan Türk-İş, hükümete
yönelttiği eleştirilerde ortaklığın Hazırlık Dönemi’nin gereği gibi
kullanılamadığını ve Türk işçilerinin haklarının ikili anlaşmalardan ziyade ortaklık anlaşmaları çerçevesinde birleştirilip tüm AT
üyeleri için geçerli düzenlemeler istiyordu. Ortaklık ilişkilerinin en
kritik dönemi olan 1970’li yılların ortalarında yine siyasi ilişkilerin
kopmasını önlemek amacıyla KP yükümlülüklerinin geçici bir süre
için durdurulmasını isteyen Türk-İş’e karşılık, DİSK sadece ortaklıkla ilgili tüm anlaşmaların lağvından öteye, Türkiye’nin NATO’dan çıkmasını ve hatta Batılı ülkelerle yapılan tüm ikili anlaşmaların feshini istiyordu. 1971 yılında ilk kez yasaklanan TİP’e
yakınlığıyla tanınan DİSK bu tutumuyla kuruluşunun hemen ardından ortaklığa karşı takındığı sert tavrını sürdürüyordu.
Ortaklık konusundaki tutumlarıyla hükümet politikalarını
önemli ölçüde etkileyen sanayi ve ticaret kuruluşları arasında da
görüş farklılıkları büyüktü. Özellikle büyük sanayi ve ticaret çevrelerini temsil eden Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu
67
(TİSK), Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları
Birliği (TOBB) ve Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği
(TÜSİAD) gibi kuruluşlar, diğer odalar ve meslek kuruluşlarına
nazaran Topluluk’la olan ilişkilere karşı takındıkları daha ılımlı
tavırla, bu çevrelerdeki tartışmaları yönlendiriyorlardı.
Ortaklığın Geçiş Dönemi’nin bir an önce başlatılmasıyla ilgili
açıklamalarıyla ilk kez bu tartışmalara katılan sanayi çevreleri, bu
isteklerini bir takım siyasi nedenlere de dayandırıyorlardı. Ortaklığı Batılı ülkeler birliği içinde kalmanın ve cehaletten kurtulmanın
bir yolu olarak gören büyük sanayi kolundaki işveren kuruluşları,
kendisini daha çok küçük ve orta boy işletmelerin temsilcisi olarak
gören Eskişehir ve Adana Sanayi Odalarının, Katma Protokol ile
ilgili eleştirilerini görmezlikten geliyorlardı. Ancak Geçiş Dönemi’nin başlatılmasından hemen sonra eleştiriler bu kesimleri de
etkisi altına alıyordu. TOBB ve diğer bazı işveren kuruluşları tarafından desteklenen ve kendisini özel sektörün sözcüsü olarak gören İktisadi Kalkınma Vakfı (İKV), Türkiye ve AT arasındaki yüksek ticaret açığına atıfta bulunarak Topluluğu ortaklık anlaşmasının şartlarını yerine getirmemekle suçluyordu. KP’nin Türk sanayisinin gelişmesine de engel olarak gören TÜSİAD, anlaşma hükümlerinin tamamen revizyondan geçirilmesini istiyordu (Esen
1990: 153 vd.). Türkiye Sanayi Odaları, İKV ile Nisan 1976’da yaptığı bir açıklamayla KP’nin Türkiye’nin sanayi politikalarıyla artık
uyuşmadığını ve en kısa zamanda değiştirilmesi gerektiğini vurguluyordu. Aralarında Eskişehir Sanayi Odası’nın da bulunduğu
toplam üç sanayi ve 7 sanayi ve ticaret odasının ortaklaşa imzaladıkları bu bildiri, daha sonraları her ne kadar sanayiciler tarafından tam olarak benimsenmiş olmasa da, özellikle ortaklık çerçevesinde öngörülen gümrük birliğine ağır eleştiriler yöneltiyordu.
Ülkedeki ağır siyasi ve ekonomik sorunlar ve AT’nin dış ilişkilerindeki yeni gelişmeler Türk sanayi ve ticaret kolundaki işveren
kuruluşlarının da ortaklık konusundaki tutumlarında önemli değişikliklere yol açıyordu. Yunanistan’ın üyelik için başvurusu nede68
niyle Türkiye’nin de bu yönde bir adıma hazırlanmasını isteyen bu
çevreler, Ecevit Hükümeti’nin 1978’deki ortaklığı geçici bir süre
durdurma girişimlerini şiddetle reddediyorlardı. Mayıs 1979’da
yaptığı bir açıklamayla Ecevit Hükümeti’nin bu tutumunu ağır bir
dille eleştiren TOBB, anlaşmayı dondurma yerine en kısa zamanda
AT üyeliğine başvurulması gerektiğini vurguluyordu. Bu isteğinde
ısrar eden TOBB, hedef Topluluğa hemen katılmak olmasa da,
üyelik başvurusunun 1980 yılı sonuna kadar yapılması gerektiği
görüşüyle sonraları iktidara gelen Demirel Hükümeti’nin girişimlerine ön ayak oluyordu.
Türkiye’deki bu tartışmalarda ortaklık ilişkilerindeki gelişmelerin de payı şüphesiz büyüktü. Tüm siyasi ve ekonomik kesimlerden gelen değişiklik istekleri Türkiye-AT organlarında değerlendirilemiyor ve Türk tarafının istediği değişiklikler bir türlü gerçekleştirilemiyordu. Tüm dünyayı sarsan büyük enerji kriziyle de
artan AT ile dış ticaret açığı, Türk tarafının hoşnutsuzluğunu daha
da arttırıyordu.
Toplulukla ilişkiler üzerine iç tartışmaların hükümet politikalarına yansıması ise, MC-Hükümetleri döneminde şiddetle kendini
gösteriyordu. Özellikle MHP ve MSP’yle olan görüş farklılıklarını
gizleyemeyen AP’li dışişleri bakanı Ihsan Sabri Çağlayangil, Türkiye’nin siyasi boyutlara ulaşan bu hoşnutsuzluğunu ortaklık organlarına kadar götürüyordu. Yunanistan’nın başvurusuyla Türkiye’de
artan kaygıları da dikkate alan AT, ilk kez Aralık 1976’da Türkiye’nin isteklerinin bazılarını kabul ediyordu. Varılan bu uzlaşmayla
AT, Türk tarım ürünlerinin ihracına bir takım kolaylıklar getiriyor,
özellikle AT ülkelerinde yaşayan Türk işçilerine ileride gerçekleştirilmesi planlanan serbest dolaşımın ilk adımı olarak bir takım yeni
haklar tanıyor ve Üçüncü Mali Protokol’ü kabul ediyordu. Varılan
bu anlaşmaya rağmen Demirel Hükümeti ortaklıkla olan hoşnutsuzluğu nedeniyle ve özellikle koalisyon ortağı MSP’nin de diretmesi
sonucu, KP çerçevesinde Ocak 1977’de yapılması gereken gümrük
indirimlerini ilk kez yerine getirmiyordu.
69
CHP Azınlık Hükümeti’nin daha da ileri giderek Ekim 1978’de
Topluluğa sunduğu istekler kataloğuyla Türkiye, ortaklık ilişkilerinde köklü değişiklikler istiyordu. Bununla, Türkiye’nin yükümlülüklerinin beş yıllık bir süre boyunca durdurulması ve bu süre içerisinde Türk tarafının değiştirilmesini istediği konuların Topluluğa
bildirilmesi öngörülüyordu. Hükümet çevrelerinde çoğu kez ‘ilişkileri canlandırma’ olarak adlandırılan, ancak içeriği itibarıyla ‘ortaklığın dondurulması’ anlamına gelen Türk tarafının isteklerini kabul
eden Topluluk, kendi yükümlülüklerini de bu süre zarfında dondurmayı ön şart koşuyordu. Topluluğun bu cevabı, ilişkilerin geleceği konusunda Türkiye’deki bazı kaygıları daha da arttırıyordu.
Topluluğun bu tutumundan dolayı fiilen dondurulmuş ilişkilerin
ortaklık çerçevesinde yeniden canlandırılmasının imkansız olduğunu vurgulayan çevrelerin sesleri giderek yükseliyordu. Kasım
1979’da iktidarın CHP’den AP’ye geçmesiyle Türkiye’nin AT politikasında tamamen yeni bir dönem başlıyordu6. Hükümet çizgisi,
öngörülen dış ve ekonomik politikada yeniden yapılanma çerçevesinde Batı Avrupa’ya yakınlaşmanın yanı sıra, ortaklık ilişkilerinin
yeniden canlandırılmasını ve hatta AT üyeliği için başvuruyu öngörüyordu. Demirel Hükümeti aynı yılın Aralık ayında son hükümetin
ortaklık yükümlülüklerini dondurma isteklerini geri çekiyor ve böylece Ortaklık Konseyi’nin iki yıllık bir aradan sonra Şubat 1980 de
yeniden toplanmasını sağlıyordu.
Demirel Hükümeti’nin de isteği olan ortaklık ilişkilerini yeniden canlandırma konusu Topluluk tarafından olumlu karşılanırken, Dışişleri Bakanı Hayrettin Erkmen’in üyelik başvurusuyla
ilgili açıklamaları bazı AT ülkelerinde sert tepkilere neden oluyordu. Hükümeti dışardan destekleyen MSP’nin de baskısıyla başvurunun daha sonraki bir zamana bırakıldığını açıklayan Demirel
Hükümeti, 1980 yazında AT ile Türk tarım ürünlerinin Topluluğa
6
Türkiye’nin 12 Eylül öncesi değişen AT politikası ve sonuçları için bkz.: Esen
1990: 236-251; Birand 2005: 260-293; Çalış 2006: 213-232
70
ihracatı, Türk işçilerinin Topluluk ülkelerindeki hakları ve mali
yardımlarla ilgili yeni bir anlaşmaya varıyordu. Topluluk bununla
aynı zamanda Türkiye’deki üyelik başvurusu tartışmalarını tamamen sona erdirmeyi de ümit ediyordu.
Topluluğun bu yeni tavizlerine rağmen Demirel Hükümeti
özel sektörün de baskısıyla başvuru konusunu yeniden gündeme
getiriyordu. Hatta başvuruyu daha 1980 yılı içinde yapacağını
açıklıyordu. Bunda Yunanistan’ın AT üyeliğiyle ilgili müzakerelerin önemli boyutlara ulaşması da önemli bir rol oynuyordu. Ancak
AP Azınlık Hükümeti böylece muhalafete yeni bir fırsat veriyordu.
Zaten öteden beri artarak devam eden iç siyasi çekişmeler böylece
partiler arası bir hesaplaşmaya dönüşüyordu. Sonuçta AT ile olan
ilişkilerin yeni döneminin önemli isimlerinden Dışişleri Bakanı
Hayrettin Erkmen MSP tarafından verilen ve CHP’nin de desteğini
bulan bir gen soruyla 5 Eylül 1980’de düşürülüyordu.
Böylece iç siyasi kavgalar ve siyasi partiler arasındaki hesaplaşmalar nedeniyle Türkiye’nin bu AT atağı da başarısızlıkla noktalanıyordu. 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra da Türkiye-AT
ilişkileri bir ‘Buz Devrine’ giriyordu. AT nezdindeki Türkiye Daimi Temsilciliği’nin ilettiği bir mektupla Türk hükümeti İzmir’de
Ekim 1980’de planlanan Türkiye-AT Karma Parlamento Komisyonu toplantısının yapılamayacağını bildiriyordu. Bu yazıyla Türkiye, daha sonra uzun yıllar devam edecek olan AT ile ilişkilerin
radikal kopuş sürecini başlatmış oluyordu. Bu gerçeği, yönetimi
devralan Milli Güvenlik Konseyi’nin 25 Mart 1981’de AT’ye başvuru için hazırlıkların başlatılması kararı da değiştirememiştir.
Bilakis, Avrupa Parlamentosu’nun 22 Ocak 1982 tarihinde TürkiyeAT Karma Parlamento Komitesi’nin Avrupa kanadını oluşturmayı
reddetmesiyle daha da kesinleşmiştir. Hatta 1983 yılında iktidarı
devralan Özal Hükümeti’nin 14 Nisan 1987’de AT’ye ulaşan üyelik
başvurusu, gerekli prosedürü başlatmak bir yana, Türkiye-Avrupa
arasındaki buzları eritmeye dahi yetmemiştir, ilişkileri canlandıramamıştır.
71
Helsinki’ye Giden Yol
Avrupa Birliği ve Türkiye’nin bir uzlaşma ve son ana kadar
karşılıklı görüş alış verişi içinde gelinen Aralık 1999’daki Helsinki
Zirvesi’nin sonuç bildirgesi, 1959 yılında yapılan ortaklık başvurusundan beri geçen 40 yıllık ilişkilerde önemli bir dönüm noktası
olarak kabul edilmektedir. Ancak Helsinki’yi hazırlayan gelişmelere bakıldığında haklı olarak, bu tarihi dönemecin, Lüxemburg mu
yoksa Helsinki mi olduğu sorusu akla gelir. Helsinki Zirvesi’nden
daha iki yıl önce, Aralık 1997’de AB Devlet ve Hükümet Başkanları’nın Lüxemburg’da Türkiye’yi diğer 11 ülkeden ayrı tutarak üyeliğe aday göstermemesi, Türkiye’nin yüzyıllardır süren Batı ile
ilişkilerine yakın tarihte indirilen en büyük darbe olarak tarihe
geçmeye aday bir karar niteliğindeydi. 1980 yılından beri kopan
ilişkilerin en dibe vurduğu noktanın bir belgesi olan AB’nin
Lüxemburg’taki Türkiye kararı, ülkede hemen tüm kesimleri içine
alan geniş bir konsensüsle AB ile ilişkilerin koparılması talebini
beraberinde getiriyordu. Durum, Avrupa yakasında da farklı görünmüyordu. AB, üçüncü ülkelerle ilişkilerde olduğundan çok
farklı bir yol izleyerek, Ocak 1996’da Gümrük Birliği’ni başlattığı
40 yıllık ortağı Türkiye’yi belki uzun bir süre kaybetmekle karşı
karşıya kalıyordu.
1964’te yürürlüğe giren AA ile öngörülen Gümrük Birliği’nin
1995’te yapılan son indirimle gerçekleştirilmesi de dikkate alındığında, birbiriyle böylesine zıt gelişmelerin kısa aralıklarla ortaya
çıkması, Türkiye-AB ilişkilerinin 1987’deki tam üyelik başvurusundan sonraki gelişmelere yakından göz atmayı gerektirmektedir.
Türkiye-AT ilişkileri, 12 Eylül askeri harekatından sonra ilk kez 16
Eylül 1986’da toplanan Ortaklık Konseyi ile yeniden başlıyordu.
Üyelik başvurusunu takiben Türkiye, 1988’den itibaren yaklaşık 10
yıldır durdurulan gümrük indirimlerini hızlandırılmış bir takvimle
yerine getirmeyi başlatıyordu. Aralık 1989’da Türkiye’nin üyelik
başvurusuna cevap veren AT, yeni bir üye kabul edemeyeceğini ve
72
Türkiye’nin katılmadan önce siyasal, sosyal ve ekonomik alanda
gelişmeye ihtiyacı olduğunu bildiriyordu. AT Komisyonu bununla
ilgili olarak Konsey’e Türkiye için bir ‘İşbirliği Paketi’ (Çalış 2006:
272) sunuyordu.
Üyelik başvurusundan yaklaşık dört yıl sonra 30 Eylül 1991
tarihinde ilk kez toplanan Ortaklık Konseyi toplantısı ile, ilişkileri
yürüten Ortaklık organları tekrar normal işlemeye başlıyordu. 6
Mart 1995’te son yılların en önemli kararlarından birini veren Türkiye-AB Ortaklık Konseyi, Gümrük Birliği’nin başlatılmasını kabul
ediyordu. İlgili Anlaşma son olarak Aralık 1995’te Avrupa Parlamentosu’nun onayını da alarak 1 Ocak 1996’dan itibaren yürürlüğe
giriyordu. Böylece işlenmemiş tarım ürünleri dışında kalan tüm
sanayi mallarının Türkiye ile AB arasında serbest dolaşımını başlatan ve Türkiye’nin AB’nin ortak dış ticaret politikasını da benimsemesini öngören GB-Anlaşması işlerlik kazanıyor, Türkiye-AB
ortaklığının Geçiş Dönemi kapanıp, üyelik konusunun karara bağlanacağı ‘Son Dönem’ resmen başlamış oluyordu.
1970-1973 yılları arasında KP ile ilgili tartışmalarda olduğu gibi, Geçiş Dönemini bitirip Son Dönemi başlatan GB Anlaşması,
bunu AB ile ilişkilerde yeni bir canlanma hamlesi olarak gören
Türk kamuoyunu adeta derin bir sessizlikten uyandırıyordu. Tüm
siyasal partilerin şiddetle reddettikleri Anlaşma, Tansu Çiller liderliğindeki DYP-CHP-SHP Koalisyon ortakları için büyük beklentileri de beraberinde getiriyordu. Hükümet bu kararıyla, 1995’te üç
Kuzey Avrupa ülkesiyle dördüncü kez genişlemeye hazırlanan ve
‘Avrupa Devrimleri’ olarak da anılan gelişmeler nedeniyle gözünü
öncelikle Orta ve Doğu Avrupa Ülkelerine (ODAÜ) çeviren AB
nezdinde Türkiye’nin önem kaybetmesini önlemeyi hedefliyordu.
Hatta AA’da öngörüldüğü şekilde GB’yi üyeliğe giden yolda Ortaklığın Son Dönemi7 olarak kabul eden hükümet çevreleri, bir
7
AB ile ilişkileri destekleyenler tarafından GB’den sonra üyeliğe otomatikman
geçişin AA’dan doğan bir hak olduğunu düşünerek, üyeliğe karşı çıkan AB
yetkililerini şiddetle eleştiren Türk Hükümet üyeleri ve kuruluş temsilcileri olmuştur.
73
grup ODAÜ ile AB’nin hedeflediği yeni genişleme dalgasına dahil
edilmeyi ümit ediyordu (Çalış 2006: 315; Karluk 2005: 955).
Dışta Avrupa’daki gelişmelerin Ortaklık ilişkilerine olası etkilerini önlemeye, içte hükümet politikalarına artan eleştirileri hafifletmeye yönelik politikalar sonucu, AB ile ilişkiler GB kararıyla
yeni bir belirsizlik dönemine itiliyordu. Muhaliflerin “aceleci”
olarak nitelendirdiği kararlar öncesi, daha sonra şiddetli eleştirilere
hedef olacak birçok konu tamamen gözden kaçırılmıştır. Ortaklık
muhalifleri haklı olarak, hiçbir karar mekanizmasında bulunmadan AB’nin GB çerçevesinde direteceği olası uygulamaları Türkiye’nin nasıl önleyebileceğini soruyorlardı. Ayrıca GB uygulamalarının OGT yoluyla üçüncü ülkeleri de kapsayacağı düzenlemesi,
zamanın siyasi sorumlularının büyük bir “gafı” olarak görülüyordu. Daha sonraki dönemlerde şiddetli eleştirilere hedef olan konulardan bir diğeri ise, rekabete açılan küçük ve orta ölçekli işletmelerin zararlarından veya diğer etkilerinden doğacak kayıpların
telafisinin Anlaşma’da yeteri kadar gözetilmemiş olmasıdır. Yunanistan’ın 1981-1992 yılları arasında yalnız başına uyum için aldığı
desteğin 123 milyar ECU’yu bulduğu dikkate alınırsa, GB muhaliflerini ikna etmek imkansızlaşıyordu. Kısa sürede basının tanınmış
temsilcilerini, ticaret ve sanayi kuruluşlarını ve aynı zamanda birçok sivil toplum örgütlerini de içine alan muhalif cephenin saldırıları, GB’nin koşullarıyla sınırlı kalmıyordu. Eleştiriler, Başbakan
Çiller’e yöneltilen ve GB Anlaşması’nın8 AB Organları’nda kabul
edilmesini sağlamak amacıyla Topluluğun Güney Kıbrıs Rum
Kesimi’nin (GKRK) üyeliği için başlattığı çalışmalara karşı suskun
kaldığı suçlamalarıyla doruk noktasına ulaşıyordu.
Yoğun tartışmalar eşliğinde Ocak 1996’dan itibaren uygulamaya konan GB, Türkiye’nin üyeliğini desteklemek bir yana, ilişkiler üzerinde hemen hiçbir olumlu etki oluşturamamıştır. Kardak
Adası ile Şubat 1996’da AB üyesi Yunanistan ile başlayan sıkıntı8
GB ile başlayan yeni tartışmalar için bkz.: DTM 2007: 321 - 400; Karluk 2005:
697; Çarıkçı 2001; Manisalı 1995
74
lar, Türkiye’deki demokrasi ve insan hakları konusundaki eleştirilerle artarak devam etmiştir. Türkiye-AB ilişkilerini bitirip İslam
Dünyası ile benzer ilişkilere girmeyi sürekli dile getiren Erbakan’ın
başbakanlığında kurulan RP-DYP Koalisyon Hükümeti dönemi,
Türkiye-AB ilişkileri açısından en talihsiz dönemlerden birisine
dönüşüyordu. Ekim 1996’da AB Komisyonu GB ilişkilerini son
derece başarılı ilan ederken, Türkiye’nin ekonomik ve demokratik
reformlar açısından aynı başarıyı gösteremediğini ve insan hakları
ihlallerinin devam ettiğini de vurgulamaktan geri kalmıyordu.
Bunu diğer bir Avrupalı kuruluş olan Avrupa Konseyi’nin kararı takip ediyordu. İnsan hakları ve demokrasi konusundaki ihlaller nedeniyle Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi, Türkiye’yi
yakın takibe alıyordu. Yine aynı yıl, Avrupa Parlamentosu, Türkiye-AB Karma Parlamento Komitesi’nin toplantılarını askıya alıyordu. 28 Şubat ‘post-modern’ müdahale ve onu takip eden süreçte Milli Güvenlik Kurulu (MGK) yoluyla askerlerin siyaset sahnesinde kendilerinden sıkça söz ettirmeleri, bu sıkıntıları daha da
artırıyordu. GB kararını alarak Ortaklık sürecinin ‘Son Dönemi’ni
başlatan Türkiye-AB Ortaklık Konseyi’nin Nisan 1997’deki toplantı
sonuçları da, AB Organları’nca dikkate alınmıyordu. Konsey Başkanı’nın vurguladığı ve Türkiye’nin, üyeliğe aday diğer ülkelerle
aynı kriterler altında değerlendirileceği sözü unutularak, Komisyon’un Temmuz 1997’de sunduğu “Gündem 2000” Raporu’nda
Türkiye’nin beklentileri hiçbir şekilde dikkate alınmıyordu. AB,
demokrasi ve insan hakları konularındaki eleştirilere rağmen 10
ODAÜ ve Güney Kıbrıs’ı aday ülke ilan ediyor ve bunlardan bazıları ile müzakerelerin başlatılmasına karar verirken, Türkiye ile bir
müzakereden söz etmiyordu. Türkiye’nin Birliğe katılmaya ehil
olduğunu ve diğer ülkelere uygulanan Kopenhag Kriterleri’nin
Türkiye’ye de aynen uygulanacağını ifade etmekle yetiniyor ve
Türkiye’yi başlatılan yeni genişleme sürecinin dışında tutuyordu.
GB’nin nihai hedef değil, ek bir güdüleyici olması hedeflenen
Türkiye’de, Yunanistan’ın da uzlaşmaz tutumuyla, GB Anlaşma75
sında öngörülen mali yükümlülükler dahil 1981’den beri işlemeyen mali işbirliği ve GB çerçevesinde başlatılması planlanan siyasi
diyalog konusundaki sıkıntılar, Türkiye’deki AB karşıtı çevrelerin
eleştirilerini daha da artırıyordu. Mesut Yılmaz liderliğindeki
ANAP-DSP-DTP Hükümeti’nin 5 Aralık 1997’deki kararıyla insan
hakları, Ege ve Kıbrıs gibi başlıkları içeren siyasi konularda AB ile
hiçbir şekilde görüşmeyeceğini, ilişkileri sadece GB çerçevesinde
sürdüreceğini ilan etmesi de Türkiye-AB arasındaki gergin süreci
değiştirmeye yetmiyordu. Komisyon’un “Gündem 2000” Raporundaki önerisine uyarak AB Konseyi Aralık 1997’deki Lüxemburg
Zirvesi Sonuç Bildirgesi’nde Türkiye’yi dışında tutan bir kararla
bir grup, ODAÜ ve Güney Kıbrıs ile üyelik müzakerelerinin başlatılmasını onaylıyordu.
‘Kabul edilemez’ olarak reddettiği Lüxemburg Zirve Sonuçları’na Türkiye’nin tepkisi sert olmuştur. GB uğruna Kıbrıs’la ilgili
gelişmelere tepkisiz kalmakla suçlanan dönemin başbakanı Tansu
Çiller’in konumundan kaçınmayı da hedefleyen bir tutumla, Yılmaz Hükümeti’nin özellikle Yunanistan’ın Güney Kıbrıs konusundaki ısrarına tepkisi ağırdı (Çalış 2006: 349; Esen 2002: 216).
1959/60 yıllarındaki uluslararası anlaşmalara atıfta bulunarak Güney Kıbrıs’ın AB üyeliği adaylığına şiddetle karşı çıkmakla kalmıyor, Türkiye ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) arasındaki dayanışmanın savunma konularını da kapsadığını ilan ediyordu. Türkiye’nin Kıbrıs tepkileri bununla da bitmiyordu. Hükümetin konuyu uluslararası bir platforma taşıma ve Türkiye’nin gerekirse Ada’nın Kuzey kesimiyle bütünleşmeye varan bir süreci başlatma tehdidinde bulunuyordu.
Zirve sonuçlarının ilk somut yansımaları, Yılmaz’ın başından
itibaren Lüxemburg sonrası “Türkiye’ye uzatılmış bir yem” olarak
nitelediği AB’nin Avrupa Konferansı davetini reddedmesiydi. 12
Mart 1998’de 15 AB üye ve 11 aday ülke devlet ve hükümet başkanlarının katılımıyla Avrupa Konferansı Londra’da ‘Türkiye’siz
gerçekleştiriliyordu. Toplantıda AB Konseyi Dönem Başkanı İngil76
tere’nin yanı sıra Fransa ve Belçika Devlet ve Hükümet Başkanları,
Türkiye’yi de bu tür toplantılarda aralarında görmeyi istediklerini
dile getiriyorlardı. Ancak AB’nin bu yumuşatma çabaları etkisini
hemen göstermiyor, hatta 25 Mayıs’ta planlanan Türkiye-AB Ortaklık Konseyi Türkiye’nin ilişkilerden memnuniyetsizliği nedeniyle yapılamadan iptal ediliyordu.
Diğer taraftan ilişkilerin düzelmesi için her iki tarafın da çabaları
gözden kaçmıyordu. İlişkilerin bu derece dibe vurması, her iki tarafta
da ortaklık politikalarını bir kez daha gözden geçirme ihtiyacını beraberinde getiriyordu. GB’den itibaren Türkiye’nin içine düştüğü ‘ABYorgunluğu’, Refah-Yol-Koalisyonu’nun politikaları ve 28 Şubat
‘post-modern askeri müdahalesi’ gibi gelişmelerin bir faturası olan
Lüxemburg, Türkiye’yi Batı’dan kopma tehlikesiyle karşı karşıya
getirmiş, ülkedeki birçok kesimde büyük hezeyana yol açmıştır. Buna
karşılık AB’de durum çok farklı değildir. Türkiye’ye Lüxemburg’ta
çıkartılan fatura, Yunanistan’ın da çabalarıyla bir hayli kabarmış,
ancak Türkiye’den beklenmeyen tepkileri de beraberinde getirmiştir.
Daha önce Yunan vetosundan yakınan AB Yönetimi, ilişkileri düzeltmek adına yoğun çaba içerisine giriyordu. Ayrıca adeta sürüklercesine AB içine çekmeye çalıştığı GKRK ile ilgili sorunların çözümünün, Türkiye ile zıtlaşarak mümkün olmayacağını gören Yunanistan,
Güney Kıbrıs’ın AB’ye katılması adına Türkiye politikalarında önemli
revizyona gitmek zorunda kalıyordu.
Diğer taraftan Türkiye’deki İslamcı kesimlere yönelik 28 Şubat
Harekatı, İslamcıları olduğu kadar demokratik kesimleri de önemli
ölçüde tedirgin ediyor, buna 28 Şubat sonrası askerin siyaset sahnesinde sıkça görünmesi de eklenince, kendi konumunu güçlendirme adına birçok siyasi ve ekonomik çevreler, AB ile yakın ilişkileri bir çıkış yolu olarak görmeye başlıyordu. 1999’daki genel seçim sonuçları da Türk kamuoyunun beklentilerini destekliyordu.
Parlamentoya girmeyi başaran sağ ve sol kanadın uç temsilcileri ve
merkez partileri olan DSP-ANAP-MHP Koalisyonu, Türk siyasal
hayatının temsil ettikleri geniş yelpazesinde AB ile ilişkilerin yeni77
den canlandırılması konusunda en uygun olarak ortaya çıkıyordu
(Çalış 2006: 357; Birand 2005). Sonuçta, Türkiye’nin gösterdiği yeni
çabalar, Yunanistan’ın değişen Türkiye politikaları sonucu eli serbestleşen AB, daha Haziran 1998’deki Cardiff Zirvesi’nde Türkiye’den aday ülke olarak söz etmeye başlamıştır.
Aynı yılın Mart ayında açıklanan ‘Türkiye için Avrupa Stratejisi Belgesi’nin de yarattığı olumlu atmosfer, yılın ikinci yarısında
her iki tarafta yakınlaşmaya götürüyor, Eylül 1998’de sözü geçen
Strateji’de öngörülen çok yönlü işbirliğini gerçekleştirmek üzere
teknik görüşmeler başlatılıyordu. Yine Cardiff’te kararlaştırıldığı
üzere tüm aday ülkelerle ilgili hazırlanan İlerleme Raporları, Kasım 1998’de açıklanıyordu. Rapor, her ne kadar ülkedeki demokrasi ve insan hakları ile ilgili uygulamaları ve askerin siyasetteki
rolünü yoğun bir şekilde eleştiriyorsa da, bu uygulamayla Türkiye’nin adaylıkları onaylanmış diğer ülkelerle aynı değerlendirmeye tabi tutulması, ülkede yeni olumlu beklentileri beraberinde
getiriyordu.
Buna ek olarak Almanya’daki hükümet değişikliği sonucu ilişkilerdeki ‘Kohl Faktörünün’ düşmesi, AB ülkelerindeki siyasi iktidarlar
konusunda yeni bir gelişme çizgisinin de habercisi oluyordu.
Lüxemburg öncesi daha çok ‘medeniyet’ tezini işleyen Hıristiyan
Demokrat veya ona yakın çoğunlukların, 2. Binyıl’ın sonuna gelindiğinde yerini yavaş da olsa liberal sol, sosyal demokrat veya yeşillere
bıraktığı görülüyordu. Böylece AB’nin genişleme stratejileri kültürel
ve coğrafi esaslardan uzak, daha çok işbirliğine dayanan bir bakışla
yeniden belirleniyordu9. Buna siyasi aktörler bağlamında üçlü koalisyonun Dışişleri Bakanı İsmail Cem’in de kararlı ve tutarlı politikaları
eklenince, Türkiye - AB ilişkileri ihtiyaç duyulan sağduyu ve ileri
görüşü sergileme fırsatı yakalayabiliyordu.
9
Buna en açık örnek olarak Alman Sosyal Demokrat ve Yeşillerden oluşan
Schröder Hükümeti’nin değişen Türkiye politikası için bkz.: Esen 2007: 43 - 45
78
Türkiye’de geniş bir siyasi yelpazeyi temsil eden hükümet ortaklarının da özel çabalarıyla yeni AB politikaları için sivil toplumun desteğinin kazanılması da, ilişkilerin olumlu gelişmesinde
önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Türkiye’nin AB veya
Yunanistan ile yakınlaşması, Ağustos 1999 depreminde en yoğun
ifadesini buluyor ve özellikle Yunanistan ile sıcak bir dönem yaşanmaya başlıyordu. Buna, Lüxemburg sonrası gelişmelerden
kaygılanan müttefiklerden ABD’nin AB nezdindeki ve bizzat
Clinton’ın Türkiye girişimleri, AB-Türkiye ilişkilerinde ek bir kamçı etkisi yaratıyordu.
1999 yılının sonuna gelindiğinde AB Türkiye ile mali işbirliği
konusunda yeni adımlar atarak, 1981 yılından beri işlemeyen mali
protokollere işlerlik kazandırıyordu. Her fırsatta Türkiye’yi ağır
dille eleştirmekten geri durmayan Avrupa Parlamentosu, 2 Aralık
1999’da aldığı bir kararla Türkiye’nin adaylığını desteklediğini
büyük bir çoğunlukla ilan ediyordu. Helsinki Sonuç Bildirgesi
taslağında Türkiye’yi rahatsız eden bazı ifadelerin yorumu ile ilgili
olarak da AB Konseyi Dönem Başkanı ve Finlandiya Başbakanı
Liponen’ın yoğun diplomatik temasları sonucu aşılabiliyordu.
Türkiye ve Yunanistan arasında sağlanan uzlaşma sonucu, her iki
taraf da Türkiye ve Kıbrıs’ın AB’ye aday ülke olmasını, daha önce
üzerinde ısrarla durdukları Kıbrıs’ta siyasi bir çözüm koşulunu
kaldırarak kabul ediyorlardı10. Gerçi Kıbrıs sorununa siyasi diyalog çerçevesinde ve BM’nin öncülüğünde çözüm aranmaya devam
edilecek, ancak bir siyasi çözümden bağımsız olarak Kıbrıs’ın AB
üyeliği konusu incelemeye açık olacaktı. Türkiye ve Yunanistan’ın
üzerinde uzlaşamadığı diğer sorunlar olması durumunda, bunlar
en geç 2004 yılına kadar Lahey Uluslararası Adalet Divanı’na götürülecekti. Ancak bu uzlaşma sayesinde, AB’nin Helsinki’de tanım10
Türkiye ve Yunanistan arasında Kıbrıs konusunda sağlanan uzlaşma ve bunun
her iki ülke politikaları açısından değerlendirmesi için bkz. Kramer 2001: 198;
Calış 2006: 362; Dartan 2005: 242; Birand 2006: 392 - 403; Canbolat 2006: 411 441; Bozkurt/Demirci 2004: 178 - 192
79
ladığı yeni genişleme stratejisine Türkiye’yi de dahil etmesinin
yolu açılıyordu.
“Türkler 600 yıldır Avrupalıdır…” diyerek Helsinki Zirve sonuçlarını değerlendiren dönemin Başbakanı Ecevit, Türkiye’ye
başka aday ülkelerle eşit konumda tanınan adaylık statüsü nedeniyle memnuniyetini dile getiriyordu. İslamcı kesimin muhafazakar cephesini temsil eden Fazilet Partisi dahil, Türkiye’deki hemen
her kesimin onayını alan Helsinki Zirvesi sonuçları, Türkiye-AB
ilişkilerinde yeni bir dönemi başlatıyordu.
AB’ye Uyum Çabaları ve Reformlar
2000’li yıllara Türkiye, AB ile ilişkilerinde çok farklı koşullarda
giriyordu. AA ve KP’nin uygulama maddeleri geçmiş Binyıl’da
kalıyor, Ortaklık Antlaşması’nda belirlenen hedeflere ulaşmak için
yeni koşullar oluşturuluyordu. 1980’deki askeri darbenin de etkisiyle AB’den uzak bir dönem geçiren Türkiye, demokrasiye geçtikten sonraki ilk fırsatta üyelik başvurusuyla başlattığı yeni statü
arayışları Helsinki’de sonuç veriyordu. Böylece Türkiye-AB ilişkilerinde Ortaklık koşullarını sürekli düzeltme ve değiştirme çabalarıyla geçen ilk Ortaklık Dönemi (association) sona eriyordu. Yeni
dönemin adı ‘Katılım Ortaklığı’ydı ve Türkiye’yi uzun sürmeyecek
bir uyum süreci sonunda tam üyeliğe götürmeyi hedefliyordu.
Üyeliğe giden yeni süreçle ilgili bir yol haritası niteliğindeki
Katılım Ortaklığı Belgesi (KOB), AB’nin beklentilerini listelerken,
Ulusal Program (UP), Türkiye’nin buna cevabını teşkil ediyordu.
Kısa ve orta vadede -2001 ve 2004’e kadar- gerçekleştirilmesi öngörülen ve temelini Kopenhag Kriterlerinin oluşturduğu bu hususlar,
Helsinki Zirvesi’nin Türkiye ile ilgili sonuçlarına dayandırılmaktaydı. Hukuki açıdan tek taraflı bir irade beyanı olması nedeniyle
KOB, AB için bağlayıcıydı. Belge aynı zamanda, Birliğe katılmayı
hedefleyen Türkiye’yi de fiilen bağlıyordu. (Esen 2002: 218).
KOB’da toplam 112 maddede sıralanan ve Türkiye’den en geç 2004
80
yılına kadar tamamlanması beklenen düzenlemeler ana hatlarıyla,
hukuk devletinin güçlendirilmesi, demokratik özgürlüklerin anayasal ve yasal güvence altına alınması ve iç ve dış uyuşmazlıkların
çözüme kavuşturulmasıyla ilgiliydi11.
Tüm tarafların memnuniyetle karşıladığı Helsinki Zirve Sonuçları’nın ne kadar hassas dengeler üzerinde oturduğu çok geçmeden görülüyordu. 8 Kasım 2000 tarihinde AB Komisyonu tarafından açıklanan KOB Taslağı, Helsinki’de varılan uzlaşmadan
farklı olarak Kıbrıs sorununun çözümünü ‘güçlendirilmiş siyasi
diyalog’ kapsamında değil, ‘kısa vadeli siyasi kriterler’ bölümünde
gösteriyordu12. Böylece Türkiye’nin üyelik yolunda yerine getirmesi gereken konular arasına ve üstelik 2001 sonuna kadar (kısa
vadede) Kıbrıs’ta BM çabaları doğrultusunda siyasi bir çözümü de
kapsıyordu. Ecevit liderliğindeki Koalisyon Hükümeti’nin şiddetli
tepkileriyle karşılaşan Taslak, 20 Aralık 2000 tarihinde AB Bakanlar Konseyi’nde değiştirilerek kabul ediliyordu.
Ancak Türkiye’deki KOB tartışmaları, Kıbrıs konusunu Helsinki sonuçlarına uygun olarak kısa vadeli öncelikler bölümünden
çıkarmakla bitmiyordu. KOB’da orta vadede gerçekleştirilmesi
istenen ve kamuoyunda ‘Kürtçe yayın’ olarak bilinen anadilde
yayın ve eğitimle ilgili engellerin, Olağanüstü Hal’in (OHAL) ve
idam cezasının kaldırılması yanı sıra, Milli Güvenlik Kurulu’nun
(MGK) Anayasa’da öngörüldüğü gibi bir danışma organına dönüştürülmesi konuları da Hükümetin şiddetli tepkilerine hedef oluyordu. Hükümet partileri dışında daha sonra Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) ve Genelkurmay Başkanlığı’nın da katıldığı tartışmalarda “ülkenin birlik ve egemenliği…” (Bahçeli) konusundaki kaygılar dile getiriliyor ve özellikle anadilde yayın, “kültürel bölücülük” nitelemesiyle reddediliyordu (Esen 2002: 220). Ancak tüm
11
12
KOB’un Türkçe tam metni için bkz.: Calış 2006: 645 - 669; değerlendirmeler için
ayrıca bkz.: Baykal 2001; Coşkun 2001: 196 - 202; Uzun 2001
Yunanistan’ın baskısıyla KOB’ne son an alınan bu madde ve tartışmalar için
bkz.: Esen 2001: 190
81
eleştirilere rağmen KOB, Kıbrıs konusu dışında başka bir değişikliğe uğramadan kabul ediliyordu.
KOB’da başta ortaya çıkan pürüzlerin giderileceğinin kesinleşmesinden sonra, Ecevit liderliğindeki Koalisyon Hükümeti, 12
Aralık 2000 tarihinde ilk kez toplanarak, KOB’a cevap teşkil eden
UP’nin hazırlanmasını kabul ediyordu. Başlangıçta 2000 yılı sonuna kadar tamamlanması beklenen UP, bir yılı aşan çalışmalar sonunda ‘Avrupa Birliği Müktesebatına İlişkin Türkiye Ulusal Programı’ adı altında 19 Mart 2001 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilerek açıklanıyordu. Türk kamuoyu tarafından olumlu karşılanan Program, AB tarafından temkinli yorumlara neden
oluyordu. UP’yi, bazı eksikliklerine rağmen önemli bir adım olarak
değerlendiren Komisyon çevreleri, yaptıkları açıklamalarda Belge’nin TBMM’de görüşülmesi gereğini dile getiriyorlardı.
Özellikle Türkiye’de çeşitli eleştirilere konu olan KOB maddelerine UP’de karşılık gelen maddeler birbiriyle örtüşmemekteydi.
Bakanlar Kurulu’nun kabul ettiği UP, MGK’nın yapısı ve işlevi ile
ilgili yasaların KOB’da ele alındığı şekilde orta vadede yeniden ele
alınacağı dile getiriliyordu. İdam cezası ile ilgili olarak 1984’ten
beri sürmekte olan moratoryumun devam edeceği vaat ediliyor,
tamamen kaldırılması konusunun ise, orta vadede ele alınacağına
işaret ediliyordu. UP, hemen tüm siyasi kesimlerce reddedilen
anadilde yayın ve eğitim konusunda hiçbir taahhüt içermiyordu.
Böylece Katılım Ortaklığı döneminin iki önemli belgesi tamamlanmış ve yerine gerilmesi planlanan yasal ve anayasal düzenlemeler için genel bir yol haritası oluşturulmuş oluyordu. Nisan 2003 yılında KOB’un yenilenip yayınlanmasından sonra Türkiye’nin 2001’den beri uyguladığı UP gözden geçirilerek 24 Temmuz 2003 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanmıştır13. Helsinki’de
13
Ulusal Program ve AB Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal
Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve İzlenmesine İlişkin 2003/5930
Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı için bkz.: Resmi Gazete, Sayı 25178 Mükerrer, 24
Temmuz 2003
82
başlatılan yeni süreç her iki belgeyle yasal çerçeveye kavuşturuluyor ve böylece AB’ye uyum için yapılacak reformların önü açılmış
oluyordu.
Toplam 34 maddeyi kapsayan Anayasa değişikliği, 3 Ekim
2001 tarihinde kabul ediliyordu. Katılım Ortaklığı Dönemi’nde
Kopenhag Kriterleri’ne uyum çalışmalarının temelini oluşturan bu
Anayasa Reform Paketi ile kişi hak ve özgürlüklerine ilişkin güvenceler artırılıyor, özellikle düşünce ve ifade özgürlüğünün sınırları genişletiliyordu. İşkenceyi önlemek amacıyla duruşma öncesi
gözaltı süresi 4 güne indiriliyordu. Paket, özel hayat ve aile hayatının korunması ile ilgili maddelerin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ile uyumlu hale getirilmesine yönelik değişiklikler
yanı sıra basın hürriyeti, dernek kurma hürriyeti gibi sivil toplumu
yakından ilgilendiren konuları yeniden düzenliyordu. Siyasal partilerin Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmasını da sınırlayan
değişiklik paketi, MGK kararlarının ‘tavsiye niteliğini’ vurguluyor,
kadın-erkek eşitliğinin altını çiziyordu.
AB’ye uyum sürecinin yeni döneminde önemli bir adımı teşkil
eden bu kararları, daha sonra yenileri takip etmiştir. Bunun için
gerekli toplumsal desteğin kazanılmasında, 1999’da kurulan ve AB
ile yeni süreci başından beri şekillendiren DSP-MHP-ANAP Koalisyon Hükümeti’nin payı büyüktür. Türk siyasal hayatının geniş
bir kesimini temsil eden hükümet partilerinin onayıyla TBMM’de
oluşturulan Partiler Arası Uzlaşma Komisyonu özellikle, reform
paketlerinin onaylanmasında etkili olmuştur. Reform tartışmaları
hükümet partilerini kendi aralarında zaman zaman karşı karşıya
getirdiği gibi, bazen de hükümet ve muhalefet partilerini birlikte
hareket etmeye zorlamıştır.
‘Uyum Paketleri’ olarak anılan ve 2001-2003 yıllarına sığdırılan sayısız reform kararları, Türk siyasal hayatını, kamu yönetimi
ve temel hukuk sistemini köklü değişikliklere uğratıyordu. Cumhuriyet’in kuruluş yıllarını takip eden yıllardaki devrim niteliğindeki modernleşme çabalarını hatırlatan reformlar, yakın tarihte
83
‘yeni bir atılım’ olarak kendinden söz ettiriyordu. Toplam yedi
farklı Uyum Paketi ile gerçekleştirilen yasal değişiklikler, kamuoyunda zaman zaman şiddetli tartışmalara neden olmuştur. 57., 58.
ve 59. Hükümetler olmak üzere, Uyum Paketleri’nin çıkarılması
süreci üç farklı hükümet tarafından şekillendirilmiş, bir paketten
çıkarılmak zorunda kalan değişiklikler, daha sonraki kararlar sonucu kabul edilerek yürürlüğe sokulmuştur. Yoğun tartışmalar
eşliğinde sürdürülen reform çalışmaları, zaman zaman önemli sivil
toplum örgütleri ile bir eşgüdüm içerisinde yürütülmüş, yapılacak
yasal değişikliklerle ilgili geniş bir toplumsal uzlaşmanın bulunmasına önem verilmiştir.
Anayasa’da yapılan bu değişiklikleri yasalara yansıtmak amacıyla ve büyük bir bölümünü Uyum Paketleri’nin14 kapsadığı yasal
değişiklikler, 22 Kasım 2001’de kabul edilen Yeni Medeni Kanun
ile başlatılıyordu. Böylece 1951’den beri devam eden Medeni Kanun’da değişiklik çabaları ilk kez başarıyla sonuçlanıyor ve 1926
yılından beri yürürlükte bulunan Medeni Kanun tamamen yenileniyordu. Buna göre kadın-erkek eşitliği, çocukların ve zayıfların
korunması ve dernek ve vakıflar konularında önemli değişikliklere
gidiliyordu. Şubat 2002’de kabul edilen ilk iki Uyum Paketi de
Türk Ceza Kanunu, Terörle Mücadele Kanunu, Ceza Mahkemeleri
Usulü Kanunu gibi birçok yasada değişikliklere gidiyordu. Ayrıca
Basın, DGM Kanunu, Jandarma Teşkilat Görev ve Yetkileri Kanunu, Devlet Memurları Kanunu, Dernekler, Toplantı ve Gösteri
Yürüyüşü Kanunlarında da önemli değişiklikler gerçekleştiriliyordu. Bu yolla çağdaş ceza hukukunun gereği yapılarak soyut tehlikeden ziyade, somut tehdit suçları kabul ediliyor, Basın Kanununda bulunan ‘yasak dil’ kavramı kaldırılıyor, siyasi partilerin kapatılması ile ilgili olarak ‘odak kriteri’ getiriliyor ve Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi (AİHM) tarafından işkence suçları nedeniyle
14
KOB ve UP çerçevesinde 2001-2004 yılları arasından toplam 7 Uyum Paketi ile
gerçekleştirilen yasal ve anayasal değişiklikler ve eleştiri ve değerlendirmeleri
için bkz.: Çalış 2006: 446-462; Akdoğan 2004: 67-107; Göktürk 2003: 188-217
84
verilen kararlar sonucunda devletçe ödenen tazminatlardan, ilgili
personelin sorumlu tutulabileceği gibi, birçok konu hükme bağlanıyordu.
Ağustos 2002’de kabul edilen Üçüncü Uyum Paketi, Hükümet
Partilerini en fazla zorlayan kararlardan biriydi. İktidar ortakları
arasındaki görüş farklılıklarının artık tamamen su yüzüne çıktığı
bir döneme rastlayan bu paket, şiddetli tartışmaları da beraberinde
getiriyordu. Daha yaklaşık bir yıl öncesi KOB tartışmalarında şiddetle reddettikleri konularda Hükümet Partileri karar almak zorunda kalıyorlardı. Gerçi Şubat 2001’de yapılan Birinci Uyum Paketi, ancak Hükümet Ortağı MHP’nin dışarıda bırakılması ve muhalefet partileri DYP, AKP ve SP’nin destekleriyle mümkün olmuştu. Ancak bu kez siyasi partileri de aşan ve hemen tüm kesimlerde
hızla yayılan tartışma ortamı oluşuyordu.
Üçüncü Uyum Paketi toplam 7 yasada 20’nin üzerinde değişiklik öngörüyordu; üstelik bazı maddeleri de ülkenin son derece
kritik güncel sorunlarıyla doğrudan ilintiliydi. Örneğin idam cezasının savaş ve yakın savaş tehdidi dışındaki durumlarda kaldırılması tartışmaları, kamuoyunda bir ‘Apo Meselesi’ne dönüştürülüyor ve siyasal söylemini bu konuya odaklamış Hükümet Ortağı
MHP’yi oldukça zor duruma sokuyordu. ‘Kürtçe yayın’ olarak da
anılan anadilde yayın ve eğitim hakkının verilmesi de Türkiye’de
zaman zaman şiddetli terör eylemleri eşliğinde yıllarca süren tartışmaları daha da alevlendiriyordu. Bu en kritik iki konu yanı sıra
dernek ve vakıfların yurtdışı faaliyetleri kolaylaştırılıyor, bazı basın suçlarına ilişkin cezalar hafifletiliyor ve AİHM kararları ışığında bazı ceza davalarında yargılamanın yenilenmesi olanağı getiriliyordu.
Üçüncü Uyum Paketi’nin neden olduğu tartışmaların da etkisiyle 2002 sonbaharında Hükümet’in dağılmasından sonra Kasım
ayında yapılan genel seçimlerden AKP ezici bir çoğunlukla iktidar
partisi olarak çıkıyordu. Abdullah Gül liderliğindeki yeni hükümet, 2002 yılının sonuna gelindiğinde hummalı bir çalışmayla yeni
85
bir Uyum Paketi’ni Meclis’e sevkediyordu. ‘Siyasi yasaklı’ olması
nedeniyle Milletvekilliğine adaylığını koyamadığı için Meclis dışında kalan Recep Tayip Erdoğan, AKP Başkanı sıfatıyla toplam 14
AB ülkesini ziyaret ederek, Türkiye’nin üyelik beklentisini anlatıyordu. Ayağının tozuyla 12 - 13 Aralık 2002 tarihlerinde Kopenhag’da yapılacak Zirveye hazırlanan Başbakan Gül’ün hedefi, bir
müzakere tarihiyle Ankara’ya dönmekti.
3 Aralık 2002’de Meclis’e sevk edilen Dördüncü Uyum Paketi,
toplam 16 ayrı yasada 31 değişiklik öngörüyordu. Ancak 2 Ocak
2003’te kabul edilen ve 11 Ocak’ta yürürlüğe giren Uyum Paketi ile
kişi hak ve özgürlükleri önemli ölçüde genişletiliyor, Siyasi Partiler
Kanunu anayasa değişikliğiyle uyumlu hale getiriliyor, gayrimüslim cemaat vakıflarının taşınmaz mal edinme hakları daha da genişletiliyordu. AKP Hükümeti, Kopenhag Zirvesi’nden beklediği
üyelik için bir müzakere tarihi alamadıysa da, reformları kesintisiz
olarak devam ettirmeyi ihmal etmiyordu. 2003 yılının Ocak ve
Temmuz aylarında olmak üzere üç yeni Uyum Paketi daha kabul
edilerek, KOB’da öngörülen reform beklentilerine belli ölçüde
cevap veriliyordu. Zaman zaman reform çabalarına muhalif çevrelerden artan eleştiriler, kamuoyunda da cevap buluyor ve bazı sivil
toplum örgütleri ortak demeçlerle reform sürecine açıkça destek
vermekten geri kalmıyorlardı.
Son olarak onaylanan 7. Uyum Paketi ile köklü yasa değişiklikleri kabul ediliyor, düşünce ve ifade özgürlüğü, kişi hürriyeti ve
güvenliği, dernek kurma ve ilgili özgürlükler, vakıfların yurtdışı
faaliyetleri ve benzeri konularında çok önemli düzenlemelere gidiliyordu (Akdoğan 2004; Çalış 2006; Karluk 2005). Son Paket’in
önemini en fazla artıran konulardan birisi de, MGK ve MGK Genel
Sekreterliği Kanunu’nda yapılan değişikliklerle MGK’nın görev
alanının yeniden tanımlanması olmuştur. Bu düzenlemelerle aynı
zamanda MGK Genel Sekreteri’nin sivillerden seçilmesinin de önü
açılmıştır. Özellikle dış basında geniş yankı bulan bu son değişiklikle, AKP Hükümeti, Temmuz 2003’te Ulusal Program’ın da kabul
86
edilmesiyle, KOB’da öngörülen reformları önemli ölçüde tamamlamış oluyordu.
Üyelik Müzakerelerinin Başlatılması ve Tepkiler
Bugün, müzakerelerin başlamasının üzerinden iki yıldan fazla
bir süre geçmesine rağmen, Türkiye’nin AB’ye üyelik hedefinin
netliğinden söz etmek olanaksız görünmektedir. Erdoğan Hükümeti, kamuoyunun bu konudaki başta sahip olduğu desteğini de
giderek kaybetmektedir. Bunda, müzakere sürecinin, özellikle AB
ülkelerindeki kimi çevrelerce tekrar tekrar vurgulanan ‘ucu açık
bir süreç’ olması gerçeğinden ziyade, Katılım Ortaklığı Dönemi’nde yeni bir dönüm noktası teşkil eden müzakere tarihinin ve
bununla birlikte müzakere koşullarının belirlenmesi sürecindeki
gelişmeler ve tartışmaların etkili olduğu söylenebilir.
Müzakerelerin başlatılması tartışmalarını Aralık 2002’deki
Kopenhag Zirvesi’ne kadar gerilere götürmek mümkündür. Gül
Hükümeti, bu Zirve sonunda beklediği müzakere tarihini gerçi
alamamıştır; ancak Zirve için bir araya gelen AB Devlet ve Hükümet Başkanlarının, Türkiye’nin Kopenhag Kriterleri konusundaki
ilerlemelerin yeterli olması durumunda 2004 yılının Aralık Zirvesi’nde “geciktirmeksizin15” müzakereleri başlatmayı taahhüt etmeleri, Türkiye’deki üyelik çabalarının kesintisiz devam etmesinde
önemli bir etkendir.
TBMM’de ardı ardına kabul edilen uyum paketleri yanı sıra,
Hükümet, üyeliğe giden yolda gerekli örgütlenmeleri tamamlıyor,
bir yol haritası niteliğindeki KOB’u ve bunu gerçekleştirmeye yönelik bir hareket planı çizen UP’yi güncelleştirerek Meclis’in onayıyla kabul ediyordu. Yılın ikinci yarısındaki olumlu gelişmeler de
Türkiye’nin üyelik hedefini destekler nitelikteydi. AB, ‘Merkezi
15
Zirve sonuçları metni için bkz.: www.ikv.org.tr/pdfs/kopenhagzirvesonuctr.pdf
87
Olmayan Mali Yapılanma’yı onaylayarak, Topluluk tarafından
yapılacak mali yardımların yönetimini Ekim ayından itibaren Türkiye’ye bırakmaktadır. 1970’li yılların ortaları ve özellikle Yunanistan’ın katılımından itibaren Türkiye’ye ayrılan mali kaynakların
serbest bırakılması esnasında bazı üye ülkelerin çabasıyla bloke
edilmesinden dolayı mali yardımlar konusunda büyük sıkıntılar
çeken Türkiye için bu karar büyük bir önem taşımaktadır.
Yine 2003 Ekim ayında kabul edilen İlerleme Raporu ile AB
Komisyonu, Türkiye’de gerçekleştirilen reformları oldukça olumlu
değerlendiriyordu (Çalış 2006: 460; Karluk 2005: 890). Ancak Kıbrıs
konusunun halen bir sorun teşkil ettiğini vurgulamaktan da geri
kalmıyordu. Türkiye’deki reformlar aynı zamanda Brüksel’de bir
araya gelen AB Devlet ve Hükümet Başkanları’nın da övgüsünü
alıyordu. 12 - 13 Aralık tarihlerinde Brüksel’de toplanan Avrupa
Konseyi, bir yıl önce Kopenhag’da alınan karar doğrultusunda
Türkiye’yi desteklediğini yineliyor, en geç 2004 Aralık ayında müzakere tarihi verilmesi konusunda olumlu mesajlar veriyordu.
Temelleri beş yıl önce Helsinki’de atılan ve Türkiye’nin baş
döndüren bir hızla AB’ye yakınlaştığı süreci içeren Katılım Ortaklığı Dönemi’nde yeni bir doruk noktası oluşturan 2004 yılı, AB için
olduğu kadar, Türkiye - AB ilişkileri açısından da oldukça hareketli bir yıldır. AB, tarihinin en büyük genişlemesini gerçekleştirerek
bünyesine 10 yeni üye daha katmadan kısa bir süre önce ‘Annan
Planı’ olarak anılan BM’nin Kıbrıs’a birleşme önerisi, Kıbrıs’ın
Güney ve Kuzey Kesimi’nde ayrı ayrı referanduma sunuluyordu.
Halk oylamasını GKRK’nın reddetmesiyle gerçi Annan Planı uygulamaya geçirilemiyordu; ancak Kuzey Kıbrıs’ın yaklaşık yüzde
65 ile Planı kabul etmesi (Birand 2004: 454), Türkiye’nin Kıbrıs ve
Yunanistan ile yaşadığı sorunlar konusunda elini güçlendiriyordu.
17 - 18 Haziran tarihlerinde bir araya gelen AB Devlet ve Hükümet
Başkanları, Kopenhag Kriterleri’ni yerine getirmesi durumunda
Türkiye ile müzakerelere gecikmeksizin başlanacağını teyit ederek,
hem Türkiye’nin üyelik hedefinin altını çiziyor, hem de müzakere88
ler için tek ölçünün Kopenhag Kriterleri olduğunu vurguluyorlardı. Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi de insan hakları ihlalleri nedeniyle 1996 yılında başlattığı Türkiye üzerindeki denetim
sürecini Haziran ayı içerisinde sona erdiriyordu.
İlerleme Raporu, Tavsiye Kararı ve Etki Raporu olmak üzere
Komisyon, Ekim 2004’te toplam üç belge sunuyordu. İlerleme Raporu, Katılım Ortaklığı Dönemi’nde Türkiye’nin kaydettiği tüm
ilerlemeleri memnuniyetle karşılıyor ve eksikleri de sıralıyordu.
Komisyon’un tespit ettiği eksikliklerden bazıları şunlardı: Siyasi
Partiler Yasası’nın Avrupa standartlarına uymayan maddeleri,
hakim ve savcıların Adalet Bakanlığına bağlı olması, henüz yürürlüğe girmeyen Ceza Yasası ve sivil ve siyasi haklar ve insan hakları
konusunda sayılan daha bir çok alanda önemli eksiklikler tespit
ediyordu.
Avrupa Parlamentosu’nun isteği üzerine Komisyon’un hazırladığı Etki Raporu ise, Türkiye-AB ilişkilerinde o zamana kadar
duyulan eleştirileri de kapsayan bir cevap niteliğindedir. Komisyon, “Türkiye’nin katılımı, kültürel ve dini özellikleri ile birlikte, nüfusu,
büyüklüğü, coğrafi konumu, ekonomik, güvenlik ve askeri potansiyelinin
birleşik etkisinden dolayı önceki genişlemelerden farklı olabilecektir” (Çalış 2006: 467) diyerek, her iki tarafı da beklenmedik gelişmelere
hazırlamak isteyen bir tutum içine giriyordu. Etki Raporu aynı
zamanda, Tavsiye Kararı’nda belirtilen olumlu görüşlere bir gerekçe niteliği de taşımaktadır.
Son belge olan Tavsiye Kararı’nda Komisyon, Türkiye’nin son
beş yılda kayda değer ilerlemeler kaydettiğini tespit ediyor ve
müzakerelerin açılmasını öneriyor, ancak bunun için henüz hazırlık aşamasında bulunan bazı yasaların yürürlüğe girmesi koşulunu
da öne sürmekten geri kalmıyordu. Hem Aralık 2004 hem de Ekim
2005 Konsey kararlarına öncülük eden Tavsiye Kararı’nda Komisyon, “ucu açık bir süreç” olarak nitelendirdiği müzakere süreci için
üç temel maddeden oluşan bir strateji öneriyordu. Bunlar: Kopenhag siyasi kriterlerini tümüyle hayata geçirmeye yönelik reformla89
rın devam ettirilmesini güvence altına alacak denetim ve yaptırım
mekanizmaları yanı sıra, müzakerelerin yapılmasında uyulması
istenen teknik düzenlemelerdir. Son olarak da AB üyesi ülkeler ve
Türk halkı arasında kültürel ve siyasi diyaloğu desteklemeye yönelik öneriler sıralanmaktadır.
Komisyon, hem AB’nin iç dengelerini kollamak, hem de Türkiye’yi bir takım olumsuz gelişmelere karşı korumak amacıyla,
müzakerelerin uzun bir sürece yayılmasını önermektedir. Ayrıca
daha sonra bir takım tartışmalara kaynak teşkil edecek tespitlerle
müzakerelerde Ortak Tarım Politikası, uyum politikası ve kişilerin
serbest dolaşımı konularını zor konular olarak göstermekte, hatta
son konuda kalıcı korunma önlemlerinin düşünülebileceğini dile
getirmektedir16.
Tüm eleştirilere ve Komisyon’un Türkiye ile ilgili tutumları
hakkında artan tartışmalara rağmen, AKP Hükümeti sonuçtan
memnundu. Uyum reformları çerçevesinde yapılan yasal değişiklikler sonucu meclise girmeyi başaran Recep Tayyip Erdoğan bu
kez sadece parti başkanı olarak değil aynı zamanda Başbakan olarak “ilk etabı başarıyla geçtik” (Çalış 2006: 469) tespitinde bulunuyordu. AB organlarının olumlu tavrını onaylar niteliğindeki bu
söylemi doğrulayan diğer bir kararsa, Avrupa Parlamentosu’ndan
geliyordu. 15 Aralık 2004 oturumunda tarihi bir oylamayla Parlamenter Camiel Euerlings’in “Türkiye’ye Evet!” sözcükleriyle özetlenebilecek Raporu, şiddetli tartışmalar eşliğinde kabul ediliyordu.
Yapılan oylama sonucu Türkiye ile müzakerelerin, öngörüldüğü
şekilde “geciktirilmeksizin” başlatılması 407 evet, 262 hayır ve 29
çekimser oy ile onaylanıyordu.
Avrupa Parlamentosu’nun bu kararı, iki gün sonra toplanacak
Avrupa Konseyi’nin Türkiye ile ilgili vereceği karar konusunda
yapılan spekülasyonları geçici olarak azaltıyordu, ancak ne Türk
16
AB Komisyonu’nun müzakerelerin başlatılması ile ilgili raporları ve konuyla
ilgili tartışmalar için bkz.: Çalış 2006: 465; Karluk 2005: 892; TÜSİAD 2004
90
ne de AB ülkeleri kamuoylarında müzakerelerin başlatılması konusu henüz bir netlik kazanmamıştı. Böyle bir belirsizlik içerisinde
16-17 Aralık 2004 tarihlerinde Brüksel’de bir araya gelen AB Devlet
ve Hükümet Başkanları, Komisyon’un ve Avrupa Parlamentosu’nun son kararlarına atıfta bulunarak, Türkiye ile müzakereleri 3
Ekim 2005 tarihinde başlatmayı kabul ediyordu. Komisyon’un
Ekim ayında sunduğu ve kafa karışıklığına neden olan üyelikle
ilgili olarak AB’nin samimiyeti konusunda şüphe uyandıran tavsiye niteliğindeki tespitleri bu kez hemen hemen aynı cümlelerle,
hatta kısmen sertleştirilerek Brüksel’deki Avrupa Zirvesi tarafından kabul ediliyordu.
17 Aralık’ta açıklanan Brüksel Zirvesi Sonuçları (Türkiye Bölümü) Türk kamuoyunda ‘buruk bir sevinçle’ karşılanıyordu. Katılım müzakerelerinin başlaması için verilen tarih ile AB, Ankara
Antlaşması’nın yürürlüğe girmesinden tam 40 yıl sonra Türkiye’nin üyeliği bağlamında ilk kez somut bir adım atıyordu. Ancak
‘Müzakere Çerçeve Belgesi’nde yer alması önerilen ilke, esas ve
usullerin tanımlandığı koşullar ise, 40 yıldır süren uyum sürecinin
yakın bir tarihte üyelikle tamamlanacağı ümitlerini mutlaka desteklemiyordu. Komisyon’un müzakereler sürecinde Kopenhag
Siyasi Kriterleri’nin öngördüğü reformların devam ettirilmesi ve
uygulanması ile ilgili mekanizmaların oluşturulup güvence altına
alınması isteği bu süreci sürekli bir denetleme aracına dönüştürüyordu. Bu bağlamda öngörülen yaptırımlarsa, müzakere sürecinin
her an durdurulma olasılığı ön plana çıkıyordu.
Brüksel Zirvesi’nde genel hatlarıyla kabul edilen Çerçeve Belgesi’ne göre toplam 35 başlığa ayrılan müzakereler sırasında her
başlık, önceden belirlenen performans kriterlerine göre
Hükümetlerarası Konferans tarafından açılıp kapanacak ve her
defasında oybirliği aranacaktır. Buna müzakereler sonunda oluşturulacak Katılım Antlaşması’nın kabul edilmesi prosedürü de eklendiğinde müzakere sonuçlarının toplam 71 kez Türkiye’nin dahil
olmadığı bir karar prosedürü çerçevesinde oylamaya tabi tutula91
cağı kararlaştırılmıştır. Bu da bazı AB ülkelerinin Türkiye ile çakışan çıkarları dikkate alındığında, müzakere sürecini sürekli bir
kaygı kaynağına dönüştürüyordu. Ayrıca aday ülke Türkiye’nin
Kopenhag siyasi kriterlerine ‘aykırı’ davranması durumunda, müzakerelerin askıya alınması da öngörülüyordu. Böylece aslında AB
ile ilişkilerde uzun bir belirsizlik dönemini bitirmesi beklenen müzakere sürecinin, Türkiye açısından ne kadar güvensiz koşullarda
yürütüleceği, süreç henüz başlamadan çok açık bir şekilde görülüyordu.
Daha sonra Zirve tarafından yaklaşık aynen üstlenilen Komisyon’un Türkiye’ye temkinli yaklaşımı, Avrupa kamuoyunun müzakerelerle ilgili o güne kadar tanımadığı yeni bir müzakere anlayışını da beraberinde getiriyordu. Müzakerelerin ortak hedefinin
“Birliğe üyelik” olduğu belirtilen Brüksel Zirve Bildirgesi’nde, aynı
paragrafta ifade edilen diğer bir tespitle, müzakerelerin “açık uçlu”
oluğu vurgulanmaktadır. Zirve sonrası tartışmalarda Türkiye’nin
AB üyeliğine karşı çevrelerin sözcülerine ‘can simidi’ misali sunulan bu madde, en fazla tartışma konusu olması itibarıyla, Türk
kamuoyunda ciddi hayal kırıklıklarına neden olmuştur.
Bazı AB Organları ve üye ülkelerde Türkiye’nin katılımına yönelen keskin eleştirileri yumuşatma kaygısıyla da kaleme alındığı
izlenimini uyandıran Müzakere Çerçeve Belgesi, aynı zamanda bazı
üye ülkeler için düşünülmüş tavizleri de içinde barındırıyordu. Yunanistan’a yönelik olarak mevcut sınır uyuşmazlıklarının
“…gerektiğinde çözüm için Uluslararası Adalet Divanı’na götürülmesi” istenirken, GKRK’nın ısrarlarına uygun olarak, AA’yı yeni
üyelere genişleten Ek Protokol’ün müzakerelere başlamadan önce
Türkiye ve AB tarafından imzalanması koşulu getiriliyordu.
GKRK’nın, üyeliğinin üzerinden daha 6 ay geçmeden böylesine bir
etkinlik göstermesi, üyeliğinin ilk yılından 1999 Helsinki Zirvesi’ne
kadar Türkiye ile ilgili her türlü olumlu kararı engellemeyi başaran
Yunanistan deneyimi nedeniyle, Türk kamuoyunda ikinci bir Yunanistan sendromu oluşmasının yolunu açıyordu.
92
2004 Aralık ayında AB Devlet ve Hükümet Başkanları tarafından Türkiye için açıklanan Müzakere Çerçevesi Belgesi’nde
“…uzun geçiş süreleri, derogasyonlar, spesifik düzenlemeler veya
daimi korunma hükümleri”nden söz ediliyordu. Özellikle tarım,
yapısal reformlar ve kişilerin serbest dolaşımı ile ilgili bu tespitlere
bir de mali yardımlarla ilgili özel bir düzenleme ekleniyordu. Türkiye gibi, “…Birliğe katılımı mali reform gerektirecek kadar büyük
mali sonuçlar yaratacak adaylar ile müzakereler, ancak 2014 yılından sonraki dönemi kapsayan Mali Çerçeve’nin oluşturulmasından sonra tamamlanabileceği” ifadesi, Türkiye’de farklı yorumlara
neden olmuştur. Bu ifade, mali nedenlerden dolayı Türkiye ile
müzakerelerin 2014 yılından önce tamamlanmayacağı ve o zamana
kadar herhangi bir mali yardımın da beklenemeyeceği kaygısını
uyandırmıştır. Bu da yapısal reformların gerçekleştirilmesine yönelik olarak AB’nin yoğun bir mali desteğine ihtiyaç duyan Türkiye’de önemli bir hayal kırıklığı anlamına gelmekteydi.
Özellikle kişilerin serbest dolaşımı bağlamında Müzakere Çerçeve Belgesi’ne alınan “daimi korunma hükümleri”, tercümeden
de kaynaklanan hatalar nedeniyle “korunma tedbirlerinin alınmasına dayanak teşkil eden ve her defasında yeniden ileri sürülebilecek hükümler” olarak anlaşılmamıştır. Bu konu Türk kamuoyunda
şimdiye kadar gerçekleştirilen genişlemelerden farklı olarak ve
sadece Türkiye’ye özel bazı konularda sürekli istisnaların uygulanabileceği kaygılarını doğurmuştur. Bu olasılığı da dikkate alarak
Dışişleri Bakanlığı 28 Aralık 2004’te AB’ye bir Nota vererek, Türkiye’nin “süresi ve amacı belirli olmayan olağan dışı önlemleri” kabul etmeyeceğini bildirmek zorunda kalmıştır. (TÜSİAD,
2004/2005). AB’nin Helsinki’de başlatılan yeni Türkiye politikaları,
müzakere kararıyla gerçi ilk önemli sonucunu veriyordu. Ancak
müzakerelerin yürütülmesine ilişkin ilke ve usuller olsun, müzakereler süresince sürmesi istenilen uyum çabalarını desteklemeye
yönelik önlemler olsun; Çerçeve Belgesi’nde belirtilen koşullar
nedeniyle, daha müzakereler başlamadan Türk kamuoyunda
AB’ye karşı yeni bir güvensizlik süreci başlamış oluyordu.
93
Türkiye’nin üyeliği konusundaki tartışmalar Türk kamuoyu
ile sınırlı kalmıyordu. 2002 Kopenhag Zirvesi öncesi birçok AB
ülkesinde başlayan Türkiye tartışmaları, 2005 yılına gelindiğinde
yeniden alevleniyordu. ‘Avrupalı kimliği’ sorgulanarak başlayan
eleştirilerde Türkiye’nin AB üyeliği, ‘Avrupa Projesi’ ile ‘uyuşmazlığı/incompatible’ (Kramer) nedeniyle reddedilmekte, Türkiye’nin
70 milyonu aşan nüfusu, yoğun ekonomik sorunları, bölgeleri arasında süren büyük ekonomik ve sosyal farklılıklar, Türkiye’nin
üyeliğine karşı ileri sürülen en önemli görüşler olarak dikkat çekmektedir. Tartışmalar, Avrupa’nın inşasına büyük emek veren
şahsiyetlerin de katılmasıyla zaman zaman sertleşmiş, hatta bazı
ülkelerde Türkiye aleyhine başlatılan kampanyalara dönüşmüştür.
Almanya’da Hıristiyan Demokrat Partisi’ni son an Türkiye aleyhine başlatılmak istenen imza kampanyasından vazgeçiren ve halen
hükümet başkanı koltuğunda oturan Angelika Merkel’in yanı sıra,
Federal Almanya eski Başbakanlarından Helmut Schmidt’in ve
Fransa eski Cumhurbaşkanı Giscard d’Estaing’nın da katıldığı
tartışmalarda bir taraftan Türkiye’nin Avrupa kimliğine ters düştüğü, diğer taraftan da Türkiye’nin üyeliğinin AB’de derinleşme
çabalarının sonunu getireceği kaygısı dile getirilmiştir17.
AB ülkelerinde süren tartışmalarda Türkiye’nin üyeliğini destekleyen görüşler de eksik değildi. Özellikle Türkiye’nin katılımıyla Topluluğun, Birlik kurma yolunda ihtiyaç duyduğu siyasi ve
stratejik desteği bulacağı kaydediliyordu. En sık dile getirilen argümanlardan birisi de, Türkiye’nin İslam ve Hıristiyan merkezli
iki medeniyet arasında köprü işlevi üstleneceğiydi.
Türkiye ile müzakerelerin tartışıldığı her Avrupa Zirvesi öncesi alevlenen tartışmalarda Avrupa kamuoyu Türkiye konusunda
giderek daha da bölünüyordu. Nüfusu 450 milyonu aşan AB coğrafyasında Sosyalist, Sosyal Demokrat, Yeşiller ve yer yer Liberallerin de katıldığı üye ülkeler üstü bir koalisyon, Türkiye’nin üyeli-
17
Türkiye’nin AB üyeliği ile ilgili tartışmaların özeti için bkz.: Kramer 2003; Birand
2005: 477; Doğan 2005: 41-52; Wehler 2004; König/Sicking 2005; Bozkurt 2001; Uğur
2005; http://www.bpb.de/themen/KSGKMH,0,T%FCrkei_und_EU.html
94
ğini destekliyordu. Buna karşılık sağda yer alan liberal ve muhafazakar grupların önemli bir kısmı, örneğin Hıristiyan Demokratlar,
Ulusalcılar ve Irkçılara kadar uzanan diğer bir kesimse, Türkiye’nin üyeliğini şiddetle reddediyor veya alternatif politikalar
üretme çabasına giriyorlardı. Avrupa’daki Türkiye tartışmaları
Yunanistan veya Belçika gibi bazı AB ülkelerinde aşırı sağcı gruplar tarafından Türkiye karşıtı kampanyalara dönüştürülüyordu.
2005 Şubat ayında büyük bir çoğunlukla Fransız Parlamentosu’nda
kabul edilen anayasa değişikliği, Avrupa’da süren Türkiye tartışmalarının belki de en önemli sonuçlarından birisiydi. Böylece
Fransa ilk ve halen tek AB ülkesi olarak, 1 Temmuz 2005’ten sonra
müzakerelere başlayan ülkelerin üyeliklerinin kabul edilmesi için
halk oylamasını anayasal bir zorunluluk haline getiriyordu.
2005 yılının Mayıs ve Haziran aylarında sırasıyla Fransa ve
Hollanda’da gerçekleştirilen halk oylamalarında AB Anayasa Anlaşması reddediliyordu. Türkiye’nin de hedef olduğu tartışmalarda AB yetkilileri Hollanda ve Fransız halkının bu tutumunun sorumlularını ararken, Anayasa onay sürecini de durdurmak zorunda kalıyordu. Müzakerelerin başlaması koşulunu da yerine getirmek üzere Erdoğan Hükümeti bir taraftan gerekli yasal düzenlemeleri tek tek tamamlıyor, diğer taraftan da Ek Protokol’ü imzalıyordu. Ancak böylesine kritik bir dönemde Türkiye’nin Protokol
metnine bir de Deklarasyon ekleyerek, bunun GKRK’yı tanıma
anlamına gelmeyeceğini dile getirmesi, AB ülkelerinde şiddetli
tepkilere neden oluyordu. Özellikle GKRK’nın çok daha ileri giden
ısrarlarına rağmen, Dönem Başkanı İngiltere’nin de çabalarıyla AB
Konseyi’nce Eylül ayında kabul edilen karşı bir Deklarasyon’la
daha ağır bir kriz önleniyordu18.
En geç 2006 yılı sonunda GKRK’yı Ankara Antlaşması’na dahil ederek Türkiye’nin liman ve havaalanlarını GKRK’ya açmasını
isteyen AB Deklarasyonu, Aralık 2004’te Brüksel’de kabul edilen 3
Ekim Müzakere tarihinin değişmeyeceğini gösteriyor, ancak müzakere koşullarının alacağı son şekil konusunda Türkiye’de yeni
18
Deklarasyon metinleri için bkz.: http://www.bbc.co.uk/turkish/eu_turkey.pdf
95
kaygıların ortaya çıkmasına neden oluyordu. Bazı üye ülkelerdeki
şiddetli Türkiye tartışmalarına karşılık olarak müzakere tarihinde
bir değişiklik olmayacağını sık sık tekrarlamak zorunda kalan AB
yetkilileri, 2005 yılı içerisinde Türkiye’nin üyeliğine desteğin AB
vatandaşları arasında düşmesini önleyemiyordu. Mart ayı içerisinde Danimarka’da yapılan anket sonuçlarına göre Türkiye’nin üyeliğine ancak yüzde 19’luk bir desteğin kaldığı tespit ediliyordu.
Eylül 2004’te yapılan son ankette bu destek yüzde 31 civarında
bulunmaktaydı. Almanya’daki bir anket de benzer sonuçlara işaret
ediyordu. Şubat 2004’te yüzde 54 civarında bulunan Türkiye’nin
AB üyeliğine destek oranı, eriyerek Mart-Nisan 2005’te yüzde 43’e
kadar düşüyordu (TÜSİAD 2005)19.
Zaman zaman şiddetli tartışmalar eşliğinde yapılan uyum reformları sonucu Türkiye’deki çeşitli kesimlerde gözlemlenen ‘AB
küskünlüğü’, Avrupa’daki son gelişmeler sonucu giderek daha da
büyüyordu. Avusturya Başbakanı Wolfgang Schüssel’in üyelik
müzakerelerinin ucunun açık olduğunu her fırsatta vurgulaması
ve kendi ülkesinde de Fransa’ya benzer bir uygulamayla halk oylaması istemesi, iktidara yeni gelen Alman Hıristiyan Demokratlar’ın Türkiye için AB’ye üyelik yerine ‘imtiyazlı ortaklık’ baskıları,
Türk kamuoyunda müzakereler öncesi derin kaygı ve kuşkuyla
karşılanıyordu. Türkiye’de AB üyeliğine destek 2005 yılından itibaren düşüşe geçiyordu. Daha 2004 yılı sonbaharına kadar Türkiye’nin üyeliğine verilen destek yüzde 70-75’lere ulaşırken, Nisan
2005’e gelindiğinde yüzde 63’e kadar iniyordu20.
3 Ekim 2005 tarihinde İngiltere’nin Konsey Başkanlığı’nda
Lüksemburg’da gerçekleştirilen Hükümetlerarası Konferans’ta
gece saat 23.58’de saatler durdurulup, Türkiye ile üyelik müzakerelerine start verildiğinde hem Türkiye, hem de AB tarafı çok zorlu
bir süreci geride bırakıyorlardı. Ancak bu gerçek, yaklaşık 1 yıllık
19
20
AB kamuoyunun 2004 yılından itibaren Türkiye’nin üyeliği konusundaki tutumunun gelişmesi için ayrıca bkz.: http://ec.europa.eu/public_opinion/standard_en.htm
2004 yılının son çeyreğinden itibaren düşüşe geçen AB üyeliğine desteğin Türk kamuoyundaki gelişmesi için bkz.: http://ec.europa.eu/public_opinion/standard_en.htm
96
sürede AB içerisindeki olumsuz gelişmelere ve bunların Türkiye
aleyhine dönüşerek Müzakere Çerçeve Belgesi’ne kısmen yansımasını önleyemiyordu. Burada kabul edilen Müzakere Çerçeve
Belgesi, 2004 Brüksel Zirve Sonuçlarına 23. madde olarak geçen
Belge’den bazı konularda ayrılıyordu. Brüksel’de Türkiye’nin üyeliği bağlamında ‘Kopenhag Kriterleri’ ışığında ülkenin üyelik yükümlülüklerini üstlenmesi kapasitesi söz konusu olurken, Ekim
2005’teki Lüksemburg’da kabul edilen Belge’nin 2. Maddesinde
müzakerelerin ‘ucu açık bir süreç’ olduğu tekrarlandıktan sonra,
yeni bir genişlemede “Birliğin absorbe etme kapasitesi de dahil…”
diyerek, Türkiye’nin üyeliğe kabul edilmesi koşullarına yeni bir
boyut daha ekleniyordu21. Böylece yeni bir üyelik söz konusu olduğunda, sadece aday ülkenin performansı değil, aynı zamanda
AB’nin de ‘genişleme kapasitesi’ tartışmalara dahil edilecektir.
Türkiye’nin üyeliği bağlamında AB ülkelerinde bir takım tartışmalara neden olacak son düzenleme, yeni çerçeve belgesinin 13.
Maddesinin son cümlesinde bulunuyordu. Üyeliğin mali boyutuyla
ilgili Brüksel’de kabul edilen paragrafın tekrarından sonra iliştirilen
mali konularda …”yapılacak düzenlemeler, mali yüklerin tüm üye
devletler arasında adil biçimde paylaşılmasını temin etmelidir”
cümlesiyle, Türkiye’nin katılımı ile ilgili mali düzenlemelerde her
üye ülkeye ayrı ayrı itiraz yolu açılıyordu. Böylece Çerçeve Belgesi’ne girmeyi başaran ‘AB’nin genişleme kapasitesi’ veya ‘mali yüklerin eşit biçimde paylaşılması’ gibi muğlak ifadeler nedeniyle, zor
koşullarda olması beklenen müzakerelerin tamamlanmasından sonra da Türkiye’nin üyeliğe kabul edilmesi konusunda Türk kamuoyunda devam eden ciddi şüpheler eşliğinde 3 Ekim 2005 tarihinde
üyelik müzakereleri başlatılmıştır.
21
3 Ekim 2005 tarihinde kabul edilen Müzakere Çerçeve Belgesi’nin metni için bkz.:
www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/MuzakereCercevesi/Muzake
re_Cercevesi_2005.pdf; değerlendirmeler için ayrıca bkz.: Reçber 2006
97
Sonuç
1992 Maastricht Antlaşması ile adını ‘Birlik’ olarak değiştiren
ve bugün toplam 27 Avrupa ülkesini bünyesinde toplayan AET,
Türkiye ile ilişkilerinde yeni bir durgunluğun eşiğindedir. Topluluğun kurulmasından yaklaşık iki yıl sonra bir ortaklık için başvurusunu yapan Türkiye, 27 Mayıs 1960 ihtilali ve De Goulle faktörüne rağmen 1964 yılında ortaklık ilişkilerini başlatmayı başarmıştır. Ülkede yeni bir siyasi ve ekonomik anlayışın hakim olmaya
başladığı, demokrasi ve sosyal devlet ilkelerinin güçlü bir anayasal
güvenceye kavuştuğu İhtilal sonrası döneme rastlayan AET ile
ilişkiler, giderek artan tartışmaların hedefi durumuna gelmiştir.
Oysa AET ile üzerinde uzlaşılan AA Türkiye’yi üç aşamada
Topluluğa tam üye olarak taşımayı öngörüyordu. Bunlardan en
sorunsuzu olarak görülen Hazırlık Dönemi, Türkiye için herhangi
bir yükümlülük öngörmüyor ve 1. Mali Protokol çerçevesinde de
Topluluğun yapacağı finansal desteği belirliyordu. En az beş yıl
sürmesi planlanan bu ilk dönemde Türkiye, bunu takip edecek
Geçiş ve Son Dönem’de kendisini bekleyen yükümlülükleri üstlenecek duruma gelecekti. İkinci dönem olan Geçiş Dönemi’nde
aşamalı olarak malların serbest dolaşımı ve OGT’ye uyumu öngören GB’nin yanı sıra, kişilerin serbest dolaşımı ve ekonomi politikalarının uyumlaştırılması planlanıyordu. GB’nin oluşturulmasından sonra başlayacak Son Dönem’de Türkiye’nin Topluluğa üyeliğinin incelenmesi vaat ediliyordu.
Ekim 1965’te iktidara gelen AP Hükümeti, ortaklığın başlamasının üzerinden henüz bir yıl geçmeden Topluluk’tan ilk “Hayır”
yanıtını alıyordu. Aşamalı gümrük indirimlerini zorunlu kılan
Geçiş Dönemi’nin başlatılması için bir an önce müzakerelere geçilmesini isteyen Demirel Hükümeti, Topluluğa ilettiği bu isteğiyle
ülke içinde de tepkilere neden oluyordu. Hatta bu tepkiler, Geçiş
Dönemi’ni düzenleyen KP hükümlerinin netleşmeye başlamasıyla
giderek artıyordu. Bir Ortaklık için başvuruyu yapan DP’nin 27
98
Mayıs sonrası devamı olan AP dışında hemen tüm siyasi partiler,
KP’yi şiddetle reddediyorlardı. İşçi sendikaları ve bazı sivil toplum
kuruluşları tarafından da desteklenen AET’ye karşı bu olumsuz
tutum, Eskişehir ve Adana gibi daha çok küçük ve orta boy işletmeleri temsil eden sanayi ve ticaret odalarını da yanına çekiyordu.
Hazırlık Dönemi’nde önemli bir başarı gösteremeyen ortaklık
ilişkileri ve ithal ikameci yeni sanayi politikalarına dayandırılan
AET Ortaklığına itirazlar, kısa sürede hemen tüm ülkeye yayılan
“Ortak Pazar’a Hayır!” kampanyalarına dönüşüyordu. Ülkenin dış
politikasının temel taşlarından birini oluşturan Batı ile ilişkiler ve
NATO üyeliğinin bile sorgulandığı bir dönemde, partiler üstü
Nihat Erim Hükümeti yakın gelecekte Antlaşma koşullarının değiştirilmesi vaadiyle KP için Meclis’ten onay alabiliyordu. Ancak
AET’nin ilk genişlemesi ve Topluluğun üçüncü ülkelere sağladığı
dış ticaret kolaylıkları nedeniyle Türkiye, KP yoluyla elde ettiği
hemen tüm avantajları başından itibaren yitiriyordu. Bununla birlikte Türkiye’nin ekonomi politikalarıyla da giderek daha fazla
çelişen KP hükümleri, 1970’li yılların ikinci yarısında fiilen uygulanamaz hale geliyordu.
AET tarafının itirazları nedeniyle planlananın aksine, KP hükümlerini değiştirmeye gücü yetmeyen Türkiye, Ortaklık ilişkilerine artan tepkiler eşliğinde 1978 yılındaki Ecevit Hükümeti döneminde yükümlülüklerin dondurulmasını talep ediyordu. Ecevit’in bu isteği AB tarafından henüz kabul ediliyordu ki, iktidara
geçen AP Azınlık Hükümeti Türkiye’nin ‘yükümlülükleri dondurma’ isteğini geri çekmekle kalmıyor, en geç yıl sonuna (1980)
kadar tam üyelik başvurusunda bulunacağını ilan ediyordu.
Özellikle TÜSİAD, TOBB ve TİSK gibi büyük sanayi çevrelerince desteklenen Demirel Hükümeti’nin bu politikası, AT karşıtı
söylemleri daha da alevlendiriyordu. 1970 yılının bahar aylarında
Ortaklık ilişkilerine karşı verdiği iki gensoru ile ilk kez gündeme
gelen MSP bu kez, yaklaşık 10 yıl sonra başarılı bir gensoruyla
dönemin Dışişleri Bakanı Hayrettin Erkmen’i düşürüyordu. Ece99
vit’in liderliğindeki ana muhalefet partisi CHP’nin de desteğini
bulan bu oylamadan tam bir hafta sonra gelen 12 Eylül Askeri
Harekatı Ortaklık ilişkilerine son darbeyi vuruyordu. Böylece
1960’lı yılların ortalarında yürürlüğe girmesinden bu yana Türk
hükümetleri tarafından her fırsatta değiştirilmek istenen ortaklık
koşullarının kılına dahi dokunulamadan ilişkiler donduruluyordu.
Önce gensoru ve hemen arkasından gelen askeri darbe ile
durma noktasına gelen Türkiye-AT ilişkileri, Nisan 1987’deki üyelik başvurusu ile yeni bir döneme giriyordu. Üye olmaktan çok,
ortaklık ilişkilerini canlandırmaya yönelik Türkiye’nin bu girişimi
aynı zamanda yeni statü arayışlarının da bir göstergesiydi. Topluluğun 1973 yılındaki ilk genişlemesi sonucu yeni üyeleri AA’ya
dahil etmek üzere kabul edilen, ancak bir türlü Meclis’e sunulamayan Ek Protokol TBMM onayını almakla kalmıyor; 1976 yılından itibaren fiilen durdurulan, iki yıl sonra ise Ecevit Hükümeti
tarafından resmen dondurulması istenen aşamalı gümrük indirimleri, 1988 yılından itibaren Türkiye tarafından hızlandırılmış bir
takvimle yeniden başlatılıyor ve KP’de öngörüldüğü şekilde 1995
yılına kadar tamamlanıyordu. Buna karşılık KP’de öngörülmesine
rağmen Topluluğun yerine getirmediği işçilerin serbest dolaşımı
ve mali yardımlar konusundaki yükümlülükler ise Türkiye tarafından gündeme dahi getirilmiyordu. Bilakis: AB mallarına karşı
tamamlanan gümrük indirimlerinin arkasından Türkiye, 1 Ocak
1996’dan itibaren GB’yi başlatıyordu. 1980’li yılların ortalarında
yaptığı üyelik başvurusu ile Ortaklık ilişkilerinde değişiklik sürecini başlatan Türkiye’nin beklentilerinin aksine, o zamandan beri
gösterdiği tüm yakınlaşma çabaları AT tarafında bir karşılık görmüyordu. Türk kamuoyunun konuyla ilgili tartışmaların başından
itibaren yoğun tepkilerine neden olan GB ise, Türkiye’nin hedeflediği statü değişikliği konusunda bir ilerlemeyi başlatamadığı gibi,
Ortaklık ilişkilerine yeni bir eleştiri unsuru olarak ekleniyordu.
Türkiye tarafında bardağı taşıran son damla ise Lüxemburg
Kararları olmuştur: GKRK ile birlikte 10 ODAÜ ile üyelik müzake100
relerine başlamayı kabul eden AB, bu kararın alındığı Lüxemburg
Zirvesi sonrası Türkiye’nin çok yoğun tepkilerine hedef olmuştur.
30 yılı aşan bir süredir ortaklık koşularının iyileştirilmesini bekleyen, hatta bunu statü değişikliği yoluyla başarmak amacıyla üyelik
başvurusu dahil, birçok konuda özel çaba sarfeden Türkiye,
Lüxemburg sonrası Batı’dan dışlanma pahasına da olsa, AB ile
ilişkilerini donduracağını ve KKTC ile bütünleşme çalışmalarını
başlatacağını ilan etmiştir.
Bu kez Türkiye’nin yoğun tepkileri sonucu Ortaklık ilişkilerinin girdiği yeni kriz, ancak iki yıl sonra atlatılabilmiştir: Yeni adaylarla müzakerelerin başlatılması, Yunanistan’ın yumuşayan Türkiye politikaları ve AB ülkelerinde değişen siyasi iktidarların yeni
tutumu sonucu Türkiye, Hensinki Zirvesi ile adaylık statüsüne
kabul ediliyordu. Henüz kesin bir tarih verilmemesine rağmen
Türkiye böylece ilk kez somut olarak tam üyelik perspektifine
kavuşuyordu. Geniş bir siyasi yelpazeyi temsil eden Ecevit liderliğindeki DSP-MHP-ANAP Koalisyonu’nun bu başarısı, Türk kamuoyunda büyük bir memnuniyetle karşılanıyor ve daha sonraki
yıllarda başlayacak kapsamlı reform çabaları için olumlu bir zemin
oluşturuyordu.
Geniş kapsamlı bir toplumsal uzlaşıya rağmen şiddetli tartışmalar ve hükümet ortaklarını zaman zaman karşı karşıya getiren
çatışmalar eşliğinde toplam 7 Uyum Paketi’yle onlarca yasal ve
anayasal değişiklik Meclis’te kabul ediliyordu. AB tartışmalarının
da etkisiyle 2002 yılı sonunda gitmek zorunda kalan Koalisyon
Hükümeti’nden sonra iktidarı devralan AK Parti de, aynı anlayış
içinde sürdürdüğü reform çalışmaları, 2004 yılında AB’ni Türkiye
ile ilgili yeni bir karara zorluyordu. Aynı yılın Aralık ayında Türkiye ile müzakereleri 3 Ekim 2005 tarihinde başlatmayı kabul eden
AB, Türk kamuoyunun yarım asra varan Avrupa hayaline ilk kez
bu netlikte olumlu karşılık veriyordu. Ancak, “Onlar Ortak biz
Pazar!”, “ne yaparsak yapalım, bizi almazlar” söylemlerinin geride
kalmasını gerektiren bu AB kararı yalnız gelmiyordu. Müzakere
101
tarihi kararını veren AB Devlet ve Hükümet Başkanları bir de Müzakere Çerçeve Belgesi’ni belirliyorlardı. Ancak bununla kabul
edilen koşullar, müzakere sürecini teknik ve usul yönünden düzenlemekten çok, AB ülkeleri arasındaki çelişen Türkiye politikalarının bir ifadesi olarak da, Türkiye’nin Avrupa yolunda Helsinki’de beliren yeni ufukların sonuna gelindiğinin göstergesi niteliğindeydi.
Büyük iç siyasi bedellere rağmen KOB ve UP’de belirlenen reformları ısrarla sürdüren Türkiye’deki iktidar partileri, müzakere
süreci ile ilgili yol haritasını kamuoyuna anlatmakta şüphesiz zorlanıyorlardı. Türkiye’de iktidar değişikliklerine rağmen devam
eden AB politikalarındaki süreklilik, AB tarafında farklı bir durum
arz ediyordu. 2004 Mayıs’ında tarihinin en büyük genişlemesini
gerçekleştirerek 8 ODAÜ ile birlikte Kıbrıs ve Malta’yı bünyesine
katan AB, Türkiye politikasında ilk bocalamasını yaşıyordu. Alabildiğine genişleyen ancak derinleşemeyen AB, üye ülkeler arasında yaşanan çetin tartışmalar sonucu üzerinde uzlaştığı Anayasa
Anlaşmasını yürürlüğe sokamıyor; Kıbrıs’ın “iki yakasını bir araya
getiremeden” GKRK’yı alelacele tek başına üyeliğe kabul etmek
zorunda kalıyordu. GKRK’nın AB’ye katılımıyla dış politikasının
son beş yılında önemli hedeflerinden birine ulaşan Yunanistan’ın
Türkiye’ye karşı tutum değişikliği olsun, başta Almanya olmak
üzere bazı AB ülkelerinde gerçekleşen iktidar değişikliğinin de
etkisiyle AB’nin Türkiye politikalarında önemli değişiklikler ortaya çıkıyordu. 3 Ekim 2005 tarihinde sertleştirilerek kabul edilen
Müzakere Çerçeve Belgesi, aynı zamanda AB’nin bu değişen Türkiye politikalarının da bir kanıtı niteliğindedir.
Üyelik heyecanını giderek yitiren Türkiye’de ise, iktidar çevrelerince hummalı bir şekilde sürdürülen müzakere hazırlıkları 2004
yılı’nın ortalarında Deklarasyon kriziyle kısa süreli de olsa durma
noktasına varıyordu. 3 Ekim 2005 tarihinde AB ile üyelik müzakereleri resmen başladığında, ne Kıbrıs konusunda bir ilerleme kaydedilmiş, ne de 2004 yılı sonlarında durdurulan uyum çalışmala102
rında yeni bir başlangıç yapılmıştı. Böylece daha müzakereler başlamadan derin bir krize düşen Türkiye’nin AB’ye üyelik süreci,
kısa zamanda ülke içindeki siyasi ve ekonomik çevrelerin hedef
tahtasına dönüşüyordu.
AB yakasında ise revizyonist politikalar sadece Türkiye ile ilişkilerde kötüleşmekle sınırlı kalmamıştır. Üye ülkelerde değişen siyasal
çoğunluklarla birlikte muhafazakar, ulusalcı ve içe kapanık politikaların ön plana çıkması sonucu AB, tarihinin önemli iki dinamiğini kaybetmekle karşı karşıyadır: Genişleme ve derinleşme. Büyük bir başarısızlıkla yönetilen Türkiye ile genişleme süreci, AB’nin dışarıda ve
içeride önemli ölçüde prestij kaybetmesine neden olmakta, derinleşme süreci de büyük bir tıkanıklık içine girmek üzeredir. 2005 yılı bahar aylarında referandumlarla reddedilen Anayasa Anlaşmasının
yeni versiyonu üç yıl sonra İrlanda halkının reddiyle yeniden sekteye
uğramıştır. Bugün ne Ortadoğu’da ne de Kafkaslarda etkin olamayan
AB’nin, bu iki bölgedeki konumunun daha da zayıflaması beklenmektedir.
Doğal kaynakların giderek azaldığı, küresel ısınmanın kendisini önemli ölçüde hissettirmeye başladığı ve önemli enerji kaynaklarını barındıran bölgelerde çatışma potansiyelinin giderek arttığı
günümüzde Türkiye ve AB işbirliğine olan gereksinim eskisinden
de daha büyüktür. Bu bilinç içerisinde her iki tarafın, karşılıklı
hassasiyetleri dikkate alan 2004 öncesi politikalara geri dönerek
müzakere sürecini yeniden canlandırması, dünya politikasında
yeni gelişmeler nedeniyle önemli bir ihtiyaca da cevap verecektir.
103
KAYNAKÇA
Akdoğan, Yalçın (2004): Kırk Yıllık Düş: Avrupa Birliği’nin Siyasal Geleceği ve Türkiye, İstanbul
Baykal, Sanem (2001): “Katılım Ortaklığı Belgesi – Türkiye – AB İlişkilerinde Yeni bir Dönemeç”, Mülkiye, C. XXV, Sayı 226, Ocak-Şubat, s.
201-224
Birand, Mehmet Ali (2005): Türkiye’nin Büyük Avrupa Kavgası - 19592004, İstanbul
Bozkurt, Enver (2004); Demirel, Havva: Birleşmiş Milletler ve Avrupa
Birliği Kapsamında Kıbrıs Sorunu, Ankara
Bozkurt, Veysel (2001): “2000’li Yıllarda AB ile İlişkilerde Engeller, Endişeler ve Beklentiler”, İdris Bal, (Edit.), 21. Yüzyılın Eşiğinde Türk Dış
Politikası, İstanbul, s.171 - 184
Canbolat, İbrahim (2006): Avrupa Birliği ve Türkiye, İstanbul
Çalış, Şaban (2006): Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri: Kimlik Arayışı, Politik Aktörler ve Değişim, Ankara
Çarıkçı, Emin (2001): Ekonomik Gelişmeler ve Türkiye-AB İlişkileri, Ankara
Coşkun, Enis (2001): Bütünleşme Sürecinde Avrupa Birliği ve Türkiye,
İstanbul
Dartan, Muzaffer (2005): “AB-Türkiye İlişkileri: Quo-Vadis?”, Avrupa
Birliği Üzerine Notlar, Oğuz Kaymakçı (Ed.), İstanbul, s. 229-259
Demirtaş-Coşkun, Birgül (2001): “Değişen Dünya Dengelerinde TürkYunan İlişkileri”, 21. Yüzyılın Eşiğinde Türk Dış Politikası, İdris Bal
(Ed.), İstanbul, s. 201-220
Doğan, Emir Emre (2005): Avrupa’yla Dansımız, İstanbul
DTM – T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı (2007): Avrupa Birliği ve
Türkiye, 6. Baskı, Ankara
Esen, Erol (1990): Die Beziehungen zwischen der Türkei und der
Europäischen Gemeinschaft unter besonderer Berücksichtigung
der innertürkischen Kontroversen um die Assoziation 1973-1980,
Pfaffenfeiler
Esen, Erol (2001): “Die Europäische Union und die Türkei: Annäherung in
einer schwierigen Partnerschaft”, Europarecht für türkische
Staatsangehörige: 20 Jahre Assoziationsratsbeschlüsse, Harun Gümrükçü, Rolf Gutmann, Manfred Zuleeg (Ed.), İstanbul , s. 189-195
104
Esen, Erol (2002): „Türkiye-AB İlişkileri“, Mülkiye, Mart-Nisan 2002, Cilt
XXVI, Sayı 233, s. 209-223
Esen, Erol (2007): „Die deutsch-türkische Kooperation: Einführung in die
Rahmenbedingungen und Perspektiven“, I. Türk-Alman İşbirliği Forumu/I. Deutsch-Türkisches Kooperationsforum, Erol Esen (Ed.), Ankara, s 30-53
Göktürk, Atilla (2003): „Türkiye Tarım Politikasının AB’ye Uyumu“, ABTürkiye: Gerçekler, Olasılıklar, Mehmet Türkay (Ed.), İstanbul, s. 188217
Jamin, Mathilde (1998): „Die deutsch-türkische Anwerbevereinbarung von
1961 und 1964”, Fremde Heimat – Eine Geschichte der Einwanderung
aus der Türkei, Aytaç Eryılmaz ve Mathilde Jamin (Ed.) Essen, s. 6983
Karluk, Rıdvan (2005): Avrupa Birliği ve Türkiye, 8. Baskı, İstanbul
König, Helmut; Sicking Manfred (2005): Gehört die Türkei zu Europa?
Wegweisungen für ein Europa am Scheideweg, Bielefeld
Kramer,
Heinz
(2001):
“Perspektiven
der
türkischen
EUBeitrittskandidatur”, Europarecht für türkische Staatsangehörige: 20
Jahre Assoziationsratsbeschlüsse, Harun Gümrükçü, Rolf Gutmann,
Manfred Zuleeg (Ed.), İstanbul, s. 197-224
Kramer, Heinz (2003): EU-Kompatibel oder nicht?: Zur Debatte um die
Mitgliedschaft der Türkei in der Europäischen Union, Berlin
Manisalı, Erol (1995): Gümrük Birliği’nin Siyasi ve Ekonomik Bedeli, İstanbul
Millet Meclisi Tutanak Dergisi: Dönem 3, Cilt 4, 15.5.1970
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem 3, Cilt 9, 11.12.1970
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem 3, Cilt 9, 14.12.1970
Reçber, Kamuran (2004): Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, İstanbul
Reçber, Kamuran (20006): Tam Üyelik Müzakere Çerçeve Belgesi’nin Analizi, İstanbul
Resmi Gazete: Sayı 25178 Mükerrer, 24 Temmuz 2003
Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) Brüksel Temsilciliği
(2004/2005): Türkiye-AB İlişkilerinde Brüksel Gündemi, Brüksel,
TS/BXL 05-15, 20 Aralık 2004-25 Temmuz 2005
TÜSİAD (2005), Türkiye-AB İlişkilerinde Brüksel Gündemi, 18-25 Nisan
Ülgen, Sinan (2005): AB ile Müzakerelerin El Kitabı: Ne Bekliyoruz, Ne
Olacak?, İstanbul
105
Uğur, Mehmet (2005): Müzakerelerden Üyeliğe: AB-Türkiye Gündemindeki Sorunlar, Söyleşi: Osman Akınhay, İstanbul
Uzun, Ayşe (2002): “Siyasi Kriterler Çerçevesinde Katılım Ortaklığı ve
Ulusal Program’ın Karşılaştırılması”, Avrupa Birliği’nin Genişleme
Süreci, Cengiz Aktar (Ed.), İstanbul, s. 77-99
Wehler, Hans-Ulrich (2004): “Das Problem Türkei”, Der Fischer
Weltalmanach aktuell EU-Erweiterung: Frankfurt am Main
www.ikv.org.tr/pdfs/kopenhagzirvesonuc-tr.pdf, (9.8.2008)
http://ec.europa.eu/public_opinion/standard_en.htm, (9.8.2008)
www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/MuzakereCercevesi/
Muzakere_Cercevesi_2005.pdf, (9.8.2008)
www.bbc.co.uk/turkish/eu_turkey.pdf, (9.8.2008)
106
Müzakerelere Giden Yol
Canan BALKIR
Müzakere sürecinin safhaları
10-11 Aralık 1999’da Helsinki’de gerçekleştirilen AB Devlet ve
Hükümet Başkanları Zirvesi kararı ile Türkiye, diğer ülkelerle aynı
koşullar altında AB üyeliğine “aday ülke” olarak kabul edilmiştir.
Türkiye ile katılım müzakerelerinin, diğer tüm aday ülkeler için de
geçerli olduğu şekilde, Kopenhag Siyasi Kriterleri’nin tam olarak
uygulamaya konulmasından sonra başlayacağı belirtilmiştir. 12-13
Aralık 2002 tarihinde yapılan Kopenhag Zirvesi’nde ise 2004 yılında Komisyonun hazırlayacağı İlerleme Raporunun olumlu olması
durumunda, Aralık 2004’te yapılacak zirvede Türkiye ile katılım
müzakerelerinin “vakit geçirilmeksizin” başlanmasına, karar verilebileceği ifade edilmiştir.
17 Aralık 2004 tarihinde gerçekleştirilen Brüksel Zirvesi kararında Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini önemli ölçüde yerine getirdiği ve tam üyelik müzakerelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde
başlamasına karar verildiği belirtilmiştir. Türkiye’nin Ankara Antlaşması ve eklerini 1 Mayıs 2004 tarihinde AB’ye üye olan 10 yeni
ülkeye genişletmesi gerektiğinin de belirtildiği Kararın 23. paragrafında müzakerelerin daha önce olduğu gibi, içinde tüm üye devletlerin yer alacağı Hükümetlerarası Konferans şeklinde ve 35 başlık altında yapılacağı belirtilmiştir. Bunun yanında, temel hedefi
tam üyelik olan müzakerelerin ucu açık olup, sonucunun garanti
107
edilemez olduğu ifade edilmiştir. Ayrıca, işçilerin serbest dolaşımı,
tarım sektörü ve yapısal fonlar konularında uzun süreli geçiş dönemleri, istisnalar ve kalıcı koruma hükümlerine başvurulabileceğine dikkat çekilmiştir.
Anlaşma niteliği taşımayıp AB'nin tek taraflı bir belgesi olan
Müzakere Çerçeve Belgesi ise, 3 Ekim 2005’te kabul edilmiştir.
Müzakerelerin ilk aşaması olan ve aday ülkelerin AB müktesebatının 35 başlığında sergilediği hazırlık düzeyinin tespit edilmesini
amaçlayan tarama sürecine 20 Ekim 2005’te başlanmıştır. Tarama
toplantılarının Ekim 2006’da tamamlanmasının ardından Avrupa
Komisyonu her bir başlık ile ilgili tarama raporunu hazırlamıştır.
Fiili olarak müzakere edilen ilk başlık olan Bilim ve Araştırma (25.
Fasıl) 12 Haziran 2006 tarihinde geçici olarak kapanmıştır. Burada
vurgulanması gereken temel bir nokta, müzakere sürecinin müzakereden çok AB mevzuatına "uyum süreci" olduğudur. Bu uyum
sürecinde müzakere edilen başlıklar ancak geçici olarak kapanabilmektedir. Bunun anlamı, geçici olarak kapanan başlıklarda müzakereleri tekrar açma hakkının saklı tutulmasıdır. Bunun başlıca
nedeni, süreç içerisinde geçici olarak kapanan başlığa ilişkin AB
mevzuatında bir değişiklik olması durumunda aday ülkenin söz
konusu bu değişikliğe de uyum sağlaması gereğidir. Ayrıca AB bu
şekilde aday ülkenin ilgili başlıkta taahhütlerini yerine getirme
konusunda gerekli önlemleri almama ihtimalini de ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır.
Müzakerelerin tamamlanmasından sonraki aşama ise aday ülkenin AB’ye katılım şartlarını ortaya koyan katılım anlaşmasının
imzalanmasıdır. Sonraki aşama ise katılım anlaşmasının onaylanması sürecidir. Katılım anlaşması, tüm akit taraflarca (AB üyesi
ülkeler ve aday ülke) kendi anayasal usullerine göre onaylandıktan sonra (meclis onayı veya referandum) yürürlüğe girmekte ve
bu şekilde katılım süreci tamamlanmaktadır.
108
Kopenhag Kriterleri
1993’de Kopenhag’da yapılan zirvede AB’ye tam üyeliğin ön
koşulları tanımlanmıştır. Üç başlık altında toplanan ve “Kopenhag
Kriterleri” olarak bilinen bu ön koşullar şu şekildedir:
Siyasi Kriterler: Demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları
ve azınlıklara saygı gösterilmesini ve korunmasını garanti eden
kurumların varlığı;
Ekonomik Kriterler: İşleyen bir pazar ekonomisinin varlığının
yanısıra Birlik içindeki piyasa güçleri ve rekabet baskısına karşı
koyma kapasitesine sahip olunması;
Hukuki Kriter (Topluluk Mevzuatının benimsenmesi): Siyasi,
ekonomik ve parasal birliğin amaçlarına uyum dâhil olmak üzere
üyelik yükümlülüklerini üstlenme kabiliyetine sahip olunmasıdır.
Kopenhag Kriterleri’nin gerçekleştirilmesine yönelik olan
AB’ye adaylık sürecinin, en az sonuç kadar önemli olduğu vurgulanmalıdır. Bu süreçte, AB politik ve ekonomik anlamda ulaşılması
hedeflenen bir çıta olarak görülmelidir. AB çıtası, her gün değişebilen ve yeni olaylara açık bir yapıda olduğundan, hareketli bir hedef niteliğindedir. Ayrıca Türkiye’nin AB ile ilişkilerinin asimetrik
bir nitelik taşıdığı ve Türkiye’nin katılım öncesi uyum sağlanmaya
çalışılan norm ve kuralları etkileme gücünün zayıf olduğu da unutulmamalıdır. Ancak üyelik perspektifi uyum çabalarının yol açacağı maliyeti azaltacaktır.
Müzakerelerin Yürütülmesiyle İlgili Süreç
17 Aralık 2004 Brüksel Zirvesi kararlarına göre, müzakereler
daha önce olduğu gibi, içinde tüm üye devletlerin yer alacağı
Hükümetlerarası Konferans şeklinde ve 35 başlık altında yürütülecektir. Ayrıca Türkiye’nin Ankara Antlaşması ve eklerini 1 Mayıs
2004 tarihinde AB’ye üye olan 10 yeni ülkeye genişletmesi gereği
ortaya çıkmıştır. Müzakere sürecinde Türkiye’de insan hakları,
109
hukukun üstünlüğü, çoğulcu demokrasi gibi kavramların ciddi
biçimde ve sürekli olarak ihlal edilmesi durumunda ise katılım
müzakerelerinin askıya alınması söz konusu olabilecektir.
Müzakerelerin yürütülmesinde temel belge olan ‘Müzakere
Çerçeve Belgesi’, 17 Aralık 2004 tarihli Brüksel Zirvesi kararlarına
dayanmakta ve 23 Madde ve 1 ekten oluşmaktadır. Bu belgeye
göre, müzakerelerde AB’nin "hazmetme kapasitesi" göz önünde
tutulacaktır. Bu kapasite; sosyal, mali ve idari kapasite olarak nitelendirilmelidir. Müzakere çerçeve belgesi, AB’nin müzakerelerin
temel ilkelerini ve yürütülme biçimine ilişkin yöntemi belirlediği
belgedir. Aday ülkenin müzakere sürecindeki performansının
hangi kriterlere göre değerlendirileceğini, müzakere başlıklarının
açılma ve kapanma koşullarını, geçiş sürelerinin hangi durumlarda
temin edilebileceğini, vb. hususları ortaya koyar. Belgeye göre,
tüm dosyalarda uyum sağlanmadan hiçbir konuda tam olarak
uyum sağlanmış sayılmayacaktır.
Türkiye-AB müzakere sürecinde üye devletlerin teorik olarak
toplam 1975 veto hakkı bulunmaktadır. Müzakere süreci: 35 dosya
x 2 (açılış ve kapanış) = 70 x 27 üye devlet = 1890
Tüm dosyaların onayı : 27+1=28
İmza aşaması
: 27+1=28
Parlamento onayı
: 28+1=29
----------------------------------------------Toplam
: 1975 kere veto riski vardır
Müzakere Süreci siyasi ve teknik boyutlardan oluşmaktadır.
Ancak zaman zaman teknik konuların politik alana taşınabildiği
unutulmamalıdır.
Müzakere süreci aşağıdaki şekilde (Şek. 1) yürütülmektedir:
110
AB Üye Devletleri
AB Komisyonu
COREPER
Türkiye
TARAMA
AB Pozisyon Belgesi
Türkiye’nin Pozisyon Belgesi
Müzakereler
Ortak Pozisyon
Belgesi
Başlığın geçici kapatılması
Şekil 1- Müzakere Süreci
Müzakere sürecinin ilk aşaması olan tarama süreci, AB müktesebatı ile aday ülke mevzuatının karşılaştırılarak farklılıkların,
uygulamada karşılaşılacak sorunların, idari kapasitelerin, uyum
takviminin, fiili müzakerelerin başlatılacağı konu başlıklarının,
geçiş dönemi ve istisna öngörülerinin belirlendiği bir süreçtir.
Müzakere Pozisyon Belgesi’nde ise Türkiye her müktesebat
başlığında AB müktesebatına uyumda ne noktada olduğunu, tam
uyum ve uygulama için yapacağı çalışmaları ve planladığı takvimi, varsa uygulama için ihtiyaç duyduğu geçiş dönemi/istisna
taleplerini ve gerekçelerini; düzenleyici etki analizlerini; gerekli
finansman ihtiyacını; nasıl bir kurumsal yapı oluşturacağını ortaya
koymaktadır. Pozisyon belgelerinin hazırlanması ile ilgili süreç
aşağıdaki şekilde (Şek. 2) işlemektedir.
Adaylık sürecinin izlenmesi ilerleme raporları vasıtasıyla yapılmaktadır. 1998’den beri her yıl demokrasi, ekonomi, hukuk
devleti, yargının reformu, sosyal politikalar gibi değişik alanlarda
111
Brüksel tarafından Türkiye’nin fotoğrafı çekilmektedir. Avrupa
Komisyonu’nun ilerleme raporları bilgi toplumu çağında “kol
kırılır, yen içinde kalır” anlayışının geçersizliğini göstermektedir.
Müzakere sürecine toplumsal katılım önem arz etmektedir. Müzakereler sancılı bir süreçtir ve iç ve dış muhalefet olması kaçınılmazdır. Toplumsal desteğin yanısıra görüş ve taleplerin sürece yansıtılabilmesi için katılımcılık ve ilgili kesimlerin süreci izleyebilmeleri için
de şeffaflık önem taşımaktadır.
Türkiye’nin Pozisyon Belgesi
Gerekli Düzenlemelerin Yapılması ve Onayı
Türkiye’nin Taslak Pozisyon Belgesi
Bakanlıklar arası Komite
Müzakere Heyeti
Çalışma Grupları
Şekil 2- Müzakere Pozisyon Belgelerinin Hazırlanması
112
Müzakere sürecinde mevcut durum aşağıdaki tabloda sunulmaktadır.
Müzakere başlıkları
1. Malların serbest dolaşımı
2. İşçilerin serbest dolaşımı
3. İşletme hakkı ve hizmetlerin
serbest dolaşımı
4. Sermayenin serbest dolaşımı
5. Kamu alımları
6. Şirketler hukuku
7. Fikri mülkiyet hakları
8. Rekabet politikası
9. Mali hizmetler
10. Bilgi toplumu ve medya
11. Tarım ve zirai kalkınma
12. Gıda güvenliği, hayvan ve
bitki sağlığı politikaları
13. Balıkçılık
14. Taşımacılık politikası
15. Enerji
16. Vergilendirme
17. Ekonomik ve parasal politikalar
Müzakeresi Açılan ve Geçici
Olarak Kapatılan Fasıllar:
25) Bilim ve Araştırma
Müzakeresi Açılan Fasıllar:
18) İstatistik
20) İşletme ve Sanayi Politikası
21) Trans-Avrupa Şebekeleri
28) Tüketicinin ve Sağlığın Korunması
32) Mali Kontrol
Taslak Tarama Sonu Raporlarının
Veriye Dayalı Bölümlerinin Türkiye'ye İletildiği Fasıllar:
13) Balıkçılık
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
İstatistik
Sosyal politika ve istihdam
Teşebbüs ve sanayi politikası
Trans-Avrupa ağları
Bölgesel politika ve yapısal araçların
koordinasyonu
Yargı ve temel haklar
Adalet, özgürlük ve güvenlik
Bilim ve araştırma
Eğitim ve kültür
Çevre
Tüketici ve sağlığın korunması
Gümrük birliği
Dış ilişkiler
Dış politika, güvenlik ve savunma
politikası
Mali kontrol
Mali konular ve diğer bütçe konuları
Kurumlar
Diğer konular
AB Konseyi'nde Onaylanıp Açılış Kriteri
Belirlenmeyen ve Müzakerelere Açılması
Beklenen Fasıllar:
17) Ekonomik ve Parasal Politika
26) Eğitim ve Kültür
AB Konseyi'nde Onaylanıp Açılış Kriteri
Belirlenen Fasıllar:
1) Malların Serbest Dolaşımı
3) İş Kurma Hakkı ve Hizmet
Sunumu Serbestîsi
4) Sermayenin Serbest Dolaşımı
5) Kamu Alımları
6) Şirketler Hukuku
7) Fikri Mülkiyet Hukuku
8) Rekabet Politikası
9) Mali Hizmetler
11) Tarım ve Kırsal Kalkınma
113
Taslak Tarama Sonu Raporlarının
Henüz Türkiye'ye İletilmediği
Fasıllar:
31) Dış, Güvenlik ve Savunma
Politikaları
12) Gıda Güvenliği, Veterinerlik
ve Bitki Sağlığı
16) Vergilendirme
19) Sosyal Politika ve İstihdam
27) Çevre
29) Gümrük Birliği
AB Konseyi'nde Görüşülmesi Süren Fasıllar:
2) İşçilerin Serbest Dolaşımı
10) Bilgi Toplumu ve Medya
14) Taşımacılık Politikası
15) Enerji
22) Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların
Koordinasyonu
23) Yargı ve Temel Haklar
24) Adalet, Özgürlük ve Güvenlik
30) Dış İlişkiler ve
33) Mali ve Bütçesel Hükümler
Tablo 1- Müzakere Sürecinde Başlıklar ve mevcut durum
Kaynak: http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=65&l=1
14-15 Aralık 2006 tarihli Brüksel Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi’nde, 11 Aralık 2006 tarihinde yapılan Genel İşler Konseyi
toplantısında alınan kararlar aynen kabul edilerek, Türkiye’nin Ek
Protokole ilişkin taahhütlerini yerine getirdiği doğrulanıncaya
kadar bazı fasılların açılmamasına ve hiçbir faslın geçici olarak
kapatılmamasına karar verilmiştir.
Açılmaması kararlaştırılan fasıllar şunlardır: Malların serbest
dolaşımı (1); İş kurma hakkı ve hizmet sunma serbestîsi (3) ; Mali
hizmetler (9); Tarım ve kırsal kalkınma (11); Balıkçılık (13); Ulaştırma politikası (14); Gümrük Birliği (29); Dış İlişkiler (30)
Adaylık sürecinde Türkiye’de birtakım kaygıların ön plana
çıktığı görülmektedir. Türkiye’nin AB'ye katıldığında egemenlik
haklarını koruyup koruyamayacağı, AB’nin Türkiye’nin iç meselelerine ne ölçüde müdahale edebileceği; Türkiye’nin AB üyeliğine
kadar AB’nin varlığını koruyup koruyamayacağı; AB’ye üyelik
sürecinde Kürt sorunu ve bu sorunla ilgili olarak verilecek ödünle114
rin neler olacağı; din ve kültür çatışması yaşanması ihtimali gibi
kaygılar bu süreçte en çok tartışılan konuları oluşturmaktadır.
Avrupa’nın kaygıları ise şu noktalarda toplanmaktadır: Avrupa’nın bugüne kadar “öteki” olarak tanımladığı Türk ve Müslüman bir nüfusu tam üye olarak AB’nin içine alması; Türkiye’de
beşeri sermayenin düşük eğitim düzeyi; Türkiye’deki demografik
dinamizm ile bağlantılı olarak Türkiye’den AB’ye göç endişesi ve
Türkiye’nin AB’nin karar mekanizmalarındaki olası ağırlığı konusundaki tedirginlik; Türkiye’de gelir dağılımındaki ve bölgelerarasındaki eşitsizlik; Türkiye ekonomisinde tarımın ağırlıklı konumu;
ekonomik ve siyasi istikrarsızlık gibi sorunların yanı sıra din ve
kültür farklılıklarının yaratabileceği çatışmalardır.
Türkiye çeşitli açılardan diğer üyelerden büyüklük bakımından farklı olup, AB’nin makroekonomik göstergelerini etkileyecektir. Türkiye’nin katılımı coğrafi alan, GSYİH, nüfus, kişi başına
gelir gibi göstergeleri önemli ölçüde değiştirecektir. Daha önceki
genişleme süreçlerinin AB üzerindeki etkisi ve Türkiye aşağıdaki
tabloda gösterilmektedir.
Yüzölçümü Nüfusta Toplam
Kişi başı
Ortalama
artışı
artış GSYIH’de GSYIH’deki
Kişi başı
artış (*) değişim (**) GSYIH (**)
(AB 15=100)
AB 15/
AB 27
AB 25/
AB 27
AB 27/
AB27+TR
% 23
% 20
% 4,7
% -8,8
91,2
%9
%6
% 0, 7
% - 4,3
87,4
%18
% 15
% 2,2
% - 9,1
79,4
Tablo 2- Genişleme Süreçlerinin Etkisi ve Türkiye
(*) Euro (**) Satın alma paritesi, 2003 GSYIH verileri
Kaynak: Eurostat
Kaygılara ve Türkiye’nin üyeliğinin olası etkilerine rağmen,
Avrupa Parlamentosu’ndaki siyasi gruplar ve Türkiye’nin üyeliği115
ne ilişkin görüşleri incelendiğinde Türkiye’ye bakışın çok da olumsuz olmadığı, hatta oylamada Türkiye lehine sonuç çıkabileceği
görülmektedir.
Amblem
Siyasi
Grubun Adı
Avrupa Halk
Partisi
(Hıristiyan
Demokratlar)
ve Avrupa
Demokratlar
Grubu (EPPED)
Avrupa
Sosyalist Parti
Grubu (PSE)
Avrupa
Liberaller ve
Demokratlar
İttifakı Grubu
(ALDE)
Ulusların
Avrupa’sı için
Birlik Grubu
(UEN)
Avrupa
Özgür İttifakı/
Yeşiller
Grubu
(EFA/G)
Avrupa
Birleşik Solu/
İskandinav
Üye
Sayısı
Yüzde
Türkiye’nin
Üyeliğine
İlişkin
Görüşleri
Önerileri
278
%37
OLUMSUZ
AYRICALIK
LI
ORTAKLIK
218
%29
OLUMLU
TAM
ÜYELİK
104
%14
OLUMLU
TAM
ÜYELİK
(Uzun
dönemde)
44
%6
OLUMSUZ
BELİRSİZ
42
%6
OLUMLU
TAM
ÜYELİK
41
%5
OLUMLU
TAM
ÜYELİK
116
Yeşil Solu
Konfederasyo
n Grubu
(GUE/NGL)
Bağımsızlık/D
emokrasi
Grubu
(IND/DEM)
24
%3
OLUMSUZ
STRATEJİK
ORTAKLIK
Tablo 3- Avrupa Parlamentosu’nun Türkiye’ye Bakışı (2007 tahmin)
3%
6%
Tam Üyelik
Ayrıcalıklı Ortaklık
54%
37%
Stratejik Ortaklık
Belirsiz
Şekil 3- Avrupa Parlamentosu Üyelerinin Türkiye’nin AB Üyeliğine Yönelik
Tutumları
Türkiye’nin Kopenhag Kriterlerine Uyumu
Müzakere sürecinde Kopenhag Kriterleri müzakerelere doğrudan konu olmamakla birlikte, bu alandaki gelişmeler AB tarafından yakından izlenmekte ve bazı müktesebat başlıklarında müzakerelerin açılmasında ölçüt olarak kullanılabilmektedir. Kopen117
hag Kriterleri hem İlerleme Raporlarında hem de Avrupa Parlamentosunun hazırladığı raporlarda dikkatle izlenmektedir. Örneğin, 2007 İlerleme Raporunda ekonomik kriterler konusunda şu
noktalara dikkat çekilmiştir:
 Ekonomi politikasının yönetimi parçalı bir durumdadır.
Sorumlulukların farklı kamu kurumları arasında dağıtılmış olması bütçeleme ve orta vadeli ekonomik politika
oluşturma sürecinde koordinasyonu zorlaştırmaktadır.
 Dış açık büyüktür.
 İstihdam artırılamamaktadır.
 Enflasyon hedefin üzerinde gerçekleşmiştir.
 Piyasadan çıkış engelleri bulunmaktadır ve piyasaya giriş
için yüksek maliyetler söz konusudur.
 Ticari mahkemeler yavaş işlemektedir.
 Vergi reformu yapılmamıştır (işgücünün vergi yükü daha
az olmalıdır ve dolaysız vergiler çok yüksektir).
 Devlet yardımı konusunda şeffaflık yetersizdir.
 Türk öğrencilerin çoğunluğu temel becerilerde ve problem
çözme konusunda düşük yeterliliğe sahiptir.
 İşgücünün katılım oranları özelikle kadınlar için düşüktür.
Kadın istihdam oranı 2006 yılında %23,8 olarak gerçekleşmiştir.
 Kayıtdışı ekonomi yüksektir.
 Tasarruf oranı düşük olduğu için yabancı tasarruf çekmek
zorunluluğu vardır. Bu durumda Türkiye ekonomisi uluslararası krizler karşısında zayıf kalmaktadır.
 Hizmetler sektörünün rekabete açık hale gelmesi gerekmektedir. Bu açıklık finansal hizmetlerde büyük ölçüde
başarılmıştır.
 Yenilik, rekabet edebilme gibi konularda ekonominin gücünü arttırmaya yönelik yeni nesil reformlar yapılmalıdır
(İşgücü piyasasını düzenlemek & üretkenliği artırmak için
eğitim sisteminin yeniden düzenlenmesi gibi).
118
 Sonuç olarak yapısal reform sürecinin yenilenmesi gerekliliği doğmaktadır. Küresel pazarlarda güçlüklerin giderek
artması Türk ekonomisinin temel zayıflıklarını öne çıkarıyor ve yapısal reform sürecinin yenilenmesi ihtiyacını doğuruyor. Ekonominin gücünü arttırmaya yönelik yeni nesil politikaların harekete geçirilmesi ihtiyacı görülüyor.
Müzakere sürecinde siyasi kriterlere bakıldığında (Avrupa
Parlamentosu’nun Hollandalı Parlamenter Ria Oomen-Ruijiten’in
hazırladığı 25.04.2008 tarihli raporunda aşağıdaki noktalar öne
çıkmaktadır:
 Katılım Ortaklığı Belgesi üçüncü defa yenilenmiş; yerine
getirilmemiş birçok öncelik bu belge ile daha ileri bir zamana ertelenmiştir.
 Ceza Yasası’nın 301. maddesiyle ilgili değişikliklerin
TBMM’ne sunulması olumlu bir gelişme olarak görülmektedir.
 TBMM’nin Dernekler Yasası’nı onaylaması olumlu karşılanmaktadır.
 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi içtihadı çerçevesinde
bütün dini azınlıkların Türkiye’de faaliyetlerini sürdürebilmesi, din adamlarını yetiştirebilmesi, ibadet yerleri kurabilmesi ve din eğitimleri gerçekleştirebilmesine izin verilmelidir.
 Kürt kökenli vatandaşlar için kültürel, ekonomik ve sosyal
fırsatlar alanında gelişmeler, bu vatandaşların kamu ve
özel okullarda Kürtçe öğrenebilmesi, yayın yapabilmesi
sağlanmalıdır.
 DTP milletvekilleri ve belediye başkanları kendilerini PKK
terör örgütünden açık bir şekilde uzaklaştırmalı ve Kürt
sorununa demokratik Türk devleti içinde siyasal çözüm
arayışı içinde olmalıdır.
119
 Kıbrıs sorununa BM çatısı altında ve AB ilkeleri doğrultusunda kapsamlı bir çözüm getirilmesi gereklidir.
 Türk hükümeti Ermenistan’a uyguladığı ekonomik ambargoyu kaldırmalı ve aradaki sınır kapısını açmalıdır.
Her iki ülke de geçmişteki olayları açık bir şekilde tartışmak üzere bir uzlaşı sürecine girmeli, AB Komisyonu bu
süreci kolaylaştırmalıdır.
 Bugün AB’de birçok gazeteci ve düşünce kuruluşu Türkiye’nin AB üyeliğinin faydalarını vurguluyor, dış politika aktörü
olarak AB’nin yumuşak gücüne yapacağı katkıyı anlatıyor. Elit
düzeyde belli bir destek var ama AB kamuoyu üzerinde yeterince
etkili değil. Avrupalı birçok kişi için AB’nin Türkiye’yi alarak genişlemesine ilişkin korkular, işlerini kaybetme ve ulusal kültürlerinin zayıflamasına ilişkin korkular gibi kısa vadeli ve kişiseldir.
Genişlemeye ilişkin fayda beklentileri ise ekonomik büyüme, daha
güçlü bir AB dış politikası, enerji güvenliği gibi daha çok soyut,
stratejik ve uzun vadelidir. Özellikle son on yılda Türkiye’nin AB
üyeliğine karşı çıkan AB vatandaşlarının oranı arttı. Bunun temel
nedeni düşük kamuoyu desteğini gören Avrupalı politikacıların
Türkiye’nin AB üyeliğini destekler şekilde konuşmakta çekimser
davranıyor olmaları ve Avrupa medyasının çoğunlukla önyargıları
yansıtır şekilde yayın yapması ve bu önyargıları güçlendirmesidir.
Paul Taylor, Reuters Avrupa Birimi Editörüne göre “Televizyonda
Türkiye, minareler, başörtüsü ve Boğaz Köprüsü anlamına geliyor.” AB ülkelerindeki bu durum Türkiye’de basın yoluyla izlenmekte ve Türk kamuoyunu da olumsuz etkileyerek müzakere sürecinde kamuoyu desteğinin azalmasına neden olmaktadır.
120
Müzakereler Sürecinde
Türkiye’de Sivil Diyaloğun Önemi
Burhan ŞENATALAR
Türkiye-AB ilişkilerinde sivil toplum diyaloğu önemli mi? Önemli
ise, neden? Sivil toplum diyaloğundan ne anlıyoruz? Bu soruların
sonuncusundan başlayacak olursak, Türkiye ve AB taraflarındaki
sivil toplum kesimleri ve örgütleri arasında ilişkiyi ve iletişimi
anladığımızı söyleyebiliriz. Daha açık bir deyişle, her iki tarafın
vakıfları, dernekleri, sendikaları, iş çevreleri, akademisyenleri,
sanatçıları, gazetecileri, öğrencileri vb. arasındaki işbirliği ve ortak
çalışmaları anlamaktayız.
Peki bu sivil diyalog önemli mi? Yani, ‘zaten işin esas kısmını
bürokratlar, politikacılar, yöneticiler yürütüyorlar; sivil diyalog
olsa da olur, olmasa da olur’ dersek, acaba yanlış mı olur? Evet,
yanlış olur. Çünkü sivil diyalog birkaç açıdan önemlidir. Örneğin
her ülkenin siyasetçileri kendi seçmenlerinin olaylara bakışından
etkileniyorlar ve biraz da ona göre tavır alıyorlar. Dolayısıyla toplumun bilgi düzeyi, önyargıları ve bakış açısı önemlidir. Ama
bundan da önemli başka bir gerekçe daha var: AB sadece ekonomik bir birlik değildir. Yani sadece ‘gümrükler kaldırılsın, aynı
para birimini kullanalım, mal hareketleri serbest olsun’ hedefleriyle kısıtlı bir proje değildir. AB, aynı zamanda bir “değerler topluluğu”dur ve insan hakları, hukukun üstünlüğü, demokrasi, kadınerkek eşitliği gibi temellere dayanır. AB’nin hedefe doğru ilerleme121
siyle birlikte insanlar bu değerlerde yakınlaşacaklar ve ortak bir
Avrupalı kimliği güçlenecektir. Dolayısıyla halkların ortak değerlerde buluşabilmeleri için birbirlerini tanımaları gerekmektedir. Bu
durum Türkiye için birçok diğer ülkeye göre daha da önemlidir.
Çünkü çoğu Avrupa ülkesi arasında hem coğrafi yakınlık, hem de
tarihsel ve kültürel ilişkiler ortak bir Avrupalı kimliğinin oluşması
için önemli bir altyapı sağlamaktadır. Türkiye ise bu açılardan
oldukça farklı, hatta istisna oluşturan bir durumdadır.
Bilgi Yetersizliği
AB ülkelerinde Türkiye hakkında, Türkiye’de de AB hakkında
bilgi düzeyi hayli yetersizdir. Bu olgu sivil toplum diyaloğunun
önemini arttırmaktadır.
AB ve Türkiye arasında sivil toplum diyaloğunun son yıllarda
hayli geliştiği söylenebilir. Örneğin Ankara Anlaşması’nın 27.
maddesi çerçevesinde 1995’te kurulan Karma İstişare Komitesi’nin
Türkiye kanadında TOBB, TİSK, Türk-İş, DİSK, Hak-İş, Kamu-Sen,
TZOB ve TESK yer almaktadır. Yılda iki kez toplanan komite bugüne kadar otuzdan fazla rapor hazırlamıştır.
Bir başka örnek, AB’nin Türkiye’de sivil toplumun güçlendirilmesi amacıyla birçok projeye maddi destek sağlamakta oluşudur. “Kentler ve Belediyeler Hibe Programı”, “Meslek Örgütleri
Hibe Programı” ile çeşitli kadın kuruluşlarına verilen destek bu
arada sayılabilir.
Kuşkusuz AB-Türkiye arasındaki sivil toplum dialogu AB’nin
kurumsal çerçevesi dışındaki birçok kanaldan da ilerlemektedir.
Örneğin Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) Türkiye’nin
tam üyeliğini açık biçimde desteklemektedir ve bu destekte Türkiye’deki sendikalarla kurulan diyaloğun önemli etkisi vardır. Bu tür
diyaloglar Türkiye’de AB hakkında daha sağlıklı ve ayrıntılı bilgi
edinmeyi de kolaylaştırmaktadır. Bu konuda başarılı bir örnek
Türk-İş’in Finlandiya İşçi Sendikaları Konfederasyonu (SAK) ile
122
gerçekleştirdiği “Avrupa Birliği Müzakere Sürecinde Avrupa Sosyal Modeli ve Sendikal Haklar” konulu sempozyum ve kitaptır.
Benzer biçimde Alman Sosyal Demokrat Partisi’nin Türkiye’nin
tam üyeliğini desteklemesinde bu partiye yakın Friedrich Ebert
Vakfı’nın Türkiye’deki TÜSES, SODEV gibi vakıflar vb. kuruluşlarla gerçekleştirdiği çalışmaların da rolü olmuştur.
Türkiye’nin tam üyeliğini belirleyecek tek ya da başlıca etkenin sivil diyalog olduğunu, ileri sürmek gerçekçi olmaz, ancak sivil
diyalog Türkiye için geçmişte tam üyeliğe geçiş sürecini yaşamış
birçok ülkeye göre daha büyük önem taşımaktadır. Bunun en
önemli ve temel nedeni gerek Türkiye’de AB hakkında, gerekse AB
ülkelerinde Türkiye hakkında sahip olunan doğru bilgilerin yetersizliği, buna karşılık yanlış bilgilerin ve önyargıların çokluğudur.
Sağlıklı bilginin azlığı, yanlış bilgi ve önyargının bolluğu ise
tutum ve davranışları konjonktüre bağlı ve duygusal kılmaktadır.
Örneğin Türkiye’de birkaç yıl öncesine kadar çeşitli anketler toplumun çoğunluğunun tam üyeliği istediğini ortaya koyarken, son
yıllarda bu destek hayli zayıflamıştır. Ancak tam üyeliğe bakış
açısı büyük ölçüde olumlu iken de kapsamlı bir bilgilenmeye dayanmıyordu, bugün de dayandığını söylemek zordur.
İstanbul Bilgi Üniversitesi AB Enstitüsü’nün 2007-2008’de
Türkiye’de sekiz ilde (Ankara, Antalya, Diyarbakır, İstanbul, Kayseri, Malatya, Trabzon, Van) Türkiye – AB ilişkileri konusunda
geniş katılımlı toplantılar düzenledi.
Bu toplantılar yapıldıktan sonra bir öğretim üyesi arkadaşımız
yazdığı yazıda söz konusu sekiz yere ilişkin bilgi düzeyinin çok
farklı olduğunu, aynı şekilde bu illerde AB’ye bakışın olumlu ya
da olumsuz olma açısından çok farklılaştığını belirtti. Aynı arkadaşlarımız 15 gün kadar evvel, saydığım illerde yaptıkları konuşmalardan sonra yurt dışında, Berlin’de de bir toplantıya daha katıldılar. Orada da, bilgi eksikliğinin sadece Türkiye tarafında olmadığını, Avrupa tarafında da ciddi düzeyde var olduğunu gözlemlediler.
123
“Türdeş Avrupa” Yanılgısı
Bilgi eksikliğine ve önyargılara gerek Türkiye tarafı, gerek AB
üyesi ülkeler için çok sayıda örnek verilebilir. Türkiye’de sadece
sokaktaki yurttaşta değil, konuya daha yakın kişilerde dahi sık sık
görülen bir yanılgı “türdeş bir AB” algısıdır. “Türdeş bir AB” algısı
konuya bakışta “biz” ve “onlar” biçiminde bir şablona yol açmakta, bu da etnosantrik bir düşünme tarzına dönüşmektedir. Bu düşünce tarzının tipik sorusu da “AB’nin Türkiye’yi alıp almayacağı”
sorusudur. Soruna böyle yaklaşıldığında konunun çeşitli boyutları
gözden kaçmakta, duygusal tahminler ağır basmaktadır.
Türdeş AB yanılgısının bir adım ötesi daha da yanlış olan
“türdeş Batı” algısıdır. Bu söylemde ABD ve AB arasında da ciddi
bir fark görülmemektedir. “Türdeş Batı” söyleminin iki çeşidi olduğu söylenebilir. Birinci tür esas olarak “milliyetçi ve antiBatı”dır, ancak anti-kapitalist değildir, ikinci ise ortodoks Marksizm’den yola çıkan bir anti-kapitalist ve “anti-emperyalist” söylemdir. Her iki yaklaşım da aşırı genellemeci ve aşırı şematiktir. Bu
yaklaşımlar gerek AB ile ABD arasındaki, gerekse AB üyeleri arasındaki çıkar farklılaşmalarını ve çelişkileri görmekte ve analizde
yetersiz kalır.
“Türdeş AB” yaklaşımının gerçeği yansıtmadığı birkaç açıdan
kolaylıkla görülebilir. Birincisi, AB üyesi olan ülkelerden Fransa ve
Avusturya gibi ülkeler Türkiye’nin tam üyeliğine açık biçimde
karşı çıkarken, “4 İ” olarak anılan İngiltere, İtalya, İspanya ve İsveç
gibi ülkeler tam üyeliği açıkça desteklemektedir. İkinci olarak,
ülkeleri de türdeş birimler olarak görmemek gerekir. O ülke içindeki partilerin tutumları da çok farklı olabilmektedir. Örneğin
Federal Almanya’da “Hıristiyan Demokrat Parti” (CDU) Türkiye’nin tam üyeliğine karşı çıkarken, “Sosyal Demokrat Parti”
(SPD) desteklemektedir. Bir parti içinde dahi kanatların ya da
adayların tutumları farklı olabilmektedir. Örneğin Fransız Sosya-
124
list Partisi’nin üç cumhurbaşkanı aday adayı Türkiye’nin tam üyelik süreci konusunda farklı görüşleri savunmaktaydılar.
Üçüncü olarak, zaman içinde ve değişen koşullar karşısında
bir ülkenin ya da bir partinin tutumu değişebilmektedir. Örneğin
İsveç uzun bir süre hayli eleştirel bir tavır takınmışken, son yıllarda destekleyici, olumlu bir tutumu benimsemiştir. Alman Yeşiller
Partisi’nin tutumu da benzer bir değişim geçirmiştir.
Bilgi eksikliği ve önyargılar dışında belirli kavramlara yüklenen anlamların farklı olması da, bir iletişim sorunu yaratabilmektedir. Bu konuda son dönemde yaşanan bir örneği ele almak istiyorum.
Kısa bir süre önce İngiliz basınında (The Economist dergisinde) Türkiye ile ilgili bir yazı çıktı. Konusu AKP’nin kapatılma davası idi. Yazının sonu şöyle bitiyordu: “Demokrasi laiklikten daha
önemlidir. Türkiye’nin bunu görmesi gerekir”. “Demokrasi laiklikten daha önemlidir” cümlesi bize son derece saçma geliyor. Yani
biz, “demokrasi, laiklik olmadan olmaz” diye düşünüyoruz. Laikliğin olmadığı yerde bizim aklımıza gelen, İslami bir nizamdır.
Bunun demokrasi olması ihtimali zaten yoktur. Adı geçen gazete
nasıl bir zihinsel kurguyla böyle bir yazıyı kaleme almış olabilir,
diye de kendimize sormadan edemiyoruz.
Bu noktada şöyle bir soru soralım: “AB üyesi ülkelerin hepsi
laik midir? Çoğumuzun aklına sanırım “evet, laiktir” cevabı gelecektir. Hemen şu soruyu da soralım: “AB üyesi ülkelerin hepsi
demokratik midir?” Bunun cevabı da “evet, demokratiktir”, olacaktır. Halbuki, AB üyesi ülkelerden Danimarka’nın anayasasında
açıkça din yazıyor, yine aynı şekilde Yunanistan’ın anayasasında
“Yunanistan’ın dini, Ortodoksluk’tur” diyor. O zaman bu ülkelere
“laik değildirler” diyebiliriz; ancak, şu gerçeği de biliyoruz: O anayasa hükmü siyasal rejimi ve kamu yönetimini dinselleştirmiyor.
Sözü geçen dergi belki de Yunanistan’a, Danimarka’ya atıf yaparak
“laiklik aslında o kadar da zorunlu değildir” diyebiliyor; ama bir
125
Müslüman ülke açısından bunu söylediğiniz zaman çok ciddi bir
hata yapmış olursunuz.
Türkiye’nin Avrupa’da nasıl görüldüğü sorusuyla ilgili olarak
dikkat çeken bir nokta da, son dönemlerde, çok sık olarak “Müslüman Türkiye” ya da “Ilımlı İslam” ifadelerinin kullanılmaya
başlamış olmasıdır. Türkiye’den bahsederken “Müslüman Türkiye” diyenler, Almanya söz konusu olduğunda neden “Hıristiyan
Almanya” demiyor? Bu bize çok açık bir şekilde Türkiye’nin algılanmasıyla ilgili bir kaymayı göstermektedir. Bu algılama ve ifade
biçimi özellikle AKP’nin iktidara gelmesinden sonra ortaya çıktı ve
yaygınlaştı. Türkiye’den söz ederken böyle bir nitelemenin kullanılması kültür farklılığına ilişkin inancı pekiştiren bir etki yapmaktadır.
AB ile Türkiye arasındaki bilgi ve iletişim açığına katkıda bulunan çok ilginç bir örnek de iki yıl önce internette dolaştırılan bir
dezenformasyon amaçlı metindir. Bu metin Türkçe olarak ve tipik
bir diplomasi metni gibi formüle edilmişti. Oradaki iddia da şuydu. 1997 AB-Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye bir imza atmıştı. O
imzaladığı metnin içeriğinde de (mealen) şu vardı: “Türkiye AB’ye
girdiğinde, Kürtler eğer ayrılmak ister ve Kürdistan’ı kurarlarsa,
Türkiye’nin attığı bütün imzalar Kürdistan için de geçerli olacaktır”. Bu iddia Lüksemburg Zirvesi kararları arasında yer alıyordu.
Bu tabii deli saçması bir iddia. Türkiye’nin böyle bir içeriği imzalaması ihtimali de sıfır.
Bu maili bana gönderen metne inanmış olan bir profesördü.
Ona gönderen kişi de aynı şekilde bir profesördü. Metnin son derece güzel yazılmış olması ilk dikkati çeken noktaydı. Bunu okuyan insanlar da kolaylıkla Lüksemburg Zirvesi’nde gerçekten böyle bir karar alınmışsa, “bu AB Türkiye’yi bölmek istiyor anlaşılan”
diye düşünebilirlerdi. Ya da beş-on dakika ayırıp Google’dan Lüksemburg Zirvesi’nin kararlarına ulaşıp bu iddianın tümüyle uydurma olduğunu hemen görebilirlerdi.
126
Türkiye’deki AB karşıtı bakışın başlıca iddialarından bir “Bizi
almazlar, almayacaklar” biçiminde ise, bir diğeri de “Çok ödün
veriyoruz” biçimindedir. Ödün iddiası çoğu kez genel ve muğlaktır. AB’nin talepte bulunmasının da etkisiyle idam cezasına son
verilmesi, DGM’lerin kaldırılması, ordunun siyasi rolünün geriletilmesi, Kürtçe basılı ve görsel yayına olanak tanınması gibi adımların atılması ödün olarak yorumlanırsa, bu açıkça demokrasiye
aykırı bir yorum olur. Bu sayılanlar dışında AB’nin ya da AB üyelerinden bazılarının gerçekten ödün olarak nitelenecek talepleri de
olabilir, bunların değerlendirilmesi ve bunlara karşı tavır geliştirilmesi ayrı bir konudur.
AB Ülkelerinde Olumsuz Yaklaşım
AB ülkelerinde Türkiye’nin tam üyeliğine olumsuz bakanlar
gerekçeleri açısından farklı kümeler oluşturmaktadır. Bu kümelerden birincisi, dinsel ve kültürel farkları önemseyen ve büyüten bir
yaklaşıma dayanmaktadır.
Bu bakış açısını savunanlara göre Türkiye dinsel ve kültürel
nedenlerle Avrupa’nın bir parçası sayılamaz ve AB’ye girmemelidir. Bu görüşteki kişilerin bir bölümü Türkiye’nin coğrafi olarak da
Avrupa’da yer almadığını ileri sürmektedir. Türkiye’nin Avrupa
Konseyi’nin kurucu üyelerinden biri olmasına, ayrıca sportif ve
kültürel alanlarda on yıllardır Avrupa içinde yer almasına, AB ile
ilişkisinin 1963’te imzalanan Ankara Anlaşması’na dayanmasına
karşın dinsel ve kültürel gerekçeli bir karşı çıkış aslında çok zayıftır. Bu bakış açısı daha çok çeşitli AB ülkelerinde popülist politikacılar tarafından savunulmaktadır. Ne var ki, bu karşı çıkışı savunanlar arasında belirli politikacılar dışında Almanya’da Hans
Ulrich Wehler gibi tanınmış bir tarihçiye de rastlanmaktadır. Bu
argümanların Almanya ve Fransa gibi ülkelerde daha etkili olmasında bu ülkelerdeki Müslüman, göçmen nüfusun büyük sayılara
ulaşmasının ve büyük bölümüyle yeterli bir uyum sağlayamamış
127
olmasının da payı vardır. Almanya’da 3 milyona yakın Türkiyeli
göçmen, Fransa’da da 400 000 kadar Türkiyeli ve toplam 4 milyon
kadar da Müslüman yaşamaktadır. Bu nüfus içinde genel nüfusa
göre hayli yüksek olan işsizlik ve yarattığı sorunlar da toplumun
bakış açısını olumsuz etkilemektedir. Nihayet 11 Eylül saldırısının
ve zaman zaman yaşanan İslamcı terör eylemlerinin de sözü geçen
olumsuzluğa bir katkıda bulunduğu söylenebilir.
Bir diğer küme daha çok AB’nin genişleme sürecine ve gelecekteki yapısına bakışla ilgilidir. Örneğin Fransa’nın tutumunda
gelecekte güçlü bir birlik tercihi ağır basmakta, dolayısıyla genişleme konusunda daha isteksiz bir tavır egemen olmaktadır. Buna
karşılık İngiltere’nin yaklaşımında gevşek bir birlik tercihi ağır
basmakta, böyle bir tercih de genişlemeye ve yeni üyelere daha
esnek bakmaktadır.
Türkiye’nin tam üyeliğine karşı çıkış gerekçelerinin bir bölümü de ekonomik ve sosyal içeriklidir. Örneğin Türkiye’nin büyük
nüfusu, yüksek nüfus artış hızı, tarımsal ve kırsal nüfus payının
yüksekliği, işsizliğin hem oran, hem mutlak sayı olarak büyüklüğü, işgücünün eğitim düzeyinin düşüklüğü, kadının toplumsal
statüsünün geriliği vb.. Bu gibi gerekçeler en azından bugün için
doğrudur. Bu saptamalar AB ülkelerine büyük bir göç akımı olması korkusuna ve bir süre sonra tam üye olmuş bir Türkiye’nin Avrupa Parlamentosu’nda en büyük grubu oluşturması kaygısına yol
açmaktadır. Benzer şekilde, tarım kesiminin büyüklüğünün ve
bölgesel eşitsizliğin derinliğinin AB fonları üzerinde büyük bir yük
oluşturması olasılığı ileri sürülmektedir. Ancak hiç kimse Türkiye’nin hemen ya da 2-3 yıl içinde gerçekleşecek bir tam üyeliğinden söz etmediğine göre, önemli nokta Türkiye ekonomisinin yakın gelecekte istihdam, bölgesel kalkınma gibi konularda göstereceği performanstır. Bu performans ne kadar yüksek olursa, sayılan
kaygılar o denli zayıflayacaktır.
Özel olarak değinilmesi gereken bir konu hem sosyal, hem de
kültürel açıdan bir sorun oluşturan kadının sosyal statüsünün
128
geriliğidir. Birçok uluslararası araştırmanın gösterdiği gibi, gelişmiş Batı ülkeleri ile Müslüman ülkeler arasındaki en büyük farklılık kadının toplumdaki yeri konusundadır. Kadının ekonomik,
sosyal ve siyasal yaşamdaki yeri açısından AB üyesi ülkeler ile
Türkiye arasında gerçekten çok büyük bir fark vardır. Örneğin
Türkiye’de hala toprak mülkiyetinin %90’ı erkeklerin üzerindedir.
Trafik ehliyeti olan erkek sayısı 10 milyon dolayında iken kadınların sayısı yalnızca 1 milyon dolayındadır. Milletvekilleri, belediye
başkanları, belediye meclisi üyeleri arasında kadınların oranının
düşüklüğünü ayrıca sayılarla belirtmeye herhalde gerek yoktur.
Küresel Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi ( Global Gender Gap Index)
verilerine göre Türkiye 2006’da 115 ülke arasında 105. sırada iken,
2007’de 128 ülke arasında 121. sıraya çıkmıştır. Son yıllarda AB’ye
katılan ülkelerden Letonya’nın 13. , Litvanya’nın 14., Bulgaristan’ın 25., Romanya’nın 47. sırada olduğu düşünülürse, kadın –
erkek eşitliği ( kadının ekonomik, sosyal, politik yaşamdaki yeri )
açısından Türkiye çok ciddi bir sorunla karşı karşıyadır.
Sosyal ve kültürel gerekçelerle karşı çıkan kesimlere Türkiye’deki bazı yöneticilerin de zaman zaman yeni gerekçeler sundukları görülmektedir. Örneğin iki yıl öncesine kadar zina konusunda getirilmek istenen cezalar AB cephesinde doğan tepkiler
üzerine geri çekilmişti. Benzer bir diğer örnek, başbakan Erdoğan’ın kısa süre önce “Batı’dan ilim almadık, ahlaksızlık aldık”
biçiminde konuşması ve daha sonra da bu sözlerine açıklık getirememesi ve bu sözleri savunamamasıdır.
Avrupa Basınında Tam Üyeliğe Bakış
Türkiye’nin tam üyeliğine karşı çıkışla ilgili ilginç bir çalışmayı Andreas Wimmel isimli araştırmacı yayınlamıştır (Wimmel
2006). Yazar bu çalışmada iki Alman, iki Fransız ve iki İngiliz gazetesinin bu konudaki tutumlarını uzunca bir dönem için incelemiştir. Gazeteler Frankfurter Allgemeine Zeitung, Süddeutsche
129
Zeitung, Le Figaro, Le Monde, The Guardian ve Financial
Times’dır. Yazar üç ülkedeki altı gazetenin Türkiye’nin tam üyeliği
konusundaki tutumlarını iki açıdan incelemiştir.
Araştırma Türkiye’nin tam üyeliği ile ilgili itirazları iki kümede toplamaktadır. Birincisi, din, kültür, değerler ve yaşam tarzına
ilişkin. İkincisi ise, AB’nin genişleme kapasitesi ile ilgili, yani “AB
çok genişledi ve bir de Türkiye gelirse, AB bunu artık kaldıramaz”
şeklinde endişeler dile getiriliyor. Bu endişenin arkasında birliğin
geleceği ve nasıl yapılanması gerektiğine ilişkin tartışmalar yatıyor. Örnek verecek olursak; Almanya ve Fransa gibi ülkeler AB’nin
daha yetkili ve kuvvetli olmasını istemektedirler. İngiltere gibi
ülkeler ise daha gevşek bir birlikten yana. İngiltere, bu politikası
gereği, ekonomik birliğin simgesi olan Avrupa para birimi
“Avro”ya geçmedi. Aynı şekilde AB ülkeleri arasında serbest dolaşım hakkını veren “Schengen Anlaşmasına” da katılmadı. AB’nin
daha gevşek bir birlik olmasını isteyen ülkeler, Türkiye’nin üyeliğini desteklemektedirler.
Sözü edilen medya araştırmasında da etkili İngiliz gazetelerinden The Guardian ve Financial Times, Türkiye’nin din ve kültür
değerlerinin farklı olmasının AB üyeliğini engellemeyeceğini, genişleme açısından da büyük bir problem yaşanmayacağını dile
getirmektedirler; gerekçe olarak da AB’nin bir “Hıristiyan Klubü”
olmadığını ve olmaması gerektiğini ileri sürmektedirler.
Almanya’da ise muhafazakar bir gazete olan Frankfurter
Allgemeine Zeitung Türkiye’nin Birliğe girmemesini savunmakta,
bunu öncelikle Avrupa değerleri ve ayrıca “genişleme” açısından
da sakıncalı bulmaktadır. Öte yandan Süddeutsche Zeitung Türkiye’nin büyük nüfusu nedeniyle AB’nin genişlemesinde sorunlar
yaratacağı argümanını benimsemekte, buna karşılık değerler konusunda bir engel görmemektedir.
Fransız basınında Le Figaro gazetesi de iki açıdan üyeliğe karşı çıkmaktadır. Birinci gerekçede yine Avrupa değerleri, ikincisinde ise genişleme söz konusu edilmektedir. Le Monde gazetesi ise,
130
Ankara’nın üyeliğini “genişleme” açısından sakıncalı bulmakla
birlikte, değerler söz konusu olduğunda bir sakınca görmemektedir.
Sivil Dialoğun Geliştirilmesi
AB ile Türkiye arasındaki sivil toplum dialogunun geliştirilmesi yönünde yapılması gerekenler klasik tanıtım anlayışının ötesindedir. Yapıcı bir dialogun temeli mutlaka “tam üyelik perspektifi” olmalıdır. “Ayrıcalıklı Ortaklık” gibi bir statünün tartışılması
dahi anlamsızdır. 1963’ten bu yana inişli-çıkışlı 45 yıl geçmişken ve
çeşitli dosyalar müzakereye açılmışken “Ayrıcalıklı Ortaklık” söz
konusu olamaz. Yapıcı bir dialog aynı zamanda Türkiye’nin çıkarları konusunda kararlı bir tutum içermelidir. Bu konuda en önemli
örnek Kıbrıs sorunudur. Kıbrıs’ta kalıcı bir anlaşma yapılmadan
Güney’in AB’ye alınması hatalı ve adaletsiz bir adım olmuştur.
Kuzey’e uygulanan izolasyon da aynı derecede haksızdır.
AB ile Türkiye arasındaki sivil toplum diyaloğunda Türkiye
tarafının ne tür bir AB projesi tasavvur ettiği sorusu da önem taşır.
Bu tasavvur kuşkusuz tasavvur edenin dünya görüşü ile ilişkilidir.
Bizce çekici ve ilginç olan “halkların barış ve dayanışma içinde
yaşadığı ve dünya barışına katkıda bulunan bir SOSYAL AVRUPA” tasavvurudur. Bu bakış açısı hem Avrupa Birliği içinde, hem
de dünya genelinde şovenizmden uzak, özgürlükçü ve sosyal eşitsizlikleri aşmayı amaçlayan bir projeyi içerir.
Sivil dialogun başarılı ve etkili olabilmesi için Türkiye’nin tam
üyeliğini destekleyenlerin de, desteklemeyenlerin de görüş ve
gerekçelerinin bilinmesinde yarar vardır. Örneğin İngiltere’nin,
İsveç’in ya da Alman Sosyal Demokrat Partisi’nin ve Yeşillerin
olumlu gerekçelerinin ve beklentilerinin bilinmesi özellikle önem
taşır. Olumlu yaklaşımı benimseyenlerin ortak değerlendirmesi,
Türkiye’nin 1999 Helsinki Zirvesi kararından sonra demokratikleşme yolunda önemli adımlar attığıdır. Bu yaklaşımı benimseyen
131
ve aktif olarak savunan kişilerden Joschka Fischer “Die Rückkehr
der Geschichte” (Tarihin Geri Dönüşü) adlı kitabında Türkiye’nin
tam üyeliğine geniş bir yer ayırmış ve Türkiye’nin reform ve dönüşüm sürecini başarıyla yürütmesi sonucunda tam üye olması
gerektiğini kesin bir dille belirtmiştir (Fischer 2006).
Genişlemeden sorumlu komiser Olli Rehn de “Avrupa’nın Gelecek Sınırları” adlı kitabında benzer görüşleri savunmuştur (Rehn
2007). Rehn’e göre “ Türkiye’nin Avrupa için çok büyük stratejik
önemi vardır: Hem bir medeniyetler ittifakı kurmaya çalışarak
yumuşak güç, hem de barışı koruma kapasitesi sağlayarak sert güç
açısından”. Nihayet son bir örnek olarak, 2000-2003 arasında Federal Almanya’nın Türkiye Büyükelçisi olarak görev yapan Dr.
Rudolph Schmidt yazdığı “ Türkler, Almanlar ve Avrupa “ adlı
kitapta Türkiye’nin tam üyeliğini geniş biçimde savunmaktadır
(Schmidt 2004).
Sayılan olumlu örnekler Türkiye’nin yolunun kısa ve kolay
olduğu anlamına gelmiyor, ancak Türkiye’nin rasyonel ve kararlı
bir strateji ile yola devam etmesi durumunda, tam üyeliğinin AB
için de önemli bir kazanç oluşturacağını ortaya koyuyor.
Olumlu yaklaşımlar yanında olumsuz değerlendirmelerin de
iyi izlenmesi ve anlaşılması da büyük önem taşır. Türkiye’nin tam
üyeliği konusunda en olumsuz tutuma sahip yazarlardan biri Bassam Tibi’dir. Suriye doğumlu, Müslüman bir Alman yurttaşı olan
Tibi Türkiye’de de öğretim üyesi ve araştırmacı olarak bulunmuş
ve Türkiye hakkında çok sayıda yayın yapmış bir sosyal bilimcidir;
türban ve AKP ile ilgili olarak çok olumsuzlayan ve eleştirel bir
görüşe sahiptir. Tibi 2005’te yayınlanan “Mit dem Kopftuch nach
Europa?” (Başörtüsü ile Avrupa’ya mı?”) adlı kitabında Türkiye’nin tam üyeliğine altı itiraz yöneltmektedir (Tibi 2005). Bunları
kısaca sıralarsak: 1) Din özgürlüğünün olmayışı ve yetersiz laiklik.
2) Kayıtdışı ekonomi ve yolsuzluk. 3) İstikrarlı bir demokrasinin ve
demokratik-siyasal kültürün olmayışı. 4) Tam üye olacak bir Türkiye’nin AB içinde ABD çıkarlarına hizmet edeceği. 5) Ordu, devlet
132
ve sivil toplum ilişkilerinin demokratik ilkelerle uyumsuzluğu. 6)
Demografik sorun.
Tam üyeliğe engel olarak sayılan bu argümanlar irdelendiğinde, bunların çoğunun pek de güçlü ve geçerli olmadığı kolayca
görülmektedir. Burada yalnızca birkaçına değinmek yeterli olacaktır. Örneğin, demografik sorunla ilgili olarak Tibi 2015’e doğru
Türkiye’nin nüfusunun 90-100 milyon arasında olacağını ileri sürmektedir. Türkiye’nin yıllık nüfus artış hızı halen % 1,2 olarak
tahmin edildiğinden ( bu hız devam etse bile), 2015’e doğru nüfusun 90 milyona yaklaşması olanak dışıdır. Kaldı ki, artış hızının
yavaş yavaş azalması daha gerçekçi bir tahmindir.
İtirazlardan bir diğeri ekonomiyle ilgili olan savdır. Bu konuda Tibi’nin kayıtdışı ekonomi ve yolsuzluk ile ilgili ifadeleri de
abartılıdır. Bu alanlarda Türkiye’nin ciddi sorunları olduğu doğru
olmakla birlikte, bunların tam üyeliği engelleyecek etkenler olduğunu ileri sürmek bir zorlamadır. Transparency International’ın
2007 “Yolsuzluk Algılaması Endeksi”ne göre Türkiye, Bulgaristan
ve Hırvatistan ile aynı sırayı (64. sıra) paylaşmaktadır. AB üyesi
ülkelerden İtalya 41., Polonya 61. , Romanya 69. sıradadır. Bu veriler yeterince açıktır.
Tibi’nin yine ekonomiyle ilgili bir iddiası da Türkiye’nin, tam
üye olursa, AB’den her yıl 14 (ondört) milyar Euro sübvansiyon
elde edeceğidir ki, bunun da gerçekçi bir dayanağı yoktur.
Sonuç olarak, ister en genel düzeyde kurulacak bir diyalog olsun, ister daha dar kapsamlı teknik görüşmeler olsun, görüş alışverişinin sağlıklı sonuçlar üretmesi, olumlu ve olumsuz tezlerin
yeterince tanınmasına, olgu ve verilerin yeterince bilinmesine bağlıdır.
133
KAYNAKÇA
Wimmel, Andreas (2006), Beyond the Bosphorus, Political Science Series,
Vienna
Fischer, Joschka (2006), Die Rückkehr der Geschichte - Die Welt nach dem
11. September und die Erneuerung des Westens, Knaur
Taschenbuch Verlag, München
Rehn, Olli (2007), Avrupa’nın Gelecek Sınırları – Türkiye Bir Köprü mü,
Köprübaşı mı Yoksa Ergime Potası mı?, 1001 Kitap, İstanbul
Schmidt, Rudolf (2004), Die Türken, die Deutschen und Europa – Ein
Beitrag
zur
Diskussion in Deutschland,
Verlag
für
Sozialwissenschaften, Wiesbaden
Tibi, Bassam (2005), Mit dem Kopftuch nach Europa? Die Türkei auf dem
Weg in die Europaeische Union, Primus Verlag, Darmstadt
134
Avrupa Birliği’ne Katılım Sürecinin
Siyasi ve Ekonomik Boyutları
Yakup KEPENEK
Giriş
AB-Türkiye ilişkileri, geçmişin “uzun” ve geleceğin “sonu belirsiz”
yıllarının konusudur. Söz konusu ilişkiler, geçmişte her iki tarafın
yaşadığı niteliksel değişimlere, inişli-çıkışlı yol alışlara, siyasal ve
ekonomik gelişmelere bağlı olarak bugünkü duruma gelmiş ya da
ulaşmıştır. Geçmişi irdelemek – hakkında çok şey söyleyebilmenin
yanı sıra çok öğretici dersler çıkarmaya olanak sağlasa da – bu
çalışma bağlamında yöntem açısından çok anlamlı olmayacaktır.
Buna karşılık bugün, geleceğe nasıl bakıldığı irdelenebilir. Çünkü
her iki tarafın 2008’de “bulunduğu noktadan ilişkilere nasıl baktığı” aslında geçmişin de bir uzantısı olarak anlamlı ipuçları vermektedir.
İlişkilerin bugün bulunduğu noktayı tam anlamıyla yansıtan
yazılı kaynak, Konsey’in 18 Şubat 2008’de onayladığı “Katılım
Ortaklığı-2007” Belgesidir (bundan sonra KOB). KOB, Türkiye’nin
üyeliği konusundaki “ilkeleri, öncelikleri ve koşulları” içeren “en
son” resmi belgedir. KOB aynı zamanda, üye olma koşullarını
düzenleyen Kopenhag Kriterleri (1993) ve Müzakere Çerçeve Belgesi’ne (3 Ekim 2005) dayanmaktadır. Ayrıca KOB, daha önceki
Katılım Ortaklığı belgelerinin “gözden geçirilmiş” ve “güncelleşti-
135
rilmiş” biçimidir. Bu nedenle KOB, üyeliğe giden yol haritası, daha
doğrusu yolun bundan sonraki “görünen” bölümüdür ve yeni bir
KOB yerine konuluncaya kadar da geçerli olacaktır1.
1
Üyeliğe giden yolun ölçütleri ya da bu yolda uyulması gereken ilke ve kurallar
hiç de az değil.
Önce genel kriterler var, bunlar, Maastricht ve Kopenhag Kriterleridir.
Maastrciht Kriterleri şunlar:
Toplulukta en düşük enflasyona sahip (en iyi performans gösteren) üç ülkenin
yıllık enflasyon oranları ortalaması ile ilgili üye ülke enflasyon oranı arasındaki
fark 1,5 puanı geçmemelidir.
Üye ülke devlet borçlarının GSYİH’sına oranı %60’ı geçmemelidir.
Üye ülke bütçe açığının GSYİH’sına oranı %3’ü geçmemelidir.
Herhangi bir üye ülkede uygulanan uzun vadeli faiz oranları 12 aylık dönem
itibariyle, fiyat istikrarı alanında en iyi performans gösteren 3 ülkenin faiz oranını 2 puandan fazla aşmayacaktır.
Son 2 yıl itibariyle üye ülke parası diğer bir üye ülke parası karşısında devalüe
edilmiş olmamalıdır.
Türkiye, bugün, 26 Nisan 2008’de, Maastricht Kriterlerinin, faiz ve enflasyon
oranlarının dışında kalanlarını karşılayabiliyor. Özellikle toplam ulusal gelirin
(GSMH), AB’ye uyum bağlamında uygulanan yeni hesaplama yöntemiyle elde
edilen ve eski seriye göre yüzde 30 dolayında fazla olan tutarı, borç ve bütçe
açığı ölçütlerinin karşılanmasına yetiyor. YTL de değerini koruyor.
Kopenhag Kriterleri özetle şöyle:
*
Demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları ve azınlıklara saygı gösterilmesini ve korunmasını garanti eden kurumların varlığı,
*
İşleyen bir pazar ekonomisinin varlığının yanı sıra Birlik içindeki piyasa
güçleri ve rekabet baskısına karşı koyma kapasitesine sahip olunması
*
Siyasi, ekonomik ve parasal birliğin amaçlarına uyma dâhil olmak üzere
üyelik yükümlülüklerini üstlenme kabiliyetiyle birlikte müktesebatı uygulayıp,
yürütebilecek etkin idari kapasiteye sahip olmak
Türkiye’nin üyeliği için öngörülen özel ölçütler de şöyle özetlenebilir:
* Türkiye’nin iyi komşuluk ilişkileri kurmaya yönelik net bağlılığı ve ortaya çıkacak herhangi bir sınır anlaşmazlığında Birleşmiş Milletler Sözleşmesi temel
alınarak sorunun barışçıl yollarla çözülmesi; gerek duyulduğunda anlaşmazlıkla ilgili olarak Uluslararası Adalet Divanı yargı kararına başvurulması.
* Türkiye’nin Birleşmiş Milletler çerçevesinde ve kapsamlı çözüm için gerekli
ortamın yaratılması da dâhil olmak üzere Avrupa Birliği’nin temelini oluşturan
değerler doğrultusunda Kıbrıs sorununa kapsamlı bir çözüm bulunması yolundaki gayretlerine devam etmesi
136
İlgili Konsey Kararı, “18 Şubat 2008’de, Türkiye’nin Katılım
Ortaklığında yer alan ilkeler, öncelikler ve koşullar ve 2006/35/EC
Kararının kaldırılması” başlığını taşıyor. Karar’da, bu karara dayanak oluşturan geçmiş kararlara gönderme yapılıyor. Bu olağan
yaklaşımdan sonra, 7. madde’de “Konsey’in 11 Aralık 2006’da,
Hükümetlerarası Konferans’ta yer alan üye devletlerin, GKRKKıbrıs Cumhuriyeti ile ilgili gördüğü sekiz başlığı görüşmelere
açamayacağını, ek olarak üyelerin Türkiye Katma Protokol’deki
yükümlülüklerini yerine getirmedikçe ilgili başlıkların kapatılamayacağını belirtiyor2.
KOB’un “Öncelikler” bölümünde, Türkiye’nin, burada sıralananlara ek olarak, ayrıca, Ortaklık Antlaşması (1963), Gümrük
Birliği (1995) ve AB-Türkiye Ortaklık Konseyi’nin ilgili kararlarının, örneğin tarım ürünlerinin ticareti konusundaki kararlarının,
Topluluk Kazanımlarına (Müktesebatına) yasal uyum ve uygulama için verdiği güvenceleri yerine getirmesi gerektiğinin de altı
çiziliyor3. “Öncelikler”, siyasal reform sürecinin, geri dönüşünün
2
3
* Ortaklık Antlaşması (Association Agreement) ve antlaşmayı tüm yeni üye ülkeleri kapsayacak şekilde genişleten Ek Protokol'ün (özellikle Gümrük Birliği
ilintili kısmı) yanında düzenli olarak gözden geçirilen Katılım Ortaklığı Belgesi
uyarınca Türkiye’nin yükümlülüklerini yerine getirmesi.
Burada ilginç bir nokta var: Komisyon’un Konsey’e sunduğu karar taslağında
GKRK-Kıbrıs ile ilgili hiçbir hüküm yer almıyor. Komisyon, geleneklere çok da
uygun olmayan bir tutumla taslağa bu hükmü eklemiş bulunuyor.
Ayrıca, Konsey Kararı’nın 10. maddesi “üyeliğe hazırlanmak için” Türkiye’nin
Katılım Ortaklığında belirtilen önlemler için zamanlamayı içeren bir plan hazırlaması” gerekir” denilmektedir. Taslakta “gerekir” yerine Türkiye’den ...” beklenir” biçimindeydi.
AB müktesebatı olarak dilimize aktarılan (acquis communautaire, kısaca
acquis) üye ülkeleri Birliğe bağlayan hak ve yükümlülükler bütünüdür. Müktesebat şu unsurlardan oluşuyor: Avrupa Topluluğu’nu kuran Roma Anlaşması
ve onu değiştiren tüm anlaşmalar, (Tek Senet, Maastricht, Amsterdam ve Nice
Anlaşmaları) artı Topluluk kurumları tarafından benimsenen tüm ikincil mevzuat, Birlik içinde kabul edilen açıklamalar, Adalet Divanı içtihadı, ortak güvenlik ve savunma politikası çerçevesinde kabul edilen söylem ve eylemler, im-
137
olmadığı ve ülkenin her tarafında ve yönetimin tüm birimlerinde
uygulanacağı güvencesi de dâhil, ilerleme raporlarındaki tüm sorunları çözmesi gerektiğini içeriyor.
Sıralanan yükümlülüklerle ilgili olarak, Türkiye’nin bir plan
yapması ve süreci bir takvime bağlaması isteniyor. Gerçekte yükümlülükler, Türkiye’nin, “gerçekçi” bir yaklaşımla, gelecek birkaç
yılda “tamamlayacağı” ya da tamamlamasa bile “önemli ölçüde
daha ileri bir noktaya taşıyacağı” alanlar olarak tanımlanıyor. Öncelikler, kısa ve orta vadeli olmak üzere ikiye ayrılıyor: kısa vadeli
işlerin 1-2 yıl, orta vadelilerin de 3-4 yılda tamamlanması isteniyor.
Öncelikler doğal olarak, yalnızca yasa çıkarılmasını değil, uygulamayı da içeriyor.
KOB’da belirlenen bu zamanlamaya göre Türkiye, “tüm” yükümlülüklerini gelecek dört yılda, yani 2012 sonuna kadar tamamlayacaktır. Gerek kısa, gerekse orta vadeli öncelikler iki alt başlıkta
toplanıyor; bunlar da “genel öncelikler” ile “özel” olanlar olmak
üzere ikiye ayrılıyor. Bu çalışmada KOB’un sıralamasına bağlı
kalınacaktır.
Kısa Dönem Genel Öncelikler: Siyasi Boyut
KOB, kısa dönemde, esas olarak siyasal reformlara ağırlık veriyor. Siyasal reformlar ‘politik diyalog” olarak adlandırılıyor ve
üç alt başlıkta toplanıyor:
Demokrasi ve hukukun üstünlüğü başlığı altında kamu yönetimi, merkezi yönetimin ve personel politikasının, daha fazla etkinlik, hesap verebilirlik ve saydamlık sağlayacak biçimde yeniden
yapılanması ve güçlendirilmesi; yerel yönetimlere daha çok yetki
verilmesi ve kaynak sağlanması; Ombudsman sisteminin tam işlerlik kazanması; Sayıştay Yasası’nın değiştirilmesi ve uygulanması;
zalanan sözleşmeler; uluslararası anlaşmalar; üye ülkelerin birlik faaliyetlerine
ilişkin kendi aralarında imzaladıkları anlaşmalar.
138
Güvenlik güçlerinin siviller tarafından denetimi konusunda
AB üyelerine benzerliğin güçlendirilmesi; ordunun, milli güvenlik
stratejisi oluşturulması ve uygulaması dahil, siyasete karışmaması
ve güvenlik güçleri üzerinde sivillerin gözetimi; daha saydam ve
daha hesap verilebilir olması için güvenlik işlerinde adımlar atılması; parlamento denetiminin sağlanması ve askeri yargının yalnızca askeri personelin askeri görevlerini ele alması;
Yargı sisteminin, insan hakları ve temel özgürlükler konusunda, yasaların, AİHS – Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve AİHM –
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Anayasa’nın 90. maddesi
bağlamında yorumlanması; bu amaçla eğitim verilmesi ve sistemin
güçlendirilmesi; yargı bağımsızlığı ve HSYK-Hâkimler ve Savcılar
Yüksek Kurulu’nun tüm yargıyı temsilinin sağlanması; yargılama
usullerinin yenilenmesi ve bölgesel ara başvuru mahkemelerinin
kurulması;
Yolsuzlukla savaşım için, üst düzey yolsuzlukları da içerecek
kapsamlı bir strateji oluşturulması; bu stratejinin izlenmesi ve sayısal veriler toplanması için bir merkez kurulması; yolsuzlukla ilgili
bütün kurumlar arasında eşgüdüm sağlanması; Kamu Görevlilerinin Etik Davranış Düzenlemesi’nin yargı, askeriye, öğretim üyeleri
ve seçimle gelenlere de uygulanması; siyasetçilere ve kamu görevlilerine tanınan dokunulmazlıkların Avrupa’daki en iyi uygulamalara benzer biçimde sınırlandırılması; siyasi partilerin ve seçimlerin finansmanı konularında saydamlığın güçlendirilmesi istenmektedir.
İnsan hakları ve azınlıkların korunması, Uluslararası insan
hakları düzenlemelerinin geçerli kılınması, bu bağlamda BM İşkenceye Karşı Protokolünün onaylanması; AİHM-AİHS’ne uyum
ve AİHM kararlarının tam olarak uygulanacağı güvencesinin verilmesi; AİHM uygulamasına uygun olarak Ceza Usulü yasasının
yeniden yargılamaya olanak verecek biçimde düzeltilmesi;
İnsan haklarının geliştirilmesi ve güçlendirilmesi için bağımsız, yeterli finansman kaynağına sahip ve Birleşmiş Milletler ilkelerine göre bir ulusal insan hakları kurumu oluşturulması; insan
139
hakları olaylarının – düzenli istatistik verileri dahil – saptanması;
insan haklarıyla ile ilgili yasal görevlilerin eğitimi öngörülüyor.
Sivil ve siyasal haklar başlığı altında ‘İşkence ve kötü muamelelerin’ ‘sıfır hoşgörü’ anlayışıyla ve AİHS ve İşkenceyi Önleme
Avrupa Komitesi önerilerine göre önlenmesi; cezadan kaçış ile
savaşımın etkinleştirilmesi; özellikle belli olaylarda soruşturmaların etkili ve zamanında tamamlanmasının sağlanması ve yargıyı
aldatmanın önüne geçilmesi; ‘adalete erişimin’ yasal destek ve
nitelikli çeviri hizmeti verilerek güçlendirilmesi; ‘ifade özgürlüğünün’ tam olarak sağlanması; toplantı ve gösteri özgürlüklerinin
basın özgürlüğü dahil, AİHS ve AİHM bağlantılı yasayla çözümü;
Siyasi partiler konusundaki yasal düzenlemelerin AB üyelerinin “en iyi” uygulamalarına yakınlaştırılması;
“Sivil toplum kuruluşlarının kamu politikalarının oluşmasını
etkileyecek yönde güçlendirilmesi; Avrupa’daki benzerleriyle iletişim kurmaları ve işbirliği yapmalarının sağlanması; ‘Din özgürlüğü’ ortamının yaratılması için gerekli adımların atılması; AİHS ve
AİHM’ye uygun olarak vakıflar yasasının çıkarılması ve uygulanması, Müslüman olmayan toplulukların tüzel kişilik kazanması ve
bundan doğacak haklarının korunması; aynı toplulukların kendi
din adamlarını eğitebilmeleri; Türklerin ve yabancıların dinsel
topluluklara serbestçe katılarak din özgürlüğünden yararlanmaları; inançları ya da dinsel nedenlerle askerlik yapmayı reddedenlerin sürekli soruşturma ve mahkûmiyetlerinin yasal düzenleme
yapılarak önlenmesi;
Ekonomik ve sosyal haklar kapsamında, ‘Kadın Hakları’ başlığı altında, kadına karşı şiddet ve töre cinayetleri dahil, kadın
hakları yasal düzenlemelerinin uygulanması; yasa uygulayıcılarının bu amaçla eğitilmesi; bütün büyük belediyelerde kadın sığınma evleri kurulması; kamuoyunun, özellikle de erkeklerin, cinsiyet
sorunları konusunda bilinçlendirilmesi ve kadının toplumdaki
etkinliğinin, eğitime erişim, işgücüne katılma, siyasal ve toplumsal
yaşama katılımla arttırılması ve kadın örgütlenmelerinin bu amaçla desteklenmesi;
140
‘Çocuk haklarının’ uluslararası ve AB çizgisine getirilmesi, çocuk işçiliğinin önlenmesi;
‘İşçi hakları ve sendikalar’ konusunda AB ve ILO ölçütlerinin
tam olarak uygulanması; sosyal diyalog ve ilgili konularda AB ile
yakınlaşmanın sağlanması;
‘Ayrımcılığa karşı politikalar’ bağlamında, dil, din, inanç, siyasal düşünce, cinsiyet, ırksal ve etnik, engelli olmak ve cinsel
tercih alanlarında her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılmasının
yasal güvencesi, ders kitaplarından ayırımcı görüşlerin ayıklanması öngörülüyor.
‘Azınlık hakları, kültürel haklar ve azınlıkların korunması’:
Kültürel farklılıklar ve azınlıkların korunması ve saygınlığının
AİHS, Ulusal Azınlıkların Korunması için Çerçeve Sözleşmesi ve
AB üyelerinin en iyi uygulamalarına uyumlu kılınması; azınlıkların mal varlıklarını kullanabilmeleri için AİHS’nin 1. Protokol’üne
uyulması; ‘Kültürel haklar’ konusunda, Türkçe dışındaki dillerde
TV ve radyo yayını üzerindeki kalan sınırlamaların kaldırılması ve
Türkçe dışındaki dillerde eğitime olanak sağlanması;
“Doğu ve Güneydoğu’da durum”: Özellikle Güneydoğu’da gelişmeyi sağlamak için bölgesel gelişme farklılıklarının azaltılması için
kapsamlı bir politika oluşturulması; Kürt kökenliler dâhil, herkese
ekonomik sosyal ve kültürel olanaklar sağlanması; köy koruculuğunun kaldırılması; kara mayınlarının temizlenmesi; “Zorla yerlerinden
edilen kişilerin” BM Genel Sekreteri Özel Temsilcisi’nin yerlerinden
edilen kişiler hakkındaki önerileri doğrultusunda çözümü ve terörden
zarar görenlere tazminat verilmesi, gerekli görülüyor.
Bölgesel Sorunlar ve Uluslararası Yükümlülükler
Kıbrıs sorununun BM çerçevesi ve AB ilkelerine uygun olarak
kapsamlı ve kalıcı çözümü; Kıbrıs bayraklı gemilerin ve Kıbrıs’ın
ticaretinde çalışan gemilerin, yeni üyelerle ilgili Ankara Antlaşmasının uygulanması; Türkiye’nin en kısa zamanda Kıbrıs dahil, üye
ülkelerle ikili ilişkilerini normalleştirmesi;
141
Sınır uyuşmazlıklarının barışçı çözümü için çaba harcanması, bu
konuda BM Sözleşmesinin esas alınması ve gerekirse Uluslararası
Adalet Divanı’na taşınması ve iyi komşuluk sergilenmesi, sınır uyuşmazlıklarının barışçı çözümüne çalışılması ve uyuşmazlıklardan kaçınılması; Ortaklık Antlaşması’nda yer alan yükümlülüklerin, Gümrük
Birliği dâhil, yerine getirilmesi alt başlıklarıyla sıralanıyor.
Ekonomik Boyut
Türkiye’nin kısa sürede alması istenen ekonomik önlemler: İstikrarın korunması için uygun maliye ve para politikalarının ve
sürdürülebilir ve etkin sosyal güvenlik sisteminin uygulanması;
ekonomi politikalarının eşgüdümünün daha da güçlendirilmesi ve
ekonomi için tutarlı ve sürdürülebilir politika çerçevesinin oluşturulması; özelleştirmenin sürdürülmesi; serbest piyasa ve fiyat reformlarına, özellikle de enerji ve tarımda devam edilmesi; işgücü
piyasası dengesizliklerinin ele alınması; bu amaçla esneklik ve
destek yapılarının güçlendirilmesi; işgücüne katılma ve istihdam
oranlarının artırılması; eğitim ve mesleki eğitimin geliştirilmesi;
böylelikle tarımdan hizmetlere dayalı bir ekonomiye geçişin sağlanması; girişimci ikliminin iyileştirilmesi; bunun için ticari yargının güçlendirilmesi ve piyasa denetleme kurullarının bağımsızlığının korunması; piyasa giriş ve çıkışlarının kolaylaştırılması ve
informal ekonomiyi (kayıt dışılığı) ele alacak araçların oluşturulması ve uygulanması öngörülüyor.
Orta Vade: Yalnızca Ekonomi
KOB, siyasal reformların 1-2 yılda yani kısa dönemde tamamlanacağı daha doğrusu tamamlanması gerektiği görüşüyle, bu
konuda orta vade için her hangi bir genel yükümlülük öngörmüyor, yalnız ekonomik ölçütlere yer veriyor. Ekonomik yükümlülükler ya da ölçütler de dört konuda toplanıyor: Özelleştirme
programının tamamlanması; kamu maliyesinin sürdürülebilirliği
142
güvencesinin verilmesi; eğitim ve sağlık hizmetlerinin düzeyinin
gençliğe ve kadınlara özel bir önem verilerek yükseltilmesi; ülkenin alt yapısının, özellikle de enerji ve ulaştırmada, rekabet gücünü
geliştirmek üzere, güçlendirilmesi gerekmektedir.
Üyelik Yükümlülüklerini Üstlenme Yeterliliği
Türkiye’nin AB üyeliği sorununun en ayrıntılı olarak ele alındığı
ve yapılması gerekenlerin en somut biçimde sergilendiği yer, görüşmelerde/müzakerelerde ele alınan “başlık” ya da fasıl olarak adlandırılan konulardır. Başlıkların toplam sayısı 35’tir. Ancak bunlardan biri
“Kurumlar” başlığını taşıyor ve adaylık süreci “tamamlandıktan sonra” Türkiye’nin AB kurumlarında nasıl yer edineceğini, örneğin Avrupa Parlamentosu’na kaç milletvekili vereceğini saptamak içindir.
Başlıklardan biri de “diğer konulara” ayrılmıştır. KOB, başlıkların
geriye kalan 33’ünün her birine ilişkin olarak, kısa ve orta sürede “neler yapılması gerektiğini” ayrıntılı olarak vurguluyor.
Tablo 1: Kısa ve uzun dönem ayrımına göre 33 başlığa ait yükümlülük sayıları
No
Başlık
Kısa
Orta
Dönem Dönem
1
Malların Serbest Dolaşımı (*)
4
-2
İşçilerin Serbest Dolaşımı
-2
3
İş Kurma Hakkı ve Hizmet Sunumu Serbestisi (*)
3
3
4
Sermayenin Serbest Dolaşımı
2
-5
Kamu Alımları
2
2
6
Şirketler Hukuku
1
2
7
Fikri Mülkiyet Hukuku
2
1
8
Rekabet Hukuku
2
2
9
Mali Hizmetler (*)
2
-10
Bilgi Toplumu ve Medya
3
2
11
Tarım ve Kırsal Kalkınma (*) (+) (x)
2
2
12
Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı
4
3
13
Balıkçılık (*)
2
2
14
Taşımacılık Politikası (*)
5
2
15
Enerji
4
2
16
Vergilendirme
3
1
17
Ekonomik ve Parasal Politika
--18
İstatistik
3
1
19
Sosyal Politika ve İstihdam
3
2
20
İşletme ve Sanayi Politikası
1
--
143
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Trans Avrupa Ağları
Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu (+)
Yargı ve Temel Haklar
Adalet, Özgürlük ve Güvenlik
Bilim ve Araştırma
Eğitim ve Kültür
Çevre
Tüketicinin ve Sağlığın Korunması
Gümrük Birliği (*)
Dış İlişkiler (*)
Dış, Güvenlik ve Savunma Politikaları
Mali Kontrol
Mali ve Bütçesel Hükümler (+)
Kurumlar (+) (y)
Diğer Konular (z)
Toplam4
-1
3
6
-1
3
2
3
-2
3
-1
1
3
--2
2
1
--1
72
40
(*) Kıbrıs sorununun çözümüne bağlı olarak açılacak başlıklar
(+) Fransa’nın “tam üyelik”le doğrudan ilgili saydığı ve bu nedenle açılmasını engellediği/engelleyeceği başlıklar (x) GKRY ve Fransa tarafından görüşülmesi engellenen başlık (y)
Üyeliğe geçişte Türkiye’nin AB kurumlarında yerleştirilmesinin nasıl olacağıyla ilgilidir ve o
sırada ele alınacaktır (z) Gerekirse ortaya çıkacak başlıklar için ayrılmıştır
4
Her başlığın karşısında yazılan ve yapılması gereken işleri gösteren sayılar sabit
değildir; acquis değişmelerine ya da koşullara bağlı olarak değişebilir. Burada
görüşme süreci üzerinde durulmuyor. Ancak değinmekte yarar var: Görüşmeler, 3 Ekim 2005’te başladı. Yaklaşık sekiz ay sonra bugüne kadar açılan (ve kapanan) ilk başlık “Bilim ve araştırma” (25); diğer açılan başlıklar ise (toplamı altıda kalıyor) İstatistik (18), İşletme ve Sanayi Politikası (20), Trans-Avrupa Ağları (21) Tüketicinin ve Sağlığın Korunması(28) Mali Kontrol (32). Bunlara ek
olarak iki başlığın, Ekonomik ve Parasal Politika (eğer Fransa engel olmazsa)
(17) ve Eğitim ve Kültür’ün (26) görüşmelere açılması bekleniyor. Yine 2009’a
kadar, Sermayenin Serbest Dolaşımı (4), Şirketler Hukuku (6) ve Fikri Mülkiyet
Hukuku’nun (7) görüşmelere açılması öngörülüyor. Bu konularda Türkiye gerekli ön hazırlıkları yapmış bulunuyor.
Türkiye ile şimdiki dönem başkanı ülke Slovenya ve gelecek dönem Başkanı
Fransa’dan oluşan “Üçlü”’nün, - ki buna, bilindiği gibi “Troyka” deniliyor - 6
Mayıs 2008 Ankara toplantısında, açılacak başlık sayısı, Şirketler Hukuku ve
Fikri Mülkiyet Hukuku olarak saptandı; Sermayenin Serbest Dolaşımı başlığı
sürece katılmadı. Bu yılın ikinci yarısında dönem başkanlığını üstlenecek olan
Fransa’nın Türkiye’ye bakışı olumsuz olduğuna göre, Sermayenin Serbest Dolaşımının beklendiğinin tersine bu yıl açılması güç görünüyor. Başlıkların görüşülmesinin iki yönü var, teknik ve siyasal. Gerek GKRK ve gerekse Fransa’nın
engellemeleri tümüyle siyasi.
Özetle görüşme süreci çok yavaş yürüyor. Eğer bu hızla ya da zamanlama ile
gidilirse, varolan koşullarda, hiçbir siyasal engel çıkarılmasa ve yalnızca “teknik” ölçütler/kriterler dikkate alınsa bile, görüşmelerin en az on yıl daha sürmesi gibi bir durumla karşı karşıya kalınacaktır.
144
Bugüne kadar görüşmeye açılan başlıklar şunlardır: Bilim ve
Araştırma; İşletme ve Sanayi Politikası; İstatistik; Mali Kontrol;
Tüketicinin ve Sağlığın Korunması ve Trans Avrupa Ağları. Bu yıl,
2008, sonuna kadar Şirketler Hukuku ve Fikri Mülkiyet Hukuku
başlıklarının da açılması bekleniyor. Bu yıl içinde açılması beklenen üçüncü bir başlık olan Sermayenin Serbest Dolaşımı başlığının
ise ele alınmayacağı anlaşılıyor. Yılın ikinci yarısında Fransa’nın
Dönem Başkanlığını üstlenecek olması, aslında çok yavaş yürüyen
ve üyeliğe giden yolun kilometre taşlarını oluşturan görüşme sürecinin çok daha yavaşlaması anlamına geliyor.
Konsey’in İstedikleri ve İstemedikleri: Kurumlaşın!
Konseyin Türkiye’nin üyelik yükümlülüklerini yerine getirmesi için sıraladığı siyasal ve ekonomik “başlıklar” ile bunların
altyapısı olan düzenlemelerin ortak bir noktası var: ülkenin “kurumsal” yapısının güçlendirilmesi5. Başlıkların tamamına yakını5
Kurumlaşma, Cumhuriyet’in kurulmasından sonra izlenen temel politikalardan biridir. Kamu yönetiminin oluşturulması; ekonomik ve toplumsal gelişme
gereksinmeleri ve diğer iç ve dış koşullar (ulus devletin oluşturulması, siyasal
ve ekonomik bağımsızlığın sağlanması vb) kurumlaşmayı zorunlu kılıyordu.
Örneğin, TCMB –Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Sümerbank, Etibank,
Hıfzıssıhha Enstitüsü, Elektrik İşleri Etüd İdaresi, Halkevleri, Emlak Kredi ve
Halk Bankaları, hatta İş Bankası, çağdaş üniversite, o büyük kurumlaşma atılımının somut sonuçlarıdır. Sonrasında bu kurumların, İş Bankası hariç, nasıl
yozlaştırıldığı ve yok edildiği bilinmektedir. Son yıllarda AKP hükümeti kurumsal yapıların bağımsızlıklarını hiçe sayan bir tutum izliyor; kurumların
kadrolaşmalarına aşırı oranda karışıyor.
Bu konuda AB üyeliği bağlamında önemli bir eksiklik daha var: AB ile görüşmelerle ilgili hazırlıkları, örneğin “tarama toplantılarının eşgüdümünü sağlayacak” kurumlar arasında uyumlu bir çalışma ortamını sağlayamayan Türkiye,
adaylık sürecinin gerektirdiği kurumlaşmayı da gerçekleştiremiyor. Aday ülkeler, acquis’e uyum sağlamada karşılaşacakları güçlükler konusunda ayrıntılı çalışmalar yapıyor. Bunlara “düzenleyici etki değerlendirmesi” denilmektedir.
Düzenleyici etki değerlendirmeleri, acquis ya da AB Müktesebatını uygulama-
145
nın “içeriği” ele alındığında ya da görüşmelerin “açılış” ya da “kapanış” ölçütlerinde özenle vurgulanan nokta, kurumların oluşturulması, güçlendirilmesi, kapasitelerinin ya da yeterliliklerinin
artırılması ve çalışmalarının gerektiğinde eşgüdüm içinde sağlanmasıdır.
Kurumlaşmaya, kısa dönem “genel” düzenlemelerinin içinde
özel bir önem veriliyor. Kurumsallaşma yükümlülüklerinin temelinde, merkezi, bölgesel ve yerel kamu yönetimlerinin, personel,
etkinlik, hesap verebilirlik ve saydamlık yönlerinin güçlendirilmesi
bulunuyor. Ek olarak yargının kurumsal yeterliliğinin güçlendirilerek etkinliğinin artırılması; rüşvet ve yolsuzluklarla savaşımda
kurumların eşgüdüm etkinliğinin artırılması; bir ulusal insan hakları kurumunun oluşturulması; kadın hakları kurumlarının yetkinleştirilmesi ve çoğaltılması; ekonomi politikası kurumlarının çok
daha yakın işbirliği içinde olması özenle isteniyor. Orta vadede
kurumlaşmaya yalnızca rekabet gücünün artırılması bağlamında,
yani dolaylı olarak değiniliyor.
Görüşme başlıkları arasında da kurumsallaşmaya ayrıca vurgu yapılıyor. Kısa sürede istenenler çok fazla. İş Kurma ve Hizmet
Sunumu Serbestisinde (3), kurumsal kapasitenin oluşturulması için
ayrıntılı rapor isteniyor; Kamu Alımları (5) için kapsamlı bir politika oluşturulması ve uygulanması amacıyla bir kurumun görevlendirilmesi; Rekabet Politikası (8) için bağımsız bir devlet yardımı
yönetiminin oluşturulması; Mali Hizmetler (9) alanında sigorta ve
emeklilik fonlarının yönetimi ve gözetimi için bir bağımsız kurul
oluşturulması; Tarım ve Kırsal Kalkınma (11) konusunda, katılım
öncesi kırsal yardım (Instrument for Pre -accession Assistance Rural
Development Component) için bir birim oluşturulması; Gıda Güvennın “en az maliyetle nasıl olacağını” saptamayı, uygulamanın maliyetini, iş
dünyası ve diğer ilgili kesimlere maliyetle ilgili bilgi sağlamayı; uygulamanın
öneminin kavranmasını sağlamayı amaçlayan, bir özel fayda-maliyet çözümlemesidir.
146
liği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı (12) başlığı altında tarımsal-gıda
kuruluşları için bir Ulusal Program oluşturulması; Balıkçılık (13)
için bir merkezi yönetim birimi kurulması; Enerji’de (15) Vergi (16)
yönetim kapasitesinin güçlendirilmesi; İstatistik’in (18) Türkiye
İstatistik Kurumu (TÜİK) yeni görevler üstlenmesi; Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu (22) için kurumsal yapının
ve yönetim kapasitesinin güçlendirilmesi; Yargı ve Temel Haklar
(23) konusunda kişisel verilerin korunmasının gözetimi için bağımsız bir yönetim birimi; ek olarak mülteciler ve sınırlarda yasaların uygulanması amacıyla ayrı yönetim birimlerinin kurulması;
Eğitim ve Kültür (26) Yaşamboyu Öğrenme ve Gençliğin Ulusal
Hareketi Ajansı’nın yönetim gücünün artırılması; Çevre (27) yönetiminin, merkezi, bölgesel ve yerel düzeyde güçlendirilmesi; Tüketici ve Sağlık (28) alanında yönetim yapısının ve uygulamanın
geliştirilmesi; Gümrük Birliği (29) yönetiminin güçlendirilmesi;
son olarak Mali Kontrolü (32) güçlendirmek amacıyla Yüksek Muhasebe Kuruluşları Uluslararası Örgütü’ne (INTOSAI) koşut olarak, Sayıştay’ın görevine ilişkin yasanın çıkarılması; ayrıca bağımsız çalışacak, dolandırıcılık karşıtı ve AB çıkarlarını koruyacak bir
eşgüdüm yapılanması isteniyor.
Uzun Dönemde ise, İşçilerin Serbest Dolaşımı (2) için yönetim
yapısının daha da güçlendirilmesi; Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve
Bitki Sağlığı (12) alanında laboratuar ve denetim yeterliliklerinin
güçlendirilmesi; Enerji (15), Sosyal Politika ve İstihdam (19) alanlarında da yönetim ve düzenleme yetkinliklerinin geliştirilmesi;
Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu (22) için de
merkezi, bölgesel ve yerel yönetim kapasiteleri oluşturulması önerilmektedir.
147
Demokrasiniz İnsan Hak ve Özgürlüklerine Yaslansın!
Ya Laiklik?
Konsey’in Türkiye’nin üyelik yükümlülükleri çerçevesinde
ikinci önermeler seti ayrıntılı olarak irdelendiği gibi, kişi hak ve
özgürlüklerinin güçlendirilmesi ve buna dayalı demokrasi anlayışını
yansıtıyor. İnsan hak ve özgürlüklerine dayalı bir demokrasiyi ve
bunun kurumlaşmasının Konsey tarafından önerilmesi çok olumlu
ve doğru bir yaklaşımdır. Ancak dikkati çeken önemli bir nokta var.
KOB’da Türkiye’de kamu yönetimi ile din ilişkilerine hiç değinilmiyor. Oysa son onyılın Türkiye’sinin en önemli sorunlarından biri
budur ve bu sorun son bir yılda çok daha ağırlaşmıştır.
Kamu yönetiminin dinselleşmesi, üniversitelerde türban giyilmesi konusunun anayasa ile çözümüne çalışılması; eğitimde
dinsel yaklaşımların etkisinin artması; kamu bürokrasisinde dinsel
kadrolaşma; dinsel toplulukların etkinliğinin siyasette ve toplumsal yaşamda yükselmesi gibi gelişmeler ya da Türkiye’nin dinselleşme yönünde evrimi, neden KOB’a yansımıyor?
Bu sorunun yanıtı iki açıdan irdelenebilir: Birincisi, AB’de geçerli ve egemen görüşün Türkiye’de, insan haklarına ve demokrasiye öncelik vermesi, laikliği de bunların bir doğal sonucu ya da
ürünü sayması olabilir. Bu varsayıma göre insan hakları tam anlamıyla işlerlik kazanırsa, “özgür” insanlardan oluşan toplumda
“şeriat” (=dinsel hukuk) uygulama alanı bulamaz; bu anlayış hiçbir
bilimsel veriye dayanmamaktadır; “aşırı iyimserdir” ve gerek kuramsal olarak gerekse uygulama bakımından sorgulanmalıdır.
Bu kurgunun bir de Türkiye boyutu var. AB’de egemen olan
varsayıma göre, Türkiye’de laikliği korumayı amaçlayan kurulu
düzen, insan haklarının ve bundan dolayı da demokrasinin gelişmesini engellemektedir. Giderek, varsayıma göre, laikliği savunanlar, kendi geleneksel “güç ve ayrıcalıklarından vazgeçmektense”
Türkiye’nin AB üyeliğini “rayından çıkarmaya” çalışıyorlar6. Tür6
Bkz. European Stability Initiative (Berlin), The Economist, “The secularists fight
back, The constitutional court takes on Turkey’s ruling party” 3 Nisan 2008.
148
kiye’de laikliği korumaya çalışanların Türkiye’nin AB üyeliğine
karşı çıktıkları da dayanaksız bir toptancı yaklaşımdır. Cumhuriyet’in değerleriyle AB üyeliğinin bağdaşmadığı öne sürülemeyeceğine göre, sorun, gelişmelerin yarattığı karşılıklı güvensizlikten
kaynaklanmaktadır, denilebilir. Böyle olunca da bu konuda kesin
yargıya varmak yanıltıcı oluyor.
AB’nin Türkiye’deki laikliğe bakışının ikinci boyutu ise, bu
ülkenin bir İslam ülkesi olduğu ve bunun kaçınılmaz sonuçlarından birinin İslam’ın, kamu yönetimi yaşamında etkilerinin görülmesinin yadırganacak bir tarafının bulunmadığıdır. AB’ye göre bu
nedenle de din ve devlet işlerinin birbirinden ayrı tutulması; kamu
yönetiminin ve bu arada eğitimin tümüyle dinden ayrı olması
Türkiye için hiç de kolay değildir. Bu görüşün sahiplerine göre
AB’nin bu konu ile uğraşması da gerekmez. Sorun Türkiye’nin
sorunudur.
“Sorun Türkiye’nin sorunudur” yaklaşımı doğru bulunamaz.
Kamu yönetiminin dinselleşmesinin sonuçlarından birinin AB
üyeliğini engelleyici bir etken olmayacağı öne sürülemez. O zaman
da Konsey’in, laiklik yaklaşımının Türkiye’nin tam üyeliğini istemeyişinin gerekçelerinden birini oluşturmakta olduğu öne sürülebilir.
Bu bakışın bir uzantısı Türkiye’nin halkı Müslüman olan diğer
ülkelere “örnek” olabileceği varsayımıdır. Hiç kuşkusuz günümüzün iletişim çağında toplumlar birbirlerinden geçmişe göre daha
çok etkileniyor. Ancak bir başka ülke örnek alınarak demokratikleşme ne ölçüde olanaklıdır? Sorunun yanıtı, demokratikleşecek
ülkenin “iç dinamikleri”, tarihsel, kültürel ve ekonomik birikimi ve
bunların gelişme düzeyi göz önünde tutularak verilebilir. Bu nedenle de bu karmaşık örneklik konusunda kesin sonuçlara varılamaz.
Bu görünür nedenlerle, AB Konsey’i, Türkiye’de laiklik konusuna taraf olmamayı yeğliyor ve büyük bir yanlış yapıyor7.
7
Ancak, burada 25 Nisan 2008’de Komisyon’da görüşülmesi tamamlanan 2007
İlerleme Raporu’nda, bir laiklik vurgusu yapılmaktadır. Rapor’un 1. madde-
149
Asıl Eksik: Siyasal Öncülük
Türkiye’nin üyelik sürecinin asıl eksiği her iki tarafın da yaşadığı siyasal isteksizliktir. Öncelikle, günümüzde AB tarafında,
“yarının Avrupası”nın nasıl olması gerektiği konusunda, ufuk
açıcı görüşlere sahip siyasal liderlerin sayısı, geçmiş onyıllara göre
çok daha azdır. Kaldı ki AB, kimi siyasetçilerine göre “genişleme
yorgunudur” ve Türkiye’yi kaldıramaz. Önemli bir nokta daha
var: AB’de muhafazakar ya da sağcı hükümetler, genellikle, Türkiye’nin tam üyeliğine hiç de sıcak bakmamaktadır. Bu görünen
durumun nedenleri ayrıca irdelenebilir.
Türkiye’de siyasetin AB’ye bakışı da büyük soru işaretleri taşımaktadır. İşbaşında bulunan AKP hükümeti, iktidarının ilk yıllarında üyelik sürecinin öncüsü olacağı izlenimini vermiş ve 17 Aralık 2004’te AB Devlet ve Hükümet Başkanları tarafından alınan
karar ve buna dayalı olarak 3 Ekim 2005’te yapılan Katılım Konferansı ile üyelik görüşmelerinin başlamasını sağlayarak bu konuda
bir büyük atılımı da gerçekleştirmişti. Ancak, AKP’nin AB aşkı
zamanla zayıfladı. Özellikle AİHM’nin 10 Aralık 2005’te türban
konusunda verdiği Leyla Şahin kararından sonra AKP çevrelerinin
AB üyeliği için eski heyecanı taşımadığı söylenebilir. Aslında
AKP’nin AB ile bir doku uyuşmazlığı yaşaması kaçınılmazdı.
Çünkü AKP’nin genel olarak laikliğe bakışı ya da kamu yönetimi
ile dinin ilişkileri konusundaki tutumu; özellikle de kadın-erkek
eşitliği, eğitim anlayışı, AB ile uyumsuzlukların yaşanmasına yol
açacaktı. Ayrıca AKP iktidarının bağımsız kurumları ele geçirme
çabaları ve kurumlaşma konusundaki yetersizliği, üyelik görüşmelerini yürütecek kurumsal yapılanmayı bir türlü rayına oturtamaması; bu konuda değişik kurumlar arasındaki iç uyuşmazlıkların
süreci yavaşlatması sorununa çözüm bulunmaması; yolsuzlukla
sinde laik devlet; 7. maddesinde “laik ve demokratik Türkiye” ve 16. maddesinde de yapılacağı varsayılan “yeni, sivil Anayasa’da ‘din ve devlet işlerinin
ayrılığı ilkesi’nden söz edilmesi, önemli ve olumlu bir yaklaşımın işareti sayılmalıdır.
150
savaşımda ve dokunulmazlıkların kaldırılmasında ayak sürümesi
ve anayasa, siyasi partiler ve seçim yasalarının demokratikleştirilmesi için ya hiç ya da yanlış adımlar atması, son 1 Mayıs örneğinde olduğu gibi, hak ve özgürlükleri baskı altında tutan uygulamaları, AB-AKP uyuşmazlığını daha da derinleştiriyor.
Muhalefet partilerinin AB’ye bakışı da en azından açık değildir. Örneğin, diğer konularda hükümeti eleştiren muhalefetin AB
konusunda somut öneriler yapmaması dikkat çekicidir. Ana muhalefet partisi CHP, AB’ye “taraftarız, ancak…” denkleminin, ancak tarafını çok öne çıkardığı, siyasal reformlar konusunda atılan
adımlara karşı çıktığı, daha da önemlisi demokratikleşme sürecine
öncülük edebileceği kanısını veremediği ve sol/sosyal demokrat
özelliğinden uzaklaşarak Türkiye’nin AB üyeliğini destekleyen AB
solu ile işbirliği yapamadığı için AB bağlamında bir varlık gösteremiyor.
Diğer muhalefet partilerinden MHP de, AB sürecinin iç işlerimize karıştığı ve dış siyasette sorunlar yarattığı gibi gerekçelerle
AB’ye sıcak bakmadığını saklamıyor; ancak üyeliğe açıkça karşı
da çıkmıyor. Meclis’te grubu bulunan partilerden Demokratik
Toplum Partisi ise AB üyeliğine, AB’nin demokratikleşmeye ve
Güneydoğu/Kürt Sorunu’na verdiği önem nedeniyle tam destek
veriyor.
Açıktır ki, Türkiye’de AB konusunda tam bir “siyasal belirsizlik” söz konusudur; örneğin, AB üyeliğini istemeyenlerin bir siyasal partisi yoktur. Aynı olgu, çok açık olmamakla birlikte, AB üyeliğini isteyenler için de geçerlidir denilebilir. AB üyeliği için çok
istekli değil, gerçekten istekli bir büyük siyasal partinin bulunmayışı, Türkiye’nin üyelik sürecinin 2008’de içinde bulunduğu en
önemli sorun sayılmalıdır.
Bu koşullarda, AB yetkilileri, şu ya da bu nedenle Türkiye’de
“muhatap” olarak AKP’yi görüyorlar. Ancak aynı yetkililerin,
özellikle de Komisyon Başkanı ve Genişlemeden Sorumlu Komiser’in bir bakıma, Türkiye=AKP denklemi kurmaları ve AKP kapatılırsa görüşmeler askıya alınır anlayışını öne sürmeleri hiç de doğ-
151
ru bir yaklaşım sayılamaz. Türkiye’yi iktidar partisiyle eşitlemek
bir büyük yanlış sayılmalıdır. Hukukun üstünlüğünü ve yargı
bağımsızlığını haklı olarak sürekli vurgulayan AB’nin, AKP kapatılma davası karşısında Türkiye’deki hukuk sistemine çok ağır
eleştiriler yöneltmesinin de hiçbir savunulur tarafı yoktur.
Sonuç
AB Konseyi tarafından 18 Şubat 2008’de onaylanan Türkiye’nin 2007 Katılım Ortaklığı belgesi, yarısı dolu bir bardağı andırıyor. Bakış açınıza bağlı olarak, iyimser ya da kötümser olabilirsiniz.
Ana soru, Türkiye’nin KOB’da belirlenen bu yükümlülükleri
yerine getirmesinin dört yıl içinde olanaklı olup olmadığıdır. Yükümlülüklerin yerine getirilmesi açısından göreceli olarak en ağırı,
siyasal diyalog başlığı altında sıralanan “demokrasi, hukukun
üstünlüğü, insan hakları ve azınlıkların korunması ve bölgesel
sorunlar ve uluslararası yükümlükler başlığı altında sıralanan ve
“iki yılda” tamamlanması istenen koşullardır.
Kaldı ki burada sıralanan yükümlülüklerin, deyim yerindeyse,
“ucu açıktır”. Bu nedenle pek çok yükümlülük konusunda bu kadar kısa sürede sonuç alınması çok güçtür. Örneğin kadınların
eğitime “eşit” katılımının sağlanması ya da işgücüne katılma oranının artırılması kısa zamanda tamamlanabilecek yükümlülükler
değildir. Örnekler, özellikle “kurumlaşma” istenilen başlıklarla,
çoğaltılabilir.
Bizim GKRK-Güney Kıbrıs Rum Kesimi/Yönetimi olarak adlandırdığımız ülke, AB’ye Kıbrıs Cumhuriyeti olarak üyedir. Konsey’in kararında (m.7) görüşme konusu olarak saptanan başlıklardan Kıbrıs ile ilgili sekiz tanesinin bu konuda karar makamı olan
Hükümetlerarası Konferans’ta açılmasının istenmeyeceğini belirtiyor. GKRK, AB üyesi olduğuna ve görüşmeleri, başlıkların açılışında ya da kapanışında, her zaman veto edebileceğine göre, du-
152
rumunu ayrıca Konsey kararıyla pekiştirmesi, yani “iki kilit altına
alması” hiç de olumlu sayılamaz.
Fransa, görüşme başlıklarından beşinin -biri Kıbrıs ile aynı
olmak üzere- ele alınmasını istemiyor; açılmalarını da ya engelliyor ya da engelleyeceğini saklamıyor; çünkü bunları “tam üyelikle
doğrudan ilintili” buluyor.
Hiç kuşkusuz yükümlülükler tümüyle yerine getirilse de üyeliğin gerçekleşeceğinin hiçbir güvencesi yoktur. Çünkü görüşmelerin “ucunun açık olduğu” özellikle vurgulanmaktadır8.
Eğer bardağın dolu tarafında da bakılmak istenirse çok şey
var. Katılım Ortaklığı Belgesi, yolsuzlukla savaşıma ayrı bir önem
veriyor; bu bağlamda, yolsuzlukla savaşım için “kapsamlı” bir
strateji geliştirilmesi, kamu çalışanlarının etik davranması kuralının yaygınlaştırılması; dokunulmazlıkların “en iyi Avrupa uygulaması”na uyumlu kılınması; seçim ve siyasi partilerin parasal
kaynaklarının saydamlığının sağlanması; kamu alımları (5 kısa
dönem) için tek “bir kurumun görevlendirilmesi” ve etkili bir politika izlenmesi; bu konuda “müktesebata” uygun kapsamlı bir strateji sunulması; rekabet politikası (8 kısa dönem) kapsamında,
“müktesebat”a uygun bir devlet yardımları yasası çıkarılması;
saydamlığı sağlamak üzere bağımsız çalışan bir “devlet yardımlarını izleme yönetimi oluşturulması” isteniyor. Devlet yardımları,
Türkiye’nin çözmesi gereken en temel sorunlardan biridir. Gerek
merkezi yönetimin gerekse yerel yönetimlerin kimlere ve “nasıl”
(“ayni” ya da parasal) yardım yaptığı tam bir bilmecedir. Öncelikle
yardım alanlar yardımları hak olarak mı yoksa sadaka anlayışıyla
8
Ekim 2005 Konsey toplantısında yoğun tartışmalara neden olan “Müzakere
Çerçeve Belgesi”nin 2. Paragrafına göre “Müzakerelerin ortak hedefi katılımdır.
Müzakereler, sonucu önceden belli olmayan “ucu-açık” (open-ended) bir süreçtir. AB’nin “sindirme kapasitesi”de (absorption capacity) dahil olmak üzere
tüm Kopenhag Kriterleri göz önünde bulundurularak eğer üyelik yükümlülüklerini yerine getirebilecek durumda değilse; Türkiye’nin mümkün olan en güçlü
bir şekilde Avrupa yapılarına demirlenmesi sağlanır” denilmektedir. Bu tümcenin, 2009’da 50. yılına girecek, yani yarım asırlık olacak Türkiye-AB ilişkilerinin hiç de “ olumlu” bir özeti olmadığı çok açıktır!
153
mı alıyorlar sorusu doğru yanıtlanmalıdır. Çağdaş bir sosyal hukuk devletinde devlet sadaka dağıtmaz, yurttaşa hakkını verir. AB
isteği olsun ya da olmasın Türkiye, demokrasinin işlerliğini doğrudan ve çok olumsuz etkileyen bu sorunu çözmek zorundadır.
Hak ve özgürlükler konusunda da çok şey yapılabilir; bu bağlamda, özellikle, sendika ve örgütlenme haklarının genişletilmesi;
siyasi parti yasalarının “en iyi Avrupa uygulaması” yönünde değiştirilmesi sayılabilir. Gerçekte, pek çok görüşme konusunda yer
alan yükümlülükler, Türkiye tarafından, şimdiye dek yerine getirilmesi gereken, yıllardır KOB ve diğer AB belgelerinde yapılması
istenen ve hiçbir parasal yük gerektirmeden yapılabilecek ve bu
ülkenin ilerlemesi için, dışardan bir istek olmadan yapılması gereken işlerdir.
154
Genişleme: Türkiye - AB İlişkilerinin
Stratejik Boyutları
Christer ASP
Son günlerde yapılan tartışmaların büyük çoğunluğu, Türkiye’de
yapılan anayasal reformların Avrupa Birliği’ne giriş ışığında incelenmesini içermektedir. Ben de Türkiye’nin stratejik boyutuna
eklemeler yapmak istiyorum. Çünkü bu iki konunun, yani reform
süreci ve Türkiye’nin jeostratejik öneminin, ileride Türkiye’nin AB
üyeliğinde belirleyici bir rol üstleneceğine inanıyorum.
AB, yüzyıllar boyunca savaşlarla tahrip edilmiş bir kıtada barışı sağlamak amacıyla oluşturulan siyasi bir projedir ve bu amaç
da gerçekleştirilmiştir. Böylece Avrupa devletleri arasında savaş
tehlikesi ortadan kalkmıştır. Bunun bir sonucu olarak AB’nin amacı da, giderek Avrupa’nın her köşesinde özgürlük ve demokrasiyi
sağlamaya yönelmiştir. Bugün, Avrupa’daki yarım milyar insan
hiç olmadıkları kadar özgür, güvenli ve refah içindedir. Bu durum,
AB’nin genişlemesinin bir katkısıdır. Avrupa Birliği bugün, Kuzey
Kutbu’ndan Atlantik Okyanusu’na, Akdeniz kıyılarından Karadeniz’e kadar tüm bölgenin özgürlük ve demokrasi feneridir. Devamlı genişleme ile barışçıl ortaklık mirasımıza katkıda bulunmaktayız.
Zaman, AB ailesine dahil olmak isteyen uluslara kapılarımızı
kapatma zamanı değildir. Çünkü, siz bir kapıyı kapatırsanız başkaları açılacaktır. Ve bu AB’nin güvenlik çıkarlarıyla örtüşmeyebi-
155
lir. Bunu daha açık anlatmama izin verin. Türkiye’ye veya AB üyeliğine aday herhangi bir ülkeye, kapıyı kapatarak yalnızca bu ülkelerin stratejik planlarını yeniden tanımlandırmalarına neden olmakla kalmaz, aynı zamanda Avrupa Birliği içinde istikrarsızlığa
neden olma riskinin de ortaya çıkmasına neden oluruz.
Türkiye’ye kapıyı kapatarak, AB’nin yumuşak gücünün değerini, sadece Türkiye’ye karşı değil, aynı zamanda AB’ni özgürlük
ve demokrasi mücadelesinde ilham kaynağı olarak gören diğer
ülkelere karşı da düşürmeye sebep oluruz. AB’nin çevresine haritada kalın siyah sınırlar çizme ve diğerlerini kapsayan değil diğerlerinden ayrılan bir konuma koyma girişimleri, AB’nin dış politika
ve güvenlik politikası alanındaki küresel rolünü etkileyecektir.
Avrupa’nın yumuşak gücünün -entegrasyon ve paylaşılan hakimiyet- sorun çözme ve devlet olma konusundaki deneyimlerimizin yaşadığımız dünyada nasıl giderek daha fazla önemli olduğuna tanık olduk.
27 üye ülke ile Avrupa Birliği’nin ticaret hacmi, dünyanın en
büyük ikinci ve üçüncü ülkelerin ticaret hacminin toplamından
daha fazladır. Dünyadaki 130’dan fazla ülke için en büyük pazarız.
Ve biz, en büyük kalkınma destekçisiyiz. Ancak, Birliğin dış ilişkiler ve güvenlik alanındaki etkisi, bu ekonomik büyüklüğe paralel
gitmemektedir. Bazıları bu yüzden AB’nin hala ekonomik bir dev
ve politik bir cüce olduğunu söyleyebilirler. Ancak bu dengesizlik
son birkaç yılda olumlu yönde değişmeye başlamıştır. Bu yıl içinde
27 üye tarafından onaylanacak olan Reform Anlaşması da bu dengesizliği düzeltecektir. Elbette bu yeni Anlaşmanın arkasında çok
sayıda itici güç vardır ama belki de en önemlisi, yeni kurumlar ve
araçlarla AB’nin dış ilişkiler ve güvenlik konularında küresel ortamdaki sesini yükseltmesine olanak sunmasıdır.
Bu anlamda önemli olan bir diğer faktör ise birbirini izleyen
genişleme sürecidir. Başlangıçta yer alan altı ülke ile -İngiltere,
İspanya, İsveç, Yunanistan, Polonya veya sonradan katılan diğer
ülkeler olmadan- AB, bugünkü rolüne asla ulaşamazdı. Aslında,
156
bu büyüme belki de diğer pek çok faktörden daha fazla, AB’yi
küresel anlamda daha önemli kılmıştır. Türkiye’nin bölgedeki ve
Orta Asya’daki tüm taraflarla olan yakın ilişkileri ile AB’nin bu
role önemli katkıları olacağına inanıyorum.
Fransa uzun yıllar boyunca İngiltere’nin üyeliğine karşı çıkmıştır. Ben, 1980 ve 1990’lı yıllar boyunca (İsveç adına müzakereleri yürüten ekibin bir parçası olduğum süre zarfında) İsveç, Avusturya, Finlandiya ve Norveç’in üyelik müzakerelerine itirazları ve
imtiyazlı ortaklık tartışmalarını hatırlıyorum. Bundan birkaç yıl
sonra İsveç imtiyazlı ortaklık fikrini tamamen bir kenara iterek tam
üyelik talep etmiştir. Oldukça zorlu müzakerelerin sonunda, Avrupa Parlamentosu’nun yaklaşık 80 üyesi İsveç’in AB’ye üyeliğine
karşı oy kullanmıştır. Bu politikacılar açıkça bizim AB’ye girmemizi istemiyorlardı.
Bu durumdan elde edilecek bazı çıkarımlar vardır: İlki, Topluluğun yeni üye kabul etme sürecinde AB’nin çeşitli kesimlerinden
karşı çıkanlar olacaktır. İkinci ve çelişkili çıkarım, her katılımın,
AB’yi hem içte hem de dışarıda güçlendiren bir başarı hikayesi
olmasıdır. Üçüncüsü, tam üyelikte karar kılan her ülke, genişleme
karşıtı güçlerle devamlı olarak mücadele etmek zorundadır. Müzakere süreci, başlangıçta düşündüğünüzden daha fazla sabrınızı
test edip kaynaklarınızı zorlayabilir. Bu durum, -Türkiye’nin üyeliği söz konusu olduğunda- hem Türkiye hem de AB açısından
geçerlidir. Ancak, bunun Türkiye’ye özel bir şey olmadığı unutulmamalıdır. Bu durum, şimdiye kadarki bütün genişlemelerde görülmüştür.
Daha da geriye, AB’nin kurulma aşamasına bakarsak, AB tarihinin Akdeniz’in Doğusu’nun tarihinden ayrılamayacağını söylemek mümkündür. Doğu Akdeniz’i Avrupa’nın geri kalan kısmından ayırmak kendimizi Avrupa tarihinden ayırmakla aynı anlama
gelir. Bu durumun, Türkiye’nin AB’ye dahil olmadığını iddia
edenlere izah edilmesi gerekmektedir.
157
Türkiye’nin AB üyeliğinin faklı duygulara neden olduğu,
şüphesiz kabul edilmelidir. Türkiye’yi AB üyeliğine kabul etmek,
Malta veya İsveç gibi ülkeleri dahil ederek genişlemeden biraz
daha karmaşıktır. Türkiye’nin katılımı, Avrupa ailesine bu zamana
kadar olan en büyük katılımı ifade etmektedir. Bu durum, Türkiye’nin Konsey’deki oy hakkının ve AB parlamenter sayısının Almanya’dan bile daha fazla olacağı, ancak AB bütçesine daha az
katkıda bulunacağı anlamına gelmektedir.
Ancak, ben Türkiye ile ilgili endişelerin aslında sadece Türkiye ile ilgili olduğunu düşünmüyorum. AB, daha karmaşık ve hızla
değişen küreselleşme, göç ve ekonomik değişim dünyasında kendi
rolünü buldukça, genişleme karmaşık bir süreç haline gelmektedir.
Tüm bunlar, nereye doğru gittiğimiz konusunda belirsizlikler yaratmakta ve içe dönük düşünmeye neden olmaktadır. Oysa bu
gelişmeler, açık görüşlülük ve dikkatli bir analizle incelenirse inanılmaz fırsatlar yaratabilir. Ancak, bu durumun aynı zamanda bazı
AB üye ülkelerinde genişleme yorgunluğu yaratmasına şaşırmamak gerekir.
Ben kendi açımdan, kapılarımızı dış dünyaya kapatarak kendi
içimize dönük bir şekilde etrafımızdaki hızla artan değişime nasıl
ayak uydurabileceğimizi bilemiyorum. Bilakis; genişleme, siyasi,
ekonomik ve kültürel boşlukların kapanması ve tarihi anlaşmazlıkları bir kenara bırakıp gelecek ortaklıklara odaklanmak için bir
araçtır.
Başlangıçta yer alan, daha fazla genişleme ile ilgili söylediklerimize dönecek olursak; dış ilişkiler ve güvenlik konularındaki
isteklerimize nasıl devam edeceğimizi veya küresel stratejik gündemde karşımıza çıkanlara nasıl yanıt vereceğimizi bilemiyorum.
Eğer içimize kapanıp, genişlemeyi durdurursak, er ya da geç bu
durumun Güney Doğu Avrupa, Doğu Avrupa veya Avrupa’nın
doğusunda jeo-stratejik etkileri olacak ve tarihi açıdan stratejik bir
hata olacaktır.
158
Stratejik boyutun AB başkentlerinde tam anlamıyla anlaşılmadığını ileri sürmüyorum. Ancak benim görüşüme göre, içerideki karmaşalar ve belirsizlikler nedeniyle karşımıza çıkan yeni küresel tehditler geri planda kalmıştır. Daha fazla genişlemenin, öncekilerden daha çok çaba gerektireceği açıktır. Yeni Reform Anlaşması yürürlüğe girse bile, AB kurumlarının çabasını gerektirecektir. Ancak bu, AB’ye üye olmak isteyen ülkeler için çok daha
fazla çaba anlamına gelecektir.
Bana bazen İsveç’in Türkiye’nin üyeliği konusundaki çekimser tavrının neden güçlü bir desteğe dönüştüğü soruluyor. Yanıt
basit: Çünkü Türkiye değişti.
Parlamento’nun geçtiğimiz yasama döneminde AB reform sürecinde oldukça etkileyici girişimlerine şahit olduk. Gerçekleştirilen önemli reformlar, 2005 yılı Ekim ayında Türkiye’ye üyelik müzakerelerinin kapısını açmıştır. Ancak bundan sonra reform süreci
yavaşlamıştır. İfade özgürlüğüyle ilgili olarak 301. Madde’de yapılan değişiklik teklifi ile yakın zamanda daha büyük bir demokratik
reform paketi bekliyoruz. Bu pozitif işaretler, AB tarafında olan
bizler için oldukça önemlidir ve memnuniyetle karşılanmaktadır.
Elbette reformlar öncelikle Türkiye’nin kendi menfaati için
yapılmalıdır. Ancak bu durum müzakere süreci açısından da
önemlidir. AB içindeki işbirliğinin temelinde yatan norm, değer ve
özgürlüklerin karşılanmasına yönelik olarak yapılan reformlar, AB
müzakere sürecini her zaman olumlu olarak etkilemiştir. Bu durumun Türkiye için de geçerli olduğunu belirtmek gerekir.
Burada bir noktayı açıklığa kavuşturmak istiyorum. AB’nin,
Türkiye’nin iç işlerini nasıl yürüttüğüne veya demokrasi kurumlarının yükümlülüklerini nasıl yerine getirdiğine karışmak gibi bir
isteği yoktur; bu AB’nin işi değildir. Ancak Türkiye, AB ülkeleri
ailesinin bir parçası olmak için başvurmuştur. Türkiye’ye tam üye
olması için gereken kriterleri açıklamak ise bizim görevimizdir.
Aynı zamanda, Türkiye’nin şiddetli ve sürekli terörist saldırılara maruz kaldığını ve bu ciddi tehditle baş etmek için hükümetin
159
tüm dikkatini bu konuya vermesi gerektiğini biliyoruz. Ancak biz
aynı zamanda, reformların her zaman terörizme karşı kullanılabilecek silahlardan biri olduğuna da inanıyoruz.
Terörizm, askeri çatışmalar veya nükleer çoğalma gündemde
oldukça önemli bir yere sahiptir. Temelde yatan tehdit,
Huntington’ın tanımındaki gibi, olası büyük bir medeniyetler çatışmasıdır. Bu durum beni başka bir dış politika faktörüne, AB ve
İslam dünyası arasındaki ilişkilere götürmektedir. Dini konuların,
AB üyelik süreciyle herhangi bir ilişkisi ve üyelik müzakerelerinde
dikkate alınacak teknik bir konu olmadığı söylenir. Ancak benim
görüşüme göre, laik ve Müslüman bir ülke olan Türkiye’nin üyeliği söz konusu olduğunda, bunun olumlu bir siyasi anlamı olacaktır. Orta Doğu ile Batı’yı ayırdığına inanılan farklılıkları bir araya
getirmede yapıcı bir rol üstlenmek, AB için giderek artan bir öneme sahiptir. Son olarak, Türkiye ile genişlemenin avantajları konusuna, hem Türkiye’de hem de AB’de açıklık getirmek tamamen bir
siyasi liderlik meselesidir.
Gelecek yıllarda, Türkiye’nin AB tam üyeliğinin karşılıklı
avantajlarını daha iyi anlatmak için halkın güvenini yeniden kazanmak, hem AB hem de Türkiye için ciddi bir siyasi öneme sahip
olacaktır. Eğer başarısız olursak ve mirasımızı daha ileriye götüremezsek, gelecek nesiller bizi affetmez. Ben, Türkiye’nin AB üyeliğinin böylesine büyük bir stratejik öneme sahip olduğuna inanıyorum.
Teşekkür ederim.
160
AB Müzakere Sürecinde Deneyimler:
Macaristan Örneği
Péter BALÁZS
Her AB genişlemesi iki nedenden ötürü özeldir: Bir yandan müzakere masasındaki üye ülkelerin sayısı, diğer yandan da gündemdeki konular giderek artmaktadır. Katılım müzakereleri daima
hükümetler arası konferanslar şeklinde gerçekleşir: Bir yanda
AT/AB üye devletleri, diğer yanda tek tek müzakerelere katılan
adaylar bulunur. İngiltere, 1973 yılında Avrupa Topluluğu’na katıldığı zaman müzakereler 6+1 şeklinde gerçekleşmişti. Türkiye
aslında 27 AB üye devletiyle müzakere etmekte; yani masada 28
devletin temsilcileri oturmaktadır. Gündeme gelince, geçmişte Tek
Pazar diye bir şey yoktu; Schengen bölgesi ya da Euro bölgesi ve
AB mevzuatının büyük bir kısmı yoktu. Bunlar, AB’ye katılım
müzakerelerinin değişen unsurlarıdır.
AB genişlemelerinin yazılı olan veya olmayan, değişmeyen
bazı unsurları da vardır. En önemli yazılı kurallar şunlardır: Birincisi, adaylar Avrupa devleti olmalıdır; ikincisi, AB’nin tavizsizliği;
üçüncüsü, her yeni üye için AB üye devletlerinin oybirliğiyle karar
alma şartıdır. Yazılı olmayan en önemli kurallarsa şunlardır: Birincisi, AB genellikle doğrudan komşularını yeni üye olarak kabul
eder; ikincisi, genişlemeler onlarca yılda gerçekleşir ve üçüncüsü,
AB tek tek ülkelerle değil, devlet gruplarıyla muhatap olmayı tercih eder.
161
Yazılı olan ve olmayan bu kurallar Türkiye için ne ifade ediyor? Aslında Türkiye, yukarıdaki yazılı kurallara tamamen uygun
olmakla birlikte, yazılı olmayan kurallara uymamaktadır. Bunun
ilk nedeni, bu ülkenin Avrupa’nın merkezine yakın ve doğrudan
komşu olmamasıdır. İkincisi, zamansal çerçeve on yılı çoktan aştığından, Türkiye, AB üyeliği başvurusundan (1987) resmi katılım
müzakerelerinin başladığı tarihe (2005) kadar 18 yıl beklemek zorunda kalmıştır. Bu sırada başka ülkeler üyelik başvurusu yaparak
AB’ye katılmıştır. En önemlisi de, Türkiye; büyüklüğü, konumu,
tarihi, kültürü ve başka bazı hususlardan dolayı benzersiz bir örnektir.
Macaristan içinse AB üyeliği çok daha kolay oldu, çünkü öncelikle her iki taraf da – hem Macaristan Cumhuriyeti hem de o
zaman on beş üyesi olan AB – bunu başaracağımızdan gayet
emindi. Katılım sürecinin tamamı 15 yıl sürdü: 1989’da siyasal
dönüşüm sürecinin başlangıcına paralel olarak başladı ve 2004’te
AB üyeliğiyle başarıya ulaştı. Bu sürece başladığımızda Türkiye
AB’nin “bekleme salonu”ndaydı, süreç tamamlandığında da hâlâ
oradaydı. AB’ye girişimizden bir yıl sonra Türkiye’nin AB ile müzakerelere resmen başlaması bizi çok memnun etmiştir. 2004-2007
yıllarındaki büyük genişlemeden sonra Türkiye’nin özel durumunun, AB’nin kuralları ve algılayışına öncekine kıyasla daha yakın
olduğunu burada belirtmek istiyorum. Artık bugün Avrupa’nın
merkezi ile Türkiye arasında Balkan ve Karadeniz bağlantısı vardır.
Katılım müzakerelerine tek bir anlayış hakimdir: AB’ye tam
üyelik. Her iki taraf arasında açık ve dengeli bir alışveriş vardır.
AB üyeliği için AB müktesebatına tam uyum gerekir. Bugüne değin hiçbir aday, tam üyelik dışında başka bir çözümü kabul etmemiştir. AB hep şunu demiştir: “Bizden biri olmak istiyorsanız bizim gibi olun.”
Adayların bakış açısından müzakere sürecinin dört özel niteliği vardır: Birincisi, koşullar ve prosedürler sürece hakimdir; ikin-
162
cisi, zaman çerçevesi son derece parçalıdır; üçüncüsü, müzakereye
katılan çok sayıda taraf vardır ve dördüncüsü ise, bu dönemin
egemenliğin sınırlandırıldığı özel bir durum oluşudur. Şimdi bunların hepsine birer birer bakalım.
Bunlardan ilki, AB koşullarının ve prosedürlerinin bütün sürece hakim oluşudur. 1993 yılında açıklanan ünlü Kopenhag Kriterleri gibi adaylar için genel bazı ön koşullar vardır. O zamandan
beri azınlıklara yapılan muameleler, bir dizi dış politika koşulları
gibi bazı önemli meseleler de gündeme eklenmiştir. Bunlardan
ikincisi temel olarak komşularla uzlaşma gereğine işaret eder. Bunun bir örneği, Almanya ve Fransa’nın tarihsel uzlaşmasıdır. Bu
modele göre AB, bütün aday ülkelerden komşularıyla el sıkışmasını beklemektedir. Komşu ülkeler ve milletlerle ilişkileri yenilemenin en zor önkoşulu ise kendinizle barışmaktır. Geçmişinizi bir
kenara bırakıp tarih hakkındaki gerçeği itiraf etmek durumundasınız. Genel olarak tarih, güncel siyasal söylemlerden ayrı tutularak tarihçilere bırakılmalıdır. Siyasetçiler geleceğe, gelecek kuşakların sorunlarını çözmeye yönelmelidir.
Müzakerelerin prosedürü, Topluluk Müktesebatının işleyişiyle
belirlenen konu başlıklarına dayalıdır. Müzakere sürecinde bu
başlıkların sayısı ve kapsamı daralmaktadır. Müzakereler en kolay
konularla başlayarak gittikçe zorlaşan meselelere doğru ilerler.
Başlangıçta önümüzde 31 müzakere başlığından oluşan uzun bir
liste vardı. Sonradan liste zamanla kısaldı. Bu listedeki en önemli
noktalar hakkında birkaç örnek vermek gerekirse: Macar işgücünün AB üyesi devletlerde serbest dolaşımı; diğer AB üyesi devlet
vatandaşlarının Macaristan’da toprak sahibi olabilmesi; yabancı
yatırımlara sağlanan imtiyazlar; çevre mevzuatının bazı normları;
Ortak Tarım Politikası’ndaki kural, kota ve marka adları ve son
olarak bütçe durumları, yani söz konusu olan AB’den ne aldığımız
ve AB’ye ne verdiğimizdir. Bütün bunlara ek olarak medya özgürlüğü veya Macaristan’daki Çingene azınlığa yapılan muamele gibi
163
açıklanmayan birkaç ön koşul da müzakerelerin gündeminde mevcuttu.
Müzakere dönemindeki çok önemli bir husus da, müzakere
oturumlarının sırası ve AB zirve toplantılarıyla belirlenişi ve şekillenişidir. Bu da, altı aydan uzun süreli bir öngörüye izin vermeyen
AB’nin tepkilerine kesin olarak bağlı olduğunuz anlamına gelmektedir.
Başka temel bir husus da, müzakerede karşınızdaki AB, tek bir
taraf değildir. Gerçekte muhataplarınız, başta en büyük Avrupa
devletleri ile “çöpçatan” olan AB Komisyonu olmak üzere bütün
AB üyesi devletlerdir. Avrupa Parlamentosu size çok yardımcı
olabilir, ancak her şeyden önce bütün üye devletlerle karşı karşıyasınız. Şu an için Türkiye, müzakereleri 27 üye devletle sürdürmekte ve Avrupa Komisyonu’ndan etkin yardım almaktadır.
Son olarak müzakere süreci, aday ülke için egemenliğin sınırlandırıldığı özel bir durumdur. Bu, bir nişanlının durumuna benzer: Gelecekteki bir ilişkinin gerçek hazlarını yaşamadan ciddi
manevi yükümlülükler altına girersiniz. Ülkemdeki gençler bu
sırayı değiştirmeye, yani yükümlülükler olmadan haz yaşamaya
çalışıyorlar. AB adayları da aynı şeyi yapma eğilimindedirler.
Kamuoyu desteği, AB’ye katılabilmenin en önemli siyasal meselelerinden biridir. Her iki tarafta da, yani hem AB’de hem de
aday ülkede kamuoyu desteğine ihtiyacınız vardır. Müstakbel
üyeyi AB’de en iyi şekilde sunmanız; şüpheleri dağıtarak bu ülkeye karşı sempatiyi arttırmanız gerekir. Aday ülkede ise aynı şeyi
AB konusunda yapmanız gerekir. Cevaplanması gereken önemli
bir soru da, parlamentoya, medyaya ve kamuoyuna müzakereler
hakkında ne kadar bilgi verdiğinizdir.
Her iki tarafta da AB’nin imajı, üç temel faktöre dayanmaktadır: Çıkar dengesi, müzakere sürecinin ilerleyişi ve son görünüm,
yani muhtemel katılım tarihi. Siyasetçiler için bir sıkıntı kaynağı da
şudur: Eğer tedbirli olup insanlara az şey vaat ederseniz, gerekli
kamuoyu desteğini alırsınız; ancak çok fazla vaatte bulunursanız,
164
zaman geçer ve belki hâlâ AB’de değilsinizdir. Ancak müzakereler
er ya da geç sonuçlanır ve istenilen dengeli sonuçlara ulaşırsınız.
AB’ye katılım sürecindeki son gelişmeler genelde oldukça olumludur: Katılım anlaşmasının imzası, her iki tarafta da referandum ve
sonunda katılımın gösterişli törenlerle kutlandığı büyük gün.
AB’ye katılımdan sonra ise hayat pek değişmeden devam
eder, çünkü AB kuralları ve koşullarına uyum çoğunlukla müzakere sürecinde gerçekleşir. Macaristan örneğinde ise çok olumlu ve
çok olumsuz bazı beklentiler gerçekleşmedi: AB fonları yaşam
standartlarını bir gecede değiştirmedi, ama fiyatlarda ani bir artış
da yaşanmadı. Kazanç hanesinde ise muazzam bir ekonomik alan,
diğer AB ülkeleriyle aynı bakış açısı ve risk faktörleriyle geniş bir
zaman dilimi ve son olarak da “kulübün bir üyesi” olma vasfı bulunuyor. AB üyeliği, yeni bir türde ve iki düzeyli bir yönetişim
anlamına gelmektedir, bu yönetişim kısmen kendi başkentinizde,
kısmen de Brüksel’de AB ortaklarınızla birlikte gerçekleşmektedir.
Oldukça sık düzenlenen toplantılarla AB Konseyi, özel bir türde
“düşük maliyetli diplomasi” sunmaktadır. AB üyeliğiyle birlikte
AB’nin bütün sorunlarına ortak olursunuz, bunlar sizin de sorununuz haline gelir. Örneğin rekabet gücü, enerji tedariki veya küresel ısınma. İlginiz esas olarak rahat ve etkin bir biçimde işleyen
bir AB üzerinde yoğunlaşacaktır.
165
166
Tartışmalar
Soru
Kamu ile halk arasındaki iletişim sorunlarını gidermek
amacıyla sivil toplum kuruluşlarını geliştirmek ve bunlara işlerlik kazandırmak gerekir. Prof. Dr. Yakup Kepenek Hocamıza
sormak istiyorum: Bu konuda ne tür projeler vardır, ne tür çalışmalar vardır?
Yanıtlar
Prof. Dr. Yakup KEPENEK
Gerçi STK’lar üzerinde Sayın Prof. Dr. Şenatalar özellikle durdu; ancak ben de, buradaki işlevi bağlamında bir şeyler söyleyeyim. Sayın Şenatalar gerek duyarsa, STK’nın uygulamalarıyla ilgili
daha ayrıntılı bilgiler verebilir.
Sivil Toplum Kuruluşu dediğimiz bu kuruluşların gelişimi
maalesef çok iyi değildir. Buna değişik nedenleri gösterebiliriz.
Bunlardan bir tanesi siyasi baskılardır; ikincisi ise, bürokratik engellerdir. Konuyla ilgili bir dernek kurmayı örnek verebiliriz. Sıradan bir dernek kurabilmek için sayısız formaliteleri yerine getirmek zorunda kalıyorsunuz. Bir başka ifade ile bürokrasiden “icazet” alıyorsunuz.
STK’nın iki özelliği vardır. Bunlardan birincisi, STK her şeyden önce kamu yönetiminden bağımsız olmalıdır; yani devlete
para veya başka bir nedenle bağımlı olmamalıdır. Bizde ise durum
167
maalesef şöyledir: STK, sağ-sol, dinli-dinsiz ayrımı yapmaksızın
söylüyorum: Hepsi bütçeden bir şey koparmak için dosya açıyor,
oradan bir para almaya çalışıyorlar. Bu şekilde yüzlerce dosya
mevcuttur. AKP hükümeti bence doğru bir tavırla bu sayıyı sınırladı, azalttı ya da yok etti.
Bu karar, bu tavır bir ölçüde doğru idi; ancak başka kanallardan bu STK’nın devletten para talebinin önüne bir türlü geçilemedi. Bu büyük bir sakıncadır, eksikliktir. Bu durum, bizdeki STK’nın
zaafiyetini, başarısızlığını göstermektedir.
İkincisi ise, STK’nın ikinci özelliğini vermeden önce, STK’nın
bir tanımını yapmak istiyorum. STK’nın tanımı şudur: Bu kuruluşa
gelenler arasında cinsiyet, din, etnik ve ideolojik köken konusunda
bir uyum aranmaz. Sivil toplumun içinde en aşırı sağcının, en aşırı
solcunun, inananla, inanmayanın; üniversite rektörüyle çaycısının
bir arada çalışması, işin doğası gereği mümkün olmalıdır. Sivil
toplum, işte bu demektir. Yanılıyorsam, lütfen konuşmacılarımız
beni düzeltsinler. Bizim STK’larda böyle bir oluşumu göremiyoruz. Yine bizde maalesef hanımlara yardım için sivil toplum kuruluşu kuruluyor; işi gücü din propagandası yapmak; yani bu şekilde sivil toplum kavramının dışında çalışmaya başlanıyor.
Biraz önce STK’nın sahip olması gereken iki özelliğinden bahsettim. Aynı şekilde bunların bizde gerçekleşmediğini dile getirdim. İşte gerçekleşememe durumu zafiyeti de beraberinde getirmektedir. Bu zafiyet de toplumun güçlenmesini, gelişmesini önleyen en önemli nedenlerin başında gelmektedir. Bu olumsuzluğu
ortadan kaldırmak, STK’yı güçlendirmek gerekmektedir.
STK ile ilgili yaşanan bir başka olumsuzluk da şu oldu: Aynı
STK’da görev alanların bir bölümü (içinde bulunduğumuz kuşkucu ortamın gereği sanırım) başkaları için muhbirlik yaptılar. Buradaki genç arkadaşlarımızın bunları bilmesinde fayda vardır diye
düşünüyorum. Bir bölümü de başka şeyler yaptılar; yani insanların
birbirine güveninin çok azaldığı dönemlerden geçtik. Bütün bunlar
dayanışmacı, sivil toplumcu örgütlenmeleri zedeleyen, zayıflatan
168
noktalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunları elbette aşmamız
gerekiyor. Sivil toplumun güçlenmesi lazım ki Türkiye’de demokrasi çalışsın, işlesin, siyasi partiler daha duyarlı hale gelsin. Seçtiğimiz kişileri biraz daha yakından tanıyalım. Bunlar birbirinden
çok bağlı konulardır.
Bugün Türkiye’de %10 seçim barajı var. Ben gözümü açtığımda, daha doğrusu 1960’lı yıllarda üniversite öğrenciliğim döneminde Türkiye’de seçim barajı kaçtı biliyor musunuz? Sıfırdı; yani
baraj yoktu. Bir parti, örnek olarak söylüyorum, %3 oy alıyorsa, o
kadar milletvekili çıkartıyordu. Parti bazında Türkiye İşçi Partisi
bunun bir örneğidir.
Biz sonradan bugünkü duruma geldik. Kulaklarımızı tıkamada üstümüze yok. Dolayısıyla konunun siyasi bir boyutu da var;
partilerin demokratik yapıya sahip olmaması da burada önemli bir
etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, çevre konusunda
sivil toplum örgütü kurdunuz. Sizi dinleyecek, size duyarlı davranacak siyasi yapı yoksa, uygun bir idari çerçeve bulamıyorsanız ve
bir siyasi parti mevcut değilse, derdinizi kime anlatacaksınız?
Mevcut problemleri çözümlemek adına hangi adımları, nasıl atacaksınız?
Size tarihten bir örnek vermek istiyorum: Dönem Osmanlı dönemi. İngiliz Büyükelçisi Sadrazam Keçecizade Fuat Paşa’ya ikide
bir şöyle dermiş:. “Sadrazam, işini yap, bu ülkeye demokrasiyi
getir”, şimdi Avrupalının bize yaptığı gibi. Şimdi Keçecizade ne
yapsın? “Sayın Büyükelçim, sizi anlıyorum! Buraya demokrasiyi
getireceğim ama…”,Osmanlıyı söylüyor, “…yukarıda Padişah var,
gücünü Allah’tan aldığını düşünüyor. Aşağıda halk var; ancak o
da çok cahil. Ne yapayım? Ben de papuççu muştası gibi, demokrasiyi yandan kurmaya çalışıyorum, ama işte ancak bu kadar oluyor”
der. Şimdi, her iki tarafın da bunda eksiği var. Teşekkür ediyorum.
169
Prof. Dr. Burhan ŞENATALAR
Öncelikle STK ile ilgili eğitim meselesini burada dile getirmek
isterim. Bu eğitimi şu anda yapan iki yeri örnek göstereceğim.
Birinci örnek Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi’dir. Orada STK
ile ilgili bir lisans programı var. Bu programda konuyla ilgili 5-6
tane özel ders veriyorlar. Aynı zamanda Çanakkale Üniversitesi
hem güz, hem de baharda “STK Kongresi” düzenliyor. Bu yıl da
toplayacaklar, hazırlığına başladılar. Çanakkale Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi STK’yı kendisine özel bir alan olarak seçmiş durumda.
İkinci örnek de benim mensubu olduğum İstanbul Bilgi Üniversitesidir. Burada STK’ya dönük uzun süreli bir eğitim programı
uygulanıyor. Bu eğitim programının içinde örnek olarak söylüyorum, AB’den projeler için fon talebinde bulunma meselesi de var,
dernekler yasası meselesi de var, AB organlarıyla ilişki kurma meselesi de var. Hatta bunlar kitaplaştırıldı, bunun yüzlerce baskısı
yapıldı. Bu kitaplar da bir sürü STK’ya bedava gönderildi. Bu salondan kartını veren olursa, bu kitabı memnuniyetle göndertebilirim.
Gelelim, STK’nın nasıl değerlendirilmesi gerektiği konusuna:
Sanırım konuya iki açıdan da bakmak mümkündür. Kötümser
olarak da mümkündür, iyimser olarak bakmak da mümkündür.
Ben biraz iyimser tarafından bakmak istiyorum. Mesela kadın örgütlenmesiyle ilgili çok ciddi mesafeler alındı. Bunlar AB’den fon
desteği alıyorlar sanırım. Kadın konusunda çalışan örgütlere şunları örnek gösterebiliriz: Kamer, Kader, Uçan Süpürge vb. Bunlar
çok önemli hizmetler veriyorlar, Türkiye’de çok başarılılar.
Eğitim alanında iki tane örnek vereceğim. Burada eğitimin de
ne kadar önemli olduğu ortaya çıkıyor. Birincisi, mesela Toplum
Gönüllüleri Vakfı (TGV). Eminim üniversitenizde de vardır. TGV
sadece ve sadece İbrahim Betil’in insiyatifi ile kuruldu ve onun
çevresindeki insanlara verdiği güven sayesinde puan topladı. Şu
anda 60’tan fazla üniversitede TGV aktif. Vakıf, çevresindeki in-
170
sanlara verdiği güven sayesinde fon topladı. Şimdi altmıştan fazla
üniversitede TGV aktiftir. Bu, bence Türkiye’de gençlerle ilgili
özellikle üniversiteler dışında yerleşmiş bir kanaatin doğru olmadığını gösteriyor. Nedir bu kanaat? “Gençler siyasetle ilgilenmiyor!”
Siyasete ilişkin bazı uygulamalar da elbette itici gelebilmektedir. Mesela gençler eski siyasete bakıyor, siyasi partilere bakıyor,
işleyiş tarzına bakıyor; haliyle bazı uygulamaları tasvip etmiyorlar.
Şimdi yeni bir partimiz, ismini tenzih ediyorum. Üyelerin düşüncelerini dile getirmeleri konusunda şöyle bir uygulaması var. ‘Konuşmacılar, onar dakikadan fazla konuşmayacaklardır, bu zaman
dilimi yeter deniyor’. Bu şartlar altında ben olsam ben de partiye
gitmek istemem doğrusu. Ama gençler toplu olarak çalışıyorlarsa,
demek ki aktif olabiliyorlar. Sayın Dekan Fulya Sarvan Hoca da,
açılışta, bugünkü toplantının düzenlenmesine beş tane öğrenci
topluluğunun destek verdiğini söyledi. Ben buna çok memnun
oldum. Bunun anlamı şudur: Demek ki üniversitedeki gençler
konulara ilgililer.
Buradan bir başka konuya gelmek istiyorum. STK ile ilgili
Türkiye’de bir de algılama problemi vardır. Örnek olarak bazı
vakıfların çalışmasını ve bunun bizim tarafımızdan algılanmasını
vereceğim. Bakınız, mesela Alman sisteminde partilere yakın vakıflar vardır. Sosyal demokratlara yakın bir vakıf vardır; adı,
“Friedrich-Ebert-Vakfı”dır. Hıristiyan Demokratlara yakın bir vakıf vardır; adı “Konrad – Adenauer - Vakfı”dır, Yeşiller partisine
yakın bir vakıf vardır; adı “Heinrich-Böll-Vakfı”dır. Bunlar devlet
bütçesinden destek alırlar; ancak adı geçen partilerin organik bir
parçası değillerdir.
Bunlar eğitim yapıyorlar. Herkes kendine göre bir partner seçiyor veya birden fazla. Benim mesela 4 yıl yönetiminde bulunduğum Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı (TÜSES)
Friedrich-Ebert Vakfı ile bir sürü ortak çalışmalarda bulundu. Fakat Türkiye’de 4-5 yıl önce, 6 yıl önce öyle tutucu bir bakış açısıyla
171
baktılar ki; hatta bunlara “casus” muamelesi dahi yaptı. Mesela,
polisler Alman Vakıfların kayıtlarını günlerce kontrol ettiler, bütün
defterlere baktılar, kayıtları mercek altına aldılar. Amaç; taciz etmekti. Şimdi bu kafayla bakarsanız uluslararası işbirliği olmaz. Bu
işbirliği olmazsa sivil toplum kuruluşları birbirinden bilgi, tecrübe
paylaşımını gerçekleştiremez; haliyle gelişme de olmaz.
Türkiye‘de yabancılar karşısında hala fazla kaygı, şüphe, korku mevcuttur. O kadar da korkmaya gerek yoktur; sonuç itibarıyla
bir işbirliği yapılıyor. Hatta şöyle söyleyeyim; AB fonlarından yararlanarak iş yapanlarda bile AB’ye ters bakanlar vardır. Bunları
anlamak mümkün değildir.
Her şeye karşın, STK’lar Türkiye’de belli bir aşamaya geldi.
Bugünkü durumu geçmişle karşılaştırırsak iyimser açıdan değerlendirmek de mümkündür. Bu iyimserliğimi destekleyen bazı verimli çalışmalar da vardır, bunlardan bir tanesi de kadın sorunları
alanında çalışan sivil toplum kuruluşlarıdır. Bunlar Türkiye açısından çok başarılıdırlar. Dolayısıyla çeşitli üniversitelerde, öğrenci kulüplerinde belki biraz daha somut eğitim programları yapmak
yerinde olabilir diye düşünüyorum.
Bakın gençlikle ilgili çok basit bir örnek vereceğim. Bizim İstanbul Bilgi Üniversitesi’nin Santral kampusu diye bir yerimiz var.
100 dönümlük yerdir orası. 800 sosyoloji öğrencisi toplandı orada,
iki gün boyunca büyük bir toplantı yaptılar. 800 kişiyi nerde yatıracaksınız? Bu öğrenciler kendi çadırlarını getirdiler, yeşil alanda
yattılar. 800 öğrenci hakikaten çok etkileyici bir sosyoloji kongresi
yaptılar; bu bence çok etkileyici bir çaba, bir organizasyondur öğrencilerin bu yaptığı. Teşekkür ederim.
Soru
Burada bulunan yabancı konuklarımız ülkelerinin AB ile
müzakerelerini bizzat yöneten kimseler. Kendilerine bu konuyla
ilgili bir sorum olacak. Türkiye-AB müzakerelerine bakıldığın-
172
da, bu süreci yönetmenin ne gibi özel sorunları vardır? Bu sorunları aşmada onlar bize ne önerirler?
Yanıtlar
Christer ASP
Her şeyden önce müzakerelerde karşılaştığımız sorunları değişik boyutlarda değerlendirmek istiyorum. İşin teknik boyutuna
baktığımızda, Türkiye ulusal boyuttaki kanunlarını genel kaidelere
ve AB yasalarına uygun hale getirmelidir. Bir sonraki aşamada,
demokratik kurumların işleyişi, insan haklarına uygunluk, bireysel
özgürlükler ve temel haklar konularında, AB kanun ve kurallarını
uygulamaya başlamalıdır. Elbette ki tüm bu aşamalar sırasında
müzakerelerde belirli sorunlar yaşanacaktır. Aday her bir ülkenin
sorunları kendi doğasına göre değişiklik arzeder. Başlangıçta bu
sorunlar doğrudan göze çarpmayabilir. Örneğin İsveç’te üç farklı
ama temel konuda tartışmalar yaşandı. Bunlar bölgesel politikalar,
çevre politikası, açıklık ve şeffaflık politikası ile ilgili konulardı. Siz
de benzeri sorunlarla karşılaşacaksınız.
Sonuç olarak, müzakere sürecinde belki de en önemli konu,
üye ülkelerle işbirliği çerçevesinde AB norm ve değerlerini iyi anlamak ve bu değerlere uyum sağlamak. Zaten bu genel norm ve
değerlere uyum sağlandığında teknik sorunlar da o zamana kadar
çözülmüş olacak.
Dr. Péter BALÁZS:
Her şeyden önce ben, Türkiye’nin müzakere başlıklarının tamamını sonuçlandıracağından eminim. Çok sabırlı olun ve vazgeçmeyin. Üye devletlerle konuşun, çünkü genellikle AB’nin her
görüşünün arkasında bir veya iki üye devlet vardır.
Nerelerde bazı sorunlar görüyorum? Bazı ön koşullar iki taraf
için de son derece önemli; örneğin, şimdi ve geçmişte, Türkiye’yle
Ermenistan arasındaki ilişkiler. Benim tavsiyem şudur: bu mesele-
173
yi siyasi konuşmaların dışında tutmaya çalışın. Bu mesele aslında
Osmanlı İmparatorluğu’na ait; bunu tarihçilere bırakın ve bunun
geçmişte kaldığına, tarih olduğuna dair halkınızı eğitmeye çalışın.
Bugün iki taraftaki siyasetçilerin de bu kartı oynamaması gerekiyor.
AB tarafında da Kıbrıs’la ilgili sorunlar var. Ben hâlâ AB’nin
ilk görüşüne katılıyorum; yani “önce birleşme, sonra AB üyeliği”.
Bu iş tamamlanmadan Kıbrıs’ı AB’ye almamamız gerekirdi. Ama
AB bu çok mantıklı ve net görüşünden vazgeçti. Bunun benim
şahsi görüşüm olduğunun altını çiziyorum.
Güçlüklerin olduğu bir alan da, dar siyasi manevra marjıdır.
Biz Orta Avrupa Üniversitesi’nde bazı analizler yapmaya çalıştık
ve Türk hükümetinin manevra marjının bugün, bir yanda AB’nin
gerekleri ve normları, diğer yanda da kendi halkı ve siyasi güçlerinin açıklığı ve hazırlığı arasında çok daraldığını ortaya koyduk.
Aynı zamanda siyasi “eli”, yani Almanya ya da Fransa gibi bazı
büyük AB ülkelerinin manevra marjı da son derece dardır. Türkiye’nin AB üyeliği onlar için iç cephede çok zor bir meseledir. Sabırlı olun.
Elbette, bugünün AB’sinde Türkiye’nin yerini bulmak çok
zordur. Türkiye, on yeni üye devletin toplamı kadar büyüktür
(Romanya ve Bulgaristan’ı saymıyorum). Ama Türkiye’nin tek bir
hükümeti var. Türkiye’nin üyeliğinden önce AB’de iki şeyi reformdan geçirmemiz gerek: Bir yandan karar alma sürecini daha
da geliştirmek, diğer yandan da bütçeyi reforma tabi tutmaktır.
Bazen insanlar, AB’nin başlangıçtaki yapısını düşünerek AB’de
Türkiye’ye yer olmadığını söylüyor Ama AB’nin reformlara ihtiyacı var. Maalesef, bu talihsiz anayasadan dolayı zaten zaman kaybettik. Sadece ilerideki genişlemelerin yaratacağı özel güçlüklerden dolayı değil, AB’nin daha iyi işlemesi için de reformlara ihtiyaç var.
174
EUROPEAN RESEARCH CENTER OF
AKDENİZ UNIVERSITY - EURAK
TURKEY - EU RELATIONS
GOING WHERE
Negotiations, Reforms and Democracy
Editors:
Erol ESEN
Necati İYİKAN
Ankara, 2009
175
176
Contents
PREFACE
179
INAUGURAL SPEECH
Fulya SARVAN
183
INAUGURAL SPEECH
Erol ESEN
187
EU-Turkey Negotiations and Turkish Foreign Policy
Necati İYİKAN
189
Turkey-EU Debates From Association to Membership
Erol ESEN
229
The Road to the Negotiations
Canan BALKIR
283
The Importance of Civil Dialogue
in Turkey in the Negotiation Process
Burhan ŞENATALAR
299
The Political and Economic Aspects of the Accesion Process
Yakup KEPENEK
313
Enlargement: The Strategic Dimension
of the Turkey - EU Relations
Christer ASP
337
Experiences of Hungary in the
Negotiation Process with the European Union
Péter BALÁZS
345
Discussion
351
Kısaltmalar / Abbreviations
361
177
Preface
Where are Turkey-EU relations heading towards? Following the
recent unfavorable developments in the negotiation process, this
question has been on the agenda of Turkey as well as several EU
countries. There are various answers to the question since the
course of Turkey-EU relations is quite inconstant, which is differently assessed by Brussels and Ankara. Turkey had started the
negotiations with the EU in October 2005. However, the progress
achieved so far is indeed inconsiderable. During the period in
question, the parties managed to close only the issues categorized
under eight chapters. The present level of progress, and even the
future of the process have been at times a matter of debate on both
sides.
The book presents a discussion of the fundamental issues of
Turkey-EU relations in particular, which have been questions of
recent interest in the agenda. The discussion is opened with the
negotiation process which advances to the accompaniment of serious problems. Directly linked to the issue of negotiations, the discussions also include the reforms which Turkey is supposed to
implement as well as their potential contributions to the democratic life in the country.
May 9, the day of the discussions, is indeed a special day: Because the European Commission proclaimed May 9 as the “Europe
Day” in 1985, it symbolizes the start of the European integration
process. Moreover, May 9 also means to us special interest and
significance as it is the fifth anniversary of the European Research
Center of Akdeniz University (EURAK). Thus, with their valuable
contributions to the European integration process on different lev179
els of responsibility as academics, politicians, diplomats and bureaucrats, distinguished specialists helped find answers to the
question “What awaits the future of Turkey-EU relations?”, which
was the basic idea behind organizing such panel.
The presentations began with a general introductory analysis
of the terms of negotiations, which was followed by the political
and economic aspects of the process. Another important subject of
the discussions, not given due attention in the Turkish public opinion despite its crucial role in the negotiation process, was the question of “civil dialogue” The discussions dealing with Turkey-EU
negotiation process also benefited from the relevant experiences of
other countries, i.e. Hungary and Sweden. Having personally conducted their countries’ negotiation processes as the Chief Negotiators, two of our guests explained us the processes in question.
Presenting an analysis of the discussion results, the book also
incorporates two other subjects which were not treated in the conference. First is the internal debates in Turkey from the start of
association relations to the present day. Second is an analysis of
Turkish foreign policy in terms of the negotiations with the EU.
Thus, we attempted to incorporate the whole issue into an academic framework and enrich the content of the book.
The discussions analyzing the effects of the EU negotiation
process upon Turkish democracy pertain largely to the period
prior to 2009, during when the EU Commission will be renewed,
new elections will be held for the European Parliament and Turkey-EU accession negotiations will be subject to a comprehensive
revision. Underlying this preference is the aim to identify the lessons to be taken by both sides and their possible reflections on the
future of the relations.
Finally, we would like to extend our special thanks to Prof.
Canan Balkır, Prof. Burhan Şenatalar and Prof. Yakup Kepenek,
who contributed to the discussion with their presentations, as well
as Christer Asp and Dr. Péter Balázs, our guests from abroad. Fur180
thermore, we would like to acknowledge with gratitude the Dean
of the Faculty of Economic and Administrative Sciences, Serik
Higher School of Vocational Education and the concerned Student
Communities for not only their contributions to organizing the
conference but also to the “Europe Day” activities held by the
EURAK at the university. We also wish to express our appreciation
to the academics taking part in the discussions, and the students of
Akdeniz University, the people of Antalya, several public and private institutions as well as the NGO representatives for their interest. Last but not least, we would like to thank our students Huriye
Yıldırım and Ulvi Yener Ceyhan for their painstaking efforts in
editing the discussion results as part of their internship studies in
the EURAK.
Editorial Board
181
182
Inaugural Speech
Honorable Ambassador, Honorable Deputy, dear distinguished
colleagues, dear students and dear guests, and in particular those
who came from outside the city to attend our panel, welcome! It is
really a lovely gathering, a nice and a meaningful day. We would
like to thank all of you for coming here to join us, and I would like
to say you all welcome on behalf of our Faculty. The Faculty of
Economic and Administrative Sciences supports the program as
the host of this meeting, as it is always the case… I wonder
whether it would be more appropriate to say, we are celebrating or
commemorating a ‘Europe Day’ of May 9 with different activities
organized by Serik Higher School of Vocational Education and the
EURAK.
This panel treats a very important subject that closely concerns
us all: “What awaits the Future of Turkey-EU Relations? Negotiations, Reforms and Democracy.” Due to the prolongation of Turkey’s negotiation process and uncertain schedule and pessimistic
expectations, it appears that Turkish people lost their willingness
and interest in the issue. Nevertheless, due to the cooperation of
various factors, it in fact does not lose its whole popularity and on
the contrary, grows in importance day by day. Thus, the subject of
the panel is of a content and scope truly deserving elaborate discussions by interested specialists on May 9th, the ‘Europe Day’. I
would like to take this occasion to express my thanks once again
the EURAK, and personally to Mr. Erol Esen, who organized this
meeting.
I also extend my appreciation and thanks to five of our Student Communities, who also supported the afternoon sessions of
183
the ‘Europe Day’ program. These five Communities were founded
within our Faculty, and have been maintaining their activities
thanks to the driving power of our students. Their names are ‘Economics Community’, ‘International Politics and Diplomacy Community’, ‘Eurasian Studies Community’, ‘Study Group for Public
Administration’ and the Local Committee of AIESEC in Antalya.
They all made contributions to the organization of the present
meeting, and I would like to thank them as well on behalf of our
Faculty. I hope such studies will proliferate with a greater pace. On
this occasion, I also would like to congratulate the EURAK for its
fifth anniversary. I am of the opinion that, since the time of its inception, it has made an impression of a very active center and truly
accomplished its mission. It is really a nice coincidence: Our Faculty also celebrates its fifteenth anniversary this year. We will turn
fifteen exactly in eight days, that is, on next Saturday.
I also would like to express my utmost pleasure concerning
the EURAK as it operates as part of our Faculty. Because, since the
time of its inception, our Faculty has laid special emphasis on studies concerning Europe and achieved institutionalization in the
fields of education, research and professional relations. Since 2001,
a European Documentation Center is available for service in the
Faculty Library, in Kuşlu Hall just outside this hall. Furthermore, I
would like to inform you that we will soon materialize a project on
transforming the ‘Documentation Center’ into a ‘European Information Center’ or ‘European Information Office.’ Thus, we will be
soon more actively involved in European studies.
The European Documentation Center has been collecting all
the statements by the European Commission for the last five years,
and we hope that the Center will develop into a much more sophisticated Information Center with the new project. Furthermore,
for nearly five successive years, our Faculty has maintained the
Jean Monnet EU Seminars through the Center for Economic Researches on Mediterranean Countries of Akdeniz University.
Therefore, we have also performed effective training activities
184
concerning the formation, development and spread of information
about the EU. I would like to underline that the EURAK is one of
the major academic units providing logistical as well as operational support for our Faculty, thanks to the contributions by the
Department of International Relations and Erol Esen, who has been
serving since 2003 both as the Director of the EURAK and member
of the Department of Public Administration at our Faculty.
We have various faculty members working in the field of European studies as well as new generations trained in the field. Together
with the latter taking part, I believe a much more energetic academic
staff will achieve substantial progress in transforming our University
and Faculty into a reference center for European studies. Finally, I
would like to remark that the Department of International Relations at
our Faculty has launched a “European Studies Master’s Program”
jointly with Hamburg University. Starting in the Academic Year 2007
– 2008, this program is the first public university program in Turkey
jointly granting a diploma with a European university at master’s
level and is a very innovative project. We also hope that this project
will continue with success as well.
Similarly, the Center for Economic Researches on Mediterranean Countries, which has been a part of our Faculty for ten years,
organized several academic meetings on our relations with the EU
and has been a partner to the still-ongoing various projects involving the Mediterranean countries. I believe that all these studies
achieved under our Faculty create a great synergy and our Faculty
will be a prominent reference center for European studies in the
near future. I would like to thank all my colleagues and our guests,
who have contributed to this synergy. With the hope that today’s
panel will greatly add to your insight into your EU-Turkey relations, I wish you all a nice day.
Prof. Fulya SARVAN
Dean of the Faculty of Economic and Administrative Sciences
9 May 2008
185
186
Inaugural Speech
Honorable Deputy, Honorable Ambassador, Honorable Ms. Dean,
dear guests and dear students! Welcome to our activities for
‘Europe Day’, May 9. As opposed to the revival of Turkey-EU relations at the beginning of the third millennium, since the launch of
accession negotiations on October 3, 2005, we are currently experiencing perhaps the most problematic period where both parties are
perhaps most distant to each other so far. Recent expectations and
statements on both sides not only strain mutual dialogue and cooperation but also test the limits of tolerance from time to time.
The accession negotiations are progressing only at a very slow
pace, and it is indeed a matter of doubt until when such progress
will continue. Taking into consideration the current level of progress with Croatia, the other candidate country which the EU simultaneously started the negotiations, there is a gradually widening gap between the progress so far accomplished with Turkey and
this country.
These are of course not all of the inconveniences: Observers at
home and abroad hold that the reforms in Turkey have increasingly slowed down, and there are increasing concerns that foreign
developments are neglected due to debates at home. All these are
reflected on the economy, social peace and democracy. Our minds
are full of queries due to the recent discussions in the agenda. Attention is particularly directed towards the recent status of the
Turkey-EU relations. It is, in fact, a key concern how the bottlenecks and lack of dialogue observed in these relations, their stag-
187
nation, and even deteriorations deepening from time to time will
be eliminated. Thus, with an event organized in cooperation with
the Faculty of Economic and Administrative Sciences and Serik
Higher School of Vocational Education, the European Research
Center of Akdeniz University (EURAK) has brought us together
here to seek answers to these questions.
The EURAK also celebrates its fifth anniversary with you today. Founded in 1982, our university has now many mature, developed, dynamic departments. Some of our departments celebrate
their decennial, some their fifteenth, and some their twentieth anniversaries. Thus, launched as part of the ‘Europe Day’ activities
on 9 May 2003, the EURAK has also completed its fifth year today.
In the course of these years, the EURAK has also achieved many
activities as well as novelties, including the introduction and institutionalization of EU education and youth programs among the
departments of our university. Other activities of the EURAK are
informative activities, seminars and conferences, exchange programs as well as various publications.
On behalf of the EURAK, I would like to thank sincerely the
Faculty of Economic and Administrative Sciences and Serik Higher
School of Vocational Education for arranging and organizing such
a meeting as well as our guest speakers and the audience for joining us and sharing such a meaningful day with us.
Ass. Prof. Erol ESEN
Director of EURAK
9 May 2008
188
EU-Turkey Negotiations and
Turkish Foreign Policy
Necati İYİKAN
Introduction
The negotiations occupy a significant place in the EU-Turkey relations. Considering what has been achieved so far in the negotiations – for both parties – as of July 2008, which is the penning date
of the present article, it is possible to talk about “disinterest” on the
Turkish side and “reluctance” on the part of the EU.
This article largely presents a discussion of the EU-Turkey relations. Studies discussing the relations in question use the classical method, which basically adopts the following order: First, the
phenomena are presented in a certain chronological order. Subsequently, the study tries to arrive at certain conclusions drawing
upon the parameters between the cause-and-effect relationships.
However, it is worth noting that the present study does not use the
above-mentioned method.
This study is not concerned with finding answers to certain
basic questions continuously posed with regard to the EU-Turkey
relations such as ‘What is the meaning of the EU for Turkish foreign policy?’, ‘Is full membership to the EU a choice with no alternatives for Turkey?’, ‘Will Turkey take the necessary steps for the
political, economic and social reforms on which the EU does not
189
compromise and which are in general termed as homework?’ and
‘Will Turkey become a member to the EU?’ and so on. Similarly, it
will neither seek answers to the frequently addressed questions
‘Will Turkey become a EU member?’ and ‘What will the future of
the EU be like, which was a subject of heated debates following the
rejection of the proposed Constitution of the European Union by
some member states?’.
The author considers such questions as well as their familiar
answers constantly repeated in various forms as memorized. The
study does not present quite a novel perspective to undo the memorized; yet, it attempts to subject particularly the EU-Turkey relations to a different form of analysis.
The paper has basically two objectives. In this context, it first
attempts to formulate ideas on “the foreign policy” Turkey should
pursue in the age of “globalization”.
The issue of globalization embraces a vast field of study with
its political, social and economic aspects. An analysis of this issue
in the context of Turkish foreign policy and confining it to the purpose of a single article entails a problem of failing to treat the subject with the fullness due. Keeping this concern in mind, the study
partially emphasizes two important works by Fukuyama, who is
also considered as “the originator” of the issue of globalization,
titled The End of History and the Last Man and State Building: Governance and World Order in the 21st Century. Furthermore, the study
presents the debates on the issue – even at the price of the dedicated space and going beyond the content of the article –, which
attempts to compensate for “any possible problem of content.” On
the other hand, in order not to cover issues lying beyond the scope
of the article, it does not elaborate on more specific details of the
issue such as “globalization and economy”.
The study secondly tries to examine the impacts of the EU
policies regarding Turkey on regional and global developments –
chiefly in the region where Turkey is located – as well as on the
190
fields of politics, culture and security. To this end, it attempts to
formulate two scenarios, a positive and a negative one, aiming to
demonstrate how it could be possible to dissipate the clouds of
uncertainty created by the negotiations, which seem quite complicated and frequently lead to problems between the parties, and
thereby to reveal that the level of difficulty in the relations is not
actually as high as it is generally perceived to be. The point of departure at this juncture is the EU’s perception of Turkish politics.
Turkish Foreign Policy and Globalization
The study aims to construct a parallelism between the dialectic
formation of globalization, its present situation and particularly its
active role in future “political organizations”, and the outlines of
Turkish foreign policy, and subsequently to develop an understanding of to what extent the political and economic relations
established with the EU correspond to the phenomenon of globalization.
The major criticism against Turkish foreign policy after the era
of Atatürk, the founder of the Turkish Republic, could be recapitulated as follows: “Turkey is incapable of pursuing its own policy,
but simply forced to pursue those dictated by others. This also
applies to the foreign policy pursued during the Cold War era.”
The factors underlying these criticisms pointed without considering the unique conditions of the “Cold War” era are often
“ideological” objectives adopted as a guide by those at the “rightand left-wing” ends of the political spectrum. Although the Cold
War era is beyond the scope of the present study, considering its
use for analyzing the present state of Turkey-EU negotiations, it
will be worth presenting a brief discussion on the conditions prevailing during the period and the way they were reflected on the
foreign policy.
191
The most remarkable foreign policy achievement of the young
Turkish Republic founded on 29 October 1923 was “the Treaty of
Friendship and Neutrality” concluded with the USSR (Union of
Soviet Socialist Republics) in 1925, which was signed shortly after
its foundation and would be valid for a period of twenty years.
Thus, avoiding a potential act of aggression from the north significantly contributed to the question of “security”. Because the extension of the treaty that expired in 1945 was subjected to certain serious conditions by the USSR, the response that Turkey developed to
eliminate its security concerns was the NATO membership, which
was actualized in 1952.
It could be observed that Iran as Turkey’s neighbor had the
same security concerns in the aftermath of the Second World War.
In order to strengthen its own defense during the war, the USSR
deployed Russian troops in Iran. However, despite the surrender
of Germany in 1945, the USSR not only refused to withdraw its
troops from Iran but also backed the founding of two client republics in northern Iran: The Kurdish People’s Republic (1946), and
Azerbaijan People’s Government (1945).
Following these developments, Iran was forced to pursue proWestern policies in order to eliminate its security concerns. With
the need to maintain close relations with the USA for the same
reasons, Turkey played an active role in the formation of the
Baghdad Pact or CENTO in 1955 – despite the reaction of some
Arab countries.
This brief overview of the Cold War era reveals that for countries such as Turkey and Iran, which do not contribute in general
to the formation of the political conjuncture, it is not at all possible
to avoid the political affiliations as imperatives of the conjuncture
on their foreign policies.
As for the connection between this brief summary of recent
history and EU-Turkey negotiations, it could be suggested that,
although the political facts determined by chronological events
192
and their inevitable effects on the foreign policies of states, or in
other words, the “national politics” coming to adapt into these
facts, are generally criticized as “imprudence” in Turkey, it seems
that the critics cannot present “an alternative prudent policy” in
return.
It could be suggested that recent critiques of Turkish foreign
policy are grounded on ideological concerns which lead to a onedimensional political vision intolerant against any alternative. To
sum up this biased perspective in one single sentence: “Turkey
should either pursue an anti-Western – including the policies towards the EU and foreign relations with the USA – and an entirely
pro-Eurasian foreign policy or should be exclusively oriented towards the EU membership.” Pointing to the lack of alternatives for
Turkish foreign policy, advocates of the latter unconditionally
endorse the EU process.
The parameters that came to prominence in Turkish foreign
policy are as follows: The focal point of the Turkish foreign policy
during the Cold War era which was realistic, though onedimensional, had been “the element of security”, on the basis of
which the foreign policy was formulated. This corresponds to the
primary foreign policy goal of Turkey, which could briefly be defined as “preserving the Misak-ı Milli (National Pact) borders”.
Furthermore, this policy had a deterring effect on other state(s)
who could possibly pursue a policy of calling for a revision between the borders of the countries in a region – namely the policy
of altering “the status quo”.1 In other words, Turkish foreign policy
during the Cold War era was formulated through a “realistic” approach which was in line with the political lessons and necessities
entailed by the chronology of world politics.
1
Baskın Oran evaluates this fact by stating that Turkish foreign policy does not
pursue irredentism. Oran Baskın, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar 1919- 1980, Vol. I, 11th Edition, Istanbul,
2005, p. 46, 47.
193
A question of recent debate is the degree of correspondence
between the teachings brought by “globalization” and Turkey’s
political and economic relations with the EU. The answer to this
question requires an analysis of the issue of globalization, though
in an outline.
The Path to Globalization
Although the concept of globalization came into use as early
as in 1960s, it was not so frequently referred due to the unique
conditions prevailing during the Cold War. The revolutionary
wave which was known to be “the Revolutions of 1989” in recent
history and led to the overthrow of the governments and dissolution of the existing regimes in Central and Eastern European countries such as Poland, East Germany, Hungary, Czechoslovakia,
Bulgaria, Romania virtually ended the Cold War. The Cold War
would end symbolically with the dissolution of Warsaw Pact on 1
April 1991, and later officially with the declaration of independence by the Russian Federation on 11 June 1991.
The unification of West and East Germany on 3 October 1990
following the fall of the Berlin Wall in 1989 changed the political
and economic balances not only in the European Continent but
also on a global scale.
Although they did not pave the way for the political developments in and after 1989, the consecutive changes of regimes
which took place from 1970s to the mid-1980s in several countries
of the three continents – Europe, Latin America and Africa – are
still significant in that they reveal the orientation of the world’s
political conjuncture. Portugal (1974), Greece (1974) and Spain
(1975) in Southern Europe; Peru (1980), Argentina (1982), Uruguay
(1983), Brazil (1984), Paraguay (1989) and Chile (1990) in Latin
America all exemplify the authoritarian rules presenting the image
of strong states which, however, inevitably collapsed. In the Afri194
can continent, the same radical transformation was observed in the
case of South Africa.2
The demise of the USSR in 1991, which similarly presented the
image of a strong state towards the outside world, constituted a
remarkable signal about the fate of short-lived authoritarian regimes, providing an important clue on the form of rule to be
largely adopted in world politics.
Giving way to freely-elected democratic governments was the
common feature of all actors in power in the above-mentioned
totalitarian regimes in South Europe, Latin America and South
Africa, which presented the image of strong states. Here, it should
be stressed that underlying this transition are particularly certain
developments determining the parameters in each country – for
instance, strikes and protest demonstrations.3
At this juncture, it is certainly essential to ask the following
question: What was the actual the reason behind the transition to
“democracy” in the above-mentioned countries: Was it people’s
questioning of the regimes through the protest actions and strikes
they organized to make their voice heard, or the democratic tendencies becoming manifest in the world conjuncture? The answer
to this question particularly lies in the political formations that
emerged in the Caucasus and Central Asia during the post-USSR
era. Particularly the Central Asian countries with predominantly
Muslim populations such as Kazakhstan, Turkmenistan, Kyrgyzstan, Uzbekistan and Tajikistan opted, albeit on paper, for a
democratic form of rule by adopting the Western political model
instead of an authoritarian rule inherited from the former USSR
government. This could be interpreted as a phenomenon indirectly
imposed by globalization. Before stating the reasons underlying
this last sentence, it is necessary to seek answers to the questions of
2
3
For detailed information, see Fukuyama Francis, Tarihin Sonu ve Son İnsan,
2nd Edition, Istanbul, 1997, s. 30–38.
Fukuyama, ibid., pp. 30 – 38.
195
what globalization means, and in what way it should be analyzed
in economic and political terms.
Globalization
Mankind witnessed two fundamental revolutions in the
course of history, i.e. the Neolithic Revolution and the Industrial
Revolution. Both revolutions fundamentally transformed and concomitantly restructured the world in economic, political and social
fields. The two revolutions are characterized by their ideologies:
While the ideology of the Neolithic Revolution was the monotheistic religions, the ideology of the Industrial Revolution was nationalism.4
On the other hand, there is not a clear consensus on the name
of the third revolution, which was already referred to from the
1960s and voiced more strongly after 1991. This new age has been
designated various names such as “the Space Age”, “the Age of
Information Society”, “the Age of Genetics and Biotechnology”
and “the Age of Information Revolution”. Without any consensus
on its definition, the ideology of this final age is “democracy and
human rights”. This new age will impact and restructure the world
just as the Neolithic and Industrial Revolutions did.5
The economic ideology of the new age was shaped by neoliberalism.6 For a concise definition of neoliberalism, it would be appropriate to use the following three key concepts: 1. State, 2. Economic competition, 3. Individual.
4
5
6
Kongar Emre, Demokrasimizle Yüzleşmek, 5th Edition, Istanbul, 2007, pp. 102–
103.
Kongar, ibid., p. 103.
According to one definition, neoliberalism was also named as “the terror of
economy”. Bischoff Joachim/Deppe Frank/Kisker Klaus Peter, Neoliberalismus
– ein Schimpfwort, Das Ende des Neoliberalismus, wie die Republik veraendert wurde, Hamburg, 1998, p. 7.
196
- State: Activities of the state in the market should be terminated. The state should cease to be the determining actor in economic activities and functioning of the market should be entirely
entrusted to the private sector. One of the motives behind that is
the “irrationality” of the state in economic decisions.7
- Economic competition: The “free market conditions” should
prevail, where private enterprise will be the decisive factor.8
- Individual: The individual will be free and enterprising, contributing to economic development.
The ultimate goal of neoliberalism is to ensure the overall
benefiting of the society from the economic gains created through
the entrepreneurial efforts of free individuals under free market
conditions, where the state does not operate. The idea proposed by
the World Bank that ‘In contrast to the state, private enterprise
enjoys more and more decision-making opportunities during the
process of globalization’9 seems to support this view.
On the concept of globalization, several works have been produced so far. By the very nature of social sciences, there are diverse
opinions on the definition of the concept, its birth, and reflections
on its present and future. As the details regarding the concept fall
outside the scope of the article, it would be appropriate to make a
mention of only the basic ideas and the significant literature.
7
8
9
Advocates of anti-globalization maintain that politicians attribute the cutbacks
in the government budget to acting in accordance with the economic imperatives, and that their refusal to bear the responsibility of the resulting troubles refer to ‘eliminating the foundations of democratic state’. Martin HansPeter/Schuman Harald, Die Globalisierungsfalle, der Angriff auf Demokratie
und Wohlstand, Hamburg, 1996, p. 285.
Bischoff Joachim/Deppe Frank/Kisker Klaus Peter, Neoliberalismus – ein
Schimpfwort, Das Ende des Neoliberalismus, wie die Republik veraendert
wurde, Hamburg, 1998, p. 8.
Lafontaine Oskar/Müller Christa, Keine Angst vor der Globalisierung.
Wohlstand für alle, Bonn, 1998, p. 36.
197
Diverging opinions begin with the claim that the term “globalization” does not refer to a recent phenomenon. Proponents of this
view maintain that the phenomenon named globalization had already existed in earlier periods of history, which even present a
more open and integrated picture.10
Advocates of anti-globalization suggest that nothing is actually new in the world we live in. With a retrospective look at the
past of globalization (19th century), they hold that there already
existed a well-established, substantial mobility of money and
goods during the period. Furthermore, they state that, as opposed
to the practice of checks at national borders, which is still strictly
applied by numerous countries, people did not even use passports
in the 19th century. Again, the proponents of this view are of the
belief that, rather than a process of integration, globalization will
be accompanied by new clashes among different cultures, civilizations and regions.11
In contrast, many thinkers state that there actually exists an
economic, political or cultural globalization. On the other hand,
ranging from Giddens to Friedman and from Robertson to Cox,
many authors are opposed to the thesis of global integration, stating that globalization will combine all human societies under a
single economic, political and cultural unit. However, thinkers
such as John Meyer and Daniel Bell insist that globalization leads
to a process of integration.12
Anthony Giddens, a prominent sociologist and one of the influential theorists of globalization, categorizes the approaches to
10
11
12
For detailed information, see Roland Robertson, “Küreselleşme ve Kültür”,
Balcı Ali (ed.), Department of International Relations, Sakarya University, Bilgi,
(12), 2006, pp. 25 -36.
(www.uli.sakarya.edu.tr/ali/robertson.pdf)
Also see Özkan Abdullah, Küreselleşme ve Avrupa Birliği İle Bütünleşme Sürecinde Türkiye, 2004, Istanbul, pp. 11-27.
Roland, ibid., p. 26.
Roland, ibid., p. 26.
198
globalization under two camps, i.e. the skeptics and radicals. The
former concentrates rather in political left, particularly in the Old
Left. Thanks to the governments still capable of keeping the economic life under their control, the welfare state still survives. According to the skeptics, the notion of globalization is an ideology
formulated by the advocates of free market, aspiring to eliminate
the welfare systems and introduce cutbacks in government spending.13 In this controversy, Giddens seems to favor the view of radicals. Current level of world trade includes a variety of goods and
services which are much more abundant and comprehensive compared to the past. However, the greatest difference is observed in
finances and flow of capital. Adjusted to electronic money (money
existing only as a numerical value on computer), today’s world
economy is in no way comparable to the preceding eras.14
Giddens defines globalization as the increasing intensity of
social relations on the global scale.15 Playing the key role in this
intensity was the search for new ways following the economic
crisis caused by the Arab-Israeli War of 1973, and the subsequent
search by national capitals, and the activation of capital across the
borders, which in turn led to intensive international relations in the
economy. These relations heavily depending on economy brought
in its tail political communication and interaction among countries.
13
14
15
The concept ‘globalization’ has also been termed as “a lie told with ease”, and
the case of Mexico was illustrated as an example of unfavorable conditions
brought by globalization. See Martin Hans-Peter /Schuman Harald, Die Globalisierungsfalle, der Angriff auf Demokratie und Wohlstand, Hamburg, 1996,
pp. 193 – 197.
Giddens Anthony, Entfesselte Welt, Wie die Globalisierung unser Leben
veraendert, Frankfurt am Main, 2001, pp. 18-20.
Zencirkıran Memet, Küreselleşme: Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Türkiye’de Bilim
ve Teknoloji, 2007 (www.merichrd.wordpress.com/2007/02/22/kuresellesmesorunlar-ve-cozum-onerileri/)
www.bilgiyonetimi.org/cm/ (23.07.08)
199
In addition, technological developments progressing at a dizzying pace as well as the intercultural communication across borders greatly contributed to the intensity referred to by Giddens.
Here, it would be useful to illustrate the issue with two examples,
one from the present and the other from the past, – although the
latter gives the impression of a tabloid – to provide a better understanding of the technological pace in question. The first example is
the telegram, which was first used in 1832 but was introduced to
the Ottoman Empire only 21 years later. The second is quoted from
Giddens himself: In a work covering a series of conferences on
globalization, he begins with the following anecdote: ‘A friend of
mine studies village life in central Africa. A few years ago, she paid
her first visit to a remote area where she was to carry out her
fieldwork. The evening she got there, she was invited to a local
home for an evening's entertainment. She expected to find out
about the traditional pastimes of this isolated community. Instead,
the evening turned out to be a viewing of Basic Instinct on video.
The film at that point hadn't even reached the cinemas in London!’’16
Fukuyama and the Teaching of Globalization
As was stated above, the ideology of this final period is “democracy and human rights.” Turkey has been taking important
steps and making progress in the EU negotiations; nevertheless,
the achievements are not yet at a desired level. An inverse formulation of the sentence yields the following simple conclusion: If the
country’s agenda fails to place emphasis on negotiations with the
EU, then there will not be the due attempts to resolve this critical
problem. Although decision-making authorities of the political
16
Giddens Anthony, Entfesselte Welt, Wie die Globalisierung unser Leben
veraendert, Frankfurt am Main, 2001, p. 17.
Also see www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1507 (23.07.08)
200
realm state that “the Copenhagen Criteria would then be named
‘Ankara Criteria’ to move on the reform drive” unless Turkey
makes it into the EU, it would not be more than a daily political
rhetoric speaking in terms of action.
If the point of departure in analyzing the EU-Turkey negotiations is “democracy and human rights”, then the negotiations
would surely help fulfill the above-mentioned important conditions for globalization and achieve the “legal and administrative”
arrangements, which constitute one of the greatest problems about
globalization.
Certain articulate statements such as “globalization is such a
powerful movement that no country is able to stay out of it” by
Emre Kongar17 and “As it is the case with many other countries,
Turkey cannot isolate itself from globalization” by Gumpel18 similarly underline the importance of the issue and specify – though
indirectly – the foreign policy stance that Turkey is required to
adopt.
With his article titled “The End of History?” published in 1989
in the political journal The National Interest, Fukuyama, as the
champion of globalization in an institutional sense, presents a
clear-cut argument about the political system to dominate the
shaping of the post-1991 world.
In the mentioned article, the main point of Fukuyama is
briefly that monarchical, fascist and communist regimes were all
vanquished by liberal democracy. Not content with that, Fukuyama even presented an approach which could be termed as “daring”, idealizing liberal democracy in his own way, and even
claimed that it represented “the end of the ideological revolution
17
18
Kongar Emre, Demokrasimizle Yüzleşmek, 5th Edition, Istanbul, 2007, p. 110.
Gumpel Werner, Nationale Wirtschaftspolitik und Strukturveraenderungen
in der Türkei im Lichte der Globalisierung, ITES – Jahrbuch, 2000 – 2001 Globalisierung Herausforderungen und Chancen für die Türkei, Harun Gümrükçü,
(Hrsg), Istanbul, 2001, p. 219.
201
of humanity” and “the final form of human government”, which
he believes to be the end of history.19 In line with this claim, Fukuyama also brought the concept ‘state’ into discussion, indicating
that the real tendency prevailing in world politics for over a generation had been towards the minimization of state.20
On the other hand, the terror of 9/11 brought the concept of
state and its redefinition to the agenda of Fukuyama. In his work
titled State Building: Governance and World Order in the 21st Century,
he drew attention to the concern for security, stating that “The
problem that faces the United States is that failed governments can
create intolerable security threats in the form of terrorists wielding
WMD [Weapons of Mass Destruction].”21.
Fukuyama’s new definition of state differs greatly from the
former. This time he talks about “a small but an efficient state”.22
Again the same work categorizes countries in terms of parameters
such as “scope of state functions” and “strength of state.” According to this classification, Turkey falls into the category of “states
with an extensive scope of functions, nevertheless weak.”23
The same last work by Fukuyama makes certain remarks,
though exaggerated to some extent, that could present significant
signals for Turkish foreign policy. “…the problems that weak
19
20
21
22
23
Fukuyama, Tarihin Sonu ve Son İnsan, p. 8.
Baskın Oran states that this perspective also embraces that of the German philosopher Hegel, who argues that history consists of the clash between ideological theses, which are reflected as historical events in the material world. For detailed information see Oran Baskın, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Vol. II. 1980-2001, 8th Edition, Istanbul,
2005, p. 211.
Fukuyama Francis, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim,
4th Edition, Istanbul, 2004, p. 140.
Cf. Kongar, Demokrasimizle Yüzleşmek, p. 110.
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, p. 117.
Kongar, Demokrasimizle Yüzleşmek, p. 110.
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, p. 25.
Cf. Kongar, Demokrasimizle Yüzleşmek, p. 110.
202
states generate for themselves and for others vastly increase the
likelihood that someone else in the international system will seek
to intervene in the state’s affairs against their wishes to forcibly fix
the problem.”24
Without doubt, it would not be a healthy perspective for Turkey to formulate policies to this effect by “fulfilling these prophecies” of Fukuyama. However, the present state of world politics
particularly in terms of security, and the problem of “terror” which
Turkey failed to solve for the last two decades as well as the financial resources mobilized to this end are still on the agenda as significant data on the continuity of the “weak” role envisioned for
Turkey.
Furthermore, as a subject untouched by the present article,
these are also accompanied by the fears that the role of “moderate
Islam” foreseen for Turkey under “the Greater Middle East Initiative” (GME) launched by the USA would undermine “the secular
regime”, which would eventually endanger democracy.
Analyzing the issue in the context of Turkish foreign policy, it
could be suggested that even the title “official candidate” conferred on Turkey at the Helsinki EU Summit of 1999 and the official launch of negotiations in 2005 brought greater hopes for the
future of the country. In the course of the negotiations, alreadytaken and future decisions in political, legal and economic areas
will lead to a restructuring of the country. Establishment of democracy and internal stability, elevation of human rights to Western
norms will make positive contributions to the country’s prestige.
Particularly the increasing confidence in Turkey’s future and subsequent mobility of foreign capital inflow following the start of
negotiations in 2005 reveals the significance of the relations with
the EU.
24
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, p. 115.
203
Another crucial economic problem of Turkey is the “uneven
regional development,” which is a significant parameter affecting
and determining chiefly the minorities, as well as the stability and
democratic progress of the country. The Southeastern Anatolia
Project (GAP)is the only “regional development project” of Turkey.
The origins of the GAP could be traced back to the early years of
the Republican Era and it is still an ongoing project. The prerequisite to attracting foreign and domestic investment to the region is
to eliminate the problem of “security”. Economic development of
the region will introduce the reforms as a fruit of the EU negotiations to the region and deprive the separatist forces – keeping the
question of minorities in the agenda – of popular support. Without
doubt, this will make an undeniable contribution to preserve the
unitary structure of the state. Similarly, reinforcing the free market
economy that Turkey attempted to implement since the 1980s, and
achieving the structural reforms in political and legal areas will
constitute critical steps in the inflow of foreign capital that could be
attracted as investment to the country’s economy and integration
with globalization.
Looking at the economic situation on the global scale, it could
be observed that there are increasing disparities and an emerging
polarization between different parts of the world, particularly illustrated by the prominence of three areas: North America, the EU
and Japan. Turkey has intensive relations with the EU, meaning
that Turkey is likely to take part in the globalization process by
integrating with the EU. According to one idea, if Turkey misses
this chance, its gap with these countries will widen, as it is the case
with countries that are not a part of these poles, and countries out
of these formations will possibly not have much economic chance
in future years.25 It is essential to take such expectations seriously
and not disregard considering them as overstatements.
25
Elmas Gülen, Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler, AB ve Türkiye, Istanbul/Ankara: 2001, p. 3, 7. See Lafontaine Oskar /Müller Christa, Keine Angst vor der Globalisierung. Wohlstand für alle, Bonn, 1998, p. 49.
204
As was stated above, it was the “concern for security” which
shaped Turkish foreign policy during the Cold War era, and now it
is replaced by the phenomenon of globalization. Ankara proved its
determination by applying for membership in 1987. What matters
here is the following question: “What will the EU perception of
Turkey’s determination be, and will Turkey enjoy the required
support?”
The Negotiations with the EU
The literal meaning of the term ‘negotiation’: The issue of negotiations is a crucial parameter of internal policy in Turkey. Certain
speculations are made on the term, which leads to an ill-conceived
understanding at the popular level. Therefore, this part of the article makes an attempt to elaborate on the issue of negotiations.
The Turkish word müzakere (pl. müzakerât), meaning ‘negotiation’, comprises several meanings such as reminding one another,
exchange of ideas, talk, discussion over a particular subject and
consultation.26 In other words, it refers to an expression of idea(s).
It could be observed that this literal meaning is unable to find a
field of action during the ongoing negotiation process between
Turkey and the EU, which exclusively lies in the nature of the negotiation process.
Perception of the Negotiations: The negotiations between Turkey
and the EU started on 3 October 2005, and the screening process on
20 October 2005. In daily use, the Turkish word müzakere simply
26
Similarly, Baskın Oran states that global circumstances urge states to form economic blocs. Oran, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar, Vol. II. 1980-2001, p. 228.
Devellioğlu Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, (Eski ve Yeni Harflerle Yeniden Düzenlenmiş ve Genişletilmiştir/Enlarged and Revised Edition
with Ottoman and modern Turkish letters), 13th Edition, (ed.) Güneyça Aydın
Sami, Istanbul: 1996, p. 791, 1106. For further information, see
www.nisanyansozluk.com
205
refers to ‘bargaining,’ where there is an issue and more than one
party concerned at the bargaining table. As the name implies, there
are attempts to express the opinions and desires as well as achieve
results in line with the “intended goal” during the bargaining
process.
‘Perception’ of the negotiations by the Turkish public has also
been in a similar setting. Underlying this fact is the lack of information as well as the manipulation of the issue by certain actors, including certain political parties, NGOs and the media. In other
words, it becomes possible for these circles to manipulate Turkish
society’s lack of information on the issue.
Again in Turkey, the Turkish public, certain NGOs, the media
and some political parties in their election campaigns state the
points which are summarized below:
1. The figures ruling Turkey are incapable of representing the
interests of Turkey in the negotiations with the EU,
2. Turkey unnecessarily takes a “passive” stance in the negotiations with the EU. Furthermore, those who dramatize
the situation indulge in the following criticism: “With a
rich imperial past and a critical potential with a 75 million
population, it is unsuitable for the Republic of Turkey to
have such a lack of foresight.”
In line with the above-cited opinions, it would be useful to
briefly explain what is meant by the term müktesebat, as its implication will make clear the negotiation process and the Turkey’s situation during the process.
What does the word müktesebat stand for? Originally an Arabic word, the word mükteseb (pl. müktesebat) refers to acquired or
vested (more specifically the Turkish term hakk-ı mükteseb, meaning
vested interest).27 The whole accumulated body of the community’s laws was expressed as acquis communataire, originally a
27
See Devellioğlu, “mükteseb”; p. 718, also see http://www.nisanyansozluk.com
206
French borrowed word. This term refers to the overall scope of the
EU law to be applied in all EU member countries. The content of
the acquis, which could be modified in accordance with the circumstances, is basically as follows:
- The content, basic principles and political goals of the EU
treaties,
- Legal texts entering into force based on the EU treaties and
the case law of the European Court of Justice,
- Declarations and opinions stated by the EU
- New practices to be implemented in the Judiciary and the
Interior,
- International treaties to which the EU is a party, and treaties
concluded between the EU states pertaining to issues falling under
the jurisdiction of the EU.28
The general framework of the EU-Turkey negotiations is as
follows:
- The candidate country is obliged to adopt the EU acquis.
- In this context, the particular emphasis during the negotiations with the candidate country is on the alignment with the acquis. The country’s method of implementing and scheduling the
acquis become clear during the actual negotiation process.29 Here, it
is worth noting that the declaration and approval of the schedule
does not correspond to a “passive” stance and does not properly
refer to the literal meaning of the term “müzakere”. In other words,
the candidate country is not granted the right to take the initiative
concerning the issue.
28
29
Artıran Pınar, Faculty of Law, Istanbul Bilgi University, AB Müktesabatı (Acquis Communautaire) ve Türkiye, Bursa Belediyesi Eğitim Seminerleri Dizisi,
28 December 2007.
(www.bursab.org.tr/Belge_arsivi.html) 05.09.09
Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, Müzakere Süreci.
www.euturkey.org.tr/index.php?p=37&l=1 (23.07.08)
207
About the operational meaning of negotiations, Kretschmer,
the head of the Delegation of the European Commission to Turkey,
speaks more articulately: “A candidate desiring to join the club is
obliged to accept and implement all its rules. The talks are not
about which rules to be implemented, but when and how to implement them.” Similarly, the political scientist Stammen states
that the content cannot be a part of the agenda during the negotiations.30 Another important issue of a possible problem in the EUTurkey relations is Turkey’s relinquishing a part of its sovereign
rights, which has not been properly discussed among the Turkish
public.31
Following these brief remarks, it would be useful to consider
“the balance of power” which will shape the content and affect the
results of the EU-Turkey negotiation process. Here, it is possible to
talk about an “asymmetrical” balance of power in mutual relations.
For Stammen, Turkey illusorily assumes that it enjoys symmetry of
equal status and rights in its negotiations with the EU as a political
community. To put it more precisely, it is absolutely asymmetrical
negotiations and relations in question,32 meaning that the parties of
the issue are either “active” or “passive.” With a passive status,
Turkey desires to accede to the EU on its own will, which presupposes that Turkey accepts beforehand the terms of union it will
join. Speaking more clearly, Turkey is bound to accept the existing
conditions or the acquis communautaire. It has no right to amend the
content of the acquis and is obliged to implement what is specified
30
31
32
Kretschmer Hansjörg, Türkiye İçin AB Üyelik Müzakereleri Süreci, Avrupa
Komisyonu Türkiye Delegasyonu, Ankara/Istanbul, 2006, p. 8; Stammen Theo,
Avrupa Birliği’nin Genişleme ve Derinleşmesinin Diyalektiği. Orijinal metin:
Zur Dialektik zwischen Erweiterung und Vertiefung in der Entwicklung der
Europaeischen Union Çeviri: Necati İyikan, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, (15) Antalya, 2008, s. 207.
Giddens, Entfesselte Welt, Wie die Globalisierung unser Leben veraendert, p.
101.
Stammen, ibid., s. 207
208
in the acquis, indicating that there is not any exchange of ideas,
which is the literal meaning of the term müzakere.
Bringing the term müzakere to the agenda through such a wellformulated elaboration will make a significant contribution to raising public consciousness on the issue, which will prevent its abuse
for the sake of daily political rhetoric. This, in turn, will bring public support for future reform efforts in line with the negotiations.
Possible Effects of the Negotiations on
Regional and Global Developments
This section presents a one-dimensional analysis, i.e. in terms
of the EU views on the possible membership of Turkey, for the
“official” policy formulated in Ankara concerning the Union is
more or less well-defined, despite the opposing attitude within the
country which has recently become visible. As the EU lacks homogeneity in its views on Turkey, which creates uncertainty in the
course of relations, the research is inevitably centered on Brussels.
This section also presents a brief summary of the establishment of the EU. The aim of such a summary is not to reiterate the
already-known facts, but rather to provide a background for understanding the scenarios which are presented in later parts of the
study.
Apart from economic cooperation, the aim in establishing the
EU could be summarized with a single term: Security. The search
to prevent a new example of the First and the Second World Wars
that broke out in Europe and cost the lives of millions resulted in
the idea of founding the European Coal and Steel Community. The
basic aim was to bring together and maintain a strong cooperation
among the states of Europe, or in other words, to leave the door of
dialogue open forever. The mentioned community was born with
the participation of six countries, i.e. Belgium, Federal Republic of
Germany, France, Italy, Luxembourg and Netherlands. Six years
209
later (1957), these countries signed the Treaty of Rome, which
founded the European Atomic Energy Community (EURATOM)
and the European Economic Community (EEC). With the free
movement of services and capital stipulated in the treaty, the aim
was to keep the door or dialogue – which had been opened thanks
to mutual economic interests – open forever, which would eventually result in favorable contributions to “the phenomenon of security.”
These organizations mentioned above were incorporated under the name European Community in 1967. The latest stage of this
course of development was the Treaty of Maastricht, which was
signed in 1992 and entered into force in 1993. The treaty also included the aim of a common “foreign and security policy”, which
was one of the critical issues among the members of the Union.33
These developments presented in a nutshell have all contributed to the emergence of today’s European Union. The aim is now
far beyond economic cooperation and turned out to be to have a
say over world politics through political unification. This union
incorporates 27 countries today.
It could be observed that the attempts for establishing on a
firm ground the element of “security” discussed above are also the
case with many other organizations such as the United Nations
(UN), the Organization for Security and Cooperation in Europe
(OSCE), North Atlantic Treaty Organization (NATO), the European Security and Defense Identity (ESDI), the Stability Pact for
South Eastern Europe and the Security and Stability Pact for
Europe and the Mediterranean.
33
Stolper Ernst-Christopf, Auf dem Weg zur Supermacht Europa, (Hugenroth
Reinbild (Hg.) (Kein Leichter Weg nach Eurotopia, Maastricht – So nicht), Bonn,
1993, p. 38.
210
The EU Policies towards Turkey
One of the motives behind the creation of the EU was to equip
the Western European countries with economic – particularly
against the USA and Japan34 – and political capabilities, none of
which they could have achieved alone, and elevate them into the
category of international actors playing a dominant role in the
making of world politics and economy. This lies in strategic considerations and particularly formulating policies about the Caucasus, Balkans and Central Asia, which became problem areas following the Cold War era. The Israeli-Palestinian conflict in the
Middle East turned into a much more complicated issue after the
Cold War period.
It should be remembered that the EU is in a serious economic,
political and strategic competition with the USA in the overall
international system. It should also be acknowledged that as an
actor of international politics, the EU would not arouse respect
only through economic cooperation. As the only country with a
Western form of government in the Pacific, Japan could perhaps be
considered as an example in this respect. As opposed to its highly
advanced economic system, Japan cannot make any significant
contribution to the political phenomenon in major regions of world
politics, which in turn prevents Japan from qualifying as an international actor. An EU without strategic considerations could possibly ignore Turkey in its future enlargements, which could become manifested in policies excluding Turkey. As a matter of fact,
it would not be an overstatement to claim that this is the factor
obstructing the EU-Turkey relations.
Following the Cold War era, the greater emphasis on crucial
values such as “human rights”, “democracy”, “Copenhagen Crite34
Falk Rainer, Vom Binnenmarkt zur Europaeischen Union: Wo bleibt die
Dritte Welt, (Hugenroth Reinbild (Hg.) (Kein Leichter Weg nach Eurotopia,
Maastricht – So nicht), Bonn, 1993, p. 70.
211
ria”, which have determined the agenda of the EU-Turkey relations, perhaps does not create problems in the mutual relations.
However, the way they are voiced by the EU authorities could at
times be offending. Furthermore, the EU accession of some Eastern
European countries of the former Warsaw Pact, despite their unsatisfactory situation in the above-mentioned series of values, is
rightfully interpreted as the “exclusion” of Turkey and leads to the
increasingly widespread conviction that the EU is not sincere
about the “values” in question.
In my view, at this juncture, it is essential to ask the following
question: Does the EU have global strategies like the USA, which is
its economic, political and strategic rival? An affirmative answer to
this question requires posing another question: What is the role –
geostrategic or ecostrategic – that the EU will assign to Turkey as
the official candidate? It is the answer to this question which underlies the problems in Turkey-EU relations. There are also debates
within the EU about the issue, without any resulting clear-cut
“strategy”. This in turn triggers the “exclusionary” policies in mutual relations.
It could be observed that the US policies towards Turkey are
quite “well-defined” in this respect. For the United States, Turkey
is “a geostrategic actor,” which was directly manifested in the effective US insistence on the EU concerning its policies towards
Turkey. A result of this policy was the recognition of Turkey’s
“candidate” status at the Helsinki Summit of 1999, while it had
been denied only two years ago at the Luxembourg summit of
December 1997. An interesting point in this change is that the reasons stated for the rejection of the candidacy in 1997 were the same
as those in 1999.
Among the reasons behind this change which was termed as
reversal was also the replacement of Helmut Kohl’s government –
which was obviously against Turkey’s EU membership – by the
SPD/Grünen coalition under the leadership of Gerhard Schröder, a
212
social democrat supporting Turkey’s membership.35 Effects of this
radical shift of Germany despite its position as a key member of
the EU will remain a debated issue given the insistent US support
for the EU and its effects. In other words, despite the considerable
US support, this is the maximum level for the pro-Turkish voice in
the EU.36
Future Scenarios:
The Negative Scenario and its Consequences
Two scenarios, one negative and the other positive, will be
presented to examine the issue at length.
Scenario I: This first scenario is based on the historical fact
that from the time of the Ottoman Empire, developments in democracy have always been made under the influence and pressures of the West. Before examining the issue with its historical
aspects, some milestones could be identified: The reform attempts
made to establish new European institutions in the Ottoman Empire during the Tanzimat period (1839 – 1876); drafting of the first
Ottoman Constitution during the First Constitutional Era (1876) in
the reign of Abdülhamid II, which laid the foundations for democracy; “The Committee of Union and Progress”, which was established in 1889 to promote the spread throughout the Ottoman Empire of the egalitarian and libertarian ideas introduced by the
French Revolution; and the Second Constitutional Era that began
in 1908.
Western influence and pressures for democratization is currently wielded more publicly through the EU negotiations. Although anti-EU sentiment has grown among the public recently,
there is an obvious support for these reforms.
35
36
Canan Balkır expressed this opinion at the Europe Day Panel organized by
EURAK on 9 May 2008
Erkiner Engin, Avrupa Birliği ve Türkiye-İçerden Bir Bakış, Ankara, 2005, p. 94.
213
The Negative Scenario: “The negotiations come to a conclusion. Turkey resolves the Cyprus and Armenian Genocide problems in accordance with EU’s demands. It has been successful in
raising democracy and human rights, as well as economical data,
chiefly regarding agriculture, to the level of EU norms. Turkey’s
EU membership has been accepted by 26 member states, though
rejected by only one member through a referendum.”
The effects of this negative scenario at regional and global levels on chiefly cultural, as well as cultural, political, and economic
developments could be summarized as follows:
1. Despite the existing legal grounds, the steps taken towards
democracy in Turkey during the negotiation process will
be overlooked and not be implemented. The Turkish people in frustration will remain silent before this course of
events.
2. In foreign policy, Turkey will seek to be a part of an international organization as a result of globalization. One of
the alternatives will be “Shanghai Cooperation Organization”, which also includes Iran, though as an observer.
3. The ruling party that has supported the EU policy in Turkey and taken decisions in line with the demands of the EU –
chiefly on Cyprus and Armenia – at the cost of public reaction will
lose its grassroots support in the first election. The conjuncture will
require election propaganda and a macro-nationalist or Islamic
party or a coalition will assume the power.
4. In line with these developments, close cooperation will be
more likely with the Turkic states of the Caucasus and Central
Asia.
5. Nationalist ideas gaining ground in the abovementioned
region might serve as a guide for the Turkic peoples of the Russian
Federation, who are known to have separatist inclinations.
6. This course of events might endanger the integrity of the
Russian Federation. Even though it could be regarded as an over214
statement, Russia might possibly use its “nuclear power” to preserve its integrity, which could bring about unfavorable consequences for global, and in particular regional, security.37
7. Following the rejection of EU membership for Turkey, the
presence of a ruling party that represents Islamic ideas might raise
the following historical questioning: “By abolishing “the Caliphate”, Turkey ignored Islamic values; adopted Christian-Western
values as its guide, which finally led to the rejection of its EU
membership. So it is time that we returned to our own values!”
8. In parallel with this policy, there might be attempts to incorporate Islamic values in Turkey’s constitution. If these attempts
are successful, this policy will transcend national boundaries,
which might lead to close mutual military cooperation with Muslim countries, chiefly with Iran, a country which is known for its
anti-Western attitude. Undoubtedly, this will not contribute to the
resolution of the Israel-Palestine conflict, a significant problem in
the Middle East. This will change the balances and deepen the
conflicts in the region and might negatively affect regional and
global peace.
9. In parallel with this development, as a country which
adopted secularism, made it a constitutional provision, and incorporates a largely Muslim population, Turkey might move out of
the sphere of influence of the West.
10. The conflicts between the secularists and anti-secularists
might deepen and political camps might develop in Turkey, which
could result in political instability. And this will make the existing
problems, the chief of which is undoubtedly the problem of minorities, more difficult to solve.
37
The regional policy followed by Elchibay, the President of Azerbaijan, (1992 –
1993) was perceived in a similar manner. For further information, see İyikan
Necati, “Der politische Sturz Eltschibeys im Jahr 1993 und seine Hintergründe”, in Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Konya, 2006, pp.
385–386, 397– 401.
215
11. Such domestic instability in Turkey might reach Western
Europe, where a large Turkish population lives, and become a
threat to the social peace and security in the region.
12. Closely following the results of the EU-Turkey negotiations, Muslim countries will perceive a negative result as “another
Muslim country has been denied membership”, not simply as the
rejection of Ankara.38
This will bring about the following consequences:
A. The EU will be perceived as a Christian Club – Though
Bosnia-Herzegovina, a Muslim Balkan country, is likely to be obtain EU membership earlier than Turkey, its membership will not
be put on a par with that of Turkey, which creates concerns over its
territories and population.
B. This line of developments will seem to confirm the thesis of
“the Clash of Civilizations” proposed by Samuel P. Huntington.
C. The effects of this cultural clash between the Islamic world
and Christendom might also be felt in the political, economic
spheres, as well as in the domain of security. Global economic investments will not be able to prevent this development.
All these developments will have negative consequences in
Turkey, particularly in the form of economic data. The country will
lose strength and be drawn away from real politics. The result will
exemplify the following view of Fukuyama: “What happens at the
national level often deeply affects other members of the international system”.39 This influence could be more clearly understood
by taking into consideration some significant factors such as the
political power of the country, its role in regional balance, its population, and its military power.
38
39
İyikan Necati, The European Union’s Impact On Turkish Politics, (ZEI) Zentrum für Europaeische Integrationsforschung / Center for European Integration
Studies Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universitaet, Bonn, March 2008, p. 3, 4.
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, p. 111.
216
Similarly, Fukuyama lists the characteristics of weak or failing
states: 1. They commit human rights abuses; 2. provoke humanitarian disasters; 3. drive massive waves of immigration; 4. attack their
neighbors.40
Taking as the starting point of the westernization policy in
Turkey the Tanzimat period (1839- 1876), it is seen that the policy
has a history of 169 years. During this period – in general – the
country followed pro-Western policies and it became a state tradition to make generations adopt Western values.
The way the EU will perceive or want to perceive this unique
example among Muslim countries is important, which will form
the issue of the positive scenario.
The Positive Scenario and its Consequences
Given the importance of the consequences of this positive scenario, “launching a mobilization campaign”, a phrase that could
give the impression of an overstatement, was deliberately included
in the scenario with a view to explain the function of the positive
scenario more clearly.
Scenario II: In this scenario, the terrorist attack of September
11 was taken as the “beginning” in the EU-Turkey relations. The
reasons behind this approach are as follows:
1. With high technology and experience about security, the
US, which is described as powerful by Fukuyama,41 was at a loss
before terrorism. Thus, the Western world was forced to seek alternatives to Islamic fundamentalism.
2. An atmosphere of mutual distrust was created between
Christian and Muslim societies. The thesis of “The Clash of Civili40
41
Fukuyama, ibid., p. 111.
Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, p. 25. See
Kongar, Demokrasimizle Yüzleşmek, p. 110.
217
zations” published as a book in 1996 gained ground. Particularly
Senghaas’s claim that “At the turn of the 20th century, neither Muslims nor non-Muslims could deny Islam’s desire for war and violent tendencies,”42 which is perceived to be ‘a severe criticism
against Islam’, increasingly recruited proponents in the West,
which entailed the search for a solution in the EU and US.
3. A need for dialogue that could possibly persist arose with
Muslim countries in the Middle East with rich hydrocarbon resources. It was understood that the indirect control of the US over
the region’s resources does not mean that its economic interests
will be maintained.
4. USA has increased its pressures on the EU to accept Ankara as an EU member.
5. The EU has increasingly been dominated by the view that
apart from US pressure, the European Union, for which the foundations were laid in 1951, is a “Peace Project”;43 and that continuous and fruitful dialogue is needed particularly with the Muslim
world to implement this project, which is the only way to cope
with mutual historical prejudices. And the role of Turkey has come
to the fore in achieving this goal as a country incorporating the
Western political system and Islamic culture.44
42
43
44
Senghaas, Dieter, Die fixe Idee vom Kampf der Kulturen, Blätter für deutsche
und internationale Politik, Bonn, 2 – 1997, p. 215. Also see İyikan Necati, Die
Ereignisse vom 11. September 2001 in den USA und deren politische Bedeutung für die Türkei, Zeitschrift für Politik (ZFP), Organ der Hochschule für Politik München, München, (2) June 2008, pp. 231–235.
This view was articulated by Siim Kalas, Vice-President of the European Commission, in his speech he made during the celebration ceremony for the 50th anniversary of METU, in which he particularly underlined the issue of “security”.
See www.basin.metu.edu.tr/haberodtu/haberodtu6.pdf
After the terrorist attack of September 11, Turkey organized a conference in
Istanbul in February 2002 to re-establish the dialogue between Christian and
Muslim countries, which had been disrupted after the attack. Hubert Vedrin,
French Minister of Foreign Affairs, made this important remark by linking the
thesis of “the Clash of Civilizations” by Samuel P. Huntington to this confer-
218
6. According to Brzezinski, professor of international politics
at John Hopkins University and former National Security Advisor
to President Carter, the EU adopted “strategic” thinking to implement the “Peace Project” and thus, focused on Eurasia, which is a
vital region for international peace45. The political status and geographical position that the EU will attain with Turkey as its member close to the region has been brought to the agenda. Thus, as an
important balancing element in the region, the EU can become a
deterrent force for possible cross-border military operations, which
could contribute much to the maintenance of peace.
7. With its secular political regime, Turkey constitutes an unprecedented example in Islamic history, which could be described
as adaptation of an Islamist party to the secular system and democratization of political Islam.46 In his political background, Recep Tayyip Erdoğan was a member of the team of Necmettin Erbakan, upon whose political goals are looked with doubt. Dissociating himself from that party to form the Justice and Development
Party (AKP) under his own leadership in 2001, Erdoğan describes
his new party as follows: “With its constitution, it resembles the
‘Christian Democratic Union’ (CDU) in Germany…”47 Erdoğan has
been observed to be making efforts to obtain EU membership as
soon as possible.48
45
46
47
48
ence: “This dialogue established during this conference held in Istanbul is a
most effective response Huntington’s thesis of “the Clash of Civilizations”.” For
detailed information, see İyikan, Die Ereignisse vom 11. September 2001 in
den USA und deren politische Bedeutung für die Türkei, pp. 231–235.
Brzezinski Zbigniew, Büyük Satranç Tahtası, Amerika’nın Küresel Üstünlüğü
ve Bunun Jeostratejik Gereklilikleri, trans. Türedi Yelda, Istanbul, 2005, p. 51.
Iyikan, Die Ereignisse vom 11. September 2001 in den USA und deren politische Bedeutung für die Türkei, p. 242.
Süddeutsche Zeitung, 02/03.11.2002.
İyikan, Die Ereignisse vom 11. September 2001 in den USA und deren politische Bedeutung für die Türkei, p. 243.
219
These significant points stated above brought about a conjunctural change of the view in the EU on Turkish membership that
“Turkey’s membership means the end of the EU”49. The following
scenario is based upon this change.
The Positive Scenario: “Turkey’s application for EU membership in 1987 has been considered as an important opportunity. To
ensure Turkey’s full membership as soon as possible, so to speak,
“a mobilization campaign” has been launched. To this end, Turkey
will be treated with “positive discrimination” and some modifications will be made in the accession criteria, for which the Union
has enforced certain legal arrangements. To reach the goal in a
short time, Turkey has been legally assured that it will become a
full EU member in 2023, the centennial anniversary of the Republic
of Turkey.”
The effects of this positive scenario at regional and global levels on chiefly cultural, as well as cultural, political, and economic
developments could be summarized as follows:
1. An exact date will dissipate the clouds of doubt as to
whether the EU will deny Turkey membership, in contrast to a
commonly held belief in Turkey.
2. This will be welcome by Turkish people,50 which will be
accompanied by a similar support from the press.
3. Turkish opponents of the EU will be entirely deprived of
their grassroots support.
4. Turkish parliament will embark on the necessary reform
efforts in the political, economic, and legal fields. Enjoying popular
support in these reform efforts, the government will not hesitate to
make radical decisions.
49
50
Süddeutsche Zeitung, 09/10.10.2002. The holder of this view is Valery Giscart D’
Estaing, one of the prominent politicians in the EU and the former President of
France.
In Turkey, this support is only around 49 percent, according to the spring
gallup of the EU’s Eurobarometre in June 2008. Hürriyet, 25.06.2008.
220
5. Business circles in Turkey will support the reforms as they
believe that with the EU, the country will gain strength and create
the conditions favorable for competition in the globalization era.
6. The EU will begin to formulate more attentive policies
against the elements in its own territories that might be detrimental to the secular and democratic regime in Turkey, as a result of
which it will be intolerant towards the fundamentalist organizations, particularly those of Turkish origin.51
7. “Turkey’s EU process” will not be used anymore as a
“campaign material in elections” in France and Germany, the two
countries that are considered to be the locomotives of the EU. Thus
the “prejudices” among populations will not gain further ground.52
51
52
There are fundamentalist organizations of Turkish origin in Western Europe,
chiefly in Germany. Ankara expressed that Germany should not allow the activities of such organizations as they target the secular and democratic regime
in Turkey and they also harm Germany’s social harmony; however, Germany
did not heed this urging. Organized throughout Europe, in Cologne in Germany as the center, “The Islamic Union” can be cited as an example to such organizations. Its leader was Cemalettin Kaplan, who had been a “Mufti” in Turkey before he settled in Germany and died in 1995. (He was also called
“Khomeini from Cologne”.) The organization aims to make an “Islamic Revolution” in Turkey. Cemalettin Kaplan was replaced by his son, Metin Kaplan.
Kaplan was extradited to Turkey in 2004.
After the terrorist attack of September 11 2001, Germany banned this organization as it saw it as a threat to its internal security. This concern for security even
brought in its tail – as declared by Günter Beckstein, Minister of the Interior of
Bavaria, – monitoring of “Friday sermons”. For details, see İyikan Necati, Die
politischen Beziehungen zwischen der Türkei und Aserbaidschan (1992-2003)
unter besonderer Berücksichtigung des türkischen Modells im Kaukasus und
in Zentralasien und dessen Bedeutung nach den Anschlägen vom 11. September 2001 in den USA, Schriften zur internationalen Politik, (PhD Thesis)
Bd. 14, Hamburg 2005, pp. 235–236.
The recent examples for the use of Turkey as a “campaign material in elections”
are the election campaigns of the Christian Democratic Union (CDU) and Christian Social Union (CSU) under the leadership of Merkel, presently the Chancellor, in Germany in 2005 election and the campaign of Sarkozy in France in 2007
election. It should be remembered that such campaigns made just to save the
221
8. Turkey’s EU membership could help prevent Islamic fundamentalism: The EU is no more concerned as with Turkey as its
member, the EU will become a neighbor to Iraq, Syria, and particularly Iran, which will be considered as an important opportunity in
the EU.
The EU will reach an estimated population of 600 million with
Turkey’s accession. Turkey as a developed EU member with a
prosperous population among which Islamic culture is alive might
become a focus of attraction particularly for the populations of
Muslim countries largely young. In a world with globalizing technology, it would be more difficult for totalitarian regimes to exist.
In these countries, scientists who believe that Islam is compatible with secularism but cannot share their views with the public due to “suppression” will gain voice and find supporters in
society.53 Thus it would be difficult for a society to be misdirected
as usual via information and comments which are prone to be manipulated and gathered through one channel. As their public start
to contribute to administration, these regimes will have to make
certain political reforms in time and those who fail to make them
will be doomed to vanish.
Consequently, no one will be able to use Islam for political interests, which will prove to be a significant contribution to global
peace.
53
day consolidate the prejudices among populations and in the next step, it might
prevent the desired dialogue among populations.
Roman Herzog cites an example to such prejudice in Europe against Islam,
which he assets to be groundless. See Herzog Roman, Vision Europa, Antworten auf globale Herausforderungen, Hamburg, 1996, pp. 197–218. Furthemore,
in her last study, Avar examines the use of Islamophobia as an instrument of
political propaganda. See Avar Banu, Hangi Avrupa, Istanbul, 2008, pp. 210211.
Abu Zaid, Nasr Hamid is a prominent liberal Islamic scholar in Egypt. His
comments were perceived as “anti-Islamic” and Mohammed Ghazali, one of the
leading scholars in the Al-Azhar University in Egypt, issued a fatwa for his
murder. Abu Zaid was then forced to leave Egypty in 1995. He is currently living and working in Netherlands.
222
It is believed that this scenario will be more effective than the
concept of “democracy” based on “military occupation” that is
claimed by the US to be introduced to the region, particularly to
Iraq since there will be no room for suppression in this scenario
and the public might voluntarily support and contribute to this
“new social formation”.
Conclusion
Looking from a historical perspective, Turkey’s progress in
democracy has its origins in the West, and shared political, cultural
and chiefly security relations with the West (what is meant by “relations with the West” here are the security-based relations established particularly with the USA in the NATO framework). The
most important factor determining Turkish foreign policy during
the Cold War era was “security,” and Turkey pursued a “realistic”
foreign policy in line with this factor.
Fall of the Berlin Wall, unification of the two German states,
dissolution of the Soviet Union, and the end of the Cold War as a
result led to changes in security, political and economic considerations on the global as well as regional scale. Correctly identifying
the globalization indirectly imposing its conditions and shaping
the future in these areas, Turkey pursued a foreign policy to this
effect and assigned priority to its relations with the EU.
It could also be observed that the EU brought a new perspective
to its relations particularly with the former socialist countries, which
adopted the Western parliamentary democracy and free market
economy in the post-Soviet era. This means that these countries will
make political, economic and cultural contributions to the EU, but
what is more, they are supposed to be a part of the EU enlargement
as required by their characteristics of “belonging and identity.” In
other words, the EU displayed a determined intention and spent
efforts to incorporate these countries into its body.
223
Underlying the ups and downs in the relations of the EU with
Turkey is its lack of a clear-cut policy concerning the membership
of this country. Lacking a homogenous make-up and representing
diverse opinions, the EU perception of Turkey is not a monolithic
one either. As regards Turkey, the EU fails to display the determination it has towards the former socialist countries of the Warsaw
Pact. Recognition of Turkey’s official “candidate” status not at the
Luxembourg Summit of 1997 but at the Helsinki Summit that was
held two years later laid the clues for the EU policy towards Ankara. However, the lack of consensus on the part of the EU as of
2008 aggravates the concerns for the future of mutual relations.
Michel Rocard, former French prime minister and member of
the European Parliament, who expresses open support for Turkey’s EU membership, attains the following conclusion in his
analyses about Turkey-EU relations: “Unless the EU public opinion changes its perception of Turkey, leaders of the EU will be able
to take bold decisions about this country.”54 Thus, formulating the
following statement would not be misleading to inversely interpret
this conclusion: For the leaders of the EU to make bold decisions
about Turkey’s membership, the EU public opinion will have to
change its perception of Turkey AB. This will be achieved only
when the leaders themselves begin to believe in Turkey’s potential
contribution to and its role in creating a “dialogue” between civilizations, and subsequently spend efforts to bring about a change in
their societies’ perceptions. The historical aspect and the problems
brought by its reflection on the present day will be manifested at
this stage. Ankara’s accession to the Union should be regarded
rather as an opportunity, for it is only perpetual dialogue and cooperation which help combat prejudices among nations.
54
Kaleağası Bahadır, TİSK-TÜSİAD Brüksel Temsilcisi, Kopenhag Sonrası
Türkiye-AB İlişkileri, in Isveren, Monthly Journal published by Confederation
of Employer Unions of Turkey (TISK), January 2003.
Available on http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=652&id=39
224
A striking fact in the negotiation process is not the open-ended
consequences of the negotiations, but possible intercultural problems to be brought by a negative consequence and the failure to
recognize properly their potential impact on political and economic relations. At this juncture, it is essential to consider Turkey’s
membership different from that of others and take the necessary
steps regarding the issue.
The terror of 9/11 in the United States could perhaps be regarded as a new “beginning” for positive changes in the EU policies towards Turkey. The first reason behind this possible change
was that with the accession of Turkey, the EU would not be considered as “a Christian Club” anymore, and there would be close
intercultural relations. Second, as Turkey would now belong to a
certain place, it would be possible to refute the claim “... Turkey is
a bridge combining the two continents, but it does not belong to
either place as the function of a bridge requires so...”55 by Samuel
Huntington, the father of the Clash of Civilizations thesis.
The perspective provided by the research allows us to conclude as follows: Even if Turkey had not applied in 1987 for full
membership to the Union, which was then named ‘the European
Economic Community’, in the aftermath of the terror of 9/11 the
EU should have wholeheartedly encouraged and insisted on Turkey to apply for full membership.
I would like to end this study with a question based on the following assumption: “The EU has carried out the positive scenario
formulated in the study for fifteen years beginning from 1987
when Ankara applied to the EU and Turkey has become an EU
member by 2002.” Could the regional and global effects of Turkish
membership in cultural, political, and economic fields have contributed to the prevention of the terrorist attack of 9/11?
55
Samuel P. Huntington, Kampf der Kulturen, die Neugestaltung der Weltpolitik im 21. Jahrhundert, München/Wien 1997, pp. 235-236.
225
BIBLIOGRAPHY
Artıran, Pınar, Faculty of Law, Istanbul Bilgi University, AB Müktesabatı
(Acquis Communautaire) ve Türkiye, Bursa Belediyesi Eğitim Seminerleri Dizisi [Series of Educational Seminars of the Municipality of
Bursa], 28 December 2007. (www.bursab.org.tr/Belge_arsivi.html)
05.09.09
Avar, Banu, Hangi Avrupa, Istanbul, 2008.
Balkır, Canan: Presentation on "the road to the negotiations" made at the
Europe Day Panel organized by EURAK on 9 May 2008
Bischoff, Joachim/Deppe, Frank/Kisker, Klaus Peter, Neoliberalismus – ein
Schimpfwort, Das Ende des Neoliberalismus, wie die Republik veraendert
wurde, Hamburg, 1998.
Brzezinski, Zbigniew, Büyük Satranç Tahtası, Amerika’nın Küresel Üstünlüğü
ve Bunun Jeostratejik Gereklilikleri, trans. Türedi Yelda, Istanbul,
2005.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, 13th Edition, (Eski
ve
Yeni
Harflerle
Yeniden
Düzenlenmiş
ve
Genişletilmiştir/Enlarged and Revised Edition with Ottoman and
modern Turkish letters), (ed.) Güneyça Aydın Sami, Istanbul, 1996.
Elmas, Gülen, Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler, AB ve Türkiye,
Istanbul/Ankara 2001.
Erkiner, Engin, Avrupa Birliği ve Türkiye-İçerden Bir Bakış, Ankara, 2005.
Falk, Rainer, Vom Binnenmarkt zur Europaeischen Union: Wo bleibt die Dritte
Welt, (Hugenroth Reinbild (Hg.) (Kein Leichter Weg nach Eurotopia, Maastricht – So nicht), Bonn, 1993.
Fukuyama, Francis, Tarihin Sonu ve Son İnsan, 2nd Edition, Istanbul, 1997.
Fukuyama, Francis, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim,
4th Edition, Istanbul, 2004.
Giddens, Anthony, Entfesselte Welt, Wie die Globalisierung unser Leben veraendert, Frankfurt am Main, 2001.
Gumpel, Werner, Nationale Wirtschaftspolitik und Strukturveraenderungen in
der Türkei im Lichte der Globalisierung, ITES–Jahrbuch, 2000–2001
Globalisierung Herausforderungen und Chancen für die Türkei,
Harun Gümrükçü, (Hrsg), Istanbul, 2001.
Gümrükçü, Harun, ABD ve AB Rekabeti, AB’nin Akdeniz Politikası ve Türkiye, (Küreselleşme ve Türkiye), (ed.) Harun Gümrükçü, Institut für
Türkisch-Europaeische Studien, (ATA-Enstitüsü, Hamburg), Hamburg, 2003.
226
Hartmann, Jürgen, Das politische System der Europaeischen Union: Eine Einführung, Frankfurt/Main, 2001.
Herzog, Roman, Vision Europa, Antworten auf globale Herausforderungen,
Hamburg, 1996.
Huntington, P. Samuel, Kampf der Kulturen, die Neugestaltung der Weltpolitik
im 21. Jahrhundert, München/Wien 1997.
İyikan, Necati, Die politischen Beziehungen zwischen der Türkei und Aserbaidschan (1992-2003) unter besonderer Berücksichtigung des türkischen
Modells im Kaukasus und in Zentralasien und dessen Bedeutung nach
den Anschlägen vom 11. September 2001 in den USA,Schriften zur internationalen Politik, (PhD Thesis) Bd. 14, Hamburg 2005.
İyikan, Necati, “Der politische Sturz Eltschibeys im Jahr 1993 und seine Hintergründe”, Selçuk University Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
Konya, 2006.
İyikan, Necati, Die Ereignisse vom 11. September 2001 in den USA und deren
politische Bedeutung für die Türkei, Zeitschrift für Politik (ZFP), Organ der Hochschule für Politik, Munnich, (2) Juni 2008.
Iyikan, Necati, The European Union’s Impact On Turkish Politics, (ZEI) Zentrum für Europaeische Integrationsforschung, Center for European Integration Studies Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universitaet,
Bonn, March, 2008.
Kaleağası, Bahadır, TİSK-TÜSİAD Brüksel Temsilcisi, Kopenhag Sonrası
Türkiye-AB İlişkileri, in Isveren, Monthly Journal published by Confederation of Employer Unions of Turkey (TISK), January 2003.
www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=652&id=39
Kongar, Emre, Demokrasimizle Yüzleşmek, 5th Edition, Istanbul, 2007.
Kretschmer, Hansjörg, Türkiye İçin AB Üyelik Müzakereleri Süreci, Avrupa
Komisyonu Türkiye Delegasyonu, Ankara/Istanbul, 2006.
Lafontaine, Oskar/Müller Christa, Keine Angst vor der GlobalisierungWohlstand für alle, Bonn, 1998.
Martin, Hans-Peter/Schuman, Harald, Die Globalisierungsfalle, der Angriff
auf Demokratie und Wohlstand, Hamburg, 1996
Oran, Baskın, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Vol. I: 1919-1980, 11th Edition, Istanbul, 2005.
Oran, Baskın, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Vol. II: 1980-2001, 8th Edition, Istanbul, 2005.
Özkan, Abdullah, Küreselleşme ve Avrupa Birliği İle Bütünleşme Sürecinde
Türkiye, Istanbul, 2004.
227
Roland, Robertson, “Küreselleşme ve Kültür”, Balcı Ali (ed.), Department of
International Relations, Sakarya University., Bilgi (12), 2006.
(www.uli.sakarya.edu.tr/ali/robertson.pdf)
Senghaas, Dieter, Die fixe Idee vom Kampf der Kulturen, Blätter für deutsche
und internationale Politik, Bonn, 2 – 1997.
Stammen, Theo, “Dialectics of the Broadening and Deepening of the European
Union (Avrupa Birliği’nin Genişleme ve Derinleşmesinin Diyalektiği)”,
trans. Necati Iyikan, Akdeniz University İ.İ.B.F Dergisi, (15), Antalya 2008.
Stolper, Ernst-Christopf, Auf dem Weg zur SupermachtEuropa, (Hugenroth
Reinbild (Hg.) Kein Leichter Weg nach Eurotopia, Maastricht – So
nicht), Bonn, 1993.
Zencirkıran, Memet, Küreselleşme: Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Türkiye’de
Bilim ve Teknoloji, 2007. www.merichrd.wordpress.com/2007/02/22/ kuresellesme-sorunlar-ve-cozum-onerileri/ (23.07.08)
Online Resources:

www.basin.metu.edu.tr/haberodtu/haberodtu6.pdf (04.09.09)

www.bilgiyonetimi.org/cm/ (23.07.08)

www.euturkey.org.tr/index.php?p=37&l=1 (23.07.08)

www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1507 (23.07.08)

www.nisanyansozluk.com (06.08.08)
Press

Süddeutsche Zeitung

Hürriyet
228
Turkey-EU Debates From
Association to Membership
Erol ESEN
Introduction
The period extending from the first talks on association with the
European Union in July 1959 up to the launch of negotiations for
membership in October 2005 could be divided into several periods.
It is possible to periodize into three phases this half-century period
covered so far from the start of the relations with the signing of
‘the Association Agreement’ – which is also named ‘the Ankara
Agreement’. The first period of relations with the then European
Economic Community (EEC), which was one of the three integration projects in the post-Second World War Europe and the only
supranational organization surviving to the present day, extends
from the launch of association negotiations up to Turkey’s application for membership in April 1987. Comprising Turkey’s application for membership and the first move for a change of status,
which were accompanied by heated debates, this first period plays
a key role in understanding Turkey-EU relations due to numerous
attempts to improve the association conditions.
The second period of Turkish association with the European
Community (EC) covers the years between 1987-1999, during
which the latter concentrated its energy first on deepening and
229
then on a search for an answer to ‘the European Revolutions’ following the fall of the Berlin Wall. Turkey-EC relations, which had
been suspended after the coup d’état of 12 September 1980, could
not again be revived with its application for membership. Furthermore, the Customs Union (CU) officially launched in 1996 did
not either bring about a change of status that Turkey expected in
the relations. In the hope for concrete steps by the EU towards the
membership particularly after the realization of the CU, Turkey
soon began to seriously question of the Association relations. Underlying this attitude is that, while recognizing the candidate
status of 10 Central and Eastern European Countries (CEEC) and
Cyprus at the Luxembourg Summit of December 1997, the EU
excluded Turkey from the list in question. Severely criticizing this
exclusionary decision of the Luxembourg Summit and threatening
to break off its political dialogue with the Community, Turkey
forced the EU into new attempts to maintain its relations with the
country. Underlining with the application for membership in 1987
its determination for a change of status in its relations with the
Community, Turkey, with the CU it launched despite all criticisms,
and subsequently, its determined stance, now ushered a new era in
its relations with the EU.
Despite Turkey’s considerable efforts for a status change, the
ongoing stagnation and vicious cycle in the relations with the EU
would be overcome only at the Helsinki Summit of December
1999. This meant that, officially embarked with its application for
membership in 1987, Turkey’s attempts at a shift from the associated status stipulated in Article 238 of the Treaty of Rome to the
member status of Article 237 now received a positive response
with the recognition of its member status, which indicated a sharp
policy change towards Turkey and was unanimously accepted in
the EU.
This decision adopted in Helsinki led Turkey-EU relations into
the third and last phase prior to membership. Also termed as the
230
‘Accession Partnership’ and bringing concrete obligations to both
parties with the aim of Turkey’s membership, this final period
yielded its first tangible fruits with the membership negotiations
launched in October 2005.
The Birth of Turkey-EEC Relations
Starting with the Association Agreement concluded between
the parties on 12 September 1963 and entering the present day into
the negotiation process, Turkey-EU relations cover the years between 1959-1987 in its first period, which is known for the heated
debates it sparked in Turkey. Certain political groups, which
poured in 1970s into streets with slogans such as “They are the
partners, and we are the market” (“Onlar ortak biz pazar”) and “No
to the Common Market” (“Ortak Pazar’a Hayır”), often raised the
debate of whether Turkey was a ‘partner’ or a ‘market’ in its relations with the EEC. Such debates emphasizing differences instead
of common aspects with the Community – which was then called
EEC – are still important not only for revealing the shortcomings at
the very initial phase of the relations, but also for providing a clue
for their future. Debates beginning prior to the start of the negotiations and growing heated over and over again in the bodies of the
EU for every decision on Turkey are not anymore confined to
Turkish public opinion but intensively occupies the public opinion
of other European countries as well. So how did Turkey and the
EU, who have been talking about each other perhaps most frequently in recent years, come to the present state of affairs?
In the year 1959, neither Turkey was Turkey of the present
day, nor the EU was known for its present degree of largeness and
power. The spheres of influence were decided, the world was divided between the two superpowers and with the chill winds of
Cold War blowing between the United States of America (USA)
and the Soviet Union in the second half of the 1950s, Europe was
231
gradually heading towards its political landscape that would prevail for long years. As a symbol of a divided Europe, the three
international organizations (COMECON, EFTA and EEC) placing
emphasis upon economic integration but also aiming at political
integration with differing degrees completed their establishment
process in the late 1950s. Affiliated with the Western bloc in a bipolar world, Turkey was confronted with a choice in political and
economic cooperation, which was, however, not difficult. Preferring the EEC of Western Europe to EFTA, a cooperation largely
consisting of northern European countries under the leadership of
the United Kingdom, Turkey applied the former for association on
31 July 1959.
There were various factors that guided Turkey in making this
easy choice between the two European organizations (EEC and
EFTA). Consisting of a total of six members, the EEC occupied a
significant position in Turkish economy, which had largely embarked on attempts to open to foreign countries during the 1950s,
and Turkey conducted 35 percent of its foreign trade with these
countries. Another important factor was Greece, which had applied the EEC for association nearly two months ago (15 May
1959). Turkey’s concern for not leaving Greece – its eternal rival in
the region – alone in its partnerships with Western countries required cooperating with the EEC as an imperative of Turkish foreign policy. Finally, for Turkey struggling with serious economic
difficulties, the more comprehensive potential it offered for economic and political cooperation was also a motive to prefer the
EEC. As a matter of fact, already before the conclusion of the Association Agreement with the EEC, Turkey had initiated the migration of Turkish labor force to Europe with a treaty signed in October 1961 with the Federal Republic of Germany, a founding member of the Community (Esen 2002: 210; Jamin 1998: 70). Thus, Turkey soon began to reap the first concrete fruit of its EEC option,
and with similar treaties it signed with the EEC countries in later
232
years, it found a temporary solution to the problem of employment
within its boundaries.
As an extension of its foreign and economic policies, Turkey’s
application for association was for the first time put in jeopardy
due to the military coup of 27 May 1960. The president of France,
Charles de Gaulle, who vetoed the accession of the United Kingdom for two times, managed to take the decision to suspend the
talks between Turkey and the EEC due to the execution of the former prime minister Adnan Menderes and his ministers F. Rüştü
Zorlu and Hasan Polatkan. Nevertheless, after de Gaulle lifted his
veto, the negotiations were resumed and arrived at a conclusion1.
Also named as the Ankara Agreement (AA), the Association
Agreement with the EEC entered into force on 1 December 1964.
Considering the association relations under three periods, the
AA launched the five-year ‘Preparatory Period’ which did not
stipulate any obligation to Turkey but grant it a financial aid in the
form of low-interest credit with an annual interest rate of 175
ECU.2 The aim of this Preparatory Period which would vary between 5 to 11 years was to prepare Turkey to undertake its obligations for the subsequent Transitory and Final Periods. Demanding
a gradual introduction of free movement of goods and persons, the
22-year ‘Transitory Period’ was to follow the Preparatory Period
and would be completed with the realization of the CU. During
this period, Turkey was also expected to harmonize its economic
policies with the EEC. In the third and the final period, it is promised that the contracting parties shall examine “… the possibility of
the accession of Turkey to the Community ...” (AA, Article 28)
However, the relations with the EEC making acquaintance
with the problems of multi-party democracy right after the appli1
2
For the attitudes of Turkey and EEC countries during the negotiations and the
text of the Association Agreement ,see Karluk 2005: 662 ff.; Esen 1990: 9-38; Birand 2005; Çalış 2006: 81 ff.)
For the Turkish version of the Ankara Agreement, see Çalış 2006: 543-563
233
cation for association, did not bring the expected improvement in
the economy. Although the volume of trade with the EEC countries witnessed a regular increase, there was not any considerable
change in the foreign trade deficit either (Esen 1990: 274). Furthermore, Demirel’s government – the government in power at the
time – was uneasy due to application for EEC membership by the
United Kingdom, Ireland, Denmark and Norway as well as the
trade advantages granted to African, Caribbean and Pacific countries. Aggravated by economic policies favoring import substitution implemented with the Five-Year Development Plans, criticisms initially based on economic reasons now began to gain an
increasingly political dimension.
Immediately after the launch of the five-year preparatory period, the AP government headed by Demirel embarked on attempts to improve the association terms. Hoping to gain new concessions from the EC, Demirel was keen on speeding up the Association process by including the issue in the government program
of November 1965. 3 The demands by Demirel’s government to
schedule the talks on the Additional Protocol (AdP) – which regulated the Transitory Period following the Preparatory Period –
approximately 1.5 year earlier were refused by the EEC, and the
negotiations, as had been stipulated by the AA, started in December 1968 and went on with tough disputes. From the very beginning onwards, the demands by Turkey met severe opposition from
the Community. With a decision based on domestic policy considerations, the AdP would be signed in November 1970 and entered
into force in January 1973.
3
For the EEC/EC/EU policies included in the Government Programs of the Republic of Turkey between 1946-2003 see Çalış 2006: 490-542)
234
Debates on the ‘Common Market’ in Turkey
While the objections from the mid-1960s concerning the EEC was
rather confined to academic circles and had a particular focus on the
possible effects of association upon the economy, the debates would
soon spread among wider circles following the conclusion of the AdP.
Particularly known for its analyses on the economic consequences of
the association, the State Planning Organization (DPT) led the debates
among the state institutions. Thus a target of criticisms by the Ministry
of Foreign Affairs which was feverishly in favor of the relations with
the EEC, the DPT, drawing upon the economic dimension of the association, demanded not to launch the Transitory Period until Turkey
became capable of competing with the industries of Western Europe.
The institution pointed to the otherwise inevitably unfavorable consequences of the relations.
Demirel government’s insistence on its decision to launch the
Transitory Period with such early signs of the politicization of the
debates on the association relations would now starting a new cooperation between the opposition parties. They now formed, so to speak,
a ‘Veto Coalition’ against the association relations which they all severely criticized.4 This clique was led by the National Salvation Party
(MSP) and the Nationalist Action Party (MHP) on the far right, and
the Workers Party of Turkey (TİP) on the far left of the political spectrum. These parties were soon joined by the Republican People’s
Party (CHP) and the Reliance Party (GP). As a matter of fact, the latter
two supported the interpellation (motion of censure) raised by the
MHP – which termed membership as ‘suicide’ – together with Erbakan on 15 May and 30 July 1970 against the government and rejected with the votes of the parties in power.5
4
5
For debates on the Transitory Period of the Association, see Esen 1990: 65-80;
Çalış 2006: 148-180
For the parliamentary debates on both interpellations see Millet Meclisi Tutanak
Dergisi, 3rd Period, Vol. 4, 15.5.1970, pp. 737-775 and Vol. 9, 11.12. 1970, pp. 233273 and 14.12.1970, pp. 281-303
235
In addition to this stance by the political parties, there were
also serious objections to the provisions of the AdP on the part of
labor and employer circles. While the criticisms among the unions
were raised particularly by the Confederation of Revolutionary
Trade Unions of Turkey (DİSK) and the Agriculture and Agricultural Industry Workers’ Union of Turkey (Tarım-İş), the government decision to initiate the Transitory Period faced a volley of
criticisms from the Chambers of Commerce of Ankara and Eskişehir, which rather represented small and medium sized enterprises.
Considering the CU planned together with the EC as a critical hindrance to Turkey’s industrialization, these chambers asserted with
a joint declaration that the Preparatory Period of the Association
should be extended. “No to the Common Market!” campaigns of
several professional and student associations were unable to halt
the attempts to launch the Transitory Period, which was championed by the AP government and particularly endorsed by the larger established industrial enterprises in Istanbul, Izmir and Bursa .
Despite all the objections in the country, the Turkish Grand
National Assembly (TGNA) accepted the Additional Protocol with
an overwhelming majority. A factor playing a role in this consequence was the promises of change that were frequently uttered by
the supra-party Erim government founded after the Coup by the
Memorandum of 12 March 1971. Particularly emphasizing that it
aimed to make the necessary amendments in the framework of the
negotiations concerning the Additional Protocol – which stipulated
the extension of the AA to the first expected new members of the
Community in 1973 –, the Erim government somehow secured the
required parliamentary majority for ratifying the AdP. Nevertheless, the question of amending the AdP, which was directly linked
to the above-mentioned issue, was now a necessity with the support of the government circles.
The approval secured by Nihat Erim concerning the Transitory Period was also intended to improve the relations with the
236
West, which was strongly needed during the period. However,
with the endeavors for the Third Five-Year Development Plan,
which, just like the Additional Protocol, would enter into force on
1 January 1973, the debates on the Association were now gaining a
new dimension. With its policies aiming to improve the Turkish
industrial sector, the plan demanded fundamental changes in the
provisions of the treaty as the tariff reductions that Turkey would
concede to community members and third countries according to
the AdP contravened the national policies. Despite all attempts
made immediately after the AdP entered into force, the Community rejected Turkey’s demands for a series of new concessions for
oil and agricultural products as well as its claims for protectionist
measures to pursue its own economic priorities on the grounds
that they were “unilateral” and “exaggerated”. Nevertheless, the
Additional Protocol signed in May 1973 failed to receive the approval of later Turkish governments and would be ratified by the
TGNA only in March 1986. The section of the Additional Protocol
pertaining to commercial relations entered into force with an Interim Agreement in January 1974. Consequently, the alreadydeteriorated association relations entered into the second period in
the face of serious problems.
Due to the effects of ideological cleavages and the increasing
political violence at home, and of the oil crisis that shocked the
world economy and the Cyprus Operation of 1974 abroad, Turkey
was forced to revise its relations with the Western countries, including the USA from the mid-1970s. Concurrently with these
developments, the relations with the EC also stepped into a difficult period. In this process, weakness of the coalitions or externally-backed minority governments in Turkey as well as the ideologically-loaded and unchanging attitudes of particularly political
parties, social organizations and prominent pressure groups towards association played a role. Furthermore, developments
within the Community and in its association relations were also
237
responsible for the deterioration of the relations with Turkey. The
concessions made to third countries by the Community, which
now realized its first enlargement after the launch of the Transitory
Period, were increasingly eroding Turkey’s privileged status in the
association framework. The conveniences offered to Turkey in time
ran against the commercial interests of certain EC members, thus
increasingly deepening the differences of opinion.
The then-present state of the association relations sometimes
led to harsh criticisms between the Turkish political parties in the
1970s. For instance, while referring to a “common destiny” with
the countries of the West thanks to its political prominence, the
CHP did not also fail to criticize the EC association with the aspirations for an independent security and foreign policy coming to the
fore in the party program as well as due to the unfavorable developments experienced in the relations. Basing its criticisms on economic grounds particularly after the launch of the Transitory Period, the CHP considered the rights accorded to the third countries
in which Turkey was also obliged to take part as a crucial hindrance to the development of Turkish economy. Assuming the
responsibility of the government three times in the 1970s, the leading authorities of the CHP were also threatening to plead a case
asserting that certain articles of the AdP were unconstitutional
(Esen 1990: 134).
As the continuation of the Democrat Party (DP) which had
opened Turkish foreign policy to the countries of the West, the
Justice Party (AP) was among the political parties with the most
positive approach towards the association relations. However,
during its coalition governments with the MSP which was strongly
opposed to association, the Justice Party did not also fail to criticize
the economic aspect of the relations. Changing this stance upon the
pressures by the chambers of industry and commerce, the Justice
Party later spoke in favor of immediately reviving the association
relations towards the late 1970s. After coming to power in 1979,
238
regardless of the attitudes of the MSP – which was backing the
minority government – concerning the Community, Demirel did
not fail to declare that they would apply for membership.
The only point of agreement between the minor parties of the
Parliament concerning the association was the unfavorable effects
of the Justice Party’s policies on the Turkish economy. However,
on the far right of the political spectrum, the MSP and the MHP as
its occasional ally; and also the TİP and the Unity Party of Turkey
(TBP) on the far left were the most severe opponents of the association relations. On the other hand, the other minor parties of the
1970s, the Republican Reliance Party (CGP) and the Democratic
Party (DemP), which broke away from the Justice Party (AP) and
the Republican People’s Party (CHP), were endorsing the association due to the political prominence of the relations. In contrast,
Necmettin Erbakan, the leader of the later National Salvation Party
(MSP) who revealed his reaction towards the Community from the
very beginning with an interpellation he raised during the ratification process of the AdP, rejected the association relations particularly on political grounds. Using every opportunity to contrast “the
Christian Europe” with “Muslim Turkey”, Erbakan in his speeches
frequently referred to the risk of ending up as a province of Europe
in case of joining the Community. Instead highlighting the creation
of a common market with Muslim countries (Esen 1990: 140), Erbakan threw Hayrettin Erkmen – the foreign minister of the Justice
Party minority government which had been in preparation for
applying the Community for membership – out of his post with an
interpellation on 5 September 1980. Thus, up until the end of the
first period, he effectively maintained his dissenting position concerning the association relations.
In contrast, the MHP’s attitude concerning the association was
of an almost changing and even paradoxical nature. While receiving favorably the economic relations with the West, the MHP was
against a possible EC membership of Turkey due to its political,
239
cultural and social drawbacks. The party asserted that founding a
community would only be possible with the Middle Eastern countries and only under Turkey’s leadership. Avoiding as much as
possible the EC debates during the National Front (MC) governments, during the parliamentary debates on the interpellation
raised against the foreign minister Erkmen the MHP underlined its
belief that Turkey was mostly inclined towards pro-Western policies by voting against the interpellation.
As for the debates among the unions concerning the association, (Esen 1990: 146) it was the Confederation of Turkish Trade
Unions (Türk-İş) and DİSK carrying the banner. While agreeing on
their criticisms against the economic aspect of the association and
the social rights granted to Turkish workers in particular, these
two organizations offered quite different suggestions on the required measures. Leaning towards the association relations from
the very beginning on political reasons, the Türk-İş in its criticisms
against the government asserted that it had failed to benefit properly from the Preparatory Period of the association and further
demanded that the rights of Turkish workers be incorporated into
the framework of association agreements – rather than on the basis
of bilateral agreements – in order to create new arrangements that
would apply to all EC members. As opposed to the Confederation
of Turkish Trade Unions (Türk-İş), which demanded a provisional
suspension of the AdP obligations in order to prevent a rupture of
the political relations towards the mid-1970s – the most critical
period of the association relations –, the DISK’s demand going
beyond a mere abrogation of all agreements related to the
association was that Turkey’s withdrawal from the NATO and
even annulment of all bilateral agreements with the West. Known
for its close relations with the TİP, which had been outlawed for
the first time in 1971, the DİSK thus maintained its severe opposition against the association which it had taken immediately from
its establishment onwards.
240
There also existed substantial differences of opinion among
the industrial and commercial associations which considerably
influenced government policies through their attitudes concerning
the association. With their relatively moderate attitude towards the
relations with the Community compared to other chambers and
professional associations, particularly the institutions representing
large-scale industrial and commercial enterprises such as the Confederation of Employer Unions of Turkey (TİSK), the Union of
Chambers and Commodity Exchanges of Turkey (TOBB) and
Turkish Industrialists' and Businessmen's Association (TÜSİAD)
led the debates in the circles in question.
Making a debut in these debates with their statements concerning the immediate launch of the Transitory Period of the Association, the industrialist circles based these demands on a set of
political grounds. Considering the Association as a means to remain within the union of the Western countries and deliverance
from ignorance, the employer associations of large industries overlooked the criticisms of the Chambers of Commerce of Eskişehir
and Adana – claiming to represent the small and medium sized
enterprises – against the Additional Protocol. However, these circles would not remain outside the criticisms immediately after the
start of the Transitory Period. Supported by the TOBB and other
employer associations and claiming itself as the speaker of the
private sector, the Economic Development Foundation (İKV), by
referring to the huge trade deficit between Turkey and the EC,
blamed the Community for not having fulfilled the terms of the
association agreement. Considering the AdP as an impediment to
the development of Turkish industry, the TÜSİAD demanded an
all-comprehensive revision of the provisions of the agreement
(Esen 1990: 153 ff). Furthermore, a joint declaration in April 1976
by the Industrial Chambers of Turkey (Türkiye Sanayi Odaları) and
the İKV stressed that the AdP was not anymore suitable for Turkey’s industrial policies and urgently needed an amendment. Al241
though it was later not totally adopted by the industrialists, this
declaration jointly signed by three chambers of industry and seven
chambers of industry and commerce including Eskişehir Chamber
of Commerce directed harsh criticisms particularly against the
customs union as part of the association.
Grave political and economic problems at home and new developments in the foreign policy of the EC brought important
changes in the attitudes of industrial and commercial employers
towards the association. Due to the application for membership by
Greece, the circles suggesting that Turkey should prepare for taking a similar course of action were severely opposed to the attempts of the Ecevit Government to suspend temporarily the association in 1978. Seriously criticizing the policy of the Ecevit Government with a declaration in May 1979, the TOBB stressed that
the government should apply as soon as possible for EC membership instead of blocking the relations. Insisting on the demand in
question, the TOBB pioneered the attempts of the Demirel Government which later came to power with the assertion that, though
not with the aim to immediately join the Community, Turkey
should apply for membership at least by the end of the year 1980.
Without doubt, the developments in the association relations
played a considerable role in these debates in Turkey. Turkey-EC
institutions failed to consider various demands for change from all
political and economic circles, as a result of which the changes
demanded by the Turkish side never took place. The foreign trade
deficit with the EC increasing as a result of the great energy crisis
upsetting the whole world also aggravated the discontent on the
part of Turkey.
On the other hand, reflection on the government policies of
the domestic debates concerning the relations with the Community
were clearly manifested during the MC Governments. Particularly
Ihsan Sabri Çağlayangil, the minister of foreign affairs from the AP
(Justice Party) who could not conceal his difference of opinions
242
with the MHP and MSP, brought the politicized discontent in Turkey to the Association’s bodies. Taking into consideration the increasing concerns in Turkey with the application by Greece, the EC
accepted some of the Turkish demands for the first time in December 1976. With this consensus, the EC agreed to provide certain
conveniences for the export of Turkish agricultural products,
granted Turkish workers residing in EC countries in particular a
set of new rights as the first step towards the planned free movement, and further accepted the Third Financial Protocol. Despite
the consensus in question, due to its discontent with the association and in particular the obstinacy of its coalition partner MSP, the
Demirel Government for the first time failed to implement its
commitment for the tariff reductions which were supposed to enter into force in January 1977 in accordance with the AdP.
Going beyond the policies mentioned above, the CHP minority government called for fundamental changes in the association
relations with the catalogue of demands submitted to the Community in October 1978. This entailed suspending Turkey’s obligations for a period of five years, during which the Turkish side
would inform the Community about the issues for which it desired
a change. Accepting the demands by the Turkish side, which was
often termed as ‘revival of relations’ by the government circles but
in fact meant ‘freezing the association’ in terms of its content, the
Community on the other hand stipulated the precondition that it
would also suspend its own obligations during the considered
period. This response by the Community caused greater anxiety in
Turkey about the future of the relations, and the voice of those
stressing that it was impossible to revive the relations, which were
virtually suspended due to this policy by the Community were
louder than ever before. The shift of power from the CHP to the
AP in November 1979 ushered a completely new period in Turkey’s EC policy.6 In the framework of restructuring the foreign and
6
For Turkey’s changing EC policy prior to 12 September 1980 and its consequences, see Esen 1990: 236-251; Birand 2005: 260-293; Çalış 2006: 213-232
243
economic policy, the government’s line of action now favored a
rapprochement with Western Europe as well as reviving the association relations, and even applying for EC membership. In December of the same year, the Demirel Government withdrew the
demand for suspending the associate obligations, thus enabling the
Association Council to reassemble in February 1980 following an
interval of two years.
While the Community welcomed the Demirel Government’s
demand to revive the association relations, the statement by the
foreign minister Hayrettin Erkmen concerning the membership
application led to severe reactions in certain EC countries. Declaring with the pressure of the MSP externally backing the government that the membership application was postponed to a later
date, the Demirel Government concluded in summer 1980 a new
agreement with the EU concerning the export of Turkish agricultural products to the Community, rights of Turkish workers in the
Community and financial assistance 1980. With the agreement in
question, the Community also hoped to put an end forever to the
debates on Turkey’s membership application.
Despite these new concessions by the Community, the
Demirel Government later raised once again the issue of application upon the pressure from the private sector, and even declared
that he would apply for membership during the year 1980. An
important factor playing a role in this change was the considerable
progress achieved in the negotiations concerning the EC membership of Greece. However, the AP minority government offered a
new opportunity to the opposition. The internal political dissensions which had persisted with an increasingly greater degree thus
turned into an inter-party crisis. Consequently, as a result of the
interpellation raised by the MSP and backed by the CHP, the foreign minister Hayrettin Erkmen, who was one of the prominent
figures of the new era of relations with the EC, was thrown out of
his post on 5 September 1980.
244
Therefore, this EC move by Turkey also proved to be abortive
due to internal political dissensions and the inter-party crisis. Following the military coup of 12 September 1980, Turkey-EC relations entered into “an Ice Age”. A letter forwarded to the Permanent Representative of Turkey to the EC stated that the EC-Turkey
Joint Parliamentary Committee sessions, which were planned to
take place in October 1980, would not assemble. With this official
communication, Turkey started the radical rupture of the relations
with the EC, which would continue for long years. Neither did the
decision by the National Security Council, dated 25 March 1981, to
start the preparations for applying EC membership was able to
bring about a change concerning this fact. On the contrary, it became more evident on 22 January 1982 when the European Parliament refused to assemble the EP delegation to the EC-Turkey Joint
Parliamentary Committee. What is more, the application by membership in 1987 by the Özal Government which assumed the
power in 1983 was, let alone sufficing to initiate the required procedure, even unable to thaw and revive the relations between Turkey and Europe.
The Road to Helsinki
The EU’s Presidency Conclusions during the Helsinki Summit
of December 1999, which witnessed a mutual consensus and exchange of views between the EU and Turkey up to the final moment, are considered as a critical turning point in the forty-yearold relations covered from the latter’s application for association.
Yet, an examination of the developments that paved the way for
the Helsinki Summit rightly raises the question whether this historical turning point was Luxembourg or Helsinki. As early as two
years before the Helsinki Summit, in December 1997, the Heads of
States and Governments of the EU member countries did not recognize Turkey as a candidate member by discriminating it from
245
the other eleven countries in Luxembourg, a decision that could go
down in history as the heaviest blow recently stricken against the
century-old relations of Turkey with the West. The EU’s Luxembourg Decision on Turkey, a document showing that the relations
that had been deteriorated since 1980 finally hit the bottom,
brought in its train the demand for breaking the relations with the
EU with a large consensus including almost all segments of the
society. It also seemed to be the case in Europe. Following a much
different path from its relations with the third countries, the EU
was about to lose Turkey, its partner for 40 years with whom it
enforced the Customs Union in January 1996, perhaps for a long
period of time.
Given that the Customs Union Agreement, which had been
projected by the AA enforced in 1964, was concluded in 1995 with
a final reduction, such short time periods between such seemingly
contrary developments requires a closer examination of the Turkey-EU relations following Turkey’s application for full membership in 1987. Turkey-EC relations started once again with the Association Council that first convened on 16 September 1986 after
the military coup of 12 September. Following its application for
membership, Turkey started to implement on a precipitated
schedule the tariff reductions which had been suspended for almost 10 years since 1988. As a response to Turkey’s membership
application in December 1989, the EC announced that it could not
accept a new member and Turkey needed political, social and economic improvement before its accession. To that end, the EC
Commission proposed the Council a ‘Cooperation Package’ for
Turkey (Çalış 2006: 272).
With the Association Council that first convened after Turkey’s application for membership on 30 September 1991, nearly
four years later, the Association mechanisms in charge of relations
once more returned to their normal functioning. Turkey-EU Association Council took one of the most significant decisions in recent
246
years on 6 March 1995 by endorsing the initiation of the Customs
Union. The related Agreement was finally ratified by the European
Parliament in December 1995 and came into effect on 1 January
1996. Thus, the CU Agreement which started free circulation of all
industrial products except for raw agricultural products between
Turkey and EU countries and stipulated Turkey’s adoption of the
EU’s common foreign trade policy was enforced. Consequently,
the Transition Period for Turkey-EU association ended and the
“Final Period” officially started during which Turkish membership
would be decided.
As was the case in the debates over the AdP in 1970-1973, the
CU Agreement, which ended the Transition Period and started the
Final Period, so to speak, awakened from a deep silence the Turkish public opinion who saw it as a new surge of revival in the relations with the EU. The Agreement to which all political parties
vehemently opposed also entailed great expectations for the partners to the DYP-CHP-SHP Coalition under Tansu Çiller’s leadership. With this decision, the government aimed to avoid a loss of
prestige for Turkey in the eyes of the EU, which prepared for
enlargement for the fourth time with the accession of three North
European countries in 1995 and thus, had turned its attention primarily to the CEECs as a result of the developments also called ‘the
European Revolutions’. Regarding the CU as the Final Period of
Association that would end with membership as stipulated in the
AA7, the government circles even hoped to be included in the new
surge of enlargement of the EU along with a group of Central and
Eastern European Countries (CEECs) (Çalış 2006: 315; Karluk 2005:
955).
7
Among the supporters of the relations with the EU, those who harshly criticized
the EU authorities who opposed to Turkish membership were the members of
the Turkish Government and representatives of Turkish organizations as they
regarded automatical accessions after the CU as a right given by the AA.
247
As a result of the policies that aimed to avoid the possible effects of the development in Europe on the Association relations
abroad and to attenuate criticism increasing against the government policies at home, the EU relations were driven towards a new
period of uncertainties with the CU decision. Before the decisions
described as “precipitous” by its opponents, many points were
overlooked and would be later become the target of harsh criticisms. The opponents of the association asked with good reason
how Turkey could prevent possible practices on which the EU
would insist within the framework of the CU without participating
in any decision mechanism. Furthermore, the arrangement to include the third countries in the CU implementations through the
CCT (Common Customs Tariff) was considered as a great “blunder” made by the political authorities of the period. Another point
that would later be subject to harsh criticisms was that the Agreement did not sufficiently take into consideration how to compensate possible damages that could originate from the losses or other
impacts of small- and medium-sized enterprises that would now
enter into competition. Given that Greece alone received harmonization funds amounting to 123 billion ECU during 1981 and 1992,
it was impossible to convince the CU opponents. Attacks of the
opponent camp that incorporated renowned members of the press,
industrial organizations, as well as many NGOs in a short time
were not only limited to the CU stipulations. Criticisms culminated
with the accusations against Prime Minister Çiller that she remained silent when the Community initiated the membership
process for the Greek Administration of Southern Cyprus (GASC)
in order to ensure that the CU Agreement8 can be ratified by the
EU bodies.
8
For the new debates starting with the CU, see DTM 2007: 321-400; Karluk 2005:
697; Çarıkçı 2001; Manisalı 1995
248
As the Final Period for Association began with the CU which
was put into effect in January 1996 accompanied by heated debates, let alone examining Turkey’s accession, it had almost no
positive impact on relations. The troubles with Greece as an EU
member starting in February 1996 with the Kardak (Imia) incident
aggravated with the criticisms against democracy and human
rights in Turkey. The period when the Welfare Party (RP) – the
True Path Party (DYP) Coalition Government was in power – the
former was under the leadership of Erbakan, who used every opportunity to express his wish to end the Turkey-EU relations and
enter into similar relations with the Muslim World – turned into
one of the most unfortunate periods for the Turkey-EU relations. In
October 1996, the EU Commission declared that the CU relations
had been ultimately successful; yet, it also underlined that Turkey
failed to display the same success in economic and democratic
reforms and that its human rights violations persisted.
This was followed by the decision of the European Council,
another European organization. Due to the violations concerning
human rights and democracy, the Council of Europe Parliamentary Assembly put Turkey under close scrutiny. Again in the same
year, the European Parliament suspended the meetings of the Turkey-EU Joint Parliament Commission. These troubles were aggravated by the “post-modern” military intervention of 28 February
and increased appearance of the military on the political stage
through the National Security Council (MGK) in the period that
followed. The EU bodies did not also take any notice of the conclusions of the meeting in April 1997 of the Turkey-EU Association
Council, which had started the “Final Period” of the Association
process by making the CU decision. Forgetting about the promise
that Turkey would be evaluated through the same criteria as other
candidate countries, as was emphasized by the President of the
Council, the “Agenda 2000” Report submitted by the Commission
in July 1997 did not give any attention to Turkey’s expectations.
249
Despite the criticisms about democracy and human rights, the EU
declared 10 CEECs and the Greek Administration of Southern Cyprus as candidate member countries and while deciding to initiate
negotiations with some of them, did not even make any mention of
the negotiations with Turkey. It only announced that Turkey was
qualified for accession to the Union and the Copenhagen Criteria
would be applied in Turkey as they were in other countries, but
excluded Turkey from this new enlargement process.
In Turkey where the CU was planned to be an additional motivator rather than a final objective, the difficulties with the financial cooperation, including the financial obligations stipulated by
the CU, that had not been functional since 1981 and the political
dialogue planned to be initiated within the framework of the CU
heightened voice of criticisms among the anti-EU circles in Turkey
with the help of the uncompromising attitude of Greece. The decision by the ANAP-DSP-DTP Government led by Mesut Yılmaz on
5 December 1997 that it would not negotiate with the EU in any
way on political issues such as human rights, the Aegean Sea and
Cyprus and would maintain the relations only under the scope of
the CU did not help change the strained process between Turkey
and the EU. Following the Commission’s proposal in its “Agenda
2000” Report, the EU Council ratified the initiation of accession
negotiations with a group of CEECs and the Greek Administration
of Southern Cyprus in the Luxembourg Summit Presidency Conclusions in December 1997, a decision which excluded Turkey.
Turkey showed a harsh reaction to the Conclusions of Luxembourg Summit, which it refused as ‘unacceptable’. With an attitude
aiming to avoid to fall into Tansu Çiller’s situation when she was
accused of being indifferent to the developments on Cyprus for the
sake of the CU, the government under the leadership of Yılmaz
responded harshly to Greece’s insistence on the Greek Administration of Southern Cyprus, in particular (Çalış 2006: 349; Esen 2002:
216). It not only strongly opposed to the EU candidate member
250
status of the Greek Administration of Southern Cyprus by referring to the international agreements of 1959/60, but it also declared
that the solidarity between Turkey and Turkish Republic of Northern Cyprus (TRNC) included defense issues. Turkey’s reactions
about Cyprus were not only limited to these. The government
threatened to take the subject to an international platform and
initiate a process by which Turkey can finally politically unite with
Northern Cyprus if necessary.
The first tangible consequence of the summit conclusions was
Yılmaz’s decline of an invitation to the EU’s European Conference,
which he had described from the beginning as “a bait put down for
Turkey” after Luxembourg. On 12 March 1998, with the participation of the heads of state and government of 15 member and 11
candidate countries, the European Conference was held in London
‘without Turkey’. During the meeting, the President of the EU
Council, as well as the Heads of Governments of Britain, France
and Belgium expressed their wish to see Turkey in such meetings
among them. However, the mollifying efforts of the EU did not
take effect immediately and the Turkey-EU Association Council
planned for 25 May was even cancelled due to Turkey’s discontent
with the relations.
On the other hand, the efforts on both parties to remedy the
relations did not go unnoticed. Such deterioration of the relations
entailed the need for reviewing the association policies once more
for both parties. Luxembourg, which was the price of Turkey’s ‘EU
Fatigue’ after the CU, the policies pursued by the Refah-Yol Coalition, and developments like the ‘postmodern military intervention’
of 28 February, confronted Turkey with the threat of rupture from
the West and led to a great disturbance among many segments in
the society. However, the situation was not very different in the
EU. The bill made out for Turkey in Luxembourg was inflated
through efforts of Greece; yet, it also brought about unexpected
reactions from Turkey. While it previously complained about the
251
Greek veto, the EU Administration now took painstaking efforts to
remedy the relations. Furthermore, discovering that the problems
about GASC, which it was trying to drift into the EU, could not be
resolved by getting up against Turkey, Greece was forced to make
revisions in its policies towards Turkey for the accession of the
Greek Administration of Southern Cyprus.
On the other hand, 28 February Operation against the Islamist
circles in Turkey considerably disturbed the democratic segments as
well as Islamists, which was accompanied by the frequent appearance
of the military on stage after 28 February, led many political and economic circles to consider close relations with the EU as a way out to
strengthen their own position. The results of the general elections of
1999 also confirmed the expectations of Turkish public opinion. The
Coalition of DSP-ANAP-MHP, representatives of the far right and left
and a center party which managed to secure seats in the Parliament,
appeared as the best candidate to revive the EU relations in the broad
spectrum of Turkish political life they represented (Çalış 2006: 357;
Birand 2005). Consequently, now freed by the changing policies of
Greece towards Turkey as well as the new efforts by Turkey, the EU
started mentioning Turkey as a candidate country as early as during
the Cardiff Summit in June 1998.
The positive atmosphere created by the document on ‘European Strategy for Turkey’ announced in March the same year led
to closer relations between the two parties during the second half
of the year, and in September 1998, technical contacts were initiated to materialize the multidimensional cooperation as explained
in the document. The Progress Reports on all candidate countries,
again as decided in the Cardiff Summit, were announced in November 1998. Although it extensively criticized in some way the
practices concerning democracy and human rights and the role of
the military in politics in Turkey, the report subjected Turkey to
the same treatment as the other candidate countries, which
brought new positive expectations in its tail in the country.
252
Moreover, removal of the “Kohl Factor” from the relations as a
result of the government change in Germany heralded a new line
of development with regard to the political rules in the EU countries. Christian Democrats and associated masses who had favored
the ‘civilization’ thesis before Luxembourg were now gradually
replaced by the liberal left, social democrats and the greens towards the end of the second millennium. Thus, enlargement policies of the EU were redefined on the basis of cooperation, rather
than cultural and geographical tenets9. This was accompanied by
the determined and consistent policies of Ismail Cem, the Foreign
Minister of the triple coalition, in the framework of the political
actors, which helped the Turkey-EU relations display the needed
common sense and foresight.
It was another significant factor in the improvement of the relations that the support of the civil society was won for the new EU
policies through the special attempts of the government partners
who represented a broad political spectrum in Turkey. The closing
of Turkey’s relations with the EU and Greece was most clearly
manifested during the earthquake of August 1999 and thus, a period of warm relations started with Greece, in particular. Together
with the attempts of the US, one of the allies who were concerned
with the developments following Luxembourg, within the EU and
the attempts of Clinton himself in Turkey, this created an additional whip effect in the EU-Turkey relations.
By the end of 1999, the EU took new steps for financial cooperation with Turkey, and thus, brought into force the financial
protocols that had not been functional since 1981. European Parliament, which used every opportunity to severely criticize Turkey,
announced its support with an overwhelming majority for Turkey’s candidacy with its decision on 2 December 1999. The prob9
For the changing policy towards Turkey of Schröder Government that consisted
of German Social Democrats and the Greens, which is the most clear example to
the case, see Esen 2007: 43-45.
253
lems created by some statements in the draft of Helsinki Conclusions that were disturbing for Turkey were overcome by the intensive diplomatic contacts of Lipponen, the then President of the EU
Council and Finnish Prime Minister. As a result of the compromise
reached between Turkey and Greece, both parties accepted the EU
candidate status for Turkey and Cyprus, giving up the condition of
a political settlement in Cyprus, a condition which they insisted on
previously10. Though attempts to settle the Cyprus problem would
continue through political dialogue under the leadership of UN,
the EU membership of Cyprus would then be open to examination
as independent from any political resolution. In case there are
other problems over which Turkey and Greece cannot reach an
agreement, these would be brought to the International Court of
Justice, the Hague, until 2004 at the latest. However, this compromise led the EU to include Turkey into the new enlargement strategy it defined in Helsinki.
Evaluating the Helsinki Conclusions by stating that “Turks
have been European for 600 years…”, Ecevit, the then Prime Minister, expressed his content about the candidate status for Turkey as
equal with other candidate countries. Endorsed by almost all segments of Turkish society, including the Virtue Party (FP) representing the conservative segment of the Islamists, the Helsinki Conclusions opened up a new era for the Turkey-EU relations.
Attempts for Alignment with the EU and Reforms
Turkey entered the 2000s under very different conditions with
regard to its relations with the EU. The provisions of AA and AdP
had been left in the previous millennium and new conditions were
10
For a discussion on the compromise between Turkey and Greece about Cyprus
and its significance for the policies of both countries, see Kramer 2001: 198; Calış
2006: 362; Dartan 2005: 242; Birand 2006: 392-403; Canbolat 2006: 411-441; Bozkurt/Demirci 2004: 178-192.
254
formulated to attain the goals specified in the Association Agreement. Ending a period of distance towards the EU, partly as a consequence of the military coup in 1980, Turkey’s quest for a new
status that started with its application for membership not long
after its transition to democracy yielded its fruits in Helsinki,
which ended the first Association Period that passed with continuous attempts to amend and modify the Association conditions in
the Turkey-EU relations. The new period was called ‘Accession
Partnership’, which aimed to make Turkey a full member at the
end of a not very long alignment process.
The Accession Partnership Document (APd), a road map for
the new process towards membership, listed the expectations of
the EU, while the National Program (NP) constituted Turkey’s
response to it. These provisions projected to be materialized in the
short and long terms –until 2001 and 2004 – and based on the Copenhagen Criteria were attributed to the Helsinki Conclusions
concerning Turkey. As a unilateral declaration of intent, the APd
was legally binding for the EU. The document was also de facto
binding for Turkey, which aimed to become a union member (Esen
2002: 218). The arrangements of the APd listed in a total of 112
articles and expected to be completed in Turkey until 2004 at the
latest could be outlined as provisions concerning strengthening the
state based on the rule of law, placing democratic freedoms under
constitutional and legal guarantee, and resolution of internal and
external disputes11.
It was soon revealed that the Helsinki Conclusions, with
which all parties had been content, rested upon very delicate bases.
The Draft of the APd announced by the EU Commission on 8 November 2000 specified the settlement of the Cyprus issue under
‘short-term political criteria’, not under ‘reinforced political dia-
11
For a Turkish version of the APd, see Calış 2006: 645-669; for evaluations, see
also Baykal 2001; Coşkun 2001: 196-2002; Uzun 2001
255
logue’ as different from the agreement reached in Helsinki12. Thus,
a political settlement in Cyprus through the UN attempts was
added to Turkey’s obligations for membership until the end of
2001 (in the short term). Having received strong reactions from the
Coalition Government under Ecevit, the Draft was amended and
ratified by the EU Council of Ministers on 20 December 2000.
However, removal of the Cyprus issue from the section on
short-term priorities was not in line with the Helsinki conclusions
put an end to the debates over the APd in Turkey. Some of the
medium-term priorities of the APd severely criticized by the Government included removal of the impediments to broadcasting and
education in the mother tongue, which is known to the public
opinion ‘broadcasting in Kurdish’; abolition of state of emergency
and capital punishment; transformation of the National Security
Council (MGK) into a consultative body as stipulated by the Constitution. Apart from meetings held by the government parties,
during the debates in the subsequent meetings in which the National Intelligence Organization (MIT) and the Turkish General
Staff also participated, the concerns over “the unity and sovereignty of the country…” (Bahçeli) were expressed and particularly,
broadcasting in the mother toungue was rejected as “cultural separatism” (Esen 2002: 220). Yet, despite all criticisms, the APd was
ratified without any amendments except for the Cyprus issue.
Once it became evident that the primary problems with the
APd would be eliminated, the Coalition Government under Ecevit
first convened on 12 December 2000 and decided to prepare NP, a
response to the APd. Originally planned to be completed by the
end of 2000, the NP was ratified and announced by the Cabinet
after works of over a year under the name Turkish National Program for the Adoption of the EU Acquis (Avrupa Birliği Müktesebatına İlişkin Türkiye Ulusal Programı) on 19 March 2001. Welcomed by
12
For this article included in the APd at the last moment under the pressures from
Greece and related discussion see Esen 2001: 190
256
the Turkish public opinion, the Program led to prudent comments
from the EU. Regarding the NP as an important step despite some
shortcomings, the Commission circles expressed the need to discuss the Document in the TGNA.
The NP articles and the corresponding APd articles particularly criticized in Turkey were coherent. The NP ratified by the
Cabinet stated that the laws concerning the constitution and function of MGK would be handled again in the medium-term as in the
APd. The moratorium regarding capital punishment that has been
in effect since 1984 was promised to continue and it was implied
that its entire abolition would be addressed in the medium term.
The NP contained no commitments about broadcasting and education in the mother tongue, a practice rejected by almost all political
circles in the country.
Thus, two significant documents of the Accession Partnership
period were completed and a general road map was created for the
projected legal and constitutional arrangements. Following the
publication of an amended version of the APd in April 2003, the
NP, a document that had been in effect in Turkey since 2001, was
also reviewed and published in the Official Gazette dated 24 July
200313. With both documents, the new process starting in Helsinki
attained a legal framework, which opened the way for the reforms
for alignment with the EU.
Constitutional amendment for a total of 34 articles was ratified
on 3 October 2001. This Constitutional Reform Package forming
the basis of the efforts for alignment with Copenhagen Criteria
during the Accession Partnership Period enhanced the guarantees
for personal rights and freedoms and extended the limits for the
freedom of through and expression, in particular. Probation term
before trials was reduced to four days in order to prevent torture.
13
For the National Program and the Cabinet decision no. 2003/5930 on the Implementation, Coordination and Monitoring of Turkish National Program concerning the Adoption of the EU Acquis, see Resmi Gazete [The Official Gazette],
No 25178 republished, 24 July 2003
257
Along with the amendments to align the articles on private life and
preservation of family life with the European Convention on Human Rights (ECHR), the Package also rearranged issues closely
concerning civil society such as freedom of the press and the right
of association. The amendment package which also limited the
closing of political parties by the Constitutional Court stressed the
‘advisory nature’ of the MGK decisions and underlined the equality between sexes.
These decisions constituting an important step in the new period of alignment with the EU were followed by other new ones.
Formed in 1999 and shaping this new process with the EU from the
very beginning, the Coalition Government of DSP-MHP-ANAP
played a great role in achieving the required social support to this
end. The Interparty Reconciliation Commission, which was formed
in the TGNA after its approval by the government parties representing a large section of the Turkish electorate, was particularly
effective in the ratification of reform packages. The debates on
reforms sometimes brought the ruling parties into conflict, while
sometimes forcing the ruling and opposition parties to cooperate.
Numerous reform decisions called ‘the Harmonization Packages’ between 2001 and 2003 brought fundamental changes to
Turkish political life, public administration, and its basic legal system. These reforms reminiscent of the revolutionary attempts for
modernization during the early Republican era have been recently
described as ‘a new leap forward’. These legal changes effected
through seven separate Harmonization Packages, at times, led to
heated debates in the public opinion. The process of passing the
Harmonization Packages was shaped by three governments – the
57th, the 58th and the 59th – and in case of omission of a particular
reform, it was approved and enacted by the subsequent decisions.
The reform work accompanied by intense debates was sometimes
carried out in coordination with significant NGOs and a broad
258
social reconciliation was painstakingly demanded for the legal
changes in question.
With a view to reflect these Constitutional amendments in the
laws, the legal amendments, a great part of which included the
Harmonization Packages,14 were initiated by the New Civil Code
adopted on 22 November 2001. Thus, the attempts for changes to
the Civil Code that have been going on since 1951 proved for the
first time to be successful and the Civil Code that had been in effect
since 1926 was entirely replaced by a new code which brought
significant changes in issues such as equality between sexes, protection of children and the weak, as well as those concerning associations and foundations. The first two Harmonization Packages
ratified on February 2002 also led to amendments in many laws
such as Turkish Penal Code, Turkish Prevention of Terrorism Act,
and the Code Criminal Procedure. Furthermore, other crucial
amendments were also made in the laws on Press, State Security
Court (DGM), Gendarmerie, Public Servants, Associations, Meetings and Protest Marches. These changes helped to accept crimes
of tangible threats rather than intangible dangers in line with modern penal code; to abolish the notion of ‘prohibited language’ in the
Press Law; to introduce the ‘focus criterion’ concerning the closing
of political parties; and many points were resolved such as the fact
that the concerned personnel could be made liable for the indemnities paid by the state as a result of the decisions by the European
Court of Human Rights (ECtHR) on crimes of torture.
The Third Harmonization Package adopted in August 2002
was one that created the greatest difficulty for the government
parties. Coinciding with a period when the difference among the
ruling parties became apparent, the package caused violent de14
For the seven Harmonization Packages passed between 2001 and 2004 within
the framework of the APD and UP and the legal and constitutional changes as
well as their critiques and interpretations, see Çalış 2006: 446-462; Akdoğan
2004: 67-107; Göktürk 2003: 188-217
259
bates. The Government Parties were now forced to take decisions
on the issues that they had strongly rejected during the discussions
on the APd only about a year ago. Though the First Harmonization
Package of February 2001 was only possible by excluding MHP,
one of the ruling parties, and by receiving support from the opposition parties, DYP, AKP and SP, now there formed an atmosphere
of debate spreading beyond political parties to almost all sections
of society.
The Third Harmonization Package included over 20 amendments for a total of seven laws. Furthermore, some of its provisions
were directly related to the critical current problems of the country. For instance, the discussion of abolishing capital punishment
except for cases of war or an immediate war threat was transformed into an ‘Öcalan Issue’, which created great troubles for
MHP, the Government Party, as it concentrated its political discourse on this issue. Granting of the right of broadcasting and education in the mother tongue, also called ‘broadcasting in Kurdish’,
heated the debates in Turkey sometimes ongoing for years accompanied by violent terror acts. Along with these two critical issues,
the activities of associations and foundations were facilitated; the
penalties for certain press crimes were mitigated; and the possibility for reforming judicial procedures in certain criminal cases was
in the light of the decisions by the ECtHR.
After the dissolution of the government in the fall of 2002
partly due to the debates caused by the Third Harmonization
Package, the AKP won an overwhelming majority in the general
elections held in November and came to power. After an intense
work period, the new government led by Abdullah Gül had sent a
new Harmonization Package to the Parliament by the end of 2002.
Excluded from the Parliament as a member as he was ‘politically
banned’, Recep Tayip Erdoğan visited a total of fourteen EU countries in the capacity of the President of the AKP, telling them about
Turkey’s expectations from membership. Soon after he rose to
260
power, Mr. Gül, the Prime Minister, was preparing for the Copenhagen Summit on 12-13 December 2002, in which he aimed to return Ankara with a date for the negotiations.
The Third Harmonization Package sent to the Parliament on 3
December 2002 projected 31 amendments in a total of separate
sixteen laws. However, the Harmonization Package ratified on 2
January 2003 and coming into effect on January the 11th considerably extended personal rights and freedoms; aligned the Law on
Political Parties with a Constitutional amendment; and extended
the right to acquire immovables for the foundations of non-Muslim
communities. Although it failed to secure a negotiation date at the
Copenhagen Summit contrary to its expectations, the AKP Government made unremitting efforts for reforms. Three new Harmonization Packages were passed in January and July 2003, which
met the demands of the APd for reforms to a certain extent. There
were occasional responses from the public opinion to the criticisms
of opposing circles on increasing efforts for reform and some
NGOs did not fail to openly support the reform process through
joint statements.
With the 7th Harmonization Package finally ratified, fundamental legal amendments were made and crucial arrangements
were carried out on issues such as the freedom of thought and
expression, personal freedom and security, right to association and
related freedoms, and activities of foundations abroad (Akdoğan
2004; Çalış 2006; Karluk 2005). What added to the weight of this
Final Package was its redefinition of the scope of duties for MGK
through amendments in the Law on MGK and its General Secretariat. These arrangements also opened the way for the election of
the General Secretary of MGK from among civilians. With this final
amendment with repercussions in the foreign press, in particular,
the AKP Government had almost completed the reforms stipulated
in the APd with the adoption of the National Program in July 2003.
261
Initiation of the Membership Negotiations and Reactions
Today, although it has been over two years since the initiation
of the negotiations, Turkey’s EU membership still remains uncertain. The Erdoğan Government has been increasingly losing the
support which it enjoyed from public opinion at the beginning.
This could be attributed more to the developments and debates
during the process that determined the date and conditions for
negotiations which constitute a new turning point in the period of
Accession Partnership, rather than to the fact that the negotiations
constitute ‘an open-ended process’, as repeatedly underlined by
some circles in the EU countries, in particular.
The debates on the initiation of negotiations could be traced
back to the Copenhagen Summit in December 2002. Although the
Gül Government failed to secure the negotiation date that it expected to have at the end of the Summit, the Heads of State and
Governments of the EU countries assembled for the Summit
pledged to initiate the negotiations “without any delay15” during
the Summit in December 2004 if Turkey achieves sufficient progress on the Copenhagen Criteria, which has played an important
role in the continuous efforts for membership on the part of Turkey.
Along with the harmonization packages passed in the TGNA
one after another, the Government completed the necessary organizations for membership, and updated and ratified in the Parliament the APd as a road map and the NP, which sketched out an
action plan to this end. The positive developments in the second
half of the year supported Turkey’s membership objective. By ratifying ‘the Non-Central Financial Structuring’, the EU handed over
to Turkey the conducting of the Community’s financial aids from
15
For the Summit Conclusions, see www.ikv.org.tr/pdfs/kopenhagzirvesonuctr.pdf
262
October onwards. This decision was crucial for Turkey, which had
experienced serious difficulties with financial aids since the mid1970’s and particularly, since the accession of Greece due to the
blocking efforts of some countries during the release of the financial resources allocated to Turkey.
With the Progress Report accepted in October 2003, the EU
Commission had a considerably positive view about the Turkish
reforms (Çalış 2006: 460; Karluk 2005: 890). Yet, it continued to
underline that the Cyprus issue still constituted a problem. The
Turkish reforms were also commended by the Heads of States and
Governments assembling in Brussels. The European Council convening in Brussels on 12-13 December reiterated its support for
Turkey in accordance with the Copenhagen decision one year ago
and expressed positive prospects for deciding on the date of negotiations in December 2004 at the latest.
The year 2004 was an eventful time both for the EU and the
Turkey-EU relations as a climax in the period of Accession Partnership, whose foundations were laid in Helsinki five years ago
and which witnessed a Turkey-EU rapprochement at a vertiginous
speed. Not long before the EU admitted ten new members through
the greatest enlargement process of its history, the UN proposal for
a unified Cyprus called ‘the Annan Plan’ was separately submitted
to referendums in the southern and northern parts of Cyprus. The
Plan could not be implemented due to GASC’s rejection; yet, as a
result of an approval by Turkish Republic of Northern Cyprus
with a rate of nearly 65 percent (Birand 2004: 454), Turkey gained
the upper hand in its problems with Cyprus and Greece. The
Heads of States and Governments of the EU countries convened on
17-18 June to confirm that negotiations with Turkey would be initiated without delay if it fulfilled the Copenhagen Criteria. Thus,
they not only underlined Turkey’s membership objective, but also
emphasized the Copenhagen Criteria as the sole condition for the
negotiations. In the meantime, the Council of Europe Parliamen263
tary Assembly put an end in June to its supervision process for
Turkey, which started in 1996 due to human rights violations.
The Commission submitted three documents in October 2004:
the Progress Report, Recommendation Document, and Impact
Report. The Progress Report welcomed all progressions Turkey
had made during the Accession Partnership Period and also listed
its shortcomings. Some of these important shortcomings were
those articles of the Law on Political Parties that were incompatible
with European standards, subordination of judges and public
prosecutors to the Ministry of Justice, the Penal Code that had not
been put into effect yet, and many others concerning civil, political,
and human rights.
The Impact Report prepared by the Commission upon the request of the European Parliament was partly a response to the
criticisms made about the Turkey-EU relations. Stating that “Due to
the combined effect of Turkey’s population, size, geographical position,
and its potentials in economy, security, and military fields, as well as its
cultural and religious characteristics, Turkey’s accession could be different from previous enlargements” (Çalış 2006: 467), the Commission
displayed an attitude aiming to make both parties ready for unexpected events. The Report is also a rationale for the positive views
specified in the Recommendation Document.
In the final Recommendation Document, commenting on the
progress made by Turkey in the last five years, the Commission
proposed to initiate the negotiations but it also stipulated that certain laws still in the preparation phase should first be enacted. In
this Recommendation Document, which guided both Council decisions dated December 2004 and October 2005, the Commission
proposed a strategy consisting of three provisions for the negotiation process, which it described as “an open-ended process”. These
provisions pertained to technical arrangements required for the
conduction of negotiations, as well as supervisory and sanctionary
mechanisms that guarantee the continuation of reforms for fully
264
implementing the Copenhagen political criteria. Finally, the document listed proposals to enhance cultural and political dialogue
between the EU countries and Turkey.
Both to maintain EU’s internal balance and to protect Turkey
from some negative developments, the Commission proposed to
extend the negotiations over a long period of time. Furthermore, it
identified the Common Agricultural Policy (CAP), harmonization
policy and free movement of persons – for which it suggests that
permanent protective measures could be taken – as issues that
could prove to be difficult during the negotiations, a view which
would guide certain debates16.
Despite all criticisms and increasing discussions over the
Commission’s attitude toward Turkey, the AKP Government was
content with the result. Managing to secure a seat in the Parliament thanks to the legal adjustments within the framework of the
harmonization reforms, Recep Tayyip Erdoğan commented that
“we have completed the first lap with success”, now not only as
the party’s president but also as the Prime Minister (Çalış 2006:
469). The European Parliament took a decision which confirmed
his remark in favor of the positive attitude of other EU bodies. On
15 December 2004, MP Camiel Euerlings’s Report that could be
summarized as “Yes to Turkey!” was accepted through a voting of
historical significance accompanied heated debates. Initiation of
the negotiations with Turkey “without delay”, as was projected,
was accepted with 407 “yes”, 262 “no” and 29 abstention votes.
This decision of the European Parliament temporarily attenuated the speculations about the European Council’s decision on
Turkey two days later; yet, the issue of initiating the negotiations
still remained uncertain in the public opinion both in Turkey and
the EU countries. In the face of such uncertainty, the EU Heads of
16
For the reports of the EU Commission on the initiation of negotiations and the
related discussion, see Çalış 2006: 465; Karluk 2005: 892; TÜSİAD 2004
265
States and Governments convened in Brussels on 16-17 December
2004 and accepted to initiate the negotiations with Turkey on 3
October 2005, referring to the final decisions of the Commission
and the European Parliament. The European Summit in Brussels
now endorsed the Commission’s recommendatory remarks announced in October – which had created confusion and suspicions
about the EU’s sincerity with regard to membership – with almost
no modifications, even with a more severe version in some parts.
The Conclusions of the Brussels Summit announced on 17 December (the Section on Turkey) was received with “bitter joy” in
Turkish public opinion. Determining the negotiation date was the
first tangible step taken by the EU towards Turkey’s membership
exactly 40 years after the coming into effect of Ankara Agreement.
However, the provisions defining the principles, criteria, and procedures that the ‘Negotiating Framework Document’ is recommended to contain did not necessarily confirm the hopes that the
forty-year-long harmonization process would soon be completed
with membership. The demand of the Commission for forming
and securing the mechanisms required for the continuation and
implementation of the reforms stipulated by Copenhagen political
criteria during the negotiations transformed the process into an
instrument for constant surveillance. The projected sanctions in
this context pointed out to the possibility that the negotiation process might be stopped at any moment.
According to the Framework Document principally adopted
in the Brussels Summit, in the negotiation process organized under
a total of 35 chapters, each chapter shall be opened and closed by
an Intergovernmental Conference in accordance with the predetermined performance criteria and each time, unanimous vote shall
be required. It was decided that the negotiation results would be
subjected to 71 votings – including the ratification procedure for
the Accession Treaty to be drawn up at the end of the negotiations
– within the framework of a decision-making procedure from
266
which Turkey would be excluded. Given the conflicting interests of
certain EU countries with Turkey, this changed the negotiation
process into a continuous source of concerns. Moreover, it was also
stipulated that in case Turkey as a candidate country acts ‘contrary
to’ the Copenhagen political criteria, the negotiations would be
suspended. Thus, even before the process started, it was evident
that the negotiation process that was actually supposed to end a
long period of uncertainty in the EU relations would be conducted
under very precarious conditions for Turkey.
The cautious approach of the Commission towards Turkey,
which the Summit would later adopt almost in the same manner,
entailed a new notion of negotiation that the European public
opinion had not been familiar with. In the Brussels Summit Declaration stating that shared objective of the negotiations is accession;
the ‘open-ended’ nature of the negotiations is underlined through
another remark in the same paragraph. This article offered to the
spokesmen of the circles against Turkey’s EU membership as a ‘life
buoy’ in the debates following the Summit caused serious disappointments in the Turkish public opinion as the most debated issue.
Suggesting that it was written to mitigate the severe criticisms
against Turkey’s accession in some EU bodies and member countries, the Negotiating Framework Document also contained some
concessions for certain member states. The document demanded
that border disputes with Greece should be resolved through “if
necessary jurisdiction of the International Court of Justice”, while
it also stipulated, upon the insistence of the GASC, that the Additional Protocol extending the AA to the new members shall be
signed by Turkey and the EU before the start of the negotiations.
Such attitude by GASC not even six months after its accession
paved the way for a second Greece syndrome in the Turkish public
opinion as a result of past experiences with Greece, who had man-
267
aged to abort all decisions in favor of Turkey from the year of its
accession up until the Helsinki Summit of 1999.
Proclaimed for Turkey by the EU Heads of States and Governments in December 2004, the Negotiating Framework Document referred to “long transitional periods, derogations, specific
arrangements or permanent safeguard clauses…” To these points
particularly concerning agriculture, structural reforms and free
movement of persons was added a special clause regarding financial aids. The statement that “... Turkey's accession could have
substantial financial consequences, the negotiations can only be
concluded after the establishment of the Financial Framework for
the period from 2014 together with possible consequential financial
reforms” led to differing interpretations in Turkey, and created
concerns over the possibility that negotiations with Turkey would
not be completed before 2014 due to financial reasons and no financial aid could be expected until then. This meant a serious disappointment on the part of Turkey, who needed extensive financial support from the EU for the structural reforms.
The “permanent safeguard clauses” specified in the Negotiating Framework, particularly with regard to the free movement of
persons, were not understood as “clauses which are permanently
available as a basis for safeguard measures” partly due to incorrect
translations. This led to the anxiety in the Turkish public opinion
that constant exceptions could be made exclusively for certain issues concerning Turkey as different from the previous enlargements. Taking this possibility into consideration, the Ministry of
Foreign Affairs was forced to send a diplomatic note to the EU on
28 December 2004 to declare that Turkey would not accept “extraordinary measures with uncertain duration and purposes”
(TÜSİAD, 2004/2005). Initiated in Helsinki, the new policies of the
EU concerning Turkey now yielded the first significant fruit with
the negotiation decision. Nevertheless, a new process of mistrust
towards the EU began in the Turkish public opinion even before
268
the start of the negotiations as a result of the provisions of the
Framework Document – either the principles and procedures for
conducting the negotiations or the measures to support the harmonization efforts demanded to continue throughout the negotiations.
The debates over Turkey’s membership were not confined to the
Turkish public opinion. The debates over Turkey that started in numerous EU countries before the Copenhagen Summit of 2002 were
rekindled in 2005. The criticisms first questioning the ‘European identity’ rejected Turkey’s EU membership as it was ‘incompatible’ with
‘the European project’ (Kramer). In these criticisms, the most striking
opinions against Turkey’s membership were its population of over 70
million, its serious economic troubles and its great interregional economic and social differences. With occasional participation of certain
figures who had taken great pains for founding Europe, the debates
turned bitter at times, even turning into anti-Turkish campaigns in
some countries. Among the participants of these debates were Angela
Merkel, the incumbent German Chancellor who had discouraged the
Christian Democratic Union of Germany from an anti-Turkish petition campaign at the last moment; Helmut Schmidt, former Chancellor of the Federal Republic of Germany; and Giscard d’Estaing, former
President of France. In these debates, some participants argued that
Turkey was incompatible with the European identity, while some
others gave voice to their concern that Turkey’s membership might
bring an end to the deepening efforts of the EU.17
The debates in the EU countries also witnessed opinions in favor of Turkey’s membership. They noted that particularly Turkey’s
accession would provide the Community with the political and
strategic support it needed to form a Union. One of the most com-
17
For a summary of the debates on Turkey’s EU membership, see Kramer 2003; Birand
2005: 477; Doğan 2005: 41-52; Wehler 2004; König/Sicking 2005; Bozkurt 2001; Uğur
2005; http://www.bpb.de/themen/KSGKMH,0,T%FCrkei_und_EU.html
269
mon arguments was that Turkey would act as a bridge between
the Islamic and Christian civilizations.
During the debates flaring up before each and every European
Summit dealing with the negotiations with Turkey, the disagreement over Turkey in the European public opinion grew larger.
Turkey’s membership was supported by a supra-national coalition
consisting of the Socialists, Social Democrats, Greens and partly
Liberals in the EU landscape with a population of over 450 million.
On the other hand, a significant proportion of the liberal and conservative rightist groups, including the Christian Democrats, nationalists and racists, were strongly opposed to Turkey’s membership or attempted to formulate alternative policies. In some EU
countries such as Greece or Belgium, the European debates on
Turkey were transformed into anti-Turkish campaigns by the extreme political right. The constitutional amendment passed with
an overwhelming majority in the French Parliament in February
2005 was perhaps one of the most important consequences of such
debates on Turkey. Through this amendment, France was the first
and still the only EU country to make referendums a constitutional
requirement for admitting the countries which started the negotiations after 1 July 2005.
The EU Constitution Treaty was rejected in referendums held
in France and the Netherlands in May and July 2005, respectively.
During the debates targeting Turkey as well, the EU authorities
were forced to halt the ratification process for the Constitution
while they were searching for those responsible for such attitude
by the Dutch and French people. In order to fulfill the precondition
to start the negotiations, the Erdoğan Government one by one fulfilled the necessary legal arrangements and at the same time
signed the Additional Protocol. However, it led to strong reactions
in the EU countries as it added a Declaration to the Protocol at
such a critical period, stating that this would not mean recognizing
the GASC. Despite further insistence by the GASC in particular,
thanks to the efforts of the United Kingdom as the-then President
270
of the EU, a counter-Declaration issued by the EU Council in September helped prevent a more serious crisis.18
The EU declaration, which demanded Turkey to extend the
Ankara Agreement to the GASC and open its ports and airports to
this country at latest by the end of 2006, stated that there would
not be any change in 3 October which had been decided at the
Brussels Summit of December 2004 as the date of negotiations but
also led to new concerns in Turkey about the final form of the
terms of negotiations. Against the heated debates on Turkey in
certain member states, being frequently forced to reiterate that
there would not be any change in the date of negotiations, the EU
authorities could not prevent the fall in the support for Turkey’s
membership among the EU citizens during 2005. According to the
survey results held in Denmark in March, there was only a 19%
support for Turkey’s membership. In contrast, in the latest survey
held in September 2004, this support had been around 31 percent.
A survey held in Germany also pointed to similar results. The
support for Turkey’s EU membership, which had been around 54
percent in February 2004, now diminished down to 43 percent in
March-April 2005 (TÜSİAD 2005)19.
Emerging among certain circles in Turkey as a result of the
harmonization reforms implemented at times to the accompaniment of vehement debates, ‘the EU resentment’ grew more bitter
due to recent developments in Europe. Austrian Prime Minister
Wolfgang Schüssel’s constant emphasis that the membership negotiations are open-ended as well as his demand for introducing a
referendum to his country similar to that in France, the insistence
by German Christian Democrats – who had recently come to
power – on granting ‘privileged partnership’ to Turkey instead of
EU membership were all received with deep concern and suspi-
18
19
For e texts of the declarations, see http://www.bbc.co.uk/turkish/eu_turkey.pdf
For the course of development of EU public opinion’s support for Turkey’s membership from 2004 onwards, also see http://ec.europa.eu/public_opinion/standard_en.htm
271
cion by the Turkish public on the eve of negotiations. The support
for EU membership in Turkey as well went into a decline from
2005. While the support for Turkey’s membership had reached 70
to 75 percent until fall 2004, this figure fell down to 63 percent in
April 2005.20
At that critical point in time, when the membership negotiations with Turkey started at 23.58 on 3 October 2005 during the
Intergovernmental Conference held under the Chairmanship of the
United Kingdom, both the Turkish and EU sides now left behind a
very challenging process. However, this could not prevent the
unfavorable developments within the EU nearly during a one-year
period and their partial manifestation in the Negotiation Framework to the disadvantage of Turkey. The approved Negotiation
Framework differed in certain points from the Document, which
had been included in the Brussels Summit Conclusions as Article
23. While it had been stated in Brussels that, specifically in the case
of Turkey, the candidate would assume the membership obligations in the light of the ‘Copenhagen Criteria’, Article 2 of the
Document approved in Luxembourg in October 2005 reiterated
that the negotiations is ‘an open-ended process’ and further introduced a new dimension to the terms of admission for Turkey with
the statement “including the absorption capacity of the Union…”21
Therefore, when it is a new membership in question, the negotiations would include not only the performance of the candidate
country but also ‘the enlargement capacity’ of Europe.
The final arrangement which sparked a series of debates in the
EU countries concerning Turkey’s membership was the last sen-
20
21
For the course of development of Turkish public opinion’s support for EU
membership, which went into a decline from the last quarter of 2004, see
http://ec.europa.eu/public_opinion/standard_en.htm
For the text of the Negotiating Framework which was enacted on 3 October 2005,
see.:www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/MuzakereCercevesi/Mu
zakere_Cercevesi_2005.pdf; for evaluations, also see Reçber 2006
272
tence of Article 13 in the new negotiation framework. After reiterating the paragraph previously approved in Brussels concerning
the financial aspect of the membership, the document went on
with the phrase “Any arrangements should ensure that the financial burdens are fairly shared between all Member States”, which
gave way to objection for each and every country in the financial
arrangements concerning Turkey’s accession. As a result, the membership negotiations started on 3 October 2005, to the accompaniment of serious doubts among the Turkish public opinion about
Turkey’s accession even after the completion of the expectedly
difficult negotiations due to the ambiguous statements included in
the Negotiating Framework such as ‘the enlargement capacity of
the EU’ or ‘fair sharing of financial burdens’.
Conclusion
Having changed its name into ‘Union’ approximately 15 years
ago and incorporating 27 European countries today, the EEC is on
the verge of a new stagnation in its relations with Turkey. Applying for association nearly two years after the founding of the
Community, Turkey managed to start the association relations in
1964 despite the military coup of 27 May 1960 and de Gaulle factor.
Coinciding with the post-coup period during which a new political-economic mentality gradually prevailed and the principles of
democracy and social state secured a strong constitutional guarantee in the country, the relations with the EEC increasingly became
the target of growing debates.
However, the AA, upon which there was a consensus with the
EEC, was supposed to lead Turkey to full membership in three
stages. Considered as the smoothest among these, the Preparatory
Period did not stipulate any obligation to Turkey and specified the
financial assistance by the Community in the framework of the
First Financial Protocol. During this period which would last at
273
least for 5 years, Turkey was supposed to be prepared to undertake its obligations for the subsequent Transitory and Final Periods. The second and subsequent Transitory Period entailed gradual alignment with the free movement of goods and the CCT as
well as harmonizing with the free movement of persons and economic policies of the EEC. As for during the final period, which
was supposed to start following the application of the CU, there
was the promise for examining the possibility of Turkey’s accession to the Community.
No more than one year after the start of the association, the AP
Government which came to power in October 1965 met the first
negative response from the Community. The Demirel Government
became the target of domestic reactions with its demand addressed
to the Community that negotiations should start as soon as possible to initiate the Transitory Period requiring gradual tariff reductions. Moreover, these reactions grew more intense as the provisions of the AdP regulating the Transitory Period became clearer.
Except for the AP, the post-27 May heir of the Democrat Party (DP)
which had previously applied for association, almost all parties
were strictly opposed to the AdP. Favored by labor unions and
certain non-governmental organizations, this negative attitude
concerning the EEC also found supporters such as the Chambers of
Commerce of Ankara and Eskişehir, which rather represented
small and medium sized enterprises.
The association relations during the Preparatory Period which
were unable to achieve a remarkable success, and the objections
against the EEC Association based upon domestic import substitution industrialization policies turned into “No to the Common
Market!” campaigns which quickly became widespread all over
the country. At a time when people questioned the relations with
the West – which was one of the pillars of the country – and the
NATO membership, the supra-party Erim Government could receive the parliamentary approval for the AdP with the promise of
amending the terms of agreement in the near future.
274
However, due to the first enlargement of the EEC and the
trade advantages granted to third countries, Turkey began to lose
almost all the advantages it had obtained through the AdP. Furthermore, becoming more discrepant with the economic policies of
Turkey, the provisions of the AdP were practically inapplicable
after the second half of the 1970s.
Unable to amend the provisions of the AdP contrary to its
plans due to the objections raised by the EEC and accompanied by
growing reaction towards the association relations, Turkey under
the Ecevit government demanded the suspension of the obligations in 1978. Right after the demands of Ecevit were accepted by
the EC, the AP minority government which had just come to
power not only withdrew Turkey’s demand for ‘suspending the
obligations’, but also declared that it would apply for full membership by the end of the same year (1980).
However, this move of the Demirel Government, which was
embraced particularly by large industrialist associations such as
TÜSİAD, TOBB and TİSK, fueled the flame of anti-EC discourse.
Coming to prominence with its two interpellations against the
Association relations in the spring of 1970, the MSP now after a
period of nearly ten years threw Hayrettin Erkmen, the-then Foreign Minister, out of his post through a successful interpellation.
Exactly a week after this interpellation, which was also backed by
the CHP as the main opposition party under the leadership of Ecevit, the Military Coup of September 12, 1980, struck the final blow
on the association relations. Thus, without any single change in the
terms of association, which the Turkish governments desired to
amend on every occasion since its entry into force from the mid1960s, the relations were now suspended.
With the application for membership in 1987, the EC-Turkey
relations, which had previously come to a standstill first with the
interpellation and then with the military coup, now entered into a
new period. Intended to revive the association relations rather than
275
becoming a member, this attempt by Turkey was also a sign of its
search for a new status. Now the Additional Protocol, which had
been enacted to extend the AA to the new members after the first
enlargement of the Community in 1973 but could never be submitted to the Assembly for approval, was not only ratified by the
TGNA; but also the gradual tariff reductions, which had been virtually blocked from 1976 onwards and two years later subjected to
a demand for official suspension by the Ecevit Government, were
now launched by Turkey with an accelerated schedule and completed in 1995, as it had been stipulated in the AdP. On the other
hand, Turkey did not even raise the question of the Community’s
obligations concerning the free movement of labor and financial
aids, which had been laid down in the AdP but not fulfilled by the
Community. On the contrary, following the tariff reductions implemented for the EU products, Turkey launched the CU to be
effective from 1 January 1996 onwards. Contrary to the expectations of Turkey, which had ushered a period of change in the Association relations with its application for membership in the mid1980s, all its efforts for rapprochement it had made so far proved
to be unreciprocated on the EU side. On the other hand, the CU,
which had provoked sharp reactions in the debates of the Turkish
public, could not initiate any progress concerning the change of
status aimed by Turkey, and was incorporated into the association
relations as a new subject of criticism.
The final straw for the Turkish side was the Luxembourg Decisions: With its decision to start the membership negotiations with
10 CEEC together with the GASC, the EU became a target of severe
reaction from Turkey following the Luxembourg Summit. Having
expected for a period of more than 30 years an improvement in the
terms of association and even made special efforts to achieve it
through a change of status in various ways including its application for membership, Turkey declared following the Luxembourg
Summit that, even at the cost of being excluded from the West, it
would suspend the relations with the EU and embark on activities
to integrate with the TRNC.
276
The Association relations recovered from this new crisis –
which had begun due to the grave reactions from Turkey – only
two years later. Thanks to the launch of the negotiations with the
new candidates, more moderate policies of Greece towards Turkey
and the new approach by the change of ruling parties of the EU,
Turkey’s candidacy status was recognized at the Helsinki Summit.
Though not being promised an exact date, Turkey for the first time
attained the full membership perspective. This success of the DSPMHP-ANAP Coalition representing a wide political spectrum under the leadership of Ecevit was welcomed with pleasure in the
Turkish public and paved the ground for the comprehensive reform efforts which would start in later years.
To the accompaniment of intensive debates and at times conflicts confronting the government partners despite a large political
consensus, 7 Harmonization Packages as well as tens of legal and
constitutional amendments were approved in the Parliament. Assuming the power from the Coalition Government which had been
forced to call an election also due to the EU debates in late 2002,
the AK Party maintained the reform efforts with the same mentality, which forced to EU to adopt a new decision regarding Turkey
in 2004. Granting in December of the same year its consent to start
the negotiations with Turkey on 3 October 2005, the EU for the first
time gave such a clearly positive response to the almost-fifty-yearold European dream of the Turkish public. However, the EU decision – which was supposed to obliterate slogans such as “They are
the partners, and we are the market” or “whatever we do, they will
not admit us” – was not issued alone. In addition to the decision
regarding the date of negotiations, the EU Heads of States and
Governments also introduced the Negotiation Framework. Nevertheless, rather than bringing a technical and procedural regulation
for the negotiation process, the agreed terms as a manifestation of
contrasting policies concerning Turkey among the EU countries
signaled the end of the new horizons that appeared in Helsinki for
Turkey’s path towards Europe.
277
Earnestly maintaining the reforms specified in APd and NP
despite a considerable price at the domestic level, the ruling parties
in Turkey had without doubt difficulties in explaining to the public
the route map of the negotiation process. The continuity in Turkey’s EU policies despite the changes in government presented a
rather different situation on the EU side. Realizing its greatest
enlargement ever in May 2004 by incorporating 8 CEEC together
with Cyprus and Malta, the EU was now for the first time confused
about its policy concerning Turkey. Enlarging to the utmost limits
but unable to realize the deepening, the EU failed to pass the
Treaty establishing a Constitution for Europe, on which the member countries had reached a consensus through heated debates,
and was obliged to admit hastily the GASC alone “without making
both ends of Cyprus meet”. The policy shift by Greece, which now
realized with the accession of the GASC one of its fundamental
foreign policy goals of the last five years, as well as the change of
ruling parties in certain EU countries – chiefly in Germany –
brought significant changes in the EU policies towards Turkey.
The Negotiation Framework which was endorsed with more severe provisions on 3 October 2005 also serves an evidence of EU’s
changing policies concerning Turkey.
On the Turkish side, which was gradually losing its enthusiasm for membership, the preparation for the negotiations which
were maintained feverishly by the ruling circles almost came to a
standstill of a short duration with the Declaration crisis in mid2004. By the time membership negotiations with the EU officially
started on 3 October 2005, there had neither been a progress about
the Cyprus question nor a fresh start in the harmonization efforts
suspended in late 2004. Thus, the process of Turkey’s EU membership, which had plunged into a new crisis even before the start of
the negotiations, was now turning into a target board for the political and economic circles within the country.
As for the EU side, revisionist policies did not only lead to deterioration of the relations with Turkey. Conservative, nationalist
278
and introvert policies coming to prominence as a result of changing political majorities in the member countries are about to deprive the EU of the two great dynamics of its history: Enlargement
and deepening. Due to the poorly-managed process of enlargement with Turkey, the EU suffers a serious loss of prestige for both
at home and abroad, and the deepening process is about to fall into
a serious bottleneck. The new version of the Treaty establishing a
Constitution for Europe, which had been rejected in the referendums in the spring of 2005, was blocked again three years later
with its rejection by the Irish people. Lacking today a decisive influence neither on the Middle East nor the Caucasus, the EU will
possibly have a weaker position in the regions in question.
At the present day when natural resources are increasingly
diminishing, global warming is considerably felt and there has
been increasingly higher potential for conflict in regions of vital
energy resources, the need for Turkey-EU cooperation is greater
than ever before. With a conscious consideration of the abovementioned issues, it would, due to recent developments in world
politics, meet a crucial need for both sides to go back to the policies
prior to 2004 and revive the negotiation process by taking into
consideration the issues of mutual delicacy.
Bibliography
Akdoğan, Yalçın (2004): Kırk Yıllık Düş: Avrupa Birliği’nin Siyasal Geleceği ve Türkiye, Istanbul
Baykal, Sanem (2001): “Katılım Ortaklığı Belgesi – Türkiye – AB İlişkilerinde Yeni bir Dönemeç”, Mülkiye, C. XXV, Sayı 226, Ocak-Şubat, s.
201-224
Birand, Mehmet Ali (2005): Türkiye’nin Büyük Avrupa Kavgası - 19592004, Istanbul
Bozkurt, Enver (2004); Demirel, Havva: Birleşmiş Milletler ve Avrupa
Birliği Kapsamında Kıbrıs Sorunu, Ankara
Bozkurt, Veysel (2001): “2000’li Yıllarda AB ile İlişkilerde Engeller,
Endişeler ve Beklentiler”, İdris Bal, (ed.), 21. Yüzyılın Eşiğinde Türk
Dış Politikası, Istanbul, pp.171-184
279
Canbolat, İbrahim (2006): Avrupa Birliği ve Türkiye, Istanbul
Çalış, Şaban (2006): Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri: Kimlik Arayışı, Politik Aktörler ve Değişim, Ankara
Çarıkçı, Emin (2001): Ekonomik Gelişmeler ve Türkiye-AB İlişkileri, Ankara
Coşkun, Enis (2001): Bütünleşme Sürecinde Avrupa Birliği ve Türkiye,
İstanbul
Dartan, Muzaffer (2005): “AB-Türkiye İlişkileri: Quo-Vadis?”, Avrupa
Birliği Üzerine Notlar, Oğuz Kaymakçı (Ed.), İstanbul, s. 229-259
Demirtaş-Coşkun, Birgül (2001): “Değişen Dünya Dengelerinde TürkYunan İlişkileri”, 21. Yüzyılın Eşiğinde Türk Dış Politikası, İdris Bal
(Ed.), İstanbul, s. 201-220
Doğan, Emir Emre (2005): Avrupa’yla Dansımız, İstanbul
DTM – T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı (2007): Avrupa Birliği ve
Türkiye, 6. Baskı, Ankara
Esen, Erol (1990): Die Beziehungen zwischen der Türkei und der Europäischen Gemeinschaft unter besonderer Berücksichtigung der innertürkischen Kontroversen um die Assoziation 1973-1980, Pfaffenfeiler
Esen, Erol (2001): “Die Europäische Union und die Türkei: Annäherung in
einer schwierigen Partnerschaft”, Europarecht für türkische
Staatsangehörige: 20 Jahre Assoziationsratsbeschlüsse, Harun Gümrükçü, Rolf Gutmann, Manfred Zuleeg (Ed.), İstanbul , s. 189-195
Esen, Erol (2002): „Türkiye-AB İlişkileri“, Mülkiye, Mart-Nisan 2002, Cilt
XXVI, Sayı 233, s. 209-223
Esen, Erol (2007): „Die deutsch-türkische Kooperation: Einführung in die
Rahmenbedingungen und Perspektiven“, I. Türk-Alman İşbirliği Forumu/I. Deutsch-Türkisches Kooperationsforum, Erol Esen (Ed.), Ankara, pp. 30-53
Göktürk, Atilla (2003): „Türkiye Tarım Politikasının AB’ye Uyumu“, ABTürkiye: Gerçekler, Olasılıklar, Mehmet Türkay (Ed.), İstanbul, s. 188217
Jamin, Mathilde (1998): „Die deutsch-türkische Anwerbevereinbarung von
1961 und 1964”, Fremde Heimat – Eine Geschichte der Einwanderung
aus der Türkei, Aytaç Eryılmaz ve Mathilde Jamin (Ed.) Essen, s. 6983
Karluk, Rıdvan (2005): Avrupa Birliği ve Türkiye, 8. Baskı, İstanbul
280
König, Helmut; Sicking Manfred (2005): Gehört die Türkei zu Europa?
Wegweisungen für ein Europa am Scheideweg, Bielefeld
Kramer,
Heinz
(2001):
“Perspektiven
der
türkischen
EUBeitrittskandidatur”, Europarecht für türkische Staatsangehörige: 20
Jahre Assoziationsratsbeschlüsse, Harun Gümrükçü, Rolf Gutmann,
Manfred Zuleeg (Ed.), İstanbul, s. 197-224
Kramer, Heinz (2003): EU-Kompatibel oder nicht?: Zur Debatte um die
Mitgliedschaft der Türkei in der Europäischen Union, Berlin
Manisalı, Erol (1995): Gümrük Birliği’nin Siyasi ve Ekonomik Bedeli, Istanbul
Millet Meclisi Tutanak Dergisi: Dönem 3, Vol. 4, 15.5.1970
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem 3, Vol. 9, 11.12.1970
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem 3, Vol. 9, 14.12.1970
Reçber, Kamuran (2004): Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, Istanbul
Reçber, Kamuran (20006): Tam Üyelik Müzakere Çerçeve Belgesi’nin Analizi, İstanbul
Resmi Gazete: issue 25178 Mükerrer, 24 July 2003
Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) Brüksel Temsilciliği
(2004/2005): Türkiye-AB İlişkilerinde Brüksel Gündemi, Brüksel,
TS/BXL 05-15, 20 December 2004-25 July 2005
TÜSİAD (2005), Türkiye-AB İlişkilerinde Brüksel Gündemi, April 18-25
Ülgen, Sinan (2005): AB ile Müzakerelerin El Kitabı: Ne Bekliyoruz, Ne
Olacak?, Istanbul
Uğur, Mehmet (2005): Müzakerelerden Üyeliğe: AB-Türkiye Gündemindeki Sorunlar, Söyleşi: Osman Akınhay, Istanbul
Uzun, Ayşe (2002): “Siyasi Kriterler Çerçevesinde Katılım Ortaklığı ve
Ulusal Program’ın Karşılaştırılması”, Avrupa Birliği’nin Genişleme
Süreci, Cengiz Aktar (Ed.), İstanbul, s. 77-99
Wehler, Hans-Ulrich (2004): “Das Problem Türkei”, Der Fischer
Weltalmanach aktuell EU-Erweiterung: Frankfurt am Main
www.ikv.org.tr/pdfs/kopenhagzirvesonuc-tr.pdf, (9.8.2008)
http://ec.europa.eu/public_opinion/standard_en.htm, (9.8.2008)
www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/MuzakereCercevesi/M
uzakere_Cercevesi_2005.pdf, (9.8.2008)
http://www.bbc.co.uk/turkish/eu_turkey.pdf, (9.8.2008)
281
The Road to the Negotiations
Canan BALKIR
Stages of the Negotiation Process
With the decision of the Helsinki European Council of 10-11 December 1999, Turkey was granted the status of “candidate country” to EU membership under the same conditions enjoyed by
other countries. It was further stated that, as it is the case with all
other candidate countries, the accession negotiations with Turkey
would start after the complete fulfillment of the Copenhagen political criteria. Moreover, during the Copenhagen Summit of 12-13
December 2002, it was declared that, should the Progress Report of
the Commission in 2004 be affirmative, the future summit of December 2004 could take the decision to start the accession negotiations with Turkey “as soon as possible”.
The Brussels Summit held on 17 December 2004 decreed that
Turkey had largely fulfilled the Copenhagen criteria and full
membership negotiations could start on 3 October 2005. Paragraph
23 of the Summit Declaration, requiring Turkey to extend the Ankara Agreement and its additional protocols to the 10 new member
countries which acceded to the EU on 1 May 2004, also declared
that the negotiations, as had been the case before, would take place
under 35 chapters and in the form of an Intergovernmental Conference incorporating all member states. The declaration, on the
283
other hand, stated that the negotiations aiming at full membership
are open-ended and there could be no guarantee for membership.
Another point underlined in the declaration was that there was the
possibility of long-term transition periods, exceptions and permanent protection measures in the free movement of labor, agricultural sector and structural funds.
As a unilateral document without any contractual effect, the
negotiation framework document was ratified on 3 October 2005.
The first stage of the negotiations aiming to identify the candidate
countries’ level of preparedness under the 35 chapters of the EU
acquis, the screening process started on 20 October 2005. Following
the completion of the screening sessions in October 2006, the European Commission prepared its screening reports on each chapter.
Science and Research (Chapter 25), which constituted the first
chapter of the actual negotiation, was provisionally closed on 12
June 2006. At this juncture, it should be emphasized that, rather
than a simple negotiation, the negotiation process is a “process of
harmonization” with the EU legislation. The chapters under negotiation could only be provisionally closed, meaning that the rights
are reserved to reopen the negotiations for the provisionally closed
chapters. This basically arises from the requirement for the candidate country to align itself with a possible new change in the EU
legislation regarding the provisionally closed chapter. This also
aims to preclude the possibility of the candidate country to fail to
adopt the necessary measures for fulfilling its commitments pertaining to the related chapter.
The next stage following the completion of negotiations is the
conclusion of the treaty of accession stipulating the EU accession
conditions for the candidate country. The subsequent stage is the
ratification process of the treaty of accession. After the ratification
of the treaty of accession by all contracting parties (the EU member
countries and the candidate country) in accordance with their own
constitutional procedures (either by parliamentary ratification or
284
referendum) it enters into force, thereby sealing the accession
process.
The Copenhagen Criteria
The criteria for full membership to the EU were defined in the
summit of Copenhagen in 1993. Categorized under three headings
and known as “the Copenhagen Criteria”, these conditions are as
follows:
Political Criteria: Existence of institutions guaranteeing democracy, rule of law, human rights as well as respect for and protection of minorities;
Economic Criteria: Existence of a functioning market economy
as well as the capacity to cope with market forces and competitive
pressure within the Union;
Legislative Criteria (Alignment with the Community Legislation): The capacity to commit to the obligations of candidacy including the alignment with the goals of the political, economic and
monetary union.
It should be stressed that the EU candidacy process intended
to fulfill the Copenhagen criteria is as important as the final result.
During the process in question, EU should be considered as a bar
to reach both in political and economic sense. As it has a potential
of change open to current developments, the bar of the EU is a
dynamic goal. Furthermore, it should be remembered that TurkeyEU relations are of an asymmetric nature, and the former has a
lesser power in shaping the norms and rules adhered prior to the
accession. But the perspective of membership will reduce the costs
incurred by the attempts for alignment.
The Process of Conducting the Negotiations
According to the decisions of the Brussels Summit of 17 December 2004, the negotiations, as had been the case before, would
285
take place under 35 chapters and in the form of an Intergovernmental Conference incorporating all member states. Furthermore,
Turkey was now faced with the obligation to extend the Ankara
Agreement and its additional protocols to the 10 new member
countries which acceded to the EU on 1 May 2004. During the negotiation process, in case of serious and continuous violations of
the concepts such as human rights, the rule of law and pluralist
democracy in Turkey, it will be possible to suspend the accession
negotiations.
‘The Negotiation Framework Document’, which serves as the
main document guiding the conduct of negotiations, is based on
the decisions of the Brussels Summit of 17 December 2004 and
consists of 23 articles and an appendix. The document states that
“the absorption capacity” of the European Union shall be taken
into consideration during the negotiations. This capacity should be
considered under three sub-divisions which are social, financial
and administrative capacities. The negotiation framework is the
document in which the European Union laid down the basic principles and the method of conducting the negotiations. It specifies
the criteria on the basis of which the performance of the candidate
country will be assessed, as well as the opening and closing conditions for the negotiation chapters, and the conditions for granting
transition periods etc. The document holds that, unless full alignment is achieved for all files, there will not be a full alignment in
any subject.
During the Turkey-EU negotiation process, the member states
theoretically enjoy a total of 1975 veto rights. Negotiation process:
35 files x 2 (opening and closing) = 70 x 27 member states = 1890
Ratification of all files: 27+1=28
The signing stage
: 27+1=28
Parliamentary ratification: 28+1=29
=============================
Thus there is a total risk of 1975 veto votes.
286
The negotiation process consists of political and technical aspects. However, it should be remembered that technical issues
could be carried onto the political field.
The negotiation process is conducted as follows (Figure 1):
EU Member States
EU Commission
COREPER
Turkey
SCREENING
EU Position Paper
Turkey’s Position Paper
Negotiations
Common Position Paper
Provisional Closure of the Chapter
Figure 1- Negotiation Process
As the first stage of the negotiations, the screening process is a
process during which the EU acquis and the legislation of the candidate country are compared to identify the discrepancies, future
possible problems in practice, administrative capacities, the harmonization schedule, the starting chapters of actual negotiations,
transition period and exceptional stipulations.
In the Negotiation Position Paper, Turkey will, in each chapter
of the acquis, demonstrate what it has so far achieved in its compliance with the EU acquis, its schedule and future attempts to
achieve and put into effect full compliance, the transition period it
might need, its exceptional demands – if any – together with their
reasons, its regulatory impact analyses, its funding needs and the
287
institutional framework it will establish. The process of preparing
the position papers operate as depicted in the following figure
(Figure 2).
Turkey’s Position Paper
Preparation and Ratification of the Necessary
Turkey’s Draft Position Paper
Interministrial Committee
Negotiation Delegation
Working Groups
Figure 2- Preparation of the Negotiation Position Papers
The Candidacy process is monitored through the progress reports. Since 1998, Brussels has been taking the snapshots of Turkey
in various fields such as democracy, the rule of law, reform of the
judiciary and social policies. The progress reports of the European
Commission demonstrate the invalidity of the notion “the arm
breaks inside the sleeve” in the age of information.
Social participation in the negotiation process is of considerable importance. Negotiations are a painful process, which will
inevitably bring opposition at home and abroad. Besides public
support, another point of importance is participation, which allows
reflecting opinions and demands onto the process and transparency, which allows the concerned parties to monitor the process.
The Brussels Summit of Presidents and Prime Ministers held
between 14-15 December 2006 approved all the decisions previ288
ously taken during the General Affairs Council meeting of 11 December 2006, and declared that certain chapters would not be
opened and no chapter would be provisionally closed until it was
verified that Turkey fulfilled its commitments related to the Additional Protocol.
The chapters which were decided not to be opened are as follows: Free Movement of Goods (1); Right of Establishment and
Freedom to Provide Services (3) ; Financial services (9); Agriculture and Rural Development (11); Fisheries (13); Transport Policy
(14); Customs Union (29); External Relations (30)
The current situation of the negotiation process is presented in
the following table.
Negotiation Chapters
1. Free Movement of Goods
2. Freedom of Movement of Workers
3. Right of Establishment and Freedom to Provide Services
4. Free Movement of Capital
5. Public Procurement
6. Company Law
7. Intellectual Property Law
8. Competition Policy
9. Financial Services
10. Information Society and Media
11. Agriculture and Rural Development
12. Food safety, veterinary and Phytosanitary Policies
13. Fisheries
14. Transport Policy
15. Energy
16. Taxation
17. Economic and Monetary Policy
Opened and Provisionally Closed:
25) Science and Research
18. Statistics
19. Social Policy and Employment
20. Enterprise and Industrial Policy
21. Trans-European Networks
22. Regional Policy and Coordination of
Structural Instruments
23. Judiciary and Fundamental Rights
24. Justice, Freedom and Security
25. Science and Research
26. Education and Culture
27. Environment
28. Consumer and Health Protection
29. Customs Union
30. External Relations
31. Foreign, Security and Defense
Policy
32. Financial Control
33. Financial and Budgetary Provisions
34. Institutions
35. Other Issues
Screening Reports Approved at the
Council of the European Union and
Negotiations are to be Opened:
17) Economic and Monetary Policy
26) Education and Culture
289
Opened:
18) Statistics
20) Enterprise and Industrial Policy
21) Trans-European Networks
28) Consumer and Health Protection
32) Financial Control
Screening Reports Approved at the
Council of the European Union with
Benchmarks:
1) Free Movement of Goods
3) Right of Establishment and Freedom
to Provide Services
4) Free Movement of Capital
Draft screening reports including the
5) Public Procurement
data-based chapters delivered to
6) Company Law
Turkey:
7) Intellectual Property Law
13) Fisheries
8) Competition Policy
9) Financial Services
Screening Reports that have not yet
11) Agriculture and Rural Developbeen drafted and delivered to Turment
key:
12) Food safety, veterinary and Phyto31) Foreign, Security and Defense
sanitary Policies
Policy
16) Taxation
19) Social Policy and Employment
27) Environment
29) Customs Union
Chapters currently under discussion at the Council of the European Union:
2) Freedom of Movement of Workers
10) Information Society and Media
14) Transport Policy
15) Energy
22) Regional Policy and Coordination of Structural Instruments
23) Judiciary and Fundamental Rights
24) Justice, Freedom and Security
30) External Relations and 33) Financial and Budgetary Provisions
Table 1- Chapters of the Negotiation Process and the Current Situation
Source: http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=65&l=1
It could be observed that certain concerns on the part of Turkey come to the fore during the membership process. The most
controversial issues during the process are concerns such as
whether Turkey will be able to protect its sovereign rights after its
EU membership, to what extent will the EU interfere with the domestic affairs of Turkey; whether the EU will continue to exist until
Turkey’s accession to the EU; what kind of a course the Kurdish
question will follow and what concessions will be made on the
290
issue during the process of EU membership; the risk of religious
and cultural conflicts.
On the other hand, the concerns on the part of Europe focus
on the following issues: Integration as a full member of the EU of a
Turkish and Muslim population which has so far been defined as
“the other”; the low education level of the human capital in Turkey; concerns of migration from Turkey to the EU with regard to
the demographic dynamism in Turkey and the anxiety about Turkey’s possible dominance over the decision-making mechanisms of
the EU; as well as problems such as the inequalities in Turkey in
terms of income distribution and across the regions; weight of agriculture in Turkish economy; economic and political instability
along with possible conflicts triggered by religious and cultural
diversities.
Turkey differs from other candidate countries in terms of size
with many aspects, which will affect the macroeconomic indicators
of the EU. The accession of Turkey will considerably change indicators such as geographical area, GDP, population, income per
capita. The following table presents the effects of previous
enlargement processes on the EU together with a possible case of
Turkey.
EU 15/
EU 27
EU 25/
EU 27
EU 27/
EU 27+TR
Increase in
area
Increase in
population
Increase in Change in GDP Average GDP
total GDP per capita (**) per capita (**)
(*)
(EU 15=100)
4,7 %
-8,8 %
91,2
23 %
20 %
9%
6%
% 0, 7
- 4,3 %
87,4
18 %
15 %
% 2,2
- 9,1 %
79,4
Table 2- The Effects of Enlargement Processes and Turkey
(*) Euro (**) Purchasing Power Parity, GDP data for the year 2003
Source: Eurostat
291
Despite the concerns and the possible impacts of Turkey’s
membership, an examination of the political groups in the European Parliament and their opinions on the membership of Turkey
demonstrates that the attitudes towards Turkey are not entirely
negative, and even a pro-Turkish result might come up in the poll.
Emblem
Name of the
Political Group
The European
People’s
Party (Christian
Democrats)
and European
Democrats
(EPP-ED)
The Party of
European
Socialists (PSE)
The Alliance of
Liberals and
Democrats for
Europe
(ALDE)
The Union for
Europe of the
Nations
(UEN)
The European
Free
Alliance /
European
Greens (EFA/G)
Number
of MEPs
Percentage
Opinions
on the
membership
of Turkey
Suggestions
278
%37
NEGATIVE
PRIVILEGED
PARTNERSHIP
218
%29
POSITIVE
FULL
MEMBERSHIP
104
%14
POSITIVE
FULL
MEMBERSHIP
(in the
long run)
44
%6
NEGATIVE
UNCERTAIN
42
%6
POSITIVE
FULL
MEMBERSHIP
292
Confederal
Group of the
European
United Left /
Nordic Green
Left
(GUE/NGL)
The Independence /
Democracy
Group
(IND/DEM)
41
%5
POSITIVE
24
%3
NEGATIVE
FULL
MEMBERSHIP
STRATEGIC
PARTNERSHIP
Table 3- Views of the European Parliament on Turkey (2007 estimate)
3%
6%
Full Membership
54%
37%
Privileged Partnership
Strategic Membership
Uncertain
Figure 3- Attitudes of the EP-Members owards the EU Membership of Turkey
Turkey’s Compliance with the Copenhagen Criteria
Although the Copenhagen Criteria are not directly referred to
in the negotiation process, the EU closely follows the develop293
ments in this respect, which could be considered as a criteria for
opening the negotiations in certain chapters of the acquis. The Copenhagen Criteria are attentively followed both in the Progress
Reports and the reports prepared by the European Parliament. For
instance, the 2007 Progress Report drew attention to the following
points concerning the economic criteria:
 The management of the economic policy is in a fragmented
state. The fragmentation of responsibilities between government bodies is complicating the coordination for budgeting and medium-term economic policy making.
 The external deficits are sizeable
 The employment growth is still unsatisfactory.
 Inflation rate turned out to be significantly higher than the
expected year-end target.
 There are still exit barriers and the costs are high for market entry.
 The commercial courts work relatively slow.
 No progress can be reported for tax reform (the tax burden
of the labour force should be reduced and indirect taxes
are still high).
 Transparency on political party and election campaign financing is still at an unsatisfied level.
 The vast majority of Turkish students perform at the lowest proficiency levels in basic competencies and problem
solving
 The participation of the workforce is low for women in
particular. The female employment rate was 23.8 % for the
year 2006.
 The informal economy has remained sizeable.
 There is a need to attract foreign savings as the savings
rate are still at a low level, which leaves the Turkish economy vulnerable to international crises.
294
 Services sector should be more open to competition. This
openness has been achieved to a great extent in the financial services.
 There is the need for new generation reforms to improve
the power of the economy in areas such as innovation and
competitiveness (Reorganizing the labor market, restructuring the system of education to raise the productivity,
etc.)
 In conclusion, there is a need to renew the process of structural reform. The increasing difficulties in global markets
reveal the basic vulnerabilities of the Turkish economy,
highlighting the need to renew the process of structural reform. It is essential to put new generation policies into effect in order to improve the capacity of the economy.
As for the political criteria during the negotiation process, the
report dated 25.04.2008 and prepared by Ria Oomen-Ruijiten, a
Dutch member of the European Parliament, underlines the following remarks:
 The Accession Partnership Document was renewed for the
third time, and the present report postponed to a later date the
various issues of priority, which have not been fulfilled so far.
 Submission of the amendments in Article 301 of the Turkish Penal Code to the Turkish Grand National Assembly is
considered as a positive development.
 Ratification of the Law of Associations by the TGNA is
welcome.
 Within the framework of the case law of the European
Court of Human Rights, all religious minorities in Turkey
should be allowed to maintain their activities, educate
their clergy, construct places of worship and engage in religious education.
295
 The citizens of Kurdish origin should be provided with
cultural, economic and social opportunities and be allowed to broadcast/publish and receive education in public as well as private schools in Kurdish language.
 DTP parliamentarians and mayors should clearly distance
themselves from the PKK terrorist organization, and seek
to find a political solution to the Kurdish question within
the democratic Turkish state.
 It is necessary to find a comprehensive solution to the Cyprus conflict under UN observation and in accordance
with the principles of the EU
 Turkey should lift the economic embargo on Armenia and
open its borders with this state. Both states should enter
into a process of compromise for an open and free discussion on the incidents of the past, which should be supported and facilitated by the EU Commission.
 Many journalists and think tanks underline the benefits of
Turkey’s EU membership, speaking of its contributions to the soft
power of the EU as an actor of international politics. There is support to a certain extent at the elite level, which is, however, still
insufficient to influence the public opinion in the EU. Just like the
many Europeans’ fear of losing their jobs and undermining of their
national cultures, the fears about EU enlargement with Turkey are
short-term and personal. On the other hand, benefit expectations
for the enlargement are rather abstract, strategic, and long-term
such as economic growth, a stronger EU foreign policy and energy
security. The number of the EU citizens opposing Turkish membership of the EU rose within the last decade in particular. This is
basically caused by the European politicians who, considering the
low public support, seem reluctant to speak in favor of Turkish
membership of the EU, and the European media which mostly
provide publications or broadcasts reflecting the prejudices, which
further consolidates the existing ones. Paul Taylor, the European
296
affairs editor for Reuters, states that “On television, Turkey means
minarets, headscarf and the Bosphorus Bridge.” This situation in
the EU countries is followed through the media in Turkey, which
in turn adversely affects the Turkish public opinion, leading to a
decline in the public support during the negotiation process.
297
298
The Importance of Civil Dialogue
in Turkey in the Negotiation Process
Burhan ŞENATALAR
Is civil society dialogue important in Turkey-EU relations? If so,
why? What do we understand by civil society dialogue? To start
with the last question, it could be argued that what we understand
by the term is the relation and communication between the civil
society sectors and organizations on Turkey and EU sides. More
clearly, we understand the collaboration and cooperation between
the foundations, institutions, unions, business circles, academicians, artists, journalists, students etc. of both sides.
Then, is this civil dialogue important? In other words, would
it be wrong to say that ‘the bureaucrats, politicians, administrators
are already performing the fundamental part; it would not matter
if civil dialogue exists or not’? Yes, it would, because civil dialogue
is important in several aspects. For instance, the politicians in all
countries are affected by the views of their electorates on certain
events and adopt a particular attitude accordingly. Therefore, the
information level, bias and perspective of the society are important. However, there is another reason that is more important: The
EU is not simply an economic union. In other words, it is not a
project with aims only limited to ‘removal of tariff barriers, using a
common currency, and having a free movement of goods’. The EU
is also a “union of values” and is based on principals such as hu299
man rights, superiority of laws, democracy and gender equality.
As the EU proceeds towards this aim, people will make advances
towards these values and a shared European identity will gain
strength. Therefore, peoples need to know each other to meet at
shared values. This is much more important for Turkey than for
many other countries because geographical proximity together
with historical and cultural relationships with most European
countries provide significant grounds to form a European identity.
Turkey has a quite different position; in fact an exceptional position in these respects.
Lack of Information
The level of informedness on Turkey in the EU countries and
on the EU in Turkey is quite insufficient, which increases the importance of civil society dialogue.
It might be stated that the civil society dialogue between the
EU and Turkey has improved considerably in recent years. For
instance, the Joint Consultative Committee set up in 1995 within
the framework of the 27th article of Ankara Agreement includes
TOBB, TİSK, Türk-İş, DİSK, Hak-İş, Kamu-Sen, TZOB and TESK
on the part of Turkey. The committee, which convenes twice a
year, has so far prepared more than thirty reports.
Another example is that the EU offers financial support for
many projects that aim to strengthen civil society in Turkey. These
include “Towns and Municipalities Grant Scheme”, “Professional
Organizations Grant Scheme” and the support for various
women’s organizations.
Of course, the civil society dialogue between the EU and Turkey is also progressing through many other channels aside from
the EU’s institutional framework. For instance, European Trade
Union Confederation (ETUC) clearly supports Turkey’s full membership and the dialogue established with the unions in Turkey
300
plays an important role in this support. Such dialogues also facilitate obtaining more reliable and detailed information about the EU
in Turkey. A successful example in this respect is the symposium
and the book on “European Social Model and Union Rights in the
EU Negotiation Process” which was organized by Türk-İş and
Central Organisation of Finnish Trade Unions (SAK). Similarly, the
joint activities of Friedrich Ebert Foundation, which is close to Social Democratic Party of Germany, with institutions such as
TÜSES, SODEV, etc. played a part in this party’s support for Turkey’s full membership.
It would not be realistic to assert that the only or main factor
that will determine Turkey’s full membership is civil dialogue;
however, civil dialogue is much more important for Turkey than
for many other countries which experienced the transition period
for full membership in the past. The most important and main
reason behind this is the lack of information in Turkey about the
EU and in the EU countries about Turkey, together with the abundance of misinformation and prejudice.
The lack of reliable information and the abundance of misinformation and prejudice lead to emotional attitudes and behaviors
that depend on economic situation. For instance, while a few years
ago various surveys showed that the majority of Turkish society
was in favor of full membership, this support has grown thin in
recent years. However, even when the viewpoint on full membership was largely positive, it was not grounded on enlightened information and it is also hard to claim that it is so today.
The EU Institute of Istanbul Bilgi University organized conferences with broad participation on the Turkey-EU relations in 20072008 in eight provinces of Turkey (Ankara, Antalya, Diyarbakır,
Istanbul, Kayseri, Malatya, Trabzon, and Van).
Following these conferences, an assistant professor colleague
declared in an article that the information level in the eight provinces in question differed considerably and that, similarly, the
301
views on the EU in these provinces differed greatly as positive or
negative. The same colleague attended another meeting in Berlin
after they delivered their speech in those provinces. They observed
that lack of information was not only a problem in Turkey, and it
was also the case in Europe at a critical level.
The Fallacy of “a Homogenous Europe”
It is possible to present many examples regarding the lack of
information and the presence of prejudices both on the part of
Turkey and the EU countries. The idea of “a homogeneous EU” is
a fallacy frequently encountered not only among the people on the
street, but even among who are closely familiar with the subject.
The idea of “a homogeneous EU” creates a distinction between
“us” and “them”, which is transformed into an ethnocentric way of
thinking. A typical question for thinking pattern is “whether the
EU will accept Turkey or not”. Various aspects of the matter go
unnoticed in this perspective which is dominated by and emotional guesses.
One step further than the fallacy of a homogenous EU is the
perception of a homogenous West, which is a greater fallacy.
Moreover, within this discourse, no significant distinction is made
between the US and the EU. It might be stated that there are two
types of discourse on “a homogenous West”. The first is mainly
“nationalist and anti-Western” but not anti-capitalist; and the second is an anti-capitalist and “anti-imperialist” discourse derived
from orthodox Marxism. Both approaches are overgeneralizing
and extremely schematic. These approaches fall short of seeing and
analyzing the differences and conflicts of the interests between the
EU and the US, as well as among EU members.
There are a number of issues that point to unreality of the
“homogenous EU” approach. Firstly, while EU member countries
like France and Austria are against the full membership of Turkey,
302
countries like Britain, Italy, Spain and Sweden called “the 4 I’s” in
Turkish clearly support the full membership. Secondly, these countries should not be regarded as homogenous units. It is possible
that the attitudes of their parties differ considerably. For instance,
in Federal Germany, while “Christian Democratic Union” (CDU) is
against Turkey’s full membership, Social Democratic Party (SPD)
supports it. Even the attitudes of the wings or candidates within a
party may differ. For instance, the three prospective presidential
candidates from the French Socialist Party all took different stands
regarding Turkey’s full membership process.
Thirdly, the attitude of a particular country or party might
change in time and with changing conditions. For instance, while
Sweden assumed quite a critical attitude for a long time, it has now
adopted a supportive and positive stance in recent years. The attitude of the Green Party of Germany also underwent a similar
change.
Apart from the lack of information and the presence of prejudices, the difference between the meanings attributed to specific
notions may also cause communication problems. I would like to
deal with a recently experienced example.
A while ago, an article on Turkey was published in the British
press (in The Economist). It was about the AKP (Justice and Development Party) ban case. The article ended as follows: “Democracy
is more important than secularism. Turkey should see it.” The sentence ““Democracy is more important than secularism” sounds
extremely absurd to us as we believe that “democracy cannot exist
without secularism”. Wherever there is no secularism, we think of
an Islamic order. And it is by no means a democracy. We cannot
help but ask ourselves through what kind of mentality the paper
published such an article.
At this point let us ask this question: “Are all EU countries
secular?” I guess most of us will say “yes, they are.” And now let
us ask this question right away: “Are all EU countries democ303
ratic?” The answer to this would also be “yes, they are.” However,
the constitutional law of Denmark, an EU member, openly mention religion; and, similarly, in Greece’s constitutional law, it is
stated that “The religion of Greece is Orthodoxy.” Then we can say
that these countries “are not democratic”; however, we are aware
of the fact that such constitutional provision does not render a
political regime and public administration religious. The abovementioned paper could argue that “secularism is not that necessary” when referring to Greece and Denmark; however, it would
be a mistake to propose it for a Muslim country.
Another remarkable point regarding the question how Turkey
is perceived in Europe is that lately the terms “Muslim Turkey” or
“Moderate Islam” are frequently being used to refer to Turkey.
Why do the people who describe Turkey as “Muslim Turkey” not
refer to Germany as “Christian Germany”? This clearly shows a
misframing in the perception towards Turkey. This perception and
phrasing especially appeared and became widespread after the
AKP’s coming to power. Use of such descriptions for Turkey has
the effect of consolidating the belief on cultural differences.
Another very interesting example which contributed to the information and communication gap between the EU and Turkey
was a text with disinformational purposes which was circulating in
the internet two years ago. This text was written in Turkish and
formulated like a typical diplomatic document. Its assertion was
that Turkey signed a document during the EU-Luxemburg Summit
in 1997 which read: “When Turkey joins the EU, if the Kurdish
wish to secede and found Kurdistan, all the documents signed by
Turkey will also apply to Kurdistan”. This assertion was among
the decisions of the Luxemburg Summit. This, of course, is nonsense and there is no possibility that Turkey might have signed
such a document.
It was a professor who sent me the mail and he believed what
was written in the text. And it was another professor who had sent
304
it to him. It was striking that the text was well-written. People who
read it could have easily thought that, if such a decision was taken
in the Luxemburg Summit, “the EU apparently wishes to divide
the country.” Or they could have spared five or ten minutes to
reach the decisions of Luxemburg Summit through Google and see
that this assertion was completely fabricated.
The principal assertion of the anti-EU view in Turkey is “They
do not accept us, they will not,” and the other one is “We are making a lot of concessions.” The assertion of concession is mostly
general and ambiguous. If the steps taken under the influence of
the EU demands towards abolishing capital punishment and the
State Security Courts (DGMs), downgrading the political role of
the army, allowing the Kurdish visual and written media are interpreted as making concessions, this would clearly be an antidemocratic interpretation. Apart from those already mentioned,
the EU or EU members might introduce other demands that could
really be regarded as concessions. Evaluating and taking a stance
on them are completely another matter.
The Negative Approach in the EU Countries
The countries with a negative approach towards Turkey’s full
membership could be classified in separate groups in terms of the
reasons of their attitude. The first group relies on an approach that
attaches importance to and exaggerate religious and cultural differences.
According to the proponents of this point of view, Turkey
cannot be regarded as a part of Europe due to religious and cultural reasons and it should not be accepted into the EU. Some people who hold this view also claim that Turkey is geographically
not a part of Europe. Despite the fact that Turkey is among the
founding members of the European Council, has been considered
as a part of Europe in sports and culture in the last decades, and its
305
relation with the EU dates back to Ankara Agreement signed in
1963, an opposition based on religious and cultural reasons is actually quite weak. This point of view is mostly advocated the by
populist politicians in various EU countries. Yet, among the advocates of this opposition, apart from some politicians, there is also
Hans Ulrich Wehler, a well-known German historian. The fact that
such arguments have been more effective in countries such as Germany and France could be attributed to the large immigrant Muslim populations in these countries and their inability to adapt to
the countries they live in. In Germany, there are nearly 3 million
Turkish immigrants and in France, there are about 400.000 Turkish
people and around 4 million Muslims. The higher rate of unemployment among the immigrant population when compared with
the entire population and the problems posed by these immigrants
also negatively affect the society’s point of view. And finally, it
might be argued that September 11 attack and occasional Islamic
terrorist operations have also contributed to this negative approach.
The second group concerns EU’s enlargement process and the
ideas about its future. For instance, France prefers a powerful union in the future so it has a more reluctant attitude towards
enlargement. On the other hand, Britain’s preference of a more
loose union leads to a more flexible approach towards enlargement
and new members.
Some of the reasons behind the opposition against Turkey’s
full membership are economic and social oriented. For instance,
the large population of Turkey, its high population growth rate,
the high percentage of countryside population, its enormous unemployment problem both in proportion and number, the backwardness of the women’s social status, etc. Such reasons are true at
least for today. These arguments result in a fear of a great surge of
migration to EU countries and the concerns about Turkey’s becoming the largest group in the European Parliament after the acces306
sion. Similarly, it is claimed that the large size of the agricultural
sector and the depth of regional inequalities will impose a burden
on EU funds. But as no one thinks that Turkey’s full membership
will be obtained in two or three years, the important point is Turkey’s economical performance in issues such as employment or
regional developments. The higher the performance, the weaker
the mentioned concerns will become.
A matter that needs special attention is the backwardness of
women’s social status which poses a problem in both social and
cultural aspects. As a large number of international studies show,
the most important difference between developed Western countries and Muslim countries is about women’s place in society. In
terms of women’s place in economic, social and political life, a
great difference exists between EU member countries and Turkey.
For instance, in Turkey 90 % of landownership still belongs to men.
While the number of men with driving license is about 10 million,
the number in women is only about 1 million. There is probably no
need to mention in numbers the low rate of women among parliamentarians, mayors and council members. According to the data of
Global Gender Gap Index, while Turkey came the 105th among 115
countries in the year 2006, it was the 121st among 128 countries in
2007. Given the fact that among the countries that have recently
joined the EU, Latvia is the 13th, Lithuania is the 14th, Bulgaria is the
25th and Romania is the 47th, Turkey is facing a very serious problem concerning the equality of men and women (the place of
women in economic, social and politic life).
It is observed that Turkish officials present new reasons to the
groups who oppose to EU membership for social and cultural reasons. For instance, about a year ago, legal penalties for adultery
were withdrawn due to the reactions on the EU front. Another
similar example is Erdogan’s words that “We haven’t taken the
knowledge of the West, instead we took its amorality”, which he
later could not clarify or defend.
307
The Outlook on Full Membership in European Press
A researcher named Andreas Wimmel published an interesting study on the opposition towards Turkey’s full membership
(Wimmel 2006). The study was based on the observations of the
attitudes of two German, two French and two British newspapers
for a long period. The newspapers are Frankfurter Allgemeine Zeitung, Süddeutsche Zeitung, Le Figaro, Le Monde, The Guardian and
Financial Times. The author analyzed in two respects the attitudes
of six newspapers in three countries towards Turkey’s full membership.
The research examines the oppositions towards Turkey’s full
membership under different groups. The first one concerns religion, culture, values and lifestyle. The second expresses concerns
about the enlargement capacity of the EU, or the concern that “the
EU has excessively enlarged and it cannot tolerate a new member
if Turkey joins.” Behind this concern lie some arguments on the
future of the union and how it should be structured. For example,
countries like Germany and France want the EU to be more authorized and more powerful. And countries like Britain are in favor of a more loosely organized union. Britain, by nature of this
politics, did not shift to the European currency “Euro”, the symbol
of economical union. In the same way, it also did not join the
“Schengen Agreement” which gives the right of free movement in
EU countries. The countries who want a more loosely organized
EU support the membership of Turkey.
In the media research mentioned, influential newspapers the
Guardian and Financial Times express that Turkey’s difference in
terms of religion and cultural values does not hinder its EU membership and that it will cause no great problems in the enlargement
process, an opinion which they base on the assertion that the EU is
not a “Christian Club” and it should not be.
Frankfurter Allgemeine Zeitung, a conservative German newspaper, holds the idea that Turkey should not be accepted into the
308
union, which it finds as unfavorable in terms of European values,
as well as “enlargement”. On the other hand, Süddeutsche Zeitung
adopts the argument that Turkey, because of its large population,
will cause problems in the enlargement of the EU, but does not see
any obstacles in terms of values.
In the French Press, Le Figaro newspaper opposes the membership for two reasons. The first is, similarly, about European values
and the second concerns the enlargement. And Le Monde finds
Ankara’s membership unfavorable but does not see any obstacles
in terms of values.
Improving Civil Dialogue
The things that should be done in order to improve civil society dialogue between the EU and Turkey are beyond a classical
notion of promotion. The basis of a constructive dialogue should
definitely be “the full membership perspective.” And it is pointless
even to discuss a status such as “privileged association”. After
leaving behind 45 years with rises and falls and opening of numerous files for negotiation since 1963, “privileged association” is not a
matter of discussion. A constructive dialogue should also include a
determined attitude in favor of Turkey. The most important example in this matter is the Cyprus issue. It was a faulty and unjust
step to accept the South into the EU before concluding a permanent agreement. The isolation imposed on the North is equally
unjust.
In the civil society dialogue between the EU and Turkey, what
kind of an EU project the Turkish party envisions is also important.
This vision is definitely related to the worldview of those who
envision it. The vision of a “SOCIAL EUROPE” in which all people
live in peace and cooperation” is attractive and interesting for us.
This viewpoint includes a project which is far from chauvinism,
309
libertinism and which aims to overcome social injustices both in
the European Union and throughout the world.
For successful and effective civil dialogue, it is useful to know
about people’s views and their reasons as to why they support and
do not support Turkey’s full membership. For instance, it is important to know the positive reasons and expectations of Britain, Sweden or The Green Party. What the holders of a positive attitude
commonly believe is that Turkey took important steps towards
democratization after the decision of Helsinki Summit in 1999.
Joschka Fischer, a writer who adopts and actively defends this
approach, in his book “Die Rückkehr der Geschichte” (The Return
of History) dedicated an extensive space to Turkey’s full membership and clearly stated that, after successfully performing the reform and harmonization process, Turkey should receive full membership (Fischer 2006).
Olli Rehn, EU Commissioner For Enlargement, advocates
similar ideas in his book titled “Europe’s Next Frontiers” (Rehn
2007). According to Rehn, “Turkey is of strategic importance for
Europe: Both in terms of soft power by attempting to form an alliance of civilizations and in terms of hard power by providing the
capacity to protect peace”. Finally, as the last example, in the book
“The Turks, The Germans and Europe” written by Dr. Rudolph
Schmidt, who served as the German Ambassador to Turkey in
2000-2003, extensively advocates Turkey’s full membership
(Schmidt 2004).
The positive examples stated above do not mean that the road
for Turkey is short and easy; however, they show that, in case Turkey continues its path with a rational and determined strategy, its
full membership will also provide an important benefit for the EU.
It is of vital importance to see and understand the negative
judgments along with the positive ones. One author who adopts
the most negative attitude towards Turkey’s full membership is
Bassam Tibi. A Muslim German citizen born in Syria, Tibi is a so310
cial scientist who visited Turkey as a lecturer and researcher and
published many works on Turkey. He holds quite negative and
overcritical views on wearing headscarves and the AKP. In his
book “Mit dem Kopftuch nach Europa?” (“To Europe with Headscarves?”) published in 2005, Tibi mentions six oppositions against
Turkey’s full membership (Tibi 2005). To mention these shortly: 1)
Lack of religious freedom and inadequate secularism. 2) Unregistered economy and corruption. 3) Lack of a consistent democracy
and democratic-political culture. 4) That Turkey as a full member
will serve the US interests within the EU. 5) The incompatibility of
the army, government and civil society relations with democratic
principles. 6) Demographical problem.
Examining closely these arguments as barriers before full
membership, it is easily seen that most of them are not very strong
and valid. It will be sufficient to mention a few of them here. For
instance, regarding the demographical problem, Tibi claims that
the population of Turkey will have reached 90 or 100 million by
2015. As the population growth rate of Turkey is still estimated to
be 12 %, it is improbable that the population will reach 90 million
by 2015 (even if the rate remains the same). Besides, a decrease in
the growth rate is a more realistic estimate.
One of the objections concerns economy. On this matter, Tibi’s
statements about unregistered economy and corruption are also
overstatements. Notwithstanding that it is right that Turkey has
serious problems in these fields, it would be wrong to assert that
they are factors that could obstruct full membership. According to
the “Corruption Perceptions Index” of Transparency International
in 2007, Turkey shares the same rank (64th) with Bulgaria and Croatia. Among the EU member countries, Italy is the 41st, Poland is the
61st and Romania is the 69th. This data is clear enough.
Tibi’s another claim about economy is that Turkey will get a
subvention of fourteen billion Euros, which has no realistic
grounds.
311
In conclusion, either through a dialogue at a most general
level, or less extensive technical contacts, an exchange of ideas that
will produce positive results depends on sufficient recognition of
the positive and negative arguments as well as adequate information on the available facts and data.
References
Wimmel, Andreas (2006), Beyond the Bosphorus, Political Science Series,
Vienna
Fischer, Joschka (2006), Die Rückkehr der Geschichte - Die Welt nach dem
11. September und die Erneuerung des Westens, Knaur
Taschenbuch Verlag, München
Rehn, Olli (2007), Avrupa’nın Gelecek Sınırları – Türkiye Bir Köprü mü,
Köprübaşı mı Yoksa Ergime Potası mı?, 1001 Kitap, İstanbul
Schmidt, Rudolf (2004), Die Türken, die Deutschen und Europa – Ein
Beitrag
zur
Diskussion in Deutschland,
Verlag
für
Sozialwissenschaften, Wiesbaden
Tibi, Bassam (2005), Mit dem Kopftuch nach Europa? Die Türkei auf dem
Weg in die Europaeische Union, Primus Verlag, Darmstadt
312
The Political and Economic Aspects
of the Accesion Process
Yakup KEPENEK
Introduction
EU-Turkey relations have been the subject of the “long” past, as
they will be for the “indefinite” future. These relations have arrived at or reached their current state as a result of the qualitative
changes, the ups and downs, and the political and economic developments experienced by both parties in the past. Scrutinizing
the past – though it teaches very instructive lessons as one could
say a lot about it – will not be much relevant in methodological
terms to the purposes of the present study. Nevertheless, one
could examine the current view towards the future since “how the
two parties view the relations from their own perspective” in 2008,
in fact, provides significant clues as an extension of the past.
A written source that puts forth the current state of relations is
the Accession Partnership Document-2007 (hereafter APD) approved by the Council on 18 February 2008. The APD is the “final”
official document that contains the “principles, priorities and conditions” regarding Turkey’s accession. The APD is also based on
the Copenhagen Criteria (1993) and Negotiation Framework
Document (3 October 2005), which regulate the accession criteria.
313
Furthermore, the APD is a “revised” and “updated” version of the
prior Accession Partnership documents. Therefore, it is a road map
to membership, or rather the “visible” further part of the road and
will be in effect until it is replaced by a new APD1.
1
It should be stressed that the path to the membership entails certain criteria or
principles and rules, which are not of a limited number.
First comes the general criteria, which are the Maastricht and Copenhagen Criteria.
The Maastricht Criteria are as follows:
The inflation rate in the candidate country must not exceed by more than 1.5
points the average of the annual inflation rates of the three lowest-inflation
(best performing) member states within the community.
The candidate country’s ratio of government debt to the GDP must not exceed
60%.
The candidate country’s ratio of annual government deficit to the GDP must not
exceed 3%.
For over a period of 12 months, the nominal long-term interest rates in the candidate country must exceed by more than 2 points the current interest rates in
the three best-performing member states in the field of price stability.
For the last 2 consecutive years, the candidate country should not have devalued its currency vis-à-vis that of any other member country.
Today, as per 26 April 2008, Turkey is able to fulfill the Maastricht Criteria
other than those pertaining to interest and inflation ratios. Particularly the ratio
of the total national income (GNP), which is obtained through the new calculation method applied according to alignment with the EU and approximately
higher than 30 percent, is sufficient to fulfill the debt and budget deficit criteria.
The New Turkish Lira also holds its value.
The Copenhagen Criteria could be summarized as follows:
*
Existence of institutions guaranteeing democracy, rule of law, human
rights as well as respect for and protection of minorities,
*
Existence of a functioning market economy as well as the capacity to
cope with market forces and competitive pressure within the Union,
*
The ability to take on the obligations of membership, including adherence
to the aims of political, economic and monetary union and the administrative
capacity to effectively apply and implement the acquis.
The specific criteria laid down for Turkey’s membership could be summarized
as follows:
* Turkey’s unequivocal commitment to good neighbourly relations and its undertaking to resolve any outstanding border disputes in conformity with the
314
The relevant Council Decision is titled, “of 18 February 2008,
on the principles, priorities and conditions contained in the Accession Partnership with the Republic of Turkey and repealing Decision 2006/35/EC”. The Decision makes references to the prior decisions upon which it is based. Following this usual approach, as
Article 7 stipulates, “On 11 December 2006 the Council agreed that
the Member States within the Intergovernmental Conference
would not decide on opening eight chapters covering policy areas
relevant to Turkey’s restrictions as regards the Republic of Cyprus,
nor would they decide on provisionally closing chapters, until the
Commission verified that Turkey had fulfilled its commitments
related to the Additional Protocol.”2.
The “Priorities” chapter of the APD underlines that besides
what is listed here, Turkey must also fulfil the commitments of
legislative approximation and implementation of the acquis in accordance with the commitments made under the Association
2
principle of peaceful settlement of disputes in accordance with the United Nations Charter, including if necessary jurisdiction of the International Court of
Justice.
* Turkey’s continued support for efforts to achieve a comprehensive settlement
of the Cyprus problem within the UN framework and in line with the principles
on which the Union is founded, including steps to contribute to a favourable
climate for a comprehensive settlement
* The fulfilment of Turkey’s obligations under the Association Agreement and
its Additional Protocol extending the Association Agreement to all new EU
Member States (in particular those pertaining to the EU-Turkey customs union)
as well as the implementation of the Accession Partnership, as regularly revised.
An interesting point here is that the draft decision submitted by the Commission to the Council contained no provision regarding the GASC/Cyprus. With
an attitude not so consistent with the established practices, the commission included this provision to the draft.
Furthermore, Article 10 of the Council Decision had a statement to the effect
that “In order to prepare for membership, Turkey should develop a plan with a
timetable and specific measures to address the priorities of the accession partnership”. However, the draft read “Turkey is now expected to…”
315
Agreement, Customs Union and related decisions of the ECTurkey Association Council, for example on the trade regime for
agricultural products3. “Priorities” state that Turkey has to address
all the issues identified in the progress reports, including consolidating the political reform process in order to guarantee its irreversibility and ensure its uniform implementation throughout the
country and at all levels of the administration.
With regard to the obligations listed in the document, Turkey
is expected to plan and schedule the process. In fact, these obligations are defined as areas that in a “realistic” manner, Turkey will
“complete”, or at least, “take substantially forward” over the next
few years. A distinction is made between short-term priorities,
which are expected to be accomplished within one to two years,
and medium-term priorities, which are expected to be accomplished within three to four years. The priorities naturally concern
both legislation and the implementation.
According to the schedule given in the APD, Turkey will
complete “all” its priorities in the next four years, or until the end
of 2012. Both short-term and medium-term priorities are grouped
under two main headings, which are then examined under the two
titles “general” and “specific” priorities. The present study will
follow the APD’s classification.
3
The acquis communautaire, or shortly the acquis, refers to the total body of rights
and obligations binding the member countries to the Union. The acquis consists
of the following components: The Treaty of Rome founding the European
Community and all its amending treaties (The Single European Act, the Treaties
of Maastricht, Amsterdam and Nice) plus all the secondary legislation adopted
by the Community Institutions, statements accepted within the Union, case law
of the Court of Justice, statements and acts endorsed as well as treaties concluded within the framework of common security and defense policy; international treaties; treaties concluded among the member states pertaining to the activities of the union.
316
Short-Term General Priorities Political Dimension
The APD places the emphasis upon political reforms in the
short term. Named as “political dialogue”, political reforms are
treated under three categories:
The title Democracy and the rule of law comprises Public administration, reforming and strenghtening public administration
and personnel policy in order to ensure greater efficiency, accountability and transparency; devolving powers to local administrations and providing them with adequate resources; establishing a
fully operational Ombudsman system; adopting and implementing
legislation on the Court of Auditors;
Civilian oversight of the security forces comprises strengthening of the efforts to align civilian control of the military in line with
the practice in EU Member States; ensuring that the military does
not intervene in political issues and that civilian authorities fully
exercise supervisory functions on security matters, including as
regards the formulation of the national security strategy and its
implementation; taking steps towards bringing about greater accountability and transparency in the conduct of security affairs;
establishment of full parliamentary oversight; and limiting the
jurisdiction of military courts to military duties of military personel;
Judicial system deals with strengthening of the efforts, including through training, to ensure that interpretation by the judiciary
of legislation related to human rights and fundamental freedoms is
in line with the European Convention for the Protection of Human
Rights and Fundamental Freedoms (ECHR), with the case law of
the European Court of Human Rights (ECtHR), and with Article 90
of the Turkish Constitution; ensuring that the judiciary is independent of other state institutions; ensuring that the High Council
of Judges and Prosecutors represents the judiciary as a whole; establishment of regional intermediate courts of appeal;
317
Anti-corruption policy demands the development of a comprehensive anti-corruption strategy, including the fight against
high-level corruption, and a central body to oversee and monitor
its implementation, including through establishing statistical data;
improving the coordination between all institutions involved; ensuring the implementation of the Regulation on Principles of Ethical Behaviour for Civil Servants and extend its provisions to
elected officials, judiciary, academics and military personnel; limiting the immunities granted to politicians and public officials in line
with European best practices; and improving legislation on transparency in political party and election campaign financing;
Human rights and the protection of minorities, Observance of
international human rights law concerns the ratification of the
optional Protocol to the UN Convention against Torture; compliance with the ECHR, and ensuring full execution of the judgments
of the ECtHR; amending the criminal procedure Code so as to enforce the right to retrial in line with the relevant judgments of the
ECtHR;
Promotion and enforcement of human rights demands the establishment of an independent, adequately resourced national
human rights institution in accordance with relevant UN principles; monitoring human rights cases, including through statistical
data; training of law enforcement agencies on human rights issues
and investigation techniques;
Civil and political rights pertains to ensuring the implementation of the measures adopted in the context of the ‘zero tolerance’
policy towards torture and ill-treatment in line with the ECHR and
the recommendations of the European Committee for the Prevention of Torture; intensifying the fight against impunity; ensuring
that prosecutors conduct timely and effective investigations of
alleged cases, leading to identification and punishment of perpetrators by the courts; strengthening efforts to ensure adequate legal
aid and qualified interpretation services; ensuring full respect of
318
freedom of expression, revise and implement legislation on freedom of expression, including freedom of the press, in line with the
ECHR and with the case law of the ECtHR;
Aligning with “best” practices in EU Member States as regards
legislation on political parties;
Strengthening the domestic development of civil society and
its involvement in the shaping of public policies; facilitating and
encouraging open communication and cooperation between all
sectors of Turkish civil society and European partners; taking the
necessary measures to establish an atmosphere of tolerance conducive to the full respect of ‘freedom of religion’ in practice; revising
and implementing legislation on foundations in line with the
ECHR and the case law of the ECtHR; ensuring that non-Muslim
religious communities can acquire legal personality and exercise
their rights; ensuring the possibility of religious education for nonMuslim minorities, including the training of their clergy; ensuring
equal treatment of Turkish and foreign nationals as regards their
ability to exercise the right to freedom of religion through participation in the life of organised religious communities; adopting
legislation to prevent repeated prosecutions and convictions of
those who refuse to perform military service for conscientious or
religious reasons;
Economic and social rights relates, under the title of
‘Women’s Rights’, to implementing current legislation relating to
women’s rights and against all forms of violence against women,
including crimes committed in the name of honour; ensuring specialised training for law enforcement agencies; establishing shelters
for women at risk of violence in all larger municipalities; increasing the awareness of the general public, and of men in particular,
concerning gender issues; and promoting the role of women in
society, including through ensuring equal access to education and
participation in the labour market and in political and social life;
319
and supporting the development of women’s organisations to fulfil
these goals;
Promoting protection of ‘children’s rights’ in line with EU
and international standards; preventing child labor;
‘Labour rights and trade unions’ concern full implementation
of the EU and ILO standards; reinforcing social dialogue, facilitate
and encourage cooperation with EU partners;
‘Anti-discrimination policies’ pertains to guaranteeing in law
and in practice the full enjoyment of human rights and fundamental freedoms by all individuals, without discrimination and irrespective of language, political opinion, sex, racial or ethnic origin,
religion or belief, disability, age or sexual orientation; and revising
the curricula and textbooks so that discriminatory language is
eliminated;
‘Minority rights, cultural rights and protection of minorities’:
ensuring cultural diversity and promote respect for and protection
of minorities in accordance with the ECHR and the principles laid
down in the Framework Convention for the Protection of National
Minorities and in line with best practice in Member States; guaranteeing legal protection of minorities, in particular as regards the
peaceful enjoyment of possessions, in line with Protocol No 1 to
the ECHR; on ‘Cultural rights’, improving effective access to radio
and TV broadcasting in languages other than Turkish, in particular
by removing remaining legal restrictions; and support for the
teaching of languages other than Turkish;
“Situation in the east and the southeast”: developing a comprehensive approach to reducing regional disparities, and in particular to improving the situation in southeast Turkey, with a view
to enhancing economic, social and cultural opportunities for all
Turkish citizens, including those of Kurdish origin; abolishing the
village guard system in the south-east; clearing the area of landmines; facilitating the return of “internally displaced persons” to
their original settlements in line with the recommendations of the
320
UN Secretary-General’s Special Representative for Displaced Persons; and continuing implementation of the law on the compensation of losses due to terrorism;
Regional issues and international obligations
Viable settlement of the Cyprus problem within the UN
framework and in line with the EU principles; full implementation
of the Protocol adapting the Ankara Agreement to the accession of
the new EU Member States, including removal of all existing restrictions on Cyprus-flagged vessels and vessels serving the Cyprus trade; taking concrete steps for the normalisation of bilateral
relations between Turkey and all EU Member States, including the
Republic of Cyprus, as soon as possible;
Pursuing efforts to resolve Peaceful settlement of border disputes, in conformity with the principle of peaceful settlement of
disputes in accordance with the UN Charter including, if necessary, jurisdiction of the International Court of Justice; committing
to good neighbourly relations; addressing any sources of friction
with neighbours; and refrain from any threat or action which could
adversely affect the process of peaceful settlement of border disputes; ensuring implementation of commitments undertaken under the Association Agreement, including the Customs Union.
Economic dimension
Short-term measures to be taken by Turkey: implementing
appropriate fiscal and monetary policies with a view to preserve
stability, as well as a sustainable and effective social security system; further strengthening economic policy coordination in order
to provide a consistent and sustainable economic policy framework for the economy; continuing privatisation of state-owned
enterprises; continuing with market liberalisation, and price reforms, in particular in the areas of energy and agriculture; addressing labour market imbalances; to this end, improving incentive
structures and flexibility in the labour market; increasing participa321
tion and employment rates; improving education and professional
training efforts, thereby encouraging the shift from agriculture to a
service-based economy; improving business climate; to this end,
improving the functioning of the commercial judiciary and safeguard the independence of market regulatory authorities; addressing impediments to market exit; and identifying and implementing
means to address the informal economy.
Medium-Term: Only Economy
Assuming that the political reforms will be completed in one
or two years, or in the short term, the APD does not put forward
any short-term obligations in this respect and only deals with economic criteria. Economic obligations or criteria focus on four areas:
completing the privatisation programme; ensuring the sustainability of public finance; continuing to improve the general level of
education and health, paying particular attention to the younger
generation and women; upgrading the country’s infrastructure, in
particular in energy and transport, in order to strengthen the competitiveness of the economy at large.
Ability to assume the obligations of membership
The problematic of Turkish EU membership is discussed in
most detail and what is to be done is displayed in a most tangible
fashion under the titles called “chapters” addressed in the negotiation. The total number of chapters is 35; however, one of them,
“Institutions”, aims to identify the future place of Turkey in EU
institutions after “the completion” of candidacy process; for instance, how many MEPs Turkey will have in the EP. One of the
chapters concerns “other issues”. In the remaining 33 chapters, the
APD underlines in detail “what is to be done” in the short- and
medium-terms.
322
Table 1: The number of obligations for 33 chapters according to the
short- and medium-term distinction
No
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
Chapter
Free Movement of Goods (*)
Freedom of Movement of Workers
Right of Establishment and Freedom to Provide
Services (*)
Free Movement of Capital
Public Procurement
Company Law
Intellectual Property Law
Competition Policy
Financial Services (*)
Information Society and Media
Agriculture and Rural Development (*) (+) (x)
Food safety, veterinary and Phytosanitary Policies
Fisheries (*)
Transport Policy (*)
Energy
Taxation
Economic and Monetary Policy
Statistics
Social Policy and Employment
Enterprise and Industrial Policy
Trans-European Networks
Regional Policy and Coordination of Structural
Instruments (+)
Judiciary and Fundamental Rights
Justice, Freedom and Security
Science and Research
Education and Culture
Environment
Consumer and Health Protection
Customs Union (*)
External Relations (*)
Foreign, Security and Defense Policy
Financial Control
323
Short
Term
4
-3
Medium
Term
-2
3
2
2
1
2
2
2
3
2
4
-2
2
1
2
-2
2
3
2
5
4
3
-3
3
1
-1
2
2
2
1
-1
2
--1
3
6
-1
3
2
3
-2
3
1
3
--2
2
1
--1
33
34
35
Financial and Budgetary Provisions (+)
Institutions (+) (y)
Other Issues (z)
Total4
72
40
(*) Chapters to be opened depending on the settlement of the Cyprus problem
(+) Chapters that France directly associates with “full membership” and thus
has or will block their opening
(x) Chapters for which the talks were blocked by GASC and France
(y) Concern the placement of Turkey in EU institutions and will be dealt with
during the accession process
(z) Reserved for other possible chapters
4
There is not a fixed number of tasks specified for each chapter, and could vary
in accordance with the changes in the acquis or the conditions. Here, there is not
any emphasis on the process of talks; yet, it would be useful to make a brief
note: The talks started on 3 October 2005. After a period of eight months, the
first chapter opened (and closed) so far was “Science and Research” (25); while
other opened chapters were (thus amounting to six in total) Statistics (18), Enterprise and Industrial Policy (20), Trans-European Networks (21) Customer
and Health Protection (28) Financial Control (32). In addition, there are two
chapters expected to be opened for talks, which are Economic and Monetary
Policy (unless France blocks the talks) and (17) Education and Culture (26).
Again up until 2009, talks on the chapters Free Movement of Capital (4), Company Law (6) and Intellectual Property Law (7) are planned to start. Turkey has
apparently made the necessary arrangements on these issues.
During the EU troika – including Slovenia as the then-current president and the
France as the subsequent president – meeting with Turkey held in Ankara on 6
May 2008, it was declared that the chapters of Company Law and Intellectual
Property Law would be opened for negotiation, while the chapter titled Free
Movement of Capital was not included in the process. Given the negative view
towards Turkey by France, who will assume the presidency in the second half
of the year, this final chapter, contrary to the expectations, seems difficult to be
opened for negotitation. The negotiation of the chapters has two aspects, i.e.
technical and political. The obstructions created both by GASC and France are
entirely political.
In short, the negotiation process is progressing at a very slow pace. Should
the present pace or timing persists, even there if there would not be any obstacle or simply taking the “technical” criteria into consideration, the negotiations
will continue at least for ten more years under the present conditions.
324
The chapters that have been opened to talks so far are Science
and Research; Enterprise and Industrial Policy; Statistics; Financial
Control; Consumer and Health Protection; and Trans-European
Networks. The chapters Company Law and Intellectual Property
Law are expected to be opened this year, until the end of 2008.
Obviously, Free Movement of Capital, a third chapter expected to
be opened this year, will not be addressed. In fact, assuming of the
Presidency by France in the second half of the year means a further
slowing down of the already-slow negotiation process that paves
the way for membership.
What is Demanded and Not Demanded by the
Council: Institutionalize
The political and economic “chapters” listed by the Council
for Turkey to fuilfill its membership obligations and the arrangements forming their basis have something in common: strengthening the “institutional” structure of the country5. The “content” of
5
Instituonalization is one of the fundamental policies pursued following the
foundation of the Republic of Turkey. Creating a public administration, economic and social development needs as well as other foreign and domestic circumstances (nation-state building, securing political and economic independence etc.) necessitated the process of institutionalization. For example, Türkiye
Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB/Central Bank of the Republic of Turkey),
Sümerbank, Etibank, Hıfzıssıhha Enstitüsü (The Sanitary Institute), Elektrik
İşleri Etüd İdaresi (General Directorate of Electric Power Resources Survey and
Development Administration), Halkevleri (People’s Houses), Emlak Kredi
Bank, Halk Bank, even the İş Bank, and a modern university were all the tangible fruits of this movement for institutionalization. It is already known how
these institutions, except for İş Bankası, went corrupt and destroyed. In recent
years, the AKP government pursues a policy completely disregarding the independence of institutional entities and interferes to a large extent in the personnel recruitment of the institutions.
In this context, there is still a shortcoming with respect to the EU membership:
Unable to provide the arrangements necessary for the negotiations with the EU,
for instance, a harmonious working environment among the institutions to “co-
325
almost all chapters or what is carefully underlined in the “opening” or “closing” criteria for the negotiations is the formation and
strengthening of institutions, increasing their capacity or efficiency,
and coordinating their activities when necessary.
Institutionalization has a special importance among the “general” short-term arrangements. What forms the basis of the institutionalization obligations is improving the central, regional, and
local administrations in terms of their personnel, efficiency, accountability, and transparency. Furthermore, it is emphatically
demanded that the efficiency of the judiciary be strengthened
through reinforcing its institutional capacity; coordination be
improved between all institutions involved in the fight against
corruption; a national human rights institution be established;
women’s organisations be improved and their number be increased; and economic policy coordination be strengthened across
different institutions. In the medium term, institutionalization is
only mentioned indirectly, in the context of improving competitive
capacity.
Among the negotiation chapters, institutionalization is particularly emphasized. A lot is demanded in the short term. Detailed reports are demanded to form institutional capacity under
the Right of Establishment and Freedom to Provide Services (3).
Other demands are as follows: giving an organisation for
procurement the task of guaranteeing a coherent policy and
steering its implementation under Public Procurement (5); setting
up an independent state aid for Competition Policy (8);
ordinate the screening meetings”, Turkey also fails to achieve the institutionalization required by the candidacy process. Candidate countries conduct detailed
surveys on potential problems encountered during the process of alignment
with the acquis, which are called regulatory impact analysis. The regulatory
impact analysis is a specific cost-benefit analysis intended to determine the
most cost-effective ways for applying the EU acquis, to inform the business
world and the concerned sectors about the costs of an application, and to ensure
a thorough learning of what the application actually means.
326
establishment of an independent regulatory and supervisory
authority in the insurance and pension sector under Financial
Services (9); establishment of an IPARD agency (Instrument for
Pre-accession Assistance Rural Development Component) for
Agriculture and Rural Development (11); preparing a National
Programme for agri-food establishments under Food Safety,
Veterinary and Phytosanitary Policy (12); creating a central
administrative unit for Fisheries (13); strengthening the administrative capacity for Energy (15) and Taxation (16); entrusting Turkish Statistical Institute (TUIK) with new duties under Statistics (18);
reinforcing the establishment of institutional structures and
strengthening administrative capacity for Regional Policy and
Coordination of Structural Instruments (22); establishment of an
independent data protection supervisory authority and under
Judiciary and Fundamental Rights (23); and furthermore, establishment of separate administrative units for refugees and for the
enforcement of the laws on the borders; enhancing the
administrative capacity of the Lifelong Learning and Youth in
Action National Agency under Education and Culture (26);
strengthening the administrative capacity of Environment (27)
administration at national, regional and local level; ensuring
adequate administrative structures and enforcement capacity
under Consumer and Health Protection (28); strengthening the
enforcement capacity of the customs administration for Customs
Union (29); and finally, adopting pending legislation to guarantee
the functioning of the Turkish Court of Accounts in line with the
International organisation of supreme audit institutions (INTOSAI)
standards and guidelines in order to improve Financial Control
(32); and moreover, setting up an operationally independent antifraud coordination structure for the protection of EU financial
interests.
The medium term suggestions are as follows: further
strengthening administrative structures for Freedom of Movement
327
for Workers (2); enhancement of laboratory and control capacities
under Food Safety, Veterinary and Phytosanitary Policy (12); enhancement of administrative and regulatory capacities under Energy (15) and Social Policy and Employment (19); and finally,
developing at central, regional and local level the administrative
capacity for Regional Policy and Coordination of Structural Policy
Instruments (22).
Let Your Democracy Rest on Human Rights and Freedoms!
What about Secularism?
A detailed examination of the Council’s second set of suggestions for Turkey within the framework of its obligations reveals
that it reflects the strengthening of individual rights and freedoms
and the related notion of democracy. It is a very positive and accurate approach for the Council to suggest a democracy based on
human rights and freedoms and its institutionalization. Yet, there
is another important point that is striking. The APD does not address the relationship between public administration and religion
in Turkey. Nevertheless, it is one of the most significant problems
of Turkey in the last decade and has become much graver during
last year.
Why are any of the following points not reflected in the APD?
Developments such as the desecularization of public administration;
the attempts at settling the problem of wearing headscarves at universities through the Constitution; the increasing influence of religious
approaches in education; religion-based recruitment in public bureaucracy; growing influence of religious communities in politics and
social life or Turkey’s evolution towards desecularization.
The answer to this question could be evaluated from two perspectives: First, the current prevailing opinion in the EU might be
giving priority to human rights and democracy in Turkey and
consider secularism as a natural result or product of them. Accord328
ing to this assumption, if human rights start to function in the
proper sense, “Sharia” (=religious law) cannot find a field of application for itself in a society consisting of “free” people. This notion
is not based on any scientific data; is “overoptimistic”; and should
be questioned both in theory and practice.
There is also the Turkish dimension for this fiction. The prevailing assumption in the EU is that the establishment that aims to
protect secularism in Turkey prevents human rights and therefore,
democracy from improving. As the assumption holds, the proponents of secularism are increasingly trying to “derail” Turkish EU
membership, rather than “giving up” its own traditional “powers
and privileges”6. It is an unfounded wholesale approach that those
who are trying to protect secularism in Turkey oppose the country’s EU membership. As no one can claim that the Republican
values are incompatible with EU membership, arguably, the problem arises from the mutual mistrust created by certain developments. If this is the case, decisive judgments may be misleading.
The second aspect of EU’s outlook on secularism in Turkey is
the fact that Turkey is a Muslim country, an inevitable result of
which is that there is nothing strange in observing the influence of
Islam in public administration. Consequently, for the EU, it is not
at all easy for Turkey to keep religious and governmental affairs
separate; to prevent religious involvement in public administration
as well as in education. The opponents of this view believe that the
EU does not need to address this issue. It is Turkey’s problem.
The approach “It is Turkey’s problem” cannot be justified. No
one can claim that desecularization of public administration will
not become an obstacle before EU membership. Then, it could be
asserted that the Council’s treatment of the issue of secularism
6
See European Stability Initiative (Berlin), The Economist, “The secularists fight
back, the constitutional court takes on Turkey’s ruling party” 3 April 2008.
329
constitutes one of the rationales for its reluctance towards Turkey’s
full membership.
An extension of this view is the assumption that Turkey might
become an “example” for other countries with a large Muslim
population. Undoubtedly, in this age of communication, societies
are much more easily influenced by others when compared to the
past. However, to what extent is democratization possible by taking another country as an example? The answer to this question
can only be given by considering the “internal dynamics”; the historical, cultural and economic accumulation of the country to be
democratized, as well as their level of development. Thus, it is
impossible to arrive at definite conclusions about this complex
model.
For these visible reasons, the EU Council prefers not to become a party to the issue of secularism in Turkey, which, I believe,
is a great mistake7.
What is Really Missing: Political Leadership
What is really missing in Turkey’s membership process is the
political reluctance experienced by both parties. First of all, today,
the number of political leaders in the EU with enlightening ideas
on how “the Europe of tomorrow” should be is much less than it
was in the former decades. After all, for some of its politicians, the
EU is “tired of enlargement” and cannot carry the weight of Turkey. Another important point is that most of the conservatist or
rightist governments in the EU do not keep warm at all the pros-
7
However, there is an emphasis on secularism in the 2007 Progress Report, on
which the talks of the Commission were concluded on 25 April 2008. Mention
of secular state in Article 1, the statement “secular and democratic Turkey” in
Article 7, and the reference to ‘principle of separating state and religious affairs’
concerning the projected “new, civil Constitution” in Article 16 should be considered as a sign for a significant and positive approach.
330
pect of Turkey’s full membership. The reasons behind this obvious
state of affairs can be the subject of another article.
On the other hand, the outlook of Turkish politicians towards
the EU is full of great question marks as well. In the first years
when it came to power, the AKP government in charge gave the
impression that it will be the leader of the membership process and
achieved a great breakthrough by securing the decision by the EU
Presidents and Heads of Government on 17 December 2004 and
the related initiation of accession talks through the Accession Conference on 3 October 2005. Nevertheless, the AKP’s love for the EU
grew thin in time. It could be argued that the former enthusiasm
for EU membership among the AKP circles declined following the
ECtHR decision on Leyla Şahin on 10 December 2005, in particular.
In fact, the tissue incompatibility between the AKP and the EU was
inevitable as the general outlook of the AKP towards secularism or
its attitude towards the relationship between public administration
and religion – and particularly, its approach towards equality between sexes and education – would inevitably give rise to unconformities with the EU. Furthermore, the attempts by the AKP government to control independent institutions and its incapability
with regard to instutionalization; its inability to form the required
institutional framework to conduct the negotiations; its incapacity
to solve the problem of the slowing down of the negotiations
through the internal disputes among various institutions; its footdragging on the fight against corruption and attempts to limit political immunities; its taking the wrong steps or no steps at all for
the democratization of the constitution, political parties, and election laws; and its repressive activities toward rights and freedoms,
as was observed in the last example of May 1, have all increased
the incompatibility between the EU and the AKP.
The outlook of the opposition parties towards the EU is at best
unclear. For instance, it is a striking fact that while criticizing the
government in other issues, the opposition does not offer any tan331
gible suggestions about the EU. The CHP, the chief opposition
party, cannot make its presence felt in the context of the EU since it
has overemphasized the “but” in the statement “We favor the EU
but…”; it has opposed the steps taken for political reforms; and
more importantly, it has not been able to convey the impression
that it can pioneer the democratization process; and have been
alienated from its leftist/social democrat character and has not
cooperated with the EU Left that supports Turkey’s EU membership.
Another opposition party, the MHP, does not conceal its disfavoring attitude towards the EU on the grounds that the EU process intervened with our domestic affairs and created problems in
foreign policy; yet, does not openly oppose the EU membership.
With a representative group in the Parliament, the DTP gives full
support to EU membership for the importance attached by the EU
to democratization and Southeast/Kurdish problem.
Obviously, a complete “political uncertainty” reigns in Turkey
on the EU; for instance, those who oppose EU membership do not
have a political party. Arguably, the same applies to those who
favor EU membership, though not very clear. The lack of any political parties that are really willing to become a EU member, let
alone being very enthusiastic, should be considered as the most
important problem of Turkey’s membership process in 2008.
Under these conditions, the EU officials, for some reason or
another, see the AKP as their “addressee” in Turkey. Nevertheless,
it cannot be regarded as a proper attitude at all that the same officials, particularly the European Commissioner for Enlargement,
consider Turkey as equal to the AKP and suggest that the negotiations would be suspended if the AKP is closed down. To put Turkey on a par with its ruling party should be regarded as a great
mistake. While rightly underlining the rule of law and the independence the judiciary, the EU, at the same time, harshly criticizes
332
the Turkish legal system regarding the closure case of the AKP,
which is by no means tenable.
Conclusion
Ratified by the EU Council on 16 February 2008, Turkey’s Accession Partnership document is analogous to a half-full glass.
Depending on the perspective, one could either see it either optimistically or pessimistically.
However, the question is whether it would be possible for
Turkey to fulfill within four years these obligations laid down in
the APD. The more difficult obligations to fulfill are the conditions
listed under the title political dialogue, democracy, the rule of law,
protection of human rights and minorities, and those listed under
the title international obligations and regional disputes which demand fulfillment “within two years”.
Moreover, the obligations listed above are, so to speak, “openended.” Therefore, it is quite difficult to reap the fruits of most of
the obligations within such a short period of time. For instance, it is
not an obligation to be fulfilled in the short term to ensure the
“equal” participation of women in education or increase the rate of
their participation in the labor force. With the chapters demanding
“institutionalization” in particular, the examples could be multiplied.
The country we name as the GASC (the Greek Administration
of Southern Cyprus) is a EU member under the name the Republic
of Cyprus. The decision of the Council (Article 7) declares that,
concerning the eight chapters on Cyprus among the decided negotiation chapters, there shall not be any request to bring these to the
Intergovernmental Conference, which is the decision-making authority therein. Inasmuch as the GASC is a EU member and has
always the capacity to veto the negotiations either at the opening
or closing of chapters, further assuring its position through the
333
Council decision, that is, “doubling the padlock”, could not at all
be considered as favorable.
France is reluctant to discuss five of the negotiation chapters,
one of which is the same with Cyprus: Since it sees these directly
related to “full membership”, it either blocks the opening of these
chapters or does not conceal that it will obstruct them.
Without doubt, there is no guarantee for the membership even
though all the obligations are fulfilled because it is particularly
emphasized that the negotiations are “open-ended.”8
Looking at the half full part of the glass, one could see that
there is much to do. The Accession Partnership Document lays
particular emphasis on the fight against corruption. In this context,
it demands developing a comprehensive anti-corruption strategy,
implementation of the Regulation on Principles of Ethical Behavior
for Civil Servants, harmonization of political immunities in line
with “best European practices”, ensuring transparency in political
party and election campaign financing under the category of anticorruption policy; commissioning “a single organization” with the
task of public procurement (5 short terms), presenting a comprehensive strategy to comply with the acquis in this respect; adopting
a state aid law in line with the acquis requirements, setting up an
operationally independent “state aid monitoring system” capable
of fulfilling the transparency commitments under the scope of
competitive policy (8 short terms). Public aids are one of the fun8
In Paragraph 2 of the “Negotiating Framework Document”, which led to heated
debates during the Council meeting of October 2005, it is stated that “The
shared objective of the negotiations is accession. The negotiations are an openended process, the outcome of which cannot be guaranteed beforehand. While
having full regard to all Copenhagen Criteria, including the absorption capacity
of the Union, if Turkey is not in a position to assume in full all the obligations of
membership it must be ensured that Turkey is fully anchored in the European
structures through the strongest possible bond.” It is obvious that this phrase is
not at all a “positive” summary of the Turkey-EU relations, which will celebrate
its 50th anniversary in 2009, that is, will be a half-century-old.
334
damental problems Turkey should resolve. The question of the
central as well as local governments funding whom and “how”
(“in kind” or in cash) is entirely an enigma. In this respect, the first
question to be addressed is whether those who receive the funds
do deserve these or accept them as charity. In a modern social state
based on the rule of law, the state does not distribute alms but
instead gives its citizens what they deserve. Whether aspiring or
reluctant for the EU membership, Turkey has to solve this problem, which directly and quite adversely affects the functioning of
democracy.
There is also much to do about rights and freedoms, which
could be exemplified by particularly extending syndicate rights
and rights to association as well as amending the political party
laws towards “the best European practices”. In fact, the obligations
included in the scope of several negotiations are the achievements
which have been demanded in the APD and other EU documents
but which Turkey is supposed to have fulfilled so far for its own
progress without any need for foreign demands and requiring no
financial burden.
Bibliography
Council (2008) “Decisions of 18 February 2008” Official Journal of the European Union, 26.02.2008, pp. L51/4-L51/18;
European Parliament (2008) “Report on Turkey’s Progress Report”, Committee on Foreign Affairs, 25.04.2008.
The Economist (2008) “The secularists fight back, The constitutional court
takes on Turkey’s ruling party” (3 Nisan).
335
336
Enlargement: The Strategic Dimension
of the Turkey - EU Relations
Christer ASP
Much of the discussion today focus on the constitutional reforms
of Turkey in view of the accession to the European Union. I wish to
add to this the strategic dimension of Turkey, as I believe that
these two issues – the reform process and the geostrategic importance of Turkey - will be determinant factors with regard to the
future accession of Turkey to the EU.
The EU is a political project in constant motion with the ultimate aim to bring about a stable peace on a continent that had
been ravaged by wars for centuries. And indeed, that objective has
been fulfilled. War among the European States is un-thinkable.
Consequently, the focus of the EU has gradually shifted towards a
drive to secure freedom and democracy in every part of Europe
previously deprived of those rights. Today, the half billion citizens
of Europe has never been as free, never as secure and never as
prosperous. This is what the enlargements of the EU has contributed to. Today, the EU is a beacon of freedom and democracy from
the Polar Circle in the north, from the Atlantic Ocean, to the shores
of the Mediterranean and the Black Sea. By consecutive enlargements we have added to our common heritage of peaceful cooperation.
337
This is not the time to start closing the door to those Nations
that wish to join the EU family. For if you close one door, others
are likely to open up. And that may not be in the security interest
of the EU. Let me be more precise. By closing the door to Turkey,
or any other state that would qualify for EU membership, we will
not only force these countries to re-define their strategic interests,
but we also run the risk of creating instability within the European
Union.
And by closing the door to Turkey, we would risk to devalue
the soft power of the EU, not only with regard to Turkey, but also
towards those other countries that look towards the EU as a source
of inspiration in their struggles for increased freedoms and democracy. Attempts to draw black boarder lines on large maps around
the EU, to make EU exclusive, instead of inclusive, would have an
impact on EU’s global role in the field of foreign and security policy.
We have witnessed how the soft power of Europe – the inspiration of our model of integration and shared sovereignty, the
transformational capacity of our experience in conflict resolution
and state-building – is becoming increasingly relevant in the world
in which we are living.
With 27 Member States, the EU is by far the world’s largest
trading entity – bigger than the number two and three taken together. We are the largest market for more than 130 nations
around the world. And we are by far the largest donor of development assistance. But this economic might has not been paralleled by an equal influence in the area of foreign and security policy. Some would still say that the EU is an economic giant and a
political dwarf – although this imbalance has changed for the better in the last few years. The Reform Treaty, which will be ratified
by 27 parliaments in the course of this year, will further redress
this imbalance. Of course, there are many driving forces behind
this new Treaty, but perhaps the most significant one is to make it
338
possible for the EU to strengthen its voice in global affairs by creating new institutions and instruments in the field of foreign and
security affairs.
Another factor that has been of importance in this respect is
the process of consecutive enlargements. An EU consisting of its
original 6 Member states -without the UK, Spain, Sweden, Greece,
Poland, or all other late comers - could never have aspired to the
role the EU is playing to day. In fact, it is enlargement -probably
more than any other individual factor- that has made the EU increasingly relevant and important on a wider global scale. I believe
that Turkey, with its close relations to all parties in this region and
with Central Asia, would significantly add to that role.
For many years France vetoed the British moves towards
membership of the EU. And having been part of the Swedish accession team in the late 1980s and 1990s, I have a clear recollection
of attempts to hinder the accession negotiations of Sweden, Austria, Finland and Norway, by among other things offering us a
privileged partnership. A few years down that road, Sweden
abandoned the idea of a privileged partnership and sought full
membership. Still, at the end of sometimes very difficult negotiations, some 80 members of the European Parliament voted against
Swedish membership of the EU. These politicians obviously
thought we should not belong to the EU.
There are some conclusions to draw from this: The first one is
that there has always been resistance from various EU quarters to
admit new members of the EU. The second and paradoxical conclusion is that each enlargement has been a success story leading to
a strengthening of the EU, internally as well as in global affairs. A
third one is that any country that decides on the full membership
option has to deal continuously with the forces working against
enlargement. The negotiating process might test your patience and
tax your resources more than you might originally have thought.
This is certainly the case of the Turkish accession, both from the
339
perspective of Turkey and from that of the EU. But it should also
be kept in mind that this is not something unique for Turkey. This
has been the case of each enlargement up until now.
If we look further back in time, way beyond the inception of
the EU, it can be claimed that the history of Europe is inseparable
from the history of the Eastern part of the Mediterranean. To separate the Eastern Mediterranean region from the rest of Europe
would be tantamount to separating ourselves from our European
history. This is certainly a point to be made to those who claim that
Turkey does not belong in the EU.
Of course, it has to be recognised that the accession of Turkey
to the EU stirs feelings. To embrace Turkey in the EU is slightly
more complicated than enlarging with countries like Malta, or
Sweden for that matter. Turkey will constitute the largest addition
to the European family so far, meaning that Turkey could even
surpass Germany in terms of votes in the Council and the number
of EU- parliamentarians, but contributing considerably less to the
EU-budget.
However, I do not believe that that the concern of Turkey is
really about Turkey herself. Enlargement becomes a complicating
factor when the EU is finding its role in a more complex and rapidly changing world, of globalisation, immigration, the forces of
change on our economies, the effects on our societies of climate
change. All this creates uncertainties about where we are heading –
and it risks to lead to an introvert thinking. These developments
create tremendous opportunities if they are met with an open
mind and clear analyses. But at the same time it is not particularly
strange that it also fuels the enlargement fatigue in some European
countries at this point in time.
For my part, I fail to see how the changes taking place around
us at an ever increasing speed can be met by introvert policies,
closing our doors to the outside. On the contrary, enlargement has
been instrumental for bridging political, economic and cultural
340
gaps, and for refocusing from historical conflicts to future cooperation.
Indeed, I fail to see that we can go forward with the aspirations we have in the field of foreign and security affairs, or in meeting the demands that we face from the global strategic agenda now
confronting us, if we go back on our commitment to further
enlargement. Should we do this, it would sooner or later have geostrategic implications in South-eastern Europe, the Eastern Mediterranean or in the wider Eastern part of Europe. It would be a
strategic mistake of historical proportions.
I do not suggest that the strategic dimension is not well understood in the capitals of the EU, but in my view it has far too often
been obscured by internal political turmoil and uncertainties of
how to meet the new global challenges we now face. Obviously,
the process of further enlargement will most likely be more demanding than the previous ones. It will be demanding for the institutions of the EU, even with the new Reform Treaty in place, but it
will be even more so for the countries aspiring for membership of
the EU.
I am sometimes asked why Sweden changed its position from
being hesitant to Turkish membership of the EU, to a strong supporter. The answer is simple: Because Turkey has changed.
During the past mandate period of the parliament we have
witnessed impressive commitments to the EU reform process. And
the actual reforms decided paved the way for the decision to open
accession negotiations with Turkey in October 2005. Since then the
reform process have, by and large, ground to a halt. With the proposed changes in the article 301 on freedom of speech and indications that we soon could expect a larger democratic reform package, this situation appears to change. These positive signals are
something that we from the EU side welcome very much.
Of course, reforms are first and foremost be implemented for
the benefit of Turkey herself. But it is also important from the per341
spective of the negotiating process. The will on behalf of an acceding nation to change in the direction of meeting the norms, values
and freedoms that underpin the cooperation within the EU has
always impacted on the EU accession process. And it goes without
saying that this is the case also for Turkey.
In this context I wish to make one thing crystal clear. The EU
has no business or interest in interfering in how the internal affairs
of Turkey are conducted – or how its democratic institutions perform their obligations. However, Turkey has applied to be part of
the family of EU nations. And it is our obligation to Turkey to explain the criteria for becoming a fully fledged member of the EU.
At the same time, we acknowledge that Turkey has been subject to violent and persistent terrorist attacks, demanding the full
attention of the Government in order to deal with this serious
threat. But we also believe that continued reform is one, out of
many tools, to be used against terrorism.
Terrorism, military conflicts or nuclear proliferation is high on
the agenda today. And the underlying threat is a potentially more
devastating clash of civilizations along the lines that Huntington
has described it. This brings me to another foreign policy factor,
namely the relations between the EU and the Muslim world. Having said that, the religious factor has nothing at all to do with the
EU accession process. It is not something that will be considered in
a technical sense in the accession negotiations. But in my view, it
has a positive political connotation when it comes to the Turkish
accession – Turkey being a secular and predominantly Muslim
country. It is certainly of increasing importance for the EU to play
a constructive role in bridging differences that are often looked
upon as dividing the West and the Middle East. In conclusion, it is
very much a matter of political leadership when it comes to clarifying the advantages of enlarging with Turkey – both in the EU and
in Turkey.
342
In the years ahead it will be of paramount political importance
for both the EU and Turkey to start to rebuild the public confidence on both sides in order to better highlight the mutual advantages of full Turkish membership of the EU. Future generations
will not forgive us if we fail, if we do not continue to add to our
heritage. I do believe that the Turkish accession to the EU is of that
strategic magnitude.
Thank you
343
344
Experiences of Hungary in the
Negotiation Process with
The European Union
Péter BALÁZS
Every EU enlargement is special for two reasons: there are more
and more member states around the negotiation table, on the one
hand, and there are more and more topics on the agenda, on the
other. Accession negotiations always take place in the form of inter-governmental conferences: on one side there are the EC/EU
member states and there are the candidates negotiating one by one
on the other. When the United Kingdom joined the European
Community in 1973, negotiations took place in the form of 6+1.
Turkey is negotiating actually with 27 EU member states, that is, 28
states’ representatives are sitting around. As far as the agenda is
concerned, back in the time, there was no Single Market, Schengen
zone or Euro zone, a big part of EU legislation did not exist at all.
These are the variable elements of EU accession negotiations.
At the same time, there are some stable elements of EU
enlargements, both in written and unwritten forms. The most important written rules are the following: first, candidates should be
European states; second is the strict EU conditionality and the
third is the requirement of unanimous decisions on behalf of the
EU member states for every new candidate. The most important
345
unwritten rules are the following: first, the EU usually takes direct
neighbours as new members; second, enlargements happen in a
rhythm of decades and third, the EU likes to deal with groups of
states, not with single countries.
How do the written and unwritten rules apply to Turkey? As
a matter of fact, Turkey is in full harmony with the above written
rules, but it is somehow diverging from the unwritten ones. The
first reason is that the country is not a close and direct neighbour
of core Europe. Second, because the time frame has already been
extended far beyond a decade, Turkey had to wait for 18 years
since its application for EU membership (1987) until the start of
official accession negotiations (2005). During this time, other countries applied for membership and joined the EU. And most of all,
Turkey is a single case because of its size, location, history, culture
and some other aspects.
For Hungary, EU accession was much easier, first of all, because both parts, the Republic of Hungary and the – by then –
fifteen-member strong EU were deeply convinced that we should
achieve it. The whole accession process took 15 years: it started by
1989 in parallel with the beginnings of the political transformation
and was achieved in 2004 with EU membership. When we started
the process, Turkey was already in the “waiting room” of the EU,
and when we finished it, Turkey was still there. To our great satisfaction, one year after our EU accession Turkey could start the
official negotiations with the EU. I have to add that the special case
of Turkey has moved closer to the EU’s rules and perception after
the2004-2007 big enlargement than before. Today there is a Balkan
connection and a Black Sea connection between core Europe and
Turkey.
Accession negotiations are dominated and guided by one basic understanding, namely that we are always talking about full
EU membership. There is a clear and well balanced exchange between the two parties: full compliance with the EU acquis for full
346
EU membership. No candidate has ever accepted any other solution than full membership. The answer of the EU is: “If you want
to be one of us, be like us”.
Seen from the viewpoint of the candidates, the negotiation
process has four special features: first, conditions and procedures
dominate; second, the time frame is extremely fragmented; third,
there are many negotiating partners and fourth, this period is a
special case of limited sovereignty. Let us see these characteristics
one by one.
The first is that EU conditions and procedures dominate the
whole process. There are general preconditions for the candidates,
like the famous Copenhagen criteria stipulated in 1993. Since then,
some important issues have been added, namely the treatment of
minorities and a set of external and foreign policy pre-conditions.
This latter refers basically to the requirement of reconciliation with
neighbours. The example is the historical reconciliation between
Germany and France. Following this model, the EU expects all
candidate countries to shake hands with all their neighbours. The
most difficult precondition of renewing relations with neighbouring countries and nations is reconciliation with yourself. You are
expected to close your past and to confess the truth about history.
In general, history should be separated from actual political speaking and left to historians. Politicians should look to the future, to
solving the problems of next generations.
The procedure of the negotiations is based on thematic chapters defined by the logic of the acquis communautaire. The number
and the scope of such chapters are narrowing during the negotiation period. Negotiations start with the easiest subjects and progress towards more and more difficult questions. At the beginning
we had a long list of 31 negotiation chapters. Lastly, the list became
shorter and shorter. Just to give you a few examples of the most
important points on that list: the free movement of Hungarian
labour force in the EU member states; acquisition of Hungarian
347
farmland by citizens of other EU member states; privileges granted
to foreign investors; some norms of environment legislation; rules,
quotas and brand names in the Common Agriculture Policy and
finally the budgetary positions: what are we gaining from and
giving to the EU. In addition to all that, a few unclosed preconditions were on the agenda of negotiations, too, like the freedom of
the media or the treatment of the Roma minority in Hungary.
A very important aspect is that during the negotiation period
your time is structured and formed by the sequence of negotiation
rounds and EU summit meetings. This means a clear dependence
on the reactions of the EU which does not permit to take a longer
future perspective than six moths.
Another fundamental point is that your negotiating partner is
not “the EU”, that is one single party. In reality, your partners are
all the EU member states, with a special emphasis on the biggest
EU countries plus the EU Commission as a “matchmarker”. The
European Parliament can also give you great help, but you are
facing, first of all, the member states. For the time being, Turkey is
negotiating with 27 EU member states and enjoys the active help of
the European Commission.
Finally, the negotiation period is a special case of limited sovereignty for the candidate. It could be compared to the position of
the fiancé: you have already strong moral obligations without the
real pleasures of the coming relationship. Young people in my
country try to reverse this order that is to have the pleasures without obligations. EU candidates tend to try to do the same.
Public support is one of the most critical political issues of EU
accession. You need public support on both sides, in the EU and in
the candidate country. In the EU, you have to present the potential
future member in the best light: dissipate doubts and increase
sympathy towards it. In the candidate country you have to do the
same with respect to the EU. An important question to be an-
348
swered: how much information are you giving about the negotiations to the Parliament, to the media and to the public.
The image of the EU negotiations depends, on both sides, on
three main factors: the balance of interests, the progress of the negotiation process and the final perspective that is the potential date
of accession. A source of headaches for politicians: if you are cautious enough and promising little, then you do not get the necessary public support; if you are promising too much, then time
comes and you are still not in the EU. However, sooner or later the
negotiations will be concluded and you will get the required and
well balanced results. The final events of the EU accession process
are usually very positive: the signature of the accession treaty,
referendums on both sides and finally the big date, the entry day
with solemn celebrations.
After EU accession, life is going on rather unchanged because
the necessary adaptation to EU rules and conditions mostly happens during the long negotiation process. In the case of Hungary,
some very positive and very negative expectations did not come
true: EU funds did not change the living standard overnight, but
there was no sudden price increase either. What we have got on
the positive side is a tremendous big economic area; a large time
horizon with the same perspectives and risk factors as other countries in the EU and finally the quality to be a “member of the club”.
EU mebership means a new kind of two-level governance, partly
in your capital and partly in Brussels, together with your EU partners. The EU Council offers a special kind of “low cost diplomacy”
with a high frequency of regular meetings. With EU membership
you will share all the problems of the EU, they become your problems, too, for instance, competitiveness, energy supply or global
warming. Your main interest will concentrate on an EU that works
smoothly and efficiently.
349
350
Discussion
Question
Non-governmental organizations should be improved and
functionalized in order to eliminate the communication problems between the state and the people. I would like to ask Prof.
Dr. Yakup Kepenek: What kinds of projects are under way to
this end?
Answers
Prof. Dr. Yakup KEPENEK
In fact, Prof. Şenatalar has already discussed NGOs; but let me
pass a few remarks on their function here. Mr. Şenatalar could
provide more detailed information on the practices of NGOs if he
feels the need to do so.
Unfortunately, development of the organizations called NonGovernmental Organizations is not very encouraging. Various
reasons could be assigned for it. One is political pressures and the
second is bureaucratic obstacles. We could cite forming an association as an example. You have to fulfill too many formalities to form
351
an ordinary association. To put it another way, you have to get a
“certificate of authorization” from the bureaucracy.
NGOs have two characteristics, the first of which is that an
NGO should, first of all, be autonomous from public administration; in other words, it should not be dependent on the government for financial or other reasons. Yet, unfortunately, in our country, the situation is thus: I am telling it without differentiating between various NGOs, right or left, religious or non-religious: all
open files, hoping to get something out of the budget and trying to
take some amount of money from the budget. There are hundreds
of files thus opened. I believe the AKP government correctly limited and reduced the number or did away with those files.
This decision was, for the most part, correct; yet, all attempts
failed to thwart the NGOs’ demand for public money through
other channels. This is a serious drawback or failure which demonstrates the weakness or incompetence of our NGOs.
Secondly, before proceeding to the second characteristic of an
NGO, I would like to provide a definition of an NGO: No compatibility is required among the members of these organizations in
terms of sex, religion, ethnic origin, or ideological background. An
NGO should, by definition, incorporate an extreme-rightist and an
extreme leftist, a believer and an unbeliever, a university rector
and a tea maker working side by side. This is what an NGO means.
Correct me if I am wrong, dear speakers. Such organization is not
present in our NGOs. Again, in out country, unfortunately there
are some non-governmental organizations that are formed to assist
women but they continuously engage in religious propaganda;
thus they start to work outside the scope of a non-governmental
organization’s activities.
I have just discussed the two characteristics that an NGO
should have. And I have stated that these are not present in our
NGOs. This brings weakness in its tail. And this weakness is one of
the most important obstacles to social consolidation and improve352
ment. There is a need to remove this obstacle and strengthen the
NGOs.
Another complication experienced with NGOs has been thus:
Some of those working in the same NGOs acted as informers for
others (I guess, this is a necessity for the skeptical atmosphere we
are living in). I believe that it will be useful for our young friends
here to know about these. Some others did other things; thus we
have witnessed periods in which people’s trust in others greatly
diminished. All of these damage or weaken solidaristic civil society
organizations. Of course, we need to overcome them. Civil society
should be consolidated so that democracy functions, or effectively
operates and the political parties become more responsive in Turkey. We should know the people we elect more closely. These are
closely-related issues.
Today, there is an election threshold of 10 percent in Turkey.
Do you know what the election threshold in Turkey was when I
opened my eyes to the world, or rather in the 1960’s when I was a
university student? Zero; that is, there was no such threshold. If a
party received, say, 3% of the votes, it won 3% of the seats. At the
party level, The Workers Party of Turkey is an example.
We later reached the current state of affairs. We are so good at
turning deaf ears. So the issue also has a political dimension to it;
the lack of a democratic structure among the parties is a significant
factor here. For instance, you have established a non-governmental
organization on environment. If you do not have a responsive political structure to listen to you or if you cannot find a proper administrative frame and there are no political parties, who can you
speak to? What steps can you take to resolve existing problems and
how?
I would like to cite an example from history: In the Ottoman
period, the English Ambassador of the time told Keçecizade Fuat
Pasha, the Grand Vizier, on all occasions: “Grand Vizier, do your
job and bring democracy to this country”, just like what the Euro353
peans tell us. What can Keçecizade do? He said, “Mr. Ambassador,
I understand your concern! I will bring democracy here but…”,
speaking of the Ottoman government, “…there is the Sultan above,
who thinks he has been given his power by Allah. There is the
people below but they are so ignorant. What can I do? I am trying
to reconstruct democracy from the side, like a shoemaker’s sleeker
but it is what I can do”. Now, both parties have their own shortcomings. Thank you.
Prof. Dr. Burhan ŞENATALAR
First, I would like to deal with education on NGOs. I will cite
two examples of educational institutions that offer education on
the issue. The first is Çanakkale On Sekiz Mart University, where
there is an undergraduate program on NGOs. This program offers
five or six courses on the subject. Çanakkale University also holds
an “NGO Congress” biannually in fall and spring. They are going
to gather this year as well; they are making the necessary preparations. The Faculty of Economics and Administrative Sciences at
Çanakkale University has chosen NGOs as a special field.
The second example is Istanbul Bilgi University, of which I am
an academic member. Bilgi University offers a long-term education
program on NGOs, which includes the issues of, say, demanding
EU funds for projects, the law of associations, and establishing
relations with the EU bodies. These have been published as books
with hundreds of editions. These books have been sent to various
NGOs free of charge. I would be pleased to send a book to anyone
among the audience who gives me his/her calling card.
Let us now get back to the issue of how to evaluate NGOs: I
think we could approach the issue from two perspectives, both
pessimistically and optimistically. I would like to take a more optimist stance. For instance, considerable progress has been made in
the organization of women. I think these organizations receive EU
354
fund support. Organizations that work for women could be exemplified by Kamer, Kader, Uçan Süpürge etc. Their service is so
valuable and they are very successful in Turkey.
I will provide you with two examples in the field of education.
They demonstrate the importance of education. For instance, first
is the Community Volunteers Foundation (TOG). I am sure you
have a branch in your university too. TOG was founded simply
through the initiative of İbrahim Betil and flourished thanks to the
trust he inspires in people around him. Currently, TOG is active in
more than 60 universities. And the Foundation collected funds
thanks to the trust it inspires in people. Now, TOG is active in
more than 60 universities. I guess this shows that a longestablished belief about the youth in Turkey, which is widely accepted particularly outside universities, is incorrect. What is this
belief? “The youth is not interested in politics!”
Some political practices may certainly be repulsive for some.
For instance, young people look at politics, at the political parties,
at the functioning of politics, and naturally, they do not approve
certain practices. Now there is a new party of ours (I prefer not to
mention its name). It has such an application for its members when
expressing their ideas. ‘Speakers shall limit their speech to ten
minutes, which is a sufficient period of time’. Under such conditions, I would not join the party either. Yet, if young people are
working collectively, it shows that they can be active. Prof. Fulya
Sarvan, Dean of Akdeniz University, told me, during the inauguration, that five student communities supported the organization of
today’s meeting, which I was very pleased to hear. This means that
evidently, the university youth is interested in such subjects.
This drives me to another point: In Turkey, there is a perception problem with regard to NGOs, which could be exemplified by
the activities of certain foundations and our perceptions of them.
For instance, in the German system, there are foundations that are
affiliated with political parties. There is a foundation affiliated with
355
social democrats called the “Friedrich Ebert Foundation”. There is
a foundation affiliated with Christian Democrats called the “Konrad Adenauer Foundation”. Another foundation closely affiliated
with the Greens is called the “Heinrich Böll Foundation”. These are
subsidized from the public budget; however, they do not form an
organic part of the above political parties.
These foundations engage in all kinds of educational activities.
Each chooses one or more partners for itself. For instance, Turkish
Social and Economic and Political Research Foundation (TUSES),
for which I served as the director for four years, engaged with
numerous joint activities with Friedrich-Ebert Foundation. Nevertheless, in Turkey, four our five, or six years ago, there was such a
conservative perspective that they even treated them as “spies”.
For example, the police inspected the records of German Foundations for days, checked all registers, put the records under scrutiny.
Their aim was simply to annoy them. Now, you can have no international cooperation with such mindset. And without such cooperation, non-governmental organizations cannot share their information and experience and this prevents improvement.
In Turkey, there is still much anxiety, doubt, and fear towards
foreign people. Such great fear is unnecessary; in the end, there is
collaboration. There are opponents of the EU even among those
who work using the EU funds. It is impossible to understand them.
For all these, the NGOs in Turkey have improved to a certain
point. There is room for optimistic evaluations if one compares the
current situation with the past. There are some fruitful activities
that confirm my optimism, one of which is non-governmental organizations that work for women’s problems. They are very successful in Turkey. Thus, it might perhaps be useful to organize
more tangible education programs at student clubs in various universities.
Let me give you a very simple example on the youth. We have
a Central campus in Istanbul Bilgi University. It is a 10,000 square
356
meters. 800 sociology students gathered there and held a great
meeting that lasted for two days. Where can you accommodate 800
people? These students brought their own tents and slept on the
green field. 800 students really held a very striking sociology congress. I think what these students have done is an impressive effort
or organization. Thank you.
Question:
Our foreign guests directly involved in the EU negotiation
processes in their own countries. Therefore I would like to ask
them a question on that matter. When they look at the TurkeyEU negotiations, what kind of specific problems they observe at
conducting that process? What would they advice to us?
Answers
Christer ASP
Well, first of all, the problems with negotiations issues, I
would rather call them at different levels. At the technical level,
Turkey will have to adopt its national rules to the common rules
and regulations of the EU. Then, at the next level, you will have to
adopt to the values and norms of the EU, for instance with regard
to democratic institution functions, with regard to human rights,
with regard to individual freedoms and fundamental freedoms.
And of course, after you go through this process, difficulties will
form up in negotiations. In the case of each problems is individual
for each exceeding countries. You can not see this problems at the
beginning. For instance in Sweden, we had three different and
essential debates. Those issues were regarding the regional policy,
environmental policy as well as openness and transparency policy.
You will also meet with similar problems during the negotiations.
As conclusion, perhaps the most important element in an accession process is to understand and adopt to the norms and val357
ues under cooperation with the EU member states. Technical issues
can be solved until adopting the common norms and values is
completed.
Dr. Péter BÁLAZS
First of all, I am confident that Turkey would come to an end
of all the negotiation chapters. Be very patient and don’t give up.
Talk with the member states, because usually, there are one or two
member states behind in each EU position.
Where do I see some problems? Certain pre-conditions are extremely important for both sides, for example the relations between Turkey and Armenia, now and in the past. My advice is: try
to keep this question out of actual political speeches. It basically
belongs to the Ottoman Empire, give it to historians and try to
educate your public that it is past, it is history. Politicians
shouldn’t play with this card today on either side.
On the EU side, there are problems in connection with Cyprus.
I am still agreeing with the original position of the EU, which was
“unification first and EU accession after”. We shouldn’t have taken
Cyprus into the EU as an unfinished state. But the EU gave up that
very logical and clear position. I underline that it is my personal
position.
A field of difficulties is the narrow political maneuvering
margin. We tried to make some analyzes at the Central European
University, and stated that the maneuvering margin of Turkey’s
government is very narrow today between the requirements and
norms of the EU, on the one hand, and the openness and readiness
of its own population and political forces on the other. At the same
time, the political “win set”, that is the maneuvering margin of
some big EU member states, like Germany or France are extremely
narrow, too. Turkey’s EU accession is a very difficult issue for
them on the home front. Be patient.
358
And, of course, it is very difficult to find the place of Turkey in
today’s EU. Turkey is as big as the ten new member states. (I am
not counting now Romania and Bulgaria.) But Turkey has a single
government. We should reform two things in EU before the accession of Turkey: further improve the decision making process, on
the one hand, and reform the financial redistributing system that is
the budget. Sometimes people say that there is no place for Turkey
in EU, having in mind the actual set up of the EU. But the EU
needs reforms. Unfortunately, we have already lost time because
of that unlucky constitution. Reforms are needed not only because
of the special challenges of further enlargements, but for a better
functioning of the EU, too.
359
360
Kısaltmalar / Abbreviations
AA
:
Ankara Antlaşması/The Ankara Agreement
AAET
:
Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu/The European Atomic
Energy Community
AB
:
Avrupa Birliği/The European Union
ABD
:
Amerika Birleşik Devletleri/The United States of America
AET
:
Avrupa Ekonomik Topluluğu - European Economic
Community
AGİT
:
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı/The Organization
for Security and Cooperation in Europe
AGSK
:
Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği/The European
Security and Defense Identity
AİHM
:
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi/The European Court
of Human Rights
AİHS
:
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi/The European Convention on Human Rights
AKP
:
Adalet ve Kalkınma Partisi/The Justice and Development Party
AKÇT
:
Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu/The European Coal
and Steel Community
ANAP
:
Anavatan Partisi/The Motherland Party
AP
:
Adalet Partisi/The Justice Party
AT
:
Avrupa Toplulukları/The European Communities
361
BM
:
Birleşmiş Milletler/The United Nations
CDU
:
Christlich Demokratische Partei/Hıristiyan Demokrat
Partisi
CHP
:
Cumhuriyet Halk Partisi/The Republican People’s Party
CGP
:
Cumhuriyetçi Güven Partisi/The Republican Reliance
Party
COMECON :
The Council for Mutual Economic Assistance/Ekonomik
Yardımlaşma Konseyi
COREPER
:
Committee of Permanent Representatives - Daimi Temsilciler Komitesi
DemP
:
Demokratik Parti/The Democratic Party
DGM
:
Devlet Güvenlik Mahkemesi/State Security Court
DİSK
:
Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu/ Confederation of Revolutionary Trade Unions of Turkey
DP
:
Demokrat Partisi/The Democrat Party
DPT
:
Devlet Planlama Teşkilatı/The State Planning Organization
DSP
:
Demokratik Sol Parti/The Democratic Left Party
DYP
:
Doğru Yol Partisi/The True Path Party
DTP
:
Demokratik Türkiye Partisi/Democratic Turkey Party
EFTA
:
European Free Trade Association/Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi
ETUC
:
The European Trade Union Confederation/ Avrupa
Sendikaları Konfederasyonu
GSYİH
:
Gayrı Safi Yurtiçi Hasıla/Gross Domestic Product
GB
:
Gümrük Birliği/Customs Union
GKRK
:
Güney Kıbrıs Rum Kesimi/The Greek Administration of
Southern Cyprus
GP
:
Güven Partisi/The Reliance Party
362
Hak-İş
:
Confederation of Turkish Real Trade Unions
HSYK
:
Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu/ The Supreme
Council of Judges and Public Prosecutors
ILO
:
International Labor Organization/ Uluslararası Çalışma
Örgütü/
İKV
:
İktisadi Kalkınma Vakfı/The Economic Development
Foundation
KKTC
:
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti/ Turkish Republic of
Northern Cyprus
KOB
:
Katılım Ortaklığı Belgesi/ The Accession Partnership
Document
KP
:
Katma Protokol/Additional Protocol
MC
:
Milliyetçi Cephe/ The National Front
MGK
:
Milli Güvenlik Kurulu/ The National Security Council
MHP
:
Milliyetçi Hareket Partisi/ The Nationalist Action Party
MNP
:
Milli Nizam Partisi/ The National Order Party
MSP
:
Milli Selamet Partisi/ The National Salvation Party
NATO
:
North Atlantic Treaty Organization/ Kuzey Atlantik
İttifakı Antlaşması
ODAÜ
:
Orta ve Doğu Avrupa Ülkesi/Central and Eastern European Countries
OGT
:
Ortak Gümrük Tarifesi/ Common Customs Tariff
RP
:
Refah Partisi/The Welfare Party
SHP
:
Sosyal Demokrat Halk Partisi/ The Social Democratic
People’s Party
SODEV
:
Sosyal Demokrasi Vakfı/ The Social Democracy Foundation
SPD
:
Sozial Demokratische Partei/Sosyal Demokrat Parti
363
SSCB
:
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği/The Union of
Soviet Socialist Republics
TBMM
:
Türkiye Büyük Millet Meclisi/The Turkish Grand National Assembly
TBP
:
Türkiye Birlik Partisi/ The Unity Party of Turkey
TESK
:
Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonu/ Confederation of Turkish Craftsmen and Tradesmen
TİSK
:
Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu/ Confederation of Employer Unions of Turkey
TOBB
:
Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği/The Union of Chambers and Commodity
Exchanges of Turkey
TÜİK
:
Türkiye İstatistik Kurumu/ The Turkish Statistical Institute
Türk-İş
:
Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu/The Confederation of Turkish Trade Unions
TÜSES
:
Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı/
Turkish Social Economic and Political Studies Foundation
TÜSİAD
:
Türkiye Sanayicileri ve İşadamları Derneği/Turkish
Industrialists' and Businessmen's Association
TZOB
:
Türkiye Ziraat Odaları Birliği/Union of Turkish Chambers of Agriculture
UP
:
Ulusal Program/National Programme
364