Seyyahların Gözüyle Gümüşhane

Transkript

SEYYAHLARIN GÖZÜYLE
GÜMÜŞHANE
(Osmanlı Dönemi)
Kemal SAYLAN
Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, No: 32
SEYYAHLARIN GÖZÜYLE GÜMÜŞHANE
(Osmanlı Dönemi)
Yazar
Kemal SAYLAN
ISBN: 978-605-4838-15-8
Yayınevi
Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, No: 32
Birinci Baskı
Trabzon, Mart 2015
© Eserin içerik sorumluluğu tamamen yazara aittir. Gümüşhane Üniversitesinin
yazılı izni olmadan bir kısmı veya tamamı çoğaltılamaz veya kopya edilemez.
Baskı
Eser Ofset Matbaacılık
Tel: 0462 321 53 38, TRABZON
- 3-
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ................................................................................................................ 5
GİRİŞ.................................................................................................................... 7
I. BÖLÜM
GÜMÜŞHANE’YE UĞRAYAN SEYYAHLAR ve ESERLERİ................. 20
1. YERLİ SEYYAHLAR................................................................................ 21
2. YABANCI SEYYAHLAR......................................................................... 23
İngilizler..................................................................................................... 24
Almanlar.................................................................................................... 33
Fransızlar................................................................................................... 36
Amerikalılar............................................................................................... 40
Ruslar.......................................................................................................... 42
II. BÖLÜM
SEYYAHLARA GÖRE GÜMÜŞHANE....................................................... 44
1. COĞRAFİ VE FİZİKİ YAPI..................................................................... 50
2. İDARİ BİRİMLER VE ÖZELLİKLERİ.................................................... 55
3. EKONOMİK DURUM.............................................................................. 63
Ticaret ve Kervanlar................................................................................. 63
Ulaşım........................................................................................................ 66
Madenler.................................................................................................... 71
Tarım.......................................................................................................... 76
4. SOSYAL VE KÜLTÜREL YAPI.............................................................. 78
Nüfus ve Toplum...................................................................................... 78
Sosyal Hayat.............................................................................................. 80
Ermeni Olayları......................................................................................... 83
Eğitim......................................................................................................... 84
Tarihi Eserler............................................................................................. 84
SONUÇ.............................................................................................................. 88
KAYNAKLAR................................................................................................... 90
SEYAHATNAMELERDE GÜMÜŞHANE İLE İLGİLİ KISIMLAR............ 100
İNDEKS........................................................................................................... 357
- 4-
Kemal Saylan
- 5-
ÖNSÖZ
Gümüşhane tarihiyle ilgili yapılan çalışmaların ortak amacı
geçmişten günümüze bir Gümüşhane portresi çizmek olmuştur. Bu
amaçla Gümüşhane tarihi hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Son
dönemlerde bu tür çalışmaların sayısı artmıştır. Özellikle Osmanlı
dönemi Gümüşhanesi ile ilgili çalışmalar günümüzde daha revaçtadır. Bu çalışmaların birçoğu Başbakanlık Osmanlı Arşivi merkezli çalışmalardır. Arşivde yer alan tahrir defterleri, evkaf defterleri, şeriye
sicilleri, vekainameler, perakende belgeler gibi evraklar Gümüşhane
tarihinin ortaya çıkarılmasında son derece önemlidir. Devletin kurumlarınca yayınlanmış salnameler, meclis kayıtları gibi kaynaklar arşiv
malzemelerinin eksik bıraktığı yönleri tamamlamaktadır. Gümüşhane
hakkında çalışan araştırmacılar ister istemez umumiyetle bu kaynaklara dayalı eserler ortaya koymuşlardır. Ancak bu kaynaklarla çizilen
Gümüşhane portresi Osmanlı siyasi otoritesinin çizdiği bir resim olmaktan öteye geçmeyip, devletin Gümüşhane’yi nasıl gördüğünü bizlere anlatacaktır.
Bu çalışmamızda; bu tür çalışmalardan farklı olarak Osmanlı
dönemi Gümüşhanesi’ne devletin gözüyle değil, insanların gözünden
bakmanın farklı bir perspektif sunacağını düşünerek seyahatnamelerden bakmayı düşündük. Devletin eliyle değil bölgeden gelip geçen
insanların gözünden bir Gümüşhane resmi çizmenin farklı ve ilgi çekici olacağından hareketle bu çalışma, Osmanlı döneminde bölgeden
geçen ve Gümüşhane hakkında bilgiler veren seyyahların eserlerini bir
araya getirerek bir Gümüşhane portresi oluşturmayı amaçlamaktadır.
Bu çalışmayı lüzumlu kılan bir husus da Gümüşhane’yi değişik
tarihlerde gelip görenlerin bilgileri şimdiye kadar tam anlamıyla tahlil
edilmemesidir. Aslında bu durum genel itibariyle Anadolu’nun birçok
şehri için geçerlidir. Şehirlerin tarihi gelişimleriyle ilgili eksik bilgileri
seyahatnameler aracılığıyla tamamlamak mümkündür.
Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde bölgeden geçen yerli ve yabancı seyyahların isimlerini ve eserlerini tanıttık.
İkinci bölümde bu seyyahların Gümüşhane ile ilgili coğrafi, idari, sosyal ve ekonomik açıdan yaptıkları izlenimlerini değerlendirdik. Eserin
ekler bölümünde ise seyyahların eserlerinde Gümüşhane’ye ayırdıkları bölümleri orijinal dilleriyle verdik.
Kemal Saylan
- 6-
Bu çalışma Gümüşhane tarihinin bütün yönlerini ortaya koyan
bir eserden ziyade Gümüşhane’nin seyyahların gözündeki resmini
yansıtmak amacıyla yapılmış bir çalışmadır.
Uzun soluklu ve yorucu bu çalışmada yardımlarını benden esirgemeyen herkese sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Tavsiye ve yönlendirmelerinden dolayı değerli hocam Prof. Dr. Mehmet Alaaddin
YALÇINKAYA ve Prof. Dr. M. Muhsin KALKIŞIM’a minnettarım. Kitabın tashihinde ve yayına hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen
Yrd. Doç. Dr. Özgür YILMAZ’a teşekkürü bir borç biliyorum. Ayrıca
Niyazi KARABULUT’a teşekkür ediyorum. Hep yanımda olan annebabam ve hayatı bana daha anlamlı kılan iki isim, eşim Sefa Öztürk
SAYLAN ile oğlum İlbey Uras SAYLAN’ı burada zikretmeden geçemeyeceğim.
Kemal SAYLAN
Gümüşhane 2016
- 7-
GİRİŞ
İnsanoğlu, doğası gereği yeni yerleri, buralarda yaşayan insanları
ve yaşantılarını merak etmiştir. Bu merak insanı, buralara seyahat edip
o yerleri ve insanlarını keşfetmeye itmiştir. Seyahatler, bazı insanlarda seyahatleri boyunca gördüklerini ve duyduklarını kendi bakış açılarına göre değerlendirerek kaleme almalarını beraberinde getirmiştir.
Seyahate çıkanlar daha sonra yaşadıkları tecrübeleri başka insanlarla
paylaşma ihtiyacı hissettiklerinden notlarını yayınlamışlardır. İşte bu
insanların yayınladıkları yazılara genel olarak seyahatname ismi verilmektedir. Arapça “seyahat” ve Farsça “name” sözcüklerinin bileşimiyle
oluşan “seyahatname” sözcüğü, herhangi bir seyyah veya gözlemcinin
ziyaret ettiği belli bir coğrafi alana ve tarihsel bir döneme dair izlenimlerini ve topladığı bilgileri yazıya aktardığı metinlere denir. Bu metinlerde
seyyah, bir toplumun yaşayışı, gelenek ve göreneklerine dair dikkatini
çeken ve okurun dikkatini çekeceğini düşündüğü noktaları sergilemeye
çalışır.1 Böyle metinler içerikleri bakımından çok güvenilir olmamakla
birlikte tarih, coğrafya ve sosyal bilimleri destekler.2
Geçmişte seyahatnameler bir iletişim aracı olarak önem kazanmıştır. Seyahatnameler, iletişim imkânlarının kısıtlı olduğu dönemlerde bilimsel ve kültürel gelişmelerin aktarıcısı konumunda olmuşlardır.
Günümüzde ise yerel tarihçiler seyahatnameleri akademik çalışmaların bazı boşluklarını doldurması itibarıyla yardımcı bir unsur olarak
kabul etmektedirler.3 Bu nedenle seyahatnameler, sosyal tarihçiler ve
şehir tarihçilerinin sıkça müracaat ettiği kaynaklar arasında yer almıştır. Özellikle de, arşiv belgeleri veya diğer kaynakların yetersiz olduğu
durumlarda, seyyahların verdiği bilgiler daha da değerli olmakta ve
araştırmacılar tarafından kullanılmaktadırlar. Ancak bu bilgiler değeri
göz ardı edilmemekle birlikte, içinde bir dizi önyargıyı ve kurguyu
barındırmaktadırlar.4
1 Özgür Yılmaz, “Osmanlı Şehir Tarihleri Açısından Yabancı Seyahatnamelerin
Kaynak Değeri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVIII, S. 2, 2013, s. 588.
2 Baki Asiltürk, “Edebiyatın Kaynağı Olarak Seyahatnameler”, Turkish Studies, C. IV,
S. 1-I, 2009, s. 912.
3 Yılmaz, agm, s. 588.
4 Fatma Acun, “Seyyah Söylemi ve Trabzon’a Gelen Yabancı Seyyahlar”, Trabzon ve
Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mayıs 2001), C. I,
Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon 2001, s. 143.
- 8-
Kemal Saylan
Seyahatnameler batıda başlı başına ayrı bir araştırma alanı olarak
ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda batıdan doğuya yapılan seyahatler ve
seyahatler sonucunda yazılan seyahatnameler ön plana çıkmaktadır.
İlk çağlarda batılılar tarafından doğu, ötekinin yaşadığı zengin ülke
olarak algılanmıştır. Bu dönemlere ait seyahatnamelerin ilk örneğini
Herodot’ta görürüz.5 Gezgin bir tarihçi olan Herodot, özellikle Babil,
Asur ve Hindistan anlatımlarında doğu egzotizmini öne çıkarmıştır.
Ona göre Babil, “ihtişam bakımından, bilinen dünyanın her şehrinden
üstündür” ve “Asur, dünyanın en zengin” ülkesidir.6 Daha sonraki dönemlerde doğu, özellikle ortaçağdan itibaren farklı coğrafyalarla ilişkilendirilmiştir. Bu ilişkilendirmede doğu kavramının düşsel ve romantik yönüne ağırlık verilmiştir. Bu dönemde Doğu, büyüleyici ihtişama
ve üstün uygarlıklara sahip bir dünya, savaşlar, hastalıklar, yokluklar,
hurafeler ve çeşitli baskılar altında kıvranan Ortaçağ Avrupası’nın karşıtı olmuştur.7 Doğuya gitmek batılılar için kendi kaynaklarına dönüş
olarak görülmüştür. Doğu’ya gidebilmek bir ayrıcalık, herkesin eline
geçmeyecek bir mutluluk, bir ömre damgasını vuran deneyimdir. Bunun için doğuya giden her gezgin bu yolculuğunu eli biraz kalem tutuyorsa ölümsüzleştirmek ve evde kalanlarla paylaşmak istemiştir.8
Batı açısından tarih boyunca Doğu’yu temsil eden unsurlardan
biri “Müslüman-Türk” kimliği olmuştur. Türk kimliği, Avrupa’nın
kendi kimliğini tanımlayabilmesi ve birlik ve bütünlüğüne zemin teşkil
edebilmesi için tehdit olarak gördüğü bir “öteki” olarak algılanmıştır.
Müslüman sözcüğü ile eş anlamlı olarak kullanılan Türk kelimesi, Türk
kimliğinin başat bileşeninin İslam olarak algılanmasına yol açmıştır.9 Bu
dönemde Türk kelimesinin Batılılarda uyandırdığı ilk duygular korku
ve tehdit olmuştur. Onlara göre Türklerle baş edebilmek için birleşmekten başka bir yol yoktur. Şeytanı defetmenin yolu büyük bir Avrupa koalisyonu kurmaktan geçmektedir. Bu korku ve tehdit algısı Avrupa’daki milletlerde bir Avrupalılık bilincini ortaya çıkarmıştır.10
6 Himmet Umunç, “Doğu ve Ötekilik: İngiliz Seyahatnamelerinde Türk Kimliği
(Lady Montagu ve Richard Chandler)”, Bilig, S. 66, 2013, s. 299.
7 Umunç, agm, s. 301.
8 Arzu Etensel İldem, “Bir Yazın Türü Olarak Doğu Seyahatnameleri”, Littera
Edebiyat Yazıları, S. 21, 2007, s. 3.
9 Erhan Akdemir, “Avrupa Aynasında Türk Kimliği”, Ankara Avrupa Çalışmaları
Dergisi, C. VII, S. l, 2007, s. 132.
10 Akdemir, agm, s. 137.
- 9-
Doğuya seyahat eden batılılar seyahatlerine, uçsuz bucaksız
Asya kıtasının giriş kapısı olarak gördükleri ve Küçük Asya olarak
nitelendirdikleri Anadolu’dan başlamışlardır. Doğudaki MüslümanTürk imajının temsilcisi XIV. yüzyıldan itibaren kalbi Anadolu toprakları olan Osmanlı Devleti olmuştur. Bu nedenle Anadolu, Osmanlı
Devleti kurulduğu tarihten itibaren batılıların dikkatini çeken ve yıkılışına kadar pek çok seyyah tarafından ziyaret edilen bir coğrafya olmuştur.11 Anadolu’ya ilişkin ilk seyahatnameler 1333 İbn-i Battuta ile
başlamış ve yüzyıllar boyunca da devam etmiştir.12 XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren ve XIX. yüzyılda bütün Avrupa’da ve özellikle İngiltere’de seyahat dernekleri kurulmuş; seyahat edecek olanlara yönelik
broşürler de yayımlanmaya başlanmıştır. Bu dernekler, ülke dışına ve
Doğu’ya seyahat edenlere bir tür rehberlik hizmeti vermiştir.13 XVIII.
ve XIX. yüzyıllarda Avrupa ile siyasi ilişkilerin yoğunlaşması, ticaretin
ve ticaret yollarının gelişmesi, imparatorluğun bazı hizmetler için Avrupa ülkelerinden uzman çağırması, bu ülkelerin değişik nedenlerle
imparatorluğun çeşitli yönlerini incelemek istemeleri seyahatnamelerin sayısını hızla arttırmıştır.14
Bununla birlikte Avrupa’dan başlayarak Osmanlı topraklarına
ve İstanbul’a seyahat etmek, uzun ve zahmetli bir yolculuğu göze almayı gerektiriyordu. Bu nedenle tercih edilen güzergâh, genellikle deniz yoluydu. Başlangıçta, yalnızca rüzgâr gücüne bağlı olarak yol alan
gemilerle seyahat, denizin durumuna ve mevsim koşullarına göre bazen haftalarca sürebiliyordu. Fakat buharlı gemi ve demiryolu ağının
XIX. yüzyıl içinde giderek gelişmesi ve genişlemesiyle birlikte önceki
yüzyıllarda yalnızca diplomat, soylu, bilim adamı ve zenginlerin gidebildiği doğuya, gezmek, görmek, keşfetmek ve bilgi edinmek için her
sınıftan insan gitmeye başladı.15 Bu nedenlerle XIX. yüzyıl, Osmanlı
coğrafyasına yapılan seyahatlerde altın bir çağ oldu. Bu dönemde Osmanlı coğrafyasına binlerce seyahat yapıldı ve bu seyahatler sonucunda 5.000’i aşkın seyahatname yazıldı.16
11
12
13
14
Yılmaz, agm, s. 589.
Osman Gümüşçü, Tarihi Coğrafya, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010, s. 345.
N. A. Sevin, Gravürlerde Yaşayan Osmanlı, Ankara 2006, s. 15-16.
E. Madran, “Seyahatnâmelerde Anadolu Kenti”, IX. Türk Tarih Kongresi (21- 23
Eylül 1981), C. III, TTK Yayınları, Ankara 1989, s. 1305.
15 Sevin, age, s. 16-42.
16 İlber Ortaylı, Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek-1, Timaş Yayınları, İstanbul 2011, s. 91.
Kemal Saylan
- 10-
Seyahatnamelerin Özellikleri
Seyyahların başka ülkelere gitmeleri ve o ülkede yaşayan insanlarla ilgilenmeleri, iki kültürün buluşmasıdır.17 İster diplomatik bir görevle, ister kendi hesabına doğuyu ziyaret eden seyyahlar bize, batılıların zihniyetini yansıtan ve dönemin birçok bakımdan anlaşılmasını
sağlayan önemli kaynaklar bırakmışlardır. Genellikle bilimsel bir kaygı
taşımayan bu seyyahlar, egzotik buldukları yabancı insanlar ve doğayı
tasvir etmişlerdir. Mesleki özelliklerine bakıldığında bunların çok farklı
mesleklere sahip oldukları görülmektedir. Seyyahların içinde siyasi görevliler, esirler, yeni ticaret yolları arayanlar, siyasi ajanlar, konsoloslar,
bitki ve böcek toplayan jeologlar ve misyonerler bulunmaktadır. Bunlar
mesleki alanlarıyla ilgili gözlemler yapmışlardır. Örneğin ordu ile gezen
bir subay veya ordu doktoru seyahatnamesinde askerlikle ilgili önemli
bilgiler verirken, botanikçi gittiği yerin bitki örtüsünü, coğrafyacı gezdiği yerlerin fiziki ve coğrafi özelliklerini anlatmıştır. Diplomat, devlet yapısını ve idaresini, misyoner toplumun dini ve etnik yapısını, arkeolog
ise gezdiği yerlerin antik değerlerini yazmıştır.18
XIX. yüzyıla kadar Doğu’ya açılan seyahatnameler kendilerine
özgü bir dünya oluşturmuşlardır. Seyyahlar Doğu’ya gitmeden önce
geçmişte yazılan tüm seyahatnameleri okumayı kendilerine görev
bilmişlerdir. Gelişigüzel şeyler yazarsa inandırıcılığını yitireceğinden
korktuklarından yolculuğunun her aşamasında kendisinden önce oradan geçen seyyahlara göndermede bulunmuşlardır. Kendilerinden
önce bölgeye gelenlerin tasvir ettikleri yapıları tekrar görmeye ve
yapıttaki değişiklikleri tespit etmeye özen göstermişlerdir. Seyyahlar
yerli halkla nasıl anlaştıkları konusunda ise fazla bilgi vermemişlerdir.
Bazı sözcükleri orijinal haliyle (gâvur, köpek, keyif vb.) eserlerine almışlardır.19 Fiziksel çevre tasviri, haritalar, çeşitli manzaralar, anıtlar,
yerli halk ve yerel kıyafetler gibi okuyucu kitlesinin ilgisini çekecek
geleneksel, sosyal, kültürel ve dinsel mekânların üzerinde özellikle
durmuşlardır. Şehirde kaldıkları sınırlı zaman diliminde şehir hakkındaki farklılıkların peşinde koşmuşlar ve bunları da notlarına eklemeye
çalışmışlardır.20 Bazı diplomatlar, tüccarlar ve bilim adamları yanla17 Arzu Etensel İldem, Fransız Gezginlerin Gözüyle Türkler ve Yunanlılar, Boyut
Kitapları, İstanbul 2000, s. 20-21.
18 Yılmaz, agm, s. 595-596.
19 İldem, agm, s. 7-9.
- 11-
rında sanatçılar getirerek gördüklerini gravüre dökmüşler ve kitaplarında ya da ayrı albümlerde basmışlardır.21 Bütün bunları yaparken de
“ben” demek “biz” demekten çok daha cazip olduğu için ben merkezli
bir anlatım tarzını benimsemişlerdir.22
Seyahatnamelerin verdiği bilgiler seyyahların birkaç gün içinde
gördükleri ve daha önce yaptıkları bir ön okumanın karışımı niteliğindedir. Bunların bir şehirde kalma süreleri bir veya iki gün ile sınırlıdır.
Kitaplarında yer alan istatistiki bilgiler birebir şahıslardan alınmıştır
ve eğer yetkili kimseler ile görüşme sansını yakalamışsalar daha doğru bilgiler elde etmişlerdir. Çoğunlukla seyyahlar geldikleri bölgenin
dilini bilmediklerinden kendilerine gayrimüslim rehberler tutarak incelemelerini yapmışlardır. Bu da şüphesiz seyyahların topluma tam
olarak nüfuz etmelerinin önünde bir engel olmuştur.23
Nitekim seyyahlar eserlerinde gördüklerini ve tercümanlardan
aldıkları bilgileri yazmışlardır. Algılamalarını geldikleri kültürel ortam, okudukları materyaller ve kendi tecrübeleri şekillendirmiştir.
Edward Said’in Oryantalizm adlı kitabında dediği gibi “Doğuyu turist
duyguları içinde ziyaret eden bir Avrupalı her zaman bir gözlemci, fakat asla
Doğulu değildir. Daima olayların dışında, kopuk ve her zaman “garip zevklerle” karşılaşmaya hazırdır.”24
Bu nedenlerden dolayı seyahatnameleri kullanırken öncelikli
olarak seyahatname yazarının bazı önyargılar taşıdığını göz önünde
bulundurmak gerekmektedir. Seyyahların bazıları gezdikleri toplumların yaşamını anladıkça önyargılarından sıyrılmayı başarmış ve daha
objektif gözlemlerde bulunmuştur. Ancak bazıları da toplumun sosyal yapısını irdelemeden kendi bakış açılarına göre bir değerlendirme
yapmıştır. Bu bakımdan seyahatnameleri kaynak olarak incelerken
onları eleştirel bir bakış açısı ile değerlendirmek gerekmektedir.25
Türkiye’de Seyahatnamelerle İlgili Yapılan Çalışmalar
Son yıllara kadar Osmanlı şehir tarihleri genel olarak arşiv kaynaklarına dayandırılmakta ve bu arşiv malzemelerinin verdiği bilgiler
21
22
23
24
Sevin, age, s. 29-30.
İldem, agm, s. 5.
Yılmaz, agm, s. 598.
Edward Said, Oryantalizm, Çeviren: Nezih Uzel, İrfan Yayımcılık, İstanbul 1998, s.
150.
- 12-
Kemal Saylan
çerçevesinde yazılmaktaydı. Önceleri bu çalışmaların ana kaynağını
tahrir defterleri, 1960’lardan sonra şer’iye sicilleri, daha sonra da temettuat defterleri ve salnâme kayıtları oluşturdu. Günümüzde daha çok
Osmanlı kurumlarının siyasi ve askeri taraflarını incelemek yerine devletin sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel taraflarını inceleme ön plana
çıkmaya başladı. Dolayısıyla şehir tarihi araştırmalarında devlet merkezli bir yaklaşımdan toplum merkezli bir yaklaşıma gidildi. Bunun için
boşlukların doldurulması noktasında seyahatnameler önem kazandı.26
Son zamanlarda sosyal tarih çalışmaları alanında gelişme gösteren Türkiye’de seyahatnamelere olan ilgi artmıştır.27 Türkiye’de seyahatnamelerle ilgili ilk çalışmalar batılı tarihçiler tarafından yapılmıştır.
Bu konudaki ilk örnekler Robert Mantran’ın 1962 senesinde Paris’te
basılan Istanbul dans la Seconde Moitié du XVII Siècle; Essai d’histoire
institutionelle, économique et sociale ve Librairie Adrien Maisonneuve ile
Bernard Lewis’in 1963 senesinde Oklohama’da basılan Istanbul and the
Civilization of the Ottoman Empire adlı çalışmalarıdır.
1970’li yılların sonları ile 80’li yılların başlarında Türkiye ile ilgili
popüler nitelikte bazı seyahatname tercümeleri yayınlanmıştır. Lady
Montaqu’nün Türk Mektupları, Jean Thevenot’nun 1655-1656’da Türkiye, G. W. Frederick Howard’ın Türk Sularında Seyahat, Edvard Raczynski’nin 1814’te İstanbul’dan Çanakkale’ye Seyahat, Ubucini’nin 1855’te
Türkiye ve Olivier’in Türkiye Seyahatnamesi gibi eserler bunlara örnek
gösterilebilir.28 Ayrıca Yerasimos tarafından dilimize kazandırılan
Tournefort Seyahatnamesi, Tavernier Seyahatnamesi ve Thevenot Seyahat26 Yunus Uğur, “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve
Kaynaklar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III, S. 6, 2005, s. 20.
28 Lady Montaqu, Türk Mektupları 1717-1718, Çeviren: Aysel Kurutluoğlu, Tercüman
1001 Temel Eser, İstanbul Tarihsiz; Thevenot, 1655-1656’da Türkiye, Çeviren: Nuray
Yıldız, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978; G. W., Frederick Howard, Türk
Sularında Seyahat, Çeviren: Ş. Serdar Türet, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978;
Olivier, Türkiye Seyahatnamesi (1790 Yıllarında Türkiye ve İstanbul), Çeviren: Oğuz
Gökmen, Karadeniz Kitabevi, Ankara 1977; Markopolo, Markopolo Seyahatnamesi,
Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1979; Ogier Ghiselin de Busbecg, Türkiye’yi
Böyle Gördüm, Çeviren: Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul
(Tarihsiz); J. B. Tavernier, XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran’a Seyahat,
Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1980; Baron De Tott, Türkler ve Tatarlara Dair
Hatıralar (18. Y.Yılda), Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1984; Edvard Raczynski,
1814’te İstanbul’dan Çanakkale’ye Seyahat, Çeviren: Kemal Turan, Tercüman 1001
Temel Eser, İstanbul 1980; Ubucini, 1855’te Türkiye, Çeviren: Ayda Düz, Tercüman
1001 Temel Eser, İstanbul 1977.
- 13-
namesi gibi eserler sayılabilir.29
Bülent Ağaoğlu’nun Türkiye Seyahatnameler Kaynakçası adlı çalışması da bu alanda yazılmış ve konuyla ilgilenen araştırmacılara önemli kolaylıklar sağlayan çalışmalardan biridir. Çalışmada; 1929’dan itibaren Latin harfli kitapların isimleri yer almakta ve Türk Yazarlarının
Seyahatnameleri, 1729-1928 Arası Dönemdeki Arap Harfli Türkçe
Basma Eserler, Yazmalar, Yabancı Yazarların Seyahatnameleri, 1928
Yılına Kadar Arap Harfleriyle Basılan Eserlere Dair adlı bölümler bulunmaktadır.30
Konuyla ilgili ülkemizde yapılan organizasyonlara bakıldığında
ilk organizasyonun 1985 yılında Eskişehir’de düzenlenen I. Uluslararası Seyahatnamelerde Türk ve Batı İmajı Sempozyumu olduğu görülür.
Sempozyumda Batı’daki Türk imajının oluşumu hakkında bazı tespitler yapılmıştır.31 Daha sonra Evliya Çelebi’nin 400. doğum yıldönümü
olması hasebiyle bir dizi sempozyum düzenlenmiştir. Bunlardan ilki
3-5 Nisan 2008 tarihleri arasında Bilkent Üniversitesi’nde yapılan Çağının Sıra Dışı Yazarı ve Eseri: Uluslararası Evliya Çelebi ve Seyahatname
Sempozyumu’dur. 2011 yılı ise bu sempozyum serisinin zirveye ulaştığı
bir yıl olmuştur. 25 Mart tarihinde Doğumunun 400. Yılında Bir Seyyahın İzleri: Evliya Çelebi adıyla İstanbul’da, 24-26 Mart tarihleri arasında
Doğumunun 400. Yılında Uluslararası Evliya Çelebi Sempozyumu adıyla
Kütahya’da, 25-26 Nisan tarihleri arasında, Evliya Çelebi’nin Sözlü Kaynakları Uluslararası Sempozyumu adıyla Ankara’da, 23-24 Mayıs tarihleri arasında, Evliya Çelebi’nin Doğumunun 400. Yılı Münasebetiyle Seyyahlar ve Seyahatnameler Sempozyumu adıyla İstanbul’da ve 14-15 Kasım
tarihleri arasında, Colloque international Evliya Celebi, Voyageur Otoman
du XVIIe Siècle et l’Europe de son Temps adıyla Paris’te sempozyumlar
düzenlenmiştir.
Son yıllarda seyahatnameler esas alınarak yazılan kitap sayısında bir artış söz konusudur. Bu alanda İlhan Pınar’ın İzmir ile ilgili yaptığı çalışmalar hemen göze çarpmaktadır. Pınar’ın Gezginlerin Gözüyle
İzmir 17. Yüzyıl, Gezginlerin Gözüyle İzmir 18. Yüzyıl, Gezginlerin Gözüyle
İzmir 19. Yüzyıl (2 cilt), ve Gezginlerin Gözüyle İzmir 20. Yüzyıl, adlarıyla
yayınladığı 5 ciltlik bir çalışması bulunmaktadır. Pınar ayrıca Hacılar,
30 Bülent Ağaoğlu, Türkiye Seyahatnameler Kaynakçası, İstanbul 1981.
31 I. Uluslararası Seyahatnamelerde Türk ve Batı İmajı Sempozyumu Bildirileri (28.X-1.
XI.1985), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 1987.
- 14-
Kemal Saylan
Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir, Yabancıların Gözüyle Osmanlı Döneminde
İzmir: 1608-1918 adlı başka bir çalışma daha yayınlamıştır. Ahmet Tahir Dayhan’ın, Memalik-i Osmaniyye’yi Keşfe Çıkan Oryantalistler, çevirisini Ali Suad’ın yaptığı Jean Baron Rousseau’nun, Bağdad’dan Haleb’e
Arabistan Seyahati-Seyahatname, yine çevirisini Serdar Alper’in yaptığı
Heath W. Lowry’in, Seyyahların Gözüyle Bursa 1326–1923, Osman Eravşar’ın Seyahatnamelerde Kayseri, Nurşen Günaydın ve Raif Kaptan’ın,
Seyahatnamelerde Bursa, Adnan Mahiroğulları’nın, Seyyahların Gözüyle
Sivas, Ali Tuzcu’nun İlk Çağlardan Cumhuriyete Seyahatnamelerde Amasya, Veysel Usta’nın Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerle Trabzon,
Yıldırım’ın 333’ten 1933’e Seyahatnamelerde Sakarya, Reşat Ekrem Koçu’nun çevirdiği Deyrolle’ün 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat
adlı kitapları bu alanda akla gelen ilk çalışmalardır.
Konuyla ilgili 2000’li yıllarla birlikte doktora ve yüksek lisans
düzeyinde çok sayıda tez çalışması da yapılmaya başlanmıştır. Firdevs Çetin’in Batılı Seyyahlara Göre İstanbul’un Gayrimüslim Ahalisi
(1553-1673), Eylem Güzel’in Ege Bölgesi Kent Mimarisinin Seyahatname
ve Gravürlere Yansıması (18. ve 19. Yüzyıllar, Nursel Karaca’nın Seyahatnamelere Göre Diyarbakır’ın Osmanlı Dönemi Mimarı Dokusu Üzerine
Bir Değerlendirme, Fahri Yıldırım’ın 14. Yüzyıldan Cumhuriyet Dönemine Kadar Yabancı Seyyahların Gözünden Bursa İlindeki Mimari Eserler, İsmail Mangaltepe’nin XIX. Yüzyıl Fransız Seyyahlarına Göre Van32 adlı
doktora tezlerinin yanı sıra Nezif Cıkay’ın Seyyahların Gözüyle Halep,
Sibel Ercüment’in XIX. Yüzyıllarda Batılı Seyyahlara Göre Doğu ve Orta
Karadeniz, Ender Karagülle’nin, Seyahatnamelerde Malatya, Meliha Karakaya’nın Seyahatnamelerde Nevşehir, Bayram Arif Köse’nin Ortaçağ
Seyahatnamelerinde Trabzon-Erzurum Güzergâhı, Erzincan ve Kars (Coğrafi, Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Açıdan İncelenmesi), Ahmet Mümtaz
Maden’in, Olivier’ye Göre Anadolu (Birecik, Şanlıurfa, Mardin, Nusaybin), Mehtap Nasıroğlu’nun Batılı Seyyahların Gözüyle Mardin ve Çevresi
(Mardin, Nusaybin ve Hasankeyf), Leyla Doğan Peker’in İngiliz Seyyahların Seyahatnamelerinde Bursa (17. ve 20. Yüzyıllar Arası), Elif Evrim Şencan’ın Seyahatnamelere Göre XVII. Yüzyılda Karadeniz Çevresinde Günlük
Hayat, Özgür Yılmaz’ın Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), Ece
Yüksel’in, 17. Yüzyılın Sonu, 18. Yüzyılın Ortası ve 19. Yüzyılın Başında
32 İsmail Mangaltepe, bu çalışmasını daha sonra “Seyyahların Gözüyle Van (XIX.
Yüzyıl)” adıyla kitap olarak yayınlamıştır. İsmail Mangaltepe, Seyyahların Gözüyle
Van (XIX. Yüzyıl), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009.
- 15-
Yabancı Seyyahların Gözünden Batı Anadolu Antik Kentleri adlı yüksek
lisans tezlerini burada zikredebiliriz.
Diğer taraftan konuyla ilgili son yıllarda Türkiye’de yayınlanan
makale ve bildiri sayısı oldukça fazla olduğu için burada hepsinin ismini vermek mümkün değildir. Ancak Gümüşhane ve çevresi hakkında yayınlanan makale sayısı oldukça sınırlıdır. Bu makaleler arasında Necmettin Alkan’ın Alman Seyyahların Hatıratlarında Gümüşhane ve
Çevresi ile Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane ve Çevresi adlı
iki adet çalışması göze çarpmaktadır. Ayrıca İsmail Köse’nin İngiliz
Seyyahların Günlüklerinde Gümüşhane ve Trabzon Limanı’na ulaşan Ticaret Yolları 1840-1900 adlı bir makalesi dikkat çekmektedir.
Konuyla ilgili bildirilere bakıldığında ise 13-17 Haziran 1990
tarihleri arasında düzenlenen Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane
Sempozyumu’nda Salim Cöhçe’nin sunduğu Ruj Gonzales De Calvijo’nun Gezi Notlarına Göre Gümüşhane ve Çevresi ve Enver Konukçu’nun
sunduğu Ruy Gonzales De Calvijo’nun Gümüşhane Yöresindeki Yolculuğu (27 Nisan-4 Mayıs 1404) adlı bildiriler ile 23-25 Ekim 2002 tarihinde
düzenlenen Gümüşhane ve Yöresinin Kalkınması Sempozyumu’nda İ.
Hakkı Demircioğlu’nun sunduğu İngiliz Gezgini Hamilton’un Gözüyle 1836 Yılında Gümüşhane adlı bildiriler burada zikredilebilir.
Çalışmanın Kapsamı ve Mahiyeti
Osmanlı hâkimiyetindeki Anadolu coğrafyasının kuzeyinde küçük bir bölge olmasına rağmen, başta İngilizler olmak üzere, yerli ve
yabancı birçok seyyah Gümüşhane’yi ziyaret etmiştir. Gümüşhane’nin
yabancı seyyahlar tarafından ilgi görmesinin iki önemli nedeni vardır.
Bunlardan biri Gümüşhane’nin Trabzon-Tebriz ticaret yolu üzerinde
bulunmasıdır. Bu yol, öncelikle İran ile Karadeniz hatta Asya ile Avrupa’yı birbirine bağlayan uluslararası ticarette önemli bir konuma sahiptir. İran’dan gelen malların büyük bölümü Trabzon-Tebriz ticaret
yolu vasıtasıyla Avrupa’ya ulaştırılmaktadır. Bu yol aynı zamanda askeri açıdan da önemlidir. Osmanlı Devleti, Erzurum istihkâmlarını ve
müstahkem mevkileri takviye etmek için bu yolu kullanmaktadır. XIX.
yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti ile Rusya’nın savaş halinde olması
yolun askeri önemini daha da artırmıştır. Bu nedenle bölgeyle ilgilenen başta Rusya olmak üzere Avrupalı devletlerin gözü XIX. yüzyıl
boyunca bu yol üzerinde olmuştur.
- 16-
Kemal Saylan
Gümüşhane’ye ilginin diğer bir nedeni şehir ve çevresinde yer
alan maden ocaklarıdır. Şehre adını veren Gümüşhane maden ocakları öteden beri bilinmektedir. Gümüşhane, tarihi boyunca Osmanlı
Devleti’nin önemli maden bölgelerinde biri olmuştur. Öneminden dolayı devlet burada darphane açmış ve çevre bölgelerdeki madenlerin
yönetimini buradaki Maden Eminliği’nden yapmıştır. XVIII. yüzyılda
önemi azalan bölge madenleri XIX. yüzyıldan itibaren tekrar canlandırılmaya çalışılmıştır. Bu da gözlerin tekrar bölgeye çevrilmesini beraberinde getirmiştir. Bu nedenlerden dolayı Avrupalı devletler bölge
hakkında istihbarat sağlamak amacıyla değişik görev ya da vesilelerle
vatandaşlarını bölgeye göndermişlerdir.
Bölgeden geçen pek çok seyyah, ya şehre uğramış ya da en kötü
ihtimalle şehri uzaktan görerek notlar tutmuştur. Çalışmamızda seyyahların Gümüşhane ve çevresinin coğrafi yapısı, iklimi, ormanları ve
bitki örtüsünü nasıl tasvir ettiklerini, kasabaların idari yapısı ve fiziki
durumları hakkındaki tanımlamalarını, bölgenin ekonomik ve sosyal
hayatı hakkındaki görüşlerini, bölgedeki maden ocakları, bölgedeki
insan manzaraları, bölgenin toplum yapısı ve etnik durumu, Ermeni
olayları gibi konular üzerindeki düşüncelerini değerlendirmeye çalışacağız.
Çalışmamızın esasını Osmanlı döneminde Gümüşhane’den geçen seyyahların yayınlanan seyahat izlenimleri oluşturacaktır. Gümüşhane Osmanlı hâkimiyetine girdikten sonra bir yerleşim birimi
olarak gelişmeye başladığı ve kimliğini bu dönemde kazandığı için
çalışmanın kapsamını 1479’taki fethinden 1920’deki hukuki olarak yıkılışına kadarki zaman dilimi olarak belirledik.
Osmanlı döneminde bir sancak merkezi olarak gelişen Gümüşhane, Osmanlı hâkimiyetine girdiği 1479’da ilk olarak merkezi Sivas
olan Rum Eyaleti’ne dâhil edilmiş ve kayıtlarda Karye-i Palu Canca
adıyla zikredilmiştir.33 1535’te Erzurum Beylerbeyliği’nin oluşturulmasıyla birlikte Gümüşhane buraya bağlanmıştır.34 Bu dönemde gümüş yataklarına daha yakın mevkide Süleymaniye Cami yaptırılarak
33 Bu dönemde Gümüşhane yerine Canca ismi kullanılmaktadır. Bilgehan Pamuk,
“XVII. Asırda Gümüşhane (Canca) Maden Mukataasına Dair Bazı Bilgiler”,
Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, KTÜ Yayınları, Trabzon 2007,
s. 234.
34 Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağı’nda Sosyal ve İktisadi Hayat, TTK
Yayınları, Ankara 2002, s. 232.
- 17-
çevresinde yeni yerleşim birimleri kurulmasıyla artık şehir burada
gelişmeye başlamıştır.35 Zaman içerisinde gelişerek büyüyen Gümüşhane XVII. yüzyılda kaza haline getirilmiş ve Trabzon Vilayeti’ne bağlanmıştır. Zaman içinde bazı idari değişiklikler olmakla birlikte 1888
senesinin Mart ayından itibaren devletin yıkılışına kadar Torul, Kelkit
ve Şiran kazaları ile Kovans, Yağmurdere ve Kürtün nahiyelerinden
oluşan bir sancak statüsünde Trabzon Vilayeti’ne bağlı olarak Osmanlı
idari yapısındaki yerini almıştır.36 Bugünkü Gümüşhane sınırları bu
dönemdeki idari yapıyla büyük ölçüde paralellik arzettiği için bu dönemi incelemenin günümüz Gümüşhanesini anlamaya yardımcı olacağını düşündük.
Bu dönemi belirlememizin sebeplerinden birini de seyyahların
büyük bölümünün bölgeyi bu dönemde ziyaret etmeleri oluşturdu.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla Osmanlı döneminde bölgeyi yerli ve
yabancı olmak üzere 54 seyyah ziyaret etti. Osmanlı öncesinde bölgeden geçen seyyah sayısı ise sadece ikidir. Bunlardan biri MÖ V. yüzyılda bölgeden geçen Ksenophon, diğeri de MS XV. yüzyılda doğuya
gönderilen Ruy Gonzales de Clavijo’dur. Her iki seyyah da dönemlerindeki bölgenin durumu hakkında önemli bilgiler vermektedir. Ancak bu seyyahların verdiği bilgilerde bölgede şehir yapısını ifade eden
tasvirler bulunmamaktadır. Bu nedenle çalışmamızda Ksenophon ve
Clavijo’nun bölge hakkındaki izlenimlerine yer vermekle birlikte seyahatnamelerini çalışmamızın ana formatı dışında tuttuk.
Çalışmamızda dikkat ettiğimiz hususlardan bir tanesi de Gümüşhane’ye uğrayan seyyahların bölge hakkında tuttukları notları
yayınlamaları oldu. İncelediğimiz dönemde resmi görevler vesilesiyle
Gümüşhane’ye seyyah olarak tanımladığımız çok sayıda önemli şahıs
35 Metin Tuncel, “Gümüşhane”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. XIV, TDV Yayınları,
İstanbul 1996, s. 274; 1516 yılından kalma Trabzon Sancağı Defteri›nde “Vilâyet-i
Kürtün” adlı nahiye içinde gösterilen “Çanıça” ve “Torul” köy adları mevcuttur. Bu
defterde 1479’da fethedilen bölgedeki bu topraklar, “Vilâyet-i Kürtün” ve “Vilâyet-i
Torul” adıyla iki nâhiyeye ayrılmış gösterilmekte ve “Vilâyet-i Torul” nahiyesine
bağlı 71 köy bulunduğu belirtilmektedir. Fahrettin Kırzıoğlu, “Osmanlı ‘TapuTahrir’ ve ‘Mühimme’ Defterlerinde Gümüşhane Bölgesi Türk Boy/Oymak
Hatıraları ve Madenler Üzerine Hükümlerden Örnekler”, Geçmişten Günümüze
Gümüşhane, Ünal Ofset Matbaacılık, Ankara 1991, s. 70-71.
36 Kanun maddesi şöyledir: “Türkiye, coğrafî vaziyet ve iktisadî münasebet noktai
nazarından vilâyetlere, vilâyetler kazalara, kazalar nâhiyelere münkasemdir ve
nâhiyelerde kasaba ve köylerden terekküp eder.” Meclis-i Meb’ûsân Zabıt Cerîdesi,
Tutanak Dergisi, C. VIII, S. 1, Ankara 1985, s. 914.
- 18-
Kemal Saylan
geldi. Örneğin Ahmet Şakir Paşa, 1895 senesinde çıkan Ermeni olayları
nedeniyle atandığı Anadolu ıslahatı umum müfettişliği görevi nedeniyle Gümüşhane’ye geldi ve hazırladığı raporunda Gümüşhane’deki
Ermeni olaylarına dair bazı tespitlerde bulundu. İngiltere’nin Trabzon Konsolosluğu görevinde bulunan Palgrave ve Longworth, Amerika’nın İstanbul Ortaelçisi Horace Maynard ve İstanbul Başkonsolosu Eugene Schyler gibi görevliler raporlarında Gümüşhane hakkında
önemli bilgiler verdiler. Milli Mücadele döneminde Deli Halit Paşa
olarak da tanınan Yarbay Halit Paşa, Gümüşhane’den Mustafa Kemal
ile yazışmalar yaptı. Ancak bu kişiler bölgeyle ilgili gözlemlerini daha
sonra seyahatname ya da anı türü bir esere dönüştürerek yayınlamadılar. Bu raporlar ve yazışmalar Osmanlı, İngiliz ve Amerikan arşivlerinin resmi evrakları olarak kaldı. Çalışmamızda gerek yerli gerekse
yabancı arşivlerde yer alan bölgeyle ilgili resmi evraklardan ziyade
yayınlanan seyahatname ya da anı türü çalışmaları dikkate aldık.
Yaptığımız araştırmada anılarını yayınlayan resmi görevlilerin bir kısmının da Gümüşhane’den geçtikleri halde bölge hakkında
yeterli bilgi vermediklerini gördük. Örneğin, 1879 ve 1881 yıllarında Trabzon valiliği yapan Mehmed Ali Ayni’nin yayınlanan hatıralarında Şiran kasabasında yaşadığı bir olaya değinilmekte, ancak bölge hakkında bilgi verilmemektedir. I. Dünya Savaşı döneminde, 1916
senesinde Gümüşhane havalisinde bulunan Mareşal Fevzi Çakmak’ın
harp günlerine dair tuttuğu notlarda Gümüşhane’yi tasvir eden ifadeler yer almamaktadır. Yine I. Dünya Savaşı sırasında Erzurum Kolordu Komutanlığı’nda yedek subaylık yapan ve Rusların Türk ordusunu
Erzurum-Bayburt bölgesinden Gümüşhane bölgesine doğru sürdüğü
sırada gelişen olaylara ilişkin anılarını kaleme alan Mustafa Nihat
Ozön’un hatıratında yaşanan askeri hareketlilikten başka bölgeyi tasvir eden bir ifade bulunmamaktadır. Erzurum’a gitmek üzere 30 Nisan 1919 tarihinde Trabzon’dan hareket ederek bölgeden geçen Kazım
Karabekir’in ifadelerinde “Gümüşhane’den geçerken Daltaban’da kadınlar
ekmek diye bağrışıyorlardı. Zigana’nın müthiş uçurumları Kob’da yok; fakat
esasen arazi bin metre rakımda bulunduğundan, Kob’un irtifaı Zigana gibi
dehşet vermiyor.” ifadelerinden başka bölgeyle ilgili bir tanımlama yoktur.37 Bu nedenle bölge hakkında çok sınırlı bilgi veren bu tür hatıratları çalışmamıza dâhil etmedik.
Çalışmamızın Gümüşhane’ye ait kaynak bir kitap olması düşün37 Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, Merk Yayıncılık, İstanbul 1988, s. 18.
- 19-
cesi ile seyyahların Gümüşhane’yle ilgili izlenimlerini orijinal dillerinde aktarırken tercüme hatalarına yer vermemek düşüncesiyle metinleri Türkçe’ye çevirmedik. Bununla birlikte ayrı bir bölüm oluşturarak
Gümüşhane bölgesine bütüncül bir bakış yakalayabilmek düşüncesiyle seyyahların Gümüşhane izlenimlerinin bir değerlendirmesini yaptık. Böylece seyyahların gözündeki Gümüşhane algısını ortaya çıkarmaya çalıştık.
Kemal Saylan
- 20-
I. BÖLÜM
GÜMÜŞHANE’YE UĞRAYAN SEYYAHLAR ve ESERLERİ
Tarihi İpek yolu, Çin’den başlayarak Türkistan, Hindistan, Mezopotamya, İran topraklarından geçerek Azak Denizi, Hazar Denizi
ve Karadeniz’deki limanlara uğradıktan sonra Avrupa’ya ulaşan çok
önemli bir ticaret yoluydu.38 Bu yol Anadolu’ya girdikten sonra çeşitli
ara kollara ayrılıyordu. Anadolu’nun doğusundaki kollarından birini
de Trabzon-Erzurum hattı oluşturuyordu. XIII. yüzyılda Trabzon’dan
başlayan bu kol, Maçka-Gümüşhane arasındaki dağ zincirini geçtikten
sonra 30-32 günlük bir yolculuğun ardından Bağdat ve Tebriz’e ulaşıyor, Kazvin, Nişabur, Badahşan, Kabil veya Gazne üzerinden Hint
limanlarına ulaşıyordu.39 Tarih boyunca Trabzon aktif bir liman şehri
olması ve Trabzon limanına gelen tüm malların Gümüşhane’den geçmek zorunda olması bölgenin gelişmesini beraberinde getirdi.
Bu yol aynı zamanda askeri bir geçiş noktası olarak da kullanıldı. Tarihte askeri amaçla bu yolu ilk kez kullananlar Grekler olmuştur.
Grekler, MÖ IV. yüzyılda Persler üzerine düzenledikleri seferden dönüşleri sırasında bu yolu kullanmışlardır. Grek ordusu MÖ 404 yılında yapılan Peloponez Savaşı’ndan sonra Persler üzerine yaptığı sefer
dönüşünde Anadolu içlerinden geçip Kuzey doğuya ilerleyerek Karadeniz kıyılarını takip ederek MÖ 399 yılında Yunanistan’a ulaşmıştır.
Sefer sırasında Grek ordusunda bulunan Ksenophon, yolculuk esnasında gördükleri ve yaşadıklarını Anabasis adlı kitabında yazmıştır.40
Trabzon-Tebriz yolunun tarih boyunca askeri ve ticari açıdan aktif olması Anadolu, İran ve hatta Ortadoğu coğrafyasına gitmek isteyenlerin bu yolu tercih etmesine neden olmuştur. Bu yolu kullandığını
tespit edebildiğimiz ilk seyyah Avrupalıların çok yakından tanıdığı
Ksenophon olmuştur. Bu yolu kullandığını tespit ettiğimiz ikinci sey38 Selahattin Tozlu, Trabzon-Erzurum-Bayazid Yolu (1850-1900), Atatürk Üniversi-tesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997, s. XIV;
Ayrıca bkz. Orhan Okay, “İpek Yolu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.
XXII, TDV Yayınları, İstanbul 2000, s. 369-373.
39 Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, TTK
Yayınları, Ankara 2002, s. 373.
40 Ksenophon, Anabasis Onbinlerin Dönüşü, Çeviren: Tanju Gökçöl, Sosyal Yayınlar,
İstanbul 1998.
- 21-
yah ise Ruy Gonzales de Clavijo’dur.. Clavijo, Rahip Alfonso Paez de
Santa Maria ve kraliyet muhafızlarından Gomez de Salazar ile birlikte
üç kişiden oluşan heyetle Timur’la yakın ilişkiler kurmak ve başarısından dolayı Timur’u tebrik etmek için 1403 senesinde Kastilya Kralı
Don Hanri tarafından doğuya gönderilmişti.41
Bu tarihten XIX. yüzyıla kadar bu yolu kullanarak doğuya seyahatte bulunan başka bir seyyah tespit edemedik. Ancak XIX. yüzyıldan
itibaren bu yolun özellikle Avrupalı seyyahlar tarafından aktif bir şekilde kullanıldığını görüyoruz. Tabi bu duruma Avrupalı seyyahların
Osmanlı topraklarına olan ilgisinin etkisi büyüktür. Bu nedenle sözünü ettiğimiz yol XIX. yüzyıldan itibaren Osmanlı ve doğu topraklarını
ziyaret eden Avrupalı seyyahların aktif olarak kullandığı bir yol haline
gelmiştir. Bu dönemden itibaren çok sayıda Avrupalı seyyah değişik
vesilelerle doğuya seyahatlerde bulunmuştur. Bu konuda en çok öne
çıkan seyyahlar İngilizlerdir. XIX. ve XX. yüzyıllarda bu yolu kullanan
26 İngiliz seyyah tespit ettik. İngiliz seyyahlardan sonra 10 seyyahla
Alman seyyahlar gelmektedir. Daha sonra 7’şer seyyahla Amerikalıları ve Fransızları sayabiliriz. Belirttiğimiz dönemde bu yolu kullanarak
bölgeyi ziyaret eden tek Rus seyyah ise Tschichatscheff olmuştur. Bu
zaman diliminde bölgeye gelen 4 yerli seyyahtan 2’si bu yolu kullanmıştır. Değişik nedenlerle Osmanlı Devleti döneminde Gümüşhane’ye
uğrayan ve bölge hakkında bilgi veren yerli ve yabancı seyyahları şu
şekilde incelemek mümkündür:
1. YERLİ SEYYAHLAR
Osmanlı dönemi Gümüşhanesi hakkında en eski bilgiyi veren
seyyah Evliyâ Çelebi’dir.42 Akrabası olan Melek Ahmed Paşa’nın sadrazam olmasıyla birlikte hem Osmanlı coğrafyasında hem de başka
ülkelerde seyahat etme fırsatı bulan Evliya Çelebi, 70 yıllık ömrünün
50 yılını bu seyahatlerle geçirmiş ve gittiği yerler hakkındaki önemli
bilgileri kaleme alarak günümüze aktarmıştır. 1640’lı yıllarda Gümüş41 Enver Konukçu, “Ruy Gonzales De Clavijo’nun Gümüşhane Yöresindeki Yolculuğu (27 Nisan- 4 Mayıs 1404)”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu (1317 Haziran 1990), Ünal Ofset Matbaacılık, Ankara 1991, s. 79-80.
42 Salim Cöhçe, “Ruj Gonzales De Calvijo’nun Gezi Notlarına Göre Gümüşhane ve
Çevresi”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990),
Ünal Ofset Matbaacılık, Ankara 1991, s. 89; Evliyâ Çelebi, Evliyâ Çelebi Tam Metin
Seyahatname, C. I-II, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1993, s. 645-646.
Kemal Saylan
- 22-
hane’ye gelen Evliya Çelebi Gümüşhane hakkında da önemli bilgiler
vermektedir. Evliya Çelebi haricinde değişik tarihlerde Gümüşhane’ye
3 seyyah daha uğramıştır. İncelediğimiz dönemde Gümüşhane’ye uğrayarak bölge hakkında bilgi veren yerli seyyahların görevleri ve bölgeye geliş tarihleri şöyledir:
Tablo I: Gümüşhane’ye Gelen Yerli Seyyahlar
Adı
Görevi
Geliş Tarihi
Evliya Çelebi
Seyyah
1647
Mehmed Hurşid Paşa
Diplomat
1852
Ahmet Şerif
Gazeteci
1911
Ahmed Refik
Gazeteci
1918
1- Evliya Çelebi: 25 Mart 1611 tarihinde İstanbul’da Sağırcılar
Camii vakıf evlerinde doğmuştur. Babası Sarayın kuyumcubaşısı olan
Mehmed Zıllî Efendi’dir. Ailesi aslen Kütahyalı’dır. Fetihten sonra İstanbul’a gelip yerleşmişlerdir. Enderun-u Hümayun’da eğitim alan
Evliya Çelebi, padişahın emriyle saraya alınarak 1640 yılına kadar sarayda kalmıştır. Burada iyi bir eğitim almıştır. Seyahat etmeyi seven
Evliya Çelebi, gittiği yerlerde gördüğü her şeyi bütünüyle kaydetmiştir.43 Esas aldığımız metin “Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî Evliya
Çelebi Seyahatnamesi”dir. Eser, Topkapı Sarayı Bağdat 304 yazmasının
transkripsiyonu olup Yapı Kredi Yayınları tarafından iki cilt halinde
1999’da İstanbul’da basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili bölüm kitabın 2.
cildinde yer almaktadır.
2- Mehmed Hurşid Paşa: Kafkasya doğumlu olan Mehmed Hurşid Paşa, küçük yaştan itibaren devlet yönetiminde bulunmuştur. II.
Mahmud döneminde sadrazamlık yapmıştır.44 Yıllarca süren Osmanlıİran sınır anlaşmazlığının giderilmesi için 1847 senesinde Erzurum’da
toplanan uluslararası Tahdîd-i Hudûd Komisyonu’nda Osmanlı Devleti’ni temsil eden Kimyager Derviş Paşa başkanlığındaki Türk heyetinde bulunmuştur.45 Görevi gereği 1848-1852 yılları arasında Anadolu’nun doğusunu gezmiş ve bu gezi ile ilgili notlarını “Seyâhâtnâme-i
43 Evliya Çelebi, age, s. 8-9.
44 http://tr.wikipedia.org/wiki/Hurşid_Ahmed_Paşa [11.07.2014].
45 Mehmed Hurşid, Seyâhatnâme-i Hudûd, Çeviren: Alâattin Eser, Simurg Yayınları,
İstanbul 1997, s. XXI.
- 23-
Hudûd” adlı kitapta toplamıştır. Bu eser daha sonra Alâattin Eser tarafından transkirpt edilmiş ve 1997’de Simurg yayınları tarafından İstanbul’da basılmıştır. Mehmed Hurşid Paşa, eserinde Gümüşhane ile
ilgili izlenimlerine de yer vermiştir.
3- Ahmet Şerif: Tanin Gazetesi yazarıdır. İttihad ve Terraki Partisi iktidarı döneminde 1909-1914 yılları arasında partinin yayın organı
durumundaki Tanin Gazetesi adına bütün Osmanlı topraklarını dolaşmış ve gördüklerini gezi notları şeklinde bu gazetede yayınlanmıştır.46 Ahmet Şerif’in Gümüşhane’ye dair izlenimleri Tanin Gazetesi’nin
20-21 ve 23 Eylül tarihli sayılarında yayınlanmıştır.47 Ahmet Şerif’in,
Tanîn Gazetesi’nde yayınladığı yazılar, Mehmed Çetin Börekçi tarafından derlenerek “Anadolu’da Tanin” adıyla kitap haline getirilmiştir.
İki ciltten oluşan kitap, Türk Tarih Kurumu tarafından 1999’da basılmıştır. Ahmet Şerif’in mektuplarında yer verdiği Gümüşhane ile ilgili
izlenimleri kitabın 1. cildinde yer almaktadır.
4- Ahmed Refik: 17 Nisan-20 Mayıs 1918 tarihleri arasında, Ermeni zulümlerini yerinde tespit etmek için kurulan ve içinde Alman
yazar Vays, Avusturyalı yazar Dr. Iştayn’ın da bulunduğu tarafsız bir
heyette görev alan Ahmed Refik, bölgeye yaptıkları gezide notlar tutmuştur. Ahmed Refik’in tuttuğu bu gezi notları 1919’da İstanbul’da
Orhaniye Matbaası’nda “Kafkas Yollarında Hâtıralar ve Tahassüsler”
adıyla eski harflerle yayınlanmıştır. Kitabı daha sonra Yunus Zeyrek
yeni yazıya aktarmış ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 2001’de İstanbul’da tekrar basmıştır.
2. YABANCI SEYYAHLAR
XIX. yüzyılın başından Osmanlı Devleti yıkılıncaya kadar geçen
zaman içinde İngilizler başta olmak üzere çok sayıda Alman, Fransız,
Amerikalı ve Rus seyyah Gümüşhane’ye uğramıştır.
46 https://eksisozluk.com/ahmet-serif--1549893?nr=true&rf=ahmet%20serif
[23.07.2014].
47 1097 numaralı, 27 Ramazan 1329 Hicri, 7 Eylül 1327 Rumi, 20 Eylül 1911 Miladi
tarihli, 1098 Numaralı, 28 Ramazan 1329 Hicri, 8 Eylül 1327 Rumi, 21 Eylül 1911
Miladi tarihli ve 1100 numaralı, 30 Ramazan 1329 Hicri, 10 Eylül 1327 Rumi, 23
Eylül 1911.
Kemal Saylan
- 24-
İngilizler
XIX. yüzyılın başlarında İngiliz seyyahlar belli bir amaç doğrultusunda, gerekli talimatları alarak bölgede araştırmalar yapmışlardır.
İngiliz seyyahların seyahatnameleri incelendiğinde belli bir misyon
eşliğinde bölgeye geldikleri ve neyi, nerede, nasıl araştıracaklarını çok
iyi bildikleri görülmektedir. Hatta bu konuda Asia Minor olarak isimlendirdikleri Anadolu coğrafyasını keşfe çıkacak İngiliz seyyahlara yönelik 1838 senesinde bir talimatname yayınlanmıştır. Talimatnamede
“…Misyon (Anadolu’daki araştırma görevi) Majeste Kraliçenin tavsiye ve
takdim mektubu ile donatılacak, (seyyahların) Küçük Asya’daki Türk bölgelerinde iyi kabul görmeleri için gerekli fermanları almaları sağlanacaktır.
… Mümkün olan tüm yerlerin özellikle yüksek düz alanların ve tepelerinin irtifası, göllerin derinliği ve geçilen belli rotalar kayda geçirilecektir.
… Yer isimlerinin, dağların, nehirlerin, köylerin vb. yerel yazım imlasına dikkat edilerek kayıt altına alınmasına özel önem verilecektir. Geçilen
yerlerde konuşulan farklı lehçeler kaydedilecek, özellikle Yunanca yazıtlar tam
bir doğrulukla kopyalanacaktır.
… Bu çalışmalarınızda Hıristiyan Kültürünü Geliştirme Topluluğu
tarafından destekleneceksiniz ve gerekli nakdi kaynaklara ulaşabileceksiniz.
… Bölgenin maden kaynakları ve Dicle boyunca buralarda elde edilecek
objelerin nakliyesi için gerekli şartlar araştırılacaktır.
… Onbinlerin Dönüşleri esnasında kullandıkları güzergâh titizlikle
araştırılacak ve kayda geçirilecektir.
… Araştırmalarınız esnasında yanınızda, irtifa ölçer, sekstant, pusula,
termometre, küçük teleskop, cep pusulası, meyil ölçme aleti, gerekli kitaplar,
haritalar, astronomik tablolar, deniz yıllıkları gibi tüm gerekli ekipman bulunacaktır.” denilmektedir.48
Bu talimatname her ne kadar 1830’larda Anadolu’da Royal
Geographical Society’nin gönderdiği araştırmacılara yönelik bir talimatname olsa da aslında İngilizlerin Anadolu’ya ve bu coğrafyada
gerçekleştirilecek olan seyahatlere ne derece önem verdiklerini göster48 William John Hamilton, “Instructions of the Council of the Royal Geographical
Society of London Adressed to the Leaders of the Expedition for Exploring in
Kurdistan, 1st June, 1838”, Journal of the Royal Geographical Society of London, C. IX,
(1839), s. XIII-XXII; hhtp://www.jstor.org/stable/1797711, [22.01.2015]. Ayrıca
bkz İsmail Köse, “İngiliz Seyyahların Günlüklerinde Gümüşhane Çevresi ve
Trabzon Limanı’na Ulaşan Ticaret Yolları 1840-1900”, History Studies, C. IV, S. 1,
2012, s. 361.
- 25-
mektedir. Muhakkak ki Anadolu’ya ve bölgeye seyahatlerde bulunan
İngiliz seyyahlar bu talimatnamedeki hususlara mümkün olduğunca
riayet edeceklerdir. 1808-1919 yılları arasında Gümüşhane’ye 26 İngiliz seyyah uğrayarak bölge hakkında notlar tutmuşlardır. Gümüşhane’ye gelen İngiliz seyyahların adları, görevleri ve bölgeye geliş tarihleri şöyledir:
Tablo II: Gümüşhane’ye Gelen İngiliz Seyyahlar
Adı
James Justinian Morier
Henry Martyn
John Macdonald Kinneir
Francis Rawdon Chesney
William Monteith
James Brant
Colonel Charles Stuart
William John Hamilton
George Fowler
Henry Suter
Robert Curzon
Austen Henry Layard
Frederick Walpole
Humphry Sandwith
John Ussher
J. G. Taylor
M. P. Rorit
Sir Alfred Biliotti
Charles Snodgrass Ryan
Charles Boswell Norman
Henry Charles Barkley
Henry Fanshawe Tozer
Edward Granville Browne
Alexander MacDonald
Henry Finnis Blosse Lynch
Alfred Frederick Rawlinson
Görevi
Diplomat
Misyoner
Asker, Diplomat
Asker
Asker, Diplomat
Konsolos (Trabzon)
Asker
Jeolog, Coğrafyacı
--Konsolos Yrd. (Trabzon)
Diplomat, Yazar
Diplomat, Arkeolog
Asker
Asker
--Konsolos (Erzurum)
Mühendis
Konsolos Yrd. (Trabzon)
Doktor
Gazeteci
Mühendis
Yazar, Öğretmen
Şarkîyatçı
Gazeteci
Seyyah, İşadamı
Asker
Geliş Tarihi
1808
1812
1813
1829
1829
1835
1835
1836
1838
1838
1842
1849
1850
1854
1860
1866
1867
1874
1877
1877
1879
1879
1887
1891
1898
1919
- 26-
Kemal Saylan
Tablodan da görüleceği üzere resmi görevle bölgeye gelen İngiliz seyyah sayısı bir hayli fazladır. Bu seyyahlardan 7’si asker, 3’ü
diplomat, 4’ü konsolosluk görevlisidir. Bununla birlikte gazeteci, işadamı, doktor, mühendis ve misyoner kimliğiyle Gümüşhane’ye gelen
seyyahlar da vardır.
1- James Justinian Morier: 1780’de İzmir’de doğmuştur. İngiltere’de iyi bir eğitim aldıktan sonra 1799-1806 yılları arasında İzmir’de
babasının yanında çalışmıştır. 1808’de İran şahına elçi olarak gönderilen Sir Harford Jones’in sekreteri olarak İran’a gitmiştir. Daha sonra İran’daki İngiliz elçiliğinde görev yapmıştır. 1849’da Londra’da
ölmüştür.49 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1808 senesinde yaptığı
yolculuk sırasında gördüklerini anlattığı “A Journey tHrough Persia, Armenia and Aisa Minor to Costantinople in the years 1808 and 1809” adlı
kitapta yer vermiştir. Kitap, 1816’da Philadelphia’da basılmıştır.
2- Henry Martyn: 18 Şubat 1781 tarihinde İngiltere’nin Truro
şehrinde doğmuştur. St. John’s College’de ve Cambridge’de eğitim
vermiştir. Daha sonra Doğu Hindistan’da papazlık yapmıştır.50 Arabistan, İran ve Anadolu coğrafyalarına seyahatlerde bulunmuştur.
1812’de çıktığı bu yolculuğu sırasında vebaya yakalanmış ve Tokat’ta
hayatını kaybederek burada defnedilmiştir. Erzurum’dan Tokat’a giderken yaptığı yolculukta Kelkit ve Şiran’dan geçmiştir. Martyn’in
anıları daha sonra John Sargent tarafından “Memoir of the Rev. Henry Martyn, B. D,” adıyla kitap haline getirilmiştir. Kitap, 1851’de New
York’ta basılmıştır.
3- John Macdonald Kinneir: Yaşamının büyük kısmını East India
Company’nin askeri ve diplomatik hizmetinde geçirmiş bir albay gezgin ve diplomat olan Kinneir, 1808 ve 1814 yılları arasında Anadolu
ve İran üzerinde seyahatlerde bulunmuştur. Bu seyahatleri sırasında
İngiltere ile İran arasındaki ilişkilerde önemli rolleri olmuştur.51 John
Macdonald Kinneir, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerini 1818’de Londra’da basılan “Journey Through Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in
the Years 1813 and 1814” adlı kitapta yazmıştır.
4- Francis Rawdon Chesney: Bir İngiliz general ve gezgin olan
Francis Rawdon Chesney 1789’da doğmuştur. Askerlik görevi gereği
49 http://en.wikipedia.org/wiki/James_Justinian_Morier [04.06.2014].
50 John Sargent, Memoir of the Rev. Henry Martyn, B. D, New York 1851, s. 61-74.
51 Yılmaz, agt, s. 11.
- 27-
Anadolu, Suriye, Mısır, İran ve Hindistan gibi değişik coğrafyalarda
bulunmuştur.52 Anadolu’da yaptığı gezi sırasında Gümüşhane ile ilgili
izlenimlerine “The Russo-Turkish Campaigns of 1828-1829 with a View of
the Present State of Affairs in the East” adlı kitapta yer vermiştir. Kitap,
1854’te Londra’da basılmıştır.
5- William Monteith: General William Monteith, bir İngiliz asker,
diplomat ve tarihçidir. 1809 tarihinde İngiliz ordusuna teğmen olarak
katılmıştır. 1810’da İran’a elçi olarak gönderilen Sir John Malcom’a eşlik etmiştir. 1826-1828 Osmanlı-İran Savaşı sonunda imzalanan Türkmençay Anlaşması’nda arabuluculuk görevi üstlenmiştir. 1828-1829
Osmanlı-Rus Savaşı’nda Tiflis’teki Rus Karargâhı’nda General İvan
Paskewich’in yanında bulunmuştur.53 Bu savaş ile ilgili anılarını “Kars
and Erzeroum: with the campaigns of Prince Paskiewitch in 1828 and 1829;
and an Account of the Conquests of Russia Beyond the Caucasus, from the
Time of Peter to the Great The Treaty of Turcoman Chie and Adrianople” adlı
kitapta yazmıştır. Kitap, 1856’da Londra’da basılmıştır. Gümüşhane
bölgesindeki çatışmalara da bu kitapta yer vermiştir.
6- James Brant: İngiltere’nin ilk Trabzon Konsolosu olan James
Brant, 1835’te Anadolu’nun büyük bir bölümünü gezmiştir. Bu gezileri sırasında tuttuğu notlarında Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de
yer vermiştir. Brant, Anadolu’ya yaptığı gezide Erzurum’dan yola çıkarak Diyarbakır-Malatya-Sivas-Yozgat güzergâhından geri dönmüş,
dönüşte Tokat-Niksar-Karahisar-Şiran-Gümüşhane-Trabzon güzergâhını takip etmiştir. Daha sonra gezi notları “Journey through a Part of
Armenia and Asia Minor, in the Year 1835” adıyla Temmuz 1836 tarihinde “The Journal of the Royal Geographical Society” adlı derginin 6.
cildinde yayınlanmıştır.
7- Colonel Charles Stuart: İngiliz ordusunun 13. Hafif Piyade Bölüğü’nde albay olarak görev yapan Colonel Charles Stuart, Anadolu’nun Doğu vilayetlerini dolaşarak İran’a gitmiştir. 1835’te yaptığı bu
yolculuk esnasında tuttuğu notları daha sonra “Journal of a Residence in
Northern Persia and the Adjacent Provinces of Turkey” adıyla kitap olarak
yayınlamıştır. Kitap 1854’te Londra’da basılmıştır. Kitapta Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir. Stuart, farklı bir güzergah
kullanarak Karakapan-Balahor güzergahından Erzurum’a gitmiştir.
52 http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Rawdon_Chesney [10.07.2014].
53 http://en.wikipedia.org/wiki/William_Monteith [17.07.2014].
- 28-
Kemal Saylan
8- William John Hamilton: Royal Geographical Society üyesi olan
İngiliz jeolog ve coğrafyacı William John Hamilton diplomatik bir misyonla 1834 ve 1837 yılları arasında Anadolu’da seyahatlerde bulundu.
Gezilerinde daha çok arkeolojik kalıntılar ve yazıtlar üzerinde duran
ve Anadolu’da geçtiği yerlerin haritasını çizen Hamilton, Türklere karsı fanatik görüşleri olan ve Türklerin Anadolu’dan atılmaları gerektiğini düşünen biriydi.54 Mayıs 1836 tarihinde İstanbul’dan başladığı
seyahatinde Trabzon ve Erzurum yoluyla Ani’ye kadar gitmiştir.55 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerini 1842’de Londra’da iki cilt halinde basılan “Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; with Some Account of
Their Antiquities and Geology” adlı eserinde yayınlamıştır.
9- George Fowler: İran’a yaptığı yolculuk sırasında Gümüşhane’den geçerek bölge hakkında edindiği izlenimlerine “Three Years in
Persia; with Travelling Adventures in Koordistan” adlı iki ciltlik kitabının
ilk cildinde yer vermiştir. Kitap, 1841’de Londra’da basılmıştır.
10- Henry Suter: İngiltere’nin Trabzon Konsolos yardımcısı olarak görev yapmıştır. Görevi dolayısıyla bölgedeki vilayetlere geziler
yapmıştır. Daha sonra yaptığı geziler sırasında tuttuğu notları “Notes
on a Journey from Erz-Rúm to Trebizond, by way of Shebb-kháneh, Kará Hisar, Sívás, Tókát, and Sámsún, in October, 1838” adıyla 1840’ta Londra’da
“Journal of the Royal Geographical Society of London” adlı derginin 10. cildinde yayınlanmıştır. Bu makalede Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine
de yer vermiştir.
11- Robert Curzon: 16 Mart 1810-2 Ağustos 1873 tarihleri arasında yaşayan İngiliz seyyah, diplomat ve yazardır. 1829-1970 yılları
arasında yakın doğuda aktif olarak rol almıştır. Charter House, Christ Church ve Oxford’ta eğitim görmüştür. 1831’de babasının yerine
Clitheroe Parlamentosu’nda yer almıştır. Ancak burada sadece bir yıl
kalabilmiştir. 1842 yılından itibaren Türk-İran sınırını belirlemek için
oluşturulan İngiliz-Rus-Türk-İran Komisyonu’nda İngiliz komiseri
olarak uzun süre Erzurum’da bulunmuştur.56 Curzon’un Gümüşhane
ile ilgili izlenimlerine 1854’te New York’da basılan “Armenia: A Year at
Erzeroom, and on the Frontiers of Russia, Turkey, and Persia” adlı kitabında
54 Yılmaz, agt, s. 12.
55 İ. Hakkı Demircioğlu, “İngiliz Gezgini Hamilton’un Gözüyle 1836 Yılında
Gümüşhane”, Gümüşhane ve Yöresinin Kalkınması Sempozyumu (23-25 Ekim 2002),
C. II, Trabzon 2004, s. 859.
56 http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Curzon,_14th_Baron_Zouche [03.10.2011].
- 29-
yer vermiştir. Daha sonra Leipzig’te 1855’te yayınlanan “Kaukasichen
Länder und Armenien” adlı dergide Karl Koch tarafından yazılan “Reise
von Trebisond nach Erserum”, başlıklı makalede de yazarın Gümüşhane
ile ilgili izlenimlerine yer verilmiştir.
12- Austen Henry Layard: İngiliz yazar, diplomat ve arkeolog
olan Layard 1842’de İngiliz elçisi Stratford Canning tarafından Balkanlarda diplomatik bir misyonla görevlendirilmiştir. 1877’de İstanbul’a
İngiliz elçisi olarak atanmıştır.57 Politik yaşamından ziyade yaptığı
arkeolojik kazıları ile ön plana çıkmıştır. Layard, Gümüşhane ile ilgili
izlenimlerine 1853’te Londra’da basılan “Discoveries among the ruins of
Nineveh and Bbylon; with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert: Being the Result of a Second Expedition” adlı kitabının Türk yolları ile ilgili
bölümde vermiştir.
13- Frederick Walpole: 1822 yılında doğdu. İngiliz Kraliyet Donanması’nda komutan olarak görev yapmıştır. 1852 yılında kuzeni Laura Sophia Frances Walpole ile evlenmiş, 1876’da aniden ölmüştür.58
Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “The Ansayrii and the Assassins: With
Travels in the Further East in 1850 to 1851, Including a Visit to Nineveh”
adlı eserinde yer vermiştir. İki cilt olarak yayınlanan eser, 1851’de
Londra’da basılmıştır.
14- Humphry Sandwith: 1822-1881 yılları arasında yaşamıştır. Kırım Savaşı patlak verdiğinde İstanbul’da bulunmaktaydı. Buradan bir
şirket aracılığıyla Tuna’ya geçmiştir. 1854 yılının sonbaharında General Williams’ın yanında görevlendirilmiş ve Erzurum’a giderek onun
birliğine katılmıştır.59 Kırım Savaşı sırasında Kars’ta sıhhiye görevlisi
olarak bulunan Humphry Sandwith, kuşatma sırasında yazdığı raporlarını ülkesi İngiltere’ye döndükten sonra Kraliçe Victoria’ya sunmuştur.60 Sandwith, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1856’da Londra’da
basılan “A Narrative of the Siege of Kars and of Six Months’ Resistance by
the Turkish Garrison under General Williams to the Russian Army: Together
with a Narrative of Travels and Adventures in Armenia and Lazistan: with
Remarks on the Present State of Turkey” adlı kitabında yer vermiştir.
15- John Ussher: John Ussher 1860 senesinde Dağıstan, Gürcistan, Ermenistan, Mezopotamya ve İran’a yaptığı gezi sırasında tuttu57
58
59
60
Yılmaz, agt, s. 14.
http://www.victorianresearch.org/atcl/show_author.php?aid=310 [30.12.2014].
Humphry Sandwith, A Narrative The Seige Of Kars, London 1856, s. VI.
- 30-
Kemal Saylan
ğu notları “A Journey from London to Persepolis; İncluding Wanderings in
Daghestan, Georgia, Armenia, Kurdistan, Mesopotamia, and Persia” adıyla
yayınlamıştır. Kitap, 1865’te Londra’da basılmıştır. Kitabında Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir.
16- J. G. Taylor: 1860’lı yıllarda Britanya’nın Erzurum konsolosluğunu yapan J. G. Taylor 1866 senesinin Ağustos ayında bölgede
yaptığı ziyaretler sırasında Gümüşhane’nin Kelkit ve Şiran ilçelerine
de uğramıştır. Taylor’un bu gezi ile ilgili izlenimleri 1868’de Londra’da yayınlanan “Journal of the Royal Geographical Society of London”
adlı derginin 38. cildinde “Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia,
with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866” adlı makalede yayınlanmıştır.
17- M. P. Rorit: Trabzon’da başmühendis olarak görev yapan M.
P. Rorit, bölgeyi gezmiş ve bölgeyle ilgili anılarını “Identification of the
Mount Théchés of Xenophon” adlı bir makalede yazmıştır. Rorit, bu gezisinde önce Théchés Dağı’nın neresi olduğunu tanımlamış ve bölgeyi
gezerken edindiği izlenimlerini makalesinde belirtmiştir. Bu makale,
T. K. Lynch tarafından İngilizce’ye çevrilerek “The Journal of the Royal
Geographical Society” adlı derginin 40. cildinde 1870’de yayınlanmıştır.
18- Sir Alfred Biliotti: İngiliz dışişlerine katılan İtalyan bir Levanten olan Sir Alfred Biliotti (1833-1915), XIX. yüzyılın sonlarına doğru
İngiltere’nin en seçkin konsolosluk memurlarından biri haline gelmiştir. Ayrıca Doğu ve Batı Anadolu ile Ege Bölgesi’ndeki antik şehirlerde önemli araştırmalar yapmıştır. Başarılı bir arkeolog olan Biliotti,
Rodos’ta bulunan İngiltere Konsolosluğu’nda konsolos yardımcılığı
yaparken 1873’te Trabzon’a atanmıştır. Trabzon’da görev yaptığı dönemde 1874’te Satala Antik Kenti’nde kazılar yapmıştır.61 Biliotti’nin
burada yaptığı kazılarla ilgili değerlendirmeleri daha sonra T. B Mitford 1974’te “Anatolian Stadies” adlı derginin 24. cildinde “Excavations
at Satala” adıyla yayınlamıştır.
19- Charles Snodgrass Ryan: Eylül 1853’te Longwood’ta doğmuştur. Kendisi bir cerrah olan Ryan, Bonn ve Viyana’da yüksek lisans
eğitimi almıştır. Roma’dayken London Times Gazetesi’nde Türk Hükümeti tarafından verilen 20 askeri cerrah alınacağına dair ilanı görmüş, Londra’ya döndüğünde macera ve deneyim aramak için Türk
Büyükelçiliği’ne giderek görüşmüştür. Bu görüşmeden iki gün sonra
61 http://en.wikipedia.org/wiki/Alfred_Biliotti [09.10.2011].
- 31-
da İstanbul’a gelmiş ve Türk Hükümeti’nin hizmetine girmiştir. 18771878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Plevne Kuşatması’na katılmış ve
4 ay muhasarada kalmıştır. Daha sonra Erzurum’a gelmiş ve burada
Ruslara esir düşmüştür. Hizmetlerinden dolayı Osmanlı nişanı ve mecidiye gibi birçok madalya almıştır.62 Ryan’ın Gümüşhane ile ilgili izlenimleri 1897’de New York’ta basılan “Under the Red Crescent: Adventures of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum,
1877-1878” adlı eserde yayınlanmıştır.
20- Charles Boswell Norman: Charles Boswell Norman, 1877/78
Osmanlı-Rus Harbi döneminde Times Gazetesi’nin Anadolu’da özel
savaş muhabirliğini yapmıştır.63 Görevi gereği, Mayıs 1877’de Trabzon
üzerinden Erzurum’a, buradan da Kars’a yaptığı yolculukta tuttuğu
notları “Armenia and The Campaign of 1877” adlı kitapta yayınlamıştır.64
Bu kitap, 1878’de Londra’da basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine kitabında yer vermiştir.
21- Henry Charles Barkley: İngiliz bir mühendis olan Henry Charles Barkley, 1837’de doğmuştur.65 Bölgeden geçerken Erzincan-Gümüşhane-Trabzon güzergâhını kullanan Barkley, Gümüşhane ile ilgili
izlenimlerine “A Ride through Asia Minor and Armenia” adlı kitabında
yer vermiştir. Kitap, 1891’de Londra’da basılmıştır.
22- Henry Fanshawe Tozer: İngiliz yazar, öğretmen ve seyyahtır.
Ayrıca İngiliz Kraliyet Akademisi üyesidir. 1829-1916 yılları arasında
yaşamıştır. Avrupa, Yunanistan ve Anadolu’ya seyahatler yapmıştır.
Anadolu’daki seyahat notlarını “Turkish Armenia and Eastren Asia Minor” adıyla yayınlamıştır. Kitapta Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine
de yer vermiştir. Kitap, 1881’de Londra’da basılmıştır.
23- Edward Granville Browne: Doğu dilleri, edebiyatları ve kültürleri hakkında birçok eser ve makale kaleme almış ünlü bir İngiliz
şarkiyatçısıdır. 1862’de İngiltere’nin Gloucestershire şehrinde doğmuş, 1926’da ölmüştür. Browne de 1887 yılı Ekim ayında Trabzon’dan
Doğubeyazıt’a doğru yola çıkmıştır. Bu yolculuğu sırasında Gümüşhane’den geçerken edindiği izlenimlerine 1893’de Londra’da basılan
“A Year Amongst the Persians” adlı kitabında yer vermiştir.
62
63
64
65
http://adbonline.anu.edu.au/biogs/A110503b.htm [20.06.2011].
http://en.wikisource.org/wiki/Author_talk:Charles_Boswell_Norman [09.07.2014].
Selahattin Tozlu, XIX. Yüzyılda Gümüşhane, Erzurum 1998, s. 254-55.
http://en.wikisource.org/wiki/Author:Henry_Charles_Barkley [11.07.2014].
- 32-
Kemal Saylan
24- Alexander MacDonald: Hakkında pek bilgi bulunmayan ancak kitabının iç kapağında özel bir muhabir olarak tanıtılan Alexander MacDonald’ın kitabının adı “The Land of Ararat or up the Roof of the
World”dur. Eser, 1893’de Londra’da basılmıştır. MacDonald, Gümüşhane ve çevresiyle ilgili izlenimlerine kitabında yer vermiştir.
25- Henry Finnis Blosse Lynch: 1862’de Londra’da doğan Henry Finnis Blosse Lynch gezgin bir işadamı olup aynı zamanda İngiliz
parlamentosunda üyelik yapmıştır.66 Ticaretle uğraşan ailesi “Lynch
Brothers” olarak bilinmektedir. Lynch ailesi, işleri gereği İran ve Mezopotamya coğrafyasıyla oldukça yakından ilgilenmişlerdir. Adı geçen bölgelerde ticaret yapmaları nedeniyle bu bölgenin hemen hemen
tamamını gezmişlerdir.67 Lynch, 1898 yılının Temmuz ayında Erzurum’dan Trabzon’a yaptığı yolculuğu sırasında Gümüşhane’den geçmiştir. Doğu Anadolu bölgesinde 1893-94 ve 1898 senelerinde yaptığı
seyahatleriyle ilgili izlenimlerini iki cilt halinde yayınladığı ve 1901’de
Londra’da basılan “Armania Travels and Studies” adlı kitapta yer vermiştir.
26- Alfred Frederick Rawlinson: Haziran 1864 tarihinde Londra’nın Westminster kentinde doğmuştur. Babası İngiliz ordusunda Ortadoğu uzmanı olan ünlü bir subaydır. Rawlinson, 1884’te İngiliz Kraliyet Ordusu’na kolordu subayı olarak katılmıştır. İngiliz Ordusu’nda
değişik görevlerde ve değişik ülkelerde uzun süre görev yapmıştır.68
1877 sonrasında Trabzon-Erzurum-Bayezit güzergâhının önemi iyice
artması ve IX. Ordu’nun silah ve teçhizatıyla Erzurum’da bulundurulacağını dikkate alan İngilizler, bir hayli güç vazife için Rawlinson’u
bu göreve tayin etmişlerdir.69 İngiliz Yarbayı Rawlinson, Trabzon-Erzurum yolculuğunu “The Adventures in the Near East (1918-1922)” isimli eserinde anlatmıştır. 1923’te Londra’da basılan eserin ikinci baskısı
1934’de yapılmıştır.
66 http://en.wikipedia.org/wiki/H._F._B._Lynch [09.10.2011].
67 Hacer Topaktaş, “Bir Britanyalının Nazarında Trabzon’u Betimlemek: Henry
Finnis Blosse Lynch’in Trabzon Tasviri (1893)”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (25-26
Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, s. 582.
68 http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_Rawlinson,_1st_Baron_Rawlinson [09.10.2011].
69 Yavuz Özdemir, “İngiliz Yarbayı Rawlinson’un Trabzon-Erzurum Yolculuğu ve
Misyonu”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, Trabzon
2002, s. 593-598.
- 33-
Almanlar
XIX. yüzyılından itibaren Almanların siyasi birliklerini tamamlamaları ve emperyal bir güç olarak Avrupa kıtasının dışına ilgilerini
artırmalarıyla birlikte Alman seyyahlar da devletlerinin politikaları
gereği Avrupa kıtası haricine seyahatlerde bulunmaya başlamışlardır.
Özellikle yüzyılın ikinci yarısı Almanlara bu bağlamda iyi fırsatlar
verecektir. Özellikle Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durum
nedeniyle Alman siyasetine yaklaşması Alman seyyahların Osmanlı
coğrafyasına olan ilgisini ziyadesiyle artıracaktır. Bu seyahatler, iki
devletin birlikte girdiği I. Dünya Savaşı’na kadar artarak devam edecektir. Bu vesileyle Anadolu coğrafyasına ve dolayısıyla bölgeye çok
sayıda Alman seyyah gelecektir. Gümüşhane uğrayan ve bölge hakkında bilgi veren Alman seyyahların isimleri, görevleri ve bölgeye geliş tarihleri şöyledir:
Tablo III: Gümüşhane’ye Gelen Alman Seyyahlar
Adı
A. C. Laemmlein
Joseph Wolff
Moritz Wagner
A. D. Mordmann
Otto von Blau
Heinrich Barth
Aminius Vambéry
Edmund Naumann
Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri
Eduard von Hoffmeister
Görevi
--Misyoner
Coğrafyacı
Araştırmacı
Konsolos (Trabzon)
Diplomat
Araştırmacı
Jeolog
Gazeteci
Asker
Geliş Tarihi
1829
1843
1852
1853
1857
1858
1862
1890
1896
1910
Tabloya bakıldığında Gümüşhane’ye gelen 10 seyyahın 2’sinin
XIX. yüzyılın ilk yarısında, 7’sinin yüzyılın ikinci yarısında 1’inin ise
XX. yüzyılın başında bölgeye geldiği görülmektedir. Alman seyyahlar
arasında resmi görevle bölgeyi ziyaret eden seyyah sayısı 3’tür. Diğerleri gazeteci, araştırmacı, jeolog, coğrafyacı ve misyonerdir.
1- A. C. Laemmlein: Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Geschichte der Feldzüge in der Asiatischen Türkei, Während Der Jahre 1828 und
1829” eserinde yer vermiştir. Kitap, 1838’de Leipzig’de basılmıştır. Ki-
- 34-
Kemal Saylan
tap iki bölümden oluşmaktadır. Gümüşhane ile ilgili bölüm ise eserin
ikinci kısmındadır.
2- Joseph Wolff: Yahudi bir ailenin oğlu olan Wolff Almanya’nın
Bamberg Eyaleti yakınlarındaki Weilersbach Kasabası’nda doğmuş,
daha sonra Hıristiyan olmuştur. Tübingen ve Roma’da din eğitimi almıştır. Roma’ya muhalif fikirlerinden dolayı buradan uzaklaştırılmış
ve İngiltere’ye giderek İngiliz Kilisesi üyesi olmuştur. 1828’de İsrail’in
kayıp tapınaklarını aramak için yaptığı seyahat sırasında Anadolu’yu
da gezmiştir.70 Joseph Wolff, Gümüşhane ile ilgili izlenimleri 1845 tarihinde New York’ta basılan “Narrative of a Mission to Bokhara, in the
Years 1843-1845” adlı kitabında yayınlanmıştır.
3- Moritz Wagner: 1813 senesinde Beyrut’ta doğan Moritz Wagner, Alman coğrafyacı, koleksiyoncu ve doğa tarihçisidir.71 Wagner,
Polonyalı Johann Seramba ve bir Türk mihmandarıyla birlikte postadan kiraladıkları 3 binek ve 2 yük atıyla Trabzon’dan yola çıkmıştır.72
Wagner, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1852’de Leipzig’de basılan
“Reise nach Persien und dem Lande der Kurden” adlı kitabında yer
vermiştir. Kitap daha sonra İngilizce’ye çevrilerek “Travels in Persia,
Georgia and Koordistan; with Sketches of the Cossacks and the Caucasus”
adıyla iki cilt halinde 1856’da Londra’da basılmıştır.
4- A. D. Mordmann: Alman seyyah ve araştırmacıdır. Anadolu’da
diğer bir Alman araştırmacı Heinrich Barth ile arkeolojik incelemelerde bulunmuştur. “Anatolien, Skizzen. Und Reisebriefe Aus Klenaisen
(1850- 1853)” adlı eserinde, geçtiği yerler ve Trabzon-Erzurum yolunun yapımı hakkında bilgi vermektedir. Kitap, 1925’te Hannover’de
basılmıştır.
5- Otto von Blau: Leipzig ve Halle’de teoloji ve felsefe okumuştur. Kendini doğu dillerine adamıştır. 1852 yılında İstanbul’a Prusya
elçilik ateşesi olarak atanmıştır. Daha sonraki yıllarda Anadolu’da birçok yeri gezmiştir. 1858 senesinde Trabzon’da bulunan Prusya konsolosluğu görevine atanmıştır.73 Blau, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine
1858’de Berlin’de basılan “Commercielle Zustände: Persiens” adlı eserinde yer vermiştir. Blau’nun eseri bir hatırat olmaktan öte İran ticaretinden bahseden ve bölgedeki ticari yollar hakkında teferruatlı bilgiler
70
71
72
73
http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Wolff, [03.10.2011].
http://en.wikipedia.org/wiki/Moritz_Wagner [03.10.2011].
Moritz Wagner, Reise nach Persien und dem Lande der Kurden, Leipzig 1852, s. 164.
http://de.wikipedia.org/wiki/Otto_Blau_(Orientalist) [03.10.2011].
- 35-
veren bir monografi gibidir.74
6- Heinrich Barth: Hamburg’da dünyaya gelen Barth, Akdeniz
ülkelerini ziyaret etmeyi planlamıştı. Bunun için Londra’da Arapça
öğrendikten sonra 1845 yılından sonra planladığı seyahatlerini gerçekleştirmeye başlamıştır. Daha sonra 1850 senesinde İngiliz dışişlerinde
çalışmaya başlamıştır. Akdeniz ülkelerine yaptığı seyahatleri sırasında
Anadolu’yu da gezme imkânı bulmuş ve 1858’de Türkiye’ye gelmiştir. Gittiği yerlerde daha çok antik kalıntılar üzerinde incelemeler yapmıştır.75 Türkiye’deki seyahati sırasında Trabzon-Maçka-Kolat Dağı
ve Zigana Hattı üzerinden Gümüşhane’ye gelen Barth, bu güzergâh
üzerindeki önemli köylerinden olan Zigana hakkında geniş bilgi vermektedir.76 Barth’ın, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1860’da Gotha’de basılan “Reise Von Trapezunt Durch Die Nördliche Hälfte Klein-Asien Nach Scutari im Herbst 1858” adlı kitapta yer vermiştir.
7- Aminius Vambéry: Aslen Yahudi fakir bir ailenin çocuğudur.
Macar asıllı oryantalist bir gezgin olan Arminius Vambéry, 1832 tarihinde Hermann Bamberger’de doğmuş ve 1913’de ölmüştür. 12
yaşına kadar köy okulunda eğitim görmüş ve dil konusunda önemli
bir yeteneğe sahiptir. Vambéry, özellikle Türk edebiyatı ve kültürüne ilgi duymuştur. İstanbul’a gelerek Osmanlıca öğrenmiş ve 1858’de
Türk-Alman sözlüğü yayınlamıştır.77 Mayıs 1862’de Trabzon-Erzurum
arasındaki yolculuğu esnasında Gümüşhane’den geçmiş ve 1886’da
Londra’da yayınlanan “His Life & Adventures” adlı kitabında bölgeyle
ilgili izlenimlerine yer vermiştir.78
8- Edmund Naumann: Alman bir jeolog olan Edmund Naumann
coğrafya okumuş ve bu konuda doktora yapmıştır. 1875-1880 tarihleri
arasında Tokyo Üniversitesi’nde dersler vermiştir. 1886 senesinde Almanya’ya döndükten sonra, Muenster Westfälische Wilhelm Üniversitesi’nde Jeoloji ve Fiziki Coğrafya Profesörü olmuştur. Japonya’nın
yanı sıra Anadolu ve Mezopotamya’da yaptığı gezilerle ilgili seyahat
74 Necmettin Alkan, “Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane ve Çevresi”,
History Studies, C. II, S. 1, 2010, s. 84.
75 http://en.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Barth [03.10.2011].
76 Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 87.
77 http://en.wikipedia.org/wiki/%C3%81rmin_V%C3%A1mb%C3%A9ry
[07.10.2011].
78 Arminius Wambéry, His Life & Adventures, London 1886, s. 2-14.
Kemal Saylan
- 36-
raporları yayınlamıştır.79 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Vom Goldnen Horn zu den quellen des Euphrat” adlı kitabında yer vermiştir. Kitap, 1893’de Münih ve Leipzig’de basılmıştır.
9- Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri: Alman Kölnische Zeitung
Gazetesi’nin muhabiridir. Anadolu’nun çeşitli bölgelerini ziyaret ederek Trabzon güzergâhından Gümüşhane’ye uğramış, buradan Bayburt’a devam etmiştir. İzlenimleri tefrika halinde 1896 yılında yayınlanan bu muhabirin ismini tespit edemedik.80
10- Eduard von Hoffmeister: Alman ordusunda korgeneral olarak görev yapmıştır. 1910’da Erzurum-Gümüşhane-Trabzon hattını
takip ederek Anadolu’da sehayat etmiştir. Askeri ve coğrafi karakter
taşıdığını belirttiği hatıratında İpek Yolu’nun bu kısmı hakkında oldukça ilginç bilgiler vermektedir.81 Hoffmeister, Gümüşhane ile ilgili
izlenimlerine Leipzig/Berlin’de 1911’de basılan “Durch Armenien. eine
wanderung und der zug Xenophons bis zum Schwarzen Meere eine militärGeographische” adlı kitapta yer vermiştir.
Fransızlar
Kanuni Sultan Süleyman dönemiyle birlikte gelişen OsmanlıFransız ilişkileri, Fransa’nın 1797 yılında Avusturya’yı mağlup edip
Campo-Formio Anlasması’yla Venedik Cumhuriyeti’ni ortadan kaldırmasıyla ve Osmanlı Devleti ile ortak sınıra sahip olmasıyla farklı bir
boyut kazanmıştır. Bundan sonra yüzyıl boyunca Fransa’nın Osmanlı
Devleti üzerindeki yayılmacı siyaseti devam etmiştir. Fransa siyasetinin dostluk ilişkisini yayılmacı bir politikaya bırakmasıyla birlikte
yüzyılın başından itibaren Osmanlı topraklarını daha yakından tanımak amacıyla çok sayıda Fransız seyyah Osmanlı ülkesine seyahatler
yapmışlardır. Bu kapsamda Anadolu’yla birlikte bölgeyi de çok sayıda
Fransız seyyah ziyaret etmiştir. Bu yüzyılda Gümüşhane’ye uğrayan
Fransız seyyahlar ve bölgeye geliş tarihleri şöyledir:
79 http://de.wikipedia.org/wiki/Edmund_Naumann [05.10.2011].
80 Alkan, Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane, s. 84
- 37-
Tablo IV: Gümüşhane’ye Gelen Fransız Seyyahlar
Adı
Peder Monier
Pierre-Amédée Jaubert
Victor Fontainer
Charles Texier
Hommaire De Hell
Theophile Deyrolle
Vital Cuinet
Görevi
Din Adamı
Diplomat, Ajan
Coğrafyacı
Mimar, Arkeolog
Coğrafyacı, Mühendis
Doğa Bilimci
Coğrafyacı
Geliş T arihi
1711
1805
1826
1839
1847
1869
1893
Tabloda görüleceği gibi Fransız seyyahlardan biri XVIII. yüzyılda bölgeyi ziyaret etmekle birlikte büyük bir bölümü XIX. yüzyılın ilk yarısında bölgeyi ziyaret etmişlerdir. Seyyahların kimliklerine
bakıldığında resmi bir görevle bölgeye gelenler Peder Monier, PierreAmédée Jaubert ve Victor Fontainer’dir. Bu seyyahlar haricindekilerin
resmi görevleri söz konusu değildir. Aralarında din adamı, coğrafyacı,
arkeolog, mühendis ve doğa bilimciler vardır. Ancak bölgeye gelen 6
seyyahtan 4’ünün doğa bilimci olması dikkat çekicidir.
1- Peder Monier: Fransız misyoner din adamıdır. XVIII. yüzyıl
misyoner faaliyetleri, batı ve doğu misyonu kapsamında Peder Philippe ile birlikte Fransa tarafından görevlendirilmiştir. Erzurum’da 5-7
kalarak misyonerlik faaliyetleri yürütmüştür. 17 Ocak 1711 tarihinde
Erzurum’dan yola çıkarak Trabzon’a kadar yapmış oldukları gözlemlerini daha sonra kaleme almışlardır.82 Bu gezi notları daha sonra
1723’de Paris’te basılan “Nouveaux Memoires des Missions De la Compagnie de Jesus, Dans le Levant” adlı kitabın 3. cildinde yayınlanmıştır.
2- Pierre-Amédée Jaubert: I. Napolyon’un Mısır Seferi’ne katılmış
daha sonra İstanbul’a gelmiş, İran-Fransa anlaşmasını sağlamak üzere İran’a gitmekle görevlendirilmiş siyasi ve askeri bir misyon taşıyan
Fransız uzmandır. Gizli ajan olarak İran’a gönderilen Jaubert, 1805’te
Doğubeyazıt’tan geçerken şüpheli hareketleri dikkati çekmiş ve burada tutuklanmıştır. Seyahatlerinde tanıtıcı bilgiler vermekten ziyade,
kendi yaşadığı maceraları anlatmaktadır.83 Jaubert, 1805-1806 senele82 Haktan Birsel, “Peder Monier’in Gözlemleri İle Fransız Cizvit Misyonerlerinin
Osmanlı Topraklarındaki Çalışmaları”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları
Dergisi, S. 2, 2013, s. 100.
83 Özgür Yılmaz, Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), Karadeniz Teknik Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2006, s. 11.
- 38-
Kemal Saylan
rinde İran’a yaptığı gezide Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine Camille
Alphonso Trézel ile birlikte yazdığı ve 1821’de Paris’te basılan “Voyage
en Arménie et en Perse, Fait dans les Années 1805 et 1806” adlı kitabında
yer vermiştir.
3- Victor Fontainer: Cantal’da doğan Fontanier, eczacılık eğitiminden sonra 1815’de École normale supérieure; 1819’da da “École des
Naturalistes Voyageurs” adlı okula girmiştir. 1821’de Fransız Hükümeti tarafından İstanbul’a gönderilmiştir. 1822 ve 1829 yılları arasında
Fransız Hükümeti’nin emriyle Doğu’da ilk seyahatine çıkmıştır. Bu ilk
seyahatinde Fontanier İstanbul’dan Odesa’ya buradan da Rusya’nın
Kafkas eyaletlerinde Bakü’ye geçmiş, buradan İran’a giderek Erivan ve
Nahcivan’ı ziyaret etmiştir. Hamedan yoluyla Bağdat’a giden Fontanier Basra Körfezi’ne kadar ilerlemiştir. Daha sonra Gürcistan’a gelerek
Güriel ve Mingrelya’yı ziyaret etmiştir.84 İstanbul’a dönmeden önce
Doğu Karadeniz sahillerini, şimdiye kadar çok az seyyahın takip ettiği
bir güzergâhtan takip ederek gezmiştir. Trabzon Konsolosluğu’ndan
sonra 1837’de Basra’ya viskonsül olarak tayin edilmiştir. 1846’da Singapur’a konsolos tayin edilmiştir.85 1852’de Sainte-Marthe’a konsolos
tayin edilmiştir. Son görev yeri olan İtalya’nın Civita-Vecchia şehrinde, 26 Mayıs 1857’de ölmüştür. Fransa hükümetinin emriyle Doğu’ya
yaptığı gezileri “Voyages En Orient” adıyla üç ciltlik bir eser olarak yayınlamıştır. Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine bu eserin ilk cildinde
yer vermiştir. Kitap, 1829’da Paris’te basılmıştır.
4- Charles Texier: Fransız mimar, arkeolog ve gezgindir. 1802’de
Versailles’da doğmuş ve 1871’de Paris’te vefat etmiştir. Paris Güzel Sanatlar Yüksek Okulu’nu bitirmiş; Fransız Bilimler Akademisi ve Paris
Arkeoloji Enstitüsü’nde üyelik yapmıştır. Bayındırlık İşleri Müfettişliği görevi esnasında Fransız Hükümeti tarafından Anadolu’ya gönderilmiştir. İlki 1833 ve ikincisi 1843 yılında olmak üzere Anadolu’da yıllarca süren seyahat ve incelemeleri sırasında yurdumuzun çok büyük
bir kısmını gezip, kazılar ve araştırmalar yapmış, daha sonra bu çalışmalarının sonuçlarını yayınlamıştır. Yayınladığı çalışmalarda sadece
antik devirlere ait değil, daha sonraki devirlere ait (Selçuklu, Beylikler,
Osmanlı vb.) de önemli şehirlerin, yapı ve anıtların çizimlerini yapmış,
uzmanlar tarafından gravürlerle durumlarını tespit etmiştir. Bunlarla
84 Victor Fontanier, Voyages En Orient, C. I, Paris 1829, s. 289.
85 Maxime Pilon - Daniele Weiler, The French in Singapore: An Illustrated History
(1819-Today), Singapore 2011, 41.
- 39-
da yetinmemiş, Anadolu’nun jeolojik yapısı, coğrafî özellikleri, yer altı
ve yer üstü kaynakları ve kültür merkezlerinin tarihi ve o günkü halkın etnik, demografik, kültürel, ekonomik vb. durumu hakkında bilgi
vermiş, gözlemlerini aktarmıştır.86 Eserinin ismi “Asie Mineure, Description Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes
de la Chersonnése d’Asie”dir. Kitap 1862’de Paris’te basılmıştır. Bu eser
daha sonra 2002’de Ankara’da basılarak “Küçük Asya: Cografyası, Tarihi ve Akeolojisi” adıyla Ali Suat tarafından dilimize kazandırılmıştır.
5- Hommaire De Hell: Tam adı Ignace Xavier Morand Hommaire
de Hell olan seyyah, daha çok Xavier Hommaire de Hell olarak bilinir. 1812 senesinde Altkirch’de doğmuş, 1848’de İsfahan’da ölmüştür.
Fansız coğrafyacı, mühendis ve seyyahtır. Hell, Türkiye, Güney Rusya ve İran üzerinde araştırmalar yapmıştır. 1847 senesinin Temmuz
ayında Trabzon’a gelerek buradan Diyarbakır-Van güzergâhını takip
ederek 1848 Şubatı’nda Tahran’a varmıştır.87 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Voyage en Turquie et en perse, exécuté par ordre du gouvernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848” adlı kitabında yer
vermiştir. Kitap, 1854 ve 1860 senelerinde Paris’te basılmıştır.
6- Theophile Deyrolle: Fransız doğa bilimci olan Theophile Deyrolle, Fransız Hükümeti tarafından Türkiye’nin doğu vilayetlerine
teknik bir seyahat yapmakla görevlendirilmiştir. 1869’da Trabzon’dan
başlayarak doğu vilayetlerinde gezilerde bulunmuş ve seyahat notlarını kendi kaleminden çıkan resimlerle tezyin ederek 1875 senesinde
“Le Tour du Monde” adındaki seyahat mecmuasının XXIX. sayısında
“Voyage dans le Lazistan et l’Armenie” adıyla yayınlamıştır.88 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de bu makalede yer vermiştir. Daha sonra bu
çalışma Reşad Ekrem Koçu tarafından kitap haline getirilerek 1869’da
Trabzon’dan Erzurum’a adıyla İstanbul’da basılmıştır.
7- Vital Cuinet: Saha araştırmaları yapan ve nüfus istatistikleri
veren Fransız coğrafyacıdır. Vital Cuinet, 1893’te Paris’te basılan “La
Turquie d’Asie: Géographie Administrative, Statistique, Descriptive et Raisonnée de Chaque Province De L’asie-Mineure” adlı kitabında Gümüşha86 http://tr.wikipedia.org/wiki/Charles_Texier [16.02.2014].
87 Jacqueline Calmard-Compas, “Hommaire de Hell, Ignace Xavier Morand”, Encyclopaedia
Iranica. Retrieved 29 April 2012; http://en.wikipedia.org/wiki/Xavier_Hommaire_
de_Hell;http://www.iranicaonline.org/articles/hommaire-de-hell [05.06.2014].
88 Teophile Deyrolle, 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a, Çeviren: Reşad Ekrem Koçu,
İstanbul Tarihsiz, s. 1.
Kemal Saylan
- 40-
ne ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermiştir. Cuinet, bir seyyah olarak bilinmektedir. Ancak verdiği bilgiler Osmanlı resmi istatistikleriyle birebir
paralellik arz etmektedir. Bununla birlikte eserinde bir seyyah gibi
tasvirlerde bulunmaktadır. Diğer taraftan Cuinet’in bölgeye ne zaman
geldiği, verdiği bilgilerin hangi yıllara ait olduğu ya da bu bilgileri
hangi kaynaklardan aldığı gibi konularda kesinlik söz konusu değildir. Bununla birlikte saha araştırması yapan bir coğrafyacı olması ve
eserinde Gümüşhane hakkında çok değerli bilgiler vermesi nedeniyle
çalışmamızda Cuinet’e yer vermenin uygun olacağını düşündük.
Amerikalılar
XIX. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı toprakları misyonerlik faaliyetlerinin yoğunlaştığı bölgeler haline gelmiştir. Bu dönemde
Avrupa’nın büyük devletleriyle birlikte, okyanus ötesinden Amerika’nın da Osmanlı’ya dolayısıyla Anadolu’ya olan ilgisinin arttığı bilinmektedir. Artan ilgiyle birlikte bu yüzyılda Gümüşhane’ye 6 Amerikalı seyyah uğramıştır. Gümüşhane’den geçen ve bölge hakkında
bilgi veren Amerikalı seyyahların isimleri ve görevleri şunlardır:
Tablo V: Gümüşhane’ye Gelen Amerikalı Seyyahlar
Adı
Görevi
Eli Smith
Harrison Gray Otis Dwight
Horotio Southgate
Edwin Lord Weeks
William Eleroy Curtis
George Hughes Hepworth
Sidney Whitman
Misyoner
Misyoner
Misyoner
Sanatçı
Gazeteci
Gazeteci, Misyoner
Gazeteci
Geliş Tarihi
1830
1830
1835
1892
1896
1897
1897
Tabloya bakıldığında Amerikalı seyyahların daha çok XIX. yüzyılın ikinci yarısında bölgeyi ziyaret ettiği dikkat çekmektedir. Dikkat
çekici bir başka husus da bu seyyahların gazeteci veya misyoner olmalarıdır.
1- Eli Smith- Harrison Gray Otis Dwight: Harrison Gray Otis
Dwight, 22 Kasım 1803 tarihinde Massachusetts’de doğmuştur.
1825’te Hamilton Koleji’nden, 1828’de ise Andover Ruhban teoloji
- 41-
okulundan mezun olmuştur. 15 Temmuz 1829 tarihinde American Board of Commissioners for Foreign Missions’a bir misyoner olarak tayin
edilmiştir. Daha sonra 30 yıldan fazla İstanbul’da hizmet veren Ermeni
misyonlarına yardımcı olmuştur.89 Amerikalı Protestan bir misyoner
olan Eli Smith ise Harrison Gray Otis Dwight’ın yardımcısıdır. Smith
ve Dwight, Anadolu, Ermenistan, Gürcistan ve İran’da gezilerde bulunmuş ve izlenimlerini “Researches of the Rev. E. Smith and H. G. O.
Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor” adıyla kitap haline getirerek iki cilt olarak yayınlamışlardır. Kitap, 1833’te New
York’da basılmıştır.90
2- Horotio Southgate: Amerikalı bir misyoner olan Horotia Southgate, 1835 yılında “Committee of Foreign Missions of the Domesticand
Foreign Missionary Society” tarafından İran ve Türkiye’de İslam’ın
durumunu incelemek üzere görevlendirilmiştir. Bu amaçla yazdığı eserinde daha çok Müslümanlığın ve Hıristiyanlığın durumlarına
ilişkin gözlemlere yer vermiştir.91 Southgate, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerini 1840’da New York’ta basılan “Narrative of a Tour Through
Armenia, Kurdistan, Persiaand Mesopotamia” adlı eserinde yayınlamıştır.
3- Edwin Lord Weeks: 1849 tarihinde Massachusetts’de doğan
Amerikalı sanatçıdır. Doğu manzaraları ressamı olarak bilinir. Doğuya birçok gezi yapmıştır. Kasım 1903 tarihinde ölmüştür.92 Weeks, 1892
yılı Temmuz ayında Trabzon’dan yola çıkarak Trabzon-GümüşhaneErzurum-Tebriz arasındaki kervan yolu güzergâhını takip etmiştir.93
Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1896’da New York’da basılan “From
the Black Sea through Persia and India” adlı eserinde yer vermiştir.
4- William Eleroy Curtis: Amerikalı gazeteci olan William Eleroy
Curtis, 1850’de Akron’da doğmuştur. Chicago Record ve Chicago Record-Herald gibi gazetelerde muhabir olarak çalışmıştır. Daha sonra
Amerika Birleşik Devletleri adına uluslararası görevlerde bulunmuştur. 1911’de ölmüştür. Erzurum’dan Trabzon’a giderken Gümüşhane’den geçmiş ve bu yolla ilgili izlenimlerine 1911’de New York’ta basılan “Around the Black Sea-Armenia, Caucasus, Circassia, Daghestan, the
89
90
91
92
93
http://en.wikipedia.org/wiki/Harrison_Gray_Otis_Dwight [30.12.2014].
http://en.wikipedia.org/wiki/Edwin_Lord_Weeks [05.10.2011].
Edwin Lord Weeks, From The Black Sea Through Persia and India, New York 1896, s.
VII-VIII.
Kemal Saylan
- 42-
Crimea, Roumania” adlı eserinde yer vermiştir.
5- George Hughes Hepworth: Bir gazeteci ve vaiz olan George Hughes Hepworth, 1833’te doğmuştur. İç savaş patlak verdiğinde Amerikan ordusuna papaz olarak katılmıştır. Savaştan sonra Amerika’da vaazlar vererek fakirlere yardım faaliyetlerine katılmıştır. 1902 senesinde
ölmüştür.94 Hepworth, New-York Herald Gazetesi tarafından, Ermeni
hadisesini yakından incelemek üzere 1897’de Türkiye’ye özel muhabir
sıfatıyla gönderilmiş ve buradaki izlenimlerini bir rapor halinde kaleme almıştır.95 İstanbul üzerinden Trabzon’a gelen Hepworth, buradan
Erzurum-Diyarbakır-Antep güzergâhını takip ederek Doğu Anadolu
Bölgesi’ni gezmiştir. Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Throught Armenia on Horsback” adlı kitapta yer vermiştir. Kitap, 1898’de Londra’da
basılmıştır.
6- Sidney Whitman: New York Herald Gazetesi’nde muhabir olarak çalışan Sidney Whitman, 1896-1908 yılları arasındaki değişik tarihlerde Anadolu ve Makedonya’da geziler yapmıştır. 1897 senesinin
Eylül ayında Trabzon’dan Erzurum’a giderken bölgeden geçen Whitman, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1914’de Londra’da basılan
“Turkish Memories” adlı eserde yer vermiştir.
Ruslar
XIX. yüzyılda Avrupa’nın büyük devletlerinden biri olmasına
ve bu dönemde Osmanlı Devleti ile yoğun münasebetleri bulunmasına rağmen Rus asıllı seyyahların bölgeye ziyaretleri pek göze çarpmamaktadır. Anadolu’ya gelenler de daha çok savaş sebebiyle ve görevleri icabı olarak bölge hakkında notlar tutmuşlardır. Bu dönemde
Gümüşhane’ye gelen ve bölge hakkında bilgi veren tek Rus seyyah
tespit edebildiğimiz kadarıyla Tschichatscheff’dir. Tschichatscheff,
1858 senesinde Gümüşhane’yi ziyaret etmiştir.
1- P. V. Tschihatscheeff: Bir Rus kâşif olan P. V. Tschihatscheef,
1812’de Gattschina doğmuştur. Ülkeler arasında gözlenen jeolojik, klimatolojik ve botanik ilişkileri incelemiştir. Bu nedenle Anadolu da dâ94 https://blogs.stockton.edu/anatolia/2014/05/05/george-hughes-hepworth/
[10.07.2014].
95 Ayrıntılı bilgi için bkz. Bayram Kodaman, “Bir Amerikalı Gözüyle Ermeni Macerası
(1897)”, Ermeni Macerası (Tarihî ve Siyasî Bir Değerlendirme), Isparta 2001, s.61-71;
Bayram Kodaman, “Bir Amerikalı Gözüyle Ermeni Macerası (1897)”, Belleten, C.
XLIX, S. 195, 1985, s. 571.
- 43-
hil olmak üzere İspanya, Cezayir Tunus gibi birçok ülkeyi gezmiştir.96
1858’de diğer seyyahlara göre çok farklı bir güzergâh olan İstanbulSamsun-Giresun-Ardasa-Gümüşhane-Köse-Kelkit-Erzincan yolunu
tercih etmiştir. Tschichatscheff’in Gümüşhane izlenimleri 1859’da Berlin’de basılan “Zeitschrift Für Allgemeine Erdkunde” adlı dergide H. Kiepet’in notları esas alınarak C. Ritter tarafından “Itinerar der kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatschef’s im Jahre 1858” başlığı ile yayınlanmıştır.
96 http://de.wikipedia.org/wiki/Tschihatscheff [10.07.2014].
Kemal Saylan
- 44-
II. BÖLÜM
SEYYAHLARA GÖRE GÜMÜŞHANE
İncelediğimiz dönemdeki seyyahların Gümüşhane hakkındaki
izlenimlerine geçmeden önce Osmanlı öncesinde bölgeden geçdiği ifade edilen seyyahlar hakkında kısa bir değerlendirme yapmakta yarar
vardır. Osmanlı öncesinde Gümüşhane’ye uğradığı ve bölge hakkında bilgi verdiği ifade edilen üç önemli seyyah bulunmaktadır. Bunlar
Ksenophon, İbn Battuta ve Ruy Gonzales de Clavijo’dur.
Gümüşhane’ye uğrayan seyyahlar arasında yöre hakkında en
eski bilgiyi verdiği söylenen seyyah, MÖ 400’lü yılların hemen başında bölgeden geçen Ksenophon’dur. Peloponez Savaşı’ndan sonra Rina
Kralı’nın kardeşi Kyros, MÖ 401-400 yıllarında İran üzerine sefer düzenleyip sonrasında Anadolu içlerinden geçerek Kuzeydoğu’daki Karadeniz kıyılarından Yunanistan’a geri dönmüştür. Bu sefere katılan
Ksenophon, dönüş esnasında geçtiği yerler hakkındaki izlenimlerini
“Anabasis” adlı kitabında anlatmıştır.97 Ksenophon, Gümüşhane coğrafyası olarak tahmin ettiğimiz bölge hakkında bilgi verirken Taokhların ülkesine vardıklarını, burada insanların tüm yiyeceklerini içeri
depoladıkları müstahkem kalede oturduklarını, çevresi çok sarp olan
ve çok sayıda insanla kuşatılması imkânsız olan kaleyi nasıl ele geçirdiklerini anlatmaktadır. Oradan Khalyb’lerin ülkesine geçtiklerini
söyleyen Ksenophon, Khalyblerin aralarından geçtikleri halkların en
savaşçıları olduklarını, Yunanlılarla göğüs göğüse savaşmaktan kaçmadıklarını söylemektedir. Ksenophon Khalybleri anlatırken bunların
karınlarının altına kadar inen keten zırhlar ve etek yerine sık örülmüş
ip eteklikler giydiklerinden, yirmi ayak uzunluğunda tek uçlu bir mızrak taşıdıklarından, bacak zırhları, miğferleri ve bellerinde Lakonia
hançeri uzunluğunda kılıçlarının olduğundan, bununla savaşta yakalayabildiklerini boğazlayıp, sonra kafasını keserek düşmanın görebileceği bir yerde şarkı söyleyip dans ettiklerinden bahsetmektedir. Bu
ülkeden çıkınca dört yüz ayak eninde olan Harpasos (Arpaçay) ırmağının kıyısına vardıklarını, sonra Skythen›ler ülkesine girip ovadaki
köylere ulaştıklarını, buralarda üç gün kalarak erzak sağladıklarını,
oradan Gymnias adlı zengin ve kalabalık bir şehre ulaştıklarını, bu şe97 Ksenophon, Anabasis Onbinlerin Dönüşü, Çeviren: Tanju Gökçöl, Sosyal Yayınlar,
İstanbul 1998.
- 45-
hirde oturan bölge valisinin, kendilerine yol göstermesi için bir kılavuz
gönderdiğini, buradan Thekhes adlı dağa vardıklarını belirtmektedir.
Ksenophon, buradan Makronlarla Skythenler arasında sınırı çizen ırmağa geldiklerini, Irmağın kenarlarında ince ama sık ağaçlar dikili olduğunu, sorgun ağacından kalkanlarla ve mızraklarla silahlanmış olan
ve kıldan elbiseler giyen Makronların ırmak geçidinin öbür kıyısında
savaş düzeninde beklediklerini, anlaşma yapıldıktan ve karşılıklı teminatlar verildikten sonra Makronların hemen Greklerin ağaç kesmesine yardım ettiklerini, yol açtıklarını, bir pazar kurduklarını ve onlara
Kolkhların sınırına kadar kendilerine eşlik ettiklerini söylemektedir.
Buradan da deniz kıyısındaki Trabzon’a ulaştıklarını ifade etmektedir.98 Ksenophon’un günümüzden yaklaşık 2400 sene önce verdiği bilgileri bugün teyit etmemiz mümkün görünmemekle birlikte yine de
bölge hakkında en eski bilgileri vermesi açısından zikretmek gerekir.
Ksenophon’un bölgeye gelişinden XIII. yüzyıla kadar geçen 15
asırlık zaman dilimi içinde bölgeden geçen herhangi bir seyyah ismine ratlamıyoruz. XIII. yüzyıldan itibaren Avrupa’nın Doğu’ya ilgisi
artmasıyla birlikte Guilliame de Ruysbroeck (Rubriquis), Marco Polo,
Pordenone’li Odericus ve Jordanus gibi seyyahların Doğu’ya, bazen
de Anadolu’ya seyahatlerde bulunduklarını görüyoruz. Ancak bu dönem seyyahlarının hiçbirinin eserlerinde Gümüşhane bölgesi hakkında bilgi bulunmamaktadır.
Bununla birlikte bazı araştırmacılar İbn Battuta’nın Anadolu’ya
yaptığı gezi sırasında Gümüşhane’ye uğradığını ve şehir hakkında bilgi verdiğini iddia etmektedirler. Bunu iddia eden araştırmacılar, İbn
Battuta’nın Anadolu’daki sefer güzergâhları içerisinde yer alan “Gümüş” adlı bir yerleşim birimine uğramasını esas alarak bu iddiayı ortaya atmışlardır. Ancak İbn Battuta’nın Anadolu’daki seyahat güzergahı şöyledir: İbn Battuta, yapmış olduğu yolcukların üçüncüsünde
1333 tarihinde Lazkiye’den kalkan bir Ceneviz gemisine binip, Alâiye
limanına gelerek buradan Anadolu topraklarına ayak bastıktan sonra
Antakya-Antalya-Burdur-Eğridir-Isparta-Gölhisar-Lâdik güzergahını
izleyerek Tavas ve Muğla şehirlerine uğramıştır. Ardından da Konya-Lârende-Aksaray-Niğde-Kayseri-Sivas’tan Amasya’ya uğradıktan
sonra “Gümüş” adlı yerleşim yerine gelmiştir. İbn Battuta, eserinde
güzergahı üzerinde bulunan yerleşim birimleri hakkında bilgiler verdikten sonra Amasya hakkında bilgi vermiştir. İbn Battuta, Amasya’yı
98 Ksenophon, age, s. 136-143.
- 46-
Kemal Saylan
anlatırken buranın ortasından büyük bir ırmağın aktığı, çevresinin bağ
ve bostanlarla kaplı meyvelik, ağaçlık bir şehir olduğunu ifade etmektedir. Battûta, daha sonra Sûnusâ adlı bir beldeye uğradığını ve burada
bir Rifâî dergahının tekkesinde kaldıktan sonra “Gümüş”e doğru yola
çıktıklarını belirtmektedir. “Gümüş” kasabasının gümüş madenleriyle meşhur, büyük, bakımlı ve kalabalık bir yerleşim yeri olduğunu,
şehre iki günlük mesafede olan sarp ve dağların yükseldiğini ve şehre
Irak ve Şam’dan tüccarların geldiğini söylemektedir. Kasabadaki Ahı
Mecdüddîn Tekkesi’nde üç gece konakladığını söyleyen İbn Battuta,
burada Eretna Beyi’nin vekili ile tanıştığını, ondan yol harçlığı aldığını
ve ikramlarını kabul ettiğini anlatmaktadır.99
Bazı araştırmacılar, İbn Battuta’nın “Gümüş” adıyla zikrettiği bu
kasabanın günümüzdeki Gümüşhane kasabası olduğunu ifade etmişlerdir.100 Oysa İbn Battuta’nın seyahat ettiği tarihlerde bugünkü Gümüşhane çevresinde bu isimle anılan bir yerleşim birimi bulunmamaktadır.
Nitekim İbn Battuta’dan 70 sene sonra bölgeden geçen Gonzales de Clavijo’nun eserinde de bölgede bu isme benzer bir yerleşim biriminin adı
geçmemektedir. Osmanlı arşiv belgelerine bakıldığında ise Gümüşhane’de ilk yerleşimin XV. yüzyılda Osmanlı fethinden sonra Canca civarında olduğu ve şehrin Osmanlı döneminden sonra kurularak bu isimle
anılmaya başladığı görülmektedir. Bu nedenle İbn Battuta’nın eserinde
zikredilen “Gümüş” beldesinin, bugünkü “Gümüşhane” şehri değil de
Selçuklu ve Beylikler döneminde gümüş madeninin işletildiği ve bugün
Amasya’ya bağlı “Gümüşhacıköy” olması kuvvetle muhtemeldir.101
Osmanlı öncesi bölgeden geçtiği bilinen ve bölge hakkında verdiği bilgileri teyit edebildiğimiz tek seyyah Kral Don Hanri tarafından
1403 tarihinde Rahib Alfonso Paez de Santa Maria, kraliyet muhafızlarından Gomez de Salazar’dan oluşan heyetle Timur’a elçi olarak gönderilen Ruy Gonzales de Clavijo’dur.102 1404 tarihinde bölgeye gelen
99 Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci, İbn Battûta Seyahatnamesi, Çeviren:
A. Sait Aykut, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000, s. 417-418.
100 A. Said Aykut, İbn Battûta Seyahatnâmesi, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul
2000, s. 417, 452; Ross E. Dunn, İbn Battuta’nın Dünyası, Çeviren: Yeşim
Sezdirmez, Klasik Yayınları, İstanbul 2004, s. 165.
101 Tahsin Koçyiğit, İbn Battuta’nın Karadeniz Seyahati Üzerine Bazı Mülahazalar”,
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. IX, S. 4, 2009, s. 54-56.
102 Enver Konukçu, “Ruy Gonzales De Clavijo’nun Gümüşhane Yöresindeki
Yolculuğu (27 Nisan- 4 Mayıs 1404)”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane
Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), Ankara 1991, s. 79-80.
- 47-
Clavijo Trabzon-Erzincan arasındaki seyahati sırasında Gümüşhane
topraklarından geçerken bölgenin coğrafi özelliklerini anlatmaktadır.
Ayrıca buradaki siyasi, askeri ve etnik yapı hakkında önemli bilgiler
vermektedir. Torul-Maçka arasındaki yolculuğunda doğanın güzelliği
ve yolların durumunu ayrıntılı şekilde betimlemektedir.103
Clavijo, bölge hakkında bilgi verirken Torul bölgesinde yaşayan
Rum eşkıyaları ile Kelkit bölgesindeki yaşayan Türkleri karşılaştırmaktadır. Bu karşılaştırmada Rum eşkıyalarının kendilerinden zorla
hediyeler almaya çalışırken Türklerin misafirperverliklerine ve ilgilerine hayran kaldığını ifade etmektedir.104 Clavijo’nun yazdığı eser, XV.
yüzyılın büyük seyahatnameleri arasında seçkin yerini hâlâ korumakla birlikte XV. yüzyıl Gümüşhane yöresi hakkında en geniş bilgileri
veren eser olması nedeniyle yöre tarihi açısından önemlidir.
İçinde Ruy Gonzales de Clavijo’nun da bulunduğu elçilik heyeti Port St. Mars’dan yelkenli ile hareket ettikten sonra Septe/Cebel-i
Tank Boğazını geçerek Akdeniz’e girmiştir. Ege ve Marmara Denizi
yolu ile İstanbul’a varan heyet, kısa bir konaklamadan sonra uygun
havada tekrar denize açılmış, ancak patlak veren bir fırtına dolayısıyla
Kefken Adası civarından İstanbul’a dönmek zorunda kalmıştır. Mevsim şartlarının düzelmesi ve Karadeniz’deki dalgaların şiddetini azaltmasından sonra, kafile yine yelkenli ile Ereğli, Sinop, Giresun iskeleleri yolu ile Trabzon’a gelmiştir. Clavijo, 27 Nisan 1404 tarihinde heyetle
birlikte başladığı Trabzon- Erzincan seyahati sırasında gördüklerini,
yaşadıklarını not tutmuştur. Notlarında bu dönemde Gümüşhane
dolaylarında Kelkit yöresinde Chapanlı/Çepni Türkleri yaşadığını
belirtmektedir. Clavijo, heyettekilerle birlikte Pyxites, Palima, Zegan,
Cadaca ve Dorila’dan geçtikten sonra Gümüşhane bölgesinden güneye inerek 2 Mayıs’ta Alanza (Alansa) Köyü’ne ulaşmıştır.
Clavijo’nun bölgeye geldiği dönemde Gümüşhane yöresinde siyasi durum ve arz ettiği yapı şöyledir: Khaldia veya Messo-Khaldia
sarp dağlarla çevriliydi. Değirmendere, Harşit Çayı gibi akarsuların
bulunduğu bölgeye Khaldia Dağları adı verilmekteydi. Trabzon Komnenosların başkentiydi. Torul-Gümüşhane çizgisinde Khaldia Dükü
İonnes Kabazites, imparator adına kaleleri yönetmekte ve geçimlerini
103 Salim Cöhçe, “Ruj Gonzales De Calvijo’nun Gezi Notlarına Göre Gümüşhane ve
Çevresi”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990),
Ankara 1991, s. 89.
104 Ayrıntılı bilgi için bkz. Cöhçe, agm, s. 91-92.
Kemal Saylan
- 48-
sağlamak üzere yasal olmayan yollardan gelir sağlamaktaydı. III. Manuel, Timurleng ile dostane ilişkiler içerisinde olup ona tabi olarak vergi ödemekteydi. Gümüşhane’nin güneyinde Çimen Dağlarına kadar
olan sahada Mutahharten’in halefi hâkimdi. Gümüşhane’nin Vavuk
ve Balahor geçitleri haricindeki düzlüklerde ise Türkmen aşiretleri
göze çarpıyordu.105
27 Nisan günü Trabzon’dan ayrılarak imparator Manuel’in tahsis ettiği kılavuzlarla birlikte Değirmendere Irmağı kenarındaki metruk bir kiliseden müteşekkil bir konaklama yerine varmışlardır. Bütün
gün pek yüksek olmayan tepeler arasında seyahat ettikten sonra ertesi
gün sınıra ulaşmışlardır. Ancak bu sınırın Trabzon Rum imparatorluğu ile hangi devlet arasında olduğu belli değildir. Hizmetçileri ve
rehberleriyle birlikte yollarına devam eden Clavijo Torul-Maçka arasındaki yolculuğunu şöyle anlatmaktadır:106
“Gayet güzel ormanlar ve mükemmel yollar içinden ilerliyorduk. Yalnız yolun bir kısmını güçlükle geçebildik. Çünkü bir tepeden aşağı inerken
yol bozulmuş adeta kapanmıştı. O geceyi açıkta geçirdik. Salı günü yolumuz
yüksek dağlara doğru uzanıyordu. Ortalık kar içindeydi. Bundan başka birçok
mecralar aşmak icap ediyordu. Akşamüzeri Zegan (Zigana) kalesine vardık.
Yüksek bir tepe üzerindeki bu kalenin yegâne girişi, civardaki bir kayanın
üzerindeki kale kapısına kadar uzanan bir köprüdür. Burada Kyril Cabasica
adında bir Rum’un adamları bulunuyordu.”
Ertesi gün yola devam eden Clavijo şöyle devam etmektedir: 107
“Saat dokuz sıralarında yolumuzu kapayan Cadaca (Ardaça/Ardasa)
kalesi ile karşılaştık. Bu kalenin eteğinde bir nehir bulmak adeta imkânsızdı.
Bulunan yol ise kalenin kayaları ile nehir mecrası arasındaki dar bir geçitten
ibaretti ve o kadar dar idi ki ancak bir adam veya bir at geçebilirdi. Bundan
dolayı kalenin içindekiler, pek az oldukları halde, buradan geçenleri durdurabiliyorlardı. Bu dağları aşmak için bundan başka bir yol yoktu. Eşkıya ile dolu
olan bu yer, kendisi de bir eşkıya olan Cabasica’ya aitti.”
Heyet, 30 Nisan 1404 günü Cabasica adlı Rum eşkıyanın Cadaca
Kalesi’nden 15 kilometre (3 Fersah) kadar ileride, yüksek bir kaya üzerinde yeni inşa edilen Dorileh (Orilla: Torul) kalesinde bir gün konaklarlar. Cabasica ile görüşmek isterler ancak buna müsaade edilmez.
105 Konukçu, agm, s. 80-82.
106 Cöhçe, agm, s. 88-89.
107 Cöhçe, agm, s. 89.
- 49-
Cabasica’nın adamlarına haraç vermek zorunda kalırlar. Buradan
yeniden at ve hayvan ve rehberler kiralayarak yola koyulurlar. Öğleden sonra yine Cabasica’ya ait bir kaleye ulaşan Clavijo ve arkadaşları
burada bir miktar para ve hediye daha verip yollarına devam ederek
bugünkü Gümüşhane vadisine gelirler. Clavijo ve arkadaşlarının Harşit Vadisi’nde hangi köylerden geçtiklerini tam olarak tespit etmek
mümkün değildir. Ancak bu vadi yolları üzerindeki ilk kalenin Çapanlı Türkmenlerine ait olduğunu belirtmiştir. Türklerin yaşadığı bu
arazilerde emniyetli fakat arazinin dağlık olması nedeniyle zorlukla
yolculuk yapan heyet aynı günün akşamı Erzincan sınırındaki bugün
Kelkit’e bağlı Gümüşgözü köyünün bulunduğu yerdeki Alanza Köyü’ne varır. Bir Türk köyü olan Alanza’da büyük bir misafirperverlik
ile karşılanır. 3 Mayıs 1404 günü Alanza’dan ayrıldıktan sonra yol
üzerinde bulunan Şenük adında bir Türk köyüne (Kelkit’e bağlı Aydoğdu Köyü) uğrarlar. Burada at, yiyecek ve içecek ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra 4 Mayıs 1404 günü ikindiye doğru Erzincan’a varırlar.
Clavijo’nun Türk topraklarına girdikten sonra yaptığı yolculuk
hakkındaki değerlendirmesi şu şekildedir:108
“Bütün yol esnasında tüm ihtiyaçlarımız karşılanıyor ve bizden para
alınmıyordu. Gerek gece gerekse gündüz nereye uğrarsak bize yemek veriliyor, halılar getirilerek altlarımıza seriliyor, sonra sofra kurularak yemekler
yediriliyordu. Köylerde köy ekmeği yiyorduk. Önümüze seçme etler konuyordu. Bundan başka yağda kırılmış yumurtalar, sütlerle dolu çanaklar getiriliyor, tereyağları, ballar ikram olunuyordu. Her yerde aynı izzet ve ikramı
gördük. Bir yerde geceleyecek olsak önümüze yiyeceğimizden fazla yemekler
konuluyordu. Uğradığımız her köyün beyi bizi karşılıyor, bilhassa Timur’un
elçisinin bir sözünü iki etmiyorlardı.”
Osmanlı döneminde ise Gümüşhane’ye ilk uğrayan seyyah Evliya Çelebi’dir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Evliya Çelebi’nin geldiği XVII. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar bölgeye uğrayan herhangi
bir seyyah bulunmamaktadır. Ancak XIX. yüzyıldan itibaren Avrupa-İran ilişkilerinin gelişmesi, Karedeniz ticaretinin önem kazanması
ve buna bağlı olarak Trabzon-Tebriz yolunun ticari öneminin artması, Osmanlı-Rus Savaşları ve Ermeni iddialarının artması vs. gibi etkenler özellikle Avrupalı seyyahların bölgeye olan ilgisini artırmıştır.
Doğal olarak geçiş güzergâhında bulunan Gümüşhane ve çevresi de
108 Cöhçe, agm, s. 90-92.
Kemal Saylan
- 50-
bu ilgiden nasibini almıştır. Bu nedenle özellikle XIX. yüzyılda İngiliz,
Fransız ve Almanlar başta olmak üzere çok sayıda Avrupalı seyyah bu
coğrafyaya gelerek incelemelerde bulunmuş ve yöre hakkında notlar
tutmuşlardır. Bölgeden geçen seyyahların görevleri ve meslekleri gereği tuttukları notlar birbirinden farklı olmakla birlikte, bu notlarda
Gümüşhane’nin havası, yollarının durumu, coğrafyası, bitki örtüsü,
yerleşim yerleri, yörenin nüfusu, etnik yapısı, halkın sosyal durumu,
madenleri, eğitim durumu, tarımı, ticareti ve daha birçok konuda ayrıntılı bilgiler bulmak mümkündür.
1. COĞRAFİ VE FİZİKİ YAPI
Osmanlı döneminde Gümüşhane’den geçen seyyahlar bölgenin
coğrafi ve fiziki yapısıyla ilgili bilgiler vermişlerdir. Bu konuda eserlerinde bölgenin iklimi ve bitki örtüsü ile bölgedeki doğal yaşama dair
atıflarda bulunmuşlardır.
Gümüşhane’nin havası ve iklimi hakkında bilgi veren seyyahların ifadeleri birbirinden farklı olmakla birlikte birleştikleri ortak nokta
şehrin havasının güzel olduğudur. Bu seyyahlardan Curzon Gümüşhane’nin kervan yolu üzerinde bulunan mıntıkalar arasında en iyi iklime sahip olduğunu yazmaktadır. Geceyi şehirde geçirdiğini ve çok güzel uyuduğunu belirten Curzon, ertesi gün daha dinç kalktığını ifade
etmektedir.109 Hoffmeister, Gümüşhane’nin havasının taze ve sert olduğunu söylemektedir.110 Cuinet ve Mehmed Hurşid Gümüşhane’nin
havasını anlatırken dağlık bölgelerdeki havanın genelde soğuk, vadi
boylarındaki havanın ise daha ılıman olduğunu vurgulamaktadır.111
Sabahleyin termometrenin -12 dereceyi gösterdiğini ifade eden
Theophile Deyrolle, mevsimlerin havası arasında büyük farklar olduğundan bahsetmektedir.112 Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri, Deyrolle’nin havanın sıcaklığıyla ilgili verdiği bu değeri teyit etmektedir.113
Weeks de Gümüşhane’nin havasını anlatırken güneşin kızgın bir şekil109 A. Curson, “Reise von Trebisond nach Erserum”, Kaukasichen Laender Und
Armenien, Leipzig 1855, s. 126-130.
110 Eduard von Hoffmeister, Durch Armenien. eine wanderung und der zug Xenophons
bis zum Schwarzen Meere eine militär-Geographische studie, Leipzig/Berlin 1911, s.
137-138.
111 Cuinet, age, s. 125; Mehmed Hurşid, age, s. 291.
112 Deyrolle, age, s. 49.
113 “Asiatische Wanderbericht VIII”, Kölnische Zeitung, S. 94, 21 Ocak 1896, s. 1.
- 51-
de doğduğunu, toz bulutu kaplı sert bir rüzgarın kendilerine kapladığını ancak bu durumun daima rahatlatıcı olduğunu ve uyuşukluklarını
üzerlerinden atmalarına yardımcı olduğunu ifade etmektedir. Hava sıcaklığının ise 40,5 dereceden daha fazla olduğunu söylemektedir.114
Seyyahların hemen hepsi kendi ifadeleriyle Gümüşhane’nin
coğrafyasını tanımlamaya çalışmışlardır. Bölgeyi bilmedikleri için geçtikleri yerlerin fiziki özelliklerini kendilerince ifade etmişlerdir. Bölgenin coğrafyasını tanıtırken ya mümkün olduğunca dağ ve dere isimleri
vermekten kaçınarak genelde çok belli olmayan tanımlamalar yapmışlar ya da yörede herkes tarafından bilinen çok belirgin yer isimlerini
kendi dillerinde ifade etmişlerdir. Örneğin Tschihatscheeff Gümüşhane çevresindeki dağları tanımlarken “yumurta şeklinde hüzünlü bir
şekil almış dağlar” ifadesini kullanmaktadır.115 John MacDonald Kinneir, “Yolun hemen kenarında çok gür akan bir dere vardı. Bu dere,
50. milde Kuzeybatı’ya akan diğer bir dere ile birleşiyordu. İki nehir
bu noktadan beş mil sonra bir kavşakta birleşirler. Biz dar bir patikada
ilerleyerek yavaşça yükseldik. Dar geçitlerden ve peşi sıra gelen oyuklardan ilerleyerek yolun sonunda Gümüşhane’nin bir bölümünün de
göründüğü Koraş Dağı’nın zirvesine ulaştık” demektedir.116 PierreAmédée Jaubert de “bir dağa doğru çıkarken manzara çok güzel bir
hale gelmekte ve vadinin dibinde akan berrak sular vadinin etrafını
verimli hale getirmektedir” şeklindeki ifadeleriyle geçtiği bölgeleri tanımlamaya çalışmaktadır.117 Bu tür belirsiz ifadeler bazen tasvir ettikleri yerleri kesin olarak tespit etmeyi zorlaştırmaktadır.
Bazı seyyahlar yöredeki yer şekillerinin jeolojik yapılarını tanımlamaya çalışmışlardır. Örneğin William John Hamilton, Stavros yakınlarındaki volkanik ve granit kayaların bir kapan gibi derin vadinin
doğu ve batısında 35 derecelik bir açıyla daralarak, kumtaşı, kireç taşı
ve sertleşmiş killi yaprak taşının yoğun ve düzenli biçimlenmesiyle
oluştuğunu ifade etmektedir.118 Henry Finnis Blosse Lynch, çözünük
114 Weeks, age, s. 10
115 Carl Ritter, “Itinerar der Kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatscheeff’s im Jahre
1858”, Zeitschrift Für Allgemeine Erdkunde, Berlin 1859, s. 293.
116 John Macdonald Kinneir, Journey Through Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in
the Years 1813 and 1814, London 1818, s. 348.
117 Pierre-Amédée Jaubert -Camille Alphonso Trézel, Voyage en Arménie et en Perse,
Fait dans les Années 1805 et 1806, Paris 1821, s. 375.
118 William John Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; with Some
Account of their Antiquities and Geology, C. I, London, 1842, s. 168-169.
- 52-
Kemal Saylan
halde bulunan kayaların 30 derecelik bir eğim oluşturduğunu söylemektedir.119 Hamilton, yol üzerinde kırmızı renkli kayaların bulunduğunu belirtmektedir.120 Heinrich Barth, Gümüşhane vadisini çevreleyen dağların farklı şekillerde sarp bir görünümde bulunduğunu ve bu
kayaların hisara benzediğini anlatmaktadır.121
Yabancı seyyahlara arasında Vital Cuinet’in Gümüşhane coğrafyası ile ilgili verdiği bilgiler diğerlerine göre daha ayrıntılı ve daha
belirgindir. Ancak o da yer isimlerini verirken daha çok Rumca isimler
kullanmayı tercih etmiştir. Cuinet yöredeki en önemli zirvelerin doğuda Cascana, Saint Poul, Tepeboyun, Murat Dağı, Elpis Dağı, güneyde Çimen Dağı, batıda Gâvur Dağı, Nadirbaba, kuzeyde Yalın Dağı
ve Kulak Dağı olduğunu ancak bu zirvelerin hiçbirinin rakımı 5.000
metreyi geçmediğini söyler. Cuinet, yöredeki dere ve çaylar hakkında
bilgi verirken de hepsinin geçtikleri güzergâhta bulunan en önemli köyün adını aldıklarını ve hepsinin Harşit Irmağı’na döküldüğünü ifade
eder. Murat Dağı’ndan doğan ve yaklaşık 120 km uzunluğunda olan
Harşit Irmağı’nın Tirebolu’dan denize döküldüğünü, eski adı Lerion
olan Arapdere, Pirahmet, Torul ve Kromni derelerinin Kanish Irmağı’nı beslediğini ve bu derelerin kaynağını Gâvur Dağı’ndan aldığını
belirtir. Yöredeki diğer önemli ırmağın kaynağını Murat Dağı’ndan
alan Kelkit Irmağı olduğunu ve bu ırmağın Kelkit ve Şiran kazalarından geçerek Yeşilırmak’a dâhil olduğunu vurgular.122
Yerli seyyahların Gümüşhane coğrafyasıyla ilgili tanımlamalarının daha tatmin edici olduğu görülmektedir. Ahmet Şerif, Zigana’nın
tam anlamıyla tabii ve suni ayırt edici bir çizgi meydana getirdiğini,
Zigana’ya kadar canlı ve yeşil olan doğanın Zigana’dan sonra yeşil ve
taze rengin yerini siyahlık ve ihtiyarlığa bıraktığını, çevredeki dağların
bütünüyle çıplak bir halde kaya yığını halini aldığını ifade etmektedir.
Daltaban’dan sonra ise ağaçtan yeşillikten hiçbir belirtinin kalmadığını, bu fena manzaranın ise insanın ruhunu üşüttüğünü ve duygularına sıkıntı ve uyuşukluk verdiğini söylemektedir.123 Erzincan üze119 Henry Finnis Blosse Lynch, Armania Travels and Studies, C. II, London 1901, s. 242.
120 Hamilton, age, s. 170-172.
121 Henry Barth, Reise von Trapezunt Durch Die Nördliche Halfte Klein-Asien Nach
Scutari, Gotha 1860, s. 10-11.
122 Vital Cuinet, La Turquied’Asie: Géographie Administrative, Statistique, Descriptive et
Raisonnéede Chaque Province De L’asie-Mineure, C. I, Paris 1893, s. 125-126.
123 Ahmet Şerif, Anadolu’da Tanin, Çeviren: Mehmed Çetin Börekçi, C. I, TTK
Yayınları, Ankara 1999, s. 317-323.
- 53-
rinden Gümüşhane’ye gelen Ahmed Refik ise dağların beyaz tepeleri
arasında ufak ve sivri bir dağın göründüğünü, bu dağın Sipikör dağı
olduğunu ve bu dağın vahşi doğasında yaşadıklarını anlatmaktadır.124
Ahmet Şerif de Gümüşhane dağlarından asil bir şekilde tertemiz akan
suların pek leziz ve soğuk olduğunu ifade etmektedir.125
Seyyahların yöredeki ormanlar ve bitki örtüsünün kendilerine
sunduğu güzelliklere karşı duydukları hayranlıklarını gizleyemedikleri görülmektedir. Yöredeki bitki örtüsünü kendi memleketleriyle kıyaslayarak bir tanımlama yapmaya çalışmışlardır. Örneğin Harşit güzergâhını takip eden Henry Charles Barkley, yollarının üstünün güzel
çam ve kayın ağaçlarıyla çevrili olduğunu söylemektedir.126 Gümüşhane ormanlarıyla ilgili en güzel benzetmeyi Edwin Lord Weeks yapmaktadır. Weeks, Zigana ormanlarını İsviçre’nin kalbine benzetmektedir. Buradan aşağıya inişte çam ormanlarının yerini önce muhteşem
ve unutulmayan kavak ve kayın ağaçlarından oluşan ormanlara bıraktığını, daha aşağılarda ise koyu sarı renkli bazı noktalarında yemyeşil
çalılıkların ormanın yerini aldığını ifade etmektedir.127 George Hughes
Hepworth, bölgenin kendisine çocukluğunun Hebrew kasabalarının
resimlerini hatırlattığını söylemektedir.128 James Justinian Morier, Çiftlik kasabasına giderken geçtiği çam, köknar ve ceviz ağaçlarıyla kaplı
bir bölümün resimlerdeki düşleri süsleyen bir ormanlık alan olduğunu belirtmektedir.129
Lynch, Zigana’nın güney yamaçların bitki örtüsünde belirli bir
kontrast olmakla birlikte orman dokusunun kaybolduğunu belirtmektedir.130 Cuinet, yöredeki orman dokusunun kaybolmasının nedenini
yöredeki ağaçların maden işletmeciliğinde kullanılmasına bağlamaktadır. Bu nedenle yöredeki orman sayısının azaldığını ve Coassie,
Mavrangil, Atri, Tarso, Avliana, Fourfoura gibi bazı köylerde orman
bulunduğunu ancak bunların da halk tarafından acımasızca tahrip
edildiğini ifade etmektedir.131 Perekli’den hareket eden Tschichatsc124
125
126
127
128
129
Ahmed Refik, age, s. 12-13.
Ahmet Şerif, age, s. 324.
Henry Charles Barkley, A Ride through Asia Minor and Armenia, London 1891, s. 343.
Weeks, age, s. 10.
George Hughes Hepworth, Throught on Ermenia of Horsback, London 1898, s. 87-88.
James Justinian Morier, A Journey trough Persia, Armenia and Aisa Minor to
Costantinopole in the years 1808 and 1809, Philadelphia 1816, s. 323.
130 Lynch, age, s. 242.
131 Cuinet, age, s. 128.
- 54-
Kemal Saylan
heff, Köse Dağı’ndan geçerken buranın güzel ormanlık bir alan olduğunu söylemektedir.132
Lynch, Zigana’da kışın köknar ağaçlarının dibinde karlar bir halı
gibi serildiğinde mükemmel bir manzara olduğunu ancak yazın her
tarafı kaplayan yıpranmış sarı çiçeklere bakmanın insanın gözlerini ve
ruhunu yorduğunu anlatmaktadır.133 Barth, Uluşeran’a giderken yolda gördüğü taze çayırların kendilerine harika bir manzara sunduğunu
söylemektedir.134 Eduard von Hoffmeister, güler yüzlü bir bölgede ve
şahane bir ilkbahar seyahati yaptığını ve açelyalar, alp gülleri, koca
eğrelti otlarının bütün bu muhteşem manzaranın güney güneşinin
parlaklığını sardığını ifade etmektedir.135 Barth, yöredeki ağaçsız alanların sütleğen otu ve deve dikeniyle kaplı olduğunu belirtmektedir.136
Lynch de Ardasa ve Vavuk nehri arasındaki vadinin her iki tarafında
sadece açelya kalıntıları değil aynı zamanda büyük leylak rengi çiçeklerin, alıç çiçeği ile sarı çiçeklerin var olduğunu anlatmaktadır.137 Suart,
Gümüşhane-Trabzon yolunun yüksek kesimlerinde aynı zamanda tıpta ilaç yapımında da kullanılan geven bitkisiyle kaplı olduğunu söylemektedir.138
Gümüşhane’deki doğal yaşam ve yabani hayvanlar ile ilgili seyyahlar eserlerinde pek bilgi vermemişlerdir. Bu konuda en geniş bilgiye Humphry Sandwith’in anılarında rastlamaktayız. Sandwith, yöredeki yabani hayat ile ilgili şunları söylemektedir:139
“Kayalık bir köşeyi dönünce kırmızı paçalı güvercin sürüsünün nehirden dağa doğru yol aldığını gördük. Saksağanlar burada en sıklıkla gördüğümüz kuşlardı. Otçul özellikleri onu her yerde yaşayabilir kılıyordu. Bu kuşlar
melodiyi andıran çok güzel sesler çıkarıyorlardı. Yolculuk boyunca gördüğüm tüm kuşlar eski İngiliz tanıdıklardı. Örümcek kuşu, kiraz kuşu ve sakalar bana memleketimin yeşil alanlarını hatırlattı. Kale köyü civarında yaban
keçilerinin görülebileceğini söylediler. Geniş düzlüklerde bir sürü mükemmel
132 P. V. Tschichatscheff, İtinerar der Kleinasiatische Reise, Yayınlayan: H. Kiepert,
Berlin 1867, s. 21-24.
133 Lynch, age, s. 242.
134 Barth, age, s. 12.
135 Hoffmeister, age, s. 138-139.
136 Barth, age, s. 10-11.
137 Lynch, age, s. 243.
138 Hommaire de Hell, Voyage en Turquie et en Perse, exécuté par ordre du Gouvernement
Français pendant les années 1846, 1847 et 1848, Paris 1860, s. 392-395.
139 Sandwith, age, s. 40-42.
- 55-
kuş sürüsünü geride bırakmıştık ki İngiltere de çoğunun nesli tükenmek üzereydi. Öyle ki İngiltere’deki sporcular ve çevreciler nesli tükenmek üzere olan
bu kuşların arkalarından yas tutuyorlardı. Bu türler İngiliz türleri olmasa da
aradaki fark güçlükle ayırt edilebiliyordu. Daha çok hindi sürüsünü andırıyorlardı”
Barkley, “Her tarafta acayip vahşi hayvanlar varken aç kalmayız.” ifadesiyle bu konuda Sandwith’e katkı sağlamaktadır.140
2. İDARİ BİRİMLER VE ÖZELLİKLERİ
Gümüşhane’ye gelen seyyahlar güzergâhları üzerinde yer alan
kasabalara uğrayarak buralar hakkında bilgi vermekten geri durmamışlardır. Başta Gümüşhane kasabası olmak üzere Ardasa (Torul),
Çiftlik (Kelkit), Karaca (Şiran) kasabaları hakkında tasvirlerde bulunmuşlardır. Ayrıca seyahatları sırasında uğradıkları diğer nahiye ve
köy gibi daha küçük yerleşim birimlerini tanıtmışlardır.
- Gümüşhane Kasabası: Gümüşhane kasabasına uğrayan seyyahlar kasabanın genel kuruluş yeri, genel görünümü, mimari özellikleri
ve yönetimi hakkında bilgiler vermektedirler. Kasabanın kuruluş yeri
ve genel görünümü hakkında bilgi veren seyyahlardan Eli Smith ve
Dwight, Harşit ırmağının solunda dik bir duvar gibi yükselen yamaçlarda kurulan kasabayı doğa eliyle oluşturulmuş bir kaleye benzetmektedirler.141 Kinneir, Gümüşhane’yi dağların yamacında uçurum ve kayaların arasında kurulu sıra dışı bir kasaba olarak tanımlamaktadır.142
Peder Monier, kasabanın yüksek ve verimsiz bir dağın kenarına kurulduğunu ve bir tür amfi-tiyatro görünümünde olduğunu anlatmaktadır.143 Monier gibi Southgate, Deyrolle ve Wagner de Gümüşhane’nin
dik dağların yamacında kurulmuş köşeli büklüm halinde bir amfi tiyatro şeklinde inşa edildiğini belirtmektedir.144 Hamilton, kasabadaki
140 Barkley, age, s. 343.
141 Eli Smith, Harrison Gray Otis Dwight, Researches of the Rev. E. Smith and H. G.
O. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor, C. I-II, New York
1833, s. 448.
142 Kinneir, age, s. 348.
143 P. Monier, “Journal du voyage du P. Monier d’Erzeron à Trebizonde”, Nouveaux
Memoires des Missions De la Compagnie de Jesus, Dans le Levant, C. III, Paris 1723, s. 326.
144 Horatio Southgate, Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and
Mesopotamia, C. I, New York 1840, s. 164; Moritz Wagner, Travels in Persia, Georgia
and Koordistan; with Sketches of the Cossacksand the Caucasus, C. II, London 1856, s.
294-296; Deyrolle, age, s. 31.
- 56-
Kemal Saylan
evlerin dik tepelerin yamaçlarında inşa edilmiş hemen hemen yer altındaymış gibi göründüğünü ve çok alçak olan bu evlerin üzerlerinde
yürüyüş yapılabildiğini ifade etmektedir.145 George Fowler, ulaşılmaz
gibi görünen bir tepenin kenarında kurulan kasabaya ulaşmanın tek
yolunun kayalardan tahkim edilmiş bir yol sayesinde olduğunu söylemektedir.146 Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri, Gümüşhane’nin
tasvirine başlamadan önce burasının o tarihe kadar gezip gördüğü şehirler içerisindeki özel yerine işaret edip, hayatı boyunca hiçbir zaman
unutmayacağını vurguladıktan sonra Gümüşhane’nin kocaman bir
kayanın arkasına gizlenmiş gibi durduğunu ve adeta çıplak bir kayalık üzerine kurulmuş olduğunu, şehrin hemen ardında kocaman bir
kayalık yükseldiğini, kayalar yığının şehrin üzerinde korkunç bir şekilde durmakta ve yapıları tehdit etmekte olduğunu belirtmektedir.147
Ahmet Şerif, çeşitli geometrik şekiller gösteren, bazıları, hemen hemen
havada asılı duran kaya parçalarının şehrin üzerine düşmeye hazır olduğunu, bunların insanı korkuya ve dehşete düşürdüğünü, şehrin kademe şeklinde yükseldiğini, genel görünüşüyle bir harabeyi, eski bir
kaleyi andırdığını, evlerinin medeni insanlara oturmaya yeri olmaktan
pek uzak olduğunu ve çok dar olan sokaklarının birbirinin içine girmiş
vaziyette olduğunu ifade ettikten sonra bu kasabayı dolaşmanın insanı yüzlerce kademeli dik bir merdiveni çıkmaktan daha çok yorduğunu söylemektedir. Şerif ayrıca Gümüşhane sokaklarının çok dar ve
pis olduğunu, sokaklarda lağım ve her türlü pisliğin aktığını ve bütün
şehri aydınlatmak için sadece 2 fener bulunduğunu da vurgulamaktadır. Bütünüyle ve düzenli olarak toplanamayan yıllık geliri 300-400
lira olan Gümüşhane belediyesinin ise şehrin düzenlenmesi için yeterli
çalışmaları yapamadığını ifade etmektedir.148 1711’de Gümüşhane’yi
ziyaret eden Monier’in akşam olduğunda evlerde, yollarda, ağaçlarda şamdanlar yakıldığına ve bu durumun şehirde güzel loş bir ortam
oluştuğuna dair ifadelerine bakılacak olursa kasabanın ilerleyen zaman içerisinde ne kadar geriye gittiği daha iyi anlaşılabilir.149
Seyyahlardan bazıları şehirdeki yapılardan bahsetmişlerdir.
146 George Fowler, Three Years in Persia; with Travelling Adventures in Koordistan, C. I,
London 1841, s. 234.
147 Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 90- 91.
148 Ahmet Şerif, age, s. 320-321.
149 Monier, agm, s. 326.
- 57-
Deyrolle, Gümüşhane kasabasında 800, Cuinet, 550, Hommaire de
Hell, 200’ü Rum, 300’ü Ermeni ve 60’ı Türk olmak üzere 560 hane bulunduğunu söylemektedir.150 Cuinet ayrıca kasabada 1 mahkeme, 1 noterlik, 1 Duyun-u Umumiye ve 1 Reji İdaresi, 1 kışla, 1 başpiskoposluk,
1 karakol ve 103 çeşme olduğunu yazmaktadır.151 Charles Snodgrass
Ryan, kasabada Türk banyosu da denilen bir hamam bulunduğundan
bahseder.152 Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri, Türk ve Ermeni evleri arasında dev gibi görünen bir Ermeni kilisesinin bulunduğunu belirtir.153 XX. yüzyılın başında kasabaya gelen Ahmet Şerif kasabada bir
adliye binasının olduğunu ifade eder. XIX. yüzyılın sonlarına doğru
Daltaban mahallesinin gelişmesiyle birlikte seyyahların hatıralarında
burasıyla ilgili bilgiler de bulunmaktadır. Ahmet Şerif pek çukur bir
vadide bulunan Daltaban mahallesinde 100-200 bina olduğunu tahmin ettiğini söylemektedir.154
Bazı seyyahlar kasabadaki yapıların mimari özellikleri hakkında bilgiler vermişlerdir. Seyyahların en çok üzerinde durdukları konu
buradaki insanların yaşadıkları evlerin şekilleriyle ilgilidir. Southgate,
birbiri üzerine yükselen düz çatılı toprak evlerin dağlardaki kurumuş
topraktan oluşan yumrular gibi göründüğünü ifade etmektedir.155
Wagner, şehirdeki evlerin çamur ve taştan inşa edildiğini, kirli ve perişan bir görüntüsü olduğunu anlatmaktadır.156 Deyrolle, birkaç zenginin evi ile minareler haricinde şehirdeki kerpiçten yapılmış evlerin
toprağa karışarak seçilemediğinden bahsetmektedir. Deyrolle, evlerin
mimari özellikleri hakkında ise evlerin yerin vaziyetinden de istifade
etmek için birbirlerinden açık olarak yapılmış büyük direkler üzerinde
kurulu ve alt katı ahır olarak inşa edildiğini yazmaktadır.157 Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri, şehirdeki evlerin tamamının çatılarının
düz ve çamurdan yapıldığını vurgulamaktadır. Yayalar ve atlı yolcuların alçak duran evlerin çatılarını yol zannederek üzerine çıkmalarına şaşmamak gerektiğini, bir Avrupalının bu garabet içinde sık sık
150 Deyrolle, age, s. 33; Cuinet, age, s. 124-125; Hell, age, s. 392-395.
151 Cuinet, age, s. 124-125.
152 Charles Snodgrass Ryan, Under the Red Crescent: Adventures of an English Surgeon With
The Turkish Army At Plevna and Erzeroum, 1877-1878, New York 1897, s. 319-320.
155 Southgate, age, s. 164.
156 Wagner, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, s. 294-296.
157 Deyrolle, age, s. 29-31.
- 58-
Kemal Saylan
yolunu şaşırdığını söylemektedir. Ayrıca her evin damının üzerinde
silindir şeklinde taş bulunduğunu ifade etmektedir.158 Ahmet Şerif,
“Binalar hiçbir mimari usulün kabul ve tarif etmediği şekilde yapılmıştır.”
demektedir.159 Barkley, perişan vaziyetteki üzeri çamur kaplı evlerin
damlarının su geçirmediğini söylemektedir.160
Evler haricinde kasabada bulunan diğer yapılar hakkında bilgi
veren iki seyyah vardır. Biri XVIII. yüzyıl başında kasabayı ziyaret
eden P. Monier diğeri XX. yüzyıl başında gelen Ahmet Şerif’tir. Monier şehirdeki zengin yaşamın bir göstergesi olarak camilerin minarelerinin de zengi olduğundan bahsetmektedir.161 Şerif, kasabadaki
hükümet binalarından biri olan adliye binasını tarif ederken binanın
küçük bir kapısı olduğunu, dar, karanlık ve pis bir sofasının bulunduğunu, içlerinde birçok memurun çalıştığı 3-4 odasının olduğunu, bu
odaların içlerinin mahalle kahvelerinden daha karışık ve sefil durumda bulunduğunu belirtmektedir. Tavanları gayet basit olan odalarda
bulunan iskemlelerin çatlak ve kırık olduğunu masaların renginin ve
şeklinin kaybolduğunu anlatmaktadır. Bunların etrafında oturan memur ve kâtiplerin kocaman ve eski defterlere uzun kâğıtlara o bitmez
tükenmez yazılarını devamlı yazdıklarını söylemektedir. Şerif, Hapishane binasını da şu şekilde tasvir etmektedir. “Hapishane binasında
biri memurların, diğerleri de misafirlerin oturmasına ayrılmış 4 oda var. Bu
odalarda daima gece, hem de karanlık bir gece hüküm sürer. Rutubet, kötü
bir koku, havayı istila etmiştir. Odalar pek küçüktür. Her birinin içinde 1520 kişi bulunuyor.”162 Bu tanımlamalarının ardından pek çok seneden
beri Osmanlı Hükümetinin sancak merkezi olan Gümüşhane’nin iyi
bir idareden yoksun bulunduğu değerlendirmesini yapmaktadır.
Kasabaya uğrayan seyyahlardan bazıları kasaba yönetimi hakkında bilgiler vermişlerdir. 1830 senesinde kasabaya gelen Smith ve Dwight,
Gümüşhane’nin büyük olmadığı halde siyasal açıdan önemli bir idari birim gibi göründüğünü, başında bulunan paşanın Erzurum valisine göre
rütbece daha düşük olduğunu, ancak kasabada valinin astı konumunda
iki tane de yardımcı paşanın bulunduğunu söylemektedirler.163
158
159
160
161
162
163
“Asiatische Wanderbericht VIII”, Kölnische Zeitung, S. 94, 21 Ocak 1896, s. 1.
Barkley, age, s. 343.
Monier, agm, s. 327.
Smith-Dwight, age, s. 448.
- 59-
1895 tarihinde Gümüşhane’de Ermeni olaylarının yaşandığı bir
dönemde bölgeye gelen Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri’nin şehrin mutasarrıfı hakkında verdiği bilgiler ise çok ilginçtir. Yabancıları
gerçek bir dostlukla karşılayan mutasarrıfın Faust, Bellamy, Freiland,
Xenopnou, Zole, Byron ve Heine gibi Batı’nın kalburüstü düşünürleri
hakkında sohbet edilecek kadar aydın kişiliğe sahip olmasının kendisini oldukça şaşırttığını ifade etmektedir.164 Muhabirin sözünü ettiği
mutasarrıf kuvvetle muhtemel Mehmed Şevki Bey’dir. Çünkü İngiltere’nin Trabzon Konsolosu Longworth da dönemin Gümüşhane mutasarrıfı olan Mehmed Şevki Bey’den bahsederken kendisinin iyi bir
okuyucu olduğunu, İngilizce, Fransızca ve İtalyanca bildiğini, Avrupa’da diplomatik kimliklerle bulunduğunu ve birçok Avrupa ülkesini
gezdiğini ifade etmektedir.165 Muhabirin Gümüşhane mutasarrıfı ile
ilgili izlenimleri şöyle devam etmektedir. “Mutasarrıf, divanın üzerinde
oturmuş bir vaziyette bunlardan bahsederken, zaptiyeler ellerini göbeğinin
üzerinde bağlamış olduğu halde ayakta beklemekteydiler. Bir Türk’e misafir
olanın herhangi bir şekilde şikâyetçi olmak için bir nedeni yoktu. Yapılabilecek şeyler, herhangi bir şey söylenmeden memnuniyetle yapılmaktadır.”166
Ahmet Şerif, İstanbul’da bulunan mutasarrıf Zöhrab Efendi’den bütün
halkın özellikle Ermenilerin son derecede şikâyetçi olduklarını söylemektedir. Mutasarrıf hakkında yaptıkları inceleme sonunda mutasarrıfın pek saygıdeğer bir kimse olduğunu fakat bir idare memurunda
bulunması gereken niteliklere sahip bulunmadığını belirtmektedir.167
- Ardasa (Torul) Kasabası: Trabzon-Erzurum güzergâhını kullanan hemen bütün seyyahlar Ardasa kasabasına uğramıştır. Ancak
seyyahlardan çok azının anılarında Ardasa kasabasıyla ilgili tasvirlere
rastlamaktayız. Deyrolle Ardasa’yı hanlar ve dükkânlardan mürekkep
küçük bir kasaba olarak tarif etmektedir.168 Lynch, Ardasa kasabasının
tozlu kireçtaşı renkli bazen 1000 fiti bulan uçurumlarla çevrili ürkütücü bir yerleşim olduğunu söylemektedir.169 Barth, Ardasa’yı “Burasını
hep küçük bir şehir olarak duymuştuk, fakat çoğunluğu terk edilmiş içinde
2 tanesi iyi durumda olan takriben 30 ev görünce şaşırdık. Bu iki binadan
165 Ahmet Halaçoğlu, “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (18921898)”, Belleten, C. XLVII, S. 250, 2003, s. 6-7.
167 Ahmet Şerif, age, s. 321.
169 Lynch, age, s. 243.
- 60-
Kemal Saylan
biri nehre nazır olup, mütesellime ait resmi daire, diğeri ise bol ağaçlı geniş
bahçesi olan ikametgâhıydı. Ardasa halkının tümü yukarıdaki dağlık bölgeden inmişler; bu kış mevsiminde oldukça canlı ve çalışkan görünmektedirler.
Daha sonraki tecrübeyle sabit olduğu üzere halk memur tarafından adaletsiz
uygulamalara tabi tutulmaktadır. Yıkılan eski köprünün yerine yenisi yapılmaktadır. Kemer yapımında olduğu gibi, Türklerin istedikleri zaman mahirane şeyler yapabilecekleri burada görülmektedir. Bütün yapı resmi bir görüntüye sahip ve yontma taştan itinalı bir şekilde yapılmıştır.” ifadeleriyle
anlatmaktadır.170
Ahmet Şerif, Ardasa kasabasını içinde tahminen 200 hanenin bulunduğu ve 1000 kişinin yaşadığı küçük bir kaza merkezi olarak tarif
etmektedir. Oldukça güzel evlerinin, düzenli dükkân ve mağazalarının bulunduğunu ifade eden Şerif, genel görünüşünün birçok kaza
merkezinden daha bayındır ve güzel göründüğünü de söylemektedir.
Fakat bu binaların içinde en perişan ve sefillerinin ise devlete ait hükümet konağı ve binaların olduğunu da vurgulamadan geçmemektedir.
Devlet dairelerinin bordum kısmında hapishanenin bulunduğunu,
hapishane denilen bu yerin kapısından girince karanlığın, rutubetin
ve pis kokunun derhal etkisini hissettirdiğini ifade etmektedir. Bu nedenle hapishanenin içinde bulunduğu bu durumu insanların diri diri
gömüldüğü sefil bir kabristana benzetmektedir.171
I. Dünya Savaşı’nın sonlarında Gümüşhane kasabasına uğrayan
Ahmed Refik ise daha çok savaşın kasaba üzerindeki etkilerinden bahsetmektedir. Refik, kasabada harabeden başka bir şey görünmediğini,
sokakların mermi kovanlarıyla dolu olduğunu, Rusların tahribatından, Ermenilerin mezaliminin kalbe dehşet verdiğini ve bu ortamda
görünen fener direklerinin bile darağacını andırdığını söylemektedir.
Rusların ve Ermenilerin, cami ve mezarlığı tamamen perişan ettiğini,
cami ve medreseyi ahıra çevirdiklerini, mezarlığın bir kısmını kahvehane olarak kullandıklarını anlatmaktadır.172
- Çiftlik (Kelkit) Kasabası: Çiftlik kasabası hakkında bilgi veren
seyyah sayısı az olduğu ve ayrıntılı bilgiler vermedikleri için seyyahların gözünden bir kasaba resmi çizmek zor görünmektedir. Bununla birlikte kasabaya uğrayan seyyahlardan Henry Suter, kasabada iyi
170 Barth, age, s. 9.
171 Ahmet Şerif, age, s. 316-317
172 Ahmed Refik, Kafkas Yollarında Hâtıralar ve Tahassüsler, Çeviren: Yunus Zeyrek,
MEB Yayınları, İstanbul 2001, s. 11.
- 61-
taştan yapılmış 20 ve yanmamış tuğladan inşa edilmiş 40 kadar evin
bulunduğunu söylemektedir.173 Smith ve Dwight, Çiftlik gibi büyük
bir kasaba ve pazar yeri olan yerleşimin böyle mütevazı bir isim taşımasının kendilerini şaşırttığını, buradaki evlerin taştan yapılmış ve
güzel evler olduğunu ifade etmektedirler.174 Morier ise taştan yapılmış
bu evlerin hemen yanında sığırların barınmaları için üzeri kapalı yerlerin bulunduğunu belirtmektedir.175 - Karaca (Şiran) Kasabası: Karaca kasabası hakkında bilgi veren
seyyah sayısı oldukça sınırlıdır. Bunlardan Suter, Karaca kasabasını
kuzeyinde yüksek ve karla kaplı Gavur dağının yükseldiği 30 Müslüman hanenin bulunduğu bir mahalle olarak tanımlamaktadır.176
Morier, verdiği bilgilerle Suter’i desteklemektedir. Kasaba hakkında
en ayrıntılı bilgiyi ise Smith ve Dwight vermektedir. Kasabanın genel
görünümünü anlatırken 1830’lu yıllarda kasabanın neredeyse tamamı
Müslüman Türklerden oluşan 300 haneyi barındırmakta olduğunu,
buna karşılık 8-10 kadar da Rum ailenin kasabada yaşadığını ifade etmektedirler. Kasabadaki evlerin mimari özellikleri hakkında ise evlerin ilk katlarının soğuktan korunmak için toprağın içine gömüldüğünü söylemektedirler.177
- Diğer Yerleşim Birimleri: Seyyahlar kasaba merkezlerinin yanı
sıra bölgeden geçerken dinlenmek için uğradıkları hanlar hakkında
bilgiler vermişlerdir. Seyahati sırasında Karakaban’a uğrayan Fowler,
burasının atların dinlenmesi için dağ üzerinde yapılmış kasvetli bir istasyon olduğunu belirtmektedir.178 Ahmet Şerif, nahiye merkezi olan
Murathan’a geldiklerini, burada 1-2 han ve 3-5 dükkân bulunduğunu
söylemektedir. Kaldığı hanı ise şu şekilde anlatmaktadır:179
“İndiğimiz han benzerlerine göre fena değildi. Hanın 8-10 odası
vardı. Odaları gezdik, her şeyden evvel duvarlarındaki yazılar dikkatimizi çekti. Bunların arasında Hakkari mebusu Seyyid Taha Efendi’nin
173 Henry Suter, “Notes on a Journey from Erz-Rúm to Trebizond, by way of Shebbkháneh, Kará Hisar, Sívás, Tókát, and Sámsún, in October, 1838”, Journal of the
Royal Geographical Society of London, C. X, London 1840, s. 435.
174 Smith-Dwight, age, s. 448.
175 Morier, age, s. 322.
176 Suter, agm, s. 435.
178 Fowler, age, s. 234.
- 62-
Kemal Saylan
bile ismi ve yazısı vardı. Herkes buradaki tahta bitlerinden şikâyet etmişti.
Muradhan’ın kenarından bir dere akıyordu. Bu derenin etrafına 5-10 söğüt
dikilmiş olduğundan göz biraz yeşillik görüyordu. Hanın arkasında da her
türlü meyve ağaçlarıyla süslü güzel bir bahçe vardı. Havası pekiyi olan Muradhan’da geçirdiğimiz geceden hepimiz memnun olmuştuk.”
Seyahatleri sırasında uğradıkları köyler hakkında bilgi veren
seyyahlar da bulunmaktadır. Monier, Tekke’nin Türklerin yaşamlarını sürdürdükleri yıkık bir kale çevresinde yerleşmiş bir kasaba olduğunu, Hoffmeister ise buranın daralan vadinin dar bir geçit haline
geldiği yerin sağında sarp kayalıklara yapışmış şekilde durduğunu ve
resimsi bir manzarası olduğunu belirtmektedir.180 Ahmed Refik, aynı
ifadelerle tanımladığı bu güzel köyü Rus ve Ermenilerin harap ettiğinden bahsetmektedir.181
Zigana köyünden geçen Barth, küçük bir boğazın yamacına kurulmuş ve 20 haneden ibaret olan bu köydeki evlerin eski Ermeni stiliyle taştan yapıldığını söylemektedir.182
Köse köyüne uğrayan Ahmed Refik, burayı harap, çıplak, soğuk,
kasvetli, geniş bir ova ortasında, sevimsiz bir köy olarak tarif etmektedir. Civarındaki leziz suyundan başka güzel hiçbir şeyi olmadığından
ve Rusların burada bir erzak ambarı kurduklarından bahsetmektedir.
Köyün en zarif binasının Mehmet Ağa’nın köşkü olduğunu söylemektedir. Tavanı ve duvarları gayet süslü olan bu köşkün duvarlarında
kelime-i tevhid, zırhlı saat, keşkül ve çiçek resimlerinin bulunduğunu
belirtmektedir.183
Atasö ve Cohchian köylerinden geçen Wagner, Atasö’nün güzel,
berrak bir dere kıyısında uzandığını, bu köydeki evlerin sıvalı ve taş
teraslarla çevrili olduğunu söylemektedir. Cohchian köyündeki evlerin ise barut rengi dik bacalarının bulunduğunu anlatmaktadır.184
Köprübaşı köyüne uğrayan Edward Granville Browne bu köyde
yaklaşık 30-40 hanenin bulunduğunu ifade etmektedir.185
180
181
182
183
184
185
Monier, agm, s. 318-319; Hoffmeister, age, s. 137-138.
Ahmed Refik, age, s. 12.
Barth, age, s. 8.
Wagner, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, s. 294-296.
Hasan Çiftçi, “E. G. Browne’in Hatıralarında Doğu Seyahati”, Atatürk Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 28, 2005, s. 329; Yukarıda işaret edildiği gibi E. G.
Browne, 4 Ekim 1887’de Trabzon’a varmıştı. 7 Ekim’de Trabzon’dan ayrıldı. The
- 63-
Sadak ve Ger köylerinden geçen Morier, burasının çok verimli
mısır tarlalarıyla çevrili ve güzel suyu olan bir yerde kurulduğunu,
Ger köyünün ise eteklerinde çam meşe ve köknar ağaçları bulunduğunu, buradaki herkesin tarımla uğraştığını belirtmektedir.186
Akçaköy’den geçen Tschichatscheff dağ yamacında kurulan bu
köyde bir kale kalıntısı olduğundan bahsetmektedir.187
Veyserni ve Balahor’a uğrayan Colonel Charles Stuart, Veyserni’yi verimli bir vadide kurulmuş, lezzetli ballarıyla ünlü bir köy olarak tanımlamaktadır.188 Küçük bir dere tarafından sulanan verimli bir
ovanın kenarında kurulmuş olan Balahor’un tek minareli bir camisi
bulunan tarım köyü olduğunu söylemektedir. Buraya girerken dik bir
mezar taşı olan ve tarafında şekiller bulunan ermeni mezarından geçtiklerini ifade etmektedir.189
Suter de Karasu’nun güney kıyısında kurulmuş olan bir köy
olan Germeri’den geçtiğini, 30 Müslüman hanenin bulunduğu köyde
bir de posta istasyonu olduğunu belirtmektedir.190
3. EKONOMİK DURUM
Ticaret ve Kervanlar
Seyyahların hatıratlarına bakıldığında bölge ticaretiyle ilgili doyurucu bilgilere rastlamak pek mümkün değildir. Bu konuda sadece
Jaubert, Deyrolle ve Cuinet’in seyahatnamelerinde bazı bilgiler yer almaktadır. Jaubert, Gümüşhane’de ticaret işiyle daha çok Ermenilerin
iştigal ettiğini söylemektedir.191 Deyrolle ve Cuinet’in verdiği bilgiler
ise daha çok ihraç edilen mallara yöneliktir. Bu konuda Deyrolle, Gü-
186
187
188
189
190
191
Times ve Daily News gazetelerinin savaş muhabiri Charles Boswell Norman’ın
görevi gereği, kendisinden on yıl önce, Mayıs 1877 yılında aynı yolu takip ederek
Trabzon üzerinden Erzurum’a, buradan da Kars’a yaptığı yolculukta tuttuğu
notların ve verdiği bilgilerin daha ayrıntılı olduğu görülür. Ona göre; TrabzonCevizlik arası mesafe 18 mildi. Yol mükemmeldi. Cevizlik’in hane sayısı 80’di.
Köyde posta atları için konak ve yolculara mahsus hanlar bulunuyordu. Bkz.
Tozlu, age, s. 254-55.
Morier, age, s. 322-323.
Tschichatscheff, age, s. 21-24.
Colonel Charles Stuart, Journal of a Residence in Northern Persia and the Adjacent
Provinces of Turkey, London 1854, s. 82.
Stuart, age, s. 84.
Suter, agm, s. 435.
Hamilton, age, s. 375.
- 64-
Kemal Saylan
müşhane elmalarının şöhreti olan Amasya elmaları ile rekabet ettiğini
söylemektedir. Armutçuluğun da gelişmiş olduğunu belirten Deyrolle
sandıklara yüklenen armutların özellikle Trabzon, İstanbul ve Erzurum’a sevk edildiğini ifade etmektedir. Hell, Deyrolle’nin verdiği bu
bilgiyi teyit etmektedir.192 Deyrolle ayrıca Erzurum, Bayburd ve Trabzon’a ise pek çok kiraz gönderildiğini vurgulamaktadır. Sancak dışına
yapılan bu meyve ticaretinden yıllık ortalama 200.000 kuruş gelir elde
edildiğini belirtmektedir. Gümüşhane’nin meyve ticaretinden sonra en ehemmiyetli ticari faaliyetinin çanak çömlek üretimi olduğunu
söyleyen Deyrolle, her yıl, dağlardan getirilen topraklarla sarı, yeşil,
kırmızı renklerde 30.000-40.000 testinin imal edildiğini yazmaktadır.
Deyrolle ayrıca yörede keçi, oğlak, kuzu ve tavşan derisinden de çok
istifade edildiğini ve Gümüşhane’de deri ticaretinin günden güne geliştiğini söylemektedir. Gümüşhane pazarında az miktarda ayı, kurt,
tilki, vaşak, zerdova, sansar ve samur postlarının bulunduğunu, bunların büyük kısmının Trabzon’a, oradan da Avrupa’ya sevk edildiğini
anlatmaktadır.193 Gümüşhane’de ticaretle ilgili bilgi veren seyyahlardan Cuinet’in verdiği bilgiler ise Deyrolle’den daha farklıdır. Cuinet,
Gümüşhane’nin ticaret ve endüstrisine bakıldığında bölgede ticaretin
hemen hemen hiç olmadığını ancak az miktarda meyve ve keçi derisi
ihracatı yapıldığını ifade etmektedir.194
Gümüşhane’nin tarihi ipek yolu güzergâhında bulunması hasebiyle seyyahlar yöreden geçerken çok sayıda kervanla karşılaşmış
ve bu nedenle eserlerinde bu konuya yer vermişlerdir. William Eleroy
Curtis eserinde, XIX. yüzyılın başlarında bu yoldan senede 20.000 devenin geçtiğini belirtmektedir.195 Deyrolle, Zigana’dan inerken pamuk
balyaları ile yüklü, 500’den fazla yük hayvanından oluşan büyük bir
kervana rastladıklarını ve yol dar olduğu için 1,5 saatten fazla bir süre
kervanın geçmesini beklediklerini anlatmaktadır.196
Bu konuda en ayrıntılı bilgi Sandwith’in hatıratında yer almaktadır. Sandwith, uzun dağ yolunda önlerinde zillerin çaldığını duyduğunu ve içinde 200 at bulunan tek sıra halinde seyreden büyük bir
192
193
194
195
Hell, age, s. 392.
Deyrolle, age, s. 34.
Cuinet, age, s. 127.
William Eleroy Curtis, Araound The Black Sea-Armenia, Caucasus, Circassia, Daghestan,
The Crimea, Roumania, Hodder&Stoughton, New York, 1911, s. 46-47.
- 65-
İran Kervanı ile karşılaştıklarını söylemektedir. Kervandaki adamların havanın sıcak olmasına rağmen kendilerini sıcak tutacak keçe ile
kaplanmış pamuk, doğuda geleneksel olarak giyilen bir elbise giydiklerini, başlarında ise İran şapkalarının biraz değiştirilmiş şekli olan
koyun derisinden yapılmış uzun tepeli şapkalar bulunduğunu belirtmektedir.197 Bu adamların giysilerini aydan aya, nadiren duş almalarını gerektiren durumlar dışında çıkarmadıklarını ifade etmektedir.
Tüm havalara maruz kaldıkları için yüzlerinin aşırı bronzlaştığını,
çoğunun Absinya yerlilerinden biraz daha açık tenli olduklarını vurgulamaktadır. Bu insanların ekmek, peynir, yağ ve yoğurt yediklerin
nadiren hasta olduklarından bahsetmektedir. Kervanda katırlardan
çok atların bulunduğunu, kervanın önünden giden en tecrübeli atın
boynunda çıngırak takılı olduğunu ve bu kervanların hızlarının yaklaşık saatte iki buçuk mil olduğunu söylemektedir. Kervanların yaz
zamanlarında sabahın erken saatlerinde yola çıkıp öğlen vaktinde atların beslenmesi için yüklerini indirerek ara verdiklerini, akşam için
bir köyde veya şehirde durduklarında ise yerleşimin biraz dışında açık
bir alanda kaldıklarını anlatmaktadır. Atların yükleri ve semerlerinin
her gün yarım saat sırtlarından indirildiğini, at tımar edildikten sonra
tekrar yüklendiğini, bu sayede yükün atın bir parçası haline geldiğini,
böylece bir bakıma olası sırt ağrılarının önüne geçildiğini ifade etmektedir. Her bir at veya katırın ortalama 130 kg civarında yük taşıdığını
ifade eden Sandwith, bu hayvanların her sabah ve her akşam arpa ile
beslendiklerini, yılın belli aylarında ise günde birkaç saat otlamaları
için serbest bırakıldıklarını, geri kalan beslenme ihtiyacını ise samandan karşıladıklarını belirtmektedir. Ayrıca katırcıların hayvanlara iyi
davrandıklarını ve asla onlara vurmadıklarını, yoldan çıktıklarında
ise saptıkları tarafa bir taş atarak tekrar yola girmelerini sağladıklarını
söylemektedir.198 Ancak Curzon’un verdiği bilgiler Sandwith’in ifadeleriyle çelişmektedir. Curzon, birlikte seyahat ettiği Türk kervanında
hayvanlara yapılan kötü muameleye dikkat çekmektedir. Yolda şahit
olduğu, kervanda yük taşıyan hayvanların hırslı ve merhametsiz sahipleri tarafından çok kötü muameleye tabi tutulduklarından şikâyet
ettikten sonra, İngiltere’deki hayvanların durumlarıyla kıyasta bulunmakta; İngiltere’deki yük hayvanlarının, Türklere ait olmadıkları için
197 Sandwith, age, s. 40.
Kemal Saylan
- 66-
şans yıldızlarına teşekkür etmeleri gerektiğinin altını çizmektedir.199
Ulaşım
XIX. yüzyılda Gümüşhane genelinde biri Trabzon-Erzurum vilayetlerini, diğeri Gümüşhane-Erzincan sancaklarını birbirine bağlayan
2 umumi yol vardır. Sancak dâhilinde ise kazaları ve nahiyeleri birbirine bağlayan hususi yollar bulunmaktaydı.200 Bu durum ErzurumTrabzon ve Gümüşhane-Erzincan güzergâhlarını kullanan seyyahların eserlerine yansımıştır.
Trabzon-Erzurum Yolu: Trabzon-Erzurum yolunu kullanan yazarlar yolun önemine vurgu yapmadan geçememişlerdir. Austen Henry
Layard, Trabzon-Erzurum yolunun İran ile Karadeniz’i birbirine bağladığını bu özelliğiyle de Asya’dan Avrupa’ya geçişlerde önemli bir
güzergâh olduğunu söylemektedir.201 Sidney Whitman ve Vambery,
Trabzon-Erzurum yolunun hem orta Asya ile batıyı hem de İran ile
Ermenistan’ı birbirine bağlayan ticari bir yol olduğunu, yaz boyunca
bu yoldan Avrupa malları ve Asya ürünleriyle yüklü olan yüzlerce ve
binlerce hayvanın gidip geldiğini yazmaktadırlar.202 Hoffmeister, Karadeniz’den Ermenistan ve İran’a kadar uzanan bu çok eski ticaret yolunu tarih boyunca Persler, Grekler, Romalılar, Cenevizliler, Araplar,
Tatarlar ve Türkmenlerin kullandığını belirmektedir.203
Karadeniz Bölgesi’nin çok dağlık ve engebelerle dolu olması
yolların durumunu ziyadesiyle etkilemekteydi. Seyyahların özellikle
üzerinde durdukları konu Trabzon-Erzurum yolunun durumudur.
Curzon, bu yolu anlatırken yolun çok dik olduğunu ve adeta bir merdivene benzediğini ifade etmektedir.204 Seyyah, ayrıca zirveden aşağıya inerken daralarak sadece yüklü bir atın geçebileceği bir patika
şekline döndüğünü, güzergâh üzerinde yolcuları bekleyen muhtemel
tehlikeleri sırasıyla, dereler, bataklıklar, kayalar, uçurumlar olarak be199 Curson, agm, s. 126-130.
200 Kemal Saylan, Gümüşhane Sancağı (1850-1918), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları,
Gümüşhane 2014, s. 109.
201 Austen Henry Layard, Discoveries among the ruins of Nineveh and Babylon; with
Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert: Being the Result of a Second Expedition,
London 1853, s. 5.
202 Sidney Whitman, Turkish Memories, London 1914, s. 84-85; Wambery, age, s. 45.
203 Hoffmeister, age, s. 122.
204 Curson, agm, s. 126-130.
- 67-
lirtmektedir. Yolun zorluğunu vurgulamak adına da “dağlar üzerinden
geçen böylesi bir yolun olsa olsa ancak keçiler için olabileceği” yorumunu
yapmaktadır.205 Sandwith, bu yolu çok meyilli ve bir o kadar güvensiz
bir yol olarak tanımladıktan sonra bazen uçurum kenarlarında emeklemek zorunda kaldıklarından bahsetmiştir.206 Edmund Naumann,
yolunun vadi boyunca geçen kısmının, korkunç derecede kötü olduğunu, her tarafında büyük oyukların bulunduğu ve dağlardan akan
suların yarıklar meydana getirdiğini, yoldaki bozuk yerlerin arabalar
için çok tehlikeli olduğunun altını çizmekte; burasının böyle bozuk olmasının arabayla seyahat edenler için büyük zaman kayıplarına neden
olduğunu belirtmektedir.207 Mehmed Hurşid Paşa, yolunun 1850’li yıllardaki durumunu şu şekilde tarif etmektedir:208
“Zigana dağı eyyam-ı şitada fırtuna şiddetiyle meşhur bir dağ olup bu
dağın dereleri hayli kavran yutmuş ve yolcular batırmış bir mahal olduğundan bu yoldan gidüp gelecek yolcu açık hava kolaylaştırmak vacibdir. Bu yolun yani Trabzon ile Erzurum arası tarikinin bir de çığ uçma vartası vardır
ki, yol üzerinde bazı mahallere düşen karlar mülayemet-i hava ve kar nüzulünün teradüfiyle birkaç kat tabakalanmış olduğu halde büyük kıtalarının
yerinden oynayup birdenbire yol üzerinde bulunan mürtefi mahallerden yolu
aykırlayarak dereler ve alçak yerlere düşmesinden ibarettir. Yolcu giderken
işbu suretle hareket gelen ve çığ tabir olunan kar parçaları uçmasına tesadüf eder ise Hafızullahi Teala altında kalup helaki olur. Bu da işittiğime göre
Şubat ve Mart içinde olurmuş. Bu misillü çığ mahalleri oraların yerlülerine
malum olduğundan ve sual olunca kulağuzlar haber vereceklerinden öyle yere
varıldığı vakit çünki düşecek çığın sesten ve hayvanların yürümesiyle yeryüzüne arız olan hakeket-i gayr-i mahsuseden harekete geldiğinden altından
geçilmezden evvel bir iki piştov sıkıla. Düşeceği ve düşmez ise daha düşecek
vakti gelmemiş demek olacağı bit tecrübe malum olduğundan ol vechile piştov
atmak iktiza eder.”
Whitman ve Vambery’in ise bu yolla ilgili izlenimleri şöyledir: 209
“Yolumuzun üzerinde çok uzun bir hat boyunca İranlı sahiplerinin vahşi bağırmalarıyla inleyen aşırı yüklenmiş katırlarla karşılaştık.
205 Curson, agm, s. 126-130.
207 Necmettin Alkan, “Alman Seyyahların Hatıralarında Gümüşhane ve Çevresi”,
Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, 615.
208 Mehmed Hurşid, age, s. 291.
209 Whitman, age, s. 84-85; Wambery, age, s. 45.
- 68-
Kemal Saylan
Onların Kayalardan kesilen ve ancak iki karış genişliğinde olan geçitten hiçbir kaza yapmadan aşırı dikkatle ilerlemelerini izlemek nadir
görünen bir manzaradır. Ama bir katırın dipsiz uçurumlara düşmesi
alışılmadık bir şeydir. Böyle bir şey olursa kış ayında meydana gelir.
En büyük tehlike bu geçitlerde iki kervanın karşılaşmasıdır. Böyle bir
durumla karşılaşmamak için yolun diğer tarafından çok rahatlıkla
duyulabilecek büyük çanlar kullanılır. Burada biriyle karşılaşmaktan
daha tehlikeli olan koyun, katır ve devlerin iplerinden kurtulmadan
Zigana geçidini mutlu bir şekilde geçtiğimizde büyük bir rahatlık hissederiz. Bu iniş hiç durmadan giderek 4 saatte sonlandı. Bütün Asya’daki en
beter yol burasıdır.”
Bununla birlikte Otto von Blau, bu yolun en rahat bölümünün
Gümüşhane-Bayburt hattı olduğunu yazmaktadır. Posta nakliyatının da yapıldığı Balahor-Sifon-Sobran-Gümüşhane hattının çok güzel
olduğunu söyleyen Blau, burasının aynı zamanda başta kış mevsimi
olmak üzere diğer kötü aylarda da mal nakliyatı için oldukça uygun
olduğunu ifade etmektedir.210 Gümüşhane-Bayburt arasındaki yol
hakkında iyimser tespitlerde bulunan Blau, Gümüşhane-Trabzon hattı
için diğer seyyahların ifadelerine katılmaktadır. Yolun bu kısmındaki nakliyatın zorluğunun oldukça büyük olmasından bahseden yazar,
özellikle de Kolat Dağı ve Karakaban Dağı’nın kervan reislerinin korkulu rüyası olduğunu kaydetmektedir. Blau, eserinde Gümüşhane ile
ilgili şöyle devam eder:211
“Buradan geçen yol yaz boyunca öylesine kaygandır ki, hayvanların
kaymalarını önlemek için, yol boyunca her adım atışta merdivenden iner veya
çıkar gibi dikkat edilmek zorunda kalınıyor. Yedi ay süren kış mevsiminde kar
yerde kalıyor, kervanlar büyük kayıplarla bu dağı ancak geçebiliyorlar.”
Bu güzergâhta karşılaşılan zorluklar hakkında Blau daha somut
olan şu örneği vermektedir: 212
“Sefer sırasında kervanda bulunan bir at yoldaki olumsuz şartlardan
dolayı tökezleyip devrildiğinde, bütün kervan durmak zorunda kalıyordu. Yan
tarafı uçurum olan yol üstündeki dışkı ve yağmur suları üzerine devrilen nakliye malzemelerini tekrar yüklemek için kervanda görevli uşaklar uğraşmak
zorunda kalıyorlardı. Bu şekilde eşyaların tekrar yüklenmesi, işlerin yoluna
210 Otto von Blau, Commercielle Zustände Persiens, Berlin 1858, s. 213.
211 Blau, age, s. 213.
212 Blau, age, s. 214.
- 69-
girmesi ve kervanın tekrar hareket etmesi saatleri bulmaktaydı. Soluklayan
hayvanlar, bağıran kervan reisleri, kaza yapan veya kaybolan insanların yardım sesleri, atların zil sesleri ya da otarılan hayvanlar kalın bir sis duvarıyla
çevrili bu ıssız yerde daha korkunç bir etki yapmaktadır.”
Blau, bu yolun Gümüşhane-Trabzon arasında iki güzergâhı bulunduğunu belirtmektedir. Birincisi Ardasa-Zigana yolu üzerinden
geçen kış yoludur. Diğeri ise İstavri köyü üzerinden geçerek CevizlikMaçka hattında çok zor bir coğrafya üzerinden devan eden yaz yoludur. Trabzon’dan çıkışta soldan devam eden kış yolu 6 saat Cevizlik,
7 saat Zigana, 5 saat Ardasa ve 6 saat Gümüşhane olmak üzere Trabzon-Gümüşhane arasındaki yol toplam 24 saat sürmektedir.213 Layard
ise bu yolun Gümüşhane’den geçen üç güzergâhı olduğundan bahsetmektedir. Yaz yolu adıyla da bilinen üst yol, en kısa güzergâh olmakla
birlikte çok sarp ve yüksek dağlardan geçtiğinden dolayı kar yağdığında kapandığını ifade etmektedir. “Tchairler” adı verilen bu yolun
zengin çayırları sayesinde kervan atlarının beslenmesinde önemli bir
yer tuttuğunu belirtmektedir. Orta yolun tüccarların Gümüşhane ya
da gümüş madenlerindeki dolambaçlı yollardan gitmek istememeleri
nedeniyle üst yola göre daha az avantajlı olduğunu ve nihayet bu üç
yolun Bayburt’ta birleştiğini söylemektedir.214
Deyrolle ve Hoffmeister yolun daha çok askeri önemi üzerinde
durmuşlardır. Deyrolle, yolun bu vaziyette bile Erzurum istihkâmları ve dâhildeki müstahkem mevkileri takviye etmek isteyen Osmanlı
hükümetine büyük muhasara toplarının naklinde faydası olduğunu
belirtmektedir.215 Hoffmeister, yolun askeri ve coğrafi karakter taşıdığını belirttiği hatıratında Kop, Vavuk ile Zigana geçitlerinin önemine
değinmektedir.
Seyyahlar yol yapım çalışmaları hakkında da bilgiler vermişlerdir. Blau, bu yolda yapılan çalışmalar ile ilgili de şu bilgileri vermektedir. Anlattığına göre dönemin Trabzon Valisi Abdullah Paşa, bu
güzergâhın yapılmasını teşvik etmesine rağmen, bu çalışma 1852 yılına kadar sonuçsuz kalmıştır. Fakat Ticaret ve Nafia Nazırı İsmail Paşa’nın bizzat Trabzon’a gelmesiyle birlikte Trabzon-Erzurum hattının
yapılması ve Gümüşhane kısmındaki çalışmaların tekrar başladığını
213 Blau, age, s. 220-222.
214 Layard, age, s. 5.
Kemal Saylan
- 70-
ifade eden Blau, bu konuda şu ilginç bilgileri vermektedir:216
“Ekmeksiz kalan ve ihtiyaçlarının karşılanmasını talep eden belli sayıda
Macar, Polonyalı ve İtalyan mülteciler, bu yolun yapımında Babıali tarafından kullanılmışlardır. Bu tercihte mültecilerin bu tür ihtiyaçlarının karşılanması amacı birinci derece etkili olmuş mudur? Yoksa böyle bir amaç olmadan
mı istihdam edilmişlerdir? Sonuçları itibarıyla bu mülteciler adı geçen hattın
yapımı için çalıştırılmışlardır. Fakat mülteciler, sadece kendi menfaatlerini
düşünen bazı zevatın kontrolü altında istihdam edilmişlerdir. Hükümet bu iş
için 4 milyon piaster (kuruş) den fazla ayırmıştı. Fakat bu paranın yarısından
fazlası bu iş için görevlendirilen ve mültecilerin başında bulunan Türk ileri
gelenlerinin cebine gitmiştir. Bu şekilde yapılan çalışma neticesinde ancak 1/5
millik bir mesafe tamamlanmış ve yol işler hale getirilmiştir. Tamamlanan
yol düzenli olarak kullanılmadığı için ancak belli kısımlar sağlam kalmıştır.”
Hoffmeister ise bu yolun Fransız bir mühendis tarafından askeri
amaç için büyük bir masrafla 1870’li yıllarda mükemmel bir şose yol
halinde genişletildiğini fakat daha sonraki yıllarda gerekli bakım yapılmadığı için tekrar yavaş yavaş çökmeğe başladığını, özellikle de yamaçlarda ve geçit yüksekliklerinde ciddi kırılmalar meydana geldiğini
söylemektedir.217
Bölgeden geçen seyyahlar arasında yolun durumunu anlattıktan
sonra öneride bulunan tek seyyah Alfred Frederick Rawlinson’dur.
Rawlinson, bölgede arabaların geçmesi için uygun yolların bulunmadığını belirterek, Tirebolu’dan buralara kadar bir demiryolu hattının
yapılmasını tavsiye ederek günümüzde dahi tartışılan ancak hala gerçekleştirilemeyen bir konuya değinmiştir.218
Gümüşhane-Erzincan Yolu: XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren IV. Ordu Merkezi’nin zamanla Erzincan’a nakledilmesi üzerine
Gümüşhane-Erzincan arasında umumi bir yol yapılmasına karar verildi. 1858 yılında başlanan çalışmalar savaşların araya girmesi ve ekonomik zorluklar gibi nedenlerden dolayı sürekli kesintiye uğradı.219
Seyyahlar arasında bu yol hakkında bilgi veren tek seyyah Ahmed
Refik’tir. Ahmed Refik, bu yolun gayet kötü olduğundan ve kayalık
boğazların, çorak dağların, çıplak ovaların, çamur, kar, soğuk yani bir
yolcu için en can sıkıcı zorlukların hep bu mıntıkaya toplandığından
216
217
218
219
Blau, age, s. 220-222.
Hoffmeister, age, s. 122.
Özdemir, agm, s. 593-598.
Saylan, age, s. 117-119.
- 71-
yakınmaktadır. Dağların geçilmekle bitmediğinden, yolların gittikçe uzadığından ve bu durumun da insan ruhuna sıkıntı verdiğinden
şikâyet etmektedir.220
Madenler
Bilindiği gibi Gümüşhane ve çevresindeki madenler tarihin her
döneminde önemli olmuştur. Yüzyıllar boyunca madenleriyle meşhur
olan ve yöre ekonomisine önemli katkı sağlayan madenler, yöreyi ziyaret eden yerli ve yabancı seyyahların dikkatini çekmiş ve bu nedenle yazdıkları eserlerinde madenlere değinmeden geçememişlerdir. Bu
durum madenlerin yöre ekonomisi açısından ne kadar önemli olduğunu gösteren önemli göstergelerden biridir. Gümüşhane madenlerinin
önemi hakkında XVII. yüzyılın ortalarında yöreye gelen Evliya Çelebi,
şunları söylemektedir:221
“Şehri gezmeye başladık. Bu şehirde Büyük İskender’in hekimlerinden
Yunanlı Filkos gümüş madeni bulduğu için, İskender’e şehri imar ettirmiştir.
O sırada buradaki gümüş madeni hiçbir yerde yoktu. Bütün halkı her çeşit
vergiden muaf olup gümüş işletmekle görevlidirler. Şehir halen Osmanlılar
elinde olup, 70 kadar kimi terk edilmiş kimi işler gümüş madenleri vardır.
Gümüşhane şehrinin gümüş damarları yedi yerden kol kalınlığında damarlar
olup, hepsi kurşunsuz saf cevherdir. Bu şehirde Emin Mahallesinde darbhane
vardır. Fakat bu asırlarda çalışmaz. ‘Azze nasruhu duribe, Fi Çatha’ yazılı
birkaç akçeyi hala yanımda saklarım.”
1711’de yöreye gelen Monier, bölgedeki madenlerin önemine
değinerek siyah, yumuşak ve tozumsu olan bu madenin ilgi çekici olduğunu, bölgede karışık halde bulunan madeni ayrıştırmak için çok
sayıda fırın bulunduğunu, bu fırınların her birinde haftada 200 gram
altın ile 300 gram gümüş üretildiğini, bu işlerin taşeronluğunu ve bakımlarını Rumların yaptığını, Ermenilerin ise madenlerin taşımacılığı
ile uğraştıklarını yazmaktadır. Üretilen madenin ise İran’a satıldığını
belirtmektedir.222
XIX. yüzyılda bölgeye gelen Kinneir, Joseph Wolff, Smith ve
Dwight gibi birçok seyyah Gümüşhane’nin adını bölgedeki gümüş
220 Ahmed Refik, age, s. 12.
221 Evliya Çelebi, age, s. 645-646.
222 Monier, agm, s. 329-330.
- 72-
Kemal Saylan
madenlerinden aldığını söylemektedirler.223 Hamilton, Gümüşhane’deki gümüş madenlerinin Türk hâkimiyetinde bulunan madenlerin
en meşhurları arasında yer aldığını, burasının madencilik sanatının en
iyi öğrenildiği okullardan biri olduğunu ve Anadolu’nun diğer bölgeleri için madenci sağlayan bir bölge olduğunu vurgulamaktadır.224
Sandwith, Gümüşhane’nin Anadolu’daki en önemli maden kaynaklarına sahip yerlerden biri olduğunu ifade etmektedir.225 Cuinet, bölgenin jeolojik yapısının Anadolu’nun en önemli maden kaynağını oluşturduğunu, bu bölgenin antik dönemden beri gümüş madenleriyle
meşhur olduğunu ve Homer’in II. Devcieme Rapsodie adlı kitabında
buraları “gümüşün ana vatanı” olarak nitelendirdiğini belirtmektedir.226 Ahmet Şerif ise Gümüşhane’nin bu taşlık yerde kayalar arasında
madenler sebebiyle kurulduğunu söylemektedir.227
Gümüşhane yöresinde bulunan maden yataklarının daha çok
kuzey bölgelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Gümüşhane kazasında Helvalı, Hazine ve Kırkpavli, Torul kazasında Görükse, Kürtün
nahiyesinde Tilkicik, Karaçukur, Araköy, Çağır, Zigana, Dere, Kızılot,
Folköy ve Emrik madenleri bölgede öne çıkan maden ocaklarıdır.228
Seyyahlardan bazıları madenlerin bulundukları bölgeler hakkında bilgiler vermişlerdir. Ancak bu bilgiler çok yüzeysel ve muallaktır. Sözünü ettikleri maden ocaklarının isimlerini vermekten kaçınarak sadece
yön ve uzaklık belirterek bir tarif yapmaya çalışmışlardır. Örneğin
Smith ve Dwight gümüş madenlerinin kasabaya çok yakın dik bir
yamacın üzerinde kurulduğunu belirtmektedir. Wagner, madenlerin
Gümüşhane’den 3 mil uzaklıkta olduğunu ifade etmektedir.229 Hell,
maden ocaklarının şehrin kuzeyinde bulunduğunu, Stuart da bu ocaklarının kasabaya çok uzak olmadığını söylemektedir.230
Bununla birlikte seyyahlardan bazıları işletilen maden ocağı sayısı ile faaliyette olan fırın sayıları hakkında bilgi vermişlerdir. Stuart,
Gümüşhane bölgesinde 46 gümüş ve kurşun madeni ocağı bulundu223 Kinneir, age, s. 348; Joseph Wolff, Narrative of a Mission to Bokhara, in the Years
1843-1845, New York 1845, s. 99; Smith-Dwight, age, s. 448.
225 Sandwith, age, s. 35.
226 Cuinet, age, s. 126.
228 Saylan, age, s. 77-82.
229 Moritz Wagner, Reise nach Persien und dem Lande der Kurden, s. 174.
230 Hell, age, s. 392-395; Stuart, age, s. 81.
- 73-
ğunu ifade etmektedir.231 Sandwith, Gümüşhane çevresinde 36 tane
maden bulunduğunu, bunların 10-14’ü bakır madeni geri kalanının
gümüş madeni olduğunu belirtmektedir.232 James Brant, tam kapasite
ile çalıştığı dönemde 40 fırın bulunduğunu ancak bu sayının 2’ye düştüğünü söylemektedir.233
Seyyahlar madenlerin durumları, çalışma koşulları ve madenlerden elde edilen gelirler hakkında edindikleri izlenimleri eserlerinde
bizlere sunmaktadırlar. 1854 senesinde bölgeyi ziyaret eden Sandwith,
madenlerin çıkarılma yöntemlerinin çok ilkel olduğunu, madencilerin
modern tekniklerden yeterince faydalanamadığını söylemektedir.234
Madenler çıkarılırken belli kısımlarının bölünmesi gibi hiçbir bilimsel
hesap ve işlerin yapılmadığını belirten Sandwith, madencilerin atalarından gördükleri biçimde çalıştıklarını vurgulamaktadır. Sandwith,
300 kg kurşundan 300 dirhem gümüş çıktığını, 100 dirhem gümüşün
ise 4 dirhem altına karşılık geldiği söylemektedir. Her maden ocağının 10 günde bir 200 kilogram kurşun üretebildiğini, dökme işleminin yapıldığı 5 gün boyunca diğer kaynakların dinlendiğini vurgulamaktadır. Ham cevherin ise develerin sırtında eritilecekleri yerlere
taşındıklarını anlatmaktadır. Son olarak da madenlerin kenarındaki
ormanların yakacak kaynağı olarak kullanıldığını belirtmektedir.235
1869 senesinde Gümüşhane’ye uğrayan Southgate Gümüşhane’deki
madenlerden eskiden yıllık 600 okka (1.500 pounds) gümüş madeni
çıkarıldığını, birçok aile geçimini buradan sağlarken zamanla çıkarılan
maden miktarının yalnızca 20-30 okkaya düştüğünü söylemektedir.236
XIX. yüzyılın hemen başında bölgeden geçen Jaubert, Gümüşhane’nin
her tarafının maden yatakları bakımından zengin olmasına rağmen,
mevcut maden ocaklarının çok ham bir şekilde işlendiğini söylemektedir. Bu maden ocaklarının aylık kârının ise 30.000 piaster (kuruş)
olduğunu, ancak bu rakamın dörtte bir oranında düştüğünü belirtmektedir.237 Deyrolle de 1810’da bu madenlerin hükümete ayda 30.000
kuruş (bu bilgiyi muhtemelen Jaubert’ten almıştır.) getirirken 1845’te
231
232
233
234
235
236
237
Stuart, age, s. 81.
Sandwith, age, s. 37.
Brant, age, s. 187.
Southgate, age, s. 164.
Carl Ritter, Vergleichende Erbkundedes Halbinsellandes Klein-Asien, Berlin 1858, s. 825.
- 74-
Kemal Saylan
bir yıllık varidatının 10.000 kuruşu bile bulmadığını 1869 senesinde ise
sıfır olduğunu vurgulamaktadır.238 1877 senesinde bölgeye gelen Ryan
Gümüşhane’yi Avustralya’daki maden ocağı kasabalarıyla karşılaştırarak “Çöp yığınları ve alüvyal atıklar nerededir. Istampaların kükremeleri
yok, pompaların monoton su sesi yok. Ve bu yerde yeterli bir şantiye yok.”
ifadeleriyle Gümüşhane’nin Avustralya’daki maden ocağı kasabalarına hiç benzemediğini vurgulamaktadır.239
Hell, bölgede faaliyet gösteren maden ocaklarında üretimin nasıl
yapıldığı konusunda ayrıntılı bilgiler vermiştir. Hell’in verdiği bilgilere göre maden ocaklarında üretim şu şekilde gerçekleşmektedir:240
“Madene tek bir derinlikten inilir ve derinliği de 110 metredir. Burada
çalışmak çok rahat değildir ve madenin damarını takip ederek düzensiz bir
şekilde ilerler. İki metre genişliğinde bir alanda çalışılır ama maden oldukça
zayıftır ve çok az gümüş üretir. Eskiden suyu tahliye etmek zorunda kalmadan çok zengin bir şekilde işletiliyordu. O zamanlar aktif olan otuz kadar ocak
varken şimdi bu sayı birdir. Madende yapılan ilk işlem şu şekildedir. Maden
ilk önce iki metre çapında ve 1.10 m yüksekliğindeki fırınlarda kavrulur. Kömür ve cevher 15-20 cm kalınlığında katmanlar olarak yerleştirilir. Bunun
tepesine de hava vermek için bir delik yapılır. Alt kısmında ise ateşin yanması
için hava delikleri vardır. Ön tarafta ise bir yuva bulunur ki bu tamamen
kapalıdır. Burası sadece mineral elde edildikten sonra açılır. Kömür yanınca
işlem sona erer. Bu işlem mevsimine göre 5-8 gün sürebilir. İkinci işlemde
ise cevher dikdörtgen fırınlara konur. Bu fırınların tepesinde bir baca vardır.
Bu fırının üzeri açıktır ki buradan hem duman çıkar hem de cevher buradan
doldurulur. Fırının daha alt kısmında ise bir kapak vardır bu kapak erimiş
metallerin bir arada toplanmasına yarar. Bu yer doldukça metal bir kaşık yardımıyla boşaltılır. Bir fırın yaklaşık olarak beş gün beş gece yanmaya devam
eder ve altmış okka odun kömürü kullanır. Bu işlemden de 1,5 okka gümüş
elde edilir. Üçüncü işlemde de 0,60 diametre (genişlik) çapında ve 0,18 diametre derinliğinde bir pota içinde bu gümüşün test edilmesi yapılır. Bu
işlem ahşap ile yapılır. Metal dibe çöküntü biriktiğinde. Sürekli olarak buraya
rüzgâr verilerek sadece kurşun kalana kadar ısıtılır. Büyük bir ahşap tahta bu
potanın ortasından geçer. Rüzgâr ve ateşin yardımıyla erimiş haldeki metal
elde edilir. Bu işlem üç-dört saat sürer ve bundan kırk silindir kurşun elde
edilir.”
239 Ryan, age, s. 319-320.
240 Hell, age, s. 392-395.
- 75-
Gümüşhane’deki madenlerle ilgili en ayrıntılı bilgiyi ise Cuinet
vermektedir. Maden yataklarının her tarafta çatlak ve yarıkların görünmesine neden olduğunu, bunun da bölgede kurşun ve simli bakır madeni damarları bulunduğunun göstergesi olduğunu söyleyen
Cuinet, buradaki maden ocaklarının XVIII. yüzyılın sonlarına kadar
oldukça aktif şekilde devam ettiğini söylemektedir. Bundan sonra ise
üretim azalmış ve maden işletmeleri yavaş yavaş terk edilmeye başlanmıştır. Avrupalı bir şirket Gümüşhane madenlerini tekrar işletebilmek
için girişimlerde bulunmuştur. Şirket madenleri yeniden işletebilmek
amacıyla bir taşkın sonucu nehir yakınlarındaki maden galerilerine
dolan suları boşaltabilmek için bölgeye büyük pompalar getirmiştir.
Bu pompaları maden galerilerinde biriken suları tahliye etmek için
kullanmış ve bunda da büyük başarı sağlamıştır.241
Cuinet, Gümüşhane’de madenlerin işletildiği dönemlerde Gümüşhane’nin nüfusunun daha fazla, halkının daha zengin ve medeniyet seviyelerinin daha yüksek olduğunu ancak madenler kapatıldıktan
sonra işsiz kalan madencilerin başka yerlere göç etmeye başladıklarını
da belirtmektedir. Özellikle 1829’da Rusya çekilirken bölgede büyük
bir göç yaşandığını, Osmanlı hükümetinin yöreden göçü engellemek
için elinden gelen her şeyi yaptığını ancak göçlerin yine devam ettiğini
belirtmektedir.242 Bu konuyla ilgili Ahmet Şerif de vaktiyle gümüş madenlerinin insanları buraya çektiğini hükümetin de yardımıyla halkın
madenlerde çalışmaya başladıklarını ve bu sayede rahata ererek mutlu olduklarını ancak zamanla bu durumun tersine döndüğünü ifade
etmektedir. Madenlerin zamanla kapanmaya başlaması üzerine halkın geçimlerini elde etmek için çoğunlukla memleketlerini terk ederek
başka memleketlere göç ettiklerini vurgulamaktadır.243
Bazı seyyahlar bölgedeki maden işletmecilerinin kimler olduğu
noktasında bazı bilgiler vermişlerdir. Jaubert, Ermenilerin şehre çok
az bir mesafede yer alan madenleri oldukça uzun bir zamandan beri
işlettiklerini söylemektedir.244 Ancak Hell’in verdiği bilgiler Jaubert’in
verdiği bilgilerle çelişmektedir. Hell, bölgedeki madenleri Rum ailelerin işlettiğini, işçilerin ücretlerini ve gerekli malzeme paralarını kendilerinin ödediğini, bunun için de Babıâli’den senelik 8.000 kuruş para
241
242
243
244
Jaubert, age, s. 375.
Kemal Saylan
- 76-
aldıklarını ifade etmektedir.245
Gümüşhane bölgesindeki madenlerin işgalciler açısından ne kadar önemli olduğu bazı seyyahların ifadelerinden anlaşılmaktadır. Örneğin Smith ve Dwigh, bölgede kısa süre kalan Rusların bölgedeki madenleri çıkarmak için ocaklar açmaya çalıştıklarını vurgulamışlardır.246
Bu konuda Kazım Karabekir ile Rawlinson arasında geçen görüşmede
Rawlinson İngiltere’nin Güney Afrika’daki büyük sermayeye sahip
maden şirketlerinden birinin kendisiyle birlikte bir mühendis gönderdiğini ve bu mühendisin Gümüşhane çevresinde maden araştırmalarına başladığını ifade etmiştir.247
Tarım
Seyyahların yöre hakkındaki izlenimleri arasında Gümüşhane’deki tarım faaliyetlerine dair bazı ipuçları yakalamak mümkündür.
Örneğin Cuinet, Gümüşhane yöresinin dağlık olduğu için ziraat yapmaya çok uygun olmadığını, burada hayvan yetiştiriciliğin de karlı bir
iş olmadığını söylemektedir. Ancak yine de “halk maden kaynaklarından
mahrum kaldığı için tahıl yetiştiriciliği ile uğraşmak zorundadır.” demektedir.248 Browne ve Rawlinson gibi seyyahlar Harşit nehrinin etrafında
güzel ve geniş otlaklar ile ziraata çok elverişli oldukça verimli toprakların bulunduğunu belirtmektedir.249 Wagner, Sandwith ve Stuart gibi
seyyahlar ise yörede daha çok mısır yetiştirildiğini söylemektedir.250
Stuart ayrıca bölgede mısır üretiminin sapanla yapıldığını ve bu iş için
çok sayıda büyük öküz kullanıldığını ifade etmektedir.
Bölgedeki hayvancılık faaliyetleri ile ilgili seyyahların eserlerinde pek fazla bilgi bulamıyoruz. Bu konuda sadece Stuart’ın eserinde
küçükbaş hayvanların yani koyun ve keçilerin birlikte yayıldıklarına,
Veyserni köyünde arıcılık yapıldığına ve bu köyün ballarının çok lezzetli olduğuna dair ifadeler yer almaktadır.251
Wagner ve Ahmet Şerif ise bölgedeki tarım faaliyetleri hakkında
245
246
247
248
249
250
251
Hell, age, s. 392-395.
Karabekir, age, s. 386.
Çiftçi, agm, s. 332; Özdemir, agm, s.593-598.
Wagner, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, s. 35, Stuart, age, s. 82.
Stuart, age, s. 82-84.
- 77-
bilgi vermekten ziyade tarımla uğraşan köylülerin karakterleri hakkında bilgi vermeyi tercih etmişlerdir. Buna göre Ahmet Şerif, bölge
köylülerine tembel denemeyeceğini, aksine onların bu hasis toprak
üzerinde pek çok çalıştıklarını vurgularken,252 Wagner, halkın ekim
yapılan her toprak parçasını, en yüksek bölgeleri, en dik yamaçları
bile, zekice kullandığını ifade etmektedir.253
Gümüşhane’deki tarım faaliyetleriyle ilgili seyyahların en çok
ilgisini çeken ise Harşit vadisi boyunca uzanan ve muhteşem bir görüntüye sahip olan meyve bahçeleri olmuştur. Smith ve Dwight, nehir
boyunca devam eden vadide yeni açmış ve güzel kokular saçan meyve
bahçeleriyle burasının adeta “cennet” gibi göründüğünü söylemektedirler.254 Kinneir, vadi boyunca uzanan meyve bahçelerinin nehirden
sağlanan kanallar vasıtasıyla sulandığını, nehrin her iki yakasında da
Ceviz, erik, elma, armut, badem, ayva ağaçlarının bulunduğunu anlatmaktadır.255 Ryan, Harşit vadisinin her iki tarafında muhteşem armut
bahçelerinin olduğunu,256 Sandwith Gümüşhane’nin lezzetli armutları
ile meşhur olduğunu, bu armutların İngiltere’ye ithal edildiğini ifade
etmektedirler.257 Rawlinson buradaki elma ve kirazların ülke çapında
çok meşhur olduğunu,258 Mehmed Hurşid Paşa yörede özellikle elmanın bol miktarda bulunduğunu, Hell, bütün vadinin meyveleri şaşırtıcı
büyüklükte olan armut ağaçları ile kaplı olduğunu ancak bu ağaçların
tamamen doğaya terk edildiğini vurgulamaktadırlar.259 Ahmet Şerif
İstanbul’a senede 23.000 sandık vişne gönderildiğini belirtmektedir.260
Deyrolle, Gümüşhane’de aşıcılık sanatının çok ileri gittiğini,
meyve bahçelerinde her dalında başka başka çeşitleri bulunan meyve
ağaçları gördüğünü yazmaktadır. Deyrolle ayrıca, Gümüşhane bahçelerinde 12 çeşit armut, 10 cins elma, birçok kiraz, şeftali, erik, kayısı
ve badem kalemleri keserek yurt dışına götürdüğünü söylemektedir.
Kırların yabani meyve ağaçları ile dolu olduğunu söyleyen Deyrolle
252
253
254
255
256
257
258
259
260
Wagner, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, s. 294-296.
Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 85.
Kinneir, age, s. 348.
Ryan, age, s. 319-320.
Özdemir, agm, s. 593-598.
Hell, age, s. 392-395; Mehmed Hurşid, age, s. 291.
Kemal Saylan
- 78-
bütün sahil boyunca olduğu gibi bağların hemen hiç bakılmayarak yetiştiğini ve ağaçlara serbestçe sarıldığını da belirtmektedir.261
Ahmed Refik ise notlarında Rus işgalinden sonra meyve bahçelerinin içinde bulunduğu durumu tasvir etmiştir. Ahmet Şerif, notlarında Rusların yöredeki en güzel meyve bahçelerini harap ettiklerinden,
söğütlerin, cevizlerin, kıymetli meyve ağaçlarının kesilmiş köklerinin,
geniş ve beyaz kesim yerlerinin öldürülmüş bir insan gibi yerlerde
durduklarından bahsetmektedir.262
4. SOSYAL VE KÜLTÜREL YAPI
Nüfus ve Toplum
Seyyahlar, Gümüşhane kasabasını merkeze alarak bölgedeki nüfus ve toplum yapısı hakkında bilgi vermektedirler. Gümüşhane’deki
nüfus hakkında en eski bilgiyi veren seyyah Monier’dir. Monier, 1711
tarihinde Gümüşhane kasabasında 600 Rum hane, 400 de Müslüman
hane olduğunu yazmaktadır.263 1830 senesinde Gümüşhane’den geçen
ve Amerikalı iki misyoner olan Smith ve Dwight, Gümüşhane kasabasında gördükleri insanların çoğunlukla gayrimüslim olduğunu, bunun
da kendilerinde Hristiyanların Gümüşhane’de çoğunlukta olduğu fikrini uyandırdığını ifade etmektedirler.264 Southgate, Gümüşhane kasabasının toplam nüfusunun 800 hane (4000 kişi) olduğunu, bunların
400’ünün (2000 kişi) Rum, 200’ünün (1000 kişi) Ermeni ve geri kalanın
da Müslüman olduğunu belirtmektedir.265 Kinneir’in verdiği rakamlar ise Southgate’in verdiği rakamlardan çok daha farklıdır. Ona göre
Gümüşhane kasabasında 7.000 kişi yaşamaktadır ve bunların 1.100’ü
Rum, 700’ü Ermeni geri kalanı da Müslüman’dır.266 Joseph Wolff, kasabada 400 Rum, 200 Müslüman ve 208 Ermeni, bulunduğunu, Ermenilerden 8’inin Katolik olduğnu söylemektedir.267
1847’de bölgeden geçen Hell, bu tarihte Gümüşhane kazasında
15 yaşından küçük kadın ve çocuklar hariç tutulacak olursa 170.000
261
262
263
264
265
266
267
Deyrolle, age, s. 34-45.
Wolff, age, s. 100.
- 79-
kişi olduğunu iddia etmektedir.268 Cuinet ise 1890’lı yıllarda Gümüşhane kasabası ve köylerinde toplam 29.812 erkek yaşadığını, bunların
19.261 Müslüman ve 10.581 Hıristiyan, kaza nüfusunun ise 60.00065.000’i arasında olduğunu ifade etmektedir. Cuinet, sancak genelinin
nüfusunu ise 130.000 kişi olarak vermekte, bu nüfusun 118.770’inin
Müslüman, 9.000’inin Ortodoks Rum, 2.100’ünün Gregoryen Ermeni,
100’ünün Katolik Ermeni ve 30’unun Katolik Latin olduğunu söylemektedir.269 Ancak Cuinet ve Hell’in verdiği bu rakamlar Trabzon Konsolosu Longworth’un verdiği rakamlarla çelişmektedir. Longworth,
O’Conor’a gönderdiği 1899 tarihli raporunda Gümüşhane nüfusunu
şu şekilde vermektedir: Gümüşhane’de 58.985’i erkek 55.766’sı kadın
olmak üzere toplam 114.751 kişi yaşamaktadır. Bunların 84.803’ü Müslüman, 28.355’i rum, 1593’ü Ermeni’dir. Longworth’un verdiği tabloya
göre ise Gümüşhane’de hiç Katolik Ermeni bulunmamaktadır.270 Ahmet Şakir Paşa’nın 1895 tarihli raporunda Gümüşhane’de yaşayan Ermeni nüfusuyla ilgili verdiği 247 hane (1235 kişi) sayısı Longworth’un
verdiği rakamlara daha yakındır.271 Ayrıca Osmanlı resmi kaynakları
da bu iki diplomatın verdiği rakamları desteklemektedir. Bu yüzden
Cuinet ve Hell’in verdiği rakamlara ihtiyatla bakmakta fayda vardır.
Seyyahlar, Gümüşhane’de yaşayan gayrimüslim cemaatlere ait
ibadet yerleri hakkında şu bilgileri vermektedirler. Monier, Gümüşhane’de Rumlara ait 7 kilisenin, Müslümanlara ait 2 caminin bulunduğunu söylemektedir.272 Southgate, Gümüşhane kasabasında Katolik
Ermeni ailelerin bulunduğunu, ancak bunların bir papazları olmasına
rağmen kiliselerinin olmadığını, Ortodoks Ermenilerin 1, Rumların ise
4 kiliselerinin olduğunu yazmaktadır.273 Smith ve Dwight, Gümüşhane kasabasında en büyük grubu oluşturduklarını düşündükleri Rumların kendilerine ait 1 piskoposlarının ve 5 kiliselerinin bulunduğunu,
buna karşılık Ermenilerin ise sadece 1 kiliselerinin bulunduğunu ve
bunların dini açıdan Trabzon kilisesine bağlı olduklarını söylemektedirler.274 Kinneir, çevre köylerde sayıları daha çok olan Rumların bir268
269
270
271
Hell, age, s. 392-395.
Cuinet, age, s. 120-121.
Halaçoğlu, agm, s. 11.
Ali Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), Eren Yayınları,
İstanbul 1993, s. 66.
272 Monier, agm, s. 328.
273 Southgate, age, s. 165.
Kemal Saylan
- 80-
kaç manastırının olduğundan ve bu manastırların keşişlerle dolu olduğundan bahsetmektedir. Bunlar arasında ise güzelliği ve büyüklüğü
ile adından söz ettiren manastırın, aynı zamanda bir hacılık yeri de
olan “Jeuna” olduğunu söylemektedir.275
Gümüşhane’de yaşayan cemaatlerin sosyal durumları hakkında
bilgi veren iki seyyah bulunmaktadır. Bunlardan biri Ahmet Şerif’tir.
Ahmet Şerif, notlarında Müslümanların içinde bulundukları durumun
ülkenin diğer bölgelerindeki gibi hatta onlardan daha acı olduğunu
yazmaktadır. Şerif, ziraata pek az uygun olan bu yerde ticaretle o kadar ilgileri olmayan İslam halkın pek fakir, hayatını tam bir zorlukla
kazanan ruhen ve fikren pek aşağı ve merhamete değer bir durumda
bulunan insanlar olduğunu ifade etmektedir. Ermenilerin ve Rumların
durumunun ziraat ve ticaretle uğraştıklarından dolayı Müslümanlardan daha iyi olduğunu, onların fikren de İslamlardan ileri olduğunu
söylemektedir. Teşekküre ve memnuniyete değer olan tarafın ise bütün bu insanların birbirleriyle gayet iyi geçinmeleri olduğunu vurgular.276 Diğer seyyah olan Jaubert ise Gümüşhane’de yaşayan en büyük
cemaat olarak ifade ettiği Ermenilerin hoş ve verimli olan bu vadiyi
ekip biçtiklerini ve madenleri işlettiklerini söylemektedir.277
Seyyahlardan Deyrolle ve Cuinet de Rumların dili hakkında
bazı bilgiler vermektedirler. Deyrolle, Rum dilinin eski Yunan dilini
andırdığını,278 Cuinet de yörede Rumların Rumca konuştuğunu ancak
bu dilin epeyce bozuk olduğunu söylemektedir.279
Sosyal Hayat
Seyyahlar, Gümüşhane’deki sosyal hayata dair bazı değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Eserlerinde bölgede yaşayan erkekleri,
kadınları ve çocukları tasvir ettikten sonra halkın içinde bulunduğu
ekonomik durum hakkında değerlendirmeler yapmışlardır. Bazı seyyahlar Gümüşhane insanının misafirperverliğine vurgu yaparken bazıları da Gümüşhane mutfağına dair örnekler vermişlerdir.
Seyyahlar, Gümüşhane halkı hakkında da değerlendirmeler yap275
276
277
278
279
Jaubert, age, s. 375.
- 81-
mışlardır. Stuart, Gümüşhane’deki bir köy muhtarını kırmızı kaftan ve
geniş beyaz sarıklı olarak tarif etmektedir.280 Hoffmeister, Gümüşhane’deki Rumların rengarek giysiler giydiklerini, Browne ise Ermenileri
tarif ederken ayaklarında İranlıların giydiğine benzer köhne ve hafif
bir ayakkabı, başlarında ise bir fes bulunduğunu söylemektedir.281
Deyrolle, Gümüşhane erkeğini şu şekilde tasvir etmektedir: “Yaman
birer avcıdırlar. Umumiyetle iri yapılı, güçlü ve kuvvetlidirler. Omuzları geniş, düzgün, güzel yüzlerinin çizgileri enerjik, hatta biraz haşindir. Hepsinin belinde karakulak denilen bir yatağan vardır. Küçük karabinaları daima
yanlarındadır. Bu adamlar, kadınlar ve çocuklar, hemen hiç durmadan kurutulmuş reçine çiğner. Bu reçineler ağza güzel bir koku verir.” Gümüşhane kadını hakkında ise çarşaflı olduklarından bahisle ayrıntılı bilgi
verememiştir. Ancak kadınlarla ilgili fiziksel görünüşlerinden ziyade
sosyal hayattaki önemlerine değinmektedir. Deyrolle, kadınların yük
taşıdıklarını, bahçe ve tarla işine yardım ettiklerini, koyun ve keçi sütü
ile tulum peyniri yaptıklarını kısacası çok çalıştıklarını söylemektedir.
Seyyah kadınlarla erkekleri kıyaslarken de kadınlar böyle çalışırken
erkeklerin karşıdan bakarak yün eğirdiklerini, çorap vesaire ördüklerini de belirtmektedir. Deyrolle, Gümüşhane’deki çocukları anlatırken
de yalnız süt ve unlu şeylerle beslenen ve hepsi göbekli olan köylerdeki çocukların yarı çıplak, hatta içlerinden bazılarının çırıl çıplak olduğunu, soğuktan titreştiklerini görmenin insanın yüreğini sızlattığını
yazmaktadır.282 Southgate’in verdiği bilgiler Deyrolle’yi desteklemektedir. Southgate, Gümüşhane’nin her yerinde para için dilenen sefil
yarı çıplak çocuklarla karşılaştıklarını söylemektedir.283
Gümüşhane halkının ekonomik durumu seyyahların eserlerine
şu şekilde yansımıştır: Southgate, nüfusun büyük bir bölümünün işsiz,
zavallı ve yoksul olduğunu söylemektedir.284 Ahmet Şerif, köylülerin,
fakirliğin ve sefaletin en çıplak ve koyu örneklerini sergilediklerini ifade etmektedir. Şerif ayrıca “Bütün bu şakalar aldanmalar ve aldatmalar
içinde en doğru bir gerçek Gümüşhane’nin acı yoksulluğudur.” ifadeleriyle
halkın içinde bulunduğu durumu gözler önüne sermektedir.285 Ahmet
280 Stuart, age, s. 82.
281 Hoffmeister, age, s. 137-138; Edward Granville Browne, A Year Among The
Persians, London 1893, s. 27.
282 Deyrolle, age, s. 25-29.
283 Southgate, age, s. 164-165.
284 Southgate, age, s. 164-165.
Kemal Saylan
- 82-
Şerif’ten 75 yıl önce yöreye gelen Hamilton’un verdiği bilgiler de Şerif’in verdiği bilgilerden çok farklı değildir. Hamilton, halkın içinde
bulunduğu fakirlik ve sefaletten dolayı birkaç yumurta bile bulmakta
zorluk çektiklerini söylemektedir.286 Hamilton ayrıca, zaten fakir halkın üzerindeki derebeyi baskısının halkı köylerinden göçe zorladığını,
önceleri 128 kuruş vergi veren halktan bölgedeki derebeyinin 3.000
kuruş vergi istemesi üzerine bu parayı veremeyen halk köylerini terk
etmek zorunda kaldığını ifade etmektedir. Bu bilgiler Mordmann’ın
ifadeleriyle bütünlük arzetmektedir. Nitekim Mordmann da baskılar
sonucunda 25 hanelik Kodilbahçe köyündeki 22 hanenin köylerini büyük ve küçükbaş hayvanlarıyla birlikte terk ederek Trabzon’a doğru
yola çıktıklarını, köyde kalan 3 hanenin de zamanı geldiğinde köylerini boşaltacaklarını belirtmektedir.287
Gümüşhane halkının fakirliğine rağmen konukseverliğin üst
düzey örneğini sergilediğini seyahatnamelerden müşahede ediyoruz.
Bu konuda Cuinet, Gümüşhane insanının şevkatli ve misafirperver
insanlar olduklarını ancak bu özelliklerinin çoğu zaman çok kolay istismar edildiğinden kendilerine zarar verdiğini yazmaktadır.288 Southgate misafir kaldığı evde çok iyi karşılandığından bahsetmektedir.289
Hepworth, Gümüşhane’nin konuksever Rumlarla dolu olduğunu
söylemektedir.290 Trabzon’a giden yolculara hizmet veren Gümüşhane’deki hanlarda tereyağı, peynir, meyve ve çok sert de olsa ekmek
alınabildiğini belirten Smith, böylesine bir hizmetin uzun zamandan
beri görülmediğini iddia etmektedir.291 Gümüşhane halkı hakkında
olumsuz olarak nitelendirilebilecek tek yorum Monier’e aittir. Monier,
altın ve gümüş ticaretinin bura halkının içine işlediğini, inanç yollarını
kapattığını, insanların sürekli olarak maddiyat ve ticaretle meşgul olduklarını ifade etmektedir.292
Gümüşhane’de mutfağında yer alan yemekler hakkında bilgi
veren seyyah sayısı sınırlıdır. Bu konuda en ayrıntılı bilgiyi bir köyde öğlen yemeği yemek için durduğunu söyleyen Browne vermekte286
287
288
289
290
291
292
Hamilton, age, s. 170-172.
Mordmann, age, s. 423-424.
Hepworth, age, s. 87-88.
Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 85.
- 83-
dir. Browne, ilk defa burada meyveden üretilen bir tür reçel veya şıra
olan ve Türkçe’de “pekmez” denilen bir şey yediğini, Farsça’da buna
“duşâb” veya “şîre” denilen ve lezzetli olan bu yiyeceği İran’da tatlı yerine pirinç pilavı ile yediklerini söylemektedir. Ayrıca koyunun kendi
yağında kızartılan koyun etinden yapılan kavurma peynir ve ekmek
yediklerini anlatmaktadır. Yemek yerken kendilerine bir tabak büyüklüğünde, yuvarlak, ince, beyaz çok hafif bir ekmek türü olan lavaş ve
bir kâse yoğurt getirildiğinden bahsetmektedir.293 Mordmann da konuk
oldukları handa kendilerine mısırdan yapılan ve “lazut” adı verilen bir
Laz yemeğinin kendilerine ikram edildiğinden bahsetmektedir.294
Ermeni Olayları
Gümüşhane’de meydana gelen ermeni olayları hakkında bilgi
veren tek seyyah Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiridir. Muhabir,
1896 senesinin Ekim ayında Gümüşhane’de yaşanan Ermeni olaylarını anlatırken Ermeni olaylarının sona erdiğini, sükunetin sağlandığını ve eski barışın artık geri geldiğini yazmaktadır. Muhabire göre
Gümüşhane’de yaşayan Müslümanlar, Ermenilerin büyük bir ihtilal
hazırladıkları iddiasında bulunmaktaydı. Olaylar sırasında 10 ile 200
arasında Ermeni’nin öldürüldüğünü iddia eden muhabir Türk-Ermeni
olaylarının gerçek yüzü hakkında da Müslümanların bazı Ermenilerin anarşizmi olmasaydı iki millet arasındaki barışın devam edeceğine
kati olarak inandıkları tespitinde bulunmaktadır. Şehirdeki yöneticilerden birinin ifadelerini şöyle aktarmaktadır:295
“Reformlara ihtiyacımız yoktu. Türkiye diğer devletlerden daha güvenlidir! Ermeniler hâkim olmak istiyorlar, ancak bütün Müslümanlar buna
karşı duracaktır. Ermenilerin şehirlerde şikâyet edecekleri bir durumları yoktur. Daha ziyade taşrada Kürtlerin yaptıkları zararlardan dolayı böyle bir
şikâyetleri olabilir. Bunu değiştirmek istiyoruz. Ermeniler bundan memnun
olmak zorundalar. Buna karşın Ermeni tarafı ise, reformların doğruluğuna
inanmıyorlar. Olaylar sırasında Ermenilerin çalışan eşyalarının geri verilmesi için oluşturulan komisyonda görev yapan Türk, Rum ve Ermeni temsilciler
bugün birlikte barış ve uyum içinde çalışıyorlar.”
293 Browne, age, s. 27-29.
294 Mordmann, age, s. 424.
Kemal Saylan
- 84-
Eğitim
Seyyahlardan bazıları Gümüşhane’deki eğitim durumuyla ilgili
tespitlerde bulunmuşlardır. Bu seyyahlardan Cuinet, Müslümanların
okullarıyla çok az ilgilendiğini, Gümüşhane’de okul olmayan köy bulunmadığını ancak bu okulların hepsinin ilkokul seviyesinde olduğunu yazmaktadır.296 Deyrolle, uğradığı köydeki mektebin muallimi olan
imamın belki de köy içinde okumasını bilen yegâne adam olduğunu belirtmektedir.297 Yöredeki gayrimüslimlerin ise eğitime ve okul yapımına
büyük önem verdiklerini ifade eden Cuinet, sancak dâhilinde başpiskopos ve piskoposların okullarına çok iyi baktıklarını ifade etmektedir.298
Seyyahlardan Southgate ise Rumların yörede açtıkları okullara İstanbul’dan tecrübeli hocalar getirdiklerini ve bu okullarda temel
dersleri eski ve modern Grekçe olarak okuttuklarını söyleyerek aslında bölgedeki yerli Rumlara nasıl Yunanlılık bilinci aşılanmaya çalışıldığını ortaya koymaktadır.299
Tarihi Eserler
1866 senesinde Gümüşhane’ye Erzincan üzerinden gelerek Kelkit’in yüksek yamaçlarındaki Roma ve Bizans kalıntısı tapınak ve kale
yapılarını inceleyen Taylor, yolculuğu esnasında tarihi kalıntıları hakkında bilgi sahibi olduğu Satala Antik Kenti’ni ziyaret etmiştir. Taylor,
Sadak’ta görmüş olduğu bu antik kent kalıntılarının Bizans dönemine
ait olduğunu ve buradaki eserlerin üzerlerinde Yunanca yazıtlar bulunduğunu söylemektedir. Taylor’a göre taşlara kazınmış olan bu yazıtlar daha çok mezar taşı niteliğindedir. Bununla birlikte Taylor, halen
yerleşik olan bitişik köydeki evlerin duvarlarında ve döşemelerinde
Bizans dönemi devşirme mozaikleri ve heykel yontuları gördüğünü
de not etmektedir. Tespit ettiği heykel ve mozaiklerin tanımlamasını
yapan Taylor, kalıntılar arasında değişik dönemlere ait sikkeler bulduğunu da söyleyerek kervan yolunun bir zamanlar Sadak’tan geçtiğini
söylemektedir.300
296
297
298
299
300
Southgate, age, s. 165-166.
Köse, agm, s. 364; J. G. Taylor, “Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia,
with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866”, Journal of the Royal
Geographical Society of London, C. XXXVIII, London 1868, s. 287-289.
- 85-
Satala Antik Kenti hakkında en ayrıntılı bilgiyi İngiltere’nin
Trabzon Konsolos yardımcılığı görevini yürüttüğü sırada 1874 senesinde bölgeye gelen Sir Alfred Biliotti vermektedir. Kervan yolları güzergâhı üzerinde bulunan ve özellikle Roma, Bizans ve Komnenoslar
döneminde kervanlar için önemli bir duraklama ve güvenlik sağlama
noktası olan Sadak bölgesinde antik değeri olan kalıntıları bulmak ve
tespit etmek için “British Museum” tarafından görevlendirilen Biliotti
inceleme gezisinde daha çok arkeolojik eserleri tespit etmeye çalışmıştır. Billiotti, Sadak’ta yapmış olduğu çalışmalarda bulduğu taşınabilir
tarihi eserleri İngiltere’ye götürmekle yetinmemiş, civarda yaşayan
köylülere buldukları antika eşyalar için önemli miktarda para vermeyi
de vaat etmiştir.301 Biliotti’nin bu konudaki düşünceleri şöyledir:
“Köylülere antik değere sahip objeler getirmeleri durumunda iyi miktarda ödeme yapacağıma dair söz verdim. Tespitlerime göre bu çeşit buluntulara değer verilmediği ve yeterli ödeme yapılmadığı için, köylüler bundan
sonra buldukları her önemli objeyi direk olarak bana getireceklerdir. Bundan
sonra British Museum Mütevelli Heyeti tarihi eserlerin bulunup bana getirilmesini bekleyecek ya da zaman kaybetmeksizin, bu objeleri garantiye almak
için burada kazı yapmaya karar verecekler ve böylece öngörülemeyecek olaylar
sonucu bahsedilen objelerin elden çıkmasını engelleyeceklerdir.”
Biliotti, Sadak’taki çalışmalarında burasının karakalem haritasını çizmiş, buluntu ve tapınakların şekil ve planlarını kağıda dökmüş,
kendisine verilen talimatname uyarınca Yunanca yazıtların kopyalarını çıkartmıştır. Biliotti, Sadak’ta bulduğu bronz bir heykel başının
ve diğer bronz objelerin Sadak’ın sanat ve refah düzeyini göstermesi
açısından çok önemli olduğunu belirtmektedir. Yöredeki devlet görevlileri de Biliotti’ye bu konuda önemli yardımlar yapmışlardır.302
Satala Antik Kenti’nden sonra seyyahların hakkında en çok bilgi
verdikleri tarihi kalıntılar başta Torul Kalesi olmak üzere bölgedeki tarihi kalelerdir. Ahmed Refik, Ardasa’nın arkasından yüksek bir kaya,
tepesinde taştan işlenmiş gibi zarif, ince bir duvar gibi yükselen Romalılardan kalma bir kalenin kıymetli harabesi bulunduğunu ve köylülerin bu kalede kral kızının oturduğunu söylediklerini belirtmektedir.303
Deyrolle, Torul Kalesi’yle ilgili olarak kalenin Harşit Çayı kenarında
301 T. B. Mitford, “Biliotti’s Excavations at Satala”, Anatolian Studies, C. XXIV, 1974, s.
244. http://www.jstor.org/pss/3642610 [09.10.2011].
302 Mitford, agm, s. 244-235.
303 Ahmed Refik, age, s. 11.
Kemal Saylan
- 86-
kasabaya hakim yüksek bir kaya üzerinde pitoresk bir şekilde kurulduğunu ifade etmektedir.304
Browne, Torul kasabasından ve Demircisuyu köyünden geçerken sarp ve yüksek tepelere kurulmuş birkaç eski kaleyi gördüklerinden bahsetmektedir. Bu kalelerin zamanla Doğu Anadolu’da hüküm
sürmüş vali ve komutanlar tarafından inşa edildiğini söylemektedir.305
Tschichatscheff, yamacında Akçaköy’ün kurulduğu dağın zirvesinde
Akçakale adında bir kalenin kalıntılarını gördüğünü belirtmektedir.306
Naumann’ın güzergâhtaki dikkatini çeken en önemli şey Vavuk Dağı’nı geçtikten sonra gördüğü kaledir. Belirttiğine göre, vadiden yukarıya doğru kocaman bir hayalet gibi yükselen dağın tepesindeki kale,
yanına yaklaştıkça ve yukarıya baktıkça göğe yükselen bir direk izlenimi vermektedir.307 Bu ilginç benzetmeden sonra haklı olarak şu soruları sormaktadır:308 “Orada yüzyıllar boyunca ayakta kalabilen böyle bir insan
eseri nasıl yapılabildi? Ticari mallarını koruyabilmek ve kontrol edebilmek
amacıyla böyle bir yerde bu kadar büyük bir çaba harcamak Cenevizliler için
çok mu önemliydi?”
Seyyahlar güzergahları üzerinde gördükleri kilise kalıntıları hakkında da bilgiler vermektedirler. Cuinet, Gümüşhane yöresinin eski
görkeminden kalan zenginliklerinin en önemli göstergesinin halen bazıları ayakta kalan Rum kiliseleri olduğunu yazmaktadır.309 Hepworth,
Ermenilerin yaşadığı Varzahan’da XII. yüzyıl ortaçağına ait iki kilise
kalıntısı olduğunu söylemektedir.310 Browne, buradaki büyük tarihî
kilisede Ermenice yazılı kitabeler bulunduğunu ifade etmektedir.311
Mordmann, Şiran yolu üzerinde aralarında 1 şapel ve konağın da bulunduğu tarih kalıntılar olduğunu, ancak bu kalıntılar arasında sadece
konağın alt duvarlarının ayakta kaldığını belirtmektedir.312
Deyrolle, Balahor kasabası yakınlarında Fransız mühendisi M.
Briot tarafından işaretlenen bir Tümülüs gördüğünü, bu mühendisin
304
305
306
307
308
309
310
311
312
Çiftçi, agm, s. 330.
Tschichatscheff, age, s. 21-24.
Alkan, Alman Seyyahlar, s. 6.
Alkan, Alman Seyyahlar, s. 7.
Hepworth, age, s. 87-88.
Çiftçi, agm, s. 332.
Mordmann, age, s. 423.
- 87-
pek sathi olarak kazdığını ve burada bazı toprak eşyadan başka bir
şey bulamadığını söylemektedir. Deyrolle ayrıca 1869 baharında Gümüşhane’den bir saat mesafede Harşit ırmağı üzerinde Çiftlik Hanı
denilen yerde bir tekkeyi ziyaret ettiğini, bu türbe içinde görülen şeylerden ziyade mimarisinin nefasetinin zikre değer olduğunu, yörede
büyük şöhretinin olduğu ve çoğu insanın burayı ziyaret ettiğini yazmaktadır.313 Morier de eserinde Çiftlik kasabasından 12 mil mesafede
bulunan bu türbeye atıfta bulunmuş ancak hakkında herhangi bir bilgi
vermemiştir.314
314 Morier, age, s. 323.
Kemal Saylan
- 88-
SONUÇ
Osmanlı döneminde bölgeye yerli ve yabancı olmak üzere toplam 53 seyyah uğramıştır. Bu seyyahlardan 4’ü yerli, 26’sı İngiliz, 10’u
Alman, 7’si Amerikalı, 6’sı Fransız, 1’i de Rus’tur. Evliya Çelebi’yi ayrı
tutacak olursak geri geri kalan seyyahların tamamının XIX. ve XX.
yüzyıllarda bölgeyi ziyaret ettikleri görülür. Bu sayılar aslında Avrupalı emperyalist devletlerin genelde Osmanlı özelde ise Anadolu’ya
ne derece önem verdiklerini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Batının güçlü ve köklü devletlerinden bölgeye gelen seyyahlar bölge hakkında önemli bilgiler edinmiş, edindikleri izlenimleri ise daha sonra
yayınlayarak kendi halklarıyla paylaşmışlardır.
XIX. yüzyılın ilk yarısında daha çok İngiliz ve Fransızlar, yüzyılın ikinci yarısında ise Almanlar ve Amerikalılar bölgeyi ziyaret etmişlerdir. Aslında bu tespit bizlere Osmanlı Devleti’nin bu devletlerle
olan ilişkileri hakkında da bilgi vermektedir. Çünkü Osmanlı Devleti
izlediği denge siyaseti gereğince yüzyılın ilk yarısında daha çok İngiliz
ve Fransız siyasetine yakın bir politika izlerken, yüzyılın ikinci yarısında Almanlara meyletmeye başlamıştır. Haliyle bu dönemsel siyaset
Osmanlı ülkesini ziyaret eden seyyahların kimliklerini de etkilemiştir.
Seyyahların birçoğu bölgeyle ilgili aynı konular üzerinde durmuştur. Bu seyyahların büyük bölümü bölgenin sosyal ve iktisadi yapısı ile ilgilenirken, yalnızca az bir kısmı coğrafya tabiat, bitki türleri
vs. incelemeye yönelmiştir. Seyyahlar eserlerinde siyasi olaylar hakkında doğrudan yorum yapmamışlar sadece bölgenin idari, iktisadi ve
coğrafi yapısı, halkın etnik kökeni ve dini inançları ile eski tarihi eserleri hakkında bilgiler vermekle yetinmişlerdir. Bununla birlikte İngiliz
seyyahlar bölgenin sosyal ve siyasi yapısına odaklanırken, Fransız ve
Alman seyyahlar çevrelerinde gördükleri hemen her şeyi ayrıntılarıyla
tasvir ettiği ve daha dengeli bir tutum sergilemişlerdir.
Bölgeden geçen seyyahların gelmeden önce kendinden önce bölgeye gelen seyyahların eserlerini okuyarak bölge hakkında bilgi edindikleri anlaşılmaktadır. Örneğin Smith-Dwight ve Mordmann gibi
seyyahlar kendilerinden önce bölgeye gelen seyyahların anlattıklarıyla gördüklerini zaman zaman kıyaslama eğilimi içine girmişlerdir.
Gümüşhane’ye uğrayan seyyahların bölge hakkındaki izlenim
ve yorumlarına bakıldığında özellikle Avrupalı seyyahların yaban-
- 89-
cı bir kültürden olmalarının etkisi bariz bir şekilde hissedilmektedir.
Bu seyyahların Türk insanına yüzyıllar boyu süren önyargılı bakışları
yöre, yöre insanı ve kültürü hakkında yaptıkları yorumlara yansımıştır. Doğayla ilgili yaptıkları yorumlarda hayranlıklarını gizleyemeyen
seyyahlar söz konusu yöre insanı ve kültürü olduğunda olumsuz yorumlarda bulunmuşlardır. Böyle yorumlarda bulunmalarında bölge
hakkındaki bilgilerini gayrimüslim rehberlerden ya da bölgede yaşayan gayrimüslimlerden elde etmelerinin etkisi büyüktür. Bu da çoğu
zaman bölgeyi tam ve doğru olarak anlamalarını engellemiştir. Bu nedenle yöre hakkında yaptıkları değerlendirmelerin tamamen objektif
ve doğru olduğunu söylemek zordur.
Bununla birlikte dönem hakkında birinci elden bilgi verdikleri,
Gümüşhane’nin dışardan bir gözle nasıl göründüğünü ortaya koymaları açısından bu seyyahların izlenimleri değerli çalışmalardır.
Kemal Saylan
- 90-
KAYNAKLAR
Kitaplar
Ağaoğlu, Bülent, Türkiye Seyahatnameler Kaynakçası, İstanbul 1981.
Ahmed Refik, Kafkas Yollarında Hâtıralar ve Tahassüsler, Çeviren: Yunus
Zeyrek, MEB Yayınları, İstanbul 2001.
Ahmet Şerif, Anadolu’da Tanin, Çeviren: Mehmed Çetin Börekçi, C. I,
TTK Yayınları, Ankara 1999.
“Asiatische Wanderbericht VIII”, Kölnische Zeitung, S. 94, 21 Ocak 1896.
Aykut, A. Said, İbn Battûta Seyahatnâmesi, C. I, Yapı Kredi Yayınları,
İstanbul 2000.
Barkley, Henry Charles, A Ride through Asia Minor and Armenia, London 1891.
Barth, Henry, Reise Von Trapezunt Durch Die Nördliche Halfte Klein-Asien Nach Scutari, Gotha: Justus Perthes1860.
Blau, Otto von, Commercielle Zustände Persiens, Berlin 1858.
Bostan, Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi
Hayat, TTK Yayınları, Ankara 2002.
Browne, Edward Granville, A Year Among The Persians, London 1893.
Cuinet, Vital, La Turquied’Asie: Géographie Administrative, Statistique,
Descriptive Et Raisonnéede Chaque Province De L’asie-Mineure,
Tome: Premier, Paris 1893.
Curtis, William Eleroy, Araound The Black Sea-Armenia, Caucasus, Circassia, Daghestan, The Crimea, Roumania, Hodder&Stoughton,
New York, 1911.
Dayhan, Ahmet Tahir, Memalik-i Osmaniyye’yi Keşfe Çıkan Oryantalistler, Rıhle Kitap Yayınları, İstanbul 2011.
De Busbecg, Ogier Ghiselin, Türkiye’yi Böyle Gördüm, Çeviren: Aysel
Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul (Tarihsiz).
De Hell, Hommaire, Voyage en turquie et en perse, exécuté par ordre du Gouvernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848, Paris 1860.
De Tott, Baron, Türkler ve Tatarlara Dair Hatıralar (18. Yüzyılda), Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1984.
Deyrolle, Théophile, 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat, Çeviren:
Reşat Ekrem Koçu, Çığır Kitabevi, İstanbul (Tarihsiz).
- 91-
Dunn, Ross E., İbn Battuta’nın Dünyası, Çeviren: Yeşim Sezdirmez,
Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci, İbn Battûta Seyahatnamesi, Çeviren: A. Sait Aykut, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000.
Eravşar, Osman, Seyahatnamelerde Kayseri, Kayseri Ticaret Odası Yayınları, Kayseri 2000.
Evliya Çelebi, Tam Metin Seyahatnâme, C. I-II, Üçdal Neşriyat Yayınları,
İstanbul 1993.
Fontanier, Voyages En Orient, Paris 1829.
Fowler, George, Three Years in Persia; with Travelling Adventures in Koordistan, C. I, London 1841.
Gümüşçü, Osman, Tarihi Coğrafya, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010.
Günaydın, Nurşen-Kaptan, Raif, Seyahatnamelerde Bursa, Bursa Ticaret
Odası Yayınları, Bursa 2000,
Hamilton, William J., Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; with
Some Account of their Antiquities and Geology, C. I, London 1842.
Hepworth, George Hughes, Throught on Ermenia of Horsback, London
1898.
Hoffmeister, Eduard von, Durch Armenien. eine wanderung und der zug
Xenophons bis zum Schwarzen Meere eine militär-Geographische studie, Leipzig/Berlin 1911.
Howard, G. W. Frederick, Türk Sularında Seyahat, Çeviren: Ş. Serdar
Türet, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978.
Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, C. I, Devlet arşivleri Genel
Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara
1994.
İldem, Arzu Etensel, Fransız Gezginlerin Gözüyle Türkler ve Yunanlılar,
Boyut Yayınları, İstanbul 2000.
Jaubert, Pierre-Amédée- Trézel, Camille Alphonso, Voyage en Arménie
et en Perse, Fait dans les Années 1805 et 1806, Paris 1821.
Karaca, Ali, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), Eren Yayınları, İstanbul 1993.
Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, Merk Yayıncılık, İstanbul 1988.
Kinneir, John Macdonald, Journey Through Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in the Years 1813 and 1814, London 1818.
- 92-
Kemal Saylan
Ksenophon, Anabasis Onbinlerin Dönüşü, Çeviren: Tanju Gökçöl, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1998.
Lady Montaqu, Türk Mektupları 1717-1718, Çeviren: Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul Tarihsiz.
Layard, Austen Henry, Discoveries in the ruins of Ninevehand Bbylon;
with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert: Being the Result
of a Second Expedition, London 1853.
Lowry, Heath W., Seyyahların Gözüyle Bursa 1326–1923, Çeviren: Serdar Alper, Eren Yayınları, İstanbul 2004.
Lynch, Henry Finnis Blosse, Armania Travelsand Studies, C. II, London
1901.
Mahiroğulları, Adnan, Seyyahların Gözüyle Sivas, Boğaziçi Yayınları,
İstanbul 2001.
Mangaltepe, İsmail, Seyyahların Gözüyle Van (XIX. Yüzyıl), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009.
Markopolo, Markopolo Seyahatnamesi, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1979.
Mehmed Hurşid, Seyâhatnâme-i Hudûd, Çeviren: Alâattin Eser, Simurg
Yayınları, İstanbul 1997.
Morier, James Justinian, A Journey trough Persia, Armenia and Aisa Minor to Costantinopole in the years 1808 and 1809, Philadelphia 1816.
Olivier, Türkiye Seyahatnamesi (1790 Yıllarında Türkiye ve İstanbul), Çeviren: Oğuz Gökmen, Karadeniz Kitabevi, Ankara 1977.
Ortaylı, İlber, Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek-1, Timaş Yayınları, İstanbul
2011.
Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 17. Yüzyıl, C. I, Akademi Kitabevi, İzmir 1998.
Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 18. Yüzyıl, C. II, Akademi Kitabevi, İzmir 1996.
Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 19. Yüzyıl, C. III, Akademi Kitabevi, İzmir 1994.
Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 19. Yüzyıl, C. IV, Akademi Kitabevi, İzmir 1996.
Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 20. Yüzyıl, C. V, Akademi Kitabevi, İzmir 1997.
- 93-
Pınar, İlhan, Hacılar, Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir, Yabancıların Gözüyle Osmanlı Döneminde İzmir: 1608-1918, İzmir BB Kültür Yayınları, İzmir 2001.
Raczynski, Edvard, 1814’te İstanbul’dan Çanakkale’ye Seyahat, Çeviren:
Kemal Turan, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1980.
Ritter, Carl, Vergleichende Erbkundedes Halbinsellandes Klein-Asien, Berlin 1858.
Rousseau, Jean Baron, Bağdad’dan Haleb’e Arabistan Seyahati-Seyahatname, Çeviren: Ali Suad, Mavi Ağaç Yayınları, İstanbul 2006.
Ryan, Charles Snodgrass, Under the Red Crescent: Adventures Of an English Surgeon With The Turkish Army At Plevna and Erzeroum, 18771878, New York 1897.
Said, Edward W., Oryantalizm, Çeviren: Nezih Uzel, İrfan Yayınları,
İstanbul 1998.
Sandwith, Humphry, A Narrative The Seige Of Kars, London 1856.
Sargent, John, Memoir of the Rev. Henry Martyn, B. D, New York 1851.
Saylan, Kemal, Gümüşhane Sancağı (1850-1918), Gümüşhane Üniversitesi yayınları, Gümüşhane 2014.
Sevin, Necla Arslan, Gravürlerde Yaşayan Osmanlı, Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006.
Smith, Eli-Dwight, Harrison Gray Otis, Researches of the Rev. E. Smith
and H. G. O. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia
Minor, C. I-II, New York 1833.
Southgate, Horatio, Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia, C. I, New York 1840.
Stuart, Colonel Charles, Journal of a Residence in Northern Persia and the
Adjacent Provinces of Turkey, London 1854.
Tavernier, J. B., XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran’a Seyahat,
Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1980;
Thevenot, 1655-1656’da Türkiye, Çeviren: Nuray Yıldız, Tercüman 1001
Temel Eser, İstanbul 1978.
Tozlu, Selahattin, XIX. Yüzyılda Gümüşhane, Akademik Araştırmalar
Yayınları, Erzurum 1998.
Tschichatscheff, P. V., İtinerar der Kleinasiatische Reise, Yayınlayan:
H. Kiepert, Berlin 1867.
- 94-
Kemal Saylan
Tuzcu, Ali, İlk Çağlardan Cumhuriyete Seyahatnamelerde Amasya,
Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri 2007.
Ubucini, 1855’te Türkiye, Çeviren: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel
Eser, İstanbul 1977.
Usta, Veysel, Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerle Trabzon, Serander
Yayınları, Trabzon 1999.
Wagner, Moritz, Reise nach Persien und dem Lande der Kurden, Leipzig
1852.
Wagner, Moritz, Travels in Persia, Georgia and Koordistan; with Sketches
of the Cossacksand the Caucasus, C. II, London 1856.
Wambery, Arminius, His Life & Adventures, London 1886.
Weeks, Edwin Lord, From The Black Sea Through Persia and India, New
York 1896.
Weıler, Daniele-Pılon, Maxime, The French in Singapore: An Illustrated
History (1819-Today), Singapore 2011.
Whitman, Sidney, Turkish Memories, London 1914.
Wolff, Joseph, Narrative of a Mission to Bokhara, in the Years 1843-1845,
New York 1845.
Yıldırım, Fahri, 333’ten 1933’e Seyahatnamelerde Sakarya, Sakarya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, İstanbul 2010.
Makaleler
Acun, Fatma, “Seyyah Söylemi ve Trabzon’a Gelen Yabancı Seyyahlar”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mayıs 2001), C. I, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon 2001, s. 143-149.
Akdemir, Erhan, “Avrupa Aynasında Türk Kimliği”, Ankara Avrupa
Çalışmaları Dergisi, C. VII, S. l, 2007, s. 131-148.
Alkan, Necmettin, “Alman Seyyahların Hatıratlarında Gümüşhane
ve Çevresi” Trabzon Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I,
Trabzon 2007, s. 611-624.
Alkan, Necmettin, “Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane
ve Çevresi”, History Studies, C. II, S. 1, 2010, s. 82-97.
Asiltürk, Baki, “Edebiyatın Kaynağı Olarak Seyahatnameler”, Turkish
Studies, C. IV, S. 1-I, 2009, s. 911-995.
- 95-
Birsel Haktan, “Peder Monier’in Gözlemleri İle Fransız Cizvit Misyonerlerinin Osmanlı Topraklarındaki Çalışmaları”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, S. 2, 2013, s. 100-128.
Compas, Jacqueline Calmard, “Hommaire de Hell, Ignace Xavier Morand”, Encyclopaedia Iranica. C. XII, s. 439-440.
Cöhçe, Salim, “Ruj Gonzales De Calvijo’nun Gezi Notlarına Göre Gümüşhane ve Çevresi”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), Ankara 1991, s. 85-92.
Curson, A., “Reise Von Trebisond Nach Erserum”, Kaukasichen Laender
Und Armenien, Leipzig 1855, s. 126-130.
Çiftçi, Hasan, “E. G. Browne’in Hatıralarında Doğu Seyahati”, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 28, 2005, s. 321-350.
Demircioğlu, İ. Hakkı, “İngiliz Gezgini Hamilton’un Gözüyle 1836 Yılında Gümüşhane”, Gümüşhane ve Yöresinin Kalkınması Sempozyumu (23-25 Ekim 2002), C. II, Trabzon 2004, s. 858-862.
Halaçoğlu, Ahmet, “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898)”, Belleten, C. XLVII, S. 250, 2003, s. 1-26.
Hamilton, W. J., “Instructions of the Council of the Royal Geographical
Society of London Adressed to the Leaders of the Expedition for
Exploring in Kurdistan, 1st June, 1838”, Journal of the Royal Geographical Society of London, C. IX, 1839, s. XIII-XXII. hhtp://www.
jstor.org/stable/1797711, [22.01.2015].
İldem, Arzu Etensel, “Bir Yazın Türü Olarak Doğu Seyahatnameleri”,
Littera Edebiyat Yazıları, C. XXI, 2007, s. 121-127.
Kırzıoğlu, Fahrettin, “Osmanlı “Tapu-Tahrir” ve “Mühimme” Defterlerinde Gümüşhane Bölgesi Türk Boy/Oymak Hatıraları ve Madenler Üzerine Hükümlerden Örnekler”, Geçmişten Günümüze
Gümüşhane, Ankara 1991, s. 69-77.
Koçyiğit, Tahsin, İbn Battuta’nın Karadeniz Seyahati Üzerine Bazı
Mülahazalar”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. IX, S.
4, 2009, s. 53-73.
Kodaman, Bayram, “Bir Amerikalı Gözüyle Ermeni Macerası (1897)”,
Belleten, C. XLIX, S. 195, 1985, s. 569-578.
Konukçu, Enver, “Ruy Gonzales De Clavijo’nun Gümüşhane Yöresindeki
Yolculuğu (27 Nisan- 4 Mayıs 1404)”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), Ankara 1991, s. 79-84.
- 96-
Kemal Saylan
Köse, İsmail, “İngiliz Seyyahların Günlüklerinde Gümüşhane Çevresi
ve Trabzon Limanı’na Ulaşan Ticaret Yolları 1840-1900”, History
Studies, C. IV, S. 1, 2012, s. 359-371.
Madran, E., “Seyahatnâmelerde Anadolu Kenti”, IX. Türk Tarih Kongresi (21- 23 Eylül 1981), C. III, Ankara 1989, s. 1303-1322.
“Meclis-i Meb’ûsân Zabıt Cerîdesi”, Tutanak Dergisi, C. VIII, S. 1, Ankara 1985.
Mitford, T. B., “Biliotti’s Excavations at Satala”, Anatolian Studies, C.
XXIV, 1974, s. 221-244. http://www.jstor.org/pss/3642610
[09.10.2011].
Monier, P., “Journal du voyage du P. Monier d’Erzeron à Trebizonde”,
Nouveaux Memoires des Missions De la Compagnie de Jesus, Dans le
Levant, C. III, Paris 1723, s. 314-332.
Okay, Orhan, “İpek Yolu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.
XXII, TDV Yayınları, İstanbul 2000, s. 369-373.
Özdemir, Yavuz, “İngiliz Yarbayı Rawlinson’un Trabzon-Erzurum
Yolculuğu ve Misyonu”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-DilEdebiyat Sempozyumu, Trabzon 2002, s. 593-598.
Pamuk, Bilgehan, “XVII. Asırda Gümüşhane (Canca) Maden Mukataasına Dair Bazı Bilgiler”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26
Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, s. 633-688.
Ritter, Carl, “Itinerar der Kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatscheeff’s im Jahre 1858”, Zeitschrift Für Allgemeine Erdkunde, Berlin
1859, p. 275-343.
Suter, Henry, “Notes on a Journey from Erz-Rúm to Trebizond, by
way of Shebb-kháneh, Kará Hisar, Sívás, Tókát, and Sámsún, in
October, 1838”, Journal of the Royal Geographical Society of London,
C. X, London 1840, s. 434-444.
Taylor, J. G., “Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866”, Journal of the
Royal Geographical Society of London, C. XXXVIII, London 1868, s.
281-361.
Topaktaş, Hacer, “Bir Britanyalının Nazarında Trabzon’u Betimlemek:
Henry Finnis Blosse Lynch’in Trabzon Tasviri (1893)”, Trabzon
Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, s. 581590.
- 97-
Tuncel, Metin, “Gümüşhane”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. XIV, İstanbul 1996, s. 273-276.
Uğur, Yunus, “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve kaynaklar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III, S. 6, İstanbul 2005, s. 9-26.
Umunç, Himmet, “Doğu ve Ötekilik: İngiliz Seyahatnamelerinde Türk
Kimliği (Lady Montagu ve Richard Chandler)”, Bilig, S. 66, 2013,
s. 297-314.
Yılmaz, Özgür, “Osmanlı Şehir Tarihleri Açısından Yabancı Seyahatnamelerin Kaynak Değeri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVIII,
S. 2, 2013, s. 587-614.
Doktora Tezleri
Güzel, Eylem, Ege Bölgesi Kent Mimarisinin Seyahatname ve Gravürlere
Yansıması (18. ve 19. Yüzyıllar), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van 2010.
Yıldırım, Fahri, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet Dönemine Kadar Yabancı Seyyahların Gözünden Bursa İlindeki Mimari Eserler, Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2013.
Çetin, Firdevs, Batılı Seyyahlara Göre İstanbul’un Gayrimüslim Ahalisi
(1553-1673), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2011.
Mangaltepe, İsmail, XIX. Yüzyıl Fransız Seyyahlarına Göre Van, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora
Tezi, İstanbul 2005.
Karaca, Nursel, Seyahatnamelere Göre Diyarbakır’ın Osmanlı Dönemi Mimarı
Dokusu Üzerine Bir Değerlendirme, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van 2010.
Selahattin, Tozlu, Trabzon-Erzurum-Bayazid Yolu (1850-1900), Atatürk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora
Tezi, Erzurum 1997.
Yüksek Lisans Tezleri
Cıkay, Nezif, Seyyahların Gözüyle Halep, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2012.
- 98-
Kemal Saylan
Yüksel, Ece, 17. Yüzyılın Sonu, 18. Yüzyılın Ortası ve 19. Yüzyılın Başında
Yabancı Seyyahların Gözünden Batı Anadolu Antik Kentleri, Adnan
Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın 2012.
Ercüment, Sibel, XIX. Yüzyıllarda Batılı Seyyahlara Göre Doğu ve Orta
Karadeniz, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1991.
Karagülle, Ender, Seyahatnamelerde Malatya, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde 2007.
Karakaya, Meliha, Seyahatnamelerde Nevşehir, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde 2007.
Köse, Bayram Arif, Ortaçağ Seyahatnamelerinde Trabzon Erzurum Güzergâhı, Erzincan ve Kars (Coğrafi, Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Açıdan
İncelenmesi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2009.
Maden, Ahmet Mümtaz, Olivier’ye Göre Anadolu (Birecik, Şanlıurfa,
Mardin, Nusaybin), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011.
Nasıroğlu, Mehtap, Batılı Seyyahların Gözüyle Mardin ve Çevresi (Mardin, Nusaybin ve Hasankeyf), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2010.
Peker, Leyla Doğan, İngiliz Seyyahların Seyahatnamelerinde Bursa
(17. ve 20. Yüzyıllar Arası), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2003.
Şencan, Elif Evrim, Seyahatnamelere Göre XVII. Yüzyılda Karadeniz Çevresinde Günlük Hayat, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2010.
Yılmaz, Özgür, Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), Karadeniz
Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2006.
İnternet Kaynakları
http://en.wikipedia.org/wiki/James_Justinian_Morier [04.06.2014].
http://en.wikipedia.org/wiki/William_Monteith [17.07.2014].
http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Rawdon_Chesney
[10.07.2014].
- 99-
http://en.wikipedia.org/wiki/Harrison_Gray_Otis_Dwight
[30.12.2014].
http://tr.wikipedia.org/wiki/Charles_Texier [16.02.2014].
http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Curzon,_14th_Baron_Zouche
[03.10.2011].
http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Wolff, [03.10.2011].
http://en.wikipedia.org/wiki/Moritz_Wagner [03.10.2011].
http://www.victorianresearch.org/atcl/show_author.php?aid=310
[30.12.2014].
http://tr.wikipedia.org/wiki/Hurşid_Ahmed_Paşa [11.07.2014].
http://de.wikipedia.org/wiki/Otto_Blau_(Orientalist) [03.10.2011].
http://en.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Barth [03.10.2011].
http://de.wikipedia.org/wiki/Tschihatscheff [10.07.2014].
http://en.wikipedia.org/wiki/%C3%81rmin_V%C3%A1mb%C3%A
9ry [07.10.2011].
http://en.wikipedia.org/wiki/Alfred_Biliotti [09.10.2011].
http://en.wikisource.org/wiki/Author_talk:Charles_Boswell_Norman [09.07.2014].
http://adbonline.anu.edu.au/biogs/A110503b.htm [20.06.2011].
http://en.wikisource.org/wiki/Author:Henry_Charles_Barkley
[11.07.2014].
http://de.wikipedia.org/wiki/Edmund_Naumann [05.10.2011].
http://en.wikipedia.org/wiki/Edwin_Lord_Weeks [05.10.2011].
https://blogs.stockton.edu/anatolia/2014/05/05/george-hugheshepworth/ [10.07.2014].
http://en.wikipedia.org/wiki/H._F._B._Lynch [09.10.2011].
https://eksisozluk.com/ahmet-serif--1549893?nr=true&rf=ahmet%20
serif [23.07.2014].
http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_Rawlinson,_1st_Baron_Rawlinson [09.10.2011].
http://www.iranicaonline.org/articles/hommaire-de-hell
[05.06.2014].
http://en.wikipedia.org/wiki/Xavier_Hommaire_de_Hell
[05.06.2014].
Kemal Saylan
- 100-
SEYAHATNAMELERDE GÜMÜŞHANE İLE İLGİLİ
KISIMLAR
1. Evliya Çelebi (1647)
Evliya Çelebi’nin Gümüşhane ilgili hatıralarına seyahatnamesinde yer vermiştir. Çelebi’nin günümüzde çok sayıda nüshası bulunmakla birlikte esas aldığımız metin “Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî Evliya Çelebi Seyahatnamesi”dir. Eser, Topkapı Sarayı
Bağdat 304 yazmasının transkripsiyonu olup Yapı Kredi Yayınları
tarafından 2 cilt halinde 1999 senesinde İstanbul’da basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili bölüm kitabın 2. cildinin 173-174. sayfalarında yer
almaktadır.
Erzurum’dan emr-i pâdişâhiler ile şehr-i Bayburd ve Canca’ya
ve İspir ve Tortum’a ve Akçakal’a’ya ve gayrıya gittiğimizi
bildirir.
Evsâf-ı Kal’a-i Canca, ya’ni Gümüşhâne: Bu şehre dâhil olup doğru Gümüşhâne emînine varup andan mahkeme-i şer’-i Resûl-i mübîne
varup cümle a’yân-ı vilâyet cem’ olup emr-i pâdişâhiler kırâ’at olunup
cümle “sem’an ve tâ’aten” deyüp cemî’î pâdişah kulları ve eli berâtlı,
tekâlîfden mu’âf müsellemleri daha Revân derneğine âmâde olmağa
bezl-i ihtimâm etdiler. Hakir hâne-i emînde mihmân olup şehrin seyr
ü temâşâsına mübâşeret etdik.
Evvlâ bu şehr-i kadîm ibtidâ İskender-i Zülkarneyn hakîmlerinden Filkôs-ı Yunanî hakîmlerinden ma’âdin-i sîmin hikmetle bulup
İskender, âbâdân etmişdir. Andan dest-i Gürcî’ye girmişdir. Andan
Azerbaycân pâdişâhı Uzun Hasan destine girmişdir. Andan sene (…)
târîhinde Ebü’l-Feth Sultân Mehemmed, Fâtîh-i Kostantıniyye’dir, kim
Sultân Hasan’ı Tercân sahrâsında yüz bin askeriyle kırup Hasan Şâh
başlı başına cânın Azerbaycân’a atup anda cân verdiği mahalde Ebü’lfeth bu kal’ayı ceng [ü] cidâl ve ahrb [ü] kıtâl ile feth etmişdir. Zîrâ mâl
cândandır ve Canha’dandır.
Ammâ Defterhâne-i Âl-i Osmân’da Canha tahrîr olunmuşdur.
Hâlâ yetmiş yük akçe emânetdir. Anınçün cümle halkı Gümüşhânesi’nde işlemeğe me’mûr olmağun cemî’î tekâlif-i örfiyye-i şâkkadan
- 101-
mu’âf [u] müsellemlerdir. Hâlâ Âl-i Osmân’ın kabza-i tasarrufunda
yetmiş aded kimi âtıl, kimi işler sîm-i hâlis ma’âdinleri vardır ammâ
bundan a’lâsı yokdur.
Evvlâ Anadolu hâkinde kağızmân’da ve Hakkâri’de ve Bingöl’de ve Sincar’da ve Akra’da ve Mısır Asvanında ve Şâm’ın Cebelü’l-Lübnân’ında ve Ma’ânoğlu dağında ve Merzifon Gümüş şehrinde
ve niçe yerlerde vardır. Ammâ, Rûmeli’nde olan gümüş ma’denleri
bunlardır kim zikr olunur.
Bosna hududunda Sirebreniçse ve Üsküp kurbunda Kıratova’da
ve Priştine kurbunda Novaborda’da ve Selânik kurbunda Sidirkapsi’de ve niçe yerlerde dahi ma’âdinler vardır ammâ rakîk damarlardır. Ammâ bu Canha şehri gümüşhanesinin damarı bi-emrillahi Te’âlâ
yedi koldan kol kalınlığı damarlar ve cümlesi kurşumsız hâlis gevherlerdir ve hâlâ bu şehr içre Emîn mahallesinde darbhânesi vardır. Lakîn
bu asrda mu’attaldır. Âzze nasrahu duribe Canha deyü rayiç akçesine
hakir yetişüp bir kaçına teberrüken mâlik olmışdık. Hâlâ yine bakıyyetü’r-râyic ba’zı meşkûk akçeleri vardır.
……….(5 satır boş)……..
Bu şehri temâm seyr [ü] temâşâ edüp emînden ve a’yân-ı vilâyetden üç yüz guruş ve bir sîm-âvân-ı buhûrdân ve gülâbdân ve bir re’s
küheylân at alup iki günde dağlar ve beller ve ma’mûr kurâlar aşup,
Evsâf-ı kal’a-i Kadîm Bâyburd.
Kemal Saylan
- 102-
2. P. Monier (1711)
XVIII. yüzyıl misyoner faaliyetleri, batı ve doğu misyonu kapsamında Fransa tarafından görevlendirilen Monier ve Philippe’in 17
Ocak 1711 tarihinde Erzurum’dan yola çıkarak Trabzon’a kadar yapmış oldukları gözlemlerini kaleme almışlardır.315 Bu notlar daha sonra
Nouveaux memoires Des Missions de la compagnie de jesus, Dans le Levant
adlı kitabın 3. cildinde “Journal du voyage du P. MONIER, d’Erzeron à
Trebizonde” başlığı altında 314-332. sayfalar arasında yayınlanmıştır.
Kitap, 1723 senesinde Paris’te basılmıştır. Söz konusu gezi notları daha
sonra birçok kez yayınlanmıştır. Monier’in Gümüşhane ile ilgili izlenimleri kitabın 318-319. ve 325-331. sayfalarında yer almaktadır.
JOURNAL
Du voyage du P. Monier d’Erzeron à Trebizonde.
De Varzouhan, nous paffâmes par Palakou, Village quin’en eft
qu’à trois heutes de chemin: nous y féjournâmes. Le 21 le Prêtre du
lieu m’invita à loger chez lui; il ne demondoit qu’à être mieux inftruit
qu’il ne l’étoit. Je lui laiffai deux livres Arméniens pour lui donner les
inftructions que mon peu de loifir ne me permettoit pas de lui faire.
L’un étoit une expofition de notre Foi, l’autre du devoir des Pafteurs
des ames.
Lorfque je pris cönge de lui, il parut fi content de moi, qu’il me
dit par amitié par eftime, que je devrois être un de leurs Vertabiets.
J’efpere qu’il profitera de la lecture de mes deux livres.
Le 22e. Nous Fûmes à Teké, Village qui n’eft habité que qar des
turcs. Les ruines d’un Château fur un rocher, font tout ce que nous y
vîmes de plus beau.
De Teké nous allâmes à Gumickané, où nous étions rendus le
vingt-troifieme. Nous logeâmes hors de la Ville dans la maifon d’un
Aga, ami de Muftapha. Nous marchâmes le 24 par de rudes montagnes, & prefque toujours for le bord de quelque précipice. Nous campâ315 Gezi notları daha önce de Selonik misyonu sorumlusu olan Peder François
Braconnier tarafından 1819 yılında Paris’te yayınlanmıştır. Haktan Birsel, “Peder
Monier’in Gözlemleri İle Fransız Cizvit Misyonerlerinin Osmanlı Topraklarındaki
Çalışmaları”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, S. 2, 2013, s. 100.
- 103-
mes pres du Village de Jotauvry, habité par des Grecs, qui n’ont que de
mauvaifes maifons éparfes çà & là, fur penchant de deux montagnes.
Nous marchames la journée fuivante, pour gagner Gamichkané, çömme nous y devions faire quelque féjour, on nous logea dans
le Palais du Bacha. La Ville eft bâtie à mi- côte d’une haute, & fterile
montagne. Les maifons y font rangées en Amphithéatre, & à differens
étages, regardant toutes le Nord. Lorf qu’à la fin du jour, elles font é
clairées par les lampes, ou chandelles qu’on y allume, ellesfont une
illumination toute des plus agréables. Le bas de la Ville eft baigné par
les eaux d’un torrent, qu’on voit fe précipiter du haut en bas de la montagne, avec un bruit affreux.
Les Grecs ont dans Gamichkané fix cens maifons, & fept Eglfes.
Les Turcs y ont quatre cens maifons, & deux Mofquées. Nul peuple ne
fe feroit jamais avifé dé vénir habiter en un lieu auffi fauvage, & auffi
mal fitu &, que celui dont nous parlons, fans l’efperance de pouvor
s’enrichir des mines de differens métaux, que cette haute montagne, &
les voifines cachent dans leur fein & c’eft auffi le feul, mais puiffant attrair, qui y a attiré les Grecs, & les Turcs, qui fouillent continuellement
dans ces terres, avec un travail très pénible, done d’autres profirent.
Je dirai ici ce que j’ai vû de ces mines, & de la maniere, dont on
tire les metaux. La miniere eft une Pierre noirâtre, & friable, laquelle
réduite en pouffiere, & mêlée de litarge, fe metau fourneau, tout ce que
cette Pierre contient de particules d’or, d’argent, & de plomb tombe
au fond du fourneau, & feconfond en une feule maffe. Pour faire la féparation des métaux, on remet cette maffe dans le fourneau au fe udu
reverberé alors le plomb eft le premier qui fe détache, l’or & l’argent
jet rez en fuite dans l’eau froide, féparent l’un de l’autre. On compte
que chaque fourneau rend par ſemaine deux cens drag mes d’argent
& trente d’or. Outre ces riches métaux les mines fourniſſent une quantité immefe de cuivre, & de plomb. Les Grecs ſont les Entrepreneurs
de ce travail. Ils en ſont les avances, qui ſont grandes; car il faut qu’ils
entretiennent tout au moins cinquante fourneaux pen. Dant trois mois
de l’année Le Grand Seigneur un Officier ſur les lieux pour lever ſes
droits: cet Officier en rend cent cin quante bourſes au Grand Seigneur;
mais il en retient preſque autant pour lui. Des Marchands Armeniens
tranſportent en Perſe une grande partie de ces mé taux.
L’or & l’argent, qui eft continuellement fous les yeux des habitans de Gamichkané enretient dans leur coeur une ſi vive cupidité, que
- 104-
Kemal Saylan
leur bouche, qui parle de l’abondance du coeur, eſt toûjours ouverte pour en diſcourir; ce qui leur ôte abſolument toute penſée de Religion & de ſalut. Je fis mon poſfible mais inutilement pour leur faire
connoître les veritables richeſſes qu’ils devoient rechercher & qu’ils
laiſſoient malheureuſement perdre. J’appris qu’ils avoient un Evêque:
je crûs lui devoir rendreune vtite de pure civilite’. Je le trouvaiſi touché de la mort d’un neveu, qu’il avoit enterré la veille, qu’il ne me fut
pas poffible de pouvoir lui parler de ſon peuple. Je liai converſation
avec un autre Evêque Armenien un Caloyer, & deux Prêtres mais. Après quelques diſcours je compris que pour m’en faire écouter il leur
euf fallu parler du profit des mines. L’Evêque Armenien étoit mieux
diſpoſé -, il me témoigna même qu’il penſoit à quitter ſon Dioceze pour
ſe retirer dans une Ville ou dans un Monaſtere, où il pût librement faire
profeffion de la Religion Catholique mais je lui repréſentai qu’il feroit
mieux de garder fon Siège, & de tâcher de faire entrer ſon peuple dans
ſon ſentiment.
Le peu de fruit de mes paro les dans voifinage de ces mines me
faiſoit déſirer d’en ſortir, pour aller travailler ailleurs plus utilement, &
nous rapprocher de ma Miffion d’Erzerom. Nous en partimes le 10o.
de Decembre nous allames coucher un Village Turc nommé Sobra,
& le lendemain 11o nous arrival mes à Palacour. J’eſperois recevoir la
proſeffion de Foy d’un Prêtre qui m’avoit promis de la faire à mon retour; mais l’embarras des nôces d’une de ſesfilles lui ſervit de pretexte
pour la remettre à un voyage, qu’il devoit faire Erzerom.
- 105-
3. Pierre-Amédée Jaubert (1805)
Amédée Jaubert, 1805-1806 senelerinde İran’a yaptığı geziyle ilgili hatıralarını daha sonra Camille Alphonso Trézel ile birlikte
yazdığı“Voyage en Arménie et en Perse, Fait dans les Années 1805 et 1806”
adlı kitapta yayınlamıştır. Kitap 1821 senesinde Paris’te basılmıştır. Jaubert’in Gümüşhane hatıraları kitabın 375-377. sayfaları arasında yer
almaktadır.
CHAPITRE XLI
L’escorte persane retourne dans son pays. Départ de kian. Eaux
thermales d’Ilidjah. Ach-Caléh. Tchiftlik. Rencontre de
M. Jouannin. Saman-souy. Gumuch-Khânéh. Stavros.
Montagnes voisines de la mer Noire. Phénoméne. Ghevizlik.
Arrivée à Trébizonde.
Tchiftlik, où j’allai coucher le 22, est bâti dans une plaine riante
sur le bord d’une petite riviére que d’Anville nomme Sorman-Soui,
mais dont le véritable nom est Saman-Souy. Les eaux de cette riviére
counlent vers la mer Noire. J’en fis la remarque avec une vive satisfaction, cette direction étant un signe certain pue le terme de mon voyage
à travers les régions barbares de l’Asie mineure, n’était pas éloigné.
Pour comble de bonheur, je reçus le soir meme, des mains de l’Arménien que j’avais envoyé à Youssuf pacha, une lettre par lapuelle le
beglerbeg, me téemoignant ses regrets de ne poınt me voir prendre la
route de terre qu’il considérait, non sans raison, çömme la plus sûre,
m’accordait la permission de passer par Tréebizonde, et m’annonçait
qu’il avait chargé le gouverneur de cette ville de me faciliter les moyens de me rendre promptement à Constantinople; çömme si toutes
ces marques de bonté n’eussent pas suffi, Youssuf pacha accompagna
sa lettre d’un nouveau présent.
Notre traite du lendemain 23 nous conduisit à Gumusch-Khânéh
(la Maison d’argent)*, grosse bourgade peuplée principalement d’Arméniens qui cultivent le vallon agréable et fertile où elle est située. Ils
*
D’Anville (Géograph. Anc., tom. II, p. 37) parait penser pue ce lieu répond à
l’ancienne Bylæ.
- 106-
Kemal Saylan
font aussi un commerce avantageux que favorise l’heureuse situation
du lieu, et ils se livrent, depuis un temps immémorial**, à l’exploitation
de mines considérables qui se trouvent à peu de distance. J’en ai visité
les travaux, et malgré mon peu de connaissances en ce genre, il ne m’a
pas été difficile de juger qu’ils sont inhabilement dirigés. Le produit
de l’exploitation était évalué anciennement à 30,000 piastres par mois;
je ne pense pas quaujourd’hui il s’élève au quart de cette somme. Les
environs de Gumuch-Khànéh offriraient, selon toute apparence, un
champ fort riche aux recherches d’un minéralogiste.
De Gumuch-Khânéh nous nous rendimes le 24 à Stavros (la
Croix), qui est le premier village grec qu’on rencontre en allant d’Erze-roum à Trébizonde, tous les autres n’étant peuplés que d’Arméniens et de Turks. Il est dans une situation pittoresque, sur le penchant
d’une montagne, et au bord d’un torrent dont les eaux fertilisent le
fond d’unne vallée, qui sans cela serait entièrement sterile. Il y a lieu
de conjecturer que Stavros était anciennement une dépentdance de la
colonie de Trébizonde.
**
Il es question dans l’Ilieade d’Homére (liv. II, vers 856 et 857) d’un pays situé à
I’extrémité du Pont-Euxin, habité par les Halizones d’Alybée et célébre par ses
mines d’argent. Strabon (liv. XII, p. 549 et suiv.) présume que ces peuples étaient
des Chalybes, habitant au delà de I’Halys.
- 107-
4. James Justinian Morier (1808)
James Justinian Morier 1808 senesinde İran şahına elçi olarak
gönderilen Sir Harford Jones’in sekreteri olarak İran’a gitmiştir. Dönüşte Erzurum’dan Amasya’ya giderken Kelkit ve Şiran’dan geçmiş ve
buralarla ile ilgili hatıralarına 1816 senesinde Philadelphia’da basılan
“A Journey trough Persia, Armenia and Aisa Minor to Costantinopole in the
years 1808 and 1809” kitabın 321-323. Sayfaları arasında yer vermiştir.
CHAPTER XVII
Arz-Roum to Amasia
Our road first took a N. direction among uncultivated mountains, where I am told that the snow is frequently so deep in winter as to
impede the passage of travellers. It then varied W. and N., and N. and
W. frequently; but on a general bearing, I think that we averaged N. 60
AV. to Chiflik, a distance called twelve hours, and which we performed
exactly in that time, on a reckoning of forty miles. In winding through the mountains, we came to parts beautifully wooded with fir, pines,
and walnut-trees; and forming, particularly on a long descent, the most
picturesque forest scenery that can be imagined. At the summit of the
mountains we had a continual rain for two hours, accompanied with
thunder. When we reached the close of the descent, we discovered on
our left hand the village of Sadac, situated about two miles from the raid
on the declivity of the hills, with a surrounding territory, admirably fertile in corn, and well watered. From this place to Chiflik is fifteen miles:
the road leading through one of the most beautiful and happy-looking
valleys that I ever saw. A stream, swoln when we saw it by the rains,
runs through it, and on each side spreads a more abundant vegetation.
On quitting the valley we came on the plain in which Chiflik
lies, so well cultivated that it quite transported me into some of the
best parts of England. The peasants were ploughing the ground, while
immense flocks of sheep, goats, and oxen, were spread over the whole
country. The fields were parted off by hedges and ditches; the road
was well defined; and pretty villages rose here and there, intermixed
with the most luxuriant verdure. Spring was here in its bloom, and, the
whole plain was a little Eden.
- 108-
Kemal Saylan
At about six hours from Kara Colagh, the road leads N. to the
district of Bybourg or Baibort, whilst our road led us W.
The village of Chiflik is interspersed with poplars and willows;
the out-houses for cattle were built of rafters laid horizontally, and covered with a roof of earth. A Musselim resides here under the government of Arz-roum.
26th. From Chiflik we went to Caraja, distant twenty miles (six
hours) on a bearing of W. We continued through the plain, which we
had entered on the preceding day; and found it to its close as beautiful
as in its commencement. The stream which we had admired in the
valley of Sadac, issues into the plain, and follows the road. We crossed
it over a wooden bridge. It supplies the inhabitants of the neighbourhood plentifully with fish, of which indeed wc had a specimen in some
excellent trout, served up to us for breakfast.
We passed the village of Ger, and on the eastward of the plain
we saw die village of Kizziljay. The whole country around was enlivened by people employed in the works of agriculture. On entering the
hills we found their declivities on all sides beautifully wooded with
firs, pine, oak-bushes, and a variety of thorns, with every shrub common to a northern climate. All the mountains which we had passed,
were of easy access, and of no difficult ascent or descent. About twelve
miles from Chiflik there is in ruins, a small circular building of stone,
which is probably a Turkish tomb.
We rested for the night at Caraja, though the proper Menzil khonéh
is three hours distimce, at a place called Sheyran, which gives name to
a district or mahalé, containing this and between thirty and forty other
villages. Our horses were collected from the individual villagers; for the
regular establishments were broken up about a month before our arrival, by the disturbances in the country. From Caraja to Gumuck Khoneh,
(a large town) is twelve hours, and thence to Trebisond ten hours, on
a general bearing throughout the whole distance of N. Arsingham is a
considerable town, twenty-four hours S. from Caraja. The corn-fields in
all this region are fenced off with rails, made of the trunks of pine-trees;
and here and there the boundaries of each man’s tcrritorv are marked by
large stones; a greater evidence of property, and consequently of prosperity, than we had seen any where. On our road to-day we saw a great
number of juniper-bushes with very fine berries upon them.
- 109-
5. Henry Martyn (1812)
Henry Martyn, Erzurum’dan Tokat’a giderken yaptığı yolculukta Kelkit ve Şiran’dan geçmiştir. Martyn’in anıları daha sonra John Sargent tarafından “Memoir of the Rev. Henry Martyn, B. D,” adıyla kitap haline getirilmiştir. Kitap, 1851 senesinde New York’ta basılmıştır.
Yazarın Kelkit ve Şiran ile ilgili anıları kitabın s. 413-414. sayfalarında
yer almaktadır.
CHAPTER XI
Mr. Martyn Commences His Journey Homewards, By way of Constantinople-Visits Echmiadzin-Suffer from Fever-Dies, at Tocat, İn
Persia-View of His Character-Conclusion.
Oct. 2.- Some hours before day, I sent to tell the Tartar I was
ready, but Hassan Aga was for once riveted to his bed. However, at
eight, having got strong horses, he set off at a great rate, and over the
level ground he made us gallop, as fast as the horses would go, to
Chiftlik, wher we arrived at sunset. I was lodged, at my request, in
the stables of the post-house, not liking the scrutinizing impudence of
the fellows who frequent the coffee-room. As soon as it began to grow
a little cold, the ague came on, and then the fever: after which I had
a sleep, which let me know too plainly the disorder of my frame. In
the night, Hassan sent to summon me away, but I was quite unable to
move. Finding me still in bed at the dawn, he began to storm furiously
at my detainin him so long; but I puietly let him spend his ire, ate my
breakfast composedly, and set out at eight. He seemed determined to
make up fort he delay, for we flew over hill and dale to Sheherán,
where he changed horses. From thence we travelled all the rest of the
day and all night; it rained most of the time. Soon after sunset the ague
came on again, which, in my wet state, was very trying; I hardly knew
how to keep my life in me. About that time there was a village at hand;
but Hassan had no mercy. At one in the morning, we found two men
under a wain, with a good fire; they could not keep the rain out, but
their fire was acceptable. I dried my lower extremities, allayed the fever by drinking a good deal of water, and went on. We had a little rain,
but the night was qitchy dark, so that I could not see the road under
- 110-
Kemal Saylan
my horse’s feet. However, God being mercifully pleased to alleviate
my bodily suffering, I went on contentedly to the menzil, where we
arrived at break of day. After sleeping three or four hours, I was visited by an Armenian Merchant, for whom I had a letter. Hassan was in
great fear of being arrested here; the governor of the city had vowed to
make an example of him for riding to death a horse belonging to a man
of this place. He begged that I would shelter him in case of danger; his
being claimed by an Enlishman, he said, would be a sufficient security.
I found, however, that I had no occasion to interfere. He hurried me
away from this place without delay, and galloped furiously towards a
village, which, he said, was four hours distant; which was all I could
undertake in my present weak state; but village after village did he
pass, till nihgt coming on, anda no signs of another, I suspected that he
was carrying me on to the menzil, so I got off my horse, and sat upon
the ground, and told him, “I neither could nor would go any further.”
He stormed, but I was immovable; till, a light appearing at a distance, I
mounted my horse and made towards it, leaving him to follow or not,
as hi pleased. He brought in the party, but would not exert himself to
get a place for me.
- 111-
6. John Mac Donald Kinneir (1813)
John Mac Donald Kinneir, İngiltere ile İran arasındaki ilişkilerinin gelişimine katkıda bulunmak adına 1808 ve 1814 yılları arasında
Anadolu ve İran üzerinde seyahatlerde bulunmuştur. Trabzon-Erzurum güzergâhından İran’a giderken Gümüşhane’den geçmiş ve burası
ile ilgili hatıralarına 1818 tarihinde Londra’da basılan “Journey Through
Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in the Years 1813 and 1814” adlı
kitabının 347-349. sayfaları arasında yer vermiştir.
Departure from Trebisond, and Arrival at Erzeroom.
We had maunted at eight o’clock in the morning, although our
horses were so much fatigued eth the journey of the preceding day that
we despaired of reaching Gemishkhana that night. The road, for the first
three miles, led through a dfile, and along the left bank of the torrent
which we had crossed the former evening; we then turned more to the
South, and, at the fifth mile, forded another stream flowing N. W. These
two rivers form a junction a few miles from this spot. We now began gradually to ascend bya a narrow fot path, leading through a succession of
hollows and ravines, until, at the end of the mile, we gained the summit
of a mountain called Korash Dag, from which we had a view of the town
of Gemishkhana bearing S., distant about five miles horizontally. This
mountain was so steep, and the road so bad, that we were compelled to
dismount from our horses, and walk on foot for nearly an hour, when
we descended into a narrow but beautiful valley, washed by the river
Kharshoot, which holds a N. W. Course, and enters the Euxine between
Treboli and Euloi. The whole of the valley was one continued garden of
fruit trees, irrigated by canals from the river, which qe crossed on a stone
bridge, and then travelled, for four miles, along its banks under a shade
of walnut, plum, apple, pear, almond, and quince trees. We then crossed
a small stream, which here joins the Kharshoot, ascended for about half
a mile, and entered the Gates of Gemishkhana, an extraordinary looking
town, built, amidst rocks and precipices, on the brow of the mountains.
After waiting at the gate of the governor’s palace for some minutes, we
were cnducted to a pleasant lodging, where we spread our carpets on a
wooden platform, erected under the shade of the trees.
Gemishkhana, or the Silver House, is so named from a silver mine
- 112-
Kemal Saylan
in its neighbourhood, which still continues to be worked, but does not
yield a third part of the silver which it formerly did. The town is said to
contain seven thosand inhabitants, of which number eleven hundred are
Greeks, and seven hundred Armenians. İt is embellished with five khans,
two baths, four Greek churches, and an Armenian chapel; the houses rise
one above another, anda re better built then those in most Tursish towns.
The greeks, wo are very numerous in the adjacent country, have several
monasteries filled with monks, an done, in particular, called Jeuna, a place
of pilgrimage, and said to be a large and hansome edifice, richly endowed.
Gemishkhana is theree day’s journey from Kara Hissar, over stupendous
mountains, only to be passed in summer. The tumperature this morning,
at 7 o’clock, was 57 of Fahrenheit, and yerterday at 6 in the morning, 43.
Shortly after our arrival, the master of the house where we were
lodged, and several other respectable people, came and entreated us
to pardon my servant, who throwing himself at our feet, promised
to conduct himself with mre propriety in future. Upon the whole we
thought it better to receive him again into favour, fort o say the truth,
and we had it not in our pover to punish him, and should have been
much in want of his services.
We rested a day at Gemishkhana, and on the 11th, the postmaster sent us seven horses, protesting that there were no more in his stables, although he immediately afterwards brought the others in return
for a few rubas.
We were as usual, beset by about fifty people demanding buokshish, but, after rewarding all those who had been of any service to us,
we put spurs to our horses, and with difficulty extricated ourselves
from the clamours and imprecations of the others. We left the city by
the same road we had entrered it, and descending the hill recrossed
the Kharshoot, along the right bank of which we continued to travel,
for the first four miles, through groves of fruit trees, that formed a pleasant cntrast to the rocky and arid mountains on each side. The valley
then became uninhabited and deficient in wood; on the right hand we
had the river, and on the left steep and rugged precipices.*
*
The Greeks, during the first day’s march through the country of the Macronians, had
on their right an eminence of difficult Access, and on their left a river, into which the
river that served as a boundary between the two nations emptied itself. The banks
of this river were covered with trees, which were not large, but grew close to one
another. Does not this description answer that of the Gemishkhana river?
- 113-
7. Victor Fontainer (1826)
Victor Fontainer, 1822 ve 1829 yılları arasında Fransız hükümetinin emriyle seyahate çıkmıştır. Dönüşte Doğu Karadeniz sahillerini,
şimdiye kadar çok az seyyahın takip ettiği bir güzergâhtan takip ederek gezmiştir. Anadolu’ya yaptığı geziyi “Voyages En Orient” adıyla
yayınlamıştır. Kitap, 1829 tarihinde Paris’te basılmıştır. Gümüşhane
ile ilgili hatıralarına bu kitabın 2. bölümünün 38-39. sayfalarında yer
vermiştir.
CHAPITRE III
Departe De Trebizonde. - Caravane. - Molla Et Persans. Douane. - Geologie. - Mines De Gumuch-Khane. - Geographie. Cours D’eau.
Le jour suivant, nous parcourûmes la crête des montagnes qui
bordent la mer; puis nous descendimes dans la plaine de GumuchKhané, lieu fameux où l’on exploite des mines de plomb argnetifere.
La place de Gumuch-Khané ne me semble pas exacte sur les cartes,
sortout sur celle de d’Anville; elle est plus au nord-est, et la distance de
plus de vingt lieues dont on la sépare de la mer, doit être réduite à une
dixaine. A mon grand regret, nous ne nous rendimes pas a la ville, parce que, pendant le printemps, les conducteurs aiment meieux camper
et laisser leurs bêtes de somme dans les pâturages; je ne pus pas voir
les mines; mais je remarquai que le calcaire prenait dans les montagnes
environnantes une forme schisteuse: ses couches étaient moins épaisses, et le grain moins fin; sa couleur devenait jaunâtre.
Kemal Saylan
- 114-
8. William Monteith (1829)
General William Monteith, 1829-1829 Osmanlı-Rus Savaşı ile
ilgili anılarını “Kars and Erzeroum: with the campaigns of Prince Paskiewitch in 1828 and 1829; and an Account of the Conquests of Russia Beyond the
Caucasus, from the Time of Peter the Great The Treaty of Turcoman Chie and
Adrianople” adlı kitapta yazmıştır. Kitap, 1856 senesinde Londra’da basılmıştır. Gümüşhane bölgesinde yaşadıklarını kitabın 283-288. sayfaları arasında anlatmıştır.
CHAPTER IX
Judicious Measures of Prince Paskiewitch-Kars and Erzeroum
The Eussians now menaced Tchifflick and gained possession of
the road leading from Kara Hissar to Sevas, driving the Turks before
them, until they took post at Khana Kaleh. The whole Russian force
was then concentrated at Balakhor, and Osman Pasha marched to Tchifflick, whither he was followed on the 6th by the Russians. The Turks
fell back on the river Tchelo Soo, and united with a corps of 4000 Delhi
horse and 5000 infantry under Gogi Pasha, son of the Pasha of Trebizond; but they abandoned their position on the approach of the Russians, who pursued them ineffectually for a distance of thirty versts,
on the road to Kara Hissar, as far as Islam Tarsum, where the Turks
dispersed, and fled to wards Sevas. General Rievsky turned towards
Gamisch Kahana, and at ıska routed a body of 500 horse, who retired
to the mountains.
It now rested with General Paskiewitch to attempt to force his
way to Trebizond, and comma* nicate with the Russian fleet, and then,
by marching along the shores of the Black Sea, to unite with the force under General Hesse, who was acting against the Lazi in the neighbourhood of Batoum. In this manner he would have occupied the
whole of the shores of the Black Sea from the Rion to Trebizond; or he
might have moved on Sevas, to intercept the communication of Constantinople with Diarbekir and the eastern provinces of the empire; but
advantageous as either project would have been; General Paskiewitch
felt that the forces under his command were unequal to the execution
*
Infidel Mountains.
- 115-
of the plan, and also to guarding the country he had already acquired.
Although the Lazi might be incapable of resisting an attack in the field,
there was no doubt they would retire to their rocks and forests, and reassemble to harass the flanks and rear of the invading army. The Russians were not in a condition to maintain a long line of communication,
and it was not probable that any considerable reinforcements could be
that any considerable reinforcements could be spared from the army
in European Turkey, even if a communication were opened with the
fleet. For the purpose nevertheless of ascertaining the practicability of
advancing on Trebizond, should circumstances render it advisable hereafter, the main body of the army took the road by Temlin, and a detachment under Count Simonitch proceeded by Gamisch Khana (the
Silver Mines), the depôts remaining on the Chun Soo. On the 14th Gamisch Khana was occupied without resistance; the Turks fled, and the
Greeks, of whom the miners’ guards are principally composed, moved
in procession, headed by their priests, to meet the Russians. The road
to this place lies over the Giaour Daug*, and is quite impracticable for
artillery; even the cavalry did not pass without great difficulty, and
were repeatedly obliged to dismount, and the light guns had to be taken off their carriages and carried by the soldiers. The route by Temlin
was found to be nearly as difficult, and it would have required the labour of 3000 men for at least a month to have improved the roads sufficiently to allow of the passage of artillery and baggage. The number
of troops available for an advance on Trebizond, after leaving even a
very inadequate number to secure the conquests already made, would
hardly have exceeded 5000 men, and in addition to these obstacles the
absence of the Russian army had enabled the distant pashaliks to assemble their troops and threaten the Russian posts, while a conspiracy
was discovered at Erzeroum showing the danger there would be in
withdrawing the troops, so that General Paskiewitch judged it best to
concentrate his troops in that neighbourhood and await either the arrival of more troops or some change in the state of affairs.
On the 24th the different detachments assembled at Baiburt, the
fortifications of which were destroyed, and on the 28th the army reoccupied their former stations about Erzeroum.
Kemal Saylan
- 116-
9. Francis Rawdon Chesney (1829)
Bir İngiliz general ve gezgin olan Francis Rawdon Chesney Anadolu’da yaptığı gezi sırasında Gümüşhane’ye de uğramıştır. Burası ile
ilgili izlenimlerine “The Russo-Turkish Campaigns of 1828-1829 with a
view of the Present State of Affairs in the East” adlı kitabın 214-218. sayfaları arasında yer vermiştir. Kitap 1854 senesinde Londra’da basılmıştır.
CHAPTER IX
Asiatic Campaign Of 1829
Osman Pasha, who had just arrived from Trebizonde, on finding
that he was too late to succour the intrepid Lazians, immediately retraced his steps; thus giving a practical proof of the mischievous effects
of entrusting mihtary commands to civil functionaries. Osman Pasha
was quite aware of the importance of hastening to Khart in good time;
nor did he fail to perceive that something might still be done to remedy
his previous tardiness. It was, in fact, his anxious wish to prevent the
onward march of the invaders; but, owing to his want of military experience, he did not take advantage of the strong ground as he retired.
Instead of occupying the Tchefflik in force, by which he might readily
have stopped the enemy’s advance, he merely left a few spahis as he
retreated; thus a brief skirmish put the Russians in possession of this
important position, from whence they could, at pleasure, either move
against Sivas, or continue the march upon Trebizonde.
After due consideration, the latter course was adopted by General Paskevitch, on account of opening a communication, through the
Euxine, between the Russian ports and the army. The main body advanced, accordingly, along the route of Kara Hissar, and Sivas, as far as
Temlia; whilst a strong column diverged to the right, under Simonitch,
and reached the well-known mines of Ghumish Khana, on the 14th of
August. But, although scarcely forty-six miles from the important port
of Trebizonde, difficulties presented themselves which proved to be
insuperable. Instead of experiencing, as at Erzerum and other places,
the support of the Armenian people, the Russians found, as they advanced through a country almost impracticable for artillery, that their
communications were seriously threatened by the Adjars, and other
- 117-
Muslims carrying on an irregular warfare.
In consequence of his urgent appeal to the Muslim people, about
10,000 men had assembled about the beginning of September, at Baiburt, the capital of Lazistan, and 6,000 more at Tchifflick. These, with
the addition of a corps at Ghumish Khana, to keep up the necessary
communications, formed the left wing of Osman Pasha’s army; 4,000
Dellis, Spahis, &c., composed the right, and were posted at Terdjan
and Pun, under the Pasha of Vann. The latter commenced operations
by moving against Miklacheoski, who was posted on the road between
Ach-Kalá and Pekeridge; but the arrival of Muravieff enabled him to
drive back the Turks, and to pursue them as far as Pun, capturing a
gun and some provisions.
General Paskevitch now prepared to strike a blow against the
Seraskier: who, as has just been mentioned, occupied both Baiburt and
Tchifflick with his reserve at Ghumish-Khana. Leaving an adequate
force both at Erzerum and Ach-Kalá, with the purpose of concealing
his plans, he formed the remainder of his troops into two columns;
which, after making demonstrations against the former places, effected a junction at Miss-Maydan on the 26th of September.
Kemal Saylan
- 118-
10. A. C. Laemmlein (1829)
Laemmlein, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Geschichte der Feldzüge in der Asiatischen Türkei, Während Der Jahre 1828 und 1829” eserinde yer vermiştir. Kitap, 1838 senesinde Leipzig’de basılmıştır. Kitap iki
bölümden oluşmaktadır. Gümüşhane ile ilgili hatıralar ise eserin ikinci
bölümündeki 184-192 ve 215-218. sayfaları arasında yer almaktadır.
Capitel XIV
Verschwörung in arzerum; - Die Beks von Of und Ispir unterwerfen sich; - Bewegung nach Kuans-Kaleh und Tschiftlik; - Der Oberfeldherr ändert seine Pläne zur zweiten Periode des Feldzuges; - Expedition gegen Gümisch- Chaneh und
Trapezunt;- Das russiche Hauptcorps kehrt nach Arzerum
zurück.
Am 4ten marschirten die Russen nach Balachor; zum Schutze
Bayburt waren 8 Compagnieen der chersonschen Grenadiere, 6 Feldstücke der cancasischen Brigade und das 4te Tatarenpulk mit einem
Kosakenpulk zurückgelassen. Nachdem am folgenden tage das Detachement Kaschkareffs zur Hauptmacht gestossen, unternahm der
Oberfeldherr unter persönlicher Leitungeine forcirte Recognoscirung
von Balachor nach Kuans-Kaleh. Die ersten 5 Wersten waren bald zurückgelegt, später aber bildeten steile Abhänge, enge Felsenpässe, der
reissende Bach Balachor u. s. w. Grössere Hindernisse, so dass die Artillerie nach zurückgelegten 10 Werststehen bleiben, und die Reiterei
selbst mit grösster Mühe den Bacuch-Dağ erklimmen musste. Erst um
5 Uhr Nachmittags konnten die Truppen den Rand der Schlucht saffian-Dari erreichen, von wo aus Hauptmann karganoff, die Türken in
ihrem Hinterhalte anzugreifen, mit den Kurden und Armenien beordert wurde. Der wohl ausgeführte Angriff trieb die Türken ins Thal
herunter; von der position jedoch, die die russische Armee inne hatte, bemerkte man in den Hoblwegen etwa noch 1,000 Mann Türken,
die durch steile Felsen geschützt, unangreifbar waren; weshalb sich
am Abende die russen nach Balachor zurückzogen. Der beabsichtigte Zweck der recognoscirung war erreicht, die Türken, in Schrecken
gesetzt, zogen sich nah Kilkit-Tschiftlik zurück, um sich mit ihren in
- 119-
karahissar befindlichen waffenbrüdern zu vereinigen.
Am 6ten August brach auch der russische Oberfeldherr nach KilkitTschiftlik auf; aus dem Nachtlager von Possus wurde abermals Karganoff
mit den leichten Truppen zur Recognoscirung beordert, mit dem Befehle,
zugleich wo moglich mit den Aeltesten der Dorfsehaften in Verbindung
zu trenten. Am 7 ten August wurde Kilkit-Tschiftlik von ihm besetzt; der
Vorsteher des Dorfes, Hussein-Aga hatte sich mit allen Einwohnern ins
Gebirge geflüchtet und die ausgestellten Wachtposten flüchteten nach den
Ufern des Flussehens Tscharlo-su, wo 4,000 Delys un 5,000 Krieger unter
Jahia-Pascha und Betasch-Bek, Sohn des Pascha von Trapezunt, im Lager
standen. Am 8ten traf der russische Oberbefehlshaber in Kilkit-Tschiftlik
ein, und schickte wieder zum Recognosciren eine Abtheilung voraus, die
bald von 800 berittenen Türken angegriffen wurde, jedoch durch Hilfe
von Fomins kosakeopulk dieselben in ihr befestigtes lager zurückzukehren zwang.- Die Unzugänglichkeit dieser äusserst festen Stellung der Türken erlaubte nicht, sogleich etwas Entscheidendes zu unternehmen; Obrist Graf simonitsch blieb also mit 6 Compagnieen grusischer Grenadiere
am Schen-su slehen, indem der obergeneral nach Tschiftlik zurückkehrte.
Während des l’länkersgefechts hatten die Turken to Todte und 7 Gefangene, die Russen aber einen Kosaken und einige Pferde eingebusst. Das
Vorhaber, am 9 ten August in aller Frühe die türkische Cavalterie anzugreifen, wurde nicht ausgeführt, denn in der Nacht bekam man Nachricht,
dass die Turken während der Dunkelheit ihr Lager verlassen, und mit
Zurücklassung ihrer schweren Bagage nach allen Richtungen hin entfloen
wären; Wegen zu grossen Vorsprunges war es schwer,, sie zu verfolgen;
türkische Flüchtlinge herichteten, dass ihr Corps gänzlich zerstreut, und
die Hauptabtheilung derselben bereits mehr als 15 Werst entfernt sei. General rajeffski, der mit 3 Cavallerieregimentern und 4 Kanonen auf der
Strasse nach Gümisch-Chaneh die Fliehenden verfolgte, stiess hinter dem
Dorfe Pernak auf 500 Turken, die bei Annaherung der Russen in die Felsschuchten flüchteteten.
Die russische Hauptmacht blieb nun am toten und 11ten in Tschiftlik stehen, 10 Werst in die Runde Patrouillen aussendend; die allegemeine Flucht der turken liess den Weg nach siwass offen, und der
russische Oberfeldherr war auch, um das audere Ziel des Feldzugs
zu erreichen, denselben einzuschlagen gesonnen: als won mehreren
Orten einlaufende Nachrichten die Ausführung dieses Vorhabens vereitelten. Die Verschwörung in arzerum war zwar entdeckt und die
- 120-
Kemal Saylan
üblen Folgen derselben abgewendet worden, bald aber zeigte sich.
Dass diesselbe, im Zusammenhange mit den übrigen Absichten der
Kurden, den Russen im hochsten Grade Verderben drohend gewesen.
Der beruchtigte, im vorigen Jahre bei Achalzik geschlagene mustapha-Pascha, hatte mehrere Kurdenstämme zusammenberufen, und
bedrohte an der Spitze von 15,000 dieser Krieger die Feste Chniss; 300
Werst von dieser Festung war am 1sten August ein zur Abtheilung
des obrist Lehmann gehöriges Commando von einer starken KurdenAbtheliung angefallen worden und hatte 12 Todte und Blessirte und
16 Pferde verloren. Gneral Pankratieff, der Lehmanns Detachement
bedroht sah, befahl demselben sich nach dem Dorfe Kulli, 40 Werst
von Chniss, zurückzuziehen. Auf gleichzeitig empfangene Nachricht, dass die Kurden die aus Arzerum zur Heneinsammlung nach
Lesghi-Tschair commandirten Soldaten zu überfallen beabsichtichten,
wurden zu deren Bedeckung 2 Compagnieen Infanterie und ein kosakenpulk unter dem Obrist Bassoff detachirt; bei wachsender Gefahr
bekam das Commando mit seiner Bedeckung befehl, nach Arzerum
zuruckzukehren. Anch Lehmann hatte Chniss verlassen, worauf Mustapha-Pascha, übermüthig gemacht, mit 2,000 Kurden nach arzerum
vorrückte und kaum war Bassoff mit seiner Schaar in einer Ebene an
der Heerstrasse angelangt, als er von jenen in Hohlwegen verborgenen
haufen angegriffen, und besonders seine Nachhut stark bedrängt wurde. – General Pankratieff, durch den Knall des Geschützes aufmerksam gemacht, schickte den Bedrängten den General Sergheeff mit 500
Kosaken, 2 Jägercompagnieen vom 4 ısten Regimente und 2 leichten
Feldstücken zu Hilfe, die auch bald das Uebergewicht auf die Seite der
Russen brachten; 200 Turken, unter deneu 2 ihrer Häuptlinge, wurden
getödtet und der nächste Anverwandte des Pascha von Musch, OmerAga wurde schwer verwundet gefangen genommen; kaum konnten
sich die Kurden, alle Beute und ihre abgematteten Pferde den siegern
überlassend durch die Flucht ind die Felsschluchten retten; von den
Russen wurden nur 300 Mann verwundet oder getödtet.
Zur selben Zeit war die Lage der Garnison von Bajazeth nicht wenig gefahrlich; durch die aus Arzerum angelangten Hilfsvölker zurückgeschreckt, hatte zwar der Pascha von Wan sich in seine Provinz zurückbegeben, dagegen beunruhigten 11,000 Kurden und 1,100 Delys die
Umgegend der Festung. Seit dem ersten abgeschlagenen Sturme wüthete die Pest unter der Besatzung, und es war unmöglieh, da man jeden
- 121-
Augenblick den Angriff des Feindes erwarten musste, zur unterdrückung der Seuche, die Verbindung unter den Truppen zu besehränken.
Der Obergeneral hatte befohlen aus der Garnison ardaghan einen Expedition ins Sandchakat Sachauschet zu schicken. Der Commandirende dieser Expedition, Obristlieutenant Schumski, trieb am
14ten Juli cine, die Strasse von Karss nach Achalzik beunruhigende,
Räuberhorde auseinander, und nahm deren Häuptling mit funf seiner
Genossen gefangen. Zwei zu dem Commando gehörige Jägercompagnieen, sowie eine Abtheilung kosaken und Karapapacher drangen bis
ins Dorf Schauschet, verlrieben die rebellischen Einwohner, und nahmen ihnen 1,000 Stück Hornvieh und Pferde ab.
Die mit dem Pascha der Adscharen, Achmet, angeknüpften Verbindurgen waren indessen fruchtlos geblieben, weil des Seraskers Rdohungen und Versprechen denselben von vollkommenem Uebertritte zu
den russen abhielten. Der an Bebutoffs Stelle in Achalzik commandirende majör von Osten-Sacken hatte zu entscheidenderer Fortfuhrung der
Unterhandlungen einen officier an Achmet abgeschickt, der aber nach
vierzehntägigem Aufenthalte erfolglos zurückebrte. Der Oberfeldherr
sabdie Nortwendigken ein, diesem Sachwankeu ein Ende zu machen
und trug dem Barun Sacken auf, dem Adscharen Häuptlinge zum
elden, dass, wenn nach ablauf einer festgestellten Frist, nicht er oder
sein Sohn mit Enterwinfigkeitsbeweisen einträfe, sein Land die Eröffnung der Feindseligkeiten russischer Seits zu gewärtigen habe Unter
solchen Umständen war es unmöglich, die Pläne zur Fortzetzung des
Feldzuges zu realisiren, da man ausser den Feindselgkeiten der Lasen
und kürden aus Musch und Wan, noch die Uebelgesinnen in den eroberten Provinzen zu fürchten hatte. Der Oberfeldherr entschloss sich
also, den Plan, Siwass zu erobern, aufgebend, sich zur Deckung der
Versuche des Seraskers auf Arzerum, und zur Sicherung des für die
Winterquartiere tauglischsten landes auf Operationen in der Gegend
um Tschiftlik zu beschränken. Zur maskirung dieser bewegung wurde
ein Scheinmanoeuvre gegen Trapezunt ausgefuhrt, weshalb der Obergeneral eine Expedition nach Gümisch-Chaneh abgehen liess. Diese
Stadt war wegen ihrer unzugänglichen lage, zwischen Arzerum und
Trapezunt, stets ein vortheilhafter Kinterhalt feindlicher Herumzügler
gewensen. Das vom Obrist Graf simonitsch dâhin beorderte Detachement bestand aus dem grusischen Grenadierregimente, dem kosakenpulk Fomin, dem 2ten Muselmännerpulk, 3 Compagnieen Pioniere, 1
- 122-
Kemal Saylan
Division Dragoner, 4 Gebirgshaubitzen und ebensoviel kochornschen
Mörsern. 12 Wersten von Tschiftlik kamen diesen Truppen schutzsuchende Griechen jener Gegend entgegen. Bis zum Kamme des Gebirges
Giaur-Dag hatte das vorruckende Detachement fast auf jedem Schritte
Verhaue von Balken, mit denen der Weg verrammelt war, zu beseitigen; die daselbst befindlichen türkischen Beobachtungspiquete zogen
sich, nach gegehenen Signalschüssen, eiligst zurück; die rusische Reiterei verfolgte sie ungefahr 17 Werst und machte einige Gefangene.
Um 10 Uhr Abends, nachdem die Schaar auf den unwegsamen Pfaden,
das Geschütz auf den Händen fortgeschafft, wurde ungefahr 15 Werst
von Gümisch-Chaneh halt gemacht. Am 13ten früh schickte Graf Simonitseh mit einer Proclamation nach Gümisch-Chaneh einen ihrer
Eingebornen, den Hassan-Aga, freien Einlass begehrend, und um 7
Uhr Morgens befand sich das kleine Corps bereits auf dem Marsche
dahin. Bald kamen aus der bedrohten Stadt zwei vom metropoliten
und den christlichen Einwohnern abgeschickte Deputirte, berichtend,
dass das Oberhaupt der Stadt, Utschmudschi-Oglı mit allen Soldaten
und den muhammedanischen Einwohnern, nachdem sie die Christen
ausgeplündert, aus der Stadt entflohen wären.
Die Annäberung der russischen Cavallerie hammte die Gewaltthätigkeiten der Türken, von denen auf der Flucht 7 Mann und 15
Pferde ergriffen wurden. Vorden Stadtthoren wurden die Russen von
der Geistlichkeit und vielen Einwohnern beiderlei Geschlechts empfangen; die schlüssel der Stadt wurden dem Grafen Simonitsch durch den Metropoliten übergeben. Unter Freudenthränen empfing die
Geistlichkeit ihre Glaubensgenossen; der ganze Zug begab sich in die
kathedrale, wo alsbald zur Feier der befreiung der Christen feierlicher
Gottesdiens gehalten wurde.
Nach einem so mühseligen Marsche, worauf die Gebirgshaubitzen zweimal auseinander genommen und stückweise mehrere Werst
auf den Händen getragen wurden, die sämtlichen Artılleriestücke an
Seilen von den schroffen Abhängen herabgelassen werden mussten,
und eine Haubitze, zwei Artilleristen erdrückend, umgestürzt war,
musste den Russen die Ankunft in Gümisch-Chaneh wolherfreulich
sein. Die Infanterie wurde sogleich in die Häuser einquartiert, während die Gärten von der Reiterei besetzt wurden. İn der Stadt fand
sich 1 gusseiserne Kanone, 32 Tonnehen Pulver und 37 lasten Kugeln
und Blei vor. Graf Simonitsch beschäftigte sich sofort mit den nöthigen
- 123-
Massregeln zur Verpflefung seines Schaars und ernannte den Capitain
karganoff zum Platzcommandanten. Häuser und Laden der geflüchteten Turken, worin man Lebensmittel vermuthete, wurden versiegelt.
Abends versammelte man die Stadtältesten, die nach kurzer Berathung sich freiwillig erboten, binnen 3 Taagen proviant fur 4,000 Mann
auf viermal 24 Stunden herbeizuschaffen; und am 14ten wurden schon
15,000 Pfund Brod abgeliefert.
Am 15ten, als am Tage Mariä-Himmelfahrt, hielt der Metropolit
in Gegenwart der Trupen feierlichen Gottesdienst; die Pracht des reichgeschmückten, durch sein Alter ehrwürdigen Tempels, die in voller
parade stehenden Krieger, so wie der ganze feierliche Act, gewährte
einen der eindrucksreichsten momente. Die kampfgewohnten krieger
waren nach dreimonatlichen Anstrengungen zum ersten male wieder
in ein Gotteshaus ihres Cultus gekommen, und die fromme Andacht
der erprobten Helden verfehlte ihren Eindruchk auf die haufenweis
herheigeströmten Einwohner nicht; der donner der Geschütze beendete die Feierlichkeit, nach welcher Graf Simonitsch den Metropoliten
und alle Officiere zur Tafel einlud.
Zu dem günstigen Erfolge der Expedition nach Gümisch-Chaneh
hatte vorzüglieh eine bewegung der Hauptmacht, von Tschiftlik nach
dem Dorfe Temlah zu, beigetragen. Um die Verbindung zwischen Bayburt und Gümisch-Chaneh zu sichern, war im Lager am Schen-su eine
Abtheilung von 5 Compagnieen Infanterie, 1 Ksakenpulk und 11 Kanonen unter General Friedrichs zurückgelassen worden. Das Hauptcorps
lagerte vom 13ten bis zum 17ten August bei Temlah, und seine Entfernung von Bayburt hatte den kampflustigen Lasen neuen Muth eingeflösst. Der Neffe des seraskers, Ali-Bek, erschien von neuem in den Kreisen Of, und Surmala, um die Bewohner zu den waffen zu rufen; zagl
eich wurde ein Firman des sultans publicirt, laut dessen jedem unter
die Waffen tretenden 60 Kürisch monatlichen Gehaltes zugesagt wurde.
Die Beksa us Of weigerten sich satndhaft dem grossherrlichen befeble
nahzukommen, während die aus Surmala sogleiche zu den waffen griffen. Dieser Vorfall, der von dem Commandirenden der bayburter Abtheilung dem Obergeneral sogleich mit der Bemerkung gemeldet wurde, dass vicle Streifparteien des Seraskers die Umgegend beunruhigten,
bewog den Grafen von Erivan nach Tschiftlik zurückzukehren, und die
Heerstrasse nach Trapezunt besetzen, um dadurch die Häuptlinge der
Gebirgsbewohner, die sich bereits grossen Theils bercit erklärt hatten,
Kemal Saylan
- 124-
zu den Russen überzugehen, zu zwingen, die eine oder die andere Partei entscheidende zu ergreifen. Diese demonstration hielt indessen den
Oberfeldherrn nicht ab, seinen Hauptzweck, das arzerumer Gebiet zu
decken, im Auge zu behalten, um im Falle die Bewohner der Gebirgskreise, dem Beispiele der burger Arzerums folgend, sich unterwerfen
sollten, es trotz der beschwerlichen Wegemöglich zu machen, sich mit
leichtgerüstetem Corps und geringen Hılfsmitteln Trapezunts selbst zu
bemächtigen. Gümisch-Chaneh konnte allerdings unter solchen Umstäuden nicht behauptet werden; da den Ort zu verproviantiren und mit
kriegsbedürfoissen zu versorgen, bei seiner entfernung von der Operationslinie, cher nachtlelig als heilbringend gewesen wäre.- Der innige Wunsch, Glaubensverwandte zu bescbützen, musste also strategischen Combinationen untergeordnet werden. Sımonitsch erhielt Befehl
Gümisch-Chaneh zu räumen und mit seiner Abtheilung zur armee zu
stossen. Türkische Parteigänger griffen am 17ten August die russischen
Fourageure am Ufer des Schen-su an, tödteten 5, verwundeten 2 derselben und erbenteten einige Stück Vieh, mussten aber, vom ısten muselmännischen Pulk verfolgt, nach einem Verluste von 10 Todten und 2
Gefangenen die Beute wieder herausgeben.
Diese türkische Streifpartei gehörte zur abtheilung des Bek von
Ersingan, der, den Befehlen des Seraskers genügend, 1,500 reiter ins
Feld gestellt hatte; er hoffte mit diesen Kriegern den Russen alle Verbindung abzuschneiden, wurde aber von den bewohnern Tschiftliks
mit dem Bedrohen bewaffneten Widerstandes zuruckgewiesen.
Der Oberfeldherr batte den Grafen Simonitsch ermächtigt, diejenigen Christenfamilien, die in russischen Bezitzungen sich ansiedeln
wollten, aus Gümisch-Chaneh mitzunehmen, und Hauptmann Kurganoff war beauftragt dieses Erbieten zu veröffentlichen.
Capitel XVII
Die Turken fahren fort sich zu verstäken; - Abermaliger Marsch
nach Bayburt; - Die Stadt wird mit Sturm genommen; Nachricht vom Friedensschlusse zu Adrianopel; -Ende der
Feindseligkeitcn.
Das Gerücht ton dem Unternehmen des Seraskers bestätigte
sich immer mehr und mehr. Die in Bayburt und Tschiftlik befindhc-
- 125-
hen Türken hatten sich dermassen verstärkt, dass die Lage des kleinen
Schaars unter Miklaschefski äusserst gefahrvoll geworden war. Mit
5ooo wieder gesammelten Asiaten rückte der Pascha von Wangegen
Pekäcidsch, occupirte mit dem grössten Theile seiner Truppen das
Dorf Mans und suchte, in Erwartung neuer Hilfstruppen, den Obrist
von Asch-Kaleh abzuschneiden. Der Oberfeldherr liess sogleich sämtliche bei Murawieff befindliche Reilerei, 2 Compagnieen Infanterie
und 4 Kanonen nach Pekäridsch marschiren, und befahl dem Miklaschefski, nach seiner Vereinigung mit diesen Truppen sich auf die
zwischen Asch-Kaleh und Pekäridsch befindliche besondere Abtheilung von 6 Compagnieen Infanterie und 4 Kanonen zurückzuziehen.
Zu sehr mit der Regierung der eroberten Provinz Sowie der schnellern
Vollehdung der Festungsarbieten zu Arzerum beschäftigt, sah sich der
Oberfeldherr genöthigt in jener Stadt zu bleiben, und weged des Zusammen- hanges und der Einheit der Operationen der verschiedenen
Heeresabtheilungen, das Obercommando derselben dem General-Adjutanten Potemkin, zu übergeben Die zur Verstärkung Mikldsthefskis bestimmten Truppen terliessen am 18ten September Asch-Kalleh;
während zugleich die Nachricht einlief, dass die türkischen Streitkräfte bedeutend zugenommen, und dieselben im Begriffe wären, die
russische Abtheilung bei Pekäridsch anzugreifen. Sogleich wurde
Potemkin beordert, die beabsichtigte Hilfe zu verdoppeln und der feindlichen Attake wo möglich zuvorzukommen. Am 21sten begab sich
Potemkin persönlich nach Pekäridsch; zu Miklaschefski war bereits
die ihm früher befitimmte Hilfe gestossen, und es blieb ihm nichts übrig, als nach Asch-Kaleh zurückzukehren. Die Rüstungen in Bayburt
und Tchiftlik, des Seraskers ungewöhnliche Thätigkeit, Alles hess für
die Russen nachtheilige Folgğn nach so grossen Anstrengungen vermuthen. Die Kühuheit der türkischen Streifparteien nahm mit jedem
Tage zu. Delys wagten es am 19ten eine Bewegung bis Megmassür zu
machen, zogen sich aber, Russen dort erblickend, nach Mis-maydan
zurück. Am 20sten erhielt man gewisse Nachricbtes dass der Sultan
dem Serasker, während er ihm zugleich 7 Kanonen geschickt, streng
befohlen habe, den Russen Arzerum wieder abzunehmen. Der Aufruf
an alle Muselmänner, zu den Waifen zu greifen, wurde in Moscheen von den Mullahs und auf öffenntlichen Marktplätzeu von den Obrigkeiten wiederholt. Alter Christeuhass und Vaterlandstiebe schien
wieder geweckt; im kriegerischen Lasistan waren schnell 3 zahlreiche
- 126-
Kemal Saylan
von kriegserfahren nen Oberen bisfehligte Haufen gebildet. Die, erste dieser Abtheilungen, 10,000 Mann Fussvolk und 2,000 Reiter stark,
war in Bayburt unter osman-Pascha-Schatyr-Ogli concentrirt; die 2te,
6,000 Mann starken, befand sich unter 2 lasistanschen Häuptlingen itn
Kilkit-Tschiftlik; die 3te, unter Seraskers persönlichen Befehlen, war in
Gümisch-Chaneh. Das volle Vertrauen der Lasen besitzend, hatte der
Serasker auch der Kurden Unbe-ständigkeit und Habsucht zu benutzen verstanden. Jeder wusste, dass noch ein atiderer Theil des russischen Heeres nach Grusien abgehen musste, und nur der geförchtete
Name des Grafen Paskewitsch allein war im Stande, einen entscheidenden Angriff auf Arzerum bis zur Abreise des russichen Feldherrn
zu verschiehen. Bisher feindlich gegen einander gesinnte Oberhänpter
Verschiedener Stämme waren jetzt durch ein und dasselbe Interesse
vereint, Kurden Und Lasen berathschlagten sich mit gleichem Eifer in
Gümisch-Chaneh und Terdschan. Diese rastlose Thätigkeit der Türken erlaubte nicht den Abgang det nach Grusien bestimmten Truppen; der Oberfeldherr sah die Nothwendigkeit ein, von der jetzigen
Concentrirung des Heeres Vortheil zu ziehen. Am 15ten September
hörte man unbestimmt von Unter- handlungen, die zu Adrianopel angeknüpft sein sollten; da aber nichts Officielles daruber verlautete, so
blieben diese Geruüchte einflusslos. Der oberfeldherr beschloss, ohne
Zeitverlust einen neuen Marsch dach Bayburt zu unternehmen; zwei
wichtige Gründe bestimmten ihn vor Allem diese Gegend zum Ziele
einer Expedition zu wählen: erstens war Bayburt der Mittelpunkt aller
feindlichen Streirkräfte in Lasistan, und zweitens hätte ein Zug gegen
Terdschan oder Tschiftlik die Türken Gelegenheit gegeben, mit wenigen Truppen die Russen zu beschäftigen, und während dessen mit den
übrigen über
Bayburt nach Arzerum vorzudringen. Im ersten Falle durfte man
hoffen, gegen das feindliche Centrum wirkend, mit einem Schlage alle
Pläne des Serasker razerstören; im zweiten aber konnte, auch beim
glanzendsten erfolge, die erwünschte Ruhe nicht bezweckt werden,
denn der Hauptsitz der turkischen Waffenrüstungen blieb unberührt.
- 127-
11. Eli Smith-Harrison Gray Otis Dwight (1830)
Amerikalı Protestan bir misyoner olan Eli Smith, Anadolu, Ermenistan, Gürcistan ve İran’da gezilerde bulunmuştur. İzlenimlerini
H. G. O. Dwight ile birlikte “Researches of the Rev. E. Smith and H. G.
O. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor” adıyla
kitap haline getirerek 2 cilt olarak yayınlamıştır. Bu kitabı 1833 yılında
New York’da basılmıştır. Tokat’tan Erzurum’a giderken Gümüşhane
topraklarından geçmiş ve buralarla ilgili hatıralarına kitabının 51-53.
sayfaları arasında, Erzurum’dan Trabzon’a giderken tekrar Gümüşhane’den geçmiş ve bu seyahatindeki Gümüşhane anılarına ise kitabın
444-445 ve 448-449. sayfalarında yer vermiştir.
LETTER III
From Tokat to Erzroom
June 8. We started at 2 A.M., and chilled and benumbed with
the cold prceeded on to Einék, which we reached at half past 5, having
made yesterday and this morning only 16 hours. With the surrounding
villages it forms a sanják (district) of the pashalik of Erzroom, called
Sheherán. Together, they contain about 300 houses, all of which are
Turkish, with the exception of some eight or ten inhabited by Greeks.
Here, and onward in our journey, a marked improvement appeared in
the civility and respectfulness of the Turkish population, notwithstanding their former reputation for rudeness. Doubtless the sword of the
Russians had taught them good manners. We readily believed them
that they have snow six months in the year, for the thermometer this
morning stood at 41ᴏ 30´; and no trees for miles around, nor aught else
appeared to break the chilling influence of vast fields of eternal snow
that lay in full view upon the Giaoor-dagh, in the immediate vicinity
on the North. For a more effectual defence from the frost, their houses
were sunk under ground. İt was our first introduction to this mode of
architecture, and we afterwards hardly found any other. Sheherán is
the last place mentioned in the journal of Martyn. How wearisome and
paintful must have been his journey of 170 miles over the muntains
and valleys that intervene between here and Tokát, where his earthly
toils ceased!
From this place a post road branches off for Trebizond; and there
- 128-
Kemal Saylan
are but two stages to that city, ne of 12 hours to Gümishkháneh, and
the other form thence of 24 hours. It was also from this vicinity, we
were told, that the Russians penetrated through the mountains even to
the boundaries of the pashalik of Trebizond, within 18 miles of the sea.
These mountains are a branch of mount Caucasus. They first seperate
Mingreli form Georgia; in the pashalik of Akhaltsikhe tehy are called
Childir-dagh, and give name to one f its sanjáks; then passing between
Erzroom and the South-earstern corner of the Black Sea, they receive
in this vicinity the name of Giaoor-dagh; and, extending westward, are
finally named Janik-dagh to the North-west of Kara-hisár.
From hence the post establishment was completely broken up
by the Russian invasion. In every post town in Turkey, a number of
horses belonging to an individual or a company, are attached to the
post-house, and at the command of any one who brings an order from
government, and pays for them. The established price, when we went,
was thirty parás, and, when we returned, one piastre the hour. The
menziljy has under him a number of sürijies, who act as hostlers, and,
whenever horses are taken o a journey, accompany them to the next
post to bring them back. Their name, which signifies a puller, is derived from the fact that a part of their business is to lead loaded horses.
When the horses of the post are not sufficient, the traveller’s menzilemry, as the order for horses is called, obliges the anthorities of the
place to press into his service the horses of the inhabitants for the same
price. As this system provides only for travelling, and not for the transportation of letters, it is imperfect, without the separate establishment
of tartars, who are the official couriers.
Some of them are attached to every pashá, and whoever will pay
them what they demand, can employ them as an express. They are
officers of considerable rank, and travellers by post generally take one
to make themselves respected, and to expedite their jurney. But here
Ottoman establihments had ceased, the post-houses were stripped of
ther horses, the menzil-emry ceased to be regarded, and the tatar himself was no longer feared. By fair words and promises, however, he
succeeded in getting horses enough at last, and we proceeded.
A gradual descent conducted us from the high undulating grund
of Sheherán, into a broad and open plain, where we found our posthouse in the little village of Gérmery, at the end of a stage of 6 hours.
İt is on a stream of some size, whose waters pass by Niksáar, and whi-
- 129-
ch is probably the main branch of the river that bears that name. A
number of villages appeared upon the plain, and we were assured that
there are 60 in the sanják, containing in all not far from 1000 houses,
none of which are inhabited by rayáhs. The sanják takes the name of
Chiftlík, from the chief town about half an hour distant, which is called
Kerkíd-chiftlík, or Bash-chiftlík, or simply Chiftlík.
June 9. Immediately after starting, we passed through the Chiftlík. Instead of a simple villa, as its name imports, it is a market town
of some size. Situated on a low level of extreme fertility not far from
the river, it is surrounded with gardens, and its houses, built of stone,
stand out fair above the ground. Passing out of the plain along the
banks of the river, we followed it until the fifth hour, from Gérmery,
and then left it coming down from a snowy mountain at the South.
Turning to the left ourselves, our tartar stopped us at the entrance of
a wooded ravine, and loaded our pistols, saying, that there were four
places between here and Erzroom dangerous for robbers, the first of
which we were now entering. We worked our way, however, with no
encounter, other then the steepness of the ascent, to the top of a naked
summit, on which a snow-drift was still braving a summer’s sun. Here
the mountain just mentioned, was near, and in full view. It is called
Chimán-dagh (Verdant Mountain). All the way from Niksár, the same
rang had accasionally appeared just South of the river. Here the river
takes its origin from its extreme and most elevated part, confirming
what Strabo says of the Lycus, that it rises in Armenia.
LETTER XXIV
From Erzroom by Trebizond to Malta
May 4. We passed at an early hour over the woodless mountains
of Otlúk-bely, now spotted with numerous and deep banks of snow,
into the extensive plain of Lori. It was more cultivated than when we
saw it before, as was also the whole country from Ash-kúlaah to Chiftlík. We observed no crops but grain. Descending from the next ridge
into a deep qooded glen the infant river of Niksár conducted us by
many a winding into the plain of Kerkid-Chiftlík. The garden trees
arount it were just putting forth ther young foliage. The almond had
blossomed at Tebriz the last of March, but here, Fr the first time in
- 130-
Kemal Saylan
Turkish Armenia, did we observe any leaves beginning to appear. We
found our post-house at Gérmery after dark.
May 5. When passing here befre, we understod that this sanják,
and the one to the West of it, belonged to the pashalik of Erzroom. Now
we are assured that Chiftlík is subject to the pashá of Gümish-kháneh.
Then, also, the sanjáks of Erzroom were said to be twelve; when last at
Erzroom we were informed that they are but nine.* Probably Chiftlík
and Sheherán had in the mean time been set off to Gümish-kháneh, as
its pashá is now subject to that of Erzroom.
The horses of the post being otherwise employed in the morning,
we were detained until 4 P.M. for the menziljy to collect our complement from the neighouring villages. Starting at that hour, we turned
to the right toward the mountains of Gümish-kháneh, from the road to
Constantinople, which we had followed thus far.
Gümish-kháneh is on the left of the river, about an hour and a
quarter below where we first came upon it, and not in sight of the direct road. Leaving the margin of stream, you climb the mountain by a
good parth for half an hour, a find its houses near the top, rising one
above another along the sides of a ravine, which just below sends out
on either hand remarkable projections of perpendicular rock. They seemed t be nature’s provision for its defence, but man had not availed
himself of them, and not a gun nor a battlement appeared. We reached
the town at a quarter before 11 A. M., having come a distance of 6
hours from Porodór. Our observations at Gümish-kháneh were necessarily limited: for, arriving hungry and sleepy, and in haste to proceed,
we were obliged to improve the few hours of our delay in eating and
sleeping. I have already informed you, that it is governed, as well as
the province of which it is the capital, by a pashá of two tails, who is
subject to the pashá of Erzroom. Some Armenians of place had told
us at Chiftlík, that its population consists of 200 Greek, 200 Turkish,
and 500 Armenian houses; and a papal Armenian of Trebizond had
assured us at Erzroom, that out of 2000 houses which occupy it, 500
are Greek, 70 Armenian, from 5 to 10 papal Armenian, and the rest
Turkish.
*
Eleven of the twelve sanjáks mentioned to us first, were Sheherán, Erzengán,
Chiftlík, Terján, Baiboort, Ispir, Tortoom, Upper Pásin, Khanoos, and Erzroom; the
name of the twelfth we did not learn.- our last informant, a young man in the service
of the collector of taxes, added, that in the nine sanjáks now composing the pashalik,
there are 3800 village.
- 131-
We obtained no information here to reconcile these discrepancies; except that in passing through the bazárs, hardly any Moslems
appeared, and we therefore judged that the Christians far outnumber
them. We were informed, too, that the Greeks are much the most numerous class of Christians, and have five churches with o bishop of
theis own; while the Armenians have but one church, anda re subject
to the bishop of Trebizond. The pashalik, likewise, is said to be full of
Greeks; and perhaps for this reason the high mountain in it, which has
been repeatedly mentioned by the name of Giaoor-dagh, received that
appellation, wich means infidel montain. İn the ravine near the town
is the celebrated silver mine, which has given to it its name of Gümishkháneh, or place of silver. Specimens of solid ore were given us, but we
afterward understood, that a dust or sand is procured which is richer.
İt contains lead and silver, but the proportion of the latter is as small
as hardly to pay for refining. Copper mines are found else where, at a
distance from the town. - The Russians remained here too short a time
to leave many permanent traces, or to take away many of the Christian
inhabitants.
We started again at a quarter before 2 P.M. and were soon upon
the banks of the river. So long as the gardens continued, our ride was
delightful. But at length the valley became too narrow for them, and
the perpendicular or impending cliffs of the two opposing mountains
which formed it, approached so near each other, as to leave but just
rom for the river’s channel. Our path at one time wound like a goat’s
track, over rocks high up the mountain side; and at another formed
a narrow foothold along the margin of the water. The scenery was
awfully grand beyond description. But fear often deprived me of the
power of admiration, as my eye glanced to the bottom of the abyss,
and shewed me how inevitably a stumble of my animal would plunge me into eternity in a moment, or caught a glimpse (as it did in one
place) of the carcase of a horse, which, by a similar accident, had been
precipitated downward, till it was arrested and suspended in mi dair
between two projecting crags. To travel such a road in the dark was
not to be thought of, and so we stopped for the night at a khan, 5 hours
from town.
Kemal Saylan
- 132-
12. James Brant (1835)
İngiltere’nin Erzurum Konsolosu olan James Brant 1835 senesinde Anadolu’nun büyük bir bölümünü gezmiştir. Bu gezileri sırasında
tuttuğu notlarında Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir.
Brant, Anadolu’ya yaptığı gezide Erzurum’dan yola çıkarak Diyarbakır-Malatya-Sivas-Yozgat güzergâhından geri dönmüş, dönüşte Tokat-Niksar-Karahisar-Şiran-Gümüşhane-Trabzon güzergâhını takip
etmiştir. Daha sonra gezi notları “Journey through a Part of Armenia and
Asia Minor, in the year 1835” adıyla Temmuz 1836 senesinde The Journal
of the Royal Geographical Society adlı derginin 6. cildinin 187-223. sayfaları arasında yayınlanmıştır.
Journey through a Part of Armenia and Asia Minor,
in the Year 1835
At a small village called Uleh, in the district of Shíván, 48 miles
east of Kará-hisár, I left the high eastern road leading through Erzúm, and turned northward towards Trebizond. Between Uleh and Gúmish-kháneh the mountains are more steep and difficult than any I
had seen in Asia Minor, except in the Ajerah Valley.
Gumish-kháneh,* a town ou the banks of the river Kharshút, has
grown up around the mines of argentiferous lead in the neighbourhood. The mines were once rich in silver, but the produce now is very
small. The system pursued by the government, rather than the want
of ore, has occasioned the falling off of the produce. At one time there
were 40 furnaces in full employment, there are now only two.
The whole district abounds in ores of copper and lead; few mines are worked, and those which are produce little to the government,
from the ruinous system of management pursued.
It is difficult, upon a hasty and extensive journey like this, to give
a very accurate or concise summary of the different points I endeavoured to investigate.
The central table-land of Armenia is a fertile corn country, and
abounds also in pastures. The slopes of the mountains supporting this
table-land are wooded, and the plains at their base rich. The climate on
*
Silver-works.
- 133-
the shores of the Black Sea is temperate, on those of the Mediterranean
extremely hot, while in the ceutral parts it is cold, on account of their
great elevation. The country is throughout well watered with streams.
The passes from the coast to the interior are difficult and easily defensible.
The population is scanty: the greatest portion of the inhabitants
are Turks, who find employment as soldiers, civil functionaries, cultivators, merchants and artisans. The next in number, or perhaps not
inferior to the Turks, are the Kurds, who live in separate tribes, and
wander with their sheep and cattle over the country, from the mountains to the plains, according to the seasons, for the sake of pastures,
without, in general, other habitations than their tents. They are warlike, always wear arms, are addicted to plunder, and have been, until
lately, scarcely more than nominally dependent on the Sultán. It is the
object of Reshid Mohammed Páshá’s operations to reduce them to a
more complete obedience.
The Armenians, the original inhabitants, are generally engaged
in commercial pursuits in the towns, or are cultivators of the land; they
are prohibited from carrying arms, and are not called upon to act in
the capacity of soldiers or civil functionaries. They are Christians, and
I estimate they may form about one-third of the number of the Turkish,
and one-seventh of the whole population.
Itınerary
From Trebizond to Batum the distance is 60 hours, or as mny
leagues. İt can only be performed in boats; there are no practicable
roads.
From Batúm to
Níksár
Kuleh-Hisár
Kará-Hisár
Ulehsheran
Gúmish-Kháneh
Trebizond
Hours
9
12
12
16
12
18
To Ulehsheran the road is generally good,
though mountainous, and the horses very
fair. From thence to Trebizond the road is
the worst I ever travelled; a continuation
of precipitous mountains. The horses from
Gúmish-Kháneh are wretched in the extreme.
Kemal Saylan
- 134-
13. Colonel Charles Stuart (1835)
İngiliz ordusunda albay olarak görev yapan Charles Stuart, Anadolu’nun doğu vilayetlerini dolaşarak İran’a gitmiştir. Bu yolculuk sırasında Trabzon’dan Erzurum’a giderken Karakapan-Balahor güzergâhını kullanmıştır. Bu yolculuk esnasında tuttuğu notları daha sonra
“Journal of a Residence in Northern Persia and the Adjacent Provinces of
Turkey” adıyla kitap olarak yayınlamıştır. Kitap 1854 senesinde Londra’da basılmıştır. Bu kitapta Gümüşhane ile ilgili hatıralarına kitabın
81-84. sayfaları arasında de yer vermiştir.
CHAPTER III
Mines-The Lazi-Armenian Burial-Ground-Ballahore
I never felt so sudden a change of climate as our elevation produced; we shivered over a wood fire which smoked enough to put one’s
eyes out until nine o’clock, when dinner was at length announced.
Stoddart and Bell employed their time more usefully in going to see a
copper-mine, which they say is worked in the most wasteful manner.
We are informed that there are forty-six mines of silver and lead in the
district of Gumish-khaneh (the house of silver), a town on the postroad not many miles distant. This is the country of the Chalybes, once
famous as workers in iron and steel, who derived their name from the
productions of their soil.
M. Tchevkine told us this morning, when we overtook him at
the post-house, that our chaoush recovered only two days ago from
the plague, and that the men admitted into the consulate to sew up our
heavy baggage in coverings of felt, were the people employed to wash
the bodies of those who had died of the disease. I believe both these
stories to be fabrications, invented to prove that the Russian has the
means of obtaining more correct information and readier assistance
from the Pasha than the British Consulate.
12th. — Mr. Ellis entrusted money to recompense our ejected
landlords to the head man of the village, a fat quiz, in a red caftan and
broad white turban: I hope he will not cheat the poor wretches. It is bitterly cold this morning: we did not start till halfpast eight. The journey
was about eighteen miles in length, very mountainous, but generally
- 135-
on a descent after the first hour. The road is narrow and rocky, and
very steep. The rocks are chiefly of a reddish colour, spotted a good
deal with green. We met two caravans of donkeys laden with copper
in bars from the mines. The lower ridges of the mountain towards the
south are covered with dwarf pines and juniper bushes. I was much
struck with the view from one of them down into the depths beneath
us, and of the high range stretching from the neighbourhood of Erzeroom, round to the south-west. We are now at Wasernee, a scattered village in a pretty cultivated valley. The honey at this place is delicious.
Bell has been doctoring the wife and child of the Russian Tergiman at
Erzeroom, who suffered severely from cold in crossing Kara-kapàn, a
few days ago. The Tergiman gives a most pathetic account of a snowstorm in which he and his family (he says) were nearly lost.
Women conceal their faces much more in this part of Asia Minor than they do at Constantinople. At Trebizond they wore black veils, which covered their faces completely. In the villages they throw a
shawl over their heads whenever they see us; and to-day four women
dropped from the causeway into a field, and hid themselves until we
had passed. We took a long walk up the valley by the side of a clear rapid stream. Every edge and every crevice in the rocks produce barley.
The Lazi, who inhabit the mountains to the north-east, cultivate such
perpendicular spots, that it is said they are obhged to tie their bodies
to the trees above them when they dig.
13th. — the country through which we rode to-day is uninteresting, but the road good— that is, practicable for the arabas employed
in carrying the harvest. A good deal of wheat is grown in the valleys;
the higher ground is covered with patches of gum-tragacanth, a medicinal plant of a pale grey colour. We have only ridden sixteen miles
to-day. At the entrance to Ballahore, a considerable village where we
are quartered, we passed an Armenian burial-ground; the tomb-stones
are, or have been, upright: a pecidiarly shaped cross is engraved upon
each of them.
We are ill lodged today; three of us occupy the single room of a
hovel; fumes of charcoal, used in baking pottery, are emitted from a
hole in the mud floor. Ellis fares no better; the chaoush came in after
dinner to entreat his pardon for putting him into such a den. The great
lump of a man actually pretended to sited tears, and protested tbat he
would fly to Greece or Italy, (I wonder where he could have learned
- 136-
Kemal Saylan
so much geography?) when Ellis threatened to send him back to Trebizond. Ballahore boasts a mosqoe and a minaret. It is an agricultural
village, situated in the corner of a small well-cultivated plain watered
by a rivulet. A great many oxen are employed in treading our corn;
they are yoked to a thick board, on which a man stands and drives
them slowly round and round a threshing-floor of hardened earth. The
sheep in this country herd with the goats: another reminiscence of Scripture.
- 137-
14. Horotio Southgate (1835)
Committee of Foreign Missions of the Domesticand Foreign
Missionary Society tarafından İran ve Türkiye’de İslam’ın durumunu
incelemek üzere 1835 senesinde Anadolu’ya gelen Trabzon’dan Erzurum’a doğru yaptığı yolculuk sırasında Gümüşhane’den geçmiştir.
Burası ile ilgili hatıralarına 1840 tarihinde New York’ta basılan “Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persiaand Mesopotamia” adlı
eserinin 161-168. sayfaları arasında yer vermiştir.
CHAPTER VII
From Trebizond to Gumush Khaneh
Beyond Kara Kaban the forest ceases entirely. The heights, though still retaining their verdure, are destitute even of shurbs anda re
visited by incessant rains and fogs. Here we passed patches of snow
lying in the hollows a cloting some of the highest points. Just after
we left the kahan a violent snow-storm commenced and followed for
about two hours over the loftiest summits. It was accompanied by a furious wind most bitterly cold, which penetrated our thickest garments
and benumbed both ourselves and our horses. The mountains on
every side were suddenly covered with a White coat and we seemed
at once tranported from the heats of summer into the midst of winter.
The return was equally rapid. Within ten minutes from the cessation of
the storm, the sun was shining out so clear and warm that our cloaks
became uncomfortable.
Descending from these heights through winding valleys whose
sides, composed of loose soil, afforded in some place a very precarious
footing, we arrived late in the afternoon at the little village of Stavros,
(the Cross,) or, as it is spoken by the inhabitants, Stavree. A young
Greek met us on the confines of the village and condocted us to a stable
where we and our horses passed the night. We had intended to spend
it in better quarters at Gumush Khaneh, the first town on our route,
still eighteen miles distant. But our horses had broken down upon the
mountains, and it was only by shifting the baggage from one to another, and performing a good part of the latter half of the journey o foot,
that we were able to reach a shelter before nightfall.
- 138-
Kemal Saylan
The next morning we started in better condition, and were soon
up among the hills again. Our company was now increased by the addition fo a kaimakam, the Turkish equivalent of a majör, wo had been
to the capital inquest of a wife, and was now returning to his station at
Erzroum, accompanied by his bride and hermother. The general shape
of the Turkish dress being the same for man an woman, the latter rides on horseback in the same manner as the former, but covered from
head to foot in the yashmak an frejeh. This was the first time that the
young bride had been out of Constantinople, and when the party left
Trebizond in the morning of the same day with ourselves, it was the
first time she had ever ventured on horseback. We had overtaken them
the day before in the midst of the storm on the mountains, in a most
disconsolate condition. The major was separated from the rest of his
party, his horse had broken from him and, when the sky cleared, was
standing in a dejected posture on the top of a neighbouring heiht. The
party, however, succeeded in reaching Stavros before night, where the
major caused a house to be cleared for the reception of his harem and
made his Selamlik* in a stable like our own. During the evening A sent
a cup of tea to his lodgings, and the next morning we started together
on more intimate terms.
The ladies rode in advance, and as they were entirely unaccustomed to journeying, every brook that ran across our path and every
difficult ascent or declivity was a subject of alarm and exclamation.
At length the youner of the party broke forth in petulant displeasure,
and began to reproach her new spouse with having deceived her in
bringing her so long and perilous a journe. “Is this your country?” She
exclaimed. “Which you told me was so beautiful. There are nothing
but rivers, and mountains, and rocks. Alas, that A ever left Stamboul!”
the officer acted the part of a good husband and endeavoured to appease her by kind assurances that this was not his country, and that when
they should come to it, she would find that he had told her the truth.
We reached Gumush Khaneh about noon. As it was now Saturday, and I intended to spend Sunday there, our first care was to procure
suitable lodgings. For this purpose a despatched John to the governor
of the town, who, upon the sight of the firman, appointed us a place
in the house of the superintendant of the mines for which Gumush
Khaneh is clebrated? The superintendant himself came to conduct us
*
The apartment for men in a Turkish house.
- 139-
to our quarters, which were in an elevated situation, commanding an
extensive prospect, and refreshed by the cool breezes of the hills. The
town, which lay beneath us, was built in the form of an amphitheatre
along the steep sides of a bend in the mountains. İts appearance, both
within and without, was very unprepossessing. İts flat-roofed houses
of earth, rising one above another, appear like ewcrescences from the
parched soil of the mountains, and the streets which run among tem
are dirty, irregular and wearisome lanes. The inhabitants, too, appeared in good keeping with the other features of the place. We everywhere met qith women in rags, or spualid and half-naked children begging
for paras. Before we reached our lodgings we were accosted by nearly
fifty of this character.
The history of the palace explains both its situation and condition. The mountains in the vicinity bear ores of diiferent kinds in their
bosoms. Hence it is that this unfavourable position was chosen as the
site for a toqn, a dence too the name it bears.* These mines formerly yielded 600 okkas, (1500 pounds) of silver annoally, and gave support to
a large number of families. They now afford only from twenty to thirty
okkas, and consequently a large portion of the population are thrown
out of employment and plunged into poverty and wretchedness.
As every thing in the çivil condition of a people has an immediate bearing upon the puestion of their moral improvement, so did
I regard even the mines of Gumush Khaneh as having an important
connection qith the great object of my investigations? The reason why
so lagre a portion of the population remain here after the means of
livelihood are cut off, is to be found, I apprehend, in that new, but
most impolitic, regulation fo the Turkish government, which forbeds
any one to remove his residence from one town to another without a
firman from the sultan, the procural of qhich by a poor subject of the
interior is next to an impossibility. The law, however, is an admirable
specimen of the short-sighted-ness of Turkish legislation, which is practically based upon no principles of palitical economy, but is a kind of
patch-work, in which each piece i put in to cover a particular spot, without considering whether is agrees with the other parts, or conforms
to the general disign and appearance of the whole.
There had been a great reduction of population in certain parts
of the empire on account of emigration to other parts. To prevent this
*
Gumush Khaneh-Place of silver.
Kemal Saylan
- 140-
supposed evil the law was made, without, apparently, it’s having been
at all considered, that it was the interest of individuals which induced
the emigration, that by change of place they became greater producers,
and that thus the prosperity of the nation as well as their own was promoted. To keep the population at its height, several hundreds of poor
must stay and starve in Gumush Khaneh, who might be employed else
where in the cultivation of the ground, or in working more profitable
mines in other parts of the empire.
As it is, the population of Gumush Khaneh is eight hundred families, including those in the valley below the town. Of these, four
hundred are Greek, two hundred Armenian and as many Mussulman.
The Armenian population includes eiht Armenian Ctholic families.
These last have a priest, but no church. The Greeks, on he contrary,
have four churches and the Armenians one. The former had lately establihed two new and promising schools. Teachers of some experience
had been obtained from the capital. Ancient and modern Greek, with
penmanship, were the piricipal branches taught. Several of the pupils
came to see me. It was a peculiar gratificaion to hear from them the
sweet and polished tones of the Constantinopolitan Greek, which they
had acpuired in the school, while their parent spoke a jargon which my
interpreter, though well versed in the language, could not understand.
Not with standing the discomforts of the place my oqn stay was
vry agreeable. My host gave up to me his best apartment, and set before
me his choicest cheer. I thought that such hospitality must be Mussulman, and was not a little suprised to hear my entertainer acknowledge
himself a Greek. He wore the yellow slippers and the White turban of
a Turk, a privilege sometimes granted to Chirstians on Office, and his
truly Turkish hospitality made the deception complete.
CHAPTER VIII
From Gumush Khaneh to Erzroum
We left Gumush Khaneh at an early hour on Monday morning,
and, re-crossing the river before the town, took a more easterly direction, following the line of the mountains through a valley overhung by
barren and rocky heights. About nine miles from the town we passed a
small village called Tekeh, a corruption, it may be, of the ancient name
- 141-
Teches, which belonged to the adjacent mountains when Xenophon
and his disheartened Greeks descried from their summit the waters of
the Euxine. As we wound through a bend in the valley, about six miles
farther on our way, a magnificent spectecle suddenly opened before
us. There rose perpendicularly from the bottom of the vale, a rock of
immense height crowned by a tower, which seemed at first the highest
pinnacle of the solid foundation on which it stood. As we advanced,
we perceived that it was connected with an extensive fortress, which
was accessible only on the farther side where the ridge declined to the
valley.
Beyond this ridge the country began to assume a new appearance. The barren and discoloured steeps sank into gentle hills spread
over with verdure, and the dry bottom of the valley expanded into
a broad and beautiful plain covered with numerous herds of goats.
Cultivation, of which we had only seen here and there a solitary patch
since leaving the delightful valley of the mill river, again appeared,
and in a secluded nook lay the little village of Balahor, the first of those
villages of round-topped houses, so common throughout Armenia, on
the borders of which we now were. I shall have more to say of them
when we shall have penetrated deeper into the country. We reposed
till near midnight, when we started again, and after an easy ride entered Baibout at early dawn.
Kemal Saylan
- 142-
15. William John Hamilton (1836)
William John Hamilton, diplomatik bir misyonla 1834 ve 1837
yılları arasında Anadolu’da seyahatlerde bulunmuştur. Gezilerinde
daha çok arkeolojik kalıntılar ve yazıtlar üzerinde duran ve Anadolu’da geçtiği yerlerin haritasını çizmiştir. Mayıs 1836 yılında Trabzon
ve Erzurum yoluyla Ani’ye kadar seyahat etmiştir. Gümüşhane ile ilgili hatıralarına 1842 senesinde Londra’da 2 cilt halinde basılan “Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; with Some Account of Their
Antiquities and Geology” adlı eserin 1. cildinin 166-172. sayfaları arasında yer vermiştir.
CHAPTER XI
Bournoubat-Return te Constantinople-Circumcision of the
Sultan’s Son-Hill of Boulgourlou-Voyage to TrebizondDeleterious Honey-Leave Trabizond erzeroum-Jivislik-azales Pontica-Ascend to Karakaban-Retreat of the Ten Thousand-Descend to
Stavros-Gümischkhana-Baibourt-copper Mines Of Chalwar-Gurula-Descend to the Plain of the Euphrates-Reach Erzeroum.
At a quarter after nine, six miles from Karakaban, who reached
the spot from whence we saw the sea for the last time. On a rising
knoll, about a mile to the west, was a targe block of stone, standing
upright on the summit, apparently surrounded by a mass of smaller
ones? A hasty traveller might easily have taken it for the cairn erected
by the soldiers of Xenophon, to indicate the spot whence they first saw
the sea, supposing it not to be visible from any of the more inland
chains; but an attentive examination of the narrative will destroy this
hypothesis: for, in the first place, the Greeks were five days’ march
from the sea when it was pointed out to them, and the spot in qnestion is not more than five-and-twenty miles from Trebizond, Secondly,
they reached a considerable river, the boundary between the Macrones
and the Scythinee, the day after they had seen the sea; this river emptied itself into another still larger on their left hand, which they had
.”* Now this description does not apply to any
to cross “
rivers between this chain of hills and Trebizond, but it does to that of
*
Xenoph. lib. iv. cap. 8.
- 143-
Baibourt or to that of Gümischkhana. Thirdly, the Greeks reached the
borders of the Colchians the third day after passing the river in question: here they were opposed by the inhabitants, drawn up on κ lofty
mountain, apparently part of the range of hilla between Gumischkhana and Trebizond, but in all probability farther to the east than where
I crossed it. Fourthly, after carrying the post occupied by the enemy,
the Greeks were dispersed throughout the country in the villages, and
here it was that thoy suffered from the effects of the maddening honey;
this remarkable fact at once fixes the locality, for the azalea does not
grow to the south of this chain of hills. The Greeks then, having driven
the Colchians from their heights, descended to the villages where they
could procure provisions, and where, we ere told, they found the honey. We should therefore look for these villages in those valleys and
places where cultivation again commences, and the azalea, from which
the honey was derived, flourishes; this, as I have before said, is only on
the northern slopes of the mountainchain nearest the sca. Xenophon
then goes on to say that they reached Trehizond in two days’ march,
the distance being seven parasangs, which also agrees with the real
distance of twenty or twenty-two miles from Trebizond to the point
where the azalea ceases.
We must therefore adopt the idea that the Greeks first saw the
sea from some more inland point. And when we recollect that they
were led by their guide to this spot, from whence he had promised to
show them what they had so long sighed for, it is more probable that
he conducted them to some insulated mountain-top, than that the sea
was visible from the pass, or other point of the chain over which their
route would naturally have led them. I should be strongly tempted to
look for the spot in the range of hills which extends between Baibourt
and Ispir.
At ten our course changed from south to west, and we commenced a rapid descent between lofty and precipitoos masses of igneous
and granitic rocks, for a space of three miles, passing a strongly-impregnated ferruginous spring on the other side of the stream. The thick
and turbid water bubbled up near the river, depositing a yellow sediment, and falling over a low stalactitic cliff which it has formed. Alter
crossing the stream by a wooden bridge we continued S. by W. for
three miles, until we reached Stavros. Here a little cultivation in the
bottom of the valley again enlivened the scene; but the hill sides were
- 144-
Kemal Saylan
bare, and only a few straggling poplars grew along the river banks.
From Stavros we descended a mile and a half in th same direction until the river was joined by another from the east, when we
changed our course to cast, and continued up its valley for half a mile,
whilst the united streams floved to the S.W., falling into the river of
Gümischkhana below. Then, leaving the river, we ascended the steep hills to the South, and, after a winding road for several miles over
an aqually barren and stony tract of country, we reached the crest of
another chain of hills, which forms the northern limit of the valley of
Gümischkhana.
The granite and igneous rocks near Stavros had been succeded
by a thick formation of indurated shales, limestone, and sandstone,
dipping S. By X. At an angle of 35˚, which in some of the ravines were
penetrated to a gneat distance by eruptive masses and dykes of trap.
We continued on this formation until we reached the summit of the
ridge, when, on commencing the perilous descent towards Gümischkhana, the stratified rocks were suddenly cut off by a hill of porphyritic trachyte. The view towards the West was very extensive, its effect being increased by the contrast of light and shadows caused by an
approaching thunder-storm which soon burst upon us in all its wild
sublimity.
Looking back from the foot of the mountain at the chaotic mass
of broken rocks which we had descended, it seemed impossible for
the ingenuity of man to have found a path over such rugged ground,
down which even our chavesse had thought it prudent to dismount.
Another mile, of casier descent, brought us to a stream, which we
followed to its junction with the river of Gümischkhana; the air was
strongly impregnated with the pleasant but rather sickly smell of the
wild barberry, now in flower. Our road led between the stream on the
right, and lofty trap rocks on the left, covered with an efflorescence of
sulphur; but soon after reaching the Gümischkhana river we crossed
it by a fine stone bridge of a single arch, and of considerable span, and
continued S. By E. For about two miles, winding up a valley confined
by lofty mountains, between gardens, and orchards in the highest state
of cultivation. Here everything seemed backward, and the fruit trees
were only now putting on the first blush of spring; amongst them quinces, apricots, cherries, and walnuts, were most numerous. At six we
reached a small cafe in the suburbs near the riverside, having left the
- 145-
town itself nearly a mile behind us up a steep ravine to the right.
The silver-mines of Gümischkhana are amongst the most celebrated in the Turkish dominions, anda re looked upon as the school
where the art of mining is best taught; it is, moreoverş, the district whicih furnishes miners for all other parts of Anatolia. A was most anxious to see them, but my companion being hurried, a put off my visit
until my return.
Friday, May 27- Wishing to reach Baibourt to day, we determined to set out early, the distance being 14 hours or 42 miles. We left
Gümischkhana at five, and, after crossing to the right bank of the river, ascended the valley E. By S. For nearly six miles; at first between
ar succession of beautiful gardens and orchards. Qhen we were celar
of the gardens, the air was deliciously scented with the perfime of a
tree in full flower growing abundantly along the banks of the river. İn
appearance it closely resembled the willow; the leaves had the same
colour and the same villosity on the under side; the smell of the yellow
flower, which was small and cruciform, resembled that of the jessamine; and although I occasionally found it wild in other parts of asia
minor, it was long before I discovered it was the jijiva, or jujube tree.
I should, however, think it must be sufficiently hardy to grow in England, where it would be a great ornament. The how, flat-roofed, and
almost subterranean houses had a strange appearance; built against
the steep hill side, they require only one Wall in front to support the
roof, which on the other three side rest on the ground. Like many of the
Armenian villages, these hovels are so low that you may ride on the
roof without knowing where you are.
The rock on this side of the river was a reddish, large-grained
granite, with a great tendency to decompose, and containing, in some
specimens of it which I collected, vesicular hollows. As we advanced it
appeared to pass into protogine, the débris of which filled all the ravines, and formed a sloping talus at the foot of the cliff. At half-past seven
we passed a group of remarkable conical hillocks, consisting of thinly
laminated calcareous sinter o travertine, and which have been produced
by the successive deposits of a calcareous spring, still flowing, and in
the act of forming another cone in the immediate neighbourhood. It is
probable that, when the deposit from the water had raised the sedimentary tumulus to a certain height, the spring flowed with less rapidity,
and with so much less force that the old vents became gradually choked
- 146-
Kemal Saylan
up by fresh deposit, and the water was forced to seek a new opening,
where it continued to deposit its laminated matter as before, until a fresh
hillock was produced, and the same process again renewed. The spring
now rises about fifty yards to the east of the old mounds, having commenced forming a new one. The water which I tasted was not very cold,
but strongly chalybeate, and, in a civilized country, would probably be
turned to a better purpose than forming such gigantic molehills. About a
mile farther we qassed a village situated on a low hill of calcareous tuff,
probably deposited by similar mineral springs in former ages.
Near the eight mile we halted to allow the baggage horses to come
up with us at an Armenian blacksmith’s forge. I have seldom seen such
a wild and savage-looking set of beigngs. For some time we could not
make out who or what they were: by degrees, however, we learnt that
they were Christians, although they seemed afraid of confessing their
religion. The valley was still without trees, with only a few occasional
patches of cultivation, and gradually becoming more contracted. At the
eighth mile we crossed another considerable stream, flowing from the
N.E., and ten miles farther on another form the S.W. Here began a picturesque and narrow passage between lofty limestone rocks on either side;
amongst which, in searching for fossils, I could only find the fragment of
a large ammonite. From hence we emerged into a plain, surrounded by
high Hills, still having the river, now much reduced in size, on our left,
and between the thirteenth and fourteenth miles we entered another
- 147-
wild ravine, no less interesting for its scenery than for some of its geological details. On the left beetling cliffs rose to a stupendous height, the
summit of which was fantastically broken into pinnacles and pointed
rocks, on one of which were perched the ruins of a castle. On our right
the river was flowing in the bottom of a deep chasm, beyond which were
the same rugged limestone rocks, but not so lofty, forming an almost
perfect amphitheatre, with a wild chaotic mass of rocks in the centre. As
we advanced the road led over a large mass of porphyritic trachyte or
trap, which, rising up in the centre, had thrown off the limestone beds in
this irreguler manner, and through the shattered strata of which the river has since forced its way, making for itself at the same time a passage
through the parphyritic rock beneath. The limestone cliffs tho the left are
at least 1500 feet above the river, and, with the picturesque castle on the
summit, form a striking feature in the surrounding scenery.
We still continued the ascent of the valley, with the river on
our right hand. At the seventeenth mile we entered a succession of
deep and narrow gorges, amidst greenstones, traps, and other igneous
rocks, until, at the tewentieth mile, we reached the barren summit of
the ridge or watershed which sparates the streams which fall into the
Tchoruk below baibourt from those that fall into the river of Gümisschkhana; from this ridge we descended east by south into a wide and
partly-cultivated valley, bounded by lime-stone hills on either side, in
many parts horizontal, but at times offering remarkable contortions,
produced by igneous rocks, protruded in several places. Not a tree was
to be seen along the whole descent. At theree we reached the village
of Balahore, twenty-eight miles from Gümischkhana, inhabited partly
by Armenians, and partly by Turks, who appeared poor and destitute,
and from whom with difficulty we procured even a few eggs.
From Balahore to Baibourt the distance was ten miles in a direct
line over an undulating and barren country, but affording good pasture to flocks and cattle. The peculiar pointed form of many of the small
bridges is remarkable, in which the crown of the arch rises to such a height that a horse has much difficulty in reaching the apexs; whilst the
descent on the other side, equally difficult and dangerous, is rendered
still more alarming by the almost universal absence of parapets. After
wandering in the dark over the hills we reached baibourt at half-past
eight, and were obliged to establish ourselves in the room of the menzil Khana, after ejecting the prior occupants.
Kemal Saylan
- 148-
16. Henry Suter (1838)
İngiltere’nin Trabzon Konsolos yardımcısı olarak görev yapan
Henry Suter, Görevi dolayısıyla bölgedeki vilayetlere geziler yapmış
ve geziler sırasında tuttuğu notları “Notes on a Journey from Erz-Rúm to
Trebizond, by way of Shebb-kháneh, Kará Hisar, Sívás, Tókát, and Sámsún,
in October, 1838” adıyla 1840 senesinde Londra’da yayınlanan Journal
of the Royal Geographical Society of London adlı derginin 10. cildinde makale olarak yayınlanmıştır. Bu makalede Gümüşhane ile ilgili hatıralarına da yer vermiştir.
Notes on a Journey from Erz-Rúm to Trebizond, by way of Shebbkháneh, Kará Hisar, Sívás, Tókát, and Sámsún, in
October, 1838
We passed Lórí, a village with about 150 houses, and 4 miles further crossed a road leading in a south-westerly direction to Erzingan.
After passing over some wooded mountains we came upon a
river called Kará Sú*, flowing through a narrow valley from the eastward. It was here shallow, and not above 20 yards broad. We pursued
its northern bank for about 6 miles, and then fording it, came to a plain; and after two miles further reached Kerkit Chiftlik.** This village
contains about twenty good stone-built houses, besides, perhaps, forty
others; some constructed of logs, and some of unburnt bricks. This is
the centre of a Sanják, or Commandery, dependent on the Pashalik of
Trebizond (Tarábuzún), containing forty villages, which, among them,
number between 600 and 700 houses.
A mile beyond Kerkit Chiftlik we reached the post- station of
Gemeri, which is 12 hours distant from Kara Kúlák. It is situated on
the south bank of the Kará Sú, and contains about thirty Musulman
families. We forded the river where it was about 20 yards in breadth,
and mounted some low hills: 3 miles beyond which we traversed a
pine-forest for 6 miles, and then came to the village of U’leh-Sheïván,
6 hours from Gemeri. There are here about thirty Musulman families.
This is a different river from the Kará Sú, or Western Forát. It rises in the Almálí
Tágh, and joins the river of Gúmish-khánah, before that river debouches at Tírehbólí,
on the Black Sea, 50 miles to the W. of Trebizond.
**
Kelkíd: Jehán Numá. — p. 423.
*
- 149-
This place is the centre of a district belonging to the Páshálik of ErzRúm, and comprising 200 or 250 houses. To the N. rose the lofty and
snow-capped range of Gaúr Tágh. The winter is said to be very severe
in this vicinity. A great deal of snow falls, and the road is sometimes
impassable for many days. A post-road branches off hence to Trebizond, which is 30 hours distant.
From U’leh-Sheïván our route led us, by a steep ascent, to hills
covered with large pine trees, among which we continued for about
1 8 miles; after which, a succession of low barren hills followed for
about 12 miles, when we reached a narrow valley, through which ran
a stream flowing from the E. Crossing this by a small wooden bridge,
we ascended a high rocky mountain, by a steep and bad road. From
its summit we discerned below us the Yeshíl-Irmák (green river), or
Iris, flowing from the E. On the opposite side of the valley, on a steep
barren rock, was placed the town of Kara-Hisar, with the prenomen of
Shebb-kháneh, from the alum mines in the vicinity. Descending into
the valley, and crossing the stream by a wooden bridge, we ascended
at first by a narrow rocky path, and then through gardens of fruit-trees,
to the town, which is 18 hours from Sheïván.
Kemal Saylan
- 150-
17. George Fowler (1838)
George Fowler İran’a yaptığı yolculuk sırasındaki izlenimlerini
“Three Years in Persia; with Travelling Adventures in Koordistan” adlı 2
ciltlik kitabında anlatmıştır. Kitap, 1841 senesinde Londra’da basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili hatıralarına kitabın ilk cildinin 231-234. sayfaları arasında yer vermiştir.
CHAPTER XVII
The Tatar Gallop
Arrived at our station, ihe horses fagged, and I somewhat jaded,
I was glad to resume my old quarters at Gevaslic, where I had formerly
lodged; and on the benches of the coffee-house I established myself for
the night, and made it out in tolerable comfort. But the Tatar became
jealous of my rest, and at three in the morning we were again in the
saddle, having girded ourselves for the warfare of the day. We were
soon climbing the hills again, this being a very mountainous district.
Hence we proceeded to the dreary station of Karakaban, a solitary hut in the mountains, planted for the convenience of post horses.
It appeared to me to be misery’s head-quarters; and, independent of a
fine flow of water, I do not remember any other provision. We were
now getting into the mining districts of “Gumish Khaneh,” or the “Silver House,” with its surface as barren as its bowels were rich, if report
spoke true. The town itself was on the side of a hill, seemingly inaccessible; I saw no possibility of approach to it; but on turning the corner, a
path had been bewed out through a rock which was strongly fortified.
Thus, in many of the Asiatic towns, instead of planting them where
good approaehes may be obtained, every design indicates mistrust,
the fear of treachery, and the dread of arbitrary power.
Threading our way to this most intricate town of Gmnish Khaneh, the Tatar housed me in warm stable, and soon were my senses
steeped in forgcetfulness, which my restless companion rudely interrupted. To dispute bis will would have been to be left alone in the wilderness; so buckling on my armour, I bad nothing for it but to mount
again the stirrup of activity.
This district is noted for its good garden ground; and amongst
- 151-
other produce, the pears are most celebrated. I should say that the village bore rather a healthy hue compared to many others; there was
less of that squalidness and skin-eaten poverty which in Toorkiatan is
often so conspicuous.
Once in the saddle the Tatar feels inspired again, sets up a wild
howl of delight, cracks his whip, and off he sets full speed, the horses
seemingly partaking of his inspiration. If you happen to lag behind,
then he acts as whipper-in; you have only to keep the saddle, it is his
affair to get you on as he would any other merchandise. Many a time
was the “surrigee” rolling in the snow. He lays his whip over both man
and horse: up they spring and on again, nothing daunted. This is a
most spirit-stirring mode of travel, and the animation of a Tatar gallop
is perfectly bewitching; it excites, I may almost say creates, faculties
unknown before. In going over the boundless plains — the rocky ravines — the more difficult the road, the quicker it must be passed. There
were many places where a few inches, right or left, would be fatal to
both man and horse. “Crack” went the whip— and they were passed before I had time to think of danger; and Ferrajulah, looking back
at me with that air of satisfaction which imposes confidence, I must
confess that I became at length as fearless as himself, and enjoyed the
bustling scene.
Kemal Saylan
- 152-
18. Charles Texier (1839)
Fransız mimar, arkeolog ve gezgin olan Charles Texier, ilki 1833
ve ikincisi 1843 yılında olmak üzere Anadolu’da yıllarca süren seyahat
ve incelemelerde bulunmuştur. Anadolu’nun jeolojik yapısı, coğrafî
özellikleri, yer altı ve yer üstü kaynakları ve kültür merkezlerinin tarihî ve o günkü halkın etnik, demografik, kültürel, ekonomik vb. durumu hakkında bilgi vermiştir. Eserinin ismi “Asie Mineure, Description
Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la
Chersonnése d’Asie”dir. Kitap 1862 senesinde Paris’te basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili anılarına eserin 591-592-596 ve 619. sayfalarında yer
vermiştir. Eser daha sonra 2002 senesinde Ankara’da basılarak “Küçük
Asya: Cografyası, Tarihi ve Akeolojisi” adıyla Ali Suat tarafından dilimize
kazandırılmıştır.
CHAPITRE VII
Éguıne La Vallée De L’euphrate
La seconde route dont nous avons parlé est celle de l’ouest; elle
passe par kourou tchaī, la rivière sèche; cette vallée est remarquable par les formations fypseuses qui concordent avec tous les terrains
salifères que nous avons mentionnés, et s’arrête à Gumuch hané, la
mainson d’argent, petite ville où sont des mines de plomb argentifère
mises en régie par le gouvernement türe et qui donnent de médiocres
produits. De Kourou tchaï on fait sept heures de route jusqu’à Gherdjanis, par un pays presque désert; de cette ville à Chaïram le pays est
moins accidenté, les villages plus nombreux.
La route se détaille ainsi jusqu’à Gumuch hané:
Chaïram:
Termaï....................................... 2h45
Zimo.......................................... 2 50
Caravanséraï............................ 4 15
Edima........................................ 5h10
Gumuch hané.......................... 5
Trébizonde............................... 18
Toute cette route est au nord du compas.
De Gumuch hané on rejoint la route parcourue par les Dix mille,
- 153-
qui marchaient sur Trébizonde.
C’est assez dire qu’ils occupaient les montagnes de Gumuch
hané, où les mines de plomb argentifère sont à fleur de terre et exploitéees de toute antiquité.
Trébizonde est aujourd’hui le cheflieu de résidence d’un pacha
à trois queues, ayant le nouveau titre de muchir. Il commande à l’est
jusqu’à Gumuch hané, et à l’ouest jusqu’à Kérasoun.
La riviére de Tripolis prend sa source dans les montagnes de
l’Arménie pres de la ville de Gumuch hané, où sont les mines d’argent;
toute la chaîne qui forme le bassin de cette rivière est riche en minerai
de plomb argentifère. Il existe à quatre kilomètres à l’est de la ville,
distance qui correspond aux vingtstades d’Arrien, d’anciennes exploitations d’argent, qui indiquent l’emplacement d’Argyria.
Kemal Saylan
- 154-
19. Robert Curzon (1842)
1842 yılından itibaren Türk-İran sınırını belirlemek için oluşturulan İngiliz-Rus-Türk-İran komisyonunda İngiliz komiseri olarak
uzun süre Erzurum’da bulunan anılarını 1854 yılında New York’da
basılan “Armenia: A Year At Erzeroom, And On The Frontiers Of Russia,
Turkey, And Persia” adlı kitapta anlatmıştır. Trabzon’dan Erzurum’a
giderken uğradığı Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 40. sayfasında
yer vermiştir.
CHAPTER II
Departure From Trebizond.-A rough Road.-Turkish Pack-horses.Value of Tea.-The pipe in the East.-Mountain Riding.-Instinct of
the Horse.-A Caravan overwhelmed by an Avalanche.-Mountain of
Hoshabounar.-A Ride down the Mountain.-Arrival at Erzeroom
At Gumush Hané, where there are silver mines, a good-natured old gentleman who was sitting by the roadside gave me the most
delicious pear I ever tasted. This place is famous for its pears. Being
situated in a deep valley, the climate is much better than most parts
of the country on this road. Here we put up in a good hous, slept like
tops, and waddled off next morning as before. I had an enormous pair
of boots lined with sheepskin, which were the envy and admiration of
the party: they were amazing snug certainly, and nearly came up to
my middle. If they had been a little bit larger, I might have crept into
one at night, which would have been a great convenience; they were
of the greatest service on horseback, but on foot I had much difficulty
in getting along, and was sorry I had neglected to inquire how Jack the
Giant-killer managed with his seven-league boots. Before arriving at
beyboort we passed the mountain of Zigana Dagh, by a place where
a whole caravan accompanying the harem of the Pasha of Moush had
been overwhelmed in an avalanche, over the icy blocks of which we
made our may, the bodies of the unfortunate party and all the poor
ladies lying buried far below.
- 155-
20. Joseph Wolff (1843)
1828 senesinde İsrail’in kayıp tapınaklarını aramak için yaptığı
seyahat sırasında Anadolu’yu da gezen Joseph Wolff’un, Trabzon’dan
Erzurum’a giderken geçtiği Gümüşhane ile ilgili hatıraları 1845 tarihinde New York’ta basılan “Narrative of a Mission to Bokhara, in the Years 1843-1845” adlı kitabın 99-100. sayfalarında yayınlanmıştır.
CHAPTER V
Gumush Khané. Conviction of the Turks that their Empire is sinking. Murad Khan Oğlu; Blahor
On my arrival at Gumush-Khané, - which means house of silver,
for there are silver mines there, -as I hade a letter from Ghersi, the Austrian and Russian consul at Trebizond, for a wealthy Armenian Arrakel Ciubci-Oglu (the son of the pipe-maker) by name, I took up my
lodging with him, where I also met with the Armenian Archbishop,
a well-informed gentleman, who was very glad to make the acquaint
ance of “Mr. Wolff” of whom he had heard so much.
I met in his house also with an Armenian pilgrim from Jerusalem, who had just arrived from that city, and had seen there thi bishop
of the Protestants. The Armenians at Gumush-Khané, however, are
not satisfied with their Archbishop, and accuse him of tyranny. The
Sultan has conferred great poqers on the Armenian and Greek bishops,
and encourages them in punishing those of their flock who have intercourse with the Protestant missionaries, and therefore the worthy missionaries stationed at Trebizond and Erzroom have their hands tied,
and can do nothing. Messrs. Bliss and Benjamin, missionaries from
America stationed at Trebizond and Messrs. Peabody and Jakson at
Erzroom are most worthy people, quiet and peaceable and zealous in
their work; but the Armenians are prohibited by their Bishops to receive them in their houses.
What a beautiful country the Turkish empire would be if in the
hands of a European power, for it is blessed with everyting by nature; but it will never be improved by the Turks, for, beside the natural
indolence of the Turks, the Muhammedans have a stronga conviction
on their minds that they will be driven out of their present possessions
- 156-
Kemal Saylan
and that their labours will be for the benefit of Christians, who will
becom the rulers of their contry. This conviction has not only been produced by the superiority exercised over them by the European powers,
but also by old traditions, sayings, and prophecies of their own. And it
is for that reason that I always engaged the attention of their mullahs
when I spoke to them about the second coming of Christ, the restoration of the Jews, and that those events shall be ushered in by unheard-of
judgments over alla countries.
Three are in Gumush-Khané two hundred Armenians, two
hundred Mussulmans, four hundred Greeks, and eight catholic Armenians. The Armenians have one church, and the Greeks four churches.
The Armenians lamented that their schoolmaster had just left them,
and that they were without a school at present, but the Archbishop
wrote for one to Constantinople. The Archbishop of Gumush-Khané is
also Archbishop of Trebizond and his net income amount annually to
the vast sum of eighty dollars, i. e. sixteen pounds sterling.
I left Gumush-Khané on Monday the 4th of December and recrossing the river before the town, took a more easterly direction through
a rocky valley surrounded by a line of mountains. After some hours
ride, the country took a more pleasant appearance. We observed it was
covered with verdure, and goats were running about in the plain. We
slept that night at a miserable place called Murad Khan Oglu, an the
next day we arrived, in the afternoon, in a village called balahor, for
which place I had a letter from the archbishop of Gumush-Khané, for
an Armenian called Stephan, wo received me hospitably in his house,
which was remarkable for having a dome, in contrast to the general
flat roofs of the East. Most of the Kurdish houses are of that form, and
also in Armenia: they are exceedingly dark. My poor host was very
kind.
- 157-
21. Moritz Wagner (1844)
Moritz Wagner, Polonyalı Johann Seramba ve bir Türk mihmandarıyla birlikte postadan kiraladıkları 3 binek ve 2 yük atıyla Trabzon’dan başladığı gezisini Erzurum üzerinden doğu vilayetlerini ziyaret ederek tamlamıştır. Bu gezisi sırasında Gümüşhane’den de geçen
Wagner burası ile ilgili hatıralarına 1852 tarihinde Leipzig’de basılan
“Reise nach Persien und dem Lande der Kurden” adlı kitabın 171-194. sayfaları arasında yer vermiştir.
IV
Reise Von Trapezunt Nach Gumysch-Haneh. Naturcharafter. Reichthum der Mineralpuellen. Rochische
Gebirgsgefellschaften in der felchifchen Landchaften mit dem
Kaukasus und der Schmeiz. Geulogifche Beobachtungen. Gumysch-Haneh. Die Geschichte eines volnischen Flüchtlings aus dem
Kaukasus
Von Trapezunt bis Sehana ist die Gebirgslandschaft eine der
herrlichsten, welche ich je gesehen. Nicht so grandios wie der äußere
Anblick der silberleuchtenden Gipfel des Kaukasus von der Tereksteppe gesehen, nicht so wildromantisch, nicht so reich an bizarren Felsbildungen, an glänzenden Firnen und Gletschern, noch an prächtigen
Wasserfällen mit ewigen Schaumraketen, wie einige Querthäler der
schweizerischen und savoyschen Alpen, doch fast noch malerischer,
lieblicher und anmuthiger in den Einzelheiten. Unter den Schweizerlandschaften würde ich nur der Nordseite des Vierwaldstätter – See‘s,
dem Bödeli bei Jnterlaken und der Landschaft von Sils im Oberengadin bei einem Vergleiche mit dem Naturcharakter dieses türkisch-kolchischen Küstengebirges unbedingt den Vorzug geben. Man wandert
vom Küstenstrand bis hieher fast unausgesetzt durch Querthäler, welche sich bald verengen, bald erweitern. Wälder, Baumgruppen, ein
prachtvoller alpiner Blumenteppich oberhalb der Baumregion, einzelne Häuschen und Alphütten, die nur selten in größeren Gruppen beisammenstehen und Dorschen bilden, deeoriren zu beiden Seiten die
grünen und im Frühling farbenreichen Berghalden. Der Tschebislik,
welcher diese Querthäler durchströmt, ist in dieser Jahreszeit ein breiter und sehr reißender Strom, welcher in vielen Kaskaden wildschäu-
- 158-
Kemal Saylan
mend herabstürzt.
Die vorherrschende Formation, deren Prosile an manchen Stellen deutlich aufgeschlossen sind, ist ein Porphyr, welcher in Ansehen
und Farbe ungemein wechselt, bald em achter Trachytporphyr mit
glasigen Feldspathkrystallen von lichter Färbung ist, bald durch Zutritt von Augit in Melaphyr übergehend. Auf den Kammhöhen tritt eigentlicher Trachut von bald weißgrauer, bald bläulichgrauer Farbe zu
Tag, der mit Eisenoryd an vielen Stellen imprägnirt ist und leicht zu
verwittern scheint. Von sonstigen Felsarten kommt Thonschiefer, Kieselschiefer und beim Dorf Sehana auch ein schöner hellweißer, überaus
harter Kalk vor. Letztere Bildungen, welche man nicht in großer Ausdehnung wahrnimmt, sind von Porphyr nicht blos gehoben, sondern
zum Theil völlig emporgerissen worden, so daß bei dem Kieselschiefer
und dem Kalk fast jede Spur von Schichtung zerstört ist. An manchen
Stellen, wo der Kalk in unmittelbarem Contaet mit dem plutonischen
Gestein ist, zeigen sich Spuren der Einwirkung des letztern. Der dichte
Kalk ist in einen krystallinisch körnigten umgewandelt.
Am folgenden Tag rastetete ich einige Stunden am Ufer des
Gumysch-Haneh-su, eines schönen breiten Gebirgsflusses. im Dorf
Aetasö. Die Häuser haben hier nicht mehr die schiefen Schindeldächer
der kolchischen Ortschaften, fondern Terrassen von Stein und Lehm.
Am rechten Ufer waren einige Ruinen sichtbar, welche der mit mir
reisende türkische Kawaß den Genuvis (Genuesen) zuschrieb. Architektonische Eigenthümlichkeiten ließen sich unter den wüsten Trümmern nicht erkennen. Die Ufer des Flusses sind an vielen Stellen mit
schönen Baumgruppen von Ulmen, Weiden, Zitterpappeln, Nuß - und
Maulbeerbäumen, auch mit Garteneultur bedeckt. Jedes Stückchen anbaufähigen Bodens, selbst auf den steilsten Bergrücken, ist in diesem
Gebirgslande trefflich benützt. Die Wiesen sind nicht so schön und üppig, wie in den meisten Alpthälern der Schweiz, aber der Feld - und
Gartenbau ist reichlicher.
Eine Meile nördlich von der Stadt Gmnysch-Haneh tritt eine Kalkformation in bedeutender Ausdehnung auf, deren deutlicher Schichtenbau von Nord und Süden unter einem Winkel von 52 Graden einfällt. An manchen Stellen ist die Schichtenabsonderung unterbrochen.
Die Farbe des Gesteins ist grau oder schmutzigweiß, mattglänzeud,
der Bruch splitterig. Auf diesem Kalk lagert ein Thonmergelschiefer,
welcher in derselben Richtung emporgehoben ist. Auf beide Forma-
- 159-
tionen hat der Porphyr, der sich durchsetzt, verändernd eingewirkt.
Die Schichtung des Thonmergelschiefers ist besser erhalten, als die
des Kalks, vielleicht weil die Aetion des Porphyrs bei seiner Erhebung
nicht unmittelbar auf ihn, sondern zunächst auf den tieferliegenden
Kalk stattfand.
Die Stadt Gumysch-Haney, welche wir bei guter Tageszeit erreichten, hat eine merkwürdige Lage, in einem Kessel hoher nackter Granitfelsen eingekeilt. Die Häuser sind amphityeatralisch gruppirt auf
einem so steilen Bergabhang, daß man nach den obern Straßen nicht
einmal reitend gelangen kann. Wir führten die Pferde am Zügel. Auch
so siel es den armen tiefkeuchenden Thieren schwer genug, unser gemeinschaftliches Nachtquartier zu erreichen. Die Häuser sind halb aus
Koth, halb aus Steinen gebaut, und haben ein schmutziges und elendes
Ansehen. Jch schickte meinen Ferman an den türkischen Commandanten, der mich bei einem wohlhabenden Griechen einquartieren ließ. Ziemlich reisemüde unterließ ich eine genauere Besichtigung der Stadt.
Dieselbe scheint auch wenig oder nichts Merkwürdiges zu besitzen.
Berühmt sind die Silber - und Bleiminen eine Stunde von GumyschHaney. Die Betreibung dieses Bergbaues ist für die türkische Regierung trotz der schlechten Einrichtung und unverständigen Leitung
ziemlich einträglich, indem man den Raja zu unentgeltlicher Arbeit
zwingt. Die reicheren Stadtbewohner haben schöne Fruchtgärten, welche tief unten am Flußufer liegen.
Während der Pole mir den Pilaf bereitete, brachte mir der griechische Hauswirth Tschibuk und Kasse. Nachdem ich und meine
Gefährten ein frugales Mahl verzehrt hatten und Müdigkeit und bequeme Divankissen uns einluden, den orientalischen Kef zu feiern, bat
ich den Polen, mir die Geschichte seiner Entweichung aus Georgien
und seiner Gefangenschaft bei den Lasen zu erzählen. Er war bereit und schilderte mir zuerst sein Schicksal während des polnischen
Revolutionskampfes. Johann Saremba‘s Charakter unterschied sich
von dem seiner Landsleute im Allgemeinen durch seine Aufrichtigkeit und das Verschmähen aller aufschneiderischen Prahlhanserei. Er
sprach das Türkische sehr gut und unterhielt sich mit mir gewöhnlich
italienisch. Seine Lebensgeschichte lautete im Wesentlichen wie folgt.
Ich bin weder Edelmann, noch Bauer und gehöre dem in Polen
nicht zahlreichen Stadtbürgerstande an. Mein Vater war ein Glaser
in Warschau und ich erlernte seine Profession. Nach dem Ausbruch
- 160-
Kemal Saylan
der polnischen Revolution im November 1830 trat ich freiwillig in
den Militairdienst, machte die Schlachten bei Grochow, Praga, Jganie,
Ostrolenka mit, kam ohne Wunde und ohne Beförderung davon. Die
meisten Polen werden Jhnen sagen, daß sie damals Ofsiziere gewesen.
Es ist so die Manier meiner Landsleute. Jch gestehe es offen, daß ich
es nicht einmal bis zum Unterofsizier bringen konnte. Diese Stellen
wurden gemeiniglich von älteren Soldaten besetzt, und um Ofsizier
zu werden, mußte man nothwendigerweise Adeliger oder Ausländer
sein. Mein Regiment zog sich nach der Einnahme von Warschau auf
preußisches Gebiet zurück. Unsere Hoffnung, daß der preußische König uns die Wanderung nach Frankreich oder Amerika gestatten werde, blieb unerfüllt. Nachdem man uns die Waffen abgenommen und
einige Wochen gut verpflegt hatte, zwang man uns zur Rückkehr nach
Polen. Dort vertheilte man uns unter verschiedene russische Regimenter oder schickte uns truppweise theils ins Jnnere von Rußland, theils
nach dem Kaukasus. Mich traf das letztere Loos. Jch wurde unter ein
russisches Regiment in der Linie gesteckt. Nach verschiedenem Garnisonwechsel kamen wir nach dem Lager MangIis in der Umgegend
von Tiflis.
In meiner Compagnie waren außer mir noch sechszehn Polen.
Davon hatten sieben an dem Revolutionskriege Theil genommen. Die
übrigen waren später ausgehobene Rekruten. Einer derselben war verheirathet. Die russischen Ofsiziere behandeln die Polen etwas weniger unmenschlich, als die Stockrussen. Diese Gerechtigkeit muß ihnen
jeder Pole widerfahren lassen. Dies rührt nicht etwa von besonderer
Sympathie für unsere unglückliche Nation her, als von einer gewissen
Rücksicht gegen das Unglück von Leuten, welche gebildeter sind als
russische Bauern, besonders gegen solche, welche das traurige Loos
des russischen Soldatendienstes wegen politischer Vergehen getroffen
hat. Der russische Ofsizier theilt in politischen Dingen nicht den unversöhnlichen Haß des Zaren. Zudem sind die meisten Polen, besonders die Stadtkinder gebildeter und gewandter, als die Großrussen,
lernen auch das Erereitium und das Reglement weit leichter und würden wahrscheinlich die meisten Unterofsizierstellen einnehmen, wenn
die Obersten in dieser Beziehung nicht auf die Befehle des Kaifers,
der allen Polen rebellische Gesinnungen zutraut, Rücksicht nehmen
müßten. Uebrigens war unser Loos immerhin hart genug. Wir hatten
einen ziemlich guten Commandanten, aber er konnte der Rohheit und
- 161-
dem Uebermuth seiner Untergebenen nicht immer abwehren. Schlechte Kost, grausame Prügelstrafen, kleinliche Dienststrenge müssen
jedem das russische Soldatenleben tief verleiden, auch wenn er vom
Heimweh verschont bleibt. Jn dienstfreien Stunden lagerten wir Polen
uns oft hinter den Büschen des Waldes, der das Lager Manglis umgibt,
sangen, wenn uns kein Russe belauschte, unsere polnischen Nationallieder, welche wir in den Reihen unseres vaterländischen Heeres zur
Zeit der Revolution gesungen hatten, sprachen von der Heimat, von
unsern vergangenen Tagen und künftigen Hoffnungen, und wie oft
mußten wir bei dem Gedanken an das Verlorne und an das bittere
Eril im fremden wilden Lande alle laut zusammen weinen! Das hätte
freilich keiner unserer Ofsiziere sehen dürfen. Es wäre uns schlecht
gegangen.
Wir machten häusig Pläne zur Flucht nach der Türkei, aber in
Ermanglung einer genauen Kenntniß des Landes wagten wir lange
keinen bestimmten Entschluß zu fassen. Jndessen gaben wir uns alle
Mühe, das Tartarische zu erlernen und bei den Eingebornen über die
Wege nach der Türkei und nach Persien Erkundigung einzuziehen.
Einer unserer Kameraden half einem tartarischen Bauer von der Umgebung von Manglis bei seinen ländlichen Arbeiten unentgeltlich, um
seine Freundschaft zu gewinnen und ihn über das Land ausfragen zu
können. Der Tartar merkte bald seinen Plan und bot willig die Hand,
unsere Entweichung zu erleichtern. Die Flucht nach Persien wäre uns
leichter gewesen, aber davon wollte der Tartar nichts wissen, da er
selbst Sunnite war uud die ketzerischen Anhänger Ali‘s haßte. Er rieth
uns zur Flucht nach Lasistan, welches für uns leichter erreichbar war,
als das türkische Armenien. Doch mußte ihm mein Kamerad versprechen, daß wir uns jenseits der russischen Grenze zum Islam bekehren würden. Der Tartar zeigte ihm genau die Himmelsgegend, nannte
ihm die Namen aller Berge und Flüsse, die wir zu passiven hatten,
aller Dörfer, in deren Nähe wir vorüberschleichen sollten. Jm Falle der
äußersten Verlegenheit oder Gefahr rieth er uns, den Schutz und das
Gastrecht des nächst wohnenden Wollah anzurufen, ihm unser Vorhaben zu vertrauen und dabei nie die Versicherung zu vergessen, daß
wir auf türkischem Boden gute Moslims werden wollten.
Nachdem unser Entschluß, auf jede Gefahr hin zu desertiren,
festgestellt war, brauchten wir noch volle drei Monate zur Vorbereitung. So gering unsere Löhnung, so karg und schlecht unsere Lager-
- 162-
Kemal Saylan
kost war, wir sparten davon, wir verkauften Brodrationen und suchten
uns an den Hunger zu gewöhnen. Einige von uns waren Handwerker
und verdienten sich täglich einige Kopeken in den freien Stunden. Jch
arbeitete als Glaser für alle russischen Offziere. Das Ersparte wurde in
eine gemeinschaftliche Cassa gelegt. Der Sommer ging zu Ende, die
Zugvögel sammelten sich bereits und flogen in dichten Schaaren über
die hohen Berge von Manglis dahin. Wir sahen zu ihnen hinauf voll
Sehnsucht und Neid. Uns fehlten ihre Flügel, ihre Kenntniß des Weges.
Wir wurden in unserm Entschlusse noch einigemal schwankend. Einige Deserteurs, Kleinrussen, welche an den Soldalendienst
und das Casernenleben sich schwerer gewöhnen, als die Großrussen,
waren bei dem Versuche, zu den Lesghiern zu fliehen, aufgegriffen
und durch Kosaken in das Lager zurückgebracht worden. Jeder wurde
zu dreimaligem Gassenlaufen durch tausend Mann verurtheilt, und
wir selbst waren mit eommandirt, diese Unglücklichen beinahe todtzupeitschen. So tief uns dieser Anblick erschütterte, so waren doch die
Hoffnung und der starke Trieb nach Freiheit mächtiger. Wir bestimmten den Tag zur Flucht. Nur ein einziger Pole von unserer Compagnie,
welcher die Wittwe eines Kosaken geheirathet und ein Kind mit
Wiqner, Reise n. Persien. I. z 2 ihr gezeugt hatte, wurde abtrünnig
und blieb zurück. Wir versammelten uns bei einbrechender Dunkelheit mit Tornister und scharfgeladenem Gewehr an einem verabredeten
Punkt im Walde. Dort sanken wir alle auf die Kniee nieder und beteten
laut zu Gott und zur heiligen Jungfrau Maria, daß sie unser Vorhaben
segnen, ihren Schutz und ihre Gnade uns gewähren möchten. Dann
reichten wir uns die Hände und schwuren, uns auf das Aeußerste zu
vertheidigen und uns lieber selbst zu tödten, als uns nach dem Lager
zurückbringen und von den Russen todtprügeln zu lassen.
Wir waren unserer vierzehn Mann. Einige hatten durch das Fieber gelitten, Andere hatte die schlechte Casernenkost heruntergebracht. Aber der glühende Wunsch der Freiheit, die Furcht vor dem
Schicksal, das uns im Falle des Mißlingens erwartete, gab unseren Beinen Kraft. Wir marschirten dreizehn Nächte hindurch. Am Tage verbargen wir uns in den Wäldern, bei Nacht wagten wir uns zuweilen in
die Nähe der Straße. Als die Lebensmittel, die wir in unsern Tornistern
verpackt hatten, aufgezehrt waren, mußten wir uns theils mit den wilden Beeren des Waldes, theils mit halb rohem Wildpret begnügen. Jn
dem Wäldern fehlte es zum Glück nicht an Hirschen. Wir zerstreuten
- 163-
uns gegen Abend auf den Anstand, wagten aber nur in großer Nähe
zu schießen, um unsere Munition nicht zu vergeuden und unser Versteck dem Kosakenposten nicht zu verrathen. Aus demselben Grunde
wagten wir auch bei Nacht kein Feuer zu brennen und wollten lieber
frieren und das Fleisch der geschossenen Thiere halb roh verzehren.
Nach dreizehnnächtiger Wanderung waren wir in die Nähe des
Flusses Arpatschai gekommen, ohne eigentlich recht zu wissen, wo
wir uns befanden. Von den höchsten nackten Berggipfeln, wo wir lagerten, erblickten wir in weiter Entfernung die Häuser einer großen
Stadt. Wir wußten nicht, ob sie russisch oder türkisch war. Ohne Landeskenntniß, ohne den Besitz eines Compasses, ohne Verkehr mit den
Eingebornen, die wir am Tage ängstlich mieden, weil wir immer fürchteten entdeckt und verrathen zu werden, irrten wir rathlos in diesen
Bergen umher, ohne recht zu wissen, welche Richtung wir einschlagen
sollten, um über die Grenze zu gelangen.
Die Jagd hatte uns in den letzten Tagen gar nichts gewährt. Der
Hunger gesellte sich zur Ermattung, zur empsindlichen Kälte. Wir sahen eine Heerde wilder Ziegen“) auf den Höhen, aber umsonst waren
unsere Versuche sie zu beschleichen. Mit ungemeiner Schnelle flohen
sie über die Schneefelder, welche diese hohen Berge bedeckten, und
wir verloren mit dieser Jagd einen vollen Tag ohne etwas erbeuten zu
können. Das letzte Stück Hirschfleisch, der letzte Bissen hartes russisches Casernenbrod waren aufgezehrt. Die scharfe Bergluft, die ermüdenden Fußwanderungen vermehrten unsern Hunger. Wir waren der
Verzweiflung nahe und entschlossen uns endlich auf gut Glück, dem
ersten Dorf uns zu nähern. Wir riefen uns den Schwur ins Gedächtniß,
daß wir, wenn das Schicksal uns noch einmal in die Hände der Russen
liefern sollte, bis zum letzten Blutstropfen uns vertheidigen und im
äußersten Falle uns lieber gegenseitig den Tod geben wollten, als uns
nach Manglis zurückschleppen und durch die Hände unserer eigenen
Cameraden zu todt peitschen zu lassen.
An der oberen Grenze der Waldregion erblickten wir die Minaretspitzen einer tartarischen Moschee. Wir näherten uns vorsichtig in
der Abenddämmerung und trafen zwei Tartaren, welche Buschwerk
abschnitten. Durch sie erfuhren wir, daß wir „) Wahrscheinlich die
Osprs csuossios. etwa 30 Werste von der Stadt Gumri uns befanden,
wo die Russen eine große Festung erbauten. Die Grenze lag nur eine
kleine Tagreise vor uns und der lange blaue Fluß, welchen wir von den
- 164-
Kemal Saylan
Gipfeln der Berge herab gesehen, war wirklich der Arpatschai, jenseits
dessen die Türkei beginnt. Wir gestanden den Tartaren offen unser
Vorhaben, da sie uns doch an unserm zerlumpten von den Sträuchern
zerrissenen Anzuge, an unserm verwilderten und hungrigen Aussehen schwerlich für russische Soldaten im Dienste gehalten, sondern für
das erkannt hätten, was wir waren. Der Mahnung der alten Tartaren in
Manglis eingedenk sagten wir den Leuten, daß unser fester Entschluß
sei, aus türkischem Boden gute Moslims zu werden. Wir beschworen
sie bei Allah und dem Propheten, uns Lebensmittel aus dem Dorfe zu
schicken, da sie selbst uns riethen, ihnen nicht bis in das Dorf zu folgen. Nach ihrer Aussage fand sich in der Nähe ein Kosakenposten und
die User des Arpatschai waren, wie sie versicherten, von russischen
Militairpiquets so strenge bewacht, daß uns wenig Hoffnung blieb, auf
dieser Seite die Grenze zu passiren.
Die Tartaren gingen in eiligem Schritt nach ihrem Dorf. Einer
der Unfrigen, der sehr gut tartarisch verstand, schlich ihnen durch die
Büsche nach, um wo möglich ihr Gespräch zu erlauschen und sich zu
überzeugen, ob es auch redliche Leute seien, denen man trauen dürfe.
Die Tartaren gingen aber im tiefsten Schweigen nach Hause, kamen
jedoch nach einer Stunde mit drei andern Männern zurück, von denen
Einer einen weißen Turban trug. Dicht an dem Gesträuche, wo unser
Camerad auf der Lauer war, vorübergehend, hörte sie dieser eifrig reden. Er schlich behutsam im Dickicht hinter ihnen her und konnte von
ihrem Gespräche so viel verstehen, daß sie über das, was mit uns geschehen solle, verschiedener Meinung waren. Einer, der, wie wir später
vernahmen, in der orientalischen Leibgarde des Fürsten Paskewitsch
zu Warschau gedient hatte, verlangte, daß man sogleich die Kosaken
von unserm Versteck benachrichtige. Der Mann im weißen Turban suchte ihn aber zu beruhigen und wollte erst mit uns reden.
Die Tartaren trafen uns am verabredeten Orte. Der Weißbeturbante war ein Mollah, ein schöner Greis mit ehrlichem Gesicht. Jhm
vertrauten wir offen unsere Leidensgeschichte und unser Vorhaben
an. Er versank in ein langes Sinnen. Zu unserer äußersten Ueberraschung redete uns inzwischen einer der Tartaren in gebrochnem Polnisch an und sagte uns, daß er in Warschau gewesen. Wir waren davon
so freudig ergriffen, daß wir den Mahomedaner fast umarmt hätten.
Aber unser Camerad, den wir als Kundschafter ausgeschickt, war inzwischen zu uns gestoßen. Wüthend ergriff er den polnisch redenden
- 165-
Tartaren am Barte, hielt ihm den verrätherischen Rath vor, den er seinen Landsleuten gegeben und drohte ihn zu tödten. Der alte Mol» lah
trat versöhnend dazwischen und versicherte uns seines Schutzes und
Beistandes, wenn wir wirklich die ernstliche Absicht hätten, nach der
Türkei zu fliehen und zum Jslam überzutreten. Wir betheuerten es,
obwohl wir heimlich zu unserm Gott und zur heiligen Jungfrau beteten, daß sie uns die Nothlüge verzeihen mögen, denn wir wollten nur
aus der russischen Hölle fliehen, nicht aber unserer heiligen Religion
untreu werden.
Ehe sich der Mollah entfernte, mußte er auf seinen Bart und bei
dem Propheten schwören, daß er uns nicht verrathen wolle. Zu demselben Schwur nöthigten wir auch die Andern. Den ehemaligen Leibgardisten wollten wir als Geisel zurückbehalten. Doch bat uns der
Mollah es nicht zu thun und seinem Worte zu trauen, mit dem er für
die Verschwiegenheit des Mannes bürge. Vor Allem aber wollten wir
Lebensmittel haben. Die Tartaren waren leider mit leeren Händen gekommen. Der peinigende Hunger hätte uns fast verleitet, mit ihnen
ins Dorf zu gehen. Aber der Mollah warnte uns mit der Bemerkung,
daß dort auch armenische Bauernfamilien wohnten, die uns gewiß den
Russen verrathen würden. Schwankend zwischen Furcht und Hoffnung entließen wir sie. Der Mollah hatte uns zuletzt noch den Rath
gegeben, während der Nacht zu wachen, da es möglich sei, daß unsere
Gegenwart dennoch von Andern bemerkt und den Russen verrathen
werden könne.
Zwei Bange Stunden vergingen. Die Nacht war eingebrochen
und die Stille wurde nur zuweilen durch das ferne Heulen der Dorfhunde unterbrochen. Da die Entfernung zum Dorf nicht groß war und
der Mollah uns so bestimmt versprochen hatte, die Lebensmittel uns
sogleich zu senden, wurde unser Argwohn wie» der wach und wir
machten uns bereits Vorwürfe, daß wir den Schwüren der Tartaren ein
so thörichtes Vertrauen geschenkt und sie entlassen hatten, ohne den
Mollah und den Warschauer als Geiseln zurückzubehalten.
Wir ergriffen unsere Gewehre und stellten uns auf die Lauer.
Unsere Besorgniß war nicht unbegründet. Bald hörten wir in der Dunkelheit Pferdewiehern und ferne Stimmen. Unsere Cameraden, die
noch am besten auf den Beinen waren, schlichen sich als Späher über
die Buschgegend hinaus und kamen mit der Schreckensbotschaft zurück, daß sie deutlich russische Stimmen gehört. Jnzwischen verhallte
- 166-
Kemal Saylan
das Pftrdegetrabe und Alles um uns her war wieder stille wie ein Grab.
Sogar die wachsamen Dorfhunde schienen in Schlaf versunken.
Noch ehe der Morgen graute, kam einer der Tartaren, den wir
Tags zuvor im Walde getroffen mit drei Andern, die wir noch nicht
gesehen. Sie brachten uns eine große Schüssel mit Reis und ein gebratenes halbes Lamm, auch Brod und Früchte. Unsere Gegenwart, sagte
er, sei von einem Armenier des Ortes den Russen verrathen worden.
Der Kosakenhauptmann habe den Wollah zu sich gerufen und ihm
gedroht, aber nichts von ihm erfahren. Da die Kosaken unsern Versteck nicht genau gewußt, habe einer der Tartaren sie auf falschen Weg
geführt, um sie von unserer Spur abzuleiten. Da man uns schon als
Glaubensgenossen betrachtet, werde uns kein Tartar verrathen, wenn
nicht jener Mann, der in Warschau gewesen und als Säufer uud ausschweifender Mensch unter der Ortsbevölkerung ein Gegenstand des
Abscheus und der Verachtung sei.
Als unser heftiger Hunger befriedigt war, erwachte wieder neuer Lebensmuth. Wir beschlossen sogleich unsern Marsch fortzusetzen.
Die Tartaren riethen uns, nicht über den Arpatschai zu gehen, der von
den russischen Grenzposten allzusorgfältig bewacht sei, sondern mehr
nördlich über die Gebirge von Achalziche zu wandern, wo es uns weit
leichter gelingen werde, das türkische Gebiet zu erreichen. Wir nahmen dankbar Abschied von den Leuten. Aber kaum war der erste
Morgenstrahl aufgegangen, als wir die ferne Hurrah der Kosaken hörten, die von vielen tarta» rischen Reitern begleitet uns den Weg nach
dem Thale abschnitten. Wir zogen uns in Gebüsche zurück und feuerten auf die nächste Reitertruppe, die in das Dickicht einzubrechen
versuchte, eine volle Salve. Zwei Kosaken und ein Tartar stürzten und
die übrigen ergriffen feige die Flucht. Wir zogen uns wieder nach den
obersten Höhen zurück, von denen wir herabgekommen waren, ohne
uns nur Zeit zu lassen, die Gefallenen zu untersuchen. Bald aber sahen
wir einen einzelnen Reiter mit einem grünen Zweige uns winkend gegen uns herankommen. Wir erkannten einen von den Tartaren, welche
uns Lebensmittel gebracht. Er sagte, der Mollah feit wieder an der frühern Stelle des Waldes und wolle mit uns sprechen. Von den Kosaken
sei jetzt gar nichts zu fürchten. Sie hielten uns für doppelt so zahlreich als wir wären, seien nach ihrem Posten zurückgekehrt und hätten
nach Gumri um Verstärkung geschickt, die aber gewiß nicht vor dem
Abend anlangen werde.
- 167-
Als wir Mißtrauen zeigten, erbot sich der Mann als Geisel bei uns
zu bleiben. Jch ging mit drei meiner Cameraden nach der bezeichneten
Stelle hinab. Die übrigen blieben oben zurück und hielten den Tartaren
einstweilen in Gewahrsam. Der Mol» lah war wirklich zur Stelle gekommen mit zwei der Leute, die ihn am Abend zuvor nach dem Walde
begleitet hatten. Wir hörten zu unferm Erstaunen, daß der tartarische
Reiter, den wir vom Pferde geschossen, derselbe alte Soldat des Fürsten von Warschau war, der uns polnisch angeredet. Wir hielten das für
ein Gericht Gottes. Denn der Mann hatte trotz seinem Schwur unserVersteck den Russen verrathen, die von unsererNähe bereits Kenntniß
gehabt. Die übrigen männlichen Ortsbewohner waren nur gezwungen
aufgesessen und den Russen gefolgt, hatten aber bei den ersten Schüssen recht gerne mit den Kosaken die Flucht ergriffen. Nur die List
des Mollah, der den Kosakenhauptmann beredet, feine Mannschaft in
zwei Haufen zu theilen, deren einer auf eine falsche Fährte geleitet
wurde, hatte uns gerettet. Unser Vertrauen auf den alten Priester hatte
uns nicht getäuscht. Er erinnerte uns an unser Versprechen, auf türkischem Boden Mahomedaner zu werden, gab uns gleichfalls den Rath,
den Weg über die Berge von Achalziche zu nehmen, und entließ uns
mit seinem Segen, nachdem er uns noch die genaueste Auskunft über
den Weg und guten Rath über unser Verhalten gegeben, wenn wir den
Leuten des Pascha von Kars in die Hände fallen sollten, welcher russisch gesinnt sei und vielleicht aus Furcht oder aus Gewinnsucht uns den
Russen wieder ausliefern könnte. Wir eilten zu den Unfrigen zurück,
erzählten was wir von dem Alten gehört, entließen den Tartaren und
wanderten den ganzen Tag über die rauhen Berggipfel. Am folgenden
Morgen gelang es uns eine wilde Ziege auf dem Anstand zu schießen.
Da es auf diesen kahlen Höhen auch nicht das kleinste Stückchen Holz
gab, mußten wir das Fleisch ganz roh genießen.
Nachdem wir einige Stunden gerastet, wanderten wir immer der
bezeichneten Himmelsrichtung folgend weiter. Es war empsindlich
kalt, der Schnee siel in dichten Flocken und ein schneidender Luftzug wehte uns denselben ins Gesicht. Gegen Abend erblickten wir ein
kleines Feuer, dessen Licht wir folgten und zu einigen Hütten von armen russischen Grenzansiedlern kamen. Kosaken schienen hier nicht
in der Nähe zu sein. Man konnte die waldlosen Berge auf eine weite
Strecke überschauen. Die Ansiedler waren Duch oborzen aus der Moloschna, die man ihres ketzerischen Glaubens wegen zur Auswande-
- 168-
Kemal Saylan
rung aus Rußland nach diesen rauhen fernen Grenzgebirgen jenseits
des Kaukasus gezwungen hatte. Es schienen ehrliche und gutmüthige
Leute, die ihre Küche mit getrocknetem Kuhmist heizten und uns gaben was sie hatten. Sie erzählten uns weinend von den Bedrückungen und Mißhandlungen, die sie von den Russen vor ihrem Aufbruch
nach den Kaukasusländern zu erdulden hatten und wie man sie ihrer
Habe beraubt und aus ihren fruchtbaren Wohnsitzen hinausgestoßen
habe. Die Mehrzahl von ihnen war den Strapatzen der Reife und den
Entbehrungen nach der ersten Ansiedelung erlegen. Jhre verschiedenen Ortschaften waren im Gebirge umher zerstreut. Auch deutsche
Colonisten, sagten sie, wohnten in der Nähe, aber sie warnten uns vor
ihnen, und wir beschlossen in der folgenden Nacht, wo wir die Grenze
überschreiten sollten, das deutsche Dorf zu umgehen. Wir gaben den
armen Duchoborzen, die uns mit Speise und Trank erquickt hatten,
den Rest unserer Kopeken, da wir wohl wußten, daß uns bei den Türken russische Münzen nichts mehr nützen würden. Die guten Leute
füllten uns noch unsre Feldflaschen mit Wodka und nahmen mit den
besten Wünschen Abschied von uns.
Am folgenden Tage waren die Berghohen von einem dichten
Nebel bedeckt. Man konnte keine zehn Schritte vor sich sehen und bei
der Steilheit der Felswände war das Herabsteigen über Abhänge und
Schluchten, durch die das Regenwasser hinabrauschte, sehr gefährlich. Dafür glaubten wir den Vortheil zu haben, die Grenze, die auf
dieser Seite kein bestimmtes Gewässer, sondern die Bergkette selber
bildet, überschreiten zu können, ohne von den russischen Grenzposten beobachtet zu werden. Nicht nur der Pest und des Schmuggels
wegen, sondern mehr nock um die Desertionen der Soldaten und die
Flucht der Eingebornen nach der Türkei hinüber zu hindern, war die
Grenzlinie in letzter Zeit bedeutend verstärkt worden. Man hatte uns
gesagt, daß wir auf dem jenseitigen Abhang des Gebirges nichts mehr
zu fürchten hätten, da keine Kosakenposten über die Höhen hinüberreichen und das türkische Gebiet bereits jenseits der Berge beginne.
Wir gaben uns schon der ausgelassensten Freude hin. daß wir den Boden Rußlands und mit ihm unsern Kerker in, Rücken hätten und keine
Gefahr mehr fürchten dürften.
Wie groß war aber unser Schrecken, als tief im Thale unten der
Nebel sielt und wir in ganz geringer Entfernung vor uns einen letzten
Kosakenposten bemerkten. Es war zu spät uns zurückzuziehen. Wir
- 169-
marschirten in Reihe und Glied auf und gingen in regelmäßigem Paradeschritt vorwärts. Die List gelang. Die Kosakenschildwache hielt
uns für ein russisches Streifpiquet. Wir umringten das Haus, nahmen
sieben halb betrunkene Kosaken sammt der Schildwache gefangen
und erfuhren von ihnen, daß wir im Nebel den Weg nach der Grenze
verfehlen. Der Posten war 30 Mann stark, aber an demselben Tage waren 22 Mann unter dem Commando eines Unterofsiziers nach einem
andern Grenzposten aufgebrochen, um zu patrouilliren. Aus Gumri
war die Anzeige von unserer Flucht gekommen mit der Meldung, daß
eine Abtheilung Jnfanterie die Kosakenmannschaft der Grenzposten
verstärken solle. Die Wache hatte uns nun für eine dieser erwarteten
Abtheilungen aus der russischen Festung gehalten. Wir durften mit
dem Ausgang unsers Abenteuers zufrieden sein. Der Küchenvorrath
der Kosaken erquickte uns und der Rest wurde in unsere Tornister
verpackt. Wir nahmen ihnen auch die Pferde ab und banden ihnen
zuletzt auf ihren eignen Wunsch Hände und Füße. Denn da sie inzwischen nüchtern geworden, erschraken sie vor der Verantwortlichkeit,
da sie so ohne Widerstand uns hatten einziehen lassen. Sie fürchteten
sich vor der strengen Strafe und beredeten sich wie sie den Fall am besten rechtfertigen konnten. Der dicke Morgennebel kam ihnen wohl zur
Entschuldigung zu statten, auch unsere überlegene Zahl und die Ankündigung eines russischen Jnfanteriepiquets aus Gumri. Aber Prügel
wird es für die Armen dennoch genug gesetzt haben. Wir verschlossen
auf ihre Bitte das Postenthor und eilten fammt der Beute den Bergen
zu, die wir nach Mittag überstiegen und wo wir endlich ohne weiteres
Abenteuer die gehoffte Zufluchtsstätte zu sinden glaubten.
Bei dem ersten türkischen Grenzposten machten wir halt, erzählten unser Schicksal und sprachen unsern Wunsch aus, nach Konstantinopel geschafft zu werden. Wir mußten unsere Waffen abliefern und
unsere Ankunft wurde noch an demselben Tage dem Pascha von Kars
gemeldet. Der Häuptling dieses türkischen Grenzpostens war der
Sohn eines lasischen Dere-Bey‘s, welcher uns gleich anfangs überreden wollte, in das Gebirge weiter zu fliehen und dort den Schutz eines andern lasischen Thalfürsten anzurufen, welcher vom trebisonder
Pascha abhängig sei. Wir trauten aber seinen Worten nicht und verlangten nach Kars geführt zu werden. Inzwischen vernahmen wir. daß
der russische Festungseommandant in Gumri an den Pascha von Kars
einen drohenden Brief geschrieben habe, worin er unsere Auslieferung
- 170-
Kemal Saylan
verlangte. Vier Tage vergingen in ängstlicher Erwartung unseres Schicksals. Zwischen Kars und Gnmri gingen die reitenden Boten ab und
zu. Endlich wurde uns eröffnet, daß wir uns beeilen müßten Moslims
zu werden, wenn wir der Auslieferung entgehen wollten. Der lasische Thalherr wiederholte sein Anerbieten, uns zur Flucht nach den lasischen Bergen zu verhelfen. Wir nahmen jetzt den Vorschlag an und
wurden bei Nacht im Geleite einer bewaffneten Karawane von Bergbewohnern nach dem Jnnern gebracht.
Schon am ersten Tage hatte man die Hälfte meiner Cameraden von uns getrennt. Am zweiten Tage verschwanden wieder vier,
obwohl wir die Lasen durch Bitten und Versprechungen zu bewegen
suchten, uns beisammen zu lassen. Man erwiederte, daß unsere eigene
Sicherheit die Trennung fordere. Als ich am dritten Morgen nach unserer Flucht vom türkischen Grenzort erwachte, waren auch meine beiden letzten Landeleute und Cameraden verschwunden. Bisher hatte
ich alle Leiden, alles Ungemach, alle Entbehrungen standhaft ertragen
und in ruhiger Ergebung mich in mein Schicksal gefügt, den Gefahren
muthig die Stirne geboten. Jetzt entsank mir aller Muth und ich brach
in lautes Weinen aus und verfluchte mein Schicksal.
Gar bald war mir meine Lage klar geworden. Der schändliche
Thalherr hatte uns an Selavenhändler verkauft. Man vertheilte uns im
Lande. Mich brachte man in ein Thal der Landschaft Adschara. Dort
sollte ich als Selave arbeiten bei einem ziemlich harten Herrn, dessen
Leibeigner kurz zuvor gestorben war. Schmerz und Verzweiflung, die
sich zu den ausgestandenen Leiden und zur Ungesundheit der Gegend
gesellten, zogen mir eine bösartige Krankheit zu. Fieberschauer schüttelte meinen Körper, meine Kräfte schwanden, und wenn ich auch von
Zeit zu Zeit mich wieder erholte und die mir angewiesenen Arbeiten
nothdürftig verrichten konnte, so war doch vorauszusehen, daß ich dieses Leben nicht lange mehr treiben könne. Mein Herr, Ali Beg, schien
zu fürchten, daß er die erlegte Kaufsumme bald verlieren werde. Dies
bewog ihn, meinen Bitten mich an einen türkischen Händler wieder
zu verkaufen endlich nachzugeben. Ali Beg hatte ein schönes junges
Weib, die mit meinem Elend Mitgefühl zu haben schien und meine
Bitte unterstützte. Nachdem ich das Selavenleben in den öden Bergen
Adschara‘s ein halbes Jahr gekostet, wurde ich nach Riseh verhandelt
und von dort zu Wasser nach Trebisond geschickt. Jch hatte den Adscharan glauben zu machen gewußt, daß ich einen Bruder in Trebisond
- 171-
habe, der unter dem Schutze des französischen Consuls stehe und ein
Lösegeld für mich zahlen werde. Diese Ersindung hatte Ali Begs Geiz
beruhigt. Jn Trebisond wäre ich beinahe durch Verwechselung wieder
ins Unglück gestürzt, indem mich der Selavenhändler, ich weiß nicht
ob geflissentlich oder irrigerweise, in das Haus des russischen Consuls
brachte. Doch gelang es mir zu entwischen und bei dem französischen Vieeeonsul, der damals ein gar lieber, menschenfreundlicher alter
Herr war, eine Zufluchtsstätte zu sinden. Derselbe nahm mich unter
den Schutz Frankreichs und beförderte mich nach Konstantinopel, wo
ich in Galata wieder in meinem Berufe arbeitete, eine Griechin heirathete und mit ihr zwei Kinder zeugte. Mein Weib und meine Kleinen
werden sich freuen, wenn ich ihnen einmal aus Persien nebst dem Velde, das ich in Jhrem Dienst zu ersparen hoffe, noch recht schöne Sachen mitbringe. Mit meiner Glaserprofession konnte ich nichts erübrigen. Mein Schicksal hat sich aber leidlich gebessert. Graf Zamoyski hat
mir öfters kleine Beträge von den Unterstützungsgeldern zukommen
lassen, welche unser alter guter Fürst Czartoryski für die polnischen
Flüchtlinge aus dem Kaukasus angewiesen hat. Da aber deren Zahl in
Konstantinopel sich beträchtlich mehrte, so kam von den Geldern nur
sehr wenig auf den Mann. Seltsam genug ist es, daß ich von den vierzehn Cameraden, welche mit mir aus dem Lager Manglis geflohen,
keinen mehr gesehen habe. Sie mögen daraus entnehmen, wie viele
Polen, die aus den russischen Casernen geflüchtet, in den Bergen der
Grenzländer zerstreut als Selaven leben mögen oder dort ihrem harten
Schicksal erlegen sind. Jch meinerseits würde gerne mit meiner Lage
zufrieden fein, ja mir jeden Bissen vom Mund absparen, wenn ich nur
einem meiner damaligen Unglücksgefährten zur Freiheit verhelfen
oder wenigstens erfahren könnte, was aus ihnen geworden.“
So beiläusig lautete die Geschichte des Polen Johann Saremba,
die er mir in ziemlich schlechtem Jtalienisch, aber mit dem Aeeente der
reinsten Wahrheit erzählte. Jch fand sie interessant genug, um sowohl
die Hauptzüge als manche für die transkaukasische Grenzbevölkerung charakteristische Einzelheiten in meinem Tagebuch aufzuzeichnen. Ueber dem Gesichte des Polen lagerten wieder recht trübe Schatten, als er beim Schluß seiner Erzählung auf das traurige Schicksal
seiner im Orient zerstreuten Landsleute zu reden kam und auf seinen
treuherzigen Schnurrbart sielen feuchte Seufzer, als er mir nochmals
den Tschibuk stopfend und das letzte Täßchen reichend im wehmüt-
Kemal Saylan
- 172-
higsten Tone gute Nacht wünschte. von Gumygsch-Haneh nach Erjerum. Geologische Verhältnisse. «Senis Kaleh. baiburt. Ein türkischer
Führer. Dorf Massat. Ver Hoschabunax. AnKunst in Erzerum.
V
Von Gumysch-Haneh nach Erzerum. Geologische verhaltnisse. Genis-kaleh. Baiburt. Ein turkischer Führer.
Ankunst in Erzerum
Wir brachen am 29. Mai in früher Morgenstunde von Gumysch-Haneh auf und erreichten nach dritthalbstündigem Ritt die kleine
türkische Ortschaft Deköi, in deren Umgegend nahe der Karawanenstraße sehr merkwürdige Mineralquellen entspringen. Aus flachem
Grunde sprudelnd bauen diese Quellen gewölbte domartige Felsen
auf von beiläusig 20 Fuß Höhe und 10 Fuß im Durchmesser, aus halbzolldicken Schichten von kohlensaurem Kalk bestehend, welche überaus regelmäßig auf einander lagern. Die Farbe dieses Quellenkalks ist
schmutzgelb ins Graue spielend, an manchen Stellen mit einem Anflug
von Rostgelb oder Roth, welches den Eisengehalt des Wassers andeutet. Die kalten Quellen sprudeln aus Granit und führen auf demselben
diese wunderlichen durchaus symmetrischen Kuppeln aus ihrem Tuffniederschlage auf.
In geringer Entfernung füdlich von Gumysch-Haneh beobachtete ich den Granit in sehr mächtiger Entwicklung. Er bildet hohe, steile, kahle, röthliche Felsen, welche der Verwitterung stark widerstehen
und nur höchst spärliche Vegetation tragen. Quarz und Glimmer ist
in seinen Beslandtheilen verhältnißmäßig sehr spärlich vorhanden.
Zuweilen ist dieser Granit durch Porphyr unterbrochen, welcher wahrscheinlich jüngern Ursprungs ist und den Granit zu durchsetzen scheint. Der zersetzenden elementarischen Einwirkung widersteht der
Porphyr in geringerm Grade als der Granit. Die Verwitterung seiner
Oberfläche ist weiter fortgeschritten und der Vegetation günstiger.
Wirklich reich und üppig ist die Vegetation nur auf dem Alluvialboden am Ufer des Flüßchens Gumysch-Haneh-su, wo schöne Obst- und
Gemüsegärten stehen. Jene Naturherrlichkeit, welche das kolchische
Bergland charakterisirt — das frische Grün, die reiche Pflanzenwelt,
der edle Waldcharakter mit den verschlungenen Reben, den wilden
- 173-
Früchten, den Schlingpflanzen und Schmarotzergewächsen — hatte
bereits zwischen Arta so und Gumysch-Haneh sein Ende erreicht. Die
dürftigere Flora, die rauhere Luft, die immer seltner werdenden Wälder, der kleinere Baumwuchs — alles deutete bereits den Uebergang
zu dem alpinen Naturcharakter Armeniens an.
Fünf Stunden füdlich von Gumysch-Haneh ragt zur Linken des
Weges ein gewaltiger Steinberg empor, dessen zackigen Gipfel die ziemlich umfangreichen Ruinen eines alten Burgschlosses von höchst
malerischen Formen krönen. Meine türkischen Reisegefährten nannten das Schloß Genis-kaleh und schrieben seine Gründung den Genuesern zu. Nie habe ich in irgendeiner Gegend Deutschlands, selbst nicht in den Alpen, eine Burgruine in kühnerer Lage gesehen. Auch die
Felsseenerie der nach dem Flüßchen gekehrten Seite des Steinberges
sindet an Schroffheit und Wildheit der Massen nicht leicht ihres Gleichen. Von allen Felsnestern, welche wie Adlerhorste auf schwindelnder
Höhe thronen, könnte ich nur die afrikanische Stadt Constantine von
der Seite des Rummelsturzes gesehen mit diesem Genueser Schloß
Vorderasiens vergleichen. Fürchterliche Felszacken und Nadeln, ungeheuere Steinklumpen von den wildesten Formen starren von der Riesenwand überhängend auf die Karawanenstraße herab und scheinen
sie mit einem Sturze zu bedrohen. Die Basis dieses merkwürdig steilen
Felsen bildet ein Porphyr. welcher hier den Kalk und Thonschiefer bei
seiner Erhebung zersprengt, die Trümmer mit sich emporgerissen und
die ungeheueren Klumpen über einander austhürmend dieses seltsame Felsenchaos geschaffen hat. Nie in meinem Leben ist mir eine Stelle vorgekommen, welche die Hebung und Aufrichtung geschichteter
Gebirgsmassen durch plutonisches Gestein so deutlich nachweist. Der
Ruck und die Zerstörung bei dem Zersprengen des älteren Gesteines
waren so mächtig, daß bei dem Kalk und Schiefer, welche mit dem
Porphyr in unmittelbarer Berührung stehen fast jede Spur von Schichtung verschwunden ist. Die wenigen erhaltenen Schieferschichten stehen völlig auf dem Kopf. Verfolgt man den Weg eine Strecke weiter, so
sieht man den Porphyr verschwinden und den Schiefer alsobald wieder in Schichten von sehr regelmäßiger Absonderung, welche schwach
von Nordost nach Südwest sich neigen oder zu Tage treten.
Wir überschritten an diesem Tage abermals einen Gebirgsgraht
von alpiner Höhe. Die Physiognomie der niedern Vegetation deutete
an, daß wir auf der Höhe dieses Grahtes, bereits oberhalb der Wald-
- 174-
Kemal Saylan
region standen. Ein sehr regelmäßig geschichteter.Kalk, welcher an
Form und Farbe unsern norddeutschen Kreidebildungen ziemlich
nahe kommt, trat oben zu Tage. Jch ließ hier einige. Stunden halt machen in der Hoffnung eine Spnr von Versteinerungen zu sinden, war
aber nicht glücklich. Jch bemerkte ziemlich viele Vögel, Schwärme von
wilden Tauben, Emmerlingen, Singvögeln undFinken, welche auf der
Reise waren, und in diesen kühlen Höhen den „Ke f“ feierten. Nur
Waznn, Reise n. Persien, I. 13 der Kukuk, dessen klagende Stimme
einsam aus den Felsschluchten hervorklang, mag wohl ein bleibender
Bewohner dieses Berglandes sein, der wohl die Gegend wechselt nicht
aber das Land verläßt. Unser Nachtquartier an diesem Tag war das
türkische Dorschen Balahor.
Am folgenden Tage erreichten wir die Stadt Baiburt, am Ufer
eines Armes des Tschorokh gelegen, welcher in dieser Jahreszeit wasserreich und reißend ist. Es ist eine armselige größtentheils von Türken bewohnte Stadt. Die Zahl der armenischen Familien wurde mir
auf nahe an hundert angegeben. Früher stand die Bevölkerung im
Rufe des Fanatismus und des grimmigen Hasses gegen alle Europäer.
Jetzt haben Armuth, Elend, Nizam-Aushebungen und besonders derBesuch derRussen im Jahr 1828 den Trotz der Bewohner gebrochen,
sie zahm und demüthig gemacht. Mein polnischer Diener fragte einen
weißbärtigen Türken, in dessen harten gefurchten Zügen noch ein Rest
der alten Gesinnung deutlich geschrieben stand, nicht ohne spöttische
Betonung: ob der Moskof wirklich bis hieher gekommen sei? Geldi!
(gekommen) antwortete der alte Türke lakonisch kurz, aber in einem
merklich melancholischen Ton. Bekanntlich haben die Türken von Baiburt gegen Paskewitsch einen letzten Widerstand versucht, aber mit
all‘ ihrem Fanatismus, ihrem Frankenhasse gegen die russische Kriegskunst schmählich den Kürzern gezogen.
In Baiburt hat man bereits einen Vorgeschmack von jenen öden,
heruntergekommenen, halbverfallnen und fast ausgestorbenen Städten, welche von hier durch die ganze asiatische Türkei bis an die persische Grenze in einerReihenfolge steigenden Elends fortdauern. Nur
Erzerum macht hiervon eine Ausnahme, obwohl auch diese Hauptstadt des türkischen Armenien schwer gelitten hat. Als vermittelnder Stapelplatz des persischen Handels mit Europa, als Vereinigungspunkt
der Karawanen wird Erzerum nicht in den gleichen Verfall gerathen
wie die kleineren Zwischenstädte, an welchen die Karawanen nur flü-
- 175-
chtig vorüber ziehen. Jn der nächsten Umgebung der Stadt Baiburt
sieht man an den Ufern des Tschorokh Gärten mit ziemlich schönen
Fruchtbäumen. An uneultivirten Stellen auch Weiden, Berberizastauden und wilde Rosenbüsche. Die Berge der Gegend bestehen aus kahlen Kalkfelsen. Auf ihren Gipfeln lagen zu Ende des Maimonats noch
bedeutende Schneemassen.
Nach kurzer Rast setzten wir unsere Reise fort. Zwei Stunden füdöstlich von Baiburt entspringen dicht an der Landstraße sehr reichliche Mineralquellen aus Thonschiefer. Jhr kalkiger Niederschlag richtet
auch hier Tuffschichten bis zu bedeutender Höhe und Ausdehnung
auf. Doch haben diese Quellbildungen nicht die reguläre eonische
oder gewölbte Form wie bei den Tuffformationen der verschiedenen
Mineralquellen im Nordwesten. An diesem Tage begegnete uns ein
Abenteuer, das eine tragische Gestalt nehmen zu wollen schien und
einen ziemlich komischen Ausgang hatte. Südöstlich von Baiburt sindet man in der Nähe des gewöhnlichen Karawanenweges keine Ortschaft für das Nachtquartier. Unsere türkischen Reisegefährten waren in
Baiburt zurückgeblieben. Der neue Pferdeführer war ein Mensch von
höchst abschreckender bösartiger Physiognomie. Er behauptete zwar
daß er ein Türke sei, aber das lange, verzerrte Gesicht, die große krumme Nase, die buschigen Brauen, der wetterbraune Teint, der wulstige
Turban und der lumpige Anzug hatten mehr etwas Kurdisches oder
Jesidisches. Dazu sprach der Kerl ein Türkisch, von dem ich nichts und
mein Diener, der doch in der Stambulsprache gut bewandert war, wenig verstand.
Kemal Saylan
- 176-
22. Hommaire De Hell (1847)
Fransız coğrafyacı, mühendis ve seyyah olan Hommaire De
Hell, 1847 senesinin Temmuz ayında Trabzon’a başladığı gezisin Diyarbakır-Van güzergâhını takip ederek 1848 senesinin Şubat ayında
Tahran’da tamamlamıştır. Bu gezi sırasında edindiği izlenimleri “Voyage en Turquie et en Perse, exécuté par ordre du Gouvernement Français
pendant les années 1846, 1847 et 1848” adlı kitabın 1. cildinin 2. kısmında
ve 4. cildinde yer vermiştir. Kitabın 4. cildi, 1854 ve 1860 senelerinde
Paris’te basılmıştır. De Hell’in Gümüşhane ile ilgili hatıraları 2. cildin
392-395. sayfaları arasında ve 4. cildin 64-67, 177-178, 210-211. sayfalarında yer almaktadır.
CHAPITRE XV
SOMMAIRE DU JOURNAL DEPUIS TRÉBİZONDE
JUSQU’A TAURIS316
14 Septembre.
Mauvaise nuit, symptômes d’une oppression de poitrine. Nous
partons de bonne heure et faisons une halte au pied des derniers mamelons du Karakaban-Dagh. Profondes vallées, torrents écumeux,
gorges étroites, nombreux troupeaux de moutons et de chèvres, habitations éparses sur divers plans, telle est la physionomie générable du
pays. La population en est exclucivement grecque. Les hommes ont
dans leurs traits quelque chose de plus mâle et de plus accentué qu’à
constantinople; leur langage est difficile à comprende: ce sont de vrais
montagnards, rudes et hospitaliers.
A midi nous atteignons des points les plus élevés qu’on ait à
franchir en traversant le Karakaban. Tout ce qui nous entoure est dépourvu de végétation forestière. Ce ne sont que des pentes couvertes
d’un éqais gazon et sillonées de ravins par où s’écoulent les eaux de
la mantagne. Bientôt le gazon fait place à un terrain rocailleux. Nous
sommes en ce moment à un terrain rocailleuş. Nous sommes en ce moment à 6.000 pieds au-dessus du niveau de la mer. Le brouillard nous
316 Xavier Hommaire De Hell, “Voyage en Turquie et en Perse, exécuté par ordre du
Gouvernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848”, Tome Premier,
Deuxiéme Partie, Paris 1855, p. 388-395.
- 177-
environne, et c’est avec peine que nos chevaux atteignent une station
composée de quelques maisons et boutiques remplies par deux caravanes persanes qui sont pour nous un véritable incident de voyage.
On nous coneille, vu le beau temps, de prendre un chemin de
traverse pour arriver plus radiment à Gumuch-Hané. Pour cela, il faut
descendre au fond d’un ravin qui doit être impraticable dans la saison
des pluies: un étroit sentier est à chaque pas. C’est bien le cas de soutenir certain paradoxe, qui prétend que le chemin le plus court est le chemin le plus long. L’expérience que nous faisons de celui ci est décisive.
Moment de repos dans la boutique d’un boulanger, isolée sur
un petit plateau. La végétation commence à reparaître. Des bouquets
de peuphers garnissent les bords d’un ruisseau, et de l’autre côté du
torrent, en face de nous, Stavri étale ses maisons sur le versant de la
montagne, maisons qu’on prendrait pour de vraies taupinières, tant
elles se confondent avec le sol. Construites en terre et surmontées de
terrasses servant de jardins, elles ne se distinguent qu’à leurs portes et
croisées, et composent, au nombre de cent environ, ce village dont la
population est moitié turque et moitié grecque.
15 Septembre
Aprèse Stavri, le premier village est Istolos, qui paraît assez considérable. Nous côtoyons un torrent dont le cours est très rapide. Pays
désolé; grandes pentes d’éboulement dénuées de végétation; profondes déechirures, où nos chevaux trouvent à peine assez de place pour
poser leurs pieds. Rien de plus triste que le village de Basbin, suspendu au dessus de not têtes. On ne voit dans ses alentours, ni prairies, ni
arbres, ni champs cultivés. La journée se passe à suivre les sinuosités
de la monagne jusqu’à Gumuch-Hané, où nous arrivons horriblement
fatigués.
Cette ville est située au fond d’une longue gorge dont elle tapisse
les parois jusqu’à une assez grande hauteur. Les montagnes dont elle
est environnée s’échelonnent les unes sur les autres, dans un désordre
imposant, ne présentant que des roches nues dont les aspérités prennent mille formes diverses. Des bandes de neige rayent les sommets les
plus élevés et témoignent de leur grande hauteur. Quant à la descente
au fond de la vallée, elle est rapide et très irrégulière. Au milieu de
cette natüre sterile et tourmentée, le regard est heureux de se reposer
sur les nombreux jardins qui entourent la ville. Ils produisent le meme
Kemal Saylan
- 178-
effet pu’une oasis dans le désert.
Le cavache, envoyé en avant pour annoncer notre arrivée, revient bientôt avec des chevaux de luxe que m’envoie le pacha, conduits
par plusieurs Albanais, ce qui rend notre entrée dans la ville vraiment
triomphale. Nous mettons pied à terre dans l cour de son Excellence,
qui veut absolument nous donner une hospitalité complète.
Agréable installation, suivie d’un excellent dîner auquel malheureusement une oppression de poitrine de mon côté, et un accès de fièvre chez M. Laurens, ne nous permettent pas de faire grand honneur.
16 Septembre.
Une conversation avec I’employé des finances, juif d’origine, m’a
valu les renseignements suivants sur le pays.
Le district de Gumuch-Hané compte 170.000 âmes, sans comprendre dans ce chiffre les femmes et les enfants au-dessous de quinze
ans. Les impôts s’élèvent à 2.600.000 piastres, ce qui fait environ 2 piastres par tête. Le gouvernement, se montrant peu exigeant, dispense un
grand nombre de rayas de payer l’impôt, et la ville entière est exempte
de la dîme, a condition de fournir les ouvriers nécessaires aux mines.
Elle est le chefdieu de dix-sept districts administrés chacun par un mudir.
L’une des ressources ressources locales est la ressource des poiriers, dont les fruits sont enlevés pour Trébizonde et mêmejusqn’à Constantinople.
Toute la vallée se trouve couverte de poiriers, et, chose surprenante, vu la quantité et la grosseur du fruit, les arbres sont complétement abandonnés à la nature. Les vignes manquent Gumouch-Hané,
et le sol produit aÿpeine assez de céréales pour la consom mation locale. Quant aux bêtes à cornes, elles consistent en des troupeaux innombrables de moutons et de chévres. Les maisons preésentent la meme
construstion qu’à Stavri; le climat est froid et la neige commence à
Tomber dès le mois de novembre.
Ce qui fait l’importance de cette localité, ce sont ses usines et ses
mines d’argent. Je monte à cheval avec le pacha pour aller visiter ces
dernières. Une nombreuse escorte de cavaliers nous accompagne.
La mine actuellement exploitée est au nord-est de la ville, presque sur le sommet d’une montagne. On y descend par une seule ouverture, et la profondeur ne dépasse pas 110 mètres. Les travaux ont
- 179-
peu détendue, ils sont irréguliers et suivent le filon. Celui qui est en
exploitation peut avoir 2 mètres d’épaisseur, mais le minerai est pauvre et produit peu d’argent. Une vingtaine d’ouvriers seulement sont
employés dans la mine. Autrefois on exploitait un filon extrêmement
riche qui fut submergé sans qu’on pût venir à bout de faire écouler les
eaux. A cette époque on comptaitjusqu’à trente fourneaux en pleine
activité, tandis qu’un seul suffit maintenant a toute la besogne.
Voici en quoi consiste la première opération:
On fait d’abord griller le minerai dans des fourneaux cylindriques, ayant 1m, 10 de hauteur sur 2 mè tres de diamètre. Le charbon et le minerai sont placés par couches alternatives, ayant de 15 à
20 centimètres d’épaisseur. Un trou est ménagé a. partir du milieu de
la hauteur, par lequel on met le feu. A la partie inférieure du four se
trouvent six petits sous piraux par lesquels l’air vient alimenter le feu.
Sur le devant, est ménagée une fente d’abord complètement fermée, et
qui est ouverte au fur et à mesure que l’on enlève le minerai grillé à la
partie supérieure.
L’opération se trouve terminée dès que le charbon est consumé.
Elle dure, selon la saison, de cinq à huit jours.
Deuxième opération. — La fusion du minerai se fait dans des
fourneaux rectangulaires de 0,110 de côté et de 1,10 de hauteur. Une
cheminée les surmonte. Au dessus du gueulard est une ouverture par
laquelle on charge le minerai et le combustible, et par où s’échappe
également la fumée du creuset. Une ouver ture est ménagée à la partie
inférieure du fourneau pour permettre au métal fondu de se réunir
dans le creuset situé en avant et couvert de charbons incan descents.
A mesure que le creuset se remplit, on le vide à l’aide de cuillers
de fer. Un fourneau reste d’ordinaire en feu pendant cinqjours et cinq
nuits, consommant dans ce laps de temps 80 charges de charbon de bois
(60 okes), et produisant une quarantaine de galets de plomb de 1 Oke
1/2, qui ne renferment en totalité que 1‘20 31 130 drachmes d’argent.
Troisième opération. - La coupelation se fait dans un creuset ayant
environ 0,60 de diamètre sur 0,15 à 0,18 de profondeur. Elle se fait avec
du bois. Dès que le métal est fondu et réuni au fond du creuset, les soufflets agissent sur la surface et réduisent le plomb en litharge qu’on laisse
écouler sur le devant jusqu’à ce qu’il ne reste que l’argent au fond. De
gros morceaux de bois couchés en travers du creuset, et dont le feu s’ali-
Kemal Saylan
- 180-
mente à l’aide de soufflets, entre tiennent le métal à l’état de fusion. On
emploie trois ou quatre heures pour quarante galets de plomb.
Ces travaux sont dirigés par quatre familles grecques depuisup
temps immémorial. Elles ont à leur charge le paiement des ouvriers, la
fourniture des instruments de travail, de la poudre et de la moitié du
charbon (l’autre moitié étant au compte du gouvernement), et reçoivent en échange 8,000 piastres par an de la Porte.
L’évêque arménien m’envoie un pot de confiture dans la soirée.
La population de Gumuch-Hané est ainsi distribuée: 200 maisons grecques, 300 arméniennes et 60 turques.
19 septembre.
A neuf heures du matin, départ de Gumuch-Hané. Nous gravissons gaiementdes hauteurs, heu reux de laisser derrièrénous la fièvre
et l’oppression de poitrine qui ont prolongé notre séjour dans cette
triste localité.
Le pays conserve son caractère alpestre: c’est toujours une succession de montagnes et de ravins plus ou moins arides, de longues
pentes de détritus, de bouquets d’arbres tantôt se groupant en forêts,
tantôt recouvrant isolément la surface des montagnes. Plusieurs villages, tels qu’Adilé, Edret, Halazou, jetten un peu de vie dans ces solitudes peu fréquentées par les voyageurs. Les maisons, recouvertes de
terre, sont construites avec de grosses poutres de sapin enchevêtrées
les unes dans les autrek. Le bétail paraît être la seule richesse de ces
polulations clairsemées dans la montagne. Nous passons la nuit à
Doréna, village grec dont le chef nous donne l’hospitalité. Agréable
surprise, de trouver une bonne chambre munie d’une chemiée, luxe
extraordinaire chez ces pauvres gens.
Géologie de la route de Trébizonde à Gumuch-Hané317
13, 14, 15 Septembre.
En quittant le mont Boztépèh, la route traverse des terrains argileux rouges, qui descendent au fond de la vallée Dinmen-Déré. Cal317 Xavier Hommaire De Hell,“Voyage en Turquie et en Perse, exécuté par ordre du
Gouvernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848”, Tome Quatrıème,
Paris 1860, p. 64-67, 177-178, 210-211.
- 181-
caire secondaire et grès avec conglomérat. J’y trouve de nombreux
fragments de roches volcaniques à l’état de cailloux. Les terrains volcaniques de la côte me paraissent, ainsi que je l’ai dit, antérieurs au dépôt
secondaire, lequel aura ensuite été bouleversé, remanié et modifié autant par l’action de la chaleur que par l’apparition d’autres roches également ignées. Il y aura donc eu plusieurs irruptions, les unes antérieures, les autres postérieures au dépôt secondaire. Nous avons d’ailleurs
vu à Kaïa-Kalé les roches volcaniques intercalées dans le grès et des
accidents indiquant même de la contemporanéité. Au delà de Djeveslik, réapparition des terrains ignés ordinaires, formes pris- matiques.
— Grès secondaire. — Grès rouge comme à Amassérah. — La montagne de Karakaban est à peu près composée des mêmes roches que celles
du Bosphore: une roche bleuâtre ou verdâtre avec cristaux blancs. En
quittant le Karakaban pour descendre le torrent qui conduit à Stavri,
roches granitiques grossières, blanc sale; mica noir. — Terrains d’éboulement. — Roches quartzeuses et feldspatiques se continuant jusqu’à
Stavri. Beau porphyre rouge et vert de l’autre côté de Stavri; puis viennent des schistes argileux qui m’ont paru appartenir aux terrains de
transition: les dépôts sont très bouleversés. — En arrivant à Gumuch-Hané, de nouveau, roches volcaniques sur lahauteur. — Dans cette
mêmelocalité, roches stratifiées à la partie supérieure. Mines de plomb
argentifère au milieu d’une roche quartzeuse compacte qui me paraît
appartenir aux terrains primitifs ainsi que les roches que l’on rencontre
au fond de la vallée. Après un nouvel examen, je crois que ces dernières font partie des terrains de transition. On trouve au bas des mines,
dans le ravin même, un grès grossier qui appartient évidemment à cette formation. Tout cela peut être inexact, mes oppressions de poitrine
m’ayant empêché de voir les choses telles qu’elles sont. Il n’existe point
de grès au fond de la vallée; c’est une roche primitive, à structure, granitoïde, qui sert dans la construction des fourneaux.
Les environs de Gumuch-Hané se composent en partie de terrains primitifs. Au pied de la ville, du côté des mines, se trouve une
roche qui paraît être entièrement de granit, et qui est associée à une
roche rougeâtre, compacte, à grain terreux, affectant des formes schisteuses. Elles sont entièrement liées entre elles. Dans le voisinage existe
une autre roche quartzeuse à peu près de même nature que celle qui
renferme le filon de gulène argentifère, et cela prouve que les mines
de plomb sont décidément dans des terrains primitifs. Au-dessus de la
Kemal Saylan
- 182-
ville, les sommités des montagnes sont composées de roches à stratifications horisontales et inclinées légèrement. J’indiquerai leur nature
demain.
Roches recueillies de Trébizonde à Gumuch-Hané.
No
Massif du Kurt-Kaban................................................................1
Roche grtnitoïde dans le ravin au pied de l’usine.................2
Granit recueilli au pied de la ville (route de Trébisonde).....3
Roche associée à ce granit..........................................................4
Roche subordonnée (même localité)........................................5
Roche granitoide (un peu plus haut, mème route)................6
Echantillon argentifère de Gumuch-Hané..............................7
Deux petits morceaux de la mine inondée..............................7
Roche formant les parois du filon............................................8
Toutes ces roches se décomposent facilement, sans doute par suite de la grande quantité de feldspath qu’elles renferment. Aussi les
pentes sont-elles partout couvertes de masses de détritus qui, le plus
souvent, interceptent totalement la vue de la roche ellemême. C’est ce
qui a lieu pour le versant ou se trouvent situées les mines d’argent.
— Les roches stratifiées, que j’examinerai demain, s’élèrent horizon
talement au-dessus des dernières maisons de Gumuch-Hané. Elles forment généralement des escarpes à pic. - Grès servant à la construction
des fourneaux pris à huit kilomètres de Gumuch-Hané n 9.
Dimanche, 19 Septembre. (Départ à 9 h. 50 m.)
En s’élevant au-dessus de Gumuch-Hané, on passe d’abord sur
des terrains primitifs auxquels succèdent, vers la partie supérieure, des
roches bleues qui m’ont paru être du calcaire de transition du Bosphore. Viennent ensuite des schistes et des grès qui se mêlent avec
des roches ignées, et finissent par se modifier. Tout cela sera à revoir
à mon retour. Il m’a été impossible également d’examiner les roches
stratifiées, vu la distance où j’en ai passé. Tout ce que je puis dire, c’est
qu’elles m’ont paru être du grès. — A 12 h. 25 m. au-dessus des schistes argileux modifiés, s’étendent des couches de calcaire jurassique,
en stratifications presque horizontales. — A 12 h. 53 m. apparition du
granit; il est rougeâtre, et se décompose facilement. On voit d’immenses pentes couvertes de ses débris, et au fond des ravins, on murche
continuellement sur un gravier granitique. Cette formation se continue
assez longtemps. — A 2 h. 18 m. on remarque à droite un pic jurassique
- 183-
: au delà, le granit se prolonge toujours avec.
Gumuch-Hané
Le 18 Septembre 1847, à 7 h. 25 m. 15,6 du chronomètre, la hauteur du soleil fut observée de 51° 23’ 47», 5, le baromètre marquant
645m, 7 et le thermomètre 24°,8. Cette hauteur, calculée comme méridienne, donne pour latitude 40° 24’ 26».
Pour déterminer la correction à faire à cette latitude en raison
de la différence de l’heure de l’observation avec l’instant du passage
du soleil au méridien, nous avons été obligé de chercher la longitude
que l’on devait adopter pour ce point. D’après plusieurs combinaisons
successiyes que l’on ne peut exposer ici, nous avons pris pour cette
longitude 36° 58’ ou 2 h. 27 m. 62 s. nous la croyons peu éloignée de la
vérité. Le chronomètre retardait le 9 septembre de 2 h. 8 m. 16 s. sur le
temps moyen de Paris, sa marche diurne de—4°,00 donnera donc pour
le 18 septembre un retard de 2 h. 3 m. 52 s. par conséquent un retard
de 4 h. 31 m. 44 s. sur le temps moyen de Gumuch-Hané et de 4 h. 37
m. 25 s. sur le temps vrai. Le soleil aurait donc passé au méridien à 7
h. 22 m. 35 s. du chronomètre, et l’observation de la hauteur aurait été
faite 2 m. 4O s. après le passage, ce qui exige une correction de 15’ sur
la latitude, qui se trouve ainsi réduite à 4O° 24’ 11».
OBSERVATİON METEOROLOJIQUES
Hauteur
Son Therm.
Thermométre
libre
Therm. Sec.
Therm.
moullé
Différance.
PSYCHROMÉTRE
Houres
BAROMÉTRE
Jours
1847
Stavri
15
6 13
623,4
17,0
16,0
“
“
“
id.
Gumuch-Hané
16
11
645,8
21,4
26,0
“
“
“
S.
“
midi
645,8
22,0
27,0
“
“
“
id.
“
1
645,4
21,7
26,7
25,7
13,3
12,4
S.
“
2
644,1
22,0
26,8
25,7
13,9
11,8
id.
LIEUX
VENTS.
Kemal Saylan
- 184-
OBSERVATİONS MÉTÉOROLOGIQUES
GumuchHané
Sept.
ͦ
…
ͦ
Therm.
moullé
ͦ
Différance.
PSYCHROMÉTRE
Therm. Sec.
Thermométre
libre
Son Therm.
Hauteur
BAROMÉTRE
Houres
LIEUX
Jours
1847
ͦ
VENTS.
ͦ
16
5
644,6
22,2
23,7
23,7
12,1
11,6
S.-E.
“
10
644,9
22,2
19,1
18,5
12,8
5,7
Calme.
17
6
644,3
20,0
14,0
13,6
9,8
3,8
id.
“
7
644,4
18,5
14,4
13,6
9,8
3,8
id.
“
8
644,4
18,5
18,0
18,1
12,5
5,6
id.
“
9
646,6
19,5
22,6
23,1
14,4
8,7
id.
“
1
645,7
21,1
25,1
24,7
14,8
9,9
S.
“
2
645,5
21,0
25,4
24,6
15,0
9,6
id.
“
3
645,5
21,5
24,4
24,0
14,0
10,0
id.
“
4
645,3
22,0
25,0
24,2
14,1
10,1
id.
“
5
645,3
21,6
23,0
22,0
14,6
7,4
id.
“
6
645,3
21,1
21,0
20,1
14,4
5,7
id.
“
7
646,4
21,4
19,1
19,0
14,1
4,9
Calme.
18
7
646,6
17,8
15,0
14,4
11,7
2,7
id.
“
8
646,5
18,0
16,4
17,2
13,0
4,2
N.
“
9
646,7
19,5
21,
21,2
14,5
6,7
S.
“
10
646,5
20,4
24,0
24,2
15,0
9,2
id.
“
11
646,3
20,6
23,6
24,0
14,7
9,3
id.
“
midi.
645,7
20,8
24,8
24,1
14,6
9,5
id.
“
1
645,4
20,1
24,0
22,8
14,4
8,4
id.
“
2
645,5
21,3
25,5
24,5
14,3
10,2
id.
“
5
646,2
20,1
19,0
17,6
13,6
4,0
id.
“
7
646,0
20,1
15,7
15,5
12,2
3,3
id.
“
8
647,2
20,1
15,0
15,0
12,0
3,0
id.
19
7
647,0
18,1
12,0
13,3
11,0
2,3
Calme.
- 185-
23. Austen Henry Layard (1849)
İngiliz seyyah, tarihçi, arkeolog, teknik ressam, koleksiyoncu,
çivi yazısı uzmanı ve diplomat olan Layard Trabzon’dan Erzurum’a
geçerken uğradığı Gümüşhane ile ilgili bilgileri 1853 yılında Londra’da
basılan “Discoveries in the ruins of Ninevehand Bbylon; with Travels in
Armenia, Kurdistan and the Desert: Being the Result of a Second Expedition”
adlı kitabının 5. sayfasındaki Türk yolları ile ilgili bölümde vermiştir.
CHAPTER I
Roads from Trebizond to Erzeroom
We disembarked at Trebizond on the 31st, and on the following
day commenced our land journey. The country between this port and
Erzeroom has been frequently traversed and described. Through it
pass the caravan routes connecting Persia with the Black Sea, the great
lines of intercourse and commerce between Europe and central Asia.
The roads usually frequented are three in number. The summer, or
upper, road is the shortest, but is most precipitous, and, crossing very
lofty mountains, is closed after the snows commence; it is called Tchairler, from its fine upland pastures, on which the horses are usually
fed when caravans take this rout. The middle road has few advantages
over the upper, and is rarely followed by merchants, who prefer the
lower, although making a considerable detour by Gumish Khaneh, or
the Silver Mines.
Kemal Saylan
- 186-
24. Frederick Walpole (1850)
Erzurum’dan gelerek Kelkit-Şiran üzerinden Gümüşhane topraklarından geçen Frederick Walpole, burası ile ilgili anılarını “The
Ansayrii and the Assassins: With Travels in the Further East in 1850 to
1851, Including a Visit to Nineveh” adlı eserin 2. cildinin 196-206. sayfaları arasında vermiştir. 3 cilt olarak yayınlanan eser 1851 senesinde
Londra’da basılmıştır.
CHAPTER IX
Departure from Erzeroum- Bairbout to Balahor-Party of
Ladies-Their Claim on my Hospitality- Their Reception of me in
the Evening-New Cook-How he Justifies his bad CookeryCaravan of Donkeys-Evening Scene-Night Adventure-Renewal of
the Contest on the following day-More of the Philosophy of my Friend the Persian-Beautiful Scene
Bairbout to Balahor, six hour.-The road ascended a hill, and then
descending, pertinaciously stuck to the valley, winding, turning wherever it led. The hills, whose slope was west, were barren, save a few,
wretched, dwarf oaks. The eastern slopes, that caught the morning
sun, were beautifully clothed with green: here and there neat bridges
crossed the stream. There were some large herds of the goats from
which the tiftic is produced. About htree hours from Bairbout, while
traversing a most weary, dreary track of mountains, met a large party
of servants, slaves, and baggage horses. After them came a party of ladies, veiled in the light and beauty-heightening veil of Constantinople.
After we had passed each other (to alow of which I rodeo ut of the road
upon the rocks), a messenger returned to beg I would pitch my tent
and allow the harem to rest in it, as they were tired.
The pettiest spot in that ugliest waste was chosen; the canvas raised: carpets spread, cushions, &c.; and we retired to a proper distance.
Such things as I possessed were sent; bonbons, coffee, sherbet; and the
ck set to work to cook a meal worthy of the occasion. It was a bore, rathery sitting on bare rocks, while fair ladies were sitting alone on one’s
soft carpet; but I turned my back to the Wall, and was soon deep in
“Zimmerman on Solitude;” all whose philosophy, however, could not
- 187-
prevent my often looking the tent. In the evening, a slave came and invited me to see her mistress. I said, “But I had better not-.” “For whose
sake?” saithe girl, who spoke Arabic. “For your own.” “If so, pray keep
your tender self out of all danger: if for the Khartoon’s, she asks you.”
So I was led to the rock near which the back of the tent stood, and let in
at a dreadful rent the fair occupant had made in the wall.
I was recieved very kindly three ladies, one of whom was lying
down, being unwell. They wore the light thin muslin veil Constantinople which reveals all, heightened rather by the slight and graceful
covering. The elder one thaked I warmly form y kindness in so patiently waiting, and told me their companion had suffered a good deal;
and had it not been for the tent, they should have had to wait by the
roadside. Sweetmeats ad coffee were handed round: I prescribed for
the fair invalid, whose illness afforded a pretext for unveiling: we remained talking and smoking for two or three hours, and Ithen retired
much pleased with my visit. They were the wives of an Emin Effendi,
who occupied some post at Van. The ladies talked with sighs of Constantinople, its beauties and its pleasures; and with horror of their long
journey, of Van and its desolation. This I could not enter into: they
were well bred, and the Turkish language came sweetly from their soft
musical voices.
The youngest of the three was giving adescription of the steamer and the Giaours, who seemed, as she said, bent on sinning, for
they were not content till they had seen every face that was veiled.
I suppose my gesture exhibited some impatience at the term, for the
immediately apologised, saying that the term she used was the one she
had headr from childhood.” We used it before I married, though we
had an angel with us whom we loved and her we called ‘Giaour’out of
love; so the word in my mind reminds me of days when I was a child,
and of her I love best; you must not be offended.” I suppose she mean
a Christian Greek, who are often sevants in the harems; - or even a governess, fort here are several employed at Constantinople.
On the following day I proceeded on my road and arrived early
at Melanchor, having passed one large Armenian village on the road.
The guestroom was excellent, with glass windows: we draw near to civilisation. I had taken a new cook, an Armenian, at Erzeroum, who agreed to accompany me to Trebizond. Visions, when I hired him, came
before one of nothing. For several days I had kept my temper, thou-
- 188-
Kemal Saylan
gh greens and onions predominated in every dish. This day I sent for
and abused him in no measured terms. No sooner had I exhausted my
eloquence, than he quietly retorted by,”Ya Bey; I cooked for a bishop
and pleased him so well that there is love between us. You are a Christian: surely, what a Christian bishop likes is good enough for you.”
My Persian had fallen in with a friend, so left me, and I read
Gibbon till late. Oh! What an invaluable tresure is such a book on journey-a piece de resistance; when finished, (no easy work,) there is but
to begin again. Many is the shady side of a rock; many the cave, the
wood, the edesrt, the palace, house, inn khan, shed, he has converted
for me into the pleasant study; many the weary hour he has enlivened,
the ill mood he has driven away. Just previous to reaching Malackoo,
passed a small conical hill from which ran about fifity mineral springs.
They here cease to muzzle the ox when he treads the corn.
Balahor to Vesnereik, two hours. The morning piercingly cold, a
deven the huge sheep-skin coat was of no avail. Agood walk, however,
restored warmth; and as the sun rose higher, the cold dısappeared. Up
a dreary valley: the hills on each side bare and dusty. This, however,
ceased; and we entered a fine mountain track, the road a laborious
ascent. But that was the horses’affair; cultivation, villages, and pine
forests, filled in with hazel, hanging picturesquely. About seven or
eight caravans on their road to Persia. Met a large cavaran of donkeys,
laden with iron: one poor wretch slipped, slipped and then went somerseting over, falling with a crash into the bushes far beneath. The
people looked at him for a moment and then went on. “Mashallah!”
and they thought no more about it. Arrived early at Vesnereik, a fine
village with large gardens occupying both sides of a valley; the houses
of stone. It was pretty, in the evening, to see the flocks trooping homethe goats leaping from rock to yock, appearing and disappearing on
the pine-covered mountains; now springing down the steep sides, and
then skipping across the valley to their homes; the sheep hurrying up
the bottom from the green pastures with rapid steps, followed by the
cows, who slowly and sedately lolled to their homes.
I went to bed early, but hardly making my first turn, when angry
voices in the next room awoke me. Finding they grew louderx and tahat my loud cries were disregarded I dressed and went out: I then culd
hear my servants engaged in angry altercation. As they seemed outnumbered, and the poor cook’s voice sounded much as if somebody
- 189-
was throttling him, I pushed in. A dim wick burning in oil was the only
light in a large low place, the far greater part of which was full of cattle. In a raised corner raileda off, were about twenty men. My servants
were standing in the corner, and a great big fellow had the cook down,
grasping his throat withe one hand and hitting him over the foeheada
with the ther. He, however, released him, as I appeared and turned to
the Kiah, or head man, who was sitting quietly by. I demanded the reason of such strange conduct. He shrugged his shoulders, and ne or two
of the by-standers muttered smething about Giaours. The man who
had beaten the cook again laid hold of him, on whd deal ich I struck
him with my first: it was a beautiful blow, colly and deliberately planted: it caught him just under the jaw, and sent hm smashig through
the railings among the cattle. There was a good deal of talking; but the
people gradually dispersed except one man, who was kicked out, and
the door closed and locked.
Vesnereik to Starves Baghay. In the morning my heart had quite forgiven or forgotten the row of the previous night. Wee paid our
reckoning and started. Proceeding across the open space in front of the
village, we entered a narrow lane with high banks and a Wall on either
side. The servants had not mounted, and I was quietly smoking my
cigar. As I rode, some ten yards behind, the Kiah passed me running,
and going to the headmost horse stopped him. This was a summary
proceeding, so I told him tol ET go, sending Abdallah, my best servant,
to make him.
On the servant’s approach he ran, and several others who had
joined him now rushed on the poor cook, wrenched from him a long
pipe-stick of mine; and throwing him down, began to beat him most
severely. The muleteer, a Turk, made me a low salaam, seized a saddle-bag, and running up Th bank jumped over the Wall: the others also
disappeared.
Had I then all this time held back from the fray? Unfortunately,
or rather, perhaps, fortunately, I had no weapon. My pistols were in
a saddle-bag on another horse; my sword with Abdallah, and I had
only a small vine-stick in my hand. As they rushed at the cook I tried
to make my horse go up to him: the brute was not a firy one; but my
purpose was forestalled; for we were seized; and about three men at
each leg commenced pulling at me. Had they been unanimous I should
have soon fallen; but they pulled from either side, grasping my leather
- 190-
Kemal Saylan
trouser. One blow convinced me my stick was a rotten one; so I struck
vigorously at their faces with my fists, inflicting several very pretty
wounds. At last, one of my arms was captured. The kiah attacked me
in the rear with his long knife; this I parried, he merly cuttign at my
head: I got, however, a chop on the finger that sent the bood about
freely.
Abdallah, poor fellow, came to my assistance, and the horse falling, I was free for a moment, which I employed in pointing first point
at a savage fellow’s eye, who fell back bathed in his blood, and yelling
with pain. I got my pistols also, and the contest would have assumed
a more interesting and intimate character, for about sixty people had
assembled with cummers,* reaping-hooks, and Stones. The cook took
his beating like a martyr, on his knees, with his hand clasped. Abdallah stood by me like a man, though he would not draw the sword,
observing if he did, they would kill us. To which I replied, “It did seem
probable; but we would have some of them first;” and thus we stood,
I covering the Kiah with my formidableMantons, while he remained,
one hand elevated, grasping a huge stone, the other clasping a Cargo
for further use to his breast.
We remained in this posture some time. Abdallah meanwhile
drove off the horses, and there remained the cook and myself amidst
the yelling brutes; the cattle having made good their retreat, a great
manceuvre, I considered how I could effect the same. My horse would
not back gracefully, so there I remained. At last a man in the rear threw a stone which hit me on my hat: then they yelled and came on. I
grasped my weapon, resolved to make good every shot, when the two
Turks I have before mentioned came back. They töre their hair, raved,
swore; invoked, prayed; pushed. A parley was sounded, hearing obtained.
I was then agreed, on their parts, that I should pay certain sum
of Money and be allowed to proceed. This I refused, saying, it was not
for the Money, but no dogs should force me to do what I did not like.
Then again there was row, vows, curses, roarings: at last one of the
Turks pulled out a handful of Money and said, “Take that.” This upset
me, so I pulled out mine, and holding out my hand said, “Come and
take; the rest of you, bear witness, for if I live, I will be revenged on you
when I arrive at Trebizon.” None now would take it; the Kaiah obser*
The name given to the long knives worn by the natives.
- 191-
ving I should perhaps shoot him, or break his face, as I had done the
others who had come near me. “Very, likely, Ya Kaiah, for you have
smashed my finger, and I have not hurt you so.” At last I was led off
between my two friends, and the cook, rising from his knees, followed
submissively.
From here, though twelve or fourteen hours’ distance from the
sea, we obtained our first view of it. From our great height the clouds
appeared blow it. To me, for many long years a wanderer on its surface, and years when the senses are keenest and impressions deepest, the
sea ever appears a home. I may be a distant ocean; it may be a foreign
shore; but near it, by it, I feel safe and as if by the side of my own.
Kemal Saylan
- 192-
25. Mehmed Hurşîd Paşa (1852)
Yıllarca süren Osmanlı-İran sınır anlaşmazlığının giderilmesi
için 1847 senesinde Erzurum’da toplanan uluslararası Tahdîd-i Hudûd Komisyonu’nda Osmanlı Devleti’ni temsil eden Kimyager Dervîş
Paşa başkanlığındaki Türk Heyetinde bulunmuş, görevi gereği 18481852 yılları arasında Anadolu’nun doğusunu gezmiş ve bu gezi ile ilgili notlarını “Seyâhâtnâme-i Hudûd” adlı kitapta toplamıştır. Bu eser
daha sonra Alâattin Eser tarafından transkirpt edilmiş ve 1997 senesinde Simurg Yayınları tarafından İstanbul’da basılmıştır. Mehmed Hurşîd Paşa, eserinde Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir.
HÂTİME
Der Beyân-I Turuk Ve Mesâfât
[394] Erzurum’dan Trabzon’a Varınca tayy Olunan turuk ve Mesâfât
Merhale 84
Sâ’at
Dakîka
1
1
2
1
00
53
15
27
6
22
Merhale 85
Sâ’at
Dakîka
1
1
1
3
00
25
00
09
6
34
Kocabeğ hanı
Bayburd Kasabası
Kâvur pınarı
Bâlâhor karyesi
Merhale 86
Sâ’at
Dakîka
2
41
4
1
17
56
8
54
Harrâk hanları
Kavuh hanı
Geçid hanı
Tekye karyesi
Merhale 87
Sâ’at
Dakîka
Daltaban mahâllesi
1
20
Ardase karyesi
Zığana hanları
2
4
41
10
8
11
Zığana dağının yokuş
başı
Yokuş başı ile Yer köprü beyninde Derbend
hanları vardır.)
Yer köprü karyesi
Cevizlik karyesi
[395] Seksen beşinci merhalede münderiç Geçid hanından altıncı merhalede muharrer Ardase karyesine varınca Gümüşhâne’ye
tâbi’ bir dere olup, çünki yol gâh çayın sağ ve gâh sol tarafından geçmek cihetiyle îcâbına göre, büyük ve küçük olarak kârgîr binâ, pek
- 193-
çok köprüler yapılmıştır. İşbu Gümüşhaâne deresi iki tarafında olan
dağlık mahâllere nisbetle sıcak olduğundan, eyyâm-ı şitâda ol derede
pek şiddet-i şitâ görülmediğinden gayri, Gümüşhâne ve tebâbi’i meyvesi çok bir mahal olduğundan kış mevsiminde bile mezkûr dere boyundan olan hanlarda meyveler satılur. Husûsâ elması boldur. Seksen
yedinci merhalede muharrer Zigana hanlarından derbend hanlarına
varıncaya kadar aşılacak olan Zığana hanlarından Derbend hanlarına varıncaya kadar aşılacak olan Zığana dağı eyyâm-ı şitâda furtuna
şiddetiyle meşhûr bir dağ olup bu dağın dereleri hayli kâvrân yutmuş
ve yolcular batırmış bir mahal olduğundan bu yoldan gidüp gelecek
yolcu açık hava kolaylaştırmak vâcibdir.* Bu yolun ya’ni Trabzon ile
Erzurum arası tarîkinin bir de çığ uçma vartası vardır ki, yol üzerinde ba’zı mahallere düşen karlar mülayemet-i hava ve kar nüzulünün
teradüfiyle birkaç kat tabakalanmış olduğu halde büyük kıt’alarının
yerinden oynayup birdenbire yol üzerinde bulunan mürtefi’ mâhallerden yolu aykırlayarak dereler ve alçak yerlere düşmesinden ibârettir.
Yolcu giderken işbu sûretle hareket gelen ve çığ** ta’bîr olunan kar parçaları uçmasına tesâdüf eder ise Hâfızullahi Te’âlâ altında kalup helâki
olur. Bu da işittiğime göre Şubat ve Mart içinde olurmuş. Bu misillâ çığ
mahâlleri oraların yerlülerine ma’lûm olduğundan ve su’âl olunca kulağuzlar haber vereceklerinden öyle yere varıldığı vakit çünki düşecek
çığın sesten ve hayvânların yürümesiyle yeryüzüne ârız olan hakeket-i
gayr-i mahsûseden harekete geldiğinden altından geçilmezden evvel
bir iki piştov sıkıla. Düşeceği ve düşmez ise daha düşecek vakti gelmemiş demek olacağı bi’t-tecrübe ma’lûm olduğundan ol vechile piştov
atmak iktizâ eder.
*
**
Derkenâr: Bu yolda açık hava kollaşdırmaktan gayri kârvân ve galebelik yolcu
arkadaşlara dahî muhtâcdır.
Derkanâr: İşbu çığ altında kalmak, yol üzerinde kalmaktan ibâret olmayup derin ve
kar ile memlû derelere düşülmekten korkulur.
Kemal Saylan
- 194-
26. A. D. Mordmann (1853)
Alman seyyah ve araştırmacıdır. “Anatolien, Skizzen. Und Reisebriefe Aus Klenaisen (1850- 1853)”, adlı eseri 1925 senesinde Hannover’de basılmıştır. Anadolu’da diğer bir Alman araştırmacı Heinrich
Barth ile arkeolojik incelemelerde bulunmuş, Ardasa-İkisu-Şiran güzergahını kullanan Mordmann Gümüşhane bölgesiyle ilgili anılarına
kitabının 423-433. sayfaları arasında yer vermektedir.
VII
Mit Heinrich Barth von Trapezunt Durch Nord-Kleinasien
nach Skutari.
Gegenüber Ardassi, auf der anderen Seite des Flusses, erhebt
sich ein steiler, schroffer Hügel, auf dessen Spitze die Ruine eines kastells steht, und unterhalb ungefähr auf der Mitte eine andere Ruine. In
Ardassi war man gerade beschäftight, eine neue steinerne Brücke von
zwei Bogen über den Fluß zu bauen.
Um 123/4 Uhr brachen wir auf, durchschritten den ardassi Tschai
mittelst einer Furt neben der neuen Brücke und ritten dann längs dem
rechten Ufer desselben, indem wir noch eine Zeitlang die Straße nach
Gümüsch-hané verfolgten. Um 12 Uhr 55 Minuten passierten wir einen von Westen kommenden Zufluß des Ardassi Tschai, und um 11/2
Uhr ein leeres Nomandendorf auf dem rechten Ufer, um 13/4 Uhr ein
anderes, ebenfalls auf dem rechten Ufer, zu beiden Seiten eines von
Osten kommenden Zuflusses. Um 21/4 Uhr begegnete uns eine große
Karawane von Männern, Frauen und Kindern, die mit ihren wenigen
Habseligkeiten und ihrem Vieh auszuwandern schienen. Später am
Abend erfuhren wir, daß es die Bewohner von Kodil waren, welche
sich wegen der Erpressungen des Derebej von ardassi zur Auswanderung entschlossen hatten.
Um 21/2 Uhr verließe von Gümüsch-hané, setzten mittelst einer
Furt über den ardassi Tschai und gelangten in ein anderes tal, welches
hier einmündet und nach Karahissar führt. Wir sahen an dieser Stelle mehrere byzantinische Ruinen, eine Kapelle, noch ein anderes Gebäude von unbekannter Bestimmung, unda uf einem isolierten felsen
am ufer die Untermauer eines Gebäudes, welches wahrscheinlich ein
- 195-
Schloß war. Die Strecke, die wir von jetzt an passierten, gehört zu den
schauerlichsten und halsbrechendsten, die ich bis dâhin in Anatolien
gesehen hatte. Der Weg besteht aus einem schmalen Streifen trachyt
und Trappmassen, denen man durchaus nicht das Prädikat “horizontal” beilegen kann; link steile, fast senkrechte Felsen, rechts ein tiefes,
wildromantisches Tal, der Pfad selbst mit starker Neigungg gegen das
Tal. Auf diesem Wege begegneten uns einige wanderer, die, sobald sie
uns erblikten, ein klägliches Aman! Aman! Eusriefen. In der Tat hatten
sie Ursache dazu, denn wir konnten nirgends ein Plätzchen erspähen,
welches uns die Möglichkeit des Vorbeiziehen ohne augenscheinliche Lebensgefahr gestattet hätte; wir stiegen alle von unseren Tieren
ab und entdeckten endlich hinter einem Felsenvorsprung eine kleine
Fläche, auf welche wir uns begaben, während jene vorüberzogen. Endlich um 33/4 Uhr war diese Passage überwunden, das Tal erweitert sich
plötzlich und der Flußerschien zu beiden Seiten mit Pappeln besetzt.
Um einer hier errichteten Mühleden erforderlichen Wasservorrat zuzuführen, hatte mana us dem Fluß einen mühlbach abgelietet, deşsen
beide Seiten ebenfalls mit Pappeln besetzt sind und deren gelbliche
Blätter mit der dürren und wilden Anhöhe sehr angenehm kontrastierten; der Weg ist hier gut, die Pappeln wechseln später mit Weidenbäumen und Obstbäumen ab und geben der Gegend einen idyllischen
Charakter.
Um 3 Uhr 50 Minuten erreichten wir Kodil Bagtschessi auf dem
linken Ufer des Flusses, wo wir blieben. Diesses Dorf enthält 25 Häuser, woven aber augenblicklich nur drei bewohnt waren, indem die
Bewohner der übrigen am heutigen Tage ausgewandert waren. Über
die ursache dieser Exodus erfuhren wir folgendes: Der Aga von Ardassi hatte dem Orte eine Kontribution von 3000 piastern auferlegt, welche Abgabe auch bis auf 128 Piaster zusammengebracht war. Wegen
dieses Restes schickte er Exekution dâhin. Ehe die Exekutions-Mannschaft angekommen war, war auch schon der Rest aufgebracht, aber
die schon einmal beschlossene Auswanderung ging vor sich, und die
Bewohner der noch ubrigen drei Häuser beabsichtigten ebenfalls, nach
einigen Tagen zu folgen. Sie zogen alle nach Trapezunt. Dieser Vorfall
bestätigt die oben geäußerte Vermutung, daß der in ardassi residierende Aga kein von der Regierung bestellter Müdir ist, sondern ein
kleiner Derebej auf eigene Faust, der sich um den Sultan in Stambul so
wenig wie um dessen Pascha in Trapezunt oder Karahissar kümmert,
- 196-
Kemal Saylan
bis seine Stunde schlägt.
Unser Wirt hatte eine ganz entschieden griechisch-albanisische
Physiognomie, behauptete jedoch, von türkischer abkunft zu sein, was
wohl nichts weiter sagen wollte, als daß er an den Propheten glaubte,
denn er war ebensowenig von türkischer als von griechischer abkunft,
sondern ein Laze. Seine aussprache des Türkischen hatte manches Eigentümliche; auch hörte ich hier und in der umgegend Ausdrücke, die
mir sonst nicht vorgekommen sind. So nennt man hier die Büffel nicht manda, wie sonst in Anatolien, sondern mit dem arabischen Worte
dschamisch (eigentlich dschamusch). Der mais, welcher sonst in der
ganzen Türkei kokoroz oder misr bugdai (ägyptischer Weizen) heißt,
wird in hiesiger Umgegend lazud genannt, ein Wort armenischen Ursprungs, welches soviel wie “Lazenspeise” bedeutet. Statt jerimi oder
jermi (zwanzig) sprach unser Wirt ikrimi, welches also der Abstammung und orthographie viel näher kommt195).
In der umgegend wird Weizen, Gerste, Hirse und Mais gebaut;
die Viehzucht beschränkt sich auf Ochsen, Ziegen und Schafe. Abends
hatten wir noch ein schönes Gewitter, welches sich in einigen kräftigen
Schlägen entlud und reichlichen Regen brachte.
Mittwoch, 3. Nov. Wir brachen um 61/2 Uhr auf; das Wetter war
ausgezeichnet, der Himmel ganz unbewölkt. Um 6 Uhr minuten erreichten wir Kodil auf dem rechten Ufer des Flusses, während wir am
linken Ufer entlang ritten; beide Ufer sind mit Pappeln und Weiden
besetzt und auch sonst erschien uns die Kultur, besonders die Obstbäume, sehr sorgfältig. Um 7 Uhr 10 Minuten passierten wir einen von
Osten kommenden Zufluß, und um 71/2 Uhr ein Dorf auf dem rechten
Ufer, deşsen Namen ich nicht erfuhr. Um 73/4 Uhr waren wir bei der
Einmündung eines breiten Tales mit einem mächtigen Zuflusse von
Osten; unterhalb der Vereinigung fuhr eine schöne Brücke über den
Fluß. Wir schugen den Talweg zur Rechten ein, da das soeben erwähnte einmündende Tal nach Erzingjan Führt. Um 5 Uhr 20 Minuten passierten wir zwei von Westen kommende Zuflüsse, und um 8 Uhr 25
minuten einen Komplex von Häusern zu beiden Seiten des Weges in
drei Gruppen, welche Bejler heißen, und eine ausgedehnte Obstkultur zu betreiben secheinen. Um 8 Uhr 50 Minuten passierten wir abermals einen von Westen kommenden Zufluß und ein dorf am rechten
Ufer, um 9 Uhr 18 Minuten einen von Westen, und 2 minuten später
einen von osten kommenden Zufluß; in dem Talwege des letzteren,
- 197-
etwa eine Vierstelstunde aufwaärts, erblickten wir eine mittelalterliche
Ruine. Um 91/2 Uhr passierten wir das Dorf Beiana auf dem rechten
Ufer, um 10 Uhr 10 Minuten und um 10 Uhr 20 Minuten zwei zuflüsse
von Westen. Um 101/2 Uhr erreichten wir Bilbil-Oglu, ein von Griechen
bewohntes kleines Dorf am linken Ufer des Flusses, vier Stunden von
Kodil, wo wir eine Stunde Halt machten, um zu frühstücken. Unser
Wirt, welcher seiner Versicherung nach 74 Jahre alt war (was auch sein
Aussehen bestätigte), sprach sehr gut griechisch und führte hier in der
Mitte seiner zahlreichen Familie ein patriarchalisches Leben. Das Dorf
liegt schon so hoch über dem meeresniveau, daß der Boden hier nur
noch Weizen und Gerste hervorbringt.
Im Februarheft196) 1862 kritisiert Herr dr. Blau die rechtschreibung mehrerer Ortsnamen in Dr. Barths Reiseberichten, indem er die
Ortsregister der “landesbehörden” zugrunde legt. Dr. Barth hat schon
eine vorläufige Antwort darauf gegeben; bei den Spezialitäten werde
ich das erforderliche beibringen, so oft es der Mühe wert ist und es
sich nicht um bloße Willkürlichkeiten der Transkription handelt. Herr
Dr. Blau hat nämlich unter anderem die methode, denjenigen Buchstaben des arabischen Alphabets, den man gewöhnlich durch K oder
Q wiedergibt, durch kh auszudrücken, vermutlich nach der verderbten armenischen Aussprache, welche joch, tschoch, sanduch statt jok,
tschok, sanduk sagen. Eine derartige Berichtigung der von Dr. Barth
und mir gegebenen Ortsnamen verdient natürklich gar nicht weiter
berücksichtigt zu werden. Anders aber ist es mit den anderweitgen Berichtigungen, namentlich wenn sie auf höherer Grundlage beruhen, z.
b. offiziellen Aktenstücken, läangerem Aufenthalt am Orte usw. Denn
der flüchtige reisende ist, wie schon Dr. Barth bemerkt, nur zu häufig
dem Irrtum ausgesetzt; sehr oft betritt er nicht einmal den Ort, deşsen Namen er von seinen begleitern erfährt; diese haben of tein ganz
vernachlässigtes Organ, es sind Bauern, Hirten, Pferdeknechte usw.,
und man versuche es einmal in Deutschland, sich bloß nach solchen
angaben eine Reisekarte zu konstruieren. Aber Herr Dr. Blau war nie
in der Provinz Karahissar, und sein offizielles Aktenstück ist ein armenisch geschriebenes Ortsverzeichnis eines armenischen Zehntenpächters; daß dieser Mann und seine zahlreichen Kollegen in der Türkei
ohne weiteres zu “Landesbehörden” befördert worden, bloß um seinem Register einen offiziellen Charakter beilegen zu können, ist schon
ziemlich kühn, zumal wenn man weiß, daß in der Türkei die offizielle
- 198-
Kemal Saylan
Sprache das Türkische ist, und zwar das mit arabischen Buchstaben
geschriebene Türkisch. Soviel im Allgemeinen.
Dr. Barth hat Bülbül Oglu verstanden, ich Bülbül Oglu, wir
haben uns also nicht einander ausgeschrieben; wir beide aber haben
Oglu gehört und nicht Agly; möglich, daß wir uns beide geirrt haben,
aber die Steuerrolle eines armenischen Zehntenpächters kann ich nicht
als bundigen Beweisgrund gegen unsere Angabe anerkennen; meine eigene Praxis, welche mir fast täglich solche dokumente vorführt, hat mich hinlänglich belehrt, wie wenig auf solche Lukubrationen
zu halten ist. Und selbst wenn es ein offizielles Dokument wäre, söre
würde ich noch sehr wenig darauf geben; denn wie kommt der Name
des Ortes in das offizielle Dokument hinein? Doch nicht etwa durch
Eingebung des heiligen Geistes? Meistens nur durch Kopieren eines
nichtoffiziellen Dokumentes, und im günstigsten Falle durch die Angabe eines Ortsbewohners, also aus derselben Quelle, aus welcher die
Angaben der Reisenden herrühren. Solche offizielle Namen sind z. B.
Auch Eregli, Geliboli, Lapsaki, Sussam usw., während diese Orte bei
den Eingeborenen von den altesten homerischen Zeiten bis auf die
heutige Stunde hiraklia, Kallipolis, Lampsakos, Samos Heißen; solche
offizielle Namen sind ferner Bahri Hazzez, das kaspische Meer, statt
Bahri Chazar, weil der erste offizielle Schreiber nicht seine Sprache lesen konnte; Viana, Wien, weil der erste offizielle (?) Schreiber ein Jüngling aus dem Übersetzungsbüro der Pforte den italienischen Namen
Vienna nach französischer (?) Aussprache las; Breman statt Breman,
aus demselben Grunde. In welche Irrtümer aber selbst die achtbarsten Glehrten in bezug auf Geographie und Geschichte durch unkritisches Fasthalten an offiziellen Namen verfallen, habe ich an einem
sehr auffallenden Beispiel in diesen Blättern (vgl. o. S. 336 und 342 f.:
Biga, Boga) nachgewiesen. Ich werde also nach wie vor fortfahren, die
Namen so wiederzugeben, wie ich sie gehört habe, und die offiziellen
Namen nur nebenbei bürcksichtigen, selbst auf die Gefahr hin, daß ich
mich wirklich irre. Wie viele namen in den fünf Bänden der afrikanischen Reisebeschreibung des Dr. Barth falsch sind, maga der Himmel
wissen; bleibt er aber nicht doch, und wenn auch 75 Proz. Falsch wäre,
der große Entdecker?
Von Bülbül Oglu an nimt die Kultur wieder ab; auf zwei Stunden Wegs passierten wir nur eine einzige Stelle mit einigen Wohnungen und einer Wassermühle. Um 11/2 Uhr erreichten wir einen Han,
- 199-
Dag-Dibi-Hani (d. h. Der Ham am Fuße des Berges) genannt, wo wir
eine Viertelstunde hielten, um unser zurückgebliebenes Gepäck zu
erwarten. Wir trafen hier zwei Bewohner aus Ulu-Scheiran, dem Ziele
unseres heutigen Tagesmarsches, einen Türken Kadir Aga, welcher in
Konstantinopel als Gesandtschafts-Kawaß gedient hatte, von jovialem
Charakter, gewandt zu Pferde und geschickt im Dscheridwerfen. Er
lud uns ein, in seinem Hause die Gastfreundschaft anzunehmen, worüber sein Gefährte, ein feister Armenier, ihm Vorwürfe machte.
Wir ließen unser Gepäck unter der Obhut unserer Leute und ritten mit unseren neuen Bekannten voraus. Die noch vier Sutnden betragende Strecke bis Ulu-Scheiran leegten wir in drei Stunden zurück.
Zuerst passierten wir den Gjaur-Dag, dessen Gipfel wir um 21/4 Uhr
erreichten; hier lag etwas Schnee; dann stiegen wir in die Ebene hinab,
wo der Baumwuchs wieder begann, meistens Nadelholz; wir passierten mehrere, von ihren Bewohnern bereits verlassene Jailas (Sommerweiden), ließen gegen Sonnenuntergang das Dorf Sarabud rechts
liegen und kamen um 4 Uhr 50 Minuten in Ulu-Scheiran an, wo wir in
der Wohnung unseres türkischen Begleiters ein großes, aber nicht sehr
reinliches Zimmer zum Obdach erhielten.
Wir überzeugten uns durch den Augenschein und durch gewissenhafte Aufnahme, daß die heute von uns passierte Strecke noch auf
keiner Karte richtig niedrgelegt ist, und verweise ich deshalb auf die
dem Berichte meines Reisegefährten beigefügte Karte von Dr. Petermann.
Ulu-Scheiran (so nennen die Bewohner selbst ihr Dorf, während
man in der Umgegend Ulu-Scheiran sagte), enthält etwa 30 Häuser,
worunter drei griechische und ein armenisches. Man baut hier Weizen
und Gerste und etwas Tabak; die ebene ist reichlich bewassert. Der
Name des Ortes (Ulu bedeutet “groß”), das Vorhandensein einer armenischen kirche und einiger chiristlichen Einwohner lassen auf eine
größere Bedeutung des Ortes in Krüheren Zeiten schließen, aber der
Zustand unserer Kenntnisse von diesen Gegendem erlaubt uns nicht,
über die ältere Geographie der selben Vermutungen anzustellen. Mit
Ausnahme der Küste, welche sehr gut aufgenommen ist, fehlen uns
im Innern von Sywas, Tokat und Niksar an bis Zigana und Baiberd
feste Punkte, von denen man ausgehen Könnte; zwar scheint Satala
identifiziert zu sein, und Nikopolis will Boré in der Nähe von Enderes
aufgefunden haben, aber zur völligen Sicherung des letzteren Punktes
Kemal Saylan
- 200-
bedarf es einer soleden Autorität als Boré; Nikopolis und Satala sind
übrigens die Kardinalpunkte, von denen die Bestimmung der übrigen
alten Orte ausgehen muß. Diese ganze Strecke bedarf noch einer recht
gründlichen Untersuchung.
Um nun zur Kenntnis dieser Strecke soviel als möglich beizutragen, führe ich hier einen morgenländischen Reisenden ein, welcher im
Jahre 1851 von Bagdad nicht Konstantinopel und wieder zurückreiste.
Er heißt Mahmud Effendi197) und hat über seine Reise einen eigenhändigen Bericht in arabischer Sprache aufgesestzt, den er seinem Sohn
Seaddedin gab, und dieser verehrte das Manuskript einem meiner hiesigen Freunde, Sr. Exz. Subli Bej198), Mitglied des Reichsrates, welcher
mir gern die Erlaubnis gab, dieses Manuskript zu benutzen; ich mache
von dieser Erlaubnis um so lieber Gebrauch, da das Manuskript wahrscheinlich nicht vervielfältigt, also ein Unikum ist und über die gesehenen und berührten Ortschaften recht schätzbare Auskunfte gibt.
Unser Reisender trifft auf dem Weg von Erzerum nach Karahissar in
Ulu-Scheiran auf dem von uns betretenen Wege ein und gibt über UluScheiran folgende Auskunft:
“Scheiran er schreibt den Namen geradeso wie ich, nicht Schehran) ist ein Ort, welcher viele Ackerfelder hat sodaß die Produkte den
Einwohnern genügen; es ist hier ein Fluß, über welchen eine Brücke
führt; wie ich höre, sind hier 140 Häuser, welche sämtlich von Mohammedanern bewohnt sind; es ist hier eine Moschee mit einem Chatib
und Imam, aber es fehlt hier an einem Markt und an einem Bad.”
Dienstag, 4. Nov. Wir brachen um 71/2 Uhr auf und erreichten
um 8 Uhr wieder die landstraße, die wir den Abend vorher verlassen hatten; die Kultur in dieser Gegend ist viel weniger sorgfältig als
bisher, die Felder schlecht gepflügt und eingehegt, die Steine nicht beseitigt. Wir sahen fast den ganzen Tag nur Wachholder-, Eichen- und
Nadelholz. Um 8 Uhr 50 Minuten passierten wir das Dorf Körsyk an
einem Fluß, der von Nordwest nach Südost fließt. Unser Weg machte
viele sonderbare Krümmungen, anfangs westlich, dann nordwestlich,
dann wieder westlich, darauf nordwestlich, und es zeigte sich, daß unser in Ardassi engagierter Führer mit seinem Latein zu ende war; er
gestand uns denn auch, daß er den Weg in seinem Leben nur einmal,
und zwar zur Winterszeit, gemacht hatte. Um 9 Uhr 10 Min. Und 9 Uhr
55 Min. Passierten wir zwei andere Bäche, die ebenfalls von nordwest
nach Südost fließen. Um 101/2 Uhr erreichten wir ein mit Nadelholz
1/4
- 201-
bewaldetes Gebirge, eine öde, fast ausgestorbene Gegend, wo uns kein
einziges lebendes Wesen begegnete. Um 11 Uhr 20 Min. Waren wir
wieder in einer Ebene, die von vielen Bächen durchschnitten ist und
wo man die Felder mit großen Baumstämmen eingefriedigt hatte. Um
12 Uhr erreichten wir das Dorf Zychari Tekiessi*), wo wir eine Stunde Halt machten. Auch dieses Dorf schien fast ausgestorben zu sein;
vergebens klopften wir an mehreren Türen; endlich kamen wir an ein
Haus, aus deşsen Innern die Stimme einer alten Frau hervordrang,
aber ehe sie öffnete, wollte sie wissen, ob wir Soldaten wären; die alte
mochte Ursache haben, sich davon zu überzeugen, denn wir hörten an
verschiedenen Stellen bittere Klagen über die von entlassenen Soldaten verübten Exzesse, welche ihrerseits wieder zu entschuldigen sind,
wenn man weiß, daß sie oft 30-40 Monate Gage zu fordern haben. Als
wir sie nun über diesen Punkt beruhigt hatten, öffnete sie endlich, und
nun kamen auch andere Dorfbewohner wie aus der Erde gewachsen
zum Vorschein. Für die in diesen abgelegenen und wenig besuchten
Gegenden herrschenden Zustände ist das soeben erzählte sehr charakteristisch.
Mahmud Effendi berichtet uns über die Gegend zwischen Ulu
Scheiran und Zychari Tekkiessi wie folgt: “Auf dem Weg, den wir
durchzogen, trafen wir mehrere Dörfer, welche teils bewohnt, teils
unbewohnt waren; die Ursache der Unbewohntheit rührt bloß die
Bewohner ins Freie gezogen sind, um in den Talgründen gute Weide
aufzusuchen; man sieht hier Dörfer, in denen kein Laut gehürt und
*
So schreibe ich mit Kiepert und mit dem sogleich anzuführenden Mahmud Effendi
und behaupte noch immer, daß Tekie und Teke der Name lautet; der von Dr. Barth
erhobene Einwand, daß in einem Dorf wandernder Turkomanen schwerlich an ein
Tekie oder Kloster zu denken sei, ist unerheblich; mit solchen Gründen getraue ich
mir die Existenz von Palmyra, Ninive, Babylon und Persopolis wegzuleugnen. Hr.
Dr. Blau belehrt mich, daß Teke im türkischen “Ball” bedeutet, was ich vermutlich
ohne seine Belehrung nicht wissen würde, hütet sich aber zu sagen, was Zychari
bedeutet, weil er recht gut weiß, daß damit die Orthographie Teke ins bodenlos
Lächerliche verfällt. Zwar behauptet er, dies sei die Schreibart der Originallisten
von Tekke, die er aber so wenig gesehen hat wie ich, denn ein Ortsverzeichnis
eines armenischen steuerpäachers ist keine Originalliste; ich dagegen habe die
Orthographie des Mahmud Effendi für mich, walcher in dem Ort übernachtete und
welcher wie ich den Namen aus dem munde der Eingeborenen vernahm, und zwar
hörte er im Jahre 1851 genau dasselbe, was ich seiben Jahre später hörte. Zychari
Tekkiessi oder Tekkie-i-Zychar, wie Mahmud Effendi nach persischer Flexion
schreibt, bedeutet “das Kloster des Üppigen oder Wollüstigen”. Ein elendes Dorf
von 15 Häusern heißt bala Hissar (Oberschloß) und ist das alte Pessinunt; nach Dr.
Barth müßte auch dieser Name ganz falsch sein.
- 202-
Kemal Saylan
kein Mensch gesehen wird, und die bloß von Eulen bewohnt sind. Unser Weg war zwischen Wasser und Sümpfen und verschiedenen Obstbäumen; die meisten Bäume sind wilde Rosenbäume (Hagebutten),
deren Schönheit jedoch der Gartenrose nicht gleichkommt. Von den
Gipfeln der Berge genießt man eine weite Aussicht; die Berge aber gleichen durchaus nicht denjenigen bergen, welche ich bisher unter dem
Mond gesehen habe; es herrscht dort eine Kälte, wie sie in Irak nicht
stattfindet, und meiner Meinung nach ist die Kälte hier stärker als die
Hitze, sodaß die Bewohner vom November bis Juni daselbst nicht aushalten können, ausgenommen, wenn sie sich am Fuß der Berge halten.
Im Winter liegt der Schnee hier über fünf Spannen hoch. Wir hielten
uns jedoch nirgends auf, bis wir in das Dorf Tekkie-i-Zychar kamen,
wo wir übernachteten. Das Dorf Tekkie-i-Zychar halt ungefähr 100
Häuser, welche alle voneinander abgesondert sind; die Häuser sind
aus holzstämmen erbaut, von denen man einen auf den andern legt;
ich habe etwas ähnliches in den Holzbauten von Irak weit und breit
nicht gesehen. Der Ort hat eine Moschee mit einem Imam.”
- 203-
27. Humphry Sandwith (1854)
1854 yılının sonbaharında General Williams’ın yanında görevlendirilmiş ve Erzurum’a giderek onun birliğine katılmış ve Kırım Savaşı sırasında yazdığı raporlarını dah sonra 1856 yılında Londra’da
basılan “A Narrative of the Siege of Kars and of six months’ resistance by
the Turkish garrison under General Williams to the Russian Army: together
with a narrative of Travels and Adventures in Armenia and Lazistan: with
Remarks on the present state of Turkey” adlı kitabında yazmıştır. Gümüşhane ile ilgili anıları kitabın 32-42. sayfaları arasında yer almaktadır.
CHAPTER II
Commerce of Trebizond-First English Vessel-Turkish
Navigation-Field Sports in the Neighbourhood-Post
Travelling-Arrival at Gumush Khané
I was most anxious to reach Gumush Khané, the next station,
about five hours’ distance, and so determined to push on that night.
To this proposition the postmen made a stout resistance. As I was armed with authority, and could “slang” them in their own language, I
was determined to hav my own way, and so ordered out fresh horses.
“Janum” (my soul), exclaimed a bowlegged old roadster, “you rush on
destruction; the roads are bad, and there is no moon. I am your sacrifice, and will obey; but I tell you that we my both be dashed to pieces
over the rocks, or shot down by robbers: my soul, my lamb! Stay here
for the night” being pretty well inured to Turkish lying, I turned a deaf
ear to this sage advice, and assuming the dry lordly air of a Turkish
Pasha, I answered, “I have a Booyorolti, “ I am meeri (employed by
Government); if I stay here you are kefil (responsible). Haide bakalum,
come, come, out with the horses!” So with little nore resmonstrance I
was again bowling over a very fair road, and complacently enjoying
my brief authority. Presently the sun sank down behind a mountain and left us in total darkness: we were then obliged somewhat to
slacken our pace, although the road was perfectly good. For an hour
or two wev jogged on and at last after crossing a mountain stream
and winding up a hill, I began to find myself in a very uncomfortable
predicament. My horse was flounderin amongst huge boulder Stones,
Kemal Saylan
- 204-
and I was concious of travelling along a very slanting and unsafe road,
with a high hill on my left, and a deep shelving descent on my right.
But this was not the worst. As I rode on I found myself at last in a perfectly frightful phosition. I was crawling along the edge of a yawning
precipice, and I heard through the darkness the hoarse roar of a torrent
bleow. My guide in front was mounted on awhite horse, which flitted
before my eyes like an uncertain phantom. A huge mass of rock, jutting
out on the path, would from time to time suddenly appear before me,
while I had barely time to Dodge it. I clung nervously to my horse, and
gave him up the reins entirely. He knew the path, which I did not, and
I felt he was for the moment my superior. Had the old bowlegs in front
but known my feelings. How he would have enjoyed his triumph! For
I felt myself very small all the hile. However, more by good luck than
by any effort of skill or courage, I got over my difficulties. The twinkle
of lights appeared in the distance; my guide set up one of those longdrown yells peculiar to postmen, and I trotted up to the menzil Khan
of Gumush Khané or the Silver Khan, and here I determined to propose my weary limbs.
CHAPTER III
Turkish Mines-Arrival at Baiburt-At massat-Murder and
Robbery-Aspect of the Country-Arrival at Erzeroom- A day’s shooting.
Gumush Khané is one of the most important mining-stations in
Anatolia, which is really a conuntry most richly endowed by nature.
We have already passed through a cattle and corn country, we hav
seen forests of valuable timber, forest so vast as to stretch down on the
coast nearly to the mouth of the Bosphorus on one side, and quite to
the Russian frontier on the other, and abounding in every variety of
timber. We have now entered on a tract of land rocky and somewhat
barren, but rich in mineral wealth: here I intend to halt a moment, that
I may give my readers the result of some inpuiries concerning these
mines.
In the neighbourhood of Gumush Khané (a small town of stone
huts with flat roofs) there are thirty-six mines, of which from ten to
fourteen are of copper, the rest of argentiferous lead. These mines are
- 205-
worked in a very rough and redy way, the miners having borrowed
little or no assistance from European science or modern inventions.
The lead found here is a soft yellow oxide, and the lode is followed
by the miners until exhausted. No cutting down upon certain parts,
the result of scientific calculation, is ever had recourse to; in short, the
miners work according to the fashion of their forefathers. I was told
that 660 lbs. Of lead yield 300 drachms of silver, a 100 drachms of silver
give 4 drachms of gold. The Government takes the silver at about 2l.
10s. The. (3/4 lbs.), according to stipulation with the farmer of the mines.
Each furnace will produce about 500 lbs. Of lead every ten days. The
ore remains five days in the over during the process of smelting. All
the miners… Greeks. From the district of Kromm, not far from Gumush Khané, ant these people are sent to work at all the mine in the
empire.
Gumush Khané is famous for a dilicious pear which much resembles the jargonel. I have heard it surmised that this pear is of English importation, and is one of the traces of an English settlement of
one or two centuries date; this I apprehend to be an unfounded idea,
engendered perhaps by national vanity, which will not allow the poor
Turk to have even a good pear of his own. On leaving this town I rode
some distance along a valley through which flowed a shallow stream,
fringed with the jungle of the sea buckthorn (Hippohe rhamnoides),
bearing a plentiful crop of yellow berries. There is no lack of trout in
this stream; I saw very fine one which a peasant had just killed with a
stone.
High and uncultivated hills shut out the view for many hours,
and the road was unusually dull. From time to time, however, we met
a slitary horseman bristling with arms, or watched a shepherd leading
his flock of heavy-tailed sheep and silken-haired goats, with three or
four tawny togs of monstrous size. As we turned a rocky corner a covey of red-legged partridges would run from the river to the mountain, seldom deighing tor ise from the ground.
Magpies were here the commonest of the feathered tribe, a bird
whose omnivorous faculties enable him tol live anywhere; and a beautiful bird, nearly allied to him in kindred, the roller, and often attracted
my notice as his brilliant blue plumage would gleam from a neihbouring tree. A peculiar melodious chirp was heard over-head occasionally, which issued from flocks of that bird of golden house, the piaster;
- 206-
Kemal Saylan
but to which of the two species found in asia minor it beloged, I was
unable to determine, as shooting is incompatible with post-travelling.
Most, if not all, of the birds I saw during my journey were old English
acpuaintances; the shrike, the bunting, and numerous finches recalled
to my mind the green lanes of my native land.
As we were winding round a long mountain-path, I heard the
tinkling of bells in front, and presently came up with a large Persian
caravan of about two hundred horses, all travelling in sinle file. The
muleteers were quite a study. Each man was very warmly clad, though
the weather was rather hot than otherwise; their garments appeared to
be of padded cotton, so universally worn throughout the East. The cap
was a modification of the long-peaked Persian one, about half as high,
and of sheepskin. Their feet and legs were especially well protected
by easy-fitting boots, laced above the ankle, and continued by a sort
of leather gaiter. These men never take off their clothes from month to
month, except for the rare indulgence of a bath. As they are exposed
to all weathers, anda re constantly in the air, their features are deeply
bronzed, many of them being scarcely lighter of tint than the natives
of Abyssinia. Their diet consists of bread, chees, butter, and yoghoort,
and their drink is water; consejuently they seldom suffer from disease.
More horses than mules are employed on this road, and their pace averages about two miles and a half an hour. The strongest and most sagacious horse takes the lead, and he is always hung with loud-toned bells, as are the last two or three of the line. During summer they start on
their journey at a very early hour in the morning, and at noon unload
their horses and allow them to feed for a few hours before they resume
their march. When they halt at a town or village for the evening, they
assemble together in some open space on the outskirts, where they
picket their horses, and, collecting their bales, build with them a sort
of hut, covering it with a piece of canvas, and here all but the sentinels
sleep. The huge pack-saddle is taken from the horse’s back for about
half-an-hour each day, while he is groomed, after which it is replaced;
so that this bulky contrivance forms as it were a part of the animal,
and thus söre backs are avoided. The horses have a good feed of barley every night and morning, and during certain months of the year
they graze during a few hours each day; the rest of their food consists
of chopped straw. Each horse or mule carries on an averge about 300
pounds. I have never observed the muleteers beat their animals; but if
- 207-
one of the fore-most strays from the path, he soon has a well-directed
stone rebounding from his flank, which calls him to order.
Towards the middle of the day on which I quitted Gumush
Khané I arrived at a post-station at Kalé, so called from the ruins of
a small castle on a craggy rock, just above the village. While waiting
for a remount I am told that wild goats are often seen browsing about
the ruins, which are within 200 yards of the post-house. Of course any
antiquarian inquiries as to the origin of the castle are met by the invariable rustic answer of “Allah Bilir” (God knows). After a gallop on fresh
horses we emerge from the valley, and ride over bare Brown plains.
We pass a flock of those magnificent birds, the large bustards, over
whose extirpation in England the sportsman and natüralist combine
to lament. These, however, are not quite of the English species, though
the difference is scarcely perceptible. They very much resemble a flocek of turkeys and I cannot resist the temptation of taking a family shot
into the tihck of them, with my Colt’s pistol, -without effect, however.
Kemal Saylan
- 208-
28. Otto von Blau (1857)
1852 yılında İstanbul’a Prusya elçilik ateşesi olarak atan Otto von
Blau daha sonraki yıllarda Anadolu’da birçok yeri gezdi. 1858 senesinde Trabzon’daki Prusya konsolosluğu görevine atandı. Blau, Erzurum’dan Trabzon’a giderken uğradığı Gümüşhane ile ilgili hatıralarına 1858 senesinde Berlin’de basılan “Commercielle Zustände: Persiens”
adlı eserinin 213-214. Sayfalarında yer vermiştir.
CAPITEL XXI
Communicationsmittel. Posten. Karawanenstrassen. Schifffahrt.
Die glimpflichste Strecke ist noch die von Baiburt nach Gümüschhane, wohin der Verkehr im Winter und der schlechten Jahreszeit
überhaupt, sowie auch die Post ihre Richtung nehmen; heir Lässt erst
die wellige Landschaft von Balachor, dann die Thäler des Siphon, Sopran und Gümüschhane-Su, in denen allen die menschliche Kunst der
Natur nachgeholfen hat, den Waarentranporst einen verhältnissmässig bequemen Weg gehen; freilich sind die Sprengungen der Felsen
in den letztgenannten Thalbetten-eine mühevolle arbeit, welche dem
letzten erblichen Pascha von Trapezunt, Abdullah Pascha, der vor etwa
15 Jahren starb, verdankt wird- gewöhnlich so schmal, dass nur ein
Saumthier hinter dem andern gehen kann, aber bei den fortwährend
nöthigen Reparaturen der vielen Viaducte und Dämme längs dieser
wilden Wasser ist es wirklich noch bewundernswerth, dass die Strasse
wenigstens noch in so practicabelem Zustande ist. Zwischen Gümüschhane und Trapezunt sind dagegen die schwierigkeiten des Tranportes ausserordentlich gross. Der Uebergang über den Kulat Dagh und
die Descente beim karakapan (schwarze alp) sind der Schrecken jedes
karawanenführers; bei einer Hohe von 8100 F. İst dies Gebirge so wolken- und wasserreich, dass die Wege den ganzen Sommer hindurch
so schlüpfrig sind, dass bei jedem Auf- und Niedersteigen des Weges
der Boden treppenförmig aufgearbeitet werden muss, um das Gleiten
der Thiere zu verhüten. İm Winter, wo 7 Monate hindurch der Schnee
fest liegt, vermögen die Karawanen nur mit grossen Verlusten diesen
Berg zu passiren, indem von Zeit zu Zeit aufgeschüttete Steinhaufen
den Schnee überragen und so den Weg vor zeichnen. Distanzen von
- 209-
2-3 Stunden werden hier oft in ebensoviel Tagen zurickgelegt; stürzt
ein Pferd, so hält die Karawane; die Knechte bemühen sich um das
gefallene Thier, die Ladung liegt einstweilen, von Koth und Regen reichlich getränkt, seitwärts im Abgrunde; das Wiederaufladen, die Wiederherstellung der Ordnung im Zuge inmmt vielfältig mehrere Stunden in Anspruch; die keuchenden Thiere, die schreienden Führer, die
Lärmsignale verirrter oder verunglückter Menschen, die Glocken verlaufener Pferde oder weidender Alpenheerden machen in dieser Einöde, die von dichten Nebeln umhüllt ist, einen schaurigen Eindruck.
Auf der Höhe des Gebirges steht ein Complex von Hütten und Schuppen, wo die karawanen zu nächtigen pflegen; hier laufen die biden
Wege, welche von Gümüschhane aus eingeschlagen werden können,
der Winterweg über Ardascha und Zigana und der Sommerweg über
Istawros, zusammen, und setzen sich dan über Dschewizlik in fortdauernd sehr sechwierigem Terrain nach Trapezunt fort. Ein näherer,
aber nur während weniger Sommermonate gangbarer Weg vermeidet
diese gefürchteten passagen, und klimmt im eigentlichen Sinn wie ein
schmaler Fusssteig, von baiburt direct nordwäarts übers Gebirge, in
welches er bei Kirsi eintritt. Tief im Gebirge setzt er jenseits des Dorfes
Getschitkiö über eine steinerne Brücke, und überschreitet bei Kazukli
den höchsten Kamm des Gebirgsstockes, von wo er dann über Tschairli das kaliandere-Thal hinabsteigt und sich wenige Stunden vor Trapezunt mit der Winterstrasse vereignigt. Dieser wenig besuchte Weg
ist auch in den heissesten Monaten nicht ganz frei von Schnee und
deshalb ebenso gefährlich als unbequem.
Kemal Saylan
- 210-
29. Heinrich Barth (1858)
1858 senesinde Türkiye’deki seyahati sırasında Trabzon-MaçkaKolat Dağı ve Zigana hattı üzerinden Gümüşhane’ye gelen Barth, bu
güzergâh üzerindeki önemli köylerinden olan Zigana hakkında geniş
bilgi vermektedir. Gümüşhane ile ilgili hatıraları 1860 senesinde Gotha’de basılan “Reise Von Trapezunt Durch Die Nördliche Hälfte KleinAsien Nach Scutariim Herbst 1858” adlı kitabın 9-13. sayfaları arasında
yer almaktadır.
Das Kolat-Gebirge; Sigana; A’rdassī
Auf hoher Spitzbogenbrücke überschritten wir den etwa 20 Schritt breiten Strom und hielten uns dann an seiner linken Seite abwärts.
Einiger Anbau zeigte sich und ein kleines Thal, das von der Rechten
einmündete, war anmuthig mit reichbelaubten, frischgrünen Wallnussbäumen geschmückt. So erreichten wir A’rdassī. Wir hatten es
immer als ein Städtchen nennen hören und waren daher nicht wenig
erstaunt, als wir einen fast ganz verlassenen Ort von etwa 30 Häusern
fanden, worunter nur zwei gute Gebäude waren, nämlich das Amthaus des Mutesellim, am Flusse gelegen, ganz stattlichen Aussehens für
einen Ort wie diesen, und sein Privathaus, ländlich und sehr freundlich in einer Umpflanzung von Bäumen, etwas seitwärts vom Städtchen. Allerdings würde auch dieser Ort tiefer im Winter, wo die ganze
Bevölkerung von den Höhen herabgestiegen ist, belebter und rühriger
erscheinen, zum Theil aber mag auch Ungerechtigkeit des Beamten
seinen Einfluss üben; diese Ansicht begründete sich durch spätere Erfahrung. Dazu kam nun freilich auch, dass die frühere Brücke zerstört
und eine neue erst im Bau begriften war. Hier sah man, was die Türken
können, wenn sie wollen, wie sie denn zum Bogenbau ganz besonderes Geschick haben. Der ganze Bau hatte ein recht stattliches Ansehen
und die Quadern waren sorgsam behauen. Unsere Katirdschis, denen
unser Kauas leider vier Pf. St. Vorausbezahlt hatte, weigerten sich aufs
Entschiedenste, weiter als bis A‘Ardassi zu gehen, und wir suchten
andere Thiere zu miethen, fanden aber bei dem geringen Verkehr ansehnliche Schwierigkeit und bewogen am Ende unsere Leute zum Weitergehen, indem wir einen rüstigen und gut bewaft‘neten Führer bis
Kara-Hissär engagirten.
- 211-
So brachen wir am Nachmittag wieder auf, passirten zur Seite
der Brücke den jetzt etwa 20 Schritt breiten und 11/2 Fuss tiefen Fluss
und betraten einen Engpass, aus dem der Fluss um den nördlichen
Fuss einer mit einer mittelalterlichen Burg geschmückten, überaus
zackigen Felshöhe hervorrauscht, während er auf seiner linken Seite aus einem
gewundenen breiten Seitenthal einen ansehnlichen
Zufluss erhält. Unsere Richtung ward hier die erste
Strecke südöstlich, indem
der Weg nach Kara-Hissár
sich mit dem von A‘rdassi
nach Gümüsch-Hané führenden in Folge natürlicher Bedingungen zusammenhält. Hinter dem
Engpass erweiterte sich das Thal wieder, besonders oberhalb der Einmündung eines ansehnlichen Zuflusses, und hier war es hübsch mit
Ulmen bestanden; auch sah man hier Ackerbau. Dann aber wurden
die umschliessenden Thalwände wieder ungleich steiler und nahmen
zumal auf der gegenüberliegenden Seite die täuschende Form von Kastellen an; wirklich glaubten wir im ersten Augenblick mit Bestimmtheit dort zwei grosse Kastelle zu sehen, aber in der Folge wurden wir
wieder ungewiss, ob das nicht die natürlichen Felsformen seien.
Auf unserer Seite lag eine ganze Reihe von Chanen, am Fusse
des weniger steilen Abfalls der Höhen, aber sie waren augenblicklich
unbewohnt; dennoch standen die Thüren der meisten gastfrei offen,
bereit, den obdachlosen steil bis hart an den unten im tiefen Einschnitt
rauschenden Bach herantraten. An der Mündung des Thaies erschien
auf einem vereinzelt aufspringenden gewaltigen Felsblock eine Kapelle. In dieser rauhen Umgebung zeigt sich in um so schrofferem Gegensatz die Betriebsamkeit der Eingeborenen und wir hatten etwa eine
Stunde von der Ausmündung dieses Seitenthaies eine allerdings schmale, aber recht hübsche Garten-Oase mit sorgfältig bebauten Abhängen zur Seite. — Wir begegneten einer armen, zerlumpten alten Frau,
die ihren Esel, beladen mit ihrem Kinde und dem kleinen Rest ihrer
Habe, langsam vor sich hertrieb. Schon vorher waren wir Wanderer
aufzunehmen. So gab es stets etwas zu beobachten und wir erreichten
- 212-
Kemal Saylan
nach siebenviertelstiindigera Marsche die Vereinigung zweier ansehnlicher Bäche, die den A‘rdassi-tschai bilden; der bedeutendere war der
nahezu von Osten kommende und an ihm hielt sich die nach Gümiisch-Hanö führende Strasse entlang. Diesen passirten wir und stiegen
an dem kleineren, von SSO. kommenden, auf die Felsen hinauf. Der
Pfad ward ausserordentlicli rauli und war kaum für andere üeschüpfe
als Ziegen tauglidi, indem die rauhen Tracliyt- und Trappmassen einem grosseren der Erpressung Trupp Fortziehender begegnet, die vor
des in A‘rdassi behaglich residircnden Türkischen Herrn aus ihrem
heimathlichen Feisthaie von Kōdil flohen. Dieses erreichten wir nach
einer Verengung des Thaies, indem wir auf die andere Seite des Stromes hinüborschritten; es öffnete sich nun wieder ein hübscher Kessel
und gewährte Platz für ein Paar Obstbäume, die vermittelst kleiner
Wasserleitungen bewässert wurden, während die Abhänge fleissig zu
Ackerland bestellt waren. Ausser Weizen und Gerste ward auch Hirse
und Mais gebaut. Hier liegt ein Dorf oder eigentlich das Gartendorf
von Kōdil: Kōdil baghtsche; das eigentliche Kōdil liegt weiterhin auf
einer ziemlich vereinzelt abgelösten, quer im Thaikessel vorliegenden,
Kuppe.
Wir erhielten ganz leidliches Quartier in einem kleinen, aber
reinlichen Kämmerchen und wurden auch gut bewirthet, aber auch
dieser Ort ging seiner Verödung und seinem Untergang entgegen in
Folge der Erpressungen der Eegierung. Den Vorwand dazu hatte nach
Aussage unseres Wirthes der Umstand geboten, dass an der dem Orte
auferlegten Abgabe von 3000 Piastern etwas über 100 gefehlt hatten,
und in Folge davon waren von 25 Familien alle bis auf fünf schon
ausgewandert und auch die übrigen mit unserem Wirth an der Spitze
wollten nachfolgen. Unser Wirth zog aber durch seine ganz untürkische Physiognomie unsere Aufmerksamkeit ganz besonders auf sich,
denn sowohl seine Züge wie seine schlanke Gestalt stempelten ihn zu
einem Griechen oder Albanesen, wiewohl er behauptete, er sei von
Türkischer Abkunft.
Am Abend brach ein von Blitz und Donner begleitetes regelmässiges Gewitter los mit leidlichem Regen; schon im Laufe des Nachmittags war schwarzes Gewölk vor uns aufgestiegen. Umso erfreulicher
war es, als wir beim Erwachen am nächsten Morgen einen ganz sternenklaren Himmel vor uns hatten, und umso weniger zögerten wir
mit dem Aufbruch. Wir stiegen an der linken Stromseite aufwärts auf
- 213-
felsigem Pfade und Hessen das eigentliche Dorf Kōdil, auf einer erdreiehen Terrasse gelegen, zur Linken. Überall wurden hier die Felsmassen von schönen Baumgruppen belebt, aber das hörte bald auf, Euphorbien und Disteln bildeten dann fast den ganzen Pflanzenwuohs.
Kleinere und grössere Zuflüsse vereinigten sich mit unserem Bache
und über einen grösseren derselben ging mit südlicher Richtung auf
schöner Brücke die Strasse nach Er-Singana oder, wie es gewöhnlich
genannt wird, Ersingiän. So erreichten wir in sieben Viertelstunden
die schöne Pflanzung von Beler, die sich mit den schönsten Fruchtbäumen, allerdings nicht in grosser Breite, über eine halbe Stunde weit
hinzog, und auch weiterhin folgte stellenweiser Anbau. Die prächtigen
Wallnussbäume standen noch in frischester Belaubung, auch einige Eichen gab es und sehr schlanke Weiden. Mittlerweile stiegen wir aus
dem Strombett in die Höhe und schauten in die Öffnung einer in der
gegenüberliegenden Thalwand eingekerbten Seitenschlucht hinein,
wo eine ansehnliche Ruine eines sogenannten Genuesischen Kastells
sich zeigte. Darauf folgte die im engen Thale sich hinziehende schöne
Pflanzung von Báyana, dann erweiterte sich allmälig das Thal und wir
erreichten bald das kleine, in seiner Pflanzung liegende Dorf Bülbüloghlū und machten hier einen kurzen Halt, um einen Inbiss von Kaffee, Brod und Käse zu nehmen; dazu hatten wir noch sehr schöne Birnen von Kōdil. Das Dorf hat eine recht freundliche Lage und von der
Brücke aus hat man nach Ost und West einen Blick auf Schneekuppen;
über die letzteren, den Gadjur-Dagh, führt der geradere Sommerweg
nach Kara-Hissár. Diese Berggruppe nährt oflenbar eine Menge der
diese Gebirgslandschaft durchfurchenden Bäche. Die Bewohner des
Ortes schienen ausschliesslich Christen zu sein; unser Wirth wenigstens sprach Griechisch. Er hatte eine zahlreiche Familie.
Als wir unsern Marsch fortsetzten, hatten wir den nördlicheren
der beiden Bäche, die sich hier vereinigen, auf einer Brücke zu passiren
und hielten uns dann an der linken Wasserseite des südlichen Armes
aufwärts. Die Höhen waren hier viel sanfter abgerundet und wurden
es stets mehr, zeigten aber weniger Anbau als bisher. Auf dieser Strecke gingen wir bald auf der einen, bald auf der anderen Seite des Baches entlang und überschritten mehrere kleine Zuströme. So ging es bis
Däghdibi, einem Chan und Kaffeehaus, “am Fusse des Berges” oder
der Kammhöhe. Hier veränderte sich der Charakter der Landschaft
vollkommen, da wir eine ansehnliche Bergpassage vor uns hatten. Wir
- 214-
Kemal Saylan
waren so glücklich, bei dem Kaff‘eehaus zwei Reiter aus U‘lu Schehran
zu treffen, die eben im Begriff‘ standen, in ihren Ort über das Gebirge zurückzukehren. Beides waren Armenier, aber sehr verschiedenen
Charakters, auch im Äussern sehr verschieden. Der Eine von ihnen
war ein feister, höchst unKebenswürdiger Mensch, der Andere gewandt mit der Zunge, wie auch zu Pferd und mit der Lanze. Er hatte mit
einem Europäer und zwar einem Deutschen, einem gewissen Baron
von Schöneich, zu thun gehabt, der, wie wir von ihm hörten, erst vor
wenigen Monaten von Samssün nach Karss und von Karss nach Könia
gegangen sei. Er lud uns auch in sein Haus nach U‘lu Schehran ein.
So ging es rüstig ins Gebirge hinauf, während unser Lastthier,
von den drei Leuten begleitet, uns in einiger Entfernung nachfolgte.
Zuerst waren die Gebirgsgehänge schön bewaldet, und Nadelholz
oben und frische Weide unten in den Thalniederungen verliehen der
Landschaft ein höchst anziehendes Gepräge. Bald darauf ging es steil
anwärts, da hörten nach halbstündigem Anstieg die Tannen auf und
wir gewannen einen Überblick über die benachbarten Höhen; jedoch
zeigten sich wenig charakteristisch ausgezeichnete Gipfel, ausgenommen ein auffallendes Kuppelhorn in NO. und nach W. der von kleineren Kuppen umgebene Schámurlū. Auf der Kammhöhe warteten wir
eine Weile, bis wir unsere Nachhut heranrücken sahen; denn ganz sicher ist diese Passage allerdings nicht und Raubanfälle auf vereinzelte
Wanderer sind keineswegs eine Seltenheit. Dann ging es ans Hinabsteigen und nach 20 Minuten hatten wir wieder die Quelle eines nach
SW. fliessenden Gewässers; auch fing das Nadelholz wieder an. Nach
weiteren 20 Minuten erreichten wir den Anfang eines für die einfachen
Karren der Eingeborenen geschaffenen rohen Fahrweges, auf dem sie
ihr Holz einfahren. Es waren gerade ein Paar solcher Karren auf der
Strasse in Thätigkeit und ihr lautes Knarren horte man auf weite Entfernung. Hier befand sich auch die jetzt schon verlassene Stätte einer
Soramerresidenz oder Taila und eine Gruppe verödeter und verfallener Chans. Jetzt ging es allmäliger abwärts. Nach etwas mehr als einstündigem Marsch traten wir aus den Gebirgsabhängen hinaus in eine
ringsumher von niederen Hohen umsäumte Ebene, aber aus grösserer Ferne ragten mächtigere, mit Schnee bedeckte Höhen hervor. Wir
wandten uns mit grosser Abbiegung nach S. herum, um den vielen
kleinen Wasserläufen auszuweichen, und erreichten so U‘lu Schehran
beim Eintritt der Dunkelheit, aber unsere Leute trafen erst eine Stunde
- 215-
später ein. Mittlerweile waren wir von unserm Armenischen Freunde
in einem sehr geräumigen und ganz angenehm eingerichteten Gemach
einquartiert worden und hatten es uns bequem gemacht. Wir hatten
eine grosse Menge Besucher, aber wir lernten wenig von ihnen. Unser
Essen war mittelmässig und unsere nächtliche Euhe ward von einer
Unzahl von Flöhen gestört.
Am nächsten Morgen, ehe wir aufbrachen, sahen wir uns etwas
im Orte um; er liegt am südl. Fusse einer kleinen Felshöhe, um die herum der Bach seinen Lauf nimmt, und besteht aus ungefähr 30 oder 40
sehr vereinzelt liegenden Wohnungen, Stein- und Holzbau; am Ende
des Dorfes nach SW. liegt eine verfallene Armenische Kirche oder Kapelle aus nicht sehr alter Zeit und ohne irgendein Interesse und am
Bache entlang ziehen sich wenige, nicht eben sorgfältig gehaltene Gärten hin. Der Name des Ortes aber scheint entschieden auf viel grössere Bedeutung in früherer Zeit hinzuweisen. Leider erhielten wir keine
bestimmte Auskunft über den ferneren Lauf des Baches; er fliesst hier
nach SW. und giebt so der ganzen Hj‘drogra]) hie dieser Landschaft
einen ganz neuen Charakter.
Unser Fühi-er von A’rdassī war wahrsclieiulich nie in U‘lu Schehran gewesen, wie denn dieser Ort allerdings bedeutend ausserhalb
der geraden Strasse liegt, und so kam es, dass er uns am folgenden
Morgen bei unserem Aufbruche von hier sowohl im Anfang in ungeheueren Zickzackwinduugen führte, als auch weiterhin grosse Umwege machte. Dazu kam, dass diese Gegend viel von den einheimischen
Karren befahren wird, die, um dem unebenen Terrain auszuweichen,
grosse Umwege machen. Die Hügelungen waren meist mit Wachholder und Eichengebüseh bewachsen.
Nachdem wir erst wieder in unsere Hauptrichtung zurückgekehrt waren, hielten wir uns einer mittehnässigen Höhenkette parallel,
die in massiger Entfernung zur Rechten hinlief und über deren leichte
Yorhöhon der Pfad hinführte. Sie bestanden aus zum Theil ganz und
gar verwittertem Tuff- und Biinsstein und bildeten zu Zeiten eine höchst eigenthümliche Oberfläche, meist schieferartig absplitternd und
mit allem Anschein des Verbrennens. Dabei war das Land fast ganz
verwildert und nur stellenweise höchst nachlässig angebaut. Aber in
einiger Entfernung zur Rechten, nach dem Fusse des Gebirges hin, blieb uns ein ansehnliches Dorf, dessen Namen wir leider nicht erfuhren. Zur Linken lag weiterhin das Dorf Körssj‘k, das man auch schon
- 216-
Kemal Saylan
von U‘lu Schehran aus erblickt. Wie einige am Wege liegende, jetzt
unbewohnte, Chane zu zeigen schienen, bestehen die Wohnungen dieser Gegenden meist aus Holzbau, mit ganzen Stämmen über einander geschichtet, dem Vorbilde der Lycischen Felsbauten. Nur wenig
Menschen Hessen sich sehen, und die Erscheinung dieser wenigen
war zu verdächtig, um willkommen zu sein. Plötzlich sprengte ein
Trupp Reiter querfeldein auf uns zu und wir hielten es für gut, Front
zu machen, bis uns der Anführer erklärte, er sei der Mudlr eines benachbarten Dorfes und verfolge eine Räuberbande. Sie sprengten dann
dem Gebirge zu. Als ich mich aber nach einer Weile umsah, bemerkte
ich dieselben oder andere Reiter wieder hinter uns und wir behielten
desshalb unser Packpferd scharf im Auge.
Wir passirten mehrere, Bäche, die vom Gebirge zur Rechten durch die hier mit Fichten bewachsenen Yorliöhcn in die Ebene zur Linken hinabflössen. Nach etwa vierstündigem Marsch stiegen wir dann
mit kurzem Abstieg in eine Thalebene hinab, die ein wenig Anbau zeigte, aber einen sehr sumpfigen Charakter hatte. Wir wandten uns nun
hart am nördlichen Fuss einer spitzen Kuppe herum, die schon lange
Zeit eine Laudmarke für uns gebildet hatte und auf der Linie des das
Thal von U‘lu Schehrān westlich begrenzenden Höhenzuges lag. Hier
zeigten sich mehrere meist verlassene kleine Weiler, in wcklien wir
uns umsonst nach gastlicher Aufnalime umsahen. Weiter ziehend erreichten wir eine andere Gruppe Namens Sycheri tékessī — nach Herrn Dr. M. Sykari Tekkiessi, d. li. Kloster des Zacharias — aber auch liier
hatten wir die grösste Noth, uns Etwas zu verschaffen, da die Frauen
in Abwesenheit ihrer Männer. sich in ihren Balkenbauten einschlössen. Endlich nach langer Unterhandlung, nachdem man sich überzeugt, dass wir keine Milizen seien, die oft genug bei ihren Durchzügen
sich allerlei Freiheiten er lauben mögen, gab uns eine Frau aus ihrem
Blockhaus heraus, was sie eben an Speise für uns hatte, Erod in allerlei
Form der Teigbereitung, saure Milch und Käse. Auch hier war die diessjährige Trockenheit sehr gross gewesen und die Leute hatten eben
keinen Überfluss.
Als wir dann unsern Marsch fortsetzten, ging es Anfangs bergauf, bergab an die nördlichen Abhänge des unregelmiissigen Thaies,
während wir an die Abhänge zur Linken ein auch von Vieh belebtes Dorf Hessen. Hier sah mau etwas Gemüsebau. Wir hätten wohl
sicherlich in diesem Hauptthale fortgehen können, aber wir erhielten
- 217-
die Weisung, ganz unsere Eichtung verlassend ein kleines nördliches
Seitenthal zu betreten, und es ist möglich, dass diese Strasse trotz des
Umweges bequemer ist. Das Seitenthal muss überhaupt eine nicht
unbedeutende Verbindungslinie bilden, denn wir bemerkten hier auf
der Stätte eines zerstörten Dorfes an der Hügelkette zur Linken den
Neubau eines grossen Chans und einer Moschee, die letztere mit hölzernem Spitzdach. Mehrere kleine Dörfer lagen umher; als wir aber
wieder in unsere Hauptrichtung einbogen, durchzogen wir eine gebirgige öde Landschaft, in welcher nur jenseits der kleinen Schlucht
nach Süden ein Dorf sich zeigte. Die Abhänge waren dicht mit Eichengebüsch bewachsen. Von diesen Höhen gelangten wir dann mit
starkem Abstieg in die Thalebene hinunter und erblickten zur Rechten,
an einen kleinen Felsrücken angelehnt, das ansehnliche Dorf Karabök
oder Karäbiyik. Da machte sich wieder die Marsohunlust in unsorn
Leuten Luft und sie wollten durchaus in diesem Dorfe übernachten;
denn weiterhin, behaupteten sie, gäbe es kein Dorf; aber wir erfuhren von einem Hirtenknaben, dass es doch noch Quartier weiterhin
gäbe, und zogen also voran. Hätte unser Führer den Weg nur leidlich
gekannt, so hätten wir noch vor finsterer Nacht in Sil sein können; leider aberkannte er diesen Theil der Strasse gar nicht. Der Boden dieser
Ebene war ganz besonders ausgedörrt und die Schafheerden fanden
kaum hinreichendes Futter und doch war sie von einem ansehnlichen
Strom durchzogen, der hier Kara-tschai heisst, jedoch kein anderer ist,
als der bei Kara-Hissar vorbeiziehende Kalkit-tschai. Er braust da, wo
wir ihn passirten, über Felsblöcke schäumend dahin und mag, wenn
er angeschwollen, den Verkehr stören, wenn auch hier wohl irgendwo
eine Brücke sein wird, wie das weiter unten der Fall ist. Wir waren
froh, endlich einigen Verkehr zu beobachten, denn bisher waren wir
keinem Menschen begegnet.
Kemal Saylan
- 218-
30. P. V. Tschihatscheeff (1858)
Bir Rus kâşif olan P. V. Tschihatscheef, 1858 senesinde İstanbulSamsun-Giresun-Ardasa-Gümüşhane-Köse-Kelkit-Erzincan güzergâhından geçmiştir. Tschichatscheff’in anıları H. Kiepet tarafından “Itinerar der kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatschef’s im Jahre 1858” başlığı
ile 1859 tarihinde Berlin’de basılan “Zeitschrift Für Allgemeine Erdkunde” adlı dergide makale olarak yayınlanmıştır. Makale derginin 275343. sayfaları arasında yer almaktadır
Itinerar der Kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatschef’s İm jahre 1858
Vom Hrn. Verf. Durch Hrn. C. Ritter mitgeteilt.
Mit Anmerkungen und Karte (Taf. V) von H. Kiepert*
4. Juli. Von Embrek nach Andessi*. 5 Stunden. Während einer
Viertelstunde gingen wir östlich, indem wir dem mit Blöcken und Geröll angefüllten Bette eines kleinen Zuflusses des Embrek-su folgten,
dann verliessen wir ihn und erstiegen das Gebirge, welches den rechten* Rand des Zuflusses bildet; eine Stunde von Embrek erreichten
wir die Höhe von 1804 meter und das Gebirge wurden ganz kahl und
bekamen ein trauriges eiförmiges Ansehen; unter uns sahen wir den
oben erwähnten Zufluss des Embrek-su in einem Abgrunde schäumend strömen; 13/4 Stunden von Embrek erblickten wir zu unserer Rechten das jämmerliche Dorf Hedereless* jailassy; wir hatten eine Höhe
* Die französische Schreibart des Originals its für die Karte beibehalten bei s, z, dj,
die also deutschem
entsprechen; in die uns geläufige deutsche Schreibart
dagegen isnd umgeändert; u in ü, ch und tch in sch und tsch, sowie y in j (da iene
beibehaltung jener bezeichnung bei dem häufigen Vorkommen des vocalischen y,
d. İ. Des dumpfen oder harten ü der türkischen Aussprache Verwirrung veranlaist
haben worde); für den gutturalen Hauchlaut endlich, den der Verf. Nur durch h
bezeichnet, ist der Deutlichkeit halber die von Engländern und Franzosen dafür
angewendete Bezeichanung kh gebraucht worden.
* So consequent im Original, es mufs aber Ardessi heifsen, wie die Europäer, die den
Ort berührt haben, oder ardasa, wie die armenischen Autoren schreiben.
* Hier wieder in dem Sinne: zur rechten des vom Reisenden verfolgten Weges liegend,
nicht mit Rücksicht auf den Abflufs, wie man gewöhnlich rechts und links in Bezug
auf Flüsse und Thäler zu unterscheiden pflegt.
*
Offenbar nachässige Aussprache oder, wenn man will, Verstümmelung des bekannten
türkischen und arabischen Heilgen-Namens Khidhr-illis, der in der Mythologie
des modernen Orients zugleich dem aus der A. T. Tradition herübergenommenen
Propheten Elias und dem H. Georg der Christen entspricht.
- 219-
von 1825 Meter erreicht. Ein schreckliches Ungewitter brach abermals
los und die Gebirge erzitterten von Donnerschlägen. Nachdem wir
mehrere Hohen erstiegen hatten, sticgen wir 3 Stunden von Embrek
zum Dorfe Herek hinunter, liessen dieses zur linken und kletterten
abermals während einer Stunde, wonach wir eine Hohe von 1703 M.
erreichten; 41/2 Stunden von Embrek* stiegen wir steil hinunter während einer halben Stunde bis zum Flüsschen Herek-su und ritten dann
eine andere halbe Stunde in seinem fast trockenen Bette, wo nur eine
schmale Rinne Wassers ziemlich rasch fliesst und in den Khorschattschaï mündet. An der Vereinigung dieser beiden Flüsse liegt das Dorf
Andessi, ziemlich armselig unda us etwa zwanzig, auf einem weiten
Raume einsam zerstreuten, aus Lehm gebauten Hütten bestehend. Die
Hohe von Andessi fand ich 1131 Meter.
5. Juli. Von Andessi bis Gümüschkhane. 4 Stunden. Wir setzten
über den Khorschat-tschaï auf einer steinernen Brücke. Eine Viertelstunde von A. empfängt der Fluss rechts den Tschitderessi-su und eine
Stunde weiter links den Demirdji-su. Zwei Stunden von A. überschritten wir abermals den Fluss, ebenfalls auf einer steinernen Brücke; der
Khorschat-tschaï empfängt hier links den Kharava-su, auf dessen rechten Ufer sich das Dorf Kharava befindet (1240 Meter hoch). Das vom
Khorschat-tschaï oft ganz erfüllte und zwischen schroffen, fast ganz
nackten Gebirgen eingeschlossene Thal bietet ein ziemlich einförmiges
trauriges Aussehen, welches nur allmählich in der Nähe von Gümüschkhane sich verändert, denn 3 Stunden von Andessi verzweigt sich
der Fluss und die zahlreichen inseln bedecken sich mit dem schönen
Grün der Gärten, die zu den Sommeraufenthaltsorten der Bewohner
Gümüschkhane’s gehören. In einem solchen Garten schlugen wir unsere zelte auf, ganz nahe am rechten Ufer des Khorschat-tschaï und
etwa eine halbe Stunde nördlich von Gümüschkhane, denn da die
Stadt auf einem steinigen Berge liegt, konnte ich in der unmittelbaren Nähe derselben keinen günstigen Platz für mein Zelt und meine
Pferde finden. Die Höhe des Flusses am Orte unseres Bivouaks fand
ich 1310 Meter, die Höhe der Stadt mufs wenigstens 1500 Meter sein.
Ich blieb in meiner schönen ländlichen Wohnung den 6., 7. Und 8. Juli.
9. Juli. Von Gümüschkhane bis Kerekliköi. 61/2 Stunden. Wir set*
Die im Manuscript stehende Zahl 11/2 ist im Widerspruch mit den vorangehenden
Zahlen; auch meine obige Correctur, fast die einzig mögliche, bleibt, da noch zwei
halbe Stunden folgen, immer mit der oben angegebenen (im manuscript aus 6 zuerst
in 4, dann in 5 corrigirten) Summe des Tagemarsches in widerspruch.
- 220-
Kemal Saylan
zen über den Horschot-tschaï auf einer wankenden höhzernen Brücke,
liessen Gümüschkhane zur rechten und folgten dem linken Ufer des
Flusses; nach ¾ Stunden durchritten wir das Dorf Emunlar* 11/2 Stunden von G. stiegen wir ins Bett des Flusses (1353 M. Hoch) und ritten in
der Richtung des linken Randes des Thales; zu unserer Rechten sahen
wir das Dorf Aadja* auf dem Abhange eines Gebirges liegend, deşsen
Gipfel von den Ruinen eines unter dem Namen Aadja-kale bekannten
Schlosses gekrönt ist; wir folgten dem Flusse, denselben oft übersetzend; 31/2 Stunden von G. fand ich die Hohe desselben 1412 Meter. Vier
stunden von G. setzten wir über den Khorschat-tschaï und liefsen ihn
zu unserer linken, indem wir südöstlich einbogen; auf den Gebirgen,
die den westlichen rand des Thales bilden, sahen wir das Dorf Mehrasar (das Mechasar der Kiepert’schen Karte); wir falgten dem rechten
Ufer des Baches Küssedagh-su, eines Zuflusses des Khorschat-tschaï,
setzten über denselben und liefsen zur rechten das dörfchen Pyrogmet
(?); 43/4 Stunden von G. erblickten wir in einer ziemlichen Entfernung
das Dorf Köi* im Gebirge. Endlich erreichten wir das armselige dörfchen Kerekli, auf beiden Ufern des küssedagh-su liegend, der inmitten
eines schmalen, sehr hügeligen, von abgerundeten, nicht sehr hohen
Bergen umgebenen Thales fliefst. Ich fand die Höhe des Dorfes 1537
meter. Kerekli liegt 2 Stunden südlich von Tanis und 4 Stunden nordwestlich von Possus (Possur der Kiepert’schen karte) entfernt.
10 Juli. Von Kerekli-köi bis Küsse*. 51/2 Stunden. Wir stiegen
bergauf und bergab in ostsüdörstlicher Richtung und hatten den Kussedagh-su bald zu unserer rechten, bald zur linken; das Flüfschen
empfängt ( 11/2 Stunden von Kerekli-köi) einen Bach, Akhyr-su genannt vom dorge Akhyr-köi, in deşsen Nähe er entspringt. Zwei Stunden
von K. erstiegen wir das schön bewaldete Gebirge Küssedagh, deşsen,
Nordabhange der küssedaagh-su entquillt; wir erreichten (21/2 Stunden von K.) die Hohe von 2142 Meter und fingen an hinabzusteigen.
Der Küssedagh scheint ein nördlicher (?) Zweig des Gümüschdagh zu
sein, der nach der Aussage meiner Führer noch böher sein soll und
Emirler? So heifst ein Dorf des Bezirks von Gümüschkhane bei Indjidjean (Beschreibung
der heutigen Armeniens, in armenischer Sprache, Vefiedig 1811, s. 400).
*
Wohl Agdja? (Aktscha, weifslich im türkischen).
*
Da Kjöi blofs Dorf bedeutet, so feht hier wohl der Name. Der erste name vielleicht verhört
statt Pîr (d. i. Alter) Ahmed.
*
So corrigirt statt des ursprünglich geschriebenen Kösseh (d. i. İm türkischen Ercke), wie ich
nach Fontaier und den russischen Karten in meinen Karten geschrieben hatte. (Vergl. Den
Anhang.)
*
- 221-
sich etwa in zwei Stunden Entfernung von Gümüschkhane befindet;
auch soll der Weg. Welcher von Gümüschkhane nach Kelkit-köi geht,
über das Gebirge führen. Das Hinabsteigen vom küssedagh ist nicht
beschwerlich; man folgt einem engen wenig geneigten Thale während
etwa zwei Stunden und steigt dann in eine weite hügelige Ebene, die
westlich, östlich und südlich von abgerundeten unbeträchtlichen Höhen begrenzt ist; in der südlichen richtung sind die Höhen von den aus
grosser Ferne emporsteigneden Gebirgen von Erzindjan überragt, die
in ihrem silbernen Gewande an dem Horizont glänzten.
Kemal Saylan
- 222-
31. John Ussher (1860)
John Ussher 1860 senesinde Dağıstan, Gürcistan, Ermenistan,
Mezopotamya ve İran’a yaptığı gezi sırasında tuttuğu notları “A Journey from London to Persepolis; İncluding Wanderings in Daghestan, Georgia, Armenia, Kurdistan, Mesopotamia, and Persia” adıyla yayınlamıştır.
Kitap, 1865 senesinde Londra’da basılmıştır. Erzurum’dan Trabzon’a
giderken Murathan-Ardasa-Zigana güzerhanını kullanarak Gümüşhane’ye uğrayan Ussher’in burası ile ilgili anıları kitabın 680-681. sayfaları arasında yer almaktadır.
CHAPTER XXXIII
Mourad Khan-Ardesseh-Sigana Dagh-Change of Scenery
The fifth day brought us to Mourad Khan, a distance of eight
hours, the first three of which were over a country very similar to that
over whic we had travelled the preceding day. We then entered the
head of a valley, the sides of which soon became wooded with pines.
An hour before arriving at Mourad Khan, we passed through a gorge, the rocks above which were crowned with the shattered towers
of what had once been a very large and extensive fortress, built by
the Genoese, and wihch must have completely commanded the defile. Flanking walls from the keep at the summit connected it with the
different towers, which occupied every commanding position. Flights
of steps hewn out of the rock led up to the stronghold from the valley
below. Many of the towers were much shattered, but others seemed to
have defied successfully both the ravages of time and the inclemency
of the weather, and appeared likely to remain yet for a long period,
aproof of the vigour and enegy of the rival of Venice in bygone ages.
As we descended the weather began to get sensibly milder. The
few trees were bursting into leaf, and the birds were singing merrily on
the branches. Mourad Khan, a pretty village situated on the right bank
of the stream, which flows at the bottom of the valley, is built of stone,
and seemed a clean and thriving little place.
Our sixth day’s stage was to Ardesseh, a very small village at the
foot of a crag, which were perched the ruins of a small Genoese fort.
Our road lay down the course of the same valley, frequently crossing
- 223-
the stream and cypresses. The slopes of the hills were clothed with the
same stunted brushwood, among which grew a few pines by small
bridges.
The seventh day’s journey was a long one, being eleven hours
to a village called Keramit. For the first two we continued to descend
the same valley we had ridden down the day before, after which we
turned off up another ravine, ascending it for some eight or ten miles.
Its sides were wooded with oak, underneath which were scattered patches of yellow azaleas and peonies, both just coming inot flower. As
we got higher, the oak changed to pines, and at last, on reaching a considerable elevation, the trees came to an end, and we found ourselves
ascending the steep slopes of a bare and rugged mountain, the top of
which was dotted over with patches of snow. At last we reached the
summit of the pass called Sigana Dagh, where was a small hut, inhabited during winter by a few men employed to give assistance to benighted or exhausted travellers, who would else perish in the snows.
Kemal Saylan
- 224-
32. Aminius Vambéry (1862)
Macar asıllı oryantalist bir gezgin olan Arminius Vambéry, Mayıs 1862 tarihinde Trabzon-Erzurum arasındaki yolculuğu esnasında
Gümüşhane’den geçmiş ve 1886 tarihinde Londra’da yayınlanan “His
Life & Adventures” adlı kitabının 45. sayfasında bölgeyle ilgili anılarına
yer vermiştir.
IV
From Trebizond to Erzerum
Our road today will be harder; you will not be able to sit comfortably in the saddle in the mountains of Trebizond, and you will therefore do better to walk up, leisurely, to the top, before it gets warmer.
I left my couch at once and followed the steep mountain path. I could
not help wondering at the mules’ toiling up the steep height and reaching the top, with their heavy loads, whilst, to me, on foot, without
any incumbrance, the ascent was most painful. On our way we met a
long line of overloaded mules, descending amidst the wild screams of
their Persian drivers. It is a rare sight to watch them advancing, with
the utmost care, without any accident, upon the slippery path cut into
the rock, scarcely two spans wide, flanked by the bottomless abyss.
And yet it is a very unusual thing for a mule to be precipitated into the
abyss yawning along the path. If ever it happens it is in winter. The
danger is greatest when two caravans happen to meet face to face. In
order to avoid such an encounter, big bells, heard at a great distance,
are used by them, warning the caravans to keep out of each other’s
way.
The continuously steep ascent lasted over four hours. There is
hardly a worse road in all Asia; yet this is the only commercial road
which connects Armenia with Persia, nay Central Asia with the West.
During the summer hundreds of thousands of these animals are traversing this route, going and coming, loaded with the products of Asia
and the manufactures of Europe.
- 225-
33. J. G. Taylor (1866)
1860’lı yıllarda İngiltere’nin Erzurum konsolosluğunu yapan J.
G. Taylor 1866 senesinin Ağustos ayında bölgede yaptığı ziyaretler sırasında Gümüşhane’nin Kelkit ve Şiran ilçelerine de uğramıştır. Daha
çok geçtiği bölgelerdeki tarihi öneme sahip arkeolojik eserler üzerinde
değerlendirmelerde bulunmuştur. Taylor’un bu gezi ile ilgili anıları
1868 senesinde Londra’da yayınlanan“Journal of the Royal Geographical
Society of London” adlı derginin 38. cildinde “Armenia, Kurdistan, and
Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866”
adlı makalede yer almaktadır. Makale, derginin 281-361 sayfaları arasında yayınlanmıştır.
Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with Notes of
Researches in the Deyrsim Dagh in 1866
9th- Tchiftlik, as its name implies, was formerly a stud-farm for
the use of the Ottoman cavalry. So many coins of different dynasties
and nations were offered to me for sale, that I resolved to return and
visit suddat, where I was assured the majority had been found. Leaving then our baggage at Tchiftlik, we went to Suddak by another and
a shorter route over the mountains, and reached it in four hours. I was
much pleased with the curious massive remains still in situ.
The first object of antquity that arrested my attention was a Roman votive altar, turned on one side in a field occupying a part of the
ground of the old town. İt was considerably damaged, as also a Latin
inscription of Domitian, consisting of twelve lines it originally bore on
its face. The first and second lines were legible, and the hole stood thus:
Several other STONES were shown us bearing inscriptions in
Byzantine Greek; but they were of no interest, and had been simply
epitaphs on deceased citizens. On none, most unfortunately, was there
any clue to the old name of the city. İn passing through the village,
which is built on one of the mounds covering the debris of ancient
edifices, I saw a small peice of mosaic, and being assured that several
more existed, made a rigid search in all the wretched hovels of the place. İn the kehya’s house I found the hearthstone was composed of one
large fragment, representing the centre part of a human figüre, as large
as life, in minute mosaic of brilliant coloured Stones. The fragment was
- 226-
Kemal Saylan
3 feet logn by 2 broad, and evidently a magnificent specimen of that
beautiful art. The coluours had not suffered from the action of the fire,
but it was minus the head and feet, and altogether far too damaged to
remove. İn another house was part of a mosaic pavement, 6 feet long
by 3 broad, forming part only of one side. The border consisted of fine
cone figures, succeeded by a series of lozenges in black, White, slatecolour, green, yellow, and red Stones, in alternate rotation, and White
field, the whole surrounding a centre of crossed lines forming squares,
each containing a smaller one, with the corners at right angles to the
sides of the former. Another and larger piece was kicking about the
public thoroughfare. These remains had been dug out of the top of a
hill at the back of the ruins overlooking the village. On its summit was
a small spring, wohise waters, collected in a large artificial basin, had
at one side the ruins of buildings from whence they had been dug out.
The ruins of the town itself were inclosed on theree sides by a deep
diitch a high Wall-14 feet of the latter being at one point still standing,
though in a dilapidated condition. İt was composed of rough pieces of
stone-imbebdded in a cement of lime and small pebbles-faced with large even-cut polished blocks. The northern side, with a gate in the centre, was paces long, the two others each, with a gate in either corner;
but at one only could I discern the
remains of a bastion. To Southeast and South-west were two large mounds (probably forts); for in
one, where excavations had been
made to procure material from
the old buildings, were the remains of high massive walls of great
thickness and solidity. İt is in this
mound that the majority of coins
offered for sale at Tchiftlik are
procured, and on its summit are
also dug up skeletons and coffins
containing relics of the byzantine
period-proving the total ruin of
the earlier construction at the period of the latter occupation. About
a mile South-east of the village are
- 227-
the remains of seven arches, forming one side of a semicircular building-probably a bath-with opposite corresponding buttresses, at a distance of 11 paces from the former. The Turkish Government make use
of the old cut-stones found here to construct the government buildings
at Erzingan.
10th.-Returned to Tchiftlik.
11th. – left at 6.15, in a wasterly direction, for Teyrsoom. İn half
an hour reached “Geyrmoloo”, on the Suddak or kalkyt river, running past “Gellatorna” village, 11/2 miles to our left, in a South westerly course, which 5 miles forther over is nearly West, confined as
before between high rocky hills, backed now by the Tchimen Dagh
Range. The Gumish Khana villages press close down to our right, and
in half an hour “Koma” in a pretty ravine, was about half a mile to
right in that district. From here the road became again hilly, and, on
the wohe, ascending. Passing Alansa village, in half an hour, we descended into the narrow “Terages” ravine, and crossing it, ascended
the steep Deveh Yoovan (camel tiring) hill by a winding path between
stunted pines and shrub oaks. On completing the ascent we travelled
along a well cultivated fertile upland, and in an hour more left the
Kalkyt Kuzaa and entered that of Sheyran, our route bringing us closer
and closer to the base of the arid Giaour dagh to right. İts summit is
broken up into a confused mass of peaks, the spurs running from the
range partaking of the same sterile character. The Tchimen dagh, on
the contrary, about six hours to left, presents no elevated salient point,
and has the look of a level highland, seemingly thickly wooded for
three quarters of the way up, when the vegetation stops abruptly. İt
abounds in fine pastures and springs, whence its name (the Meadow
Mountain), and is the favourite summer resort for the villagers in the
neighbourhood. The Tchimen is the continuation of the Deveh Koori,
or Kesheesh Dagh, near Erzingan, its true commencement being near
the high hill behind Bash Koi, and known as the mountain of the same
name. All the streams from Tchiftlik, and further on to the Funduklee
Bell, run from the Giaour dagh towards the tchimen, and consequently
flow into the Suddak, or Kalkyt Su, bounded to the South by the slopes of that mountain. The positions both of the Tchimen and Giaour
Dagh, as also of all In forty minutes more, and descending for twenty
minutes into the Teyrsoom valley, we reached the Greek village of the
same name, at the western end of a confined ravine, close to the base
- 228-
Kemal Saylan
of the Giaour Dagh.
12th. The village of Teyrsoom is solely inhabited by Greeks. There are three others of the same name in the neighbourhood also tenanted by the same people, although many of them have immigrated to
the Caucasus. The village is situated on the banks of a small stream
running towards the Kalkyt Su, and at the back of the Teyrsoom Dagh,
an offshoot of a Giaour. The Teyrsoom dagh contains a rich lead mine,
but Government does not take the trouble to work it, or allow others
to benefit by the natural wealth it contains. The hamlet boasts of a fine
church, where the services are got over twice a day with the same rapidity-without the decency- that an Arab despatches a pillau, the piest
leading off by a series of expectorations right and left of his position
before the altar. At the back of the village, on one of the lower peaks, are the remains of an ancient monastery, with fragments of gaudy
Byzantine frescoes of the Virgin still existing on the remnants of the
crumbling walls of the old structure?
13th.- The Kalyt Su (Lycus) runs about two hours (5 miles) off
from this, near an old Greek monastery, in a wasterly direction, bounded as before by the Tchimen dagh slopes on the left bank, and rocky
hills on the right. Our course, on starting this morning, was rather circuitous at first, but then as usual, North-west. Hal an hour after starting us sikrted the Teyrsoom, or Karadan valley, opening out into fine
fields after leaving the village. İn the centre was an artificial elevated
platform, having a peak at one end and near it a crumbling uin, pointed out to me as a ziaret frequented by the villagers around. Ascending
a low ridge, and passing telma village, prettily wooded in a ravine to
right, we descended into the Seyf Kar Valley. We crossed it in one hour,
and again ascended to an upland with the village of Ekseyweet to the
left; in ten minutes more we reached Ulu Sheyran village- built at one
side of an isolated rock, surmounted by the remains of old buildingsin hree hours from Teyrsoom. From these ruins, as also from those of
mumeea, on a hill 2 miles N.N.W. from this, the peasant procure many
ancient coins, roman, Byzantine, and Seljookide. Some few were offered me for sale, but none of any interest. Our road from Ulu Sheyran
was at first circuitous, leading by the Kizzilbahs village of Chal and its
sacred grove of pines and oak, round the hill on one side of which it is
built. After ascending one of its spurs we arrived at an undulating upland dotted with pines and dwarf oak. The road passes a ruined khan,
- 229-
and a rill near, flowing to left, close to Kerazmashat village, and further
off to right the kizzilbash hamlet of Kootee Koi. The country continues
the same as far as Kerintee, also tenanted by Kizzilbash, situated on the
slope of a hill forming a spur of Giaour dagh. From here on commences another important branch of the latter, called the Funduklee Bel,
which we had to cross to reach our night’s resting place at Chalghan.
A few days previously a party of laz prisoners escaped from the Erzerum jail, and had now betaken themselves to the wooded peaks before
us, from whence they preyed upon the pablic road and villages about.
We had in consepuence to take a guard, consisting of a motley crowd
of tchetchens and koords, and commenced an abrupt ascent followed
by an equally steep descent, qhen another steep climb brought us to a
good road, winding among the thick forests that here cover the peaks
of Funduklee. Fine firs and beech rose high about our path, so densely
matted together that a few yards from it our eyes failed to penetrate
the heavy jungle caused by them and a rich undergrowth of shrubs
and creepers. An hour further on we reached an elevated spot above
the cultivated fields about our intended konak. Dismissing the guard,
a short descent brought us to a cleared open hihgland. It had an extremely pretty civilised look, clumps of fine fir bein scattered over teh
rich green sward, surrounded by the thick mazes of the virgin forest;
small chalet like cottages dotted the confined space; a few of the larger
were collected into a kind of Street composing the village of Chalghan
four hours from Ulu Sheyran. The Kalkyt Su runs 15 miles south of
this village, between the Tchimen and the aloojerra mountains. The
small cottages about were surrounded by small plots or gardens, neatly cultivated with vegetables, fenced in by long pine logs resting on
the stumps of the branches, which for the most part are found on one
side only; the other having a curious naked look, percectly bare, owing
to the high winds prevailing in these elevated spots preventing their
development on the weather side.
Kemal Saylan
- 230-
34. M. P. Rorit (1867)
Trabzon’da başmühendis olarak görev yapan M. P. Rorit
bölgeyi gezmiş ve bölgeyle ilgili anılarını “Identification of the Mount
Théchés of Xenophon” adlı bir makalede yazmıştır. Rorit, bu gezisinde
önce Théchés Dağı’nın neresi olduğunu tanımlamış ve bölgeyi gezerken edindiği izlenimlerini makalesinde belirtmiştir. Bu makale 1870
senesinde T. K. Lynch tarafından İngilizce’ye çevrilerek The Journal of
the Royal Geographical Society adlı derginin 40. cildinde yayınlanmıştır.
Makale derginin 463-473. sayfaları arasında yer almaktadır.
Identification of the Mount Théchés of Xenophon
The summit of the mountain chain that extends along the Black
Sea (mounts Paryadres and Moschiques) is generally distant 70 to 80
kilomètres from it. Facing Trebizond is Kara Kapan, the kolat-dagh,
the Mountain of the Colques-mount Theches being three days further,
and must be found in the environs of Balahor or Baiburt, in the high
spurs of the Kara Kapan or of the Kop Dagh (Mounts Scydisses). The
Greeks caught the first gilimpse of the sea through a hollow of the
Moschiques Mountains, or through the valley of Khorshat. Let us lay
this down only hypothetically, until we find the river of the Macrones.
I need scarcely say that I had made myself perfectly acquainted
with the country. I had travelled from Erzerum by the Kara-Kapan,
Vesernik, Baiburt, and the Kodja Pounar, returning by the Kop Dagh
and the valley of Gumish Khanah. The river of Macrones flowed on
the right, that is to say, from the North or east; so that the river on the
left, into which it flowed, could only flow in a westerly or southerly
direction. These characteristics can only be met with in the river of
Gumish Khanah, and the river of the Macrones could only be that of
the Vizernik. That one on the left into which it flows is much smaller; it
is in the prolongation of the valley of Khorshat, flowing from Kaledjik,
Tarkanas, and Mount Théchés. The two rivers unite between Sabran
Khan and Mourad Khan, 19 Kilomètres up from Gumish-hanah and 6
kilomètres from Tekké. There is a bridge over the Khorshat at Sabran
Khan. At 500 mètres down from the biridge at the meeting of these two
rivers (wihch of them is Khorshat?), exactly where the Greeks passed,
one sees a square enclosure which was an odjiak of the sultan Murad’s,
- 231-
according to Hadji Khalfah Ourlah, or Ourlah Gumish Khanah. The river comes from Ghévanis, where there is a fortress. The country, filled
with forests, is an odjiak of the Sultan Murad. This part of the country still retains the name of murad Khan. As to the forests, they have
disappeared. The river of Macrones is in summer merely a rivulet of
some metres wide, quite shallow, flowing through beds of gravel 100
mètres wide, full of thorny brushwood, just as one finds everywhere
in the same country growing along the river. The banks were bordered
by low but closely-interlaced brushwood. Though the river was not
wide, the Macrones were separated from it by the brushwood, which
fact explains why the Stones they threw at the Greeks did not hit them.
“At the right a very steep mountain.” This mountain is at a distance of 5 kilomètres higher up. İt is crowned with very considerable
ruins, atrributed to the Genoese. At the foot lies the village of Kaledjik,
or Kalé (Mudirlik of Ghévanis). The present road is a narrow path cut
in the rock, at about 10 mètres above the river. On the other side of the
river there is a landslip which confines it and makes it a narrow ravine.
According to the text of Xenophon, the very steep mountain
would be near the river of the Macrones: it is actually at a distance of
5 kilomètres. This discrepancy is to be explained –Xenophon noted his
march at the stations where he encamped. At the same place the army
encountered two difficulties, the very steep hill and the river of the
Macrones.
The river of the Macrones is distant 25 kilomètres from Mount
Théchés, and about 30 kilomètres from the mountain of the Colques.
The river of the macrones once settled, the circle in which one must
find mount Théchés is narrowed. İt cannot be more than a few hours
from Murad Khan in the chain of Vavough-Dagh, which separates the
basins of the Khorshat and Tchoruk. Armded and convinced on these
given points, I again went up the valley of Gumish Khanah; I visited
the highest summits of the chain of Vavoug-Dagh; I found here and
there little pyramids of loose Stones which took the form of a semicircular shelter, the work of shepherds. I had lost all hope, and was about
to take myself off further towards Baibout, when, to satisfy my concience, I decided to scale a group of hills isolated towards the South, that
is to say, in a direction which seemed to remove me from any possibility of seeing the sea. I scaled a central summit which commanded
the rest, and found there some heaps of Stones, but they were nothing
- 232-
Kemal Saylan
more than dykes of porphyritic rock, which had loosened themselves
from their bed and rolled away (not in a direct line) on to the level,
which spreading out towards the South formed the vast plain of Scheilan-déré.
I then directed my steps towards another summit at 1200 or 1500
mètres towards the North. I arrived at the first summit, on which I
found a mound of Stones. By a slight curvature of the ground at 150
or 200 mètres further on, I arrived at another summit; it was there I
had found the mound raised by the Ten Thousand. To the North-west,
right ahead, plunged deeply the valley of Khorshat, at the bottom of
which it struck me that I saw the sea. To the North a very low dip of the
mountains of Moschiques, overhanging Vesernik, was covered with
mist. To the South-west I thought I saw a large and remote valley, at
the extreme end of the plain of Scheilan-déré. Was that the valley of
the Euphrates below Erzinjan towards Malatia? Or the valley of Kizil
Irmack towards Sivas? I had that day no instrument to take the direction.
I wrote in my diary, “On the 5th September, 1867, at ten o’clock
in the morning, I arrived at the summit of Mount Théchés.” I breakfasted, and then poured out libations on the mound in memory of the ten
Tousand.
The mound was 10 mètres in diameter, and 80 centimètres in
height, in the centre; it crowned the wohe summit of the elevation, and
is formed of large rubble stones collected immediately below on the
sides of the mound, where there is a round bank of porphyritic stone,
these rubble stones had flat level faces, but are not so rectilinear as if
they had been sculptured, for they are without doubt crude.
In the middle of the mound exists a semircular screen like the
half kerbstone of a well, a metre and a half in diameter, facing south?
The interior of this heap of rough Stones is occupied by a wild currantbush, a Ribes, if I am not mitaken; round the mound have been erected,
evidently with the Stones of the mound, 6 (or 7) cylindrical pyramids
or truncated cones of a metre and 20 centi metres to 11/2 mètre in diameter, and a half to 2 mètres in height, by which one can conclude that
the mound itself had a conical height of many metres.
In the little heap of stones of the neighbouring mound there
exists also a hut of the same material, partly destroyed. The Greeks
- 233-
apparently occupied the two hills, and the space separating them.
One finds on the top of the surrounding mountains as well as
here, small pyramids of rough stone; at a distance one would take
them for men. Who could hav erected these? Evidently shepherds in
imitation of those of the Greeks. One cam obtain no information from
the inhabitants; their history and traditions do not extend beyond the
memory of their old men; all their ruins are attributed to the Genoese,
and all their old fortresses are those of Kiz-kalessi.
Turning over the Stones of the mound, I made a slight search and
found there common broken pieces of a red and black pottery, such
as is still in use in the country, and such as one finds in the mound of
Balahor. At the bottom is a Brown earth, the remains, perhaps, of the
hields of osier and leather of the Seythians. I filled up again the breach
I had made with the stones I had taken out. The red potteries were
among the Stones, and the black in the brown earth.
The northern and western slopes of Mount Théchés still preserve
the remains of forests of pine trees; the summit is barren, covered by
coarse grass, and with a low artichoke plant, which they call jubarbe: I
there gathered a bouquet of yellow “immortelles.”
Mount Théchés is situated at about 500 mètres above the summit of Vavoug-Dagh, which by measurement is 1900 mètres above the
Black Sea. The highest points of Kara-Kapan must attain 3000 mètres,
and the surrounding peaks of the mountains of Paryadres and Moschiques 2000 mètres.
I delayed the publication of my discvery, because I had no time
to rudce into form the present mémories, and to map the chart in explanation thereof. I had no fear that the honour of my discovery would
be taken from me, because Mount Théchés is in a position upon which
one is continually tempted to turn one’s back, and the commentaries
made upon the retreat of the Ten Thousand serve only to baffle one in
the research.
I have studied during one year, ancient and modern Works, treating of the history and geography of the country, without being able to
draw therefrom the least positive information. It is by a general knowledge of the country, the account given by Xenophon, a reasonable
conviction, persistency, and good legs that I have arrived at Mount
Théchés.
Kemal Saylan
- 234-
From the three roads which lead from Trebizond to Baiburt, one
can see mount Théchés from the plain of nive and Varzahan, from the
peak of Vavoug-Dagh, and as far as Kaderak. From the bridge of Balahar one sees it lifting its summit over the little valley, between the
Scheilan-déré and the river of Kaderak. The Greeks ought to have seen
it on the fourth day of their march from Gymnias or Ispir.
If we follow the winter road which they are trying at the peresent
moment tor ender serviceable for carriage traffic, on leaving the stone
bridge of Gumish-Kanah, we findAt 13 kilomètres, 200 mètres Tekke
“ 19
“
… ….… River of the Macrones.
(Vezerik) 1290 mètres above the level of the sea.
At 24 kilomètres, 500 mètres Kaledjik (the very steep mountain).
“ 31 kilomètres, 800
“ 34
“
500
“
“
Guelchid Khan.
the river bifurcates.
The largest arm trends towards the East Tarkanas, and Mount
Théchés, which is not discernible; the other arm turns towards the
North, and then almost immediately to the east, through a gorge of
rocaks in order to reach Vavoug-Khan at 37 kilomètres from GumishKhanah. At 1800 mètres further, or Vavoug-Khan, one attains the
summit of the mountain or the peak of Vavoug-Dagh, a height of 1900
mètres above the Black Sea.
On the route from Erzerum, by Gumish, and descending a few
steps to the right, and south about 6 kilomètres, one comes at once
to the discovery of Mount Théchés, wihch, forms a ridge towards the
North, at the foot of which one perceives the village of Tchartchi.
From the peak of Vavoug-Dagh one ought to distinguish with
an eye-glass, the pyramids which surround the summit and almost the
brushwood which occupies the centre.
The Greeks directed their march towards the sea. “The guide informed them of a village qhere they encamped;” it is the Tarkanas of
the peresent day although situated in the basin of the korshat, Tarkanas was Seythian. Vavoug-Dagh is a rotund mountain; the Arabs had
free Access round it as they had over all the country of the Seythians,
and towards Erzerum, on the side of the basin of the Tcharuk-Su, the
peaks of the Vavoug-Dagh have not more than 150 mètres of elevation.
- 235-
Below Tarkanas, as also below Vizernik, the valleys become
rocky gorges, which were then covered with wood, inhabited as they
are at present, and separating the Seythians from the Macrones. This
explains the limits of these last at Murad-Khan, at the river of the Macrones, and the Seythians of the present day, are still two distrct types.
From Tarkanas the Greeks, descending a rocky and woody valley, passed to the foot of the Mountain of Kaledjik “very steep” arrived
at the river of the macrones, over which they passed, and encamped
there among the Macrones, who furnished them with cattle and provisions. The Greeks then changed their direction when they learnt that
Trapezus was to the north. The Macrones, in order to remove them
from their territory, conducted them toward Vizernik, over which
they encamped. The third day they scaled the mountain, overthrew
the Calques, and encamped in the villages, abounding in plenty of provisions and much honey, which makes one delirious. One still finds in
all these mountains a honey which is the produce of the flower of the
Rhododendron Ponticum.
In two days they descended rapidly and light-hearted towards
the sea. Xenophon says nothing of that part of the route, which he reckons as 7 parasangs. That is too little. The mountain of the Colques
is 60 to 70 kilomètres from Trebizond. Admitting that, after having
scaled the mountain, they might have advanced for some hours in the
yailas of to-day, where the villages were found, there would still remain more than 7 parasangs, but one can fancy that Xenophon (all
difficulties being at an end) found the distance short.
Where were those villages? In the yailas of Koulat, kodja-mezari,
the Upper Meiran-anadéré, or of Galian-déré, which are the superb
prairies of the mountains. Did the Greeks follow the present route of
Vizernik by Maden-Khan, Koulat, and Kodja-Mezari, by the Larkanadéré or the Meiran-anadéré, to come out at Djevislik? Did they pass
the Kazecli? In the latter case they would not have descended the Galian-déré, which is as steep as a ladder, between Amborlo and Galian
Keupru. From Karagumse they would have followed a ridge of the
mountain, which is practicable at the present day, coming out at the
sea at Campos. But no, they must have passed at Djevislik? A very old
place. The route of Kara Kapan must be the most ancient in the country between the Black Sea and Persia, and must have been frequented
since the earliest period.
- 236-
Kemal Saylan
I am not perfectly acquainted with the summits of the Kara Kapan. I know the three to the South and the one to the North, towards
Tach Keupru. By the lines punctuated in red I have indicated the different directions which the Greeks might have followed. Did the Greeks
really cross the mountain of the Colques by one of the clefts which
separate the high summits of the Kara Kapan, as does the actual route at present? In that case they would have to re-descend from 700
to 800 mètres in order to reach the yailas where the villages were to
be found. We fall altogether in doubt should we read, “The Greeks
having arrived at the top encamped in several villages.” One of two
things: either the Greeks went over the mountain of the Colques by a
very low pass, which led them, without descending too much in the
yailas-which are at the sources of Meiran-anadéré or they came down
the Korshat, towards Tekké, in order to reach Kromm, the river of which is in a bow-sided gorge. In scaling the right flank, inaccessible from
the valley, one arrives, by an easy walk, in the yailas of Koulat. A survey of the Kara Kapan, and of the routes from Kromm to Tekké, would
clearly settle all that.
- 237-
35. Theophile Deyrolle (1869)
Fransız doğa bilimci olan Deyrolle, Fransız hükümeti tarafından
Türkiye’nin doğu vilayetlerine teknik bir seyahat yapmakla görevlendirilmiştir. 1869 yılında Trabzon’dan başlayarak doğu vilayetlerinde
gezilerde bulunmuş ve seyahat notlarını kendi kaleminden çıkan resimlerle tezyin ederek 1875 senesinde Le Tour du Monde adlı derginin
XXX. sayısında “Voyage dans le Lazistan et l’Armenie” adıyla yayınlamıştır. Makale derginin 257-272. sayfaları arasında yer almaktadır.
Voyage dans le Lazistan et l’Armenie
Voyage A Gumuch-Khané
XXXII
Route de Gumuch-Khané par le Karakapan.-Paysage d’horducoup.Industrie des montagnard.-Un village.-Une
colonie grecque.-Khans.-Au sommet de la montaagne.
-Descente.-Les abies nordmaniana.-Arrivée à GumuchKhané.-Amabilité des horticulteurs indigénes.-Bonne récolte.-Retour à Trébizonde.
En partant de France, j’avais reçu mission de quelques amateurs
d’horticultere de leur procurer des graines et des greffes. J’entrepris un
nouveau voyage à Gumuch-Khané en passant par la montagne de Karakapan. À Gumuch-Khané en passant par la montagne de karakapan.
La route de Trébizonde à Gumuch-Khané n’est que de dix-huit heures;
elle passe par Djevislik, d’où elle se separe de la route d’Erzeroum et
se diriğe par une petite vallée vers Horducoup; on trouve là des khans
nobreux, mais qui n’offrent que les objets indispensables aux caravanes.
Pour la première fois, je vis en cet endroit des tables larges de
plus d’un metre, tournées dans le tronc d’un hêtre. Les industrieux habitants de ces montagnes font aussi des oites cresées dans un morceau
de bois, où ils renferment leur provision de beurre.
La contrée a une physionomie différente de celle de la côte; les
flancs des montagnes sont couverts de sanpins énormes, qui rappelent
le Nord; plus pres du sommet, les trrains sont couverts d’une herbe
- 238-
Kemal Saylan
fine qui fournit aux troupeaux une excellente nourriture.
Des habitations sont construites sur le point élevé; elles sont
nombreuses et éloignées les unes des autres, ce qui prouve la sécurité
dont on jouit ici.
En quittant Horducoup, on commence l’ascension du Karakapan-dagh; nous arrivâmes au sommet vers le milieu de la journée. Aux
mamelons du plateau couverts de gazon succèdent des terrains arides
et rocailleux. A deux mille et quelques cents metres audessus du niveau de la mer on trouve des khans et des boutiques où des caravanes de
chevaux chargés de fruits prennent leur repos pendant les heures les
plus chaudes du jour.
De cet endroit nous descendons par des pentes rapides jusqu’au
village de Stavri (la croix), pittoresquement situé dans un grand vallon fertile; j’y ceupe quelques greffes de pommiers sauvages, qui sont
nombreux sur les bords du chemin; les fruits sont petits, mais d’une belle couleur jaune et agréables au goût. Ce village est exclusivement habité
par des Grecs. Des hellénistes m’ont assuré qu’on y parlait un idiome
qui ressemblait beaucoup au grec ancien. On pense généralement que
Stavri dépendait autrefois de la clonie grecque de Trébizonde.
En sontant de Stavri, nous longeons la crête des montagnes; de
chaque côté du sentier, des pentes rapides descendent dans de profonds ravins; peu après, nous possons sous de grands massifs de sapins (Abies nordmaniana). Ces abiès portent à l’extrémité des rameaux
des cônes énormes qui s’élévent perpendiculairement çömme les branches d’un candélabre. Cette espèce, dont le bois a une grande valeur
industrielle, est maintenant acclimatée en France.
Le soir, nous arrivâmes dans les jardins de Gumuch-Khané, sur
la rive droite du Charchut-Sou, que nous traversâmes pour aller coucher à Kurd-Ali-Oglou.
Le lendemain, j’allai présenter à quelques propriétaires de vergers des lettres de recommandation. Avec une complaisance inouie et
une bonhomie qui n’appartient qu’auş vieuş Turcs, ils me permirent
de couper dans leurs jardins des greffes de tous les arbres; je recueillis
douze espéces de poiriers, dix de pommiers, une quantité de cerisiers,
de pêchers, de pruniers, d’abricotiers et d’amandiers; j’emportai aussi
des graines et des noyaux. Il me fallut louer un cheval pour rapporter
mon butin.
- 239-
De Trébizonde A Baïbourt
XXXVIII
Départ de Trébizonde.-Précaution à prendre pour voyager avec
sécurité en Asie Mineure.-La vallée du Galian-Sou.-Tentative
manquée pour franchir le col de Kitova-Dağ.-Retour sur nos pas.Mauvaises routes.- Éboulements.-Rencontre d’une caravane.-Les
Kroumlis.-Les ponts de bois du Scharchut-Sou.-Mauvaise nuit à
sept mille pieds d’altitude.-Un tumulus.
Le lendemain, nous commençâmes l’ascension du Zigana; la
route carrossable était si mauvaise qu’il nous parut préférable de suivre l’ancien chemin, cependant bien dangereux. A la descente, nous
fùmes croisés par une immense caravane de plus de cinq cents bètes de
somme, chargées d’énormes balles de coton. Elles obstruaient l’étroit
sentier; nous fùmes obligés d’attendre pendant plus d’une heure et
demie, dans un retrait, que la caravane eùt defile devant nous.
En arrivant à Ardasa, nous trouvàmes l’unique café convenable de
l’endroit rempli par une foule de Kurdes qui faisaient un vacarme obominable; nous fùmes obligés de chercher un autre gite, et, n’en trouvant
pas, de coucher les uns sous la tente et les autres à la belle étoile.
Le lendemain matin, nous apprimes que les Kurdes avaient, pendant la nuit, vole au cafedji toutes ses provisions et mangé son diner;
cependant un zaptié, qui était survenu sur les entrefaites, avait pu facilement, aprés quelques menaces, leur faire rendre ce qu’ils avaient pris.
Trois heures avant d’arriver à Gumuch-Khané, au confluent de
la rivière de Kroum, mes catterdjis me firent voir plusieurs villages
habités par leurs corenligionnaires les Kroumlis. On désigne sous ce
nom les chrétiens à demi musulmans, assez nombreux entre GumuchKhané et Trébizonde, qui parlent et s’habillent çömme les musulmans,
mais pratiquent secrètement la religion chrétienne. Ils se font exempter
çömme chrétiens du service militaire, et çömme musulmans, de certaines taxes. Depuis peu cependant le gouvernement n’est plus dupe de
ces ruses, et ils payent maintenant au fisc les taxes et le droit d’exemption de la consription.
Entre Gumuch-Khané et Baïbourt, je suivis la route que j’avais
déjà parcourue au printemps de 1869; je ne vis de remarquable pen-
- 240-
Kemal Saylan
dant ce trajet que les ponts du Scharchut-Sou, formés généralement
d’une seule arche. Sur chaque rive s’élèvent les murs perpendiculaires
des culées; dans ces murs viennent s’encastrer quatorze rangs de poutrelles séparées par de longues traverses, qui sont percées à leur extrémité de trous par lesquels passent de charque côté du pont de petites
poutres verticales. Par ce système d’étayage, on s’avance sur l’eau des
deux rives en meme temps. On place ensuite, pour réunir les deux parties, des madriers qui s’appuient sur les avant-dernières poutrelles der
deux arcs-boutants. Quelques-uns de ces ponts atteignent une trentaine de metres de longueur; ces ingénieuses constructions sont d’une
solidité et d’une durée remarquables.
A quelques heures de Gumuch-Khané, sur la rive droite du Scharchut-Sou, à L’endroit nommé Tchifflick-Khan, je visitai un tekieh,
tombeau d’un Saint derviche, monument plus remarquable par son
architecture que par ce qu’on y voit intérieurement; cependant il est
en grande réputation dans le pays, et de nombreux pèlerins viennent
y faire leurs dévotions.
Cömme j’avais déjà pu en faire la fâcheuse expérience, nous
trouvâmes en franchissant les hauts plateaux de balachor une boue
épouvantable qui retarda beaucoup notre marche, et à Kadrach-Kahan, où nous espérions trouver un bon gite et nous réconforter après une journée de dures fatigues, nous vîmes toute la place prise par
des caravanes que les boues arrêtaient et qui attendaient que la gelée
vint en durcir la surface. Nous nous lageâmes tant bien que mal dans
une écurie; mais il nous fut impossible de nous procurer du bois pour
préparer nos aliments; d’autre part, le tezek (fiente desséchée des bestiaux) était tellement humide, qu’il était impossible d’en obtenir autre chose qu’une fumée épaisse et nauséabonde la nuit fut pour nous
très-pénible; le matin au point du jour le thermomètre marquait douze
degrés au-des-sous de zéro.
Sur ce plateau, au confluent de deux ruisseaux, à peu de distance
du village de Balachor, je retrouvai le grand tumulus qui m’avaıt été
signalé par M. Briot, ingénieur français. Il l’avait fouillé, trop superficiellement peut-être, sans y trouver autre chose que quelques fragments
de poteries.
- 241-
36. Sir Alfred Biliotti (1874)
İngiliz dışişlerine katılan ve başarılı bir arkeolog olan Biliotti,
Satala bölgesine yaptığı inceleme gezisinde daha çok arkeolojik eserleri ve Roma, Bizans kalıntılarını tespit etmeye çalışmıştır. Trabzon’da
görev yaptığı dönemde 1874 senesinde Satala Antik Kenti’nde kazılar
yapmıştır. Buradan çıkardığı tarihi eserlerin bir bölümünü daha sonra British Museum’a götürmüştür. Biliotti’nin Satala Antik Kenti’nde
yaptığı kazılarla ilgili değerlendirmeleri daha sonra T. B. Mitford 1974
senesinde “Anatolian Stadies” adlı derginin 24. cildinde “Excavations at
Satala” adıyla yayınladı. Makale, derginin 137-167. sayfaları arasında
yer almaktadır.
The Inscriptions of Satala (Armenia Minor)
J. G. Taylor, HM Consul for Kurdistan, first drew attention to the
inscriptions of Satala after his brief visit in August 1866.318 He was followed in September 1874 by Alfred Biliotti, Vice Consul at Trebizond.
But during an energetic visit lasting nine days he was unable, in spite
of the minutest researches and vigorous excavation, to find other than
five Byzantine epitaphs extracted from the vicinity of the basilica, and
a fragment of brick bearing the stamp of XV Apollinaris. Built into the
Chiefs house were a statue base, and a very large block, with a single
line of letters. Biliotti tried in vain to unearth the latter, presuming it to
be the architrave of a temple.319 It seems that his principal contribution
to the epigraphy of Satala may have been to inspire the villagers henceforth to preserve and display their inscriptions. He was followed,
seemingly in summer 1882, by Major William Everett, Vice Consul in
318 J. G. Taylor, HM Vice Consul for Kurdistan, “Journal of a Tour in Armenia,
Kurdistan and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim
Dagh, in 1866”, Journal of the Royal Geographical Society 38 (1868), 287-289 (9th10th August 1866).
319 Alfred Biliotti, HM Vice Consul at Trebizond, “Report on Saddack, the supposed
site of the ancient Satala” (24th September 1874), in T. B. Mitford, Anatolian
Studies 24 (1974), 221-244 (1st-10th September 1874). The five inscriptions
recorded in Biliotti’s Report (preserved in the Greek and Roman Department)
are reproduced (Nos. 53-57) with the permission of the Trustees of the British
Museum.
- 242-
Kemal Saylan
Erzerum.320 A decade later a richer harvest awaited Hogarth and Yorke
during their rapid journey along the Euphrates frontier in 1894.321 And
in 1900 Franz and Eugene Cumont were able to carry out the first comprehensive epigraphic survey of the fortress and its surroundings.322
There followed a gap of more than two generations, until the
writer first visited Satala in 1964. Professor Henri Gregoire had asked
him to progress and publish the second fascicle of Studia Pontica III (the
inscriptions of eastern Pontus and Armenia): and entrusted to him the
original texts, with squeezes and meticulous notebooks, of inscriptions recorded principally by Cumont, and by Gregoire himself in 1907,
with comment added by Honigmann and Heuten.323 The writer has
been able to revisit and stay at Sadak on several occasions.
But publication has been sporadic, sometimes obscure. The present study accordingly brings together a small corpus of all the known
texts of the classical period.324 During the course of the past thirty years
several of Cumont’s inscriptions have gradually reemerged in different locations in the village. Many new texts have surfaced. But many,
320 Everett was HM Vice Consul, later Consul for Kurdistan from July 1879 until January
1888. His area of responsibility, recalled in the Foreign Office List, comprised “the
Pashalics of Erzeroom, Kharpoot, Diarbekir, Moosh and Van”. His visit to Satala,
apparent only from SP 389 =no. 13, appears to have followed authorisation granted
in May 1882 to travel to Erzincan, to visit the western part of the vilayet (in PRO FO
195, 1420). Vincent W. Yorke, “A Journey in the Valley of the Upper Euphrates”,
Geographical Journal 8 (1896), 459-462; D. G. Hogarth, A Wandering Scholar in the
Levant, (London 1896), 136 (summer 1894).
321 Vincent W. Yorke, “A Journey in the Valley of the Upper Euphrates”, Geographical
Journal 8 (1896), 459-462; D. G. Hogarth, A Wandering Scholar in the Levant,
(London 1896), 136 (summer 1894).
322 For Satala, Franz and Eugene Cumont, “Voyage d’exploration archeologique
dans le Pont et Ia Petite Armenie”, Studia Pontica II (Brussels 1906), 343-351 (from
notebook, 4th-7th June 1900). Gregoire, BCH 30 (1909), 3-170, did not himself visit
Satala.
323 Acta of the Fifth Epigraphic Congress (Cambridge 1967) 377-380. I am most grateful
for the support initially of the British Institute of Archaeology at Ankara, and
latterly of the British Academy; and throughout for the generous and continuing
permission of the Turkish Government and the help of local authorities. I wish
particularly to thank Professor Ekrem Akurgal, Professor Tahsin Ozgii, Admiral
lrfan Tmaz, and His Excellency Mr Kamran 1nan for their unfailing support and
encouragement; and in Sadak the marvellous headmaster, Mr Dursun Gtiz, for
his limitless interest and hospitality (T. B. Mitford, ANRW 11.7.2, 1200, Plate 10).
324 This collection retains Cumont’s numerical system. The abbreviation SP is
followed either by the inscription number, continuing the sequence in Studia
Pontica III, fasc, 1, or by the page number in Studia Pontica II.
- 243-
previously recorded, have vanished.
Like Sebastopolis, Satala has clearly been an epigraphic treasury
since Roman times. But as elsewhere in Anatolia, the pace of change
since the later 1960s - the building of roads, the replacement of water buffaloes by tractors and much deeper ploughing, the introduction of electricity with its attendant modern comforts - has increasingly disrupted the conservatism of centuries. The effect on inscriptions
has been depressing. Signs of decay began to appear in the epigraphic
stock from the mid 1970s. The death blow fell in 1986, when three stones were removed to the Erzurum Museum. Almost at once nearly all
of the surviving inscriptions were hurriedly concealed, or disappeared; and by the following year virtually none remained to be seen. In
1996 only three survive.
1. (SP 384). Found in 1955 near the centre of the fortress, and in
1964 lying on the hillside about one hundred metres North West of the
mosque. In 1996 in the corner of a garden wall of Niyaz1 Yegin.
Block of whitish limestone, roughly dressed, but complete. The
inscription is set in an ansate panel. H. 0. 99 m; L. 0. 74 m; Th. 0. 29 m.
Crude letters, with traces of red, 4-5.5 cm. There is no trace of an earlier
inscription.
Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Published JRS 64
(1974), 169f. No. 5. Plate VII.
Ḷṃp.GalliEno Aug.
Ṿ et Faus
Ṭiano cos.
The date is AD 262.
The inscription provides an alternative form of the name for the
consul ordinarius of that year. He is otherwise known epigraphically
only in an almost identical text from Ostia.325
The official language implies a public rather than a private dedication. Professor Richmond suggested that the stone may be one of
325 CIL 14, 5351, lmperatore GallienoAugusto Vet Nummio Fausiano cons II.
Faustianus recurs in SHA, Gallienus 5,2; and in Fasti Theonis Alex. 3,378. The
variations Faustinianus and Faustinus are also known from later Fasti, PIR2, F.
125. For the Numrnii, brought to prominence by Gallienus’ patronage with the
consulship, cf. Diz. Epigr. 2, 1015
- 244-
Kemal Saylan
an inscribed pair erected on either side of the door of a large building.
In an imperial dedication, the arrangement and cut of the text are of
unusual crudeness. The date may offer an explanation.
The mid third century brought a series of disasters upon the central and northern sections of the limes guarded by Satala. Imperial concern for the frontier defences is attested in Decius’ restoration of the
Sabrina Bridge in AD 249/51.326
Under Valerian a new enemy appeared in the north. In AD 253,
the Borani descended on the eastern seaboard of the Black Sea. Some
two years later they sacked Trapezus, despite reinforcement in legionary strength, and seized much of the eastern Pontic Fleet.327
Perhaps in the following year, Sapor swept through Cappadocia
and Armenia Minor, capturing Satala and its surrounding territory,
together with the adjoining stations along the frontier road at Domana
and Suisa.328 His claim implies the defeat, or the absence, of the legionary garrison, and lends support to the view that XV Apollinaris had
been weakened by involvement in the vain defence of Trapezus. But
the legion cannot have been entirely destroyed, for it survived to remain in garrison at Satala more than a century later.329
In c. AD 260, the Armenian king was murdered, and his son Tiridates fled to Roman protection when Sapor invaded and conquered
Armenia. Instead of a client, a hostile and aggressive ruler for the first
time faced the Romans across the upper Euphrates.
A few years after Sapor’s raids, the Goths, allies of the Borani,
overran Cappadocia and Galatia; and at this period cities throughout
Asia Minor hurriedly constructed protective walls not previously ne-
326 Magie, Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950), 1568, n. 29. CIL 3, 14184/14,
where the reason for his repairs is unstated. The bridge, with a single 30 metre
arch, now collapsed, rested on foundations of solid rock.
327 Zosimus 1,33. The extra soldiers defeated at Trapezus must have been drawn
from supporting garrisons, and from XV Apollinaris itself. µuptrov may indicate
no more than an indefinitely large number.
328 E. Honigmann, A. Maricq, Recherches sur les Res Gestae Divi Saporis (Brussels
1952), para 18. See also “Res Gestae Divi Saporis”, Syria 35 (1958), 295: Satala in l.
18.
329 Notitia Dignitatum, Oriens 38, 13; A.H. M Jones, LRE3, 381, dates the whole
document “basically to AD 408”. But the armies of the eastern frontier are in it
preserved largely unaltered since the time of Diocletian.
- 245-
eded.330
The inscription suggests a programme of reconstruction at the
fortress. The more careful and elaborate dedication to Aurelian ten years later, in AD 272/5, may be seen as a part of the same process; marking perhaps the completion or repair of an important public building,
it may bear witness to a continuing and determined effort to restore
the defences of Satala, and to reassert Rome’s authority in the north
east.331
The increased importance of the northern sector of the frontier was recognised under Diocletian by the installation at Trapezus,
between AD 284 and 288, of a new legion, I Pontica.332
2. (SP 385). “In a field occupying a part of the ground of the old
town (of Saddack). Roman votive altar, considerably damaged, as also
a Latin inscription... consisting of twelve lines it originally bore on its
face. The first and second lines were legible”. Now lost.
Copy of J. G. Taylor in 1866, recorded JRGS 38 (1868), 287f. Cf.
V. W. Yorke, JHS 18 (1898), 324; CIL 3, 14184/3. Text after Taylor’s
drawing in JRGS.
Imp. Caes. L. Dom. Auṛ [el] (iano]
P (io) F (elici) invicto Aug. Pontif. Ma[x.]
[Ger. Max., Got. Max. P] ar. Ma[x.]
Vv 4 lines
..Divo...
V 1 line [...Numini mai-]
10 esta [tiq. Ejus...]
Vv 2 lines
The date is mid AD 272 to March
AD 275. The inscription was perhaps dedicated to Aurelian during his passage
across Asia Minor; after his victory over
330 For instance at Ankyra, IGR 3, 206; and perhaps at Dorylaeum, Magie, 1567, n. 28.
331 No. 2.
332 ILS 639, Trapezus. Cf. Bean and Mitford, “Journeys in Rough Cilicia”, Denkschr.
Akad. Wien 1970, no. 50, Colybrassus (?); Notitia Dignitatum, Oriens, 38, 8 and 15.
Kemal Saylan
- 246-
Zenobia in summer AD 272, when he took the title of Parthicus.333 It
was not until the autumn, some months later, that he acquired the additional title of Carpicus, restored in L. 3 by previous editors.334
The interest of the inscription lies in the evidence it offers, with
the Gallienus inscription,335 for a rapid and determined recovery after the series of disasters at the hands of Goths and Sapor. The stone
was evidently large, the text obviously formal. It probably marked the
construction or repair of an important building in the fortress.
3. (SP 385A). In 1894 and 1900 on a stone built into the roof of the
mosque. Now not visible.
Stone broken above and left, bearing the end of the inscription.
H. 0. 29 m; L. 0. 48 m. Letters 5 cm.
Copy of Yorke in 1894, published V. W. Yorke, JHS 18 (1898), 322,
no. 39; cf. CIL 3, 13631. Copy of Cumont 4th June 1900. Drawing from
his notebook.
[.... Mat] ṛem casṭror (um)
Probably Severan. The copies of Yorke and Cumont are identical.
As the latter was able to take precise measurements, he clearly had access to the stone, which must be considered distinct from no. 16.
The title is borne by several empresses, from Faustina, wife of
Marcus Aurelius, to Magnia Urbica, wife of Carinus. In the east it is
applied to Iulia Domna in military contexts: on the surviving column
at the north-eastern end of the Chabina Bridge, and probably in the
correct reading of a dedication at Nicopolis.336 At Satala it seems likely
that the same lady is in question.
4. (SP 386). Unearthed by villagers in 1964 near the centre of the
fortress, some three hundred metres north of the mosque. In summer
1986 removed to the Museum in Erzurum.
Stele of whitish limestone, broken above, and with a moulding 8
cm wide at the sides and below. Above, the lower part of a wreath. The
333 For the abbreviation Par(thicus) Max(imus), cf /LS 581, Orleans; and for the
suggested maiestas, /LS 576, Barcinone. Taylor’s other drawings, at Nicopolis, are
careful and accurate. Space does not allow Aureliano to be restored in full.
334 Cf. Homo, L’Empereur Aurelien, (1904), 105, n. 2, and 109, n. 4; Stein, PfR2, D.135;
Groag, RE 5, 1355f.
335 No. 1
336 CIL 3, 6714, Commagene; CIG 4189, Nicopolis.
- 247-
back is very rough. H. 1.05 m; L. 0.68 m; Th. 0.28 m. Letters 4.5-6cm.
Copy and squeeze of TBM 18th August 1964, published JRS 64
(1974), 164ff, no. 3. Plate VII
D.M.
C. Quintia
Nus Maxi
Mus sig.
5
leg. XVI F.F.
(Centuria)
Pudentis, vix. An.
XXXV, Iulia
Maxima uxor
Eius
10
M.C.
Quintianus is not attested as a nomen in CIL. Here it may be a cognomen, and Maximus, found throughout eastern Pontus, an adnomen.
At Satala, uxor and coniunx are each attested twice.337 The presence of a wife need not imply a late date: the letter forms are consistent
with the first or early second centuries, and the stele must predate the
transfer of the signifer’s legion, XVI Flavia Firma, to northern Syria.
This inscription confirms the suggestion, first advanced by McElderry that XVI Flavia Pinna was the second of the two legions assigned
by Vespasian to Cappadocia, and was stationed at Satala.338 There it
formed the regular garrison for nearly half a century. Of its occupation
it has left few traces: in the fortress, only one other inscription, that of
the miles C. Trebonius; and in north-eastern Anatolia, only the three
centurions posted at the important road centre at Ankyra.339
Raised by Vespasian, XVI Flavia is first mentioned probably in
the spring of AD 70, in Syria.340 With the redeployment of Titus’ legions after the fall of Jerusalem, c. 26th September in the same year, it followed XII Fulminata across the Taurus, to garrison the new consular
province of Cappadocia Galatia with Armenia Minor. XII Fulminata
337
338
339
340
Nos. 11, 17, and 19; A. Birley, Life in Roman Britain (London 1964), 45f.
McElderry, CQ 3 (1909), 44f.; cf. Magie, 1436, n..22. Suetonius, Vesp. 8, 4.
No. 5; CIL 3,264 and 6766/7, Ankyra.
Dio 55, 24, 3.
- 248-
Kemal Saylan
established itself at Melitene, perhaps in spring AD 71, and close to the
spot where it had wintered in huts a decade before, in extrema Cappadocia. Elements at least of XVI Flavia remained in Syria, engaged in construction work not completed until the middle of AD 75. But it seems
likely that the main body of the legion deployed to Armenia Minor on
its annexation in AD 71/2 - no doubt also heading for a destination
determined in advance. For a garrison was clearly needed to organise
the new province, and there were roads to be built: that in the central
plain was constructed in the first half of AD 76.341
The legion evidently remained in garrison at Satala until Trajan’s Parthian war, in which its participation is proved by the corona
muralis awarded to a centurion.342 With XII Fulminata, it is likely also
to have fought in the Armenian campaign, on which Trajan embarked
from Satala cum cognitis militibus. Perhaps in recognition of its role, the
title Fide/is first appears at the formation of the province of Armenia
Major.343
The title Firma, almost invariably attached to the legion, was evidently conferred on XVI Flavia during its years at Satala. The occasion
is a matter for conjecture: perhaps for operations in the Caucasus under the Flavians, at the periods of the inscriptions found at Harmozica
and Baku.344 After the war in Parthia, the legion was probably deplo341 For XII Fulminata, Josephus, Bell. Jud. 7,1, 3; Tacitus, Ann. 15, 6f. XVI Flavia was
perhaps formed in AD 70 under Vespasian, Dio 55, 24, 3. Soldiers from it, and from
three other legions, took part in the construction of a canal and bridges just east
of Antioch in the second quarter of AD 75, Bonn. Jahrb. 185 (1985), 85ff.; and see
Mitford, ZPE 71 (1988), 168, n. 7. The era of Nicopolis presumably started from the
annexation, and was reckoned from AD 71/2, Mitford, ANRW 7, 2, 1180, n. 15. The
strategic position of Satala was doubtless well known since Claudius’ activities in
Armenia, and the site itself had perhaps already held a garrison during Corbulo’s
campaigns, Tac, Ann. 12,45, and 13, 30.
342 N. Marcius Plaetorius Celer, later in charge of the garrison at Apsarus, ILS 2660,
Abella. The legion was perhaps commanded during the war by L. Burbuleius
Optatus Ligarianus, who returned to govern Cappadocia under Hadrian and
Antoninus, ILS 1066, Minturnae.
343 Fronto, 205; AE1931, 36 and 38, Chellah.
344 ILS 8795, Harmozica, after 1st July AD 75; AE 1951, 263, B?y?k Ta?, above the
Caspian, of AD 84-96. Their positions blocked the southern exits from the Caucasian
and Caspian Gates respectively. With the latter should perhaps be associated the lost
Latin inscription mentioning XII Fulminata, from the left bank of the lower Araxes,
Jampolski, VDI31 (1950, no. 1), 182. The legion’s activities may be connected with the
death of Rutilius Gallicus, Statius, Silvae 1,4,79.
- 249-
yed directly to Samosata, perhaps not until then a permanent fortress;
and its place at Satala taken by XV Apollinaris.345
5. (SP 386A). Built into his garden wall outside the house of
Namludoglu Bulut (the owner of no. 35), a hundred metres north of
the mosque.
Rectangular slab of whitish limestone, broken below and very
badly pitted above. The moulding of the panel is visible left; and above
left are traces perhaps of a bust of the deceased, in very shallow relief.
The right edge has been reworked. The back is rough, and probably
the top. H. 0.81 m; L. 0.63 m; Th. at least 0.24 m. Letters 5.5 cm.
Copy and squeeze of TBM 16th August 1965. Plate VIL
C. Trebon [iu] s
Miles leg (ionis)
XVI FF. 0
Evidently a tombstone, of dimensions typical at Satala. The text
may have been preceded by D (is) M (anibus), but because of the pitting no trace survives of any preceding lines.
L. 1 Traces on the stone suggest that the final letter was 0. But as
the following line is apparently complete, there is barely space even
for a short cognomen terminating on -o, or -on: to allow, for example,
C. Trebo (nius) Milo, or Cilo. C. Trebonius remains preferable, and is
consistent with a first century date.
L. 3 the legionary number and abbreviated titles are not in doubt.
One or possibly two letters are missing between FF and the final letter,
which appears to be 0.The restoration [c]o [h (ortis)] suggests itself.
The stone confirms the presence at Satala of XVI Flavia Firma.346
6. (SP 387). Legionary tiles from the village.
No. 1 obtained by Biliotti in September 1874, as Mitford, Anatolian Studies 24 (1974), 233.
Nos. 2-6 copied by Hogarth and Yorke in 1894, and published
V.W. Yorke, JHS 18 (1898), 321, no. 36. Cf. Athenaeum 14th July 1894;
CIL 3, 13647.
Nos. 7-9 copied by Cumont in June 1900.
345 See no. 7.
346 See no. 4.
Kemal Saylan
- 250-
No. 10 copied by TBM with photograph 10th October 1964.
Drawings of nos. 2-6 from Hogarth and Yorke in JHS. Plate XIV.
Each of the ten tiles appears to have existed separately. Indeed,
to judge from the descriptions, no two are the same. There is no indication of date.
The presence at Satala of XV Apollinaris, first established by these tiles, is discussed below.347
7. (SP 387A). Inside the house of Osman Nahir, on the left of
the front door, a hundred metres north north-west of the mosque.
With no. 47.
Block of hard and darkish limestone, broken above and fractured right. When found, the bottom was buried. H. at least 0.70 m; L.
0.51 m; Th. at least 0.34 m. Letters 4-4.5 cm.
Copy and squeeze of TBM 2nd November 1972, published JRS 64
(1974), 167ff, no. 4. Plate VII.
347 No. 7.
- 251-
Apart from the legionary tiles, the first epigraphic evidence for
the presence of XV Apollinaris at Satala.
Transferred perhaps in AD 114 from Carnuntum in Pannonia
Inferior,348 XV pollinaris replaced XVI Flavia Firma at Satala at some
point before the invasion of the Alani in AD 134, and against them formed the core of Arrian’s army under M. Vettius Valens.349 The legion
had made the same journey once before, in AD 63, to reinforce Corbulo’s army in Armenia.350
This second deployment to the east may be satisfactorily explained only in the context of dispositions for Trajan’s Armenian and
Parthian wars. Two other legions from the Danube, and one from the
Rhine, are known to have taken part in the Armenian campaign; and
auxiliary regiments also transferred, perhaps in company with the legions, in AD 114.351 All perhaps reached Satala in time to be met there
by Trajan. But there is no evidence that XV Apollinaris took part in
either campaign, and the legion perhaps remained behind at Satala, to
garrison the western portion of the short-lived province of Armenia
Major. It thus released XVI Flavia Firma, accustomed to service conditions in the east, and acclimatized to extremes of temperature and
altitude.352
XV Apollinaris remained at Satala at least until the early fifth
century.353 But of its three centuries and more of continuous occupation, the epigraphic record is relatively sparse. On the Euphrates frontier itself, the legion’s influence is attested only in a single badly worn
aes at VA§en, a village three miles north of Dascusa: it bears the freshly
struck countermark LXV (legio XV). A military doctor, and a vexillati348
349
350
351
CIL 3,4491, perhaps the latest record of XV Apollinaris at Carnuntum.
Arrian, “Exταξις 5,15 and 24; cf. CIL 11, 383.
Ann. 15, 25f.
Ala I Flavia Aug Britannica miliaria c. R. perhaps accompanied XV Apollinaris
from Pannonia Inferior. It was described on 1st September AD 114 as missa in
expeditionem, CIL 16, 61; and left trace of its deployment at Amaseia and perhaps
at Nicopolis, important stages on the road to Satala, SP 104, and AE 1908, 23. See
no. 9, n. 2; and Mitford, JRS loc. cit., 168, and nn. 49-51.
352 Dio 68, 19; cf Fronto, 205. IV Scythica, attested at Artaxata in AD 116, may be
considered to have garrisoned the eastern part of Armenia Major. Trajan left
troops in strategic places, Dio 68, 21; and B. N. Arakelyan, VD/118 (1971, no. 4),
114-118. Satala lies at an altitude of 5,900 feet.
353 Dio 55, 23, 5; Antonine Itinerary 183, 5; Notitia Dignitatum, Oriens 38,13.
- 252-
Kemal Saylan
on, perhaps detached as a standing garrison during the later second
century, are known at Trapezus. Vexillations are also attested at Kainepolis; and perhaps at Petra, on the Black Sea coast some ten miles
north of Batumi.354
8. (SP 387B). Unearthed inc. 1978 by Ahrnet Yigin, while ploughing on a low hillside overlooking the fortress, about five hundred
metres north of the village. Transported and used as a wall for his threshing floor, on the north side of the village; and in summer 1986
removed to the Museum in Erzurum.
Tall stele of local, brownish limestone, excellently preserved.
H. 2.13 m; L. 0.68 m; Th. 0.19 m. Careful, deeply cut letters, 5-8 cm. The
back is rough. The text is bordered on each side by a pilaster. Above, in
a semi-circular apse, an eagle in high relief. There appears to be a final
line, offset to the right and effaced, and preceded by a gap of one line.
Copy and squeeze of TBM 28th July 1984, published ZPE
71(1988), 171, no. 1. Plate VIII.
354 The coin is probably of Trajan, of the mint of Caesareia. The same countermark
appears on a coin from Nicopolis, of AD 113/4, T. Reinach, Recueil g?n?ral des
Monnaies Grecques dAsie Mineure, 1 (?d. 2, 1925), 136, n. 2, and REA 16 (1915),
136f., fig. 5f. At Trapezus, medicus leg. XV Apo. ILS 6747; and a vexillation,
Mitford, loc. cit., 163f., no. 2. Kainepolis had a powerful garrison: a vexillation
from XV Apollinaris was brigaded there with a vexillation from XII Fulminata in
AD 175/6, ILS 9117; and ten years later was still in garrison under a tribune, ILS
394, of AD 185. A third tribune, presumably also commanding a vexillation, is
known from Kainepolis, SEG 15, 839; and see no. 11. At a coastal site fifteen miles
north of Absarus, and identified as Petra, a tile bearing the stamp VEXFA appears
to abbreviate vex(illationes legionum XII) F(ulminatae et XV) A(pollinaris),
Levkinadze, VDI108 (1969, no. 2), 87.
- 253-
With the three succeeding inscriptions, this stele forms an important funerary group, similar in execution as in broad dimensions,
and seemingly to be dated to the early years of Hadrian. Although the
largest stone had been broken in half, all four were still in excellent
condition in 1984. Two in particular were finely decorated with busts
in high relief. Carving of this quality was previously unknown at Satala. The texts are all in Latin, on the eastern frontier the language of
the military. It seems that Ahmet Yigin, deep ploughing by tractor, has
located a part of the second century legionary cemetery.
Savaria is evidently the town in Pannonia Superior, some sixty
miles south of Carnuntum, from where XV Apollinaris appears to have
transferred to Armenia Minor under Trajan.355 Martialis’ relatively brief period of service suggests that he enlisted in the legion shortly before its transfer, and died soon after its arrival; and gives a date for the
cemetery of c. AD 120.
For a second optio at Satala, compare P. Turranius Severus.356
The cognomina are not attested in eastern Pontus or Armenia Minor.
9. (SP 387C). Found with no. 8, but not transferred to the Erzurum Museum, and by 1987 evidently lost.
Stele of local, brownish limestone, broken above. H. 2.02 m; L.
0.65 m; Th. 0.21 m. Careful letters 4,5-6 cm. The left border is formed
by a spear; the right is blank. Above, in a semi-circular apse, a garland.
Copy and squeeze of TBM 28th July 1984, published ZPE 71
(1988), 171f, no. 2. Plate VIII.
355 See no. 7.
356 No. 9.
- 254-
Kemal Saylan
The nomina do not recur in eastern Pontus or Armenia Minor.
Turranius Severus appears rather to be firmly associated with the Danube provinces. He came evidently from Cis-Alpine Gaul, from Bellu
num, the modem Belluno, about fifty miles north of Venice; and his
names are found in C. Turranius Severus, a retired soldier buried in
Dalmatia.357 Both of his legions guarded the Danube. IV Flavia form
Ed part of the second century garrison of Moesia Superior.358 And XV
Apollinaris was stationed in Pannonia Superior. Like Iulius Martialis, Turranius Severus would seem to have joined the legion before its
transfer to Satala under Trajan.359
VI and V, each immediately following the legionary name and
separated by full stops in the text, probably refer to the sixth and fifth
cohorts. Turranius’ appointments were evidently h (astati) pr (ioris)
(optio) in the sixth cohort of XV Apollinaris;360 after service as pr (inceps) pos (terior) in the fifth cohort of IV Flavia.361
10. (SP 387D). Found with no. 8, and transferred with it to the
Erzurum Museum.
Stele of local, brownish limestone, broken into two parts which
do not join. The upper, H. 1.28 m;
L. 0.66 m; Th. 0.20 m. Careful letters 5-8 cm. The top of the stone
is missing. The lower, H. 1.03 m;
L. 0.69 m; Th. 0.22 m. Letters 5,5-12,5 cm. The back is roughly
worked. The text is set in a rectangular panel, bordered right by a pilaster, and left by a spear. Above are two busts in high relief of Mansuetus and Iulia; below, a dog. Although the two surviving parts come
from an exceptionally large stone, several lines of text appear to be lost.
(1988), 172f, no. 3. Plate XIV.
357 ILS 4882, Scardona in Dalmatia.
358 ILS 2288, Rome. Its companion in Moesia Superior, VII Claudia, took part in
Trajan’s campaigns in expeditione [PJartica etAr(meniaca), AE 1905,163; cf
Arrian, Parthica, frag. 80, and ILS 2083, Campania. See no. 7, n. 34.
359 Nos. 8 and 7.
360 Compare ILS 2345, Nicopolis in Egypt.
361 Compare ILS 2446, Lambaesis. A centurion of V Maced?nica fuit ordine in sexta
hastatus posterior, and was buried near Comana Pontica, Mitford, ZPE 71 (1988),
176ff., no. 12.
- 255-
A much abbreviated inscription.
L. 1 Probably Ter (etina).
L. 2/3 the cognomen is unknown in eastern Pontus and Armenia
Minor. A namesake, T. Flavius Mansuetus, centurion of III Augusta,
appears to have commanded a numerus Palmyrenorum in Numidia,
perhaps under Marcus Aurelius.362
L. 4 Perhaps (domo) Vir (uno), b (eneficiarius) leg (ati). Virunum lay
beside the Dravus in Noricum, about forty miles east of Klagenfurt:
suggesting that Mansuetus too transferred from the Danube with XV
Apollinaris. For the abbreviation b (eneficiarius), compare at Tokat P.
Iulius Tryphon, B. ‘Ioʋλíoʋ Cɛoʋήροʋ ὑπατιxοῦ.363
11. (SP 387E). Found with no. 8, but not transferred to the Erzurum Museum, and by 1987 evidently lost.
Tall stele of local, brownish limestone, broken above. H. 1.99 m;
L. 0.63 m; Th. 0.22 m. Worn letters 5,5-7 cm.
(1988), 173, no. 4. Plate VIII.
362 ILS 4339, cf 2625, el-Kantara, Numidia.
363 The tribe at Virunum is normally Claudia, ILS 2113, Rome; cf 2248, Mainz. For
Tryphon, see Mitford, Byzantion 36 (1966), 472f.
Kemal Saylan
- 256-
Valentina is a name frequently found among legionary wives.
Compare Aelia Valentina, daughter of P. Aelius Valens, tribune of XV
Apollinaris at Kainepolis, probably under Marcus Aurelius.364
The nomina suggest an early date; her age that Flavia Valentina
died under Domitian, or more probably under Trajan. If this is so, she is
likely to have married Silvanus before Trajan’s eastern campaigns. That
her stele was discovered with three legionary inscriptions implies that
her husband too was a soldier. He may of course have served in XVI
Flavia Firma. But it seems on balance more likely that he and Valentina
accompanied from Camuntum those with whom she was buried.365
For Silvanus, compare the priest of Zeus Epikarpios at Corum, in
an inscription probably of AD 144/5.366
12. (SP 388). In 1894 built into the living room in the house of
Baloglu Hasan (as no. 25); in 1900, and still in 1964 but evidently resited, built into the outside of the western wall enclosing the forecourt
of the mosque.
Slab of pinkish limestone, complete below and apparently on
each side, but by 1964 broken above and top left. The surface is much
worn, and traces of only four lines survive towards the bottom of the
stone. H. 1.02 m; L. 0.73 m; Th. uncertain, but probably c. 0.23 m. Letters 5-6 cm. “Un espace blanc separe les mots” (Cumont, who recorded
H. 1.27 m; L. 0.68 m; Th. 0.23 m; letters 4 cm).
Copies
a. of Hogarth and Yorke in 1894 “in a very bad light, and impossible to have it moved” (consequently the readings are doubtful),
published Yorke, JHS 18 (1898), 323, no. 40; cf. CIL 3, 13630.
b. of Cumont with a photograph (Plate 12) 4th June 1900.
c. of TBM with squeeze 18th August 1964.
Text of TBM. Drawing from Cumont’s notebook. Plate XIII.
364 SEG 15, 839, Eçmiadzin.
365 The same journey was perhaps made by Iulia Aequa, no. 17.
366 SP 189, Çorum.
- 257-
The stone is rather wider than the normal in tombstones at Satala, and may have been smoothed or recut on both sides. But the dimensions suggest that the inscription was funerary. The letters may be as
late as Severus. But the inscription is evidently not Justinianic, for by
then Greek would invariably be expected at Satala.
Restorations have hinged on the reading in L. 3.
a. Ntia, which is correct, suggested to the Corpus ala Secunda
Armeniaca instantia Iustini viri clarissimi perfecta castra. Hogarth’s
copy offers no improvement.
b. contra, read by Cumont, but not supported by the squeeze,
suggested to Heuten
Di.... M al [ae
S] Ecunda[e] Arme [n (iorum)
Co] ntra Iustini...
. . .]imi(t) perfecta ca[ ede, or ca[stigatione, or ca[ptivitate hostium], or ca[ erimonia].
He construed the words beginning with perfecta as an ablative
absolute, and concluded «L’inscription semble etre le recit de sa mission, fait par un officier envoye contre Justini (anus?), commandant de
troupes revoltees, ou au service d’un pretendant a l’empire.»
Both restorations introduce an ala Secunda Armeniaca or Armeniorum. Arrian’s army certainly included mounted Armenian archers,
who have not been identified with a known auxiliary unit. The Notitia
records an ala II Armeniorum in the Oasis Minor in Egypt.367
The squeeze, however, does not support letters consistent with
any reference to Armeniaca or Armeniorum. Indeed, if an ala is in question, it is easier to reconstruct traces of, for example, ala II Auriana,
the regiment at Dascusa; or ala nuper constituta, listed in the Armenian section of the Notitia Diqnitatum.368
In contrast, the text seems much more likely to be a standard
funerary dedication, a woman’s tombstone. Words like Secunda (her
cognomen), constantia (which seems certain), iustitia (if real trace exis367 “Exταξις 29; Armenian hoplites also formed a part of the allied contingent, ibid., 7
and 14. ND 25, A, 9; cf. Ritterling, RE 12,1457, s.v. legio Secunda Armeniaca; and
Orgeval, L’Empereur Hadrien (Paris 1950), 371.
368 ILS 2535, Pingan (Zimara). ND 38, 26, ala prima praetoria nuper constituta.
Kemal Saylan
- 258-
ted of the letters which created lustin and his exploits), and perfecta
combine to suggest something less dramatic than the sense normally
read into this stone. It appears to be a tribute, perhaps of the second
century, by a man whose name and status are lost, to a woman who
was no doubt his wife; who was perhaps called Iulia Secunda; and who
possessed an assortment of virtues, of which one was constantia. As a
cognomen, Secundus appears twice in eastern Pontus: at Sebastopolis,
the Governor of Cappadocia, Statorius Secundus; and at Sunisa, at the
western end of the plain of Niksar (Neocaesareia), T. Caelia Secunda.369
13. (SP 389). Evidently from the village (cf. SP 2, 351).
Traces of red survived in the letters.
Copy of William Everett, English Consul in Kurdistan, sent to
Gustav Hirschfeld, and published Eph. Ep. 5 (1884), 36; cf. CIL 3, 6744;
Biicheler, Carmina Epigraphica, 418.
Drawing from CIL.
L. 4. Everett was uncertain of the first T.
The Corpus observes “nempe hospita terra Armenia Romanae
mulieri sedem aeternam dedit”. Compare Venuleia Irene, domo Roma,
buried at Sebastopolis.370 A Greek metrical inscription at Neocaesareia
was the tombstone of a man from Olympia.371
369 SP 282, Sebastopolis = Mitford, ZPE 87 (1991), no. 1. SP 332, Sunisa, unpublished.
Secunda is found as a nomen near Amaseia, SP 235.
370 SP 301 = IGR 3,117 and 1442; Mitford, ZPE 87 (1991), no. 28.
371 SP 338A, unpublished.
- 259-
L. 5-7. Compare Cornelia, turba comitata meorum;372 and a doctor who died abroad and was brought back to his home at Nicopolis.373
14. (SP 390). In 1894 built into the house wall of Suleiman Selim Cavus. By 1900 the stone had been turned back to front.
Altar.
Copy of Hogarth and Yorke in 1894, published Yorke, JHS 18
(1894), 323f; cf. CIL 3, 13629. Drawing from Hogarth and Yorke in JHS.
The single word cor (ona) is inscribed on another face of the same
altar, beneath a garland. Hogarth restored Gen (io) col (oniae) Ile (gio)
fecit/. .. s (acris) f (aciundis). But the restoration of the Corpus adopted
here seems preferable. For there is no evidence that a colony was ever
established at Satala; nor was money struck there. Le is not the normal
abbreviation for legio, and reference to a magistrate sacris faciundis in
a distant πóλις cannot readily be supported.
Sf is perhaps an abbreviation for signifer.374
The text must be treated with some reserve. Hogarth did not
have the opportunity to verify his copies against squeezes. Where stones have survived and comparison has been possible, his texts can normally be improved.
Yorke notes “we also found a milestone in the village, but it is in
such bad condition that little more than the letters IMP could be made
out”.
15. (SP 390A). Forming a step in the outside staircase leading
to the misafir oda of the teacher Dursun Göz, some fifty metres west of
the mosque.
Stele of white limestone, broken below. A moulding survives on
both sides of the text, with a triangular moulding above. H. 0.74 m; L.
0.41 m; Th. 0.19 m. Letters 7 cm.
Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate VIII.
372 Propertius 5,98; Ovid, Met. 6, 594, turba... comitata; and Verg., Aen. 2,580.
373 SEG 6,798. Compare also the inscription by the rock-cut heroon overlooking
Amaseia, SP 103.
374 Cf ILS 2198, Rome, Secundinio Vero s. f. equi. sing. imp. n.
Kemal Saylan
- 260-
L. 1 Several readings - Ermeti li[b], Ermeti l (iberto) L (ucius),
or Ermetili - cannot be excluded. And Syme compares the name Hermetidius.375 But Hermes is a very common name for Liberti, and the
form Ermeti can be supported.376 The abbreviation li (bertus) is listed
by Cagnat.
L. 3 of the fifth letter of the cognomen, only the tip of a hasta
survives: it must be V or L. Procullus is an obvious solution; the name
is common,377 whereas Procl/ius is not found in RE, and Procu [le] lius
is too long for the stone.
L. 4 Traces of a fourth letter, perhaps 0 or C, appear on the squeeze. Professor Richmond suggested a centurial sign. Iulius Procu [lus], a
centurion of XII Fulminata, is known at Trapezus. He may be the same
man, honouring his freedman who died at Satala while on a journey to
or from Melitene.378
16. (SP 390B). Found in 1963 close to no. 18, some three hundred
metres south of the ancient fountain, on the hillside dominating the
fortress. Now built into a wall beside the house of Yusuf Erdogan, the
highest in the village.
Fragment of cream coloured limestone, complete left beside the
surviving line. The original surface and edges are otherwise completely destroyed. H. 0.34 m; L. 0.42 m; Th. 0.28 m. Careful letters 4,5 cm.
Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate XIII.
EM.ET..VEXIL.
Perhaps [per cohort]/em et vexil [lationem] (?). But the fourth
letter may be I. Professor Richmond suggested a reference to an irregular detachment of cavalry, of the type found attached to cohorts in the
third century: as, for example, the vexillatio Germanorum at Old Pen375 PIR 2, H. 143, governor of Judaea in AD 93.
376 Antio Hermeti, ILS 8463, Rome; and Ermetis Mat(idiae) Auq(ustae) (servi), ILS
8623, Etruria (?). Cf Lucil(ii?) Ermet(is), CIL 14, 5244, Ostia, of AD 149. The nomen
is known near Neoclaudiopolis, in eastern Pontus, SP 59.
377 Cf RE 10,783f, sv Iulius Proculus, nos. 412-21.
378 CIL 3, 6745.
- 261-
rith.379 But the letters are typical of second century work. A building
inscription by a vexillatio is inappropriate in the legionary fortress.
The stone is probably a fragment from a funerary inscription, of a man
whose career included service in a vexillation.380
It seems unlikely that this stone was removed from the mosque,
even if rebuilt since 1900 (see no. 3).
17. (SP 391). Lying near where it was found in 1954, outside the
house of Yaşar Çelik, some four hundred metres north-west of the
mosque.
Stele of white limestone, broken above and below. The back is
rough. The text is set in a panel between mouldings. H. 1.08 m; L. 0.67
m; Th. 0.20 m. Letters 7 cm, some with surviving traces of red.
Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate IX.
L. 1 of the first letter of the cognomen, Aequae, the squeeze shows
only the lower tip of the second hasta. But it suggests the outline of A.
L. 6 Hylas seems best to fit the letter traces, Gelos less well.381
L. 8 V (ovit) M (onumentum), or V (otum) M (eritae).
Letter forms and style suggest a date in the early or mid second
century. For all her virtues, Iulia Aequa did not long survive at Satala. This, and perhaps the curious epithet univira, may imply that life
at the fortress had not yet become settled. As has been suggested of
Flavia Valentina, Iulia Aequa too may have accompanied her husband
from Camuntum.382
18. (SP 391A). Found in 1963 with no. 16. Now built into an adja379 Haverfield, Eph. Ep. 9, 65.
380 For the detachment of legionary vexillations at strategic points north and east of
the limes, see no. 7.
381 For Gelos, compare ILS 8064, Rome, and 6579, Veii.
382 No. 11.
Kemal Saylan
- 262-
cent garden wall beside the same house.
Block of light coloured limestone, presumably a stele, broken
above, and with a moulding lO cm wide on each side of the panel. H.
0.80 m; L. 0.58 m; Th. 0.21 m. Letters 4 cm, very badly weathered, but
retaining traces of red paint.
L. 1 Perhaps [Iulio... i] ano, the end of their patron’s cognomen.
L. 2 the first letter may be Hor P, but the traces suggest BE. O
Tyana, or perhaps BE [N] ETIANO. Nevertheless, domo Tyana should
probably be read.383
L. 3 LX. OrLV.
L. 4 the first letter of the cognomen appears to be H or B; the
third, N or K. The name is, nevertheless, perhaps Zenon or Menon.
The date is probably early or mid second century. It is interesting
to find at Satala a native apparently of a more civilised part of Cappadocia, with his two freedmen. The centurion Iulius Proculus remembered his freedman, also with a Greek name. 384
19. (SP 392). In 1900 built into a wall to the south of the village.
In 1972 built into the outside comer of the misafir oda of Ihsan Korkut, some fifty metres west of the mosque, and three metres above the
ground.
Stele (?) of coarse brown limestone, cut above and probably broken right. The face is worn, and a groove has been cut below and through the top line. H. 0.81 m; L. 0.49 m; Th. 0.29 m (Cumont, 0.43 m).
Letters 3,7-5 cm.
Copy and photograph of Cumont 4th June 1900. Copy and squ383 Compare no. 13
384 No. 15.
- 263-
eeze of TBM 2nd November 1972. Text of TBM. Drawing of Cumont
after his notebook and photograph. Plate IX.
L. 4 Perhaps Helia [.
Cumont’s photograph shows that the whole face of the stone
was very badly worn. Dessau, examining it, wrote to Cumont “Jene
puis rien tirer de ce texte sauf la derniere ligne”, and could read only
L.3
...TIA
L. 5
TACIT......
Heuten, however, restored from the photograph
.....fidens
...per euntia
Fea tr. mil. Leg.
Faciendum
5 curavit
The dimensions, and the last two lines, suggest that Cumont’s
“bloc cubique de calcaire” was the stone found in 1972. But his estimation or measurement of thickness was incorrect, and the stone appears
to have been the lower part of a stele, perhaps slightly thicker than
normal. It is evidently the epitaph of a discharged soldier, or, by his
age, of a serving centurion. The nomen Flavia suggests an early date.385
20. (SP 392A). Provenance not recorded. Presumably from the
village.
385 The text and broad dimensions recall other early, probably legionary tombstones
at Satala: compare nos. 11 and 17.
Kemal Saylan
- 264-
Stone type and dimensions not recorded.
Copy of Hogarth in 1894, published Yorke, JHS 18 (1898), 322,
no. 28. Cf. CIL 3, 13632. Drawing from Hogarth in JHS.
Probably two freedmen, their cognomina do not recur in Pontus
or Armenia Minor.
21. (SP 393). At the edge of a threshing floor, some two hundred
metres south east of the mosque.
Limestone block, broken above and right. Probably complete below, although the lowest line is very cramped. The back is rough. H.
0.41m; L.0.49 m; Th. 0.215 m. Letters 8 cm.
Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XIV.
The text is obscure, the letters unusually large. If this is a tombstone, five or six letters may be missing right, and four or five lines
above. It is perhaps mistaken to attempt to make consecutive sense out
of the surviving letters.
L. 1 Apparently vixit. But the last letter may be E.
L. 2 Annos is usually abbreviated an (nos) at Satala; the number
normally indicated by a figure rather than written in full. The text is
perhaps to be restored an] lno sext [o; or may conceal a name in the
dative. The top of a vertical hasta can be seen after X.
L. 3 Subrexit (?), perhaps derived from surgo.
L. 5 the squeeze suggests IHNNSIḷḄẸ; the last three letters perhaps ṬṚF.
22. (SP 393A). In the forecourt of the village school, forming the
end of a low wall.
Block of yellowish limestone, apparently complete, but badly
- 265-
worn above and left. The bottom line is broken. At the top, traces of a
moulding. H. 0.74 m; L. 0.58 m; Th. at least 0.64 m. Careful letters 8 cm.
L. 3 Perhaps A] equae, a cognomen known at Satala.386 Or quae
[ET= Ka.L
L. 4 Perhaps ME, followed by (?) ntia ma [ter}.
The stone is far too thick to have been a tombstone. The dimensions, and the traces of a moulding, suggest a statue base, or part of a
building inscription.
23.
(SP 393B). “In the house of Schamluoglu”.
Fragment. Stone type and dimensions not recorded.
Copy of Hogarth in 1894, published CIL 3, 13633. Drawing from
CIL.
The text is evidently in Latin, and is therefore almost certainly
pre-Christian, and probably funerary. The apparent superlative recalls
pientissimus in three early stelae with legionary associations at Satala;
and suggests a restoration... [f]r(atri) [c]a[ri]ssim[o] .. ., or ...[uxo]r[i c]
a[ri]ssim[ae] . . .387
24. (SP 394). Found among old gravestones at Sheikh Kassem,
about one hour south east of Satala, in the high valley of the Lycus (probably the Sadak). “This stone from our subsequent discoveries must
386 No. 17.
387 Nos. 10, 11 and 17. Carissimus is not found elsewhere in eastern Pontus or Armenia
Minor. Hogarth may have misread piissim, as in no. 17; and see no. 14.
Kemal Saylan
- 266-
have been procured from the ruins of Saddack “Sattala” close to”.
“One (old grave stone) bearing part of a Latin inscription.” Type,
dimensions and condition of the stone are not recorded.
Copy of Taylor in 1866, recorded JRGS 38 (1868), 286. Cf. CIL 3,
14184/4.
DEIIV
The restoration of the Corpus, Dei Lu (lius), is unconvincing. The
text perhaps read D. M. /Lu (lius). The standard opening formula in
legionary tombstones at Satala, D (is) M (anibus), would suggest that
the stone is military, the name that it is early.
25.
(SP 394A). “In the house of Baloglu Hassan” (as no. 12).
Copy of Hogarth in 1894, published CIL 3, 13634. Drawing from
CIL.
If the recorded letters are correct, the text must contain an abbreviation, it seems, for primopilus, or Pater Patriae.
Primopilus, followed presumably by the name of a legion, would
suggest a military, perhaps equestrian cursus.But the surrounding letters, OB and ET, do not readily fit.
Pater Patriae would link the titles of one Emperor with those of
another: for example, Hadrian and Aelius Caesar. Assuming that Hogarth read B in error for S, the fragment might thus be restored to contain the last words of the first titulary: for example, [imp... Hadr. Aug.
pontif. Max. Trib. pot. c] Os. p. p., ET [imp. T Ael. Caes. Antonino...388
26. (SP 395). Found in c. 1952 near the ruins of the fortress
wall, in the centre of the northern part of the fortress. In 1964 serving as
a bench outside the house of Cemil Nahir, some two hundred metres
west of the mosque, and beside the house of Mumtaz Nahir (no. 43).
Block of soft, whitish limestone, broken above and below. The sides are complete, with a moulding, of which worn traces survive above the text. The back is smooth. The inscription is complete, but badly
worn right. H. 1.22 m; L. 0.75 m; Th. 0.25 m. Letters 5 cm, some with
388 Compare ILS 8909, Dacia Inferior. For Hogarth’s readings, see no. 14.
- 267-
traces of red.
Copy and squeeze ofTBM 18th August 1964, published JRS 64
(1974), 170f, no. 6. Plate X.
The layout and closing formula suggest the second century. If so,
this is the earliest Greek inscription known from Satala. It is evidently
military, for it mentions a legate, and perhaps his cornicularius or cornicen. Unfortunately, the right hand portion of each line was already
badly worn by 1964, and the text cannot be restored with any certainty.
By 1972 the surface had been almost entirely obliterated.
27. (SP 395A). Forming a bench outside the house of Hamit
Yegin, some two hundred metres north of the mosque.
Block of pinkish limestone, broken above; with a moulding left,
right, and preserved in outline below. The panel is narrowed top left
by a subsidiary moulding. The centre of the stone is badly worn. H.
Kemal Saylan
- 268-
0.60 m; L. 0.66 m; Th. 0.21 m. Large, well cut letters 7-8 cm. Three lines
may be lost at the beginning of the text, which is complete below, for a
vine leaf follows the final line.
Copy and squeeze of TBM 16th August 1965. Plate X.
Five lines are preserved, and at the top of the stone are traces of
a sixth.
The dimensions, and concluding formula, suggest that the stone
was funerary. The text apparently contains many ligatures, and cannot
be restored with conviction. It may have started
28.
(SP 396). In the cemetery, presumably of the mosque.
Large stele of white sandstone, broken above. Below the text a
large cross. H. 1.07 m; L. 0.71 m; Th. 0.12 m. Letters 4 cm.
Copy of Cumont 6th June 1900. Tracing from his notebook.
Cumont does not offer a text, but suggests
L. 1 πoγιτενσάενος.
L. 2 τόν βίον καί.
L. 4 Perhaps Mινάς, a proper name.389
389 Compare at Sanan, near Yildizeli, Cumont, Byzantion 6 (1931), 531, no. 4; at
29.
- 269-
(SP 397). In the hearth of a house.
Stone, broken above and right, and blackened by soot. H. 0.45 m;
L. 0.22 m. Letters 5 cm. Copy of Cumont 4th June 1900. Tracing from
his notebook.
Cumont does not offer a text, but suggests
L. 1-2 Tερεντιανός Tερεντιανοΰ
L. 4 Bίβιος; evidently Vibius.390
30. (SP 397A). Found in fields in 1956 at the north end of the village, some four hundred metres from the mosque.
Rectangular block of white limestone. The inscribed face is convex in the vertical plane, and is broken left and top left. H. 0.44 m; L.
0.90 m; Th. 0.57 m. Letters 5-5, 5 cm.
Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate XIV.
Nicopolis, the primicerius of numerus Mattiacorum seniorum, Gregoire, BCH 30
(1909) 34, no. 12; and at Gorneae (Garni, near Yerevan), the mason (?) Menneas,
SEG 15, 836, perhaps of AD 76/7.
390 For the spelling, compare in eastern Pontus SP 118, 179 and 263, where Bictorius,
Beriane and Beratius are all pagan, and appear to date from the late second or
early third centuries; and perhaps in Armenia Major, Christian and seemingly
of the same period, Baler? A, daughter of Balereos, Macler, Nouv. Arch. Miss.
Orient. 19 (2, 1910), 5 and fig. 1. This
Kemal Saylan
- 270-
L. 3 the final letter is perhaps a or /: J...
The block, fairly smooth on all sides, was clearly one of a series
extending horizontally along the foot (?) of a large public monument.
The inscription is perhaps metrical, the date late second century. But
Mr. P. M. Fraser has suggested a date in the third or fourth centuries.
31. (SP 398). Found in 1960 with no. 32, during excavations in an
ancient cemetery about one hundred metres south of the remains of
the “aqueduct”. In 1964 under a sofa in the front room of the house of
Suleiman Ko9, in the south eastern part of the village.
Stele of grey granite, complete. Below the text a large cross, surrounded by bunches of grapes. H. 1.02 m; L. 0.64 m; Th. 8 cm. Letters
3-5 cm.
Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XI.
Became the official usage when Justinian discontinued the consulship in AD 542.391
Maria is the older sister. The other memorial is, presumably, the
epitaph of Theodora.392
32. (SP 398A). Found with no. 31 in 1960. In 1964 lining a hearth
391 Compare no. 32; at Trapezus, CIG 8636; and MRE Gough, Anatolian Studies 5
(1955), 116f. For the abbreviation Hri(vo?), cf. Mitford, Byzantion 20 (1950), 119,
no. 5, and 141, no. 12; and Lebas-Waddington 2763 and 2765, of the seventh
century
392 No. 32.
- 271-
in the house of Suleiman Koç, who kindly allowed the stone to be uncovered.
Stele of grey granite, apparently complete. Below the inscription
are shapes resembling palm trees. H. 1.46 m; L. 0.53 m; Th. c. 8 cm.
Letters 3-6.5 cm.
Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XII.
This and the preceding epitaph reveal the location of the Byzantine cemetery at Satala.
Theodora died even younger than Iulia Aequa. Her name is
found twice again at Satala, and twice in eastern Pontus.393
L. 10 έπινμησις: ίνδικτίων394
33. (SP 399). In the hall of a house close to no. 42, on the south
west side of the village.
Stone, broken right. H. 0.56 m; L. 0.33 m. Letters 3.5 cm. Copy of
Cumont 6th June 1900. Tracing from his notebook.
393 No. 34; and, with a different spelling, no. 35. Compare at Neoclaudiopolis, SP 83;
and near Euchaita, SP 223. For Iulia Aequa, see no. 17.
394 RE 1, 666, s.v. “Aera, Tafel der Indiktionen”.
Kemal Saylan
- 272-
34. (SP 399A). Outside the front door of the house of l§mail Keles, some two hundred and fifty metres east of the mosque.
Tall stele of limestone, complete, but the surface chipped top left.
H. 1.79 m; L. 0.66 m; Th. 0.13 m.
Poorly formed letters 2-4.5 cm.
Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate X.
35. (SP 399B). Forming the threshold of the house of Namludoglu Bulut (the owner of no. 5), one hundred metres north of the mosque.
Slab of grey limestone, broken left, and obscured left by the door
step. Below the inscription a large cross. H. 1.18 m; L. at least 0.35 m;
Th. probably approx 0.05 m. Letters 3-5 cm.
Copy and squeeze of TBM 16th August 1965. Plate XL
- 273-
L. 617 Paulos was an abbot or prior, suggesting the existence of
a monastery at Satala.395
36. (SP 400). Provenance not precisely recorded.
Stele, crudely inscribed. Beneath the inscription a rose.
Copy of Hogarth in 1894, communicated to Cumont. Drawing
of Hogarth
As name, Makarios is unattested at Satala: elsewhere it is invariably an adjective applied to the eeceased. It is, however, apparently
found at ergele, near yildizeli; while Makaria seems certain int the plain of Niksar.396
Alternatively, the reading may be κατάκιτε (ό) μακάριος Φίλαδρο
(ς) or, supposing the loss of a final line, κατάκιτε (ό) μακάριος [τοΰ]
Φίλαδρου [νίών…]. Hogarth›s rose is, presumably, a cross.397
37. (SP 400A). Provenance not precisely recorded.
Stele.
Copy of Hogarth in 1894, communicated to Cumont. Drawing
of Hogarth.
Andronicus is restored near Neoclaudiopolis.398
38. (SP 401). In use in 1894 as a hearth stone. In 1900 in a stable.
Stele of brown limestone. A fragment, broken left and cut away
right, was rediscovered by Cumont. Dimensions of the fragment H.
0.90 m; L. 0.35 m; Th. 0.06 m. Letters 6 cm.
Copies of Hogarth in 1894, and of Cumont 6th June 1900. Text
after Hogarth’s copy. Drawing of Hogarth.
395
396
397
398
For Paulos’ title, compare at Çorum SP 202; and near Zela, SP 275.
Cumont, REG 15 (1902), 320, no. 22; de Jerphanion, MFO 3 (1908), 444, no. 4.
As, for example, in no. 43.
SP 35B.
Kemal Saylan
- 274-
L. 1 Cumont read ... HMA only.
L. 4
were suggested by Heuten. But
may also be possible.399
are easier restorations. And
L. 5
L. 7 Amen is found beside the Euphrates on the Byzantine bridge
over the Arabkir Çay.400
39. (SP 402). Built into the window of a house (with no. 40).
Stone. H. 0.63 m; L. 0.59 m. «Encastree dans le mur, une lettre
manque. Gravee en caracteres beaucoup plus beaux” (than no. 40, Cumont). Fine letters 4 cm.
Identical copies of Hogarth in 1894, and of Cumont, with a wax
rubbing, 5th June 1900. Tracing from Cumont’s notebook.
L. 1
and no. 40.
For the spelling, compare SP 12A, Amisos;
40. (SP 402A). Built into the window of a house (with no. 39).
Stone. H. 0. 42 m; L. 0.49 m. Irregular and poorly inscribed letters, 5 cm.
Identical copies of Hogarth in 1894, and of Cumont 5th June
1900. Tracing from Cumont’s notebook.
399 Of the various restorations, only Cuspia, found at Satala in no. 26, is known in
eastern Pontus and Armenia Minor.
400 J. G. Taylor, JRGS 38 (1868), 314.
- 275-
Compare no. 39. Although Sergius is apparently absent, there is
no parallel in Pontus or eastern Cappadocia for a pair of inscriptions
with almost identical texts.
L. 3 Heuten writes “peut-etre “brouillon” avec oubli de
Tryphon recurs in eastern Pontus, at Amaseia and Comana.401 But Sergius is not attested.
L. 4 Perhaps the intention was
41. (SP 403). In the graveyard (presumably beside the mosque),
where Yorke noticed several other epitaphs, but judged them of little
interest.
Copy of Yorke in 1894, published JHS 18 (1898), 322, no. 37. Reviewed by Cumont, who con firmed Yorke’s reading. Drawing from
JHS.
L. 4/5
(Yorke).402
The name Andreas recurs in a Christian inscription at Sebastopolis.403
42. (SP 404). At the edge of a chimney, on the roof of a house,
close to no. 33, on the south west side of the village.
401 Amaseia, SP 121, of AD 172/3; at Comana, Mitford, Byzantion 36 (1966), 473.
402 For the formula, compare, at Nicopolis, Hogarth, JHS loc. cit., 325, no. 44.
403 Mitford, ZPE 87 (1991), 229f., no. 37.
Kemal Saylan
- 276-
Fragment of limestone. H. 0.37 m; L. 0.43 m; Th. 0.12 m.
The name of the deceased is lost below.
43. (SP 404A). In the stable of Mumtaz Nahir, some two hundred
metres west of the mosque, and beside the house of Cemil Nahir (no. 26).
Tall stele of greyish limestone. The inscription is set in a small
ansate panel towards the top of the stone. Above, and towards the
base, are two large crosses in relief, in circular panels. H. 1.88 m; L.
0.60 m; Th. 0.11 m. Letters 1.5-2.5 cm.
Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate XII.
The name Hieronimos, unattested in Pontus or eastern Cappadocia, is suggested by the reading in line 5. The squeeze allows this,
but supports
44. (SP 404B). In a house twenty metres west of the mosque.
Slab of sandstone, broken right and below. The top left comer
and part of the lower right edge are complete. The inscription, incomplete right, is set in an ansate panel. H. 0.53 m; L. 0.50 m; Th. 4.5 cm.
Letters 2-3 cm.
Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XV.
- 277-
The name is unclear. Perhaps Qu (artus) or Qu (intus), or possibly Co (rnelius) Tatianus.
45. (SP 404C). In the house of erif ahin, one hundred and fifty
metres north east of the mosque.
Stele of reddish limestone, complete. The inscription is set in an
ansate panel. Below, two arrows. H. 0.97 m; L. 0.46 m; Th. 8 cm. Letters
4-6 cm.
Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate XL
Leon recurs as a cognomen on a fragment of a public monument
near Nicopolis.404
46. (SP 405). In the hall of a house.
Fragment. H. 0.19 m; L. 0.22 m. Letters 3.5 cm.
The name is Christian.405 Several bishops were called Nikostratus.
47. (SP 405A). In the house of Osman Nahir, with no. 7. Forming
the back of the hearth, behind the fire.
Stele of local limestone, broken below and partially buried right.
H. 0.37 m; L. at least 0.35 m; Th. at least 5 cm.
Copy and squeeze of TBM 2nd November 1972. Plate X.
404 Erected by Septimius Leon in AD 232, SP 362, Argawouz, unpublished; cf. SP
2,313.
405 Cf. CIG 3, 8219.
Kemal Saylan
- 278-
L. 3 The reading
is also possible.
L. 5 Compare the abbot Paulos, no. 35
48. (SP 405B). In the house of Coskun Çelik, a hundred metres
north of the mosque.
Fragment of a stele of hard dark limestone, broken right and below. The back is rough. H. 0.46 m; L. 0.46 m; Th. 0.12 m.
Copy and squeeze of TBM 2nd November 1972. Plate XIII.
A Christian Gregoria is known at Sebastopolis.406
49. (SP 405C). Found inside the eastern part of the fortress. In
1972 in the house of Niyazi Yegin, beside no. 1, a hundred metres
North West of the mosque.
Fragment of a stele of lightish coloured limestone, broken left,
with a moulding below. H. 0.28 m; L. 0.20 m; Th. 5.5 cm.
Copy and squeeze of TBM 2nd November 1972.
50. (SP 405D), Dug up near the centre of the fortress some 40
years ago, and in 1996 cemented into a long seat outside the house of
Mehmet <;elik, a hundred metres north east of the mosque.
Stele of whitish limestone, probably complete left, but evidently
cut above and right, and buried below in cement. The back is very rou406 SP 304 = Mitford, ZPE 87 (1991), no. 35.
- 279-
gh. H. 0.69 m; L. 0.66 m; Th. 0.15 m. roughly cut letters, 4-5an
Copy and squeeze of TBM 27th July 1996. Plate XV.
51. (SP 406). Presented to Cumont by the owner of the misafir
oda.
Fragment of limestone, broken on three sides. H. 0.16 m; L. 0.17
m; Th. 0.08 m. Letters 4 cm. Copy of Cumont 5th June 1900. Tracing
from his notebook.
52. (SP 406A). Forming a bridge over a small stream, outside a
house seventy five metres east of the mosque.
Rectangular slab of limestone, broken below right. Traces of only
five lines of text survive, towards the lower right part of the stone. H.
1.0 m; L. 0.80 m; Th. 0.22 m. Rough letters, very badly worn, 2-3 cm.
Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XIII.
53. (SP 406B). Extracted from a Christian burial ground south
east of the basilica, and shown to Biliotti in 1874.
Stele. Dimensions not recorded. Letters very coarsely cut. Copy
of Biliotti, attached to his Report (seen. 2).
Kemal Saylan
- 280-
Georgia recurs in a Christian epitaph at Nicopolis.407 The text is
strikingly similar, and brings to mind the direct link between fortress
and city two days to the west, via the strategic road that led across the
high Çimen Daglari.
54. (SP 406C). Extracted from a Christian burial ground south
east of the basilica, and shown to Biliotti in 1874. Now lost.
Stele, evidently broken right. Dimensions not recorded. Letters
very coarsely cut.
Copy of Biliotti in September 1874, attached to his Report (seen. 2).
L. 2-3 Perhaps Theodora, frequently attested in Satala; cf. no. 32,
of similar age and date.
L. 6-8 the restoration is suggested by a plaque found by Gregoire
at $ar Yeri (? Dagalassos), near Nicopolis.408
55. (SP 406D). Extracted from a Christian burial ground south
east of the basilica, and shown to Biliotti in 1874. Now lost.
407 G. Hogarth, JHS 18 (1898) 325, no. 44 = SP 367. And cf. no. 57.
408 Grégoire, BCH 33 (1909), 39, no. 15,
- 281-
Stele. Dimensions not recorded. Letters very coarsely cut.
56. (SP 406E). Evidently extracted from a Christian burial ground
south east of the basilica, and shown to Biliotti in 1874. Now lost.
Sarcophagus. H. 0.38 m; L. 0.91 m; Th. 0.43 m. Letters very coarsely cut.
The names do not recur in Pontus or Armenia Minor.
No other small sarcophagi are known from Satala. But Biliotti
saw “a Roman sarcophagus, coarsely cut out of a block of grey stone ...
found outside the Northern wall, where the necropolis seems to have
extended”. And in 1987 a very large, uninscribed sarcophagus stood
on the hillside west of the cistern, high above the fortress. By 1996 it
had disappeared.
57. (SP 406F). Evidently extracted from a Christian burial ground
south east of the basilica, and transported to Djourouzma (Çorosma),
two hours east of Satala. Shown to Biliotti in 1874. Now lost.
Large slab. Dimensions not recorded. Letters very coarsely cut.
Copy of Biliotti in September 1874, attached to his Report (seen.
Kemal Saylan
- 282-
2, and Mitford, 230 and 235).
For the formula cf. no. 53.
Corpus Christi College, Oxford
T. B. Mitford
- 283-
37. Charles Boswell Norman (1877)
1877/78 Osmanlı-Rus Harbi döneminde Times Gazetesi’nin
Anadolu’da özel savaş muhabirliğini yapan Charles Boswell Norman,
Mayıs 1877 yılında Trabzon üzerinden Erzurum’a, buradan da Kars’a
yaptığı yolculukta tuttuğu notları “Armenia and The Campaign of 1877”
adlı kitapta yayınlamıştır. Bu kitap 1878 senesinde Londra’da basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 22-24. sayfaları arası ile
467, 475-476. sayfalarında yer vermiştir.
CHAPTER II
Trebizond to Erzeroum
It was dark ere I reached the crest of the Chulat Dagh, near 8,000
feet above sea-level. The snow had been cleared from the roadway, but
still lay in widespread masses on the neighbouring slopes; a chill breeze whistling up the pass, grew still more piercing as it gained intensity
from the snowy bed it passed over. It was with no small sense of relief
that I spurred my pony down the mountain road, and gained the shelter of the thick forests on the southern slopes of the range.
The “bir sat” (one hour) of my zaptieh was not unlike the “ek
koss” of an Indian guide, for it was past ten by my watch ere I reached
the village of Zigana, which (notwithstanding the noisy greeting accorded me by the numerous dogs my entrance disturbed from their slumbers) seemed locked in everlasting sleep. Not a light was to be seen,
not a sound to be heard, except the dreary howl of the village dogs as
they accompanied us in our search for a night’s shelter. After knocking
at the doors of about a dozen khans, my zaptieh broke the news gently
to me that he feared there was no help for it, but the Bey must sleep in
the post-house stable. It was with some difficulty we could induce the
owner of this edifice to open his doors to us, and when, having succeeded in doing so, I looked in, and saw the number and nature of my
fellow-lodgers, I could scarcely persuade myself to enter. A sharp rain
drove all thoughts of sleeping in the open out of my head, so procuring
a light and despatching my zaptieh for some wood, water, and fire, I
strolled round my bed-room.
It was the basement floor of the principal khan in the place, in
- 284-
Kemal Saylan
which (it being filled with troops proceeding to the front) I could obtain not even a corner. The stable consisted of a long, low room, measuring fortyeight feet by eighteen feet, scarcely six feet in height. Down
the centre was a long heap of manure, the accumulation of months; on
either side were rows of horses and bullocks, whilst huddled up at the
farther end lay a group of sheep and lambs. Forty-three animals and
six men shared my humble abode. These latter were crowded round
a small lamp in one corner of the room, smoking and using not very
complimentary language towards the Griaour who had invaded their
sanctum. The atmosphere inside the place was stifling, the odour overpowering, so I took up a strong position near the door, determined
to have as much fresh air as possible. My zaptieh returned in about a
quarter of an hour, and we together made a fiire, then ferreting out a
saucepan from myhoorjeen (small leather mule trunk), and a cake of
“Eiz-au-gras” from my holsters, I prepared my dinner. I cannot too
strongly recommend these invaluable productions of the “Societe General des Potages Economiques” to those travellers to whom expense
is an object. They are very cheap, very portable, and, though not quite
so tempting as the more costly soups, yet the fact that eight cakes of the
“Eiz-au-gras” occupy the same space as one tin of soup makes them
preferable to those whose means of carriage are limited. A tumbler of
very dirty water, the evil effects of which were nullified by a dash of
brandy, washed down my meal, and was conducive to a sound sleep.
Alas! My fellow-lodgers wereaverse to fresh air, and no sooner had I
rolled myself up in my blanket than one stealthily rose and closed the
door. To open it again was the work of an instant, and as there appeared every probability of a second Eastern Question being raised on
that same subject, I informed my zaptieh that if it was again closed he
should have to stand sentry with his back against it for the remainder
of the night. This threat induced him to enter into an. alliance, offensive and defensive, with me, and I turned round once more in search
of sleep. Vain effort! I had counted forty-three animals in that den but
half an hour previously; I now was turned into a grazing ground for a
hundred times that number of those domestic insects, which are supposed to haunt English lodging-houses. I learnt a little of the habits
of these diminutive creatm’es when occupying Barra-durrees, on the
road to Srinuggur, but a real knowledge of their powers must be reserved for those whose fortune leads them to the khans and odahs of
- 285-
Armenia. I was forced to own that I was profoundly ignorant of their
ways: their sole aim and object seem to be to deprive their human enemies of all sleep; and the ingenuity they display in discovering new
methods of assault, their perseverance in overcoming every obstacle
that man can contrive to prevent their access to his flesh, the utter disregard they have for all those chemical preparations which are presumed to be “insect destroyers” prove most conclusively to my mind
that Armenia is the home and birthplace of the ‘’ industrious flea.”
It was with no small sense of relief that at one a.m. I heard footsteps
outside, and my fellow-traveller from Constantinople, “Mr. Williams”
entered the stable; fortunately, my soup was still hot, and I was enabled to give him what he stood in great need of a good meal. Leaving
him in undisturbed possession of the khan, I got up at four a.m., and
started off once more towards Erzeroum, descending the lower slopes
of the Chulat Dagh, and passing through Ardasat, Gumesh Khaneh,
and Khadrak, I reached Baiboort about two p.m.
Memorandum on the Nature of the Armenian Theatre of
War, as regards Requirements for Military Purposes
Roads
Trehizond to Erzeroum.—An excellent hill-road, of an average
width of twenty-seven feet: it passes over ranges of a height of 8,000
feet, consequently the gradients in many places are steep, but are practicable everywhere for heavy guns. Bridges.—All the streams are
bridged over, and culverts thrown over small mountain torrents. The
bridges do not admit of guns or wheeled vehicles passing each other.
The stages, which are dealt with farther on, are somewhat longer than
we consider an average march, but there is good accommodation for
troops at each.
Routes
Route No. 1 Trebizond to Erzeroum
1st Stage, Djevizlik; distance, 18 miles.—Koad excellent; a slight ascent the whole way. Water and grazing in abundance. Djevizlik is a
village containing about 80 stone houses; there is a good deal of fruit
in the vicinity during the season. Supplies of all sorts to be obtained in
any quantity in giving short notice. There is a post-horse station here,
- 286-
Kemal Saylan
and fair Armenian accommodation for the traveller.
2nd Stage, Khamsikui; distance, 16 miles. — Eoad good; still an ascent. The village contains about 100 houses, scattered a good deal. Water and grazing in abundance; also fuel. Supplies in large quantities on
giving short notice. Excellent accommodation for the traveller in one
of the many stone khans which abound in the village. There is also a
post-horse station.
Khamsikui to Zigana; distance, 21 miles. — Over a very stiff mountain range. The road, though good, is very ste ep, and it, is a long stage
for wheeled vehicles or guns. There is Kop to Farna-kapan distance,
16 miles. — Koad good, but very steep, crossing the Kop Dagh, nearly
9,000 feet above sea level. The stage, which is also a post-horse station,
consists of a small hamlet. Supplies very scanty; accommodation bad.
Farna-kapan to Karabooyuk; distance, 16 miles. — Road good and level. The halting-place consists of a khan, where only very small quantities could be obtained. There are villages in the vicinity whence supplies
could be obtained. The water supply is from a spring opposite the khan,
and would have to be carefully guarded. This is a post-horse station.
Karabooyuk to Erzeroum; distance 27 miles. — Passing through Ilidja,
famous for its hot springs. This village is of considerable size, and would
furnish supplies to a large extent. Fuel is the scarcest commodity.
- 287-
38. Charles Snodgrass Ryan (1877)
Charles Snodgrass Ryan Osmanlı hükümetinin hizmetine girerek 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’na katıldı. Savaş sonunda Erzurum’da Ruslara esir düştü. Ryan, savaş sırasında yaptığı seyahatleri
1897 tarihinde New York’ta basılan “Under the Red Crescent: Adventures Of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum,
1877-1878” adlı eserde yayınlandı. Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 319-320. sayfalarında yer vermiştir.
CHAPTER XII
From Constantınople to Erzeroum
On the second day we were able to push on a good deal faster
as the road was more level, and in the evening we came to the small
township of Ghumish Khané, which was chiefly known to fame owing
to the existence of some very old silver mines in the neighbourhood.
To an Australian like myself it did not look at all like a mining township. Where were the familiar poppet heads, the heaps of mullock, and
the diligently fossicked alluvial? There was no roar of stampers, no
monotonous gurgle of pumps, and there was not one decent bush
shanty in the place. We had seen enough of the comforts of a khan on
the previous night, so like wise men we went straight to the hammam,
or Turkish bath, with which even the smallest Turkish township is
always provided. Here we enjoyed the refreshing luxury of being well
steamed; and backsheesh, in the shape of a few piastres to the man in
charge, procured for us ermission to sleep on the divans provided for
patrons of the establishment. We had supper a spent the night in the
hammam.
Leaving Ghumish Khané next morning, we rode on through a
narrow valley between two ranges of hills covered with hazel trees
and other light scrub. İn this valley, which was about seven miles long
by half a mile wide, we found magnificent groves of pear trees fringing
the road on either side. When we passed through in the middle of autumn, the fruit was just ripe, and the great juicy pears amost knocked
against our faces as we rode on under the trees with the branches interlancing overhead.
Kemal Saylan
- 288-
39. Henry Charles Barkley (1879)
İngiliz bir mühendis olan Henry Charles Barkley Bölgeden geçerken Erzincan-Gümüşhane-Trabzon güzergâhını kullanmıştır. Barkley, Gümüşhane ile ilgili anılarına 1891 seneside Londra’da basılan “A
Ride through Asia Minor and Armenia” adlı kitabın 342-343. Sayfalarında
yer vermiştir.
CHAPTER XXX
The Trebizond-Erzeroom Road-Pitched Roofs-Soganli Dagh
An hour or so after we had come upon the chaussée, we passed
the town of Gumish-Khanné, and here, for the first time since leaving
Eski-Shehr (four days from Brusa), we saw once more pitched roofs in
the place of the wretched flat mud-covered affairs that are never waterproof. With this improvement in roofs came other improvements. Gardens and orchards surrounded every house where a piece of land sufficiently flat existed, shops appeared all along the road, and as we went
farther khans and cafés multiplied. Then we noticed another welcome
change. We were no longer stared at and jeered as if we were some curious foreign wild beasts. Hardly any one looked at us, and only a very
few made any remarks, and when they did it was only “There, goes the
post” or quite in a friendly tone, “There go two Muscovs.”
Three hours below Gumish-Khanné the road left the valley, and,
bearing to the right, began to wind up the slopes of the mountains, and
before we had followed it far we came across forests of fine spruce-fir,
intermingled with beech and pine, and the country became prettier and
prettier every mile we rode. For four hours we were continually ascending, and at nightfall had not nearly reached the summit of the mountain, which, by-the-by, is named the Soghanli Dagh after the small village
of Soghan, which stands just where our road left the valley.
- 289-
40. Henry Fanshawe Tozer (1879)
İngiliz yazar, öğretmen ve seyyah olan Henry Fanshawe Tozer,
Anadolu’da yaptığı seyahat notlarını “Turkish Armenia and Eastren Asia
Minor” adıyla yayınlamıştır. Kitap, 1881 senesinde Londra’da basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 426-432. sayfaları arasında yer vermiştir.
CHAPTER XV
Erzeroum and Baiburt
There are two routes which lead from Baiburt to Trebizond, one
of which is taken by the main road, and follows the course of the river
valleys, while the other strikes across the intervening mountains. The
former of these is the easier of the two, but much more circuitous, and
accordingly at Erzeroum we were recommended to take the mountain
road; but here the Turkish authorities, when we applied to them, appeared to know but little about the latter way, and discouraged us from
following it, saying that in bad weather if clouds came over it was easy
to miss the track, and recommending us at the same time to take five
zaptiehs as a protection — a proposal which we at once declined as
unnecessary. We determined to follow this route, though there seemed
to be some slight risk attending it, for we had heard of people being
robbed in those parts, and possibly at this time there was an additional
element of insecurity owing to the Mussulman emigrants from Lazistan, many of whom had passed through this country, when they left
their homes in order to avoid becoming Russian subjects; but it was at
once shorter, and likely to prove the more interesting. The two roads
diverge at the village of Varzahan, about two hours distant from Baiburt, and here we made our first halt, when we resumed our journey
on the following day, in order to visit the remarkable architectural remains at that place.
The ancient buildings at Varzahan occupy a rising ground above
the modem village. From a distance they might easily be mistaken for
towers; but as you approach, you find that they are mediaeval Armenian edifices of very elaborate design. The best preserved of these is a
small octagonal chapel or tomb, the outer wall of which is standing,
- 290-
Kemal Saylan
though the roof and most of the interior is destroyed, A single column,
however, remains upright within, and this formed one of a circle of
similar shafts, between which and the wall a sort of aisle or passage
must have run round, and which would seem to have supported a cupola. On the western, northern, and southern sides are entrance doors,
and in a corresponding position towards the east is a small apse. Over
the west door there is a large window, but the others throughout the
building are mere slits, the lights being usually double with a small
pier dividing them, while above these again is another opening equally narrow. All the arches are roimd, and here and there in the openings of the windows are the remains of rude patterns in fresco. Close
by this stands another building, so ruined that its plan can hardly be
made out, but on the eastern side a pointed arch remaina, and over it
a fragment of a blind arcade, with niches on its external fece, which
seems to have formed part of the drum or lantern of a cupola. In both
these the ornamentation was careful and delicate, the cable or twisted
moulding prevailing. In the neighbourhood was an ancient cemetery,
in one part of which, side by side, were three tombs cut into the shape of rams, the carving of the limbs and tails being in very low relief,
At a little distance from this group, and on higher groimd, is another
church, which appears to have been in the form of a Greek cross, with
a central cupola; a large part of the drum of the cupola remains, with
numerous small round-headed windows, but it was impossible to visit
the interior of the building, as all the entrances had been blocked up.
The architects of these edifices were no despicable artists, but
neither inscriptions nor other sources of evidence remain to show at
what period they lived. In their architectural features, the buildings
show many points of resemblance to those of Ani in Russian Armenia,
and from this we may conclude that they are of the eleventh or twelfth
century. But they possess very few features in common with the other
remarkable churches which we have noticed in this country, such as
that of Utch Keliseh, near Diyadin, or that of the monastery of Surp Garabed, near Mush. Indeed, it seems almost impossible to trace any consecutive development in the styles of Armenian architecture, though
the influence both of Persian and Byzantine art may be visible in them.
With regard to the forms of these edifices, Mr. Fergusson remarks in
his “History of Architecture:” “The plans of Armenian churches defy
classification; some are square, or rectangles of every conceivable pro-
- 291-
portion of length to breadth, some octagons or hexagons, and some of
the most indescribable irregularity.”*
At Varzahan we noticed for the first time that there was fireshly
fallen snow on the neighbouring mountain tops, and this seemed to be
a warning to us that we ought to soon to be leaving the country. The
plentiful rain which subsequently fell during our stay at Trebizond
and our voyage along the coast of the Black Sea, fully confirmed this,
and showed that the season for travelling in Armenia was past. During
the afternoon of the same day we reached a khan, where the intricate
passes begin that lead to Trebizond; here we stopped for the night,
and commenced the ascent the following morning. Our way now lay
over Granite Mountains, wild and bare, though with some elements
of grandeur, such as are found in the inferior passes of the Alps. The
path was a mere mountain track, far less well marked than we had
expected to find it; and in the winter-time it can hardly be passable,
for the steep slopes which it frequently traverses must at that time of
year be covered with ice or frozen snow. At this season large flocks of
broad-tailed sheep were feeding in the valleys or along the declivities. The pass consists of a succession of cols, on the first of which is a
small cemetery, containing the tomb of a Turkish saint, whence the
whole pass gets the name of Hadji Vali Mezari, or “the tomb of Hadji
Vali.” All round this numerous white crocuses were springing from
the ground. Then followed an extensive space of upland pasture, in the
midst ofwhich is a small fountain with a Turkish inscription — a friendly object in so desolate a spot. Once more we ascended to a higher
col, and on the further side of this rested awhile by a spring in a regular
Alpine meadow covered with short green turf. At last a steep descent
of 1,600 feet, down which we had to lead our horses, brought us to the
entrance of a narrow gorge between steep and lofty granite cliffs, the
scenery of which was not unworthy of the St, Gothard pass. A stream
flows through this, and when we emerged at the further end we might
have hoped to follow its course downwards, but the mountain ranges
in this part are far too much jumbled together to allow of so simple an
outlet, and we were forced to diverge from it through a side valley in
which a tributary flows. Thus far the day had been fine, and in this we
were fortunate, for in bad weather the path might have been difficult
to find; but now the clouds which had added to the grandeur of the
*
Vol. ii. p. 473 (2nd ed.).
- 292-
Kemal Saylan
gorge by drifting through it and trailing about its precipices, closed in
around us, and in the midst of these we mounted once more to a great
height, imtil at last a short descent brought us to our resting-place, the
village of Tasch Kiupri, which is so called from a stone bridge in its neighbourhood. The whole of this day’s ride had been strangely solitary,
and it is evident that very few travellers pass by this way. The khanji
here was a Greek, and spoke Greek as his native language — not Turkish, as is the case with the Greeks in the interior of Asia Minor; this
was our first evidence that we were approaching a district inhabited
by that people.
Let us return for a moment to the Ten Thousand, to whom we
must now say farewell. We left them on the plain of Pasin to the eastward of Erzeroum. As I have already remarked, the probabilities are
in favour of their having followed very nearly the same route which
we have taken, though the spot from which they first saw the sea, and
the pass by which they descended from the highlands to the coast,
appear to have lam somewhat further to the east. This would be the
natural direction for them to take, and the accoimt which Xenophon
has given seems to be less difficult to reconcile with this tiian with any
other. When they reached the head waters of the Firat, as it would have
defeated their object to follow that stream, they would be almost forced to make their way over the moimtains to the north-west. The two
principal points which are mentioned in their route are a large river
called Harpasus, and an important town called Gymnias. The former
of these is probably to be identified with the Tchoruk, and the site of
the latter (though this is purely a matter of conjecture) may have been
at no great distance from Baiburt.
- 293-
41. Edward Granville Browne (1887)
Ünlü bir İngiliz şarkiyatçısı olan Edward Granville Browne, 1887
yılı Ekim ayında Trabzon’dan Doğubeyazıt’a doğru yola çıktığı yolculuğunda edindiği izlenimleri 1893 senesinde Londra’da basılan “A
Year Among The Persians” adlı kitabında yayınlamıştır. Gümüşhane ilgili anılarına kitabın 25-30. sayfalarında yer vermiştir.
CHAPTER II
From England to the Persian Frontier
After the completion of our meal we proceeded on our journey,
and towards evening reached the pretty little hamlet of Kyüpri-báshí
situated on a river called, from the town of Ardessa through which it
flows, Ardessa-irmághi, in which we enjoyed the luxury of a bathe.
The inhabitants of this delightful spot were few in numlier, peaceable
in appeavance, and totally devoid of that inquisitiveness about strangers which is so characteristic of the Persians. Although it can hardly
be the case that many Europeans pass through their village, they scarcely looked at us, and asked but few questions as to our business, nationality, or destination. This lack of curiosity, which, so far as my experience goes, usually characterises the Turkish peasant, extends to all
his surroundings. Enquiries as to the name of a wayside flower, or the
fate of a traveller whose last resting-place was marked by a mound of
earth at the roadside, were alike met with a half-scornful, halfamused
“kim bilir?” (“Who knows?”), indicative of surprise on the part of the
person addressed at being questioned on a matter in which, as it did
not concern himself, he felt no interest. In Persia, more especially in
Southern Persia, it is quite otherwise; and, whether right or wrong, an
ingenious answer is usually forthcoming to the traveller’s enquiries.
Our third day’s march took us first through the town of Ardessa,
and then through the village of Demirjí-súyú, on emerging from which
we were confronted and stopped by two most evillooking individuals
armed to the teeth with pistols and daggers. My first idea was that they
were robbers; but, on riding forward to ascertain their business, I discovered that they were excisemen of a kind called díghtabán, whose
- 294-
Kemal Saylan
business it is to watch for and seize tobacco which does not bear the
stamp of the Ottoman Régie. It appeared that some one, either from
malice or a misdirected sense of humour, had laid information against
us, alleging that we had in our possession a quantity of such tobacco.
A violent altercation took place between the excisemen and our servant ‘Alí, whose pockets they insisted on searching, and whose tobacco-pouch was torn in two in the struggle. Meanwhile the muleteers
continued to manifest the most ostentatious eagerness to unloadour
baggage and submit it to examination, until finally, by protestations
and remonstrances, we prevailed on the custom-house officers to let
us pass. The cause of the muleteers’ unnecessary eagerness to open
our baggage now became apparent. Sidling up to my horse, one of
these honest fellows triumphantly showed me a great bag of smuggled tobacco which he had secreted in his pocket. I asked him what he
would have done if it had been detected, whereat he tapped the stock
of a pistol which was thrust into his belt with a sinister and suggestive
smile. Although I could not help being amused at his cool impudence,
I was far from being reassured by the warlike propensities which this
gesture revealed.
Continuing on our way, and still keeping near the river, we passed one or two old castles, situated on rocky heights, which, we were
informed, had been built by the Genoese Towards noon we entered the
valley of Gyumish-Kháné, socalled from the silver mines which occur
in the neighbourhood. This valley is walled in by steep and rocky cliffs,
and is barren and arid, except near the river, which is surrounded by
beautiful orchards. Indeed the pears and apples of Gyumish-Kháné
are celebrated throughout the district. We passed several prosperouslooking villages, at one of which we halted for lunch. Here for the first
time I tasted petmez, a kind of treacle or syrup made from fruit. In Persia this is known as dúsháp or shíré; it is not unpalatable, and we used
occasionally to eat it with boiled rice as a substitute for pudding. Here
also we fell in with a respectable-looking Armenian going on foot to
Erzeroum. Anyone worse equipped for a journey of 150 miles on foot
I never saw. He wore a black frock coat and a fez; his feet were shod
with slippers down at the heels; and to protect himself from the heat of
the sun he carried a large white umbrella. He looked so hot and tired
and dusty that I was moved to compassion, and asked him whether
he would not like to ride my horse for a while. This offer he gladly
- 295-
accepted, where upon I dismounted and walked for a few miles, until
he announced that he was sufficiently rested and would proceed on
foot. He was so grateful for this indulgence that he bore us company as
far as Erzeroum, and would readily have followed us farther had we
encouraged him to do so. Every day H----- and myself allowed him to
ride for some distance on our horses, and the poor man’s journey was,
I trust, thereby rendered less fatiguing to him.
During the latter part of the day our course lay through a most
gloomy and desolate valley, walled in with red rocks and utterly devoid of trees or verdure. Emerging from this, and passing another line
old castle situated on a lofty and precipitous crag, we arrived about 5
p.m. at the little hamlet of Tekké, where we halted for the night. It is
rather miserable place, containing several kháns swarming with Persian camel-drivers, but very few private houses. A shallow river which
runs near it again enabled us to enjoy the luxury of a bathe.
Our fourth day’s march was very dreary, lying for the most part
through gloomy ravines walled in with reddish rocks, like tliat which
we had traversed at the end of the previous days Journey. In addition
to the depressing character of the scene, there was a report that robbers
were lurking in the neighbourhood, and we were consequently joined
by several pedestrians, all armed to the teeth, who sought safety in
numbers. Shortly after noon we halted at a small roadside inn, where
we obtained some cheese, and a not very savoury compound called
kawúrma, which consists of small square lumps of mutton imbedded
in fat. At 3 p.m. we reached the solitary khán of Kádarak, which was
to be our halting-place for the night. A few zabtiyyés were lounging
about outside, waiting for the post, which was expected to pass shortly. As it was still early, I went out into the balcony to write my diary
and contemplate the somewhat cheerless view; but I was soon interrupted by our Armenian fellow-traveller, who came to tell me that the
zabtiyyés outside were watching my proceedings with no favourable
eye, and suspected that I was drawing maps of the country. He therefore advised me either to stop writing or to retire indoors, lest my
diary should be seized and destroyed. Whether the Armenian spoke
the truth, or whether he was merely indulging that propensity to revile the ruling race for which the Christian subjects of the Porte are
conspicuous, I had no means of deciding, so I thought it best to follow
his advice and retire from the balcony till I had completed my writing.
- 296-
Kemal Saylan
Our fifth day’s march led us through the interesting old Armenian village of Varzahán. Just before reaching this we passed several
horsemen, who were engaged in wild and apparently purposeless
evolutions, accompanied with much firing of guns. It appeared that
these had come out to welcome the Ká’im-makám of Diyádín, who
had been dismissed from office, and was returning to his native town
of Gyumish-Kháné; and we had scarcely passed them when he appeared in sight, met, and passed us. I wished to examine the curious old
churches which still bear witness that Varzahán, notwithstanding its
present decayed condition, must formerly have been a place of some
importance. Our Armenian fellow-traveller offered to conduct me, and
I was glad to avail myself of his guidance. After I had examined the
strange construction of the churches, the Armenian inscriptions cut
here and there on their walls, and the tombstones which surrounded
them (amongst which were several carved in the form of a sheep), my
companion suggested that we should try and obtain some refreshment. Although I was anxious to overtake our caravan, I yielded to his
importunity, and followed him into n, large and dimlylighted room,
to which we only obtained admission after prolonged knocking. The
door was at length opened by an old man, with whom my companion
conversed for a while in Armenian, after he had bidden me to be seated. Presently several other men, all armed to the teeth, entered the
room, and seated themselves by the door. A considerable time elapsed,
and still no signs of food appeared. The annoyance which I felt at this
useless delay gradually gave way to a vague feeling of alarm. This was
heightened by the fact that I was unable to comprehend the drift of
the conversation, which was still carried on in Armenian. I began to
wonder whether I had been enticed into a trap where I could be robbed at leisure, and to speculate on the chances of escape or resistance,
in case such an attempt should be made. I could not but feel that these were slender, for I had no weapon except a small pocket revolver;
five or six armed men sat by the heavy wooden door, which had been
closed, and, for anything that I knew, bolted; and even should I succeed in effecting an exit, I knew that our caravan must have proceeded
a considerable distance. My apprehensions were, however, relieved
by the appearance of a bowl of yoghúrt (curds) and a quantity of the
insipid wafer-like bread called lawásh. Having eaten, we rose to go;
and when my companion, whom I had suspected of harbouring such
- 297-
sinister designs against my property and perhaps my life, refused to
let mo pay for our refreshment, I was filled with shame at my unwarranted suspicions. On emerging once more into the road I found the
faitliful ‘Alí patiently awaiting me. Perhaps he too had been doubtful
of the honesty of the Armenian villagers. At any rate he had refused to
proceed without me.
Kemal Saylan
- 298-
42. Edmund Naumann (1890)
Alman bir jeolog olan Edmund Naumann Japonya, Anadolu ve
Mezopotamya’da yaptığı gezilerle ilgili seyahat raporlarını yayınlamıştır. Gümüşhane ile ilgili anılarına “Vom Goldnen Horn zu den quellen
des Euphrat” adlı kitabının 347-348. sayfalarında yer vermiştir. Kitap,
1893 senesinde Müngen und Leipzig’de basılmıştır.
XXIV
Ans Meer
Eine stunde vor Gümüshkhane ändert sich die Landschast. Biel
Grün deckt den Thalgrund, und in der Umgebung von hainen und
Gärten liegen schumcke häuser. Eine allzu genaue Brüsung vertragen
die menschenwohneplatze dieser Gegend allerdings nicht, denn mit
wenigen Ausnahmen besinden sie sich im Zustande fürchterlichster
Berwahrlosung. Auch verlassene Gebäude find in erstaunlich groβer
Zahl überden Thalgrund hingestreut Moderne ruinen, mohustätten,
die vor kurzem noch bewohut sien Maβnahme endlich einmal gelingt,
der betrübenden Auswanderung halt zu gebieten. Bei Aunäherung an
Gümüshkhane versch winden die Eindrücke der Berödung; es erscheinen gut gehatene Wohnhäuser, groβe Gehöste, und überall treten uns
Zeicheneiner gewissen Wahl habenheit entgegen.
Wunderbar schöne Felspartien begleiten das Thal. Ban fernher schauen hohe Zack enmauern herein. Die Straβe ist in einem
entseβlichen Zustand. Ueberall weist sie groβe Löcher auf, oder sie ist
vom Wasser zerrissen. Solche stellen find dem Fourgonverkehr nur zu
gesährlich. Für dem im Wagen Reisedenden bedingen sie groβe zeitverluste.
Gümüshkhane, seit alter Zeit berühmt durch seinen silberbergbau, liegt links obenin den Bergen. Es blieb mir nich zeit genug, die
Stadt zu besuchen, ich muβte in einem der dich an der Straβe tiegenden khans übernachten.
In den Länden, die sich längs der Strβe hinzagen, wurden Trauben, Rüsse, Aeufel, Kartoffeln nebst allerhand Kramware feilgeboten.
Kaum hatten wir am andern tage Gümüshkhane varlassen, so
wurde mein Fourgon von einer langen Ochsenwagen Kolanne aufgehalten Da war guter Rat teuer, wie jeder Ochse an dem Fourgon und
der Fourgon anjedem Ochsen vorbeikaommen sollte. Die Kutscher
- 299-
ipaunten zwei Bferde ans und versuchten ihr Slück; aber wenn das
Ugetün von einem Wagen nicht von fünfzehn Männern gestüβt woden
wäre, läge es längst zerschmettert im abgrund. Man muβte fich mit
einem βferde begnügen, und der Fourgon wurde nun mit untestüβung
sömtlicher mannschasten unter unfäglicher Mühe mehr varüberge hoben als gefahren. Das Manöver war eben glücklich abgelaufen, da kam
ein neuer Schrecken: ein Eoupé mit zwei Frauen und füf groβe Haremwagen. Diesmal ging es besser mit dem Borbeikommen.
Die Landschaft ist reich an Wundern in diesem Terle des Thales.
Bald steigen die Felsen pfeilerartig empor, bald bilden sie groβortige
Mauern; festung sartige Bartien ziehen den hang hiauf, groβe natürliche Bollwerke mit hochrageuden Zinnen, Türmen und Spiβen.
Kemal Saylan
- 300-
43. Alexander MacDonald (1891)
Hakkında pek bilgi bulunmayan ancak kitabının iç kapağında
özel bir muhabir olarak tanıtılan Alexander MacDonald’ın kitabının
adı “The Land Of Ararat or up the Roof of the World”dur. Eser 1893 senesinde Londra’da basılmıştır. MacDonald, Gümüşhane ve çevresiyle
ilgili anılarına kitabın 62-75. sayfalarında yer vermiştir.
CHAPTER V
The Road from Zigana-Ardassa and its Surrounding-Gûmûsch
Khane Khan
Our road now led up the valley of the Karshut River to the Vavouk range, which forms the “divide” between it and the Tchoruk,
which falls into the Black Sea near Batûm, the Karshut doing so at Tireboli, some distance west of Trebizond. For the first five miles we followed the left bank of a tributary of the river, and then that of the stream itself, but at a great elevation above it. The road, which was built
many years ago as a military one, displayed great engineering ability;
and was macadamized over 30ft. wide from Trebizond to Erzeroum.
In some places it had to be cut through the rocks jutting from the
mountain’s sides, and sometimes for long distances. As the dip of the
strata ranged from 80 ͦ to 90 ͦ , these rock cuttings supplied a most interesting geological panorama to us as we rode along. Thus the slates,
limestones, conglomerates, mica schists, and other rocks, including the
trap and granite, were in succession brought to view. Here and there
abundant indications of iron were visible, and, when the talcose slates
and greenstone put in an appearance, also copper and zinc, and in one
place tin.
Our road, as stated, led up the right side of the valley, through
which the Karshut River flowed, but at a considerable height above
it; and its steep declivities, so far as we could see, were wellcovered
with a rather small growth of mixed limber. The slopes on the opposite side were, on the contrary, but sparsely wooded. Its rocky and
strangely shaped hills and its soil were of a reddish brown colour. The
latter was cultivated here and there in patches of various dimensions,
and they appeared to slope so much as to make one think a heavy rain
- 301-
storm would wash their soil down the steeper sides of the valley below
them. But, of course, this was evidently based upon an ocular deception owing to the acuteness of the angle of their surfaces as viewed from
our standpoint — for they were and had for years been cultivated, but
whether profitably it was difficult to say. The single farmhouses and
hamlets on these slopes had, however, such a well-to-do appearance
as to lead to the conclusion that they might be. Upon inquiry, however,
we found that agricultural pursuits hereabouts, as well as elsewhere
in the interior of Turkey, were not as profitable as the soil and climate
warranted they might be if cheap facilities of transport for their products to a market had existed.
Soon after leaving Zigana the road for some distance was covered with several inches of snow, and here and there with the ice of the
frozen water of springs in the hillside flowing over it. An hour after we
had started it began to descend rapidly as it wound round the jutting
arms of the mountains, and in and out of the “land bays” between
them. This soon brought us to a lower level, when these wintry signs
had nearly disappeared. At length, by a series of “short tacks” down
a steep side of the valley, we reached the Karshut and a dusty road.
Crossing the narrow river by a substantial stone bridge we came in ten
minutes to Ardassa, when we halted for luncheon. This tidy-looking
village, the Christians of which call themselves Greeks, is 2,800 feet
lower than the summit of the Zigana Pass, which, as stated, has an altitude of 6,500 feet. The distance between these points in a straight line,
according to Kieppert’s map, is only sixteen miles, but by our turning
and twisting road we had made it nearly twenty-four miles.
Ardassa is prettily situated on the Karshut, round the base of three high, precipitous, and curiously-shaped hills of a light red colour.
The road led us between two of them as we rode out Curiously-shaped
hills of a light red colour. The road led us between two of them as we
rodeo ut from the village. Large masses of rock had fallen from the
sides of the hill on our left, and some of its cliffs resembled the ruins of
ancient fortresses, and one of them those of an ancient castle.
After passing through this short defile the road followed the
bank of the river through an interesting country, so far as scenery was
concerned. After eight hours on horseback we reached Saad-Ullah-Effendi’s khan, stiff from the cold and tired out. It seemed at first, however, that we should, be obliged to continue our cold journey in the dark
- 302-
Kemal Saylan
to the next khan, for there was “no room for us in the inn” here, as it
was crowded. Our dragoman, however, managed to save us from this
discomfort by securing a one-roomed house next to the khan, of which
we took immediate possession. It had four windows, two each on two
of its sides, and a high divan under them, on which were some dirty looking straw mats. Then there was the usual oval sheet-iron stove and a
petroleum lamp, this time smaller than usual. Our baggage completed
the furniture of our bijou detached villa, which, as a rule never to be
forgotten, must always, day and night, be kept iinder your eye.
We found, on entering, a tall turbaned old Turk squatting in a
corner of the divan. Whether the old chap was the veritable Saad-Ullah-Effendi who ran the adjacent khan did not appear, and was not
mentioned in the verbal agreement our dragoman had made with him.
Nor did it seem clearly to have been stated in it that we were to have
sole possession of the place for the night. There he sat curled up in a
corner, smoking a cigarette, watching our luggage being brought in
and the preparations for our evening meal, as if he intended sharing
it and the room with us. But we did not like his looks, and so, when
supper was ready, by orders, our dragoman gave him a hint to withdraw, which he did with apparent dissatisfaction, and muttering some
words in Turkish which were not friendly. This made us rather uneasy, as neither our dragoman nor the Zaptieh would be near us during
the night. Happily we were provided with a sleepless watchman in the
shape of a large dark grey wolfish dog, which, having been attracted
by the odour of our cooking dinner, came in to us and received a portion of it. In return for our hospitality, or expecting more food later on,
he lay outside of our door, and barked at all intending intruders. As
he was a strange dog, owned by a Greek trader who had put up at the
khan, we now. Felt satisfied that our old Turk would not venture near
us, and so laid down and had a good sound sleep till six o’clock next
morning.
We mounted at 8 a.m., and in an hour and a half reached the
“Gümüsch-Khane Khan” about a mile from the village of that name.
As the roads were now quite bare of snow, and as voorghans, or native
carts, might be obtained here, we halted and tried to hire a couple to
take us on to Kadraack, where we had ordered sleighs from Baibourt
to meet us; or, at any rate, as far in that direction as wheel vehicles
were practicable. Our new Zaptieh from the village brought us the rep-
- 303-
ly that two voorghans could be obtained, but at such an unreasonable
rate of charges as decided us to proceed on horseback.
Before reaching Gümüsch-Khane Khan our road led on the right
under high rocky hills, on the summit of one of which was perched a
Greek church. This reminds us that we have forgotten to notice the fact
that the region from Trebizond thus far is largely inhabited by Greeks;
that: is; by the descendants of its early Hellenic settlers, who still adhere to their national church. At Zigana we procured a very ancient coin,
probably of, the age of Justinian.
Gümüsch-Khane, or the silver village, as its Turkish name imports, was so called on account of a silver lead mine in its immediate
vicinity, which used to yield the Ottoman Government a large return.
It seems now, however, like a good many other such enterprises under
Turkish administration, to have come to a standstill. There are two or
three rich but unworked deposits of copper ore in the vicinity, traces
of one lode of which we noticed in the rocks as we rode along before
arriving at the khan.
When we emerged from the rocky defile by which we had come
to Gümüsch-Khane, the valley of the Karschut widened out into an
open and cultivated region, many of the houses having large gardens,
with fruit trees in them, and were surrounded by stone walls. The apples grown here, though small, are deliciously flavoured, judging from
some we purchased in the bazaar near our last stopping place.
Riding on, we passed scores of magpies and crows picking up a
living about the villages and on the road. Diminutive, but noisy sparrows feasted on the dung heaps here and at all the khans, and a cloud
of them would rise when disturbed, and, flying off to a neighbouring
bush, sit chattering on its branches until the disturber had removed to
a safe distance from them.
Tame pigeons were very numerous about some of the villages
we passed, and just before we reached Tekke, where we halted at its
comfortable khan an hour for luncheon, our dragoman shied a stone at
a flock and brought down one of them. As they belonged to the village
we reprimanded him accordingly, but he made light of the matter, and
expressed his regret at not having a fowlingpiece. He then went on to
recount his sporting adventures up the valley of this river and elsewhere in this region when he came provided with one. Oh, if he only had
- 304-
Kemal Saylan
a gun now, how many partridges he could kill! Why, according to his
glowing account, we might have lived upon them. And then the snipe,
and woodcock, and duck! It made one’s teeth water to hear him, and
caused us deep regret that he had not indeed brought a gun with him.
Later on his allegations were substantially confirmed about the plentifulness of game in this region, for we bought partridges (redlegged)
for eightpence each. The plain in which Baibourt stands and that of
Erzeroum afford splendid fields for the sportsman as well as the naturalist (as will be noticed further on), for the number of birds of many
species which frequent it is enormous.
As we had now considerably increased our altitude, the temperature had become colder, with a marked increase in the depth of snow
around us. This change in the temperature was fully realized when we
reached Tékké, which stands upon a high hill, and therefore exposed
to the full blast of the strong northerly wind which prevailed as if in
mockery of the brilliant sunshine.
At Gümüsch-Khane Khan our altitude had been 4,300 ft., above
sea level; but now it was 4,660 ft., or nearly 1,000 ft. higher than it had
been in the consequently milder temperature of Ardassa.
We had set out to-day wuth the intention of pushing on to Getschid Khan for the night, and knew its distance from Gümüsch-Khane
Khan. Towards 4 p.m., the question was discussed about reaching it.
The muleteers disputed our reckoning of the time it would take us to
get to this hostelry, and the natives we met and questioned on the subject were rather equivocal in their replies. Even our dragoman, who
had been over the route several times, was either befogged or in conspiracy with the muleteers to keep us from reaching the place. Perhaps
our information was wrong, but it was too cold to- look at the map,
and the roughness and iciness of the road causing the horses, especially those carrying our baggage, to slip and tumble about, we consented
to halt for the night at Murad Khan.
Murad Khan was not found very inviting in its appearance, and,
besides, was crowded by travellers and Persian caravans, so we decided to push on to Kaladjik, which was reached at 5.30 p.m. It was
therefore almost dusk when we halted at the khan, which was situated 200 yards from the village, and owned by Mussulmans, or Turks,
as they are called hereabouts. Our dragoman knew something about
them or knew somebody they knew at Trebizond, and for some time
- 305-
everything went on in the friendliest manner. There was nothing they
would not do for us, etc. There were several brothers of them, and
they all came in, from the eldest to the youngest — about ten years of
age — to pay their respects, but overdid the thing with true Oriental
obsequiousness. This made us suspicious of their friendship, and this
suspicion was confirmed by missing a canister of coffee carelessly left
on a box near the door. The youngster was near this box, and no doubt
carried it away as a souvenir of our visit. Experience of the gushing
friendship manifested by Orientals towards strangers led thenceforth
to placing our intercourse with these people on a purely business foundation. So we bought their eggs, cooking butter, and a brace of plump
partridges at fixed prices, the latter for an equivalent of sixteenpence
British currency. We then ordered out all visitors, and refused to open
the door in response to several subsequent knocks at it. After enjoying our repast, sumptuous under the circumstances, and including
the brace of partridges, which were done to a turn, we laid down and
slept until early morning.
Kaladjik village is prettily situated at the foot of several rocky,
high-peaked hills, on the summit of one of which are the ruins of a
castle, probably of Genoese origin. Leaving our dragoman to settle up
with his quondam friends and our gushing hosts, and to see to the
loading of our baggage, we walked on ahead with a view of sketching
these ruins, now lit up by the golden rays of the sun. When our caravan overtook us we learned that our obsequious hosts of the night
before had refused to let the baggage of the “Rich Englishman” go
unless paid a Turkish lira (18s.) for our night’s accommodation. They
had also attempted to double and treble the prices at which we had
purchased supplies from them. It was only when he threatened them
with my revolver and our Zaptieh that they would accept their just
dues. Mentioning our experience here to a friend at Erzeroum, he called the people at this khan brigands, and said we had come off better
than many others had done who had fallen into their hands. Any who
may follow us on this route, warned by our experience, will push on to
Getschid Khan — only, as we found, an hour further on, and so avoid
these Kaladjik rogues. It must have been ten or twelve degrees below
freezing as I stood sketching the old castle, judging by my fingers, for it
took some time after we mounted before I could restore the circulation
of the blood through them by rubbing.
- 306-
Kemal Saylan
About ten o’clock it became intensely cold, and, stumbling upon
an unexpected khan, we were glad to take shelter in it, sending on the
baggage to Khadrak, under charge of the Zaptieh, with instructions
to send the sleigh ordered thence from Baibourt to meet us. The khan
in which we had taken refuge was a wretchedly poor one. Its single
room, about 14ft. by loft, was lighted by two apertures in the wall. Sin.
And loin. İn size, one filled with glass and the other by oiled paper —
a common substitute in this region for the former. There was a good
supply of firewood, but the stove smoked, and when in full blast made
the place as hot as an oven. As its patrons were accustomed to squatting on the floor, its only accommodation for sitting were two small
threelegged stools.
A number of passing travellers came and went during our stay,
wearing their thin native coverings, and showing the effects of the bitter cold without on them by their shivering. When thawed out, they
began to chatter and then to eat of the food they carried with them,
consisting chiefly of bread and apples. It was evident that we were very
strange travellers to them, for they stared at us as they ate and chatted.
Probably had they dropped into a London café just as they were, they
would have been as curious objects as we were then to them?
After waiting an hour and a half and no sleigh appearing, the impression grew upon us that perhaps the sleigh ordered from Baibourt
to Khadrak had not been sent. Acting under it, and the weather now
being milder, we decided ta proceed, hoping still, however, to meet
the vehicleon the way. Only a tree or a bush here and there lifted their
heads above the glistening snow, which lay more than a foot deep on
the gracefully rolling hills of the Vavouk range, up and over which we
were now riding in the bright sunshine. Just as we turned the crest of
one of them, down at its foot was our expected sleigh.
And such a sleigh! In design and construction, and compared
with sleighs to which we had been accustomed, it seemed but as the
second or third attempt on the original model of this kind of conveyance. It had, however, a good back seat, which by pillows and a cushion
of our own was soon made passably comfortable. Our wraps and a
scarlet blanket were good substitutes for, either the bear-skin aprons
or buffalo robes associated with sleigh riding. Rude as it is, we thought, it is a great improvement on our recent mode of progress in such
weather, and resolving to get as much comfort out of it as possible,
- 307-
took our seats and drove off, enjoying to the full that most delightful
gliding sensation excited by the movement in a sleigh over hard beaten
snow on a smpoth road.
The harness of the horses which drew us along was in harmony
with the style of our rudely-constructed and unpainted winter vehicle.
For example, its traces were of rope about the size of a thick clothes
line; the whiffle-trees, to which they were attached, were not, as usual,
fastened to the cross-bar of the pole, but to the front of the runners by a
piece of cord. In fact the pole had no cross-bar, for it was only a roughly hewn beam of wood fastened to the sleigh like a bowsprit to a ship,
entering the front of the vehicle about 2ft., and held to the bottom of it
by an iron clasp or bolt. The reins were also of rope.
However rude their harness, not so the pair of horses, for they
were much better than we had bargained for. They were fully 15 hands
high, and in splendid condition, and evidently sound in wind and limb.
The near one was dark grey, and the off horse a bay, and younger than
his mate; they were good specimens of the breed of horses for which
this region is celebrated, and which comparatively are absurdly cheap. Such horses, for example, as ours were, we learned subsequently,
could be bought at Erzeroum or Baibourt for from £6 to £8 Turkish. As
double these prices could be had for them at Trebizond, we resolved
next time to buy, not hire, beyond these points, for economical reasons.
After some capering when ready to start, and the off horse getting his legs twice over the rope traces, and once with the risk of an entanglement in them, and then in his buoyancy of spirits exhibiting an
inclination to run away with us, and worrying his grey mate to induce
him to join in his intended mischief, the pair cooled down to a steady
pace, bringing us to Khadrak at 1.30 p.m., having travelled at the rate
of nearly seven miles an hour.
Kemal Saylan
- 308-
44. Edwin Lord Weeks (1892)
Amerikalı sanatçı olan Edwin Lord Weeks doğuya birçok gezi
yapmıştır. 1892 yılı Temmuz ayında Trabzon’dan yola çıkarak Trabzon-Gümüşhane-Erzurum-Tebriz arasındaki kervan yolu güzergâhını takip etmiştir. Gümüşhane ile ilgili anılarına 1896 tarihinde New
York’da basılan“From The Black Sea Through Persiaand İndia” adlı kitabın 9-11. sayfalarında yer vermiştir.
By Caravan from Trebizond to Tabreez
Taschkeupreu, July 25th. 1892— Here we halt for the night, quite
in the heart of this Turkish Switzerland. Mounting a rickety wooden
staircase from the road, we unpack our belongings in the small but
clean guest-room of the khan. From a raised platform built against the
railing of the veranda we watch the arrival of the other four arabas
and the unloading of their freight of home-ward-bound Persians as
they draw up in the street below. These travellers settle themselves on
the green turf, along the whitewashed wall of a low house adjoining
the khan, and spread out all their paraphernalia of rugs and blankets,
samovars, and copper pots. Wreaths of mist which have been accumulating in the valley below now settle among the pine-clad slopes above
us, and a gray twilight envelops all. Fires flash out along the street;
there is a sound of sizzling and frying, with the attendant odors. The
horses are picturesquely grouped in circles around the hempen trays
attached to the poles of the wagons, in which their barley is supplied.
After the culinary functions are over, the drivers and some of the pilgrims organize a sort of country dance. All stand in a row, one or two
of them sing a monotonous chant, agitating their handkerchiefs, while
the rest beat time with their feet. Several of the spectators seated along
the stone wall which borders the road are roughly but good-naturedly
dragged up and made to take part in the performance.
July 26th. — Our road still ascends through magnificent forests
with towering beeches, poplars, and evergreens. Streams of water
cross the road, and there is a dense and tangled growth in the deep
ravines below. Sometimes we are blockaded by trains of little ox-carts
carrying timber. The wooden trucks of these carts when in motion
keep up a monotonous shrieking and groaning which can be heard a
- 309-
mile away. Squads of Turkish infantry occasionally pass, on their way
to the interior. At a turn of the road the forest ceases, and we come at
once upon a country of ochre-tinted, glaring hills, sparsely dotted with
stunted evergreen shrubs. We halt at mid-day on a high, bare ridge. A
fresh breeze blows straight in our faces from the line of snow-streaked
ridges a day’s journey beyond us. Henceforward these snow-spotted
heights are always in sight, but never by any chance do we reach them.
The landscape is severe and monotonous, but there is variety within its
monotony. We descend steep hill-sides shaded by scattered pines. The
sun burns fiercely; at times a boisterous wind envelops us in clouds of
dust; this is almost a relief, as it helps us to resist the ever -increasing
drowsiness. There are places where the yellow cliffs behind us reflect
an overpowering glare, and we ride through a stratum of heated air
like the breath of a furnace. Yet the pocket-thermometer held on the
saddle seldom shows more than 105° Fahr, save in these exceptional
spots. The nights at this elevation are almost invariably fresh and cool.
Erqui, July 27th. — Today an accident nearly led to the utter
wrecking of the araba and its contents, and one of the horses is so badly injured that we shall have to replace him at the next town. We enter
a series of deep and narrow ravines, with walls of no great height,
but rocky and savage in character. The road, narrow and rudely built,
passes in one place under an overhanging cliff on the left, and some
fifteen feet below, on the other side, lies the channel of a torrent. There
is not room for the four horses to past abreast, and scarcely room for
the breadth of the araba, but the men urge their beasts on, with shouts
and blows. The outermost horse falls
over the ledge, and hangs suspended by
the bit and one or two straps which have
not parted, vainly struggling to find a
foothold on the sliding soil. The road
oaves in and crumbles away under the
feet of the second horse, and he, too, is
dragged down. Then the men in the cart
throw their weight on the inner side,
which restores its balance, and cutting
loose the fallen horse, manage to rescue
the second. The poor brute which fell
first is badly cut and bruised.
Kemal Saylan
- 310-
45. Vital Cuinet (1893)
Saha araştırmaları yapan ve nüfus istatistikleri veren Fransız bir
coğrafyacı olan Vital Cuinet, 1893 yılında Paris’te basılan “La Turquied’Asie: Géographie Administrative, Statistique, Descriptive Et Raisonnéede
Chaque Province De L’asie-Mineure” adlı kitabının 122-128. sayfalarında
Gümüşhane ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermiştir.
Sandjak De Gumuch-Hané
Le sandjak de Gumuch-Hané (en grec Aργυροπολις) relevant da
vilayet de Trébizonde, est stué par 40° 27’de latitude nord et 37° 22’de
longitude est. Il est borné au nord par le sandjak de Trébizonde, à l’est
par le caza de Tiréboli, au sud par le vilayet d’Erzéroum, et à l’ouest
par le vilayet de Sivas.
Division administrative.- Le sandjak comprend puatre cazas:
1- Gumuch-Hané;
2- Toroul;
3- Kelkit*;
4- Chiran*;
Population- La population du caza de Gumuch-Hané s’élève,
d’après le recensement officiel, à 29,842 habitants du sexe masculin,
dont: 19,261 musulmans et 10,581 chrétiens. Ce chiffre de 29,842, pour
la pupulation màle, fait supposer que la population totale ne doit pas
dépasser, pour ce caza, 60 à 65,000 âmes. Il n’existe pas d’autre statistique pour la population des autres cazas, mais, d’apès des renseignements certains, on peul évaluer à 130,000 âmes la population entière
du sandjak de Gumuch-Hané, çömme suit:
Musulmans.................................... 118,770
Grecs orthodoxes.............................. 9,000
Arméniens grégoriens...................... 2,100
Arméniens catholiques....................... 100
Catholiques latins.................................. 30
TOTAL.............................. 130,000
Dans tout le sandjak on ne rencontre pas une ville vraiment digne de ce nom.
Aprés le chef-lieu, Gumuch-Hané, on ne comple que sept ou huit
*
Ces deux cazas, qui faisaient partie du sandjak D’erzindjan, ont été incorporés dans
celai de Gumuch-Hané le 1/13 Mars 1888.
- 311-
grands centres, ne comprenant guère plus de 500 maisons chacun, les
autres villages n’ont que 40 à 50 habitants.
Autrefois, lorsque les riches mines de cette contrée étaient exploitées, la population était trés dense et trés prospére; on comptait de
nombreuses familles dans l’opulence. Depuis que l’exploitation des mines a cessé, les habitants, qui ne vivaient que de cette industrie, ont dù
allé chercher ailleurs des moyens d’existence. Une grande émigration
eut lieu en 1829, époque à laquelle l’armée russe quitta le territoire; depuis, l’émigration continue, malgré tous les efforts faits pour l’arrêter.
Mœurs et caractére des habitants.- la civilisation était jadis assez
avancée dans ce pays à cause de la richesse et du bien-être qui y régnaient. Tout cela a changé, et cependant, on remarque toujours, chez
une certaine classe, un penchant na’urel pour l’instruction; quoique
pauvres, les habitants font de grands sacrifices pour maintenir leurs
écoles. Leur caractére est doux et hospitalier; mais ces qualités, poussées à l’excès, leur deviennent nuisibles, car on ne se fait pas faute d’en
abuser, au grand détriment de leurs intérêts.
Gumuch-Hané.- la ville de Gumuch-hané, de construction plus
ancienne, est b^tie non loin de l’ancienne ville de “kaniş”, sur les flancs
de deux montagnes, et traversée par la rivièere “Kanis.”
Cette ville est le siège du mutessarif (gouverneur) et d’un arehevêpue gree orthodoxe.
L’archevêque, que l’on désigne sous le nom d’ “archevêque de
Chaldée,” a sous son autorité tout pays métallifère, n’importe oùil se
trouve. C’est là une division ecclésiastique assez étrange, puisque les
villages grecs de bulgar-dagh meme, dans le vilayet de Koniah, dépendent de ce prélat.
Les autres autorités sont:
Un conseil administratif, sous la présidence du mutessarif;
Un tribunal çivil composé de deux juges, de deux juges assesseurs et d’un adjoint. Ce meme tribunal, sous la présidence du naib,
siège çömme tribunal criminel;
Un notariat;
Un mudiriet de la Dette publique,
Une agence de la Régie des tabacs.
Statistique.- La ville de Gumuch-Hané compte environ 550 ma-
- 312-
Kemal Saylan
isons réparties çömme süit: 300 maisons grecques orthodoxes, 150 arméniennes, 100 musulmanes, ce qui indique une population d’environ
3000 habitants.
D’aprés un recensement officiel récemment opéré, le caza de Gumuch-Hané renferme:
1
caserne;
95
églises;
3
tékkés;
80
médressés;
97 écoles;
131 mosquées;
1,744
terrains pour constructions;
1,873
forêts et bois;
49 pâturages;
511
champs non cultivés;
2,632
jardins fruitiers;
18,647
dépôts de paille et autres:
392 moulins;
2
bains;
270
auberges (khans);
160
boulangeries;
704
magasins;
10,975
maisons;
1
résidence de l’archevêque grec;
1
station de police;
103
fontaines publiques
Ecoles- Il n’y a presque aucun village qui u’ait une école, mais
cette école est tout élémentaire, faute de ressources suflisantes, En
général, les musulmans s’occupent trés peu de leurs écoles; les archevêques et les évêques pourralent aussi, dit-on, s’intéresser davantege aux leurs.
Climat-Tout le sandjak est situé sur la grande chaine des montagnes Pontiques et ses embranchements, Le sol y est trés accidenté: ce
n’est partout que montagnes abruptes, ravins, précipices et profonds
abimes. Naturellement, sur ces montagnes, la température est froide,
mais saine; elle n’est tempérée que dans quelques vallons.
Oréographie-Hydrographie- les principaux sommets des montagnes comprises dans le sandjak sont: à l’est, Cascana, Saint-paul,
- 313-
Tépé-Boïon, Murat-dagh, Elpiz-Dagh; au sud, la chaine de Tchimendagh; à l’ouest, Ghiavour-dagh; Nadir-baba; au nord, Yalin-dagh et
Koulak-dagh.
Le pays est tellement montagneux qu’on n’y rencontre pas une
vallée de plus de 5,000 mètres.
Il est traverse par de petits cours d’eau portant chacun le nom
du village le plus important qu’il arrose, et près duquel il sejette dans
le Karchoud-Sou. Ce fleuve prend sa source au mont mourad-dagh
et se jette dans la mer Noire, pres de Halcavala, à l’est de Tripoli, après un pracours d’environ 120 kilomètres. Les principaux affluents du
Khanis sont: à droite, Arab-déré qui passe par le village de Roumlouk
(ancienne Lérion); Cromni, qui traverse le village de Crom; à gauche,
le Pir-ahmed, le Toroul, qui prend sa source aux montagnes Tarsou et
Ghiavour-dagh et le Kurtoum. Aprés avoir reçu ce dernier cours d’eau,
le Khanis prend le nom de karchout-déré-sou, qu’il garde jusqu’à son
embouchure.
Un autre important cours d’eau prend également sa source au
mourad-dagh; il traverse, sous le nom de Kilkit-Irmak, les cazas de
Kelkit et de Chiran; puis, passant pres sa réunion au Tokat-Sou, ces
deux cours d’eau ne forment plus qu’un seul Flueve qui, sous le nom
de Yéchil-Irmak (Iris), va se jeter dans la mer noire, au-dessous de Tcharchamba, à 25 kilomètres environ à l’est de Samsoun.
Géologie.- mine. —La géoglogie du sandjak est pour ainsi dire
la plus importante de l’Asie-Mineure.
Depuis l’antiquité, ce pays est renommé pour ses mines d’argent;
c’est, du reste, ce qui a valu au chef-lieu le nom de Gumuch-Hané, en
grec “Aργυροπολις, c’est-à-dire ville d’argent.” Ce sont assurément ces
contrées qu’Homère, dans sa Deuxième rapsodie, nomme Pays natal
de l’argent.
Le terrain parait ètre de formation jurassique de l’époque secondaire; il est sillonné partout de filons de plomb et surtout de cuivre
argentifère. Les gisements présentent un grand nombre de fissures et
de crevasses.
L’exploitation de ces mines, connues depuis si longtemps. A continué justqu’à la fin du siècle précédent, assez activement; depuis, la
production a diminué et l’eşploitation a été peu à peu abandonnée. Il y
a quelques années seulement, une compagnie européenne a entrepris
- 314-
Kemal Saylan
d’exploiter à nouveau la mine de Gumuch-Hané; il est difficile de prévoir si elle réussira. Ce serait à souhaiter, noun seulement pour la compagnie, mais aussi pour les habitant qui retrouveraient l des moyens
d’existence. De puissantes pompes out été apportées par la compagnie
pour épuiser l’eau qu7une irruption de la rivière avoisinante a amenée
dans les galaries et dans les puits les plus riches laissés ouverts par
l’ancienne exploitation; on a déjà, parait-il, obtenu des succès satisfaisants.
Depuis des temps reculés, il s’est formé des familles qui se transmettent, de pere en fils, la profession de chef mineur. On nomme ces
ouvriers oda-bachi; ils jouissent d’une certaine notori été, mais l’émigration en a enlevé un grand nombre.
Les seuls vestiges de l’ancienne splendeur du pays sont les magnifiques présents en argent que les riches Grecs d’autrefois ont faits
aux églises, et dont un certain nombre y sont encore conservés.
Si le gouvernement envoyait sur les lieux quelques géologues et
minéralogistes instruits pour étudier de pres cette contrée, on mettrait
sans doute à dé découvert des millions enfouis dans le sol, trésors perdus, dans l’état actuel, pour le gouvernement et pour les populations.
Agriculture.- Élevage des bestiaux.- dans cette contrée montagneuse, l’agriculture est peu praticable et l’élevage des bestiaux y donne des résultats insignifiants; aussi les habitants, privés des ressources
des mines, ne pouvant s’adonner à la culture des céréales, sont tombés
dans une extrème misère. Ils ne cultivent que les fruits, et encore n’y
a-t-il que les poires qui aient quelque renommée.
Commerce.-Industrie.- Le commerce est presque nul. On importe dans ce pays des céréales, la production ne suffisant pas pour les
besions de la population; Texportation de fruits et de peaux de chèvre
a seule quelque importance.
L’industrie y est presque nulle; autrefois, elle avait pour objet
l’extraction et la mise en œuvre de l’argent et du cuivre; actuellement
on ne s’en occupe que fort peu.
Langues.- On parle dans ce sandjak la langue turque et la langue
grecque. La langue turque est la meme que partout ailleurs; mais la
langue grecque est assez corrompue, ainsi que dans toutes les contrées
environnantes.
Forêts.-Faune.- Il n’existe presque plus de forêts en haute futaie
- 315-
dans le sandjak; elles ont été détruites pour l’alimentation des fonderies dans l’exploitation des mines; les buissons et les arbrisseaux qui
subsistent, suffisent à peine aux besoins des habitants. Auprès des villages de Coassie, Mavranghel, Atri, Tarso, Avliana, Fourfoura, etc., on
trouve encore quelques parties boisées, mais qui disparaîtront aussi,
parce qu’on les ravage sans pitié. Les essences d’arbres sont les mêmes
que celles de toute cette zone. La faune ne differe pas de celle de Kérassunde et d’Ordon.
Kemal Saylan
- 316-
46. Kölnishe Zeitung Gazetesi Muhabiri (1896)
Alman Kölnische Zeitung Gazetesi’nin muhabiridir. Anadolu’nun çeşitli bölgelerini ziyaret ederek Trabzon güzergâhından Gümüşhane’ye uğramış, buradan Bayburt’a devam etmiştir. İzlenimleri
tefrika halinde 1896 yılında yayınlanan bu muhabirin ismini tespit
edemedik.409
VIII
Asiatische Wanderbriefe
(Von unserm besondern Berichterstatter.)
Von Gümüschhaneh nach Baiburt.
Baiburt, im December.
(Gümüschhaneh. – Der Mütessarif. – Türkische Höflichkeit. – Die
Silbergruben. – Das Gemetzel (?). - An den Tschorochsquellen. –
Eine Uebung mit gemischten Waffen. – Biblische Erinnerungen:
Eden und der Erzengel. – Noah und Sündflut. – Die Ziegenburg. –
Straßenpolizei. – In einem armenischen Dorfe.)
Manche Stadt sieht man im Leben und vergißt ihrer: wer Gümüschhaneh gesehen hat, wird seiner niemals vergessen. Ein Schlangenweg wendet sich von der Landstraße festab (?) zur Stadt hinauf.
Hinter grotesten Felscoulissen versteckt, baut sich der Ort an nackter
Gesteinswand empor. Ausnahmslos haben alle Häuser flache Dächer
aus gestampftem Lehm; nur die armenische Kirche steht wie ein wetterfester Kiefer inmitten des elenden Behaufungens von Türken und
Armeniern. Hinter der Stadt steigt der Fels noch höher Senkrecht empor. Abenteuerliche Steinflumpen hängen über und scheine die Häuser zu bedrohen.
Das Innere der Stadt ist Ducheinander von Trümmern, Straßenresten, krummen Winteln, müden Lehm- und Steinmauern, armseligen Kräinerbuden und nackten Felsrippen. Es bedarf einiger Uebung,
sich in diesem Chaos zurechtzufinden und schier unerklärlich scheint es, daß Fußgänger und Reiter nicht die elenden Dächer der tiefstehenden Häuser für eine Straße ansehen und auf sie ablenken. Der
409 Alkan, Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane, s. 84
- 317-
Europäer wird sich oft in diesem Irrtum, verfallen, verführt durch die
größere Sauberkeit der Dächer. Dem Eingeborenen deutelt der walzenartige Stein auf jedem Dache den Zweck dieser Stelle an. Eine troslose
Armut umgibt den Besucher hier. Ein Schauern überläuft uns, wenn
wir denken, daß ein böses Geschid uns hier lange, vielleicht zeitlebens,
festhalten könnte! Im Sommer spendet ein spärliches Grün eine Abwechslung; nach Korben hin schmeist der Blick über Obstbaumpflanzungen in der Kiederung auf die anatolische Steinwildnis; im Winter ist
die Trostlosigkeit vollkommen.
Ein Bataiflon (?) Kedif-Jufanterie (?) und eine Abteilung Sapties
bilden die Garnison. Langsam und geleingweilt schleicht man auf den
Gemosteigen ähnelten Straßen dâhin. Der Mütessarif (Governeuer)
des Ortes hat eine wahre Freude, die Freuden zu empfangen. Er ist
ein stiller Gelehrter, mit dem man über Faust, Bellamy und Freiland,
über Xenophou und Zole, über Byron und Heine plaudern kann, während Zaptiehs Wache stehen und die Effendie seiner Begleitung mit
untergeschlagenen Beinen auf dem Divan oder dem Teppich hocken
und die Hände fest unter ihrem Bauche kreuzen, …., als ob sie sagen
wollten: “O Herr, der du ein großer Khann bist, verzeihe deinem Knechte, daß er es sich in Deinem Dienste so wohl ergeben ließ, daß er sich
einen Bauch stehen lassen konnte! Aber sich, o Herr, ein großer Khann
bist, sich, mein Bauch, dessen ich mich in deiner hohen Gegenwart
schäme, sich, er ist nur ganz klein!” Wer bei einem Türken bei einem
Türken zu Gaste ist, hat keinen Grund, sich zu beklagen. Was irgend
in der Möglichkeit liegt, geschieht gern und ohne viele Worte. So geleitet uns denn die hohe Obrigkeit sorgsam umher, und die Prügel der
Saptiehs halten allzu zudringliche Bettler vom Leibe.
Cinft (?) war Gümüschhaneh durch seine Silbergruben ein wohlhabender Ort, Heute lohnt sich der Bau nicht mehr wie früher. Und
dennoch könnte eine capitalkräftige Gesellschaft mit eigenen Beförderungsmitteln bis zur Küste den Bau mit Aussicht auf Gewinn betreiben, umsomehr als – wie der schlechte Ausdruck lautet – die Arbeit in Gümüschhaneh erstaunlich billig ist und die Silbererze nicht
unbedeutenden Goldgehalt haben. Die Gruben gehören heute einem
deutschem Ingenieur in Konstantinopel; die Arbeiten sind einsweilen
eingefüllt.
Anfangs October war der Stadt der Schauplatz eine Gemeßels.
Der gelernte Mütesarrif rückt nicht mit der Sprache heraus, er beteu-
- 318-
Kemal Saylan
ert, nun herrschte Ruhe, und die frühere Eintracht sei zurückgelehrt.
Wie überall in diesen Gebieten hatte ich auch in Gümüschhaneh bei
den Muselmanen der Gedanke festgeseßt, die Armenier bereiten einen
großen Putsch vor. Der Zufall hat das seiniger, und eine Zahl von Armeniern, die zwischen 10 und 200 schwankt, wurde niedergemacht.
Die Türken beklagen heute das Geschehnis, und sie thun freiwillig
manches, um die Not der hinterbliebenen zu mildern; sie sind aber
unerschüchterlich der Ansicht, daß ohne die Wühlarbeit der Armenier
der Frieden erhalten geblieben wäre. “Reformen!” sagte ein höherer
Beamter, “wer braucht sie nicht! Die Türkei sicher mehr, als andere
Staaten! Die Armenier wollen aber herrschen, und dagegen werden
sich alle Muselmanen mit Gewalt sträuben. Die Armenier in den Städten haben sich nicht zu beklagen, viel mehr die auf dem Lande, wo
ihnen duch die Kurden manch Unheil zugefügt wird. Das wollen wir
ändern, damit müssen die Armenier zufrieden sein.” Die Armenier
ihrerseits glauben nicht an die Aufrichtigkeit der Reformen; der armenische Dreibund hat in vielen die Hoffnung erstehen lassen, daß
ein selbstständiges Armenien aufleben könne, und die blutigen Ereignesse, denen Tausende von Landsleuten zum Opfer fielen, haben eine
bittere Verzweiflung erzeugt.
Heute sitzen Türken, Griechen und Armenier in dem Ausschuffe
(?), der die den Armeniern geraubten Sachen ihren Eigentümmer wieder zustellen soll. Man arbeitet in äuserem Frieden weiter und sichtet
(?) einen Haufen wertlosen Haushalts, während wir im Sitzungssaale einen türkischen Kaffee schlürfen, den uns ein Schreiber – die eine
Hand fest unter dem Bauche - dargereicht hat.
Gümüschhaneh scheint das Land der sogenannten Angoralatzen
zu sein. Weiss, grau, gelb und dreifarbig hufchen sie über die flachen
Dächer. In Angora selbst sind diese Raßen ebenso unbekannt, wie die
Rosen Mirza Schaffns in Schiras. Die guten Leute von Gümüschhaneh
wollten uns durchaus von ihrem Raßenreichtum etwas abtreten. Ja,
wenn diese langhaarige Zeitgenossen unseren Wagen gleich Freyas (?)
Raßen hätten durch die Luft befördern können!
Von Gümüschhaneh führt der Weg uns abermals durch eine wilde Schlucht auf die Wasserscheide zwischen der Marschka und dem
Stromgebiete des Tschoroch, dessen Kündung wir bei Batum gesehen
hatten. Aug 2310m Höhe befinden wir und an den Quellen eines wasserreichen Rebenflusses. Ein weltvergessener Bau liegt hier im Schnee
- 319-
begraben: -12 (derece) (…..), einzelne Ekstern (?) wiegen sich auf den
Telegrapfenstangen, Fuchs und Wolfelpuren, und vor dem Bau steht
seine Garnison mit präsentiertem Gewehr: Ein Onbaschi hält den Säbel
vor sich hingestreckt, sein Rebenmann sein Gewehr, und der Dritte,
ach der Dritte präsentierte ein glas Tee eigentlich hätte er eine Kanone
präsentierten sollten. Eine Uebung mit gemischen Waffen an den Tschorochsquellen. Die Aussicht auf Bachschisch (……) die Saptiehs an
der Landstraße immer höchs menschenfreundlich. Die Bibel ist ja ein
sehr schönes Buch, und wohl dem, der aus ihr Trost, und Lebensmut
schöpfen kann; er hat vor andern etwas voraus und ist Stärkere im harten Leben. Die Bäter (?) der heiligen Schrift mögen uns aber verzeihen,
wenn wir hier oben am einsamen Bau an den Tschorochsquellen inmitten von Muselmanen ganz profane Gedanken haben. Hierher verlegt die heilige Schrift das Paradies! Vier Ströme sollen dem Eden enteilen: der Bhrson (heute Tschoroch), der Euphrat, der Tigris, der Arares.
Dies Eden wäre somit der östliche Teil des Vilajets Erzurum. Vielleicht
befinden wir uns in diesem Augenblicke an der Stelle, wo Herr Adam
und Frau Eva die überaschende Entdeckung gemacht haben, daß iher
Bekleidung den Aufprüchen der Zeit nicht gewaschen sei! Dort auf jenem Apfelbaume, der nun seine Inorrigen Aeste dürr über einem Schneefeld ausbreitet, mit ihrer Collegin, der Schlange, hat vielleicht die
halbe Urmutter der Weiblichkeit gesessen und dem Manne ihrer Wahl
den verhängnissollen Apfel herabgereicht! Und hier, wo der alte Onbaschi der türkischen Sapties sein rostiges Schlachtschwert dem Fremden dienseifrig entgegenhielt, hat der Erzengel, hat der Erzengel sein
Flammenschwert geschmungen und die lockere Gesellschaft herausgesorgen! Als die ehren Festgenossen von heute unter diesen Umständen und Rumflasche entsorgten und sich anschickten, diese erhabene
Stelle durch ein christliches Getränk essen, schnitt der Onbaschi ein
so grimmig Gesicht, wie weiland der Erzengel – und hätten wir nicht
die eigenen metallenen Trinkbecher, sondern die kleinen Gläser der
Saptiehs zu unserem Trunke verwendet, so würde der Onbaschi zum
Erzengel und seine Klinge zum Flammenschwert geworden sein und
trotz aller Empfehlungen wären die Freunde des Alkohols zum Paradies hinausgeflogen. Mit etwas Lebensweisheit und Welterfahrung
wäre die durchlauchtigste Ahnenfamilie (?) aller Zeitgenossen mit und
ohne Kronen entschieden weiter gekommen.
Reugestärkt(?) und friedlich-heiter halten wir unsern Einzug in
- 320-
Kemal Saylan
das paradiesliches Land. Vielleicht war die Sonne noch heiter, und wo
heute auf den Schneefeldern die Räder des Wagens knitschen, wogten
die breiten Webel der Palmen in lauem Bauche der Luft. Damals muß
dies Land schön, wunderschön gewesehn sein, eine Märchenlandschaft aus Dorrs Urachtbibel!
Ist schon dafür gesogt, daß nirgendwo die Bäume in den Himmel wachsen, so sogt die türkische Straßenverwaltung noch (…) dafür,
daß der Reisende sich nicht allzulange einer Stimmung der Weltvergessenheit, der süßen Träumerei von Schönheit, Liebe, Glück und Frieden hingegen darf. Bergab jagt der Wagen hart am Rande des Abgrundes: eine Brücke vor uns Krachen und Boltern, wir sind hinüber,
aber hinter uns gähnt ein Loch, wo die Brücke stand, und schäumend
stürzen dei Wasser des Gebirgebaches über die Trümmer. Nach uns
die Sündflut! Vivant sequentes! Welche Fügung des Geschichtes, daß
das Badpferd uns schon voraus ist!
Von Trapezunt angefangen bis zum Buncte der Straße Gümüschhaneh-Baiburt, wo der wilde Leri-Bach in den Charschut fällt, sind wir
denselben Weg gezogen, den die tapfern Rückzugskrieger Xenophons
dereist gegangen sind. Sie waren von Süden kommend in der Gegend
des heutigen Bau Rhadraf ungeduldig grade nach Haram gezogen
und die stille Gebirgewand der pontischen Rüftenberge zu (7. Capitel
der Anabosia), und das Geliebte Herr zu erblicken. Die Frage, ob die
Griechen nun von dem “heiligen Berge Theches”, der heute Kolat (?)
heißt, wieder wirklich nach Süden abbiegen mußten oder doch trotz
des Winters den Kamin überschreiten konnten, ist noch als ungelöst zu
betrachten. Und ist es Wahrscheinlicher, daß dieser Umweg nach Süden vermieden wurde. Die in langem Marsche an die Ueberwindung
der großten Schwierigkeiten gewöhnten Griechen werden durch die
Stillheit des nördlichen Abbangers kaum abgeschrenkt worden sein,
in möglichst grader Linie das Meer zu gewinnen. Man kann allerdings
dagegen einwenden, daß der Leri-Bach, der am Südabhange des Kolat
abspringt, den Griechen jedenfalls von den Matronen (?), den Bewohnern des Landes, nach dem Austausch des Landen als ein Bach bezeichnet worden ist, der sein Wasser in das schwarze Meer entsendet. Da
die Griechen bisher einen solchen Fluß wahrscheinlich nicht berührt
hatten (außer kleinen Quellbächer des Tschorochs), so ist es möglich,
daß sie hofften, durch Verfolgung des Leri-Baches trotz des Abweichens von der graden Linie schneller an ihr Ziel zu gelangen. Für die
- 321-
erste Auffassung spricht die Angabe Xenophone, daß die Griechen
von den Berge Theches in fünf Tagemärchen nach Trapezunt rücken.
Es ist hier erwähnt, daß in dieser Gegend der von Xenophone erwähnte Tolfhonig (?), der seinen Soldaten die Besinnung raubte, bekannt
ist; man vermochte aber nicht mitzuteilen, wo und unter welchen Bedingungen der Honig diese Eigenschaft erhält. Bezeichnend ist, daß
in einem Bau der bärtige Gastwirt uns warnte, ungekochten Honig zu
verzehren ein Rat, den wir allerdings nicht befolgten, ohne deswegen
die Folgen zu verfpüren, von denen Xenophone erzählt.
Kemal Saylan
- 322-
47. William Eleroy Curtis (1896)
Amerikalı gazeteci olan William Eleroy Curtis, Erzurum’dan
Trabzon’a giderken Gümüşhane’den geçmiş ve bu yolla ilgili anılarına
1911 tarihinde New York’da basılan “Around The Black Sea-Armenia,
Caucasus, Circassia, Daghestan, The Crimea, Roumania” adlı eserinin 4647. sayfalarında yer vermiştir.
CHAPTER II
The Ancient City of Trebizond
Trebizond is the terminus of the northern caravan route from
Persia, and about 30 per cent, of the commerce of the city is carried
back and forth on camels. The road over which the caravans travel is
the same that Xenophon followed in the retreat of the “Ten Thousand”
and it has been kept in fairly good condition all these centuries, although it is scarcely fit for vehicles. In former years about twenty thousand
camels arrived annually at Trebizond, each carrying from four hundred to five hundred pounds. So much of the trade has been diverted
through the Caucasus by the new Russian road from Teheran to Rescht
and the railway through the Caucasus, that not more than eight thousand to ten thousand camels are employed at present.
- 323-
48. Sidney Whitman (1897)
New York Herald Gazetesi’nde muhabir olarak çalışan Sidney
Whitman, 1897 senesinin Eylül ayında Trabzon’dan Erzurum’a giderken bölgeden geçmiş ve Gümüşhane ile ilgili anılarına 1914 tarihinde
Londra’da basılan “Turkish Memories” adlı kitabın 83-86. sayfalarında
yer vermiştir.
CHAPTER V
Journey through Asiatic Turkey: II
Our first station of any note was a place called Gumysch Hanè,
a name which denoted that silvermines were or had been worked in
the neighbour hood. Here we changed our carriages for saddlehorses,
with which next morning we crossed the Zigana Pass 6000 feet high
and one of the most perilous sections of our journey now that in the
winter, owing to the snow, the road, at its best little better than a bridle-path, was narrowed to the breadth of a mere wooden plank, with
yawning ravines on the off-side of us. It was here that we met the most
thrilling experiences of our whole journey namely, the encountering of
caravans of mules, camels, and droves of sheep proceeding in the opposite direction. We were told that only a short time previously on this
road a number of camels connected together by ropes had lost their
footing and been precipitated into the abyss below. Here I cannot resist
the temptation of quoting a passage describing Professor Vambéry’s
experience over the same road, as it exactly tallies with my own: “On
our way we met a long line of over-loaded mules descending amidst
the wild screams of their Persian drivers. It is a rare sight to watch
them advancing with the utmost care, without any accident upon the
slippery path cut into the rock, scarcely two spans wide, flanked by the
bottomless abyss. And yet it is a very unusual thing for a mule to be
precipitated into the abyss yawning along the path. If ever it happens it
is in winter. The danger is greatest when two caravans happen to meet
face to face. In order to avoid such an encounter big bells, heard at a
great distance, are used by them, warning the caravans to keep out of
each other’s way. The continuously steep ascent lasted over four hours.
There is hardly a worse road in all Asia, yet this is the only commercial
- 324-
Kemal Saylan
road which connects Armenia with Persia, nay, Central Asia with the
West. During the summer hundreds of thousands of these animals are
traversing this route, going and coming, loaded with the products of
Asia and the manufactures of Europe.”
Thus our feeling of relief was great when we had happily crossed the Zigana Pass without further trouble than the anxious moments
involved in dodging the camels, mules, and sheep we met; their tinkling bells warning us of their approach, whilst we in our turn warned
them with our own bells hanging at our horse’s necks. There was only
one critical moment, at least for me, when my horse became restive,
for it looked as if intent on negotiating the abyss. I rose in my stirrup,
ready to jump off on the inside, so as to allow of my mount taking the
fatal leap alone.
On the evening of November 21 we arrived at Baiburt, the largest
town in the Armenian Highlands after Erzeroum, from which it is still
105 kilometres away. Baiburt is about 1638 metres above sea level, and
occupies an important commercial and strategic position. It is situated
on the fringe of the Armenian Highlands and the pontine mountain
range, and forms a connecting link between the two. Previous to the
Russo-Turkish war of 1877 it possessed 10,000 inhabitants, which have
since diminished to about one-half. It had also been taken by the Russians under General Paskiewitsch In 1828, and had buffered severely.
- 325-
49. George Hughes Hepworth (1897)
Bir gazeteci ve vaiz olan George hughes Hepworth, İstanbul üzerinden Trabzon’a gelmiş ve buradan Erzurum-Diyarbakır-Antep güzergâhını takip ederek Doğu Anadolu Bölgesi’ni gezmiştir. Bu gezi ile
ilgili izlenimlerini “Throught on Ermenia of Horsback” adlı kitapta yer
vermiştir. Kitap, 1898 senesinde Londra’da basılmıştır. Gümüşhane ile
ilgili anılarına kitabın 86-88. sayfalarında yer vermiştir.
CHAPTER V
Over Kop Dagh
After Zigana, we traversed a high country, but it was somewhat monotonous. The plateau was on the average from three to four
thousand feet from sea-level, and there were quantities of mountains,
nothing else, in fact. If we had suddenly dropped from the sky into this
region we should have admired it greatly, and expended all our spare
adjectives in describing it. It was about equal to the Adirondacks, for
example, but hardly worth noticing after the experience we had recently passed through.
The days were a constant delight, but the nights were a horror.
I am glad to keep company with my horse from sunrise to sunset, but
I object to sleeping with him all night. I have the same objection to
camels and donkeys, and buffaloes. After a hard ride it is not restful
to order your servant to sweep a corner ofthe stable, and put up your
camp-bed. I can begin the day with a cup and a half of chocolate and
a raw egg, and ride six hours without feeling seriously hungry. And
I can eat four sardines, and a lemon, and a few crackers for lunch,
and ride six hours more without complaining of fate. Yes, after twelve
hours in the saddle I can be satisfied with a very poor chop, or some
bread and cheese — indeed I have happily grown thin on that diet, a
consummation devoutly to be wished — but I have a strong prejudice
in favor of a decent bed. I do not ask for linen sheets or for a hair pillow, but I do prefer to go to bed without my topboots, and also without
my fur overcoat. In asking this much I can hardly regard myself as
unreasonable, and if I add that you will oblige me by giving the cattle
a separate apartment, I am still within the bounds of propriety. When a
- 326-
Kemal Saylan
man is doing work which tries his nerves, he ought to have two things,
a nightshirt and a wash-basin. If he can neither change his clothes, nor
shave, nor wash for ten days, he becomes demoralized. A clean face
and clean hands help to keep the heart brave, and the consciousness of
uncleanliness throws a man out of mental gear.
We passed Gumush-Khaneh, a town filled with hospitable Greeks, and once famous for its silver mines, and the little village of Tekke, built on a hillside and reminding me of pictures of Hebrew towns
which I used, as a boy, to find in the old-fashioned family Bible, and
Varzahan, with its two mediaeval ruins the people are all Armenians
and these ruins date back as far as the twelfth century and then came
to Baiburt, the only important town between Trebizond and Erzeroom.
- 327-
50. Henry Finnis Blosse Lynch (1898)
Henry Finnis Blosse Lynch, 1898 yılının Temmuz ayında Erzurum’dan Trabzon’a yaptığı yolculuğu sırasında Gümüşhane üzerinden
geçmiştir. Doğu Anadolu bölgesinde 1893-94 ve 1898 senelerinde yaptığı
seyahatleriyle ilgili izlenimlerini 2 cilt halinde 1901 senesinde Londra’da
basılan “Armania Travelsand Studies” adlı kitapta yayınlamıştır. Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 233-236. sayfalarında yer vermiştir.
CHAPTER X
Return To The Border Ranges -θáλaττa, -θáλaττa!
The ova or plain of Varzahan, to which we descended, is, in
some sense, a westerly extension of that portion of the valley of the
Chorokh which lies below the town of Baiburt. Yet it was separated by
a range of hills from the trough in the surrounding outlines through
which we knew that the river must flow. These hills circle southwards
from the latitudinal chain of distant heights which confine this ova and
the Chorokh valley alike. A passage is no doubt found by the streams
which collect in the plain and find their way to the Chorokh. We were
reminded by its appearance of the plain of Erzerum, of which many of
the features were reproduced on a smaller scale. It seemed to strike the
last note of the distinctive theme to which we had been listening for
so many long months. The plain has an elevation of about 5300 feet,
and it is possible to scale the heights on its northern border and, in
summer, to pursue the journey to
Trebizond. But in winter you are
taken up an opening at its westerly extremity which we may
call, after a considerable village
which lies within it, the valley of
Balakhor. This valley conducts
you in a westerly direction, to the
ridge or ridges which form the
water-parting on the south of the
Lycus, and on the west and east
of the Kharshut and Chorokh.
- 328-
Kemal Saylan
It was towards those dividing heights that we set out on the 9th
of February from the lonely station of Khadrak in the valley of Balakhor. The stream which waters this valley and finds its way to the plain
of Varzahan was buried beneath a continuous canopy of snow. The heights on either side were of insignificant elevation, relative to the general level of the ground. In half an hour a way diverged, well beaten by
traffic, leading to Kelkid and Erzinjan. It branched off on the left hand;
we were at the head of the valley, surrounded by an amphitheatre of
hills. Our course was directed to the wall upon our right; and in another ten minutes we had gained the eminence. We were standing not
exactly on a ridge, but on the face of an upland, over which the winds
sweep in stormy weather with considerable force. Yet another halfhour brought us to an elevation of 6468 feet, the saddle of the Vavuk
Pass. We had arrived upon the boundary line between two vilayets, of
Erzerum and of Trebizond.
I was informed that quite recently a Tatar horseman had met his
death while carrying the post across this pass. He was overtaken and
overwhelmed by a tipe or blizzard before he could reach the shelter of
the valleys on either side. Indeed the loss of life to beasts of burden is
considerable along this road. No more eloquent evidence could be furnished of the want of humanity in the natives than the callous indifference to the sufferings of dumb animals which day by day is displayed
upon these passes. Such a habit of cruelty at once argues a lapse into
barbarism, and explains the perpetration of the nameless horrors which so often shock the conscience of the West. We kept passing strings
of heavily-laden quadrupeds, which with their dull eyes, drooping heads, and fleshless bodies, covered with sores, had lost the distinctive
qualities of the horse. None of them had any thighs to enable them to
breast the ascents, and most were incurabh’ lame. Their hocks were
bent with curbs or swollen by spavins; one poor beast was dragging
his hind legs behind him, and another had one of his forelegs bent
almost double. Neither — it could not be doubted — were destined
to reach Trebizond. So they crawl over the ground, from year’s end
to year’s end, until they close their miserable existence by sinking exhausted on a pass. Even at the moment of liberation they are doomed
to a prolonged agony; and, having been martyred all their life by the
barbarity of the human animal, they become victims of his perverse
humanity in their death. You will see them prone upon the road, whe-
- 329-
re their drivers have abandoned them to kick out their life in the snow.
Religious scruples prevent these misguided monsters from giving
them the despatch. We were sickened on one occasion by the spectacle
of a wretched horse which, with glazed eyes, continued to paw in a
convulsive manner a space of ground which in his agony he had cleared of ice. At the end of my revolver I compelled one of the drivers to
sever his jugular vein.
From such scenes the traveller turns to the contemplation of Nature, not only with a sense of relief, but under an added consciousness
of her sublimity, the high exponent of the harmony of things. The pass
of Vavuk divides two landscapes of exactly opposite nature, and leads
over into a new climate and a new world. The opposite wall of rock is
dotted with low fir trees, which, as you proceed, increase in height and
shade. The opposite valley to which you descend is already warm by
comparison with the bleak highlands from which you have come. By
the time the river is approached, the winding reaches of the Kharshut,
free, even at this season, of ice, great rolling masses of cloud are sailing
over the mountains, distilling into mingled snow and rain. Even at this
distance the senses recognise the sea. All the characteristics of the border ranges, aligned in a deep belt upon the coast, are displayed during
the successive stages of a ride of two and a half days. If the forests are
less luxuriant than on the side of the Rion, the view in places recalls,
even during this season, those tree-clad parapets. Valleys of immense
depth are overtowered by rocky precipices; it is essentially a land of
crest and trough. And just as the scene contrasts with the Armenian
landscapes, so the people and the types are new. The familiar features
of the Greek take the place of the Armenians, and the ear is greeted by
the language of the Greeks.* Yet another pass must be traversed, the
*
Not that all the people one meets of distinctively Greek type are Christians.
Especially in the valleys most remote from the coast, as in that of the Kharshut, the
inhabitants of Greek race have largely been converted to Mohammedanism, or have
become Mohammedan for prudential or worldly motives. So complete has been
the transformation in some places, hat, when I asked my host at Besh Kilisa — a
man whose physiognomy showed him to be a typical Greek — to what nationality
he belonged, he replied “Osmanli.” A section of the inhabitants of Hamsi Keui—
a village south of the Zigana — represent a transitional stage. Their children are
baptized, but a mollah recites prayers over them. They bear a Mohammedan and a
Christian name, as, for instance, that of Ahmed Apostolos. When they die the papa
and the mollah dispute the corpse. They have neither church nor mosque. When
they meet a Greek they bid him kallispera, and, when a Mohammedan, incrhaba.
- 330-
Kemal Saylan
wintry pass of Zigana (6640 feet), and from its further slopes expands
a vista of the distant sea. The thermometer has risen to 62° by the time
the sea-board is reached. And there, at Trebizond, the roses blossom
in the gardens while the Armenian rivers are buried beneath the ice.
- 331-
51. Eduard von Hoffmeister (1910)
1910 senesinde Erzurum-Gümüşhane-Trabzon hattını takip
eden Eduard von Hoffmeister bu yolculukla ilgili izlenimlerini Leipzig/Berlin’de 1911 tarihinde basılan “Durch Armenien. eine wanderung
und der zug Xenophons bis zum Schwarzen Meere eine militär-Geographische studie” adlı kitapta yayınlamıştır. Gümüşhane ile ilgili hatırlarına
kitabın 122, 134-139. sayfalarında yer vermiştir.
VIII
Erserûm – Dschevizlik
Die Entfernung zwischen Erserûm und Trapezunt beträgt in der
Luftlinie kaum 180 km; an Flußläufen hin und über die drei Pässe des
Kop Dagh, Vavuk Dagh und Zigana Dagh beschreibt die Straße jedoch einen weiten, nach Westen gerichteten Bogen und ist so an 100
km länger. Von der Natur ward dieser die Richtung vorgezeichnet.
Es ist der uralte Karawanenweg vom Schwarzen Meere nach Armenien und Iran; die Perser, Griechen, Römer und Genuesen, die Araber,
Tataren und Turkomanen zogen hier entlang. In den siebziger Jahren
des vorigen Jahrhunderts ward die Straße für militärische Zwecke von
französischen Ingenieuren mit großen Kosten zu einer vortrefflichen
Chaussee ausgebaut. Natürlich geschah nichts für die Instandhaltung;
so geriet sie allmählich in Verfall und ist jetzt besonders an Steilabhängen und auf den Paßhöhen derart ausgebrochen, daß man zu Wagen
kaum fortkommen kann und jeden Augenblick gewärtig sein muß, abzurutschen und in die Tiefe zu stürzen.
Am andern Tage brach ich
mit der Sonne auf, galt es doch, wie
gestern den Kop Dagh, so heute den
Vavuk Dagh zu überschreiten. Die
Ausfahrt über den Chorok Su durch
die ungewöhnlich säubern, bereits
belebten Straßen - im Orient steht
man frühe auf - an den neuen Kasernen vorbei, vor mir die leuchtenden Schneeflächen des Pontischen
Gebirges und zurück hoch oben das alte Kastell, war reizvoll, der Weg
gut, das Wetter herrlich. Nach zweieinhalb Stunden erreichten wir in
- 332-
Kemal Saylan
fruchtbarer Talebene das Dorf Varzahan. Von hier zweigt sich von der
Chaussee ein Weg nordwärts ab, der späterhin zum Saumpfad wird
und unmittelbar über den Kitowa Dagh nachTrapezuntführt.
Da nach vielfacher Ansicht Xenophon diesen Weg eingeschlagen haben soll, so war es meine Absicht, die Wagen in Varzahan auf
ein oder zwei Tage zu belassen und mit Maultieren den Aufstieg nach
dem Kitowa Dagh zu versuchen. Ich wandte mich sofort an den Ortsvorstand. Dieser erklärte jedoch in Übereinstimmung mit den zusammengerufenen Bewohnern auf das bestimmteste, über den Kitowa
Dagh könne man im Winter nur mit großen Schwierigkeiten, in der
gegenwärtigen Jahreszeit aber überhaupt nicht kommen, zudem sei
der Pfad nur für wenige Reiter gangbar. So mußte ich mein Vorhaben
aufgeben.
Varzahan ist von alters her ein rein armenischer Ort. Dies bezeugen mehrere Ruinen armenischer Bauart, darunter eine ernste Basilika,
zu der ich mich durch Gestrüpp und über Bewässerungsgräben weg
mühsam hindurcharbeitete (Abb. S. 134). Ein großer.
Teil der Außenmauern in
ursprünglich achteckiger Grundform steht noch, Decke und Inneres sind eingestürzt. Im Ganzen
zeigt sie eine große Ähnlichkeit
mit den Bauten von Ani und dürfte auch gleich diesen aus der
Blütezeit armenischer Kunst herrühren. Als ich aus dem Innenraume heraustrat, fand ich ein paar
nette Jungen gerade dabei, auf einer Tragbahre gedörrten Mist zu
Feuerungszwecken in das Haus
ihrer Mutter zu tragen, die mit einem Steinkruge in der Türe stand.
Ein Hahn, wie immer in großer Uniform, gestiefelt und gespornt und
gleich einem Märchenkönig mit vielgezackter Krone, stand inmitten
seines Harems daneben und beklagte mit schmerzlichem Krähen die
Zerstörung seiner Lieblingstätte. Im Sonnenglanze ein hübsches Stimmungsbild.
Mehrere Stunden westlich Varzahan überschreitet die Chaussee
einen von Süden kommenden reißenden Zufluß des Chorok Su und
- 333-
beginnt dann von dem Dörfchen Chadrak aus nach dem Vavuk- Passe anzusteigen. Der Paß bildet die Grenze der Wilajets Erserüm und
Trapezunt und eine schon von weitem erkennbare Einsattelung in der
mächtigen Schneekette des Vavuk Dagh, der das Tal des Chorok Su
von zahlreichen nordwärts zum Schwarzen Meere eilenden Flußläufen trennt; er liegt zwar 2000 m hoch, jedoch nur 300 m über Chadrak,
so daß die Ersteigung von ihm aus, d. h. von Osten her, sich unschwer
bewerkstelligen läßt. Hier ist ohne Zweifel auch Xenophon marschiert.
Nach vier Stunden hatte ich von Chadrak aus, bald wiederum
inmitten unabsehbarer Schneefelder, die Paßhöhe erreicht. Der Weg
war an sich nicht schlecht, aber gänzlich verwahrlost, tiefgrundig und
bald schmal, bald breit. Leuchtend schwebte die Sonne in dem tiefblauen Himmel und lag blendend auf den Schneeund Eisflächen; man
mußte die Augen schützen. Das Wetter konnte nicht schöner sein, schuf aber für mich eben dadurch eine große Störung, indem es die in
Trapezunt schon lange wartenden Karawanenführer bewogen hatte,
sich mit ihren Tieren auf den Weg in das Innere zu machen. So begegneten mir in unablässiger Folge lange Karawanen, denen man immer
und immer wieder ausweichen und auf dem Wege Raum schaffen
mußte. Dies war besonders schwierig und zeitraubend, wenn es sich
um Ochsentransporte handelte, deren Arbengespanne nur eine geringe Lenkbarkeit haben.
Der über drei Stunden währende Abstieg führtin langen Windungen zuerst hoch über dem wildrauschenden Charshut Su durch
öde, kahle Felsenschluchten, über denen Geier schwebten, nach gefallenen Tieren Umschau zu halten, und dann in einem freundlichen
Wiesentale 600 m hinunter nach dem am Flusse zwischen grünenden
Büschen und Pappelweiden gelegenen Murad Chan, meinem ersehnten Nachtquartier. Hier traf ich mit einer entgegenkommenden Kamelkarawane zusammen, an deren Spitze ein mit einem festlichen Aufputze geschmücktes Maultier schritt. Man nannte mir diesen Zierat, den
ich bis dahin noch niemals gesehen hatte und der als Glücksbringer
für den Weg eine gewisse religiöse Verehrung genießt, “Pershanki”.
Natürlich wollte ich meinen Kodak in Tätigkeit setzen, aber erst nach
langwierigen Verhandlungen gelang es mir, die Furcht des Karawanenführers vor dem bösen Blick (vgl. S. 113) und vor künftigem Unheil
insoweit zu beschwichtigen, daß er mich ein Bild nehmen ließ. Eine
gewiß nur selten gewährte Gunst.
- 334-
Kemal Saylan
Welch ein Unterschied besteht doch in Natur und Menschen
zwischen dem Jenseits und dem Diesseits des Vavuk- Passes: dort
noch Winter, alles öde und baumlos, hier Frühling, grünende Büsche
und Pappelweiden; dort Armenier und Türken, hier fast nur Griechen
in farbenfroher Kleidung!
Wiederum weckt mich die Sonne zu weiter Fahrt. Die Luft ist
frisch und herb, auf den Gräsern glitzert der Tau, von den Hängen
springen Quellen und Bäche. Bald verengt sich das Tal zu einer Schlucht, in der rechts (nördlich) an steilen Felswänden malerisch das
Dörfchen Tekke haftet. Es bildet eine richtige Talsperre und war auch
anscheinend früher mit Befestigungen versehen. Wie von Varzahan
führt auch von Tekke aus ein abkürzender Weg über das Gebirge nach
Trapezunt, und einige Forscher wollen auf diesem die Griechen hinübergehen lassen. Da er mir indessen als sehr schwierig und im Winter
und Frühjahr sogar für einzelne Reiter als nahezu ungangbar geschildert wurde, so hat anfangs Februar seinetwegen Xenophon gewiß nicht die bequeme Talstraße verlassen, um mit seiner Armee über die
Berge zu klettern. Weiter ging es denn, immer zwischen hohen, kahlen
Felsen und unter schattenspendenden Bäumen nach Gymyschchaneh,
wo gerastet wurde.
Die im Altertume und noch
im Mittelalter (Marco Polo) durch
ihre jetzt außer Betrieb gesetzten Silberbergwerke berühmte Stadt, bis
zu der im Kriege 1828 29 die Russen
unter Paskewitsch von Erserüm her
vordrangen, zieht sich mit ihren grauen Häusern und Hütten am Berghange hinauf; aber auch längs der
Straße reiht sich Gehöft an Gehöft,
Dorf an Dorf, sämtlich zu Gymyschchaneh gehörig und seinen Namen
führend. Eine lachende Gegend und
wundervolle Frühlingsfahrt! Mandel-, Kirschen- und Birnenbäume
stehen weiß und rosa gepudert in voller Blüte, dazwischen Azaleen,
blaßrote Rhododendren und riesige Farne, und all die Herrlichkeit eingehüllt in den Glanz südlicher Sonne!
Gegen zwei Uhr fuhr ich in Ardasa ein, einem ersichtlich sc-
- 335-
hon von der Kultur beleckten Griechenstädtchen, inmitten von Gärten gelegen und überragt auf hohem Felsen von den Trümmern eines
ehemaligen Kastells, wahrscheinlich genuesischen Ursprunges. Hinter Ardasa verläßt die vortrefflich angelegte, aber leider allenthalben
verfallene Chaussee das Tal des Charshut und wendet sich, meist den
Felsen abgerungen und hart an jähen Abgründen hin, dem dritten und
letzten Passe zu, dem Zigana-Passe.
Immer großartiger wird jetzt die Landschaft; Tannen, Fichten
und mächtige Zedern besäumen und krönen die Höhen, tief unten rauscht ein Wildbach, und vor mir treten - sieben Uhr abends — am
Fuße einer senkrechten Felswand eines neben dem andern, wie auf
eine Schnur gereiht, saubere, schindelgedachte Häuschen hervor, das
osmanische Alpendörfchen Zigana. Bald waren alle Dorfbewohner
versammelt; die Männer, lauter kräftige Gestalten mit ausdrucksvollen Gesichtszügen, verhalfen meinem Gepäck eine Holztreppe hinauf,
und unter tiefer Verhüllung hervor musterten mich neugierig die Augen der Frauen.
Kemal Saylan
- 336-
52. Ahmet Şerif (1911)
Tanin Gazetesi yazarı olan Ahmet Şerif, İttihad ve Terraki
Partisi iktidarı döneminde 1909-1914 yılları arasında partinin yayın organı durumundaki Tanin Gazetesi adına bütün Osmanlı topraklarını
dolaşmış ve gördüklerini gezi notları şeklinde bu gazetede yayınlanmıştır. Ahmet Şerif’in, Tanîn Gazetesi’nde yayınladığı yazılar Mehmed Çetin Börekçi tarafından derlenerek “Ahmet Şerif Anadolu’da Tanin” adıyla kitap haline getirilmiştir. İki ciltten oluşan kitap Türk Tarih
Kurumu tarafından 1999 tarihinde basılmıştır. Ahmet Şerif’in Gümüşhane ile ilgili anıları kitabın 1. cildinin 315-325. sayfaları arasında yer
almaktadır.
Zigana Köyü’nden Torul’a
VAN 21 Ağustos 1911*
26 Temmuz Çarşamba gecesini geçireceğimiz “Zigana” Köyü’nün, indiğimiz noktasında, bir-iki han ve dünkkân vardı. Bizim misafir olduğumuz han, pek düzensiz ve pis binâ idi. Bununlar berâber,
memleketimizde uzun seyâhatlere çıkanlar için, bu han, her vakit ele
geçmeyecek, bir otel kadar kıymete sâhib olmak gerekirdi. Onun için,
burada, zor beğenirliğe gerek yoktu. Zâten, biz de buna gerek görmemiş ve odalarımıza yerleşmiştik. Yalnız, yemek masasına getirilen
kuzuyu ağıza almak mümkün olamadı. Bu kuzu, pek fenâ ve iğrenç
kokuyordu. Bunun neden ileri geldiği, önemli bir mesele şeklini aldı.
Sonunda, kuzunun, suda pişirilmiş olduğu anlaşıldı ve sofradan kaldırıldı.
“Zigana” Köyü’nün olduğu yer, çukur ve kapanık olduğundan,
burada hava ve su, o kadar iyi değildi. Burada, geçen gece, o kadar
râhat olmadı. Ertesi gün, sabahleyin kalkıldı. Hududu içinde bulunduğumuz Arta Kazâsı kaymakamı, karşılamak için buraya kadar gelmişti. Sabahleyin, sâat onda, arabalara bindik ve iki-üç saatlik bir mesâfede bulunan Arta Kazâsı’nın merkezi olan, Torul’a doğru hareket ettik.
Bundan evvelki mektûbda, “Zigana”nın, tâm anlamıyla, tabîî
ve sun’î, ayırt edici bir çizgi, hudûd meydâana getirdiğini söylemiştim, “Zigana” Köyü’nden sonra, bu farklılık, her şeyde, bütün tabîî ve
*
Bu mektûb, 1095 numaralı, 25 Ramazân 1329 hicrî, 5 Eylül 1327 rûmî, 18 Eylül 1911
milâdi târihli, Tanîn Gazetesi’nde, yayınlanmıştır.
- 337-
hayâtla ilgili manzaralarda görülüyordu. Köyden sonra her tarafa, her
şeye, insânlığa ve hayâta işâret eden eserlere çıplaklık, fakirlik ve sefâlet gelmişti. Dünkü yeşil ve tâze rengin yerine, siyahlık ve ihtiyarlık
gelmişti. Etrâfımızı çeviren dağlarda, yavaş yavaş, hiçbir ağaç kalmamış ve bunlar, kaya hâlinde yükselmeye başlamışlardı. Burada, tabiat,
ortama, sıkıntı verici bir kıyâfete girmişti. Artık, yol da fenâalaşmış,
arabaların yürüyüşü zorlaşmaya başlamıştı. Epeyce dik olan bir yokuş
üzerindeki, dar yoldan çıkarken, birçok “kağnı” arabalarına rastladık.
Bunlar, yolu kaplamıştı, sol taraf, müdhiş uçurumlarla, aşağıdaki derede son buluyordu, kağnıların arasından yol bulup geçmek, o kadar
kolay olmadı. Yokuşun sonuna vardıktan sonra, tabîî iniş başlayacaktı.
Gerçekten böyle oldu. Fakat bu iniş, şimdiye kadar “Zigana” Dağı’na
çıktığımız yokuşların inişi idi. Burada, manzara tehlikeli ve korkunç
bir şekil aldı. Her taraf uçurumlarla çevrildi. Birâz zayıf bünyeli olanların, buradan geçmesi, gerçekten pek zor bir işti. Arabalardan indik,
yürüdük. Sanki, “Zigana” Dağı, bu şekilde, bugün, bizden, dünkü hoşluklarının, güzelliklerinin intikamını, pek haşin alıyordu. Bu inişi, kalbimizde heyecân ve titreme duyarak, tamamladıktan sonra, kaya hâlinde yükselmiş dağların arasında, dar bir vâdîde, şûh ve şen akmakta
olan dereyi, üzerindeki köprüden geçtik ve artık bu vâdîyi ta’kîb ettik.
Yol biraz düzen kazanmıştı. Arabalar, “Torul”da, hükümet konaağı
önünde durduğu vakit sâat birdi.
“Torul”a girmek için büyükçe bir derenin üstündeki, eski zaman
insânlarının bıraktığı, köprüyü geçmiştik. Köprünün öbür tarâfında,
beş-on ev varsa da, asıl kasaba bu tarâfta idi. Hükümet konağı, köprünün yanında bulunuyordu. Trabzon-Erzurum Caddesi, Torul’un ortasından geçiyor, iki tarâfında, uzunlamasına bir şerit gibi uzanan, merkez kazâyı, ikiye ayırıyordu. Bu kazâ merkezi, pek küçüktü. Ancak
iki yüz kadar hâne tahmin edilebilirdi. İçinde oturanlar da her hâlde,
binden fazla değildi.
Bununla berâber, Torul, küçük olmakla berâber, oldukça güzel
evleri, düzenli dükkânları ve mağazaları vardı. Genel görünüşü de,
birçok kazâ merkezlerinden daha bayındır ve güzel görünüyordu. Fakat, bu binâların içinde, en perişân ve sefili devlete âid binâ, hükümet
konağı idi. Elbette, onun bu sefâlet ve harabelik derecesinde, az çok,
buradaki me’muûrların da payı ve etkisi vardı. Hükümet kanğında,
tabîî, en düzenli oda kaymakamın oturduğu oda idi. Diğer me’mûrların oturdukları odaların, pisliği, perişânlıı kadar, gülünecek manza-
- 338-
Kemal Saylan
raları da vardı. Odalarda, yerlere çuvallar serilmiş, kırık dökük birkaç
iskemle konmuş, bunların önüne masa yerine gaz sandıkları konulmuştu. Rengi kaçmış kağıtlar, bir harâbeye, enkaza, dönmüş defterler de şâirâne bir karışıklık içinde, öteye beriye serpilmişti, odaların,
bizim köylerdeki bakkal dükkânlarından farkı yoktu ve işte, me’mûr
efendiler, çalışıyordu, “Arta” Kazası’nın önemli işlerini idâre ediyorlardı. Bizim bulunduğumuz sâatlerde, hükümet dairesinin pis salonu,
hemen hemen, seyircilerle dolmuş, denilebilecek bir durumdaydı. Şurada burada, jandarmadan başka her şeye benzeyen, yırtık elbiseli pejmürde kıyâfetli, ba’zı adamların dolaştığı görülüyordu. Dâirenin alt
katında, bodrum kısmında hapishâne vardı.
İnsân, hapishâne denilen bu yerin kapısından girince, karanlık
içinde kalıyor, rutubetin, derhâl etkisini duyuyordu. Pis bir koku, burnu, râhatsız ediyordu. Tahta parmaklıkla çevrilmiş kapıdan, pencerelerden, hapishanenin iç manzarası görülüyordu. Bugün, bu karanlık
yerde, insânların diri diri gömüldüğü bu seîl kabristânda, oturanlar,
tutuklu, mahbûs, dokuz yarı ölü bidi. Bunlar, bir yabancının yanlarına
geldiğini görünce, tabîî, feryâda, şikâyete başladılar. İçimden, şikâyet
Allah’adır dedim. Bunların içinde, bir öldürme olayından dolayı, on
beş aydan beri, tutuklu, Nûri isminde biri vardı. Bu adamın işi, hâlâ,
Torul istintâ dairesinden çıkmamış, hakkında, bir karâr verilmemiş
ve evrâkı, mürâcaata gönderilmemişti. Bu adamın, on beş aydan beri,
bu zındanda, hürriyyeti elinden alındığı, belki, kimsenin aklına bile
gelmiyordu. Arta Kazâsı’nın, görebildiğimiz me’mûrları, çoğunlukla,
insâana üzüntü verecek bir durumda idi. Bu üzüntü, onlar için değil,
kazâ için oluyordu. Böyle me’mûrların elinde, bir kazânın durumu ne
olurdu? Başta bir kaymakam var ki, bu adam, kendi kendini idâreden
âcizdi. İki-üç saatlik, derine inmeyen bir incelemenin verdiği yetki ile,
bu me’mûrun, hiç kimse yanında, etkisi ve önemi olmadığına karâr
verilebiliyordu.
Bunun için böyle, kendinden ve âlemden haberi olmayan bir kimsenin, bir kazânın idâresinin başına geçirilmesi, bence, keder verici oldu.
Nâib efendi, daha zavallı idi. Pek ihtiyâr olan bu kimsenin, birâz aklında
ve fikrinde hafiflik olduğunu ileri sürenler de var. Yalnız, duruşma sırasında, kızarak, hiddet ederek, ba’zâ avâzı çıktığı kadar bağırarak, iş sâhiblerini korkuttuğu, ürküttüğü, kesindir. İşte, kazânın iki büyük me’mûru
bu durumda… Üzüm üzüme bakarken kararırmış, diğer me’mûrların da,
onlara benzediğinde yâhûd benzeyeceğine şübhe yoktur.
- 339-
Halk, buralarda, pek sefîl ve fakirdir. Çünki, toprak, pek hasîstir,
dardır. Ne kadar çalışılsa, ancak, ölmeyecek kadar bir gıdâ elde edebiliyor. Bu bölgeyi Karadağ’a benzetmek pek büyük bir abartma olmaz.
Her taraf taş ve kayalıktır. İnşanlar, bunların arasındaki arâzîyi, tam
bir zorlukla, ekip biçiyorlar. Bunun için, bir göç seli, rusya’ya doğru,
bir hücum, vardır. Bunun, belki mâddî faydaları düşünülebilir, fakat,
bence, ma’nen kötü etkisi pek önemlidir.
Arabalara binerken, Câvid Bey, sayıları zâten pek az olan halka,
bir nutuk verdi. Sâat beşte, Gümüşhâne’ye doğru hareket ettik.
Torul’dan Gümüşhâne’ye
Temmuzun yirmialtıncı, Çarşamba günü, öğle vaktinde, iki-üç
sâat dinlendiğimiz kazâ merkezi “Torul”dan hareket ediyorduk. Gümüşhâne’ye kadar aşacağımız yol, dört saatten fazla değildi. Torul’da
başlayan sıcak, kasabadan çıkınca, büsbütün artmış, hayvânların bastığı ve tekerleklerin geçtiği yerlerden kalkan toz bulutlarının katılmasıyla, pek râhatsız edici bir şekil almıştı. Gümüşhâne’den karşılama için
gleenlerle, seyâhat kafilesi, bugün de zengindi. Yolumuz, bir vâdîden
akan dereye paralel olarak gidiyordu. Arâzî, bütünüyle çıplaktı. Etrafımızdaki dağlar hep kayalık, taşlıktı. Ne bir parça yeşillik, ne de bir
ağaç vardı. İlerledikçe, bu çoraklık, hayâtsızlık artıyordu. Buralarda,
tabiat, kum çöllerinde olduğu kadar, kıskanç ve verimsiz idi. Etrâta tesâdüf edilen tek tük köyler, yolda görüleğn köylüler, fakirliğin ve sefâletin en çıplak ve koyu örnekleri idiler. Köylerdeki evler, ilk insânların
kovuklarından çok farklı değildiler. Trabzon’dan sonra, adım adım
fakirlik ve sefâletin arttığı pek açık bir şekilde dikkate çarpıyordu.
Çünki, toprakta ürün verme gücü kalmıyor, ekilecek tarlalar azalıyor.
Köylü, o basit durumuyla, ne kadar çalışsa, ancak, kendisini öldürmeyecek kadar, bir ürün elde edebiliyor ve işte bunun için, bu bölgeden,
Rusya’ya doğru, gidenler çoğalıyor.
Bugün, gittikçe etkisi ve şiddeti artan güneşin sıcaklığı altında,
yolculuk pek zor oluyordu. Esan hafif bir rüzgârın, faydasından çok,
zararını duyuyorduk. Bu rüzgâr, etraftan topladığı toz toprak sütünlarını getiriyor, bize hediye ediyordu. Hepimizin renkleri değişmi, her
*
milâdi târihli, Tanîn Gazetesi’nde, yayınlanmıştır.
- 340-
Kemal Saylan
tarafımı toz içinde kalmıştı. Yolun kenârında, bir köyden geiyorduk.
Köylülerden biri, bize, vişne ikrâm etti ve “Ölmüş babamın ruhu için
yiyin, fâtiha okuyun” dedi. Gerçekten, bu iri ve nefis vişnelerin, böyle
bir günde, bir değil, yüz fâtihaya değeri vardı.
Üç sâat devâm eden bu rahatsızlık verici yolculuktan sonra, sâat sekizde, Gümüşhâne’nin altında, bir mahallesi demek olan,
“Daltaban”a girdik. Bütün halk tarafından karşılandık. Trabzon’dan
beri kabul edilen merâsim yapıldı.
İttihâd ve Terakkî’nin buradaki klübünde, bir sâat kadar dinlendik. Pek çukur bir vâdide bulunan “Daltaban”da, tahminen, bir-iki
yüz binâ olmalıydı. Ortasından bir dere geiyordu. Burası, bahçelik ve
ağaçlıktı. Her cins meyve özellikle vişne, elma ve armut yetiştiriyordu.
Buraları, senede, İstanbul’a, yirmi bin sandık vişne gönderiyor.
“Daltaban”ın havası iyi olmamakla berâber, Gümüşhâne’nin
sayfiyesi durumundadır.
Gerçekten, çıplak dağların, kayalıkların arasında sıkışmış kalmış
olan bu yeşil köy, inşanda, pek hoş duygular uyandırıyor ve âdetâ,
uzun çöllerde, bir vâha duygusu veriyor. Yapılması kararlaştırılmış
olan Trabzon-Erzurum Demiryolu, kesinlikle Daltaban’dan geçeceğinden, ilerde, ilerlemesi ve daha bayındır bir duruma geleceği şüphesizdir. İşte, Daltabanlılar, bunu, şimdiden düşünerek, livâ merkezinin,
buraya taşınmasını arzâ ediyorlar ve hükümetin yapacağı binâlar için,
her türlü yardım va’dediyorlardı. Asıl Gümüşhâneliler ise, tabîî, buna
karşı bulunuyorlar. Bunun için, bu konuda, iki taraf arasında, dedikodu ve anlaşmazlık vardır.
Gümüşhâne, Daltaban’ın tepesinde bulunuyordu. Oraya gitmek
için, bir sâat yukarı çıkmak, tırmanmak lazımdı. Arabalara binerek,
bu zor seyâhata başladık. Yol, o kadar düzenli değildi, helezonlar ve
zikzaklar birbirini ta’kîb ediyordu. Dolaştık, dolaştık. Karşılama töreni arasında, sonunda, asıl Gümüşhâne’ye çıkabildik. Bununla birlikte,
biz de hayvânlar da, bitmiştik. Yorgunluk içinde, hiçbir tarafa bakmaya vaktimiz yoktu. Hemen oturmamıza ayrılan ve şehrin kenârında,
ayrı bir yerde bulunan, idâdî mektebine sağındık. Fakat, daha kapıdan
içeri girmeğe vakit bulamadan, çocuklardan biri, nutuk okudu, üçdört saatlik bir toz banyosundan, yüzü gözü simsiyâh ve arkasındaki
siyâh elbisesi bembeyâz bir hâlde çıkmış olan ve hareketlerinden, bizim kadar yorgun olduğu anlaşılan Câvid, her şeyi unutarak, bir sâat
- 341-
kadar devâm eden sözleriyle, ona cevâb verdi. Sonra, iik hoca efendi
de duâlarını yaptılar. Ancak, bundan sonra dinlenmeye hak kazanabildik. Dün geceki uykusuzluğa eklenen, bugünkü sıcak ve yorgunluğun
derecesini, bir iskemleye oturunca, bütün şiddetiyle anladık. Bu yorgunluk, bende, âdetâ, nöbet yapıyordu. Sâat akşamın on biri olmasına
rağmen, Nâcî ile yataklara girdik, hemen bir sâat kadar uyku kestirdik.
Kalktığımızda, yorgunluğun yarısının kaybolduğunu duyuyorduk.
Gümüşhâne’nin kuru, rutubetsiz havâsının, iyi olduğunu anlıyorduk.
Câvid ve Nâcî’yi da’vet için Şirân ve Kelkit’den hey’etler gelmişti. Bunlar, da’vetlerinde son derece ısrâr ediyorlar, eğer, kasabalıran
gidilmezse, ahâlinin üzüleceğini söylüyorlardı. Câvid ve Nâcî Beyler,
kendilerine teşekkür ve özürlerini bildirdiler. Zâten, şimdiye kadar
devâm eden seyâhatimizde, her tarafta, halkın ittihâd ve Terâkki’ye ve
onu temsil eden Câvid’le Nâcî’ye karşı gösterdiği hürmet ve yakınlık,
bizde pek kıymetli hâtıralar bırakıyordu. Bu gösterilerden, bütün iddialara rağmen, İttihâd ve Terakkî’nin milletin kalbinde pek samîmî bir
şekilde yaşamakta olduğu görülüyordu ve bu, en büyük bir mükâfattı.
Bu mâ’nevî mükâfatın verdiği vicdânî râhatlama ve zevk karşısında,
seyâhatin zorluk ve sıkıntıları sönüyordu. Bu vicdânî râhatlama ile,
sâat üçten sonra, bize gülen temiz yataklara girmiştik.
Gümüşhâne
VAN, 22 Ağustos 1911*
Misâfir olduğumuz idâdî mektebinde, iyi ve râhat bir gece geçirmiştik. Temmuzun 27. Perşembe günü, hemen güneşle uyanmıştık.
Gümüşhâne’nin havası pek sâf ve kuruydu. Bu sâyede, vücudumuz
dinlenmiş ve dünkü yorgunluktan hiçbir eser kalmamıştı. Bugün, öğleden sonra, yola çıkacağımızdan, Gümüşhâne’yi görmek için, ancak
birkaç sâatimiz vardı.
Trabzon-Erzurûm Caddesi’nin yüzlerce metre tepesinde bulunan Gümüşhâne, etrâfı yalçın ve çıplak kayalarla örtülü, dar bir boğazın içine yapılmıştır. Çeşitli geometrik şekiller gösteren, ba’zıları,
hemen hemen havâada asılı duran kaya parçaları, şehrin üzerine düşmeye hâzır gibidir. Bunların görünüşüne karşı, insân, korkuya ve dehşete düşüyor.
*
milâdî târihli, Tanîn Gazetesi’nde, yayınlanmıştır.
- 342-
Kemal Saylan
Şehir, kademe kademedi, genel görünüşüyle, bir harâbeyi, eski
bir kal’ayı pek andırır. Medenî insânlara oturma yeri olmaktan pek
uzak olan evler, birbirinin içine girmiş, sokaklar pek dar kalmıştır.
Ben, Gümüşhâne’nin bir aynîni, Ermenâk’da görmüştüm. Fakat, Ermenâk, pek sulak, bahçeli, ağaçlı bir yer olduğu hâlde, burada, küçük
bir yeşillik, ağaç görmek ihtimâli yoktur. İnsân, Gümüşhânelileri arzdan çok, semaya mensub zannediyor!
Gümüşhâne, bu taşlık yerde, kayalar arasında, ma’denler sebebiyle kurulmuştur, vaktiyle, gümüş ma’denleri, bu insânları buraya
çekmiştir. Gerçekten, o vakit, hükümetin de yardımıyla, halk, ma’denlerde çalışmış ve az çok râhata ermiş, mutluluğa kavuşmuştur. Fakat,
zaman ilerlemiş, her şey değişmiş, bizim ma’denciler ise, ilk gördükleri usûl dışına çıkamamışlar, taşit araçlarından yoksun kalmışlar ve
bunun için, gözleri önündeki damarlardan faydalanamamışlardır. Gümüşhânei ma’denleri, şu anda bile, zengindir. Fakat, silinen usûl araçların tıklığı sebebiyle, bu hazinelerden faydalanmak, bu an için, mümkün değildir. Dediğim gibi, toprak pek pinti ve dar olduğundan, şimdi,
Gümüşhâne halkı, müdhiş bir fakirliğe ve çaresizliğe mahkûmdur, Zavallılar, yaşamak, geçimlerini elde etmek için, çğuklukla, memleketlerini terkediyorlar, başka memleketlere çekilmeye mecbur kalıyorlar.
Aynî fakirliği ve sefâleti, geçen sene, Konya Vilâyeti’nde, Bulgardağı,
Simli Kurşun Ma’deni’nde de görmüştüm. Oradaki ma’denciler de,
Sultan ikinci Mahmûd’un teşvikiyle, oraya giden Gümüşhânelilerdi.
Ma’denler, başka memleketlerdeki insânları kalkındırırken, bu zavallı
Gümüşhânelilerin, her yerde, dâimâ, felâketine sebeb olmuş!
Gümüşhâne halkı, İslâ, Ermeni ve Rûmdur. Hemen, genellikle
konuşulan dil, Türkçedir.
İslâmların bulunduğu toplumsal durum, her yerdeki gibidir ve
belki, daha acıdır. Zirâate pek az uygun olan bu yerde, ticâretle o kadar ilgileri olmayan İslâm halk, pek fakirdir, hayâtını, tam bir zorlukla,
kazanır. Rûhen ve fikren pak aşağı ve merhamete değer bir durumdadır. İslâmlardan, rusya’ya gidenlerden ba’zıları, memleketlerine,
az çok para göndermektedirler, fakat, çoğunun, orada, ma’nen zarar
ettiği ve ahlâklarının bozulduğu da şüphesizdir. Ermenilerin durumu islâmlardan daha iyi gibi görünüyor. Onlar, fikren de İslâmlardan
ileridirler. Teşekküre ve memnûniyyete değer olan taraf, iki unsurun,
birbirleriyle, iyi ve kardaşca geçinmekte olmasıdır.
Ermeniler de zirâata ve ufak tefek ticâretle uğraşıyorlar. Rûm-
- 343-
ların durumu daha iyi görünüyor. Bununla berâber, Rûm vatandaşlarımızın, burada da fikrî yerenetleri arttıkça, duygu ve emellerinin de
aşırılıklara ve yanılmalara kaçtığı görülüyr. Fakat, her hâlde, Gümüşhaâne halkı, pekiyi geçinmektedirler.
Bizim bulunduğumuz okulla, Gümüşhâne arasında, bir dere
vardı ve asıl Gümüşhâne, bu derenin öbür tarâfında bulunuyordu. Gümüşhâne’yi dolaşmak, yüzlerce kademeli dik bir merdiveni çıkmaktan
çok, inşanı yorar. Sokaklar, gayet dar, ârızalı ve pistir. Binâlar, hiçbir
mimâri usulün kabul ve ta’rif etmediği şekilde yapılmıştır. Lağımlar,
her türlü pislikler meydânda akar. Bütün şehri, geceleri aydınlatacak,
ancak çarşıdaki bir-iki fenerdir. Şehrin düzensizliği ve pisliğine bakarak, belediyesinin varlığı hakkında, doğru bir fikir alınabilir. Gümüşhâne belediyesinin, bütünüyle ve düzenli olarak toplanamayan, yıllık geliri, üç-dört yüz lira arasındadır. Bir şehir için, aslında hiçbir şey
olan bu para, belediyye ile, bütün bütün, bîsemere kalmaktadır.
Gümüşhâne’de bugünlarda mutasarrıf yoktu. İstanbul’da bulunan mutasarrıf zöhrab Efendi’den, bütün halk, özellikle Ermeniler, son
derecede şikâyetçi idiler. Doğrusu, inceleme sonunda, pek saygıdeğer
bir kimse olan ve fakat bir idâre me’mûrunda bulunması gereken niteliklere sâhib bulunmayan mutasarrıf hakkında, şikâyetlerde, halkı,
haklı bulduk. Dâhiliyye Nezâreti, idâre me’mûrlarının seçiminde ve
ta’yîninde, biraz daha inceden araştırma yapsa çok iyi olur. Pek çok
senelerden beri, Osmanlı Hükümeti’nin bir livâ merkezi olan Gümüşhâne, bugün, bir idâreden yoksun bulunuyor. Dâireler, kirâ ile tutulmuş olan, üç-beş binâya dağılmıştır. Me’mûrlar, göçebe insânler gibi,
oradan oraya, gidip gelirler. Zâten, Gümüşhâne’de oturulacak bir yer
olmadığından dâireler için seçilen binâlar da pek düzensiz, karanlık ve
dardır. Tabîî, birer insân olan me’mûrların, buralarda, nasıl iş gördüklerine, iş sâhiblerinin işlerini gördüklerine, hayret edilir.
Daha doğrusu, böyle pis ve sefîl yerlerden çıkacak işlerin de zorunlu olarak, pis olacağını anlayarak, buradaki hükümet için, derhâl,
bir güvensizlik duyulur. İsterseniz, bu dâirelerden ba’zılarını, benimle
berâber geziniz. Ben, oturduğumuz okuldan çıktıktan sonra, adliyye
dâiresi diye gösterilen binâya girdim. Küçük bir kapı, dar ve karanlık,
pis bir sofa… içlerinde birçok me’mûrların bulunduğu, üç-dört oda, bu
odaların içi, bizim mahalle kahvelerinden daha karışık ve sefildir. Tavanlar gayet basıktır, oturulan iskemleler çatlak ve kırıktır. Masaların
rengi, şekli kaybolmuştur. Bunların etrâfında me’mûrlar, kâtibler otu-
- 344-
Kemal Saylan
rur. Kocaman ve eski defterlere, uzun kağıtlara, o bitmez tükenmez,
yazılarını, devâmlı yazarlar. Birine selâm vererek, mahkemelerine senede kaç iş geldiğini sordum. Pek zor bir soru karşısında kalmış gibi,
birçok düşündükten sonra, bir sayı söyledi. Hâlbuki bu sayı, gerçeğin
pek altında idi. Üye arasında, bakkal Ohannes, Hancı Mehmet Ağa gibi
kimseler vardır. Hergün, bilerek, bilmeyerek, birçok ma’sûm insânların günâhlarını alan bu zavallılar ve ötekiler kadar merhamet çekici
hâkimlerin durumuna bakara, kalbimin sızladığını duydum. Her vakit
konuştuğumuz adâleti, dağıtacak, işte bu kimselerdi. Hâkmimleri gördükten sonra, diğer me’mûrları, odaları ve diğer görülebilecek şeyleri
görmeye gerek yoktu. Beş-altı ayak bir merdivenden indik. Önünde,
iki-üç metre genişliğinde bir bahçesi olan ve adliyye dairesinin bir alt
katını meydâna getiren, bir binâya girdik. Hâcede, beş-on adam, güyâ,
havâ alıyordu. Hapishâne kapısından içeri girdik. Biri me’mûrların,
diğerleri de misâfirlerin oturmasına ayrılmış dört oda var. Bu odalarda, dâimâ gece, hem de karanlık bir gece hüküm sürer. Rutubet, kötü
bir koku, havâyı istilâ etmiştir. Odalar pek küçüktür. Her birinin içinde, on beş-yirmi kişi bulunuyor. Bu zavallıların yüzlerine dikkat ettim.
İnşandan başka ir şey olmuşlar, renkleri mumya gibi. Bugün, burada,
tutuklu ve hüküm giymiş olanlar, karmakarışık, elli dokuz kişi, misâfir
bulunuyordu. Te’mîn ederim ki, onların zavallılıkları, sefâletleri karşısında, inşan, insânlıktan nefret ediyor ve bunda, vicdân, kendi için de,
bir sorumluluk payı olarak, pişmânlıkla susuyor. Şimdi, bu sefîl hapishanenin içinde, bu elli dokuz zavallı ve haksızlığa uğramış insân karşısında, bir bu fecî sahneyi, bir de onları bu duruma koymaya, kanûn,
adâlet bakımından, yetkili olan, yukarı kattaki hâkimleri düşündüm.
Elimde olmayarak, mahbûsların bana söylemek istedikleri şeyleri işitmeyerek, bu yerden kaçtım. Bilmem, hangi mantık, bu hapishaneye,
beş gardiyan ta’yîn etmiş, gerçi paramızın çok, pek çok, olduğunu bilirim. Ben, yalnız, buna, mantık ve usûl yönünden güldüm.
Diğer bir binâda da, başka dâireler vardı. Onlar da adliyeden
iyi değildi. Ufak odalar, masa yerine kullanılan sandıklar, pis tavanlar
ve duvarlar, sararmış kağıt ve eski defterler ve bunların üstünde toz
bulutları… Özetle, öyle şeyler ki, dokunmaktan korkarsınız. İşte böyle
âletler ve araçlar ile, hükümet, Gümüşhâne Livâsı’ndan, güzel ve doğru işler, eksiksiz işlemler, bekleye dursun.
Bütün bu şakalar, aldanmalar ve aldatmalar içinde, en düoğru
bir gerçek, Gümüşhâne’nin, acı yoksulluğudur. Buna çâre, devâ, an-
- 345-
cak, taşıt araçları ve demiryolu olabilir. Câvid Bey, bugün verdiği nutukta, halka birçok açıklamalarda bulundu ve kendilerini teselli etmek
istedi. Ben de, hepsiyle berâber, “in-şâ-Allah” dedim. Okulda, misâfir kalmakla berâber, yine Gümüşhâne’nin okullarından, maârifinden
bahsedemeyeceğim, çünki, ta’tîl zamanıdır. İşittiklerime dayanarak,
fikir ileri sürmek, işime gelmiyor.
Gümüşhâne’den Varzan Köyü’ne
27 Temmuz Perşembe günü, sâat dörtte, yolculuğumuza devâm
etmek üzere, Gümüşhâne’den, “Daltaban”a, yaya olarak, iniyorduk.
Arabalarımız orada bekliyordu. Karşılamada olduğu gibi, uğurlamada da, tüfenkler atılıyor, okul çocukları şiirler okuyor, bütün halk, yolu
doldurmuş bulunuyordu. Sıcak bir güneşin altında, yarım saatten fazla süren yolu aştık. Klübte birâz vakmit geçirdikten sonra, öğle yemeğini yiyeceğimiz eve gittik. Bu evin, çok güzel bir bahçesi vardı, sofralar da burada kurulmuştu. Sofrada, sahanlar birbirini ta’kîb ediyordu.
Ben, bunların sayısını, on beş kadar saydım. Bu sahanların hepsinden
almak, âdetâ, zorunluydu. Aksî takdirde, ev sâhibi, kendisini hakaret görmüş sayardı. Yemekten sonra, büyük ağaçların koyu gölgesi
altında serilen minderlerde, hafif bir uyku kestirmek ne hoş ve tatlı
olacaktı. Nâcî ile benim fikrimiz buydu. Fakat, Câvid Bey, hiçbir vakit
terketmediği, fikr-i ta’kîb ve düzenle, “yolcu yolunda gerek” diye, bizi
kaldırdı. Öğleden iki sâat sonra, arabalara binmiştik.
Daltaban’dan sonra, yol, daha fazla fenâlaşmıştı. Manzaraların
kelliği devâm ediyordu. Daltaban’dan çaktıktan sonra, ağaçtan, yeşillikten hiçbir belirti kalmamıştı. Her taraf taş ve kaya idi. Bütün dağlar,
tepeler, siyâh ve ihtiyârdı. Devâmlı, böyle fenâ manzaralar arasında
seyâhat, rûhu üşütüyor, duygulara sıkıntı ve uyuşukluk veriyordu.
Buralarda da arâziî pek dar, toprak pek az olduğundan, halk, müdhiş
kayaların, taşların arasında, başka yerlerden toprak getirerek, âdetâ,
sun’î tarlalar meydâna getirmişler. İnşanın yürüyemiyeceği, dengesini
bulamayacağı bu yerlerde, kendilerini bağlayarak, çalışıyorlardı. Zavallıların, buna karşılık, çıkarabildikleri, ancak ölmeyecek kadar bir
şeydi. Bu durum, ihtiyâcın, inşanlar için nasıl, çalışmaya sürükleyici
*
Bu yazı, 1100 numaralı, 30 Ramazân 1329 hicrî, 10 Eylül 1327 rûmî, 23 Eylül 1911
milâdî târihli, Tanîn Gazetesi’nde, yayınlanmıştır.
- 346-
Kemal Saylan
bir etkisi olduğuna, pek açık bir örnekti. Bu bölge köylülerine tenbel
denemez. Aksine, onlar, bu hasîs toprak üzerinde, pek çok çalışıyorlar.
Buna karşılık, tabîat, onlara, hazinesinden, pek az şey veriyor. Bunun
için, hayât, onlar için, bütün anlamıyla, didinmeden, tabiatın bütün
zorluk ve engellemeleriyle çarpışmaktan başka bir anlam ifâde etmez.
Her şeyde aşırı bir korku gösteren bu dağlar, yalnız suralıyla temiz ve asîl idiler. Sık sık, pek leziz ve soğuk sulara, kaynaklara, tesâdüf
ediliyordu. Biz, çocuk gibi, bu suların hepsinden içmek istiyorduk. Yol
üstende, ba’zân, ma’den suları da vardı. Bunlar akıp gidiyordu. Yolun
kenârında, hafif meyilli bir yerde, üç yerden ma’den suyu çıkıyordu.
Bunlardan da içtik. Biri çok sert, diğer ikisi daha hafiftir. Sert olan su,
çıktığı ve aktığı yerde, kırmızılık meydâna getiriyor ve inşana çok geğirti veriyor. Bizim, şimdiye kadar, şişelerin içinde görmeye alıştığımız ma’den sularının, böyle, yolda, çamur yapacak kadar bol olarak,
akıp gitmesi, inşana pek garîb geliyordu.
Akşam üstü, saâat on bire doğru, bu geceyi getireceğimiz, Murathânoğlu’na geldik. Burası, güya nâhiye merkezi idi. Fakat, hükümet
konağı denilen yerle, bir iki hândan ve üç-beş dükkândan başka bir
şeyler yoktu. İndiğimiz hân, benzerlerine göre, fenâ değildi. Hânın sekiz-on odası vardı. Odaları gezdik, her şeyden evvel, duvarlarındaki
yazılar dikkatimizi çekti. Bunların arasında, Hakkâri Meb’ûsu Seyyid
Tâhâ Efendi’nin bile ismi ve yazısı vardı. Herkes, buradaki tahta bitlerinden şikâyet etmişti. Muradhânoğlu’nun kenarından bir dere akıyordu. Bu derenin etrafına, beş-on söğüt dikilmiş olduğundan, göz,
biraz yeşillik görüyordu. Hânın arkasında da, her türlü meyve ağaçlarıyla süslü, güzel bir bahçesi vardı. Akşam yemeğini, kendi kendimize,
orada yedik. Biraz sonra da yataklarımıza girdik. Bu gece tahta bitlerinin hücum ve taaruzuna uğrayan, yalnız Nâci olmuştu. Sabahleyin,
gece hiç uyku uyuyamamış olduğunu söylüyordu. Havâsı pekiyi olan
Muradhânoğlu’nda geçen bir geceden, hepimiz memnun olmuştuk.
Sabahleyin, daha karanlıkta, kalkmış ve sâat dokuzda arabalara binmiştik.
Bu sabah, havâ pek hoştu. Manzaraların tekdüzeliğinden ve sıkıntısından başka, şikâyet edilecek bir şey yoktu. Yol da düzdü. Hayvânlar kolaylıkla yürüyorlar, arabalar o kadar çok sarsılmıyordu. Birâz
sonra, vaktiyle bu bölgenin derebeyleri olan Muradhânoğulları’nın
arâzîsi içinden geçtik ve bir takım kal’a harâbeleri gördük. Yolda,
birçok “kağnı”lara tesâdüf ediyorduk. Ba’zısını dört öküz çekiyordu.
- 347-
İçlerinde en fazla dört çuval bulunuyordu. Arabacılar, tekerleklerin
çıkardığı iniltiden, sizden merhamet dileniyor zannedilen, o râhatsız
edici gıcırtıdan, memnun ve sarhoş olmuş gibiydiler. Kendilerinden
sorduk; bu şekilde, on beş-yirmi gün devâm eden yolculuktan, ancak,
kırk-elli kuruş kadar bir şey kazanabilirlermiş.
Muradhânoğlu’ndan hareketten iki buçuk-üç sâat sonra, “Hadrak” Köyü’ne geldik. Burası, Trabzon-Erzurum Yolu’nun yarısı idi. Ve
burada, Trabzon hududu bitiyor, Erzurûm Vilâyeti başlıyordu.
Kemal Saylan
- 348-
53. Ahmed Refik (1918)
17 Nisan-20 Mayıs 1918 tarihleri arasında, Ermeni zulümlerini
yerinde tespit etmek için kurulan komisyonda yer alan Ahmed Refik’in tuttuğu bu gezi notları 1919 yılında İstanbul’da Orhaniye Matbaası’nda “Kafkas Yollarında Hâtıralar ve Tahassüsler” adıyla eski harflerle
yayınlanmıştır. Kitabı daha sonra Yunus Zeyrek yeni yazıya aktarmış
ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 2001 senesinde İstanbul’da tekrar
basılmıştır. Yazarın Gümüşhane ilgili anıları kitabın 10-13. sayfaları
arasında yer almaktadır.
Kafkas Yollarında
Ardasa (Torul), 25 Nisan
Zigana’da yol genişletilmiş. Çamlardan birçoğu telgraf direği,
dekovil traversi için kesilmiş. Keçi çıkamayacak derecede yüksek tepelerden yontulup bırakılmış çamlar sırtlarda küme küme yatıyor. Yollarda Rusların yaptıkları kereste fabrikalarına, harap yol makinelerine
tesadüf olunuyor. Bu imar arzusuna karşılık, harap edilmemiş hiçbir
Müslüman köyü yok. Yollarda ve köylerde hiçbir adam görülmüyor.
Ziganalardan inildikçe, karlı dağlar ve tepeler arasında kafile kafile kadınlara tesadüf olunuyor. Zigana hanları bomboş. Fakir birkaç genç,
evlerden birine sığınmışlar, yolculara Ruslardan kalma çayları pişiriyorlar, beş on para kazanıyorlar. Biraz ötede, Rus yer altı barınakları
görülüyor. İçlerinden birine Rus idaresi zamanında nasıl yaşadıklarını
sordum. Şu cevabı verdi: “Efendi, Urus bize bakıyordu, fakat yüreğimiz
korkuda idi. Şimdi korku yok, ama açlık kötü.”
* * *
Ardasa (Torul)’ya geldiğimiz zaman, harabeden başka bir şey görülmüyordu. Ortalık karardı. Güneşsiz, gurûbsuz, donuk ve soğuk bir
akşam. Rusların tahribatından, Ermenilerin mezaliminden kalbe dehşet geliyor. İnsan bir fener direği görse, darağacı zannediyor. Ardasa harap. Caminin içi, mezarlık, tamamen perişan. Cami ile medrese,
ahıra çevrilmiş. Mezarlığın bir kısmına kahvehane yapılmış. Sokaklar
mermi kovanları ile dolu. Burada Rus idaresi zamanında yaşayan Hasan Baba, şehrin bütün menkıbelerini biliyor. Hasan Babanın rivayetine göre Ardasa, eskiden cümbüşlü bir yermiş. Düğünler yapılır, zevkler edilir, türküler söylenirmiş. Köyün delikanlıları bazen coşarlar:
- 349-
Ağa beni vurursun
Kız kolların kurusun
Ben nereye gidersem
Yine beni bulursun
Ey dereler dereler
Neler bilirim neler
Senin değildir benim
Koynumdaki memeler
Türküsünün şen ve şakrak nağmeleriyle oynarlarmış. Şimdi, bu
nağmelerin hazin bir hatırası bile kalmamış. Ruslar, burada pek çok
insan öldürmüşler. Ordumuzun Kabaktepe Zaferi, Ardasa’da Rusları çıldırtmış. Birçok ehli İslâm, Rumların teşviki yüzünden casuslukla
suçlanarak haksız yere öldürülmüş. Rumlardan bazıları, Ruslara karşılıksız casusluk etmişler. Kendilerini, Moskof idaresi altında ebediyen yaşayacak sanmışlar. Rus komünistliği İslâmların felâketini bir kat
daha artırmış. Hasan Baba diyor ki:
-Rusların hürriyet bayramları tuhaftı. Sokaklar o Rus karılarıyla
doluydu. Boyunlarındaki çantalara kurdeleler doldurmuşlar, herkese
takıyorlar, para topluyorlardı. Bir karı bana da geldi. Türkçe biliyordu.
Kurdeleyi takmak istedi. Almadım:
-Devletimiz bize hürriyeti çoktan verdi madama. Eyvallah. Bize
artık lüzumu yok, dedim. Karının yanındaki asker: “Ne diyor?” diye sordu. O da Moskofça anlattı. İkisi de gülüşe gülüşe yanımdan ayrıldılar.
Burada subaylar hep karılarla gezerlerdi. Bilmem, bu yanlarındaki karılar, kendi avratları mı, yoksa emanet mi? Ama hürriyetten sonra subayların da neş’esi kaçtı. Askerler, generallerin bile nişanlarını söktüler.
Efendi, bir görseydiniz, her akşam Kazaklar, şu derenin kenarına toplanırlar, biteviye türkü çağırırlar, oynarlardı. Baktım dere, muntazam
bir köprü altından çağıl çağıl akıyor. Ardasa’da iki sıra dükkânların
önü arabalarla dolu. Arabalardan biri, kim bilir hangi tabur doktorunun eşyasını taşıyor. İçinde bir insan kellesi, sırıtmış dişleriyle, arabada
gitmekten hoşlanmış, âdeta gülüyor. Ortalık kararıyor. Ardasa’nın arkasından yüksek bir kaya, tepesinde taştan işlenmiş gibi zarif, ince bir
duvar, Romalılardan kalma bir kalenin kıymetli harabesi var. Köylüler,
bu kalede kral kızının oturduğunu söylüyorlar. Sağda yüksek bir dağın
böğründe, sarı kayalar arasında, ince bir yol, kordon gibi dağı çeviriyor.
Dükkânlar arasındaki yol, muhacir arabalarıyla dolu. Akşam. Karanlık
gittikçe artıyor, uzak bayırlardan araba sesleri geliyor.
Kemal Saylan
- 350-
Erzincan, 29 Nisan
Ardasa’dan Erzincan’a kadar yol gayet berbat. Kayalık boğazlar,
çorak dağlar, çıplak ovalar, çamur, kar, soğuk, bir yolcu için en can
sıkıcı zorluklar güya hep bu mıntıkaya toplanmış. Dağlar geçilmekle
bitmiyor, yollar gittikçe uzuyor, ruha sıkıntı veriyor. Kalbimizde Erzincan’a bir an evvel kavuşmak arzusu var, fakat ne mümkün! Şimdi
yol dönecek, şimdi güzel bir manzara meydana çıkacak, şimdi bütün
bu zorluklar sona erecek zannediliyor. Fakat yeni bir dağ, yeni bir ova,
bütün ümitleri kırıyor.
Bu dağlar sıra dağlar
Sılada yârim ağlar.
diyen sevdalı, bilseniz, ne kadar haklı imiş...
Ardasa’dan Erzincan’a giden yol üzerinde en güzel, ruha tesellî
veren yer, Gümüşhane. Gümüşhane’nin bağları, bahçeleri, elma, zerdali ve ceviz ağaçlarıyla dolu bahçeler dar bir vadide. Yol vadinin kenarından geçiyor. Yolun etrafı tek tük evlerle çevrili. Çiçekli ağaçlar,
geniş çayırlar, gümüş yapraklı söğütler altından, dere uzayan bir çağıltı ile akıp gidiyor. Ruslar en güzel meyve bahçelerini harap etmişler. Söğütlerin, cevizlerin, kıymetli meyve ağaçlarının kesilmiş kökleri,
geniş ve beyaz kesim yerleri, öldürülmüş bir insan gibi yerlerde duruyor. Bahçe setlerinin taşları yıkılmış, yola dökülmek için küme küme
kırdırılmış. Gümüşhane’nin çarşısı, camii, meydanı bu yıkımdan nasılsa kurtulmuş. Tekye köyü bütünüyle harap. Civarındaki maden suyu,
toprakları turuncu renklere boyayarak mütemadiyen kaynıyor. Fakat
kükürdü pek çok olduğu için içimi leziz değil.
Pirahmet’ten hareket ettiğimiz gün şiddetli bir kar ortalığı bembeyaz etti. Yollarda çamurlardan geçilmiyor. Köse dağının çamları
bembeyaz. Yürümek mümkün değil. Her taraf yeknesak. Hiçbir köy
görülmüyor. Hiçbir dere, çağıltısıyla, hiçbir ağaç, çiçekleriyle gözü teselli edemiyor. Köseler, harap, çıplak, soğuk, kasvetli, geniş bir ova
ortasında, sevimsiz bir köy. Civarındaki leziz suyundan başka güzel
hiçbir şeyi yok. Sokaklarında kümelerle serçeler oynaşıyor, uçuşuyor.
Köpekler duvar diplerinde uyuyor. Ruslar burada bir erzak ambarı
kurmuşlar. Köyün en zarif binası Mehmet Ağanın evi. Burası âdeta bir
köşk. Rusların hemen her köyde bıraktıkları büyük saç sobalar burada
yok. Odanın sobaları Rus tarzında, yerli şömineler gibi. Tavanı ve duvarları gayet süslü. Duvarlarda kelime-i tevhid, zırhlı, saat, keşkül ve
- 351-
çiçek resimleri görülüyor. Hava gayet soğuk. Her tarafta açlık hüküm
sürüyor. Bu zengin Anadolu hiç bahtiyar olmayacak mı?
Köseler’den Günbatır’a kadar kar ve yağmur altında ilerledik.
Soğuktan ziyade, yollar ve çamurlar asaba dokunuyor. Günbatır’a
geldiğimiz zaman, kendimizi âdeta çamurlara batmış gördük. Fakat
Erzincan’a kadar daha uzun bir mesafe var. Karşımızdaki dağlar bembeyaz. Bu dağların beyaz tepeleri arasında, ufak ve sivri bir dağ görülüyor ki, işte burası Sipikör dağı. Köylüler, karın azlığından bahsediyorlar. Fakat atlar pek yorgun. Çamurlar fazla ise, gece dağ başlarında
kalmak, kurtlarla pençeleşmek ihtimali var. Bir gün evvel de, yolda
birkaç kişi parçalanmış diyorlar.
Sipikör’e doğru yola çıktığımız zaman, öğle idi. Dağın eteğine
kadar, çamurlu yollardan, soğuk ovalardan gelmiştik. Bu ovalarda
arabaların yürümesi de imkânsız. Tekerlekler çamurlara saplanıyor.
Hayvanlar, birkaç adımda durmaya mecbur oluyor. Yürümeyi tercih
ettik. Fakat bu dağ, yürüyerek nasıl aşılabilir? Zaten akşam oluyor. Sipikör’de yatacak ve barınacak hiçbir yer yok. Yüksekliği iki bin metreye yakın. O kadar sarp ve dik ki, arabaların geçmesi için rampalar
yapılmış. Karlar içinde, gökyüzünün maviliklerine karışan zirvesine
baktığımız zaman, manevî kuvvetimizin kırıldığını hissediyoruz. Bacaklarımızda zaten derman kalmadı. Arabalar geride. Onların dağa
çıkması, o akşam mümkün değil. Erzincan’a yürüye yürüye gitmeye
mecburuz. Fakat bir rampayı bile güç çıkıyoruz. Ayaklarımız su içinde.
Her rampayı çıktığımız zaman, uçuruma düşmemek için duvarlarına
tutunuyor, bitkin ve mecalsiz, karlar üzerine çöküyoruz. Sonra, diğer
rampayı çıkmak için düşünüyor, uzun kalp çarpıntıları içinde takatsiz
bir hâlde kalkıyor, ayaklarımız kayarak, nefes nefese çıkıyoruz.
Güneş, karlar üzerine yaldız serperek batıyor. Her taraf sessiz.
Ne derelerin çağıltısı, ne kuşların cıvıltısı, hiçbir ses işitilmiyor. Ortalık
kararıyor. Daha tepenin yarısına gelmedik. Büyük felâket. Her taraf
kar, uçurum, ölüm ve ıssızlık. Birkaç adım ileride, bir geyik, karlar
üzerinden geçip gitmiş. İki sıra iz, gurûb eden güneşe doğru uzanıp
kayboluyor. Ağır ağır, karlar içinde tırmanıyoruz. Tepeye geldiğimiz
zaman, ortalık karardı. Sıradağların beyazlıklarından başka bir şey görülmüyor. Vücudumuz bîtap. Fakat yine yürümeye, yine Erzincan’a
kadar gitmeye mecburuz. Soğuk gittikçe artıyor. Gece. Sert bir rüzgâr
esiyor. Sipikör’ü inmek, çıkmak kadar güç değil. Fakat bu sefer, karanlıkta uçurumlara yuvarlanmak tehlikesi var.
- 352-
Kemal Saylan
Bereket versin, ayın tatlı aydınlığı, bizi bu felâketten de kurtardı.
Marmara’da gümüş gibi parıltılar, adanın karanlık çamlarında pürnur
ışık oyunları, güzel İstanbul’un latif semasında nurlar peyda eden ay,
buradaki karlı dağlar, sarp kayalar, korkunç uçurumlarda da bedbaht
yolculara kurtarıcı bir meş’ale vazifesi görüyor. İmdadımıza ondan
başka gelen olmadı...
- 353-
54. Alfred Frederick Rawlinson (1919)
1877 sonrasında Trabzon-Erzurum-Bayezit güzergâhının önemi
iyice artması ve IX. Ordunun silah ve teçhizatıyla Erzurum’da bulundurulacağını dikkate alan İngilizler, bir hayli güç vazife için Yarbay
Alfred Frederick Rawlinson’u bu göreve tayin etmişlerdir. TrabzonErzurum yolculuğunu “The Adventures in The Near East (1918-1922)”
isimli eserinde anlatan Rawlinson, Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 143, 153-154 ve 258-259. sayfalarında yer vermiştir. 1923 senesinde
Londra’da basılan kitabın ikinci baskısı 1934 senesinde yapılmıştır.
CHAPTER III
Eastern Anatolıa-Trebizond and Erzeroum
Above its junction with the road the valley becomes wider and
receives three large tributaries in the next twenty miles. Here, before
entering the town of Gumush Khaneh (the Silver House), we halted
and closed up our column again, as we heard the late Army Commander from Erzeroum was in the town, on his way to Constantinople,
whither he had been called by order of the Sultan. We passed him in
the main street with a polite salute, about 5 p.m., and made the best of
our way up the valley beyond, without making any halt at all in the
town.
The Kharshut Valley round Gumush Khaneh is far from spacious, being not more than a mile across at the widest point, with steep
mountains everywhere rising to the snow on either side. The valley
itself, however, is here well cultivated and the land rich and sheltered,
there being many orchards which produce apples and cherries famous
throughout all the upland country — a beautiful sight at this time in
April, when the whole valley was a mass of apple-blossom. We kept
on till dark, rising all the time, and were finally forced to bivouac at the
roadside in the darkness, just under 100 miles from Trebizond, with
the defile leading to the Vavok Pass just before us. Our bivouac was
only 500 feet higher than our camp of the previous night, but was infinitely warmer, as, although the snow was all round us, yet the roadside where we halted was well sheltered by the steep sides of the gorge.
Next morning, at daylight we were quickly on the move, as we
- 354-
Kemal Saylan
hoped we might be able to cross two passes during the day. Immediately on leaving, the gorge became so narrow as to barely leave room
for a car beside the roaring torrent, but after not more than a quarter of
a mile we came suddenly out on to the snowfield, with the ridge of the
Vavok Pass (6,500 feet) two miles in front of us. Once over the ridge,
on the southern slope the snow was less and the gradient favourable,
and so we made good progress, passing through the outskirts of the
town of Baiburt at 5,300 feet, 125 miles from Trebizond, before midday. We reached the edge of the snow below the Khop Pass as the sun
was sinking and camped there in the snow for the night. Amongst the
many difficult passes of Eastern Anatolia, very few can be passed by
wheeled vehicles. The Khop is certainly the most difficult of these, as,
although the road is well traced and constructed, not only is the actual
tipper pass unusually long (about fifteen miles), but half of it is at over
8,000 feet, the road there is also much exposed, the wind being frequently very high and so cold as to have an absolutely paralysing effect
on anyone exposed to its full force.
On the 7th, at daybreak, I started for Trebizond, with two cars
and three men only, hoping, with these very light loads and a road
which I expected now to find dry, to do the 200 miles in two days.
Grossing the Erzeroum Plain the road was dry and good but the foothills of the Khop were deep in mud, though the pass itself was dry and
fairly clear of snow; so, in spite of deep mud again in the Baiburt Plain,
we were able to camp for the night in a beautiful orchard on the banks
of the Kharshut River, eight miles east of Gumush Khaneh and 120
miles west of Erzeroum.
This camp was in such a really beautiful spot that it has lived in
my memory ever since, and it was pure chance that enabled us to find
it. We spent a most delightful evening amongst the flowers and grass,
the air heavy with scent of apple-blossom and two torrents roaring one
on either side of us. I fancy anyone would have appreciated the beauty
of this spot, but to us, after so many months of snow and ice, without
ever a shrub or tree, or even a green blade of grass, to gladden our eyes,
the contrast here was restful beyond expression, and we dreamed we
were in England far away, and woke next morning with the same idea.
That one lovely summer evening still remains in my recollection as just
one beautiful dream amidst a long succession of nightmares.
- 355-
CHAPTER V
Prison Again
We reached Jeveslik, at 1,800 feet altitude and seventeen miles
from Trebizond, at 6.30 p.m., and found good quarters, or, at least, a
small dry room to ourselves. The road was fair, but in., the deep valley
the heat was quite considerable - that is, much hotter than the hottest
day of an English summer - this, of course, being caused by the powerful rays of the sun striking on the rocky walls of the confined valley.
That night our very jumpy officer told me he intended next day to
cross the Zigana and reach Zigana Khan, on the other side of the pass,
and that we should be accompanied by a large detachment of mounted gendarmerie, who scout ahead of us over the upper would pass.
The distance from Jeveslik to Zigana Khan is thirty-two miles, and the
summit of the pass is 5,600 feet above our starting-point, after which
we should have to descend a further 2,500 feet to reach Zigana Khan.
It was easy, therefore, to foresee that we were in for a terribly severe
day, especially as the upper pass lay deep in snow. I was not surprised, therefore, when we were told we should start in the dark, at 4.30
a.m., which we did. There was much less snow on the pass than when
we had come over it, in such high spirits, just fourteen days before,
and we reached our destination at 7.30 p.m., having seen no signs of
anyone but our numerous guards, my only comment in my notes on
the journey being A very long day, which description, I think, will be
considered as amply justified by our fifteen hours continuous march!
The next night we reached Gumush Khaneh, after ten hours’
travelling, and on arrival the men told me they had seen and spoken to
some Americans on entering the town. We were, as on our last halt at
this place, quartered in the large common room, which serves the purpose, fulfilled in more civilized countries by an inn, of affording shelter
for travellers; hut on this occasion, thanks to the extreme nervousness
of our young officer, all the public were ejected and we were hurried
inside as quickly as possible. Before reaching the door, however, I saw
an obvious American in the crowd, who shouted “Hulloa!” to which,
however, I was only able to answer by a sign that I could not talk to
him, as he was hurriedly shepherded off by Turkish soldiers, I being
as hurriedly hustled into the building, where even the windows were
- 356-
Kemal Saylan
promptly closed and covered. Our officer himself sat up the whole
night to make sure that no communication should be possible between
us and our American sympathizers in the town.
I understood that the gentlemen formed part of the American
Relief staff, who had, to my knowledge, for long been doing their usual splendid work in relieving the starving Armenians in the Kars and
Erivan districts. I gathered that they were now being forced to leave
the country by the Turks, to whom, of coursea any idea of philanthropy is hopelessly inexplicable, and who were inclined to treat these
heroic workers in the cause of humanity as spies whose objects were to
excite the sympathy of Europe and America in favour of the Christian
minority, whom it is, and has long been, the deliberate policy of the
Turkish Government to exterminate.
Next morning our departure was delayed, and we were not allowed outside, until the Americans had left the town on their way to
Trebizond, when we continued our journey in the opposite direction.
The Americans, however, had seen our party, and, having actually recognized me, were therefore able to report that fact on their arrival at
Constantinople, from whence it was telegraphed home. This formed
the first and only reliable news received as to my then being still alive,
though on my way again to captivity in the interior. The remainder of
our journey was uneventful but exceedingly disagreeable, as the marches were long and our guards brutal to a degree, whilst the anxious
young officer was a most unsuitable person for such duty. Above all
else, we knew well with what misery we were now confronted, and
therefore suffered even more in our minds than in our bodies.
- 357-
İNDEKS
Yer ve Coğrafi Bölge Adları*
-AA’rdassī, 233, 239
Ach-Kalá, 130
Ajerah Valley, 148
Akçakale, 94
Akçaköy, 68, 94
Akhyr-su, 245
Alansa, 51, 251
Amassérah, 203
Amborlo
Arab-déré
Araköy
Arapdere
Ardase karyesi
Ardassi
Ardessa-irmághi
Armenia
Arzerum
Arz-roum
Atasö
Atri
Avliana
Aydoğdu
Bayburt
Boztépèh
Bülbül Oglu
Djeveslik
Dorila
Dschewizlik
-CCadaca
Canca
Canha
Caraja
Cascana
Caucasus
Cevizlik karyesi
Chiftlík
Chimán-dagh
Chiran
Chorok Su
Chorokh valley
Chulat Dagh
Coassie
Cohchian
Crom
Cromni
-EElpis Dağı
Elpiz-Dagh
Embrek-su
Emin Mahallesi
Emrik
Ermenâk
Erserûm
Erzerum
Erzindjan
Erzingan
Erzinjan
Erz-Rúm
-BBacuch-Dağ
Baibourt
Baïbourt
Baibout
Baiburt
Bairbout
Balachor
Balahor
Bâlâhor karyesi
Balakhor
Bash-chiftlík
Batúm
Bayburd Kasabası
-ÇÇağır
Çimen Dağı
-GGalian Keupru
Galian-déré
Gamisch Khana
Gavur Dağı
Geçid hanı
Gellatorna
Gemeri
Gemishkhana
Genis-kaleh
Ger
Germeri
Gérmery
Getschid Khan,
*
-DDag-Dibi-Hani
Däghdibi
Daltaban
Daltaban mahâllesi
Demircisuyu
Demirjí-súyú
Derbend hanları
Deveh Koori
Dinmen-Déré
-FFarna-kapan
Folköy
Fourfoura
Funduklee Bell
Yer ve coğrafi bölge adlarının birçoğu her seyyahın eserinde farklı yazıldığı için bu
isimlerin metinlerdeki yazılışına sadık kalınmış ve indekste bu şekilde gösterilmiştir.
Kemal Saylan
- 358Ghévanis
Ghiavour-dagh
Ghumish Khana
Giaoor-dagh
Giaour Daug
Gjaur-Dag
Guelchid Khan
Gumish Khaneh
Gumish-hanah
Gúmish-Kháneh
Gumuch-Khané
Gûmûsch Khane Khan
Gumusch-Khânéh
Gumush Hané
Gumysch-Haneh
Gümisch-Chaneh
Gümüschhane
Gümüschhané
Gümüsch-Hané
Gümüschhane-Su
Gümüschkhane
Gümüsch-Khane Khan
Gümüş
Gümüşhâne Livâsı
Günbatır
Gymnias
Gyumish-Kháné
-HHadrak Köyü
Halcavala
Harpasos
Harrâk hanları
Hart
-IIstawros
Istolos
-KKaïa-Kalé
Kaladjik village
Kalé
Kale köyü
Kaledjik
Kalkit-tschai
Kanish Irmağı
Kará Hisar
Kara Hissar
Kara Kúlák
Kará Sú
Karäbiyik
Karabooyuk
Karabök
Karaçukur,
Karadağ
Karagumse
Kará-Hisár
Karahissar
Kara-Hissár
Karakaban
Karakaban-Dagh
Karasu
Karchout-déré-sou
Kaukasus
Kavuh hanı
Kâvur pınarı
Kelkit
Kerekli
Kerekli-köi
Kerkíd-chiftlík
Kerkit Chiftlik
Kesheesh Dagh
Khadrak
Khaldia
Khamsikui
Khán of Kádarak
Kharshoot
Kharshút
Khop Pass
Khorshat
Kızılot
Kilkit-Tschiftlik
Kitowa Dagh
Kizil Irmack
Kiz-kalessi
Kizzilbahs village
Kocabeğ hanı
Kōdil
Kōdil baghtsche
Kodja Pounar
Kodja-Mezari
Kootee Koi
Korash Dag
Koraş Dağı
Koulak-dagh
Koula
Köseler
Kromm
Kromni
Kroum
Kulak dağı
Kuleh-Hisár
Kurtoum
Kürtün nahiyesi
Küsse
Kyüpri-báshí
-LLarkana-déré
Lerion
Lycus
-MMaden-Khan
Mavranghel
Meadow Mountain
Meiran-anadéré
Messo-Khaldia
Minor Asia
Mount Théchés
Mourad Khan
Murat Dağı
Murat-dagh
Murathânoğlu
-NNadir baba
Nadir-baba
Niksar
Níksár
-PPalima
Pass of Vavuk
Pir-ahmed
Pirahmet
Pyxites
-SSaad-Ullah-Effendi’s
khan
Sabran Khan
Sadak
Saint Poul
Saint-paul
Samsoun
Sámsún
Satala
Schámurlū
Scharchut-Sou
Scheilan-déré
Sevas
Seythian
Shebb-kháneh
Sheherán
Sheyran
Sifon Vadisi
Silver House
Singana
Sipikör
Sívás
Sobran
Soghan
Soghanli Dagh
Starves
Stavri
Stavros
Suddak
Surmala
Sywas
-ŞŞenük
Şiran
-TTach Keupru
Tarkanas
Tarso
Tcharchamba
Tchifflick
Tchifflick-Khan
Tchiftlik
Tchimen-dagh
Tchoruk
Tekké
Tekye karyesi
Temlia
Tépé-Boïon
Tepeboyun
Terrain
Teyrsoom
Tilkicik
Tokat
Tókát,
Tokat-Sou
Toroul
Torul
Trabzon Vilayeti
Trapezunt
Trebizond
Trébizonde
-UU’leh-Sheïván
Uleh
Ulehsheran
U’lu Schehrän
Ulu-Scheiran
Valley of Khorshat
Valley of the Karschut
-VVarzahan
Varzan
Vavok Pass
Vavough-Dagh
Vavoug-Khan
Vesernik
Vesnereik
Veyserni
Village de Roumlouk
Village of Ger
Village of Kizziljay
Vizernik
-YYalın Dağı
Yalin-dagh
Yéchil-Irmak (Iris)
Yer köprü
Yer köprü karyesi
- 359Yokuş başı
-ZZegan
Zığana dağı
Zığana hanları
Zigana
Zigana Dagh
Zigana Pass
Kemal Saylan
- 360-
Şahıs İsimleri
İndeksi
-AA. C. Laemmlein
A. D. Mordmann
Abdallah
Abdullah Paşa
Ahmed Refik
Ahmet Şakir Paşa
Ahmet Şerif
Alexander Macdonald
Alfred Frederick Rawlinson
Aminius Vambéry
Austen Henry Layard
-BBakkal Ohannes
Betasch-Bek
-CCabasica
Câvid
Charles Boswell Norman
Charles Snodgrass
Ryan
Charles Texier
Colonel Charles Stuart
-DDeli Halit Paşa
-EEdmund Naumann
Eduard von Hoffmeister
Edward Granville
Browne
Edwin Lord Weeks
Eli Smith-Harrison
Gray Otis
Eugene Schyler
Evliya Çelebi
-FFrancis Rawdon Chesney
Frederick Walpole
-GGeneral Hesse
General Pankratieff
General Paskevitch
General Paskiewitch
General Sergheeff
George Fowler
George Hughes
Hepworth
Guilliame de Ruysbroeck
-HHalit Paşa
Hancı Mehmet Ağa
Hassan-Aga
Heinrich Barth
Henry Charles Barkley
Henry Fanshawe Tozer
Henry Finnis Blosse
Lynch
Henry Martyn
Henry Suter
Hommaire De Hell
Horace Maynard
Horotio Southgate
Humphry Sandwith
Jahia-Pascha
James Brant
James Justinian Morier
Johann Saremba
John Macdonald Kinneir
John Ussher
Joseph Wolff
-KKazım Karabekir
Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri
Ksenophon
-LLongworth
-MM. P. Rorit
Mahmud Effendi
Marco Polo
Mareşal Fevzi Çakmak
Mehmed Ali Ayni
Mehmed Hurşîd Paşa
Mehmed Şevki Bey
Mehmet Ağa
Moritz Wagner
Mustafa Kemal
Mustafa Nihat Ozön
Mustapha-Pascha
-NNâcî
-İİbn Battûta
İskender
İsmail Paşa
-OOmer-Aga
Omer-Aga
Osman Pasha
Otto von Blau
-JJ. G. Taylor
-PP. V. Tschihatscheeff
Palgrave
Pierre-Amédée Jaubert
Pordenone’li Odericus
-RReshid Mohammed
Páshá
Robert Curzon
Ruy Gonzales de Clavijo
-SSeyyid Taha Efendi
Seyyid Tâhâ Efendi
Sidney Whitman
Sir Alfred Biliotti
Sir Fenwick Williams
Sohn des Pascha
Sultân Hasan
-ŞŞakir Paşa
-TTheophile Deyrolle
-UUzun Hasan
-V-
- 361Victor Fontainer
Vital Cuinet
-WWilliam Eleroy Curtis
William John Hamilton
William Monteith
-YYarbay Halit Paşa
Youssuf pacha
Yussuf Wolff
-ZZöhrab Efendi

Seyyahların Gözüyle Gümüşhane

Transkript

Benzer belgeler

Briefbogen - Kopie