missteen

23
ÇÁÎÂÚ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ‰Ûı‡
Tatar ruhu flahlan›yor
ê‡Ù‡˝Î¸ ï‡ÍËÏÓ‚ / Rafael Hakimov
28
ÉÓðÓ‰ ä‡Á‡Ì¸ ‚ ÚËÚÛ·ÚÛðÂ
4
åÂÒÚÓ Û‚ÂÒÂÎÂÌËfl ‚ ÏËð - ä‡Á‡Ì¸
ÏÓÒÍÓ‚ÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÂÈ
Moskova devlet
unvanlar›nda Kazan izleri
чÏËð àÒı‡ÍÓ‚ / Damir ‹shakov
50
Ñð‚ÌËÈ Ë ‚˜ÌÓ ˛Ì˚È ë‡·‡ÌÚÛÈ
Kadim ve Daima Genç Sabantuy
чÏËð ò‡ð‡ÙÛÚ‰ËÌÓ‚ / Damir fierefetdinov
54
Dünyan›n nefle flehri: Kazan
åËÌÚËÏÂð ò‡ÈÏË‚ / Mintimer fiaymiev
чÌËfl – ÔðË̈ÂÒÒ‡ ̇ˆËË
Halk›n prensesi Daniye
6
ä‡Á‡Ì¸ ÔÓ‰
í‡Ú¸fl̇ ãÂÒÍÓ‚‡ / Tatyana Leskova
‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍËÏË Ô·ÒÚ‡ÏË
Arkeolojik katmanlar
alt›ndaki Kazan
ÄÈð‡Ú ëËÚ‰ËÍÓ‚ / Ayrat Sitdikov
30
àÒÎ‡Ï ‚ í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÂ
Tataristan’da ‹slâm
14
éÔÓð‡ ä‡ÒÔËfl:
59
ùÍð‡Ì ‚Â͇: «çÓ‚˚È ‚ÂÍ»
Yüzy›l›n ekran›: “Yeni Yüzy›l”
åËÎflÛ¯‡ ÄÈÚÛ„‡ÌÓ‚‡ / Mileüfle Aytuganova
ê‡ÙËÍ åÛı‡ÏÂÚ¯ËÌ / Refik Muhammetflin
îÎÓÚ ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡
Hazar’›n güvencesi:
Kazan Hanl›¤› Filosu
àÒ͇̉Âð àÁχÈÎÓ‚ / ‹skender ‹zmaylov
16
å‡ð‡Ú ãÓÚÙÛÎÎËÌ:
é·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÔðÓ„ðÂÒÒ
̇˜Ë̇ÂÚÒfl Ò Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl
Marat Lotfullin:
Toplumsal kalk›nma
e¤itimle mümkün
ꇯËÚ åËÌ„‡ÁÓ‚ / Raflit Mingazov
18
í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì: ˆÂÌÚð ÔðËÚflÊÂÌËfl
34
ä‡Á‡ÌÒÍˠϘÂÚË
Kazan camileri
êÂÁ‰‡ чÛÚÓ‚‡ / Rezeda Dautova
39
å˚ Û‚ÂðÂÌÌÓ ÒÏÓÚðËÏ ‚ ·Û‰Û˘ÂÂ
Gelece¤e güvenle bak›yoruz
ùÌÁËfl ï‡Ì̇ÌÓ‚‡ / Enziya Hannanova
42
èð‡‚ÓÒ·‚Ë ‚ ä‡Á‡ÌË
Kazan’da H›ristiyanl›k
Ö‚„ÂÌËÈ ãËÔ‡ÍÓ‚ / Yevgeniy Lipakov
60
ëÓ‚ðÂÏÂÌ̇fl ÏÓ‰‡ Ë
ÏÛÒÛθχÌÒ͇fl Ó‰Âʉ‡ ‚ í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÂ
Tataristan’da ça¤dafl
moda ve ‹slâmî giyim
ÉÛθ̇ð‡ 䇉˚ðÓ‚‡ / Gülnara Kad›rova
64
ë Ò‡ÏÓ„Ó ÔÂð‚Ó„Ó ÌÓÏÂð‡ flðÍÓ
ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ËÌ‚ÂÒÚˈËÈ
Yabanc› yat›r›m
cazibe merkezi: Tataristan
46
í˚Òfl˜ÂÎÂÚÌflfl ÍÛθÚÛð‡ Ú‡Ú‡ð
Äȉ‡ð Ä·‰ð‡ıχÌÓ‚, î‡ðËÚ ìð‡Á‡Â‚
Aydar Abdrahmanov, Ferit Urazayev
Tatar kültürü bin y›ld›r var
„ÓðflÚ «é„ÌË ä‡Á‡ÌË»
Kazan atefli bininci say›da
yanmaya devam ediyor
чÏËð ÉËÒÏÂÚ‰ËÌÓ‚ / Damir Gismetdinov
ꇂËθ î‡ÈÁÛÎÎËÌ / Ravil Fayzullin
ÅÂÒÔ·ÚÌÓ ÔðËÎÓÊÂÌËÂ Í ÊÛð̇ÎÛ «ÑÄ».
Da dergisinin ücretsiz ekidir.
ì˜ð‰ËÚÂθ / ‹mtiyaz Sahibi
éÚ ËÏÂÌË Äé «îÓÌ Ñ‡ ÄʇÌÒ ïËÁÏ. ë‡Ì. ‚ íˉÊ.» ùðÍ‡Ï íÛÙ‡Ì ÄÈÚ‡‚ Ë
çÂÍÓÏÏÂð˜ÂÒ͇fl Óð„‡ÌËÁ‡ˆËfl «îÓ̉ ÒÓ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ð‡Á‚ËÚ˲ ñÂÌÚð‡
‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ·Ë·ÎËÓÚÂÍË»
Fon Da Ajans Hizm. San ve Tic. Afi. ad›na Erkam Tufan AYTAV
ÉÂÌÂð‡Î¸Ì˚È ‰ËðÂÍÚÓð / Sayfa Editörü-Genel Koordinatör
ÄÎË íéäìã / Ali TOKUL
ÑˇÎÓ„
̇˜Ë̇ÂÚÒfl Ò «‰‡»
Diyalog
‘evet’le bafllar
àÒÔÓÎÌËÚÂθÌ˚È ð‰‡ÍÚÓð / Yaz› ‹flleri Müdürü-Yay›n Editörü
ç‚‚‡Î¸ ëÖÇàçÑà / Nevval Sevindi
ꉇÍÚÓð ÚÛðˆÍËı ÚÂÍÒÚÓ‚ / Sorumlu Yaz› ‹flleri Müdürü
ÑÊÂÌ„ËÁ òàåòÖä / Cengiz fi‹MfiEK
àÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚È ÍÓÌÒÛθڇÌÚ / Yazar-Bafldan›flman
åÛÒÚ‡Ù‡ ÄêåÄÉÄç / Mustafa ARMA⁄AN
á‡Ï. ð‰‡ÍÚÓð‡ / Yaz› ‹flleri Müdür Yard›mc›s›
ãËÎËfl üäàåéÇÄ / Liliya YAK‹MOVA
ÑËÁ‡ÈÌÂð / Sayfa Düzeni
åÛð‡Ú ÄÑÜÄê/ Murat Acar
燉 ÔðËÎÓÊÂÌËÂÏ ð‡·ÓÚ‡ÎË / Yay›na Haz›rlayanlar
ëÔÓÌÒÓðÓÏ ËÁ‰‡ÌËfl ‚˚ÒÚÛÔËÎ éÄé ÄäÅ «ëÔÛðÚ».
Bu ek Tataristan Spurt Bankas›’n›n katk›lar›yla haz›rlanm›flt›r.
ëÓÚðÛ‰ÌËÍË ñÂÌÚð‡ ˝ÚÌÓÎӄ˘ÂÒÍÓ„Ó ÏÓÌËÚÓðËÌ„‡ àÌÒÚËÚÛÚ‡ ËÒÚÓðËË Äç êí Ë àÒÔÓÎÍÓχ Çäí
чÏËð àëïÄäéÇ, ÉÛθ̇ð‡ òÄÇÄãàÖÇÄ
ãÂÈÒ‡Ì àòåÖÖÇÄ, ãËfl áàÉÄçÉÄêÖÖÇÄ
Tataristan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü Etnoloji Araflt›rmalar› Merkezi ve Dünya Tatar Kongresi çal›flanlar›,
éÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚ¸ Á‡ ÒÚ‡Ú¸Ë, ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÌÌ˚ ‚ ÊÛð̇ÎÂ, ÌÂÒÛÚ ‡‚ÚÓð˚
Yaz›lar›n sorumlulu¤u yazarlar›na aittir, dergiyi ba¤lamaz.
Damir ‹shakov, Gulnara fiavaliyeva, Leysan ‹flmeyeva, Lia Z‹GANGAREEVA
ꉇÍÚÓð˚ ðÛÒÒÍËı ÚÂÍÒÚÓ‚ / Rusça Redaktörleri
ÄÎÂÍ҇̉ð èéãÖôìä, å‡ðË̇ åÖãÄçúàçÄ
Aleksandr POLEfiUK, Marina MELAN‹NA
ê‰ÍÓÎ΄Ëfl / Yay›n Kurulu
ê‡ÁËÎ ÇÄãÖÖÇ, чÏËð àëïÄäéÇ,
îÛ‡Ú ÉÄãàåìããàç, ꇯËÚ åàçÉÄáéÇ
Razil VALEEV, Damir ‹SHAKOV, Fuat GAL‹MULL‹N, Raflit M‹NGAZOV
èÂð‚Ӊ˜ËÍ / Tercüme
ê‡ÒËÏ ïìëçìíÑàçéÇ / Rasim HUSN‹TD‹NOV
ĉðÂÒ / Yönetim Yeri, ‹mtiyaz Sahibi ve Sorumlu Müdür Adresi:
Cumhuriyet Cad. No: 209/4 Harbiye-‹stanbul/Türkiye
Tel: +90 (212) 232 17 51 Faks: +90 (212) 231 82 34
ÜÛð̇Π«ÑÄ» Á‡ð„ËÒÚðËðÓ‚‡Ì ‚ åËÌËÒÚÂðÒÚ‚Â ÔÓ ‰ÂÎ‡Ï Ô˜‡ÚË, ÚÂÎÂð‡‰Ëӂ¢‡ÌËfl
Ë Òð‰ÒÚ‚ χÒÒÓ‚˚ı ÍÓÏÏÛÌË͇ˆËÈ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË
ë‚ˉÂÚÂθÒÚ‚Ó Ó ð„ËÒÚð‡ˆËË: èà ‹ 77-5826 ÓÚ 07.12. 2000
íËÔÓ„ð‡ÙËfl / Bask›
ù„ ŇÒ˚Ï / Ege Bas›m
www.da.com.tr • e-mail: [email protected]
í‡Ú‡ðÒÍËÈ ‰Ûı
Tatar ruhu
T
í
ataristan, Urallar üzerinde bir kavflak noktas›. Tarihteki
güçlü Kazan Hanl›¤›’ndan bugünün modern
Tataristan’›na yol almak hiç kolay olmam›fl.
‹slâm de¤erleriyle yo¤rulmufl medeniyet kuran Tatarlar,
Tataristan d›fl›nda da çok say›da bulunuyor ve kültürlerini
koruyorlar.
Savafllarla dolu Kazan tarihine bir kad›n kahraman›n
damgas›n› basm›fl olmas› bu bölgede kad›n›n gücünü
göstermekte. Süyümbike öyküsü ve onu temsil eden kule,
kad›nlar›n vatan sevgisine ve kahramanl›¤›na niflanedir.
Kazan, bin y›ll›k bir çiçek. Bu kültürel renkleriyle canl›
çiçe¤i sayfalar›n aras›nda bin bir haliyle bulacaks›n›z. O her dem
taze ve her dem elemli…
Tataristan yüzy›l bafl›nda Arapça alfabesi nedeniyle de
Osmanl› ayd›nlar›na ve dolay›s›yla ‹stanbul hinterland›na ba¤l›
kültürel yap› gösteriyordu. ‹stanbul gibi yafl›yor, düflünüyor,
tart›fl›yor ve giyiniyordu.
Alfabe de¤iflimi iki ülke aras›nda
dil iletiflimini kesti, ancak ruh iletiflimi
hep sürdü. Ayn› ana kaynaklardan
beslenen ruhlar her zaman birbirine
yak›n kald›. Tatarlar›n yüzlerce
dergileri, yetifltirdikleri ayd›nlar›yla
bölgeye her zaman ›fl›k saçt›lar.
Tatarlar edebiyatlar›, fliirleri, dualar›,
gazeteleri ve tiyatrolar›yla direndiler
her fleye. Belki bu nedenle bölgenin
en geliflmifl iletiflim araçlar›
Tataristan’da. Tatar medyas› çok
hareketli ve dünyaya aç›l›yor. Kazan
dahil her kentte e¤itim faaliyetlerine
çok önem verilmesi, e¤itime inanm›fl
Tatar ruhunun en güzel kan›t›d›r. 100
farkl› kültürün bir arada yaflad›¤›
Kazan’da özel ve devlet e¤itimi Tatar dilinin ö¤renilmesine özel
bir önem vermekte. Dili olmayan milletlerin ruhu kaybolur.
Tatarlar bunu biliyor.
Nefleli ve kültürlüler. “Kazan”› olan Tataristan’da birçok
H›ristiyan, Müslüman ya da fiaman bayramlarda iç içedir.
Yaflama sevinci taflan Türk töresini ve Müslümanl›k anlay›fl›n›
Tatar flark›lar› söyleyen köylerde ta içinizde hissedersiniz.
1550’de Kul fierif’in flu dizesi flahittir laf›m›za: “Mucize!
Dünyan›n nefle flehridir Kazan.”
‹slâm’›n bar›flç›l yollarla yay›ld›¤› Tatar halklar› her kültürü
kapsayarak toplumda hep bar›fl› gözetmifl. Eski Sabantuy
bayram› da bu ö¤elerle süslü bir kültür flenli¤i.
1990’l› y›llarda Rusya’n›n ve dünyan›n de¤iflik bölgelerinde
yaflayan Tatarlar sayesinde Sabantuy’un yap›ld›¤› co¤rafya
geniflleyerek yerel bir kültürel etkinlik olmaktan ç›k›p
küreselli¤e ad›m atmas› tesadüf de¤il. UNESCO’nun sözlü ve
maddi olmayan unsurlar› aras›na dahil edilmesi bu bayram›n
dünya arenas›na ç›kt›¤›n› ve kültürler ve medeniyetler aras›
diyaloga büyük katk› yapaca¤›n› göstermekte. Tatarlar dünya
sahnesinde kendi kadim kültürleriyle yer almakta.
Küreselleflmeyi en iyi anlay›p kullanan Tatar kardefllerimizin
yolu aç›k olsun.
Türkiye her zaman bilgisi ve kalbiyle sizin yan›n›zda olacak.
‡Ú‡ðÒÚ‡Ì – ‚ Ò‡ÏÓÏ ÒÂð‰ˆÂ ÇÓÎÊÒÍÓ„Ó ð„ËÓ̇. çÂ΄ÍÓ
·˚ÎÓ ÔðÓÎÓÊËÚ¸ ÔÛÚ¸ ÓÚ ÏÓ„Û˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó
ı‡ÌÒÚ‚‡ ‰Ó ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ„Ó í‡Ú‡ðÒڇ̇.
í‡Ú‡ð˚, ÒÓÁ‰‡‚¯Ë ˆË‚ËÎËÁ‡ˆË˛ ̇ ÓÒÌÓ‚Â ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ
ËÒ·χ, ÔðÓÊË‚‡˛Ú Ú‡ÍÊ ‚ ·Óθ¯ÓÏ ÍÓ΢ÂÒÚ‚Â Á‡
Ôð‰Â·ÏË í‡Ú‡ðÒڇ̇ Ë ÛÒÔ¯ÌÓ ÔðÓ‰ÓÎʇ˛Ú Ò‚ÓË
ÍÛθÚÛðÌ˚ Úð‡‰ËˆËË.
Ç ËÒÚÓðËË ä‡Á‡ÌË, ÔÓÎÌÓÈ ‚ÓÈÌ, ÓÒÚ‡‚Ë· ÒΉ ÊÂÌ˘Ë̇„ÂðÓËÌfl, ˜ÚÓ Ò‚Ë‰ÂÚÂθÒÚ‚ÛÂÚ Ó ‚ÎËflÌËË Ë ÒËΠÊÂÌ˘ËÌ˚ ‚
˝ÚËı Íð‡flı. ã„Ẩ‡ Ó ë˛˛Ï·ËÍÂ Ë ·‡¯Ìfl, ̇ÔÓÏË̇˛˘‡fl Ó
ÌÂÈ, fl‚Îfl˛ÚÒfl ÒËÏ‚ÓÎÓÏ ‚ÂðÌÓÒÚË Ë „ÂðÓËÁχ.
ä‡Á‡Ì¸ ÔӉӷ̇ Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚÌÂÏÛ ˆ‚ÂÚÍÛ. ùÚÓÚ flðÍËÈ ˆ‚ÂÚÓÍ,
ÓÍð‡¯ÂÌÌ˚È ‚ ÏÌÓ„Óˆ‚Âڸ ÍÛθÚÛð˚, ÏÓÊÌÓ Û‚Ë‰ÂÚ¸ ‚
ð‡ÁÌÓÏ ‚ˉ ÏÂÊ‰Û ÒÚð‡Ìˈ‡ÏË ÍÌË„Ë ËÒÚÓðËË. éÌ Ò‚ÂÊ Ë
Ô˜‡ÎÂÌ.
àÒÔÓθÁÛfl ‚ ̇˜‡Î ÔðÓ¯ÎÓ„Ó ‚Â͇ ‡ð‡·ÒÍÛ˛
ÔËÒ¸ÏÂÌÌÓÒÚ¸, í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì ÔÂðÂÌËχΠÍÛθÚÛðÌ˚ ‰ÓÒÚËÊÂÌËfl
ÓÒχÌÒÍÓÈ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË, ‚ ˆÂÎÓÏ ëڇϷÛ· Ë Â„Ó
ÔÂðËÙÂðËË. ÜËÎ, ‰ÛχÎ, ð‡ÒÒÛʉ‡Î Ë Ó‰Â‚‡ÎÒfl, Í‡Í ëڇϷÛÎ.
èÂðÂıÓ‰ ̇ ‰ðÛ„Û˛ ÔËÒ¸ÏÂÌÌÓÒÚ¸ ÔðÂð‚‡Î flÁ˚ÍÓ‚Û˛ Ò‚flÁ¸
ÏÂÊ‰Û ‰‚ÛÏfl ̇ðÓ‰‡ÏË, ÌÓ ‰Ûıӂ̇fl Ò‚flÁ¸ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡Î‡
‚Ò„‰‡. ÑÛ¯Ë, ÔËÚ‡˛˘ËÂÒfl ËÁ Ó‰ÌÓ„Ó ËÒÚÓ˜ÌË͇, Ó˜Â̸ ·ÎËÁÍË.
í‡Ú‡ðÒ͇fl ËÌÚÂÎÎË„Â̈Ëfl ‚Ò„‰‡ ÌÂÒ· Ò‚ÂÚ ÔðÓÒ‚Â˘ÂÌËfl
Ò‚ÓÂÈ ÎËÚÂð‡ÚÛðÓÈ, ÔÓ˝ÁËÂÈ, ÏÓÎËÚ‚‡ÏË, Ô˜‡Ú¸˛ Ë Ú‡Úð‡ÏË.
åÓÊÂÚ ·˚Ú¸ ÔÓ˝ÚÓÏÛ Ò‡Ï˚ ÔðÓ„ðÂÒÒË‚Ì˚ Òð‰ÒÚ‚‡
ËÌÙÓðχˆËË ð„ËÓ̇ ËÏÂÌÌÓ ‚ í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÂ. éÌË ‰Ë̇Ï˘Ì˚ Ë
ÓÚÍð˚Ú˚ ‚ÒÂÏÛ ÏËðÛ. ÅÓθ¯Ó ‚ÌËχÌËÂ, Û‰ÂÎflÂÏÓÂ
Ó·ð‡ÁÓ‚‡Ì˲ ‚ ͇ʉÓÏ „ÓðÓ‰Â, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒÎÂ Ë ‚ ä‡Á‡ÌË,
fl‚ÎflÂÚÒfl Ò‡Ï˚Ï „·‚Ì˚Ï ‰Ó͇Á‡ÚÂθÒÚ‚ÓÏ ÊË‚ÓÚ‚ÓðÌÓÒÚË
Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ ‰ÛıÓ‚ÌÓÒÚË, Û‚ÂðÓ‚‡‚¯ÂÈ ‚ ÒËÎÛ ÔðÓÒ‚Â˘ÂÌËfl.
ã˛‰Ë, ËÒÔÓ‚Â‰Û˛˘Ë ıðËÒÚˇÌÒÚ‚Ó, ÏÛÒÛθχÌÒÚ‚Ó Ë
¯‡Ï‡ÌËÁÏ, «‚‡ðflÚÒfl» ‚ÏÂÒÚ ‚ Ú‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÒÍÓÏ «Í‡Á‡Ì».
Ç ä‡Á‡ÌË, „‰Â ÊË‚ÛÚ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË ·ÓΠÒÚ‡ ð‡Á΢Ì˚ı
ÍÛθÚÛð, ÓÒÓ·Ó ‚ÌËχÌË ‚ ˜‡ÒÚÌ˚ı Ë „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚ı
ۘ·Ì˚ı Á‡‚‰ÂÌËflı Û‰ÂÎflÂÚÒfl ËÁÛ˜ÂÌ˲ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó flÁ˚͇.
ç‡ðÓ‰, Ì Ëϲ˘ËÈ ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó flÁ˚͇, ÚÂðflÂÚ Ò‚Ó˛ ÒÛÚ¸,
Ó·ðÂ͇ÂÚÒfl ̇ ËÒ˜ÂÁÌÓ‚ÂÌËÂ. í‡Ú‡ð‡Ï ˝ÚÓ ËÁ‚ÂÒÚÌÓ.
í‡Ú‡ð˚ ÓÚ΢‡˛ÚÒfl ‚ÂÒÂÎÓÒÚ¸˛ Ë ‚ÓÒÔËÚ‡ÌÌÓÒÚ¸˛.
ëӈˇθÌ˚ Úð‡‰ËˆËË Ë Ì‡‚˚ÍË Ôӂ҉̂ÌÓÈ ÊËÁÌË Ú˛ðÍÓ‚,
̇ÔÓÎÌÂÌÌ˚ ð‡‰ÓÒÚ¸˛ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËfl, Ë ÊË‚ÓÈ ËÒÎ‡Ï ‚˚
ÏÓÊÂÚ ‚ÒÂÏ Ò‚ÓËÏ ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÓÏ Ó˘ÛÚËÚ¸ ‚ ‰Âð‚Ìflı, „‰Â
ÔÓÒÚÓflÌÌÓ Á‚Û˜‡Ú Ú‡Ú‡ðÒÍË ÔÂÒÌË. îð‡Á‡ äÛÎ-ò‡ðËÙ‡ ËÁ
ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËfl 1550 „. ̇ıÓ‰ËÚ ÔÓ‰Ú‚ÂðʉÂÌËÂ Ë Ò„ӉÌfl:
«ÑË‚Ó! åÂÒÚÓ Û‚ÂÒÂÎÂÌËfl ‚ ÏËð ˝ÚÓÚ „ÓðÓ‰ ä‡Á‡Ì¸...»
í‡Ú‡ð˚, Ò˜ËÚ‡‚¯Ë Ôð‡‚ËθÌ˚Ï ‚Ó ‚Ò ‚ðÂÏÂ̇ ÏËðÌ˚È
ÔÛÚ¸ ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌÂÌËfl ËÒ·χ, ‚Ò„‰‡ ·˚ÎË ÒÚÓðÓÌÌË͇ÏË
ÏËð‡ ‚ Ó·˘ÂÒÚ‚Â, Óı‚‡Ú˚‚‡˛˘ÂÏ ð‡ÁÌ˚ ÍÛθÚÛð˚.
ëÚ‡ðËÌÌ˚È Ôð‡Á‰ÌËÍ ë‡·‡ÌÚÛÈ, ÒÚ‡‚¯ËÈ ÙÂÒÚË‚‡ÎÂÏ ÍÛθÚÛð,
ÔðÓıÓ‰ËÚ Ò Û˜‡ÒÚËÂÏ ‚ÒÂı ÊËÚÂÎÂÈ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË.
Ä ‚ 1990- „Ó‰˚ ÒÚ‡ð‡ÌËflÏË Ú‡Ú‡ð, ÔðÓÊË‚‡˛˘Ëı ‚
ð‡Á΢Ì˚ı ð„ËÓ̇ı êÓÒÒËË Ë ‚ÒÂ„Ó ÏËð‡, ˝ÚÓÚ Ôð‡Á‰ÌËÍ
ÔÂðÂÒڇΠ·˚Ú¸ ð„ËÓ̇θÌ˚Ï Ë ÔðËÌflÎ „ÎÓ·‡Î¸Ì˚È ı‡ð‡ÍÚÂð.
î‡ÍÚ ‚Íβ˜ÂÌËfl ˝ÚÓ„Ó Ôð‡Á‰ÌË͇ ‚ ëÔËÒÓÍ ¯Â‰Â‚ðÓ‚ ÛÒÚÌÓ„Ó
Ë ÌÂχÚÂðˇθÌÓ„Ó Ì‡ÒΉËfl ûçÖëäé „Ó‚ÓðËÚ Ó Â„Ó ‚˚ıÓ‰Â
̇ ÏËðÓ‚Û˛ ‡ðÂÌÛ Ë Ó Â„Ó ·Óθ¯ÓÏ ‚ÎËflÌËË Ì‡
ÏÂÊÍÛθÚÛðÌ˚È Ë ÏÂʈ˂ËÎËÁ‡ˆËÓÌÌ˚È ‰Ë‡ÎÓ„. í‡Ú‡ð˚ ÒÓ
Ò‚ÓÂÈ ‰ð‚ÌÂȯÂÈ ÍÛθÚÛðÓÈ Á‡ÌËχ˛Ú ‰ÓÒÚÓÈÌÓ ÏÂÒÚÓ Ì‡
ÏËðÓ‚ÓÈ ÒˆÂÌÂ.
èÓÊ·ÂÏ Ê Ҙ‡ÒÚÎË‚Ó„Ó ÔÛÚË Ú‡Ú‡ðÒÍËÏ ·ð‡Ú¸flÏ,
ÒÚðÂÏfl˘ËÏÒfl ÔðËÏÂÌflÚ¸ ‚ Ò‚ÓÂÈ ÊËÁÌË ‚Ò ÔðÂËÏÛ˘ÂÒÚ‚‡
„ÎÓ·‡ÎËÁ‡ˆËË!
íÛðˆËfl ÒÂð‰ˆÂÏ Ë ð‡ÁÛÏÓÏ ‚Ò„‰‡ ðfl‰ÓÏ Ò ‚‡ÏË.
Nevval Sevindi
Yay›n Editörü
ç‚‚‡Î¸ ë‚Ë̉Ë
àÒÔÓÎÌËÚÂθÌ˚È ð‰‡ÍÚÓð
åÂÒÚÓ Û‚ÂÒÂÎÂÌËfl
‚ ÏËð - ä‡Á‡Ì¸
Dünyan›n nefle
flehri: Kazan
ç ÚÓθÍÓ ‚
êÓÒÒËÈÒÍÓÈ
î‰Âð‡ˆËË, ÌÓ Ë ‚
‰ðÛ„Ëı ÒÚð‡Ì‡ı ÌÂ
Ú‡Í ÏÌÓ„Ó „ÓðÓ‰Ó‚,
Ëϲ˘Ëı ÒÚÓθ
‰ðÂ‚Ì˛˛ ËÒÚÓð˲.
Sadece Rusya
Federasyonu’nda
de¤il, dünyada böyle
büyük bir tarihe
sahip flehirlerin
say›s› çok azd›r.
åËÌÚËÏÂð ò‡ÈÏË‚
Mintimer fiaymiev
èðÂÁˉÂÌÚ êÂÒÔÛ·ÎËÍË í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì.
Tataristan Cumhuriyeti Cumhurbaflkan›.
2
005 „Ó‰ ‰Îfl Ì‡Ò fl‚ÎflÂÚÒfl Á̇ÍÓ‚˚Ï - ‚
˝ÚÓÏ „Ó‰Û ËÒÔÓÎÌflÂÚÒfl 1000 ÎÂÚ ÒÓ
‚ðÂÏÂÌË ÓÒÌÓ‚‡ÌËfl ÒÚÓÎˈ˚ êÂÒÔÛ·ÎËÍË
í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì „ÓðÓ‰‡ ä‡Á‡ÌË. í‡Ú‡ðÒڇ̈˚ Ë
Ú‡Ú‡ð˚ ‚ÒÂ„Ó ÏËð‡ ÔÓ Ôð‡‚Û „Óð‰flÚÒfl Ú‡ÍËÏ
Ò·‚Ì˚Ï ˛·ËÎÂÂÏ. ç ÚÓθÍÓ ‚ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ
î‰Âð‡ˆËË, ÌÓ Ë ‚ ‰ðÛ„Ëı ÒÚð‡Ì‡ı ÌÂ Ú‡Í ÏÌÓ„Ó
„ÓðÓ‰Ó‚, Ëϲ˘Ëı ÒÚÓθ ‰ðÂ‚Ì˛˛ ËÒÚÓð˲.
Ç˚‰‡˛˘ÂÂÒfl Á̇˜ÂÌË ä‡Á‡ÌË ÓÒÓÁ̇‚‡ÎÓÒ¸
ÛÊ ‚ Òð‰ÌË ‚Â͇: ‰‡ÎÂÍÓ Ì ÒÎÛ˜‡ÈÌÓ äÛÎò‡ðËÙ, ‚ÂðıÓ‚Ì˚È ÒÂÈˉ ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡,
‚ Ò‚ÓÂÏ ÔÓÒ·ÌËË ÚÛðˆÍÓÏÛ ÒÛÎÚ‡ÌÛ
ëÛÎÂÈχÌÛ ä‡ÌÛÌË ‚ 1550 „Ó‰Û ÔËÒ‡Î:
ÑË‚Ó! åÂÒÚÓ Û‚ÂÒÂÎÂÌËfl ‚ ÏËð ˝ÚÓÚ
„ÓðÓ‰ ä‡Á‡Ì¸,
Ç ÏËð ÌÂÚ ·Óθ¯Â Ú‡ÍÓ„Ó „ÓðÓ‰‡,
‰‡˛˘Â„Ó ÍðÓ‚.
Ç ÏËð ÌÂÚ ÌË„‰Â Ú‡ÍÓ„Ó ˆ‚ÂÚÛ˘Â„Ó
„ÓðÓ‰‡, Í‡Í ä‡Á‡Ì¸,
Ç ä‡Á‡ÌË Â‰Û, ÔËڸ ̇ȉÛÚ ‚Ò„‰‡,
Ú‡ÍÓ‚ ÓÌ, „ÓðÓ‰ ÇÒÂÎÂÌÌÓÈ.
í‡Í‡fl ÓˆÂÌ͇ ÒÚÓ΢ÌÓÏÛ ˆÂÌÚðÛ
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡ Ì ·˚· ÔðÂÛ‚Â΢ÂÌËÂÏ
- ÚÛÚ ÍËÔ· ÍÛθÚÛð̇fl ÊËÁ̸, ÔðÓˆ‚Âڇ·
˝ÍÓÌÓÏË͇, ÔðËÌËχÎËÒ¸ ‚‡ÊÌ˚Â
ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË ð¯ÂÌËfl. êÛÒÒÍË ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÂ
ËÒÚÓ˜ÌËÍË XVI ‚Â͇ ÓÚϘ‡˛Ú ÛÍðÂÔÎÂÌÌÓÒÚ¸
Ë ·Î‡„ÓÛÒÚðÓÂÌÌÓÒÚ¸ „ÓðÓ‰‡. 옇ÒÚ‚Ó‚‡‚¯ËÈ
‚ Á‡‚Ó‚‡ÌËË ä‡Á‡ÌË ‚ 1552 „Ó‰Û ÍÌflÁ¸ Ä.
äÛð·ÒÍËÈ ÒÓÓ·˘‡Î Ó «Ô‡Î‡Ú‡ı ˆ‡ðÒÍËı,
ϘÂÚflı ‚˚ÒÓÍËı ͇ÏÂÌÌ˚ı» ‚ „ÓðÓ‰Â Ë Ó
ı‡ÌÒÍÓÏ ‰‚ÓðˆÂ, ÍÓÚÓð˚È «·˚Î ÔðÓ˜ÌÓ
ÛÍðÂÔÎÂÌ Ë ÒÚÓflÎ ÏÂÊ‰Û Í‡ÏÂÌÌ˚ı Ô‡Î‡Ú Ë
ϘÂÚÂÈ». ë ä‡Á‡Ì¸˛ Ò‚flÁ‡Ì˚ ‰Ó¯Â‰¯Ë ‰Ó
̇¯Ëı ‰ÌÂÈ ¯Â‰Â‚ð˚ Òð‰Ì‚ÂÍÓ‚ÓÈ
Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚, Ú‡ÍËÂ Í‡Í ÔÓ˝Ï˚
åÛı‡Ïω¸flð‡ «íÛı‚‡Ë χð‰‡Ì» (1539-40),
«çÛð˚ ÒÓ‰Ûð» (1542), ı‡ÌÒÍË flðÎ˚ÍË ïVïVI ‚ÂÍÓ‚ Ë ðfl‰ ÒÚËıÓÚ‚ÓðÌ˚ı ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËÈ.
ç‡Á‚‡ÌË „ÓðÓ‰‡ ä‡Á‡ÌË, Ò˚„ð‡‚¯Â„Ó
‚‡ÊÌÛ˛ ðÓθ ‚ ËÒÚÓðËË êÓÒÒËË, ̇¯ÎÓ
ÓÚð‡ÊÂÌË ‚ ÚËÚÛ·ÚÛð ðÓÒÒËÈÒÍËı
4
2
005 y›l› bizim için ayr›cal›kl› bir y›ld›r.
Bu y›l Tataristan’›n baflkenti Kazan’›n
bininci yafl›n› kutlayaca¤›z.
Tataristanl›lar ve dünyadaki tüm Tatarlar bu
büyük kutlama ile iftihar ediyorlar. Sadece
Rusya Federasyonu’nda de¤il, dünyada böyle
büyük bir tarihe sahip flehirlerin say›s› çok
azd›r. Orta ça¤da Kazan meflhur bir flehir
olmufltur: Kazan Hanl›¤›’n›n Büyük
Seyidlerinden Kul fierif’in 1550 y›l›nda
Osmanl› Sultan› Kanuni Sultan Süleyman’a
flöyle fliir yazmas› tesadüfi de¤ildir:
Mucize! Dünyan›n nefle flehridir Kazan,
Dünyada bu kadar kan döken baflka bir
flehir yoktur,
Dünyan›n hiçbir yerinde Kazan gibi çiçek
açan flehir de yoktur,
Kazan’da her zaman r›zk bulunur, böyle
bir evrensel flehirdir Kazan.
Kazan Hanl›¤›’n›n baflkenti için bu
de¤erlendirme mübala¤a olmam›flt›r. Buras›
her zaman kültür ve medeniyet merkezi
olmufl, iktisadi hayat geliflmifl ve önemli
siyasi kararlar burada al›nm›flt›r. XVI asra ait
Rus tarih kaynaklar› flehrin sa¤laml›¤›ndan
refah içindeki hayat›ndan bahsetmektedirler.
1552 y›l›nda Kazan istilas›na kat›lan Rus
knyazlerinden A.Kurbskiy; sultan
çad›rlar›ndan, yüksek tafl camilerden ve
sa¤lam koruma alt›nda, camiler aras›nda imar
edilmifl sultan saray›ndan bahseder.
Muhammedyar’›n Tuhva-i Merdan (153940), Nur› Sodur (1542) gibi Orta ça¤ Tatar
edebiyat› fliirleri ve XV-XVI. döneme ait Han
yarl›klar› ve fliirler de Kazan’la ba¤lant›l›d›r.
Rusya tarihinde önemli rol oynam›fl olan
„ÓÒÛ‰‡ðÂÈ, ‚Íβ˜‡˛˘ÂÈ Ì ÚÓθÍÓ ÚËÚÛÎ
«ˆ‡ðfl ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó», ÌÓ Ë «ÍÌflÁfl
ÅÓ΄‡ðÒÍÓ„Ó», ÔðÓËÁ‚Ó‰ÌÓ„Ó ÓÚ ‚ÚÓðÓ„Ó
̇Á‚‡ÌËfl ä‡Á‡ÌË - «ÅÛ΄‡ð ‡Î¸-‰Ê‡‰Ë‰». ч Ë
Ú‡Í Ì‡Á˚‚‡Âχfl «ä‡Á‡ÌÒ͇fl ¯‡Ô͇» - Ó‰ËÌ ËÁ
‡ÚðË·ÛÚÓ‚ ˆ‡ðÒÍÓÈ ‚·ÒÚË ‚ êÓÒÒËË - Ò‚flÁ‡Ì,
Í‡Í ÔÓ·„‡˛Ú ÌÂÍÓÚÓð˚ ۘÂÌ˚Â, Ò Í‡Á‡ÌÒÍËÏ
‚Â̈ÓÏ (ı‡ÌÒÍÓÈ ÍÓðÓÌÓÈ).
èðËÌËχfl ‚Ó ‚ÌËχÌË ËÒÚÓðËÍÓÍÛθÚÛðÌÓ Á̇˜ÂÌË ä‡Á‡ÌË, ‚ Ôð‰‰‚ÂðËË
Â„Ó ˛·ËÎÂfl ‚ êÂÒÔÛ·ÎËÍ í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì ÔðË
‡ÍÚË‚ÌÓÈ ÔÓ‰‰ÂðÊÍ èðÂÁˉÂÌÚ‡ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ
î‰Âð‡ˆËË Ç.Ç. èÛÚË̇ ·˚· ð‡ÎËÁÓ‚‡Ì‡
¯ËðÓÍÓχүڇ·Ì‡fl ÔðÓ„ð‡Ïχ ÔÓ
ðÂÍÓÌÒÚðÛ͈ËË ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓ„Ó ˆÂÌÚð‡ ̇¯ÂÈ
ÒÚÓÎˈ˚, ‡ Ú‡ÍÊ ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎÂÌ ˆÂÎ˚È ðfl‰ ÏÂð
ÔÓ ·Î‡„ÓÛÒÚðÓÈÒÚ‚Û „ÓðÓ‰‡, ÛÎÛ˜¯ÂÌ˲ ÊËÁÌË
„ÓðÓʇÌ.
Ç ä‡Á‡ÌÒÍÓÏ äðÂÏΠÁ‡‚Âð¯ÂÌÓ
ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Ó ÛÌË͇θÌÓÈ Ï˜ÂÚË «äÛÎò‡ðËÙ». é‰ÌÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ ·˚· Ôðӂ‰Â̇
ðÂÒÚ‡‚ð‡ˆËfl Å·„ӂ¢ÂÌÒÍÓ„Ó ÒÓ·Óð‡.
èðÓ‰ÓÎʇÂÚÒfl ð‡·ÓÚ‡ ÔÓ ÏÛÁÂÂÙË͇ˆËË
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó äðÂÏÎfl, ‚Íβ˜‡˛˘‡fl ÒÓÁ‰‡ÌËÂ
ÏÛÁÂfl ËÒÚÓðËË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË,
‚ÓÒÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌË Òð‰Ì‚ÂÍÓ‚Ó„Ó Ï‡‚ÁÓÎÂfl
͇Á‡ÌÒÍËı ı‡ÌÓ‚ Ë ‰ðÛ„Ë ÏÂðÓÔðËflÚËfl.
ë„ӉÌfl ÔÓ Ôð‡‚Û ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÈ ˆÂÌÚð „.
ä‡Á‡ÌË ÏÓÊÂÚ Ò˜ËÚ‡Ú¸Òfl Ó‰ÌËÏ ËÁ
ËÌÚÂðÂÒÌÂȯËı ÚÛðËÒÚ˘ÂÒÍËı Ó·˙ÂÍÚÓ‚.
Ç Ôð‰‰‚ÂðËË Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚËfl Ï˚ Ò
ÓÔÚËÏËÁÏÓÏ ÒÏÓÚðËÏ ‚ ·Û‰Û˘ÂÂ. ì ̇Ò
·Óθ¯Ë Ô·Ì˚ ÔÓ ‰‡Î¸ÌÂȯÂÏÛ ð‡Á‚ËÚ˲
ä‡Á‡ÌË Ë í‡Ú‡ðÒڇ̇. èÓθÁÛflÒ¸ ÒÎÛ˜‡ÂÏ, fl
ıÓÚÂÎ ·˚ ÔÓÊ·ڸ ˜ËÚ‡ÚÂÎflÏ ÊÛð̇·
«ÑˇÎÓ„ Ö‚ð‡ÁËfl» Ò˜‡ÒÚ¸fl Ë ·Î‡„ÓÔÓÎÛ˜Ëfl.
Kazan flehrinin ismi Rus devletinin resmi
sembollerinde de yer alm›flt›r. Unvan sadece
“Kazan Sultan›”n› de¤il, “Bolgarskiy knyazi”
de kendine katm›flt›r. Bu isim Kazan’›n ikinci
ismi “Bulgar El-Cedid”ten türemifltir. “Kazan
flapkas›” da Çarl›k Rusya’s›n›n simgelerinden
biridir, kimi tarihçilerin varsay›m›na göre
Kazan Tac› (Han Tac›) ile ba¤lant›l›d›r.
Kazan’›n tarihî, kültürel önemi göz önünde
tutularak Rusya Federasyonu Cumhurbaflkan›
V.V. Putin’in büyük deste¤iyle Tataristan
Cumhuriyeti’nde, baflkentimizin tarihî
merkezinde genifl çapl› restorasyon
çal›flmalar› gerçeklefltirildi. Bunun yan›nda
flehrin refah düzeyinin artt›r›lmas› için de bir
dizi çal›flma yap›ld›.
Kazan Kremlin’inde “Kul-fierif” camii
inflaat› da tamamlanm›fl, Blagoveflensk
kilisesinin de restorasyonu yap›lm›flt›r. Kazan
Kremlini’nin müzelefltirilmesi üzerinde
çal›flmalar devam ediyor, kremlinin içinde
devletçilik müzesi, Kazan Hanlar›n›n
türbelerinin yeniden yap›lmas› ve di¤er
çal›flmalar yürütülmektedir. Bugün Kazan
flehrinin tarihî merkezi gerçekten de¤erli bir
turizm varl›¤› haline gelmifltir.
Bin y›l›n efli¤inde biz dünyaya ümitle
bak›yoruz. Tataristan’›n ve Kazan’›n
geliflmesi için üzerinde çal›flt›¤›m›z önemli
planlar›m›z var. Bu f›rsattan yararlanarak
Diyalog Avrasya dergisi okurlar›na baflar› ve
mutluluklar dilerim.
Ç Ôð‰‰‚ÂðËË
Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚËfl Ï˚ Ò
ÓÔÚËÏËÁÏÓÏ
ÒÏÓÚðËÏ ‚
·Û‰Û˘ÂÂ. ì ̇Ò
·Óθ¯Ë Ô·Ì˚ ÔÓ
‰‡Î¸ÌÂȯÂÏÛ
ð‡Á‚ËÚ˲ ä‡Á‡ÌË
Ë í‡Ú‡ðÒڇ̇.
Bin y›l›n efli¤inde
dünyaya ümitle
bak›yoruz.
Tataristan’›n ve
Kazan’›n geliflmesi
için üzerinde
çal›flt›¤›m›z önemli
planlar›m›z var.
5
ä‡Á‡Ì¸ ÔÓ‰
‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍËÏË Ô·ÒÚ‡ÏË
Arkeolojik katmanlar
alt›ndaki Kazan
ìÌË͇θÌ˚Ï
fl‚ÎÂÌËÂÏ ‚
ËÒÚÓðËË
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó
ı‡ÌÒÚ‚‡ Òڇ· „Ó
ÒÚÓÎˈ‡ – ä‡Á‡Ì¸.
Kazan Hanl›¤›
tarihinin en önemli
olaylar›ndan biri,
kuflkusuz Kazan’›n
baflkent olmas›d›r.
6
ÄÈð‡Ú ëËÚ‰ËÍÓ‚
Ayrat Sitdikov
ä‡Ì‰Ë‰‡Ú ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı ̇ÛÍ, Á‡‚Â‰Û˛˘ËÈ ç‡ˆËÓ̇θÌ˚Ï
ˆÂÌÚðÓÏ ‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍËı ËÒÒΉӂ‡ÌËÈ (ä‡Á‡Ì¸).
Tarih bilimleri doktor aday›,
Milli Arkeolojik Araflt›rmalar Merkezi Baflkan› (Kazan).
Ç
ðÛÒÒÍËı ÎÂÚÓÔËÒflı ä‡Á‡Ì¸ ÔÓfl‚ÎflÂÚÒfl
ÔÓ‰ Ò‚ÓËÏ ËÏÂÌÂÏ ÛÊ ‚ ͇˜ÂÒÚ‚Â
ÔðËÁ̇ÌÌÓ„Ó ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ˆÂÌÚð‡
ÚÓθÍÓ ‚ ÍÓ̈ XIV ‚. ä ̇˜‡ÎÛ XV ‚.
‚ÓÁÌË͇˛Ú ð‡θÌ˚ ÛÒÎÓ‚Ëfl ‰Îfl ÒÎÓÊÂÌËfl
Á‰ÂÒ¸ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡. é·˙‰ËÌfl˛˘ÂÈ ÒËÎÓÈ Í
˝ÚÓÏÛ ‚ðÂÏÂÌË ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl ä‡Á‡Ì¸. ä XV ‚.
„ÓðÓ‰ ËÏÂÎ ð‡Á‚ËÚÓ ðÂÏÂÒÎÂÌÌÓÂ
ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚Ó. ä ÌÂÏÛ ÔÂðÂıÓ‰ËÚ ÒÚ‡ÚÛÒ
ˆÂÌÚð‡ ‚ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓÈ ÚÓð„ӂΠÔÓ
ÇÂÎËÍÓÏÛ ÇÓÎÊÒÍÓÏÛ ÔÛÚË Ò ÂÊ„ӉÌÓÈ
ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ flðχðÍÓÈ Ì‡ ÉÓÒÚËÌÓÏ ÓÒÚðÓ‚Â.
ä ÏÓÏÂÌÚÛ ÔÓfl‚ÎÂÌËfl ìÎÛ-åÛı‡Ï‡‰‡ ÂÈ,
‚ÓÁÏÓÊÌÓ, ÔÓ‰˜ËÌflÎËÒ¸ ÛÊÂ Ë ‰ðÛ„ËÂ
·Ó΄‡ðÒÍË ÍÌflÊÂÒÚ‚‡, ˜ÚÓ ‰Â·ÎÓ
ÌÂËÁ·ÂÊÌ˚Ï Ôð‚ð‡˘ÂÌË „ÓðÓ‰‡ ‚ ÒÚÓÎˈÛ
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡.
ìÌË͇θÌ˚Ï fl‚ÎÂÌËÂÏ ‚ ËÒÚÓðËË
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡ Òڇ· Â„Ó ÒÚÓÎˈ‡ –
ä‡Á‡Ì¸. íÂððËÚÓðˇθÌÓ ð‡Á‚ËÚË „ÓðÓ‰‡
‚ÚÓðÓÈ ÔÓÎÓ‚ËÌ˚ XV - ÔÂð‚ÓÈ ÔÓÎÓ‚ËÌ˚
XVI ÒÚÓÎÂÚËfl ı‡ð‡ÍÚÂðËÁÛÂÚÒfl ð‡Ò¯ËðÂÌËÂÏ
Ì ÚÓθÍÓ ı‡ÌÒÍÓÈ ÍðÂÔÓÒÚË (äðÂÏÎfl), ÌÓ Ë
ÚÓð„Ó‚Ó-ðÂÏÂÒÎÂÌÌÓ„Ó ÔÓÒ‡‰‡, ‡ Ú‡ÍÊÂ
‰‡Î¸ÌÂȯËÏ ð‡Á‚ËÚËÂÏ Á‡ Ôð‰Â·ÏË
ÛÍðÂÔÎÂÌÌÓ„Ó „ÓðÓ‰‡ ÓÚÍð˚Ú˚ı ÔÓÒÂÎÂÌËÈ
ÚËÔ‡ «Å˯-ŇÎÚ˚», äÛð‡Ë¯Â‚ÓÈ, ÄðÏflÌÒÍÓÈ
ÒÎÓ·Ó‰ Ë ‰ð. ä ÒÂð‰ËÌ XVI ‚Â͇, ÔÓ Ì‡¯ËÏ
‰‡ÌÌ˚Ï, ä‡Á‡Ì¸ ð‡ÁÏ¢‡Î‡Ò¸ ̇ ÔÎÓ˘‡‰Ë 6070 „ÂÍÚ‡ðÓ‚. Ç ÌÂÈ ÔðÓÊË‚‡ÎÓ Ì‡ÒÂÎÂÌËÂ
˜ËÒÎÂÌÌÓÒÚ¸˛ ÓÍÓÎÓ 15-20 Ú˚Ò. ˜ÂÎÓ‚ÂÍ. èÓ
ÏÂðÍ‡Ï ÚÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË Ó̇ ÓÚÌÓÒË·Ҹ Í ˜ËÒÎÛ
ÍðÛÔÌ˚ı „ÓðÓ‰Ó‚ ÇÓÒÚÓ˜ÌÓÈ Ö‚ðÓÔ˚.
Ç ˝ÚÓÚ ÔÂðËÓ‰ Á‡ÍðÂÔÎfl˛ÚÒfl ð‡ÌÂÂ
ÒÙÓðÏËðÓ‚‡‚¯ËÂÒfl ÔðË̈ËÔ˚ ‚ÌÛÚðÂÌÌÂÈ
Ô·ÌËðÓ‚ÍË „ÓðÓ‰‡, ÔðÓËÒıÓ‰flÚ Ë ËÁÏÂÌÂÌËfl,
ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ‚ ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌËË ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ
„ÓðÓ‰‡. ëÎÓÊË‚¯‡flÒfl ÒÚðÛÍÚÛð‡
‰ÓÏÓÌ„ÓθÒÍÓÈ Ë ÁÓÎÓÚÓÓð‰˚ÌÒÍÓÈ ä‡Á‡ÌË
ÔÓÎÛ˜‡ÂÚ ÔðÂÂÏÒÚ‚ÂÌÌÓ ð‡Á‚ËÚËÂ. ñÂÌÚð
ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ Ë ‰ÛıÓ‚ÌÓÈ ‚·ÒÚË
ð‡ÒÔÓ·„‡ÎÒfl ‚ ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ıÓðÓ¯Ó
ÛÍðÂÔÎÂÌÌÓÈ ˜‡ÒÚË „ÓðÓ‰‡ ‚ Ò‚ÂðÌÓÈ
us tarih yaz›lar›nda Kazan onaylanm›fl bir
siyasi merkez olarak kendi ad› alt›nda
sadece 14. asr›n sonlar›na do¤ru an›l›yor.
15. asr›n bafllar›nda burada ülke oluflumu için
gerekli flartlar olufluyor. Bu zaman›n birlefltirici
gücü rolünü Lazan üstleniyor. 15. as›rda art›k
flehrin geliflmifl mesleki üretimi oluflmufl. Ayr›ca
flehir Büyük Volga yolu uluslararas› ticaret
merkezi statüsüne de kavuflmufl, bunla birlikte her
sene Gostinoy (misafir) adas›nda Kazan ticari
fuar› da yap›lmaya bafllam›flt›r. Ulu
Muhammed’in ortaya ç›kt›¤› zaman Kazan, belki
di¤er Bulgar devletlerini de kendi yönetimine
alm›flt› ve bu onun Kazan Hanl›¤› baflkentine
dönüflmesini de kaç›n›lmaz k›l›yordu.
Kazan Hanl›¤› tarihinin en önemli olaylar›ndan
biri, kuflkusuz Kazan’›n baflkent olmas›d›r. 15.
asr›n ikinci yar›s› – 16. asr›n ilk yars›ndaki flehrin
s›n›rlar›n›n geniflletilmesi sadece Han Saray›
(Kremlin) s›n›rlar›n›n geniflletilmesi ile s›n›rl›
kalmam›fl, onunla birlikte ticari-mesleki
k›s›mlar›n da geniflletilmesini, onunla birlikte
korunan flehrin d›fl›ndaki aç›k alan yerleflim
birimleri “Biflbalta”, “Kuraifl”, “Armyanskaya” da
geliflmesini kapsam›flt›r. Bizim bilgilerimize göre,
16. asr›n ortalar›nda Kazan 60-70 hektarl›k bir
araziye yay›lm›fl bulunuyordu. Nüfusu yaklafl›k
olarak 15-20 bin insan civar›ndayd›. O zaman›n
ölçülerine göre o Do¤u Avrupa’n›n büyük
flehirlerinden say›l›yordu.
Bu zamanlarda flehrin eskilerden gelme iç
planlama prensiplerinin korunmas›yla birlikte,
özellikle flehir koruma k›sm›nda, de¤iflmeler de
yaflan›yor. Mo¤ol öncesi ve Alt›n Ordu
zaman›ndan miras kalan altyap›, bunlar esas
al›narak de¤iflmeler yaflam›fl. Dini-siyasi yönetim
Kremlin tepesinin kuzey k›sm›nda yaklafl›k olarak
10 hektara yay›lm›fl, güvenli¤i çok iyi flekilde
sa¤lanm›fl bir arazide yer al›yormufl. Kremlin
tepesinin daha büyük olan güney k›sm›n›
güçlendirilmifl duvar koruyormufl.
Koruma duvar›n›n oldu¤unu birkaç defa farkl›
R
ÓÍÓ̘ÌÓÒÚË äðÂÏ΂ÒÍÓ„Ó ıÓÎχ,
Á‡ÌËχ˛˘ÂÈ ÚÂððËÚÓð˲ ÓÍÓÎÓ 10 „ÂÍÚ‡ðÓ‚.
ûÊÌÛ˛, ·Óθ¯Û˛ ˜‡ÒÚ¸ ÚÂððËÚÓðËË
äðÂÏ΂ÒÍÓ„Ó ıÓÎχ, Á‡ÌËχΠÛÍðÂÔÎÂÌÌ˚È
ÔÓÒ‡‰.
èÓ ÒÓıð‡ÌË‚¯ËÏÒfl ÓÔËÒ‡ÌËflÏ ¯ÚÛðχ
ÔÓÒ‡‰‡ Ë Ï‡ÚÂðË‡Î‡Ï ‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍÓ„Ó
ËÒÒΉӂ‡ÌËfl „ÓðÓ‰‡ ËÏÂÂÚÒfl ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸
‚ÓÒÒÚ‡ÌÓ‚ËÚ¸ Ë ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌË ÎËÌËË ÒÚÂÌ
ÔÓÒ‡‰‡. àÁ‚ÂÒÚÌÓ, ˜ÚÓ Ó‰ÌËÏ ËÁ ̇Ôð‡‚ÎÂÌËÈ
ÓÊÂÒÚÓ˜ÂÌÌ˚ı ÒÚÓÎÍÌÓ‚ÂÌËÈ ·˚· ÄðÒ͇fl
ÒÚÓðÓ̇ ̇ ˛ÊÌÓÈ ÓÍÓ̘ÌÓÒÚË
äðÂÏ΂ÒÍÓ„Ó ıÓÎχ. ÅÓθ¯ÓÈ ÔÓÎÍ ‚ÓÈÒ͇
à‚‡Ì‡ IV ÔÓ‰ ÍÓχ̉ӂ‡ÌËÂÏ ò‡ı-ɇÎË ‚
ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ËË Ò Ô·ÌÓÏ ¯ÚÛðχ ð‡ÒÔÓ·„‡ÎÒfl
̇ ıÓÎÏ ‚ ð‡ÈÓÌ ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó Í·‰·Ë˘‡.
èÓ èËÒˆÓ‚ÓÈ ÍÌË„Â 1565-1568 „Ó‰Ó‚,
Í·‰·Ë˘Â ÎÓ͇ÎËÁÛÂÚÒfl ̇ ˛ÊÌÓÈ
ÓÍÓ̘ÌÓÒÚË äðÂÏ΂ÒÍÓ„Ó ıÓÎχ, ̇
ÚÂððËÚÓðËË ‰‚Óð‡ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ„Ó „·‚ÌÓ„Ó
Á‰‡ÌËfl ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ‡.
ÖÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌ˚Ï ðÛ·ÂÊÓÏ ÔðË ÒÓÁ‰‡ÌËË
ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ ·˚Î Ó‚ð‡„, ÔðÓıӉ˂¯ËÈ ÔÓ
ÎËÌËË ÛÎ. ÄÒÚðÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÈ. éÒÚ‡ÚÍË
ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ ·˚ÎË Á‡ÙËÍÒËðÓ‚‡Ì˚ ‚ 1982 „.
èðË ð‡ÒÒÏÓÚðÂÌËË ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌËfl
ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ „ÓðÓ‰‡ ‚‡ÊÌÓ ÛÒÚ‡ÌÓ‚ËÚ¸ ÏÂÒÚ‡
ð‡ÁÏ¢ÂÌËfl ËÁ‚ÂÒÚÌ˚ı ÔÓ ÓÔËÒ‡ÌËflÏ
ÔðÓÂÁ‰Ì˚ı ‚ÓðÓÚ. Ç ËÒÚÓ˜ÌË͇ı ÛÔÓÏË̇ÂÚÒfl
ð‡Á΢ÌÓ ÍÓ΢ÂÒÚ‚Ó ‚ÓðÓÚ. Ç
«ñ‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ÍÌ˄» ̇Á˚‚‡˛ÚÒfl 10 ‚ÓðÓÚ:
ÄðÒÍËÂ, ÄÚ‡Î˚ÍÓ‚˚, ÖηۄËÌ˚, á·ÓÈÎË‚˚Â,
䇷‡ˆÍËÂ, äð˚ÏÒÍËÂ, åÛð‡Î‚˚,
çÓ„‡ÈÒÍËÂ, í˛ÏÂÌÒÍËÂ, ñ‡ð‚˚ (ñ‡ðÒÍËÂ).
Ç ‰ðÛ„ÓÏ ËÒÚÓ˜ÌËÍÂ, «ä‡Á‡ÌÒÍÓÏ ÎÂÚÓÔË҈»,
„Ó‚ÓðËÚÒfl Ó 10 ‚ÓðÓÚ‡ı, ÌÓ Ò ËÁÏÂÌÂÌÌ˚ÏË
yaz›l› kaynaklarda an›l›yor. Güçlendirilmemifl
koruma duvar› hakk›nda en eski yaz›l› kaynak
1469 senesinde voyvoda ‹.D. Run komutas›
alt›ndaki Rus askerlerinin yapt›¤› sald›r›lar›
anlatan yaz›l› kaynaklard›r. Güçlendirilmifl
koruma duvar› hakk›ndaki yaz›lar ise 1500
senesindeki olaylar› anlatan yaz›larda geçiyor:
Han Abdül-Latif “Povel okolo grada naryaditi
ostrog” (flehrin etraf›nda koruma duvar›
yap›lmas›n› emretti). Onun taraf›ndan 15. asr›n
bafl›nda ticari gemilerin Bulak nehrine girifllerini
kolaylaflt›rmak için ifller de yap›lm›fl.
Han Kazan’›n›n koruma duvar› flehrin
etraf›ndaki “Taras” ad› verilen a¤aç kütüklerden
yap›lm›fl duvarlar›n aras›na toprak ve tafl
doldurarak yap›lm›fl: “Etraf› kal›n ve büyük
a¤açlardan yap›lm›fl duvarla çevrilmifl, içine
toprak, kum ve Kazan ve Bulak nehirlerinden
toplanan tafllar doldurulmufl, kal›nl›¤› 3 sajen, ve
önünde geçilemeyecek kadar derin çukurlar
kaz›lm›fl”. Duvarlar›n karfl›s›nda, bazen de
arkalar›nda derinli¤i 10-15 metreye ulaflan
çukurlar kaz›lm›fl: “fiehrin etraf› güçlü duvar ve
su kanallar› ile çevrilmifl ve sadece Arça tarlas›
taraf›ndan girifl var ama orada da 7 sajen
kal›nl›¤›nda duvar yap›lm›fl ve onun yan›nda
büyük, derin çukur kaz›lm›fl”. Kal›nl›¤› 15-20
metreyi bulan ve yüksekli¤i en az 3-4 metre olan
doldurulmufl duvar fleklindeki koruma duvar›
kal›nt›lar› 1982 senesinde bulunarak kay›tlara
al›nd›. Bu koruma duvar› hakk›nda A. Kurbskiy
flunlar› yazm›fl: “O nehirden (Bulak-A.S.)
bafllayarak göle kadar derin bir çukur kaz›larak
içine nehirden su doldurulmufl”.
îÛ̉‡ÏÂÌÚ
ï‡ÌÒÍÓ„Ó ‰‚Óðˆ‡
Han Saray› kal›nt›lar›
ü‰ðÓÏ „ÓðÓ‰‡ ‚
ı‡ÌÒÍËÈ ÔÂðËÓ‰
ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl
äðÂÏθ.
Kremlin, Han
devrinde flehrin
çekirde¤ine
dönüflmüfltür.
7
Bulunan belgelerdeki koruma duvar›n›n
y›k›lmas›yla ilgili yaz›lara ve flehrin arkeolojik
araflt›rma materyallerine bak›larak koruma
duvarlar›n›n geçti¤i yerleri akl›m›zda
canland›rmak mümkün. Ac›mas›z çat›flmalar›n
odakland›¤› bir yerin de Kremlin tepesinin
güneyi; Arça taraf› oldu¤u bellidir. fiah-Ali
yönetimindeki ‹van IV askerlerinin büyük bir
bölümü sald›r› plan›na göre Müslüman mezarl›¤›
bölgesinde tepede toplanm›flt›lar. 1565-1568 Yaz›
kitab›na göre, mezarl›k Kremlin tepesinin güney
taraf›nda, Kazan Üniversitesi’nin Modern ana
binas›n›n avlusunun alt›ndaki topraklardaym›fl.
Korumalar›n bir do¤al parças› da flimdiki
Astronomiçeskaya caddesine paralel olarak geçen
çukurmufl. Koruma duvar›n›n kal›nt›lar› 1982’de
kay›tlara al›nd›.
En uzun tart›flma Bulak nehri taraf›nda olan
flehrin bat› koruma duvar›n›n oldu¤u yerler
hakk›nda yap›ld›. Duvar›n Bauman caddesinden
biraz yüksekte, da¤›n e¤imine paralel olarak
Astronomiçeskaya ve Taflayak caddeleri ile
kesiflti¤i yere kadar oldu¤u varsay›labilir.
Do¤u duvar›n›n ise Dzerjinsky caddesinden
biraz yüksekte, bu caddenin Lobaçevsky caddesi
ile kesiflti¤i yerden Kremlin’e kadar oldu¤u
düflünülüyor.
êÂÍÓÌÒÚðÛ͈Ëfl
ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ „. ä‡Á‡ÌË ‚Ó
‚ðÂÏfl ¯ÚÛðχ 1552 „.
1552 y›l›ndaki sald›r›da
Kazan savunma krokisi
àÒıÓ‰fl ËÁ
Ëϲ˘ËıÒfl
χÚÂðˇÎÓ‚,
ð‡ÒıÓÊ ÏÌÂÌË Ó
ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Â
ÍËðÔ˘ÌÓ-͇ÏÂÌÌ˚ı
ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ äðÂÏÎfl
Î˯¸ ÔÓÒÎÂ
Á‡‚Ó‚‡ÌËfl ä‡Á‡ÌË
à‚‡ÌÓÏ ÉðÓÁÌ˚Ï
̇‰Ó Ò˜ËÚ‡Ú¸
Ì‚ÂðÌ˚Ï.
Elimizdeki yeni
bilgiler Kazan
Kremlini’nin, Korkunç
‹van’›n Kazan’›
almas›ndan önce tafl
duvara
kavuflturuldu¤unu
göstermektedir.
8
̇Á‚‡ÌËflÏË: ÚðË ÄðÒÍËı, ÖηۄËÌ˚,
á·ÓÈÎË‚˚Â, ä·ÂÍÓ‚˚, åÛð‡Î‚˚, çËÊÌËÂ
Ë ÇÂðıÌË çÓ„‡ÈÒÍËÂ, ñ‡ð‚˚ Ë ÇÓ‰flÌ˚Â.
Ç˚Á˚‚‡ÂÚ ËÌÚÂðÂÒ Ë ÓÔËÒ‡ÌË ÓÒ‡‰˚ 1549 „.
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌËÍÓÏ ÒÓ·˚ÚËÈ òÂðÂÙË ï‡‰ÊË,
ÍÓÚÓð˚È Ô˯ÂÚ Ó· Óð„‡ÌËÁ‡ˆËË Ó·ÓðÓÌ˚
͇Á‡Ìˆ‡ÏË ¯ÂÒÚË ‚ÓðÓÚ. é‰ÌË ËÁ ÌËı ÓÌ
̇Á˚‚‡ÂÚ ï‡ÌÒÍËÏË. èÓ ÓÔËÒ‡Ì˲ Ä.
äÛð·ÒÍÓ„Ó, ‰Ó‚ÓθÌÓ ˜ÂÚÍÓ ÎÓ͇ÎËÁÛ˛ÚÒfl
ÖηۄËÌ˚ ‚ÓðÓÚ‡ Û ÏÓÒÚ‡ ˜ÂðÂÁ ð. ä‡Á‡ÌÍÛ.
èÓ èËÒˆÓ‚ÓÈ ÍÌË„Â 1565-1568 „„. Ï˚ ÏÓÊÂÏ
‰Ó‚ÓθÌÓ ÚÓ˜ÌÓ ÓÔð‰ÂÎËÚ¸ ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌËÂ
ÔflÚË ‚ÓðÓÚ, ÔÓÒÚðÓÂÌÌ˚ı ‚ ä‡Á‡ÌÒÍÓÏ
äðÂÏΠÔÓÒΠ1552 „. ̇ ÏÂÒÚ ð‡ÌÂÂ
ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡‚¯Ëı Ú‡Ú‡ðÒÍËı ÔðÓÂÁ‰Ì˚ı ·‡¯ÂÌ.
èðËÌËχfl ‚Ó ‚ÌËχÌËÂ, ˜ÚÓ äðÂÏθ Ë
Ò„ӉÌfl ‚Ó ÏÌÓ„ÓÏ ÒÓıð‡ÌflÂÚ Ò‚ÓÈ ÔðÂÊÌËÈ
Ó·ÎËÍ, ‡ Ú‡ÍÊ ÓÒÌÓ‚˚‚‡flÒ¸ ̇ ҂‰ÂÌËflı
èËÒˆÓ‚ÓÈ ÍÌË„Ë 1565-68 „„., ÏÓÊÌÓ
‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ÚÓ˜ÌÓ Û͇Á‡Ú¸ ÏÂÒÚÓÔÓÎÓÊÂÌËÂ
ÔðÓÂÁ‰Ì˚ı ‚ÓðÓÚ äðÂÏÎfl ı‡ÌÒÍÓÈ ä‡Á‡ÌË.
í‡ÈÌˈÍË (çËÍÓθÒÍËÂ) ‚ÓðÓÚ‡
ÒÓÔÓÒÚ‡‚ËÏ˚ Ò ‚ÓðÓÚ‡ÏË çÛð-ÄÎË
(åÛð‡Î‚˚), ÇÓÒÍðÂÒÂÌÒÍË – ÖηۄËÌ˚
(ÇÓ‰flÌ˚Â), èðÂÓ·ð‡ÊÂÌÒÍË (ëÂð„‚ÒÍËÂ) –
Ò í˛ÏÂÌÒÍËÏË. éÍÓÎÓ ÍðÂÏ΂ÒÍËı
ÑÏËÚðË‚ÒÍËı ‚ÓðÓÚ ËÎË Ì‡ ÏÂÒÚ èflÚÌˈÍËı
‚ÓðÓÚ ÔÓÒ‡‰‡ (‚ ð‡ÈÓÌ ÔÂðÂÒ˜ÂÌËfl ÛÎˈ
ŇÚÛðË̇, ÅÓθ¯ÓÈ äð‡ÒÌÓÈ Ë ç‡„ÓðÌÓÈ)
Ôð‰ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ ð‡ÒÔÓ·„‡ÎËÒ¸
á·ÓÈÎË‚˚ ‚ÓðÓÚ‡. éÚÌÓÒËÚÂθÌÓ ÚÓ˜ÌÓ
ÎÓ͇ÎËÁÛ˛ÚÒfl ñ‡ð‚˚ (ï‡ÌÒÍËÂ) ‚ÓðÓÚ‡ ̇
˛ÊÌÓÈ ÓÍð‡ËÌ äðÂÏ΂ÒÍÓ„Ó ıÓÎχ ‚
ð‡ÈÓÌ ÔÂðÂÒ˜ÂÌËfl ÛÎˈ äðÂÏ΂ÒÍÓÈ Ë
ãÓ·‡˜Â‚ÒÍÓ„Ó.
åÂÒÚÓÔÓÎÓÊÂÌË ÓÒڇθÌ˚ı ÔðÓÂÁ‰Ì˚ı
On kap›l› Kremlin
fiehrin koruma duvarlar›n›n yerini tespit ederken,
flehre girifl-ç›k›fllar için kullan›lan meflhur
kap›lar›n yerlerini de tespit etmek önemlidir.
Farkl› kaynaklarda kap›lar›n say›s› farkl› olarak
an›l›yor. Çar kitab› (Tsarstvennaya kniga)’nda 10
kap› oldu¤u yaz›yor: Arça, Atal›k, Alabuga,
Zboylivye, Kabatskie, K›r›m, Murali, Nogay,
Tümen, Çar (padiflah) kap›lar›. Di¤er kaynak olan
Kazan tarih yaz›lar› (Kazanskiy letopisets)’nda ise
yine de 10 kap› oldu¤u yaz›l›yor ama isimleri
de¤iflik: Üç tane Arça (Rusças› Arsk), Alabuga,
Zboylivye, Kebekovy, Afla¤› ve Yukar› Nogay,
Padiflah, ve Su kap›lar›. Ayr›ca fierefi Hac›’n›n
görmüfl oldu¤u 1549 y›l› Kazan kuflatmas›
hakk›ndaki yaz›lar› da okumaya de¤er: O alt› tane
kap›n›n korundu¤unu yazm›fl. Onlardan birini Han
kap›s› olarak adland›rm›fl. A. Kurbskiy’nin
yaz›lar›na bak›larak Kazanka nehrindeki
köprünün hemen yan›nda olan Alabuga kap›s›n›n
yeri netlik kazan›yor. 1565-1568 y›llar›n› Yaz›
kitab›’na bakarak 1552’den sonra eskiden
Tatarlar›n kulland›¤› geçifl kulelerinin yerine
yeniden yap›lan 5 kap›n›n yerini tam olarak
belirleyebiliyoruz.
Kremlin’in bugünkü halinin eski halinden pek
farkl› olmad›¤›n› hesaba katarsak ve 1565-1568
senelerine ait Yaz› Kitab› bilgilerini dikkate
al›rsak, Hanl›k Kazan’› Kremlini’nin kap›lar›n›n
yerlerini gerçe¤e yak›n olarak tahmin edebiliriz.
Tayitskie (Nikol’skie) kap›s› Nur-Ali (Murali)
kap›s› ile ayn› yerde, Voskresenskiye- Alabuga
(Su), Prebrajenskie ( Sergeevskie)- Tümen
kap›lar›n›n yerlerindedir. Kremlin’in
Dmitriyevskie kap›lar›n›n yerinde veya duvar›n
Pjatnitskiye kap›lar›n›n yerinde (Baturin, Bolflaya
·‡¯ÂÌ ÓÔð‰ÂÎËÚ¸
ÒÎÓÊÌÂÂ ‚ ÒËÎÛ
ÓÚÒÛÚÒÚ‚Ëfl
ÓÔËÒ‡ÌËfl Ëı
äÓʇÌ˚È ÍÓΘ‡Ì ˝ÔÓıË
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡
Kazan Hanl›¤› dönemi
deri okluk
10
ÚÓÔÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍÓÈ
ÔðË‚flÁÍË Í
ÏÂÒÚÌÓÒÚË. ë
‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚
ñ‡ð‚˚ı ‚ÓðÓÚ
ËÒÚÓ˜ÌËÍË Ì‡Ë·ÓΠ˜‡ÒÚÓ
ÛÔÓÏË̇˛Ú Ë Û‚flÁ˚‚‡˛Ú Ò
ÚÓÔÓ„ð‡ÙËÂÈ ÏÂÒÚÌÓÒÚË
ÄðÒÍË ‚ÓðÓÚ‡. éÌË,
‚ÓÁÏÓÊÌÓ, ð‡ÁÏ¢‡ÎËÒ¸ ̇
ÔÂðÂÍðÂÒÚÍ ÛÎˈ
ÑÁÂðÊËÌÒÍÓ„Ó Ë
ãÓ·‡˜Â‚ÒÍÓ„Ó. èÓ ˝ÚÓÈ
ÒÚÓðÓÌ ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ
ÔÓÒ‡‰‡, ‚
ÔðÓÒÚð‡ÌÒÚ‚Â ÏÂʉÛ
ÄðÒÍËÏË Ë
á·ÓÈÎË‚˚ÏË
‚ÓðÓÚ‡ÏË ÔÓ
Á‡Ô‡‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌÂ
ÛÎ. ÑÁÂðÊËÌÒÍÓ„Ó,
ÒÛ‰fl ÔÓ ÓÔËÒ‡Ì˲
¯ÚÛðχ, ̇ıÓ‰ËÎËÒ¸
䇷‡ˆÍËÂ Ë äð˚ÏÒÍËÂ
‚ÓðÓÚ‡.
ç‡ Á‡Ô‡‰Â ÏÂÊ‰Û ñ‡ð‚˚ÏË Ë
í˛ÏÂÌÒÍËÏË ‚ÓðÓÚ‡ÏË ÓÚϘ‡˛ÚÒfl
ÄÚ‡Î˚ÍÓ‚˚, çÓ„‡ÈÒÍË ‚ÓðÓÚ‡.
ê‡ÒÔÓÎÓÊÂÌË ÔðÓÂÁ‰Ì˚ı ·‡¯ÂÌ ÔÓ ˝ÚÓÈ
ÒÚÓðÓÌ ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ Ò‚flÁ‡ÌÓ Ò ÓÔËÒ‡ÌËÂÏ
ÓÒ‡‰˚ Ë ÔÓ‰ÍÓÔ‡ ‚ ð‡ÈÓÌ ÄÚ‡Î˚ÍÓ‚˚ı
‚ÓðÓÚ. ë ÔÓ‰ÍÓÔÓÏ ÒÓÓÚÌÓÒËÚÒfl èðÓÎÓÏ̇fl
ÛÎˈ‡ (ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ ÛÎ. ŇÛχ̇ Ë
èðÓÙÒÓ˛Á̇fl). èðË ÓÔËÒ‡ÌËË „ÓðÓ‰‡ ‚
èËÒˆÓ‚ÓÈ ÍÌË„Â 1565-1568 „„. Û͇Á˚‚‡ÂÚÒfl
ÏÂÒÚÓ ÔðÓÎÓχ Ë ÓÚϘ‡ÂÚÒfl ÔÓÎÓÊÂÌËÂ
í˛ÏÂÌÒÍËı ‚ÓðÓÚ. àÒıÓ‰fl ËÁ ˝ÚËı ‰‡ÌÌ˚ı,
ÏÂÒÚÓÔÓÎÓÊÂÌË í˛ÏÂÌÒÍËı ‚ÓðÓÚ ÏÓÊÌÓ
Ò‚flÁ‡Ú¸ Ò ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ÏË èðÂÓ·ð‡ÊÂÌÒÍËÏË
‚ÓðÓÚ‡ÏË, ‡ ÄÚ‡Î˚ÍÓ‚˚ı – ˜ÛÚ¸ ÌËÊÂ, ·ÎËÊÂ
Í ðÛÒÎÛ ð. ÅÛ·Í. çÓ„‡ÈÒÍË ‚ÓðÓÚ‡
ÎÓ͇ÎËÁÛ˛ÚÒfl ‚ ð‡ÈÓÌ ÔÂðÂÒ˜ÂÌËfl ÛÎˈ˚
èðÓÙÒÓ˛ÁÌÓÈ (å‡Î‡fl èðÓÎÓÏ̇fl) Ë
ÄÒÚðÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÈ, ËÎË Ì‡ ÔÂðÂÍðÂÒÚÍ ÛÎˈ
ŇÛχ̇ Ë ÄÒÚðÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÈ, „‰Â ÔðÓıӉ˷
çÓ„‡ÈÒ͇fl ‰ÓðÓ„‡.
ü‰ðÓÏ „ÓðÓ‰‡ ‚ ı‡ÌÒÍËÈ ÔÂðËÓ‰
ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl äðÂÏθ. è·ÌËðӂ͇ ˝ÚÓÈ ˜‡ÒÚË
„ÓðÓ‰‡ ÓÚÌÓÒËÚÂθÌÓ
ÔÓÁ‰ÌÂÁÓÎÓÚÓÓð‰˚ÌÒÍÓÈ Á‡ÒÚðÓÈÍË
ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ Ì ËÁÏÂÌË·Ҹ. èðÓ‰ÓÎʇÎË
ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡Ú¸ ð‡Ì ‚ÓÁÌËͯË ÛÎˈ˚ Ò
‰Âð‚flÌÌ˚Ï ÏÓ˘ÂÌËÂÏ, ÍðÓÏ ˆÂÌÚð‡Î¸ÌÓÈ,
‚˚ÎÓÊÂÌÌÓÈ ËÁ‚ÂÒÚÌflÍÓ‚˚Ï Í‡ÏÌÂÏ. ÇÓ
‚ÌÓ‚¸ Á‡ÒÂÎflÂÏ˚ı Ë ð‡Ì ÓÒ‚ÓÂÌÌ˚ı
ÚÂððËÚÓðËflı ‚˚ð‡‚ÌË‚‡ÎË ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌ˚Â
Û„ÎÛ·ÎÂÌËfl Ó‚ð‡„Ó‚. á‡Ò˚Ô‡ÂÚÒfl ðÓ‚
‰ÓÏÓÌ„ÓθÒÍÓÈ ÍðÂÔÓÒÚË ‚ ˆÂÌÚð äðÂÏÎfl. Ç
ÔÂðËÓ‰ ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡ ̇˜Ë̇ÂÚÒfl
ËÌÚÂÌÒË‚ÌÓ ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Ó Í‡ÏÂÌÌ˚ı Á‰‡ÌËÈ
‚ ‰ð‚ÌÂÈ ˜‡ÒÚË „ÓðÓ‰‡. èðË ÓÔËÒ‡ÌËË
¯ÚÛðχ ä‡Á‡ÌË „Ó‚ÓðËÚÒfl Ó ÏÌÓÊÂÒÚ‚Â
Krasnaya ve Nagorn›y caddelerinin kesiflti¤i
yerde), büyük ihtimal, Zboylivye kap›s› varm›fl.
Çar (Han) kap›s›n› yeri de nerdeyse kesin olarak
kremlin tepesinin güneyinde, Kremlevskaya ve
Lobaçevskogo caddelerinin kesiflti¤i yerdeymifl.
Di¤er kap› kulelerinin yerlerini saptamak
onlar›n ortama ait topografik bilgilerin
eksikli¤inden oldukça zordur. Çar kap›s›n›n do¤u
taraf›nda yer alan kap›n›n kaynaklara ve ortam›n
topografik bilgilerine bak›l›rsa Arça kap›s› oldu¤u
söylenebilir. O kap› belki de Dzerjinskogo ve
Lobaçevskogo caddelerinin kesiflti¤i yerde idi.
Duvar›n bu taraf›nda ve Zaboyliviy kap›lar›
aras›nda, Dzerjinsky caddesinin bat› taraf›nda,
flehrin kuflatmas› ile ilgili yaz›lara bak›l›rsa,
Kabatskie ve K›r›m kap›lar› varm›fl.
Bat›daki Çar ve Tümen kap›lar› aras›nda
Atal›k ve Nogay kap›lar›n›n yer ald›¤› yaz›l›yor.
Burada kap› kulelerinin olmas› kuflatma kuflkusu
ve Atal›k kap›s› bölgesinde yerin kaz›larak içeri
girilebilme ihtimaline karfl› olarak düflünülmüfltür.
Kaz› ile ilgili olarak Prolomnaya caddesi an›labilir
(flimdi Bauman ve Profsoyuznaya caddeleri).
1565-1568 seneleri Yaz› kitab›’nda kaz›lan yer
belirlenmifl ve Tümen kap›s›n›n yeri
gösterilmifltir. Bu bilgilere bakarak, Tümen
kap›s›n›n yerini flimdiki Preobrajenskaya kap›s› ile
Atalyk kap›s›n›- biraz afla¤›da, Bulak nehrine
daha yak›nda olarak tan›mlayabiliriz. Nogay
kap›lar›n›n yeri Profsoyuznaya (eski ad› Malaya
Prolomnaya) ve Astronomiçeskaya caddelerinin
kesiflti¤i yerde veya Nogay yolunun geçti¤i
Bauman ve Astronomiçeskaya caddelerinin
kesiflti¤i yerde olabilir.
Han devrinde Kremlin flehrin çekirde¤ine
dönüflüyor. fiehrin bu k›sm›n›n planlanmas› Alt›n
Ordu devrinin sonu ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda belli
olacak kadar de¤ifliklik göstermemifl. Kireçli tafl
döflenmifl merkez caddesi hariç di¤er caddeler
daha önceleri gibi a¤aç döflenerek kullan›lmaya
devam edilmifller. Yeniden yerleflilen bölgelerdeki
çukurlar doldurularak düzeltiliyorlar. Kremlin’in
içindeki Mo¤ol öncesi yap›lan kalenin etraf›na
kaz›lm›fl olan çukurlar toprak doldurularak
düzlü¤e çevriliyor. Kazan Hanl›¤› devrinde flehrin
eski k›sm›nda tafl yap›lar›n inflas› h›zlan›yor.
Kazan›n kuflatmas› anlat›lan yaz›larda Han
avlusunun çevresinde çok say›da tafl yap›n›n
oldu¤undan söz ediliyor.
Son senelerde Hanl›k devri Kremlin duvar›n›n
beyaz tafltan yap›ld›¤›n› ispatlay›c› baz› enteresan
bilgiler ortaya ç›kmaya bafllad›. Tam olarak
söylersek, Kremlin tepesinin do¤u taraf›nda,
flimdiki Cumhurbaflkan› saray›n›n yan›nda Kazan
Hanl›¤› dönemine ait olan tafl duvar kal›nt›lar›
bulundu. 1552 senesinden sonra yap›lan yuvarlak
kulenin temelinden ç›kan kare fleklindeki Kuzey
Kulesi de bu döneme aittir. O flekli ile K›r›mdaki
kalelerin kulelerine benzerlik gösteriyor. Bu da
Kazan’daki tafl binalar›n inflas›nda K›r›ml›
ustalar›n da yer ald›¤›n› bir kez daha
göstermektedir. fiunu da belirtmek gereklidir ki,
araflt›r›lan kule bat› tarafa do¤ru 100 metre ve
do¤u tarafa do¤ru 10 metre uzunlu¤unda oldu¤u
belirlenen tafl duvar ile birlikte infla edilmifltir.
͇ÏÂÌÌ˚ı Á‰‡ÌËÈ, ð‡ÒÔÓ·„‡‚¯ËıÒfl
‚ÓÍðÛ„ ı‡ÌÒÍÓ„Ó ‰‚Óð‡.
Ç ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ÔÓfl‚ËÎËÒ¸
ÌÂÍÓÚÓð˚ ËÌÚÂðÂÒÌ˚ هÍÚ˚,
҂ˉÂÚÂθÒÚ‚Û˛˘Ë Ó
·ÂÎÓ͇ÏÂÌÌ˚ı ÒÚÂ̇ı äðÂÏÎfl
ı‡ÌÒÍÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË. Ç ˜‡ÒÚÌÓÒÚË, ·˚ÎË
‚˚fl‚ÎÂÌ˚ ÓÒÚ‡ÚÍË Í‡ÏÂÌÌÓÈ ÒÚÂÌ˚ ÔÓ
‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÏÛ ÒÍÎÓÌÛ äðÂÏ΂ÒÍÓ„Ó ıÓÎχ
Û ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ„Ó èðÂÁˉÂÌÚÒÍÓ„Ó
‰‚Óðˆ‡, ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡‚¯Ë ‚ ÔÂðËÓ‰
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡. ë ˝ÚËÏ
‚ðÂÏÂÌÂÏ Ò‚flÁ‡Ì‡ Ë Ò‚Âð̇fl
Í‚‡‰ð‡Ú̇fl ·‡¯Ìfl, ‚˚fl‚ÎÂÌ̇fl ÔÓ‰
ÙÛ̉‡ÏÂÌÚÓÏ ÍðÛ„ÎÓÈ ·‡¯ÌË,
ÒÓÓðÛÊÂÌÌÓÈ ÔÓÒΠ1552 „. Ö ÙÓðχ
ËÏÂÂÚ Ò‚ÓË ÔðflÏ˚ ‡Ì‡ÎÓ„ËË Ò ·‡¯ÌflÏË
Íð˚ÏÒÍËı ÍðÂÔÓÒÚÂÈ, ˜ÚÓ Â˘Â ð‡Á
ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡ÂÚ Û˜‡ÒÚË ÒÚðÓËÚÂÎÂÈ ËÁ äð˚χ
‚ ÒÓÓðÛÊÂÌËË Í‡ÏÂÌÌ˚ı Ó·˙ÂÍÚÓ‚ ‚ ä‡Á‡ÌË.
LJÊÌÓ Ú‡ÍÊ ÓÚÏÂÚËÚ¸, ˜ÚÓ ËÁÛ˜ÂÌ̇fl ·‡¯Ìfl
ÒÎÓÊÂ̇ ‰ËÌÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ Ò Í‡ÏÂÌÌÓÈ ÒÚÂÌÓÈ,
Á‡ÙËÍÒËðÓ‚‡ÌÌÓÈ Ò Á‡Ô‡‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚ ̇
ÔðÓÚflÊÂÌËË ÓÍÓÎÓ 100 Ï, ‡ Ò ‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ - ̇
10 Ï. Ň¯Ìfl Ë ÒÚÂÌ˚ ÒÎÓÊÂÌ˚ ËÁ ıÓðÓ¯Ó
ÓÚÂÒ‡ÌÌ˚ı Ë ÔÎÓÚÌÓ ÔӉӄ̇ÌÌ˚ı
ËÁ‚ÂÒÚÌflÍÓ‚˚ı ͇ÏÌÂÈ Ôð‡‚ËθÌÓÈ ÙÓðÏ˚,
ÒÍðÂÔÎÂÌÌ˚ı ËÁ‚ÂÒÚÍÓ‚˚Ï ð‡ÒÚ‚ÓðÓÏ.
èӉӷ̇fl ÒÚðÓËÚÂθ̇fl ÚÂıÌË͇ ËÏÂÂÚ
ðÂÁÍÓ ÓÚ΢ˠÓÚ Í·‰ÍË ÔðË΄‡˛˘Ëı Í
ÌËÏ ÒÚÂÌ ðÛÒÒÍÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË, ҉·ÌÌ˚ı ËÁ
„ðÛ·Ó ÓÚÂÒ‡ÌÌ˚ı Ë ÔÎÓıÓ ÔӉӄ̇ÌÌ˚ı
͇ÏÌÂÈ ÌÂÔð‡‚ËθÌÓÈ ÙÓðÏ˚ Ë ÒÍðÂÔÎÂÌÌ˚ı
·Óθ¯ÓÈ ÔðÓÒÎÓÈÍÓÈ ËÁ‚ÂÒÚÍÓ‚Ó„Ó ð‡ÒÚ‚Óð‡
Ò ‚Íβ˜ÂÌËflÏË ·Óθ¯Ó„Ó ÍÓ΢ÂÒÚ‚‡
͇ÏÂÌÌÓ„Ó Ë ÍËðÔ˘ÌÓ„Ó ˘Â·Ìfl. àÒıÓ‰fl ËÁ
Ëϲ˘ËıÒfl χÚÂðˇÎÓ‚, ð‡ÒıÓÊ ÏÌÂÌË Ó
ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Â ÍËðÔ˘ÌÓ-͇ÏÂÌÌ˚ı
ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ äðÂÏÎfl Î˯¸ ÔÓÒΠÁ‡‚Ó‚‡ÌËfl
ä‡Á‡ÌË à‚‡ÌÓÏ ÉðÓÁÌ˚Ï Ì‡‰Ó Ò˜ËÚ‡Ú¸
Ì‚ÂðÌ˚Ï.
ÑðÛ„ÓÈ ‚‡ÊÌÓÈ ÒÓÒÚ‡‚ÌÓÈ ˜‡ÒÚ¸˛
ÙÓðÚËÙË͇ˆËÓÌÌÓÈ ÒËÒÚÂÏ˚ „ÓðÓ‰‡ ·˚Î
äðÂÏθ. Ç ÒÔËÒÍ flðÎ˚͇ ı‡Ì‡ à·ð‡„Ëχ
‚ÚÓðÓÈ ÔÓÎÓ‚ËÌ˚ XV ‚. ÛÔÓÏË̇ÂÚÒfl ÏÂÒÚÓ
Â„Ó ‚˚‰‡˜Ë - «ÄðÍ», ˜ÚÓ ‚ ÔÂð‚Ӊ Ò
ÔÂðÒˉÒÍÓ„Ó ÓÁ̇˜‡ÂÚ ˆËÚ‡‰Âθ-ÍðÂÔÓÒÚ¸.
ùÚÓ ÏÓÊÂÚ ÒÎÛÊËÚ¸ ÔÓ‰Ú‚ÂðʉÂÌËÂÏ
Ôð‰ÔÓÎÓÊÂÌËfl Ó ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËË ÓÚ‰ÂθÌÓÈ
ÓÚ ÔÓÒ‡‰‡ ÛÍðÂÔÎÂÌÌÓÈ ˜‡ÒÚË „ÓðÓ‰‡,
ÒÓÓÚÌÓÒËÏÓÈ Ò äðÂÏÎÂÏ. Ç ·ÓΠð‡ÌÌËı
ÓÔËÒ‡ÌËflı ÓÒ‡‰˚ ä‡Á‡ÌË ‰Ó 1552 „. ˜‡ÒÚÓ
„Ó‚ÓðËÚÒfl Ó ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËË „ð‡‰‡ ͇Í
Ò‡ÏÓÒÚÓflÚÂθÌÓÈ ˜‡ÒÚË „ÓðÓ‰‡. í‡Í, ÔðË
ÓÔËÒ‡ÌËË ÓÒ‡‰˚ ä‡Á‡ÌË ‚ 1469 „. „Ó‚ÓðËÚÒfl,
˜ÚÓ ÔÓÒΠÛÌ˘ÚÓÊÂÌËfl ÔÓÒ‡‰‡ ÊËÚÂÎË
Á‡Íð˚ÎËÒ¸ ‚Ó „ð‡‰Â Ë ¯ÚÛðÏÛ˛˘ËÂ
ÓÚÒÚÛÔËÎË. ìÔÓÏË̇ÂÚÒfl ÓÌ Ë ÔðË
ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Â ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ ÔÓÒ‡‰‡ 1500 „.
ëÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡Î „ð‡‰ Í‡Í ÛÍðÂÔÎÂÌ̇fl ˜‡ÒÚ¸
ä‡Á‡ÌË Ë ‚Ó ‚ðÂÏfl Â„Ó ÓÒ‡‰˚ ‚ 1530 „., ÍÛ‰‡
ÓÚÒÚÛÔËÎË ‚ÓÈÒ͇ ı‡Ì‡.
ëð‰ÓÚÓ˜ËÂÏ ‚ÒÂÈ ‚·ÒÚË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡
fl‚ÎflÎÒfl ï‡ÌÒÍËÈ ‰‚Óð, ð‡ÒÔÓ·„‡‚¯ËÈÒfl ̇
Ò‚ÂðÌÓÈ ÓÍÓ̘ÌÓÒÚË äðÂÏ΂ÒÍÓ„Ó ıÓÎχ.
Ä. äÛð·ÒÍËÈ, ÓÔËÒ˚‚‡fl Â„Ó ‚Ó ‚ðÂÏfl ¯ÚÛðχ
1552 „., „Ó‚ÓðËÚ: «ÅÓ ·Â ÁÂÎÓ ÍðÂÔÓÍ, ÏÂʉÛ
Ô‡Î‡Ú Ë Ï˜ÂÚÂÈ Í‡ÏÂÌÌ˚ı, ÓÔÎÓÚÓÏ ‚ÂÎËÍËÏ
Kule ve duvarlar güzel do¤ranm›fl ve
birbirine uydurulmufl do¤ru geometrik
flekildeki tafllar birbirine kireçli s›va ile
tutturularak yap›lm›flt›r. Bu tip örülmüfl
duvarlar daha sonraki Rus döneminde
yap›lm›fl kaba do¤ranm›fl, birbirine
uydurulmam›fl ve farkl› flekillerdeki
tafllar›n birbirine kireçli s›va ile tutturularak
ve aralar›na ufak tafl ve tu¤la parçalar›
doldurularak yap›lan duvarlardan
kesinlikle ayr›lmaktad›rlar. Bu bilgilere
bakarak, flimdi do¤ru kabul edilen
Kazan Kremlini’nin tafl duvara
kavuflturulmas› sadece Korkunç ‹van’›n
Kazan› almas›ndan sonra yap›ld›¤›
varsay›m›n› yanl›fl olarak niteleyebiliriz.
Güçlendirilmifl koruma duvarl› flehrin di¤er bir
önemli k›sm› da Kremlin’di. 15. asr›n ikinci
yar›s›nda hükmeden ‹brahim Han’›n belgelerinin
birinde verildi¤i yer “ARK” olarak belirtilmifl, bu
da Farsçadan çevrildi¤inde “Kale” anlam›na
gelmektedir. Bunu da “flehrin duvar içindeki ayr›
bir korunan kalenin- Kremlin’in- oldu¤unun
anlam›na geliyor” diye kabul edebiliriz. Kazan’›n
1552’den önceki kuflatmalar› hakk›ndaki yaz›larda
flehrin içinde ayr› bir k›sm›n küçük bir flehir gibi
oldu¤u hakk›nda bilgiler var. Tam olarak, 1469
senesinde kuflatanlar d›fl koruma duvar›n›
y›kt›ktan sonra halk kaleye kapanm›fl ve
kuflatanlar geri gitmifller. Ayr›ca kale 1500
senesindeki d›fl duvar güçlendirmelerini anlatan
yaz›da da geçiyor. Kale flehrin güçlendirilmifl
k›sm› olarak Kazan’›n 1530 senesindeki
kuflatmada da han askerlerinin çekildi¤i yer olarak
gösteriliyor.
Ç ıÓ‰Â
ËÒÒΉӂ‡ÌËÈ
1970-ı „„. ·˚ÎË
‚˚fl‚ÎÂÌ˚ ÓÒÚ‡ÚÍË
χ‚ÁÓ΂ Ò
ÔÓ„ð·ÂÌËflÏË
ı‡ÌÓ‚, ÛıÓ‰fl˘ËÂ
ÔÓ‰ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚Â
Á‰‡ÌËfl Ñ‚ÓðˆÓ‚ÓÈ
ˆÂðÍ‚Ë Ë ·‡¯ÌË
ë˛˛Ï·ËÍÂ.
1970’lerde yap›lan
arkeolojik
araflt›rmalar sonras›
Han mezarl›k ve
türbe kal›nt›lar›
ortaya ç›kar›lm›flt›.
Bunlar flimdiki
Dvortsovoy kilisesi
ve Süyümbike
kulesinin alt›nda
kalmaktad›r.
Kazan Hanlar›n›n mezarlar›
Devletin tüm yönetimin odakland›¤› yer olarak
Kremlin tepesinin kuzeyinde yer alan Han saray›
gösteriliyor. A. Kurbskiy saray› 1552 senesi
kuflatmas› s›ras›nda flu flekilde aç›kl›yor:
“Dayan›kl› bina, di¤er tafltan yap›lm›fl saray ve
mescitlerin aras›nda, etraf› çok say›da askerlerle
sar›lm›fl”. Buradaki tafl mescitlerin ço¤unlu¤u
1565-1568 senelerinin Yaz› Kitab›’nda da
anlat›l›yor.
Han saray›n›n yerini ve yan›ndaki binalar›n
yap›s›n› aç›klayan bu yaz›lar bu bölgede yap›lan
arkeolojik araflt›rmalar ile de do¤rulan›yor. Daha
1970’lerde yap›lan arkeolojik araflt›rmalar sonras›
Han mezarl›klar› ve türbeleri kal›nt›lar› ortaya
ç›kar›lm›flt›. Bunlar flimdiki Dvortsovoy kilisesi
ve Süyümbike kulesinin alt›nda kal›yorlar.
Blagoveflçensky kilisesinin güneyinde, bahçede
Tezitsk çukuru yan›ndaki tafl yap› kal›nt›lar›
bulunmufltu. Burada da kaynaklardaki yaz›lara
göre Kul-fierif mescidi yan›nda çok ac›mas›z
savafl olmufl. 2001 y›l›nda Süyümbike kulesi
alt›nda kalan büyük bir mescidin kal›nt›lar› (?)
ve Kazan Hanl›¤›’na ait büyük bir binan›n
bodrum odalar› bulundu.
Rus öncesi Kazan tarihi yaz›lar›nda Kazan
Hanlar›n›n defni ile ilgili olan yap›lar ilgi çekiyor.
Saray yan›nda hanlar›n mezarl›¤› oldu¤u hakk›nda
11
Ç 1552 „. ‚
ðÂÁÛθڇÚÂ
‰ÎËÚÂθÌÓÈ ÓÒ‡‰˚
Ë ð‡ÁðÛ¯ËÚÂθÌÓ„Ó
¯ÚÛðχ „ÓðÓ‰ ·˚Î
ÓÔÛÒÚÓ¯ÂÌ
ÔÓʇð‡ÏË.
1552 y›l›nda uzun
süren ve y›k›c›
hücumlar› ile flehri
y›kan kuflatmadan
kaynaklanan
yang›nlar sonras›nda
flehir tamamen
boflalt›lm›fl.
12
Ó·ÚÓ˜ÂÌ». ÅÓθ¯Ó ÍÓ΢ÂÒÚ‚Ó Í‡ÏÂÌÌ˚ı
ϘÂÚÂÈ ‚ ˝ÚÓÏ ð‡ÈÓÌ ÛÔÓÏË̇ÂÚÒfl ‚
èËÒˆÓ‚ÓÈ ÍÌË„Â 1565-1568 „„.
ùÚË Ù‡ÍÚ˚, ı‡ð‡ÍÚÂðËÁÛ˛˘ËÂ
ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌË Á‰‡ÌËÈ Û ı‡ÌÒÍÓ„Ó ‰‚Óð‡
ÏÂÊ‰Û ÛÍðÂÔÎÂÌËflÏË, ÒÓ‚Ô‡‰‡˛Ú Ò
‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍËÏË Ï‡ÚÂðˇ·ÏË,
ÔÓÎÛ˜ÂÌÌ˚ÏË Ì‡ ˝ÚÓÈ ÚÂððËÚÓðËË. ֢ ‚
ıӉ ËÒÒΉӂ‡ÌËÈ 1970-ı „„. ·˚ÎË ‚˚fl‚ÎÂÌ˚
ÓÒÚ‡ÚÍË Ï‡‚ÁÓ΂ Ò ÔÓ„ð·ÂÌËflÏË ı‡ÌÓ‚,
ÛıÓ‰fl˘Ë ÔÓ‰ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ Á‰‡ÌËfl
Ñ‚ÓðˆÓ‚ÓÈ ˆÂðÍ‚Ë Ë ·‡¯ÌË ë˛˛Ï·ËÍÂ. ì
ÒÍ‚Âð‡, ˛ÊÌ Å·„ӂ¢ÂÌÒÍÓ„Ó ÒÓ·Óð‡,
·˚ÎË ‚˚fl‚ÎÂÌ˚ ÓÒÚ‡ÚÍË Í‡ÏÂÌÌ˚ı Á‰‡ÌËÈ,
ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌÌ˚ı Û íÂÁˈÍÓ„Ó ð‚‡, „‰Â ÔÓ
ÓÔËÒ‡Ì˲ ËÒÚÓ˜ÌËÍÓ‚ ÔðÓËÁӯ·
ÓÊÂÒÚÓ˜ÂÌ̇fl ·ËÚ‚‡ Û ÒÚÂÌ Ï˜ÂÚË äÛÎò‡ðËÙ. Ç 2001 „. Û‰‡ÎÓÒ¸ ̇ÈÚË ÓÒÚ‡ÚÍË
ÍðÛÔÌÓÈ Ï˜ÂÚË (?), ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌÌÓÈ ÔÓ‰
·‡¯ÌÂÈ ë˛˛Ï·ËÍÂ, Ë ÔÓ‰‚‡Î¸Ì˚Â
ÔÓÏ¢ÂÌËfl ·Óθ¯Ó„Ó Á‰‡ÌËfl ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó
ı‡ÌÒÚ‚‡.
Ç ÓÔËÒ‡ÌËflı ‰ÓðÛÒÒÍÓÈ ä‡Á‡ÌË
ÓÔð‰ÂÎÂÌÌ˚È ËÌÚÂðÂÒ ‚˚Á˚‚‡˛Ú ÔÓÒÚðÓÈÍË,
Ò ÍÓÚÓð˚ÏË Ò‚flÁ‡Ì˚ ÔÓ„ð·ÂÌËfl ͇Á‡ÌÒÍËı
ı‡ÌÓ‚. é ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËË ı‡ÌÒÍÓ„Ó ÌÂÍðÓÔÓÎfl
Û ‰‚Óðˆ‡ ÛÔÓÏË̇ÂÚ Ä. äÛð·ÒÍËÈ, „‰Â, ÔÓ Â„Ó
‚ÓÒÔÓÏË̇ÌËflÏ, ̇ıÓ‰flÚÒfl ÓÒÚ‡ÌÍË ÔflÚË
ı‡ÌÓ‚. ê‡ÒÔÓÎÓÊÂÌ̇fl ‚ ð‡ÈÓÌÂ
ÉÛ·Âð̇ÚÓðÒÍÓ„Ó ‰‚Óðˆ‡ ·‡¯Ìfl ë˛˛Ï·ËÍ ‚
ÛÒÚÌÓÈ Ì‡ðÓ‰ÌÓÈ Úð‡‰ËˆËË Û‚flÁ˚‚‡Î‡Ò¸ Ò
Á‡ıÓðÓÌÂÌËÂÏ ÏÛÒÛθχÌÒÍËı Ò‚flÚ˚ı. Ç ıÓ‰Â
ð‡ÒÍÓÔÓÍ 1977 „. Û Ç‚Â‰ÂÌÒÍÓÈ ˆÂðÍ‚Ë Ë
·‡¯ÌË ë˛˛Ï·ËÍÂ, ·˚ÎË ‚˚fl‚ÎÂÌ˚
ÙÛ̉‡ÏÂÌÚ˚ ‰‚Ûı ı‡ÌÒÍËı χ‚ÁÓ΂ Ò
ÌÂÒÍÓθÍËÏË ÔÓ„ð·ÂÌËflÏË. é·˙ÂÍÚ˚
Ôð‰ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ ÒÓÓÚÌÓÒËÏ˚ Ò
åÛð‡Î‚ÓÈ Ô‡Î‡ÚÓÈ, Û͇Á‡ÌÌÓÈ ‚ èËÒˆÓ‚ÓÈ
ÍÌË„Â. é̇ ̇ıӉ˷Ҹ ‚ Ò‚ÂðÓ-‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ
˜‡ÒÚË ñ‡ð‚‡ ‰‚Óð‡. ëÚð‡ÚË„ð‡Ù˘ÂÒÍË Ó·‡
χ‚ÁÓÎÂfl Ò‚flÁ‡Ì˚ Ò ÓÚÎÓÊÂÌËflÏË
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡. ÇðÂÏfl ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚‡
χ‚ÁÓÎÂfl ·˚ÎÓ ‰‡ÚËðÓ‚‡ÌÓ ‚ÚÓðÓÈ ÔÓÎÓ‚ËÌÓÈ
XV ‚. ä ÔÂðËÓ‰Û Â„Ó ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡ÌËfl
ÓÚÌÓÒËÎÓÒ¸ ÔÓ„ð·ÂÌË ‚ÁðÓÒÎÓ„Ó ˜ÂÎÓ‚Â͇.
ç‡ ÛðÓ‚Ì ÔÓ· ·˚ÎË ‚˚fl‚ÎÂÌ˚ ÓÒÚ‡ÚÍË
Óð̇ÏÂÌÚËðÓ‚‡ÌÌ˚ı „ËÔÒÓ‚˚ı ÔÎËÚ,
‚ÓÁÏÓÊÌÓ, Ò‚flÁ‡ÌÌ˚ı Ò Ó·ÎˈӂÍÓÈ
Ò‡ðÍÓÙ‡„‡ ËÎË Ì‡‰„ðÓ·Ëfl.
Ç ð‡ÒÍÓÔ ·˚Î ‚˚fl‚ÎÂÌ Ë ‚ÚÓðÓÈ
χ‚ÁÓÎÂÈ, ÔÓÒÚðÓÂÌÌ˚È Ú‡ÍÊ ‚ ÔÂðËÓ‰
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡. ìðÓ‚Â̸ „Ó
ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚‡ ÒÚð‡ÚË„ð‡Ù˘ÂÒÍË ‚ÓÒıÓ‰ËÚ Í
‚ÂðıÌËÏ „ÓðËÁÓÌÚ‡Ï ı‡ÌÒÍÓ„Ó ÒÎÓfl, ˜ÚÓ
ÔÓÁ‚ÓÎflÂÚ ‰‡ÚËðÓ‚‡Ú¸ ‚ðÂÏfl Â„Ó ‚ÓÁ‚‰ÂÌËfl
Ì ÔÓÁ‰Ì ÔÂð‚ÓÈ ˜ÂÚ‚ÂðÚË XVI ‚. ë ˝ÚËÏ
χ‚ÁÓÎÂÂÏ Ò‚flÁ‡Ì˚ ˜ÂÚ˚ð ÔÓ„ð·ÂÌËfl Ó‰ÌÓ ‰ÂÚÒÍÓÂ, ‰‚‡ ‚ÁðÓÒÎ˚ı Ë ÒΉ
ð‡ÁðÛ¯ÂÌÌÓÈ ÏÓ„ËθÌÓÈ flÏ˚ Ò
˜ÂÎӂ˜ÂÒÍËÏË ÓÒÚ‡Ì͇ÏË. éÒÓ·˚È ËÌÚÂðÂÒ
‚˚Á˚‚‡ÂÚ ÔÓ„ð·ÂÌË II, ÍÓÒÚÌ˚ ÓÒÚ‡ÌÍË
ÍÓÚÓðÓ„Ó ÔÓÍÓËÎËÒ¸ ‚ ‰‚ÓÈÌÓÏ ‰Âð‚flÌÌÓÏ
„ðÓ·Û. ÇÌÛÚðÂÌÌËÈ „ðÓ· ·˚Î ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛
Ó·ÚflÌÛÚ Ú̸͇˛ Ë ÍÓÊÂÈ Ë Ó·ËÚ ÒÂð·ðflÌ˚ÏË
„‚ÓÁ‰flÏË Ë Ì‡Í·‰Í‡ÏË, ˜ÚÓ fl‚ÌÓ
҂ˉÂÚÂθÒÚ‚Ó‚‡ÎÓ Ó ‚˚ÒÓÍÓÏ ÒӈˇθÌÓÏ
ÒÚ‡ÚÛÒ ÔÓ„ð·ÂÌÌÓ„Ó.
Ç ðÂÁÛθڇÚ ÒÓÔÓÒÚ‡‚ËÚÂθÌÓ„Ó ‡Ì‡ÎËÁ‡
A. Kurbskiy da yaz›yor, onun hat›ralar›na göre
orada befl han›n mezar› bulunuyormufl.
Gubernatorskij saray› civar›na infla edilmifl
Süyümbike kalesi halk›n yaz›l› olmayan
eserlerinde Müslüman kutsal insanlar›n mezarl›¤›
ile ilgili olarak an›l›yor. 1977 senesinde
Vedenskoy kilisesi ve Süyümbike kulesi yan›nda
yap›lan kaz›larda birkaç ceset gömülü iki han
türbesinin temellerine rastland›. Bu yap›lar Yaz›
Kitab›’nda belirtilen Murali saray›na benzerlik
gösteriyorlar. Bu saray Han saray›n›n kuzeydo¤u
taraf›ndaym›fl. Stratigrafik olarak iki türbe de
Kazan Hanl›¤› ile ilgilidir. Türbelerin yap›m tarihi
15. asr›n ikinci yar›s› olarak belirlendi. Türbenin
haz›r oldu¤u zaman yetiflkin bir kiflinin defni
yap›lm›fl. Taban düzeyinde alç›dan yap›lm›fl
levhalar›n kal›nt›lar› bulundu. Bunlar da ya
sarkofag›n, ya da mezar üstünün tafllar› olabilirler.
Kaz› esnas›nda aynen Kazan Hanl›¤›
döneminde infla edilen ikinci türbe de bulundu.
Onun infla seviyesi stratigrafik olarak hanl›¤›n üst
tabakas›na denk geliyor. Bu da onun en geç 16.
asr›n ilk çeyre¤inde yap›ld›¤›n› göstermektedir.
Bu türbenin yap›m› 4 defin ile ilgilidir: 1 çocuk, 2
yetiflkin mezar› ve insan cesedine ait kal›nt›lar
olan mezar kal›nt›lar›. II numaral› mezar ilgi
çekiyor: Oradaki kemik kal›nt›lar› iki katl› a¤aç
tabut içinde bulundu. ‹ç tabut deri ve kumaflla
ä‡Á‡ÌÒÍËÈ äðÂÏθ
Kazan Kremlini
҂‰ÂÌËÈ, ÔÓÎÛ˜ÂÌÌ˚ı ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓ-̇ۘÌ˚ÏË
ÏÂÚÓ‰‡ÏË, Ë ‰‡ÌÌ˚ı, ËÁ‚ÂÒÚÌ˚ı ÔÓ
ÔËÒ¸ÏÂÌÌ˚Ï ËÒÚÓ˜ÌË͇Ï, Û‰‡ÎÓÒ¸
ÛÒÚ‡ÌÓ‚ËÚ¸, ˜ÚÓ ÍÓÒÚflÍ ËÁ ÔÓ„ð·ÂÌËfl I
ÔðË̇‰ÎÂÊËÚ ı‡ÌÛ å‡ıÏÛ‰Û (ÛÏ. ‚ ̇˜‡ÎÂ
1460-ı „„.), ‡ ËÁ ÔÓ„ð·ÂÌËfl II - ı‡ÌÛ
åÛı‡Ïχ‰-ùÏËÌÛ (ÛÏ. ‚ 1518 „.).
Ç 1552 „. ‚ ðÂÁÛθڇÚ ‰ÎËÚÂθÌÓÈ ÓÒ‡‰˚ Ë
ð‡ÁðÛ¯ËÚÂθÌÓ„Ó ¯ÚÛðχ „ÓðÓ‰ ·˚Î
ÓÔÛÒÚÓ¯ÂÌ ÔÓʇð‡ÏË. üðÍÓ ÓÚð‡ÊÂÌËÂ
Úð‡„‰ËË „ÓðÓ‰‡ ÏÓÊÌÓ Û‚Ë‰ÂÚ¸ Ë ‚
‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍËı χÚÂðˇ·ı. ëÎÓÈ ÔÓÊ‡ð‡ ‚
ÍÛθÚÛðÌ˚ı ÓÚÎÓÊÂÌËflı ˜ÂðÌÓÈ ÎËÌËÂÈ
ð‡Á„ð‡Ì˘˂‡ÂÚ ÊËÁ̸ ı‡ÌÒÍÓÈ ä‡Á‡ÌË ÓÚ
ÔÓÒÎÂ‰Û˛˘ÂÈ. èðÓËÒıÓ‰ËÚ ÒÏÂ̇ ÍÛθÚÛðÌ˚ı
Úð‡‰ËˆËÈ, ÙÓðÏËðÛÂÚÒfl ÌÓ‚˚È ÛÍ·‰
„ÓðÓ‰ÒÍÓÈ ÊËÁÌË. ëΉ‡ÏË ¯ÚÛðχ fl‚Îfl˛ÚÒfl
ÏÌÓ„Ó˜ËÒÎÂÌÌ˚ ͇ÏÂÌÌ˚ fl‰ð‡, ̇ıÓ‰ËÏ˚Â
‰Ó ÒËı ÔÓð ‚ Ì‡Ô·ÒÚÓ‚‡ÌËflı ˆÂÌÚð‡Î¸ÌÓÈ
˜‡ÒÚË ä‡Á‡ÌË. éÌË ‰ÓÒÚË„‡˛Ú ð‡ÁÏÂðÓ‚ ‰Ó 50
ÒÏ ‚ ‰Ë‡ÏÂÚðÂ. ÇÌÛÚðË Ò„Óð‚¯Ëı ‚Ó ‚ðÂÏfl
ÔÓʇð‡ Á‰‡ÌËÈ ‚ÒÚð˜‡˛ÚÒfl Ë „ÎËÌflÌ˚Â
Á‡ÊË„‡ÚÂθÌ˚ fl‰ð‡. é· ËÌÚÂÌÒË‚ÌÓÒÚË ·Ó‚
҂ˉÂÚÂθÒÚ‚Û˛Ú ÏÌÓ„Ó˜ËÒÎÂÌÌ˚Â
Ôˢ‡Î¸Ì˚ ÔÛÎË Ë Ì‡ÍÓ̘ÌËÍË ÒÚðÂÎ.
åÌÓ„Ë Á‡˘ËÚÌËÍË ä‡Á‡ÌË ÔÓ„Ë·ÎË ‚
ÍðÓ‚ÓÔðÓÎËÚÌ˚ı ·Óflı, ‡ ÓÒÚ‡‚¯ÂÂÒfl
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ ̇ÒÂÎÂÌË ·˚ÎÓ ‚˚ÒÂÎÂÌÓ Á‡
Ôð‰ÂÎ˚ ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ.
gümüfl çiviler kullan›larak kaplanm›fl, bu da
burada defnedilenin yüksek sosyal durumunu
gösteriyor.
‹lmi metotlarla toplanan ve yaz›l› kaynaklardan
al›nan bilgilerin birlikte karfl›laflt›rmal› analizi
sonras› I numaral› mezardaki kemiklerin Mahmud
Han’a (1460’l› senelerin bafl›nda ölmüfl), II
numaral› mezardaki kal›nt›lar›n ise MuhammedEmine (1518 y›l›nda ölmüfl) ait oldu¤u belirlendi.
1552 senesindeki uzun süren ve y›k›c›
hücumlar› ile flehri y›kan kuflatmadan
kaynaklanan yang›nlar sonras›nda flehir tamamen
boflalt›lm›fl. fiehrin trajedisinin aç›k yank›s›n›
arkeolojik belgelerden görmek mümkün. Kültür
birikimindeki kal›n yang›n tabakas› siyah çizgi
gibi Kazan Hanl›¤› dönemini sonraki dönem ile
ay›rm›fl. Kültür ve geleneklerin de¤iflmesi, yeni
flehir hayat› anlay›fl›n› oluflturmufl. Kuflatman›n
izleri olarak hâlâ Kazan’›n ortas›nda hâlâ çok
say›da bulunan tafl mermiler kalm›fl. Onlar›n çap›
50 santimetreye kadar ulafl›yor. Yang›n
sonras›nda yanm›fl olan yap›lar›n içinde yakmak
için kullan›lan balç›k top mermileri de bulunuyor.
Savafl›n çok ac›mas›z oldu¤unu çok say›da
bulunan mermi ve ok uçlar› da kan›tl›yor. Kazan›
koruyanlar›n ço¤u kanl› savafl sonras›nda flehri
koruyarak flehit olmufllar. Hayatta kalan Tatarlar
ise flehrin d›fl›na kovulmufllar.
åÌÓ„Ë Á‡˘ËÚÌËÍË
ä‡Á‡ÌË ÔÓ„Ë·ÎË ‚
ÍðÓ‚ÓÔðÓÎËÚÌ˚ı
·Óflı, ‡
ÓÒÚ‡‚¯ÂÂÒfl
Ú‡Ú‡ðÒÍÓÂ
̇ÒÂÎÂÌË ·˚ÎÓ
‚˚ÒÂÎÂÌÓ Á‡
Ôð‰ÂÎ˚
ÛÍðÂÔÎÂÌËÈ.
Kazan› koruyanlar›n
ço¤u kanl› savafl
sonras›nda flehri
koruyarak flehit
olmufllar. Hayatta
kalan Tatarlar ise
flehrin d›fl›na
kovulmufllar.
13
Hazar’›n
éÔÓð‡ ä‡ÒÔËfl:
îÎÓÚ ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó güvencesi: Kazan
ı‡ÌÒÚ‚‡
Hanl›¤› Filosu
àÒ͇̉Âð àÁχÈÎÓ‚
‹skender ‹zmaylov
ä‡Ì‰Ë‰‡Ú ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı ̇ÛÍ (ä‡Á‡Ì¸).
Tarih bilimleri doktora aday› (Kazan).
ÉÓðÓ‰ ä‡Á‡Ì¸ – ÏÂÒÚÓÔð·˚‚‡ÌË ·ÓðˆÓ‚ Á‡ ‚ÂðÛ…
fiehr-i Kazan, savaflç›lar›n inanç u¤runa bulunduklar› yerdir.
ù‚ÎËfl óÂηË, äÌË„‡ èÛÚ¯ÂÒÚ‚ËÈ
Seyahatname (Evliya Çelebi)
ÓÓðÛÊÂÌËÂ Ë ‚ÓÂÌÌÓ ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó Ú‡Ú‡ð ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó
ı‡ÌÒÚ‚‡ Û̇ÒΉӂ‡ÎÓ ·Ó‚˚ Úð‡‰ËˆËË ìÎÛÒ‡ ÑÊÛ˜Ë
(áÓÎÓÚÓÈ éð‰˚). ä ÏÓÏÂÌÚÛ Á‡‚Ó‚‡ÌËfl êÓÒÒËÂÈ
Ú‡Ú‡ð˚ ËÏÂÎË ‚Ò ‚ˉ˚ ıÓÎÓ‰ÌÓ„Ó ÓðÛÊËfl, Á‡˘ËÚÌÓ„Ó
Ò̇ðflÊÂÌËfl, Ò‚ÓÈ ‚ÓÂÌÌ˚È ÙÎÓÚ, Ó„ÌÂÒÚðÂθÌÛ˛ ‡ðÚËÎÎÂð˲
Ë ÔðÂÍð‡ÒÌ˚ ÍðÂÔÓÒÚË.
éÒÓ·˚Ï Òð‰ÒÚ‚ÓÏ ‚‰ÂÌËfl ·Ó‚˚ı ‰ÂÈÒÚ‚ËÈ ·˚Î ð˜ÌÓÈ
ÙÎÓÚ. íð‡‰ËˆËË ÚÓð„Ó‚Ó„Ó Ë ‚ÓÂÌÌÓ„Ó ÒÛ‰ÓıÓ‰ÒÚ‚‡ ̇ ÇÓ΄Â
ÛıÓ‰flÚ ‚ „ÎÛ·¸ ‚ÂÍÓ‚. Ç Ú˜ÂÌË ‚ÂÍÓ‚ Á‰ÂÒ¸ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡Î
Ò‚ÓÂÓ·ð‡ÁÌ˚È Ô‡ðËÚÂÚ ÏÂÊ‰Û êÛÒ¸˛ Ë ÏÛÒÛθχÌÒÍËÏË
˝ÏËð‡Ú‡ÏË ÅÛ΄‡ðËË. çÓ ÓÒ··ÎÂÌË ‚·ÒÚË ‚ áÓÎÓÚÓÈ éð‰Â
ÔðË‚ÂÎÓ Í ð‡Òˆ‚ÂÚÛ ð˜ÌÓ„Ó ÔËð‡ÚÒÚ‚‡ Ë „ð‡·ËÚÂθÒÍËı
̇·Â„Ó‚ ÏÓÒÍÓ‚ÒÍËı ÙÎÓÚÓ‚ ̇ ÔÓ‚ÓÎÊÒÍË „ÓðÓ‰‡.
ÇÓÁÌËͯÂÏÛ ä‡Á‡ÌÒÍÓÏÛ ı‡ÌÒÚ‚Û ÔÓÚð·ӂ‡ÎÒfl ÌÓ‚˚È ð˜ÌÓÈ
ÙÎÓÚ. éÒÌÓ‚ÓÈ ÒÓÁ‰‡ÌËfl Â„Ó ÒÚ‡ÎË ÚÓð„Ó‚˚ ÒÛ‰‡,
ÒÓ‚Â𯇂¯Ë ‰‡Î¸ÌË Ô·‚‡ÌËfl ÓÚ í‚ÂðË ‰Ó ÊË-í‡ðı‡Ì‡
(ÄÒÚð‡ı‡ÌË) Ë ‰Ó ˛ÊÌ˚ı ·Âð„ӂ
ä‡ÒÔËÈÒÍÓ„Ó ÏÓðfl. íÓð„Ó‚˚È
ÙÎÓÚ ‰‡‚‡Î ÓÒÌÓ‚Ì˚ ͇‰ð˚
͇ÔËÚ‡ÌÓ‚, ÏÓðflÍÓ‚ Ë
ÎӈχÌÓ‚. ëÛ‰‡
ÔÂð‚ÓÁËÎË ‚ÓÈÒ͇ Ë
ÔÓÒÎÂ
Ì·Óθ¯ÓÈ
azan Hanl›¤› Tatarlar›n›n su donanmas› ve askeri
sanat› Alt›n Ordu devletinin Ulus Cüz’ü askeri
geleneklerinin mirasç›s›d›r. ‹stila edilmeden önce
Tatarlar›n her çeflit so¤uk silah›, savunma mekanizmalar›,
askeri su birlikleri, topçu birlikleri ve güzel kaleleri vard›.
Askeri operasyonlarda nehir birlikleri önemli rol
oynam›flt›r. Volga nehrindeki ticari ve askeri birliklerinin
tarihi derinlere gider. As›rlarca bu nehirde Tatarlar ve
Ruslar›n kendilerine has üstünlük faaliyetleri sürmüfltür.
Fakat Alt›n Ordu’nun zay›flamas› sonucu ‹dil’de Moskova
korsanlar›n›n nehir kenar›ndaki flehirlere sald›r›lar› art›yor.
Yeni oluflan Kazan Hanl›¤›’na nehir filosu laz›m oluyor.
Filoyu Tver’den Haci Tarhan’a (Astrahan’a) Hazar’›n
güney k›y›lar›na kadar seyahat eden ticari gemiler
oluflturuyordu. Ticari filoda kaptanlar denizciler
yetifliyordu. Gemiler asker tafl›r ve biraz de¤iflim sonucu
askeri gemiye dönüfltürülebiliyorlard›.
Kazanl›lar›n filosu de¤iflik gemilerden olufluyordu.
Bunlar aras›nda güvertesiz gemiler de vard›. Küçükten
büyü¤e de¤iflik boyutlar› vard› (büyüklerine Rusça Uflku
denir). Onlar›n h›zl› ve k›vrak olmas›n› sa¤layan k›y›ya
t›rmanmay› kolaylaflt›ran büyük yelkenleri ve kürekleri
vard›. Bu tür orta boy gemiler 50 kifli ve birkaç savafl at›
alabilirdi. Bunlar genelde s›¤ nehirlerde ç›karma yapmak
için kullan›l›rd›. Uflkular ise daha büyük yelkenli
kürekli gemiler olup a¤›r yük ve 100-200 asker
alabilirlerdi. Kazanl›lar askeri amaçlarla yelkenli
kürekli gemilerin güvertelisini de kullan›rlard›
bunlara “nasada” denir. ‹dil’de 17. asra kadar yüzen
bu büyük gemilerin özelli¤i, güvertelerinin ve
küpefltelerinin yüksek olmas› idi. Bu gemileri
Türklerin kad›rgas›na veya bafltardas›na benzetmek
mümkündür. Bunlara çok say›da asker ve toplar da
yerlefltirilebiliyordu. Onlar›n tafl›yabilece¤i yük
2000 tona ulafl›yordu. Askeri botlar ticari
gemilerden uçlar›na ve baz› k›s›mlar›na
yerlefltirilen toplarla ay›rt edilirdi.
Tüm Kazan gemileri yerli tersanelerde
yap›lm›flt›r. En meflhurlar› Beflbalta
kasabas›ndad›r (flimdiki Admiralteyskaya
kasabas›). Yerli halk gemi yap›m› d›fl›nda zift,
kanat, yelken gibi malzemeleri de haz›rlard›.
Denizciler ve kaptanlar da burada yaflard›. Bu
eski geleneklerinden ve tecrübelerinden
faydalanmak için Petr-I Kazan
Ç
K
ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË ÏÓ„ÎË ÒÎÛÊËÚ¸ ‚ ͇˜ÂÒÚ‚Â ‚ÓÂÌÌ˚ı ÒÛ‰Ó‚.
îÎÓÚ Í‡Á‡ÌˆÂ‚ ÒÓÒÚÓflÎ ËÁ ÒÛ‰Ó‚ ð‡Á΢Ì˚ı ÚËÔÓ‚. ëð‰Ë
ÌËı ·˚ÎË ·ÂÒÔ‡ÎÛ·Ì˚ ÍÓð‡·ÎË ÚËÔ‡ ·‰ÂÈ. éÌË ·˚ÎË
ð‡Á΢Ì˚ı ð‡ÁÏÂðÓ‚ – ÓÚ Ì·Óθ¯Ëı ÎÓ‰ÓÍ ‰Ó ·Óθ¯Ëı ÒÛ‰Ó‚,
ÍÓÚÓð˚ ÔÓ-ðÛÒÒÍË Ì‡Á˚‚‡ÎËÒ¸ Û¯ÍÛÈ. éÌË ËÏÂÎË ·Óθ¯ÓÈ
Ô‡ðÛÒ Ë ‚ÂÒ·, ˜ÚÓ ‰Â·ÎÓ Ëı ·˚ÒÚðÓıÓ‰Ì˚ÏË Ë Ï‡Ì‚ðÂÌÌ˚ÏË,
‡ Ú‡ÍÊ ۉӷÌ˚ÏË ‰Îfl ÔÓ‰˙Âχ ̇ ·Âð„. ëð‰ÌË ·‰¸Ë ÏÓ„ÎË
ð‡ÁÏÂÒÚËÚ¸ ̇ ·ÓðÚÛ ‰Ó 50 ˜ÂÎÓ‚ÂÍ Ë ÌÂÒÍÓθÍÓ ·Ó‚˚ı
ÎÓ¯‡‰ÂÈ. é·˚˜ÌÓ ÓÌË ËÒÔÓθÁÓ‚‡ÎËÒ¸ Í‡Í ‚ÒÔÓÏÓ„‡ÚÂθÌ˚Â
ËÎË ‰ÂÒ‡ÌÚÌ˚ ÒÛ‰‡, ËÒÔÓθÁÛÂÏ˚ ‰Îfl ·Ó‚˚ı ‰ÂÈÒÚ‚ËÈ Ì‡
ÏÂÎÍÓ‚Ó‰¸Â. ì¯ÍÛË ·˚ÎË ·ÓΠÍðÛÔÌ˚ÏË Ô‡ðÛÒÌÓ‚ÂÒÂθÌ˚ÏË ÒÛ‰‡ÏË Ë ÏÓ„ÎË ÌÂÒÚË ÚflÊÂÎ˚È „ðÛÁ Ë ‰ÂÒ‡ÌÚ ‚
100-200 ‚ÓËÌÓ‚. ç ËÒÍβ˜ÂÌÓ, ˜ÚÓ ‚ ͇˜ÂÒÚ‚Â ·Ó‚˚ı ÒÛ‰Ó‚
̇ ÇÓ΄ ͇Á‡Ìˆ˚ ËÁð‰͇ ËÒÔÓθÁÓ‚‡ÎË Ú‡ÍÊ ԇÎÛ·Ì˚Â
Ô‡ðÛÒÌÓ-‚ÂÒÂθÌ˚ ÒÛ‰‡, ̇Á˚‚‡ÂÏ˚ ̇҇‰‡ÏË.
äÓÌÒÚðÛÍÚË‚ÌÓÈ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚ¸˛ ˝ÚËı Ò‡Ï˚ı ÍðÛÔÌ˚ı
ÍÓð‡·ÎÂÈ, ·ÓðÓÁ‰Ë‚¯Ëı ‚ÓÎÊÒÍË ‚Ó‰˚ ‚ÔÎÓÚ¸ ‰Ó XVII ‚.,
·˚ÎË ‚˚ÒÓÍË «Ì‡Ò‡ÊÂÌÌ˚» ·ÓðÚ‡ Ë Ô‡ÎÛ·‡. çÂÍÓÚÓð˚Â
ÚËÔ˚ ˝ÚËı ̇҇‰, Ә‚ˉÌÓ, ËÏÂÎË ‚ˉ „‡ÎÂð ÚËÔ‡ ÚÛðˆÍËı
͇‰˚ð„‡ ËÎË ·‡¯Ú‡ð‰‡. ç‡ ÌËı ÏÓ„ÎË ð‡ÁÏ¢‡Ú¸Òfl ‰‡ÊÂ
΄ÍË ÔÛ¯ÍË Ë ·Óθ¯ÓÈ ˝ÍËÔ‡Ê Ë ‰ÂÒ‡ÌÚ. é·˚˜Ì‡fl
„ðÛÁÓÔÓ‰˙ÂÏÌÓÒÚ¸ Ëı ‰ÓÒÚË„‡Î‡ 2 Ú˚Ò. ÚÓÌÌ. ÅÓ‚˚ ÒÛ‰‡ ‚
ÓÚ΢ˠÓÚ ÚÓð„Ó‚˚ı, Í‡Í Ôð‡‚ËÎÓ, ÌÂÒÎË Ì‡‰ Ô‡ÎÛ·ÓÈ ·Ó‚˚Â
̇‰ÒÚðÓÈÍË Ì‡ ÌÓÒÛ Ë ÍÓðÏÂ, „‰Â ð‡ÒÔÓ·„‡ÎËÒ¸ ÒÚðÂÎÍË Ë
΄ÍË ÔÛ¯ÍË (Ú˛ÙÂÌÍ).
ÇÒ ͇Á‡ÌÒÍË ÒÛ‰‡ ÒÚðÓËÎËÒ¸ ̇ ÏÂÒÚÌ˚ı ‚ÂðÙflı, ҇χfl
ËÁ‚ÂÒÚ̇fl ËÁ ÍÓÚÓð˚ı ð‡ÒÔÓ·„‡Î‡Ò¸ ‚ ‰Âð‚̠ů·‡ÎÚ‡
(Ì˚Ì ĉÏËð‡ÎÚÂÈÒ͇fl ÒÎÓ·Ó‰‡). ÜËÚÂÎË Â ÒÚðÓËÎË ÌÂ
ÚÓθÍÓ ÒÛ‰‡, ÌÓ Ë ËÁ„ÓÚ‡‚ÎË‚‡ÎË ‚Ò ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏ˚ χÚÂðˇÎ˚
– ÒÏÓÎÛ, ͇̇Ú˚, Ô‡ðÛÒ‡. á‰ÂÒ¸ Ê ÊËÎË ÒÛ‰Ó‚Ó‰ËÚÂÎË –
ÏÓðflÍË Ë ÎӈχÌ˚. 片ðÓÏ, ËÒÔÓθÁÛfl ˝ÚË ‰ð‚ÌË Úð‡‰ËˆËË,
ËÏÂÌÌÓ Á‰ÂÒ¸ ÔÓ ÔðË͇ÁÛ èÂÚð‡ I ·˚ÎË Á‡ÎÓÊÂÌ˚ ÒÚ‡ÔÂÎË
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó Ä‰ÏËð‡ÎÚÂÈÒÚ‚‡, Ò ÍÓÚÓð˚ı ‚ XVIII ‚. ÒÓ¯ÎÓ
·ÓΠÒÚ‡ ÒÛ‰Ó‚ ‰Îfl ðÛÒÒÍÓ„Ó ÙÎÓÚ‡. á‰ÂÒ¸ Ê ‚ ÛÒڸ ðÂÍË
ä‡Á‡ÌÍË Ë ·‡ÁËðÓ‚‡ÎÒfl ͇Á‡ÌÒÍËÈ ÙÎÓÚ, ̇ҘËÚ˚‚‡‚¯ËÈ ‚
ð‡ÁÌ˚ „Ó‰˚ ‰Ó 200 „‡ÎÂð Ë Î‡‰ÂÈ.
í‡ÍÚË͇ ð˜Ì˚ı Òð‡ÊÂÌËÈ Á‡Íβ˜‡Î‡Ò¸ ‚ Ó·ÒÚðÂÎÂ
ÔðÓÚË‚ÌË͇ Ò ˆÂθ˛ ̇ÌÂÒÂÌËfl ÂÏÛ ÔÓ‚ðÂʉÂÌËÈ ËÎË ‰‡ÊÂ
ÒÓÊÊÂÌËfl ‚ð‡ÊÂÒÍËı ÒÛ‰Ó‚ Ë ÛÌ˘ÚÓÊÂÌËfl ˝ÍËÔ‡ÊÂÈ.
èðËÏÂðÓÏ Ú‡ÍËı χÌ‚ðÓ‚ ÏÓÊÂÚ ÒÎÛÊËÚ¸ ð˜ÌÓÈ ·ÓÈ ‚ 1469
„., ÍÓ„‰‡ ͇Á‡ÌÒÍËÈ ÙÎÓÚ ‡Ú‡ÍÓ‚‡Î ðÛÒÒÍË ·‰¸Ë, ÔÓÒÎÂ
ÍÓðÓÚÍÓÈ ÔÂðÂÒÚðÂÎÍË ÓÚÒÚÛÔËÎ, ‡ ÔÓÚÓÏ ‚ÌÓ‚¸ ‡Ú‡ÍÓ‚‡Î Ëı,
ÔÓ ÒÎÓ‚‡Ï ðÛÒÒÍÓÈ ÎÂÚÓÔËÒË, «Ì‡˜‡‚ ·ËÚ¸Òfl» Ë
«Ó·ÒÚðÂÎË‚‡Ú¸». é·˚˜ÌÓ ‚Ò ˝ÚË Ï‡Ì‚ð˚ Á‡Í‡Ì˜Ë‚‡ÎËÒ¸
Ò·ÎËÊÂÌËÂÏ ÒÛ‰Ó‚ Ë ÔÓÔ˚ÚÍÓÈ Á‡‚flÁ‡Ú¸ ðÛÍÓÔ‡¯Ì˚È ·ÓÈ Ì‡
Ô‡ÎÛ·Â ‚ð‡ÊÂÒÍÓ„Ó ÍÓð‡·Îfl Ë ‚ÁflÚ¸ Â„Ó Ì‡ ‡·Óð‰‡Ê. ÑÎfl ˝ÚÓ„Ó
̇ ÒÛ‰‡ı, ÍðÓÏ ÍÓχ̉˚, ð‡ÁÏ¢‡ÎËÒ¸ ·Ó‚˚ ‰ÂÒ‡ÌÚ˚. Ç ÚÓÏ
Ê 1469 „. ̇ ͇Á‡ÌÒÍËı ÒÛ‰‡ı ðÛÒÒÍËÈ ÎÂÚÓÔËÒˆ ÛÔÓÏË̇Î
«ÎÛ˜¯Ëı ÍÌflÁÂÈ Ë Î˛‰ÂÈ».
éÒÌӂ̇fl ÙÛÌ͈Ëfl ͇Á‡ÌÒÍÓ„Ó ÙÎÓÚ‡ Á‡Íβ˜‡Î‡Ò¸ ‚
ÔÓ‰‰ÂðÊË‚‡ÌËË Ì‡ÒÚÛÔ‡ÚÂθÌÓ-Ó·ÓðÓÌËÚÂθÌ˚ı ‰ÂÈÒÚ‚ËÈ
„·‚ÌÓ„Ó ‚ÓÈÒ͇ Ë Á‡˘ËÚ ð˜Ì˚ı ÔÓ‰ÒÚÛÔÓ‚ Í ä‡Á‡ÌË.
ç‡ÔðËÏÂð, ‰Ó‚ÓθÌÓ ÛÒÔ¯ÌÓ ÙÎÓÚ ‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡Î ÔðË ·ÎÓ͇‰Â
ðÛÒÒÍÓÈ ‡ðÏËË, Ó҇ʉ‡‚¯ÂÈ ä‡Á‡Ì¸ ‚ 1524 „. ÇÏÂÒÚ Ò
ÒÛıÓÔÛÚÌ˚ÏË ‚ÓÈÒ͇ÏË ÓÌË ð‡Á„ðÓÏËÎË ÙÎÓÚ ÍÌflÁfl
è‡ÎˆÍÓ„Ó, ÍÓÚÓð˚È ‚ÂÁ ÔÓ‰ÍðÂÔÎÂÌËfl, ÔðÓ‰Ó‚ÓθÒÚ‚Ë Ë
ÓÒ‡‰ÌÛ˛ ‡ðÚËÎÎÂð˲. Ç ðÂÁÛθڇÚ ðÛÒÒÍË ‚ÓÈÒ͇ Ì ÚÓθÍÓ
ÔÓÚÂðflÎË ·ÓΠ‰Â‚flÌÓÒÚ‡ ÒÛ‰Ó‚ Ë ‚Ò ÔÛ¯ÍË, ÌÓ Ë ·˚ÎË
ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛ ÓÍðÛÊÂÌ˚, ˜ÚÓ Ôð‰ÓÔð‰ÂÎËÎÓ Ëı ÔÓÎÌ˚È
ð‡Á„ðÓÏ.
ê‡ÁÛÏÂÂÚÒfl, Ì ‚Ò„‰‡ ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ͇Á‡ÌÒÍÓ„Ó ÙÎÓÚ‡ ·˚ÎË
ÛÒÔ¯Ì˚ÏË. Å˚ÎË ÒÎÛ˜‡Ë, ÍÓ„‰‡ ÓÌ ÚÂðÔÂÎ ÔÓð‡ÊÂÌËfl Ë
ÌÂÛ‰‡˜Ë, ÌÓ ÔðË ˝ÚÓÏ ‚Ò„‰‡ ‰ÂÏÓÌÒÚðËðÓ‚‡Î ‚˚ÒÓÍË ·Ó‚˚Â
͇˜ÂÒÚ‚‡ Ë ‚˚Û˜ÍÛ, ̇ ð‡‚Ì˚ı Òð‡Ê‡flÒ¸ Ò ðÛÒÒÍËÏË ÙÎÓÚ‡ÏË.
àÒÚÓðËfl, Í ÒÓʇÎÂÌ˲, Ì ÒÓıð‡ÌË· ÏÌÓ„Ëı ËÏÂÌ Í‡Á‡ÌÒÍËı
ÙÎÓÚÓ‚Ó‰ˆÂ‚, Ú‡ÍËı Í‡Í ·ÂÍ íÛÎflÁËÈ, ÌÓ ÌÂÒÓÏÌÂÌÌÓ, ˜ÚÓ Ëı
·˚ÎÓ ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ Ë Ëı ‚ÓÂÌÌÓ ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó Ì ÛÒÚÛÔ‡ÎÓ ðÛÒÒÍËÏ
ÒÛ‰Ó‚Ó‰ËÚÂÎflÏ. ìÔ‡‰ÓÍ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ·ÓÂ‚Ó„Ó ÙÎÓÚ‡ ̇˜Ë̇ÂÚÒfl
‚ 1540- „„., ÍÓ„‰‡ ÓÒÌӂ̇fl ˜‡ÒÚ¸ ÒÛ‰Ó‚ ·˚· ÛÌ˘ÚÓÊÂ̇ ËÎË
ÔÂð‰‡Ì‡ åÓÒÍ‚Â.
Admiralteystvosunu burada kurmufltur. Bu tersanede 18.
as›rdan beri Rusya filosu için 100’den fazla gemi
yap›lm›flt›r. Kazansu (Kazanka) nehrinin döküldü¤ü yerde
de¤iflik senelerde ortalama 200 gemisi olan Kazan filosu
yerleflmifltir.
Nehir savafllar› düflman gemilere büyük zarar vermek
üzere bombalama, yakma veya ekibini yok etme fleklinde
gerçekleflmifltir. Buna örnek olarak 1469 y›l›ndaki nehir
savafl›n› göstermek mümkündür. Bu savaflta Kazan
gemileri Rus gemilerine atefl eder, sonra biraz geriye gider
yine atefl eder. Genelde bu harpler gemilerin yanaflmas› ve
gö¤üs gö¤üse savafl sonras› esir alma fleklinde
tamamlanm›flt›r. Bunun için gemilerde askerlerin yan›nda
özel yetiflmifl komandolar da bulunurdu. 1469 y›l›nda Rus
vakayinamesi Kazan gemisinde “en iyi knyazleri ve
insanlar›” hat›rlat›r.
Kazan filosunun esas görevi sald›r› ve savunma
ordusuna destek vermek ve Kazan’›n su kenarlar›n›
korumakt›. Mesela 1524 y›l›nda Kazan’a gelen Rus
ordusunu geri püskürtmede Kazan filosu baflar›
göstermifltir. Kara birlikleriyle birlikte savunma
mekanizmalar›, topçu birlikleri ve g›da tafl›yan Knyaz
Paletskiy’nin askerlerini bozguna u¤ratt›lar. Sonuçta Rus
askerleri doksandan fazla gemisini ve tüm toplar›n›
kaybetmekle kalmay›p tamamen kuflat›larak y›k›lm›flt›r.
Tabi ki Kazan filosunun tüm operasyonlar› baflar›l›
olamam›flt›r. Büyük kay›plar verdi¤i, baflar›s›z oldu¤u
savafllar da olmufltur fakat o her zaman onurlu askeri
özelli¤ini sergileyerek harp etmifltir. Maalesef Tülezey gibi
Kazan filosunun birçok kahramanlar›n›n isimlerini tarih
koruyamam›flt›r. Bu gibi isimler çoktur. Tatar askeri
filosunun zay›flamas› baz› gemilerin yok edilmesi ve
Moskova’ya verilmesi ile 1540’larda bafllar.
15
á‡ÏÂÒÚËÚÂθ ̇˜‡Î¸ÌË͇ ÛÔð‡‚ÎÂÌËfl Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ä‡Á‡ÌË
å‡ð‡Ú ãÓÚÙÛÎÎËÌ:
Kazan ‹l E¤itim Müdür Yard›mc›s›
Marat Lotfullin:
é·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÔðÓ„ðÂÒÒ Toplumsal kalk›nma
̇˜Ë̇ÂÚÒfl Ò Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl e¤itimle mümkün
ꇯËÚ åËÌ„‡ÁÓ‚
Raflit Mingazov
ÜÛð̇ÎËÒÚ (ä‡Á‡Ì¸).
Gazeteci (Kazan).
é ÔðÓ·ÎÂχı ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ‚ ä‡Á‡ÌË
ÊÛð̇ÎËÒÚ ê‡¯ËÚ åËÌ„‡ÁÓ‚ ·ÂÒ‰ӂ‡Î Ò Á‡ÏÂÒÚËÚÂÎÂÏ
̇˜‡Î¸ÌË͇ ÛÔð‡‚ÎÂÌËfl Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ÒÚÓÎˈ˚
í‡Ú‡ðÒڇ̇, ðÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂÎÂÏ ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ÓÚ‰ÂÎÂÌËfl
ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð å‡ð‡ÚÓÏ ãÓÚÙÛÎÎËÌ˚Ï.
Kazan ‹l E¤itim Müdür Yard›mc›s› Marat Lotfullin ayn›
zamanda Dünya Tatar Kongresi’nin Kazan Bölümü
Baflkan›d›r. Kendisiyle Tataristan milli e¤itim sistemi üzerine
konufltuk.
ꇯËÚ åËÌ„‡ÁÓ‚: ä‡Í ‚ÓÁÌËÍ· ÒËÒÚÂχ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ‚ ä‡Á‡ÌË Ë ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠‚ ˆÂÎÓÏ?
å‡ð‡Ú ãÓÚÙÛÎÎËÌ: èÓfl‚Ë‚¯‡flÒfl ‚ ä‡Á‡ÌË Ë ‚
í‡Ú‡ðÒڇ̠̇ˆËÓ̇θ̇fl ÒËÒÚÂχ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl, ̇ Ò‡ÏÓÏ
‰ÂÎÂ, ðÂÁÛÎ¸Ú‡Ú ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡, ÊË‚Û˘Â„Ó
‚ ðÂÒÔÛ·ÎËÍÂ.
èÓ‰ÌflÚË ̇ ‰ÓÎÊÌ˚È ÛðÓ‚Â̸ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ‚ êÂÒÔÛ·ÎËÍ í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì, ‚ ˆÂÎÓÏ ÌÂ΄͇fl
Á‡‰‡˜‡ Ë ‰Îfl Ú‡Ú‡ð, Ë ‰Îfl ÓÒڇθÌÓ„Ó Ì ðÛÒÒÍÓflÁ˚˜ÌÓ„Ó
̇ÒÂÎÂÌËfl, ÊË‚Û˘Â„Ó Á‰ÂÒ¸. êÛÒÒÍË ‚Ò„‰‡ ÔÓÎÛ˜‡ÎË
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌË ̇ ðÓ‰ÌÓÏ flÁ˚ÍÂ. ì ÌËı Ì ·˚ÎÓ Ú‡ÍÓÈ
ÔðÓ·ÎÂÏ˚ Ë, ̇‚ÂðÌÓÂ, Ì ·Û‰ÂÚ ‚ ·Û‰Û˘ÂÏ. å˚
χÍÒËχθÌÓ Ô˚Ú‡ÂÏÒfl ‰‡Ú¸ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ÔÓÎÛ˜ÂÌËfl
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ̇ ðÓ‰ÌÓÏ flÁ˚ÍÂ Ë ‰ðÛ„ËÏ Ì‡ðÓ‰‡Ï. ÑÎfl ˝ÚÓ„Ó
ÒÛ˘ÂÒÚ‚Û˛Ú ÏÂı‡ÌËÁÏ˚, Ôð‰ÛÒÏÓÚðÂÌÌ˚ äÓÌÒÚËÚÛˆËÂÈ
êî. ü ‰Ûχ˛, ˜ÚÓ ‚ ·Û‰Û˘ÂÏ ÒËÒÚÂχ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ·Û‰ÂÚ ÚÓθÍÓ ÒÓ‚Âð¯ÂÌÒÚ‚Ó‚‡Ú¸Òfl.
çÓ, Í ÒÓʇÎÂÌ˲, ÌÂθÁfl Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ ˝ÚÓ Ò‰Â·ÌÓ ‰Îfl
‚ÒÂ„Ó Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡. Ç í‡Ú‡ðÒڇ̠ÊË‚ÂÚ ‚ÒÂ„Ó Î˯¸
ÓÍÓÎÓ 30% ̇ˆËË.
ÑÓ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË ‚ ëëëê Ë ‚ êÓÒÒËË ‚ ÒËÒÚÂÏÂ
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÎË ÓÚ‰ÂÎ˚ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl. éÌË ÍÓÌÚðÓÎËðÓ‚‡ÎË ÏÂÒÚÌ˚ ÛÔð‡‚ÎÂÌËfl
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl, ÒΉËÎË Á‡ ÚÂÏ, ˜ÚÓ·˚ ÒÓÁ‰‡‚‡ÎËÒ¸ ÛÒÎÓ‚Ëfl ‰Îfl
ÔÓÎÛ˜ÂÌËfl Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl, ËÌÚÂðÂÒÓ‚‡ÎËÒ¸ ÍÓ΢ÂÒÚ‚ÓÏ
‚˚ÔÛÒ͇ÂÏ˚ı ۘ·ÌËÍÓ‚. Ç ÚÓ ‚ðÂÏfl ·˚ÎÓ Óð„‡ÌËÁÓ‚‡ÌÓ Ë
ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌÂÌË ÍÌË„ Ë Û˜Â·ÌËÍÓ‚. ë„ӉÌfl ‚ êÓÒÒËË ÌÂÚ
ˆÂÌÚð‡ÎËÁÓ‚‡ÌÌÓÈ ÒËÒÚÂÏ˚ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl.
êÓÒÒËfl – „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó, ÔÓÒÚðÓÂÌÌÓ ̇ ÁÂÏΠ̇¯Ëı
Ôð‰ÍÓ‚, ˝ÚÓ Ì‡¯‡ ðÓ‰Ë̇. ÖÒÎË Ï˚ - „ð‡Ê‰‡Ì êÓÒÒËË, ÚÓ
‰ÓÎÊÌ˚ ·˚Ú¸ ÒÓÁ‰‡Ì˚ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË ‰Îfl ÒÓıð‡ÌÂÌËfl Ë
ð‡Á‚ËÚËfl Ë Ì‡¯ÂÈ ÍÛθÚÛð˚. ëÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌÓ ÌÛÊÌÓ
Úð·ӂ‡Ú¸ ÓÚ ÉÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ÑÛÏ˚ êî, åËÌËÒÚÂðÒÚ‚‡
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl êî Ë Ì‡ ÏÂÒÚ‡ı, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒÎÂ Ë ‚ Ò‡ÏÓÏ
ÏËÌËÒÚÂðÒÚ‚Â, ÒÓÁ‰‡ÌËfl ÓÚ‰ÂÎÓ‚ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl. ùÚ‡ ˉÂfl ÛÊ Ì ð‡Á ‚˚Ò͇Á˚‚‡Î‡Ò¸ Ë ÓÚ ËÏÂÌË
ð„ËÓÌÓ‚, Ë ÓÚ ËÏÂÌË ð‡Á΢Ì˚ı Óð„‡ÌËÁ‡ˆËÈ.
ä‡Í ÏÓÊÌÓ Óı‡ð‡ÍÚÂðËÁÓ‚‡Ú¸ ÒËÚÛ‡ˆË˛ ÔÓ Ó·Û˜ÂÌ˲
̇ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ flÁ˚Í ‚ ÒËÒÚÂÏ ӷð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ä‡Á‡ÌË?
àÁ 187 ¯ÍÓÎ ‚ 47 Ó·Û˜ÂÌË ÔðÓ‚Ó‰ËÚÒfl ̇ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ
flÁ˚ÍÂ. ùÚË 47 ¯ÍÓÎ ‰‡˛Ú ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ Ó·Û˜‡Ú¸Òfl ̇ ðÓ‰ÌÓÏ
flÁ˚Í 37% Ú‡Ú‡ðÒÍËÏ ‰ÂÚflÏ. íÂÏ, Û ÍÓ„Ó ÌÂÚ Ú‡ÍÓÈ
16
Raflit Mingazov: Say›n Lotfullin, Tataristan ve Kazan’da
milli e¤itim sistemi nas›l olufltu, anlat›r m›s›n›z?
Marat Lotfullin: Kazan’da ve Tataristan’da milli e¤itim
sisteminin oluflumunda, Cumhuriyetimizde yaflayan Tatar
milletinin gösterdi¤i gayretin büyük pay› vard›r. Tataristan
Cumhuriyetinde milli e¤itimin seviyesini yükseltmek, hem
Tatar milleti ve hem de Rus milletinden olmayan baflka
milletler için o kadar kolay de¤ildir. Ruslar e¤itimlerini her
zaman anadillerinde alabilmifltir. Onlar›n böyle bir sorunu hiç
olmam›flt› ve gelecekte de olmayacak gibi. Biz her milletin
kendi anadillerinde e¤itim alabilmeleri için azami çaba
gösteriyoruz. Bu konuyla ilgili Rusya Federasyonu
Anayasas›’nda da kanunlar var. Bu nedenle milli e¤itim sistemi
bundan sonra sadece tekamül gösterecektir.
Fakat, maalesef, bu imkanlar›n bütün Tatar milleti için
geçerli oldu¤unu söylemek zor. Çünkü Tatar nüfusunun sadece
%30’u Tataristan’da yaflamaktad›r. SSCB e¤itim sisteminde
perestroykaya (yeniden yap›lanma) kadar milli e¤itim
komisyonlar› vard›. Bu komisyonlar yerel e¤itim idarelerini
kontrol ederler, e¤itim imkanlar›n›n oluflturulmas›n› takip
ederler ve yay›nlanan kitaplarla ilgilenirlerdi. O zamanlar
okunan bu kitaplar›n da¤›t›m› da organize edilirdi. Fakat bugün
Rusya’da merkezi bir e¤itim sistemi bulunmamaktad›r.
Rusya, bizim dedelerimizin arazilerine kurulu bir devlettir
ve bizim vatan›m›zd›r. Madem biz Rusya vatandafl›y›z, demek
ki bizim kültürümüzün yaflat›lmas› ve korunmas› için de imkan
sa¤lanmal›d›r. Bundan dolay› Rusya Devlet Dumas›’ndan,
E¤itim Bakanl›¤›’ndan yerel ve merkezi milli e¤itim kurumlar›
oluflturulmas›n› talep etmek laz›m. Bu fikirler hem bölgeler,
hem de kurumlar taraf›ndan defalarca dile getirildi.
‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË (ÌÂı‚‡Ú͇ ÏÂÒÚ, ÓÚ‰‡ÎÂÌÌÓÒÚ¸ ¯ÍÓÎ˚,
ÌÂÊ·ÌË ðÓ‰ËÚÂÎÂÈ) Ôð‰ÓÒÚ‡‚ÎÂ̇ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸
ÔÓÒ¢‡Ú¸ Ú‡Í Ì‡Á˚‚‡ÂÏ˚ ÏÂÌÚ‡ÎËÚÂÚÌ˚ Í·ÒÒ˚. ùÚÓ ÌÂ
ÔðÓÒÚÓ ÓÙˈˇθÌÓ ̇Á‚‡ÌËÂ. Ç ˝ÚË Í·ÒÒ˚ ̇·Ëð‡˛Ú
Ú‡Ú‡ð, Ú‡Ï ‚ÓÒÔËÚ‡ÌË ‚‰ÂÚÒfl ̇ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ.
Ç ‰ÂÚÒÍËı Ò‡‰‡ı 70% Ú‡Ú‡ðÒÍËı ‰ÂÚÂÈ ÔÓÒ¢‡˛Ú
̇ˆËÓ̇θÌ˚ „ðÛÔÔ˚, ‚ÓÒÔËÚ˚‚‡˛ÚÒfl ̇ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ.
ä‡Í ‚˚ ÓˆÂÌË‚‡ÂÚ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚ¸ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ-ÚÛðˆÍËı
Îˈ‚? åÓÊÌÓ ÎË Ëı ̇Á‚‡Ú¸ ‡Î¸ÚÂð̇ÚË‚Ì˚ÏË
ۘ·Ì˚ÏË Á‡‚‰ÂÌËflÏË?
ãˈÂË-ËÌÚÂð̇Ú˚, ÍÓÚÓð˚ ÒðÂ‰Ë Ì‡ÒÂÎÂÌËfl ËÁ‚ÂÒÚÌ˚
Í‡Í Ú‡Ú‡ðÒÍÓ-ÚÛðˆÍË ÎˈÂË, ˝ÚÓ Ì ‡Î¸ÚÂð̇ÚË‚Ì˚Â
¯ÍÓÎ˚, Í‡Í ‰Ûχ˛Ú ÏÌÓ„ËÂ. Ç êÓÒÒËË ÂÒÚ¸ Ó·˘ËÂ
ÔðÓ„ð‡ÏÏÌ˚ Úð·ӂ‡ÌËfl, ÍÓÚÓð˚ Ì ÏÓ„ÛÚ Ì‡ðÛ¯‡Ú¸Òfl
ۘ·Ì˚ÏË Á‡‚‰ÂÌËflÏË. çÂÁ‡‚ËÒËÏÓ ÓÚ ÔðÓ„ð‡ÏÏ˚
Ó·Û˜ÂÌËfl, ˝ÚË Úð·ӂ‡ÌËfl ‰ÓÎÊÌ˚ ‚˚ÔÓÎÌflÚ¸Òfl. ùÚÓ –
ÏÛÌˈËԇθÌ˚ ¯ÍÓÎ˚. Ç ÌËı ‚Òfl ð‡·ÓÚ‡ ‚‰ÂÚÒfl ̇ ÓÒÌÓ‚Â
ÔðÓ„ð‡ÏÏ åËÌËÒÚÂðÒÚ‚‡ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl êÓÒÒËË,
Á‡ÍÓÌÓ‰‡ÚÂθÒÚ‚‡ êÓÒÒËË. ÇÒfl ð‡ÁÌˈ‡ ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÌÂÍÓÚÓð˚Â
Ôð‰ÏÂÚ˚ ËÁÛ˜‡˛ÚÒfl ̇ ‡Ì„ÎËÈÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ. ëðÂ‰Ë ÌËı
χÚÂχÚË͇, ÙËÁË͇, ·ËÓÎÓ„Ëfl, ıËÏËfl, ËÌÙÓðχÚË͇. Ç
Ò‚flÁË Ò ÚÂÏ, ˜ÚÓ Ì‡¯Ë Çìá˚ Ì „ÓÚÓ‚flÚ ÒÔˆˇÎËÒÚÓ‚,
ÍÓÚÓð˚ ÏÓ„ÎË ·˚ ÔðÂÔÓ‰‡‚‡Ú¸ ˝ÚË Ôð‰ÏÂÚ˚ ̇ ‡Ì„ÎËÈÒÍÓÏ
flÁ˚ÍÂ, Ó·Û˜ÂÌË ÔÓ ˝ÚËÏ Ôð‰ÏÂÚ‡Ï ‚‰ÛÚ ÒÔˆˇÎËÒÚ˚ ËÁ
íÛðˆËË.
Ç ÒËÒÚÂÏ ӷð‡ÁÓ‚‡ÌËfl í‡Ú‡ðÒڇ̇ ÂÒÚ¸ χÚÂðˇθÌ˚Â
ÒÚÓðÓÌ˚, ÔðË‚ÎÂ͇˛˘Ë ˝ÚËı ÔðÂÔÓ‰‡‚‡ÚÂÎÂÈ. çÂÍÓÚÓð˚Â
ÙËðÏ˚ ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠ÒÔÓÌÒËðÛÂÚ ¯ÍÓÎ˚-ËÌÚÂð̇Ú˚.
Å·„Ó‰‡ðfl ˝ÚÓÏÛ ÂÒÚ¸ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ Ôð˄·¯‡Ú¸ ËÁ íÛðˆËË
‚˚ÒÓÍÓÍ‚‡ÎËÙˈËðÓ‚‡ÌÌ˚ı ÒÔˆˇÎËÒÚÓ‚ Ò ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜Ì˚Ï
ÛðÓ‚ÌÂÏ Á‡ðÔ·Ú˚. ùÚË ÎˈÂË ËÏÂ˛Ú ‚˚ÒÓÍË ËÚÓ„Ó‚˚Â
ÔÓ͇Á‡ÚÂÎË: ̇ ðÂÒÔÛ·ÎË͇ÌÒÍËı ÓÎËÏÔˇ‰‡ı ÔÂð‚Ó ÏÂÒÚÓ
Á‡ÌflÎ 2-È ÎˈÂÈ-ËÌÚÂð̇Ú, ‚ÚÓðÓ ÏÂÒÚÓ – 7-È ÎˈÂÈËÌÚÂðÌ‡Ú (Û˜ËÚ˚‚‡ÎËÒ¸ Ë ðÂÁÛθڇÚ˚ Ó·˘ÂðÓÒÒËÈÒÍËı
ÓÎËÏÔˇ‰). èðÓˆÂÒÒ ‚ÓÒÔËÚ‡ÌËfl ‚ ˝ÚËı ÎˈÂflı ÓÚ΢‡ÂÚÒfl ÓÚ
‰ðÛ„Ëı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ۘ·Ì˚ı Á‡‚‰ÂÌËÈ, ˆÂθ
‚ÓÒÔËÚ‡ÌËfl Ò‚Ó‰ËÚÒfl Í ÔÓ‰„ÓÚÓ‚Í ‰ÂÚÂÈ Í ÚðÛ‰Û ‚ «·Óθ¯ÓÈ
ÊËÁÌË». Ç ˝ÚËı ۘ·Ì˚ı Á‡‚‰ÂÌËflı Ó·Û˜‡˛ÚÒfl Î˯¸ ÔÓ 250
‰ÂÚÂÈ, ‡ ‚ ÙËÁËÍÓ-χÚÂχÚ˘ÂÒÍÓÏ Îˈ ‹ 131, Á‡Ìfl‚¯ÂÏ
ÚðÂڸ ÏÂÒÚÓ, Û˜‡ÚÒfl ·ÓΠ1000 ‰ÂÚÂÈ. ÇÓÓ·˘Â Ú‡Ú‡ðÒÍÓÚÛðˆÍË ÎˈÂË Ì‡ ÓÚ˜ÂÚÌÓÏ Á‡Ò‰‡ÌËË ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó
„ÓðÓ‰ÒÍÓ„Ó ÒÓ‚ÂÚ‡ ÛÔÓÏË̇ÎËÒ¸ Ò ÎÛ˜¯ÂÈ ÒÚÓðÓÌ˚.
Ç˚ ‰Ó‚ÓθÌ˚ ͇˜ÂÒÚ‚ÓÏ Ó·Û˜ÂÌËfl Ë ‚ÓÒÔËÚ‡ÌËfl?
çË Ó‰ËÌ Ô‰‡„Ó„ Ì ‰ÓÎÊÂÌ ·˚Ú¸ ‰Ó‚ÓÎÂÌ, Ú‡Í Í‡Í
Û‰Ó‚ÎÂÚ‚ÓðÂÌË ÓÒڇ̇‚ÎË‚‡ÂÚ ÔðÓˆÂÒÒ. èÓ˝ÚÓÏÛ ‚ ÒËÒÚÂÏÂ
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ð‡Á„Ó‚Óð˚ Ó ÏÓ‰ÂðÌËÁ‡ˆËË Ì ÔðÂÍð‡˘‡˛ÚÒfl.
ÑÎfl ˝ÚÓ„Ó ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓ ÔÓ‰ÌflÚ¸ Á‡ðÔ·ÚÛ ÔðÂÔÓ‰‡‚‡ÚÂÎflÏ.
é̇ ‰ÓÎÊ̇ ·˚Ú¸ Ú‡ÍÓÈ, ˜ÚÓ·˚ ÎÛ˜¯Ë ۘÂÌËÍË ¯ÍÓÎ˚
ÒÚðÂÏËÎËÒ¸ ÒÚ‡Ú¸ Ô‰‡„Ó„‡ÏË. íÓθÍÓ ˝ÚÓÚ ÔÛÚ¸ Ó·ÂÒÔ˜ËÚ
ð‡Á‚ËÚËÂ.
Bugün Kazan flehri e¤itim sisteminde Tatar dilinde e¤itim
ne durumda?
187 okulun 47’sinde e¤itim Tatar dilinde yap›lmaktad›r. Bu
47 okulda e¤itim gören Tatar çocuklar›n›n ancak %37’si
anadilinde e¤itim alabilmektedir. Anadilde e¤itim alma imkan›
olmayan (yer yetersizli¤i, okulun uzakl›¤›, velilerin isteksizli¤i
sebebiyle) çocuklar için destek s›n›flar› oluflturulmufltur. Bu
s›n›flara Tatar çocuklar› al›nmakta ve Tatar dilinde e¤itim
yap›lmaktad›r. Okul öncesi çocuk bahçelerinde Tatar
çocuklar›n›n %70’i “milli gruplar”da Tatar dilinde e¤itim
görmektedirler.
Tatar Türk liselerini nas›l de¤erlendirirdiniz? Bu okullar›
alternatif e¤itim kurumlar› olarak görebilir miyiz?
Halk›n Tatar-Türk Lisesi olarak bildi¤i yat›l› liseler,
birço¤unun düflündü¤ü gibi alternatif okullar de¤ildir.
Rusya’da okullar için genel program zorunluluklar› vard›r;
okullar bu zorunluluklar› ihmal edemezler ve müfredat›n
çeflitlili¤ine bakmaks›z›n bu hususlar yerine getirilmelidir.
Bunlar flehir okullar›d›r ve tüm e¤itim faaliyetleri Rusya
E¤itim Bakanl›¤›’n›n program ve kanunlar› çerçevesinde
yürütülür. Sadece baz› derslerin ‹ngilizce verilmesi fark› vard›r.
Bu dersler matematik, fizik, biyoloji, kimya ve bilgisayard›r.
Bizim e¤itim kurumlar›nda bu dersleri ‹ngilizce verebilecek
kadrolar henüz yetiflmedi¤i için dersler Türk ö¤retmenler
taraf›ndan ifllenmektedir. Tataristan e¤itim sisteminde onlar
için kimi cazip maddi imkanlar da vard›r. Tataristan’daki baz›
firmalar bu okullara maddi yard›mda bulunuyorlar. Bundan
dolay› Türkiye’den uzman ö¤retmenleri yeterli ücretle
getirmek mümkün oluyor. Dolay›s›yla ö¤rencilerin baflar›
göstergeleri de yüksek; Cumhuriyet olimpiyatlar›nda birincili¤i
2 numaral› lise, ikincili¤i 7 numaral› lise alm›flt›r (Rusya
genelinde yap›lan olimpiyat sonuçlar› da dikkate al›nm›flt›r).
Bu liselerde e¤itim süreci de biraz farkl›d›r; çocuklar gerçek
hayata göre yetifltirmekte. Her bir lisede 250’fler çocuk e¤itim
görmektedir. Mesela üçüncülü¤ü alan 131 numaral› fizikmatematik lisesinde 1000’den fazla ö¤renci e¤itim
görmektedir. Genelde Tatar-Türk liseleri Kazan fiehri Belediye
Meclisi raporlar›nda hep takdirle an›lmaktad›r.
Siz e¤itim ve terbiye kalitesinden memnun musunuz?
Hiçbir e¤itimci yap›lanlarla yetinmemelidir, aksi takdirde
geliflme durur. Bundan dolay› e¤itim sisteminde reform
konuflmalar› hiçbir zaman bitmez. Ö¤retmenlerin maafllar›n›
yükseltmek laz›m. Keflke okulun en baflar›l› ve çal›flkan
ö¤rencileri ö¤retmen olma sevdas›yla yansa. Toplumsal
kalk›nmay› ancak e¤itimle gerçeklefltirebilece¤imize
inan›yorum.
17
í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì:
ˆÂÌÚð ÔðËÚflÊÂÌËfl ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ËÌ‚ÂÒÚˈËÈ
Yabanc› yat›r›m cazibe merkezi:
Tataristan
Äȉ‡ð Ä·‰ð‡ıχÌÓ‚, î‡ðËÚ ìð‡Á‡Â‚
Aydar Abdrahmanov, Ferit Urazayev
燘‡Î¸ÌËÍ ÛÔð‡‚ÎÂÌËfl ‚̯ÌÂ-˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËx Ò‚flÁÂÈ Ë
ð„ËÓ̇θÌÓ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl åËÌËÒÚÂðÒÚ‚‡ ÚÓð„Ó‚ÎË Ë
‚̯̽ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ êí.
燘‡Î¸ÌËÍ Óډ· àÒÔÓÎÍÓχ Çäí ÔÓ ð‡·ÓÚ Ò
Ôð‰ÔðËÌËχÚÂÎflÏË.
Tataristan Cumhuriyeti D›fl Ticaret ve Ekonomik
‹liflkiler Bakanl›¤› D›fl Ekonomik ‹liflkiler ve Bölgesel
Geliflme Departman› Baflkan›.
í
ataristan, h›zl› sosyal ve ekonomik
geliflmeye sahip bir cumhuriyettir. Sahip
oldu¤u iktisadi potansiyeli, güçlü bilim
potansiyeli, geliflmifl sanayi, zengin yeralt›
kaynaklar› ve tar›m belirlemektedir.
Tataristan’›n co¤rafi konumu da bölgesel
geliflmeye elverifllidir. Rusya’n›n Avrupa ve Ural
bölgesi yollar›n›n kesiflti¤i bölgede yer
almaktad›r. Tataristan’›n sahip oldu¤u “Tatneft”,
“Nijnekamskneftekhim”, “Kazanorgsintez”,
“Nijnekamskshina”, “KamAZ” gibi büyük
flirketleri sadece Rusya’da de¤il, dünyada da iyi
tan›nmaktad›r.
Tataristan yabanc› sermaye çekme
bak›m›ndan da Rusya’daki bölgeler aras›nda ilk
ona girmektedir. Standart&Poor's ve Moody’s
Investors Service gibi uluslararas› piyasa
araflt›rma flirketleri Tataristan’›n yat›r›mlara
elveriflli oldu¤unu tasdik etmektedirler. Tabi ki,
böyle bir potansiyeli olmas›, Tataristan’›n
Rusya’daki bölgeler aras›nda aktif d›fl ticaret
politikas› yürüten ilk bölgelerden biri olmas›n›
sa¤lamaktad›r.
Hâlihaz›rda Tataristan’›n ticari ortaklar›
listesinde bulunan yabanc› firma say›s› yüzleri
aflmaktad›r. Son dört y›l içinde Tataristan’›n d›fl
ticaret hacmi iki buçuk kat artm›fl ve 2004 y›l›
verilerine göre 6 milyar dolar› aflm›flt›r.
Rusya’n›n genelinde oldu¤u gibi, Tataristan’›n
ihracat kalemlerinde en büyük pay› enerji-yak›t
ve petro-kimya endüstrisi ürünleri almaktad›r.
Ayn› zamanda son y›llarda makine sanayi ve
ulaflt›rma araçlar› ihracat› da artm›flt›r.
Bununla birlikte Tataristan hem Bat›l›, hem de
Asyal› ortaklarla çal›flmaktad›r. Tataristan’›n d›fl
ticaretinde Hollanda, Finlandiya, Türkiye ve
‡Ú‡ðÒÚ‡Ì - ðÂÒÔÛ·ÎË͇ Ò ‚˚ÒÓÍËÏ
ÚÂÏÔÓÏ ÒӈˇθÌÓ-˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó
ð‡Á‚ËÚËfl. Öfi ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËÈ ÔÓÚÂ̈ˇÎ
ÓÔð‰ÂÎfl˛Ú, ÔðÂʉ ‚Ò„Ó, ð‡Á‚ËÚ‡fl
ÔðÓÏ˚¯ÎÂÌÌÓÒÚ¸ Ë ÒÂθÒÍÓ ıÓÁflÈÒÚ‚Ó,
·Ó„‡Ú˚ ÔðËðÓ‰Ì˚ ðÂÒÛðÒ˚ Ë ÏÓ˘Ì˚È
̇ۘÌ˚È ÔÓÚÂ̈ˇÎ.
çÂχÎÓ‚‡ÊÌ˚È Ù‡ÍÚÓð ÛÒÔ¯ÌÓ„Ó
ð‡Á‚ËÚËfl ð„ËÓ̇ - ‚˚„Ó‰ÌÓ „ÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍÓÂ
ÔÓÎÓÊÂÌËÂ. í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì Ì‡ıÓ‰ËÚÒfl ‚ ˆÂÌÚðÂ
Úð‡ÌÒÔÓðÚÌ˚ı χ„ËÒÚð‡ÎÂÈ ÏÂʉÛ
‚ðÓÔÂÈÒÍÓÈ Ë Á‡Ûð‡Î¸ÒÍÓÈ ˜‡ÒÚflÏË êÓÒÒËË.
äðÛÔÌÂȯË Ôð‰ÔðËflÚËfl í‡Ú‡ðÒڇ̇, Ú‡ÍËÂ
Í‡Í «í‡ÚÌÂÙÚ¸», «çËÊÌÂ͇ÏÒÍÌÂÙÚÂıËÏ»,
«ä‡Á‡Ì¸Óð„ÒËÌÚÂÁ», «çËÊÌÂ͇ÏÒͯË̇»,
«ä‡ÏÄá», ıÓðÓ¯Ó ËÁ‚ÂÒÚÌ˚ Ì ÚÓθÍÓ ‚
êÓÒÒËË, ÌÓ Ë ‰‡ÎÂÍÓ Á‡ Âfi Ôð‰Â·ÏË.
äðÓÏ ÚÓ„Ó, í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì ‚ıÓ‰ËÚ ‚ ‰ÂÒflÚÍÛ
‚Â‰Û˘Ëı ðÓÒÒËÈÒÍËı ð„ËÓÌÓ‚ ÔÓ Ó·˙ÂÏÛ
Ôð˂ΘÂÌÌ˚ı ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ËÌ‚ÂÒÚˈËÈ.
åÌÓ„Ë ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚ ðÂÈÚËÌ„Ó‚˚Â
‡„ÂÌÚÒÚ‚‡, Ú‡ÍËÂ Í‡Í Standart&Poor's ËÎË
Moody’s Investors Service ÔÓ‰Ú‚Âðʉ‡˛Ú
·Î‡„ÓÔðËflÚÌ˚È ËÌ‚ÂÒÚˈËÓÌÌ˚È ÍÎËχÚ
ðÂÒÔÛ·ÎËÍË.
ÖÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓ, ˜ÚÓ Ó·Î‡‰‡fl ÔÓ‰Ó·Ì˚Ï
ÔÓÚÂ̈ˇÎÓÏ, í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì Ó‰ÌËÏ ËÁ ÔÂð‚˚ı
ð„ËÓÌÓ‚ êÓÒÒËË Ì‡˜‡Î ÔðÓ‚Ó‰ËÚ¸ ‡ÍÚË‚ÌÛ˛
‚̯̽ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÛ˛ ÔÓÎËÚËÍÛ.
Ç Ì‡ÒÚÓfl˘Â ‚ðÂÏfl ‚ ÒÔËÒÍ ÚÓð„Ó‚˚ı
Ô‡ðÚÌÂðÓ‚ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË ·ÓΠ100 Á‡ðÛ·ÂÊÌ˚ı
ÒÚð‡Ì. íÓθÍÓ Á‡ ÔÓÒΉÌË ˜ÂÚ˚ð „Ó‰‡
‚̯ÌÂÚÓð„Ó‚˚È Ó·ÓðÓÚ í‡Ú‡ðÒڇ̇ ‚˚ðÓÒ ‚
‰‚‡ Ò ÔÓÎÓ‚ËÌÓÈ ð‡Á‡ Ë ÔÓ ËÚÓ„‡Ï 2004 „.
ÒÓÒÚ‡‚ËÎ ·ÓΠ6 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ. ëòÄ. ÅÓθ¯Û˛
˜‡ÒÚ¸ ˝ÍÒÔÓðÚ‡ í‡Ú‡ðÒڇ̇, Í‡Í Ë ‚ÒÂÈ êÓÒÒËË
18
Dünya Tatar Kongresi ‹fladamlar› ile Çal›flma Birimi Baflkan›.
T
‚ ˆÂÎÓÏ, ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÔðÓ‰Û͈Ëfl ÚÓÔÎË‚ÌÓ˝ÌÂð„ÂÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ÍÓÏÔÎÂÍÒ‡ Ë ÌÂÙÚÂıËÏËË.
Ç ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl ‚ ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ÔÓ‚˚ÒËÎÒfl
˝ÍÒÔÓðÚ Ï‡¯ËÌ, Ó·ÓðÛ‰Ó‚‡ÌËfl, ÔðË·ÓðÓ‚ Ë
Úð‡ÌÒÔÓðÚÌ˚ı Òð‰ÒÚ‚ ËÁ í‡Ú‡ðÒڇ̇.
èðË ˝ÚÓÏ ðÂÒÔÛ·ÎË͇ ÒÓÚðÛ‰Ì˘‡ÂÚ Í‡Í Ò
Á‡Ô‡‰Ì˚ÏË, Ú‡Í Ë ‡ÁˇÚÒÍËÏË Ô‡ðÚÌÂð‡ÏË.
éÒÓ·ÂÌÌÓ ‡ÍÚË‚ÌÓ í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì ÚÓð„ÛÂÚ Ò
çˉÂð·̉‡ÏË, îËÌÎfl̉ËÂÈ, íÛðˆËÂÈ Ë
àÚ‡ÎËÂÈ, ÒðÂ‰Ë ÒÚð‡Ì ëçÉ - Ò ìÍð‡ËÌÓÈ,
Å·ðÛÒ¸˛ Ë ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÓÏ.
ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì ÓÚÌÓÒËÚÒfl Í ˜ËÒÎÛ Ì‡Ë·ÓÎÂÂ
̇‰ÂÊÌ˚ı Ô‡ðÚÌÂðÓ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̇. ìÒÔ¯ÌÓ
‰ÂÈÒÚ‚ÛÂÚ ‡‚ÚÓÏÓ·ËθÌ˚È ÍÓÌÒÓðˆËÛÏ
«ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì-äÄåÄá», ˜ÂðÂÁ ‰ËÎÂðÒÍÛ˛ ÒÂÚ¸
ÍÓÚÓðÓ„Ó ÚÓθÍÓ ‚ ˝ÚÓÏ „Ó‰Û ÔðÓ‰‡ÌÓ ·ÓÎÂÂ
‰‚Ûı Ò ÔÓÎÓ‚ËÌÓÈ Ú˚Ò. „ðÛÁÓ‚˚ı ‡‚ÚÓÏÓ·ËÎÂÈ.
à‰ÂÚ ð‡·ÓÚ‡ ÔÓ ÓÒ‚ÓÂÌ˲ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓ„Ó
ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚‡ ÍÓÎÂÒÌ˚ı Úð‡ÍÚÓðÓ‚ Ë ‚˚ÔÛÒÍÛ ‚
ä‡Á‡ıÒڇ̠‡‚ÚÓ·ÛÒÓ‚ ̇ ·‡Á ¯‡ÒÒË ä‡ÏÄá‡.
éÚÌÓ¯ÂÌËfl ð‡Á‚Ë‚‡˛ÚÒfl Ë Ì‡
Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌÌÓÏ ÛðÓ‚ÌÂ. íÓθÍÓ ‚ Ú˜ÂÌËÂ
˝ÚÓ„Ó „Ó‰‡ ‚ ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì ÌÂÒÍÓθÍÓ ð‡Á
ÔðËÂÁʇÎË Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË Ú‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÒÍËı
Ôð‰ÔðËflÚËÈ Ë ‚‰ÓÏÒÚ‚, ÒÓÒÚÓflÎÒfl ‚ËÁËÚ
ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ ä‡Á‡ıÒڇ̇ çÛðÒÛÎڇ̇
ç‡Á‡ð·‡Â‚‡ ‚ ä‡Á‡Ì¸. Ä 27-28 ÓÍÚfl·ðfl 2004 „.
‚ „ÓðӉ ÄÒڇ̇ ÔðÓ¯ÎË ÑÌË êÂÒÔÛ·ÎËÍË
í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì, ‚ ÍÓÚÓð˚ı ÔðËÌflÎ Û˜‡ÒÚËÂ
ÔðÂÁˉÂÌÚ í‡Ú‡ðÒڇ̇ åËÌÚËÏÂð ò‡ÈÏË‚. èÓ
Ëı ËÚÓ„‡Ï ÔÓ‰ÔËÒ‡Ì Ô‡ÍÂÚ ‰ÓÍÛÏÂÌÚÓ‚:
Òӄ·¯ÂÌËfl Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Â ÏÂʉÛ
Ôð‰ÔðËflÚËflÏË í‡Ú‡ðÒڇ̇ Ë ä‡Á‡ıÒڇ̇,
åÂÏÓð‡Ì‰ÛÏ Ó ÔÓ·ð‡ÚËÏÒÚ‚Â Ë Ô‡ðÚÌÂðÒÍËı
ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı ÏÂÊ‰Û „ÓðÓ‰‡ÏË ä‡Á‡Ì¸ Ë ÄÒڇ̇,
‡ Ú‡ÍÊ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚È ÔðÓÚÓÍÓÎ ÔÓ ð‡Ò¯ËðÂÌ˲
˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡.
à ÄÁËfl, Ë Ö‚ðÓÔ‡
çÂÒÏÓÚðfl ̇ ð‡Á‚ËÚ˚ ҂flÁË ÒÓ ÒÚð‡Ì‡ÏË
ëÓ‰ðÛÊÂÒÚ‚‡ çÂÁ‡‚ËÒËÏ˚ı ÉÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚,
·Óθ¯‡fl ˜‡ÒÚ¸ ‚̯ÌÂÚÓð„Ó‚Ó„Ó Ó·ÓðÓÚ‡
í‡Ú‡ðÒڇ̇ ÔðËıÓ‰ËÚÒfl ̇ ÒÚð‡Ì˚ ‰‡Î¸Ì„Ó
‹talya, BDT ülkeleri aras›nda ise Ukrayna, Beyaz
Rusya ve Kazakistan önemli rol oynamaktad›r.
Bunlar aras›nda Kazakistan, Tataristan’›n en
sa¤lam ortaklar›ndan biri say›lmaktad›r.
“Kazakistan-Kamaz” konsorsiyumu baflar›l› bir
flekilde çal›flmaktad›r. Sahip oldu¤u da¤›t›m
kanal› ile sadece bu sene 2500’den fazla araç
sat›lm›flt›r. Ortakl›k fleklinde tekerlekli traktör
üretimi üzerinde ve Kamaz temeline dayal›
otobüs üretim çal›flmalar› yap›lmaktad›r.
Hükümet seviyesinde de iliflkiler
geliflmektedir. Bu sene Tataristanl› flirket
temsilcileri birkaç defa Kazakistan’› ziyaret
etmifl, Kazakistan Cumhurbaflkan› Nursultan
Nazarbayev de Kazan flehrini ziyaret etmifltir.
27–28 Ekim 2004’te Kazakistan’›n baflkenti
Astana’da “Tataristan Günleri” düzenlenmifl ve
buna Tataristan Cumhurbaflkan› Mintimer
fiaymiyev de kat›lm›flt›r. Bunlar›n bir sonucu
olarak, Kazakistanl› ve Tataristanl› flirketlerin
iflbirli¤i, Kazan ve Astana flehirlerinin kardefl
flehir ilan edilmesi ve ikili iflbirli¤inde
bulunulmas›, iktisadi iliflkileri gelifltirme
memorandumu gibi birçok anlaflma yap›lm›flt›r.
Hem Asya hem Avrupa
BDT devletleri ile ticari iliflkiler güzel olmas›na
ra¤men, Tataristan’›n d›fl ticaretinde uzak d›fl
ülkelerin pay› %80’i aflmaktad›r. Son y›llarda
Tataristanl› flirketler Çin, Hindistan, Kore,
Bangladefl, ‹ran gibi Ortado¤u, Orta Asya ve
Uzak Do¤u piyasalar›na girmifllerdir. Bu ülkelere
ifl gezileri yap›lmakta, hükümet seviyesinde
ziyaretler gerçeklefltirilmekte ve anlaflmalar
imzalanmaktad›r. Mesela, Tataristan Baflbakan›
Rüstem Minnihanov Temmuz 2004 tarihli ‹ran
ziyaretinde Güney Azerbaycan Valisi ile
“‹flbirli¤i Protokolü” imzalam›flt›r. Tataristanl›
flirketler için ‹ran piyasas› büyük imkanlar
sa¤lamaktad›r.
Tataristan, geliflmifl sanayi bölgesi olarak da
uluslararas› flirketlerin ilgisini çekmektedir.
äðÛÔÌÂȯËÂ
Ôð‰ÔðËflÚËfl
í‡Ú‡ðÒڇ̇, Ú‡ÍËÂ
Í‡Í «í‡ÚÌÂÙÚ¸»,
«çËÊÌÂ͇ÏÒÍÌÂÙÚÂıËÏ»,
«ä‡Á‡Ì¸Óð„ÒËÌÚÂÁ»,
«çËÊÌÂ͇ÏÒͯË̇», «ä‡ÏÄá»,
ıÓðÓ¯Ó ËÁ‚ÂÒÚÌ˚
Ì ÚÓθÍÓ ‚
êÓÒÒËË, ÌÓ Ë
‰‡ÎÂÍÓ Á‡ Âfi
Ôð‰Â·ÏË.
Tataristan’›n sahip
oldu¤u “Tatneft”,
“Nijnekamskneftekhim”,
“Kazanorgsintez”,
“Nijnekamskshina”,
“KamAZ” gibi büyük
flirketleri sadece
Rusya’da de¤il,
dünyada da iyi
tan›nmaktad›r.
19
ÅÓθ¯Û˛ ˜‡ÒÚ¸
˝ÍÒÔÓðÚ‡
í‡Ú‡ðÒڇ̇, Í‡Í Ë
‚ÒÂÈ êÓÒÒËË ‚
ˆÂÎÓÏ, ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ
ÔðÓ‰Û͈Ëfl
ÚÓÔÎË‚ÌÓ˝ÌÂð„ÂÚ˘ÂÒÍÓ„Ó
ÍÓÏÔÎÂÍÒ‡ Ë
ÌÂÙÚÂıËÏËË.
Tataristan’›n ihracat
kalemlerinde en
büyük pay› enerji,
yak›t ve petrokimya
endüstrisi ürünleri
almaktad›r.
Á‡ðÛ·Âʸfl (·ÓΠ80 %). Ç ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚
Ôð‰ÔðËflÚËfl ðÂÒÔÛ·ÎËÍË ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ‡ÍÚË‚ÌÓ
ÓÒ‚‡Ë‚‡˛Ú ð˚ÌÍË û„Ó-ÇÓÒÚÓ˜ÌÓÈ ÄÁËË,
ÅÎËÊÌÂ„Ó Ë ëð‰ÌÂ„Ó ÇÓÒÚÓ͇: àð‡Ì‡,
Ň̄·‰Â¯‡, äËÚ‡fl, äÓðÂË, à̉ËË. Ç ˝ÚË
ÒÚð‡Ì˚ Óð„‡ÌËÁÛ˛ÚÒfl ð‡·Ó˜Ë ÔÓÂÁ‰ÍË Ë
Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌÌ˚ ‚ËÁËÚ˚, Á‡Íβ˜‡˛ÚÒfl
ÏÂÊÔð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌÌ˚ Òӄ·¯ÂÌËfl.
ç‡ÔðËÏÂð, ‚ ˲Π2004 „. ‚Ó ‚ðÂÏfl ‚ËÁËÚ‡ ‚
êÂÒÔÛ·ÎËÍÛ àð‡Ì ÔðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚð
í‡Ú‡ðÒڇ̇ êÛÒÚ‡Ï åËÌÌËı‡ÌÓ‚ ÔÓ‰ÔËÒ‡Î
èðÓÚÓÍÓÎ Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Â Ò „Û·Âð̇ÚÓðÓÏ
Ëð‡ÌÒÍÓÈ ÔðÓ‚Ë̈ËË ÇÓÒÚÓ˜Ì˚È ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì.
àð‡ÌÒÍËÈ ð˚ÌÓÍ Ôð‰ÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ Á̇˜ËÚÂθÌ˚Â
‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË ‰Îfl Ôð‰ÔðËflÚËÈ í‡Ú‡ðÒڇ̇.
ä‡Í ÔðÓÏ˚¯ÎÂÌÌÓ ð‡Á‚ËÚ˚È ð„ËÓÌ
í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì ÔðË‚ÎÂ͇ÂÚ Í Ò· ‚ÌËχÌËÂ
ÍðÛÔÌÂȯËı Úð‡ÌÒ̇ˆËÓ̇θÌ˚ı ÍÓÏÔ‡ÌËÈ.
ç‡ÔðËÏÂð, ‚ flÌ‚‡ð 2004 „. ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓ Ò
˛ÊÌÓÍÓðÂÈÒÍÓÈ ÍÓÏÔ‡ÌËÂÈ LG International
Û˜ðÂʉÂ̇ "í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÓ-ÍÓðÂÈÒ͇fl
ÌÂÙÚÂıËÏ˘ÂÒ͇fl ÍÓÏÔ‡ÌËfl". Ç ÒÂÌÚfl·ð ÚÓ„Ó
Ê „Ó‰‡ ÔÓ‰ÔËÒ‡ÌÓ ÍðÛÔÌÂȯ ‚ ËÒÚÓðËË
ðÓÒÒËÈÒÍÓ-ÍÓðÂÈÒÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ
ËÌ‚ÂÒÚˈËÓÌÌÓ Òӄ·¯ÂÌË ÔÓ ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Û
‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠ÌÓ‚Ó„Ó ÌÂÙÚÂıËÏ˘ÂÒÍÓ„Ó Ë
ÌÂÙÚÂÔÂðÂð‡·‡Ú˚‚‡˛˘Â„Ó ÍÓÏÔÎÂÍÒ‡.
ìÒÔ¯ÌÓ ð‡Á‚Ë‚‡ÂÚÒfl ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó Ò
íÛðˆÍÓÈ êÂÒÔÛ·ÎËÍÓÈ. íÛðˆËfl ‚ 1995„. Ó‰ÌÓÈ
ËÁ ÔÂð‚˚ı ÔÓ‰ÔË҇· Òӄ·¯ÂÌË Ò
í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÓÏ. ë 1996„. ‚ ä‡Á‡ÌË ‰ÂÈÒÚ‚ÛÂÚ
ÉÂÌÂð‡Î¸ÌÓ ÍÓÌÒÛθÒÚ‚Ó íÛðˆÍÓÈ
êÂÒÔÛ·ÎËÍË, ‡ Ò ÒÂÌÚfl·ðfl 1997„. ÔðËÒÚÛÔËÎÓ Í
ð‡·ÓÚ èÓÎÌÓÏÓ˜ÌÓ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó
í‡Ú‡ðÒڇ̇ ‚ ëڇϷÛÎÂ. ᇠÔÓÒΉÌË 8 ÎÂÚ
ÚÓ‚‡ðÓÓ·ÓðÓÚ í‡Ú‡ðÒڇ̇ Ò íÛðˆËÂÈ
Û‚Â΢ËÎÒfl ·ÓΠ˜ÂÏ ‚ 30 ð‡Á, ÒÓÒÚ‡‚Ë‚ ÔÓ
ËÚÓ„‡Ï 2004 „. ·ÓΠ1 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ. ëòÄ.
í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì ð„ÛÎflðÌÓ ÔÓÒ¢‡˛Ú
Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌÌ˚ ‰Â΄‡ˆËË Ë ·ËÁÌÂÒ-ÏËÒÒËË
ËÁ íÛðˆËË, ̇ ÚÂððËÚÓðËË Ò‡ÏÓÈ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË
‰‡‚ÌÓ ð‡·ÓÚ‡˛Ú ÚÛðˆÍË ÒÚðÓËÚÂθÌ˚Â
ÍÓÏÔ‡ÌËË. éÌË Û˜‡ÒÚ‚Û˛Ú ‚ ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Â
ˆÂÎÓ„Ó ðfl‰‡ ‚‡ÊÌ˚ı Ó·˙ÂÍÚÓ‚ ‚ ä‡Á‡ÌË, Ú‡ÍËı
Í‡Í ÍÓÏÔÎÂÍÒ Á‰‡ÌËÈ ‚ ä‡Á‡ÌÒÍÓÏ äðÂÏÎÂ,
Mesela, Ocak 2004 tarihinde Güney Koreli LG
International flirketi ile ortaklafla “TataristanKore Petro Kimya fiirketi” aç›lm›flt›r. Ayn›
senenin Eylül ay›nda Tataristan’da petrol kimya
ve petrol kimya iflleme fabrikas› inflaat›
konusunda Rusya-Kore iliflkilerinin tarihinde en
büyük rakaml› yat›r›m anlaflmas› imzalanm›flt›r.
Türkiye ile de iliflkiler h›zla geliflmektedir.
Türkiye, 1995 tarihinde Tataristan ile iflbirli¤i
konusunda ilk imza atan ülkelerden biridir. 1996
y›l›ndan beri Kazan flehrinde Türkiye
Cumhuriyeti Konsoloslu¤u faaliyet
göstermektedir. 1997 Eylül ay›nda ise Tataristan
Ticari temsilcili¤i ‹stanbul’da aç›lm›flt›r. Son 8
y›lda Tataristan-Türkiye d›fl ticaret hacmi 30
kattan fazla artm›flt›r; 2004 y›l› rakamlar›na göre
1 milyar dolar› aflmaktad›r.
Türkiye’nin Hükümet yetkilileri ve ifladamlar›
Tataristan’› devaml› ziyaret etmektedirler.
Tataristan’da uzun zamandan beri Türk inflaat
firmalar› faaliyet göstermektedir. Türk inflaat
flirketleri Kazan Kremlini’nin de bina
kompleksleri, Mercani Camii yap›m›, Opera ve
Bale Tiyatrosu, ticaret merkezleri, evler v.s.
inflaatlar›nda faaliyet yürütmüfllerdir.
3-4 Eylül 2004 tarihinde ‹zmir’de hükümet
yetkililerinin ve Tataristan ve Türk flirket
yöneticilerinin kat›l›m›yla “Tataristan Günleri”
düzenlenmifltir. Aç›l›fl›n› Oda Baflkan› Ekrem
Demirtafl’›n yapt›¤› programda önce Ticaret ve
Sanayi Odas›’nda ‹zmir’in Tatar-Türk ifladamlar›
bir araya geldi. 4 Eylülde ise "Crown Plaza"
konferans salonunda Tataristan Cumhuriyeti’nin
iktisadi potansiyeli anlat›lm›flt›r. Toplant›n›n
sonunda “Kazanskaya Yarmarka” flirketi ile
“Tüyap Tüm Fuarc›l›k Yap›m A.fi.” aras›nda
iflbirli¤i anlaflmas› imzaland›.
Ayn› zamanda Bat›l› ülkelerle de ticaret
artmaktad›r; son iki y›lda Danimarka’dan,
Almanya’dan, Romanya’dan, Polonya’dan,
Finlandiya’dan, Fransa’dan ifladam› heyetleri
gelmifltir. Tataristan’da “Almanya Günleri”
düzenlenmifltir.
Tataristan’›n d›fl ticaretinin geliflmesinde ilgili
ülkelerde bulunan temsilcileri de büyük rol
oynamaktad›r. Bu sistem, 1990’l› y›llar›n
sonlar›nda Rusya bölgelerinin kendi bafl›na
yabanc› ülkelerle iliflki kurabilmesine hakk›
verilmifltir. Halihaz›rda Rusya’n›n ve dünyan›n
çeflitli bölgelerinde Tataristan’›n 23 ticariekonomik temsilcili¤i bulunmaktad›r.
Tataristan'›n, Rusya'n›n di¤er bölgeleri ile
ticaretinin geliflmesi hem üretiminin, hem de
al›m gücünün artt›¤›n› göstermektedir. Bu
faaliyetler Tataristan ve Rusya’n›n Anayasas›na
uygun olarak yap›lmaktad›r. Rusya’n›n bölgesel
geliflimi do¤rultusunda bölgeleraras› anlaflmalar
yap›lm›flt›r (Tataristan 65 adet anlaflma
yapm›flt›r).
Tatar ifladamlar›
1999 y›l›ndan bu yana Tataristan Ekonomi ve
Ticaret Bakanl›¤›, Dünya Tatar Kongresi ve
20
í‡Úð ÓÔÂð˚ Ë ·‡ÎÂÚ‡, ÊËÎ˚ ͂‡ðÚ‡Î˚,
ÚÓð„Ó‚˚È ˆÂÌÚð, ÍÓÏÔÎÂÍÒ Ï˜ÂÚË å‡ð‰Ê‡ÌË Ë
ÏÌÓÊÂÒÚ‚Ó ‰ðÛ„Ëı.
ë 3 ÔÓ 4 ÒÂÌÚfl·ðfl 2004 „. ‚ àÁÏËð ÔðÓ¯ÎË
«ÑÌË êÂÒÔÛ·ÎËÍË í‡Ú‡ðÒڇ̻ Ò Û˜‡ÒÚËÂÏ
Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ‚·ÒÚË, ‡
Ú‡ÍÊ ðÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂÎÂÈ Ôð‰ÔðËflÚËÈ í‡Ú‡ðÒڇ̇
Ë íÛðˆËË. ë̇˜‡Î‡ ‚ íÓð„Ó‚ÓÈ èðÓÏ˚¯ÎÂÌÌÓÈ
è‡Î‡Ú àÁÏËð‡ Ôðӯ· ‚ÒÚ𘇠ڇڇðÒÍËı Ë
ÚÛðˆÍËı ·ËÁÌÂÒÏÂÌÓ‚, ÍÓÚÓðÛ˛ ÓÚÍð˚Î
ÔðÂÁˉÂÌÚ íÓð„Ó‚ÓÈ Ô‡Î‡Ú˚ ùÍðÂÏ ÑÂÏËðÚ‡¯,
‡ 4 ÒÂÌÚfl·ðfl ‚ ÍÓÌÙÂðÂ̈-Á‡Î „ÓÒÚËÌˈ˚
"Crown Plaza" Ôðӯ· ÔðÂÁÂÌÚ‡ˆËfl
˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÔÓÚÂ̈ˇ· êÂÒÔÛ·ÎËÍË
í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì. èÓ Âfi ËÚÓ„‡Ï ÔÓ‰ÔËÒ‡ÌÓ
„ÂÌÂð‡Î¸ÌÓ Òӄ·¯ÂÌËÂ Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Â
ÏÂÊ‰Û éÄé «ä‡Á‡ÌÒ͇fl flðχð͇» Ë «Tuyap
Tum Fuarcilik Yapim A.S.».
Ç ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl ‡ÍÚË‚ÌÓ ð‡Á‚Ë‚‡ÂÚÒfl
ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó Ò Â‚ðÓÔÂÈÒÍËÏË Ô‡ðÚÌÂð‡ÏË ÚÓθÍÓ Á‡ ÔÓÒΉÌË ‰‚‡ „Ó‰‡ Ò ÓÙˈˇθÌ˚ÏË
‚ËÁËÚ‡ÏË ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠ÔÓ·˚‚‡ÎË ·ËÁÌÂÒÏËÒÒËË ‰ÂÎÓ‚˚ı ÍðÛ„Ó‚ чÌËË, ÉÂðχÌËË,
êÛÏ˚ÌËË, èÓθ¯Ë, îËÌÎfl̉ËË, îð‡ÌˆËË.
èðÓ¯ÎË «ÑÌË ÉÂðχÌËË ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̻.
ÇÓ ÏÌÓ„ÓÏ ÛÒÔ¯Ì˚Â
‚̯̽ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍË ҂flÁË í‡Ú‡ðÒڇ̇
ð‡Á‚Ë‚‡˛ÚÒfl ·Î‡„Ó‰‡ðfl ÒÂÚË ðÂÒÔÛ·ÎË͇ÌÒÍËı
Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚. ùÚ‡ ÛÌË͇θ̇fl ÒËÒÚÂχ
‚ÓÁÌËÍ· ‚ ÍÓ̈ 1990-ı „Ó‰Ó‚, ÍÓ„‰‡
ðÓÒÒËÈÒÍË ð„ËÓÌ˚ ÔÓÎÛ˜ËÎË ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸
Ò‡ÏÓÒÚÓflÚÂθÌÓ ‚˚ıÓ‰ËÚ¸ ̇ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚Â
ð˚ÌÍË. Ç Ì‡ÒÚÓfl˘Â ‚ðÂÏfl ÚÓð„Ó‚Ó˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍË Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ í‡Ú‡ðÒڇ̇
‰ÂÈÒÚ‚Û˛Ú ‚ 23 ð„ËÓ̇ı êÓÒÒËË Ë ÒÚð‡Ì‡ı
Á‡ðÛ·Âʸfl.
ÑË̇ÏËÍÛ ÚÓð„Ó‚˚ı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ Ò
ðÓÒÒËÈÒÍËÏË ð„ËÓ̇ÏË ‰ÂÏÓÌÒÚðËðÛ˛Ú Í‡Í
ðÓÒÚ ÔÓÒÚ‡‚ÓÍ, Ú‡Í Ë Û‚Â΢ÂÌË Á‡ÍÛÔÓÍ
ÔðÓ‰Û͈ËË Ú‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÒÍËı ÔðÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÂÈ,
Ó·ÓðÛ‰Ó‚‡ÌËfl, Ò˚ð¸fl Ë ÍÓÏÔÎÂÍÚÛ˛˘Ëı ‚
‰ðÛ„Ëı ð„ËÓ̇ı. ûðˉ˘ÂÒÍËÏ ÓÒÌÓ‚‡ÌËÂÏ
‰Îfl ˝ÚËı ÔðÓˆÂÒÒÓ‚ ‚ ÔÂð‚Û˛ Ó˜Âð‰¸, fl‚ÎflÂÚÒfl
Á‡ÍÓÌÓ‰‡ÚÂθ̇fl ·‡Á‡ – ÍÓÌÒÚËÚÛˆËfl êî Ë
ÍÓÌÒÚËÚÛˆËfl êí. ç‡ Ëı ÓÒÌÓ‚Â, ͇Í
‰ÂÈÒÚ‚ÂÌÌ˚È ËÌÒÚðÛÏÂÌÚ ð‡Á‚ËÚËfl
ÏÂÊð„ËÓ̇θÌ˚ı Ò‚flÁÂÈ, ·˚ÎË Á‡Íβ˜ÂÌ˚
ÏÂÊÔð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌÌ˚ Òӄ·¯ÂÌËfl Ò
‚Â‰Û˘ËÏË ð„ËÓ̇ÏË êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË
(̇ Ò„ӉÌfl¯ÌËÈ ‰Â̸ Ëı 65).
í‡Ú‡ðÒÍË Ôð‰ÔðËÌËχÚÂÎË
åËÌËÒÚÂðÒÚ‚ÓÏ ÚÓð„Ó‚ÎË Ë
‚̯̽ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ êí,
̇˜Ë̇fl Ò 1999 „., ÔðË ÒÓ‰ÂÈÒÚ‚ËË àÒÔÓÎÍÓχ
Çäí Ë î‰Âð‡Î¸ÌÓÈ Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ-ÍÛθÚÛðÌÓÈ
‡‚ÚÓÌÓÏËË Ú‡Ú‡ð êÓÒÒËË ÔðÓ‚Ó‰ËÚÒfl ÙÓðÛÏ
«ÑÂÎÓ‚˚ ԇðÚÌÂð˚ í‡Ú‡ðÒڇ̇». Ç ÌÂÏ
ÔðËÌËχ˛Ú Û˜‡ÒÚË Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË ·ËÁÌÂÒ‡,
̇Ôð‡‚ÎflÂÏ˚ ̇ˆËÓ̇θÌÓ-ÍÛθÚÛðÌ˚ÏË
‡‚ÚÓÌÓÏËflÏË Ú‡Ú‡ð ËÁ ð„ËÓÌÓ‚ êî. Ç ÔÂðËÓ‰
ÔÓÒΠ˝ÚËı ÙÓðÛÏÓ‚ ‚ 41 ð„ËÓ̇ı êî Ë
ÒÚð‡Ì‡ı ëçÉ ÓÚÍð˚ÎËÒ¸ ÚÓð„Ó‚˚ ‰Óχ
«í‡Ú‡ðÒڇ̻. ëÙÓðÏËðÓ‚‡Ì äÓÓð‰Ë̇ˆËÓÌÌ˚È
ÒÓ‚ÂÚ Ôð‰ÔðËÌËχÚÂÎÂÈ-Ú‡Ú‡ð Í‡Í ÏÂı‡ÌËÁÏ
‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ð„ËÓÌÓ‚ Ë Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ êí.
Rusya Tatarlar›n›n Milli Federal Özerklikleri
“Tataristan’›n ‹fl Ortaklar›” ad›nda forum
düzenlemektedir. Bu forumlar sonras› Rusya’n›n
ve BDT’nin 41 bölgesinde “Tataristan” ad›yla
ticaret odalar› aç›lm›flt›r. Bölgelerin ve Tataristan
hükümetinin ortak hareket etmesi için Tatar
‹fladamlar› Koordinasyon Birimi kurulmufltur.
Ticaret odalar›, ticari temsilciliklerden farkl›
olarak Tataristan’da üretilen mallar› arac›s›z
satma ifliyle u¤rafl›rlar. Bundan dolay› ticaret
odalar› Tataristan’la ticaret yapmak isteyen
yabanc› ülkelerde yaflayan Tatar ifladamlar›
önderli¤inde kurulmufltur.
Ticaret Merkezleri arac›l›¤›yla ifl gezileri
düzenlenmekte, hükümet seviyesinde görüflmeler
yap›lmakta ve anlaflmalar imzalanmaktad›r.
Ticaret odalar› sadece ticari iliflkileri de¤il, milli
ve kültürel meselelerle de u¤raflmaktad›rlar;
“hafta sonu okullar›”n›, cami inflaat›n›, mili
bayram organizasyonlar›n›, Tatar sanatç›
gruplar›n›n organizasyonlar›n› finanse
etmektedirler.
Mesela geçen y›l ticari temsilcilikler ve ticaret
odalar› deste¤i ile Türkiye’de, Almanya’da, Çek
Cumhuriyeti’nde, K›rg›zistan’da, Kazakistan’da,
Ukrayna’da, Özbekistan’da, Beyaz Rusya’da,
Balt›k ülkelerinde milli bayram Sabantuy
yap›lm›flt›r.
Tataristan temsilcilikleri Tatar gençlerinin
Tataristan’daki yüksek ö¤retim kurumlar›nda
e¤itim almalar› için de çal›flmalar yapmaktad›r.
Türkiye’de bulunan Tataristan ticari vekilli¤i 21.
as›rda Tataristan ad›nda dergi ç›karm›flt›r. Gayaz
‹shaki, Yusuf Akçura ve Sadri Maksudi gibi ünlü
Tatar büyükleri hakk›nda da belgesel film
çekimleri yap›lm›flt›r.
9-12 Haziranda “Tataristan’da Finlandiya
Günleri” kutlanm›flt›r. Bunlar›n d›fl›nda Kazan
flehri Kul-fierif Camii’nin aç›l›fl›na, “Alt›n
Minber” Müslüman film festivaline ve baflka
programlara misafirlerini kabul etmifltir.
í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì ‡ÍÚË‚ÌÓ
ÚÓð„ÛÂÚ Ò
çˉÂð·̉‡ÏË,
îËÌÎfl̉ËÂÈ,
íÛðˆËÂÈ Ë
àÚ‡ÎËÂÈ, Òð‰Ë
ÒÚð‡Ì ëçÉ – Ò
ìÍð‡ËÌÓÈ,
Å·ðÛÒ¸˛ Ë
ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÓÏ.
Tataristan’›n d›fl
ticaretinde
Hollanda,
Finlandiya, Türkiye
ve ‹talya, BDT
ülkeleri aras›nda ise
Ukrayna, Beyaz
Rusya ve Kazakistan
önemli rol
oynamaktad›r.
21
íÓð„Ó‚˚ ‰Óχ
ðÂÒÔÛ·ÎËÍË
ÒÓÁ‰‡‚‡ÎËÒ¸ Ò
Û˜ÂÚÓÏ
‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚÂÈ Ë ÔÓ
ËÌˈˇÚË‚Â
Ú‡Ú‡ðÒÍËı
Ôð‰ÔðËÌËχÚÂÎÂÈ,
ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚,
ÒÚðÂÏfl˘ËıÒfl
̇·‰ËÚ¸ Ò‚flÁË ÒÓ
Ò‚ÓÂÈ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ
ðÓ‰ËÌÓÈ.
Ticaret odalar›
sadece ticari
iliflkileri de¤il, milli
ve kültürel
meselelerle de
u¤raflmaktad›rlar;
“hafta sonu
okullar›”n›, cami
inflaat›n›, mili
bayram
organizasyonlar›n›,
Tatar sanatç›
gruplar›n›n
organizasyonlar›n›
finanse
etmektedirler.
22
Ç ÓÚ΢ˠÓÚ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚ Á‡‰‡˜‡
ÚÓð„Ó‚˚ı ‰ÓÏÓ‚ - ÌÂÔÓÒð‰ÒÚ‚ÂÌ̇fl
ð‡ÎËÁ‡ˆËfl ÔðÓ‰Û͈ËË Ú‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÒÍËı
Ôð‰ÔðËflÚËÈ Á‡ Ôð‰Â·ÏË ðÂÒÔÛ·ÎËÍË. èðË
˝ÚÓÏ ÚÓð„Ó‚˚ ‰Óχ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË ÒÓÁ‰‡‚‡ÎËÒ¸ Ò
Û˜ÂÚÓÏ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚÂÈ Ë ÔÓ ËÌˈˇÚË‚Â
Ú‡Ú‡ðÒÍËı Ôð‰ÔðËÌËχÚÂÎÂÈ,
ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚, ÒÚðÂÏfl˘ËıÒfl ̇·‰ËÚ¸
Ò‚flÁË ÒÓ Ò‚ÓÂÈ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ ðÓ‰ËÌÓÈ.
Ç Ì‡ÒÚÓfl˘Â ‚ðÂÏfl ÚÓð„Ó‚˚ ‰Óχ Ò
ÙËðÏÂÌÌ˚Ï Ì‡Á‚‡ÌËÂÏ «í‡Ú‡ðÒڇ̻ ð‡·ÓÚ‡˛Ú
‚Ó ÏÌÓ„Ëı Û„ÓÎ͇ı êÓÒÒËË, ‡ Ú‡ÍÊ ‚
ä˚ð„˚ÁÒÚ‡ÌÂ, Å·ðÛÒË, ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÂ,
ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÂ, íÛðˆËË, êÛÏ˚ÌËË, ã‡Ú‚ËË,
ÉÂðχÌËË, ̇ ìÍð‡ËÌÂ Ë Ì‡ äËÔðÂ.
èðË Û˜‡ÒÚËË ÚÓð„Ó‚˚ı ‰ÓÏÓ‚ Óð„‡ÌËÁÛ˛ÚÒfl
ð‡·Ó˜Ë ÔÓÂÁ‰ÍË Ë Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌÌ˚ ‚ËÁËÚ˚,
ð‡Áð‡·‡Ú˚‚‡˛ÚÒfl ÏÂÊÔð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌÌ˚Â
Òӄ·¯ÂÌËfl Ë ÔðÓÚÓÍÓÎ˚ Í ÌËÏ.
èðË ˝ÚÓÏ ÚÓð„Ó‚˚ ‰Óχ Á‡ÌËχ˛ÚÒfl ÌÂ
ÚÓθÍÓ ð‡Á‚ËÚËÂÏ ÚÓð„Ó‚Ó-˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËı
Ò‚flÁÂÈ, ÌÓ Ë ð¯‡˛Ú ̇ˆËÓ̇θÌÓ-ÍÛθÚÛðÌ˚Â
ÔðÓ·ÎÂÏ˚: ÙË̇ÌÒËðÛ˛Ú ÓÚÍð˚ÚËÂ
‚ÓÒÍðÂÒÌ˚ı ¯ÍÓÎ, ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Ó Ï˜ÂÚÂÈ,
Û˜‡ÒÚ‚Û˛Ú ‚ Ôðӂ‰ÂÌËË Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ı
Ôð‡Á‰ÌËÍÓ‚, Óð„‡ÌËÁÛ˛Ú „‡ÒÚðÓÎË Ú‡Ú‡ðÒÍËı
ÍÓÎÎÂÍÚË‚Ó‚.
ç‡ÔðËÏÂð, ÔðË ÔÓ‰‰ÂðÊÍÂ
Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚ Ë ÚÓð„Ó‚˚ı ‰ÓÏÓ‚ Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ
̇ˆËÓ̇θÌ˚È Ôð‡Á‰ÌËÍ «ë‡·‡ÌÚÛÈ» ‚
ÔðÓ¯ÎÓÏ „Ó‰Û ÓÚÏÂÚËÎË ‚ íÛðˆËË, ÉÂðχÌËË,
Ä‚ÒÚðËË, óÂıËË, ä˚ð„˚ÁÒÚ‡ÌÂ, Å·ðÛÒË,
ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÂ, ìÁ·ÂÍËÒÚ‡ÌÂ Ë Ì‡ ìÍð‡ËÌÂ.
íÓð„Ó‚˚È ‰ÓÏ «í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì-ŇÎÚËfl» ‚ êË„Â
ÔÓÏÓ„ ÔðÓ‚ÂÒÚË Ó·˘Â·‡ÎÚËÈÒÍËÈ «ë‡·‡ÌÚÛÈ»,
Ôð˄·ÒË‚ Í Û˜‡ÒÚ˲ ‚ ÌÂÏ Ú‡Ú‡ðÒÍË ӷ˘ËÌ˚
ã‡Ú‚ËË, ãËÚ‚˚ Ë ùÒÚÓÌËË.
èð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÓÏ êí ̇ ìÍð‡ËÌ ·˚Î
Óð„‡ÌËÁÓ‚‡Ì ÙÂÒÚË‚‡Î¸ «äË‚ - ҇̉ۄ‡˜˚»
(äË‚ÒÍËÈ ÒÓÎÓ‚ÂÈ), ‚ ÍÓÚÓðÓÏ ÔðËÌflÎË
Û˜‡ÒÚË ڇڇðÒÍË ÍÓÎÎÂÍÚË‚˚ ËÁ äË‚‡,
ï‡ð¸ÍÓ‚‡, ëËÏÙÂðÓÔÓÎfl, á‡ÔÓðÓʸfl,
ÑÓ͇̈, 낇ÒÚÓÔÓÎfl Ë ‰ðÛ„Ëı „ÓðÓ‰Ó‚
ìÍð‡ËÌ˚.
ë„ӉÌfl Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ Ë ÚÓð„Ó‚˚Â
‰Óχ ÚÂÒÌÓ ÒÓÚðÛ‰Ì˘‡˛Ú Ò Ú‡Ú‡ðÒÍËÏË
Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ÏË Ó·˙‰ËÌÂÌËflÏË. ç‡ÔðËÏÂð,
ÔðË Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚Â êí ‚ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÈ
êÂÒÔÛ·ÎËÍ ‰ÂÈÒÚ‚ÛÂÚ äÓÌÒÛθڇÚË‚Ì˚È ëÓ‚ÂÚ
ÔÓ ð‡·ÓÚÂ Ò ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌË͇ÏË, ÍÓÚÓð˚È
ð¯‡ÂÚ ‚Ò ̇ÒÛ˘Ì˚ ÔðÓ·ÎÂÏ˚ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ
Ó·˘ËÌ˚. èð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÓÏ í‡Ú‡ðÒڇ̇ ‚
ëÓ‰ËÌÂÌÌ˚ı òÚ‡Ú‡ı ÄÏÂðËÍË ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓ Ò
ÄÒÒӈˇˆËÂÈ Ú‡Ú‡ðÒÍËı Ó·˘ËÌ ÄÏÂðËÍË
ÒÓÁ‰‡Ì Ò‡ÈÚ, ̇ ÍÓÚÓðÓÏ ð‡ÁÏ¢‡ÂÚÒfl
ËÌÙÓðχˆËfl Ó ÔðÓ‚Ó‰ËÏ˚ı ÍÛθÚÛðÌ˚ı
ÏÂðÓÔðËflÚËflı, ÒÓ·˚ÚËflı ̇ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ
ðÓ‰ËÌÂ.
èð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ Ë ÚÓð„Ó‚˚ ‰Óχ
Óð„‡ÌËÁÛ˛Ú Ó·Û˜ÂÌË ڇڇðÒÍÓÈ ÏÓÎÓ‰ÂÊË ‚
‚˚Ò¯Ëı ۘ·Ì˚ı Á‡‚‰ÂÌËflı êí, Ó͇Á˚‚‡˛Ú
ÔÓÏÓ˘¸ ‚ Óð„‡ÌËÁ‡ˆËË ÓÚ‰˚ı‡ ‰ÂÚÂÈ-Ú‡Ú‡ð ‚
ÎÂÚÌËı ·„Âðflı í‡Ú‡ðÒڇ̇, Ôðӂ‰ÂÌËË
ÂÊ„ӉÌÓ„Ó îÓðÛχ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ ÏÓÎÓ‰ÂÊË. í‡Í,
‚ 2004 „. èÓÒÚÔð‰ÒÚ‚Ó êí ‚ êÂÒÔÛ·ÎËÍÂ
ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì Ì‡Ôð‡‚ËÎÓ Ì‡ ÓÚ‰˚ı ‚ ÎÂÚÌË ·„Âðfl
í‡Ú‡ðÒڇ̇ 15 ‰ÂÚÂÈ ËÁ ÇÓÒÚÓ˜ÌÓ„Ó, á‡Ô‡‰ÌÓ„Ó
Ë ûÊÌÓ„Ó ä‡Á‡ıÒڇ̇.
Ç Ôð‰‰‚ÂðËË ÓÙˈˇθÌÓ„Ó Ôð‡Á‰ÌÓ‚‡ÌËfl ‚
2005 „. 1000-ÎÂÚËfl, ‚ ð‡Á΢Ì˚ı Û„ÓÎ͇ı
êÓÒÒËË Ë Á‡ðÛ·ÂÊÌ˚ı ÒÚð‡Ì‡ı, „‰Â ÔðÓÊË‚‡˛Ú
˝ÚÌ˘ÂÒÍË ڇڇð˚, Óð„‡ÌËÁÛ˛ÚÒfl ÍÛθÚÛðÌ˚Â
ÏÂðÓÔðËflÚËfl, ÔÓÒ‚fl˘ÂÌÌ˚ ˝ÚÓÏÛ ÒÓ·˚Ú˲.
ç‡ÔðËÏÂð, èÓÎÌÓÏÓ˜ÌÓ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó
í‡Ú‡ðÒڇ̇ ‚ íÛðˆÍÓÈ ðÂÒÔÛ·ÎËÍ ‚˚ÔÛÒÚËÎÓ
ÊÛð̇Π«í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì ‚ XXI ‚ÂÍ» ̇ ÚÛðˆÍÓÏ
flÁ˚ÍÂ Ò ËÌÙÓðχˆËÂÈ Ó Ò„ӉÌfl¯ÌÂÏ
ÔÓÎÓÊÂÌËË ðÂÒÔÛ·ÎËÍË, ËÒÚÓðËË, ÒӈˇθÌÓ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÏ ð‡Á‚ËÚËË, ÍÛθÚÛðÌÓÏ
ÔÓÚÂ̈ˇÎÂ Ë ÔÂðÒÔÂÍÚË‚‡ı. äðÓÏ ÚÓ„Ó, ÔðË
Û˜‡ÒÚËË Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ ‚ ÄÌ͇ð Ë
ëڇϷÛΠÔðÓ¯ÎË Ò˙ÂÏÍË ‰ÓÍÛÏÂÌڇθÌÓ„Ó
ÙËθχ Ó ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË Ú‡ÍËı ËÁ‚ÂÒÚÌ˚ı
Ú‡Ú‡ðÒÍËı Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ‰ÂflÚÂÎÂÈ, Í‡Í É‡flÁ
àÒı‡ÍË, ûÒÛÙ Ä͘Ûð‡ Ë ë‡‰ðË å‡ÍÒÛ‰Ë.
èÓÎÌÓÏÓ˜ÌÓ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó
í‡Ú‡ðÒڇ̇ ‚ ëÓ‰ËÌÂÌÌ˚ı òÚ‡Ú‡ı ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓ
Ò ÍÓÏÔ‡ÌËÂÈ «Warner Brothers» ð‡·ÓÚ‡ÂÚ Ì‡‰
ÒÓÁ‰‡ÌËÂÏ Ï˛ÁËÍ·, ÔÓÒ‚fl˘ÂÌÌÓ„Ó 1000ÎÂÚ˲ ä‡Á‡ÌË.
çÓ, ·ÂÒÒÔÓðÌÓ, ·Óθ¯‡fl ˜‡ÒÚ¸ ÍÛθÚÛðÌ˚ı
ÏÂðÓÔðËflÚËÈ ÔðÓȉÂÚ ‚ Ò‡ÏÓÈ ä‡Á‡ÌË: ÛÊÂ
‰ÓÒÚË„ÌÛÚ‡ ‰Ó„Ó‚ÓðÂÌÌÓÒÚ¸ Ó Ôðӂ‰ÂÌËË
«ÑÌÂÈ îËÌÎfl̉ËË ‚ êÂÒÔÛ·ÎËÍ í‡Ú‡ðÒڇ̻, Ò
9 ÔÓ 12 ˲Ìfl 2005 „. ä‡Á‡Ì¸ Ô·ÌËðÛÂÚ
ÔÓÒÂÚËÚ¸ ÏÌÓ„Ó˜ËÒÎÂÌ̇fl ‰Â΄‡ˆËfl Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ
Ó·˘ËÌ˚ îËÌÎfl̉ËË ‚Ó „·‚Â Ò Âfi
ðÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂÎÂÏ é͇ÌÓÏ Ñ‡ıÂðÓÏ (ÓÌË ÔðËÏÛÚ
Û˜‡ÒÚË ‚ Ú‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÓ-ÙËÌÒÍÓÏ ÙÓðÛÏÂ,
Á‡Ò‰‡ÌËË ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓÈ ð‡·Ó˜ÂÈ „ðÛÔÔ˚ Ë
Ôð‡Á‰ÌÓ‚‡ÌËË Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ„Ó Ôð‡Á‰ÌË͇
«ë‡·‡ÌÚÛÈ»).
äðÓÏ ÚÓ„Ó, ä‡Á‡Ì¸ ‚ÒÚðÂÚË· Ò‚ÓËı
ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚ ̇ ÚÓðÊÂÒÚ‚ÂÌÌÓÏ
ÓÚÍð˚ÚËË Ï˜ÂÚË äÛÎ-ò‡ðËÙ,
ÍËÌÓÙÂÒÚË‚‡Î ÏÛÒÛθχÌÒÍËı ÙËθÏÓ‚
«áÓÎÓÚÓÈ ÏËÌ·‡ð», ‚ÒÂðÓÒÒËÈÒÍÓÏ
ÏÓÎÓ‰ÂÊÌÓÏ ÙÓðÛÏÂ Ë ÏÌÓÊÂÒÚ‚Â ‰ðÛ„Ëı
ÏÂðÓÔðËÚËÈ, ÔðËÛðÓ˜ÂÌÌ˚ı Í Ôð‡Á‰ÌÓ‚‡Ì˲
1000-ÎÂÚËfl „ÓðÓ‰‡.
ÇÁÎÂÚ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ‰Ûı‡
Tatar ruhu flahlan›yor
ê‡Ù‡˝Î¸ ï‡ÍËÏÓ‚
Rafael Hakimov
ÉÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÒÓ‚ÂÚÌËÍ èðÂÁˉÂÌÚ‡ êí ÔÓ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÏ
‚ÓÔðÓÒ‡Ï, ‰ËðÂÍÚÓð àÌÒÚËÚÛÚ‡ ËÒÚÓðËË ËÏ. ò. å‡ð‰Ê‡ÌË Äç êí.
Tataristan Bilimler Akademisi fiehabetdin Mercani Tarih Enstitüsü
Müdürü ve Tataristan Cumhurbaflkanl›¤› Siyaset Dan›flman›.
à
T
ÒÚÓðËfl – ˝ÚÓ ÏÂÚ‡ÏÓðÙÓÁ‡
˜ÂÎӂ˜ÂÒÍÓ„Ó ‰Ûı‡, ð‡Á‚ËÚË ‚ÂÎËÍËı
ˉÂÈ, ÍÓÚÓð˚ ÓÔð‰ÂÎfl˛Ú ıÓ‰
ÒÓ·˚ÚËÈ. ÖÒÎË ËÒ˜ÂÁ‡ÂÚ ‰Ûı, ÚÓ Ë ÊËÁ̸
ÔÓÒÚÂÔÂÌÌÓ ÓÒڇ̇‚ÎË‚‡ÂÚÒfl, ðÛ¯‡ÚÒfl
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡, ËÒ˜ÂÁ‡˛Ú ̇ðÓ‰˚, ÓÒÚ‡˛ÚÒfl Ó
ÌËı ÚÓθÍÓ ‚ÓÒÔÓÏË̇ÌËfl. ᇠ‚ÒÂÏË ‚ÓÈ̇ÏË,
ÚÓð„Ó‚ÎÂÈ, ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚ÓÏ „ÓðÓ‰Ó‚ Ë
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚, Ëı ð‡ÒÔ‡‰ÓÏ, χÚÂðˇθÌ˚ÏË Ë
ÌÂχÚÂðˇθÌ˚ÏË Ô‡ÏflÚÌË͇ÏË ÍðÓÂÚÒfl
ÔÂð‚Ó‰‚Ë„‡ÚÂθ ËÒÚÓðËË – ‰Ûı ̇ðÓ‰‡.
ê‡ÒÒ͇Á˚‚‡fl Ó ‚ÂÎËÍËı ΢ÌÓÒÚflı, Ôӷ‰‡ı Ë
ÔÓð‡ÊÂÌËflı, Ô‡ÏflÚÌË͇ı ÍÛθÚÛð˚, Ï˚ ̇
Ò‡ÏÓÏ ‰ÂΠÓÔËÒ˚‚‡ÂÏ ÏÂÚ‡ÏÓðÙÓÁ˚ ‰Ûı‡ ‰ËÌÒÚ‚ÂÌÌ˚È Ôð‰ÏÂÚ, ÍÓÚÓð˚È ‰Â·ÂÚ
ÓÒÏ˚ÒÎÂÌÌ˚Ï ıðÓÌËÍÛ ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı
ÒÓ·˚ÚËÈ. ÖÒÎË Ì Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂ̇ ˜Âð‰‡
‚Á‡ËÏÌ˚ı Ôð‚ð‡˘ÂÌËÈ ˜ÂÎӂ˜ÂÒÍÓÈ Ï˚ÒÎË
Ë ‚ÓÎË, ÚÓ ËÒ˜ÂÁ‡ÂÚ Í‡ðÚË̇ ÏËð‡, Ó̇
ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl ̇·ÓðÓÏ ‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍËı
̇ıÓ‰ÓÍ, Ó·ð˚‚͇ÏË ‚ÓÒÔÓÏË̇ÌËÈ Ë
ÎËÚÂð‡ÚÛðÌ˚ı Ô‡ÏflÚÌËÍÓ‚. 섇үËÈ ‰Ûı
ð‡‚ÌÓÒËÎÂÌ ËÒ˜ÂÁÌÓ‚ÂÌ˲ ̇ðÓ‰‡ Ò ÏËðÓ‚ÓÈ
‡ðÂÌ˚. éÒÚ‡ÂÚÒfl Â„Ó ËÏfl ‚ ÎÂÚÓÔËÒflı ËÎË
ÚÓÔÓÌËÏËÍÂ, ‡ Ò‡Ï ÓÌ ð‡ÒÚ‚ÓðflÂÚÒfl ‚ ËÌÓÏ
̇ðÓ‰Â, ‚ ‰ðÛ„ÓÈ ÍÛθÚÛðÂ, ÔÓ„ÎÓ˘‡ÂÚÒfl ·ÓÎÂÂ
ÒËθÌÓÈ ‚ÓÎÂÈ.
çÓÒËÚÂθ ˉÂË ÏÓÊÂÚ ÒÚ‡Ú¸
ÔÂð‚Ó‰‚Ë„‡ÚÂÎÂÏ „ð‡Ì‰ËÓÁÌ˚ı ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı
ÒÓ·˚ÚËÈ. í‡ÍËÏ ·˚Î ÄÎÂÍ҇̉ð
å‡Í‰ÓÌÒÍËÈ, ÍÓÚÓð˚È Ì ÔÓÎÛ˜ËÎ ‚
̇ÒΉÒÚ‚Ó ËÏÔÂð˲, ‡ ÒÓÁ‰‡Î ÂÂ. ì èðÓðÓ͇
åÛı‡Ïω‡ ‚̇˜‡Î ‰‡Ê ðÓ‰ÌÓ ÔÎÂÏfl
ÍÛð‡È¯ËÚÓ‚ Ì ÔðËÌflÎÓ ÌÓ‚ÓÈ ðÂÎË„ËË. ì
óËÌ„ËÒı‡Ì‡ ‰Îfl Á‡‚Ó‚‡ÌËfl ÏËð‡ Ì ·˚ÎÓ
ÌË͇ÍËı ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËı ËÎË ‚ÓÂÌÌ˚ı
Ôð‰ÔÓÒ˚ÎÓÍ, ·˚· ÒË· ‰Ûı‡, ‚ÓÎfl Í
Á‡‚Ó‚‡ÌËflÏ. ÅÓθ¯Â‚ËÍË ‚ÔÎÓÚ¸ ‰Ó Ò‡ÏÓÈ
ð‚ÓβˆËË 1917 „. ·˚ÎË ‚ÒÂ„Ó Î˯¸ ÍðÛÊÍÓÏ
‰ËÌÓÏ˚¯ÎÂÌÌËÍÓ‚, Ó ÍÓÚÓð˚ı χÎÓ ÍÚÓ
ÒÎ˚¯‡Î. ÇÓÎfl Í ‚·ÒÚË Ôð˂· Ëı Í ÒÓÁ‰‡Ì˲
äÓÏÏÛÌËÒÚ˘ÂÒÍÓ„Ó àÌÚÂð̇ˆËÓ̇·. åËð
ʉ‡Î ˝ÚËı β‰ÂÈ, Ë ÓÌË ÔðË‚ÂÎË ‚ ‰‚ËÊÂÌËÂ
Ó„ðÓÏÌ˚ χÒÒ˚.
ÇÒ Ï˚ ˜‡ÒÚ¸ Ó·˘Â„Ó ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓ„Ó
ÔÓÚÓ͇, ÍÓÚÓð˚È ‰‚ËÊÂÚÒfl, Í‡Í Ì‡Ï Í‡ÊÂÚÒfl,
ÔÓ Ó·˙ÂÍÚË‚Ì˚Ï Á‡ÍÓ̇Ï. çÓ ÒËθ̇fl ‚ÓÎfl
ÏÓÊÂÚ ÏÂÌflÚ¸ ̇Ôð‡‚ÎÂÌË ÔÓÚÓ͇. ï‡ð‡ÍÚÂð
arih, insan ruhunun yap›sal de¤iflimi
ve olaylar›n yönünü belirleyen büyük
fikirlerin geliflmesidir. Ruh ç›kt›¤›nda
hayat da yavafl yavafl kaybolur, devlet y›k›l›r,
milletler kaybolur, geride sadece hat›ralar
kal›r. Tüm savafllar›n, ticaretin, flehir ve
devletlerin oluflmas›n›n arkas›nda gizlenen
öncü güç, milletin ruhudur. Büyük zatlardan,
zaferlerden, bozgunlardan ve kültür
an›tlar›ndan bahsederken, ruhun
baflkalaflmas›n› anlatmaktay›z. Asl›nda bu,
tarihî olaylar kronolojisini mant›kl› k›lan tek
fleydir. ‹nsan düflünce ve iradesinin karfl›l›kl›
de¤iflimleri göz önünde tutulmuyorsa, dünya
resmi kaybolmakta, o arkeolojik buluntular,
hat›ralar, edebiyat an›tlar›n›n koleksiyonuna
dönüflür. Kaybolan ruh, milletlerin dünyadan
kaybolmas›yla özdeflleflir. ‹smi tarih
kitaplar›nda kal›r; kendisi baflka millet ve
kültür içinde erir daha büyük irade içinde
örtülür.
ÖÒÎË ËÒ˜ÂÁ‡ÂÚ ‰Ûı,
ÚÓ Ë ÊËÁ̸
ÔÓÒÚÂÔÂÌÌÓ
ÓÒڇ̇‚ÎË‚‡ÂÚÒfl,
ðÛ¯‡ÚÒfl
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡,
ËÒ˜ÂÁ‡˛Ú ̇ðÓ‰˚,
ÓÒÚ‡˛ÚÒfl Ó ÌËı
ÚÓθÍÓ
‚ÓÒÔÓÏË̇ÌËfl.
Ruh ç›kt›¤›nda hayat
da yavafl yavafl
kaybolur, devlet
y›k›l›r, milletler
kaybolur, geride
sadece hat›ralar kal›r.
23
ᇠ‚ÒÂÏË ‚ÓÈ̇ÏË,
ÚÓð„Ó‚ÎÂÈ,
ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚ÓÏ
„ÓðÓ‰Ó‚ Ë
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚, Ëı
ð‡ÒÔ‡‰ÓÏ,
χÚÂðˇθÌ˚ÏË Ë
ÌÂχÚÂðˇθÌ˚ÏË
Ô‡ÏflÚÌË͇ÏË
ÍðÓÂÚÒfl
ÔÂð‚Ó‰‚Ë„‡ÚÂθ
ËÒÚÓðËË – ‰Ûı
̇ðÓ‰‡.
Tüm savafllar›n,
ticaretin, flehir ve
devletlerin
oluflmas›n›n
arkas›nda gizlenen
öncü güç, milletin
ruhudur.
24
ÒÓ·˚ÚËÈ Ôð‰ÓÔð‰ÂÎfl˛Ú Ì ‚·ÒÚÌ˚Â
ÒÚðÛÍÚÛð˚ ËÎË ·Ó„‡Ú˚ β‰Ë, ‚Ò Á‡‚ËÒËÚ ÓÚ
β‰ÂÈ ‡ÍÚË‚Ì˚ı, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ‚ ÌËı ÊË‚ÂÚ
ʇʉ‡ ÔðÂÓ·ð‡ÁÓ‚‡ÌËÈ. äÓ„‰‡ ÛÒËÎËfl
˝ÌÚÛÁˇÒÚÓ‚ ÔÓ‰‰ÂðÊË‚‡˛ÚÒfl ‰ðÛ„ËÏË, ÚÓ„‰‡ ‚
ÍÓÎÎÂÍÚË‚ÌÓÏ ÒÓÁ̇ÌËË ÔðÓËÒıÓ‰ËÚ
ð‚ÓβˆËfl.
óÂÎÓ‚ÂÍ ð‡ÒÒÛʉ‡ÂÚ ‚ ð‡Ï͇ı ÚðÂı
ËÁÏÂðÂÌËÈ: ÔðÓÒÚð‡ÌÒÚ‚‡, ‚ðÂÏÂÌË, χÚÂðËË.
Ñ‚ËÊÂÌË Ï˚ÒÎËÚÒfl ‚ÌÛÚðÂÌÌ ÔðËÒÛ˘ËÏ
Ò‡ÏÓÈ Ï‡ÚÂðËË. çÓ ÊËÁ̸ - ˝ÚÓ Ì χÚÂðËfl, ‡
‰Ûı, ‚ÓÔÎÓ˘ÂÌÌ˚È ‚ ÌÂÍÛ˛ χÚÂðˇθÌÛ˛
Ó·ÓÎÓ˜ÍÛ. ùÍÓÌÓÏË͇, ÚÂıÌË͇, ÚÂıÌÓÎÓ„Ëfl,
χ¯ËÌ˚ Ë ÔðË·Óð˚ – ‚ÒÂ„Ó Î˯¸ ‚̯ÌËÂ
Ë̉Ë͇ÚÓð˚ Â„Ó ÒÓÒÚÓflÌËfl. çË͇ÍË ‰Â̸„Ë ÌÂ
ÒÏÓ„ÛÚ Ôð‰ÓÔð‰ÂÎËÚ¸ ‰‚ËÊÂÌË ‰Ûı‡ – ÌÂ
‚Ò ‚ ˝ÚÓÏ ÏËð ÔÓÍÛÔ‡ÂÚÒfl Ë ÔðÓ‰‡ÂÚÒfl, ÌÓ
ÏÂÚ‡ÏÓðÙÓÁ˚ ‰Ûı‡ ÓÔð‰ÂÎfl˛Ú ð‡Á‚ËÚËÂ
χÚÂðËË ‚ ÔðÓÒÚð‡ÌÒÚ‚Â Ë ‚Ó ‚ðÂÏÂÌË.
ëÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ Ï˚¯ÎÂÌË – ˜ËÒÚÓ
ÚÂððËÚÓðˇθÌÓÂ, ÓÒ‰ÎÓÂ. àÒÚÓð˲ Ú‡Ú‡ð Ï˚
ˢÂÏ ‚ í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÂ Ë Ì ÒÓÏÌ‚‡ÂÏÒfl, ˜ÚÓ ‚
äË‚ÒÍÓÈ êÛÒË ÊËÎË ËÏÂÌÌÓ ðÛÒÒÍËÂ, ‡ ‚
Ñð‚ÌÂÏ êËÏ - ·ÚËÌflÌÂ. ç‡ Ò‡ÏÓÏ ‰ÂÎÂ
·Óθ¯ËÌÒÚ‚Ó Ì‡ðÓ‰Ó‚ ÔÓÒÚÓflÌÌÓ
ÔÂðÂÏ¢‡ÎÓÒ¸ Ë ÔÂðÂϯ˂‡ÎÓÒ¸. çË Û
Ó‰ÌÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡ Ì ·˚ÎÓ Ì‡‚˜ÌÓ Á‡ÍðÂÔÎÂÌÌ˚ı
ÚÂððËÚÓðËÈ.
Ç äË‚Â, ËÁ̇˜‡Î¸ÌÓ Ì·Óθ¯ÓÏ ı‡Á‡ðÒÍÓÏ
„ÓðӉ͠ÔÓ‰ ̇Á‚‡ÌËÂÏ äÛfl·‡, ÊËÎË Ì ÚÓθÍÓ
Ò·‚flÌÂ, ÌÓ Ë Ú˛ðÍË (ı‡Á‡ð˚, ÚÓðÍË, ˜ÂðÌ˚Â
ÍÎÓ·ÛÍË, ·ÂðẨÂË). á‡ÚÂÏ ÔðËıÓ‰flÚ ‚ËÍËÌ„Ë
Ë Ì‡˜Ë̇˛Ú ÍÌflÊËÚ¸. Ä ÔÓÁÊ ÔÓfl‚Îfl˛ÚÒfl
Ô˜ÂÌÂ„Ë Ë ÔÓÎÓ‚ˆ˚, Ú‡Ú‡ðÓ-ÏÓÌ„ÓÎ˚,
ÎËÚÓ‚ˆ˚ Ë ÔÓÎflÍË. àÁ ˝ÚÓÈ ÒÏÂÒË ÍÛθÚÛðÌ˚ı
̇ÒÎÓÂÌËÈ ÒÍ·‰˚‚‡ÂÚÒfl ðÛÒÒÍËÈ ‰Ûı, ‚
ÍÓÚÓðÓÏ Ò·‚flÌÒÍÓÂ Ë Ú˛ðÍÒÍÓ „ÛÒÚÓ
ÔÂðÂϯ‡ÌÓ.
èð‰ÍË Ú‡Ú‡ð – Ú˛ðÍÓflÁ˚˜Ì˚ „ÛÌÌ˚
‰‚Ë„‡ÎËÒ¸ ËÁ „ÎÛ·ËÌ ÄÁËË Ì‡ á‡Ô‡‰ Ë ‚ 155158 „„. Ì.˝. Ó·ÓÒÌÓ‚‡ÎËÒ¸ ‚ ÇÓ΄Ó-ìð‡Î¸ÒÍÓÏ
ð„ËÓÌÂ. êÛÒÒÍË ̇ ðÂÍ à‰Âθ (ÇÓ΄Â)
ÔÓfl‚ËÎËÒ¸ ÏÌÓ„Ó ÔÓÁÊ – ˜ÂðÂÁ Ú˚Òfl˜Û ÎÂÚ.
ÑÓ ÚÓ„Ó Í‡Í ÇÓ΄‡ Òڇ· «‚ÂÎËÍÓÈ ðÛÒÒÍÓÈ
ðÂÍÓÈ», Ó̇ ·˚· ‚ÂÎËÍÓÈ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ à‰Âθ˛.
ÇÒ ÔÂðÂÏ¢‡ÎËÒ¸ Ë ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡ÎË, ÚÓ
Ó·˙‰ËÌflflÒ¸ ‚ ÌÂÍÓÂÏ ÒËÏ·ËÓÁÂ, ÚÓ ÒÓÁ‰‡‚‡fl
Ô‡ð‡ÎÎÂθÌ˚ ÍÛθÚÛð˚, ÚÓ ‚Ó˛fl ‰ðÛ„ Ò
‰ðÛ„ÓÏ.
Fikir üretici insan, tarihî olaylar›n
ateflleyicisi olabilir. Buna imparatorlu¤unu
miras olarak de¤il, kendisi oluflturan Büyük
‹skender’i örnek gösterebiliriz. Muhammed
Peygamberin dediklerini önce kendi kabilesi
Kureyflliler bile kabul etmemifllerdir. Cengiz
Han’›n dünyay› istila etmesi için hiçbir
ekonomik ya da askerî hayali yoktu; irade
gücü vard›, zaferleri severdi. Bolflevikler ta
1917’de gerçekleflen ihtilale kadar kimsenin
do¤ru düzgün duymad›¤› ayn› düflünceyi
paylaflan bir avuç insand›. ‹ktidar h›rs› onlara
Komünist Enternasyonali’ni kurmay› sa¤lad›.
Dünya o insanlar› bekliyordu ve onlar büyük
y›¤›nlar› harekete geçirdiler.
Biz hepimiz tarih ak›m›n›n belirli
parçalar›y›z. Bu ak›m› da ço¤umuz objektif
kanunlar çerçevesinde hareket etti¤ini
san›yor. Fakat güçlü irade bu ak›nt›n›n
yönünü de¤ifltirebilir. Olaylar›n gidiflat›n›
iktidar sistemi ya da zengin insanlar de¤il,
aktif insanlar belirlemektedir. Çünkü onlar›n
gönlünde hep de¤iflim heyecan› vard›r.
Öncülerin fikirleri baflkalar› taraf›ndan
desteklenince toplumsal düflüncede ihtilal
ortaya ç›kmaktad›r.
‹nsan genelde üç boyutlu çerçevede
düflünür: uzay, zaman, madde. Hareket
maddenin oluflturdu¤u madde ile düflünülür.
Fakat hayat, madde de¤ildir, belirli maddi
kabu¤a bürünmüfl bir ruhtur. ‹ktisat, teknik,
teknoloji, makine ve araçlar onun d›fl
durumunun belirli göstergeleridir ancak.
Hiçbir para ruhun hareketini belirleyemez.
Bu dünyada her fley sat›lmaz, sat›n al›namaz.
Belirleyiciler ise uzay ve zaman olarak
maddenin geliflmesini sa¤layan ruhun
de¤iflimleridir.
Ça¤dafl düflünce, bölgeseldir ve
oturmufltur. Tatarlar›n tarihini biz
Tataristan’da aramaktay›z ve Kiev
Rusya’s›nda Ruslar›n, Roma’da Latinlerin
yaflad›¤›ndan flüphe duymay›z. Asl›nda ço¤u
milletler hep göç etmifller ve di¤erleri ile
kar›flm›fllard›r. Hiçbir milletin ebedi kald›¤›
bölgeler olmam›flt›r.
Önceleri Kiev’de Hazarlar›n küçük flehri
àÒÚËÌÌÓ ÍÛθÚÛðÌÓÂ
‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚ËÂ
í‡Ú‡ð˚ ËÒÚÓð˘ÂÒÍË Á‡ÌËχÎË Ó„ðÓÏÌÛ˛
ÚÂððËÚÓð˲, ‡ ÔÓÚÓÏÛ ‚ÔÓÎÌ ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓ
ËÒ͇ڸ Ëı ˝ÚÌ˘ÂÒÍË ÍÓðÌË Ó‰ÌÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ Ì‡
Ò‚Âð äËÚ‡fl Ë Ì‡ ÑÛ̇Â. íÂððËÚÓðˇθÌÓÂ
Ï˚¯ÎÂÌˠϯ‡ÂÚ Ó·˙flÚ¸ ‚Ò˛ χүڇ·ÌÓÒÚ¸
Ë „ÎÛ·ËÌÛ ÍÛθÚÛðÌ˚ı ÏÂÚ‡ÏÓðÙÓÁ. óÚÓ·˚
ÔÓÌflÚ¸ ËÒÚÓð˲, ÌÛÊÂÌ ˝ÍÒÚÂððËÚÓðˇθÌ˚È
‚Á„Îfl‰, Í‡Í Û ÍӘ‚ÌË͇.
å˚ ıÓÚËÏ ÔðÓÒÚÓ„Ó Ó·˙flÒÌÂÌËfl ËÒÚÓðËË.
ó‡ÒÚÓ ÒÔð‡¯Ë‚‡˛Ú: «í‡Ú‡ð˚ – ˝ÚÓ ·Û΄‡ð˚
ËÎË ÏÓÌ„ÓÎ˚?» çÂÚ, ÓÌË – Ú‡Ú‡ð˚, Ë Ú‡ÍÓÈ
ÓÚ‚ÂÚ Í‡Í ·Û‰ÚÓ ·˚ ÌË˜Â„Ó Ì ӷ˙flÒÌflÂÚ, ıÓÚfl
‰ðÛ„ÓÈ ÓÚ‚ÂÚ ÚÓÊ Ì fl‚ÎflÂÚÒfl ·ÓÎÂÂ
ÓÔð‰ÂÎÂÌÌ˚Ï. ùÚÌÓÌËÏ «Ú‡Ú‡ð˚» ÊËÎ Ò‚ÓÂÈ
ÊËÁ̸˛, ‡ ̇ðÓ‰ ΄ÍÓ ‚ÔËÚ˚‚‡Î ÏÌÓ„Ó ËÁ
Ú˛ðÍÒÍÓÈ Ë ÌÂÚ˛ðÍÒÍÓÈ ÍÛθÚÛð. ÉÛÌÌ˚ –
Ú˛ðÍË – ·Û΄‡ð˚ – Ú‡Ú‡ðÓ-ÏÓÌ„ÓÎ˚ –
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ ڇڇð˚, Ú‡ÍÓ‚‡ ÙÓðÏÛ·
˝ÚÌÓ„ÂÌÂÁ‡. Ñ‚‡ ÏÓ˘Ì˚ı ÔÓÚÓ͇ ÒÎËÎËÒ¸ ‚
Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ ˝ÚÌÓ„ÂÌÂÁÂ: „ÛÌÌÓ-Ú˛ðÒÍËÈ Ë
Ú˛ðÍÓ-Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ. ÉÛÌÌÓ-Ú˛ðÍÒ͇fl ‚ÓÎ̇
ÓÒÚ‡‚Ë· ÔÓÒΠҷfl ̇ ÇÓÎ„Â Ë ÑÛ̇Â
·Û΄‡ðÒÍÛ˛ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚ¸, ‡ Ú˛ðÍÓÚ‡Ú‡ðÒÍËÈ ÔÓÚÓÍ Ì‡ÎÓÊËÎÒfl ̇ ·Û΄‡ðÒÍÛ˛ Ë
ÍËÔ˜‡ÍÒÍÛ˛ (ÔÓÎӂˆÍÛ˛) Òð‰Û,
ÔðÂÓ·ð‡ÁÓ‚‡‚ ÏÌÓ„Ó˜ËÒÎÂÌÌ˚ ڲðÍÒÍËÂ
ÔÎÂÏÂ̇ ‚ Ú˛ðÍÓ-Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ Ì‡ðÓ‰.
çÓ ÏÓÊÂÚ ·˚Ú¸ ‰Îfl ËÒÚÓðËË ‚‡ÊÌÂÂ
ð‡Á‚ËÚË ‰Ûı‡, ˜ÚÓ Ì ‚Ò„‰‡ ÒÓ‚Ô‡‰‡ÂÚ Ò
ÙËÁ˘ÂÒÍËÏ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËÂÏ Ì‡ðÓ‰‡ ËÎË
ÔÂðËÔÂÚËflÏË ÒÛ‰¸·˚ ˝ÚÌÓÌËχ. LJÊÌÓ ÔÓÌflÚ¸
Ôð˘ËÌÛ Û„‡Ò‡ÌËfl Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ‰Ûı‡. èÓ˜ÂÏÛ Ò
à‚‡ÌÓÏ ÉðÓÁÌ˚Ï Ì‡ ÔÓÍÓðÂÌË ä‡Á‡ÌË ¯ÎË
Ú‡Ú‡ð˚ ‚Ó „·‚Â Ò ò‡ı-ÄÎË? ÇÒΉ Á‡ ˝ÚËÏ
Ú‡Ú‡ð˚ Á‡ÚÂðflÎËÒ¸ ‚ êÓÒÒËË. à ÏÓÊÂÚ ÎË
Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ ‰Ûı ‚ÓÁðÓ‰ËÚ¸Òfl? Ç Ò‚Ó ‚ðÂÏfl
ıÛÌÌ˚, ÔðÓð‚‡‚¯ËÂÒfl Ò ·ÓflÏË ˜ÂðÂÁ „Óð˚
ÄÎÚ‡fl ̇ ÇÓÎ„Û ·˚ÎË Ò··˚Ï ÔÎÂÏÂÌÂÏ Ë
ËÒ˜ÂÁÎË ËÁ ËÒÚÓðËË Ì‡ 200 ÎÂÚ, ÌÓ Á‡ÚÂÏ,
Òϯ‡‚¯ËÒ¸ Ò Û„ð‡ÏË, ÓÌË ÒÚ‡ÎË «„ðÓÁÌ˚ÏË»
„ÛÌ̇ÏË, ÔÓÚðflÒ¯ËÏË Ö‚ðÓÔÛ. àı ‰Ûı
‚ÓÁðÓ‰ËÎÒfl. çÓ, ‚ÓÁÏÓÊÌÓ, Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ ‰Ûı ‚ÂÒ¸
ÔÂð¯ÂÎ Í ðÛÒÒÍËÏ, ‚‰¸ Ì ÚÓθÍÓ
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚ¸ êÓÒÒËË, ÌÓ Ë ðÛÒÒ͇fl
ÍÛθÚÛð‡ ‚Ó ÏÌÓ„ÓÏ ÙÓðÏËðÓ‚‡Î‡Ò¸
·Î‡„Ó‰‡ðfl ˝ÌÂð„ËË Ú‡Ú‡ð, ۯ‰¯Ëı ̇ ÒÎÛÊ·Û
‚ åÓÒÍ‚Û.
olan Kuyaba’da sadece Slavlar de¤il, Türkler
de yaflarm›fl (Hazarlar, Torklar, Kara
Kalpaklar, Berendeiler). Sonra Vikingler
gelir ve idare etmeye bafllarlar. Sonra
Peçenekler, Pololar, Tatar-Mo¤ollar,
Litvanyal›lar ve Polonyal›lar gelir. Bu
kültürel kar›fl›mdan Slav ve Türkün kar›flt›¤›
Rus ruhu oluflmufltur.
Tatarlar›n atalar› Türk dilli Hunlar
Asya’n›n derinliklerinden Bat›’ya do¤ru
hareket etmifllerdir ve 155-158 y›llar›nda ‹dilUral bölgesine yerleflmifllerdir. Ruslar Volga
kenarlar›na bin sene sonra gelmifllerdir.
Volga “Büyük Rus nehri” olmadan önce
“Tatar’›n büyük ‹dil’i idi”. Her fley iç içe
geçti ve etkileflti. Kimi zaman paralel kültür
olufltu, kimi zaman da çat›flma ile belirli bir
ortak payda da birlefltiler.
Gerçek bir kültür etkileflimi
Tatarlar tarihte çeflitli bölgelerde
yaflam›fllard›r. Bundan dolay› da onlar›n etnik
kökenlerini Çin’in kuzeyinde ve Tuna
boylar›nda aramak mant›kl›d›r. Bölgesel
düflünme kültür de¤iflimlerinin derinli¤ini ve
boyutlar›n› kavramay› zorlaflt›rmaktad›r.
Tarihi anlamak için göçebeler gibi yerleflim
öncesi mant›k yürütmek gerek.
Biz tarihin sade bir flekilde anlat›lmas›n›
istiyoruz. Hep sorarlar: “Tatarlar, Bulgar m›,
Mo¤ol mu?” Hay›r, “onlar, Tatar” deyince
di¤er cevap bundan daha belirli olmasa da
sanki hiçbir fley ifade etmiyor. “Tatar” ›rk›
kendi hayat› ile yaflam›flt›r. Halk ise Türk ve
Türk olmayan unsurlardan çok fley alm›flt›r.
Hun, Türk, Bulgar, Tatar, Mo¤ol; flimdiki
Tatar etnik yap›s›n›n formülü bu. Tatar etnik
yap›s›nda iki büyük ak›m birleflmifltir: Hun-
섇үËÈ ‰Ûı
ð‡‚ÌÓÒËÎÂÌ
ËÒ˜ÂÁÌÓ‚ÂÌ˲
̇ðÓ‰‡ Ò ÏËðÓ‚ÓÈ
‡ðÂÌ˚. éÒÚ‡ÂÚÒfl
Â„Ó ËÏfl ‚
ÎÂÚÓÔËÒflı ËÎË
ÚÓÔÓÌËÏËÍÂ, ‡ Ò‡Ï
ÓÌ ð‡ÒÚ‚ÓðflÂÚÒfl ‚
ËÌÓÏ Ì‡ðÓ‰Â, ‚
‰ðÛ„ÓÈ ÍÛθÚÛðÂ,
ÔÓ„ÎÓ˘‡ÂÚÒfl ·ÓÎÂÂ
ÒËθÌÓÈ ‚ÓÎÂÈ.
Kaybolan ruh,
milletlerin dünyadan
kaybolmas›yla
özdeflleflir. ‹smi
tarih kitaplar›nda
kal›r; kendisi baflka
millet ve kültür
içinde erir daha
büyük irade içinde
örtülür.
25
í‡Ú‡ð˚
ËÒÚÓð˘ÂÒÍË
Á‡ÌËχÎË
Ó„ðÓÏÌÛ˛
ÚÂððËÚÓð˲, ‡
ÔÓÚÓÏÛ ‚ÔÓÎÌÂ
ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓ ËÒ͇ڸ
Ëı ˝ÚÌ˘ÂÒÍËÂ
ÍÓðÌË
Ó‰ÌÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ Ì‡
Ò‚Âð äËÚ‡fl Ë Ì‡
ÑÛ̇Â.
Tatarlar tarihte
çeflitli bölgelerde
yaflam›fllard›r.
Bundan dolay› da
onlar›n etnik
kökenlerini Çin’in
kuzeyinde ve Tuna
boylar›nda aramak
mant›kl›d›r.
26
ëÚÓÈÍÓÒÚ¸ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓ„Ó ‰Ûı‡
í‡Ú‡ð˚ Ô˚Ú‡ÎËÒ¸ ÔÓÍÓðËÚ¸ ‚ÂÒ¸ ÏËð, ÌÓ Ò‡ÏË
Ó͇Á‡ÎËÒ¸ ÔÓÍÓðÂÌÌ˚ÏË. à‰ÂË óËÌ„ËÒı‡Ì‡
ÓÌË ÓÒÚ‡‚ËÎË ‚ ̇ÒΉÒÚ‚Ó åÓÒÍ‚Â, ÍÓÚÓð‡fl
ÒÓ‰ËÌË· „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÛ˛ ˝ÍÒÔ‡ÌÒ˲ Ò
Ôð‡‚ÓÒ·‚ÌÓ-‚ËÁ‡ÌÚËÈÒÍËÏ ÏÂÒÒˇÌÒÚ‚ÓÏ, Ë
̇ ˝ÚÓÈ ÔÓ˜‚ ðӉ˷Ҹ ðÛÒÒ͇fl ˉÂfl. Ç̇˜‡ÎÂ
˝Ú‡ ˉÂfl ÙÓðÏÛÎËðÓ‚‡Î‡Ò¸ Í‡Í «åÓÒÍ‚‡ –
ÚðÂÚËÈ êËÏ», Á‡ÚÂÏ åÓÒÍ‚‡ – ÒÚÓÎˈ‡
äÓÏÏÛÌËÒÚ˘ÂÒÍÓ„Ó àÌÚÂð̇ˆËÓ̇·. óÚÓ
‰‡Î¸¯Â?
ëÓÁ‰‡ÂÚÒfl ‚Ô˜‡ÚÎÂÌËÂ, ˜ÚÓ êÓÒÒËfl
Á‡ÒÚðfl· ̇ ÔÂðÂÍðÂÒÚÍ ËÒÚÓðËË. é̇ ÌÂ
ÏÓÊÂÚ ‰Ó ÍÓ̈‡ ÛÈÚË ÓÚ ËÏÔÂðÒÍËı Úð‡‰ËˆËÈ,
ÌÓ Ë Ì ÏÓÊÂÚ ÒÚ‡Ú¸ ‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍËÏ
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÓÏ. åÌÓ„ËÏ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚÒfl, ˜ÚÓ
ÏÓÊÌÓ ÌÂÏÌÓÊÍÓ ‚ÂðÌÛÚ¸Òfl ̇Á‡‰, ÌÂÏÌÓ„Ó
‚ÁflÚ¸ Û á‡Ô‡‰‡, ˜ÛÚ¸-˜ÛÚ¸ - Û ÇÓÒÚÓ͇ Ë
ÔÓÒÚðÓËÚ¸ ͇ÍÛ˛-ÚÓ Ë‰Â‡Î¸ÌÛ˛ ËÏÔÂð˲.
êÓÒÒËfl Ò‚ÓÂÓ·ð‡Á̇fl ÒÚð‡Ì‡, ÌÓ Ì ̇ÒÚÓθÍÓ,
˜ÚÓ·˚ ˉÚË ÔðÓÚË‚ ÏËðÓ‚˚ı ÚẨÂ̈ËÈ.
àÒÚÓð˘ÂÒÍÓ ÒÓÁ̇ÌË – ˆÂÏÂÌÚËðÛ˛˘ËÈ
˝ÎÂÏÂÌÚ Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ. ᇘ‡ÒÚÛ˛
̇ðÓ‰˚ êÓÒÒËË ËÏÂ˛Ú ·ÓΠ‰ðÂ‚Ì˛˛
ËÒÚÓð˲, ˜ÂÏ ðÛÒÒÍËÂ. ë„ӉÌfl ͇ʉ˚È Ì‡ðÓ‰
Ô˯ÂÚ Ò‚Ó˛ ËÒÚÓð˲ Ò‡ÏÓÒÚÓflÚÂθÌÓ. Ä Ò
˜Â„Ó Ì‡˜Ë̇ڸ ËÒÚÓð˲ ÒÚð‡Ì˚? ë
í˛ðÍÒÍÓ„Ó, ï‡Á‡ðÒÍÓ„Ó, Ä‚‡ðÒÍÓ„Ó
͇„‡Ì‡ÚÓ‚, ÅÛ΄‡ðÒÍÓ„Ó ˝ÏËð‡Ú‡ Ë ÊËÁÌË
‰ðÛ„Ëı ‰ð‚ÌËı ̇ðÓ‰Ó‚, ÒΉӂ‡ÚÂθÌÓ,
ÔðËÁ̇ڸ êÓÒÒ˲ ÔÓÎË˝ÚÌ˘ÂÒÍËÏ
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÓÏ? àÎË ÊÂ, ÓÔÛÒÚË‚
ÊËÁÌÂÓÔËÒ‡ÌË ÌÂðÛÒÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚,
Úð‡ÍÚÓ‚‡Ú¸ ËÒÚÓð˲ êÓÒÒËË Í‡Í ˜ËÒÚÓ
ðÛÒÒÍÛ˛?! ùÚÓÚ ‚ÓÔðÓÒ Ì ÒÚÓθÍÓ
‡Í‡‰ÂÏ˘ÂÒÍËÈ, ÒÍÓθÍÓ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÈ. éÌ
Á‡‰Â‚‡ÂÚ Ò‡ÏÛ ÒÛÚ¸ Ó·˘ÂÒÚ‚‡ Ë Ò‚flÁ‡Ì Ò
Ò‡ÏÓÓÔð‰ÂÎÂÌËÂÏ Ì‡ðÓ‰‡. Ç Ò‡ÏÓÏ ‰ÂÎÂ, ÍÚÓ
Ê ÌÂÒÂÚ ÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚ¸ Á‡ ÒÛ‰¸·Û êÓÒÒËË?
êÛÒÒÍËÂ? êÓÒÒËflÌÂ? åÌÓ„Ó̇ˆËÓ̇θÌ˚È
̇ðÓ‰? äÓÌ„ÎÓÏÂð‡Ú ÚÂððËÚÓðËÈ? ÖÒÎË
Türk ve Türk-Tatar. Hun-Türk dalgas›
kendisinden sonra Volga ve Tuna boylar›nda
Bulgar Devletçili¤i’ni b›rakm›flt›r. Türk-Tatar
ak›m› ise Bulgar ve K›pçak ortam›
oluflturarak birçok Türk-Tatar boylar›n›n
oluflmas›na yol açm›flt›r.
Belki de tarih için maddi hayat ile her
zaman uyum içinde olmayan veya etnik
yap›lar›n›n kaderi ile ilgisiz ruhun geliflimi
daha da önemlidir. Tatar ruhunun atefllenme
sebebini anlamak önemlidir. ‹van Grozni
saflar›nda neden Tatarlar fiah-Ali kumandas›
alt›nda Kazan’a yürüdüler? Bundan sonra
Tatarlar Rusya’da kayboldular. Tatar ruhu
yeniden canlanabilir mi? Hunlar bir zamanlar
Altay da¤lar›n› aflan savafllar› kaybederek 200
y›lda tarih sahnesinden kayboldular ve
sonradan Uygurlarla kar›flarak Avrupa’y›
titreten “korkutucu” Hunlar olarak tekrar
ortaya ç›k›tlar. Onlar›n ruhu canland›. Fakat
Tatar ruhu tamamen Ruslara geçmifltir, çünkü
sadece Rusya devletçili¤i de¤il, Rus kültürü
de Moskova’ya hizmet etmeye giden
Tatarlar›n enerjisi ile flekillenmifltir.
Tarihsel kimli¤in tutkal›
Tatarlar tüm dünyay› ele geçirmek isterken
kendileri o duruma düfltüler. Onlar devletin
genifllemesini Ortodoks-Bizans misyonerli¤i
ile birlefltiren Cengiz Han’›n fikirlerini
Moskova’da b›rakt›lar ve bu topraklarda Rus
düflüncesi do¤du. Önce bu fikir “Moskovaüçüncü Roma” olarak flekillendi, sonra
“Moskova-Komünist Enternasyonalin
Baflkenti” oldu. Bundan sonra ne olacak?
Rusya tarih kavfla¤›nda duraklam›fl gibi bir
izlenim ortaya ç›k›yor. O sonuna kadar
imparatorluk geleneklerini terk edemez,
demokratik bir devlet de olam›yor. Ço¤una
göre biraz geri vites yaparak hem Bat›’dan,
hem Do¤u’dan bir fleyler kaparak yeni bir
ideal imparatorluk kurmak mümkündür.
Rusya’n›n kendine has yap›s› vard›r fakat bu
yap› zaman›n gerektirdi¤i ak›ma karfl›
gidecek kadar de¤ildir.
Tarihsel kimlik, toplumsal de¤erleri
birlefltiren madde gibidir. Rusya’da yaflayan
milletlerin Ruslara göre daha eski tarihleri
vard›r. Hâlihaz›rda her millet kendi tarihini
kendisi yazmaktad›r. Ülke tarihini nereden
bafllatmak laz›m acaba? Türklerden mi,
Hazarlardan m›, Avar Ka¤anl›klar›ndan m›,
Bulgar Emirliklerinden ve baflka milletlerden
ve sonunda Rusya’y› çok milletli devlet mi
kabul etmek laz›m? Veya Rus olmayan
milletlerin tarihlerini ihmal ederek Rusya’n›n
saf Rus tarihini mi yazmak laz›m? Bu
meselenin siyasi boyutu akademik boyutunu
aflmaktad›r. O toplumsal kaderi belirlemekte
ve milletin kimli¤i ile ilgilidir. Gerçekten
Rusya’n›n kaderinde sorumlulu¤u kim
üstlenmektedir? Ruslar m›? Rusyal›lar m›?
ۘ·ÌËÍË Ì ·Û‰ÛÚ Ó·˙ÂÍÚË‚ÌÓ ËÁ·„‡Ú¸
ËÒÚÓð˲ Ú‡Ú‡ð Ë ‰ðÛ„Ëı ̇ðÓ‰Ó‚, ÚÓ ÚÂÏ
Ò‡Ï˚Ï ÏÌÓ„Ë Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚÌË ÍÛθÚÛð˚
Ó͇ÊÛÚÒfl ‚Ì ÒËÒÚÂÏ˚ ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ ÒÚð‡Ì˚, ‡
˝ÚÓ ˜ð‚‡ÚÓ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÏË ÔÓÒΉÒÚ‚ËflÏË.
ç‡ÒÚÛÔ‡˛˘‡fl ˝ÔÓı‡ „ÎÓ·‡ÎËÁ‡ˆËË ÎÓχÂÚ
ÏÌÓ„Ë ÛÒÚÓfl‚¯ËÂÒfl Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËfl,
̇‚flÁ˚‚‡fl Ó·˘Ë ‰Îfl ÏËð‡ ˆÂÌÌÓÒÚË Ë
ÔÒËıÓÎӄ˲. ùÍÒÚÂððËÚÓðˇθÌÓ ‚ÓÒÔðËflÚËÂ
ÏËð‡ Ë ÏÓ·ËθÌÓÒÚ¸ ÒÚ‡ÌÓ‚flÚÒfl
‰ÓÏËÌËðÛ˛˘ËÏ Ù‡ÍÚÓðÓÏ. ÑÎfl ‡ÏÂðË͇̈‡,
‚ðÓÔÂȈ‡ ËÎË ÍËڇȈ‡ ÔÓÎÂ Â„Ó ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË
- ‚ÂÒ¸ ÏËð. éÌË ÒÚ‡ÎË ‚ÂÒÚË Ò·fl Í‡Í ÌÓχ‰˚
- ÍӘ‚ÌËÍË Òð‰Ì‚ÂÍÓ‚¸fl, Ë·Ó ð˚ÌÓÍ ÒÚ‡Î
Ó·˘ËÏ, ÙË̇ÌÒ˚ ÔÂðÂÏ¢‡˛ÚÒfl ÒÓ‚Âð¯ÂÌÌÓ
Ò‚Ó·Ó‰ÌÓ ÔÓ ‚ÒÂÏÛ ÏËðÛ, ÔðË‚flÁ‡ÌÌÓÒÚË Í
ÏÂÒÚÛ ÔðÓÊË‚‡ÌËfl Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍË ÌÂ
ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ, ‡ Òð‰ÒÚ‚‡ ÍÓÏÏÛÌË͇ˆËË ‰Â·˛Ú
‚ÂÒ¸ ÏËð ·ÎËÁÍËÏ Ë ‰ÓÒÚÛÔÌ˚Ï. è·ÌÂÚ‡
Òڇ· ‰ËÌÓÈ. ÉÎÓ·‡ÎËÁ‡ˆËfl ÏÂÌflÂÚ
Ï˚¯ÎÂÌËÂ, Á‡ÒÚ‡‚Îflfl ‚ÒÂı ÊËÚ¸ ËÌÚÂðÂÒ‡ÏË
ð‡ÁÌ˚ı ÒÚð‡Ì, ÔÂðÂÊË‚‡Ú¸ Á‡ Úð‡„‰ËË Ì‡
ð‡ÁÌ˚ı ÍÓÌÚËÌÂÌÚ‡ı, ð‡‰Ó‚‡Ú¸Òfl Á‡ Û‰‡˜Ì˚Â
ÔÓÎÂÚ˚ ÍÓÒÏÓ̇‚ÚÓ‚, ‚ÌËχÚÂθÌÓ
‚„Îfl‰˚‚‡Ú¸Òfl ‚ ·̉¯‡ÙÚ˚ ãÛÌ˚ Ë å‡ðÒ‡.
èðÓËÒıÓ‰ËÚ ÏÂÚ‡ÏÓðÙÓÁ‡ ÔÓÎËÚËÍË,
˝ÍÓÌÓÏËÍË, ÍÛθÚÛð˚ Ë ‚ÌÓ‚¸ ÓÊË‚‡ÂÚ
ÌÂËÒÚð·ËÏ˚È ‰Ûı óËÌ„ËÒı‡Ì‡ - ‰Ûı
˝ÍÒÔ‡ÌÒËË, ÍÓÚÓð˚È Ì‡ ˝ÚÓÚ ð‡Á ÔÂðÂÒÂÎflÂÚÒfl
‚ ‡Ì„ÎÓÒ‡ÍÒÓ‚. ä‡Í ·˚Ú¸ Ú‡Ú‡ð‡Ï ‚ ˝ÚÓÈ
ÒËÚÛ‡ˆËË? ÇˉËÏÓ, ‰Îfl ÌËı ̇ÒÚÛÔËÎÓ ‚ðÂÏfl
‰Â·ڸ ‚˚·Óð ÏÂÊ‰Û ÇÓÒÚÓÍÓÏ Ë á‡Ô‡‰ÓÏ.
çËÍÓÎ‡È ÅÂð‰fl‚ ÔËÒ‡Î: «ç‡ ÇÓÒÚÓÍ –
ÍÓÎ˚·Âθ ‚ÒÂı ‚ÂÎËÍËı ðÂÎË„ËÈ Ë ÍÛθÚÛð». ë
ÚÂı ÔÓð ÒÎÓÊËÎÒfl á‡Ô‡‰, ‡ ÇÓÒÚÓÍ ÒÚ‡Î
ÏÌÓ„ÓÎËÍËÏ: û„Ó-ÇÓÒÚӘ̇fl ÄÁËfl, ëð‰Ìflfl
ÄÁËfl, Äð‡·ÒÍËÈ ÏËð, ÅÎËÊÌËÈ ÇÓÒÚÓÍ – ÓÌË
‚Ò ӘÂ̸ ð‡ÁÌ˚Â. çÂθÁfl Úð‡ÍÚÓ‚‡Ú¸ êÓÒÒ˲
Í‡Í Òð‰ËÌÌÓ ˆ‡ðÒÚ‚Ó, Í‡Í ÇÓÒÚÓÍÓ-á‡Ô‡‰.
çÂÚ Ú‡ÍÓÈ ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËË. Ö‚ðÓÔ‡, ‚ ÒËÎÛ ÚÓ„Ó,
˜ÚÓ Ó̇ ÔÓÌfl· ̇Ôð‡‚ÎÂÌË ‰‚ËÊÂÌËfl
˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚‡ Í Ò‚Ó·Ó‰Â, ÓÔð‰ÂÎfl· ËÒÚÓð˲
ÔÓÒΉÌËı ÒÚÓÎÂÚËÈ. ùÚÓÚ ÓÒÌÓ‚ÌÓÈ ‚ÂÍÚÓð
ÓÒÚ‡ÂÚÒfl „·‚Ì˚Ï Ë ‚ ̇¯Ë ‰ÌË. í‡Ú‡ð˚
ÓÚÓ¯ÎË ÓÚ ÇÓÒÚÓ͇ Ë ÔÓð‡ ÔðËÒÚ‡Ú¸ Í á‡Ô‡‰Û.
çËÍÓÎ‡È ÅÂð‰fl‚, „ÎÛ·Ó˜‡È¯ËÈ ËÁ ‚ÒÂı
ðÛÒÒÍËı Ï˚ÒÎËÚÂÎÂÈ, ÔËÒ‡Î: «ÖÒÚ¸ ‰‚‡
ÔðÂӷ·‰‡˛˘Ëı ÏËÙ‡, ÍÓÚÓð˚ ÏÓ„ÛÚ ÒÚ‡Ú¸
‰Ë̇Ï˘ÂÒÍËÏË ‚ ÊËÁÌË Ì‡ðÓ‰Ó‚, - ÏËÙ Ó
ÔðÓËÒıÓʉÂÌËË Ë ÏËÙ Ó ÍÓ̈Â. ì ðÛÒÒÍËı
ÔðÂӷ·‰‡ÂÚ ‚ÚÓðÓÈ ÏËÙ – ÏËÙ
˝Òı‡ÚÓÎӄ˘ÂÒÍËÈ». Ä Û Ú‡Ú‡ð Ì Ó͇Á‡ÎÓÒ¸
ÏËÙ‡ ÌË Ó Ì‡˜‡ÎÂ, ÌË Ó ÍÓ̈Â. é ̇˜‡ÎÂ
Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ ËÒÚÓðËË ÔðˉÛÏ˚‚‡ÎË Ì·˚Îˈ˚, ‚
ÎÛ˜¯ÂÏ ÒÎÛ˜‡Â Ò‚Ó‰fl Ëı Í «·Û΄‡ðÒÍÓÈ»
ÍÓ̈ÂÔˆËË ÔðÓËÒıÓʉÂÌËfl Ú‡Ú‡ð, ‚ ıÛ‰¯ÂÏ –
̇Á˚‚‡ÎË ‰Ë͇ðflÏË, Ó·Ó΄‡‚ ‚ðÂÏÂ̇ áÓÎÓÚÓÈ
éð‰˚ Ë Ú‡Ú‡ðÒÍËı ı‡ÌÒÚ‚. Ä ÏËÙ Ó ·Û‰Û˘ÂÏ
·˚Π҂‰ÂÌ Í «ÚÂÓðËË» ÒÎËflÌËfl ̇ˆËÈ, „‰Â
Ú‡Ú‡ð‡Ï ÓڂӉ˷Ҹ Û˜‡ÒÚ¸ «ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓ»
ËÒ˜ÂÁ‡˛˘Â„Ó Ì‡ðÓ‰‡. çÓ ÒÓıð‡ÌË‚¯ËÈÒfl ‚
Ú˜ÂÌË Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚËÈ ‰Ûı Ì ÏÓÊÂÚ ËÒ˜ÂÁÌÛÚ¸
·ÂÒÒΉÌÓ. éÌ Ê‰ÂÚ ‚ÓÁðÓʉÂÌËfl, ÓÌ
ÔðÓð˚‚‡ÂÚÒfl Í ÌÓ‚˚Ï ‚Âð¯Ë̇Ï, ÓÌ „ÓÚÓ‚ËÚÒfl
Í ÏÂÚ‡ÏÓðÙÓÁÂ, ÓÌ Ï‡ÌËÚ ÓÊˉ‡ÌËÂÏ ÍðÛÚ˚ı
ÔÂðÂÏÂÌ. çÓ‚Ó Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚË Úð·ÛÂÚ ÌÓ‚˚ı
„ÂðÓ‚.
Çok milletli halk m›? Bölgeler y›¤›n› m›?
E¤er derslikler Tatar ve di¤er milletlerin
tarihini yeterince anlatamazlarsa, binlerce
senelik kültürel de¤erler ihmal edilmifl
olacak, bu da siyasi sorunlar› ortaya
ç›karacakt›r.
Küreselleflme dalgalar› birçok kökleflmifl
düflünceleri söküp atarak dünya genelinde
geçerli olan de¤er yarg›s› ve psikolojiyi
belirlemektedir. Hayatta mekan›n öneminin
azalmas›, mobilitenin artmas› a¤›r basan
unsur olmakta. Bir Amerikal›, Avrupal› veya
Çinli için faaliyet sahas› tüm dünyad›r. Onlar
orta as›r göçebelerine benzemektedirler.
Belki de pazar ortak oldu, para çok rahat bir
flekilde dünyan›n bir ucundan di¤er ucuna
dolaflmakta, hayatta mekana ba¤l›l›¤›n hiç
önemi yok, iletiflim teknolojileri de her fleyi
daha yak›n ve ulafl›labilir k›lmaktad›r. Dünya
birleflti. Küreselleflme de¤iflik ülkelerin
ç›karlar› do¤rultusunda yaflamaya zorlayarak
düflünceleri de¤ifltirmekte, de¤iflik k›talarda
meydana gelen kazalara üzülmeyi,
kozmonotlar›n baflar›lar›na sevinmeyi, Ay ve
Mars arazilerine dikkatli bakmay› ö¤retiyor.
Siyaset, iktisat, ve kültürde bir de¤iflim
yaflanmakta ve Cengiz Han’›n ruhu yeniden
do¤makta; geniflleme ruhu. Bu defas›nda s›ra
Anglo-saksonlarda. Tatarlar bu durumda ne
yapmal›? Galiba onlar için Bat›-Do¤u seçimi
yapma zaman› geldi. Nikolay Berdyayev
flöyle yazm›fl: “Do¤u-tüm kültürlerin ve
büyük dinlerin befli¤idir”. O zamandan beri
Bat› oluflmufltur. Do¤u ise çok yönlü oldu;
Güney-Do¤u Asya, Orta Asya, Arap
Dünyas›, Ortado¤u; bunlar hepsi çok
çeflitlidir. Rusya’y› Bat›-Do¤u aras›nda bir
ülke olarak lanse etmek do¤ru de¤ildir. Böyle
bir uygarl›k yoktur. Avrupa, insan›n
özgürlükler istedi¤inin fark›na varmas›ndan
bu yana birkaç yüzy›l tarihe damgas›n›
vurmufltur. Bu esas çizgi bugün de
geçerlili¤ini korumaktad›r. Tatarlar Do¤u’dan
uzaklaflt› ve art›k Bat›’ya ayak basmalar›
laz›md›r.
Derin Rus düflünürlerden Nikolay
Berdyayev yine flöyle diyor: “Milletlerin
hayat›na hareket verebilecek iki uydurma
bulunmaktad›r: Ortaya ç›k›fl ve son bulma ile
ilgili uydurma. Ruslar ikincisini
düflünmektedirler. Tatarlarda ise ne
bafllangݍ, ne bitifl ile ilgili uydurma
olamam›flt›r. Tatar tarihinin bafllang›c›n›
“Bulgarc›” yaklafl›mla yorumlayanlar oldu.
En kötüleri Alt›n Ordu ve Tatar Hanl›klar›
dönemini hat›rlatarak “barbar” addetti.
Gelecek uydurmas› ise Tatar milletinin yok
olaca¤›na götürüldü. Fakat binlerce y›l
yaflayan ruh izsiz yok olamaz. O yeniden
do¤may› bekliyor, o yeni doruklar› gözlüyor,
de¤iflime haz›rlan›yor, büyük de¤iflmelerin
heyecan› ile yan›yor. Yeni biny›l yeni
kahramanlar talep ediyor.
í‡Ú‡ð˚ Ô˚Ú‡ÎËÒ¸
ÔÓÍÓðËÚ¸ ‚ÂÒ¸
ÏËð, ÌÓ Ò‡ÏË
Ó͇Á‡ÎËÒ¸
ÔÓÍÓðÂÌÌ˚ÏË.
à‰ÂË óËÌ„ËÒı‡Ì‡
ÓÌË ÓÒÚ‡‚ËÎË ‚
̇ÒΉÒÚ‚Ó
åÓÒÍ‚Â, ÍÓÚÓð‡fl
ÒÓ‰ËÌË·
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÛ˛
˝ÍÒÔ‡ÌÒ˲ Ò
Ôð‡‚ÓÒ·‚ÌÓ‚ËÁ‡ÌÚËÈÒÍËÏ
ÏÂÒÒˇÌÒÚ‚ÓÏ, Ë
̇ ˝ÚÓÈ ÔÓ˜‚Â
ðӉ˷Ҹ ðÛÒÒ͇fl
ˉÂfl.
Tatarlar tüm dünyay›
ele geçirmek
isterken kendileri o
duruma düfltüler.
Onlar devletin
genifllemesini
Ortodoks-Bizans
misyonerli¤i ile
birlefltiren Cengiz
Han’›n fikirlerini
Moskova’da
b›rakt›lar ve bu
topraklarda Rus
düflüncesi do¤du.
27
ÉÓðÓ‰ ä‡Á‡Ì¸ ‚ ÚËÚÛ·ÚÛðÂ
ÏÓÒÍÓ‚ÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÂÈ
Moskova devlet
unvanlar›nda Kazan izleri
üðÎ˚Í ë‡ıË·-ÉËðÂfl
Giray Han’›n emirnamesi
28
чÏËð àÒı‡ÍÓ‚
Damir ‹shakov
ÑÓÍÚÓð ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı ̇ÛÍ (ä‡Á‡Ì¸).
Tarih Bilimleri doktoru (Kazan).
Ç
olonya-Litvanya devletine Kazan flehri
al›nd›ktan sonra gönderilen vesikada,
Moskova boyarlar› (asilzadeleri) Kazan’›
yeni alan ‹van IV’ü sadece çar olarak de¤il,
“büyük devletli” ve ayn› zamanda “Kazan
kumandan›” olarak ifade etmifller ve bunu ilk
olarak kulland›klar›n› belirtmifller. Burada,
daha sonralar› Moskova çarlar›na verilen
“Kazan çar›” unvan›ndan bahsedilmektedir.
Söz konusu unvan› maddi sembollerde de
görmek mümkündür: Moskova’da kabul edilen
Er. Baus (1583-1584) ‹ngiliz elçilerini kabul
etmeyle ilgili diplomatik yaz›flmalar›nda, flöyle
bir an› da kalm›flt›r: Çar ‹van IV kabul
s›ras›nda yan›nda Moskova, Kazan ve
Astrahan’a ait üç tac›n› da bulunduruyormufl.
1552 y›l›nda “çar tac›” olarak ifade edilen bu
taç, daha sonra “Kazan tac›” ismi verilen ve
günümüze dek saklanan flapkad›r.
Kazan’›, bariz bir flekilde olmasa da
Moskova hükümdarlar›n›n unvanlar›nda da
görmek mümkün: Birçok yerli tarihçinin
yazd›¤› gibi, 1487 y›l›nda Rus askerlerinin
baflar›l› seferleri sonras›, Kazan flehri al›n›nca
Moskova knyaz› ‹van II var olan unvan›na
“Bulgar knyaz›” unvan›n› da eklemifltir.
Bu iddialarla mutab›k olmak mümkün fakat
Rusyal› tarihçilerin yorumlar›nda bir zay›f
nokta var; 1487 y›l›nda ne Bulgar Hanl›¤›
vard›, ne de onun baflkenti fiehr-i Bulgar. Bir
soru akla geliyor: Peki ama Moskova
hükümdarlar›n›n kulland›¤› bu unvan nereden
geldi? Bu soruya cevap vermek pek kolay
de¤il. Bunun için tarihî kaynaklara bakmak
laz›m.
Tatarlara ait iki 16. as›r kayna¤›nda bu
konuda ilginç bir tez ç›kartacak kadar bilgi var.
fierif Hac›tarhani’nin Zafername-i Velayet-i
Kazan (1550) eserinde “Kazan, Bulgar
Hanl›¤›’n›n merkezi” gibi tan›mlar var. Bunun
d›fl›nda Kazan flairi Muhammedyar’›n eserinde
„ð‡ÏÓÚÂ, ÓÚÔð‡‚ÎÂÌÌÓÈ ‚ èÓθÒÍÓãËÚÓ‚ÒÍÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó ‚ÒÍÓðÂ
ÔÓÒΠ‚ÁflÚËfl „. ä‡Á‡ÌË,
ÏÓÒÍÓ‚ÒÍË ·Óflð ÓÔð‰ÂÎËÎË ÚÓθÍÓ ˜ÚÓ
Ôӷ‰˂¯Â„Ó ä‡Á‡ÌÒÍÓ ı‡ÌÒÚ‚Ó à‚‡Ì‡
IV Ì ÚÓθÍÓ «ˆ‡ðÂÏ» Ë «‚ÂÎËÍËÏ
„ÓÒÛ‰‡ðÂÏ», ÌÓ Ë Ì‡Á‚‡ÎË Â„Ó «ä‡Á‡ÌÒÍËÏ
ÚËÚÎÓÏ» Ë Û͇Á‡ÎË, ˜ÚÓ ÓÌÓ «ÔËÒ‡ÌÓ
‚ÔÂð‚˚». ꘸ ‚ ‰‡ÌÌÓÏ ÒÎÛ˜‡Â fl‚ÌÓ
ˉÂÚ Ó ÚËÚÛΠ«ˆ‡ð¸ ä‡Á‡ÌÒÍËÈ»,
Á‡ÍðÂÔË‚¯ÂÏÒfl Á‡ÚÂÏ ‚ ÓÙˈˇθÌÓÈ
ÚËÚÛ·ÚÛð ÏÓÒÍÓ‚ÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÂÈ.
ç‡Á‚‡ÌÌ˚È ÚËÚÛÎ ËÏÂÎ Ë ‚¢ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÂ
‚˚ð‡ÊÂÌË ‚ ðÛÒÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚ı
ÒËÏ‚Ó·ı: ‚ ‰ËÔÎÓχÚ˘ÂÒÍËı
χÚÂðˇ·ı, Ò‚flÁ‡ÌÌ˚ı Ò ÔðËÌflÚËÂÏ ‚
åÓÒÍ‚Â ‡Ì„ÎËÈÒÍÓ„Ó ÔÓÒÓθÒÚ‚‡ ‚Ó „·‚Â
Ò Öð. ŇÛÒÓÏ (1583-1584), ÒÓıð‡ÌËÎÓÒ¸
Û͇Á‡ÌËÂ, ˜ÚÓ ˆ‡ð¸ à‚‡Ì IV ̇ ÔðËÂÏÂ
ÒˉÂÎ «ËÏÂfl ‚ÓÁΠҷfl ÚðË ÍÓðÓÌ˚:
åÓÒÍÓ‚ÒÍÛ˛, ä‡Á‡ÌÒÍÛ˛ Ë
ÄÒÚð‡ı‡ÌÒÍÛ˛». ÖÒÚ¸ ÓÒÌÓ‚‡ÌËfl
ÔÓ·„‡Ú¸, ˜ÚÓ ÔÓ‰ «ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ ÍÓðÓÌÓÈ»
ÚÛÚ ËÏÂÂÚÒfl ‚ ‚Ë‰Û Û‚ÂÁÂÌÌ˚È ËÁ ı‡ÌÒÍÓÈ
ÒÓÍðӂˢÌˈ˚ ‚ 1552 „. «‚Â̈ ˆ‡ðÒÍËÈ»,
ÔÓÁÊ ÔÓÎۘ˂¯ËÈ Ì‡ËÏÂÌÓ‚‡ÌËÂ
«ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ ¯‡ÔÍË» Ë ÒÓıð‡ÌË‚¯ËÈÒfl ‰Ó
̇¯Ëı ‰ÌÂÈ.
ä‡Á‡Ì¸ ‚ ÒÍð˚ÚÓÏ ‚ˉ ÔðËÒÛÚÒÚ‚ÛÂÚ
¢ ‚ Ó‰ÌÓÏ ÚËÚÛΠðÓÒÒËÈÒÍËı
„ÓÒÛ‰‡ðÂÈ: ðfl‰ ÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ËÒÚÓðËÍÓ‚
ÔËÒ‡ÎË Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÔÓÒΠÛÒÔ¯ÌÓ„Ó
ÔÓıÓ‰‡ ðÛÒÒÍËı ‚ÓÈÒÍ ‚ 1487 „. ̇ ä‡Á‡Ì¸,
ÍÓ„‰‡ „ÓðÓ‰ ·˚Î ‚ÁflÚ ËÏË, ÏÓÒÍÓ‚ÒÍËÈ
‚ÂÎËÍËÈ ÍÌflÁ¸ à‚‡Ì III Í ÔðÂÊÌËÏ Ò‚ÓËÏ
ÚËÚÛÎ‡Ï ÔðË·‡‚ËΠ¢ ӉËÌ – «ÍÌflÁfl
ÅÓ΄‡ðÒÍÓ„Ó».
ë ˝ÚËÏ ÛÚ‚ÂðʉÂÌËÂÏ ÏÓÊÌÓ ·˚ÎÓ ·˚
Òӄ·ÒËÚ¸Òfl, ÌÓ ‚ Úð‡ÍÚÓ‚Í ðÓÒÒËÈÒÍËı
ËÒÚÓðËÍÓ‚ ËÏÂÂÚÒfl Ó‰ÌÓ Ò··Ó ÏÂÒÚÓ – Í
1487 „. Ì ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÎÓ ÌË ÅÛ΄‡ðÒÍÓ„Ó
(ÅÓ΄‡ðÒÍÓ„Ó) ÍÌflÊÂÒÚ‚‡, ÌË Â„Ó
P
ÒÚÓ΢ÌÓ„Ó ˆÂÌÚð‡ – „. ÅÓ΄‡ð‡.
ÇÓÁÌË͇ÂÚ ‚ÓÔðÓÒ: Í‡Í Ê ÚÓ„‰‡ Û
ÏÓÒÍÓ‚ÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÂÈ ÔÓfl‚ËÎÒfl
ÓÚϘÂÌÌ˚È ÚËÚÛÎ? ç‡ ˝ÚÓÚ ‚ÓÔðÓÒ
ÓÚ‚ÂÚËÚ¸ Ì ڇÍ-ÚÓ Î„ÍÓ. èÓ˝ÚÓÏÛ Ì‡‰Ó
Ó·ð‡ÚËÚ¸Òfl Í ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÏ Ï‡ÚÂðˇ·Ï.
èðÂʉ ‚Ò„Ó, ‚ ‰‚Ûı Ú‡Ú‡ðÒÍËı
ËÒÚÓ˜ÌË͇ı XVI ‚. ÂÒÚ¸ ËÌÙÓðχˆËfl,
ÔÓÁ‚ÓÎfl˛˘‡fl ‚˚Ò͇Á‡Ú¸ ËÌÚÂðÂÒÌÛ˛
„ËÔÓÚÂÁÛ Ì‡ ˝ÚÓÚ Ò˜ÂÚ. í‡Í, ‚ «á‡ÙÂð̇ÏÂ-Ë ‚Ë·ÈflÚ-Ë ä‡Á‡Ì» ò‡ðËÙ‡
ÊËÚ‡ðı‡ÌË (1550 „.) ËÏÂÂÚÒfl
‚˚ð‡ÊÂÌË «ä‡Á‡Ì¸, fl‚Îfl˛˘‡flÒfl
ÔðÂÒÚÓθÌ˚Ï ‰Îfl ÅÛ΄‡ðÒÍÓ„Ó ‚Ë·ÈflÚ‡».
äðÓÏ ÚÓ„Ó, ‚ ÔÓ˝Ï ͇Á‡ÌÒÍÓ„Ó ÔÓ˝Ú‡
åÛı‡Ïω¸flð‡ «çÛð˚ ÒÓ‰Ûð» (1541 „.)
ÒÓ‰ÂðʇÚÒfl ÒÚðÓÍË: «Ç ÅÓ΄‡ðÒÍÓÈ
[ÒÚð‡ÌÂ], ‚ÓðÓÚ‡ı „ÓðÓ‰‡ ä‡Á‡ÌË».
éÚÒ˛‰‡ ÔÓÌflÚÌÓ, ˜ÚÓ Ô‡ð‡ÎÎÂθÌ˚Ï
̇Á‚‡ÌËÂÏ ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡ ·˚ÎÓ
̇ËÏÂÌÓ‚‡ÌË «ÅÛ΄‡ðÒÍËÈ ‚Ë·ÈflÚ».
ÅÓΠÚÓ„Ó, ‚ ÔÂð‚Ó ‚ðÂÏfl ÔÓÒÎÂ
ÔÂðÂÏ¢ÂÌËfl ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ˆÂÌÚð‡
ÅÛ΄‡ðÒÍÓ„Ó ‚Ë·ÈflÚ‡ ËÁ „. ÅÓ΄‡ð‡ ‚ „.
ä‡Á‡Ì¸ (ÓÌÓ ÔðÓËÁÓ¯ÎÓ ‚ ÍÓ̈ XIV ‚.),
ÌÓ‚˚È ˆÂÌÚð ̇Á˚‚‡ÎÒfl, Í‡Í ˝ÚÓ fl‚ÒÚ‚ÛÂÚ
ËÁ ÏÓÌÂÚ, «ÅÛ΄‡ð ‡Î¸-‰Ê‡‰Ë‰», Ú.Â.
çÓ‚˚È ÅÛ΄‡ð.
àÁ ðÛÒÒÍËı ÎÂÚÓÔËÒÂÈ ‚ˉÌÓ, ˜ÚÓ
Ôð‡‚ËÚÂθ ÅÛ΄‡ðÒÍÓ„Ó ‚Ë·ÈflÚ‡ ËÏÂÎ
ÚËÚÛÎ «ÍÌflÁfl» (·Â͇), Ôð˘ÂÏ ‚ ˝ÚËı
ÎÂÚÓÔËÒflı ÔÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌ˲ Í ‰‡ÌÌÓÏÛ
ÍÌflÁ˛ Ô‡ð‡ÎÎÂθÌÓ ÔðËÏÂÌfl˛ÚÒfl ‰‚‡
ÔÓÌflÚËfl – «ÍÌflÁ¸ ÅÓ΄‡ðÒÍËÈ» Ë «ÍÌflÁ¸
ä‡Á‡ÌÒÍËÈ», ÔÓ͇Á˚‚‡˛˘Ë ÔÓÒÚÂÔÂÌÌÛ˛
ÍðËÒÚ‡ÎÎËÁ‡ˆË˛ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó
Ó·˙‰ËÌÂÌËfl Ò ˆÂÌÚðÓÏ ‚ „. ä‡Á‡ÌË.
LJÊÌÓ ÔÓ‰˜ÂðÍÌÛÚ¸, ˜ÚÓ ‰Ë̇ÒÚËfl ı‡Ì‡
ìÎÛ-åÛı‡Ïω‡, Á‡ÍðÂÔË‚¯‡flÒfl ‚ „.
ä‡Á‡ÌË ‚ 1445 „. ÔÓÒΠ۷ËÈÒÚ‚‡ Ò˚ÌÓÏ
ìÎÛ-åÛı‡Ïω‡ å‡ıÏÛ‰ÓÏ
(å‡ıÏÛÚÂÍÓÏ) «ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ‚Óژ˘‡»
ÄÎË (ɇÎË) ·Â͇, Ú.Â. Ù‡ÍÚ˘ÂÒÍË «ÍÌflÁfl
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó» (ÓÌ Ê – «ÍÌflÁ¸
ÅÓ΄‡ðÒÍËÈ»), ÒÍÓð ‚ÒÂ„Ó Û̇ÒΉӂ‡Î‡
Ì ÚÓθÍÓ ÚÂððËÚÓð˲ ÅÛ΄‡ðÒÍÓ„Ó
‚Ë·ÈflÚ‡, ÌÓ Ë ÚËÚÛÎ ÔðÂÊÌÂ„Ó Â„Ó
‚·‰ÂÚÂÎfl. çÂÍÓÚÓð˚ ڇڇðÒÍËÂ
ËÒÚÓð˘ÂÒÍË ÒÓ˜ËÌÂÌËfl, ̇ÔðËÏÂð,
«ÑÂÙÚÂð-Ë óËÌ„ËÁ-̇Ï» (XVII ‚.),
ÔÓÁ‚ÓÎfl˛Ú ҉·ڸ Ú‡ÍÓ Á‡Íβ˜ÂÌËÂ.
èðË Ú‡ÍÓÏ ‰ÓÔÛ˘ÂÌËË ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl
ÔÓÌflÚÌ˚Ï, Í‡Í ‚ 1487 „. ‚ ÚËÚÛ·ÚÛðÂ
ÏÓÒÍÓ‚ÒÍÓ„Ó ‚ÂÎËÍÓ„Ó ÍÌflÁfl à‚‡Ì‡ III
ÔÓfl‚ËÎÒfl ÚËÚÛÎ «ÍÌflÁfl ÅÓ΄‡ðÒÍÓ„Ó».
üÒÌÓ, ˜ÚÓ ÓÌ Ó·ÓÁ̇˜‡Î ӷ·‰‡ÌËÂ
ÚÂððËÚÓðËÂÈ ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡
(ÅÛ΄‡ðÒÍÓ„Ó ‚Ë·ÈflÚ‡) Ë ÍÓÌÚðÓθ ̇‰
Â„Ó ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÏ ˆÂÌÚðÓÏ – „ÓðÓ‰ÓÏ
ä‡Á‡Ì¸ (ÓÌ Ê ÅÛ΄‡ð ‡Î¸-‰Ê‡‰Ë‰).
Ç ˆÂÎÓÏ ˝ÚÛ ËÌÚÂðÂÒÌÛ˛ ÔðÓ·ÎÂÏÛ Â˘Â
ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓ ËÁÛ˜‡Ú¸ ‰‡Î¸¯Â, Ú‡Í Í‡Í
ÓÚÌÓÒËÚÂθÌÓ ÚËÚÛ· «ÍÌflÁ¸ ÅÓ΄‡ðÒÍËÈ»
ËϲÚÒfl Ë ‰ðÛ„Ë ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÂ
‰ÓÍÛÏÂÌÚ˚.
“Bulgar (devletinde), Kazan flehrinin
kap›s›nda” gibi sat›rlar var. Buradan anlafl›ld›¤›
gibi, Kazan Hanl›¤› ayn› zamanda Bulgar
velayeti ismi de tafl›m›flt›r. Dahas›, Bulgar
velayetindeki merkezin Bulgar flehrinden
Kazan flehrine geçmesiyle (14. asr›n sonlar›nda
olmufltur), yeni merkeze önce “Bulgar elcedid” yani “Yeni Bulgar” demifllerdir.
Rus vakayinamelerde Bulgar hükümdar›n›n
“bek” unvan› oldu¤u görülüyor, dahas› bu
vakayinamelerde ilgili knyazla ilgili siyasi
birleflmenin Kazan’da kristalleflti¤ini gösteren
iki ad kullan›lm›fl, “Bulgar knyaz›” ve “Kazan
knyaz›”. 1445 y›l›nda Kazan flehrine yerleflen
Ulu Muhammed Han’›n nesli, Ulu
Muhammed’in o¤lu Mahmut “Kazan
topraklar›n›n sahibi” yani “Kazan knyaz›”
taraf›ndan öldürülmesinden sonra sadece
Bulgar velayetinin de¤il, önceki hükümdar›n
unvan›n› da alm›flt›r. Baz› Tatar tarih
kompozisyonlar›nda, mesela, Defter-i
Ç›ng›zname (17. as›r) flöyle bir sonuca
varmaya imkan veriyor: Bu durumda 1487
y›l›nda ‹van III unvan›nda “Bulgar knyaz›”
olmas› aç›k olarak görünüyor. Tabi ki, bu
Kazan Hanl›¤› alanlar›n› ve onun siyasi
merkezi Kazan’a, yani Bulgar el-cedide hüküm
etti¤ini gösteriyor.
Velhas›l, bu mesele üzerinde daha fazla
çal›flmak gerekiyor, “Bulgar knyaz›” ile ilgili
di¤er tarihi belgeler de var.
ñ‡ð¸ à‚‡Ì IV ̇
ÔðËÂÏ ÒˉÂÎ
«ËÏÂfl ‚ÓÁΠҷfl
ÚðË ÍÓðÓÌ˚:
åÓÒÍÓ‚ÒÍÛ˛,
ä‡Á‡ÌÒÍÛ˛ Ë
ÄÒÚð‡ı‡ÌÒÍÛ˛».
Çar ‹van IV kabul
s›ras›nda yan›nda
Moskova, Kazan ve
Astrahan’a ait üç
tac›n› da
bulundururdu.
29
å˜ÂÚ¸ «ê‡Ï‡Á‡Ì»
Ramazan Camii
àÒ·Ï
‚ í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÂ
Tataristan’da
‹slâm
ê‡ÙËÍ åÛı‡ÏÂÚ¯ËÌ
ÑÓÍÚÓð ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı ̇ÛÍ, Á‡‚Â‰Û˛˘ËÈ ÓÚ‰ÂÎÓÏ
ËÒÚÓðËË Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ Ï˚ÒÎË Ë ËÒ·Ïӂ‰ÂÌËfl (ä‡Á‡Ì¸).
Refik Muhammetflin
Siyaset bilimi doktoru, Tataristan Bilimler Akademisi
Tarih Enstitüsü ‹slâm Dini Anabilim Dal› Baflkan› (Kazan).
í
‡Ú‡ð˚, ÍðÓÏ Ì·Óθ¯ÓÈ ˝ÚÌ˘ÂÒÍÓÈ
„ðÛÔÔ˚ - Íð¢ÂÌ˚ı Ú‡Ú‡ð (Íðfl¯ÂÌ),
fl‚Îfl˛ÚÒfl ÏÛÒÛθχ̇ÏË-ÒÛÌÌËÚ‡ÏË.
àÏÂfl Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚÌ˛˛ ËÒÚÓð˲
ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡ÌËfl ÒðÂ‰Ë Ú‡Ú‡ð, ËÒÎ‡Ï Ò˚„ð‡Î
Ó„ðÓÏÌÛ˛ ðÓθ ‚ ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌËË ÓÒÌÓ‚Ì˚ı
̇Ôð‡‚ÎÂÌËÈ ‰ÛıÓ‚ÌÓÈ ÍÛθÚÛð˚.
ê‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌÂÌË ËÒ·χ ‚ èÓ‚ÓÎʸÂ
ÔðÓËÁÓ¯ÎÓ ÏËðÌ˚Ï ÔÛÚÂÏ ‚Ó ‚ðÂÏfl
Ôð‡‚ÎÂÌËfl ı‡ÎËÙ‡ å‡ÏÛ̇ (813-833 „„.). ùÚÓÚ
ÔðÓˆÂÒÒ ¯ÂÎ ÔÓÒÚÂÔÂÌÌÓ, ÌÓ ‰Ó‚ÓθÌÓ
ËÌÚÂÌÒË‚ÌÓ - ‚ ð‡Ï͇ı ÒÎÓÊË‚¯ËıÒfl Á‡
‰Ó΄Ë „Ó‰˚ Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚ı ÙÓðÏ
‚Á‡ËÏÓÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ Ò ÏÛÒÛθχÌÒÍËÏ
ÇÓÒÚÓÍÓÏ. é‰ÌÓÈ ËÁ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚÂÈ ËÒ·χ ‚
ð„ËÓÌ ·˚ÎÓ ÚÓ, ˜ÚÓ ÓÌ, ·Û‰Û˜Ë ‚ Ú˜ÂÌËÂ
X - ÔÂð‚ÓÈ ÔÓÎÓ‚ËÌ XVI ‚‚. Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍË
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ðÂÎË„ËÂÈ Ë ÓÙˈˇθÌÓÈ
ˉÂÓÎÓ„ËÂÈ ð‡Á΢Ì˚ı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚ı
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËÈ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡, ð‡Á‚Ë‚‡ÎÒfl ÌÂ
ÒÚÓθÍÓ ‚ ÍÓÌÚÂÍÒÚ ‡·ÒÚð‡ÍÚÌ˚ı
ÏÛÒÛθχÌÒÍËı ‰ÓÍÚðËÌ, ÒÍÓθÍÓ ‚ ð‡Ï͇ı ÚÂı
ÒӈˇθÌÓ-˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËı Ë ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı
ÛÒÎÓ‚ËÈ, ÍÓÚÓð˚ ÒÍ·‰˚‚‡ÎËÒ¸ ‚ ˝ÚËı
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ı.
ÇÓ ‚ÚÓðÓÈ ÔÓÎÓ‚ËÌÂ XVI ‚. ÔÓÚÂðfl
Ú‡Ú‡ð‡ÏË Ò‚ÓÂÈ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË ÔðË‚ÂÎa Í
ËÒ˜ÂÁÌÓ‚ÂÌ˲ Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚ı ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı Ë
ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı ËÌÒÚËÚÛÚÓ‚. à ÚÓθÍÓ ·Î‡„Ó‰‡ðfl
ËÒ·ÏÛ ‚ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ Ó·˘ÂÒÚ‚Â ‚ XVI-XVIII ‚‚.
ÒÓıð‡ÌË·Ҹ ÓÔð‰ÂÎÂÌ̇fl ÒÚ‡·ËθÌÓÒÚ¸. çÂ
ËÁ·‡‚Îflfl Ó·˘ÂÒÚ‚Ó ÓÚ ÔÓÚðflÒÂÌËÈ, ËÒ·Ï
ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡Î ÒÓıð‡ÌÂÌ˲ ‚ ÌÂÏ ˝ÎÂÏÂÌÚÓ‚
ÒӈˇθÌÓÈ ÒÚðÛÍÚÛð˚ Ë ÔðÓ‰ÎÂÌ˲
ÍÛθÚÛðÌÓÈ Úð‡‰ËˆËË. êÂÎË„Ëfl ‚ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ
Ó·˘ÂÒڂ ӷ̇ðÛÊË· ‚˚ÒÓÍÛ˛ ÒÔÓÒÓ·ÌÓÒÚ¸
Í ‚˚ÊË‚‡Ì˲, ·Âðfl ̇ Ò·fl ‚ ÌÂχÎÓÈ ÒÚÂÔÂÌË
ÙÛÌ͈ËË ÒӈˇθÌÓÈ ËÌÚ„ð‡ˆËË, ðÓθ
ÔÓ·ÓðÌË͇ Ë ÒÚð‡Ê‡ «Ôð‡‚ÓÔÓðfl‰Í‡».
ëÓıð‡ÌË‚¯ËÂÒfl ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ ËÌÒÚËÚÛÚ˚
Ó·ÂÒÔ˜˂‡ÎË Â‰ËÌÂÌËÂ Ë ÔðËÏËðÂÌËÂ
ÒӈˇθÌÓ Ë ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË ð‡ÁÌÓðÓ‰Ì˚ı
Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ˝ÎÂÏÂÌÚÓ‚ Ë ‰Â·ÎË
‚ÓÁÏÓÊÌ˚Ï Ò‡ÏÓÓð„‡ÌËÁ‡ˆË˛ Ú‡Ú‡ð.
Ç XVIII ‚. ̇ÏÂÚËÎÒfl ÔÓ‚ÓðÓÚ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó
Ó·˘ÂÒÚ‚‡ ̇ ÔÛÚ¸ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl.
É. äÛðÒ‡‚Ë Ë ò. å‡ð‰Ê‡ÌË fl‚ËÎËÒ¸
ÓÒÌÓ‚ÓÔÓÎÓÊÌË͇ÏË ÌÓ‚Ó„Ó ‰‚ËÊÂÌËfl Û
Ú‡Ú‡ð. É·‚ÌÓ ‰ÓÒÚËÊÂÌË ˝ÚËı Ï˚ÒÎËÚÂÎÂÈ
– ˝ÚÓ ÏÓ‰ÂðÌËÁ‡ˆËfl ðÂÎË„ËÓÁÌÓÏËðÓ‚ÓÁÁðÂ̘ÂÒÍÓÈ Ë ˝ÚËÍÓ-ˆÂÌÌÓÒÚÌÓÈ
ÔðÓ·ÎÂχÚËÍË ‚ Ô·Ì ÔðË·ÎËÊÂÌËfl  Í
«ÏËðÒÍËÏ» Á‡ÔðÓÒ‡Ï ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÒÚË.
Ñʇ‰Ë‰ËÁÏ, ÓÔð‰ÂÎfl‚¯ËÈ Ó‰ÌÛ ËÁ ÓÒÌÓ‚Ì˚ı
ÚẨÂ̈ËÈ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ Ï˚ÒÎË
‚ÚÓðÓÈ ÔÓÎÓ‚ËÌ˚ XIX – ̇˜‡Î‡ XX ‚. ÒÎÛÊËÎ
ËÏÂÌÌÓ ˝ÚËÏ ˆÂÎflÏ.
ê‡Òˆ‚ÂÚ‡˛˘ËÈ ËÒ·Ï
ë 1990-ı „„. ËÒÎ‡Ï ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠ÔÂðÂÊË‚‡ÂÚ
ÔÂðËÓ‰ ‚ÓÁðÓʉÂÌËfl. ç‡ Ì‡˜‡ÎÓ 2005 „. ‚
ðÂÒÔÛ·ÎËÍ ÙÛÌ͈ËÓÌËðÛÂÚ ÓÍÓÎÓ 1100
ÏÛÒÛθχÌÒÍËı Ó·˘ËÌ.
ë‡ÏÓÒÚÓflÚÂθÌÓ ÑÛıÓ‚ÌÓ ÛÔð‡‚ÎÂÌËÂ
ÏÛÒÛÎ¸Ï‡Ì í‡Ú‡ðÒڇ̇ (Ñìå êí) ‚ÓÁÌËÍÎÓ ‚
‡‚„ÛÒÚ 1992 „. ùÚÓÏÛ ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡ÎË ÏÌÓ„ËÂ
T
atarlar, küçük etnik bir grup olan
Kreflen Tatarlar› (H›ristiyanlaflt›r›lan
Tatarlar) haricinde Sünni
Müslümanlard›r. ‹slâm, bin y›ldan fazla
Tatarlar›n tarihinde manevi kültürün
oluflmas›nda büyük belirleyici bir rol
oynam›flt›r.
‹slâm, ‹dil boyunda Halife Memun (813833) zaman›nda bar›flç›l yollarla yay›lm›flt›r.
Bu süreç tedricen, Müslüman Do¤u ile uzun
ve oldukça yo¤un yaflanan geleneksel iliflkiler
çerçevesinde ortaya ç›km›flt›r. Bölgede ‹slâm
dini 10. ve 11. asr›n ilk yar›lar›nda devlet dini
ve Tatar milletinin de¤iflik devlet
oluflumlar›nda resmi ideolojisi olmufltur ve
‹slâm’›n uygulan›fl› ‹slâmî doktrinlerden
ziyade bu devletlerde ortaya ç›kan sosyoekonomik flartlar›n etkisinde biçimlenmifltir.
16. asr›n ikinci yar›s›nda Tatarlar›n
devletlerini kaybetmesi, geleneksel dini ve
siyasi kurumlar›n yok olmas›na yol açm›flt›r.
16.-17. as›rlarda ‹slâm dini Tatar milletinde
istikrar› korumufltur. ‹slâm sosyal yap›n›n baz›
unsurlar›n› koruyarak kültürel gelene¤in
devam etmesini sa¤lam›fl ve toplumun
çöküflünü engellemifltir. Tatar toplumunda
din, sosyal birleflme ve düzen koruma
görevini üstlenmifltir. Ayakta kalan dini
kurumlar de¤iflik siyasi ve sosyal unsurlar›n
birleflmesini ve bar›fl› temin etmifl ve
Tatarlar›n bir araya gelip ifl yapabilmelerini
(organize olmalar›n›) sa¤lam›flt›r.
18. as›rda Tatar toplumunun geliflmesinde
bir dönüm noktas› yaflanm›fl, G. Kursavi ve fi.
Mercani bu yeni hareketin öncüleri
olmufllard›r. Bu düflünürlerin esas baflar›s›
dinin dünyaya bak›fl›n› ça¤a uygun hale
getirmek ve edep-de¤er sorunlar›n› da dünya
taleplerine yak›nlaflt›rmak olmufltur. Tatar
içtimai düflüncesinin esas yönünü belirleyen
ceditçilik, 19. asr›n sonlar› ve 20. asr›n
bafllar›nda bu amaçlara hizmet etmifltir.
àÏÂfl
Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚÌ˛˛
ËÒÚÓð˲
ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡ÌËfl
ÒðÂ‰Ë Ú‡Ú‡ð,
ËÒÎ‡Ï Ò˚„ð‡Î
Ó„ðÓÏÌÛ˛ ðÓθ ‚
ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌËË
ÓÒÌÓ‚Ì˚ı
̇Ôð‡‚ÎÂÌËÈ
‰ÛıÓ‚ÌÓÈ
ÍÛθÚÛð˚.
‹slâm, bin y›ldan
beri Tatarlar›n
manevi kültürünün
oluflmas›nda
belirleyici bir rol
oynam›flt›r.
Canlanan ‹slâm
1990’l› y›llarda ‹slâm Tataristan’da yeniden
canlanma dönemine girmifl ve 2005 y›l›
bafllar›na kadar cumhuriyette 1100 Müslüman
kurumu faaliyet gösterir olmufltur.
A¤ustos 1992 y›l›nda Tataristan Diyanet
Baflkanl›¤› kurulmufltur. Rusya’da bu olaya
öncülük eden birçok hadise yaflanm›flt›r:
Birçok bölge ba¤›ms›zl›¤›n› alm›fl, güçlü millî
hareketler oluflmufl v.s. 1998 fiubat ay›nda
yap›lan Müslümanlar kurulu faaliyetlerin yeni
bir devreye girmesinin milad› olmufltur.
Kurulda idare kadrosu tamamen yenilenmifltir.
Müftülük görevine Osman ‹shakov seçilmifl,
Müslüman topluluklar›n demokratik
yönetimini esas alan Tataristan Diyanet ‹flleri
Baflkanl›¤›’n›n yeni tüzü¤ü kabul edilmifl,
Tataristan topraklar›nda faaliyet gösteren iki
dini nezaretin birleflmesi sa¤lanm›flt›r. 2002
31
ÇÓ ‚ÚÓðÓÈ
ÔÓÎÓ‚ËÌÂ XVI ‚.
ÔÓÚÂðfl Ú‡Ú‡ð‡ÏË
Ò‚ÓÂÈ
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË
Ôð˂· Í
ËÒ˜ÂÁÌÓ‚ÂÌ˲
Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚ı
ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı Ë
ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı
ËÌÒÚËÚÛÚÓ‚.
16. asr›n ikinci
yar›s›nda Tatarlar›n
devletini
kaybetmesi,
geleneksel dini ve
siyasi kurumlar›n
yok olmas›na yol
açm›flt›r.
ÔðÓˆÂÒÒ˚, ÔðÓËÒıӉ˂¯Ë ‚ êÓÒÒËË:
ÒÛ‚ÂðÂÌËÁ‡ˆËfl ÏÌÓ„Ëı ð„ËÓÌÓ‚, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒΠË
í‡Ú‡ðÒڇ̇, ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌË ‰Ó‚ÓθÌÓ
ÏÓ˘ÌÓ„Ó Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ‰‚ËÊÂÌËfl Ë ‰ð.
é˜Âð‰ÌÓÈ Ò˙ÂÁ‰ ÏÛÒÛθχÌ, ÍÓÚÓð˚È
ÒÓÒÚÓflÎÒfl ‚ Ù‚ð‡Î 1998 „., ‚Ó ÏÌÓ„ÓÏ ÒÚ‡Î
ÌÓ‚˚Ï ˝Ú‡ÔÓÏ ‚ Â„Ó ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË. ç‡ Ò˙ÂÁ‰Â
ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛ Ó·ÌÓ‚ËÎÒfl ðÛÍÓ‚Ó‰fl˘ËÈ ÒÓÒÚ‡‚
ÛÔð‡‚ÎÂÌËfl. åÛÙÚËÂÏ ·˚Î ËÁ·ð‡Ì ÉÓÒχÌ
àÒı‡ÍÓ‚, ÔðËÌflÚ ÌÓ‚˚È ÛÒÚ‡‚ Ñìå êí,
Ôð‰ÛÒχÚðË‚‡˛˘ËÈ ‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍËÂ
ÔðË̈ËÔ˚ ÛÔð‡‚ÎÂÌËfl ÏÛÒÛθχÌÒÍËÏË
Ó·˘Ë̇ÏË ðÂÒÔÛ·ÎËÍË; ̇ÍÓ̈, ÔðÓËÁÓ¯ÎÓ
Óð„‡ÌËÁ‡ˆËÓÌÌÓ ӷ˙‰ËÌÂÌË ‰‚Ûı ‰ÛıÓ‚Ì˚ı
ÛÔð‡‚ÎÂÌËÈ, ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡‚¯Ëı ̇
ÚÂððËÚÓðËË í‡Ú‡ðÒڇ̇. èÓÒΉÌËÈ Ò˙ÂÁ‰
ÏÛÒÛθχÌ, ÒÓÒÚÓfl‚¯ËÈÒfl ‚ 2002 „.,
ÍÓÌÒÚ‡ÚËðÓ‚‡Î Á‡‚Âð¯ÂÌË ˝Ú‡Ô‡
͇ð‰Ë̇θÌ˚ı ÒÚðÛÍÚÛðÌÓ-Óð„‡ÌËÁ‡ˆËÓÌÌ˚ı
ÔðÂÓ·ð‡ÁÓ‚‡ÌËÈ Ë ÓÒÌÓ‚ÌÓ ‚ÌËχÌË ӷð‡ÚËÎ
̇ ð¯ÂÌË ‚ÌÛÚðÂÌÌËı ÔðÓ·ÎÂÏ
ÏÛÒÛθχÌÒÍËı Ó·˘ËÌ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË:
‡) ÔÓ‰„ÓÚӂ͇ ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı ‰ÂflÚÂÎÂÈ,
‡‰‡ÔÚËðÓ‚‡ÌÌ˚ı Í ÏÂÒÚÌ˚Ï ÛÒÎÓ‚ËflÏ,
Á̇˛˘Ëı ÏÌÓ„Ó‚ÂÍÓ‚˚ Úð‡‰ËˆËË ÏÛÒÛθχÌ
èÓ‚ÓÎʸfl, ÒÔÓÒÓ·Ì˚ı Óð„‡ÌËÁÓ‚‡Ú¸ ð‡·ÓÚÛ Ì‡
ÏÂÒÚ‡ı ‚ ð‡Ï͇ı Úð‡‰ËˆËÓÌÌÓ„Ó ‰Îfl Ú‡Ú‡ð
ı‡Ì‡ÙËÚÒÍÓ„Ó Ï‡Áı‡·‡;
·) ‚˚fl‚ÎÂÌË ‚ÌÛÚðÂÌÌËı ðÂÁÂð‚Ó‚
ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡ÌËfl ÏÛÒÛθχÌÒÍËı Ó·˘ËÌ,
ËÒÔÓθÁÓ‚‡ÌË ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËı ð˚˜‡„Ó‚ ‚ ‚ˉÂ
ð‡Á΢Ì˚ı ̇ÎÓ„Ó‚, ÔðËÒÛ˘Ëı ÏÛÒÛθχ̇Ï,
ÒÓÁ‰‡ÌË ð‡Á‚ÂÚ‚ÎÂÌÌÓÈ ÒÂÚË
·Î‡„ÓÚ‚ÓðËÚÂθÌ˚ı Óð„‡ÌËÁ‡ˆËÈ, ‡ÍÚË‚ÌÓÂ
ÔÓθÁÓ‚‡ÌË ÚÓÈ ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚ¸˛ (‚‡ÍÛÙ‡ÏË),
ÍÓÚÓð‡fl ÔÂð‰‡Ì‡ ÏÛÒÛÎ¸Ï‡Ì‡Ï í‡Ú‡ðÒڇ̇.
II Ò˙ÂÁ‰ Ò‚ÓÂÈ ÔðËÓðËÚÂÚÌÓÈ Á‡‰‡˜ÂÈ
Ó·˙fl‚ËÎ ÒÓÁ‰‡ÌË ÔÓÎÌÓˆÂÌÌ˚ı
ÏÛÒÛθχÌÒÍËı Ó·˘ËÌ. çÓ ‚ÓÔðÓÒ Ó· Ëı
ÓÒÌÓ‚Ì˚ı ÔðË̈ËÔ‡ı ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡ÌËfl, ÔÓ
ÒÛÚË ‰Â·, Ë ÔÓÒΠÒ˙ÂÁ‰‡ ÓÒÚ‡ÎÒfl ÓÚÍð˚Ú˚Ï.
èðË ˝ÚÓÏ ÒΉÛÂÚ Û˜ËÚ˚‚‡Ú¸, ˜ÚÓ ËÒ·Ï
Ò„ӉÌfl ÒڇΠ‚‡ÊÌÂȯËÏ ˝ÎÂÏÂÌÚÓÏ
˝ÚÌ˘ÂÒÍÓ„Ó Ò‡ÏÓÒÓÁ̇ÌËfl Ë Ë‰ÂÓÎӄ˘ÂÒÍÓ„Ó
ÓÒÏ˚ÒÎÂÌËfl ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ ‰ÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓÒÚË.
ì ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı ‰ÂflÚÂÎÂÈ ‚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÏ
í‡Ú‡ðÒڇ̠ÔÓ͇ ÌÂÚ „ÓÚÓ‚˚ı ðˆÂÔÚÓ‚
ð¯ÂÌËfl ‚ÓÁÌËͯËı ÔðÓ·ÎÂÏ. çÓ ÂÒÚ¸
ÔÓÌËχÌË ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ Ëı ̇‰Ó ð¯‡Ú¸ Á‡ Ò˜ÂÚ
‚ÌÛÚðÂÌÌËı ðÂÁÂð‚Ó‚, Ì ÙÓðÏËðÛfl
ÔÓÚð·ËÚÂθÒÍÓÈ ÔÒËıÓÎÓ„ËË. é·Ì‡‰ÂÊË‚‡ÂÚ
Ë ÚÓ, ˜ÚÓ Ò„ӉÌfl ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ ÒÓÓ·˘ÂÒÚ‚Ó
í‡Ú‡ðÒڇ̇ ÔÓ‚ÂðÌÛÎÓÒ¸ ÎˈÓÏ Í ‰ÛıÓ‚Ì˚Ï Ë
ðÂÎË„ËÓÁÌ˚Ï Úð‡‰ËˆËflÏ Ú‡Ú‡ð, ÍÓÚÓð˚Â
ËÏÂ˛Ú ÏÌÓ„Ó‚ÂÍÓ‚ÓÈ ÓÔ˚Ú ÒÓÁ‰‡ÌËfl ÓÒÓ·Ó„Ó
ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó ÒÓÓ·˘ÂÒÚ‚‡, ÒÔÓÒÓ·ÌÓ„Ó
ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡Ú¸ ‚ ÔÓÎËÍÓÌÙÂÒÒËÓ̇θÌÓÈ
Òð‰Â.
êÂÎË„ËÓÁÌÓ ӷð‡ÁÓ‚‡ÌËÂ
Å˚ÒÚð˚È ðÓÒÚ ˜ËÒ· ÏÛÒÛθχÌÒÍËı Ó·˘ËÌ Ë
χÒÒÓ‚Ó ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Ó Ï˜ÂÚÂÈ ‚Ó ÏÌÓ„ÓÏ
‰ËÍÚÛ˛Ú ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓÒÚ¸ ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÍË
ÏÛÒÛθχÌÒÍËı Ò‚fl˘ÂÌÌÓÒÎÛÊËÚÂÎÂÈ, ˜ÚÓ
Ôð‰ÔÓ·„‡ÎÓ ÒÓÁ‰‡ÌË ÒËÒÚÂÏ˚ ðÂÎË„ËÓÁÌÓ„Ó
Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl.
32
y›l›nda yap›lm›fl olan Müslümanlar›n son
kurulu yap›sal organizasyonun ve
koordinasyonun tamamlanm›fl oldu¤unu ve
Müslüman topluluklar›n iç sorunlar›na
yönelmenin gereklili¤ini belirtmifltir; bunlar:
a) ‹dilboyu Müslümanlar›n›n tarihini
derinden bilen, yerel flartlara uygun Tatarlar›n
gelene¤ine has Hanefi mezhebine uygun
kurallar çerçevesinde ifl, organizasyon
kabiliyetine sahip, din uzman› yetifltirmek,
b) Müslüman topluluklar›n›n yaflamas› için
öz kaynaklar› bulmak, de¤iflik vergiler
fleklinde ekonomik araçlar› kullanmak, yayg›n
flebekeli ba¤›fl kurumlar›n› oluflturmak,
Tataristan Müslümanlar›na ait olan
(vak›flar›n) varl›klar›n› aktif ve verimli
flekilde kullanmak
II. kurul öncelikli görev olarak Müslüman
kurumlar›n kurulmas›n› belirledi. Fakat
onlar›n esas faaliyet yöntemleri konusu aç›k
kald›. Sanayi toplumunda bu tür kurumlar
nas›l faaliyet göstereceklerdi? Bununla
birlikte hâlihaz›rda ‹slâm’›n, insan›m›z›n
kendi etnik kimli¤ini tan›mas›nda ve ideolojik
düflüncede esas unsur oldu¤unu da dikkate
almak gerekir.
Tataristanl› din adamlar›n›n ortaya ç›kan
sorunlar› çözebilecek haz›r reçeteleri
bulunmamaktad›r. Yaln›z, sorunlar›n tüketici
psikolojisi oluflturmadan iç kaynaklarla
çözülmesi gerekti¤ine dair anlay›fl yayg›nd›r.
Çok dinli bir ortamda, kendilerine has bir
Müslüman topluluk oluflturma konusunda
büyük bir tecrübeye sahip Tataristan
Ç 1990- „„. ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠ÔÓfl‚ËÎËÒ¸
ÔÂð‚˚ ÏÛÒÛθχÌÒÍË ۘ·Ì˚ Á‡‚‰ÂÌËfl:
̇˜Ë̇fl ÓÚ Ì‡˜‡Î¸Ì˚ı ÍÛðÒÓ‚ ÔðË Ï˜ÂÚflı,
Òð‰ÌËı ÒÔˆˇθÌ˚ı ۘ·Ì˚ı Á‡‚‰ÂÌËÈ
(ωðÂÒ «í‡ÌÁËÎfl», «ûΉÛÁ» ‚ 燷ÂðÂÊÌ˚ı
óÂÎ̇ı Ë ‰ð.) ‰Ó ‚˚Ò¯Ëı (ωðÂÒÂ
«åÛı‡Ïχ‰Ëfl», ä‡Á‡ÌÒÍÓ ‚˚Ò¯ÂÂ
ÏÛÒÛθχÌÒÍӠωðÂÒ ËÏÂÌË 1000-ÎÂÚËfl
ËÒ·χ Ë ‰ð.). ç‡ Ò„ӉÌfl¯ÌËÈ ‰Â̸ ‚ êí
ð‡·ÓÚ‡ÂÚ 8 ÏÛÒÛθχÌÒÍËı ۘ·Ì˚ı Á‡‚‰ÂÌËÈ.
Ç 1998 „. ‚ ä‡Á‡ÌË ÓÚÍð˚ÎÒfl êÓÒÒËÈÒÍËÈ
àÒ·ÏÒÍËÈ ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ, ÍÓÚÓð˚È ÒÚ‡Î
̇ۘÌÓ-ÍÓÓð‰Ë̇ˆËÓÌÌ˚Ï ˆÂÌÚðÓÏ
ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı ۘ·Ì˚ı Á‡‚‰ÂÌËÈ èÓ‚ÓÎʸfl.
Ç ðÂÒÔÛ·ÎËÍ ÔÓfl‚ËÎËÒ¸ ÏÛÒÛθχÌÒÍËÂ
ÔÂðËӉ˘ÂÒÍË ËÁ‰‡ÌËfl: „‡ÁÂÚ˚ «àχ̻,
«ÇÂð‡», «ÑËÌ ‚‡ χ„˯‡Ú», ÊÛð̇Π«àχÌ
ÌÛð˚» ‚ ä‡Á‡ÌË, „‡ÁÂÚ‡ «àÒÎ‡Ï ÌÛð˚» - ‚
燷ÂðÂÊÌ˚ı óÂÎ̇ı.
àÁ‰‡ÌË ðÂÎË„ËÓÁÌÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚ ‚
í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÂ, ÍÓÚÓð‡fl ÔÓfl‚Ë·Ҹ ‚ Ó„ðÓÏÌÓÏ
ÍÓ΢ÂÒÚ‚Â, ‚ ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ‚ıÓ‰ËÚ ‚
ÓÔð‰ÂÎÂÌÌÓ ðÛÒÎÓ. ÖÒÎË ‚ ̇˜‡Î 1990-ı „„.
ËÁ‰‡‚‡ÎÓÒ¸ ‚ÒÂ, ˜ÚÓ ·˚ÎÓ Ò‚flÁ‡ÌÓ Ò ËÒ·ÏÓÏ
·ÂÁ ͇ÍÓÈ-ÎË·Ó ÍðËÚ˘ÂÒÍÓÈ ÓˆÂÌÍË, ÚÓ ‚
ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ Û Â‰ËÌÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó
ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó ËÁ‰‡ÚÂθÒÚ‚‡ ‚ êí «àχ̻
ÙÓðÏËðÛÂÚÒfl Ò‚Ófl ËÁ‰‡ÚÂθÒ͇fl ÔÓÎËÚË͇,
Û˜ËÚ˚‚‡˛˘‡fl ÏÂÒÚÌ˚ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚË.
àÒ·Ï, ‚ Ú˜ÂÌËË ÏÌÓ„Ëı ‚ÂÍÓ‚ Ë„ð‡‚¯ËÈ
Ó„ðÓÏÌÛ˛ ðÓθ ‚ ËÒÚÓðËË Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡,
ÔÓÒÚÂÔÂÌÌÓ ‚ÓÁ‚ð‡˘‡ÂÚÒfl ‚ ̇¯Û ÊËÁ̸.
ä‡ÍÓ ÏÂÒÚÓ ÓÌ Á‡ÈÏÂÚ ‚ ‰ÛıÓ‚ÌÓÈ ÍÛθÚÛðÂ,
ÔðËÏÂÚ ÎË ‡ÍÚË‚ÌÓ ۘ‡ÒÚË ‚ ÓÁ‰ÓðÓ‚ÎÂÌËË
Ìð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ‡ÚÏÓÒÙÂð˚ Ó·˘ÂÒÚ‚‡, ÔÓ͇ÊÂÚ
‚ðÂÏfl.
Müslüman toplulu¤unun ruhi ve dini
geleneklerine do¤ru yönelmesi ümit vericidir.
Dini e¤itim
Müslüman kurumlar›n›n ve camilerinin h›zl›
art›fl›, din uzmanlar›na talebi artt›rmakta ve bu
konuda sistemli e¤itimi zorunlu k›lmaktad›r.
Tataristan’da ilk dini e¤itim kurumlar›
1990’l› y›llarda aç›lm›flt›r. Mesela, ilkokul
medreseleri, “Tenzile”, “Y›ld›z” gibi ortaokul
medreseleri ve “Muhammediye” ve “‹slâm’›n
1000 Y›ll›¤›” gibi yüksek e¤itim kurumlar›.
Hâlihaz›rda Tataristan’da 8 dini e¤itim
kurumu bulunmaktad›r. 1998 y›l›nda
Kazan’da Rusya ‹slâm Üniversitesi aç›lm›fl ve
‹dilboyu Müslümanlar›n›n bilimsel
koordinasyon merkezi görevini üslenmifltir.
Tataristan’da Müslüman süreli yay›nlar› da
ç›kmaya bafllam›flt›r, ‹man, Vera, Din ve
Magiflat gibi gazetelerin yan› s›ra Kazan’da
‹man Nur›, Çall›’da ise ‹slâm Nur› dergileri
neflredilmektedir.
Tataristan’da artan dini yay›nc›l›k son
zamanlarda belirli k›staslara tabi olmaya
bafllam›flt›r. Art›k, “‹man Yay›nevi”nin kendi
yay›n politikas› oluflmufltur.
Tatar milletinin tarihinde as›rlar boyu
önemli rol oynam›fl ‹slâm dini, tedricen
toplumsal hayata yeniden dönüyor. ‹slâm, ruhi
kültürümüzde hangi konumda yer alacak,
toplumun ahlaki atmosferinde önder bir rol
oynayacak m›; bunlar›n hepsini zaman
gösterecektir.
ë 1990-ı „„.
ËÒÎ‡Ï ‚
í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÂ
ÔÂðÂÊË‚‡ÂÚ ÔÂðËÓ‰
‚ÓÁðÓʉÂÌËfl. ç‡
̇˜‡ÎÓ 2005 „. ‚
ðÂÒÔÛ·ÎËÍÂ
ÙÛÌ͈ËÓÌËðÛÂÚ
ÓÍÓÎÓ 1100
ÏÛÒÛθχÌÒÍËı
Ó·˘ËÌ.
1990’l› y›llarda
‹slâm Tataristan’da
yeniden canlanma
dönemine girmifl ve
2005 y›l› bafllar›na
kadar cumhuriyette
1100 Müslüman
kurumu faaliyet
gösterir olmufltur.
33
ä‡Á‡ÌÒÍˠϘÂÚË
Kazan camileri
êÂÁ‰‡ чÛÚÓ‚‡
Rezeda Dautova
ÜÛð̇ÎËÒÚ (ä‡Á‡Ì¸).
Gazeteci (Kazan).
å˜ÂÚË ÔðË̇‰ÎÂÊ‡Ú ÄηıÛ.
Mescitler flüphesiz Allah’›nd›r.
ë‚fl˘ÂÌÌ˚È äÓð‡Ì, ÒÛð‡ «ÑÊËÌÌ˚», ‡flÚ 18
Kuran-› Kerim, Cin Süresi, 18. ayet
Á 1200 ϘÂÚÂÈ í‡Ú‡ðÒڇ̇ 39
ð‡ÒÔÓ·„‡˛ÚÒfl ‚ ä‡Á‡ÌË. ÅÓÎÂÂ
‰ÂÒflÚ͇ ËÁ ÌËı Ó·flÁ‡Ì˚ Ò‚ÓËÏ
ÔÓfl‚ÎÂÌËÂÏ ÌÓ‚ÓÏÛ ‚ðÂÏÂÌË. Ç Ì‡ÒÚÓfl˘ÂÂ
‚ðÂÏfl Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍË ÌÂÚ ÌË Ó‰ÌÓ„Ó ð‡ÈÓ̇
„ÓðÓ‰‡, ‚ ÍÓÚÓðÓÏ ·˚ Ì ‚˚ÒËÎÒfl ÏË̇ðÂÚ.
é‰Ì‡ÍÓ ÙÛ̉‡ÏÂÌÚÓÏ ‰Îfl ÌÓ‚˚ı ϘÂÚÂÈ
ÒÚ‡ÎË Ì ÒÚÓθÍÓ ÏÓ˘Ì˚ ҂‡Ë, Á‡·ËÚ˚Â
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ ÒÚðÓËÚÂθÌÓÈ ÚÂıÌËÍÓÈ,
ÒÍÓθÍÓ Ó„ðÓÏ̇fl Á‡ËÌÚÂðÂÒÓ‚‡ÌÌÓÒÚ¸ Ë
˝ÌÚÛÁˇÁÏ Ò‡ÏËı ÊËÚÂÎÂÈ.
Ç 1000-ÎÂÚÌÂÈ ËÒÚÓðËË ä‡Á‡ÌË ÓÒÓ·ÓÂ
ÏÂÒÚÓ Á‡ÌËχ˛Ú ÒÚð‡Ìˈ˚, ÔÓÒ‚fl˘ÂÌÌ˚Â
ðÂÎË„ËÓÁÌÓÈ, ‰ÛıÓ‚ÌÓÈ ÊËÁÌË Â ÊËÚÂÎÂÈ.
Ç Ò‡Ï˚ ÚflÊÂÎ˚Â Ë ÒÏÛÚÌ˚ ‚ðÂÏÂ̇
͇Á‡Ìˆ˚ ıð‡ÌËÎË Î„ÂÌ‰Û Ó ·ÂÒÒÚð‡¯ÌÓÏ
äÛÎ-ò‡ðËÙ – ËχÏ „·‚ÌÓÈ Ï˜ÂÚË
ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡, Û˜ÂÌÓÏ Ë ÔÓ˝ÚÂ,
ÒÎÓÊË‚¯ÂÏ Ò‚Ó˛ „ÓÎÓ‚Û ‚ÏÂÒÚÂ Ò ‰ðÛ„ËÏË
Á‡˘ËÚÌË͇ÏË ä‡Á‡ÌË. ã˛‰Ò͇fl Ô‡ÏflÚ¸ Ë
‚Âð‡ Ó͇Á‡ÎËÒ¸ ̇ÒÚÓθÍÓ ÒËθÌ˚ÏË, ˜ÚÓ
ÛÊ ‚ ÌÓ‚Ó ‚ðÂÏfl ̇ ðÛ·ÂÊ ïï Ë ïïI
ÒÚÓÎÂÚËÈ ‚ ä‡Á‡ÌÒÍÓÏ äðÂÏΠ·˚·
‚ÓÁ‰‚Ë„ÌÛÚ‡ Íð‡Ò‡‚ˈ‡-ϘÂÚ¸ «äÛÎò‡ðËÙ», ÒÚ‡‚¯‡fl ÒËÏ‚ÓÎÓÏ ÌÂÔÓÍÓðÂÌÌÓ„Ó
̇ðÓ‰‡.
íÓθÍÓ ‚ ïVIII-ïIï ‚‚. ̇ ͇ðÚ „ÓðÓ‰‡
ÔÓfl‚ËÎËÒ¸ «Äθ å‡ð‰Ê‡ÌË», «ÉÓÎÛ·‡fl»,
«êÓÁÓ‚‡fl», «ÄÁËÏÓ‚Ò͇fl» Ë ‰ðۄˠϘÂÚË,
ÛÍð‡¯‡˛˘Ë ӷÎËÍ ä‡Á‡ÌË ÔÓ ÒÂÈ ‰Â̸.
ùÚË ıð‡Ï˚ Ë ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡‚¯Ë ÔðË ÌËı
ωðÂÒ ˄ð‡ÎË ðÓθ ÍÛθÚÛðÌÓÔðÓÒ‚ÂÚËÚÂθÒÍËı Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ˆÂÌÚðÓ‚
͇Á‡ÌÒÍËı Ú‡Ú‡ð. ÇˉËÏÓ, ÔÓ˝ÚÓÏÛ ‚ÒÂ, ˜ÚÓ
ÔðÓËÒıÓ‰ËÎÓ Ú‡Ï, Ì ÏÓ„ÎÓ Ì ‚ÓÎÌÓ‚‡Ú¸
„ÓðÓ‰ÒÍË ‚·ÒÚË.
Ç ˝ÚÓÏ ÒÏ˚ÒΠÔÓ͇Á‡ÚÂθ̇ ËÒÚÓðËfl
ÒÓÓðÛÊÂÌËfl ÏË̇ðÂÚ‡ «Äθ å‡ð‰Ê‡ÌË»,
˜¸ËÏ ‚Â΢ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚Ï Ó˜ÂðÚ‡ÌËflÏ ÛÊ ‰‚‡
Ò Î˯ÌËÏ ‚Â͇. èÂðÓ ÔðÓÒ‚ÂÚËÚÂÎfl-Û˜ÂÌÓ„Ó
ä‡˛Ï‡ ç‡Ò˚ðË ‰ÓÌÂÒÎÓ ‰Ó Ì‡Ò ÒÎÂ‰Û˛˘ÂÂ:
«...ÍÓ„‰‡ ‰ÂÎÓ ‰Ó¯ÎÓ ‰Ó ‚ÓÁ‚‰ÂÌËfl
ataristan’da bulunan 1200 caminin 39’u
Kazan flehrindedir. Kazan’daki
camilerin ondan fazlas› yeni yap›lm›flt›r.
Hâlihaz›rda cami minaresi yükselmemifl hiçbir
ilçe yoktur. Yeni camilerin temelleri yeni
teknolojiyle at›lan sa¤lam kaz›klarla de¤il,
milletin çabas› ile olmufltur.
Kazan’›n 1000 y›ll›k tarihinde Kazanl›lar›n
dinî ve ruhi hayatlar› önemlidir. En a¤›r ve
kar›fl›k zamanlarda bile Kazanl›lar Kazan
Hanl›¤›’n›n merkez camii imam›, düflünür ve
flair, -birçok savaflç› gibi Kazan› savunurken
flehit olan- korkusuz Kul-fierif efsanesini
korudular. ‹nsan hat›r› o kadar güçlüymüfl ki,
20. ve 21. asr›n efli¤inde bile Kazan
Kremlini’nde “Kul-fierif” camii yap›ld›.
18.-19. as›rlarda ancak flehir haritas›nda
Kazan’› güzellefltiren “El-Mercani”, “Mavi”,
“Pembe”, “Azimov” ve di¤er camiler
görünmeye bafllad›. Bu mabetler ve yanlar›nda
bulunan medreseler Kazan Tatarlar›n›n e¤itim
ve kültür merkezi olmufltur. Belki de orda
olup bitenler flehir idaresini endiflelendirmifltir.
Bu anlamda iki as›rd›r ayakta duran “ElMercani” camii minaresinin inflaat›yla ilgili
hikaye ilginçtir. Kayum-Nas›ri bu konuda
flöyle der: “‹fl minare inflaat›na gelince, flehir
idaresi, minarenin yüksekli¤inden
endiflelenerek Yekaterina II’ye mektup
yazarlar: “Sen Müslümanlar›n cami inflaat›na
izni vermifltin onlar da minaresini çok yüksek
yap›yorlar”. Buna Yekaterina çok ak›ll›ca bir
cevap verir: “Ben onlara inflaat için arsa
belirledim, havada ise onlar serbesttirler,
çünkü hava benim yönetim alan›ma girmiyor”.
Bu caminin inflaat›nda 62 iflçinin çal›flt›¤›
biliniyor. Binan›n mimarisinde Rus barok stili
ve Tatar millî geleneklerinin etkisi görülür.
Sanki bu camide Do¤u ile rasyonalist Bat›
birbiriyle yar›flmaktad›r.
à
å˜ÂÚ¸ «àÏ‡Ì çÛð˚»
‹man Nur› Camii
34
T
ÏË̇ðÂÚ‡, „ÓðÓ‰ÒÍË ‚·ÒÚË,
Ó·ÂÒÔÓÍÓÂÌÌ˚ ‚˚ÒÓÚÓÈ, ̇ÔËÒ‡ÎË
Ö͇ÚÂðËÌ II: «í˚ ıÓÚ¸ Ë ‰‡Î‡ ÏÛÒÛθχ̇Ï
ð‡Áð¯ÂÌË ̇ ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Ó Ï˜ÂÚË, ÌÓ
ÓÌË ÒÚðÓflÚ Ó˜Â̸ ‚˚ÒÓÍÓ». ç‡ ˜ÚÓ ˆ‡ðˈ‡
ÓÚ‚ÂÚË· ‚ÂҸχ ÏÛ‰ðÓ: «ü ÓÔð‰ÂÎË· ËÏ
ÏÂÒÚÓ Ì‡ ÁÂÏÎÂ, ‡ ‚ ÌÂ·Ó ÓÌË ‚ÓθÌ˚
ÔÓ‰ÌËχڸÒfl ÔÓ Ò‚ÓÂÏÛ ÛÒÏÓÚðÂÌ˲,
ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ÌÂ·Ó Ì ‚ıÓ‰ËÚ ‚ ÏÓË ‚·‰ÂÌËfl».
àÁ‚ÂÒÚÌÓ, ˜ÚÓ Ì‡‰ ÒÓÁ‰‡ÌËÂÏ ˝ÚÓÈ
ϘÂÚË ÚðÛ‰ËÎËÒ¸ 62 χÒÚÂð‡. ÇÓÁÏÓÊÌÓ,
ÔÓ˝ÚÓÏÛ ‡ðıËÚÂÍÚÛð‡ Á‰‡ÌËfl Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ
ÒÓ·ÓÈ Û‰Ë‚ËÚÂθÌÓ ÒÓ˜ÂÚ‡ÌË ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó
ÒÚËÎfl ·‡ðÓÍÍÓ Ë Ú‡Ú‡ðÒÍËı ̇ðÓ‰Ì˚ı
Úð‡‰ËˆËÈ, ÒÎÓ‚ÌÓ ‚˚˜ÛðÌ˚È ÇÓÒÚÓÍ Ë
ð‡ˆËÓ̇ÎËÒÚ˘ÂÒÍËÈ á‡Ô‡‰ ÒÓÔÂðÌ˘‡˛Ú
‰ðÛ„ Ò ‰ðÛ„ÓÏ.
é̇ Òڇ· ıð‡ÏÓÏ ÔÂð‚Ó„Ó
ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó ÔðËıÓ‰‡ ëÚ‡ðÓ-í‡Ú‡ðÒÍÓÈ
ÒÎÓ·Ó‰˚. é ÌÂÈ Á‡·ÓÚËÎËÒ¸ ·Ó„‡Ú˚Â
ÔðËıÓʇÌÂ, ÔÓ˝ÚÓÏÛ «å‡ð‰Ê‡ÌË» ÌÂð‰ÍÓ
̇Á˚‚‡ÎË Ï˜ÂÚ¸˛ ùÙÂÌ‰Ë (ÉÓÒÔÓ‰ÒÍÓÈ)
ËÎË ûÌÛÒÓ‚ÒÍÓÈ. lj¸ ‚  ËÒÚÓðËË ÌÂχÎÓ
ÒÚð‡Ìˈ, ‚ÔËÒ‡ÌÌ˚ı ÍÓÏÏÂðˆËË
ÒÓ‚ÂÚÌËÍÓÏ, ÍðÛÔÌÂȯËÏ Í‡Á‡ÌÒÍËÏ
ÔðÓÏ˚¯ÎÂÌÌËÍÓÏ, ‚·‰Â‚¯ËÏ
ÍÓÊ‚ÂÌÌ˚ÏË Ù‡·ðË͇ÏË Ë
Ï˚ÎÓ‚‡ðÂÌÌ˚ÏË Á‡‚Ó‰‡ÏË, ËÁ‚ÂÒÚÌ˚Ï
·Î‡„ÓÚ‚ÓðËÚÂÎÂÏ à·ð‡„ËÏÓÏ ûÌÛÒÓ‚˚Ï.
çÓ ·Î‡„Ó‰‡ðÌ˚È Ì‡ðÓ‰ ˜‡˘Â ·Û‰ÂÚ
̇Á˚‚‡Ú¸ ˝ÚÛ Ï˜ÂÚ¸ Íð‡ÒË‚Ó Ë Á‚Û˜ÌÓ –
«Äθ-å‡ð‰Ê‡ÌË» ‚ ˜ÂÒÚ¸ ËÁ‚ÂÒÚÌÓ„Ó
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Û˜ÂÌÓ„Ó òË„‡·ÛÚ‰Ë̇
å‡ð‰Ê‡ÌË, ÒÎÛÊË‚¯Â„Ó Á‰ÂÒ¸ ÏÌÓ„Ë „Ó‰˚
ËχÏ-ı‡ÚË·ÓÏ. àÏÂÌÌÓ Ò Â„Ó ËÏÂÌÂÏ Ò‚flÁ‡Ì
ð‡Òˆ‚ÂÚ ÏÛÒÛθχÌÒÍÓÈ Ó·˘ËÌ˚ ëÚ‡ðÓí‡Ú‡ðÒÍÓÈ ÒÎÓ·Ó‰˚.
ìÊ ‚ ̇¯Â ‚ðÂÏfl Á‰ÂÒ¸ ‚ ÒÂð‰ËÌ 1990ı „„. ð‡ÁÏ¢‡ÎÓÒ¸ ñÂÌÚð‡Î¸ÌÓ ÑÛıÓ‚ÌÓÂ
ÛÔð‡‚ÎÂÌË ÏÛÒÛÎ¸Ï‡Ì í‡Ú‡ðÒڇ̇,
̇ıÓ‰ËÎÒfl ÏÛÙÚËflÚ. ë„ӉÌfl Á‰ÂÒ¸
ð‡ÒÔÓ·„‡ÂÚÒfl „ÓðÓ‰ÒÍÓÈ ÏÛıÚ‡ÒË·‡Ú. çÓ
‰ÛχÂÚÒfl, Ì ÚÓθÍÓ ÔÓ˝ÚÓÏÛ Í‡Á‡ÌÒÍËÂ
ÏÛÒÛθχÌÂ Ë Ò„ӉÌfl ÒÓ ‚ÒÂı ÍÓ̈ӂ
„ÓðÓ‰‡ ˉÛÚ Ò˛‰‡, ˜ÚÓ·˚ ‰‡Ú¸ Ò‡‰‡Í‡ ËÎË
ÔÓÔðÓÒËÚ¸ ‡·˚ÒÚ‡È ÔÓÏÓÎËÚ¸Òfl Á‡
ðÓ‰ÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚ Ë ·ÎËÁÍËı.
å˜ÂÚË ÒÚ‡ðÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË ·˚ÎË ‰Îfl
͇Á‡ÌˆÂ‚ ·Óθ¯Â ˜ÂÏ ÏÓÎÂθÌ˚ ‰Óχ.
óÂðÂÁ ÒËÒÚÂÏÛ Ï‰ðÂÒÂ, ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡‚¯Ëı
ÔðË Ï˜ÂÚflı, ÔðÓ¯ÎË ‚ ð‡ÁÌÓ ‚ðÂÏfl
ÏÌÓ„Ë ËÁ‚ÂÒÚÌ˚ ڇڇðÒÍË ӷ˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚Â
Ë ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË ‰ÂflÚÂÎË. ç‡ÔðËÏÂð, ‚
ωðÂÒ «å‡ð‰Ê‡ÌËfl» Û˜ËÎËÒ¸ ‡ðÚËÒÚ
ë‡Èflð Äȉ‡ðÓ‚, ÍÓÏÔÓÁËÚÓð ë‡ÎËı
ë‡È‰‡¯Â‚, ð‚ÓβˆËÓÌÂð ïÛÒ‡ËÌ üχ¯Â‚,
‚ Äԇ̇‚ÒÍÓÏ Ï‰ðÂÒ – ‚˚‰‡˛˘ËÈÒfl
Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ ÔËÒ‡ÚÂθ ɇflÁ àÒı‡ÍË,
ËÁ‚ÂÒÚÌ˚È Û˜ÂÌ˚È-·Ó„ÓÒÎÓ‚ åÛÒ‡ ÅË„Ë‚,
‰ÂÔÛÚ‡Ú II Ë III ÉÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÌ˚ı ‰ÛÏ
뇉ðÂÚ‰ËÌ å‡ÍÒÛ‰Ë, ÔËÒ‡ÚÂθ É.ÅË„Ë‚,
‰ð‡Ï‡ÚÛð„ É.ä‡Ï‡Î, ̇ðÓ‰Ì˚È Ô‚ˆ
ä.åÛÚ˚„Ë, ‚ «åÛı‡Ïχ‰ËË» ÔðË
ɇ΂ÒÍÓÈ Ï˜ÂÚË - ÔËÒ‡ÚÂÎË î‡Ú˚ı
ÄÏËðı‡Ì, î‡ÚıË ÅÛð̇¯, å‡ÊËÚ É‡ÙÛðË,
ä‡ðËÏ íË̘ÛðËÌ, ç‡ÍË à̷҇ÂÚ,
Bu cami Eski-Tatar mahallesinin ilk
mabedi oldu. Zenginler de çok ra¤bet edince,
“Mercani” camiine Efendi camii veya
Yunusovlar camii denilmeye bafllanm›fl.
‹brahim Yunusov, deri ve sabun fabrikalar›
olan Kazanl› zengin bir hay›rsevermifl. Fakat
vefal› millet bu güzel camiye yine de ünlü
Tatar bilim adam› ve bu caminin senelerce
imam-hatibi olan fiehabetdin Mercani an›s›na
“El-Mercani” diyecektir. Mercani, eski Tatar
mahallesindeki Müslüman cemaatinin
ayd›nlanmas›na vesile olan zatt›r.
1990’lar›n ortalar›nda Tataristan Diyanet
‹flleri ve Müftülük burada aç›lm›flt›r. Bugün
flehir muhtasibi de bulunmaktad›r. Fakat
Kazanl› Müslümanlar›n flehrin her taraf›ndan
buraya gelme sebepleri sadece sadaka vermek
veya dua okuyacak birini davet etmek
de¤ildir.
å˜ÂÚ¸ «å‡ð‰Ê‡ÌË»
Mercani Camii
35
êÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂθ ‚ÂÎËÍËı, ‚ÓËÌ, ÔÓ˝Ú Ë Ï˚ÒÎËÚÂθ
Amirlerin hocas›, asker, flair ve düflünür:
чÏËð àÒı‡ÍÓ‚
Damir ‹shakov
äÛÎ-ò‡ðËÙ Kul-fierif
ÑÓÍÚÓð ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı ̇ÛÍ (ä‡Á‡Ì¸).
Tarih Bilimleri Doktoru (Kazan).
K
azan Hanl›¤›’n›n son dönemlerindeki birçok tarihi kaynak Kul-fierif’in
ËðÓÍÛ˛ ËÁ‚ÂÒÚÌÓÒÚ¸ äÛÎ-ò‡ðËÙ‡ ‚ ÔÓÒΉÌËÈ ÔÂðËÓ‰
büyük ün kazand›¤›n› gösteriyor. Bunun yan›nda milletin akl›nda
ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËfl ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡ ÔÓ‰Ú‚Âðʉ‡˛Ú ÏÌÓ„ËÂ
kalanlar ve fiehabetdin Mercani ile birlefltirilenler var. Bunlara
ËÒÚÓð˘ÂÒÍË ËÒÚÓ˜ÌËÍË, ‡ Ú‡ÍÊ ҂‰ÂÌËfl, ÒÓıð‡ÌË‚¯ËÂÒfl ‚
dayanarak, Kazan Hanl›¤›’n›n y›k›lma dönemlerinde Kul-fierifin’in Diniye
̇ðÓ‰ÌÓÈ Ô‡ÏflÚË Ë Ó·Ó·˘ÂÌÌ˚ òË„‡·ÛÚ‰ËÌÓÏ å‡ð‰Ê‡ÌË.
Nezareti’nin bafl›nda oldu¤unu, büyük Seyid oldu¤unu iddia etmek de
éÔËð‡flÒ¸ ̇ ÌËı, ÏÓÊÌÓ ÛÚ‚Âðʉ‡Ú¸, ˜ÚÓ äÛÎ-ò‡ðË٠͇̇ÌÛÌÂ
mümkün. Andrey Kurbskiy, Kazan’›n 1552 y›l›nda Rus askerleri
Ô‡‰ÂÌËfl ı‡ÌÒÚ‚‡ fl‚ÎflÎÒfl „·‚ÓÈ ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó ‰ÛıÓ‚ÂÌÒÚ‚‡ ‚
taraf›ndan al›n›fl›n› anlatarak ona Avrupai bir ifade ile “büyük biskup”
ı‡ÌÒÚ‚Â, ‚ÂðıÓ‚Ì˚Ï ÒÂËȉÓÏ. Ä̉ðÂÈ äÛð·ÒÍËÈ, ÓÔËÒ˚‚‡fl ˝ÔËÁÓ‰,
yani episkop demifltir. Tatarlar ise Kul-fierife “büyük anar” veya “amir”
Ò‚flÁ‡ÌÌ˚È Ò ‚ÁflÚËÂÏ ðÛÒÒÍËÏ ‚ÓÈÒÍÓÏ ä‡Á‡ÌË ‚ 1552 „., ̇Á˚‚‡ÂÚ
diyorlarm›fl.
Â„Ó Ì‡ ‚ðÓÔÂÈÒÍËÈ Î‡‰ «‚ÂÎËÍËÏ ·ËÒÍÛÔÓÏ», ÚÓ ÂÒÚ¸ ÂÔËÒÍÓÔÓÏ, Ë
‰Ó·‡‚ÎflÂÚ, ˜ÚÓ Ò‡ÏË Ú‡Ú‡ð˚ Ò˜ËÚ‡˛Ú äÛÎ-ò‡ðËÙ‡ «‚ÂÎËÍËÏ
Kul-fierif’in de bir önceki büyük seyid Kul-Muhammed gibi K›r›m
‡Ì‡ð˚Ë», ËÎË «‡ÏËðÓÏ».
Seyidleri neslinden
geldi¤i malumdur. Belli
ëÛ‰fl ÔÓ ÚÓÏÛ, ˜ÚÓ Ì‡Ï ËÁ‚ÂÒÚÌÓ, äÛÎbir dönemde seyid
ò‡ðËÙ, Í‡Í Ë Â„Ó Ôð‰¯ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍ äÛÎMansur ile birlikte åÛı‡Ïω, ·˚Î ËÁ ðÓ‰‡ Íð˚ÏÒÍËı ÒÂËȉӂ.
babas› olabilirçÂÍÓÚÓðÓ ‚ðÂÏfl ÓÌ ÊËÎ ‚ ÄÒÚð‡ı‡ÌÒÍÓÏ
Ejderhan Hanl›¤›’nda
ı‡ÌÒÚ‚Â ‚ÏÂÒÚÂ Ò ÒÂËȉÓÏ å‡ÌÒÛðÓÏ,
yaflam›flt›r. Onun
Ôð‰ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ Ò‚ÓËÏ ÓÚˆÓÏ. éÚÒ˛‰‡ Û Ì„Ó
mahlas› “Hac›tarhani”
Ú‡ı‡ÎÎÛÒ «ï‡‰ÊËÚ‡ðı‡ÌË». å.à. ÄıÏÂÚÁflÌÓ‚,
buradan
ÓÔËð‡flÒ¸ ̇ ˝ÚË Ë ‰ðÛ„Ë ҂‰ÂÌËfl, ‚˚‰‚ËÌÛÎ
kaynaklanmaktad›r. M.‹.
Ó·ÓÒÌÓ‚‡ÌÌÛ˛ „ËÔÓÚÂÁÛ, ˜ÚÓ ‡‚ÚÓðÓÏ ‰‚Ûı
Ahmetcanov bu ve
ÒÓ˜ËÌÂÌËÈ ÔÂðËÓ‰‡ ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó ı‡ÌÒÚ‚‡ —
baflka kaynaklara
«á‡ÙÂð-̇ÏÂ-Ë ‚ËÎÂÈÂÚ-Ë ä‡Á‡Ì» (1550 „Ó‰) Ë
dayanarak Kazan
ÔÓ˝Ï˚ «ä˚ÈÒÒ‡-Ë ïÛ··Ë ıӉʇ» — ‚ ÔÂð‚ÓÏ
Hanl›¤›’nda yaz›lm›fl
ÒÎÛ˜‡Â ̇Á‚‡ÌÌ˚Ï «ò‡ðËÙÓÏ ï‡‰ÊËÚ‡ðı‡ÌË»,
olan Zafer-name-i
‚Ó ‚ÚÓðÓÏ — «äÛÎ-ò‡ðËÙÓÏ» — fl‚ÎflÂÚÒfl ÒÂËȉ
velayet-i Kazan (1550)
äÛÎ-ò‡ðËÙ. ÑÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓ, äÛÎ-ò‡ðËÙ‡ ‰‡ÊÂ
ve K›ssa-i Hubbi Hoca
ÔÓÒΠÚÓ„Ó, Í‡Í ÓÌ ÒڇΠ‚ÂðıÓ‚Ì˚Ï ÒÂËȉÓÏ,
poemi önce fierif
ðÛÒÒÍË ËÒÚÓ˜ÌËÍË ÔðÓ‰ÓÎʇÎË ËÏÂÌÓ‚‡Ú¸
Hac›tarhani sonra Kul«ÏÛÎÎÓÈ». ç ‚˚ÒÓ͇fl ÎË Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌÌÓÒÚ¸ „Ó
fierif ismiyle an›lan her
Ú‡Í ÓÚð‡Ê‡Î‡Ò¸ ‚ ÎÂÚÓÔËÒflı?
iki eserin de yazar›n›n
ùÔÓı‡, ‚ ÍÓÚÓðÓÈ ÊËÎ ÒÂËȉ äÛÎ-ò‡ðËÙ —
Kul-fierif oldu¤unu öne
˝ÚÓ Úð‡„˘ÂÒÍÓ ‚ðÂÏfl ‰‚ËÊÂÌËfl ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó
«èÓÒΉÌËÈ ·ÓÈ Û Ï˜ÂÚË äÛÎ-ò‡ðËÙ» îËðË̇ڇ ï‡ÎËÍÓ‚‡ sürüyor. Geçekten, Kulı‡ÌÒÚ‚‡ Í Ò‚ÓÂÈ „Ë·ÂÎË. Ä‚ÚÓð «á‡ÙÂð-̇ÏÂ-Ë
“Kul fierif Camii Son Savunmas›” Firinat Halikov fierif büyüklük unvan›
‚ËÎÂÈÂÚ-Ë ä‡Á‡Ì» ÓÒÚ‡‚ËÎ ÔÓÚðflÒ‡˛˘Ë ÒÚðÓÍË,
ald›ktan sonra bile Rus
ÓÔËÒ˚‚‡˛˘Ë Úð‡„‰˲ Ò‚ÓÂ„Ó Ì‡ðÓ‰‡.
kaynaklar› onu “molla”
éÌ „Ó‚ÓðËÚ Ó ä‡Á‡ÌË: «ÖÈ ÌÂÓÚÍÛ‰‡ ʉ‡Ú¸ ÔÓÏÓ˘Ë Ë ÔÓ‰‰ÂðÊÍË,
olarak yazmaya devam etmifltir. Acaba çok e¤itimli olmas› m› onu
ÍðÓÏ ÔÓÍðÓ‚ËÚÂθÒÚ‚‡ íÂÌ„ðË Ë ÔÓÏÓ˘Ë ‡Ì„ÂÎÓ‚. àÁ-Á‡ Ú‡ÍÓÈ
vakayinamelere böyle geçmesini sa¤lad›?
ÚflÊÂÎÓÈ ÒËÚÛ‡ˆËË Ô‡‰Ë¯‡ıË „ÓðÓ‰‡ ä‡Á‡ÌË Ó·ÂÒÔ˜˂‡˛Ú
Seyid Kul-fierif’in yaflad›¤› dönem Kazan Hanl›¤›’n›n y›k›lma y›llar›d›r.
·ÂÁÓÔ‡ÒÌÓÒÚ¸ Ò‚ÓÂ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ ÔÛÚÂÏ Òӄ·¯ÂÌËfl ÒÓ ÒÚð‡ÌÓÈ
Yazar Zafer-name-i velayet-i Kazan eserinde milletinin kederini çok iyi bir
ÍflÙËðÓ‚. Å˚ÎÓ Ú‡Í: ‰Îfl ·Î‡„ÓÔÓÎÛ˜Ëfl ̇ðÓ‰‡ Ë ð‡‰Ë Â„Ó ÊËÁÌË
dille anlatm›fl. Kazan hakk›nda diyor ki “Allah’›n ve meleklerin
Á‡Íβ˜‡ÎË ‰Ó„Ó‚Óð Ò åÓÒÍ‚ÓÈ, ÏÂÊ‰Û ‰‚ÛÏfl ÒÚÓðÓ̇ÏË ıÓ‰ËÎË
yard›m›ndan baflka kimseden yard›m beklemeyin.
ÔÓÒÎ˚, Ó·ÂÒÔ˜˂‡fl ‚Á‡ËÏÓÔÓÌËχÌË». ùÚÓ ·˚ÎÓ
Zor durumdan dolay› Hanlar düflmanlarla baz›
̇ÔËÒ‡ÌÓ ‚ 1550 „., ÌÓ ÛÊ ‚ ‡ÔðÂΠ1551 „.
anlaflmalar yapmak zorunda kal›yorlar.
̇˜‡ÎÓÒ¸ ̇ÒÚÛÔÎÂÌË ðÛÒÒÍËı ‚ÓÈÒÍ, ÍÓÚÓð˚ ‚
Moskova ile bar›fl anlaflmas› yap›l›yor, iki
˲Ì ӷÒÚÛÔËÎË ä‡Á‡Ì¸. ç‡ÒÚ‡ÎË ÚflÊÂÎ˚Â
taraftan da elçiler bunun için mekik
‚ðÂÏÂ̇, Ë Í‡Á‡Ìˆ˚ ‰ðÓ„ÌÛÎË: ÓÌË ÔÓÒ·ÎË
dokuyor.” Bu 1550 y›l›nda yaz›lm›flt›r fakat
«Í òË„‡Î² Ë Í ‚Ó‚Ӊ‡Ï ·ËÚË ˜ÂÎÓÏ,
1551 y›l› Nisan ay›nda Rus askerleri
˜ÚÓ·˚ „ÓÒÛ‰‡ð¸ ÔÓʇÎÓ‚‡Î, „Ì‚ Ò‚ÓÈ ËÏ
görünür, Haziran ay›nda da Kazan’a
ÓÚ‰‡Î, ‡ ÔÎÂÌÂÚË Ëı Ì ‚ÂÎÂÎ, ‡ ‰‡Î ·˚ ËÏ
yaklafl›yorlar. Zor dönemler gelir,
̇ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó ˆ‡ðfl òË„‡ÎÂfl, ‡ ìÚÂϯ¸Kazanl›lar geri ad›m atarak baz›
ÉËðÂfl ˆ‡ðfl „ÓÒÛ‰‡ð¸ Í ÒÓ·Â ‚ÁflÎ Ë Ò
anlaflmalar yapmak isterler. fiah-Gali’ye
χÚÂð˲ ë˛˛Ì·Ë͇-ˆ‡ðËˆÂ˛»
ve ordusuna elçiler gönderirler ve onlar›
(è‡Úðˇð¯‡fl ÎÂÚÓÔËÒ¸). ë Ú‡ÍËÏ
esir almamalar› karfl›l›¤›nda fiah-Gali
Ôð‰ÎÓÊÂÌËÂÏ Í ı‡ÌÛ ò‡ı-ɇÎË Ë ðÛÒÒÍËÏ
yönetimine geçeceklerini ve Ütemifl‚Ó‚Ӊ‡Ï ÔðËÂÁʇÎË «ÏÛη» äÛÎ-ò‡ðËÙ Ë
Giray Han ile annesi Süyümbike Sultan›
Ú˛ÏÂÌÒÍËÈ ÍÌflÁ¸ ÅË·‡ðÒ ê‡ÒÚÓ‚.
alabilece¤ini bildirirler. (Patrikhane
ÇÂðıÓ‚Ì˚È ÒÂËȉ äÛÎ-ò‡ðËÙ ÔÓ„Ë· ÔðË
vakayinamesi) fiah-Gali Han’a ve Rus
‚ÁflÚËË ä‡Á‡ÌË ðÛÒÒÍËÏË ‚ 1552 „. ‚Ó ‚ðÂÏfl
ordusuna böyle tekliflerle “molla” Kul·ËÚ‚˚ Ò ÌËÏË.
fierif ve Tümen knyazi Bibars Rastov
gönderilir.
Büyük seyid Kul-fierif Kazan
Savafl›’nda 1552 y›l›nda flehit olmufltur.
ò
‰ËÔÎÓχÚ˚ à.ÄÏËðı‡Ì, ï.ÅËÍÍÂÌËÌ,
ÍÓÏÔÓÁËÚÓð ëÛÎÚ‡Ì É‡·fl¯Ë, ıÛ‰ÓÊÌËÍ
ŇÍË ìðχ̘Â. ùÚÓÚ ÒÔËÒÓÍ ÏÓÊÌÓ Â˘Â
‰ÓÎ„Ó ÔðÓ‰ÓÎʇڸ. ë„ӉÌfl Ì ÏÓÊÂÚ ÌÂ
ۉ˂ÎflÚ¸ ÚÓ, Í‡Í ð‡Á·ðÓ҇· ·˚‚¯Ëı
ÒÚÛ‰ÂÌÚÓ‚ ωðÂÒ ÊËÁ̸ – ÔÓ ð‡ÁÌ˚Ï
ӷ·ÒÚflÏ Ë ÔÓ ð‡ÁÌ˚ ÒÚÓðÓÌ˚ ·‡ððË͇‰.
çÂËÁÏÂÌÌÓÈ ÓÒÚ‡ÂÚÒfl ‰Ûıӂ̇fl Á‡Í‚‡Ò͇,
ÔÓÎÛ˜ÂÌ̇fl ‚ ωðÂÒÂ.
ÖÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓ, ËÒÚÓðËfl ÌÓ‚˚ı ϘÂÚÂÈ
ä‡Á‡ÌË Ì ÒÚÓθ ·Ó„‡Ú‡ ËÏÂ̇ÏË Ë
ÒÓ·˚ÚËflÏË, Í‡Í ËÒÚÓðËfl Ó‚ÂflÌÌ˚ı Ò·‚ÓÈ
«Äθ-å‡ð‰Ê‡ÌË» Ë Äԇ̇‚ÒÍÓÈ Ï˜ÂÚÂÈ.
ч Ë ‡ðıËÚÂÍÚÛðÌ˚È Ó·ÎËÍ ·Óθ¯ËÌÒÚ‚‡ ËÁ
ÌÓ‚ÓÒÚðÓÂÍ ÌÓÒËÚ ÓÚÔ˜‡ÚÓÍ Ì˚̯ÌÂÈ
Ôð‡„χÚ˘ÌÓÈ ˝ÔÓıË, ‚˚ð‡Ê‡˛˘ÂÈÒfl
ÔðÂʉ ‚ÒÂ„Ó ‚ ÙÛÌ͈ËÓ̇θÌÓÈ ÒÚðÓ„ÓÒÚË
ÔðÓÂÍÚ‡ Ë ‚ ÔÓ‰·Óð ÒÚðÓËÚÂθÌÓ„Ó
χÚÂðˇ·. Ç ÍÓðÓÚÍËı ÎÂÚÓÔËÒ‡ÌËflı ˝ÚËı
ϘÂÚÂÈ, ̇˜‡‚¯ËıÒfl ‚ ÍÓ̈ 1980-90-ı „„.,
ËÌÚÂðÂÒÌ˚ β‰Ë, ˜¸Ë ÛÒËÎËfl ÔÓ‰ÌflÎË ‚ Ì·Ó
ä‡Á‡ÌË ÌÓ‚˚ ÏË̇ðÂÚ˚.
«å˜ÂÚË Äηı‡ ÏÓ„ÛÚ ÒÚðÓËÚ¸ ÚÓθÍÓ
β‰Ë, ‚Âðfl˘Ë ‚Ó ÇÒ‚˚¯ÌÂ„Ó Äηı‡ Ë
ÒÛ‰Ì˚È ‰Â̸», - „Ó‚ÓðËÚÒfl ‚ 18 ‡flÚ ÒÛð˚
«í‡Û·‡». çÓ Í‡Í ð‡ÒÔÓÁ̇ڸ ÍÓð˚ÒÚÌ˚ı,
‚‰ÓÏ˚ı Î˯¸ ΢Ì˚ÏË ‡Ï·ËˆËflÏË Ë
ÒÚðÂÏÎÂÌËÂÏ ÔÓÎÛ˜ËÚ¸ ΢ÌÛ˛ ‚˚„Ó‰Û? èÓ
Á‡‚ÂðÂÌ˲ ͇Á‡ÌÒÍÓ„Ó ÏÛıÚ‡ÒË·‡ å‡ÌÒÛð‡ı‡Áð‡Ú‡ á‡ÎflÎÂÚ‰Ë̇, Í ÍÓÚÓðÓÏÛ
Ó·ð‡˘‡˛ÚÒfl Á‡ ð‡Áð¯ÂÌËÂÏ ÒÚðÓËÚ¸
ϘÂÚË, ‰Ó ÒËı ÔÓð ÂÏÛ Û‰‡‚‡ÎÓÒ¸ ÌÂ
ӯ˷‡Ú¸Òfl ‚ β‰flı. ÇÓÚ ÍÓ„Ó ÓÌ ÒÚ‡‚ËÚ ‚
ÔðËÏÂð.
Ç ä‡‰˚¯Â‚Ó, Òð‡‚ÌËÚÂθÌÓ Ì‰‡‚ÌÓ
‚Íβ˜ÂÌÌÓÏ ‚ ÒÓÒÚ‡‚ ä‡Á‡ÌË, ÊË‚ÂÚ
ÔÓÊË·fl ÊÂÌ˘Ë̇ – ë‡ðËfl-‡Ô‡
á˚flÚ‰ËÌÓ‚‡. é̇ ÒÚðÓËÚ ‚ ðÓ‰ÌÓÏ ÔÓÒÂÎÍÂ
ÍËðÔ˘ÌÛ˛ ϘÂÚ¸. Ç ˝ÚÓ ÚðÛ‰ÌÓ ÔÓ‚ÂðËÚ¸,
ÌÓ ˝ÚÓ Ôð‡‚‰‡. ÇÒflÍËÈ ð‡Á ̇‚‰˚‚‡flÒ¸ Í
ÏÛıÚ‡ÒË·Û, ë‡ðËfl-‡Ô‡ ÔðÓÒËÚ ‰ÂÌ„, ÌÓ ÌÂ
ʇÎÛÂÚÒfl ̇ ÒÛ‰¸·Û. é‰Ì‡Ê‰˚, Ôðˉfl ‚
Ó˜Âð‰ÌÓÈ ð‡Á, Ó̇ ÔÓÁ̇ÍÓÏË·Ҹ Ò
‡ð‡·ÒÍÓÈ ‰Â΄‡ˆËÂÈ. Äð‡·˚ ̇ÒÚÓθÍÓ
ÔðÓÌËÍÎËÒ¸ Í ÌÂÈ Û‚‡ÊÂÌËÂÏ, ˜ÚÓ
‚˚Á‚‡ÎËÒ¸ ÔÓÒÚðÓËÚ¸ ÏË̇ðÂÚ ‰Îfl
䇉˚¯Â‚ÒÍÓÈ Ï˜ÂÚË ·ÂÒÔ·ÚÌÓ.
èÂð‚ÓÈ Î‡ÒÚÓ˜ÍÓÈ ÌÓ‚Ó„Ó
ÔÂðÂÒÚðÓ˜ÌÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË Í‡Á‡Ìˆ˚ ̇Á˚‚‡˛Ú
ϘÂÚ¸ «çÛð àÒ·ϻ. ÖÒÎË ‚ ˆÂÌÚðÂ
ÒÚÓÎˈ˚ í‡Ú‡ðÒڇ̇ ¢ ÒÓıð‡ÌËÎËÒ¸
ÒÚ‡ð˚ Ï˜ÂÚË, ÚÓ Ì‡ ÓÍð‡ËÌ Ëı Ì ·˚ÎÓ
ÌËÍÓ„‰‡. ÇÂðÛ˛˘Ë ÊËÚÂÎË
áÒÚðÓËÚÂθÌÓ„Ó ð‡ÈÓ̇ ‚Ò„‰‡
˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡ÎË Ò·fl ‚ ˝ÚÓÏ Ô·ÌÂ
Ó·‰ÂÎÂÌÌ˚ÏË. çÓ ‰‡Ê ÍÓ„‰‡ ËÏ ð‡Áð¯ËÎË
̇˜‡Ú¸ ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Ó, ‰ÂÎÓ Ì ҉‚ËÌÛÎÓÒ¸ Ò
ÏÂðÚ‚ÓÈ ÚÓ˜ÍË, ÔÓ͇ Ì ÔÓfl‚ËÎÒfl LJهı‡Áð‡Ú ÉËÎflÁÓ‚. óÂÎÓ‚ÂÍ ÛÊ Ì ÏÓÎÓ‰ÓÈ –
Í Ì‡˜‡ÎÛ ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚‡ ϘÂÚË ÂÏÛ ·˚ÎÓ Á‡
60 – ÌÓ ‰Ó‚ÓθÌÓ ˝ÌÂð„˘Ì˚È, Ò Í‡˜ÂÒÚ‚‡ÏË
ÎˉÂð‡. éÌ Ë ÒڇΠÔÂð‚˚Ï ËχÏÓÏ
ÒÚðÓfl˘ÂÈÒfl ϘÂÚË. «çÛð àÒ·ϻ ÒÚðÓËÎË
‚ÒÂÏ ÏËðÓÏ ÔÓ˜ÚË ‰‚‡ „Ó‰‡. à ‚ÓÚ, ÍÓ„‰‡
̇ÒÚÛÔËÎ ‰Ó΄Óʉ‡ÌÌ˚È ‰Â̸ ÓÚÍð˚ÚËfl,
LJه-ı‡Áð‡Ú ÔÓ‰ÌflÎÒfl ̇ ÏË̇ðÂÚ.
Kazanl›lar için camiler ibadet yerinden
daha öte anlam ifade etmektedir. Cami
yan›nda bulunan medreselerde Tatar
milletinin birçok ünlü insan› yetiflmifltir.
Mesela “Mercaniye” medresesinde sanatç›
Sayar Aydarov, besteci Salih Saydaflev,
ihtilalci Hüseyin Yamaflev, Apanay
medresesinde ünlü yazar Ayaz ‹shaki, (kabri
‹stanbul Topkap› mezarl›¤›ndad›r) II. Ve III.
Devlet Dumas› milletvekili Sadretdin
Maksudi, yazar G.Bigiyev, tiyatrocu
G.Kamal, millî sanatç› K.Mut›gi, Gali camii
yan›ndaki “Muhammediye”de yazar Fatih
Amirhan, Fethi Burnafl, Mecit Gafuri, Kerim
Tinçurin, Naki ‹senbet, diplomat ‹.Amirhan,
H.Bikkenin, müzisyen Sultan Gabyafli,
ÄÁËÏÓ‚Ò͇fl ϘÂÚ¸
Azimov Camii
37
å˜ÂÚ¸ «ä‡Á‡Ì çÛð˚»
Kazan Nur› Camii
38
èðËıÓʇÌÂ, Á‡Ú‡Ë‚ ‰˚ı‡ÌËÂ, ÒÏÓÚðÂÎË
̇‚Âðı Ë Ê‰‡ÎË ÔÂð‚Ó„Ó Ò‚fl˘ÂÌÌÓ„Ó
ÒÎÓ‚‡…
àÏ‡Ï Ì ÒÏÓ„ ÒÔÛÒÚËÚ¸Òfl Ò‡Ï. çÂ
‚˚‰ÂðʇÎÓ ÒÂð‰ˆÂ. ë ÚÂı ÔÓð ‚ Ì‡ðÓ‰Â
ϘÂÚ¸ «çÛð ËÒ·ϻ ̇Á˚‚‡˛Ú ¢ Ë
ϘÂÚ¸˛ LJه-ı‡Áð‡Ú‡, ‡ ÔðË ‚ıӉ ‚ ÌÂÂ
ÏÓÊÌÓ Û‚Ë‰ÂÚ¸ ÏÂÏÓðˇθÌÛ˛ ‰ÓÒÍÛ Ò
ËÏÂÌÂÏ ˝ÚÓ„Ó ˜ÂÎÓ‚Â͇.
«ÅÛ΄‡ð», «ê‡Ï‡Á‡Ì», «å‰Ë̇»,
«ïÛÁ‡ÈÙ‡ÚÛ Ë·Ì ‡Î¸-üχÌË» – ‰‡ÎÂÍÓ ÌÂ
ÔÓÎÌ˚È ÒÔËÒÓÍ Í‡Á‡ÌÒÍËı ϘÂÚÂÈ,
‚ÓÁ‰‚Ë„ÌÛÚ˚ı ‚ ÔÓÒΉÌË ‰ÂÒflÚËÎÂÚËfl.
éÒÓ·ÌflÍÓÏ ‚ ˝ÚÓÏ ðfl‰Û ÒÚÓËÚ ‰Âð‚flÌ̇fl
«ä‡Á‡Ì çÛð˚». «ãÛ˜ ä‡Á‡ÌË» (ËÏÂÌÌÓ Ú‡Í
Á‚Û˜ËÚ ÔÂð‚Ӊ) ÔÓfl‚ËÎÒfl ̉‡ÎÂÍÓ ÓÚ
·Âð„‡ ä‡Á‡ÌÍË ‚ 1999 „., ·Î‡„Ó‰‡ðfl
‡ðıËÚÂÍÚÓðÛ ê‡ÙËÍÛ ÅÂÎflÎÓ‚Û. å˝ð ä‡Á‡ÌË
ä‡ÏËθ àÒı‡ÍÓ‚ ÔÓÒÚðÓËÎ ˝ÚÛ Ï˜ÂÚ¸ ‰Îfl
Ò‚ÓÂ„Ó ÓÚˆ‡.
ë„ӉÌfl ÚðÛ‰ÌÓ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚ¸ ä‡Á‡Ì¸ ·ÂÁ
ϘÂÚÂÈ. Ä ÒÓ˜ÂÚ‡ÌË ÏÛÒÛθχÌÒÍËı
ÏË̇ðÂÚÓ‚ Ë Ôð‡‚ÓÒ·‚Ì˚ı ˆÂðÍÓ‚Ì˚ı
ÍÓÎÓÍÓÎÂÌ Â˘Â ð‡Á ̇ÔÓÏË̇ÂÚ Ì‡Ï Ó ÚÓÏ,
͇͇fl ÒÎÓÊ̇fl Ë ÔðÓÚË‚Óð˜˂‡fl ËÒÚÓðËfl
‰ÓÒڇ·Ҹ Ì‡Ï ‚ ̇ÒΉÒÚ‚Ó. ç‡Ï ÊËÚ¸ –
Ò„ӉÌfl.
ì͇Á ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ êÂÒÔÛ·ÎËÍË í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì
åËÌÚËÏÂð‡ ò‡ÈÏË‚‡ Ó ‚ÓÒÒÓÁ‰‡ÌËË ‚
ä‡Á‡ÌÒÍÓÏ äðÂÏΠÁ‰‡ÌËfl ϘÂÚË «äÛÎò‡ðËÙ» ·˚Î ÔðËÌflÚ 13 ÌÓfl·ðfl 1995 „.
èðÓ¯ÎÓ 10 ÎÂÚ. ÇÂ΢ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚È ıð‡Ï,
‚ÓÁ‰‚Ë„ÌÛÚ˚È ÛÒËÎËflÏË ÏÌÓ„Ëı ÒÓÚÂÌ Î˛‰ÂÈ,
‚ÔÂð‚˚ ð‡ÒÔ‡ıÌÛÎ Ò‚ÓË ‰‚ÂðË ‚ ‰ÌË
Ôð‡Á‰ÌÓ‚‡ÌËfl 1000-ÎÂÚËfl ‰ð‚ÌÂÈ ä‡Á‡ÌË.
ressam Baki Urmançe bunlardand›r. Bu
listeyi daha da uzatmak mümkündü. fiu anda
bu medrese flakirtlerini hayat›n nas›l her
tarafa da¤›tt›¤›n› hayal etmek bile çok zor.
Fakat onlar›n medreselerde ald›klar› ruhi
maya hiçbir zaman de¤iflmemifltir.
Kazan’da di¤er camilerin geçmifli “ElMercani” veya “Apanay” camileri kadar
zengin de¤ildir tabi. Yeni yap›lan camilerde
geçen dönemin izleri bulunmaktad›r. Yeni
cami inflas› 1980-90 y›llar›nda fedakar
insanlar›n çabalar› ile olmufltur.
Tövbe süresinin 18. ayetinde flöyle der:
“Allah’›n mescitlerini ancak Allah’a ve
ahiret gününe iman eden, namaz› dosdo¤ru
k›lan, zekat› veren ve Allah’tan baflkas›ndan
korkmayan kimseler imar eder. ‹flte do¤ru
yola ermifllerden olmalar› umulanlar
bunlard›r.”
Kazan’da cami inflaat› için izin al›nan
Kazan flehri muhtasibi say›n Mansur
Zalyaletdin’in anlatt›klar›na göre. Kazan
iline yeni ba¤lanan Kad›flev’da Seriya
ad›nda bir yafll› teyze yafl›yor ve kendi
flehrinde tafltan bir camii yapt›r›yor. Buna
inanmak çok zor, muhtasibi her gördü¤ünde
de para istiyormufl. Bir defas›nda Seriye
Ziyatdinova Arabistan’dan gelen bir heyetle
tan›fl›r ve onlar caminin minare masraflar›n›
karfl›larlar.
“Nur ‹slam” camii ilk yap›lan
camilerdendir. Bu cami daha önceleri hiç
cami görmemifl flehrin yeni ilçesi
Aviastroiteln›y’da altm›fl yafl›n üzerinde
fakat çok çal›flkan Vafa Gilyazev Hazret
önderli¤inde yap›lm›flt›r. ‹ki y›l süren
inflaattan sonra minareye ç›kan Vafa Hazret
ilk Ezan›n› okur ama minareden kendisi
inemez; kalbi dayanamam›flt›r. fiimdi bu
caminin di¤er ad› Vafa Hazret camiidir.
“Bulgar”, “Ramazan”, “Medine”,
“Huzayfat-u ‹bn El Yamani” de yeni
camilerdendir. 1999 y›l›nda Kazan nehri
kenar›nda mimar Refik Belyalov taraf›ndan
ahflaptan “Kazan Nur›” camii yap›lm›flt›r.
Kazan Valisi Kamil ‹shakov bu camiyi
babas›n›n an›s›na yapt›r›r. Kazan’›n bu
bölgesinde kibrit kutular› gibi duran evler
aras›nda “Kazan Nur›” camii sanki flehre
huzur ve güzellik vermektedir.
Bugün Kazan’› camisiz hayal etmek
mümkün de¤ildir. Cami minarelerinin ve
kilise çanlar›n›n bir arada olmas› iki farkl›
toplumun bir arada mutlu oldu¤unu
gösteriyor.
Tataristan Cumhurbaflkan› Mintimer
fiaymiyev Kazan Kremlini’nde Kul-fierif
camiinin yap›m› için kararnameyi 13 Kas›m
1995 tarihinde imzalam›flt›. Aradan on y›l
geçti ve yüzlerce insan›n katk›lar›yla yap›lan
güzel mabet bu yaz kap›lar›n› insanlara
açacak.
å˚ Û‚ÂðÂÌÌÓ
ÒÏÓÚðËÏ ‚ ·Û‰Û˘ÂÂ
Gelece¤e güvenle
bak›yoruz
ùÌÁËfl ï‡Ì̇ÌÓ‚‡
Enziya Hannanova
ÜÛð̇ÎËÒÚ (ä‡Á‡Ì¸).
Gazeteci (Kazan).
ÄäÅ «ëÔÛðÚ» (éÄé) ·˚Î ÒÓÁ‰‡Ì ‚ 1992
„Ó‰Û. éÒÌÓ‚Ì˚ÏË ‡ÍˆËÓÌÂð‡ÏË Å‡Ì͇
fl‚Îfl˛ÚÒfl áÄé «í‡Ú„‡ÁËÌ‚ÂÒÚ» ð„ËÓ̇θÌ˚È ÓÔÂð‡ÚÓð éÄé
«É‡ÁÔðÓÏ» ÔÓ ð‡ÎËÁ‡ˆËË „‡Á‡, éÄé
"çËÊÌÂ͇ÏÒÍÌÂÙÚÂıËÏ", 000 «É‡ÁχðÍÂÚ», àïä «í‡Ú„‡ÁËÌ‚ÂÒÚ», 000
«àÌ‚ÂÒÚ-àÏÔÂÍÒ». Ç 1999 „Ó‰Û ÄäÅ
«ëÔÛðÚ», Í‡Í ÓÒÌÓ‚ÌÓÈ ð‡Ò˜ÂÚÌ˚È ·‡ÌÍ
“Spurt” Ticari Bankas› 1992 y›l›nda
kurulmufltur. Ba nkan›n hissedarlar› OAO
Gazprom’un bölgesel temsilcisi ZAO
“Tatgazinvest”, OAO
“Nijnekamskneftekhim”, OOO “Gaz-market”,
IHK “Tatgazinvest”, OOO “‹nvest‹mpeks”tir. Biz “Spurt” Ticari Bankas›
Yönetim Kurulu Baflkan› E.B. Dautova
Han›mla birkaç soruluk sohbet gerçeklefltirdik.
39
é‰ËÌ ËÁ ÍðÛÔÌÂȯËı
·‡ÌÍÓ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̇: «ëÔÛðÚ»
ŇÌÍ «ëÔÛðÚ» ËÏÂÂÚ 12-ÚË ÎÂÚÌ˛˛ ËÒÚÓð˲ ÛÒÔ¯ÌÓ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl.
äÎËÂÌÚ˚ ŇÌ͇ - Ôð‰ÔðËflÚËfl „‡ÁÓ‚ÓÈ Ë ÌÂÙÚÂıËÏ˘ÂÒÍÓÈ
ÓÚð‡ÒÎÂÈ, ÒÚðÓÈË̉ÛÒÚðËË, χ¯ËÌÓÒÚðÓÂÌËfl Ë Úð‡ÌÒÔÓðÚ‡, ‡ Ú‡ÍÊÂ
ÚÓð„Ó‚ÎË Ë ÙË̇ÌÒÓ‚˚ı ÛÒÎÛ„ êÂÒÔÛ·ÎËÍË í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì. ŇÌÍ ‚ıÓ‰ËÚ ‚
˜ËÒÎÓ 5 ‚Â‰Û˘Ëı ·‡ÌÍÓ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̇ Ë 100 ‚Â‰Û˘Ëı ·‡ÌÍÓ‚ êÓÒÒËË.
ÄÛ‰ËÚÓð ŇÌ͇ – ÍÓÏÔ‡ÌËfl Deloitte & Touche.
éÒÌÓ‚Ì˚ ÔÓ͇Á‡ÚÂÎË Å‡Ì͇ ̇ 01.07.2005: ‡ÍÚË‚˚ 6.1
ÏÎð‰.ðÛ·., ͇ÔËڇΠ1.1 ÏÎð‰.ðÛ·. èðË·˚θ ŇÌ͇ Á‡ 2004 „Ó‰ —
186 ÏÎÌ.ðÛ·., Á‡ 6 ÏÂÒ. 2005 „. – 90 ÏÎÌ.ðÛ·.
Tataristan’›n büyük
bankas›: Spurt
«Spurt» bankas› 12 y›ld›r baflar›l› faaliyet göstermekte. Banka
Tataristan’da bulunan do¤algaz ve petrol kimya sektörü, inflaat sektörü,
makine yap›m ve ulaflt›rma sektörü, finans ve ticaret sektörü iflletmelerine
bankac›l›k hizmeti vermektedir. «Spurt» bankas› Tataristan’da ilk befl
Rusya’da ilk 100 önder banka s›ralamas›na girmektedir. Bankaya audit
dan›flmanl›k hizmetini Deloitte & Touche flirketi vermektedir
01.07.2005 tarihli verilere göre bankan›n esas göstergeleri: Aktifler
6,1 milyar ruble, özsermaye 1,1 milyar ruble, kar (2004 y›l› için) 186
milyon ruble, 2005 y›l›n›n ilk alt› ay› kar› 90 milyon ruble.
áÄé «í‡Ú„‡ÁËÌ‚ÂÒÚ», ÔÓÎÛ˜ËÎ ÒÚ‡ÚÛÒ
ÛÔÓÎÌÓÏÓ˜ÂÌÌÓ„Ó ·‡Ì͇ éÄé «É‡ÁÔðÓÏ»
̇ ÚÂððËÚÓðËË êÂÒÔÛ·ÎËÍË í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì.
å˚ Ó·ð‡ÚËÎËÒ¸ Í Ôð‰Ò‰‡ÚÂβ
Ôð‡‚ÎÂÌËfl ŇÌ͇ «ëÔÛðÚ» Ö.Ç.
чÛÚÓ‚ÓÈ Ò ÔðÓÒ¸·ÓÈ ÓÚ‚ÂÚËÚ¸ ̇
̇¯Ë ‚ÓÔðÓÒ˚.
ùÌÁËfl ï‡Ì̇ÌÓ‚‡: Ö‚„ÂÌËfl
LJÎÂÌÚËÌӂ̇, ‚ ͇ÍÓÏ Ì‡ÒÚðÓÂÌËË Ç˚
‚ÒÚð˜‡ÂÚ ˛·ËÎÂÈÌ˚È ‰Îfl „ÓðÓ‰‡
ä‡Á‡ÌË „Ó‰?
Ö‚„ÂÌËfl чÛÚÓ‚‡: Ç ıÓðÓ¯ÂÏ – ˝ÚÓÚ
„Ó‰ fl‚ÎflÂÚÒfl Á̇ÍÓ‚˚Ï ‚ ð‡·ÓÚ ŇÌ͇
«ëÔÛðÚ», ÔÓÒÍÓθÍÛ ËÏÂÌÌÓ ÒÂȘ‡Ò Ï˚
‚ˉËÏ ðÂÁÛθڇÚ˚ ÔðÓ¯ÎÓ„Ó‰ÌÂÈ ð‡·ÓÚ˚
ÔÓ ðfl‰Û ‚‡ÊÌ˚ı ÔðÓÂÍÚÓ‚.
Ç 2005 „Ó‰ ŇÌÍ «ëÔÛðÚ» ‚Ó¯ÂÎ Ò
ÓÚ΢Ì˚ÏË ðÂÁÛθڇڇÏË. ÑÂflÚÂθÌÓÒÚ¸
·‡Ì͇ ‚ 2004 „Ó‰Û ÓÔð‰ÂÎfl·Ҹ ÌÓ‚ÓÈ
ÔðÓ„ð‡ÏÏÓÈ ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍÓ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl,
ÔðËÌflÚÓÈ ‡ÍˆËÓÌÂð‡ÏË. èÂð‚˚Ï ¯‡„ÓÏ
ÒÚ‡ÎÓ ÛÒÔ¯ÌÓ ð‡ÁÏ¢ÂÌË ̇ ååÇÅ
ÔÂð‚Ó„Ó ‚˚ÔÛÒ͇ Ó·ÎË„‡ˆËÈ Å‡Ì͇
«ëÔÛðÚ». èðӂ‰ÂÌ ÔÓÎÌ˚È
ðÂËÌÊËÌËðËÌ„ Óð„‡ÌËÁ‡ˆËÓÌÌÓÈ
ÒÚðÛÍÚÛð˚ ‚ ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ËË Ò
ðÂÍÓÏẨ‡ˆËflÏË ‡Û‰ËÚÓðÒÍÓÍÓÌÒ‡ÎÚËÌ„Ó‚ÓÈ ÍÓÏÔ‡ÌËË «ÑÂÎÓÈÚÚ».
ŇÌÍ ‡ÍÚË‚ËÁËðÓ‚‡Î χðÍÂÚËÌ„Ó‚Û˛
ÔÓÎËÚËÍÛ ‚Ó ‚ÒÂı ˆÂ΂˚ı „ðÛÔÔ‡ı
ÍÎËÂÌÚÛð˚, Û‰ÂÎË‚ ÔðË ˝ÚÓÏ ÓÒÓ·ÓÂ
‚ÌËχÌË ÔÓ‰‰ÂðÊÍ χÎÓ„Ó ·ËÁÌÂÒ‡.
ñÂÌÚð‡Î¸Ì˚È Å‡ÌÍ êî ‚Íβ˜ËÎ ÄäÅ
«ëÔÛðÚ» ‚ ÔÂð˜Â̸ ·‡ÌÍÓ‚, ÔðËÌflÚ˚ı ‚
ÒËÒÚÂÏÛ ÒÚð‡ıÓ‚‡ÌËfl ‰ÂÔÓÁËÚÓ‚
̇ÒÂÎÂÌËfl. ç‡Ï Û‰‡ÂÚÒfl Ó·ÂÒÔ˜˂‡Ú¸
‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ‚˚ÒÓÍËÈ ÛðÓ‚Â̸
ðÂÌÚ‡·ÂθÌÓÒÚË ËÌ‚ÂÒÚˈËÈ Ì‡¯Ëı
‡ÍˆËÓÌÂðÓ‚, ‡ ÔÓÁËÚË‚Ì˚ ÚẨÂ̈ËË
ð‡Á‚ËÚËfl ŇÌ͇ ÔÓÁ‚ÓÎfl˛Ú „Ó‚ÓðËÚ¸ Ó
ÒÚ‡·ËθÌÓÏ ðÓÒÚ ‰ÓÎË Å‡Ì͇ «ëÔÛðÚ» ̇
ð˚ÌÍ ÍÓðÔÓð‡ÚË‚ÌÓ„Ó Ë ðÓÁÌ˘ÌÓ„Ó
Ó·ÒÎÛÊË‚‡ÌËfl.
óÂÏ Ç˚ Ó·˙flÒÌflÂÚ ÛÒÔÂı ŇÌ͇
«ëÔÛðÚ»?
ÑÛχ˛, ˜ÚÓ Á‡ÏÂÚÌÓ ÛÍðÂÔÎÂÌËÂ
ÔÓÁˈËÈ Å‡Ì͇ «ëÔÛðÚ» ̇ ð˚ÌÍÂ
·‡ÌÍÓ‚ÒÍËı ÛÒÎÛ„ ÒÚ‡ÎÓ ‚ÓÁÏÓÊÌ˚Ï
·Î‡„Ó‰‡ðfl Ò·ÊÂÌÌÓÈ ð‡·ÓÚ ÍÓÎÎÂÍÚË‚‡
Ë ðÛÍÓ‚Ó‰ÒÚ‚‡ ŇÌ͇, ‡ Ú‡ÍÊ ·Î‡„Ó‰‡ðfl
‰Ó‚Âð˲ Ë ÔÓ‰‰ÂðÊÍ ̇¯Ëı ‡ÍˆËÓÌÂðÓ‚
Ë Ô‡ðÚÌÂðÓ‚. ì‚ÂðÂ̇, ˜ÚÓ Ë ‚ 2005 „Ó‰Û
Ì‡Ò Ê‰ÂÚ ‚Á‡ËÏÓÔÓÌËχÌËÂ Ë ¯ËðÓÍËÂ
ÔÂðÒÔÂÍÚË‚˚ ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡.
óÚÓ ·˚ Ç˚ ÔÓÊ·ÎË ˜ËÚ‡ÚÂÎflÏ
ÊÛð̇· «ÑˇÎÓ„ Ö‚ð‡ÁËfl»?
éÚ ËÏÂÌË Å‡Ì͇ «ëÔÛðÚ» ËÒÍðÂÌÌÂ
Ê·˛ ˜ËÚ‡ÚÂÎflÏ ÊÛð̇· «ÑˇÎÓ„Ö‚ð‡ÁËfl» ÛÒÔÂıÓ‚ Í‡Í ‚ ӷ·ÒÚË
ÙË̇ÌÒÓ‚Ó„Ó ·Î‡„ÓÔÓÎÛ˜Ëfl, Ú‡Í Ë ‚
ÒÙÂð ð‡ÎËÁ‡ˆËË ÊËÁÌÂÌÌ˚ı ˆÂÎÂÈ.
Enziya Hannanova: Say›n Yevgenia
Valentinovna, Kazan flehrinin kutlu y›l›n› nas›l
karfl›layacaks›n›z?
E.B. Dautova: Güzel bir keyifle. “Spurt”
bankas› için de bu y›l ayr›cal›kl›d›r. Geçen sene
üzerinde çal›flt›¤›m›z baz› önemli projelerin
semeresini bu y›l alaca¤›z.
“Spurt” bankas› 2005 y›l›na iyi göstergelerle
girdi. Bankan›n 2004 y›l› çal›flmalar› hissedarlar›n
koydu¤u yeni geliflme stratejisi program›yla
belirlendi. ‹lk ad›m olarak “Spurt” bankas›n›n
Moskova Bankalar Aras› Döviz Borsas›’na tahvil
ç›karmas› baflar›l› olmufltur. “Deloyt” dan›flmanl›k
flirketinin tavsiyeleri do¤rultusunda organizasyon
yap›m›z› tamamen yeniledik. Banka ulaflabilece¤i
tüm müflteri kitlesine yönelik pazarlama politikas›n›
aktif hale getirmifltir, bu yönelimde küçük çapl›
flirketlerin desteklenmesine de önem verilmifltir.
Rusya Merkez Bankas› ev sahiplerinin
tafl›nmazlar›n› sigortalayabilecek bankalar listesine
“Spurt” bankas›n› da dahil etmifltir.
Hissedarlar›m›z›n yat›r›mlar›n›n yüksek kara
dönüflmesini sa¤layabiliyoruz. Bankan›n
geliflmesinde olumlu bir trend izlemesi ticari ve
perakende bankac›l›k hizmetlerinde pay›n›n artt›¤›n›
göstermektedir.
Ç 2005 „Ó‰ ŇÌÍ
«ëÔÛðÚ» ‚Ó¯ÂÎ Ò
ÓÚ΢Ì˚ÏË
ðÂÁÛθڇڇÏË.
“Spurt” bankas›
2005 y›l›na iyi
göstergelerle girdi.
“Spurt” bankas›n›n baflar›lar›n› nas›l
aç›kl›yorsunuz?
“Spurt” bankas›n›n bankac›l›k hizmetleri
pazar›nda elde etti¤i baflar›larda banka ekibimizin
birlikte güzel çal›flmalar›n›n, yöneticilerimizin
çabalar›n›n, hissedarlar›m›z›n ve kurucular›n
güvenlerinin büyük katk›s› var. Eminim ki, 2005
y›l›nda da bizi karfl›l›kl› anlay›fl ve iflbirli¤i
beklemektedir.
Diyalog-Avrasya dergisi okurlar›na ne söylemek
istersiniz?
“Spurt” bankas› olarak DA dergisi okurlar›na
hem finansal refah, hem hayat hedeflerini
gerçeklefltirmede baflar›lar dilerim.
41
èð‡‚ÓÒ·‚ËÂ
‚ ä‡Á‡ÌË
Kazan’da
H›ristiyanl›k
Ö‚„ÂÌËÈ ãËÔ‡ÍÓ‚
Yevgeniy Lipakov
ä‡Ì‰Ë‰‡Ú ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı ̇ÛÍ, Á‡‚. ÓÚ‰ÂÎÓÏ Í‡ÌÓÌËÁ‡ˆËË
ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ ÂÔ‡ðıËË
Tarih bilimleri doktora aday›, Kazan Piskoposu.
ç
‡ ÚÂððËÚÓðËË í‡Ú‡ðÒڇ̇
ıðËÒÚˇÌÒÚ‚Ó ÔÓfl‚ËÎÓÒ¸ ÛÊ ‚
ÔÂð‚˚ ‚Â͇ ̇¯ÂÈ ˝ð˚. ïðËÒÚˇÌÂ
·˚ÎË Ë ‚ ÇÓÎÊÒÍÓÈ ÅÓ΄‡ðËË, Ó‰ËÌ ËÁ
‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍËı Ô‡ÏflÚÌËÍÓ‚ „ÓðÓ‰‡
ÅÓ΄‡ð‡ ÔÓÎÛ˜ËΠ̇Á‚‡ÌË «Éð˜ÂÒ͇fl
ԇ·ڇ» – ˝ÚÓ ·˚·, ÒÍÓð ‚Ò„Ó,
Ôð‡‚ÓÒ·‚̇fl ˆÂðÍÓ‚¸. èÓ˜ËÚ‡ÂÏ˚Ï Ò‚flÚ˚Ï
êÛÒÒÍÓÈ Ôð‡‚ÓÒ·‚ÌÓÈ ˆÂðÍ‚Ë fl‚ÎflÂÚÒfl
Ä‚ð‡‡ÏËÈ, ÛðÓÊÂ̈ ÅÓ΄‡ð‡. ë 1261 „. ‚
áÓÎÓÚÓÈ éð‰Â ‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡Î‡ ë‡ðÒ͇fl Ë
èÓ‰ÓÌÒ͇fl ÂÔ‡ðıËfl êÛÒÒÍÓÈ èð‡‚ÓÒ·‚ÌÓÈ
ˆÂðÍ‚Ë.
ä‡Á‡ÌÒ͇fl ÂÔ‡ðıËfl êÛÒÒÍÓÈ Ôð‡‚ÓÒ·‚ÌÓÈ
ˆÂðÍ‚Ë Û˜ðÂʉÂ̇ 3 ‡ÔðÂÎfl 1555 „. ìÊÂ
˜ÂðÂÁ 10 ÎÂÚ ‚ ä‡Á‡ÌË ‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡ÎË 20
ıð‡ÏÓ‚ Ë 2 ÏÓ̇ÒÚ˚ðfl, ‡ ‚ ÂÔ‡ðıËË ·˚ÎÓ
·ÓΠ100 ÔðËıÓ‰Ó‚.
LJÊÌÂȯËÏ ÒÓ·˚ÚËÂÏ ‚ ÊËÁÌË
ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ ÂÔ‡ðıËË ·˚ÎÓ Ó·ðÂÚÂÌË ‚ 1579 „.
˜Û‰ÓÚ‚ÓðÌÓÈ ËÍÓÌ˚ ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ ÅÓʸÂÈ
å‡ÚÂðË Ë Â ‚ÒÂðÓÒÒËÈÒÍÓ ÔðÓÒ·‚ÎÂÌËÂ.
ä‡Á‡ÌÒ͇fl ËÍÓ̇ ÅÓʸÂÈ å‡ÚÂðË fl‚ÎflÂÚÒfl
Ó‰ÌÓÈ ËÁ Ò‡Ï˚ı ÔÓ˜ËÚ‡ÂÏ˚ı Ò‚flÚ˚̸
êÛÒÒÍÓÈ èð‡‚ÓÒ·‚ÌÓÈ ˆÂðÍ‚Ë, ‡ ä‡Á‡Ì¸ ‚
17-19 ‚‚. Òڇ· ÏÂÒÚÓÏ Ï‡ÒÒÓ‚Ó„Ó
Ô‡ÎÓÏÌ˘ÂÒÚ‚‡.
Ç 1723 „. ‚ ä‡Á‡ÌË ·˚· ÓÚÍð˚Ú‡
‰Ûıӂ̇fl ÒÂÏË̇ðËfl, ‡ ‚ 1842 „. ‰Ûıӂ̇fl
‡Í‡‰ÂÏËfl, Ӊ̇ ËÁ ˜ÂÚ˚ðÂı ‚ êÓÒÒËË, ÍÓÚÓð‡fl
‚ÒÍÓð Ôð‚ð‡ÚË·Ҹ ‚ Ó‰ËÌ ËÁ ÍðÛÔÌÂȯËı
ˆÂÌÚðÓ‚ ̇ۘÌ˚ı ËÒÒΉӂ‡ÌËÈ ÔÓ ð‡ÁÌ˚Ï
̇Ôð‡‚ÎÂÌËflÏ ·Ó„ÓÒÎÓ‚Ëfl, ÙËÎÓÒÓÙËË,
ˆÂðÍÓ‚ÌÓÈ ËÒÚÓðËË, flÁ˚Íӂ‰ÂÌËfl. ì˜ÂÌ˚Â
‡Í‡‰ÂÏËË (É.ë. 뇷ÎÛÍÓ‚, ç.à. àθÏËÌÒÍËÈ,
Ö.Ä. å‡ÎÓ‚, å.Ä. 凯‡ÌÓ‚) Ò˚„ð‡ÎË
‚‡ÊÌÛ˛ ðÓθ ‚ ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌËË ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó
ËÒ·Ïӂ‰ÂÌËfl Ë Ú‡Ú‡ðӂ‰ÂÌËfl. àı ÚðÛ‰˚
ÔðË flðÍÓ ‚˚ð‡ÊÂÌÌÓÈ ÏËÒÒËÓÌÂðÒÍÓÈ
̇Ôð‡‚ÎÂÌÌÓÒÚË ËÏÂÎË ·Óθ¯Û˛ ̇ۘÌÛ˛
ˆÂÌÌÓÒÚ¸. ÅÓΠ80 ‚˚ÔÛÒÍÌËÍÓ‚ ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ
‰ÛıÓ‚ÌÓÈ ‡Í‡‰ÂÏËË ÒÚ‡ÎË ‡ðıËÂðÂflÏË.
ä 1917 „. ̇ ÚÂððËÚÓðËË, ÍÓÚÓðÛ˛ ‚ ̇¯Ë
‰ÌË Á‡ÌËχÂÚ êÂÒÔÛ·ÎË͇ í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì, ·˚ÎÓ
·ÓΠ650 ÔðËıÓ‰Ó‚, 10 ÏÛÊÒÍËı Ë 8 ÊÂÌÒÍËı
ÏÓ̇ÒÚ˚ðÂÈ.
Ç ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ ‚ðÂÏfl ä‡Á‡ÌÒ͇fl ÂÔ‡ðıËfl,
Í‡Í Ë ‚Òfl êÛÒÒ͇fl Ôð‡‚ÓÒ·‚̇fl ˆÂðÍÓ‚¸,
ÔÂðÂÊË· ÚflÊÂÎ˚ ‚ðÂÏÂ̇. ìÊ ‚ 1918 „.
·˚ÎË ð‡ÒÒÚðÂÎflÌ˚ ·ÓΠ20 Ò‚fl˘ÂÌÌËÍÓ‚.
åÛ˜ÂÌ˘ÂÒÍÛ˛ ÍÓ̘ËÌÛ ÔðËÌflÎË ÔÓ˜ÚË ‚ÒÂ
‡ðıËÂðÂË, ÛÔð‡‚Îfl‚¯Ë ÂÔ‡ðıËÂÈ ‚ 19181937 „„., ÍÓ„‰‡ ÂÔ‡ðıˇθÌÓ ÛÔð‡‚ÎÂÌËÂ
ÔÂðÂÒÚ‡ÎÓ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡Ú¸. Ç 1929 „. ·˚ÎË
Á‡Íð˚Ú˚ ‚Ò ÏÓ̇ÒÚ˚ðË, ‚ ÚÓÏ Ê „Ó‰Û
̇˜‡ÎËÒ¸ χÒÒÓ‚˚ Á‡Íð˚ÚËfl ˆÂðÍ‚ÂÈ Ë
ðÂÔðÂÒÒËË ÔðÓÚË‚ ‰ÛıÓ‚ÂÌÒÚ‚‡. ÇÒÂ„Ó ‚ 19291931 „„. Ë ‚ 1937-1938 „„. ·˚ÎË ð‡ÒÒÚðÂÎflÌ˚
·ÓΠ100 Ò‚fl˘ÂÌÌÓÒÎÛÊËÚÂÎÂÈ Ë
ÏÓ̇¯ÂÒÚ‚Û˛˘Ëı, ·ÓΠ700 ÓÒÛʉÂÌ˚ Í
T
ataristan topraklar›nda H›ristiyan dini
Milad›n ilk as›rlar›nda görünmüfltür.
H›ristiyanlar ‹dil Bulgarlar›nda da
olmufllard›r. Bulgar abidelerinden biri de
“Yunan Çad›r›” ad›n› alm›flt›r, bu bir
Ortodoks kilisesi olmufl olmal›. Rus Ortodoks
kilisesinin sayg›n azizlerinden biri de
Bulgar’da yaflam›fl olan Avraamiy’dir. Alt›n
Ordu zaman›nda 1261 y›l›nda Rus Ortodoks
kilisesinin Sarsk ve Podon Piskoposluklar›
olmufltur.
Rus Ortodoks kilisesinin Kazan
Piskoposlu¤u 3 Nisan 1555 y›l›nda aç›lm›flt›r.
10 sene sonra da Kazan’da 20 mabet 2
manast›r yap›lm›fl, Piskoposluk’ta ise 100
civar›nda flube oluflmufltur.
Kazan Piskoposlu¤u tarihinde, 1579
y›l›nda mucizevi Kazan Meryem Ana
ikonunun ün kazanmas› büyük bir olay olmufl
ve tüm Rusya’da tan›nm›flt›r. Kazan Meryem
Ana ikonu Rus Ortodoks kilisesinin en kutsal
eflyalar›ndan biridir. 17-19 as›rda ise Kazan
toplu ibadetlerin merkezi olmufltur.
1723 y›l›nda Kazan’da din adam›
Ç ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ ‚ðÂÏfl
ä‡Á‡ÌÒ͇fl
ÂÔ‡ðıËfl, Í‡Í Ë
‚Òfl êÛÒÒ͇fl
Ôð‡‚ÓÒ·‚̇fl
ˆÂðÍÓ‚¸, ÔÂðÂÊË·
ÚflÊÂÎ˚ ‚ðÂÏÂ̇.
ìÊ ‚ 1918 „.
·˚ÎË ð‡ÒÒÚðÂÎflÌ˚
·ÓÎÂÂ 20
Ò‚fl˘ÂÌÌËÍÓ‚.
Sovyet zaman›nda
Kazan Piskoposlu¤u
da tüm Rus Ortodoks
kilisesi gibi zor bir
dönem geçirmifltir.
1918 y›l›nda 20’den
fazla aziz kurfluna
dizilmifltir.
àÍÓ̇ ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ ÅÓʸÂÈ å‡ÚÂðË / Kazan Meryem Ana ikonu
43
LJð‚‡ðËÌÒ͇fl ˆÂðÍÓ‚¸
Varvarinskaya kilisesi
44
Á‡Íβ˜ÂÌ˲ ‚ ·„Âðflı, ÊÂðÚ‚‡ÏË ðÂÔðÂÒÒËÈ
ÒÚ‡ÎË ÒÓÚÌË ÔðËıÓʇÌ, ‚˚ÒÚÛÔ‡‚¯Ëı ÔðÓÚË‚
Á‡Íð˚ÚËfl ıð‡ÏÓ‚. ä 1939 „. ‚ í‡Ú‡ðÒÍÓÈ
Äëëê ÓÒÚ‡ÎËÒ¸ ÚÓθÍÓ 2 ‰ÂÈÒÚ‚Û˛˘Ëı
ıð‡Ï‡ - ‚ ä‡Á‡ÌË Ë åÂÌÁÂÎËÌÒÍÂ.
ë 1944 „. ̇˜‡ÎÓÒ¸ ‚ÓÁðÓʉÂÌËÂ
ˆÂðÍÓ‚ÌÓÈ ÊËÁÌË, Í 1948 „. ̇ ÚÂððËÚÓðËË
í‡Ú‡ðÒڇ̇ ‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡ÎË ÓÍÓÎÓ 40 ÔðËıÓ‰Ó‚,
‚ 1946 „. ·˚ÎÓ ‚ÓÒÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌÓ Ë
ÂÔ‡ðıˇθÌÓ ÛÔð‡‚ÎÂÌËÂ. çÓ ‚ ÔÂð‚ÓÈ
ÔÓÎÓ‚ËÌ 1960 „„. ̇ÒÚÛÔÎÂÌË ‚·ÒÚÂÈ Ì‡
ˆÂðÍÓ‚¸ ‚ÓÁÓ·ÌÓ‚ËÎÓÒ¸. Ç 1960 „.
‡ðıËÂÔËÒÍÓÔ àÓ‚ (äðÂÒӂ˘) ·˚Î ÓÒÛʉÂÌ
ÔÓ Ì‡‰ÛχÌÌÓÏÛ Ó·‚ËÌÂÌ˲ Í 7 „Ó‰‡Ï
Î˯ÂÌËfl Ò‚Ó·Ó‰˚. äÓ΢ÂÒÚ‚Ó ÔðËıÓ‰Ó‚ ̇
ÚÂððËÚÓðËË í‡Ú‡ðÒڇ̇ ÒÓÍð‡ÚËÎÓÒ¸ ‰Ó 15.
ë ÍÓ̈‡ 1980-ı „„. ̇˜‡ÎÓÒ¸ ÛÒÔ¯ÌÓÂ
‚ÓÁðÓʉÂÌË ˆÂðÍÓ‚ÌÓÈ ÊËÁÌË. ÖÒÎË Í 1988
„. ‚ ä‡Á‡ÌË ‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡ÎË ‚ÒÂ„Ó 3
Ôð‡‚ÓÒ·‚Ì˚ı ıð‡Ï‡, ÚÓ ÔÓ ÒÓÒÚÓflÌ˲ ̇
2005 „. ð‡·ÓÚ‡˛Ú 19 ÔðËıÓ‰Ó‚, ‚ ÍÓÚÓð˚ı
ÒÎÛÊ‡Ú ·ÓΠ50 Ò‚fl˘ÂÌÌËÍÓ‚, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒÎÂ
11 ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌ˚ ‚ ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌÌ˚ı ıð‡Ï‡ı 18-
yetifltirmek amac›yla kurulan Ruhban Okulu,
1842 y›l›nda Rusya’n›n dört büyük
akademisinden biri olmufl ve sonralar› ilahiyat
felsefesi, kilise tarihi, dil bilimi konular›nda
büyük araflt›rma merkezine dönüflmüfltür.
Akademinin G.S. Sablukov, N.‹. ‹lminskiy,
E.A. Malov, M.A. Maflanov gibi bilim
adamlar› Rus ‹slâm bilimleri ve Tatar milleti
hakk›nda araflt›rma konular›nda önemli rol
oynam›fllard›r. Bu bilim adamlar›n›n
çal›flmalar› misyonerlik faaliyetlerinde büyük
bilimsel de¤er kazanm›flt›r. Kazan Akademisi
mezunlar›ndan 80’den fazlas› piskopos
olmufltur.
1917 y›l›na gelindi¤inde bugünkü
Tataristan s›n›rlar› içinde 650 flube, 10 erkek
ve 8 kad›n manast›r› aç›lm›flt›r.
Sovyet zaman›nda Kazan Piskoposlu¤u da
tüm Rus Ortodoks kilisesi gibi a¤›r zaman
geçirmifltir. 1918 y›l›nda 20’den fazla aziz
kurfluna dizilmifltir. 1918-1937 y›llar›nda
Piskoposlu¤un faaliyetlerine son verilince
bafl›nda bulunan tüm piskoposlar intihar
etmifllerdir. 1929 y›l›nda tüm manast›rlar
kapanm›flt›r. Ayn› senede kiliseler tamamen
kapat›lm›fl ve sürgünler bafllam›flt›r. 19291931 ve 1937-1938 döneminde toplam 100
civar›nda din adam› öldürülmüfltür, 700’den
fazlas› sürülmüfl, kiliselerin kapanmas›na
karfl› ç›kan yüzlerce insan da sürgüne
göndermifller. 1939 y›l›nda Tataristan’da
sadece iki faal kilise kalm›flt›r; Kazan’da ve
Minzele’de.
1944 y›l›nda kilise hayat› yeniden
canlanm›fl. 1948 y›l›nda Tataristan’da 40
civar›nda flube yeniden faaliyete geçmifltir.
1946 y›l›nda Piskoposluk yönetimi de yeniden
aç›ld›. Fakat 1960 y›l›n›n ilk yar›lar›nda
iktidar›n kilise bask›lar› yenilendi. 1960
y›l›nda ‹ov (Kresoviç) uydurma flikâyet ile 7
y›la mahkum edildi. fiubelerin say›s› da 15’e
indi.
1980’li y›llar›n sonlar›nda kilise hayat›
tekrar canlanmaya bafllad›. 1988 y›l›nda
Kazan’da sadece 3 Ortodoks mabet faalken,
2005 y›l›na gelindi¤inde 19 flube afl›lm›flt›r.
Bu mabetlerde 50’den fazla din adam›
çal›flmaktad›r. Bunlar›n 11’i 18–19 as›rdan
kalan tarihi mabetlerde, 3’ü yeni binada, 5’i
ibadet evindedir. Hâlihaz›rda 2 mabet inflaat
aflamas›ndad›r. 1993 y›l›na kadar Kazan
Piskoposu Tataristan’› ve Mariy-El
Cumhuriyeti’ni kaps›yordu, flimdi ise sadece
Tataristan’a bakmaktad›r. Kazan
Piskoposlu¤u’nda toplam 250 kay›tl›
Ortodoks cemaati vard›r. Bunlar›n 180’i
flubelerdir. 1992 y›l›nda H›ristiyan TatarlarKryaflenler (H›ristiyanlaflt›r›lan Tatarlar) için
Tatar dilinde hizmet verilmeye bafllanm›flt›r.
1997 y›l›ndan beri Kryaflenlerin kendi
mabetleri ve Meryem Ana’n›n Tihvin ikonu
vard›r. Burada tüm ibadetler Tatar dilinde
yap›lmaktad›r. Tataristan’da toplam 9
19 ‚‚., 3 - ‚Ó ‚ÌÓ‚¸ ÔÓÒÚðÓÂÌÌ˚ı ıð‡Ï‡ı, 5 ‚ ÏÓÎÂθÌ˚ı ‰Óχı. Ç Ì‡ÒÚÓfl˘Â ‚ðÂÏfl
ÒÚðÓËÚÒfl ¢ 2 ıð‡Ï‡. ÑÓ 1993 „. ä‡Á‡ÌÒ͇fl
ÂÔ‡ðıËfl ‚Íβ˜‡Î‡ ÚÂððËÚÓðËË í‡Ú‡ðÒڇ̇ Ë
å‡ðËÈ ùÎ, ÒÂȘ‡Ò – ÚÓθÍÓ í‡Ú‡ðÒڇ̇.
ÇÒÂ„Ó ‚ ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ ÂÔ‡ðıËË ·ÓΠ250
Á‡ð„ËÒÚðËðÓ‚‡ÌÌ˚ı Ôð‡‚ÓÒ·‚Ì˚ı Ó·˘ËÌ, ‚
ÚÓÏ ˜ËÒΠ180 ÔðËıÓ‰Ó‚ ÒÓ Ò‚fl˘ÂÌÌË͇ÏË. ë
1992 „. ‚ÓÁÓ·ÌÓ‚ËÎËÒ¸ ÒÎÛÊ·˚ ‰Îfl Ú‡Ú‡ðÍðfl¯ÂÌ Ì‡ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ, Ò 1997 „.
Íðfl¯ÂÌÒÍËÈ ÔðËıÓ‰ ð‡ÒÔÓ·„‡ÂÚ
ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚Ï ıð‡ÏÓÏ íËı‚ËÌÒÍÓÈ ËÍÓÌ˚
ÅÓʸÂÈ å‡ÚÂðË, „‰Â ̇ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ
ÒÓ‚Âð¯‡ÂÚÒfl ‚ÂÒ¸ ÍðÛ„ ·Ó„ÓÒÎÛÊÂÌËÈ. ÇÒ„Ó
‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠9 Íðfl¯ÂÌÒÍËı ÔðËıÓ‰Ó‚. Ç
èflÚÌˈÍÓÈ ˆÂðÍ‚Ë ä‡Á‡ÌË ‰ÂÈÒÚ‚ÛÂÚ
˜Û‚‡¯ÒÍËÈ ÔðËıÓ‰.
Ç „ÓðӉ ‰ÂÈÒÚ‚Û˛Ú ‰‚‡ ÏÛÊÒÍËı
ÏÓ̇ÒÚ˚ðfl: àÓ‡ÌÌÓ-èð‰Ú˜ÂÌÒÍËÈ Ë
äËÁ˘ÂÒÍËÈ Ë ìÒÔÂÌÒÍËÈ-áË·ÌÚÓ‚ ÊÂÌÒÍËÈ
ÏÓ̇ÒÚ˚ð¸, ÔÓ‰‚Óð¸Â ê‡ËÙÒÍÓ„Ó ÏÓ̇ÒÚ˚ðfl
(‚ÒÂ„Ó ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠5 ÏÛÊÒÍËı Ë 2 ÊÂÌÒÍËı
ÏÓ̇ÒÚ˚ðfl).
Ç 1997 „. ‚ÌÓ‚¸ ÓÚð˚Ú‡ ä‡Á‡ÌÒ͇fl
‰Ûıӂ̇fl ÒÂÏË̇ðËfl, „ÓÚÓ‚fl˘‡fl ‰ÛıÓ‚ÂÌÒÚ‚Ó
‰Îfl ä‡Á‡ÌÒÍÓÈ, å‡ðËÈÒÍÓÈ, ì‰ÏÛðÚÒÍÓÈ,
Ň¯ÍËðÒÍÓÈ ÂÔ‡ðıËÈ, Ò 2002 „. ÂÊ„ӉÌÓ
ÒÂÏË̇ðËfl ‚˚ÔÛÒ͇ÂÚ ‰Ó 15 ˜ÂÎÓ‚ÂÍ.
èðÂÔÓ‰‡‚‡ÚÂθÒÍÛ˛ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚ¸ Á‰ÂÒ¸
‚‰ÛÚ ÔðÓÙÂÒÒÓð‡ Ë ‰ÓˆÂÌÚ˚ ä‡Á‡ÌÒÍÓ„Ó
ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ‡ Ë ‰ðÛ„Ëı ‚ÛÁÓ‚ – ÙËÎÓÒÓÙ˚,
ÙËÎÓÎÓ„Ë, ËÒÚÓðËÍË. Ç ä‡Á‡ÌË ËÁ‰‡˛ÚÒfl
ÊÛð̇Î˚ «ëÂÏË̇ðÒÍËÈ ‚ÂÒÚÌËÍ»,
«èð‡‚ÓÒ·‚Ì˚È ÒÓ·ÂÒ‰ÌËÍ», ÏÓÎÓ‰ÂÊ̇fl
„‡ÁÂÚ‡ «ëÓ·ð‡ÌË».
Kryaflen flubesi vard›r. Kazan’›n Pyatnick
kilisesi ise Çuvafllar›nd›r.
Kazan’da ‹onna-Predteçenskiy ve
Kiziçeskiy erkek manast›r› ve Raif Manast›r
yan›nda Uspenskiy-Zilantov kad›n manast›r›
faaliyet göstermektedir (Tataristan’da toplam
5 erkek 2 kad›n manast›r› vard›r).
1997 y›l›nda Kazan, Udmurt, Baflkurdistan
Piskoposluklar›na din adam› yetifltiren Kazan
Ruhban Okulu tekrar aç›lm›flt›r. 2002 y›l›ndan
beri y›lda 15 mezun vermektedir. Burada
Kazan Üniversitesi’nin ve di¤er
üniversitelerin profesörleri ve doçentleri,
felsefecileri, filoloji uzmanlar› ve tarihçiler
e¤itim vermektedir. Kazan’da Seminarskiy
Vestnik, Praoslavn›y Sobesednik dergileri ve
Sobraniye ad›yla gençlik gazetesi
yay›nlanmaktad›r.
ÑÓ 1993 „.
ä‡Á‡ÌÒ͇fl ÂÔ‡ðıËfl
‚Íβ˜‡Î‡
ÚÂððËÚÓðËË
í‡Ú‡ðÒڇ̇ Ë
å‡ðËÈ ùÎ, ÒÂȘ‡Ò
– ÚÓθÍÓ
í‡Ú‡ðÒڇ̇.
1993 y›l›na kadar
Kazan Piskoposu
Tataristan’› ve
Mariy-El
Cumhuriyeti’ni
kaps›yordu, flimdi
ise sadece
Tataristan’a
bakmaktad›r.
ÅÓ„ÓðӉˈ͇fl ˆÂðÍÓ‚¸
Bogoroditskaya Kilisesi
í˚Òfl˜ÂÎÂÚÌflfl
ÍÛθÚÛð‡ Ú‡Ú‡ð
Tatar kültürü
bin y›ld›r var
êÂÁÛθڇÚ˚
ðÂÙÂðẨÛχ 21
χðÚ‡ 1992 „Ó‰‡,
ÔÓ‰Ú‚Âð‰Ë‚¯Â„Ó
ÒÛ‚ÂðÂÌËÚÂÚ
í‡Ú‡ðÒڇ̇,
ÔÓÁ‚ÓÎËÎË ÎˉÂð‡Ï
ðÂÒÔÛ·ÎËÍË
‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡Ú¸,
ÓÔËð‡flÒ¸ ̇ ‚Óβ
̇ðÓ‰‡, ·ÓÎÂÂ
ð¯ËÚÂθÌÓ.
21 Mart 1992
tarihinde yap›lan ve
Tataristan’›n
ba¤›ms›zl›¤›n›
tasdik eden
referandum
sonuçlar›,
Cumhuriyet
liderlerine halk›n
iradesine dayanarak
daha etkin ifl
yürütme imkan›
sa¤lam›flt›r.
46
чÏËð ÉËÒÏÂÚ‰ËÌÓ‚
Damir Gismetdinov
ÜÛð̇ÎËÒÚ (ä‡Á‡Ì¸).
Gazeteci (Kazan).
ÇÔÂð‚˚ ÇÒÂÏËðÌ˚È ÍÓÌ„ðÂÒÒ Ú‡Ú‡ð,
Óð„‡ÌËÁÓ‚‡ÌÌ˚È Ò ˆÂθ˛ ð¯ÂÌËfl
̇ˆËÓ̇θÌ˚ı Ë ÍÛθÚÛðÌ˚ı ÔðÓ·ÎÂÏ
Ú‡Ú‡ð, ÔðÓÊË‚‡˛˘Ëı ÔÓ ‚ÒÂÏÛ ÏËðÛ,
ÒÓ·ð‡ÎÒfl ‚ 1992 „. 燯‡ ·ÂÒ‰‡ Ò
Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎÂÏ àÒÔÓÎÍÓχ ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó
ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð êÂ̇ÚÓÏ á‡ÍËðÓ‚˚Ï
ÔÓÒ‚fl˘Â̇ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË Ë Ô·̇Ï
äÓÌ„ðÂÒÒ‡.
Tüm dünyaya da¤›lm›fl olan Tatar milletinin
kültürel ve milli problemlerini tart›flmak ve
onlara çözüm getirmek amac›yla
oluflturulan Dünya Tatar Kongresi ilk kez
1992 y›l›nda topland›. Kongre Baflkan›
Rinat Zakirov ile kongrenin yap›s› ve
faaliyetlerini konufltuk.
чÏËð ÉËÒÏÂÚ‰ËÌÓ‚: ÇÒÂÏËðÌ˚È
ÍÓÌ„ðÂÒÒ Ú‡Ú‡ð ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ ·ÓΠ12
ÎÂÚ. ä‡ÍÓ‚‡ ðÓθ ˝ÚÓÈ ‡‚ÚÓðËÚÂÚÌÓÈ
Óð„‡ÌËÁ‡ˆËË ‚ ð¯ÂÌËË ÔðÓ·ÎÂÏ
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡?
êËÌ‡Ú á‡ÍËðÓ‚: èðÂʉ ˜ÂÏ ÓÚ‚ÂÚËÚ¸
̇ ˝ÚÓÚ ‚ÓÔðÓÒ, ̇‰Ó ‚ÒÔÓÏÌËÚ¸
Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ-ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÛ˛ ÒËÚÛ‡ˆË˛ ‚
í‡Ú‡ðÒڇ̠‚ 1990-ı „Ó‰‡ı. ùÚÓ ·˚Î
̇ÒÚÓfl˘ËÈ ÔÓ‰˙ÂÏ Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ„Ó
‰‚ËÊÂÌËfl Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡. ÇÔðÓ˜ÂÏ,
Ú‡ÍÊÂ Í‡Í Ë ‰ðÛ„Ëı ̇ðÓ‰Ó‚. ä 1992 „Ó‰Û
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ ̇ˆËÓ̇θÌÓ ‰‚ËÊÂÌËÂ
ÔðËÌflÎÓ Ï‡ÒÒÓ‚˚È ı‡ð‡ÍÚÂð.
燈ËÓ̇θÌ˚ Óð„‡ÌËÁ‡ˆËË ËÏÂÎË ð‡ÁÌÛ˛
ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÛ˛ ÓðËÂÌÚ‡ˆË˛, Ôð‰·„‡ÎË
ð‡ÁÌ˚ ÔÛÚË ð¯ÂÌËfl ÔðÓ·ÎÂÏ, ÌÓ ‚Ò ÓÌË
ÒÎÛÊËÎË Ó‰ÌÓÈ ·Óθ¯ÓÈ ˆÂÎË –
‚ÓÁðÓʉÂÌ˲ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË Ë
ÒÓıð‡ÌÂÌ˲ Ò‡ÏÓ·˚ÚÌÓÒÚË Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó
̇ðÓ‰‡. ä ˝ÚÓÏÛ ‚ðÂÏÂÌË Ë Ôð‡‚fl˘‡fl
˝ÎËÚ‡, Ë ÎˉÂð˚ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ‰‚ËÊÂÌËfl
ıÓðÓ¯Ó ÔÓÌËχÎË – ÔðÓωÎÂÌË ‚
ð¯ÂÌËË ˝ÚËı ‚ÓÔðÓÒÓ‚ ˜ð‚‡ÚÓ
ÌÂÔð‰Ò͇ÁÛÂÏ˚ÏË ÔÓÒΉÒÚ‚ËflÏË Ë
ÛÚð‡ÚÓÈ ÍÓÌÚðÓÎfl ̇‰ ÒËÚÛ‡ˆËÂÈ.
êÂÁÛθڇÚ˚ ðÂÙÂðẨÛχ 21 χðÚ‡ 1992
„Ó‰‡, ÔÓ‰Ú‚Âð‰Ë‚¯Â„Ó ÒÛ‚ÂðÂÌËÚÂÚ
í‡Ú‡ðÒڇ̇, ÔÓÁ‚ÓÎËÎË ÎˉÂð‡Ï
ðÂÒÔÛ·ÎËÍË ‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡Ú¸, ÓÔËð‡flÒ¸ ̇ ‚Óβ
̇ðÓ‰‡, ·ÓΠð¯ËÚÂθÌÓ. ÇÓÚ ‚
Ó·ÒÚ‡ÌÓ‚Í ڇÍÓ„Ó ÔÓ‰˙Âχ Ë ·˚ÎÓ
Damir Gismetdinov: Dünya Tatar
Kongresi 12 y›ld›r faaliyet göstermekte. Bu
kurumun Tatar milletinin sorunlar›na
çözüm getirmek amac›yla katk›lar›
nelerdir?
Rinat Zakirov: Bu soruyu
cevaplamadan önce, 1990’l› y›llarda
Tataristan’da yaflanan toplumsal ve siyasi
atmosferi hat›rlamak laz›m. Bu dönem Tatar
millî hareketinin gerçekten yükselifl
dönemidir. 1992 y›l›nda Tatar millî hareketi
yayg›nlaflt›. Millî kurumlar de¤iflik
alanlarda çal›fl›yor, sorunlar› çözmek için
de¤iflik çözüm önerileri sunuyorlard›. Fakat
hepsinin de gayesi, devletçili¤i yeniden
oluflturmak ve Tatar milletinin kültürünü,
hayat tarz›n›, örf âdetlerini korumakt›. O
dönemde sorunlar›n çözümünü
geciktirmenin ya da ertelemenin, önü
al›nmaz sonuçlar getirece¤ini ve riskli
oldu¤unu hem yönetici elitler hem de millî
hareketin liderleri çok iyi biliyorlard›. 21
Mart 1992 tarihinde yap›lan ve Tataristan’›n
ba¤›ms›zl›¤›n› tasdik eden referandum
sonuçlar›, Cumhuriyet liderlerine halk›n
iradesine dayanarak daha etkin ifl yürütme
imkan› sa¤lam›flt›r. ‹flte kazan›lan bu
ivmeyle Haziran 1992’de ilk Tatar Kongresi
toplanma karar› al›nd›. 1000 kifliden fazla
kat›l›mc›s› olan bu forum, millî ruhun
gücüne büyük bir katk›yd›; buna kardefllerin
kavuflma günü, bayram› da denebilirdi.
ÔðËÌflÚÓ ð¯ÂÌËÂ Ó Ôðӂ‰ÂÌËË ‚ ˲ÌÂ
1992 „Ó‰‡ I ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð.
îÓðÛÏ, ‚ ð‡·ÓÚ ÍÓÚÓðÓ„Ó Û˜‡ÒÚ‚Ó‚‡ÎË
·ÓΠ1000 ‰Â΄‡ÚÓ‚, ‚˚Á‚‡Î
ÌÂÓ·˚˜‡ÈÌ˚È ÔÓ‰˙ÂÏ Ì‡ðÓ‰ÌÓ„Ó ‰Ûı‡, ˝ÚÓ
·˚Î Ôð‡Á‰ÌËÍ Â‰ËÌÂÌËfl
ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚. Ç ÔÓÒÎÂ‰Û˛˘ÂÏ ˜ÂðÂÁ
͇ʉ˚ 5 ÎÂÚ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË
ÒÂÏËÏËÎÎËÓÌÌÓ„Ó Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡
ÒÓ·Ëð‡ÎËÒ¸ ‚ ä‡Á‡ÌË Ì‡ ÍÛðÛÎÚ‡Ë. Ç 2002
„Ó‰Û ÔðÓ¯ÂÎ III Ò˙ÂÁ‰, ̇ ÍÓÚÓðÓÏ fl ·˚Î
ËÁ·ð‡Ì Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎÂÏ àÒÔÓÎÍÓχ. ÇÒ ÚðË
ÍÛðÛÎÚ‡fl ÒÚ‡‚ËÎË Á‡‰‡˜Û ÍÓÌÒÓÎˉ‡ˆËË
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡, ð‡Á·ðÓÒ‡ÌÌÓ„Ó ‚Óβ
Òۉ· ÔÓ ‚ÒÂÏÛ ÏËðÛ.
Ç Ò‚flÁË Ò ð‡ÒÔ‡‰ÓÏ ëëëê ·Óθ¯‡fl
˜‡ÒÚ¸ ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚ Ó͇Á‡Î‡Ò¸ Á‡
Ôð‰Â·ÏË êÓÒÒËË ‚ ÒÚð‡Ì‡ı ëçÉ. ä‡Í
àÒÔÓÎÍÓÏ ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð
ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎflÂÚ ð‡·ÓÚÛ ÔÓ ÔÓ‰‰ÂðÊÍÂ
ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚ ËÁ ·ÎËÊÌ„Ó
Á‡ðÛ·Âʸfl?
ëð‡ÁÛ Ê ÔÓÒΠIII ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó
ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð Ï˚ ÒÂð¸ÂÁÌÓ ËÁÛ˜ËÎË
ÓÔ˚Ú ð‡·ÓÚ˚ Ò Á‡ðÛ·ÂÊÌ˚ÏË
ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌË͇ÏË, ̇ÍÓÔÎÂÌÌ˚È ‚
ð‡ÁÌ˚ı ÒÚð‡Ì‡ı Ë, ÍÓ̘ÌÓ ÊÂ, ‚ Ò‡ÏÓÈ
êÓÒÒËË. ç‡‰Ó Ò͇Á‡Ú¸, ‚ åÓÒÍ‚Â ‚ ˝ÚÓÏ
̇Ôð‡‚ÎÂÌËË Ò‰Â·ÌÓ ÌÂχÎÓ: ÒÓÁ‰‡Ì˚
ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚Û˛˘Ë ÒÚðÛÍÚÛð˚ ÔðË ÉÓÒ‰ÛÏÂ,
Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚Â, åàÑÂ, ð‡·ÓÚ‡ÂÚ ËÌÒÚËÚÛÚ
ëçÉ Ë Ú.‰. 쉇ÎÓÒ¸ ÒÍÓÓð‰ËÌËðÓ‚‡Ú¸ ̇¯Û
‰ÂflÚÂθÌÓÒÚ¸ Ò ð‡·ÓÚÓÈ
Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ÍÓÏËÒÒËË ÔÓ
ÔÓ‰‰ÂðÊÍ ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚. ÅÓθ¯Û˛
ÍÓÌÒÛθڇˆËÓÌÌÛ˛ ÔÓÏÓ˘¸ ‚ ˝ÚÓÏ ‰ÂΠÏ˚
ÔÓÎÛ˜‡ÂÏ ÓÚ åÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓ„Ó ëÓ˛Á‡
ðÓÒÒËÈÒÍËı ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚ (åëêë).
èð‰Ò‰‡ÚÂθ àÒÔÓÎÍÓχ ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó
ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð ‚ 2003 „Ó‰Û ·˚Î ËÁ·ð‡Ì ‚
Bundan sonra 7 milyon Tatar halk›n›n
temsilcileri befl y›lda bir kez Kazan’da
kendi kurultaylar›na kat›ld›lar. 2002 y›l›nda
üçüncü kez toplan›ld› ve orada bana
“Kongre Reisi” görevi verildi. Üç
kurultayda da dünya geneline da¤›lm›fl
Tatar milletinin konsolidasyonu karar›
al›nd›.
Sovyetler y›k›ld›ktan sonra
›rkdafllar›m›z›n ço¤u Rusya s›n›rlar›n›n
d›fl›nda BDT ülkelerinde kald›lar. Dünya
Tatar Kongresi yak›n komflulardaki bu
›rkdafllar›m›za nas›l yard›mc› oluyor?
III. Dünya Tatar Kongresi’nden sonra
hemen yak›n komflulardaki ve Rusya’daki
›rkdafllar›m›zla iflbirli¤i yapma tecrübesi
edindik. Bu do¤rultuda Moskova’da da
birçok faaliyet yap›lm›flt›r: Devlet Dumas›,
Hükümet ve D›fliflleri Bakanl›¤› yap›sal
çal›flmalarda bulunmufllar ve BDT enstitüsü
faaliyetlerini yürütmektedir v.s. Biz de
›rkdafllar›m›za destek faaliyetlerimizi
hükümet komisyonu çal›flmalar›yla uyumlu
hale getirdik. Çal›flmalar›m›zda Uluslararas›
Rusya Vatandafllar› Birli¤i (URVB) bize
hayli yard›mc› olmufltur. 2003 y›l›nda
Dünya Tatar Kongresi Baflkan› URVB’da
yönetici kadroya seçilmifltir. Son y›llarda
baz› projeler için federal bütçeden ciddi
yard›mlar ald›k. Mesela, 2004 y›l›nda Tatar
Gençleri Forumu organize edildi. Bu
foruma 19 de¤iflik ülkeden ve Rusya’n›n
çeflitli bölgelerinden gelen 500’den fazla
genç kat›ld›. Bu forumda gençleri
anadilimizi ö¤renmeye teflvik edebilecek
yöntemleri araflt›rd›k ve uzun süreden beri
birikmifl millî meseleleri müzakere imkan›
bulduk.
ëð‡ÁÛ Ê ÔÓÒΠIII
ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó
ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð
Ï˚ ÒÂð¸ÂÁÌÓ
ËÁÛ˜ËÎË ÓÔ˚Ú
ð‡·ÓÚ˚ Ò
Á‡ðÛ·ÂÊÌ˚ÏË
ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌË͇ÏË,
̇ÍÓÔÎÂÌÌ˚È ‚
ð‡ÁÌ˚ı ÒÚð‡Ì‡ı Ë,
ÍÓ̘ÌÓ ÊÂ, ‚
Ò‡ÏÓÈ êÓÒÒËË.
III. Dünya Tatar
Kongresi’nden sonra
hemen yak›n
komflulardaki ve
Rusya’daki
›rkdafllar›m›zla
iflbirli¤i yapma
tecrübesi edindik.
47
Ç Ú‡ÍÓÈ
ÏÌÓ„Ó̇ˆËÓ̇θÌÓÈ ÒÚð‡ÌÂ, ͇Í
êÓÒÒËfl,
ÓÚÒÛÚÒÚ‚ÛÂÚ
åËÌËÒÚÂðÒÚ‚Ó ÔÓ
‰Â·Ï
̇ˆËÓ̇θÌÓÒÚÂÈ.
Çˉfl ‚Ò ˝ÚÓ,
͇ʉ‡fl ̇ˆËfl
Ô˚Ú‡ÂÚÒfl ‚˚ÊËÚ¸
ÔÓ-Ò‚ÓÂÏÛ.
Rusya gibi çok
milletli bir ülkede
Millî ‹fller Bakanl›¤›
bulunmamaktad›r.
Böyle bir ortamda
her millet bir
flekilde ayakta
kalma yollar›n›
ar›yor.
48
ðÛÍÓ‚Ó‰fl˘ËÈ Óð„‡Ì åëêë. Ç ÔÓÒΉÌËÂ
„Ó‰˚ Ï˚ ÔðÓ‚ÂÎË ðfl‰ ÍðÛÔÌ˚ı ‡ÍˆËÈ, ‚
ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎÂÌËË ÍÓÚÓð˚ı Ì‡Ï Ó͇Á‡ÎË
ÒÂð¸ÂÁÌÛ˛ ÔÓÏÓ˘¸ Ù‰Âð‡Î¸Ì˚ ‚·ÒÚË.
ü Ëϲ ‚ ‚Ë‰Û Ôðӂ‰ÂÌË ÎÂÚÓÏ 2004 „.
îÓðÛχ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ ÏÓÎÓ‰ÂÊË, ‚ ÍÓÚÓðÓÏ
Û˜‡ÒÚ‚Ó‚‡ÎË ·ÓΠ500 ‰Â΄‡ÚÓ‚ ËÁ
ð„ËÓÌÓ‚ êÓÒÒËË Ë 19 ÒÚð‡Ì ÏËð‡. 쉇ÎÓÒ¸
Ó·ÒÛ‰ËÚ¸ Ò ÏÓÎÓ‰Âʸ˛ ‰‡‚ÌÓ
̇ÍÓÔË‚¯ËÂÒfl ÔðÓ·ÎÂÏ˚ ÔÓ ‚ÓÁðÓʉÂÌ˲
̇ˆËÓ̇θÌÓÈ ÍÛθÚÛð˚, ÔÓ‚˚¯ÂÌ˲
ËÌÚÂðÂÒ‡ Í ËÁÛ˜ÂÌ˲ ðÓ‰ÌÓ„Ó flÁ˚͇ Ë ‰ð.
ç ÒÂÍðÂÚ, ˜ÚÓ ÔÓÔ˚ÚÍË ÒÓÁ‰‡Ú¸ ‰ËÌÛ˛
Ó·˘ÌÓÒÚ¸ (Ò̇˜‡Î‡ ÒÓ‚ÂÚÒÍËÈ, ÚÂÔÂð¸
ðÓÒÒËÈÒÍËÈ Ì‡ðÓ‰) ÛÒËÎË‚‡˛Ú
‡ÒÒËÏËÎflˆË˛ χÎ˚ı ̇ðÓ‰Ó‚.
àÒ˜ÂÁÌÓ‚ÂÌË β·Ó„Ó Ì‡ðÓ‰‡ – ˝ÚÓ
Úð‡„‰Ëfl ‰Îfl ÏÌÓ„Ó̇ˆËÓ̇θÌÓÈ ÒÚð‡Ì˚.
Ä ÛÚð‡Ú‡ Ò‡ÏÓ·˚ÚÌÓÒÚË Ú‡Ú‡ð Ë Ëı
Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚÌÂÈ ÍÛθÚÛð˚ ÌËÍ‡Í Ì ·Û‰ÛÚ
ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ ÛÍðÂÔÎÂÌ˲
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË êÓÒÒËË. lj¸ Í·ÒÒËÍË
‚ð‡ÁËÈÒÚ‚‡ ÓÚϘ‡ÎË, ˜ÚÓ ‚ ‰Ë‡ÎÂÍÚËÍÂ
ðÛÒÒÍÓ-Ú‡Ú‡ðÒÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ – ÊË‚ÓÈ
ËÒÚÓÍ Â‚ð‡ÁËÈÒÍÓÈ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË. çÂ
‚ ÔÓÎÌÓÈ ÏÂð Òð‡·‡Ú˚‚‡ÂÚ á‡ÍÓÌ «é
̇ˆËÓ̇θÌÓ-ÍÛθÚÛðÌÓÈ ‡‚ÚÓÌÓÏËË», ÌÂ
ÔÓ‰ÍðÂÔÎÂÌÌ˚È ÙË̇ÌÒÓ‚ÓÈ ·‡ÁÓÈ. Ç
Ú‡ÍÓÈ ÏÌÓ„Ó̇ˆËÓ̇θÌÓÈ ÒÚð‡ÌÂ, ͇Í
êÓÒÒËfl, ÓÚÒÛÚÒÚ‚ÛÂÚ åËÌËÒÚÂðÒÚ‚Ó ÔÓ
‰ÂÎ‡Ï Ì‡ˆËÓ̇θÌÓÒÚÂÈ. Çˉfl ‚Ò ˝ÚÓ,
͇ʉ‡fl ̇ˆËfl Ô˚Ú‡ÂÚÒfl ‚˚ÊËÚ¸ ÔÓ-Ò‚ÓÂÏÛ.
Ç ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ‚ ̇¯ÂÈ ðÂÒÔÛ·ÎËÍÂ
ÔðË ÏËÌËÒÚÂðÒÚ‚‡ı Ë ‚‰ÓÏÒÚ‚‡ı ÒÚ‡ÎË
ÒÓÁ‰‡‚‡Ú¸Òfl ÒÚðÛÍÚÛð˚ ÔÓ ð‡·ÓÚ Ò
ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌË͇ÏË. á̇˜ËÚÂθÌÛ˛
ÔÓÏÓ˘¸ Ó͇Á˚‚‡˛Ú Ì‡Ï ‚ ˝ÚÓÏ ‰ÂÎÂ
ÔÓÎÌÓÏÓ˜Ì˚Â Ë ÚÓð„Ó‚˚ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË
êÂÒÔÛ·ÎËÍË í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì ‚ êÓÒÒËË, ÒÚð‡Ì‡ı
·ÎËÊÌÂ„Ó Ë ‰‡Î¸ÌÂ„Ó Á‡ðÛ·Âʸfl.
á‡ÍÓÌÓ‰‡ÚÂθ̇fl ·‡Á‡, ÔÓÁ‚ÓÎfl˛˘‡fl
Ó͇Á˚‚‡Ú¸ ‚ÒÂÏÂðÌÛ˛ ÔÓÏÓ˘¸ Ú‡Ú‡ð‡Ï,
ÔðÓÊË‚‡˛˘ËÏ Á‡ Ôð‰Â·ÏË ðÂÒÔÛ·ÎËÍË,
Á‡ÍðÂÔÎÂ̇ ‚ 14-ÓÈ Òڇڸ äÓÌÒÚËÚÛˆËË
Tek toplum oluflturma çabalar›n›n (önce
Sovyet, flimdi Rusya halk› fleklinde)
az›nl›klar›n asimile olmas›n› h›zland›rd›¤›
herkese malumdur. Çok milletli bir ülke için
herhangi bir milletin kaybolmas› bir
trajedidir. Tatar millî yaflam tarz›n›n ve bin
y›ll›k kültürünün kaybolmas› Rusya
devletçili¤inin güçlenmesine hiçbir katk›
sa¤lamayacakt›r. Avrasyac›l›¤›n klasikleri
Rus-Tatar iliflkilerinin diyalekti¤inde
Avrasyac›l›¤›n diri kayna¤› bulundu¤unu
belirtmifllerdir. Millî özerklik kanunu maddi
destek yetersizli¤i nedeniyle tam olarak
iflleyemiyor. Bence çok milletli Rusya’da
Millî ‹fller Bakanl›¤› olmamas› da büyük bir
eksikliktir. Böyle bir ortamda her millet bir
flekilde ayakta kalma yollar›n› ar›yor.
Son y›llarda cumhuriyetimizin
bakanl›klar›nda ve idarelerinde d›flar›da
yaflayan ›rkdafllar›m›zla çal›flma birimleri
oluflturulmaya bafllanm›flt›r. Bu do¤rultuda
bize dünyan›n ve Rusya’n›n de¤iflik
bölgelerinde bulunan Tataristan ticari
temsilcilikleri önemli destek sa¤lamaktad›r.
Tataristan Cumhuriyeti Anayasas›’n›n 14.
maddesi ›rkdafllar›m›za destek olmak için
kanuni temel haz›rlam›flt›r. Bizim aktif
faaliyetlerimizi görünce ›rkdafllar›m›z›n da
ilgisi artm›flt›r. III. Dünya Tatar
Kongresi’ne kadar irtibatta oldu¤umuz
dernek say›s› yirmi civar›ndayken flimdi bu
say› yüzü aflmaktad›r.
Riga’da Tatar kongresi
Balt›k ülkelerinde Tatarlar›n hayat›
nas›l? Ruslara yap›ld›¤› gibi onlara da
ayr›mc›l›k yap›l›yor mu?
Bir karfl›laflt›rma yap›l›rsa Balt›k
ülkelerinde Tatar nüfusunun azl›¤› dikkat
çeker. Üç ülkede; Letonya, Litvanya ve
Estonya’da toplam 10-12 bin Tatar nüfusu
var. Bizim dedelerimiz oraya 600 sene önce
Knyaz Vitatus’un davetiyle gitmifller ve
Büyük Litvanya Knyazl›¤›’n›n
ba¤›ms›zl›¤›n› korumada önemli rol
oynam›fllard›r. Biz Balt›k ülkelerindeki
›rkdafllar›m›zla s›k› irtibat içindeyiz. 2003
y›l›nda Riga’da Dünya Tatar Kongresi
toplant›s› yapt›k. Biliyor musunuz, orda
›rkdafllar›m›z›n kendilerini davetsiz misafir
gibi hissetmemeleri ve ayr›mc›l›¤a tabi
olmamalar› bizi flafl›rtt›. Onlar›n ço¤u yerli
dili iyi biliyor ve yerli kültüre de sayg›
gösteriyorlar. Tabii ki davran›fllar da
karfl›l›kl› yans›yor ve sayg› görüyorlar. Son
y›llarda ›rkdafllar›m›z›n uyum meselelerinin
daha da iyi oldu¤undan eminim. Burada
dedi¤im gibi milletimizin sahip oldu¤u
hoflgörü büyük rol oynam›flt›r.
Oralarda da BDT ülkelerinde ve
Rusya’n›n çeflitli bölgelerinde oldu¤u gibi
büyük heyecanla çeflitli milletleri buluflturan
í‡Ú‡ðÒڇ̇.
ç‡‰Ó Á‡ÏÂÚËÚ¸, ۂˉ‚ ̇¯Û ‡ÍÚË‚ÌÛ˛
‰ÂflÚÂθÌÓÒÚ¸, ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍË ‚ Ò‚Ó˛
Ó˜Âð‰¸ ÒÚ‡ÎË ÔðÓfl‚ÎflÚ¸ ·Óθ¯ËÈ ËÌÚÂðÂÒ
Í Ì‡¯ÂÈ ð‡·ÓÚÂ. í‡Í, ÂÒÎË ‰Ó III Ò˙ÂÁ‰‡
ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð àÒÔÓÎÍÓÏ
ÔÓ‰‰ÂðÊË‚‡Î ÍÓÌÚ‡ÍÚ˚ ‚ÒÂ„Ó Î˯¸ Ò ‰‚ÛÏfl
‰ÂÒflÚ͇ÏË Ú‡Ú‡ðÒÍËı Ó·˘ËÌ ‚ Á‡ðÛ·ÂÊÌ˚ı
ÒÚð‡Ì‡ı, ÚÓ Ò„ӉÌfl Ëı ̇ҘËÚ˚‚‡ÂÚÒfl
·ÓÎÂÂ ÒÚ‡.
í‡Ú‡ðÒÍËÈ Ò˙ÂÁ‰ ‚ êË„Â
Ä Í‡Í Ò·fl ˜Û‚ÒÚ‚Û˛Ú Ú‡Ú‡ð˚ ‚
ÒÚð‡Ì‡ı ŇÎÚËË? é˘Û˘‡˛Ú ÎË ÓÌË
Ú‡ÍÛ˛ Ê ‰ËÒÍðËÏË̇ˆË˛, ͇Í
ðÛÒÒÍÓflÁ˚˜Ì˚ „ðÛÔÔ˚?
í‡Ú‡ð ‚ ÒÚð‡Ì‡ı ŇÎÚËË Òð‡‚ÌËÚÂθÌÓ
χÎÓ. Ç ÚðÂı ÒÚð‡Ì‡ı – ãËÚ‚Â, ã‡Ú‚ËË Ë
ùÒÚÓÌËË ÔðÓÊË‚‡˛Ú ‚ÒÂ„Ó ÓÍÓÎÓ 10-12
Ú˚Òfl˜ ˜ÂÎÓ‚ÂÍ. ç‡¯Ë Ôð‰ÍË Ó͇Á‡ÎËÒ¸
Ú‡Ï ÔÓ Ôð˄·¯ÂÌ˲ ÍÌflÁfl ÇËÚ‡ÛÚ‡Ò‡
·ÓΠ600 ÎÂÚ Ì‡Á‡‰ Ë Ò˚„ð‡ÎË ð¯‡˛˘Û˛
ðÓθ ÔðË Á‡˘ËÚ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË ÇÂÎËÍÓ„Ó
ãËÚÓ‚ÒÍÓ„Ó ÍÌflÊÂÒÚ‚‡. å˚ ÔÓ‰‰ÂðÊË‚‡ÂÏ
Ò ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌË͇ÏË ËÁ ÒÚð‡Ì ŇÎÚËË
ÚÂÒÌ˚ ҂flÁË. Ç 2003 „. ‚ êË„Â Ï˚ ÔðÓ‚ÂÎË
‚˚ÂÁ‰ÌÓ Á‡Ò‰‡ÌË àÒÔÓÎÍÓχ
ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð. å˚ ·˚ÎË
ÔðËflÚÌÓ Û‰Ë‚ÎÂÌ˚ ÚÂÏ, ˜ÚÓ Ì‡¯Ë
ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍË Ì ˜Û‚ÒÚ‚Û˛Ú Ò·fl Ú‡Ï
ÌÂÁ‚‡Ì˚ÏË „ÓÒÚflÏË Ë ÌË͇ÍËÏ
‰ËÒÍðËÏË̇ˆËflÏ Ì ÔÓ‰‚Âð„‡˛ÚÒfl. èðÂʉÂ
‚ÒÂ„Ó ÔÓÚÓÏÛ, ˜ÚÓ ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Ó ËÁ ÌËı
ıÓðÓ¯Ó ‚·‰ÂÂÚ ÏÂÒÚÌ˚ÏË flÁ˚͇ÏË,
Û‚‡Ê‡ÂÚ Úð‡‰ËˆËË ÍÓðÂÌÌ˚ı ̇ðÓ‰Ó‚.
Ä ˝ÚÓ, Òӄ·ÒËÚÂÒ¸, ‚˚Á˚‚‡ÂÚ Û‚‡ÊÂÌËÂ
ÔðË·‡ÎÚËÈÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚ Ë fl‚ÎflÂÚÒfl
Ò‚ÓÂÓ·ð‡ÁÌ˚Ï ÔðÓÔÛÒÍÓÏ ‚ Ëı ÒÓÓ·˘ÂÒÚ‚Ó.
åÓ„Û Û‚ÂðÂÌÌÓ Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ Á‡ Ôðӯ‰¯ËÂ
„Ó‰˚ ̇¯Ë ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍË
‡‰‡ÔÚËðÓ‚‡ÎËÒ¸ Í ÏÂÒÚÌ˚Ï ÛÒÎÓ‚ËflÏ Ë
˜Û‚ÒÚ‚Û˛Ú Ò·fl ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ÍÓÏÙÓðÚÌÓ.
íÛÚ, ̇‚ÂðÌÓÂ, Ò˚„ð‡Î‡ Ò‚Ó˛ ðÓθ
ÚÓÎÂð‡ÌÚÌÓÒÚ¸, ÔðËÒÛ˘‡fl ̇¯ÂÏÛ Ì‡ðÓ‰Û.
á‰ÂÒ¸ Ò ·Óθ¯ËÏ ˝ÌÚÛÁˇÁÏÓÏ, Í‡Í Ë ‚
‰ðÛ„Ëı ÒÚð‡Ì‡ı ëçÉ Ë ð„ËÓ̇ı
êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË, ÔðÓ‚Ó‰ËÚÒfl
Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ Ôð‡Á‰ÌËÍ ë‡·‡ÌÚÛÈ,
Ó·˙‰ËÌfl˛˘ËÈ ð‡ÁÌ˚ ̇ðÓ‰˚.
ä‡ÍËÏ Ç˚ ‚ˉËÚ ·Û‰Û˘Â ڇڇðÒÍÓ„Ó
̇ðÓ‰‡?
燯 ̇ðÓ‰ Á‡ Ò‚Ó˛ ÏÌÓ„Ó‚ÂÍÓ‚Û˛
ËÒÚÓð˲ ÔÂðÂÊËÎ ÏÌÓ„Ó ËÒÔ˚Ú‡ÌËÈ. çÓ
Â„Ó Ì ÒÎÓÏËÎË ÌË ÔðËÚÂÒÌÂÌËfl ÚËð‡ÌÓ‚,
ÌË Ì‡ÒËθÒÚ‚ÂÌ̇fl ıðËÒÚˇÌËÁ‡ˆËfl, ÌË
ËÒÔ˚Ú‡ÌËfl, Ò‚‡ÎË‚¯ËÂÒfl ̇ ÌÂ„Ó ‚ „Ó‰˚
ÚÓÚ‡ÎËÚ‡ðËÁχ. ü ‰Ûχ˛, Ï˚ ÔÂðÂÊË‚ÂÏ Ë
‰ðÛ„Ë ÚðÛ‰ÌÓÒÚË ÌÓ‚ÂȯÂÈ ËÒÚÓðËË. ÇÒÂ
ÊÂ Ì‡Ò Ì ÔÓÍˉ‡ÂÚ Ì‡‰Âʉ‡, ˜ÚÓ Ë ‚
êÓÒÒËË ÏÌÓ„Ó ËÁÏÂÌËÚÒfl Í ÎÛ˜¯ÂÏÛ. å˚
‚ÂðËÏ, ˜ÚÓ Ó̇ ÒÚ‡ÌÂÚ ÔÓ-̇ÒÚÓfl˘ÂÏÛ
‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÌÓÈ Ë Ù‰Âð‡ÚË‚ÌÓÈ ÒÚð‡ÌÂ, „‰Â
͇ʉ˚È ðÓÒÒËflÌËÌ ·Û‰ÂÚ ˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ Ò·fl
Í‡Í ‰Óχ.
óàëãÖççéëíú íÄíÄê áÄ êìÅÖÜéå
YURTDIfiINDAK‹ TATAR NÜFUSU
ÅÎËÊÌ Á‡ðÛ·Âʸ Yak›n Komflular
ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì / Azerbaycan
ÄðÏÂÌËfl / Ermenistan
Å·ðÛÒ¸ / Beyaz Rusya
ÉðÛÁËfl / Gürcistan
ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì / Kazakistan
ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì / K›rg›zistan
ã‡Ú‚Ëfl / Letonya
ãËÚ‚‡ / Litvanya
åÓΉӂ‡ / Moldova
퇉ÊËÍËÒÚ‡Ì / Tacikistan
íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì / Türkmenistan
ìÁ·ÂÍËÒÚ‡Ì / Özbekistan
ìÍð‡Ë̇ / Ukrayna
ùÒÚÓÌËfl / Estonya
28.019
506
10.500
4099
278.000
57.920
3040
3500
3392
72.228
18.000
318.585
73.300
4052
ÇÒÂ„Ó / Toplam
820.820
чθÌ Á‡ðÛ·Âʸ Dünya ülkeleri
Ä‚ÒÚð‡ÎËfl / Avustralya
Ä‚ÒÚðËfl / Avusutrya
ÄÙ„‡ÌËÒÚ‡Ì / Afganistan
Äð„ÂÌÚË̇ / Arjantin
Åð‡ÁËÎËfl / Brezilya
ÅÓ΄‡ðËfl / Bulgaristan
500
30
400
40
10
5000
(ÑÓ·ðÛ‰ÊËÌÒÍË ڇڇð˚/Dobruca Tatarlar›)
ÇÂÌ„ðËfl / Macaristan
Ö„ËÔÂÚ / M›s›r
à̉Ëfl / Hindistan
ä‡Ì‡‰‡ / Kanada
äËÚ‡È / Çin
èÓθ¯‡ / Polonya
êÛÏ˚ÌËfl / Romanya
200
40
20
300
10.000
5500
23.000
(ÑÓ·ðÛ‰ÊËÌÒÍË ڇڇð˚/Dobruca Tatarlar›)
ë‡Û‰Ó‚Ò͇fl Äð‡‚Ëfl / Suudi Arabistan 60
ëòÄ / ABD
1000
íÛðˆËfl / Türkiye
20.000
200
îêÉ / Almanya
îËÌÎfl̉Ëfl / Finlandiya
950
óÂıËfl / Çek Cumhuriyeti
100
ò‚ˆËfl / ‹sveç
80
üÔÓÌËfl / Japonya
90
ÇÒÂ„Ó / Toplam
67.655
Tatarlar›n milli bayram› Sabantuy
kutlanmaktad›r.
Tatar milletinin gelece¤ini nas›l
görüyorsunuz?
Milletimiz uzun as›rlardan beri büyük
imtihanlardan geçti. Onu ne tiranlar›n
zulümleri, ne zorla H›ristiyanlaflt›rma
giriflimleri, ne de totaliter rejimin a¤›rl›klar›
yenememifltir. Böyle iken gelecekte de
zorluklar› gö¤üsleyebilece¤imizden
eminim. Yani bizim için hadiseler ilk
de¤ildir. Ne olursa olsun, Rusya’da da çok
fleyin daha iyi olaca¤› ümidiyle yafl›yoruz.
Rusya’n›n gerçekten demokratik ve
federatif bir ülke olaca¤›na ve
vatandafllar›n›n da evlerindeki gibi rahat
olacaklar›na inan›yoruz.
å˚ ‚ÂðËÏ, ˜ÚÓ
êÓÒÒËfl ÒÚ‡ÌÂÚ ÔÓ̇ÒÚÓfl˘ÂÏÛ
‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÌÓÈ Ë
Ù‰Âð‡ÚË‚ÌÓÈ
ÒÚð‡ÌÂ, „‰Â
͇ʉ˚È ðÓÒÒËflÌËÌ
·Û‰ÂÚ ˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡Ú¸
Ò·fl Í‡Í ‰Óχ.
Rusya’n›n gerçekten
demokratik ve
federatif bir ülke
olaca¤›na ve
vatandafllar›n›n da
evlerindeki gibi
rahat olacaklar›na
inan›yoruz.
49
Ñð‚ÌËÈ Ë ‚˜ÌÓ ˛Ì˚È
뇷‡ÌÚÛÈ
Kadim ve Daima Genç
Sabantuy
뇷‡ÌÚÛÈ fl‚ÎflÂÚÒfl
„·‚Ì˚Ï
̇ˆËÓ̇θÌ˚Ï
Ôð‡Á‰ÌËÍÓÏ
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡,
ÒÓÒÚ‡‚ÌÓÈ ˜‡ÒÚ¸˛
Â„Ó Ó·ð‡Á‡ ÊËÁÌË.
Sabantuy, Tatarlar›n
milli bayram› ve
hayat tarzlar›n›n
temel ö¤esidir.
50
чÏËð ò‡ð‡ÙÛÚ‰ËÌÓ‚
Damir fierefetdinov
燘‡Î¸ÌËÍ É·‚ÌÓ„Ó ‡ðıË‚ÌÓ„Ó
ÛÔð‡‚ÎÂÌËfl ÔðË ä‡·ËÌÂÚ ÏËÌËÒÚðÓ‚ êí.
Tataristan Cumhuriyeti Devlet Arflivleri Müdürü.
ë
abantuy Tatarlar›n milli bayram› ve hayat
tarzlar›n›n oluflturucu ö¤esidir. Sabantuy
önceleri hayvanc›l›kla u¤raflan göçebe
olan halk›n eski Türk ve Hun kaynakl› inançlar›
ile ilgili bayram› olmufltur. Bundan dolay› ‹dil
Bulgar dönemi, Sabantuy için sadece bir
dönemdir. Kazan Tatarlar›na yak›n olan
Kafkasl› Karaçay ve Balkar milletlerinde de çok
benzer Saban Toy flenli¤i vard›r. Bulgar
arflivcilerinin verdi¤i yaz›l› kaynaklara göre
Sabantuy’a benzer ö¤eler Tuna boyu
Bulgarlar›nda da korunmufltur. Bu milletlerde
geleneksel bayram ve törenlerin birleflmesini
Bulgar döneminde birleflti¤ini iddia etmek
mümkündür.
Çok eskiden Sabantuy’un felsefesinde
tanr›c›l›k, tabiatç›l›k günefle tapma inançlar›
yatm›fl. fiimdiye kadar Sabantuy’da saklanan
‡·‡ÌÚÛÈ fl‚ÎflÂÚÒfl „·‚Ì˚Ï
̇ˆËÓ̇θÌ˚Ï Ôð‡Á‰ÌËÍÓÏ
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡, ÒÓÒÚ‡‚ÌÓÈ ˜‡ÒÚ¸˛
Â„Ó Ó·ð‡Á‡ ÊËÁÌË. 뇷‡ÌÚÛÈ ÔÂð‚Ó̇˜‡Î¸ÌÓ
·˚Î Ôð‡Á‰ÌËÍÓÏ ÍӘ‚ÌËÍÓ‚-ÒÍÓÚÓ‚Ó‰Ó‚,
Ò‚flÁ‡Ì Ò Ëı ‚ÂðÓ‚‡ÌËflÏË, Ëϲ˘ËÏË
ıÛÌÌÒÍÓÂ Ë ‰ð‚ÌÂÚ˛ðÍÒÍÓÂ
ÔðÓËÒıÓʉÂÌËÂ. èðË ˝ÚÓÏ ‚ÓÎÊÒÍÓ·Ó΄‡ðÒÍËÈ ÔÂðËÓ‰ fl‚ÎflÂÚÒfl Î˯¸ Ó‰ÌËÏ ËÁ
„·‚Ì˚ı ˝Ú‡ÔÓ‚ ð‡Á‚ËÚËfl 뇷‡ÌÚÛfl. Ç ˝ÚÓÈ
Ò‚flÁË ÓÚÏÂÚËÏ, ˜ÚÓ Û Í‡ð‡˜‡Â‚ˆÂ‚ Ë ·‡Î͇ð
– ̇˷ÓΠ·ÎËÁÍËı Í ‚ÓÎÊÒÍËÏ ·Û΄‡ð‡Ï Ë
͇Á‡ÌÒÍËÏ Ú‡Ú‡ð‡Ï ˝ÚÌÓÒÓ‚ – ËÏÂÂÚÒfl
Ôð‡Á‰ÌËÍ ë‡·‡Ì-ÚÓÈ, Ó·ðfl‰Ó‚˚È ÍÓÏÔÎÂÍÒ
ÍÓÚÓðÓ„Ó ‚ÂҸχ ·ÎËÁÓÍ Í Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏÛ
뇷‡ÌÚÛ˛. ëıÓÊËÂ Ò ë‡·‡ÌÚÛÂÏ Ó·ðfl‰Ó‚˚Â
ÍÓÏÔÎÂÍÒ˚ ÒÓıð‡ÌËÎËÒ¸ Ë Û ‰Û̇ÈÒÍËı
·Ó΄‡ð, Ó ˜ÂÏ Ò‚Ë‰ÂÚÂθÒÚ‚Û˛Ú ÔËÒ¸ÏÂÌÌ˚Â
ËÒÚÓ˜ÌËÍË, Ôð‰ÓÒÚ‡‚ÎÂÌÌ˚ ̇Ï
S
‡ðıË‚ËÒÚ‡ÏË ÅÓ΄‡ðËË. åÓÊÌÓ ÛÚ‚Âðʉ‡Ú¸,
˜ÚÓ ÍÓÏÔÎÂÍÒ Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚ı Ôð‡Á‰ÌËÍÓ‚ Ë
Ó·ðfl‰Ó‚ Û ˝ÚËı ̇ðÓ‰Ó‚ ‚ÓÒıÓ‰ËÚ, ÔÓ
Íð‡ÈÌÂÈ ÏÂðÂ, Í Ó·˘Â·Ó΄‡ðÒÍÓÏÛ ÔÂðËÓ‰Û.
åËðÓ‚ÓÁÁðÂ̘ÂÒÍÓÈ ÓÒÌÓ‚ÓÈ ë‡·‡ÌÚÛfl ‚
‰ð‚ÌÓÒÚË fl‚Îfl·Ҹ ÚÂÌ„ðˇÌÒ͇fl
ÔðÓÚÓðÂÎË„Ëfl, ÔÓðÓʉÂÌ̇fl
Ó·ÓÊÂÒÚ‚ÎÂÌËÂÏ ÔðËðÓ‰˚, ÍÛθÚÓÏ ëÓÎ̈‡
Ë ÔÓ˜ËÚ‡ÌËÂÏ ‰Ûı‡ Ôð‰ÍÓ‚. é· ˝ÚÓÏ
҂ˉÂÚÂθÒÚ‚Û˛Ú ÏÌÓ„Ë ÒÓıð‡ÌË‚¯ËÂÒfl ÔÓ
ÒÂÈ ‰Â̸ ÍÓÏÔÓÌÂÌÚ˚ 뇷‡ÌÚÛfl, ÓÌË Ì‡¯ÎË
ÓÚð‡ÊÂÌËÂ Ë ‚ ÒËÏ‚ÓÎËÍ 뇷‡ÌÚÛfl:
χȉ‡Ì ‚ ‚ˉ ÍðÛ„‡, ÍðÛ„Ó‚˚ı ıÓðÓ‚Ó‰Ì˚ı
Ë„ð‡ı Ë Ú‡Ìˆ‡ı, ·‡ð‡ÌÂ, ÍÓÚÓð˚Ï
̇„ð‡Ê‰‡˛Ú ÎÛ˜¯Â„Ó ·Óðˆ‡ Ë ‰ðÛ„Ëı
‰ð‚ÌËı ˝ÎÂÏÂÌÚ‡ı, ÒÓıð‡ÌË‚¯ËıÒfl ‚
ÒÓ‰ÂðʇÌËË ë‡·‡ÌÚÛfl ‚ÔÎÓÚ¸ ‰Ó ̇¯Â„Ó
‚ðÂÏÂÌË.
ë‡Ï˚ÏË ‰ð‚ÌËÏË Ë ÓÒÌÓ‚Ì˚ÏË
ÒÓÒÚflÁ‡ÌËflÏË Ì‡ 뇷‡ÌÚÛÂ, ð‡Ì ËÏ‚¯ËÏË
Ò‡Íð‡Î¸ÌÓ Á̇˜ÂÌËÂ, fl‚Îfl˛ÚÒfl ·Â„,
̇ˆËÓ̇θ̇fl ·Ó𸷇 – ÍÛð˝¯, ÍÓÌÌ˚Â
Ò͇˜ÍË Ë Ôð˚ÊÍË. çÂÍÓÚÓð˚ ‚ˉ˚
ÒÓÒÚflÁ‡ÌËÈ Ë Ó·ðfl‰Ó‚ 뇷‡ÌÚÛfl ÔÓfl‚ËÎËÒ¸ ‚
·ÓΠÔÓÁ‰ÌËÈ ÔÂðËÓ‰ Á‡ Ò˜ÂÚ
‚Á‡ËÏÓÓ·Ó„‡˘ÂÌËfl 뇷‡ÌÚÛfl Ë ‡Ì‡Îӄ˘Ì˚ı
ÂÏÛ Ôð‡Á‰ÌËÍÓ‚ ‰ðÛ„Ëı ̇ðÓ‰Ó‚ èÓ‚ÓÎʸfl.
ùÚÓ Ó·˙flÒÌflÂÚÒfl ‚Ó ÏÌÓ„ÓÏ ÒıÓÊÂÈ
ˉÂÓÎÓ„ËÂÈ ‰ð‚ÌËı Ó·ðfl‰Ó‚, Ò‚flÁ‡ÌÌ˚ı Ò
‚ÂÒÂÌÌÂ-ÎÂÚÌËÏ ˆËÍÎÓÏ ıÓÁflÈÒÚ‚ÂÌÌ˚ı
ð‡·ÓÚ.
ë‡Ï˚È ‰ÎËÌÌ˚È ‰Â̸: 뇷‡ÌÚÛÈ
ç‡ Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚È Ôð‡Á‰ÌËÍ Ó͇Á˚‚‡ÎÓ
ÔÓÒÚÓflÌÌÓ ‚ÓÁ‰ÂÈÒÚ‚Ë ËÁÏÂÌÂÌËÂ
ö¤eler buna delildir. Sabantuy’da yuvarlak
meydan, yuvarlak toplu danslar, güreflin
galibine hediye edilen koç gibi birçok unsurlar
bugünlere dek korunmufltur.
Sabantuy’da koflu, milli gürefl, at yar›fllar›
önce baz› anlamlar tafl›yan en eski ve esas
ö¤elerdir. Sabantuy’daki baz› oyunlar di¤er
‹dil boyu halklar›n›n buna benzer
bayramlar›ndan gelmifltir. Bu yap›lan
ifllerde yaz-k›fl mevsimindeki
de¤iflimin milletlerde eski
geleneklerin benzerli¤i ile
anlat›lmakta.
En uzun gün: Sabantuy
Milli bayram iktisadi, siyasi
ve sosyal flartlardan
da etkilenmifltir.
Bizim fikrimize
göre Sabantuy
önceleri gece ile
gündüzün
eflitlendi¤i
zamanda yap›lm›fl,
fakat ‹dil boyuna ve
‹dil Bulgarlar›na
‹slâm dininin
gelmesiyle takvim
de¤iflikli¤i, ekim
döneminin hesaba
kat›lmas›yla
bayram zaman›
geriye al›narak
sadece tabiat›n
51
뇷‡ÌÚÛÈ ÔÓÒÚÓflÌÌÓ
‚ˉÓËÁÏÂÌflÎÒfl, ÌÓ,
ÒÓıð‡ÌË‚ Ò‚Ó˛
ÓÒÌÓ‚Û, Ë Ò„ӉÌfl
fl‚ÎflÂÚÒfl Ó‰ÌËÏ ËÁ
‚‡ÊÌÂȯËı
Ù‡ÍÚÓðÓ‚ ‰ÛıÓ‚ÌÓ„Ó
ÒÔÎÓ˜ÂÌËfl
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡,
Â„Ó ËÒÚÓð˘ÂÒÍË
ÒÎÓÊË‚¯ËıÒfl Ò‚flÁÂÈ
Ò ‰ðÛ„ËÏË Ì‡ðÓ‰‡ÏË
êÓÒÒËÈÒÍÓÈ
î‰Âð‡ˆËË.
Tüm milli bayramlar
gibi Sabantuy da
devaml› de¤iflmifltir
fakat esas ö¤elerini
korumufltur. Bugün de
Tatar milletinin
ruhsal bütünleflmesini
sa¤lamakta, Rusya
Federasyonu’nun di¤er
halklar›yla dostlu¤unu
anlatmaktad›r.
˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËı, ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı Ë
ÒӈˇθÌ˚ı ÛÒÎÓ‚ËÈ. èÓ Ì‡¯ÂÏÛ ÏÌÂÌ˲,
뇷‡ÌÚÛÈ ËÁ̇˜‡Î¸ÌÓ ÔðÓ‚Ó‰ËÎÒfl ‚ ‰Â̸
‚ÂÒÂÌÌÂ„Ó ð‡‚ÌÓ‰ÂÌÒÚ‚Ëfl, ÌÓ ‚ Ò‚flÁË Ò
ÔðÓÌËÍÌÓ‚ÂÌËÂÏ ‚ èÓ‚ÓÎʸÂ, ‚ ÇÓÎÊÒÍÛ˛
ÅÛ΄‡ð˲, ‚ÏÂÒÚÂ Ò ËÒ·ÏÒÍËÏ
ÎÂÚÓËÒ˜ËÒÎÂÌËÂÏ ç‡ÛðÛÁ‡, ‡ Ú‡ÍÊ Ò
Û˜ÂÚÓÏ ÁÂÏΉÂθ˜ÂÒÍÓ„Ó ˆËÍ· ð‡·ÓÚ, ÓÌ
·˚Î ÓÚÓ‰‚ËÌÛÚ Ì‡ ̇˜‡ÎÓ ‚ÂÒÌ˚ Ë ÔðËÓ·ðÂÎ
ÓÒÓ·˚È Ó·ÎËÍ, ÒÚ‡‚ Ôð‡Á‰ÌËÍÓÏ Ì ÚÓθÍÓ
‚ÂÒÂÌÌÂ„Ó Ó·ÌÓ‚ÎÂÌËfl ÔðËðÓ‰˚, ÌÓ Ë
‚ÂÒÂÌÌÂ„Ó Ò‚‡. í‡ÍËÏ Ó·ð‡ÁÓÏ, ÂÒÚ¸ ‚ÒÂ
ÓÒÌÓ‚‡ÌËfl ÔÓ·„‡Ú¸, ˜ÚÓ Â˘Â ‚ ÇÓÎÊÒÍÓÈ
ÅÛ΄‡ðËË ë‡·‡ÌÚÛÈ Ôð‚ð‡ÚËÎÒfl ËÁ
Ôð‡Á‰ÌË͇ ÍӘ‚ÌËÍÓ‚ ‚ Ôð‡Á‰ÌËÍ ÓÒ‰Î˚ı
ÁÂÏΉÂθˆÂ‚, ÓÚð‡Ê‡fl Úð‡‰ËˆËÓÌÌÓÂ
̇ðÓ‰ÌÓ ÏËðÓ‚ÓÁÁðÂÌËÂ, Ò‚flÁ‡ÌÌÓ Ò
‚ÓÒÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚ÓÏ ÊËÁÌË ˜ÂÎÓ‚Â͇ Ë
Ó·˘ÂÒÚ‚‡ ÔÓÒð‰ÒÚ‚ÓÏ ÚðÛ‰Ó‚ÓÈ
‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË, ÌÂÓÚ‰ÂÎËÏÓÈ ÓÚ ÔðËðÓ‰˚.
á‡ðӉ˂¯ËÒ¸ ‚ „ÎÛ·ÓÍÓÈ ‰ð‚ÌÓÒÚË,
뇷‡ÌÚÛÈ ÒÓÁð‚‡Î Í‡Í ÔÎÓ‰ ‰ÛıÓ‚ÌÓ„Ó
Ú‚Óð˜ÂÒÚ‚‡ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡ ‚ XIX ‚. Ë
ÔÓÁÊÂ. ë 1920-ı „„. 뇷‡ÌÚÛÈ, ÔðË·ÎËʇflÒ¸
ÔÓ ‚ðÂÏÂÌË Ôðӂ‰ÂÌËfl ÍÓ ‰Ì˛ ÎÂÚÌ„Ó
ÒÓÎ̈ÂÒÚÓflÌËfl, ‚Ó·ð‡Î ‚ Ò·fl ÎÛ˜¯ËÂ
ÍÓÏÔÓÌÂÌÚ˚ ‰ðÛ„Ó„Ó Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰ÌÓ„Ó
Ôð‡Á‰ÌË͇ – ÑÊËÂ̇. Ç ˝ÚÓÈ Ò‚flÁË ÒΉÛÂÚ
ÓÚÏÂÚËÚ¸, ˜ÚÓ ‰ÓÍÛÏÂÌÚ˚ ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó
ÔÂðËÓ‰‡ ҂ˉÂÚÂθÒÚ‚Û˛Ú Ó ·ÓÎÂÂ
‡ÍÚË‚ÌÓÏ, ‚ ðfl‰Â ÒÎÛ˜‡Â‚ ÔðflÏÓÏ
‚ϯ‡ÚÂθÒÚ‚Â Óð„‡ÌÓ‚ ‚·ÒÚË ‚
ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓ ÒÎÓÊË‚¯ËÈÒfl ÔÓðfl‰ÓÍ
Ôðӂ‰ÂÌËfl ̇ˆËÓ̇θÌ˚ı Ôð‡Á‰ÌËÍÓ‚. à
ÚÓθÍÓ ÔÓÒÚÒÓ‚ÂÚÒÍËÈ ÔÂðËÓ‰ ÓÚ΢‡ÂÚÒfl
ÓÔð‰ÂÎÂÌÌ˚Ï ÓÚıÓ‰ÓÏ ÓÚ ˝ÚÓÈ Ôð‡ÍÚËÍË.
Ç ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl Ë Ò‡Ï‡ ‰Ûıӂ̇fl ÍÛθÚÛð‡,
bahar de¤iflikli¤i bayram› de¤il, ekim bayram›
da olmufl. Bundan dolay› ‹dil Bulgarlar›
döneminde art›k Sabantuy göçebe bayram›
olmaktan ç›k›p yerleflmifl halk›n yani ekin
ekenlerin bayram›na dönüflmüfl.
Eskiden beri gelen Sabantuy Tatar milletinin
ruhi icad› ve sanat› olarak 19. as›rlara ve
sonras›na dek yetiflmifl. 1920’li y›llarda
Sabantuy yaz›n en uzun gününe denk gelmeye
bafllar ve Tatarlar›n di¤er milli bayram›
“C›y›n”dan (toplant›) da baz› ö¤eleri kendisine
katar. Bundan dolay› Sovyet dönemi belgeleri
iktidar organlar›n›n bu bayrama direk
müdahalelerde bulundu¤una flahitlik ediyorlar.
Sovyet sonras› dönem al›fl›lagelmifl
uygulamalar› bitirmifltir.
Ayn› zamanda Sabantuy’un da bir ö¤esi
oldu¤u manevi kültür toplumun siyasi, iktisadi
unsurlar›n› etkilemifltir. Tüm milli bayramlar
gibi Sabantuy da devaml› de¤iflmifltir, fakat esas
ö¤elerini korumufltur. Bugün de Tatar milletinin
ruhsal bütünleflmesini sa¤lamakta, Rusya
Federasyonu’nun di¤er halklar›yla dostlu¤unu
anlatmakta. Ça¤dafl Sabantuy geleneksel
kültürünün önemli ö¤eleri olan kültür ve
sanat›n, mili spor türlerinin geliflmesine büyük
katk›s› vard›r. Dünya kültürel medeni geliflme
sürecinde geliflen bir unsur olarak Sabantuy
milletlerar aras› bayrama dönüflmüfl ve kabul
görmüfltür.
“Tulpar At” ödülü
1990’l› y›llarda Rusya’n›n ve dünyan›n de¤iflik
bölgelerinde yaflayan Tatarlar sayesinde
ÒÓÒÚ‡‚ÌÓÈ ˜‡ÒÚ¸˛ ÍÓÚÓðÓÈ fl‚ÎflÂÚÒfl
뇷‡ÌÚÛÈ, ‡ÍÚË‚Ì˚Ï Ó·ð‡ÁÓÏ ‚ÎËfl· ̇
ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÛ˛ Ë ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÛ˛
ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛˘Ë ÊËÁÌË Ó·˘ÂÒÚ‚‡. ä‡Í Ë ‚ÒÂ
̇ˆËÓ̇θÌ˚ Ôð‡Á‰ÌËÍË, 뇷‡ÌÚÛÈ
ÔÓÒÚÓflÌÌÓ ‚ˉÓËÁÏÂÌflÎÒfl, ÌÓ, ÒÓıð‡ÌË‚
Ò‚Ó˛ ÓÒÌÓ‚Û, Ë Ò„ӉÌfl fl‚ÎflÂÚÒfl Ó‰ÌËÏ ËÁ
‚‡ÊÌÂȯËı Ù‡ÍÚÓðÓ‚ ‰ÛıÓ‚ÌÓ„Ó ÒÔÎÓ˜ÂÌËfl
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡, Â„Ó ËÒÚÓð˘ÂÒÍË
ÒÎÓÊË‚¯ËıÒfl Ò‚flÁÂÈ Ò ‰ðÛ„ËÏË Ì‡ðÓ‰‡ÏË
êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË. ÇÂÎËÍÓ Á̇˜ÂÌËÂ
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ„Ó ë‡·‡ÌÚÛfl Ë ‰Îfl ð‡Á‚ËÚËfl
ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó Ú‚Óð˜ÂÒÚ‚‡,
̇ˆËÓ̇θÌ˚ı ‚ˉӂ ÒÔÓðÚË‚Ì˚ı
ÒÓÒÚflÁ‡ÌËÈ, fl‚Îfl˛˘ËıÒfl ‚‡ÊÌÓÈ ˜‡ÒÚ¸˛
Úð‡‰ËˆËÓÌÌÓÈ ÍÛθÚÛð˚. ü‚ÎflflÒ¸
ð‡Á‚Ë‚‡˛˘ÂÈÒfl ˜‡ÒÚ¸˛ ÏËðÓ‚Ó„Ó
ÍÛθÚÛðÌÓ-ˆË‚ËÎËÁÓ‚‡ÌÌÓ„Ó ÔðÓˆÂÒÒ‡,
뇷‡ÌÚÛÈ Ôð‚ð‡ÚËÎÒfl ‚
Ó·˘Â̇ˆËÓ̇θÌ˚È Ôð‡Á‰ÌËÍ, ‚ Ó‰ËÌ ËÁ
ËÌÚ„ðËðÛ˛˘Ëı ˝ÚÌ˘ÂÒÍËı Ù‡ÍÚÓðÓ‚,
ÔÓÎÛ˜ËÎ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓ ÔðËÁ̇ÌËÂ.
èðËÁ - «íÛÎÔ‡ð ‡Ú»
Ç 1990- „„. ð‡Ò¯ËðË·Ҹ „ÂÓ„ð‡ÙËfl „Ó
Ôðӂ‰ÂÌËfl Á‡ Ò˜ÂÚ Ú‡Ú‡ðÒÍËı ‰Ë‡ÒÔÓð
êÓÒÒËË Ë Á‡ðÛ·Âʸfl, ‰‡‚ ̇˜‡ÎÓ ÔðÓˆÂÒÒÛ
ÔÂðÂðÓʉÂÌËfl 뇷‡ÌÚÛfl ËÁ ÎÓ͇θÌÓ„Ó
ÍÛθÚÛðÌÓ„Ó fl‚ÎÂÌËfl ‚ „ÎÓ·‡Î¸Ì˚È
Ôð‡Á‰ÌËÍ. Ç í‡Ú‡ðÒڇ̠ÓÌ Ó·˙fl‚ÎÂÌ
„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚Ï Ôð‡Á‰ÌËÍÓÏ Ë ÒڇΠӷ˘ËÏ
‰Îfl ‚ÒÂ„Ó ÏÌÓ„Ó̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡
ðÂÒÔÛ·ÎËÍË. çÓ‚˚Ï ˝Ú‡ÔÓÏ ‚ ð‡Á‚ËÚËË
Ôð‡Á‰ÌË͇ Ë ð‡Ò¯ËðÂÌËË Â„Ó „ÂÓ„ð‡ÙËË
ÒÚ‡ÎÓ ð¯ÂÌË Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ í‡Ú‡ðÒڇ̇
Ó· Ó͇Á‡ÌËË ÒÓ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ‚ Ôðӂ‰ÂÌËË
뇷‡ÌÚÛfl ‚ ð„ËÓ̇ı êÓÒÒËË. êÂÁÓ̇ÌÒÌ˚Ï
ÒÓ·˚ÚËÂÏ fl‚ÎflÂÚÒfl Ôðӂ‰ÂÌË ‚ ÔÓÒΉÌËÂ
„Ó‰˚ î‰Âð‡Î¸ÌÓÈ Ì‡ˆËÓ̇θÌÓÍÛθÚÛðÌÓÈ ‡‚ÚÓÌÓÏËÂÈ ðÓÒÒËÈÒÍËı Ú‡Ú‡ð
ÏÂÊð„ËÓ̇θÌ˚ı 뇷‡ÌÚÛ‚ Ò
Û˜ðÂʉÂÌËÂÏ ÔÂðÂıÓ‰fl˘Â„Ó ÔðËÁ‡ «íÛÎÔ‡ð
‡Ú» («äð˚·ڇfl ÎÓ¯‡‰¸»). ë 2002 „.
åËÌËÒÚÂðÒÚ‚ÓÏ ÍÛθÚÛð˚ í‡Ú‡ðÒڇ̇
ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓ Ò àÒÔÓÎÍÓÏÓÏ ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó
ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ð ÔðÓ‚Ó‰flÚÒfl ÒÂÏË̇ð˚ ÔÓ
ÏÂÚÓ‰ËÍÂ Ë ÚÂıÌÓÎÓ„ËË Ôðӂ‰ÂÌËfl
뇷‡ÌÚÛfl ‰Îfl Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ Ú‡Ú‡ðÒÍËı
‰Ë‡ÒÔÓð êÓÒÒËË.
èðÓ·ÎÂχ ÒÓıð‡ÌÂÌËfl 뇷‡ÌÚÛfl ͇Í
ÛÌË͇θÌÓ„Ó fl‚ÎÂÌËfl Úð‡‰ËˆËÓÌÌÓÈ
ÍÛθÚÛð˚ Ú‡Ú‡ð, ‰ÓÒÚÓflÌËfl ÏËðÓ‚Ó„Ó
Á̇˜ÂÌËfl ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠ð¯‡ÂÚÒfl ̇
Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌÌÓÏ ÛðÓ‚ÌÂ. é· ˝ÚÓÏ Ò
Û‰Ó‚ÎÂÚ‚ÓðÂÌËÂÏ Á‡ÏÂÚËÎ ÔðÂÁˉÂÌÚ
ÉÂÌÂð‡Î¸ÌÓÈ ÍÓÌ‚Â̈ËË ûçÖëäé å.
éÏÓÎÓ‚Â, ÔðË·˚‚¯ËÈ ‚ ä‡Á‡Ì¸ ‚ ‡ÔðÂÎÂ
2005 „. ‰Îfl Û˜‡ÒÚËfl ‚ ÒÔˆˇθÌÓÏ
Á‡Ò‰‡ÌËË ˝ÍÒÔÂðÚÓ‚ äÓÌ‚Â̈ËË
ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó Ì‡ÒΉËfl. èð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ
뇷‡ÌÚÛfl ‚ ëÔËÒÓÍ ¯Â‰Â‚ðÓ‚ ÛÒÚÌÓ„Ó Ë
ÌÂχÚÂðˇθÌÓ„Ó Ì‡ÒΉËfl ûçÖëäé,
ð‡·ÓÚ‡ ÔÓ ÍÓÚÓðÓÏÛ ‚ ðÂÒÔÛ·ÎËÍÂ
ÔðÓ‚Ó‰ËÚÒfl Ò 2002 „., ҂ˉÂÚÂθÒÚ‚ÛÂÚ Ó
‚˚ıӉ 뇷‡ÌÚÛfl ̇ ÏËðÓ‚Û˛ ‡ðÂÌÛ, ˜ÚÓ
·Û‰ÂÚ ÒÓ‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ ‰Ë‡ÎÓ„Û ÍÛθÚÛð Ë
ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËÈ.
Sabantuy’un yap›ld›¤› co¤rafya geniflleyerek
yerel bir kültürel etkinlik olmaktan ç›k›p
küreselli¤e ad›m att›. Tataristan’da Sabantuy
resmi bayram ilan edilmifl ve tüm milletlere
ortak bayram olmufltur. Bayram›n geliflmesinde
Tataristan hükümetinin bayram düzenlemelerine
katk›lar› da destek olmufltur. Son y›llarda
bölgeleraras› Sabantuy bayram› yap›lmakta ve
“Tulpar At” ödülü düzenlenmektedir. 2002
y›l›ndan beri Tataristan Kültür Bakanl›¤› ve
Dünya Tatar Kongresi’nin organizasyonuyla
Sabantuy düzenleme yöntem ve teknikleri
hakk›nda seminerler yap›lmaktad›r.
Tatar milletinin geleneksel kültürünün
de¤erli unsuru olan Sabantuy bayram›n› koruma
meselesi dünya genelinde anlam tafl›makta ve
hükümetler seviyesinde çözüm aranmaktad›r.
Nisan 2005 tarihinde Kazan’da Dünya Miras›
uzmanlar› oturumunda UNESCO Baflkan›
M.Omoleva bu konuya parmak basm›flt›r.
2002’den beri Tataristan’da yap›lan çal›flmalar
sonucu Sabantuy’un UNESCO’nun sözlü ve
maddi olmayan unsurlar› aras›na dahil edilmesi
bu bayram›n dünya arenas›na ç›kt›¤›n› ve
kültürler ve medeniyetler aras› diyaloga büyük
katk› yapaca¤›n› göstermektedir.
å‡È‰‡Ì ‚ ‚ˉÂ
ÍðÛ„‡, ÍðÛ„Ó‚˚Â
ıÓðÓ‚Ó‰Ì˚ ˄ð˚ Ë
ڇ̈˚, ·‡ð‡Ì,
ÍÓÚÓð˚Ï
̇„ð‡Ê‰‡˛Ú ÎÛ˜¯Â„Ó
·Óðˆ‡ Ë ‰ðÛ„ËÂ
‰ð‚ÌË ˝ÂÎÂÏÂÌÚ˚
ÒÓıð‡ÌËÎËÒ¸ ‚
ÒÓ‰ÂðʇÌËË
뇷‡ÌÚÛfl ‰Ó ̇¯Â„Ó
‚ðÂÏÂÌË.
Sabantuy’da yuvarlak
meydan, toplu danslar,
güreflin galibine
hediye edilen koç gibi
birçok unsurlar
bugünlere dek
korunmufltur.
53
ÔðË̈ÂÒÒ‡ ̇ˆËË
чÌËfl
–
Daniye
Halk›n prensesi
Ñ‚Â̇‰ˆ‡ÚËÎÂÚÌflfl ¯ÍÓθÌˈ‡ ËÁ ä‡Á‡ÌË Ñ‡ÌËfl ÉÛ·‡È‰ÛÎÎË̇ – ÌÂ
ÒÓ‚ÒÂÏ Ó·˚˜Ì˚È ð·ÂÌÓÍ. ÇÒÚðÂÚËÚ¸Òfl Ë ÔÓ„Ó‚ÓðËÚ¸ Ò ÌÂÈ ·˚ÎÓ
ÌÂÔðÓÒÚÓ. ᇠ‰‚‡ ‰Ìfl ‰Ó ̇¯ÂÈ ‚ÒÚðÂ˜Ë Ó̇ ÔðËÎÂÚ· ËÁ
ÑÓÏËÌË͇ÌÒÍÓÈ êÂÒÔÛ·ÎËÍË, ‡ ÒÎÂ‰Û˛˘ËÏ ÛÚðÓÏ ÂÈ ÛÊ ÌÛÊÌÓ ·˚ÎÓ
‚˚ÎÂÚ‡Ú¸ ‚ ä‡ÎËÌËÌ„ð‡‰, „‰Â ʉ‡ÎË ÚËÚÛÎÓ‚‡ÌÌÛ˛ ÓÒÓ·Û ËÁ í‡Ú‡ðÒڇ̇ ‚
͇˜ÂÒÚ‚Â ÔÓ˜ÂÚÌÓÈ „ÓÒÚ¸Ë ÍÓÌÍÛðÒ‡ «å‡ÎÂ̸͇fl Íð‡Ò‡‚ˈ‡ êÓÒÒËË».
á‚ÂÁ‰Ì˚È ÔÛÚ¸ чÌËË ÉÛ·‡È‰ÛÎÎËÌÓÈ Ì‡˜‡ÎÒfl Á̇˜ËÚÂθÌÓ ð‡Ì¸¯Â.
ë‡Ï˚Ï ÛÒÔ¯Ì˚Ï „Ó‰ÓÏ Ó͇Á‡ÎÒfl 2004 „. ë̇˜‡Î‡ Ê˛ðË ÍÓÌÍÛðÒ‡
«åËÌË-ÏËÒÒ í‡Ú‡ðÒڇ̇» ‰ËÌÓ‰Û¯ÌÓ ÔðËÁ̇ÎÓ Â Ôӷ‰ËÚÂθÌˈÂÈ, ‡
˜ÂðÂÁ ÏÂÒflˆ ̇ «å‡ÎÂ̸ÍÓÈ Íð‡Ò‡‚ˈ êÓÒÒËË» чÌËfl ‚ÌÓ‚¸ ÔÓ·Âʉ‡ÂÚ
Ë ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl Ú‡ÍÊ ӷ·‰‡ÚÂθÌˈÂÈ ÒÔˆˇθÌÓ„Ó ÚËÚÛ·
Óð„‡ÌËÁ‡ÚÓðÓ‚ «åËÒÒ Ultima». ãÂÚÓÏ ÚÓ„Ó Ê 2004 „. чÌËfl
ÉÛ·‡È‰ÛÎÎË̇ ̇‰Â‚‡ÂÚ ÍÓðÓÌÛ Little Miss Europe, ‡ ÓÒÂ̸˛ ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl
ÔÂð‚ÓÈ Ì‡ ÔðÂÒÚËÊÌÓÏ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓÏ ÍÓÌÍÛðÒ Miss Teen Nations ‚
Åð‡ÁËÎËË. à ‚ÓÚ Ì‰‡‚ÌÓ, ‚ ̇˜‡Î ‡ÔðÂÎfl 2005 „., Ó̇ ‚ÌÓ‚¸
ÔÓ‰Ú‚Âðʉ‡ÂÚ Ò‚ÓÈ ‚˚ÒÓÍËÈ ÒÚ‡ÚÛÒ - ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl ӷ·‰‡ÚÂθÌˈÂÈ Á‚‡ÌËfl
«ÇÚÓð‡fl ÔðË̈ÂÒÒ‡» ‚ ÌÓÏË̇ˆËË «ãÛ˜¯ËÈ Ú‡Î‡ÌÚ» ̇ ÍÓÌÍÛðÒ Little
Princess of the World ‚ ÑÓÏËÌË͇ÌÒÍÓÈ êÂÒÔÛ·ÎËÍÂ.
ä‡Í‡fl Ó̇, ˛Ì‡fl ÔðË̈ÂÒÒ‡ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ Ì‡ˆËË, Í‡Í ÊË‚ÂÚ, ˜ÚÓ Î˛·ËÚ, Ó
˜ÂÏ Ï˜ڇÂÚ? é·˘ËÚÂθ̇fl, ‰Ó·ðÓÊ·ÚÂθ̇fl, ‚ÂÒ·fl, ‚ ˜ÂÏ-ÚÓ
ÒÓ‚ÒÂÏ ð·ÂÌÓÍ, ‡ ‚ ˜ÂÏ-ÚÓ Ì ÔÓ „Ó‰‡Ï ‚ÁðÓÒ·fl.
Kazanl› on iki yafl›ndaki ortaokul ö¤rencisi Daniye Gubaydullina s›radan bir
çocuk de¤il. Onunla buluflmak ve konuflmak kolay olmad›. Görüflmemizden iki
gün önce Dominik Cumhuriyeti’nden gelmiflti ve ertesi sabah da Kaliningrad’a
uçacak, orada onu “Rusya’n›n küçük güzeli” yar›flmas›na Tataristan’dan “onurlu
misafir” olarak bekliyorlar.
Daniye Gubaydullina’n›n y›ld›zl› yolu daha erken yafllarda bafllam›fl. En
baflar›l› y›l›, 2004 olmufl. “Önce Tataristan’›n küçük güzeli” yar›flmas› jürisi
oybirli¤i ile onu galip ilan eder, bir ay sonra da “Rusya’n›n küçük güzeli”
yar›flmas›nda Daniye yine galip gelir ve organizatörlerin özel unvan› “Miss
Ultima” ödülüne lay›k olur. Ayn› y›l›n yaz›nda Daniye “Little miss Europe” tac›n›
giyiyor, sonbaharda ise Brezilya’da düzenlenen “Miss teen Nations”
yar›flmas›nda birinci oluyor. ‹flte daha yeni, Nisan 2005’te Dominik
Cumhuriyeti’nde düzenlenen “Little Princess of the World” yar›flmas› “En iyi
yetenek” nominasyonunda ‹kinci prenses unvan›n› alarak güzelli¤ini tekrar
kan›tl›yor.
Tatar milletinin bu küçük güzeli nas›ld›r, nas›l yaflar, ne sever, hayalleri ne?
Konuflkan, iyiliksever, nefleli, kimi zaman tamamen çocuk ve baz› fleylerde
oldukça olgun.
í‡Ú¸fl̇ ãÂÒÍÓ‚‡
Tatyana Leskova
ÜÛð̇ÎËÒÚ (ä‡Á‡Ì¸).
Gazeteci (Kazan).
í‡Ú¸fl̇ ãÂÒÍÓ‚‡: чÌËfl, Ï˚ ÒÏÓ„ÎË Ò
ÚÓ·ÓÈ ‚ÒÚðÂÚËÚ¸Òfl ÚÓθÍÓ ‚ 9 ˜‡ÒÓ‚
‚˜Âð‡. í˚ ‚Ò„‰‡ Ú‡Í ÔÓÁ‰ÌÓ ÔðËıӉ˯¸
‰ÓÏÓÈ?
чÌËfl ÉÛ·‡È‰ÛÎÎË̇: ч, Û ÏÂÌfl
̇Ò˚˘ÂÌÌ˚È ð‡ÒÔÓðfl‰ÓÍ ‰Ìfl. ÇÒÚ‡˛ ‚ 6
˜‡ÒÓ‚ ÛÚð‡, ‰‚‡ ˜‡Ò‡ ‰Â·˛ ÛðÓÍË Ë ÔÓÚÓÏ
Ë‰Û Ì‡ Á‡ÌflÚËfl. ü Û˜ÛÒ¸ ‚ Ú‡Ú‡ðÓ-ÚÛðˆÍÓÏ
ÎˈÂÂ, ‚ 8 Í·ÒÒÂ. í‡Ï Ï˚ ËÁÛ˜‡ÂÏ ˜ÂÚ˚ðÂ
flÁ˚͇ – Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ, ÚÛðˆÍËÈ, ðÛÒÒÍËÈ Ë
‡Ì„ÎËÈÒÍËÈ, ÌÂÍÓÚÓð˚ Ôð‰ÏÂÚ˚ ÚÓÊÂ
ÔðÂÔÓ‰‡˛Ú ̇ ‡Ì„ÎËÈÒÍÓÏ. ֢ fl ÔflÚ¸ ð‡Á
‚ ̉Âβ Á‡ÌËχ˛Ò¸ ·‡Î¸Ì˚ÏË Ú‡Ìˆ‡ÏË. ü
ÛÊ ÏÌÓ„Ó ð‡Á Û˜‡ÒÚ‚Ó‚‡Î‡ ‚
ÒÓð‚ÌÓ‚‡ÌËflı ÔÓ ·‡Î¸Ì˚Ï Ú‡Ìˆ‡Ï ð‡ÁÌÓ„Ó
ÛðÓ‚Ìfl – ÓÚ „ÓðÓ‰ÒÍËı ‰Ó ðÂÒÔÛ·ÎË͇ÌÒÍËı.
èÓÒΠÒÚÛ‰ËË ·‡Î¸Ì˚ı ڇ̈‚ ÔðËÂÁʇ˛
‰ÓÏÓÈ, ÌÂÏÌÓ„Ó ÒÏÓÚð˛ ÚÂ΂ËÁÓð, Ë„ð‡˛ Ò
·ð‡ÚËÍÓÏ Ë ÒÔ‡Ú¸. ùÚÓ ÍÓ„‰‡ Ì „ÓÚÓ‚Î˛Ò¸
Í ÍÓÌÍÛðÒ‡Ï Ë Ì ۘ‡ÒÚ‚Û˛ ‚ ÌËı. ÇÓ ‚ðÂÏfl
ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÍË ‚ðÂÏÂÌË Ì ÓÒÚ‡ÂÚÒfl ÌË Ì‡ ˜ÚÓ.
Tatyana Leskova: Daniye, biz seninle ancak
akflam dokuzda görüflebildik. Sen her zaman
eve böyle geç mi gelirsin?
Daniye Gubaydullina: Evet günlerim çok
yo¤un geçiyor. Sabah alt›da kalkar›m, iki saat
ödevlerimi yapar sonra okula giderim. TatarTürk lisesinde 8 s›n›fta okuyorum. Orada dört
dil ö¤reniyoruz: Tatarca, Türkçe, Rusça ve
‹ngilizce ve baz› dersleri de ‹ngiliz dilinde
görüyoruz. Hafta befl defa da bale dans›na
gidiyorum. ‹l ve cumhuriyet seviyesinde ondan
fazla bale dans› yar›flmas›na kat›ld›m. Bale
dans› kurslar›ndan sonra eve gelince biraz
televizyon seyrederim biraz da kardeflimle
oynad›ktan sonra yatar›m. Bu, yar›flmalara
kat›lmad›¤›m ve haz›rlanmad›¤›m zamanlard›r.
Haz›rl›k zamanlar›nda hiçbir fley yapmaya
vaktim kalm›yor.
óÚÓ ‰Îfl Ú·fl ÍÓÌÍÛðÒ˚ Íð‡ÒÓÚ˚ –
ÒÓð‚ÌÓ‚‡ÌË ËÎË Ôð‡Á‰ÌËÍ?
äÓ̘ÌÓ, Ôð‡Á‰ÌËÍ. ü ‚ËÊÛ ÌÓ‚˚ı
β‰ÂÈ, ÌÓ‚˚ ÒÚð‡Ì˚ Ë „ÓðÓ‰‡. í‡Ï fl
Á̇ÍÓÏÎ˛Ò¸ Ò ‰Â‚Ә͇ÏË, Ï˚ Ó·˘‡ÂÏÒfl.
ÅÓθ¯Â ‚ÒÂ„Ó ÏÌ ÔÓÌð‡‚ËÎÒfl ÍÓÌÍÛðÒ ‚
Åð‡ÁËÎËË. í‡Ï Ï˚ ÓÚ‰˚ı‡ÎË, ÏÌÓ„Ó „ÛÎflÎË,
‚ÏÂÒÚ ˄ð‡ÎË. à ÚÓθÍÓ ‚ ÔÓÒΉÌËÈ
ÏÓÏÂÌÚ, Á‡ ÔÓΘ‡Ò‡ ‰Ó Â„Ó Ì‡˜‡Î‡,
ÓÒÓÁ̇ÎË: Ì‡Ï Ê ÒÓð‚ÌÓ‚‡Ú¸Òfl ̇‰Ó, ˝ÚÓ
Ê ÍÓÌÍÛðÒ! çÓ ‚Ò ‰ðÛ„ ‰ðÛ„Û ÔÓÏÓ„‡ÎË.
åÓÊÂÚ, Û ‚ÁðÓÒÎ˚ı Ë̇˜Â, ÓÌË Í‡Í-ÚÓ ÔÓ‰ðÛ„ÓÏÛ Í ˝ÚÓÏÛ ÓÚÌÓÒflÚÒfl.
èÓfl‚ËÎËÒ¸ Û Ú·fl ÔÓ‰ðÛÊÍË Ì‡ ˝ÚËı
ÍÓÌÍÛðÒ‡ı?
ч, Ë ÏÌÓ„Ó. ç‡ÔðËÏÂð, ‚ Åð‡ÁËÎËË
Ó˜Â̸ β·Ë· ÛÚðÓÏ ÔÓÒÔ‡Ú¸, Ë ÔÓ˝ÚÓÏÛ
Ï˚ ‚˚ıÓ‰ËÎË ËÁ ÓÚÂÎfl ÔÓÒΉÌËÏË.
Ä ÍÓ„‰‡ ‚ ‡‚ÚÓ·ÛÒ Á‡ıÓ‰ËÎË, ‚ÁðÓÒÎ˚Â
Güzellik yar›flmas› senin için bir yar›flma m›,
yoksa bayram m›?
Tabi ki bayram. Yeni insanlarla tan›fl›yorum,
yeni ülkeleri ve flehirleri görüyorum. Orada
arkadafllar buluyorum ve onlarla konufluyorum.
Brezilya’daki yar›flma çok hofluma gitti. Orada
dinlendik, çok gezdik ve birlikte oynad›k. En
son anda yar›flma bafllamas›na yar›m saat kala
yar›flmam›z gerekti¤inin, bunun bir yar›flma
oldu¤unun fark›na vard›k. Fakat yine
birbirimize yard›mc› olduk. Belki büyükler
baflkaca davran›yordur, buna bak›fllar› farkl›d›r.
Bu yar›flmalarda dostlar edindin mi?
Evet, çok. Mesela, Brezilya’da sabahlar›
uyumay› severdim onun için otelden geç
ç›kard›k. Otobüse bindi¤imizde büyükler bir
tarafa küçükler bir tarafa otururdu. Tüm
çocuklar yanlar›na oturmam› istiyorlard›. Her
biri ile befler dakika oturarak yolculuk boyunca
koltuk de¤ifltirdim. Bilmem nedendir, hepsi de
ë̇˜‡Î‡ Ê˛ðË
ÍÓÌÍÛðÒ‡ «åËÌËÏËÒÒ í‡Ú‡ðÒڇ̇»
‰ËÌÓ‰Û¯ÌÓ
ÔðËÁ̇ÎÓ ÂÂ
Ôӷ‰ËÚÂθÌˈÂÈ, ‡
˜ÂðÂÁ ÏÂÒflˆ ̇
«å‡ÎÂ̸ÍÓÈ
Íð‡Ò‡‚ˈ êÓÒÒËË»
чÌËfl ‚ÌÓ‚¸
ÔÓ·Âʉ‡ÂÚ Ë
ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl Ú‡ÍÊÂ
ӷ·‰‡ÚÂθÌˈÂÈ
ÒÔˆˇθÌÓ„Ó
ÚËÚÛ·
Óð„‡ÌËÁ‡ÚÓðÓ‚
«åËÒÒ Ultima».
Önce “Tataristan’›n
küçük güzeli”
yar›flmas› jürisi
oybirli¤i ile onu
galip ilan eder, bir ay
sonra da “Rusya’n›n
küçük güzeli”
yar›flmas›nda Daniye
yine galip gelir ve
organizatörlerin özel
unvan› “Miss Ultima”
ödülüne lay›k olur.
55
ÇÒ ‰Â‚˜ÓÌÍË
ÔðÓÒËÎË, ˜ÚÓ·˚ fl
ðfl‰ÓÏ Ò ÌËÏË
Ò·. èðËıÓ‰ËÎÓÒ¸
Ò Ó‰ÌÓÈ ÔflÚ¸ ÏËÌÛÚ
ÔÓÒˉÂÚ¸, Ò ‰ðÛ„ÓÈ
ÔflÚ¸ ÏËÌÛÚ – Ú‡Í
ÔÓ ‚ÒÂÏÛ ‡‚ÚÓ·ÛÒÛ
Ë ıӉ˷ ‚Ò˛
‰ÓðÓ„Û. ç Á̇˛,
ÔÓ˜ÂÏÛ, ÚÓθÍÓ fl
Ӊ̇ Ú‡Ï ‚ÒÂı
ÔÓÌËχ·, ıÓÚfl ÌÂ
‚Ò ‡Ì„ÎËÈÒÍËÈ
Á̇ÎË.
Tüm çocuklar
yanlar›na oturmam›
istiyorlard›. Her biri
ile befler dakika
oturarak yolculuk
boyunca koltuk
de¤ifltirdim. Bilmem
nedendir, hepsi de
‹ngilizce bilmese de
sanki tek ben
hepsini
anlayabiliyordum.
‹ngilizce bilmese de sanki tek ben hepsini
anlayabiliyordum. Bulgaristan’dan,
Vinezuela’dan, Singapur’dan Kurasava, Bagam
adalar›ndan ve di¤er ülkelerden k›zlar vard›.
fiimdi onlarla maillefliyoruz.
Türkiye’de sevinçten a¤lam›flt›m
Hangi yar›fl daha çok hat›r›nda kald›?
Brezilya’da. Yar›flmay› unutmufltuk, uzun
olmasa da gerçekten iyi dinlendik. Türkiye’de
ve Dominikan’da ise her gün haz›rl›k vard›,
yoruluyorduk.
ð‡ÒÔÓ·„‡ÎËÒ¸ ̇ Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌÂ, ‰ÂÚË Ì‡
‰ðÛ„ÓÈ. ÇÒ ‰Â‚˜ÓÌÍË ÔðÓÒËÎË, ˜ÚÓ·˚ fl
ðfl‰ÓÏ Ò ÌËÏË Ò·. èðËıÓ‰ËÎÓÒ¸ Ò Ó‰ÌÓÈ
ÔflÚ¸ ÏËÌÛÚ ÔÓÒˉÂÚ¸, Ò ‰ðÛ„ÓÈ ÔflÚ¸ ÏËÌÛÚ –
Ú‡Í ÔÓ ‚ÒÂÏÛ ‡‚ÚÓ·ÛÒÛ Ë ıӉ˷ ‚Ò˛ ‰ÓðÓ„Û.
ç Á̇˛, ÔÓ˜ÂÏÛ, ÚÓθÍÓ fl Ӊ̇ Ú‡Ï ‚ÒÂı
ÔÓÌËχ·, ıÓÚfl Ì ‚Ò ‡Ì„ÎËÈÒÍËÈ Á̇ÎË.
Ñ‚ӘÍË ·˚ÎË ËÁ ÅÓ΄‡ðËË, ÇÂÌÂÒÛ˝Î˚,
ëËÌ„‡ÔÛð‡, Ò ÓÒÚðÓ‚‡ äÛð‡Ò‡‚‡, Ò Å‡„‡Ï, ËÁ
‰ðÛ„Ëı ÒÚð‡Ì. å˚ ÚÂÔÂð¸ ÔÂðÂÔËÒ˚‚‡ÂÏÒfl
ÔÓ àÌÚÂðÌÂÚÛ.
Ç íÛðˆËË fl Ô·͇· ÓÚ Ò˜‡ÒÚ¸fl
ä‡ÍÓÈ ËÁ ÍÓÌÍÛðÒÓ‚ Á‡ÔÓÏÌËÎÒfl ·Óθ¯Â
‚Ò„Ó?
Ç Åð‡ÁËÎËË. å˚ Á‡·˚ÎË ÔðÓ ÍÓÌÍÛðÒ,
·˚Î ÔÛÒÚ¸ Ì·Óθ¯ÓÈ, ÌÓ Ì‡ÒÚÓfl˘ËÈ
ÓÚ‰˚ı. Ä ‚ íÛðˆËË Ë ÑÓÏËÌË͇ÌÒÍÓÈ
êÂÒÔÛ·ÎËÍ ͇ʉ˚È ‰Â̸ ·˚ÎË ðÂÔÂÚˈËË.
ìÒÚ‡‚‡ÎË.
ì Ú·fl ·˚‚‡ÂÚ Ì‡ ÍÓÌÍÛðÒ ڇÍÓÈ
ÏÓÏÂÌÚ, ÍÓ„‰‡ Ú˚ ÔÓÌËχ¯¸, ˜ÚÓ
ÚÓ˜ÌÓ Ôӷ‰˯¸? àÎË ‰Îfl Ú·fl ˝ÚÓ ÌÂ
‚‡ÊÌÓ?
äÓ„‰‡ fl ‚ ÔÂð‚˚ı ÍÓÌÍÛðÒ‡ı
Û˜‡ÒÚ‚Ó‚‡Î‡, ‚ÓÎÌÓ‚‡Î‡Ò¸. çÓ, ÍÓ„‰‡
Ôӷ‰Ë· ̇ Little Miss Europe, Òڇ·
ÒÔÓÍÓÈÌÓ ÓÚÌÓÒËÚ¸Òfl Í ‰ðÛ„ËÏ ÍÓÌÍÛðÒ‡Ï.
èÂð‚‡fl Ôӷ‰‡ ‰ÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓ ·˚· ҇χfl
Á‡ÔÓÏË̇˛˘‡flÒfl. Ç íÛðˆËË fl ‰‡ÊÂ
Ô·͇·, ÍÓ„‰‡ ÏÌ ÍÓðÓÌÛ Ì‡‰Â‚‡ÎË. Ä ‚
Åð‡ÁËÎËË – Ú‡Ï ‚Ò ‰Â‚Ó˜ÍË ÒÚÓflÎË Á‡
ÍÛÎËÒ‡ÏË Ë Ì‡Ò ‚˚Á˚‚‡ÎË ÔÓ Ó‰ÌÓÈ. äÚÓ
ÔÓÒΉÌÂÈ ÓÒÚ‡ÎÒfl – ÚÓÚ Ë ‚˚Ë„ð‡Î.
éÒڇ·Ҹ fl. äÓ̘ÌÓ, ·˚· ð‡‰ÓÒÚ¸, ÌÓ ÌÂ
‰Ó ÒÎÂÁ.
ÑÎfl ðÓ‰ËÚÂÎÂÈ Ú‚ÓË Ôӷ‰˚ ËϲÚ
56
Yar›flma s›ras›nda baflar›l› olaca¤›na
inand›¤›n bir an oluyor muydu? Yoksa senin
için önemli de¤il mi?
‹lk kat›ld›¤›m yar›flmalarda
heyecanlan›yordum. “Little miss Europe”
yar›flmas›n› kazan›nca di¤er yar›flmalarda rahat
davran›yorum. ‹lk baflar› gerçekten iyi bir hat›ra
oldu. Türkiye’de bana ilk defa taç
giydirdiklerinde a¤lad›m bile. Brezilya’da tüm
k›zlar kulislerin arkas›nda idi ve tek tek bizi
ça¤›r›yorlard›. Kim sona kald› ise o kazanm›fl
oluyordu. Ben kald›m. Tabi ki sevindim ama
a¤layacak kadar de¤il.
Annen ve baban için baflar›lar›n önemli mi?
Kim onlar, ne ifl yaparlar?
Babam doktor, annem ise bankada çal›fl›yor.
Benim baflar›lar›m onlar için de sevinç, benimle
iftihar ediyorlar.
E¤er sen kazanamam›fl olsayd›n onlar
üzülür müydü?
Tabi ki hay›r! Onlar bana tatil yapaca¤›m›,
yeni dostlar bulaca¤›m›, ‹ngilizce pratik
yapaca¤›m›, denize girece¤imi anlatarak rahat
olmam› sa¤l›yorlar.
Senin nazar boncu¤un var m›? Genelde
k›zlar yanlar›nda oyuncak tafl›rlar.
Nazar boncu¤um yok, fakat yar›flma
s›ras›nda hep ninemi hat›rl›yorum. O benim için
çok endiflelenir. Yar›flma nerde olursa olsun;
Kazan’da veya yurtd›fl›nda. Ninemi
hat›rlad›¤›mda hemen rahatl›yorum, heyecan›m
kayboluyor. Oyuncak olarak ise ay› yavrular›
koleksiyonum var; yumuflac›klar, herkes bana
onlardan hediye ediyor. Odamda koltuk ve hal›
bile ay› yavrusu fleklinde.
Yar›flmalara nas›l haz›rlan›yorsun?
Elbise dikerim, bale dans› ile u¤rafl›r›m.
Genelde ben arkadaflla dans ederim, bir de
hocam›n benim için özel haz›rlad›¤› solo dans›m
var, onu yar›flma öncesi hep tekrarlar›m.
Sen dikifl yapmay› da m› biliyorsun?
Lisemizde el iflleri dersi var; etek, önlük
gibi fleyler dikeriz. Dikifl makinesinde dikmeyi
Yeflil Üzen’de ninemden ö¤renmifltim.
Á̇˜ÂÌËÂ? äÒÚ‡ÚË, ÍÚÓ ÓÌË, ˜ÂÏ
Á‡ÌËχ˛ÚÒfl?
è‡Ô‡ Û ÏÂÌfl ‚ð‡˜, ‡ χχ ‚ ·‡ÌÍÂ
ð‡·ÓÚ‡ÂÚ. ë˜ËÚ‡˛, ˜ÚÓ ÏÓË Ôӷ‰˚ ËÏ ÌÂ
·ÂÁð‡Á΢Ì˚, ÓÌË ð‡‰Û˛ÚÒfl, „Óð‰flÚÒfl
ÏÌÓÈ.
Ä ÂÒÎË ·˚ Ú˚ Ì Ôӷ‰Ë·, ÓÌË ·˚
Ó„Óð˜ËÎËÒ¸?
çÂÚ, ÍÓ̘ÌÓ! éÌË Ì‡ÒÚð‡Ë‚‡˛Ú ÏÂÌfl
Ú‡Í, ˜ÚÓ fl Í‡Í ·˚ Â‰Û ÓÚ‰˚ı‡Ú¸, Ó·˘‡Ú¸Òfl Ò
‰Â‚Ә͇ÏË, Ôð‡ÍÚËÍÓ‚‡Ú¸ ‡Ì„ÎËÈÒÍËÈ,
ÍÛÔ‡Ú¸Òfl ‚ ÏÓðÂ.
ì Ú·fl ÂÒÚ¸ Ú‡ÎËÒÏ‡Ì «Ì‡ Ò˜‡Òڸ»?
é·˚˜ÌÓ ‰Â‚Ó˜ÍË ‚ÓÁflÚ Ò ÒÓ·ÓÈ Ë„ðÛ¯ÍË.
í‡ÎËÒχ̇ ÌÂÚ, ÌÓ ÍÓ„‰‡ fl ‚˚ÒÚÛÔ‡˛,
‚Ò„‰‡ ‚ÒÔÓÏË̇˛ Ò‚Ó˛ ·‡·Û¯ÍÛ. é̇ Ú‡Í
Á‡ ÏÂÌfl ‚ÓÎÌÛÂÚÒfl! ɉ ·˚ fl ÌË ‚˚ÒÚÛԇ·
– Ë ‚ ä‡Á‡ÌË, Ë Á‡ „ð‡ÌˈÂÈ. ä‡Í ÚÓθÍÓ
‚ÒÔÓÏÌ˛ ÔðÓ ·‡·Û¯ÍÛ - Òð‡ÁÛ Î„˜Â
ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl, ‚ÓÎÌÂÌË ÔðÓÔ‡‰‡ÂÚ. Ä
Ë„ðÛ¯ÍË – fl Ï˯ÂÍ ÍÓÎÎÂ͈ËÓÌËðÛ˛,
Ò‡Ï˚ı Ïfl„ÍËı-Ïfl„ÍËı, ÏÌ ÚÂÔÂð¸ Ëı ‚ÒÂ
‰‡ðflÚ. Ç ÏÓÂÈ ÍÓÏ̇Ú ‰‡Ê ÍðÂÒÎÓ Ë
ÍÓ‚Âð ‚ ‚ˉ Ï˯ÂÍ.
ä‡Í Ú˚ „ÓÚӂ˯¸Òfl Í ÍÓÌÍÛðÒ‡Ï?
ò¸˛ ÍÓÒÚ˛Ï˚, Á‡ÌËχ˛Ò¸ ·‡Î¸Ì˚ÏË
ڇ̈‡ÏË. é·˚˜ÌÓ fl Ú‡ÌˆÛ˛ Ò Ô‡ðÚÌÂðÓÏ,
ÌÓ Ë Ò‚ÓÈ ÒÓθÌ˚È Ú‡Ìˆ, ÍÓÚÓð˚È ÏÌÂ
ÒÔˆˇθÌÓ ÔÓÒÚ‡‚Ë· Ô‰‡„Ó„, ‚Ò„‰‡
ÔÂð‰ ÍÓÌÍÛðÒÓÏ ÔÓ‚ÚÓðfl˛.
í˚ Â˘Â Ë ¯ËÚ¸ Ûϯ¸?
Ç ÎˈÂÂ Û Ì‡Ò ÂÒÚ¸ ÛðÓÍË ðÛÍÓ‰ÂÎËfl –
˛·ÍË ¯¸ÂÏ, Ù‡ðÚÛÍË. ç‡ ¯‚ÂÈÌÓÈ
χ¯ËÌÍ ¯ËÚ¸ ̇ۘË·Ҹ Â˘Â Û ·‡·Û¯ÍË, ‚
áÂÎÂÌÓ‰ÓθÒÍÂ.
чÌËfl, Ú˚ ̉‡‚ÌÓ Û˜‡ÒÚ‚Ó‚‡Î‡ ‚
åÓÒÍ‚Â ‚ Ó˜Â̸ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÌÓÏ
ÍÓ̈ÂðÚ «åÓÒÚ Î˛·‚Ë», „‰Â ÒÓ·ð‡ÎËÒ¸
Á‚ÂÁ‰˚ Ú‡Úð‡, ÍËÌÓ, ˝ÒÚð‡‰˚ –
Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ Ì‡ˆËË, ÂÂ
„Óð‰ÓÒÚ¸. í˚ Ú‡Ï Ú‡ÌˆÂ‚‡Î‡?
ü ˜Ëڇ· ÒÚËıÓÚ‚ÓðÂÌË ÔðÓ ä‡Á‡Ì¸.
ü Â„Ó ÒÓ˜ËÌË· Ò ÔÓÏÓ˘¸˛ ̇¯ÂÈ
Û˜ËÚÂθÌˈ˚ ËÁ ÎËÚÂð‡ÚÛðÌÓ„Ó ÍðÛÊ͇, ‚
ÍÓÚÓðÓÏ fl Á‡ÌËχ˛Ò¸. çÓ ÍÓ̈ÂðÚ ÏÌÂ
Á‡ÔÓÏÌËÎÒfl ÚÂÏ, ˜ÚÓ ·˚ÎË Á̇ÏÂÌËÚÓÒÚË, Ò
ÍÓÚÓð˚ÏË fl Ϙڇ· ‚ÒÚðÂÚËÚ¸Òfl. ÑÓÎÊ̇
·˚· ÔðËÂı‡Ú¸ Ô‚ˈ‡ ÄÎÒÛ, ÌÓ Ì ÒÏӄ·,
ÚÓθÍÓ ÔðË‚ÂÚ ‚ÒÂÏ ÔÂð‰‡Î‡. ֢ fl Ú‡Ï
ÔÓÁ̇ÍÓÏË·Ҹ Ò å‡ð‡ÚÓÏ ÉËχ‚˚Ï Ë
ÄÎËÌÓÈ Å‡Ò˛Í – ˝ÚÓ ˜ÂÏÔËÓÌ˚ ÏËð‡ ÔÓ
·‡Î¸Ì˚Ï Ú‡Ìˆ‡Ï.
çÓ ËÁ ‚ÒÂı ‚ÒÚð˜, ÍÓÚÓð˚Â Û ÏÂÌfl
·˚ÎË, ÏÌ ·Óθ¯Â ‚ÒÂ„Ó Á‡ÔÓÏÌËÎÒfl
ÔðËÂÏ Û ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ í‡Ú‡ðÒڇ̇. éÌ
ÒÓ·ð‡Î ‚ äðÂÏΠӉ‡ðÂÌÌ˚ı ‰ÂÚÂÈ ÒÓ
‚ÒÂÈ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË Ë ÔÓÁ‰ð‡‚ËΠ̇Ò. í‡Ï
·˚Î ·Óθ¯ÓÈ Á‡Î, ÏÌÓ„Ó ÍðÂÒÂÎ.
èðÂÁˉÂÌÚ ‚ÒÂı Ó ˜ÂÏ-ÚÓ ÒÔð‡¯Ë‚‡Î,
ð‡Á„Ó‚‡ðË‚‡Î Ò Ì‡ÏË. Ä ÔÓÚÓÏ ÒÔðÓÒËÎË,
ıÓ˜ÂÚ ÎË ÍÚÓ-ÌË·Û‰¸ ËÁ Ì‡Ò ˜ÚÓ-ÚÓ
Ò͇Á‡Ú¸. åÌ ıÓÚÂÎÓÒ¸ ÔðÓ˜ËÚ‡Ú¸ Ò‚ÓÂ
Daniye, sen daha yeni Moskova’da tiyatro,
sinema, estrada y›ld›zlar›n›n kat›ld›¤› “Aflk
Köprüsü” konserine kat›ld›n. Tatar milleti de
kat›lan›yla iftihar eder. Sen ne yapt›n orda,
dans m› ettin?
Kazan hakk›nda fliir okudum. O fliiri
edebiyat kulübünde hocamla birlikte
haz›rlad›k. Konser, görmeyi hayal etti¤im
ünlüleri orda bulmamla
hat›r›mda kald›. Alsu da
davetliymifl ama gelemedi.
Sadece herkese selam
gönderdi. Orada balo
dans› flampiyonlar›
Marat Gimayev ve
Alina Basyuk’la da
tan›flt›m. Ama
gitti¤im
görüflmelerden en
güzeli Tataristan
ÇÓ ‚ðÂÏfl ÔðËÂχ Û
ÔðÂÁˉÂÌÚ‡
í‡Ú‡ðÒڇ̇ ÏÌÂ
ıÓÚÂÎÓÒ¸
ÔðÓ˜ËÚ‡Ú¸ Ò‚ÓÂ
ÒÚËıÓÚ‚ÓðÂÌËÂ, ÌÓ
fl ·˚· Ú‡Ï Ò‡Ï‡fl
χÎÂ̸͇fl ðÓÒÚÓÏ
Ë ÏÂÌfl ËÁ-Á‡
ÍðÂÒÂÎ Ì ·˚ÎÓ
‚ˉÌÓ. ü ÒÚÓfl·
ÏËÌÛÚ ‰ÂÒflÚ¸, ÔÓ͇
ÏÂÌfl Á‡ÏÂÚËÎ
ÔðÂÁˉÂÌÚ.
Cumhurbaflkan›’n›
ziyaretimizde kendi
fliirimi okumak
istemifltim fakat
aralar›nda en küçük
boylu olan bendim ve
koltu¤un arkas›ndan
görünmüyordum.
Cumhurbaflkan› beni
fark edene kadar on
dakika bekledim.
ÒÚËıÓÚ‚ÓðÂÌËÂ, ÌÓ fl ·˚· Ú‡Ï Ò‡Ï‡fl
χÎÂ̸͇fl ðÓÒÚÓÏ Ë ÏÂÌfl ËÁ-Á‡ ÍðÂÒÂÎ ÌÂ
·˚ÎÓ ‚ˉÌÓ. ü ÒÚÓfl· ÏËÌÛÚ ‰ÂÒflÚ¸, ÔÓ͇
ÏÂÌfl Á‡ÏÂÚËÎË. ëÚËıÓÚ‚ÓðÂÌË fl ‚ÒÂ-Ú‡ÍË
ÔðÓ˜Ëڇ· Ë ÔðÂÁˉÂÌÚ ÔÓ‰‡ðËÎ ÏÌ ˆ‚ÂÚ˚.
чÌËfl, ˝ÚË ÍÓÌÍÛðÒ˚, ÔÓÂÁ‰ÍË ÌÂ
ϯ‡˛Ú Ú‚ÓÂÈ Û˜Â·Â?
ч, ۘ·‡ ËÌÓ„‰‡ ÌÂÏÌÓ„Ó ıðÓχÂÚ. çÓ
Ô˚Ú‡˛Ò¸ ‚Ò ÛÒÔÂÚ¸, χχ Ò Ô‡ÔÓÈ ÒÓ ÏÌÓÈ
Á‡ÌËχ˛ÚÒfl. àÌÓ„‰‡ ÔðÓÔÛÒ͇˛ ÛðÓÍË ËÁÁ‡ Ò˙ÂÏÓÍ ËÎË ËÌÚÂð‚¸˛. çÓ Û˜ËÚÂÎfl
ÒÚ‡ð‡˛ÚÒfl ÔÓÏÓ˜¸ ÏÌ ̇‚ÂðÒÚ‡Ú¸
ÔðÓÔÛ˘ÂÌÌÓÂ.
èðËÁ̇ÈÒfl ˜ÂÒÚÌÓ – Ú˚ ÌÂ
ÔÓ˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡Î‡ Á‡‚ËÒÚË ÒÓ ÒÚÓðÓÌ˚
Ó‰ÌÓÍ·ÒÒÌˈ?
çÂÚ. ì ̇Ò, ÏÌ ͇ÊÂÚÒfl, ‰Ó·ð˚Â
‰Â‚Ó˜ÍË ‚ Í·ÒÒÂ, ̇ӷÓðÓÚ, ÓÌË
ÔÓÁ‰ð‡‚Îfl˛Ú ÏÂÌfl ËÒÍðÂÌÌÂ. ü ÒÓ ÏÌÓ„ËÏË
ÛÒÔ· ÔÓ‰ðÛÊËÚ¸Òfl. ïÓÚfl ÓÌË ÔÓÒÚ‡ð¯Â
ÏÂÌfl – ÎÂÚ ÔÓ 14-15. ü ‚‰¸
«ÔÂðÂÔð˚„Ë‚‡Î‡» ˜ÂðÂÁ ‰‚‡ Í·ÒÒ‡ –
ÔðÓÔÛÒÚË· ÔÂð‚˚È Ë ˜ÂÚ‚ÂðÚ˚È.
ÖÒÎË ·˚ Û Ú·fl ·˚ÎÓ ·Óθ¯Â
Ò‚Ó·Ó‰ÌÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË, ˜ÂÏ ·˚ Ú˚
ıÓÚ· Á‡ÌflÚ¸Òfl? 燂ÂðÌÓÂ,
ÔÓ‚‡ÎflÚ¸Òfl Ò ÍÌËÊÍÓÈ Ì‡ ‰Ë‚‡ÌÂ?
êfl‰ÓÏ Ò Ì‡¯ËÏ ÎˈÂÂÏ ÂÒÚ¸
ÒÚÛ‰Ëfl ‡ÍÚÂðÒÍÓ„Ó Ï‡ÒÚÂðÒÚ‚‡
Ë Ò‡ÎÓÌ, „‰Â ÏÓÊÌÓ
ðËÒÓ‚‡Ú¸ ð‡ÁÌ˚Â
ÍÓÒÚ˛Ï˚,
ÏÓ‰ÂÎËðÓ‚‡Ú¸ Ó‰ÂʉÛ.
ÇÓÚ ÚÛ‰‡ ÏÌ ıÓ˜ÂÚÒfl.
çÓ fl Ì ÛÒÔ‚‡˛.
åÓÊÂÚ, Ú˚
Òڇ̯¸
ÏÓ‰ÂθÂðÓÏ,
‰ËÁ‡ÈÌÂðÓÏ?
àÎË Ó ‚˚·ÓðÂ
ÔðÓÙÂÒÒËË Â˘Â ÌÂ
Á‡‰ÛÏ˚‚‡Î‡Ò¸?
ü ıÓ˜Û ËÏÂÚ¸ ‰‚Â
ÔðÓÙÂÒÒËË. é‰ÌÛ
ÌÓðχθÌÛ˛,
Ó·˚˜ÌÛ˛, ‡
‰ðÛ„Û˛ Ò‚flÁ‡ÌÌÛ˛ Ò
ڇ̈‡ÏË, Ò
ËÒÍÛÒÒÚ‚ÓÏ.
ü Ϙڇ˛
ÒÚ‡Ú¸
‡ÍÚðËÒÓÈ,
ÒÌËχڸÒfl
‚ ÍËÌÓ, ‚
͇ÍËıÌË·Û‰¸
‰Ó·ð˚ı
ÙËθχı, ‚
ÍÓωËflı.
58
Cumhurbaflkan› ile olan görüflmeydi. O
Kremlin’de Tataristan’daki tüm baflar›l›
çocuklar› toplad› ve tebrik etti. Orada büyük
salon ve koltuklar vard›. Cumhurbaflkan›
herkesle tek tek konufltu ilgilendi. Sonra da
bir fleyler söylemek isteyen var m› dediler.
Kendi fliirimi okumak istemifltim fakat
aralar›nda en küçük boylu olan bendim ve
koltu¤un arkas›ndan görünmüyordum. Beni
fark edene kadar on dakika bekledim. fiiirimi
yine de okudum, Cumhurbaflkan› bana çiçek
hediye etti.
Daniye, bu yar›flmalar ve geziler senin
derslerini aksatm›yor mu?
Evet, derslerim bazen aks›yor. Ama
yetiflmeye çal›fl›yorum, annem ve babam bana
yard›mc› oluyorlar. Bazen çekim ve röportaj
sebebiyle derslere
giremiyorum. Ö¤retmenlerim
de kaç›rd›¤›m dersi telafi
etmeme yard›mc› oluyorlar.
Do¤ru söyle, s›n›f
arkadafllar›n seni k›skand›
m›?
Hay›r. Bizim s›n›fta
k›zlar hep iyidirler. Aksine
onlar samimiyetle beni
kutluyorlar. Onlar benden
daha büyük olsalar bile
(14-15 yafllar›ndalar)
birço¤uyla dost oldum.
Ben iki s›n›f›; birinci ve
dördüncü s›n›f› atlad›m.
Daha çok bofl
zaman›n olsayd›, ne
yapmak isterdin?
Divanda kitap
okumakt›r herhalde?
Lisemizin yan›nda
aktör ustal›¤› stüdyosu
ve çeflitli elbiseler
tasarlayabilece¤im
edebilece¤in modellik
salonu var. Oraya gitmek
istiyorum fakat
yetiflemiyorum.
Belki de sen modelist
olursun? Meslek seçimi
hakk›nda daha
düflünmedin mi yoksa?
‹ki meslek edinmek
istiyorum. Biri normal,
di¤eri dans ve sanatla
ilgili. Sinema oyuncusu
olmak istiyorum, iyi
filmlerde ve
komedilerde oynamak
istiyorum.
ùÍð‡Ì ‚Â͇:
«çÓ‚˚È ‚ÂÍ»
Yüzy›l›n ekran›:
“Yeni Yüzy›l”
åËÎflÛ¯‡ ÄÈÚÛ„‡ÌÓ‚‡
Mileüfle Aytuganova
á‡ÏÂÒÚËÚÂθ „ÂÌÂð‡Î¸ÌÓ„Ó ‰ËðÂÍÚÓð‡ ééé íêä «çÓ‚˚È ‚ÂÍ» (ä‡Á‡Ì¸).
“Yeni Yüzy›l” televizyonu Genel Müdür Yard›mc›s› (Kazan).
í
ÂÎÂ͇̇Π«çÓ‚˚È ÇÂÍ» (íçÇ) - ÔÂð‚˚È
ÒÔÛÚÌËÍÓ‚˚È ÚÂÎÂ͇̇Π‚ êÂÒÔÛ·ÎËÍ í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì.
èÓÎÌÓˆÂÌÌÓ ‚¢‡ÌË ̇˜‡ÎÓÒ¸ 26 ‡‚„ÛÒÚ‡ 2002 „Ó‰‡.
íçÇ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÁðËÚÂÎflÏ Í‡Ì‡Î‡ ÔÓÎÌ˚È ÒÔÂÍÚð
ÚÂÎÂÔðÓ„ð‡ÏÏ - ÓÚ ÌÓ‚ÓÒÚÂÈ, Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ-ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı
ÔðÓ„ð‡ÏÏ ‰Ó ÚÂÎÂÒÂðˇÎÓ‚, Ë„ðÓ‚˚ı ÚÓÍ-¯ÓÛ, ÔðflÏ˚ı
Úð‡ÌÒÎflˆËÈ ÒÔÓðÚË‚Ì˚ı χژÂÈ Ë ÁðÂÎˢÌ˚ı ÏÂðÓÔðËflÚËÈ.
Ç ÒÂÚÍ ‚¢‡ÌËfl ͇̇· - ÏÛθÚÙËθÏ˚, ÒÂðˇÎ˚,
ÔÂð‚‰ÂÌÌ˚ ÒÚÛ‰ËÂÈ ‰Û·Îflʇ ̇ Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ flÁ˚Í ÎÛ˜¯ËÂ
Ó·ð‡Áˆ˚ Á‡ðÛ·ÂÊÌÓ„Ó Ë ÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù‡.
ëÂȘ‡Ò íçÇ Ó·ÂÒÔ˜˂‡ÂÚ 18-˜‡ÒÓ‚Ó ‚¢‡ÌË ̇
Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ Ë ðÛÒÒÍÓÏ flÁ˚͇ı. äÓ̈ÂÔˆËfl íçÇ ÓÒÌÓ‚‡Ì‡ ̇
ÔÓÁËÚË‚ÌÓÏ ‚¢‡ÌËË. èÓ˝ÚÓÏÛ ÓÒÌÓ‚ÌÓÈ ÏËÒÒËÂÈ
ÔðÓ„ð‡ÏÏÌÓÈ ÔÓÎËÚËÍË Í‡Ì‡Î‡ Ó·ÓÁ̇˜ÂÌÓ ‚ÓÁðÓʉÂÌËÂ
ÍÛθÚÛðÌ˚ı Ë ‰ÛıÓ‚Ì˚ı ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ Ë Ó·˙‰ËÌÂÌË ËÌÚÂðÂÒÓ‚
‰Ë‡ÒÔÓð, ÍÓÏÔ‡ÍÚÌÓ ÔðÓÊË‚‡˛˘Ëı ̇ ÚÂððËÚÓðËË
êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË Ë Á‡ ðÛ·ÂÊÓÏ.
Å·„Ó‰‡ðfl ÒÔÛÚÌËÍÛ «Eutelsat W 4» Ò˄̇ΠíçÇ
ÔÓÍð˚‚‡ÂÚ ·Óθ¯Û˛ ˜‡ÒÚ¸ êÓÒÒËË, ÒÚð‡Ì ëçÉ,
Á̇˜ËÚÂθÌÛ˛ ˜‡ÒÚ¸ Ö‚ðÓÔ˚ Ë ÄÁËË. ëÚÓËÚ Á‡ÏÂÚËÚ¸, ˜ÚÓ
íçÇ - ÚÂÎÂ͇̇Î, ð‡·ÓÚ‡˛˘ËÈ ·ÂÁ ÒÂÚÂ‚Ó„Ó Ô‡ðÚÌÂð‡,
ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛ Ó·ÂÒÔ˜˂‡˛˘ËÈ Á‡ÔÓÎÌÂÌË ÚÂνÙËð‡
ÔðÓ„ð‡ÏχÏË Ë ÔðÓÂÍÚ‡ÏË ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚‡.
íçÇ - ÚÂÎÂ͇̇Î, ÓÒ̇˘ÂÌÌ˚È ÔÓ ÔÓÒΉÌÂÏÛ ÒÎÓ‚Û
ÚÂıÌËÍË. èðÓÙÂÒÒËÓ̇θ̇fl ÚÂıÌ˘ÂÒ͇fl ÍÓÏÔÎÂÍÚ‡ˆËfl
ÓÚ΢‡ÂÚ íçÇ ÓÚ ‰ðÛ„Ëı ÚÂÎÂ͇̇ÎÓ‚, ð‡·ÓÚ‡˛˘Ëı ‚
í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÂ. ÇÓ ‚ÚÓðÓÏ Í‚‡ðڇΠ2005 „Ó‰‡ ·Û‰ÂÚ ‚‚‰Â̇ ‚
ÒÚðÓÈ ÌÓ‚‡fl ‚ÓÒ¸ÏË͇ÏÂð̇fl èíë (ÔÂð‰‚ËÊ̇fl
ÚÂ΂ËÁËÓÌ̇fl Òڇ̈Ëfl), ˜ÚÓ ÔÓÁ‚ÓÎËÚ ð‡Ò¯ËðËÚ¸ Ó·˙ÂÏ
ÒÔÓðÚË‚ÌÓ„Ó ‚¢‡ÌËfl. ꇷÓÚ‡ÂÚ ÒÚ‡ˆËÓ̇ð̇fl ÒÚÛ‰Ëfl ‚
ÍÛθÚÛðÌÓ-ð‡Á‚ÎÂ͇ÚÂθÌÓÏ ÍÓÏÔÎÂÍÒ «èËð‡Ïˉ‡».
Å·„Ó‰‡ðfl ÔðÓÙÂÒÒËÓ̇θÌÓÏÛ Ó·ÓðÛ‰Ó‚‡Ì˲
‚¢‡ÚÂθÌÓ„Ó Í·ÒÒ‡, Ó̇ ÔÓÁ‚ÓÎflÂÚ ‚ÂÒÚË ÔðflÏ˚Â
Úð‡ÌÒÎflˆËË ÍÓ̈ÂðÚÓ‚, ÔðÂÒÒ-ÍÓÌÙÂðÂ̈ËÈ, ¯ÓÛ-ÔðÓ„ð‡ÏÏ,
ÒÔÓðÚË‚Ì˚ı ÏÂðÓÔðËflÚËÈ Ì‡ÔðflÏÛ˛ ËÁ «èËð‡Ïˉ˚», ÍðÓÏÂ
ÚÓ„Ó, Ó·ÂÒÔ˜˂‡ÂÚ ‰ÓÔÓÎÌËÚÂθÌÛ˛ ÒÚÛ‰ËÈÌÛ˛ ÔÎÓ˘‡‰ÍÛ
‰Îfl Á‡ÔËÒË ÔðÓ„ð‡ÏÏ Ë ÚÓÍ-¯ÓÛ.
éÒÌӂ̇fl Á‡‰‡˜‡ ̇ ‰‡ÌÌ˚È ÔÂðËÓ‰ - ÒÓÁ‰‡ÌË ÒÚÛ‰ËË
ÓÁ‚Û˜‡ÌËfl, ‡ Ú‡ÍÊ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ„Ó ‚ˉÂÓ‡ðıË‚‡ Ë ÔÂðÂıÓ‰ Í
‡‚ÚÓχÚËÁËðÓ‚‡ÌÌÓÏÛ ‚¢‡Ì˲. è·ÌËðÛÂÚÒfl Á‡ÍÛÔËÚ¸
ÏËÌË-èíë. ÍÓÚÓð˚ ÒÏÓ„ÛÚ ð‡·ÓÚ‡Ú¸
‰Îfl ÌÓ‚ÓÒÚÂÈ, ‚˚ÂÁʇfl Á‡ Ôð‰ÂÎ˚
í‡Ú‡ðÒڇ̇, ‚ÂÒÚË ÔðflÏ˚Â
ðÂÔÓðÚ‡ÊË Ò ÏÂÒÚ‡ ÒÓ·˚ÚËÈ.
ç‡ Ò„ӉÌfl¯ÌËÈ ‰Â̸ íçÇ
ËÏÂÂÚ ÍÓðÔÛÌÍÚ ‚ åÓÒÍ‚Â, ̇
ÒÚ‡‰ËË ÓÚÍð˚ÚËfl ÍÓðÔÛÌÍÚ˚ ‚
Ö͇ÚÂðËÌ·Ûð„Â, ë‡Ï‡ðÂ,
ë‡ð‡ÚÓ‚Â Ë àÊ‚ÒÍÂ.
è·ÌËðÛÂÚÒfl Á‡ÍÛÔËÚ¸
ÌÂÒÍÓθÍÓ ÍÓÏÔÎÂÍÚÓ‚ ‰Îfl
ÔÂð‰‡˜Ë ËÁÓ·ð‡ÊÂÌËfl ‚
‚¢‡ÚÂθÌÓÏ Í‡˜ÂÒÚ‚Â ÔÓ Iê͇̇·Ï.
“Y
eni Yüzy›l” televizyon kanal› Tataristan’daki ilk
uydu kanal›d›r. Yay›n hayat›na 26 A¤ustos
2002’de bafllam›flt›r. TNV’nin çok çeflitli
programlar› bulunmaktad›r; haberler, siyasi toplumsal
programlardan dizilere kadar; oyun programlar›, e¤lence ve
spor canl› yay›n› v.s. Dublaj ekibimizce yabanc› dilden
Tatarcaya çevrilmifl çizgi filmler, diziler var. Halihaz›rda TNV
Tatar ve Rus dilinde 18 saat yay›n yapmaktad›r. TNV
içeri¤inde pozitif yay›nc›l›k var. Bundan dolay› Kanal›n ana
misyonlar›ndan biri de, kültürel ruhi de¤erleri yeniden bulmak,
dünyada ve Rusya’n›n di¤er bölgelerinde yaflayan Tatar
diasporas›n› bir araya getirmektir.
“Eutelsat W 4” uydusu sayesinde TNV sinyalleri
Tataristan’›n her taraf›na, Rusya’n›n büyük k›sm›na, BDT
ülkelerine, Avrupa’n›n ve Asya’n›n önemli k›sm›na
ulaflabiliyor. Bu arada TNV’nin yay›n orta¤› olmayan ve
kanallar›n› tamamen kendi ürünleri ile temin eden bir flirket
oldu¤unun da alt›n› çimek laz›m.
TNV, son teknolojik imkanlarla donat›lm›fl bir kanal.
Profesyonel teknik imkanlar TNV’yi Tataristan’da baflka
kanallardan ayr›cal›kl› yap›yor. Mesela fiber optik kablolarla
Kazandaki vericilere sinyal gönderme sistemi kurulmufltur.
2005 y›l›n›n ikinci yar›s›nda spor yay›nlar›n›n artmas›n›
sa¤layacak sekiz kameral› gezici televizyon istasyonu
kullan›ma girecek. Kültür e¤lence merkezi “Piramida”da sabit
stüdyo bulunmakta. Bu stüdyo sayesinde canl› konser,
konferanslar, spor ve e¤lence programlar›n› izlemek mümkün.
Hedefimiz, seslendirme stüdyosu kurmak, video arfliv
oluflturmak ve otomatik yay›na geçmek var. Tataristan’›n
de¤iflik bölgelerine gidip olay yerinde canl› haber, röportajlar
yapmak için küçük gezici istasyon almay› düflünüyoruz.
Halihaz›rda TNV’nin Moskova’da da flubesi bulunmakta,
Ekaterinburg, Samara, Saratov, ‹jevsk flehirlerinde flubelerimiz
aç›lmak üzere. IP kanallarda yay›n yapmak üzere cihazlar
almay› planl›yoruz.
59
ëÓ‚ðÂÏÂÌ̇fl ÏÓ‰‡
Ë ÏÛÒÛθχÌÒ͇fl
Ó‰Âʉ‡ ‚ í‡Ú‡ðÒÚ‡ÌÂ
Tataristan’da ça¤dafl
moda ve ‹slâmî giyim
åÓ‰ÂθÂð ‡ÚÂθÂ
«ÄÎÚ˚Ì-ÄÈ»
ÉÛθ̇ð‡ 䇉˚ðÓ‚‡
Alt›n Ay
giyim atölyesi tasar›mc›s›
Gülnara Kad›rova
60
ÉÛθ̇ð‡ 䇉˚ðÓ‚‡
Gülnara Kad›rova
åÓ‰ÂθÂð (ä‡Á‡Ì¸).
Moda tasar›mc›s› (Kazan).
í
illi giysi ve ‹slâmî giyim ile
u¤raflan “Alt›n Ay” atölyesi
“Ebivol” firmas› bünyesinde 6
y›ld›r faaliyet göstermektedir.
“Alt›n Ay”, Tatar milli k›yafetinin
ö¤renilmesi ve korunmas›yla ilgili oldukça
yarat›c› çözümler üretebilen birçok yönelimi
bar›nd›ran komplike bir yap›ya sahiptir.
Atölye bilimsel araflt›rma, üretim, milli
unsurlar içeren elbiselerin tasar›m› ve model
iflleri, Tatar süs eflyas› yap›m› çerçevesinde
hediyelik eflya üretimi, sahne elbisesi, ‹slâmî
giysisi konular›nda faaliyet yürütmektedir.
Milli k›yafetlerin tasar›m›nda eski kültürel
geleneklerin kullan›lmas›n›n gerekli ve
mant›kl› oldu¤una dair flüphe yoktur. Halk›n
yarat›c›l›¤›n›n da milli giysinin
flekillenmesinde önemi büyüktür. Ça¤dafl bir
elbisenin tasar›m›nda milli unsurlar›n
kullan›lmas›, tarihî kayna¤› olan do¤ru ve
titiz bir çal›flmay› gerektiriyor.
Tasar›mda ilk kayna¤›n oluflturulmas›,
malzeme toplamayla bafllamaktad›r. Bu,
ressam›n en önemli ve yo¤un emek harcad›¤›
bir ifltir. ‹lk malzeme olmadan fanteziden de,
birlefltirmelerden de, resmi flekillerden de
bahsedilemez. Resimlerin kopyalar›n› yaparak
ilk kayna¤›n zenginli¤ine ulaflmak laz›m.
fieklin esnekli¤ini ve geliflme kurallar›n›,
birbiriyle orant›l› bir iliflkisi bulunan
elementlerin güzelli¤ini ve genel görünüflü,
renk uyumunu, çeflitlili¤ini ve bu genel
kompozisyonun önemini belirlemek laz›m.
Milli giysi, ça¤dafl giysi modellemeleriyle
ça¤dafl hale getirilmekte. Bu durumda milli
gelenek ça¤dafl moda ile iflbirli¤i
yapmaktad›r.
‚Óð˜ÂÒ͇fl ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚ÂÌ̇fl
χÒÚÂðÒ͇fl «ÄÎÚ˚Ì-ÄÈ» ÔÓ
ÒÓÁ‰‡Ì˲ ̇ˆËÓ̇θÌÓÈ Ë
ÏÛÒÛθχÌÒÍÓÈ Ó‰Âʉ˚ ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ Ë
‰Ë̇Ï˘ÌÓ ð‡Á‚Ë‚‡ÂÚÒfl ·ÓΠ6 ÎÂÚ ‚
ÒÓÒÚ‡‚ ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚ÂÌÌÓ-ÚÓð„Ó‚ÓÈ
ÍÓÏÔ‡ÌËË «ù·Ë‚Óθ».
«ÄÎÚ˚Ì-ÄÈ» fl‚ÎflÂÚÒfl ÍÓÏÔÎÂÍÒÌÓÈ
ÒÚðÛÍÚÛðÓÈ, ÒÓ˜ÂÚ‡˛˘ÂÈ ‚ Ò· ÌÂÒÍÓθÍÓ
̇Ôð‡‚ÎÂÌËÈ, ÔÓÁ‚ÓÎfl˛˘Ëı ̇˷ÓÎÂÂ
ÔÎÓ‰ÓÚ‚ÓðÌÓ ð¯‡Ú¸ Ú‚Óð˜ÂÒÍË Á‡‰‡˜Ë ÔÓ
ËÁÛ˜ÂÌ˲ Ë ÒÓıð‡ÌÂÌ˲ Úð‡‰ËˆËÈ
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰ÌÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡.
éÒÌÓ‚Ì˚ ‡ÒÔÂÍÚ˚ ð‡·ÓÚ˚ Ú‚Óð˜ÂÒÍÓÈ
χÒÚÂðÒÍÓÈ-··Óð‡ÚÓðËË: ̇ۘÌÓËÒÒΉӂ‡ÚÂθÒ͇fl; ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚ÂÌ̇fl;
‰ËÁ‡ÈÌ-ÏÓ‰ÂÎËðÓ‚‡ÌËÂ Ë ÔðÓÂÍÚËðÓ‚‡ÌËÂ
Ó‰Âʉ˚ Ò Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ÏË ˝ÎÂÏÂÌÚ‡ÏË;
ÒÛ‚ÂÌËð̇fl ÔðÓ‰Û͈Ëfl ̇ ÓÒÌÓ‚Â
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ‰ÂÍÓð‡ÚË‚ÌÓ-ÔðËÍ·‰ÌÓ„Ó
Ú‚Óð˜ÂÒÚ‚‡; ÒˆÂÌ˘ÂÒÍËÈ ÍÓÒÚ˛Ï;
ÏÛÒÛθχÌÒ͇fl Ó‰Âʉ‡.
çÂÚ ÒÓÏÌÂÌËfl ‚ ˆÂÎÂÒÓÓ·ð‡ÁÌÓÒÚË Ë
ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓÒÚË ËÒÔÓθÁÓ‚‡ÌËfl ÍÛθÚÛðÌ˚ı
Úð‡‰ËˆËÈ ÔðÓ¯ÎÓ„Ó, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒΠË
̇ðÓ‰ÌÓ„Ó Ú‚Óð˜ÂÒÚ‚‡, ‡ ËÏÂÌÌÓ, Úð‡‰ËˆËÈ
̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡.
èðËÏÂÌÂÌË ‚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÏ ‰ËÁ‡ÈÌÂ
Ó‰Âʉ˚ ̇ˆËÓ̇θÌ˚ı ˝ÎÂÏÂÌÚÓ‚ Úð·ÛÂÚ,
̇ ̇¯ ‚Á„Îfl‰, ÍÓððÂÍÚÌÓÈ Ë ÔðÓ‰ÛχÌÌÓÈ
ð‡·ÓÚ˚ Ò ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÏ ËÒÚÓ˜ÌËÍÓÏ.
í‚Óð˜ÂÒ͇fl Úð‡ÌÒÙÓðχˆËfl
ÔÂð‚ÓËÒÚÓ˜ÌË͇ ̇˜Ë̇ÂÚÒfl ÒÓ Ò·Óð‡
χÚÂðˇ·. ùÚÓ Ì‡Ë·ÓΠÚðÛ‰ÓÂÏ͇fl Ë
‚‡Ê̇fl ˜‡ÒÚ¸ ð‡·ÓÚ˚ ıÛ‰ÓÊÌË͇. ÅÂÁ
ÔÂð‚˘ÌÓ„Ó Ï‡ÚÂðˇ· ÌÂθÁfl ‰‡ÊÂ
„Ó‚ÓðËÚ¸ ÌË Ó Ù‡ÌÚ‡ÁËË, ÌË Ó·
‡ÒÒӈˇˆËflı, ÌË Ó ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌÓÏ Ó·ð‡ÁÂ.
Ç˚ÔÓÎÌflfl ÍÓÔËË, Á‡ðËÒÓ‚ÍË Ì‡‰Ó
M
ÒÚðÂÏËÚ¸Òfl ÔðÓ˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ ‚Ò ·Ó„‡ÚÒÚ‚Ó
ÔÂð‚ÓËÒÚÓ˜ÌË͇ – ‚˚fl‚ËÚ¸ Ô·ÒÚËÍÛ
ÙÓðÏ˚ Ë Á‡ÍÓÌÓÏÂðÌÓÒÚË Â ð‡Á‚ËÚËfl,
Íð‡ÒÓÚÛ ÔðÓÔÓðˆËÓ̇θÌ˚ı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ
‰ÂÚ‡ÎÂÈ Ë ˆÂθÌÓÈ ÙÓðÏ˚, ı‡ð‡ÍÚÂð‡
ˆ‚ÂÚÓ‚Ó„Ó ÔÓÒÚðÓÂÌËfl, Ù‡ÍÚÛðÌÓ„Ó
ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁËfl Ë ÓÔð‰ÂÎËÚ¸ ‚‡ÊÌÓÒÚ¸ ‚Ò„Ó
˝ÚÓ„Ó ‚ ˆÂÎÓÒÚÌÓÈ ÍÓÏÔÓÁˈËË.
íð‡‰ËˆËÓÌÌ˚È ÍÓÒÚ˛Ï
ÏÓ‰ÂðÌËÁËðÛÂÚÒfl, ‚ÓÁðÓʉ‡ÂÚÒfl, ‚ıÓ‰fl ‚
Ôð‡ÍÚËÍÛ ÏÓ‰ÂÎËðÓ‚‡ÌËfl ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ
Ó‰Âʉ˚. Ç ‰‡ÌÌÓÏ ÒÎÛ˜‡Â, ̇ðӉ̇fl
Úð‡‰ËˆËfl ÒÓÚðÛ‰Ì˘‡ÂÚ Ò ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ
ÏÓ‰ÓÈ.
á‡ÍÓÌ˚ ÏÓ‰˚ ‰ÂÈÒÚ‚Û˛Ú ‚ ÏËðÓ‚ÓÏ
χүڇ·Â. èÓ‰ıÓ‰˚ ‰ËÁ‡ÈÌÂðÓ‚ Í
ËÒÔÓθÁÓ‚‡Ì˲ ̇ðÓ‰Ì˚ı ÏÓÚË‚Ó‚ ‚
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÏ ÍÓÒÚ˛Ï ÏÓ„ÛÚ ·˚Ú¸
ð‡Á΢Ì˚ÏË.
àÒıÓ‰Ì˚ÏË ‚ Ú‚Óð˜ÂÒÍÓÈ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË
Moda kanunlar› küreseldir. Milli
motiflerin ça¤dafl elbisede kullan›lmas›
konusunda tasar›mc›lar›n farkl› bak›fl aç›lar›
olabilir.
Çal›flmalarda flu ana temel ilkelere dikkat
etmek laz›m: Konstrüksiyon, dekor,
materyal, dikifl flekli, milli elbisenin
benzefltirilmesi.
Ça¤dafl elbise dikerken motifler
benzetmeden çok düflünülerek
bulunmaktad›r. “Alt›n Ay” atölyelerinde
milli giysi detayl› bir flekilde
incelenmektedir. Buradaki uzmanlar tarihi
giysilerin eski dikifl teknolojisi ve
dekorasyonunun kopyas›n›
haz›rlamaktad›rlar (kopya kostümler).
Ça¤dafl giyimde tasar›m yap›l›rken
kullan›lan motifler Kazan, Mifler, Kas›m,
Astrahan, Seber, Tatar-Kreflen etnik alt
èðËÏÂÌÂÌË ‚
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÏ
‰ËÁ‡ÈÌ ӉÂʉ˚
̇ˆËÓ̇θÌ˚ı
˝ÎÂÏÂÌÚÓ‚ Úð·ÛÂÚ,
̇ ̇¯ ‚Á„Îfl‰,
ÍÓððÂÍÚÌÓÈ Ë
ÔðÓ‰ÛχÌÌÓÈ
ð‡·ÓÚ˚ Ò
ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÏ
ËÒÚÓ˜ÌËÍÓÏ.
Ça¤dafl bir elbisenin
tasar›m›nda milli
unsurlar›n
kullan›lmas›, tarihî
kayna¤› olan do¤ru
ve titiz bir çal›flmay›
gerektiriyor.
61
gruplar›n geleneksel özelliklerinden istifade
edilmektedir.
Hem yerli, hem yabanc› müzeler için
Tatar milli giysileri haz›rlanmakta.
“Alt›n Ay” atölyesinde Tatarlar›n milli
giysilerinin koleksiyonunu oluflturmak ve
milli unsurlar içeren ça¤dafl bir giysi tasar›m›
yap›l›rken, el ifli “ot-kutur” ve “lüks”
modellerin haz›rlanmas›na çok önem verilir.
“Alt›n Ay” atölyesinde erkek ve kad›n
‹slâmî giysisi haz›rlamak bir çal›flma
çeflididir.
Son y›llarda Tataristan’da geleneksel
Tatar milli giysisi dikkate al›narak ‹slâmî
giysi modas›n›n geliflmesi üzerinde çok
ilginç projeler gerçeklefltirildi. Bu konuya
özellikle dikkat çekilmeye baflland› çünkü
Müslümanlar için yurt d›fl›ndan getirilen
giysiler geleneksel Tatar giysilerine
benzemiyor ve Tatar kad›nlar›n›n tarih boyu
oluflan giysisi ve
baflörtüsü
dikkate
al›nm›yor.
Tatar
kad›n›n›n
milli
giysisi,
tesettür ve
flekli
‹slâm’›n
giyimkuflam ile
ilgili
ê‡Áð‡·‡Ú˚‚‡ÂÚÒfl
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚È
‰ËÁ‡ÈÌ Ë
‚˚ÔÓÎÌfl˛ÚÒfl
Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚Â
ÍÓÒÚ˛Ï˚
ð‡Á΢Ì˚ı
˝ÚÌÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍËı
„ðÛÔÔ Ú‡Ú‡ð:
͇Á‡ÌÒÍËı, Ú‡Ú‡ðÏ˯‡ðÂÈ,
͇ÒËÏÓ‚ÒÍËı,
‡ÒÚð‡ı‡ÌÒÍËı,
ÒË·ËðÒÍËı, Ú‡Ú‡ðÍðfl¯ÂÌ.
62
ÏÓÊÌÓ Ôð‰ÎÓÊËÚ¸: ÍÓÌÒÚðÛÍˆË˛,
‰ÂÍÓð, χÚÂðˇÎ, ÒÔÓÒÓ· ÌÓ¯ÂÌËfl,
‡ÒÒӈˇˆË˛ ̇ðÓ‰ÌÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡.
èðË ÒÓÁ‰‡ÌËË ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ„Ó
ÍÓÒÚ˛Ï‡ ÏÓÚË‚˚ ·Óθ¯Â
Û„‡‰˚‚‡˛ÚÒfl, ˜ÂÏ
‡ÍˆÂÌÚËðÛ˛ÚÒfl.
Ç Ú‚Óð˜ÂÒÍÓÈ Î‡·Óð‡ÚÓðËË
«ÄÎÚ˚Ì-ÄÈ» Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚È
ÍÓÒÚ˛Ï ËÁÛ˜‡ÂÚÒfl ‚ ÔÓÎÌÓÏ
ÍÓÏÔÎÂÍÒÂ.
ëÔˆˇÎËÒÚ˚ Á‡ÌËχ˛ÚÒfl
ËÁ„ÓÚÓ‚ÎÂÌËÂÏ ÍÓÔËÈ
ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı ÍÓÒÚ˛ÏÓ‚ Ò
Òӷβ‰ÂÌËÂÏ ÒÚ‡ðËÌÌ˚ı
ÚÂıÌÓÎÓ„ËÈ Ôӯ˂‡ Ë
‰ÂÍÓðËðÓ‚‡ÌËfl (ÍÓÒÚ˛Ï˚ÍÓÔËË).
ê‡Áð‡·‡Ú˚‚‡ÂÚÒfl
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚È ‰ËÁ‡ÈÌ Ë
‚˚ÔÓÎÌfl˛ÚÒfl Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚Â
ÍÓÒÚ˛Ï˚ ð‡Á΢Ì˚ı
˝ÚÌÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍËı „ðÛÔÔ Ú‡Ú‡ð:
͇Á‡ÌÒÍËı, Ú‡Ú‡ð-Ï˯‡ðÂÈ,
͇ÒËÏÓ‚ÒÍËı, ‡ÒÚð‡ı‡ÌÒÍËı, ÒË·ËðÒÍËı,
Ú‡Ú‡ð-Íðfl¯ÂÌ.
àÁ„ÓÚ‡‚ÎË‚‡˛ÚÒfl Ó·ð‡Áˆ˚ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó
̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡ ‰Îfl ÏÛÁ‚, ͇Í
ÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı, Ú‡Í Ë Á‡ðÛ·ÂÊÌ˚ı.
éÒÓ·Ó ‚ÌËχÌË ‚ Ú‚Óð˜ÂÒÚ‚Â «ÄÎÚ˚ÌÄÈ» Û‰ÂÎflÂÚÒfl ÒÓÁ‰‡Ì˲ ÍÓÎÎÂ͈ËÈ
̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡ Ú‡Ú‡ð Ë
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ Ó‰Âʉ˚ Ò Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ÏË
˝ÎÂÏÂÌÚ‡ÏË, ‡ Ú‡ÍÊ ÛÌË͇θÌ˚ı ÏÓ‰ÂÎÂÈ
«ÓÚ-ÍÛÚ˛ð» Ë Í·ÒÒ‡ «Î˛ÍÒ» Ò ðÛ˜ÌÓÈ
‚˚¯Ë‚ÍÓÈ Ë ÔðËÂχÏË ‰ÂÍÓðËðÓ‚‡ÌËfl
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡.
ëÔˆËÙËÍÓÈ ð‡·ÓÚ˚ χÒÚÂðÒÍÓÈ
«ÄÎÚ˚Ì-ÄÈ» fl‚ÎflÂÚÒfl ð‡Áð‡·ÓÚ͇ Ë
ËÁ„ÓÚÓ‚ÎÂÌË ÏÛÒÛθχÌÒÍÓÈ Ó‰Âʉ˚ ‰Îfl
ÊÂÌ˘ËÌ Ë ‰Îfl ÏÛʘËÌ.
ᇠÔÓÒΉÌË ÌÂÒÍÓθÍÓ ÎÂÚ ·˚ÎÓ
ð‡ÎËÁÓ‚‡ÌÓ ÏÌÓ„Ó ËÌÚÂðÂÒÌ˚ı Ë
˝ÍÒÍβÁË‚Ì˚ı ÔðÓÂÍÚÓ‚ ÔÓ ð‡Á‚ËÚ˲
ÏÛÒÛθχÌÒÍÓÈ ÏÓ‰˚ ‚ í‡Ú‡ðÒڇ̠Ò
Û˜ÂÚÓÏ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚÂÈ Ë Úð‡‰ËˆËÈ
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡.
ç‡ ˝ÚÓÏ ‰Â·ÂÚÒfl ÓÒÓ·˚È ‡ÍˆÂÌÚ, Ú.Í. ‚
̇ÒÚÓfl˘Â ‚ðÂÏfl ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Ó ‚‚ÓÁËÏÓÈ
ËÁ ‰ðÛ„Ëı ÒÚð‡Ì ¯‚ÂÈÌÓÈ ÔðÓ‰Û͈ËË ‰Îfl
ÏÛÒÛÎ¸Ï‡Ì Ì ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ÛÂÚ Úð‡‰ËˆËflÏ
Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡ Ë Ì ۘËÚ˚‚‡ÂÚ
ËÒÚÓð˘ÂÒÍË ÒÎÓÊË‚¯ÂÈÒfl ÒÔˆËÙËÍË
̇ˆËÓ̇θÌÓÈ ÊÂÌÒÍÓÈ Ó‰Âʉ˚ Ë
„ÓÎÓ‚Ì˚ı Û·ÓðÓ‚ Ú‡Ú‡ðÓÍ.
«ÄÎÚ˚Ì-ÄÈ» ÒÓÁ‰‡ÂÚ ÍÓÎÎÂ͈ËË Ó‰Âʉ˚
‰Îfl ÏÛÒÛθχÌÓÍ Ò Û˜ÂÚÓÏ ÚẨÂ̈ËÈ
ÏËðÓ‚ÓÈ ÏÓ‰˚; ÒÔˆËÙËÍË ÙÓðÏ Ë
ÒËÎÛ˝ÚÓ‚ ÔÓ Í‡ÌÓÌ‡Ï ËÒ·χ; Ò
ÔðËÏÂÌÂÌËÂÏ Úð‡‰ËˆËÈ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó
̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡. lj¸ Ú‡Ú‡ðÒÍËÈ
ÊÂÌÒÍËÈ ÍÓÒÚ˛Ï ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛
ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚Ó‚‡Î ÔÓ ÔÓÍðÓ˛, ÒËÎÛ˝Ú‡Ï
Úð·ӂ‡ÌËflÏ Ë ÌÓðÏ‡Ï Ó‰Âʉ˚ ÊÂÌ˘ËÌ ‚
ËÒ·ÏÂ.
燈ËÓ̇θÌÓ-ÏÛÒÛθχÌÒÍË ÍÓÎÎÂ͈ËË
ð‡Áð‡·‡Ú˚‚‡˛ÚÒfl Í‡Í ÔðÓÏ˚¯ÎÂÌÌ˚Â
(ÔÓÁ‚ÓÎflÂÚ ·Óθ¯‡fl ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚ÂÌÌÓÚÂıÌ˘ÂÒ͇fl ·‡Á‡ Ôð‰ÔðËflÚËfl) ‰Îfl
ÏÓÎÓ‰˚ı ÏÛÒÛθχÌÓÍ ¯ÍÓθÌÓ„Ó Ë
ÒÚÛ‰Â̘ÂÒÍÓ„Ó ‚ÓÁð‡ÒÚ‡, ÔÓÊËÎ˚ı
ÊÂÌ˘ËÌ, ‰Îfl ı‡‰Ê‡, Ú‡Í Ë Â‰ËÌ˘Ì˚Â
˝ÍÒÍβÁË‚Ì˚ ÏÓ‰ÂÎË Ó‰Âʉ˚ ‰Îfl
ÏÛÒÛθχÌÓÍ Ò ËÒÔÓθÁÓ‚‡ÌËÂÏ ·Ó„‡Ú˚ı
Úð‡‰ËˆËÈ Ú‡Ú‡ðÒÍÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡, ÌÓ ‚
ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ ËÌÚÂðÔðÂÚ‡ˆËË.
Ç˚‰ÂÎflÂÚÒfl ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚Ó Ì‡ðfl‰ÌÓÈ
Ó‰Âʉ˚ Ë Ò‚‡‰Â·ÌÓÈ Ó‰Âʉ˚ ‰Îfl
ÏÛÒÛθχÌÓÍ.
ëÔˆˇÎËÒÚ˚ Ú‚Óð˜ÂÒÍÓÈ Ï‡ÒÚÂðÒÍÓÈ
«ÄÎÚ˚Ì-ÄÈ» ÒÓÚðÛ‰Ì˘‡˛Ú Ò ÑÛıÓ‚Ì˚ÏË
ÛÔð‡‚ÎÂÌËflÏË ÏÛÒÛÎ¸Ï‡Ì í‡Ú‡ðÒڇ̇,
åÓÒÍ‚˚ Ë Ö‚ðÓÔÂÈÒÍÓÈ ˜‡ÒÚË êÓÒÒËË.
«ÄÎÚ˚Ì-ÄÈ» ÌÂÓ‰ÌÓÍð‡ÚÌÓ Û˜‡ÒÚ‚Ó‚‡Î‡
Ò ÔÓ͇Á‡ÏË ÏÛÒÛθχÌÒÍÓÈ Ë Ì‡ˆËÓ̇θÌÓÈ
Ó‰Âʉ˚ ̇ ‚˚ÒÚ‡‚͇ı ‚ÒÂı ÍÓÌÙÂÒÒËÈ Ì‡
ÇÑçï ‚ åÓÒÍ‚Â ‚ ‰ÌË ËÒ·χ ÔÓ
Ôð˄·¯ÂÌ˲ Ñìå êÓÒÒËË; Ò ÔÓ͇ÁÓÏ
ÏÛÒÛθχÌÒÍÓÈ ÏÓ‰˚ ‚ çËÊÌÂÏ çÓ‚„ÓðÓ‰Â
ÔÓ Ôð˄·¯ÂÌ˲ Ñìå çËÊ„ÓðÓ‰ÒÍÓÈ
ӷ·ÒÚË.
kurallar›yla tamamen örtüflmektedir. “Alt›n
Ay” ‹slâm dinine uygun ayr›nt›lar içeren,
Tatar milli giysisinin geleneklerini
kullanarak dünya modas›n› göz önünde tutan
Müslümanlar için giysi koleksiyonu
haz›rlamakta.
Milli-‹slâmî giysi koleksiyonlar› toplu
üretime uygun olarak okul ve üniversite
ça¤›ndaki genç Müslüman k›z ve kad›nlar
için, Hac elbisesi, Tatar giysisinin zengin
gelenekleri kullan›larak yap›lan özel giysiler
ça¤dafl de¤erler de göz önüne al›narak
üretilmektedir. Bunlar›n yan›nda Müslüman
k›zlar için dü¤ün ve bayram elbisesi de
dikilmekte.
“Alt›n Ay” uzmanlar› Tataristan, Moskova
ve Rusya’n›n Avrupa k›sm› Diyanet ‹flleri ile
de iflbirli¤i yapmaktad›rlar. “Alt›n Ay”,
Moskova’da VDNH’da (Moskova’da bir
Fuar merkezi) düzenlenen tüm inançlar
sergisine ‹slâm Günleri’ne Rusya’n›n Diyanet
‹flleri Baflkanl›¤› davetiyle ‹slâmî ve milli
giysi örnekleri ile kat›lm›flt›r. Nijniy
Novgorod’a düzenlenen ‹slâmî giysi modas›
gösterilerine de Nijniy Novgorod Diyanet
‹flleri Baflkanl›¤› davetiyle ifltirak etmifltir.
Ça¤dafl giyimde
tasar›m yap›l›rken
kullan›lan motifler
Kazan, Mifler,
Kas›m, Astrahan,
Seber, Tatar-Kreflen
etnik alt gruplar›n
geleneksel
özelliklerinden
istifade
edilmektedir.
63
ë Ò‡ÏÓ„Ó ÔÂð‚Ó„Ó ÌÓÏÂð‡ flðÍÓ „ÓðflÚ
«é„ÌË ä‡Á‡ÌË»
Kazan atefli
bininci say›da yanmaya devam ediyor
ꇂËθ î‡ÈÁÛÎÎËÌ
Ravil Fayzullin
É·‚Ì˚È ð‰‡ÍÚÓð ÊÛð̇· «ä‡Á‡Ì ÛÚ·ð˚»
Kazan Utlar› dergisi Yay›n Editörü.
‡Á‡Ì ÛÚ·ð˚» («é„ÌË ä‡Á‡ÌË») - Ó‰ËÌ ËÁ ÒÚ‡ðÂȯËı
ÚÓÎÒÚ˚ı ÎËÚÂð‡ÚÛðÌ˚ı ÊÛð̇ÎÓ‚ êÓÒÒËË, ‚˚ıÓ‰fl˘ËÈ
̇ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ. Ç 2002 „. Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚ¸
ðÂÒÔÛ·ÎËÍË ¯ËðÓÍÓ ÓÚÏÂÚË· 80-ÎÂÚË ‚˚ıÓ‰‡ ‚ Ò‚ÂÚ ÔÂð‚Ó„Ó
ÌÓÏÂð‡ ÊÛð̇·, ̇˜‡‚¯Â„Ó Ò‚ÓÈ ÔÛÚ¸ ‚ χ 1922 „. Ë ÌÓÒË‚¯Â„Ó
ÚÓ„‰‡ ̇Á‚‡ÌË «ÅÂÁÌÂÌ ˛Î» («ç‡¯ ÔÛÚ¸»). ç˚Ì Í·ÒÒËÍË
Ú‡Ú‡ðÒÍÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚ Í‡Í É‡ÎËÏÁflÌ à·ð‡„ËÏÓ‚, ɇÎËÏÁflÌ
ç˄χÚË, ä‡‚Ë ç‡‰ÊÏË, ÉÛÏÂð Ň¯ËðÓ‚ Ë ‰ðÛ„ËÂ, ÒÚ‡ÌÓ‚Ë‚¯ËÂÒfl
„·‚Ì˚ÏË ð‰‡ÍÚÓð‡ÏË Â‰ËÌÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ‚ Ò‚ÓÂÏ ðÓ‰Â
ÎËÚÂð‡ÚÛðÌÓ„Ó ÊÛð̇· ̇ Ú‡Ú‡ðÒÍÓÏ flÁ˚Í ‚ ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ ‚ðÂÏfl.
èÂð‚˚ ڇڇðÒÍË ÎËÚÂð‡ÚÛðÌ˚ ÊÛð̇Î˚ ÒÚ‡ÎË ÔÓfl‚ÎflÚ¸Òfl
¢ 1905-1906 „„., ÔÓ˝ÚÓÏÛ Ï˚ ‚Ôð‡‚ „Ó‚ÓðËÚ¸ Ó ÒÚÓÎÂÚÌÂÈ
ËÒÚÓðËË Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ı ÎËÚÂð‡ÚÛðÌ˚ı ÊÛð̇ÎÓ‚, Á‡ÍÓÌÌÓÈ
Ôð‡‚ÓÔðÂÂÏÌˈÂÈ ÍÓÚÓð˚ı Ë fl‚ÎflÂÚÒfl «ä‡Á‡Ì ÛÚ·ð˚».
蘇ڇÎËÒ¸ ÓÌË Ì‡ ‡ð‡·ÒÍÓÈ „ð‡ÙËÍÂ, Ó·˘ÂÈ ‰Îfl ÏÌÓ„Ëı
Ú˛ðÍÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚, ÓðÙÓ„ð‡ÙËfl Ë Ôð‡‚ÓÔËÒ‡ÌË ·˚ÎË
ÛÌË͇θÌ˚ÏË, ÔÓ˝ÚÓÏÛ ÊÛð̇Î˚ «ù΄‡ÒðÂÎÊ˝‰ËÚ» (ìð‡Î¸ÒÍ),
«ÄçÉ» (ä‡Á‡Ì¸), «òÛð‡» (éðÂÌ·Ûð„) Ë ‰ðÛ„ËÂ
ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌflÎËÒ¸ ÒðÂ‰Ë ‚ÒÂı Ú˛ðÍÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚ ·˚‚¯ÂÈ
êÓÒÒËÈÒÍÓÈ ËÏÔÂðËË. ä ÒÓʇÎÂÌ˲, ‚Ò ÓÌË ·˚ÎË Á‡Íð˚Ú˚
ÔÓÒΠéÍÚfl·ð¸ÒÍÓÈ ð‚ÓβˆËË.
«ä‡Á‡Ì ÛÚ·ð˚» ÒÂȘ‡Ò
ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌflÂÚÒfl ÔÓ ‚ÒÂÈ êÓÒÒËË, „Ó
ÔÓÎÛ˜‡˛Ú ̇ˆËÓ̇θÌ˚ ·Ë·ÎËÓÚÂÍË ëòÄ,
íÛðˆËË, îËÌÎfl̉ËË, ÉÂðχÌËË, ÏÌÓ„Ëı
‰ðÛ„Ëı ÒÚð‡Ì, ˜ËÚ‡ÚÂÎË ÊÛð̇· ÔðÓÊË‚‡˛Ú
ÔÓ˜ÚË ‚Ó ‚ÒÂı ÒÚð‡Ì‡ı ·˚‚¯Â„Ó ëëëê.
ÜÛð̇Π«ä‡Á‡Ì ÛÚ·ð˚», ÌÓÒË‚¯ËÈ ‚
ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ ‚ðÂÏfl ̇Á‚‡ÌË «ëÓ‚ÂÚ
˝‰˝·ËflÚ˚» («ëÓ‚ÂÚÒ͇fl ÎËÚÂð‡ÚÛð‡»),
ꇂËθ î‡ÈÁÛÎÎËÌ
ð„ÛÎflðÌÓ ‚˚ıÓ‰ËÎ Ë ‚ ÚðÛ‰Ì˚ „Ó‰˚
Ravil Fayzullin
ÇÚÓðÓÈ ÏËðÓ‚ÓÈ ‚ÓÈÌ˚, ÍÓ„‰‡ ‰‡Ê ÏÌÓ„ËÂ
ðÓÒÒËÈÒÍËÂ, Ì „Ó‚Óðfl ÛÊÂ Ó Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ı
ÎËÚÂð‡ÚÛðÌ˚ı ËÁ‰‡ÌËflı, ÔðÂÍð‡ÚËÎË Ò‚Ó ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËÂ. ùÚÓÚ
Ù‡ÍÚ „Ó‚ÓðËÚ Ó ÒËΠڇڇðÒÍÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚.
èÓ ÓˆÂÌÍ ˜ËÚ‡ÚÂθÒÍÓÈ Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË «ä‡Á‡Ì ÛÚ·ð˚» Ë
Ì˚Ì ÓÒÚ‡ÂÚÒfl Ó‰ÌËÏ ËÁ ÎÛ˜¯Ëı ËÌÚÂÎÎÂÍÚۇθÌ˚ı
ÎËÚÂð‡ÚÛðÌ˚ı ÊÛð̇ÎÓ‚ êÓÒÒËË. Ö„Ó ÚËð‡Ê ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÓÍÓÎÓ 8
Ú˚Ò. ˝ÍÁÂÏÔÎflðÓ‚. Ç ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ Ú‚Óð˜ÂÒÍËÈ ÍÓÎÎÂÍÚË‚ Ë
ð‰ÍÓÎ΄Ëfl ÊÛð̇·, Ó·˙‰ËÌfl˛˘Ë ‚ Ò‚ÓËı ðfl‰‡ı ‚Â‰Û˘Ëı
ÔËÒ‡ÚÂÎÂÈ Ë Û˜ÂÌ˚ı ðÂÒÔÛ·ÎËÍË, Ú‡ÍËı Í‡Í ‡Í‡‰ÂÏËÍ åËðÁ‡
å‡ıÏÛÚÓ‚, ÔðÓÙÂÒÒÓð‡ í‡Î„‡Ú ɇÎËÛÎÎËÌ, ï‡Ú˚Ô åËÌÌË„ÛÎÓ‚,
ÔËÒ‡ÚÂÎË Ë ÔÓ˝Ú˚ ꇉË٠ɇڇ¯, îÎ˛Ò ã‡Ú˚ÙË, ç‡ËÒ É‡Ï·‡ðÓ‚,
ä‡ÏËθ ä‡ðËÏÓ‚, ÎËÚÂð‡ÚÛðÌ˚È ÍðËÚËÍ å‡ÌÒÛð LJÎË‚, ÒÚ‡ÎË fl‰ðÓÏ, ‚ÓÍðÛ„ ÍÓÚÓðÓ„Ó ÒÔÎÓÚËÎËÒ¸ Ú‡Ú‡ðÓflÁ˚˜Ì˚Â
ÔËÒ‡ÚÂÎË êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË, ÚÂ, ÍÓÏÛ ‰ÓðÓ„Ë Ë‰ÂË
̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ‚ÓÁðÓʉÂÌËfl ðÂÒÔÛ·ÎËÍË Ë êÓÒÒËË ‚ ˆÂÎÓÏ.
èÓ‰„ÓÚӂ͇ Í Ôð‡Á‰ÌÓ‚‡ÌËflÏ 1000-ÎÂÚËfl ä‡Á‡ÌË Òڇ·
‚Â‰Û˘ÂÈ ÚÂÏÓÈ ÏÌÓ„Ëı ÔÛ·ÎË͇ˆËÈ, „‰Â ̇ðfl‰Û Ò ÓÒ‚Â˘ÂÌËÂÏ
‰ð‚ÌÂÈ ËÒÚÓðËË „ÓðÓ‰‡ Ë Ì‡ðÓ‰Ó‚ èÓ‚ÓÎÊÒÍÓ„Ó Íð‡fl, ·Óθ¯ÓÂ
‚ÌËχÌË ۉÂÎflÂÚÒfl ÏÂÒÚÛ Ë ðÓÎË ä‡Á‡ÌË ‚ ð‡Á‚ËÚËË
ÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ Ì‡ÛÍË, ðÓÒÒËÈÒÍÓÈ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË, ÓÒÌÓ‚‡Ï
Ù‰Âð‡ÎËÁχ, Í‡Í ‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍÓ„Ó ÛÒÚðÓÈÒÚ‚‡ êÓÒÒËË. Ç
·Û‰Û˘ÂÏ „Ó‰Û «ä‡Á‡Ì ÛÚ·ð˚» ÒÓ·Ëð‡ÂÚÒfl ÓÚÏÂÚËÚ¸
Ò‚ÓÂÓ·ð‡ÁÌ˚È ˛·ËÎÂÈ - ‚ Ù‚ð‡Î 2006 „Ó‰‡ ‚˚ȉÂÚ ‚ Ò‚ÂÚ
Ú˚Òfl˜Ì˚È ÌÓÏÂð ÊÛð̇·.
«ä
64
Kazan Utlar› dergisi çal›flanlar› birarade
äÓÎÎÂÍÚË‚ ÊÛð̇· «ä‡Á‡Ì ÛÚ·ð˚»
K
azan Utlar› (Kazan Atefli),
Rusya’n›n uzun geçmifle sahip
meflhur edebiyat dergilerinden biridir
ve yay›n dili Tatarcad›r. Beznen Yul (Bizim
yol) ad›yla 1922 y›l›nda ilk say›s› yay›nlayan
dergimiz 2002 y›l›nda 80 yafl›n› kutlam›flt›r.
Bugün Tatar edebiyat›n›n üstatlar›ndan say›lan Galimcan
‹brahimov, Galimcan Nigmati, Kavi Nacmi, Gümer Beflirov v.s.
gibi flah›slar Sovyet dönemlerinde derginin yay›n editörlü¤ünü
yapm›fllard›r.
‹lk Tatar dergileri 1905–1906 y›llar›nda ç›kmaya bafllam›flt›r,
bundan dolay› art›k millî dergicilik tarihimizin yüz y›ll›k
geçmiflinden bahsedebiliriz. Kazan Utlar› da ilklerden biridir.
Tüm Türk dünyas›nda oldu¤u gib alfabemiz önce Arap
harfleriydi, dergilerimizin harf düzeni ve imlas› mükemmel
oldu¤undan El Gasr El Cedit (Uralsk), ANG (Kazan), fiura
(Orenburg) gibi tüm Türk dünyas›nda rahatl›kla yay›l›yordu.
Maalesef Komünist ihtilalinden sonra bunlar›n hepsi kapat›lm›flt›r.
Kazan Utlar› dergisi Rusya Federasyonu’nun ve BDT’nin tüm
bölgelerinde da¤›t›lmaktad›r. ABD’nin, Türkiye’nin,
Finlandiya’n›n, Almanya’n›n ve baflka ülkelerin Millî
Kütüphanelerine gitmektedir. Kazan Utlar› dergisi ‹kinci Dünya
Savafl›?n›n a¤›r y›llar›nda baz› Rus yay›nlar›n›n tamamen
kapand›¤› dönemlerde bile Sovyet Edebiyat› ismiyle düzenli
yay›nlanm›flt›r.
Bu gerçek bile Tatar edebiyat›n›n ne kadar güçlü oldu¤unu
göstermektedir.Hâlihaz›rda da kamuoyu de¤erlendirmelerine göre
Kazan Utlar› Rusya’n›n en seçkin entelektüel, edebi dergilerinden
biridir. 8000 civar›nda tiraj› ile genifl bir co¤rafyada da¤›lmaktad›r.
Son y›llarda akademisyen Mirza Mahmutov, Prof. Talgat Galiullin,
Prof. Hatip Minnegulov, yazar ve flairler Radif Gatafl, Flus Safin,
Nais Gambarov, Kamil Karimov, edebiyat tenkitçisi Mansur
Valiyev gibi cumhuriyetin önde gelen ayd›nlar›n› birlefltiren
derginin yay›n kurulu Tatar yazarlar›n›n ve edebiyatç›lar›n›n Rusya
genelinde topland›¤› bir çekirdek halini alm›flt›r.
Kazan’›n 1000. y›l› olmas› münasebetiyle derginin gündeminde
‹dil boyu halklar›n›n ve flehirlerinin tarihleri, Kazan flehrinin bilim
dünyam›za, Rus devletçili¤ine, Rusya’n›n demokratik yap›s›nda
Federalizm esaslar›na katk›lar› önemle anlat›l›yor. Kazan Utlar›
dergisi fiubat 2006 tarihinde 1000. say›s›n› yay›nlayarak kutlama
yapmay› planl›yor.