06-yunus remzü 86-101

Makale
‹lkö¤retim Okullar›nda
Kaynak Sorunu
Yunus Remzi ZORALO⁄LU (*)
‹dris fiAH‹N (**)
Necla fiahin FIRAT (***)
Özet
E¤itime ayr›lan kamu kaynaklar›n›n özellikle son y›llarda giderek azald›¤› bilinen bir
olgudur. Bu durumdan ilkö¤retim okullar› da fazlas›yla etkilenmektedirler. Yasal
metinlerde zorunlu ve paras›z oldu¤u belirtilen bu okullara kamu kaynaklar›ndan ayr›lan
pay›n yetersizli¤i, konuyla ilgili herkesin görüfl birli¤i içinde oldu¤u bir durumdur.
Bu çal›flman›n amac›, ilkö¤retim okullar›n›n gelir ve giderlerinin incelenerek gelirlerinin
gereksinimlerini karfl›lama durumunu ortaya koymakt›r. Bu amaçla otuz ilkö¤retim okulu
müdürünün görüflü al›nm›flt›r. Veriler, yar›-yap›land›r›lm›fl görüflmelerle toplanm›fl ve içerik
çözümlemesi tekni¤iyle çözümlenmifltir. Bu çal›flman›n kapsam›na al›nan ilkö¤retim
okullar›, ö¤retim kadrosu d›fl›ndaki hemen hemen tüm gereksinimlerini “özel kaynaklarla”
karfl›lamak zorunda b›rak›lmaktad›rlar. Ancak okul müdürlerinin büyük ço¤unlu¤u gelirlerinin gereksinimlerini yeterli oranda karfl›lamad›¤›n› belirtmifllerdir.
FINANCIAL PROBLEMS OF ELEMENTARY SCHOOLS
Abstract
It is well-known that the funds allocated for education have gradually decreased especially for the past several years. This situation has a remarkable impact on elementary
schools. Those concerned with the issue agree that the funds allocated for elementary
education, which is compulsory and free of charge according to law, are not sufficient.
Yay›n Kurulu’nun Notu: Makale 9. say›m›zda teknik bir sorundan dolay› düzeltilmemifl
hal›yle yay›mlanm›flt›r. Yazarlara ve yay›n ilkelerimize karfl› olan sorumlulu¤umuz gere¤i bu
teknik hatay› gidermek amac›yla makalenin düzeltilmifl halini yeniden yay›ml›yoruz.
* Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca E¤itim Bilimleri Bölümü, Yrd. Doç. Dr. / [email protected]
** Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca E¤itim Bilimleri Bölümü, Arfl. Gör. / [email protected]
86
*** Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca E¤itim Bilimleri Bölümü, Arfl. Gör.
Makale
The purpose of this study is to discern how elementary schools meet their financial needs
and the effects of the situation on the schools. Thirty school managers were interviewed
to achieve the purpose. The data were collected through semi-structured interviews
and analyzed through the content analysis technique. It has been found out that elementary schools meet their financial needs making use of their private resources except
for the salaries of the teachers. However, a great majority of school managers state that
their income is not sufficient enough to meet their all needs.
1.Girifl
Türkiye e¤itim sisteminin okullaflma, bina, donan›m ve kaynak yetersizli¤i, ikili ö¤retim,
birlefltirilmifl s›n›f uygulamas›, ö¤retmen yetifltirme, eflitsizlik gibi pek çok sorunu vard›r. Bu
sorunlar›n en önemlilerinden biri kaynak sorunudur. A¤›rl›kl› olarak devlet taraf›ndan
sunulan e¤itim hizmeti, hem nitel hem de nicel olarak günümüz koflullar› için yetersiz
kalmaktad›r.
Türkiye'de e¤itimin finansman›yla ilgili darbo¤az›n; gittikçe artan e¤itim talebi karfl›s›nda
kamu kaynaklar›n›n yetersiz kalmas›, sistemin verimli çal›flt›r›lamamas›, devletin d›fl
borçlar›n›n artmas› sonucu bütçeden ayr›lacak kaynaklar›n artt›r›lamamas› gibi nedenlere ba¤l› olarak ortaya ç›kt›¤› sav› yayg›n bir kabul görmektedir. Bu nedenler, kuflkusuz
gerçe¤in bir bölümünü yans›tmaktad›r. Ancak as›l neden, devlet anlay›fl› ve devletin
e¤itimi ele al›fl›ndaki de¤iflmelerdir (Önder, Ünal, Özsoy ve di¤erleri, 1998: 203-204).
Türkiye'de devletin e¤itime karfl› tak›nd›¤› tav›r, devletin önceliklerinin de¤iflmesi ve sosyal
devlet anlay›fl›ndan uzaklaflmas›yla iliflkilidir. Bu durumu Ünal (2003: 42) flu flekilde özetlemektedir:
“Yaklafl›k 20 y›ld›r uygulanan neo-liberal e¤itim politikalar› e¤itimin ticarilefltirilmesi sürecini h›zland›rm›fl, e¤itim olanaklar›ndan yararlanman›n giderek
artan oranda ailelerin “sat›n alma gücü”ne ba¤l› hale gelmesine yol açm›fl
ve bu süreç eflitsizlikleri derinlefltirmifltir. Yoksul, hatta orta gelirli ailelerin
çocuklar›n›n e¤itim olanaklar›ndan yararlanmalar›n›n önünde ciddi engeller
bulunmaktad›r. Zorunlu olan ilkö¤retime devam etmek bile “fiilen” okullar›n
uygulad›klar› ve Bakanl›¤›n engelleyemedi¤i (!) parasal kaynak sa¤lama yollar› nedeniyle birçok aile için problem oluflturmakta...”
Türkiye toplumunda devletin alg›lan›fl›, halk›n e¤itimle ilgili umutlar› ve ona verdi¤i önem
ile e¤itimi devletin sa¤lamas› gerekti¤i yönündeki yayg›n görüfl karfl›s›nda, devlet e¤itim
finansman›yla ilgili yeni tavr›n› aç›kça belli etmemesine ve yasal düzenlemelere gitmemesine karfl›n, e¤itimde özel kaynak kullan›m› gittikçe yayg›nlaflmaktad›r (Önder,
Ünal, Özsoy ve di¤erleri, 1998: 204).
1948 ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ve 1990 Çocuk Haklar› Sözleflmesi ile temel
e¤itimin/ilkö¤retimin zorunlu ve paras›z olmas› konusunda taraf ülkelerin görüfl birli¤ine
ulaflmas›na karfl›n uygulamalar farkl›laflmaktad›r. Pek çok ülkede ilkö¤retim ö¤rencilerinin
ulafl›m, kitap, e¤itim araç gereci vb. giderleri kamu taraf›ndan karfl›lan›rken, baz› ülkelerde yerel toplum ve ailelerin e¤itime katk›lar› beklenmektedir (Kavak, Ekinci ve Gökçe,
1997: 6).
T.C. Anayasas›n›n 42. maddesinde belirtilen “Kimse e¤itim ve ö¤retim hakk›ndan yoksun
b›rak›lamaz... ‹lkö¤retim, k›z ve erkek bütün vatandafllar için zorunlu ve devlet okullar›nda
87
Makale
paras›zd›r.” ifadesinden anlafl›laca¤› gibi ilkö¤retim, devletin paras›z olarak sunmas›
gereken bir kamu hizmetidir. Bu hizmetin verilmesi, devletin e¤itime yeterince kaynak
ay›rmas›yla olanakl›d›r. Oysa e¤itime ayr›lan kaynaklar›n GSMH'ye oran›, dünya
ülkelerinin alt, orta ve üst gelir grubu ortalamalar›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda Türkiye'nin, düflük
gelir grubunu oluflturan ülkelerin bile gerisinde kald›¤› görülmektedir. Örne¤in 1997 y›l›nda
dünyada e¤itime ayr›lan kaynaklar›n GSMH'ye oran› ortalama % 4,8, yüksek gelir
düzeyine sahip ülkelerde % 5,4, orta gelir grubundaki ülkelerde % 4,8, düflük gelir grubunda yer alan ülkelerde % 3,3 iken, Türkiye'de bu oran % 2,2'dir (Worldbank, 2002). Yine
Avrupa Birli¤i ülkelerinde kamu bütçesinden e¤itim için kifli bafl›na ortalama 1200 ABD
Dolar› harcama yap›l›rken, Türkiye'de bu harcama 100 ABD Dolar›n› bulmamaktad›r
(Mutlu, 2002).
Türkiye'de Milli E¤itim Bakanl›¤›'na ayr›lan paylar, y›llar içerisinde dalgalanma özelli¤i
göstermektedir. Bu durumu yans›tan veriler Tablo 1'de sunulmaktad›r.
Tablo 1 : MEB Bütçesinin Konsolide Bütçeye ve GSMH’ye Oran›
Y›llar
MEB Bütçesinin Konsolide Bütçeye Oran›
MEB Bütçesinin GSMH'ye Oran›
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
11,4
10,4
9,7
9,0
10,9
11,6
10,4
8,2
7,9
6,9
2,4
1,8
1,8
1,8
2,4
2,8
2,8
2,4
2,9
2,9
Kaynak: Milli E¤itim Say›sal Veriler: 2002-2003
Tablo 1 incelendi¤inde, MEB bütçesinin konsolide bütçeye oran› % 11,6 ile % 6,9 aras›nda,
GSMH'ye oran› ise % 1,8 ile % 2,9 aras›nda de¤iflti¤i görülmektedir. Bu oranlar, e¤itime
iliflkin temel yat›r›m sorunlar›n› çözememifl bir ülke olan Türkiye'nin e¤itim gereksinmelerini
karfl›lamaktan uzakt›r. Bu durum asl›nda zorunluluktan öte bir tercihtir. Çünkü Ercan'›n
(1998: 168) da belirtti¤i gibi, neo-liberal politikalar›n uygulanmas›, beraberinde kamu harcamalar›n›n k›s›tlanmas› sonucunu getirirken, e¤itime ayr›lan kaynaklarda da düflmeye
neden olmaktad›r.
Daha önce de belirtildi¤i gibi, yasal metinlerde ilkö¤retimin paras›z oldu¤unun vurgulanmas›na karfl›n, Türkiye'de Milli E¤itim Bakanl›¤›na yeterince kaynak aktar›lmamas›n›n bir
yans›mas› olarak, ilkö¤retim okulu müdürleri kaynak aray›fl›na zorlanmaktad›rlar. Bu okul
müdürleri, devletin e¤itime ay›rd›¤› kaynaklar›n azalmas› ölçüsünde özel gelir kaynaklar›n›
art›rmaya çal›flmaktad›rlar. Çünkü okulun kamu kaynaklar›yla karfl›lanmayan her türlü
gereksinimi, “özel gelirler”le karfl›lanmaya çal›fl›lmaktad›r.
88
MEB ve di¤er ilgili kurum yetkililerince yap›lan aç›klamalarda; özellikle kay›tlar s›ras›nda
al›nan “ba¤›fl” vb. adlar alt›nda toplanan paralar›n zorla al›nmamas› demeçlerinin hiçbir
Makale
inand›r›c›l›¤› yoktur. Çünkü, özellikle ilkö¤retim okullar›na gereksinimlerini karfl›lamak için
yeterli ödenek ayr›lmamaktad›r. Bu nedenle ö¤renci velileri ile gönüllü kifli ve kurulufllardan ba¤›fl vb. adlarla para toplamak, okul yöneticileri için tek ç›k›fl yolu olarak görülmektedir. Bu ba¤lamda ilkö¤retim okullar›n›n kamusal kaynaklarla karfl›lanmayan gereksinimlerinin ö¤renci velilerine yüklenmesi yönünde bir e¤ilim gözlenmektedir
Kavak, Ekinci ve Gökçe'nin (1997: 7) Stewart'tan aktard›klar›na göre, geliflmekte olan
ülkelerde uygulanan yap›sal uyum politikalar›n›n evrensel özelliklerinden biri “kullan›c›
ücreti” kavram›d›r. Bu kavram›n e¤itime yans›mas›, ö¤renci harc› al›nmas› ve kitap sat›n
al›m›n›n ailelere b›rak›lmas› fleklindedir.
‹lkö¤retim düzeyine daha çok a¤›rl›k vermesi gereken devletin, giderek katk›s›n› sadece
ö¤retmen ücretleri, okul binas› ve ek tesis yap›m› ile büyük bak›m ve onar›mlarla
s›n›rland›rma e¤iliminde oldu¤u görülmektedir (Kavak ve Ekinci ve Gökçe, 1997: 74).
Bunlar›n d›fl›ndaki giderlerin büyük ço¤unlu¤u ö¤renci velilerine yüklenmektedir. Keza
devlet okullar›nda paras›z ö¤renim görme hakk› olan ö¤rencilerden toplanan paralar,
Milli E¤itim Bakanl›¤› bütçesinin yaklafl›k 2,5 kat› bir büyüklü¤e sahiptir (Keskin ve Demirci,
2003: 50).
Geçmifl y›llarda okul müdürleri, MEB bütçesinden okullara ayr›lan pay›n yetersizli¤ini
gidermeye çal›fl›rlarken, son y›llarda neredeyse okulun tüm giderlerini kendi çabalar›yla
karfl›lamaya çal›flmaktad›rlar. Bu uygulamalar, Keskin ve Demirci'nin (2003: 15) de belirtti¤i gibi, e¤itim hizmetlerinin özellefltirilmesinin bafllang›c›n› oluflturmaktad›r.
Yukar›da yaz›lanlar›n ›fl›¤›nda bu araflt›rman›n problemi “‹lkö¤retim okullar› giderlerini nas›l
karfl›lamaktad›r?” biçiminde belirlenmifl ve bu çerçevede afla¤›daki alt problemlere
yan›t aranm›flt›r.
1.
‹lkö¤retim okullar›, giderlerini nas›l karfl›lamaktad›r?
2.
‹lkö¤retim okullar›n›n “özel gelir kaynaklar›” nelerdir?
3.
‹lkö¤retim okullar›n›n gelirleri, gereksinimlerini yeterli düzeyde karfl›lamakta m›d›r?
2.Yöntem
Bu araflt›rman›n temel amac›, ilkö¤retim okulu müdürlerinin okulun giderlerini karfl›lama
çabalar›na iliflkin görüfllerini ortaya koymakt›r. Bu nedenle veriler, okul müdürlerinin
görüfllerini daha ayr›nt›l› olarak ifade edebilmelerine olanak sa¤layan nitel araflt›rma yöntemlerinden görüflme tekni¤i yoluyla toplanm›flt›r.
2.1. Örneklem
Örneklem seçimi, ‹zmir Büyükflehir Belediyesi s›n›rlar› içinde yer alan Konak ve Buca
ilçelerindeki resmi ilkö¤retim okullar› aras›ndan yap›lm›flt›r. Bu amaçla okullar›n bulundu¤u çevrenin sosyo-ekonomik düzeyleri dikkate al›narak 30 ilkö¤retim okulu belirlenmifltir. Tablo 2'de örneklemi oluflturan okullar›n bulundu¤u ilçe ve okul çevresinin sosyoekonomik düzeyi ile yöneticilerin yöneticilik süreleri yer almaktad›r.
89
Makale
Tablo 2 : Görüflme Yap›lan Okulun Bulundu¤u ‹lçe ve Sosyo-Ekonomik Çevre ile
Yöneticilerin Yöneticilik Süresi
Okul No
‹lçe
Yöneticilik Süresi
Sosyo-Ekonomik Düzey
Alt
90
Orta
Üst
1
Buca
23
*
2
Buca
19
*
3
Konak
2
*
4
Buca
9
*
5
Buca
23
*
6
Buca
3
*
7
Buca
3
*
8
Buca
24
*
9
Buca
10
*
10
Buca
3
11
Konak
5
12
Buca
22
13
Buca
26
*
14
Buca
15
*
15
Buca
3
16
Buca
2
*
17
Konak
2
*
18
Buca
7
*
19
Buca
3
*
20
Buca
19
*
21
Buca
17
*
22
Konak
12
*
23
Konak
10
*
24
Konak
8
*
25
Konak
14
*
26
Konak
10
*
27
Konak
3
*
28
Konak
14
*
29
Konak
25
*
30
Konak
Toplam
14
*
*
*
*
15
8
*
7
Makale
Verilerin sunumu s›ras›nda okulun ve okul yöneticisinin özelliklerine iliflkin olarak O (okul
no), ‹ (okulun bulundu¤u ilçe 1=Buca, 2=Konak), YS (yöneticinin yöneticilik süresi) ve SED
(Okulun bulundu¤u çevrenin sosyo-ekonomik düzeyi 1=alt, 2=orta, 3=üst) k›saltmalar› kullan›lm›flt›r.
2.2. Veri Toplama
‹lkö¤retim okulu müdürlerinin okulun giderlerini karfl›lama çabalar›na iliflkin görüfllerini
belirlemek amac›yla, araflt›rmac›lar taraf›ndan yar› yap›land›r›lm›fl görüflme formu
haz›rlanm›flt›r. Bu formlar kullan›larak, okul müdürleriyle 45-50 dakika süren yüz yüze
görüflmeler yap›lm›fl ve müdürlerin söyledikleri oldu¤u gibi not edilmifltir. Görüflmeler 20
Haziran-20 Temmuz 2002 tarihleri aras›nda gerçeklefltirilmifltir.
2.3. Veri Çözümleme
Veriler içerik çözümlemesi tekni¤iyle çözümlenmifltir. ‹çerik çözümlemesinde temel
amaç, toplanan verileri aç›klayabilecek kavramlara ve kategorilere ulaflmakt›r (Y›ld›r›m
ve fiimflek, 2000: 162). Bu amaçla veriler kodlanarak kavramlaflt›r›lm›fl ve daha sonra
kavramlar birbiriyle iliflkilendirilerek kategorilere ayr›lm›flt›r. Böylece veriler, bu kategorilerin
ya da kavramlar›n alt›nda al›nt›larla okuyucuya sunulmufl; bulgular ve yorum birlikte verilmifltir.
3. Bulgular ve Yorum
Bu bölümde, toplanan nitel veriler çözümlenerek elde edilen bulgular alt problemlerin
s›ralamas›na uygun olarak verilmekte ve yorumlanmaktad›r.
3.1. ‹lkö¤retim Okullar›n›n Giderlerini Karfl›lama Durumlar›
Araflt›rman›n birinci alt problemi “‹lkö¤retim okullar›, giderlerini nas›l karfl›lamaktad›r?”
biçiminde belirlenmiflti. Bu amaçla elde edilen veriler, kamu kaynaklar›ndan ve özel gelir
kaynaklar›ndan karfl›lananlar olarak iki alt bafll›k halinde sunulmaktad›r.
3.1.1. Kamu Kaynaklar›yla Karfl›lanan Giderler
‹lkö¤retim okulu müdürleriyle yap›lan görüflmelerde, okullar›n›n düzenli giderlerinden
sadece yak›t, elektrik ve su giderlerinin büyük ölçüde kamu kaynaklar›ndan karfl›land›¤›
belirtilmifltir. Fakat bu konuda bir karmaflan›n yaflanmakta oldu¤u da söylenebilir. Çünkü
okul müdürlerinin % 80'i elektrik faturalar›n›n ya gelmedi¤ini ya da bu faturalar› ‹lçe Milli
E¤itim Müdürlü¤üne ödenmek üzere gönderdiklerini belirtirlerken, di¤erleri paralar› olursa ödediklerini, olmazsa ‹lçe Milli E¤itim Müdürlüklerine gönderdiklerini belirtmifllerdir.
Okul müdürleri su faturalar›n›n da ço¤unlukla (% 73) kamu kaynaklar›ndan karfl›land›¤›n›
belirtmifllerdir. Fakat okulun ödemesi için üst yönetimin uyar›lar› do¤rultusunda ödeme
yapanlar›n da var oldu¤u belirlenmifltir. Bu durum, okullar›n elektrik ve su faturalar›n›n
ödenmesi konusunda kamu kaynaklar›ndan düzenli olarak yararlanamad›klar›n›n bir
göstergesi olarak görülebilir. Baflka bir deyiflle “Paras› olan öder, olmayan ödemez” kural›
bir karmaflan›n oluflmas›na ve sonuçta bas›ndan da s›kça duyuldu¤u gibi, baz› okullar›n
elektrik ve suyunun kesilmesine neden olmaktad›r.
Nitekim, ‹zmir Karfl›yaka ‹lçe Milli E¤itim Müdürlü¤ünün okul müdürlüklerine gönderdi¤i
B.08.MEM.4.35.05.03.121/13504 say›l› “Elektrik borcu konulu” 14 a¤ustos 2002 tarihli
91
Makale
yaz›s›nda aynen flu ifadeler yer almaktad›r. “Milli E¤itim Müdürlü¤ü'nün ilgili yaz›s› ile
ilçemize ba¤l› ilkö¤retim ve ortaö¤retim okullar›n›n TEDAfi'a olan elektrik borçlar›n›n
'mahalli imkanlarla ödenmesi' bildirilmifltir. Bu nedenle okulunuzun TEDAfi'a olan elektrik
borçlar›n› gecikmeye mahal vermeden zaman›nda mahalli imkanlar›n›zla ödemenizi....”
denilmektedir. Yine 31 A¤ustos 2002 tarihi itibar›yla Karfl›yaka ilçesindeki 23 ilkö¤retim
okulunun elektriklerinin, borçlar› nedeniyle kesik oldu¤u belirtilmektedir (Evrensel, 2002).
Bu duruma iliflkin baz› okul müdürlerinin ifadeleri flöyledir:
“Elektrik ve su faturalar›n› ödedi¤imiz y›llar oldu, iki y›ld›r ödemiyoruz.” (O1 / ‹1
/ YS23 / SED3)
“Elektrik ve su faturalar›n› param›z olursa ödüyoruz, param›z olmazsa Milli
E¤itim Müdürlü¤üne gönderiyoruz.” (O2 / ‹1 / YS19 / SED1)
Bir baflka karmafla da okullar›n ›s›nmak için kulland›klar› yakacak konusunda yaflanmaktad›r. Görüflme yap›lan okul müdürleri, s›v› yak›t gereksinimlerinin en fazla yar›ya yak›n›n›
‹lçe Milli E¤itim Müdürlü¤ünden sa¤lad›klar›n› belirtmifllerdir. Kat› yak›t kullanan okul
müdürlerinin tümü, kamu kaynaklar›ndan kendilerine kömür tahsis edildi¤ini fakat nakliye
ücretinin okullar› taraf›ndan karfl›land›¤›n› ya da bu amaçla baz› kamu kurumlar›n›n
araçlar›ndan yararlanmaya çal›flt›klar›n› belirtmifllerdir. Bu duruma iliflkin baz› okul müdürlerinin ifadeleri flöyledir:
“Geçen sene milli e¤itimden sekiz ton mazot almam›z gerekirken bir ton
verdiler.” (O1 / ‹1 / YS23 / SED3)
“Fueloil'in dört tonunu devlet verdi, yetmedi dört ton daha kendimiz ald›k.
Sene bafl›nda tasarruf önlemleri öngörüldü. Tasarruf önlemleri yak›t için de
kullan›lmak istendi.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2)
“Yak›t›n sadece % 20'sini devlet veriyor.” (O12 / ‹1 / YS22 / SED2)
“Fueloil'in üç tonunu devlet verdi, alt› ton da biz ald›k.” (O20 / ‹1 / YS19 /
SED2)
“Yakacak, su, elektrik, telefon, hizmetli, k›rtasiye, ders araç gereci, tamirat
gibi giderlerinden sadece yakaca¤› nakliye ücretini ödememiz kofluluyla
devlet karfl›l›yor.” (O22 / ‹2 / YS12 / SED1)
Okullar›n kamu kaynaklar›yla karfl›lanan gereksinimleri yukar›daki örneklerde de
görüldü¤ü gibi sosyo-ekonomik düzey bak›m›ndan farkl›l›k göstermemektedir. Bu durum
özellikle sosyo-ekonomik düzeyi düflük çevrelerdeki okullar için daha olumsuz sonuçlar
do¤urmakta ve e¤itim hakk›n›n kullan›m›na engel oluflturmaktad›r.
3.1.2. Özel Gelir Kaynaklar›yla Karfl›lanan Giderler
92
Yap›lan görüflmelerde okul müdürleri, okulun gereksinimlerinin karfl›lanmas› için Milli E¤itim
Müdürlü¤ü'nün, okullar›na para vermedi¤ini belirtmifllerdir. Okulun kamu kaynaklar›yla
karfl›lanan gereksinimleri d›fl›ndaki di¤er tüm gereksinimlerinin okullarca sa¤lanan “özel
gelirler” ile karfl›land›¤› anlafl›lmaktad›r. Görüflülen okul müdürlerinin neredeyse tamam›
afla¤›da belirtilen giderleri “özel gelir kaynaklar›”yla karfl›lamaktad›rlar.
Makale
“Boya, badana, tamirat ve temizlik giderleri, e¤itimle ilgili araç gereç ve
k›rtasiye gideri, telefon giderleri, bilgisayar ve fotokopi makinelerinin bak›m
ve onar›m› ile sosyal etkinlik giderleri, okulun sigortalanmas› gideri, zaman
zaman ilçeye yap›lan ödemeler, yard›mc› personel ücretleri.”
Elde edilen verilere göre, okullar›n yard›mc› hizmetli ve memur kadrolar›na genellikle
atama yap›lmamaktad›r. Bu yüzden bu tür görevlilerin sa¤layaca¤› hizmetler ya sat›n
al›nmakta ya da asgari ücretle veya asgari ücretin alt›nda, ço¤unlukla da sigortas›z
çal›flt›r›lan kiflilerden sa¤lanmaktad›r. Ayr›ca, görüflülen okullar›n tümünde bu tür harcamalar, önemli bir gider olarak gösterilmektedir. Ancak, giderleri karfl›lamak için yeterli
gelire sahip olmayan okullarda bu hizmetler istenildi¤i gibi verilememektedir. Konuyla
ilgili olarak baz› okul müdürlerinin aç›klamalar› flöyledir:
“Befl hizmetlimizden yaln›zca biri kadrolu, dördünün ücretini biz ödüyoruz.”
(O12 / ‹1 / YS22 / SED2)
“Dört hizmetliden birinin maafl› devlet taraf›ndan karfl›lan›yor, di¤erlerinin
ücretini biz ödüyoruz.” (O19 / ‹1 / YS3 / SED1)
“Temizlik flirketine ayda üç yüz milyon TL. veriyoruz.” (O16 / ‹1 / YS2 / SED1)
“Okulun temizli¤i için ücretini ödedi¤imiz befl kifli çal›flt›r›yoruz” (O5 / ‹1 / YS23
/ SED2)
“Temizlik için ücretli hizmetli çal›flt›r›yoruz” (O28 / ‹2 / YS14 / SED3; O29 / ‹2 /
YS25 / SED3)
Bununla birlikte okullar kendi gereksinimlerini karfl›layamad›klar› halde il ve ilçe Milli E¤itim
Müdürlükleri okullardan baz› adlar alt›nda (bayram, vak›f vb.) para talep etmektedir.
“Milli e¤itimin yapt›¤› etkinlikler için okullardan kifli bafl›na 1 milyon TL isteniyor.
A tipi okullar için 300, B tipi okullar için 200, C tipi okullar için 100 bilet sat›lmas›
isteniyor. Bizim okul A tipi okul oldu¤u için 300 bilet karfl›l›¤› para istendi.” (O15
/ ‹1 / YS3 / SED2)
“Kantin gelirlerinin % 35'i ‹l Milli E¤itim Müdürlü¤üne, % 10'u ‹lçe Milli E¤itim
Müdürlü¤üne gidiyor.” (O17 / ‹2 / YS2 / SED1; O11 / ‹2 / YS5 / SED3)
“Kifli bafl› 500 bin TL 23 Nisan paras›n›n tamam› Milli E¤itime, Kifli bafl› 300 bin TL
E¤itim Bilim fienli¤i paras›n›n tamam› yine Milli E¤itime gidiyor.” (O16 / ‹1 / YS2
/ SED1)
Bu uygulamalar e¤itimde kaynak ak›fl›n›n yönünü de de¤ifltirmifltir. Zira il ve ilçe e¤itim
yöneticilerinin okul yönetimlerine kaynak aktarmalar› gerekirken, onlar çeflitli adlar
alt›nda okul yönetimlerinden para istemekte veya okulun sa¤lad›¤› baz› gelirlerden pay
almaktad›rlar. Okul müdürleri, tepki gösterdikleri bu uygulamalar karfl›s›nda “Gölge
etmesinler, baflka ihsan istemem” ifadesini kullanmaktad›rlar. Ayn› zamanda bu ifade,
okul müdürlerinin ilkö¤retim okullar›nda paras›z e¤itim ilkesinin ihlalini kan›ksad›klar›n›n da
bir göstergesi olarak düflünülebilir.
93
Makale
Görüldü¤ü gibi, sosyo-ekonomik düzey fark› gözetilmeksizin ilkö¤retim okulu müdürleri,
okulun gereksinimlerini büyük ölçüde “özel kaynaklar”la karfl›lamaktad›rlar. Yetkililerin
medyada sürekli olarak gündeme tafl›d›klar› sadece “durumu iyi olan velilerin e¤itime
katk› sunmas›” diye bir fley söz konusu de¤ildir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda devletin sosyoekonomik düzeyi düflük çevrede bulunan okullar›n bile gereksinimlerini karfl›lamad›¤›
söylenebilir. Oysa okullar›n her y›l yinelenen ve karfl›lanmas› gereken çeflitli gereksinimleri
vard›r. Fakat bu gereksinimlerin karfl›lanmas›, ne yaz›k ki düzenlilik göstermemekte ve okul
müdürlerinin bireysel iliflkileriyle sa¤lanmaktad›r. Bu durumda bireysel iliflkileri gelifltiremeyen veya bunun için uygun ortam bulamayan okul müdürleri, okullar›n›n gereksinimlerini karfl›layamamaktad›rlar. Bu durumun, okuldaki e¤itim sürecini olumsuz etkiledi¤i
aç›kt›r.
‹lkö¤retimin hem birey hem de toplum aç›s›ndan tafl›d›¤› önem dikkate al›nd›¤›nda, var
olan uygulamalar›n de¤erlendirilmesi daha da önem kazanmaktad›r. Yasal metinlerde
ilkö¤retimin önemini gösteren “zorunlu ve devlet okullar›nda paras›z” ifadesi yer al›rken,
uygulamada bu öneme uygun davran›lmad›¤› gözlenmektedir. Elbette bu durum, uygulanagelen politikalardan ba¤›ms›z düflünülemez. Temelli'nin (Tarihsiz, 24) de ifade etti¤i
gibi, 1970'lerden itibaren kapitalist dünyada uygulanan neo-liberal politikalar, 1980 sonras› Türkiye ekonomisinde de yans›malar›n› bulmufl, kamu kaynaklar›n›n toplumsal
gereksinimleri gidermeye yönelik uygulamalar› ekonomi ve siyaset gündeminden h›zla
d›fllanmaya bafllam›flt›r.
E¤itime ayr›lan kaynaklar›n k›s›lmas›yla toplumsal eflitsizlik artarken, piyasac› çözümler ön
plana ç›kmaktad›r. Bu süreçte kamusal e¤itim hizmeti giderek ticarileflme e¤ilimi göstermekte ve e¤itim alan›nda özel sektöre daha fazla yer açmaya yönelik uygulamalar
görülmektedir (Temelli, 2003: 28).
3.2. ‹lkö¤retim Okullar›n›n Özel Gelir Kaynaklar›
Araflt›rman›n ikinci alt problemi “‹lkö¤retim okullar›n›n 'özel gelir kaynaklar›' nelerdir?” biçiminde saptanm›flt›. Bu amaçla görüflme yap›lan okul müdürlerinden gelir kaynaklar›n›
büyüklüklerine göre s›ralamalar› istenmifltir. Al›nan yan›tlardan ilk üç s›rada belirtilen “özel
gelir kaynaklar›” Tablo 3'te verilmifltir.
Tablo 3 : ‹lkö¤retim Okullar›n›n Özel Gelir Kaynaklar›n›n ‹lk Üç S›raya Göre Da¤›l›m›
Gelir Kaynaklar›
1.S›ra
Say›
%
2. S›ra
Say›
%
Ba¤›fl
18
60.0
8
26.7
2
6.7
28
93.3
Kantin Kira Geliri
8
26.7
9
30.0
7
23.3
24
80.0
Anas›n›f› Ücreti
1
3,3
6
20,0
5
16,7
12
40,0
Kitap Seçim Pay›
2
6,7
4
13,3
5
16,7
11
36,0
Banka Seçim Pay›
1
3,3
5
16,7
6
23,3
Sosyal Etkinlikler
2
6,7
2
6,7
4
13,3
3
10,0
3
10,0
1
3,3
1
3,3
Dergi Sat›fl Pay›
Otopark
94
1
3,3
Fotokopi
Toplam
30
3.S›ra
Say›
%
100,0
30
100,0
1
3,3
30
100,0
Toplam
Say›
%
Makale
Tablo 3 incelendi¤inde, okul müdürlerinin, gelir kaynaklar›n› büyüklüklerine göre
“ba¤›fllar”, “kantin kira gelirleri”, “ana s›n›f› ücretleri”, “kitap seçiminden al›nan pay”, ...
olarak s›ralad›klar› görülmektedir.
Tablo 3'te görüldü¤ü gibi, okullar›n gereksinimlerini karfl›lamada en önemli kaynak,
“ba¤›fl” ad› alt›nda toplanan paralard›r. Ba¤›fllar geçmiflte okul koruma derne¤i,
günümüzde ise okul-aile birli¤i arac›l›¤›yla toplanan ve ço¤unlukla “kay›t paras›”, “aidat”
(okul ihtiyaçlar›n› karfl›lamak amac›yla ö¤rencilerden istenen ayl›k ya da dönemlik para
miktar›) “temizlik” ile “karne ve diploma paras›” olarak bilinen paralardan oluflmaktad›r.
Görüflme yap›lan okullar›n % 93,3'ü ba¤›fl yoluyla sa¤lanan gelirleri ilk üç s›radaki gelir
kaynaklar› aras›nda göstermifllerdir. Bu gelir kayna¤›n› birinci s›rada gösteren okul müdürlerinin oran› ise % 60't›r. Ba¤›fl toplamay› ikinci s›rada gösterenlerin oran› % 26,7 ve üçüncü
s›rada gösterenlerin oran› ise % 6,7'dir. Baz› okul müdürleri, bu duruma iliflkin olarak flu
görüfllere yer vermifllerdir:
“Kay›t s›ras›nda ald›¤›m›z ba¤›fllar bizim için önemli. Özellikle okul bölgesi
d›fl›ndan kay›t yapt›rmak isteyenlerden 250 milyon TL'ye varan ba¤›fl al›n›yor”
(O11 / ‹2 / YS5 / SED3).
“Kay›t s›ras›nda ald›¤›m›z ba¤›fl› 'veliyi ürkütmeden, duygu sömürüsü yoluyla'
al›yoruz. Bu paran›n miktar›, velilerin sosyo-ekonomik düzeyine göre
de¤ifliyor.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2).
“Varl›kl› bir kifliden bilgi teknolojisi s›n›f›n›n donat›m› için ba¤›fl al›nd›.” (O12 / ‹1
/ YS22 / SED2).
“Ayl›k aidat› yaln›zca 20-30 kifli getirebiliyor.” (O18 / ‹1 / YS7 / SED1).
“Ba¤›fl” gelirleri, okullar›n tamam›na yak›n (% 93,3) bir k›sm›nda, ilk üç s›ra içinde bulunan
en önemli gelir kaynaklar›ndand›r. Kavak ve di¤erleri (1997) taraf›ndan yap›lan
“‹lkö¤retimde Kaynak Aray›fllar›” adl› araflt›rmada da en yayg›n gelir kaynaklar› aras›nda
kay›t paras› (% 60), gönüllü ba¤›fl (% 59) ve koruma derne¤i üye aidatlar› (% 53,7) yer
almaktad›r. Buna karfl›n zorunlu ve devlet okullar›nda paras›z olmas› gereken ilkö¤retimin
ba¤›fllar yoluyla varl›¤›n› sürdürmeye çal›flmas› düflündürücüdür. Çünkü yeterli oranda
ba¤›fl sa¤lanamazsa okulun gereksinimleri de yeterli ölçüde karfl›lanamayacak ve
e¤itimsel hedeflere ulaflmak rastlant›ya kalacakt›r.
Okullar›n giderlerini karfl›lamada “ba¤›fl”›n en önemli gelir kayna¤›n› oluflturmas›, bu yükü
ana-babalar›n üstlendiklerinin bir göstergesidir. Oysa Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Haklarla ‹lgili Uluslararas› Sözleflme'de paras›z e¤itim hakk› hiçbir yanl›fl anlamaya yol
açmayacak netlikte tan›mlanm›flt›r. Bu hak, ilkö¤retimin ö¤renciler, ana babalar ve veliler için bir yük oluflturmamas› gerekti¤ini göstermektedir. E¤itim hakk›n›n uygulanmas›na
iliflkin 11 numaral› genel gözlem raporunda kay›t ücretlerinin ve öteki do¤rudan giderlerin
ücretsiz e¤itim hakk›ndan yararlanman›n önünde engel oluflturdu¤u ve bu hakk›n
gerçekleflmesini tehlikeye soktu¤u belirtilmekte ve ortadan kald›r›lmas› için çaba gösterilmesi gerekti¤ine iflaret edilmektedir (Özsoy, 2004: 79).
95
Makale
“Kantin kira geliri” de okullar›n özel gelir kaynaklar› aras›nda önemli bir yer tutmaktad›r.
Bu gelir kayna¤›, büyüklük bak›m›ndan % 80'lik bir oranla (24 okul) ikinci s›rada gösterilmifltir. Söz konusu gelir kayna¤›n› birinci s›rada gösterenlerin oran› % 26,7, ikinci s›rada
gösterenlerin oran› % 30, üçüncü s›rada gösterenlerin oran› ise % 23,3'tür. Milli E¤itim Vakf›
arac›l›¤›yla kiraya verilen kantinlerin, kira gelirlerinin yaklafl›k % 25'i bu vakfa aktar›ld›ktan
sonra bile, bu gelir kayna¤›, okul için önemli bir yer tutmaktad›r.
Okul müdürleri, “anas›n›f› ücreti”ni okulun gereksinimlerini karfl›lamada üçüncü derecede
önemli bir gelir kayna¤› olarak görmektedir. Bu okul müdürleri % 40'l›k bir orana sahiptir.
Bu gelir kayna¤›n› ilk s›rada görenlerin oran› % 3,3, ikinci s›rada görenlerin oran› % 20,
üçüncü s›rada görenlerin oran› ise % 16,2'dir. Bu durum, okullar›n gereksinimlerini
karfl›lamada çaresizlik içinde olduklar›n›n bir göstergesidir. Çünkü “Okul Öncesi E¤itim
Kurumlar› Yönetmeli¤i”nin 29. maddesinde “Velilerden al›nan ücret, hiçbir flekilde amac›
d›fl›nda kullan›lamaz” hükmü yer almas›na karfl›n (Resmi Gazete, 26/02/2002, say›: 24679),
birçok okul müdürü, “zorunlu olarak” okulun di¤er gereksinimlerini karfl›lamada bu gelir
kayna¤›n› da kulland›klar›n› aç›kça belirtmifllerdir. Yönetmeli¤in gere¤ini yerine getirmeyerek, baz› okul müdürleri “suç” ifllediklerini ifade etmektedirler.
“Ana s›n›f› ö¤renci kay›tlar› (yasal bir ücret) için komisyon belli bir ücret belirler. Yasaya göre bu paralar, yaln›zca ana s›n›f› giderleri için harcan›r. Ancak,
yasa d›fl› olarak, bu paralar› zaman zaman okulun di¤er bölümlerine
kayd›rabiliyoruz.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2)
“Ana s›n›f› geliri 10 milyar TL. Hizmetli paras› buradan karfl›lan›yor.” (O30/ ‹2 /
YS14 / SED3)
Okullar›n 2003-2004 ö¤retim y›l›ndan bafllayarak yoksun kald›klar› önemli bir gelir kayna¤›
da “kitap seçim pay›” gelirleridir. Görüflülen okullar›n 11'i (% 36,0), bu gelirleri ilk üç s›radaki gelirler aras›nda göstermifllerdir. Kitab›n içeri¤inden daha çok, yay›nevinin okula
verdi¤i para miktar›n›n belirleyici oldu¤u kitap seçme uygulamas›n›n sa¤l›kl› oldu¤u
söylenemez. Her ne kadar okullar kitap seçimi yoluyla önemli bir gelir sa¤lasa da,
ilkö¤retimin “devlet okullar›nda paras›z” oldu¤u ilkesinin k›smen de olsa paras›z kitap
da¤›t›larak gözetilmesi, olumlu bir geliflme olarak de¤erlendirilmelidir. Baz› okul müdürleri
bu konuda flu ifadelerde bulunmaktad›r:
“Okula en çok para b›rakan yay›nevinin kitab›n› seçtiriyorum.” (O7 / ‹1 / YS3
/ SED1)
“Ö¤retmenlere hangi kitaplar› seçecekleri konusunda bask› yapm›yorum.
Tek liste tercih edildi¤inde okula para b›rak›l›yor.” (O11 / ‹2 / YS5 / SED3).
“Kitap seçiminde ö¤retmeni serbest b›rak›yorum. Yay›nevinin bütün kitaplar›
seçilmedi¤i için, okula kalan para azal›yor.” (O2 / ‹1 / YS19 / SED1)
“Küçük okul oldu¤umuzdan bu para üç ay idare etti.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2)
3.3. ‹lkö¤retim Okullar›n›n Gelirlerinin Gereksinimleri Karfl›lama Durumu
96
Araflt›rman›n üçüncü alt problemi “‹lkö¤retim okullar›n›n gelirleri, gereksinimleri yeterli
düzeyde karfl›lamakta m›d›r?” biçiminde belirlenmiflti.
Makale
Elde edilen bulgulara göre, okul müdürlerinin sadece % 10'u (3 okul), elde ettikleri “özel
gelirleri” gereksinimlerini karfl›lamada yeterli görmektedir. Bu okullar›n üçü de üst sosyoekonomik düzeye sahip çevrede bulunmaktad›r. Geriye kalan % 90'l›k kesim (27 okul),
gereksinimlerini yeterli düzeyde karfl›layamad›klar›n› belirtmifllerdir. Bu müdürler,
okullar›nda e¤itim-ö¤retim için gerekli olan fiziksel ortam› tam olarak sa¤layamad›klar›n›,
ayr›ca kaynak yetersizli¤i yüzünden sosyal ve kültürel etkinlikler yapamad›klar›n› ifade
etmifllerdir.
Fiziksel Ortam Haz›rlama
Fiziksel ortam haz›rlama konusu ö¤retim araç-gereçleri, personel, bak›m-onar›m ve
›s›nma bafll›klar› alt›nda ele al›nm›flt›r.
Ö¤retim araç-gereçleri. Okul müdürlerinin yeterince karfl›layamad›klar› gereksinimlerinden biri ö¤retimle ilgili araç-gereçlerdir. Baz› okul müdürlerinin konuya iliflkin görüflleri
flöyledir:
“Teknolojiye aç›k olmazsan›z toplanan paralar yeter, fakat teknolojiye
aç›ksan›z ve araç-gereç alacaksan›z yetmez.” (O1 / ‹1 / YS23 / SED3)
“… Zaman zaman temizlik ve araç-gereç gereksinimlerimizi karfl›layamad›k.
E¤itim teknolojisiyle ilgili birtak›m temel araçlar›m›z olmad›¤› gibi, kendi
olanaklar›m›zla bunlar› sa¤lamam›z da olanaks›z.” (O3 / ‹2 / YS2 / SED1)
“… Ça¤dafl ö¤retimin gerektirdi¤i araç-gereçlere pay ay›ram›yoruz. (...)
kütüphane istenilen düzeyde de¤il.” (O6 / ‹1 / YS3 / SED1)
“… Kiflisel iliflkilerle okula araç-gereç sa¤l›yoruz.” (O7 / ‹1 / YS3 / SED1)
“Her s›n›fa birer tepegöz bile alamad›k. ” (O12 / ‹1 / YS22 / SED2)
“... Kütüphanemizi zenginlefltiremiyoruz.” (O19 / ‹1 / YS3 / SED1)
“ Her s›n›fa tepegöz yerine her kata bir tepegöz koyuyoruz.” (O27 / ‹2 / YS3 /
SED1)
Ö¤retim sürecinin etkilili¤ini sa¤lamada araç-gereçlerin önemi aç›kt›r. Ö¤retim araçgereçleri bak›m›ndan yoksun olan okullar›n e¤itimsel hedeflere ulaflmas› güç olacak, bu
okullar, hemen hemen her e¤itimcinin yak›nd›¤› ezberci e¤itim uygulamalar›ndan kurtulamayacakt›r.
Personel. MEB, okulun iflleyiflinde ve e¤itim-ö¤retimin sa¤l›kl› bir ortamda yap›lmas›nda
önemli bir ifllevi olan yard›mc› hizmetli kadrolar›na genellikle atama yapmamaktad›r. Bu
nedenle okullar›n temizli¤i ya ihale yoluyla temizlik flirketlerine verilmekte ya da ço¤unlukla sigortas›z ve asgari ücretle çal›flt›r›lan kiflilere yapt›r›lmaktad›r. Hatta baz› okul müdürleri,
yeterli say›da hizmetli çal›flt›ramad›klar› için okulun temizli¤inin yeterince yap›lamad›¤›n›
afla¤›daki gibi belirtmifllerdir:
“Borçlanarak karfl›lad›¤›m›z gereksinimlerimizden dolay› alacakl›lar bekliyor.
Temizlik hizmetlerini personel yoklu¤undan dolay› yeterince yapam›yoruz.”
(O9 / ‹1 / YS10 / SED2)
97
Makale
“fiu gün itibar›yla 2 milyar borçlu durumday›z. Temizlik sorunumuzu çözemiyoruz. Devasa bir okulumuz var. Her kata iki hizmetli flart. Oysa bizim toplam
iki hizmetlimiz var.” (O20 / ‹1 / YS19 / SED2)
“Temizlikçilere verdi¤imiz ücretin çok düflük olmas›ndan dolay› istedi¤imiz gibi
bir temizlik olmuyor (…)” (O19 / ‹1 / YS3 / SED1)
Görüldü¤ü gibi okullar›n yard›mc› personel gereksinimleri devlet taraf›ndan yeterince
karfl›lanmamaktad›r. Bu durum e¤itim harcamalar›n›n geldi¤i düzeyin bir göstergesidir.
E¤itim harcamalar›n›n neredeyse kurumlardaki personel ödemeleri düzeyine kadar geriledi¤ini belirten Temelli'nin (2003: 27) saptamas›n›n bile gerisinde kald›¤› söylenebilir.
Bak›m-onar›m. Okul müdürleri, milli e¤itimin okullara kaynak aktarmamas› nedeniyle,
okulun gereksinim duyulan çeflitli bak›m ve onar›m›n› gerçeklefltiremediklerini ifade
etmektedirler. Bu durum, e¤itim-ö¤retimin sa¤l›kl› bir ortamda gerçeklefltirilmesini
engellemektedir. Bu konudaki ifade örnekleri afla¤›dad›r:
“Aya¤›m›z› yorgan›m›za göre uzat›yoruz. Sene bafl›nda planlad›¤›m›z uygulamalar› paras›zl›ktan dolay› yapam›yoruz. Örne¤in param›z olmad›¤› için
ö¤retim y›l› bafl›nda okulun boyas›n› yapamad›k ve okul aç›l›nca 'Her s›n›f
kendi boyas›n› yaps›n' kampanyas› bafllatt›k...” (O2 / ‹1 / YS19 / SED1)
“… ucu ucuna yetiyor. (…) Baz› fleylerden vazgeçersek ancak yeterli oluyor.
Örne¤in bu y›l badana, boya yapmam›z gerekirken onun yerine sildirip temizletiyoruz.” (O29 / ‹2 / YS25 / SED3)
“Yeterli param›z olmad›¤› için s›ralar›, k›r›k kap›lar›, ö¤retmenler odas›n›n
mobilyalar›n› de¤ifltiremiyoruz, göçmek üzere olan çat›y› onaram›yoruz.”
(O18 / ‹1 / YS7 / SED1)
Bu ifadelerden de anlafl›laca¤› üzere okullar, rutin olarak yapmalar› gereken bak›monar›mlar› paras›zl›k nedeniyle gerçeklefltirememektedirler.
Is›nma. E¤itim-ö¤retimin sa¤l›kl› bir biçimde gerçeklefltirilmesinin temel koflullar›ndan biri,
ö¤retmen ve ö¤rencilerin uygun bir s›cakl›k ortam›nda bulunmalar›d›r. Ancak bir okul
müdürünün; “Param›z olmad›¤› için belli saatlerde kaloriferleri yakabiliyorum. Param›z
yetseydi tam kapasiteyle kaloriferleri çal›flt›r›rd›m” (O12 / ‹1 / YS22 / SED2) biçimindeki
ifadesinde görüldü¤ü gibi, okullarda bu temel koflul bile kaynak yetersizli¤inden dolay›
gerçekleflmeyebilmektedir.
Fiziksel düzenlemelerin temel amac›, ö¤rencinin rahat etmesini sa¤lamakt›r. Çünkü
e¤itim denilen davran›fl de¤iflimi ancak uygun koflullarda sa¤lanabilir. Okul müdürlerinin
ifadelerinden de anlafl›laca¤› üzere, okullar›n fiziksel ortam›, e¤itim için elveriflli de¤ildir.
Bu bak›m›ndan devlet, okullar›n fiziksel ortam›n›n düzenlenmesi amac›yla yeterli kaynak
ay›rmal›d›r.
Sosyal ve Kültürel Etkinlikler
98
Nitelikli bir e¤itim ortam› sa¤laman›n ve ö¤rencilerin kendilerini ifade etmelerinin gerek-
Makale
lerinden biri okullarda sosyal ve kültürel etkinliklerin gerçeklefltirilmesidir. Bu ba¤lamda,
okul müdürlerinin ço¤unlu¤u bu etkinlikleri kaynak bulamad›klar› için gerçeklefltiremediklerini, buna karfl›n baz› okul müdürleri ise “kaynak yaratmak” için sosyal ve kültürel etkinlikler düzenlediklerini belirtmifllerdir.
Sosyal, kültürel etkinlikleri kaynak bulamad›klar› gerekçesiyle yapamad›klar›n› söyleyen
okul müdürlerinin bu duruma iliflkin ifadeleri flöyledir:
“… sosyal etkinlere kaynak ay›ram›yoruz.” (O4 / ‹1 / YS9 / SED2)
“Sosyal ve kültürel etkinlikleri yapam›yoruz.” (O7 / ‹1 / YS3 / SED1)
“Sosyal etkinlere fazla yer ay›ram›yoruz.” (O9 / ‹1 / YS10 / SED2) (O15 / ‹1 /
YS3 / SED2)
“Okulun halkoyunlar› ekibini kurmak istedi¤imiz halde paras›zl›ktan
kuram›yoruz.” (O10 / ‹1 / YS3 / SED1)
“Halkoyunlar› ve sportif ekipleri oluflturam›yoruz.” (O16 / ‹1 / YS2 / SED1)
“Tiyatro, halkoyunlar› gibi yapmak
yapam›yoruz.” (O22 / ‹2 / YS12 / SED1)
istedi¤imiz
birtak›m
“Çocuklar›
sportif
etkinliklere
yönlendiremiyoruz,
oynatam›yoruz.” (O23 / ‹2 / YS10 / SED1)
çal›flmalar›
halkoyunlar›
Ö¤rencilerin sosyal ve kültürel etkinliklere kat›lmalar›, kifliliklerini gelifltirme, özgüven kazanma, paylaflma, dayan›flma, güçlüklerle bafletmelerinde önemli bir iflleve sahiptir. Buna
karfl›n baz› okul müdürleri, sosyal ve kültürel etkinlikleri gerçek amac›na ve anlam›na
uygun olarak de¤il de, yaln›zca okula “gelir sa¤lama arac›” olarak kullanmaktad›rlar.
Okul müdürlerinden baz›lar›n›n bu konuyu vurgulayan görüflleri flu flekildedir:
“Yapt›¤›m›z birtak›m sosyal etkinlikler, okula para sa¤lama amac›yla yap›l›r
hale geliyor.” (O14 / ‹1 / YS15 / SED3)
“Her türlü sosyal etkinlik gerçek amac›ndan ç›k›p okula para sa¤lamaya
yönelik araç haline geliyor. Örne¤in pilav günü, ö¤retmen-ö¤renci-velileri
kaynaflt›rmak için de¤il, para sa¤lamak için yap›ld›.” (O19 / ‹1 / YS3 / SED1)
“Dernektekiler, kendi olanaklar›yla yiyecek yap›p çeflitli etkinliklerde sat›yorlar. Örne¤in, e¤itim ve bilim flenli¤inde, halden ucuza ald›¤›m›z salatal›klar›
tanesi 1 milyon TL'den satt›k. Ben buna 'kendi ya¤›yla kavrulmak' diyorum.”
(O15 / ‹1 / YS3 / SED2)
“Gezi düzenleyece¤imizde maliyet fazlas› para isteyerek okula para
sa¤l›yoruz. (O20 / ‹1 / YS19 / SED2)
‹lkö¤retim okullar›n›n finansman›n› sa¤lamaktan devlet neredeyse tümüyle elini çekmektedir. Böyle olunca, yukar›daki ifadelerde de görüldü¤ü gibi, okul müdürleri, okula gelir
sa¤lamak için, e¤itimin olmazsa olmazlar›ndan sosyal ve kültürel etkinlikleri bile bu konu-
99
Makale
da birer araç olarak kullanmaktad›rlar. Bu uygulamalar›n sonucunda da kaybeden
öncelikle ö¤renciler olmaktad›r.
5. Sonuç ve Öneriler
5.1. Sonuçlar
‹lkö¤retim okullar›n›n giderleri büyük ölçüde “özel gelir kaynaklar›”yla karfl›lanmaya
çal›fl›lmaktad›r. Devlet; okullar›n yak›t, elektrik ve su gibi temel gereksinimlerini bile yeterince karfl›lamamaktad›r. Okul müdürlerinin ifadelerine göre yak›t giderlerinin yar›ya yak›n
bir k›sm› kamu taraf›ndan karfl›lan›rken, elektrik ve su giderlerinin karfl›lanmas› düzenlilik
göstermemektedir. “Özel gelir kaynaklar›”yla karfl›lanan giderler ise boya, badana, tamirat ve temizlik giderleri, e¤itimle ilgili araç gereç ve k›rtasiye gideri, telefon giderleri, bilgisayar ve fotokopi makinelerinin bak›m ve onar›m› ile sosyal etkinlik giderleri, okulun sigortalanmas› gideri, yard›mc› personel ücretleri ve zaman zaman ‹lçe Milli E¤itim
Müdürlüklerine yap›lan ödemeler biçiminde s›ralanmaktad›r. Milli E¤itim Müdürlüklerinin,
bu giderlerini karfl›layabilmeleri için okullara kaynak aktarmalar› gerekirken, baz› adlar
alt›nda okul yönetimlerinden para istemesi veya okulun sa¤lad›¤› baz› gelirlerden pay
almalar› oldukça düflündürücüdür.
‹lkö¤retim okullar›nda, gelir büyüklü¤ü bak›m›ndan ilk üç s›rada gösterilen özel gelir kaynaklar› aras›nda “ba¤›fl”lar ilk s›ray› al›rken, ikinci s›rada “kantin kira gelirleri” üçüncü
s›rada ise “anas›n›f› ücretleri” yer almaktad›r. Devlet okullar›nda paras›z olmas› gereken
ilkö¤retimin büyük ölçüde ba¤›fllar yoluyla ayakta kalmaya çal›flmas› dikkat çekicidir.
Milli E¤itim Vakf› arac›l›¤›yla kiraya verilen kantinlerin kira gelirlerinin yaklafl›k _'ü bu vakfa
aktar›ld›ktan sonra bile, okullar için önemli bir gelir kayna¤›d›r. Yasal metinlerce yasaklanm›fl olmas›na karfl›n birçok okul müdürü, “zorunlu olarak” okulun di¤er gereksinimlerini
karfl›lamada anas›n›f› ücretlerini kullanmaktad›rlar.
‹lkö¤retim okullar›n›n “özel gelir kaynaklar›”, gereksinimlerini karfl›lamada yetersiz kalmaktad›r. Okul müdürlerinin büyük ço¤unlu¤u, elde ettikleri gelirlerinin yetersizli¤i nedeniyle
sa¤l›kl› bir fiziksel ortam oluflturamad›klar›n›; bu ba¤lamda gereksinim duyduklar› ö¤retim
araç-gereçlerini yeterince sa¤layamad›klar›n›, yeterli say›da hizmetli çal›flt›ramad›klar›n›,
bu nedenle okulun temizlik ve di¤er baz› hizmetlerinin aksad›¤›n›, okulun gereksinimi olan
bak›m-onar›mlar›n›n gerçeklefltirilemedi¤ini, k›fl mevsiminde zaman zaman ›s›nma sorunlar› bile yaflad›klar›n› ifade etmektedirler. Okul müdürlerinin ço¤u, yine kaynak yetersizli¤i
yüzünden okulda gerçeklefltirmek istedikleri birtak›m sosyo-kültürel etkinlikleri
gerçeklefltiremediklerini, baz›lar› ise amaç d›fl› olarak, bu etkinlikleri okula gelir sa¤lamada araç olarak kulland›klar›n› belirtmektedirler.
5.2. Öneriler
E¤itimin maliyeti, temel e¤itim düzeyinde bile giderek e¤itim hakk›ndan yararlanmak
isteyenlere yüklenmektedir. Oysa e¤itim, temel bir insan hakk› ve bir kamu hizmeti olarak
“herkese paras›z kamusal e¤itim” sunulmal›d›r. Devlet bu hakk›n kullan›m›n› sa¤lamakla
yükümlüdür. Dolay›s›yla okullar “özel gelir kaynaklar›” yaratmak zorunda b›rak›lmamal›d›r.
100
Makale
KAYNAKÇA
----- Ercan, F.(1998). E¤itim ve Kapitalizm: Neo-liberal E¤itim Ekonomisinin Elefltirisi. ‹stanbul: Bilim Yay›nc›l›k ve
Ö¤retim Elemanlar› Sendikas› Ortak Yay›n›.
----- Evrensel. “E¤itimde fiimdi de Elektrik Oyunu”. 31.08.2002.
----- Kavak, Y., Ekinci, C. E. ve Gökçe, F. (1997). ‹lkö¤retimde Kaynak Aray›fllar›: Bir Araflt›rma. Ankara: fiafak
Matbaac›l›k.
----- Keskin, N. E. ve Demirci, A. G. (2003). E¤itimde Çürüyüfl. Ankara: K‹GEM Özellefltirme De¤erlendirmeleri No:
1
----- MEB “Milli E¤itim Say›sal Veriler: 2002-2003” http://www.meb.gov.tr/index800.htm. Eriflim Tarihi: 06.11.2003
----- Mutlu, L. (2002). “E¤itim Finansman›”. http://www.unigenc.com/hayatokulu/arastirma. asp
25.01.2003
Eriflim Tarihi:
----- Önder, ‹., Ünal, I., Özsoy, S. ve Di¤erleri (1998). “E¤itimde Kaynak Yaratma ve Kullan›m› Komisyonu Raporu”
Demokratik E¤itim Kurultay›, 2-6 fiubat. Ankara: E¤itim-Sen Yay›n›.
----- Özsoy, S. (2004). “E¤itim Hakk›: Kendi Dilini Bulamam›fl Bir Söylem” E¤itim Bilim Toplum. Cilt: 2, Say›: 6, Bahar.
Ankara: E¤itim-Sen Yay›n›.
----- Resmi Gazete. Tarih: 26/02/2002, Say›: 24679 (Okul Öncesi E¤itim Kurumlar› Yönetmeli¤i)
----- Temelli, S. (2003). “1990'lardan Günümüze Bütçelerde E¤itim Harcamalar› Üzerine Bir De¤erlendirme” E¤itim
Bilim Toplum. Cilt: 1, Say›: 1, K›fl. Ankara: E¤itim-Sen Yay›n›.
----- Ünal, L. I. (2003). “Meclisteki Partilerin E¤itim Politikalar› ve Hedefleri Üzerine Görüfller” E¤itim Bilim Toplum.
Cilt: 1, Say›: 1, K›fl. Ankara: E¤itim-Sen Yay›n›.
----- Y›ld›r›m, A. ve fiimflek, H. (2000). Sosyal Bilimlerde Nitel Araflt›rma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k, ‹kinci
Bask›.
----- Worldbank. “World Development Report 2000/2001” http://www.worldbank.org/data Eriflim Tarihi:
18.11.2002
101