gana ülke profili

GANA
TEMEL SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER-2003
Resmi adı
Başkenti
Yönetim Biçimi
Bağımsızlık
Etnik Yapı
Nüfus
Yüzölçümü
Dil
Gana Cumhuriyeti
Akra
Anayasal Demokrasi
6 Mart 1957 (İngiltere’den)
% 98,5 Kara Afrikası, % 1,5 Avrupalı ve diğer
21,2 milyon
238.537 km2
İngilizce (Resmi Dil), Afrika Dilleri (Akan, Moshi-Dagambo,
Ewe, Ga)
Din
Hıristiyan (%63), Müslüman (%16), Yerli İnanışları (%21)
Başlıca Şehirler
Akra (1.65 milyon) Kumasi (1,17 milyon), Tamale (200 bin)
Doğal Kaynaklar
Altın, elmas, boksit, manganez, kauçuk
Başlıca Tarım Ürünleri
Kakao, pirinç, kahve, manyok, yer fıstığı, mısır, muz,
patates, sebze, ananas, deniz ürünleri, kereste
Başlıca Sanayi Sektörleri Madencilik, hafif sanayi, alüminyum eritme işlemleri, gıda
işleme
GSYİH
7,6 milyar $
GSYİH/Kişi
359 $
GSYİH Büyüme Hızı
%5,2
GSYİH Sektörel Dağılımı Tarım ve ormancılık (%30), İmalat sanayi (%25 ), Hizmetler
(%30), Madencilik (% 5-6),
Tüketici Fiy. Enflasyonu
%21,2
Toplam Dış Borç
8 milyar $
Dış Ticaret Hacmi
5,9 milyar $
İhracat
2,6 milyar $
İthalat
3,3 milyar $
Başlıca İhraç Ürünleri
Altın, kakao, kereste, ton balığı, boksit, alüminyum,
manganez cevheri, elmas, tarim ve işlenmiş tarım ürünleri,
balık ürünleri, ananas
Başlıca İthal Ürünleri
Sermaye teçhizatı, petrol, gıda ürünleri
Cari İşlemler Dengesi
255,2 milyon $
Para Birimi
Cedi(C)
Efektif Döviz Kuru
Cedi (C)= 100 pesewa 8,677C=1$ (2003 yılı ortalama)
Döviz Kuru
9.017 C=1$ (10 Ekim 2004 tarihi itibarıyla)
Üyesi
Olduğu ABEDA, ACP, AfDB, C, CCC, ECA, ECOWAS, FAO, G-24,
Uluslararası ,Kuruluşlar
G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICFTU, ICRM, IDA, IFAD,
IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM (Gözlemci),
ISO, ITU, MINURSO, MONUC, NAM, OAS (Gözlemci),
OAU, OPCW, UN, UNAMSIL, UNCTAD, UNESCO, UNIDO,
UNIFIL, UNIKOM, UNITAR, UNMEE, UNMIBH, UNMIK,
UNMOP, UNMOT, UNU, UPU, WCL, WFTU, WHO, WIPO,
WMO, WToO, WtrO
Kaynak: The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report October 2004
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Nüfus-Etnik Yapı
2000 yılında gerçekleştirilen nüfus sayımına göre ülkenin resmi nüfusu 18,9 milyondur.
Sözkonusu sayıma göre nüfus artış hızı ise 1984 yılındaki nüfus sayımından beri yılda
%2,7 olmuştur. Ülkenin nüfus artış hızı, Batı Afrika’nın tamamının aynı dönem için %2,9
olan nüfus artış hızından düşük olsa da, %2 olan az gelişmiş ülkeler ortalamasından
yüksektir. Ancak, ülkenin nüfus artış hızı giderek yavaşlamaktadır. Bunda doğum
oranlarının düşüşü (Tahmini olarak kadın başına 4,5 çocuk olup, Batı Afrika’daki en düşük
orandır.) ve AIDS’e bağlı yüksek ölüm oranları rol oynamaktadır. Dünya Bankası verilerine
göre nüfus artış hızı 1985-1994 arasında %2,8 iken, 1995-2002 döneminde %2,2’ye
gerilemiştir. 2003 yılı itibarı ile ülkede HIV/AIDS ile yaşamını sürdüren, yaşları 15-49
arasında 320.000 kişinin var olduğu tahmin edilmektedir. Gana’nın AIDS problemi pek çok
Güney Afrika ülkesinde yaşanmakta olan kriz boyutuna ulaşmamıştır. (Güney Afrika
Cum.’deki AIDS’li sayısı 5 milyon 300 bin iken, bu sayı Gana’da 320.000’dir.) Ülkenin
sağlık bütçesinin %15’i HIV/AIDS sorununa ayrılmıştır.
2000 yılı nüfus sayımına göre nüfus yoğunluğu, km2 başına 79,3 kişidir. Ashanti, toplam
nüfusun %19,1’inin yerleşik olduğu, ülkedeki en yoğun nüfusa sahip bölgedir. Ashanti’yi
Greater Accra bölgesi (%15,4) takip etmektedir. Öte yandan Accra bölgesi km2 başına
895,5 kişi ile nüfus yoğunluğunun en yüksek olduğu bölgedir. Accra’yı Central ve Ashanti
bölgeleri takip etmektedir. 15 yaşın altındaki nüfusun toplam nüfusa oranı 1984’te %45
iken, %41,3’e düşmüştür. Diğer yandan 64 yaşın üzerindeki nüfusun oranı ise 1984’te %4
iken, %5,3’e yükselmiştir. Bu gelişmeler sağlık alanındaki ilerlemeleri ve ortalama yaşam
süresindeki artışı ortaya koymaktadır.
En fazla nüfusa sahip etnik grup nüfusun %49,1’ini oluşturan Akan’lardır. Akan’ları MoleDagbon (%16,5) ve Ewe (%12,7) etnik grupları takip etmektedir.
Ülkedeki işgücünün yaklaşık 9 milyon olduğu tahmin edilmektedir. Toplam işgücünün
%50,4’ü erkek, %49,6’sı kadındır.
Nüfusun %63’ü Hıristiyan, %16’sı ise Müslüman’dır. Diğer yandan nüfusun %21’i ise yerel
Afrika inanışlarını sürdürmeye devam etmektedir.
Nüfus ve İşgücü
Nüfus (milyon)
Nüfus Artış Hızı (%)
İşgücü (milyon)
1998
18,8
1,6
8,9
1999
19,3
2,7
9,1
2000
19,6
1,6
9,3
2001
19,9
1,5
9,5
2002
20,3
2,0
9,7
Kaynak:The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report August 2005.
Eğitim
1970’li yıllara kadar Gana, Batı Afrika’nın en gelişmiş eğitim sistemine sahipti. 1975
yılından sonra, giderek kötüleşmeye başladı. Hükümet, eğitim sisteminin organizasyonu ve
finansmanının yeniden yapılandırılması için çaba göstermektedir. 2000 yılında Gana
Yaşam Standartları Araştırması, 15 yaş ve üstündeki kadınların %21’inin, erkeklerin ise
%15’inin okuma yazma bilmediğini göstermektedir. Bu durumu 1985 yılı ile
karşılaştırdığımızda ise, okuma yazma bilmeyen 15 yaş ve üstündeki kadınların %58,
erkeklerin ise %36, hiç okula gitmeyen yetişkinlerin %32 olduğunu görülmektedir. Dünya
Bankasına göre, okuma yazma bilmeme oranındaki azalmanın devam etmekte ve 2002
yılında bu oran kadınlarda %34, erkeklerde %18 olmuştur.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Eğitim reformları, eğitim sistemindeki değişiklikleri içermektedir.
Siyasi ve İdari Yapı
Gana 6 Mart 1957’de İngiltere’den bağımsızlığını kazanmıştır. Ülkenin ilk anayasası 1957
yılında hazırlanmış olup, İngiliz çok partili parlamenter demokrasi sistemine
dayandırılmıştır. Ülkenin Cumhuriyet olmasından sonra 3 yıl içinde anayasada çeşitli
değişiklikler yapılmış, 1960 yılında Anayasa değiştirilmiştir. 1964 yılında tek partili bir
yönetim oluşturularak Anayasa’da yeniden değişiklik yapılmıştır. Bu tarihten itibaren
anayasadaki çeşitli değişiklikler devam etmiştir.
Gana’nın günümüz Anayasası 1992 yılında, ülkenin 1979 yılından beri ilk çok partili seçimi
gerçekleştirdiği tarihte kabul edilmiştir. Sözkonusu Anayasanın büyük çoğunluğu,
Amerikan yönetim sistemine dayanmakta olup, yürütme görevini her dört yılda bir genel
seçimle seçilen başkana vermektedir. Kabine Başkan tarafından atanmakta, yasama
meclisi tarafından onaylanmaktadır. Parlamentodaki üye sayısı 2004 seçimlerinde nüfus
artışına bağlı olarak 200’den 230’a çıkarılmıştır.
Gana’nın halihazırdaki Başkanı John Agyekum Kufuor’dur. Kufuor’un hem Gana’da hem
de uluslararası alanda güçlü bir imajı bulunmaktadır. Batı Afrika’daki anlaşmazlıkların
çözülmesinde aktif rol oynamaktadır.
Coğrafi Yapı
238.537 km2 yüzölçümüne sahip Gana, Batı Afrika’da Gine Körfezi kıyısında yer
almaktadır. Ülkenin komşuları doğusunda Togo, batısında Fildişi Sahili, kuzeyinde ise
Burkina Faso’dur. 2.094 km’lik karasal sınıra sahip ülkenin komşuları ile sınırlarının
uzaklığı ise şöyledir: Togo: 877 km, Fildşi Sahili: 668 km, Burkina Faso: 549 km. Ülkenin
kıyı şeridinin uzunluğu ise 539 km’dir.
Tropik iklime sahip ülkede sıcaklıklar genellikle 21-30ºC arasındadır. Kuzeydeki savan
bölgelerde, güneydeki kıyı şeridine göre daha geniş derece farklılıkları oluşmaktadır.
Mart’tan Haziran’a kadar ve Eylül’den Ekim’e kadar süren iki yağış sezonu bulunmaktadır.
En fazla yağış ülkenin güney batısına düşmektedir. En sıcak aylar Mart ve Nisan olup, bu
aylarda sıcaklık 35 ºC’ye kadar yükselmekte ve çok yüksek nemlilik yaşanmaktadır. En
yağışlı ay ise Haziran’dır. Haziran ayında düşen ortalama yağış miktarı 178 mm’dir.
Haziran ayından sonra hasat dönemi gelmektedir.
Ülkenin güney batısındaki ormanlık bölge 82.000 km2’lik alana sahiptir. Bu alan ülke
topraklarının %34’ünü kapsamakta olup, Gana’nın ağaç ve kereste ihracatının ana
kaynağıdır. Dünya Bankası verilerine göre 1990-2000 arasında ülkedeki toplam ormanlık
alanlar senede %1,7 oranında azalmıştır.
Ülkenin altın yatakları Ashanti ve Western bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Ancak Central ve
Brong-Ahafo bölgelerinde de geniş rezervler bulunmaktadır.
Dünyanın en büyük yapay gölü olan Volta Gölü Gana’da (Akosombo Barajı’nın kaynağı)
bulunmaktadır.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Ülkenin tarımsal üretiminin büyük çoğunluğu kuzeyde üretilmektedir. En önemli tarımsal
ürün olan kakao, ülkenin kuzeyindeki tüm bölgelerde yetiştirilmektedir. Tarımsal üretim
ülke genelinde geleneksel yöntemlerle gerçekleştirilmektedir.
Akra Bölgesi ve ülkenin orta kısımlarının bazı bölümleri sel baskınlarına karşı
dayanıksızdır.
Altyapı
Taşımacılık Altyapısı
Gana 1957 yılında bağımsızlığını kazandığında, gelişmekte olan ülkeler arasında,
dünyanın en gelişmiş karayolu ağına sahipti. Ancak 1970’ler boyunca taşımacılık sistemi
ve limanlar ciddi ölçüde kötülemiş ve telefon ağı vasat düzeyde işlemiştir. 1980’lerin
başından itibaren karayolları ve limanlarda önemli tamiratlar gerçekleştirilmiş, ulusal
elektrik şebekesi ülkenin pek çok bölgesine özellikle kuzey Gana’ya ulaştırılmıştır. Ancak
hala yüksek düzeyde yatırıma ihtiyaç bulunmakta olup, gelecek yıllarda pekçok altyapı
projesi beklenmektedir. Yeni altyapı projelerinin finanse edilmesinde özel sektör
yatırımlarına ihtiyaç duyulmaktadır.
Karayolu taşımacılığı iç taşımacılıkta kullanılan başlıca taşımacılık türüdür. Yük
taşımacılığının %98’i karayolu ile gerçekleştirilmektedir. Buna rağmen Gana’da iyi
düzenlenmiş bir karayolu taşımacılığı sistemi bulunmamaktadır.
Ülkenin batı komşusu Fildişi Sahili’nde çıkan çatışmalar Gana’nın limanlarına trafik akışını
artırmış, bu da 2003 yılında ülkeye giren kamyon sayısını artırarak, karayollarının zarar
görmesine neden olmuştur. Mülteci akışı da ülkenin karayolu altyapısının zarar görmesine
neden olan bir unsurdur. Karayolları ağının toplam uzunluğu 39.409 km olup, bunun
11.653 km’si asfaltlı, 27.603 km’si ise asfaltsızdır.
Ülke Akra, Kumasi, Sekondi-Takorasdi’yi birbirine bağlayan 953 km’lik bir demiryolu ağına
sahiptir. Ancak, demiryolu ile ulaşım uzun sürmekte ve sıklıkla rötarlar yaşanmaktadır.
Örneğin Takoradi’den Akra’ya ulaşım (296 km) demiryolu ile bir ya da birkaç gün sürerken,
bu uzaklık karayolu ile en fazla 4 saat sürmektedir. 2003 yılında hükümet, demiryolu ağını
Burkino Faso, Fildişi Sahili ve Togo ile bağlamak üzere uzatma yönünde planlar olduğunu
açıklamıştır. Ancak finansman sorunu nedeni ile sözkonusu projelerin kısa vadede
gerçekleşmesi beklenmemektedir.
Gana’ya çok sayıda havayolu şirketinin uçuşları bulunmaktadır. Gana Havayolları Şirketi,
ülkenin ulusal havayolu taşımacılık şirketidir.
Akra’daki Kotoko uluslararası havaalanından Avrupa’ya, ABD’ye, Güney Afrika’ya ve Batı
Afrika’daki pekçok ülkeye direkt uçuşlar yapılabilmektedir. Kotoka Uluslararası
Havaalanı’nın genişletilmesi çalışmaları 2003 yılı başlarında tamamlanmış bulunmaktadır.
Böylece havaalanının yolcu kapasitesi 68.000’den 120.000’e çıkmıştır. Havaalanının
sözkonusu kapasite artışı ve Fildişi Sahili’ndeki sorunlar nedeni ile Abidjan’ın ticaretindeki
azalmaya bağlı olarak Batı Afrika’nın ulaşım merkezi haline gelmesi beklenmektedir.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Limanlar
Doğudaki Tema ve batısındaki Sekondi-Takoradi ülkenin limanlarıdır. Limanlardaki işlem
hacmi, 1980’lerdeki rehabilitasyon çalışmalarının ardından giderek artış göstermiştir.
Sözkonusu çalışmalar gemilerin tur sürelerinin düşmesine neden olmuştur. Gemi tur
süreleri Batı Afrika’daki en hızlı tur süreleridir.
İthalatın en önemli kısmı Tema limanı üzerinden gerçekleştrilirken, ihracatın çoğunluğu ise
Takoradi limanından yürütülmektedir. Fildişi Sahili’nde yaşanan sorunlar nedeni ile
tamamen kara ile çevrili olan Burkina Faso, Mali ve Nijer’in alternatif yollar araması
sayesinde ülkenin bu iki limanının trafiği artış göstermiştir. Hükümet bu gelişmeler
sonucunda Tema ve Takoradi’nin bölgenin yeni ticaret merkezleri haline gelmesine yönelik
çalışmalar başlatmıştır. Halihazırda, Tema’daki rıhtımlardan birinin bir konteyner terminali
haline getirilmesi yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Bu projenin iki yıl sürmesi
beklenmektedir. Aynı zamanda iki limanda da depolama tesisleri, ihracatı geliştirme
bölgeleri, nakliye bölgeleri geliştirme yönünde planlar da yapılmaktadır.
Volta Gölü üzerindeki ülke içi taşımacılık, yetersiz tesisler nedeni ile verimli ve hızlı
olamamaktadır. Volta, Ankobra ve Tano nehirleri üzerinde 1.293 km’lik su yolu mevcuttur.
Telekomünikasyon Altyapısı
Gana’nın telekomünikasyon sistemi yatırımların yetersizliği nedeni ile zayıf düzeydedir.
Telefon hattına sahip olan kişi sayısı düşük düzeydedir. 2003 yılı itibarı ile kullanımda olan
292.098 ana hat bulunmaktadır.
Mobil telefon kullanıcılarının sayısı sabit hat kullanıcılarından fazladır. Mobil telefon
kullanıcılarının sayısı 1996 yılında 12.766 iken, 2000’de 130.045, 2003’te 822.873
olmuştur. Lisanslı dört servis sağlayıcısı bulunmaktadır: Scancom, Ghana Telecom,
Milicom ve Kasapa. Scancom, 535.000 abone ile en önemli servis sağlayıcıdır.
Halihazırda ülkede 30’dan fazla Internet servis sağlayıcısı bulunmaktadır. 2002 yılı itibarı
ile çoğunluğu şehirlerde olmak üzere ülkede 170.000 internet kullanıcısı olduğu tahmin
edilmektedir.
Doğal Kaynaklar
Gana, geniş altın, elmas, manganez ve boksit yataklarına sahiptir. Volta Gölü çevresindeki
göl ve nehirler hidroelektrik güç üretim imkanları sunmaktadır. Ülkenin Tano havzasında
14,3 milyon varillik kanıtlanmış petrol rezervi ve tahmini olarak 193 milyar metre küplük
doğal gaz rezervi bulunmaktadır. Afrika’nın batı kıyılarında bulunan ülkenin önemli bir
balıkçılık potansiyeli de bulunmaktadır. Gana’nın güney batısı 82.000 km2 lik geniş
ormanlarla kaplı olup, bu durum ülkenin %34’üne karşılık gelmektedir.
GENEL EKONOMİK DURUM
Tarım sektörü, ekonominin temeli olup GSYİH’ya katkısı yaklaşık %30-40’dır. Çalışan
nüfusun ise yaklaşık %60’ı tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Kakao en önemli ihraç
kalemi olup, bu ürünü kereste, sebzeler, deniz ürünleri ve ananas takip etmektedir. Tarım
sektörü uluslararası piyasalardaki fiyat dalgalanmalarına açık olan bir sektördür. Tarımdaki
ürün sayısını arttırma çalışmaları sınırlı etki yaratmıştır.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Hizmetler sektörü GSYİH’nın %30’unu oluşturmaktadır. Hizmet sektöründe en büyük alt
sektör hükümetçe sağlanan hizmetlerdir. Bunu parekendecilik, restorant ve otel
işletmeciliği izlemektedir. Endüstrinin GSYİH’ya katkısı %25, madencilik sektörünün ise
%5-6 seviyesindedir. Madencilik içerisinde önemli olan faaliyeti altın madenciliği oluşturur.
GSYİH ve Büyüme Oranlarının Yıllar İtibarı ile Görünümü
2000 2001 2002 2003 2004*
GSYİH (milyar $)
5,0
5,3
6,2
7,6
8,7
GSYİH Büyüme Hızı
3,7
4,2
4,5
5,2
5,8
Kaynak: The Economist Intelligence Unit,GhanaAugust 2005.
*: Tahmini
Ekonomik politika
Gana 1983 yılından itibaren IMF ve Dünya Bankası yardımı ile kapsamlı bir ekonomik
gelişme programı izlemektedir. Programın amacı makroekonomik dengesizliği azaltmak ve
yapısal reformları gerçekleştirmektir. Program ile mali ve parasal disiplin kurulmuş, döviz
kuru serbestisi sağlanmıştır. Ayrıca program ile, bankaların bilançolarındaki tahsil
edilemeyen alacakların düşülmesi ve devletin bankalardaki hissedarlığı sona erdirilmesi
sonucunu beraberinde getiren mali sektör liberilizasyonu da sağlanmıştır. Bu durum ise
bankacılıkta rekabeti beraberinde getirmiştir.
IMF ile yapılan en son anlaşma Mayıs 2003 tarihinde onaylanmıştır. Yoksulluğun
azaltılması ve büyüme amaçlı 258 milyon $ tutarındaki kaynak gelecek üç yıl zarfında
kulandırılacaktır. Hükümetin 2003 yılındaki mali performansı IMF tarafından pozitif olarak
değerlendirilmiştir. 2003 yılında hükümet iç borçları azaltmıştır.
2004 yılı bütçesinin temel amacı GSYİH’nın %2.2’si oranındaki net iç boçların geri
ödenmesidir. Kamu harcamalarının azaltılması ve gelirlerin arttırılması amaçlanmaktadır.
Mali açığın GSYİH’nın %1.7’sine indirilmesi hedeflenmiştir. Ücret ve maaşlar harcama
kalemleri içerisinde en önemli yeri tutmaktadır. Borç faizleri ise harcamalardaki diğer
önemli kalemi oluşturmaktadır. Dolaysız vergiler özellikle katma değer vergisi en önemli
gelir kalemini meydana getirmektedir. Alt yapı iyileştirme harcamalarını karşılayabilmek
için iç kaynak miktarı iki kat arttırılmış ve 125 milyon $ tahsis edilmiştir.
2001 yılından itibaren Merkez Bankasının bağımsızlığı yönünde adımlar atılmış olup bu
amaçla Merkez Bankası yasası ile, hükümetin Merkez Bankasından bir mali yıldaki toplam
gelirlerinin %10’u oranında borçlanabilmesi öngörülmüş, Merkez Bankasının özel
kuruluşlara dış borç garantisi vermesi önlenmiş ve Merkez Bankasının karar vermeden
önce hükümetle istişarede bulunacağı alanlar azaltılmıştır.
Gana, yoğun bir özelleştirme programı üstlenmiş bulunmaktadır. Bununla birlikte, son
yıllarda özelleştirme programı yavaş ilerlemektedir. Bazı anahtar kuruluşların hala
satılması beklenmektedir. Volta Nehir İşletmesi (En önemli elektrik üretim ve dağıtım
şirketidir.), Gana Su Şirketi (Greater Accra bölgesine hizmet vermektedir.), Tema Petrol
Rafinerisi (Ülke içinde tüketilen tüm rafine petrol ürünlerini üretmektedir.), Gana Elektrik
Şirketi (Elektriğin başlıca dağımcısı olan şirkettir.) ve Gana Ticaret Bankası-GCB (aktif ve
mevduat büyüklüğü bakımından en büyük ticari bankadır.) satışı tamamlanması beklenen
anahtar kuruluşlardır.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Ekonomik performans
1970’lerden itibaren ülkeyi etki altına alan ekonomik gerilemenin tersine çevrilebilmesini
teminen, ülkede 1983’ten itibaren pek çok ekonomi politikası ve program uygulamaya
konulmuştur.
Bu politikalar neticesinde GSYİH 1983’ten itibaren güçlü büyüme göstermiştir. 1995-1999
yılları arasında GSYİH büyüme hızı yılda ortalama %4,4 olmuştur. Ancak 2000 yılında
ekonomik büyüme ülke parası Cedi’nin değer kaybına bağlı olarak gelişen makroekonomik
istikrarsızlık nedeni ile %3,7 gerilemiştir. 2001 yılında hizmet sektöründeki büyüme
paralelinde GSYİH hızı %4,2 olmuştur.
2001 yılındaki büyüme hızı, altın madenlerindeki üretim düşüşüne rağmen taşımacılık,
iletişim, toptan ve perakende ticaret ve turizmin alt sektörlerindeki (restoran işletmeciliğ
gibi) büyüme sayesinde olmuştur.
2002 yılında hükümet hedefi çerçevesinde reel GSYİH artış hızı %4,5 olmuştur. 2002
yılında büyümeye en fazla katkısı olan sektör madencilik sektörü olmuştur. Tarım %4,1,
sanayi ise %4,7 oranında büyümüştür. Madencilik üretiminde 2001 yılında gözlenen
düşüşten sonra 2002’de yaşanan %4.5 oranındaki artış, altın fiyatlarındaki ve üretimindeki
artıştan kaynaklanmaktadır.
2003 yılında gerçekleşen %5,2 oranındaki büyüme tarım sektörünün yüksek
performansından kaynaklanmış olup, 1991 yılından bu yana gözlenen en yüksek orandır.
Tarım sektöründeki dikkate değer artış, kakao sektörünün %16,4 oranında büyümesi
sayesinde gerçekleşmiştir. Madencilik ve inşaat sektörleri de sırası ile %4,7, %6,1 artış
gösteren önemli sektörler olmuştur. Altyapı projelerinin, özellikle yol rehabilitasyon
çalışmalarının, desteklenmesi inşaat sektörünün güçlü büyüme göstermesini sağlamıştır.
Hizmet sektörü içinde, taşımacılık sektörü 2003 yılında en hızlı gelişme gösteren alt sektör
olmuştur. Bunun nedeni önceki yıllarda Fildişi Sahili üzerinden taşınan malların bu
ülkedeki sivil çatışma nedeni ile Gana üzerinde taşınmaya başlanması olmuştur.
Enflasyon
1990’lı yılların başında ülke ekonomisinin ayırdedici özelliği yükselen enflasyon olmuştur.
1995 yılı sonunda enflasyon oranı %59,5’e yükselmiştir. Hükümetin enflasyondaki artış
eğilimini makreokonomik istikrarı sağlayarak ve IMF ile anlaşılan limitlere uyum göstererek
durdurma amacı Merkez Bankası’nı sıkı para politikası uygulamak zorunda bırakmıştır.
Bunun sonucunda enflasyon 1998 ve 1999 yıllarında sırası ile %14,6 ve %12,4 oranlarına
gerilemiştir. Ancak 2000 yılı sonunda enflasyon yeniden %40,5’e yükselmiştir. 2000 yılında
kaydedilen yüksek enflasyonun başlıca sebebi Cedi’nin değer kaybı olmuştur. Enflasyon
artışında hükümetin KDV oranını %25 artırarak %12,5’e yükseltmesi ve zorunlu olmayan
ithal tüketim mallarına %20’lik özel tüketim vergisi koyması da etkili olmuştur. Dünya petrol
fiyatlarının yüksek düzeyde seyretmesi ve Cedi’nin değer kaybının devam etmesi de
enflasyon artışının 2001’de sürmesine neden olmuştur. 2002 yılında uygulanan sıkı para
ve maliye politikaları, iyi hasat ve düşen dünya petrol fiyatları enflasyonda düşüş sağlamış
ve oran %14.8’e gerilemiştir. 2003 yılında enflasyon yeniden yükselerek %26.7 olmuştur.
1999-2003 ortalama enflasyonu ise %22.4 olarak gerçekleşmiştir. 2004 yılı enflasyonunun
%13, 2005 yılı enflasyonunun petrol fiyatlarındaki artışa bağlı olarak %17.4 olması
beklenmektedir.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Bölgesel eğilimler
Gana 10 bölgeye bölünmüş olup herbir bölgenin başkenti bulunmaktadır. Herbir bölge bir
bölge bakanı ve ekibince yönetilmektedir. Ayrıca bu bölgeler de merkezi hükümetçe mali
yönden desteklenen ilçe meclislerince yönetilen ilçelere bölünmüştür. Gana’da 110 ilçe
bulunmakta ve herbirinin başında bir yönetici bulunmaktadır. Yerel Yönetimler ve Kırsal
Kalkınma Bakanlığı merkezi olmayan bu yapıdan sorumludur.
Ülke gayrıresmi olarak kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmış bir görüntü arz etmektedir.
Kuzey üç bölge olup bu bölgeler Kuzey, Kuzeydoğu ve kuzeybatıdır. Güney ise Ashanti,
Brong-Ahafo, Orta bölge, Doğu, Greater Accra, Volta ve Batı olmak üzere yedi bölgedir.
Koloni döneminden beri kalkınma program ve projeleri açısından güney daha avantajlı
konumda olmuştur. Doğal kaynaklarda güneyde yoğunlaşmıştır. Ayrıca tarım açısından
güney daha uygun bir iklime sahiptir. Hükümetin kuzeyde sürdürdüğü projelere rağmen iki
bölge arasındaki gelişme farkı büyüktür. Bu durum kuzeyden güneye göçe neden olmakta
nüfus yoğunluğu güneyde artmaktadır.
Ekonomik Sektörler
Tarım
Tarım sektörü GSYİH’nın %30’undan fazlasını oluşturmakta ve toplam işgücünün yaklaşık
%60’ını istihdam etmektedir. Sektördeki büyüme diğer sektörlerin gerisinde kalmakta ve
büyük ölçüde hava koşullarına bağlı olması nedeni ile öngörülememektedir. Ekili arazilerin
yalnızca %0,02’si sulanmaktadır.
Son yıllarda, tarım sektöründeki büyüme kakao ve ormancılık alt sektörlerindeki
genişlemeye bağlı olarak gelişme göstermiş ve sözkonusu büyüme yıllık ortalama %4
olmuştur. 2003 yılında tarımsal üretim artış hızı %6,1 olup, 1985’ten beri gözlenen en
yüksek artış hızına ulaşmıştır. Sözkonusu artış kakao sektöründeki güçlü büyümeden
kaynaklanmıştır. Tarım sektöründeki olumlu gelişmeler hava koşullarının iyi gitmesinin
yanı sıra, kamu politikalarının uzun vadeli olumlu etkilerinden de kaynaklanmaktadır.
Ekonomik reformlar çerçevesinde hükümet gıda fiyat kontrollerini kaldırmış, üreticilere
ödenen kakao fiyatlarını ve çeşitli hizmetleri artırmıştır. Dünya Bankası’nın Afrika Gelişme
Göstergelerine göre, devamlı ekilen alanlar düzenli olarak artış göstermiş olup, 1995
yılında tahmini olarak 2,8 milyon ha olan ekili alanlar, 2000 yılında 3,6 ha olmuştur.
Ortalama yıllık büyüme oranı %5,6’dır. Bununla birlikte, gıda ürünleri üretiminde yeterli
gelişme sağlanamamıştır. Son on yılda sadece manyok ve pirinç üretiminde artış
görülmüştür. Bu durum, yatırım azlığı, zayıf teknoloji ve son yıllarda ekilen alanların
kalitesinin iyi olmaması gibi nedenlerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Gübre ve diğer
bazı tarım ürünlerindeki sübvansiyonların kaldırılması da bazı ürünler üzerinde etkili
olmuştur.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Başlıca Tarım Ürünlerinin Üretimi (bin ton)
Tahıl
Mısır
Pirinç
Darı
Sorgum
Nişastalı
Hammaddeler
Manyok
Cocoyam
Tatlı patates
Plantain
1999
1 684
1 014
210
158
302
14 847
7 845
1 707
3 249
2 046
2000
1 677
1 013
215
169
280
15 037
8 107
1 635
3 363
1 932
2001
1 605
938
253
134
280
16 275
8 966
1 688
3 457
2 074
2002
2 155
1 400
280
218
257
17 770
9 731
1 860
3 900
2 279
2003
2 042
1 289
239
176
338
18 186
10 239
1 805
3 813
2 329
Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004
Kakao Çekirdeği Üretimi (Bin ton)
Toplam
1998/99
397
1999/00
430
2000/01
395
2001/02
339
2002/03
497
Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004
En önemli tarımsal ürün kakaodur. Kakao ihracatı 2004 yılında ihracat gelirlerinin en
önemli kaynağı olmuş, kakaonun ihracat getirisi altın ihracatını da geçmiştir. Gana 1960’lı
yılların başlarında dünyanın en büyük kakao üreticilerindendi. Yıllık ortalama 450.000 ton
kakao üretimi mevcuttu. Ancak, üretim 1983/1984 yıllarında 159.00 ton’a düşmüştür.
Bununla birlikte, hava koşulları ve hastalıklara rağmen üretim önemli ölçüde iyileşme
göstermiştir. Gana kakaosu dünyanın en yüksek kaliteli kakaosu olmakla birlikte, çeşitli
hastalıklar görülmekte ve dağıtım altyapısındaki aksaklıklar nedeni ile ürün zaman zaman
zarar görmektedir. Üretimdeki bu iyileşmenin başlıca nedeni üretici fiyatlarındaki artış ve
çeşitli hizmetlerin artmasıdır. 1990 yılından beri üretici fiyatlarında her yıl ortalama %50’nin
üzerinde artış yapılmıştır. Kakao üretimi son iki yılda artış göstermiştir. 2001/2002
yıllarında 340.000 ton olan kakao üretimi 2002/2003 yıllarında 496.800 tona, 2003/2004
yıllarında 735.000 tona yükselmiştir. Bu durum, Gana’nın Endonezya’dan sonra dünyanın
ikinci büyük kakao üreticisi konumuna getirmiştir.
Orman ürünleri ve balıkçılık diğer önemli tarımsal sektörlerdir. Ülkenin üçte birinden fazlası
ormanlarla kaplıdır. Ancak, bu ormanların tamamı ticari ormancılığa uygun değildir.
Ülkenin batısındaki ormanlardan elde edilen ürünler ticaret için kullanılmaktadır.
Ormancılık başlıca ihracat sektörleri içinde üçüncüdür. 2003 yılında ormancılık
ürünlerinden 175 milyon $’lık ihracat geliri elde edilmiştir. Kereste İhracatı Geliştirme
Kurulu orman ürünlerinin pazarlanması ve fiyatlandırılmasından, Orman Ürünleri
Denetleme Bürosu kalite standartlarının geliştirilmesi ve izlenmesinden sorumludur.
Gana’da iki türlü balıkçılık yapılmaktadır. Birincisi deniz avcılığı, diğeri ise balık
yetiştiriciliğidir. Deniz avcılığı en önemli kalemdir. 539 km kıyıya sahip olup, kıta sahanlığı
ise 200 mildir. Balık üretimi talebi karşılayamamaktadır. 2003 yılında balık ve diğer deniz
ürünleri toplam ihracatı 27 milyon $’dır.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
İmalat Sanayi
Afrika ülkesi olarak Gana’nın sanayisi göreceli bir çeşitliliğe sahiptir. Ülke, aluminyum
eritme işlemleri, kereste işleme, gıda işleme, biracılık, çimento üretim, petrol işleme, tekstil,
elektronik, ilaç, madencilik v.b. çok çeşitli sanayi kollarına sahiptir. Sanayi alanındaki bu
çeşitlilik bağımsızlık sonrasında kendine yeterli bir ülke yaratma çabasından
kaynaklanmıştır. Ancak zayıf planlama ve uygun olmayan politikalar nedeni ile varlığını
sürdürebilir durumdaki pek çok sanayi dalı yedek parçalar için gerekli döviz sıkıntısı
çekerken, varlığını sürdüremeyecek durumdaki, verimsiz pek çok fabrika korumacı
politikalar ve sübvansiyonlarla ayakta tutulmuştur. 1982 yılı itibarı ile Gana’nın orta ve
büyük ölçekli fabrikalarındaki kapasitenin yalnızca %21’i kullanılır durumdaydı.
1983 yılında yürürlüğe konan ekonomik iyileştirme programı ile imalat sanayinde çeşitli
düzenlemelere gidilmiştir. Sübvansiyonların azaltılması, sektörleri rekabete açık hale
getirecek düzenlemelerin yapılması firmaların bazılarını kapanmaya, bazılarını da ayakta
kalabilmek için performanslarını artırmaya itmiştir. En iyi gelişmeyi gösteren sektörler
tekstil, hazır giyim, metaller, plastik ve demir dışı metal ürünler olmuştur. Sözkonusu
düzenlemeler sonrasında imalat sanayiinin sektörel yapısı fazlaca değişmemiş, tekstil,
gıda ve içecek, çimento gibi hafif sanayi ürünlerine yönelim olmuştur.
1998 yılında yaşanan enerji sıkıntısı fabrikaları kapasitelerinin altında çalışmaya itmiş ve
imalat sanayi üretimi düşüş göstermiştir. Özellikle üretimleri büyük ölçüde enerji üretimine
dayanan çelik ve alüminyum üreticileri büyük zarar görmüştür.1999 ve 2000 yıllarında
imalat sanayi üretimi yeniden sırası ile %21,1 ve %18,8 oranlarında artış göstermiştir.
2000 yılında Cedi’nin hızlı değer kaybı ithal hammadde maliyetlerinin artmasına neden
olmuş, imalat sanayi üretimindeki artış yavaşlayarak %4,9 olmuştur. İzleyen yıllarda üretim
artışı bu seviye civarında gerçekleşmiştir. (2002’de %4,8, 2003’te %4,6) Gıda-içecek ve
demir-çelik sektörleri son yıllarda en hızlı büyüyen sektörler olmuştur.
2002 ve 2003 yılında Yeni Patriotic Parti Hükümeti hazır giyim, manyok ve palm yağı için
üç adet Başkanlık Özel Girişimi (PSICs) başlatmıştır. Hazır giyim girişiminin amacı,
Amerikan piyasasına giderek artan bir biçimde girmektir. Manyok girişimi ise köy
işletmelerini geliştirmeyi amaçlamaktadır.
İmalat Sanayiinin Görünümü (%)
Gıda Ürünleri
İçecek
Tütün ve Tütün Ürünleri
Tekstil, Giyim ve Deri Ürünleri
Orman Ürünleri
Petrol Ürünleri
Kimyasal Ürünler (petrol hariç)
Demir Dışı Metaller
Diğer
2003
16,0
7,5
8,5
15,0
6,0
19,0
6,0
9,0
13,0
Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
İmalat sanayi sektörünün gelişimi önündeki en önemli engel, harcanabilir gelirin çok düşük
olması nedeni ile Gana’nın küçük bir pazar olmasıdır. Ayrıca tesis maliyetlerinin yüksek
olması, hükümet politikaları gibi unsurlar da caydırıcı olabilmektedir.
İnşaat
İnşaat, sanayi sektörünün ikinci en büyük alt sektörüdür. Sanayi üretimindeki payı %30,
GSYİH’daki payı %8’dir. Yol yapım çalışmaları inşaat sektörü içinde önemli yere sahiptir.
Gana’nın mevcut yolları tamir edilmekte, yeni yollar da inşaa edilmektedir. Sözkonusu
inşaat faaliyetlerinde hem yabancı hem de yerel firmalar yer almaktadır. Yabancı şirketler,
gerekli makinelere ve uzmanlığa sahip oldukları için genellikle otoyollar gibi büyük inşaat
işlerini üstlenirken, yerel firmalar tali yollar gibi daha küçük çaplı inşaat işlerini
üstlenmektedir. İnşaat sektöründeki büyüme finansman teminine ve hükümetin taahhütleri
verme hızına göre gelişmektedir.
Enerji
Elektrik Üretim ve Tüketimi (milyar kilowatt saat)
Elektrik Üretimi
Akosombo
Kpong
Termal Tesis
Elektrik Tüketimi
Gana Elektrik Şirketi (ECG)
Volta Alüminyum Şirketi (Valco)
Madenler
İhracat
1999
5 925
4 289
880
717
6 804
3 493
1 928
696
326
2000
7 223
5 557
1 052
372
7 858
3 919
2 505
630
392
2001
7 832
5 520
1 085
108
8 030
4 175
2 565
569
302
2002
7 295
4 177
858
*
*
*
*
*
*
2003
5 900
3 210
674
*
*
*
*
*
*
* Bu bilgiye ulaşılamamıştır.
Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004
Ülke içinde üretilen enerjinin en önemli kaynağı hidroelektriktir. Volta Gölü ve gölün barajı
Akosombo’daki 912 milyon watt’lık ana hidroelektrik güç istasyonuna güç sağlamaktadır.
Güç üretimi yağışlardan önemli ölçüde etkilenmektedir. 1997 yılı sonunda Volta Gölü’ndeki
su seviyesi ani düşüş göstermiş, bu nedenle 1998 yılında ciddi bir enerji krizi yaşanmıştır.
Bu kriz nedeni ile sanayi üretimi düşürülmüş, ülkenin elektrik ihracatı geçici bir duraklama
yaşamıştır.
1998 yılında yaşanan kriz ve ülkenin gelişen madencilik sektörü hükümeti ve özel sektör
kuruluşlarını enerji konusunda önlemler almaya yöneltmiş ve alternatif enerji kaynakları
arayışına gidilmiştir. Ülkenin petrol ve gaz kaynaklı enerji istasyonlarının kapasitesi
artırılmıştır. Aboadzede yeni bir şubenin 440 milyon watt’lık üretimi artırılmıştır. İki türbinin
daha eklenmesi ile 2001 yılı sonu itibarı ile tesisin toplam güç üretimi 660 milyon watta
yükselmiştir. Halihazırda bir Amerikan şirketi tarafından ülkenin başlıca altın madenlerine
enerji sağlayacak 220 milyon watt’lık bir tesis de Tema’da yapılmaktadır. Elektrik krizi,
Gana Ulusal Petrol Şirketi-GNPC’yi Tano havzasında bulunan gazı kullanabilecek enerji
tesisleri kurmaya teşvik etmiştir. Ancak, bu yöndeki planlar henüz tamamlanmamıştır.
İthal edilen ham petrol ülkenin tek petrol rafinerisi Tema Petrol Rafinerisi- TOR’da
işlenmektedir.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Gana, Fildişi Sahili ve Nijerya’ya uzanan bir offshore gaz boru hattının inşaası planlarına
dahil olmuştur. Bu çerçevede Gana hükümeti ve Fildişi Sahili 1999 yılında bir Anlaşma
imzalamıştır. Fildişi Sahili hükümeti sözkonusu boru hattının gelecekte çok daha geniş
ölçekli bölgesel bir boru hattı projesine (Batı Afrika Gaz Boru Hattı-WAGP)
dönüştürülmesini öngörmektedir. WAGP projesi 500 milyon $ tutarında bir proje olup
Benin, Gana, Nijerya ve Togo hükümetleri ile petrol devleri Chevron ve Shell’i içine
almaktadır. Proje ile ilgili son yatırım kararının 2004 yılı bitiminden önce alınarak, 2006 yılı
sonunda ilk gazın akışının sağlanması öngörülmektedir. WAGP, Nijerya gazının deniz
altındaki 680 km’lik bir boru hattı ile Gana’ya akıtılmasını, buradan Togo ve Benin’e
ulaştırılmasını amaçlamaktadır. Projenin hayata geçmesi ile bölgede daha temiz ve ucuz
elektrik elde edilebilecektir.
Madencilik
Mineral Üretimi
Altın (milyon oz)
Boksit (‘000 ton)
Manganez (‘000 ton)
Elmas (‘000 karat)
1998
2,34
408,6
421,0
869,4
1999
2,55
353,1
541,4
648,0
2000
2,50
503,8
895,7
686,6
2001
2,27
678,4
813,3
1.169,6
2002
2,14
684,0
1.140,0
993,5
Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004
Altın ülkenin en önemli ihracat geliri kaynağı ve madencilik sektörünün en önemli
cevheridir. Altın ve diğer mineraller 2003 yılında ihracatın %32’sini oluşturmuştur. Bunun
içinde altının payı yaklaşık %95’tir. Ülkenin altın rezervleri Ashanti bölgesinde ve Batı ve
Orta bölgelerde bulunmaktadır. Ülkenin en büyük altın üreticisi AngloGold Ashanti’dir.
Altın Üretimi (oz)
Ashanti Group
Gold Fields (Ghana)
Abosso Goldfiels
Billiton Bogosu
Resolute (Ghana)
Bonte Gold Mines
Satellite Goldfields
Prestea Sankofa Gold
2001
1.002.636
527.011
302.563
87.122
108.827
65.293
69.809
8.257
2002
964.752
523.489
306.597
124.393
102.455
46.054
4.181
2.263
Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004
Ülkenin önemli miktardaki elmas rezervleri Birim havzasında yer almaktadır. Elmas
sektörü yönetim politikaları ve sektördeki yolsuzluk, kaçakçılık gibi hususlardan olumsuz
yönde etkilenmiştir. Elmas sektörü, devlet elindeki Ghana Consolidated Diamonds (GCD)
tarafından yönetilmektedir. Hükümet yıllardır GCD’yi özelleştirmeye çalışmış, ancak
başarılı olamamıştır. 2004 yılının başlarında Supper&Associates adlı Amerikan şirketi
GCD’yi almak için bir ihale kazanmıştır. Ancak, iki kere ödeme yapmaması nedeniyle,
sözkonusu ihale işlemi şüpheye düşmüştür. GCD şimdi kapasitesinin 1/3’ü kadar üretim
yapmakta olup, tam kapasite ile üretim yapabilmesi için yaklaşık 10 milyar $’lık yatırıma
ihtiyaç duyulmaktadır.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Ülke, dünyanın önde gelen manganez ihracatçılarından biridir. Devlet elindeki Gana Ulusal
Manganez Şirketi’nin 1995 yılında özelleştirilmesinin ardından üretim artışı gözlenmiştir.
Yeni yatırım programı ve yeniden yapılandırma sayesinde üretim 1996 yılında 193.096 ton
iken, 2002’de 1,14 milyon tona yükselmiştir.
Ülkenin 120 milyon ton olarak tahmin edilen boksit rezervlerinin yalnızca küçük bir kısmı,
Bui’de çıkarılmaktadır. Ghana Bauxite isimli şirket ülkedeki tek üreticidir. Volta Alüminyum
Şirketi (Valco) Gana boksitini alüminaya çevirmemekte, Jamaika kaynaklı hammaddeleri
kullanmaktadır. Avustralya firması BHP Billiton ülkede bir alüminyum tesisi kurma planı
bulunmaktadır. Valco’da %10 hisseye sahip Amerikan Şirketi Alcoa ise hisse sayısını
artırarak Gana boksitini kullanmayı amaçlamaktadır. Diğer taraftan Rus madencilik şirketi
Rusal da Valco’da hisse edinme arzusunu açıklamıştır.
Mali hizmetler
1989 yılında yapılan reformlar neticesinde mali hizmetlerde önemli gelişme sağlanmıştır.
1989 bankacılık Yasası minimum sermaye ölçütünü, sermaye yeterlilik oranlarını ve
bankacılık düzenleme ve gözetim koşullarını belirlemiştir. Yeni bir bankacılık yasası
hazırlıkları mevcut olup Merkez Bankası (The Bank of Ghana) bankacılık ve bankacılık dışı
mali sektörü düzenlemektedir.
Ülkede 18 banka mevcut olup bunların on tanesi ticari banka, beş tanesi tüccar bankası üç
tanesi ise kalkınma bankasıdır. Diğer taraftan, beş adet yabancı banka bulunmaktadır. Bu
bankalar, Societe Generale, Barclays Bank, International Commecial Bank (of taiwan),
Stanbic Bank ve Standard Chartered Bank Ghana’dır. Gana Commercial Bank 131 şubesi
ile en yaygın şube ağına sahip bankadır. Barcylas Bank, Gana Commercial Bank ve
Standard Chartered Bank bankacılık sektöründeki toplam aktiflerin %55’ine sahip
bulunmaktadır.
Uluslararası bankalar için ödenmiş sermaye miktarı Şubat 2003 tarihinden itibaren 7.6
milyon $ olarak belirlenmiştir. Bankaların küçük ve orta ölçekli işletmelere kredi açmada
istekli davranmadığı yolunda görüşler bulunmaktadır. Bankaların kredi faiz oranları ile
tasarruf mevduatına uyguladıkları faizler arasında büyük farklar vardır. Kredi faiz
oranlarının yüksekliği ödenmeyen borç riskleri ve yüksek munzam karşılık oranlarından
kaynaklanmaktadır.
Hükümetin orta vadeli amacı mali sektörü etkin hale getirmek ve uluslararası mali sisteme
tamamen entegre etmektir. Bankacılık dışı mali sektör gelişmekle birlikte göreceli olarak
küçüktür. Menkul kıymetler ve sermaye piyasasında üç iskonto kuruluşu bulunmaktadır.
Bunlar, CDH Discount, the Securities Discount Company ve Fidelity Discount House’dır.
19 sigorta kuruluşu bulunmakta olup, sektörde kamu kuruluşları hakimdir. State Insurance
Company’nin hükümetçe özelleştirilmesi planlanmaktadır. Mortgage ve kiralama şirketleri
de mevcuttur.
Gana Borsası (GSE) 1989 yılında kurulmuş olup, 1990 yılından itibaren şirket hisseleri,
tahvil ve kamu menkul kıymetleri ticaretine başlamıştır. Borsada 27 şirket kayıtlı olup Ekim
2004 itibarıyla toplam değerleri 10.8 milyar $’dır. Ancak bu miktar içerisinde AngloGold
Ashanti’nin payı %80 seviyesindedir. İşlem hacmi ise toplam değerin yaklaşık %2’si
seviyesindedir. Kamunun borsaya ilgisi ise göreceli olarak düşüktür.
2001 yılından sonra GSE Index’i hızlı bir yükşeliş göstermiş olup $ bazında %380
artmıştır. Bu artışta, makroekonomik durumun düzelmesi, artan döviz rezervleri, düşük
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
enflasyon ve dengeli kur politikası ve kamu borçlanma kağıtları faizindeki düşüş etkili
olmuştur.
Diğer hizmetler
Turizm Gana’da altın ve kakaodan sonra döviz kazandırıcı üçüncü en büyük faaliyettir.
Hükümet yapmış olduğu onbeş yıllık master planları neticesinde, Ganayı turistlerin
uluslararası ziyaret yerlerinden biri haline getirmeyi hedeflemektedir. Gana tarihi mirasa
yönelik turlara ağırlık vermiş ve Afrika kökenli Amerikalıların oluşturduğu piyasayı hedef
piyasa olarak belirlemiştir. Eski köle kaleleri ve vahşi yaşam parklarına yatırımlar
yapılmıştır.
Yatak sayısı 1992 ile 2003 yılları arasında iki kat artarak 22.909 adete yükselmiştir. Dört
yıldız ve üzerindeki otel sayısı çok az sayıdadır. 2002 yılındaki turizm geliri 519 milyon
dolar ülkeyi ziyaret eden turist sayısı 2003 yılı itibarıyla 550.000 kişidir. Turistler ağırlıklı
olarak İngiltere, ABD, Almanya ve Fransa’dan gelmektedir.
DIŞ TİCARET
Gana’nın dış ticaretinin görünümü, bir Afrika ülkesinin tipik dış ticaret yapısını
yansıtmaktadır. Genel olarak ülkenin dış ticareti, büyük bir açık vermekte olup, altın, kakao
ve kereste gibi bazı temel ürünlere bağımlıdır. Bu bağımlılık, sözkonusu temel ürünlerin
üretimlerindeki ve dünya fiyatlarındaki dalgalanmalara göre, ihracat gelirlerinin değişken
olması sonucunu doğurmaktadır.
Yıllar İtibarı ile Dış Ticaretin Görünümü (milyon $)
İhracat
İthalat
Hacim
Denge
2000
1.936
2.767
4.703
-831
2001
1.867
2.969
4.836
-1.102
2002
2.015
2.707
4.722
-692
2003
2.563
3.276
5.839
-713
2004a
2.785
4.297
7.082
-1.512
a: Tahmini
Kaynak: The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report August 2005.
Başlıca İhraç Ürünleri (2003, milyon $)
Altın
Kakao Çekirdeği ve Ürünleri
Kereste ve Ürünleri
830,1
802,2
174,7
Kaynak: The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report, August 2005
İthalatın Görünümü (2003, milyon $)
Petrol dışı ürünler
Petrol
2.406,4
562,9
Kaynak: The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report, August 2005
2003 yılına kadar olan 10 yıllık dönemde dış ticaret gelirleri Amerikan Doları bazında yıllık
ortalama %10,1 oranında büyümüştür. Ancak bu oran ani yıllık dalgalanmaları
göstermemektedir. Örneğin ihracat 1997 yılında olumsuz hava koşulları nedeni ile kakao
üretiminin düşüş göstermesi sonucunda %5,1 oranında düşerken, 1998 yılında ülkenin
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
kakao ve altın üretimindeki sıçramaya bağlı olarak %40,3 oranında artmıştır. 2002 ve 2004
yılları arasında uluslararası kakao ve altın fiyatlarındaki güçlü artış ve üretim artışına bağlı
olarak ihracat artış hızının yaklaşık %20 olması beklenmektedir. 2004 yılının ilk altı ayı
itibarıyla kakao ihracatının altın ihracatını geçmiş olduğu gözlenmiştir. Böylece 1991
yılından bu yana ilk kez kakao en önemli ihraç malı konumuna gelmiştir.
Başta iyi hava koşulları olmak üzere çeşitli faktörlere bağlı olarak kakao ihracatı 2001’den
bu yana ikiye katlanırken, altın ihracatının da artması ve diğer geleneksel olmayan
ürünlerde de ihracat gerçekleştirilmesi Gana’nın ihracatını pazar ve hava koşullarına daha
az duyarlı hale getirmiştir.
Altın, kakao, kereste gibi geleneksel ürünler haricindeki ürünlerin ihracatı 1984 yılında 1,9
milyon $ iken, 2003’te 701 milyon $’a ulaşmıştır. Bu ürünlerin toplam ihracattan aldıkları
pay ise %27’ye ulaşmıştır. Söz konusu ihracat sektörleri başta balık ürünleri ve ananas
olmak üzere tarım, işlenmiş tarım ürünleridir. İşlenmiş kereste ve alüminyum ihracatı da
artış göstermiştir. Geleneksel olmayan ürünlerin ihracatı 1999 ve 2000 yıllarında Cedi’nin
değer kaybetmesi sayesinde artmıştır.
Ülkenin ithalat düzeyini başta iç talep ve imalat sanayi ürünlerinin uluslararası fiyatları
belirlemektedir. Aynı zamanda kur politikalarının ve döviz rezervlerinin de ithalat üzerinde
büyük etkisi bulunmaktadır. Örneğin, 2000 yılında Cedi’nin değer kaybetmesi ile ithalat
ciddi düşüş göstermiştir. İhracat gelirlerindeki artışla döviz rezervleri artan ülkenin
2002’den itibaren ithalat talebi de güçlü bir artış göstermiştir.
Petrol ithalatın yaklaşık %10’unu oluşturmaktadır. Uluslararası petrol fiyatlarındaki
değişmelerin ithalat üzerinde sınırlı bir etkisi bulunmakla birlikte, fiyatların yüksek olduğu
dönemlerde petrolün ithalattaki payı %20’lere varabilmektedir.
Dış ticaret dengesi 1995 yılından bu yana açık vermektedir. Dış ticaret açığı 1999 yılında
1,27 milyar $’lık en yüksek düzeye ulaşmıştır. 2002 yılında ithalatın düşmesi ve ihracatın
yüksek kakao ve altın fiyatlarına bağlı olarak yüksek artış göstermesi ile dış ticaret açığı
692 milyon $ seviyesine düşmüştür. 2002 yılından bu yana gözlenen hızlı ihracat artışına
rağmen, döviz miktarındaki artışla birlikte ithalat talebi canlanmış olduğu için dış ticaret
açığının artması beklenmektedir.
2003 Yılı İtibarı ile Dış Ticarette Başlıca Ülkeler
İhracat
Hollanda
İngiltere
Fransa
Almanya
İtalya
%
11,2
10,8
7,8
6,2
4,6
İthalat
Nijerya
Çin
İngiltere
Fildişi Sahili
ABD
%
21,2
8,6
6,7
5,8
5,6
Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Report August 2005
Gana ticaretinin büyük kısmını OECD ülkeleri ile gerçekleştirmektedir. Gana’nın OECD
ülkeleri haricindeki başlıca ticaret ortağı Nijerya’dır. Ülke, petrol ithalatının çoğunluğunu
Nijerya’dan ve komşusu Fildişi Sahili’nden gerçekleştirmektedir. Ülkenin başlıca ihraç
pazarı ülkenin kakaosunun çoğunluğunun işlendiği Hollanda’dır. Hollanda’yı İngiltere ve
Fransa takip etmektedir.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
DIş Ticaret Düzenlemeleri Ve Standartlar
Gana gümrüklerinde mal sınıflaması harmonize sisteme göre tespit edilmektedir. İthal
vergileri her yıl değişmekte ve değer, ağırlık ve hacme göre hesaplanmaktadır. Bu ülkeye
gelen mallar ithal vergisi, katma değer, özel vergi, ve ithalat özel tüketim vergisine tabidir.
İthal vergileri çeşitli mallar için aşağıdaki oranlar üzerinden tahsil edilmektedir.
%0 vergi : Tarım ve sanayi makinaları, eğitim materyali ve güneş enerjisi pil, levha ve
panelleri.
% 0.5 ECOWAS vergisi: ECOWAS’a üye olmayan ülkelerden gelen tüm mallara.
%0.5 EDIF vergisi: Tüm ithal mallarda.
%5 vergi: 82, 84, 85. fasıllar, 8703’te yer alan silindir kapasitesi 1900 cc’yi aşmayan
motorlu taşıtlar, 8701, 8702, 8716 daki ticari araçlar, kereste ve diğer doğal kaynak
üretiminde kullanılan materyaller.
%10 vergi: ham maddeler, bilgisayar yazılımı, ses kaydı için kullanılmamış materyal.
%20 vergi: Diğer tüm mallar. Bu oran satandart gümrük vergisidir.
İthalatta uygulanan katma değer vergisi %12.5’dir. Ayrıca, Ulusal sağlık sigortası programı
kapsamında 1 Ağustos 2004 tarihinden itibaren %2.5 oranında ek Sağlık Sigortası Vergisi
uygulamasına başlanılmıştır. Ek vergiden muaf mal ve hizmetler sağlık hizmetleri,
engelliler için olan mallar, su, sivrisinek ağı, balıkçılık aletleri, tuz, eğitim materyali, elektrik,
acil yardım malzemesi ve temel gıda ve tarımsal ürünlerdir.
İthalat hakkında bilgi aşağıdaki web sitesinden sağlanabilmektedir.
http:/www.cepsghana.org
Tüm mallar ithalat vergisine tabi olmakla birlikte yasa, hükümet,
organizasyon ve kuruluşlar için istisnalar tanımıştır.
imtiyazlı kişi,
Nisan 2000’de Gana hükümeti ad valorem vergi hesaplamasında değerleme yöntemini
Brussels Definition of Value (BDV) sisteminden Custom Valuation Code (CVC)‘a
dönüştürmüştür. Yükleme öncesi denetim kaldırılmış olup, ithal partisinin Gana
Limanlarına varışta denetime tabi tutulması uygulamasına geçilmiştir.
Gana’ya ithalatta denetim yetkisine haiz dört şirket, Gateway Services Limited, BIVAC
International, Ghana Link Network Services ve Inspection and Control Services’tir.
İthali yasak mallar uyuşturucu, zehirli atıklar, civalı tıbbi sabun, kontamine mallar, uyarı
içermeyen yabancı menşeli sigara, toprak, taklit para ve yerel yasalarca yasaklanmış
mallar.
Gana’dan altın ihracatı yasal olarak ancak değerli madenler pazarlama şirketi (PMMC)
kanalıyla yapılabilmektedir.
Geçici kabul:
Gana yasalarına göre üç ay içerisinde aynen veya işlenmiş olarak ihraç edilmek kaydıyla
mallar gümrük vergisiz olarak ülkeye sokulabilmektedir. Eğer mallar geçici kabul ile
getirilip ülkede satılmak istenirse gümrük bilgilendirilmeli ve satış öncesi vergiler tamamen
ödenmelidir. Ticari gösteriler için gelen mal ve örnekler de üç ay içerisinde tekrar ihraç
edilmelidir.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Standartlar:
Gana Standart Kuruluşu (GSB) Gana’ya ithal edilen malların kalitesini garanti etmesinin
yanısıra standart geliştiren ve standartları yürürlüğe koyan bir kuruluştur. GSB halihazırda
160 standardı yürürlüğe koymuş ve 300’ün üzerindeki yabancı standardı da sertifikaya
bağlamıştır. İmalatçı ve ithalatçının GSB’ye kayıt olması gerekmektedir. GSB ISO 9000
standardını Gana için henüz kabul etmemiştir. Ancak firmaları bu konuda
desteklemektedir.
Gıda ve İlaç İdaresi (FDB) ise, gıda, ilaç, kozmetik ve kamu sağlığına ilişkin sonuçları
olan diğer ürünleri onaylamaktadır. Bu görev GSB ile FDB arasında yetki çatışması
doğurmaktadır.
Tüm ürünlerin GSB tarafından sertifikaya bağlanması zorunludur. Sertifika vermek için
Gana dışında yetki verilen bir kuruluş yoktur. Standartlar resmi gazetede
yayımlanmaktadır. GSB aynı zamanda ticaretteki teknik engellere ilişkin müracaat
noktasıdır.
1992 yılında uygulamaya konan etiketleme kurallarına göre ithal edilen veya üretilen
malların üzerinde aşağıdaki bilgiler İngilizce olarak yer almalıdır.
-Malın adı
-Net ağırlık veya bileşenlerin net miktarı
-Ürün bileşenlerinin kompozisyonu
-Üretim tarihi
-Son kullanım tarihi
-Ürünün lot veya parti numarası
-Üreticinin veya acentanın adı adresi
-Kullanım talimatı
-Depolama, boşaltma vs.için herhangibir özel talimat
-Herhangibir uyarı
İletişim adresi
Ghana Standards Board
P.O box MB245 Accra, Ghana
Yatırım Koşulları
Yabancı sermayeyi ülkeye çekmek Gana’nın ekonomik kalkınma programlarında önemli
bir unsur olarak gösterilmektedir. Yabancı sermayeyi ülkeye çekmede Dünya Bankası
yardımlarıyla kurulan Gana yatırım Danışma Komitesine önem atfedilmektedir. Komitede
çok uluslu ve yerli firmalar yanında IMF, Dünya Bankası ve BM gözlemcileri de
bulunmaktadır. Komitenin amacı yabancı sermayenin yatım yapacağı ortamın oluşması
için hükümet politikalarının oluşturulmasına yardımcı olunmasıdır. Gana 1990’lı yılların
başında özelleştirme programına başlamış olup, 350 kamu işletmesinin yaklaşık 300’ü
özelleştirilmiştir. Bu firmaların çoğu yabancı firmalarca satın alınmıştır.
Yabancı sermaye için yasal yapıyı oluşturmak amacıyla Gana Yatırım Geliştirme Merkezi
Yasası 1994 yılında çıkarılmıştır. Yasa yabancı doğrudan yatırımlar yanında sermaye
piyasasındaki pörtföy yatırımlarını da düzenlemektedir. Yasada küçük ölçekli ticaret,
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
taksi işletmeciliği, bahis ve şans oyunları, güzellik salonu ve berberlik Ganalıların iştigal
alanındaki meslekler olarak belirtilmektedir.
Web sitesi belirtilen Gana Yatırım Geliştirme Merkezi (www.gipc.org.gh) yatırımları kayıt
ettiği gibi yatırımcılara gerekli bilgiyi de sağlamaktadır.
Gana da iş kurulması uzun bir zaman almakta olup, beş devlet kuruluşundaki işlemlerin
tamamlanmasına ihtiyaç göstermektedir. Dünya Bankası raporlarına göre 85 günlük bir
süreye ihtiyaç göstermektedir. Ganalılar ile birlikte oluşturulacak ortaklıklar için minimum
sermaye 10.000$, sırf yabancılarca oluşturulacak şirketler için ise 50.000 $’dır. Ticaret
firmalarında ise Ganalı ortak olup olmadığına bakılmaksızın, minimum yabancı hisse
miktarı 300.000$ olup, en az 10 Ganalı çalıştırma şartı bulunmaktadır. Yabancıların yerli
yatırımcıya göre farklı uygulamaya tabi tutulduğu sektörler emlak, bankacılık, menkul
kıymetler ve balıkçılıktır.
Maden ve madencilik alanındaki yabancı sermayeyi ise 1994 tarih ve 475 sayılı Maden ve
Madencilik Yasası düzenlemektedir. Petrol Yasası (PNDCL 84) ise petrol çıkarılması ve
üretilmesini düzenlemektedir.
Ganada serbestçe dalgalanan serbest bir kur rejimi vardır. Nasıl kazanıldığı belgelenebilen
fonların transfer ve dövize dönüştürülmesinde herhangi bir kısıtlama bulunmamaktadır.
Gana para birimi Cedi
Dolara ve diğer Avrupa para birimlerine kolayca
değiştirilebilmektedir. Yatırımlara ilişkin yasa, yatırımlardan kaynaklanan kar payı ve net
karın, borç ödemelerinin, teknoloji transferinden kaynaklanan ücretlerin, işletmenin
satışından doğan gelirlerin ve yatırımdan sağlanan faizlerin döviz ile transferine müsaade
etmektedir.
Hükümet ulusal savunma, kamu güvenliği ve sağlığı, kamu düzeni, kamu ahlakı, şehir ve
bölge planlaması, kamu çıkarı için mülkün kullanımı amaçları ile kamulaştırma ve
millileştirmeye müracaat edebilmektedir. Ancak, hızlı ve adil bir tazminat ödenmesi
öngörülmüştür. Yargı yolu açıktır. Son yıllarda kamulaştırma yönünde bir uygulama
yoktur.
Yabancı yatırımlar yasası, diğer yollar ile çözülemeyen anlaşmazlıklar konusunda
Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Yasası Komisyonu kurallarına dayalı tahkim veya
ülkeler arasındaki karşılıklı anlaşmalara atıfta bulunmaktadır. Yabancı yargı kararlarının
Gana’da tanınması karşılıklılık esasına dayalıdır.
Gana anlaşmazlıkların çözümü
konusunda Newyork Konvansiyonunu imzalamıştır.
Doğrudan yabancı yatırım miktarı 2003 yılında 88,6 milyon $, 2004 yılında ise 143,73
milyon $ seviyesindedir. Kurumlar vergisi oranı % 32.5’dir.
Fikri mülkiyet haklarının korunması yönünde yasal düzenlemeler yapılmaktadır. Gana
Dünya Fikri Mülkiyet Hakları Örgütünün (WIPO) üyesidir. WTO TRIPS anlaşmasını
uygulamak için adımlar atılmakta olup, Gana parlamentosu kopyalama yasası hariç tüm
TRIPS düzenlemelerini kabul etmiştir.
Bankacılık sektörü küçük ölçeklidir. Ülkede 18 banka içerisinde en büyük banka olan Gana
Ticaret Bankasının net yaklaşık değeri 50 milyon $’dır. Gana Borsası gelişen piyasalar
içerisinde en iyi performans gösterenler içerisinde mütala edilmektedir. Borsada 29 şirket
kayıtlıdır. Kayıtdışı mali sektör bulunmakta olup, özel sektör mali tasarrufları geleneksel
olarak buraya kanalize olmaktadır.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Üç adet serbest bölge bulunmakta olup, bunlar Accra, Mpitsin ve Ashiem’de yer
almaktadır.
1996 yılında kurulmuşlardır. Tema ve Takoradi limanları ile Kotoka Uluslararası
Havalimanı ile bu alanlarla bağlantılı yerler serbest bölgeler içerisindedir. Serbest bölgede
faaliyet gösterebilmek için firmaların ürünlerinin %70’ini ihraç etmesi gerekmektedir.
Serbest bölgede çalışan firmaların 10 yıllık kurumlar vergisi muafiyeti ve ithalatta 0 gümrük
vegisi avantajı bulunmaktadır.
TÜRKİYE-GANA İKİLİ İLİŞKİLERİ
Anlaşma ve Protokoller
Anlaşma
Ticaret, Ekonomik ve Teknik İşbirliği
Anlaşması
KEK I. Dönem Toplantısı
İmza
Tarihi
30.04.199
7
03.09.199
8
RG
Tarihi
01.08.19
97
11.07.19
99
RG Sayısı
23067
23752
Kaynak:Dış Ticaret Müsteşarlığı Anlaşmalar Genel Müdürlüğü.
Türkiye-Gana Dış Ticaretinin Yıllar İtibarı ile Görünümü (000 $)
YILLAR
İHRACAT İTHALAT DENGE HACİM
1995
7.693
7.536
157 15.229
1996
5.944
5.907
37 11.851
1997
12.716
7.539
5.177 20.255
1998
11.749
14.950
-3.201 26.699
1999
61.307
18.157 43.150 79.464
2000
12.796
27.958 -15.162 40.754
2001
17.736
35.578 -17.842 53.314
2002
22.658
39.224 -16.566 61.882
2003
36.867
95.208 -58.341 132.075
2004
31.779
80.601 -48.822 112.380
2004(0cak-Haziran)
13.644
35.698 -22.054 49.342
2005(0cak-Haziran)
16.850
18.792
-1.942 35.642
Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı EBİM Kayıtları.
İhracat:
Gana’ya 2002 yılında 22,6 milyon $ olan ihracatımız, 2003 yılında % 62 oranında artarak
36,8 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. 2004 yılında ise ihracatımız bir önceki yıla göre
%13,8 oranında azalarak 31,7 milyon $’ a ulaşmıştır. 2005 yılı Ocak- Haziran döneminde
ihracatımız 16,8 milyon $ olarak gerçekleşmiştir.
Türkiye’nin Gana’ya ihracatında tatlı bisküviler, sıvı dielektrik transformatörleri, klinker,
diğer elektrik iletkenleri, motosiklet, mopet diğer aksam, parçaları, demir veya çelikten
eşya, alaşımsız aluminyumdan diğer sac, şerit ve levhalar, otobüs-kamyon dış lastiği; yeni,
diğer elektrik iletkenleri (80v<gerilim<1000 volt için), demir/çelikten yemek pişirme
cihazları, aluminyum alaşımlarından diğer çubuk ve profiller, demir/çelikten diğer inşaat© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
aksamı, buğday unu/mahlut unu, dizell/yarı dizell motorlu taşıtlar, ev tipi buz dolabıkompresörlü, makarna; yumurtasız (pişirilmemiş), diğer ekmekçi mamülleri önem arz eden
ürün gruplarıdır.
Başlıca Maddeler İtibarıyla İhracatımız ($)
GTİP
190531
850423
252310
854449
871419
732394
760691
401120
854459
732111
760429
730890
110100
870422
841821
190219
190590
180690
870590
MADDE ADI
TATLI BİSKÜVİLER
SIVI DİELEKTRİK
TRANSFORMATÖRLERİ:GÜCÜ>10000
KVA
KLİNKER
DİĞER ELEKTRİK İLETKENLERİ
(GERİLİMİ=<80 VOLT İÇİN)
MOTOSİKLET, MOPET DİĞER AKSAM,
PARÇALARI
DEMİR/ÇELİKTEN (DÖKME HARİÇ)EV
İŞLERİNDE KULLANILAN EMAYE EŞYA
ALAŞIMSIZ ALUMİNYUMDAN DİĞER
SAC, ŞERİT VE LEVHALAR
OTOBÜS-KAMYON DIŞ LASTİĞİ; YENİ
DİĞER ELEKTRİK İLETKENLERİ
(80V<GERİLİM<1000 VOLT İÇİN)
DEMİR/ÇELİKTEN YEMEK PİŞİRME
CİHAZLARI (GAZ YAKITLI/HEM GAZ
HEM DİĞER YAKITLI)
ALUMİNYUM ALAŞIMLARINDAN DİĞER
ÇUBUK VE PROFİLLER
DEMİR/ÇELİKTEN DİĞER İNŞAATAKSAMI
BUĞDAY UNU/MAHLUT UNU
DİZELL/YARI DİZELL MOTORLU
TAŞITLAR (5TON<TAŞIMA
KAPASİTESİ<20 TON)
EV TİPİ BUZ DOLABI-KOMPRESÖRLÜ
MAKARNA; YUMURTASIZ
(PİŞİRİLMEMİŞ)
DİĞER EKMEKÇİ MAMÜLLERİ
DİĞER ÇİKOLATA, KAKAO İÇEREN
GIDA MÜSTAHZARLARI
ÖZEL AMAÇLI DİĞER MOTORLU
TAŞITLAR
2002
795.895
2003
2.187.677
2004
3.379.360
3.015.431
5.651.312
2.926.270
392.512
2.092.435
1.894.051
1.075.647
1.797.759
1.578.496
2.402.903
1.623.415
1.292.009
1.132.545
1.317.164
364.004
945.857
1.207.587
915.151
1.085.668
999.848
717.709
1.025.209
995.960
1.268.400
1.453.502
965.432
10.949
1.794
854.759
285.801
330.665
784.020
1.022.487
716.106
670.204
267.916
9.255
537.703
209.440
657.228
471.421
352.381
214.435
432.250
460.707
383.127
382.208
796.116
1.037.617
336.188
Kaynak: Dış Ticaret Müşteşarlığı EBİM Kayıtları.
İthalat:
2002 yılında Gana’dan 39,2 milyon $ olan ithalatımız, 2003 yılında %142 oranında artarak
95,2 milyon $ olmuştur. 2004 yılında ise ithalatımız bir önceki yıla göre % 15,3 oranında
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
azalarak 80,6 milyon $ seviyesine ulaşmıştır. 2005 yılı Ocak- Haziran döneminde
ithalatımız 18,7 milyon $ olarak gerçekleşmiştir.
Türkiye’nin Gana’dan ithalatında kakao dane ve kırıkları (ham/kavrulmuş, bütün/kırık), altın
(diğer işlenmemiş şekillerde olanlar, para yerine kullanılmayan), orkinos/yazılı orkinos
(dondurulmuş), susam tohumu, uzunlamasına kesilmiş diğer tropikal ağaçlar, odun
kömürü, kakao tozu (ilave şeker/diğer tatlandırıcı maddeler içermeyen), kakao hamuru;
yağı alınmamış gibi ürün grupları önem arz etmektedir. 2004 yılında, anılan ülkeden
ithalatımızda kakao dane ve kırıkları (ham/kavrulmuş, bütün/kırık) ithalatının payı %
86,1’dir
Türkiye’nin Gana’dan Başlıca Ürünler İtibarı ile İthalatı ($)
GTIP
MADDE ADI
2002
180100 KAKAO DANE VE KIRIKLARI
(HAM/KAVRULMUŞ, BÜTÜN/KIRIK)
710812 ALTIN (DİĞER İŞLENMEMİŞ
ŞEKİLLERDE OLANLAR, PARA
YERİNE KULLANILMAYAN)
030343 ORKİNOS/YAZILI ORKİNOS
(DONDURULMUŞ)
120740 SUSAM TOHUMU
440729 UZUNLAMASINA KESİLMİŞ DİĞER
TROPİKAL AĞAÇLAR; KALIN >= 6MM.
440200 ODUN KÖMÜRÜ
180500 KAKAO TOZU (İLAVE ŞEKER/DİĞER
TATLANDIRICI MADDELER
İÇERMEYEN)
180310 KAKAO HAMURU; YAĞI ALINMAMIŞ
441214 KONTRPLAKLAR; EN AZ BİR YÜZÜ
GENİŞ YAPRAKLI AĞAÇTAN OLAN
(KALIN = < 6MM)
110100 BUĞDAY UNU/MAHLUT UNU
110814 MANYOK NİŞASTASI
120799 DİĞER YAĞLI TOHUMLAR VE
MEYVALAR
940380 DİĞER MADDELERDEN MOBİLYALAR
620462 KADIN/KIZ ÇOCUK İÇİN PANTOLON,
ŞORT VS.; PAMUKTAN
940150 ROTEN KAMIŞI, SEPETÇİ SÖĞÜDÜ,
BAMBU VB MAD. OTURMAYA
MAHSUS MOBİLYALAR
2003
2004
38.147.673 90.788.428 69.443.173
856.535
4.076.061
7.789.170
2.972.772
43.440
131.803
67.987
45.698
41.426
166.087
46.057
40.535
27.576
11.879
11.752
5.620
1.225
2.940
2.763
1.072
2.761
Kaynak: Dış Ticaret Müşteşarlığı EBİM Kayıtları.
Ekonomik Entegrasyonlara Üyelik
Afrika Birliği: (AU) Afrika Birliği, Afrika Birlik Organizasyonu’nun yerini almış, merkezi
Adis Ababada olan bir kuruluş olup, 2001 yılı Mayıs ayında üye ülkelerin 2/3’ünün kurucu
yasayı onaylaması ile 2002 yılında kurulmuştur. AU, AB’ni model almış olup parlamento,
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
merkez bankası, tek para birimi, adalet divanı ve yatırım bankası gibi hedefleri
bulunmaktadır. İlk gerçekleşmesi Pan Afrika parlametosudur. Parlamento ilk toplantısını
Ekim ayında yapmış olup, 5 yıl yasama yetkisini kullanmayacaktır. AU ayrıca ortak
savunma ile dış ve haberleşme politikalarını öngörmektedir. Günlük işler ise AB
Komisyonu örneği AU Komisyonunca sürdürülmektedir. Ancak kuruluşun önündeki engel
bu oluşumların belirli kaynağa ihtiyaç göstermesidir. Bu konuda üye ülkeler 2004 yılında
GSYİH’larının %0.5 i kadar kuruluşa katkı yapmayı kabul etmişlerdir. Ancak, bir kısım
üyeler üyelik miktarlarını ödeyememişlerdir. Ayrıca, AU' nun bir önceki kuruluşu Afrika
Birlik Organizasyonu gibi girişimlerini gerçekleştirmede etkisiz kalabileceği yönünde
görüşler bulunmaktadır.
Kuruluş BM Güvenlik Konseyi gibi Barış ve Güvenlik Konseyi oluşturmuştur. Konsey üye
ülkelerdeki soykırım, yönetimin yasal olmayan şekilde değiştirilmesi ve toplu insan hakları
ihlallerinde askeri müdahalelerde bulunabilecektir. Kuruluş 2003 yılından beri Burundi iç
savaşında gözlemci görevi yapmaktadır. 2004 yılında Sudan’da da görev üstlenilmiştir.
Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu ECOWAS: Topluluk 1975 yılında 15 Batı Afrika
ülkesinin katılımı ile oluşmuştur. Bu ülkeler, Benin, Burkina Faso, Fildişi Sahili, Gambia,
Gana, Gine, Gine Bissau, Liberya, Mali, Moritanya, Nijer, Nijerya, Senegal, Sierra Leone,
ve Togo’dur. Topluluğun temel amacı işgücü ve malların Batı Afrika’da serbestçe
dolaşacağı gümrük birliği oluşturmaktır. 120 üyeli parlamento ve merkezi Abuja ‘da olan
Adalet Divanı vardır.
1994 yılında ECOWAS’ın sekiz üyesi (Benin, Burkina Faso, Fildişi Sahili, Gine Bissau,
Mali, Nijer ve Senegal) gümrük birliği amacıyla aynı para birimi kullanımına gitmişlerdir.
Diğer altı üye de (Gambiya, Gana, Gine, Liberya, Nijerya ve Sierra Leone) Aralık 2000
tarihinde bölgede ikinci bir para birliği yaratmak amacıyla anlaşma imzalamışlardır.
Parasal Birliğe ilk adım olarak ileride Batı Afrika Merkez Bankası olmak ve 2003 yılında
ortak para birimi oluşturmak amacıyla Batı Afrika Para Enstitüsü oluşturulmuştur. Ancak
yeni para biriminin oluşturulması 2005 yılı Temmuz ayına ertelenmiştir.
Kuruluş içerisinde ekonomik entegrasyon , mali kaynak eksikliği, ülkeler arası güvensizlik,
bölgedeki politik istikrarsızlıklar nedeniyle çok sınırlı olabilmiştir. Ayrıca bu gelişmede
yetersiz alt yapı ve ECOWAS ekonomilerindeki çeşitliliğin olmaması da etkili olmuştur.
Diğer taraftan, ECOWAS ekonomik nedenlerle oluşturulmasına rağmen bölgesel güvenlik
konularında etkin olmuştur.1990 yılında Liberyadaki iç savaşı sonuçlandırmak üzere
yapılan anlaşmayı desteklemek amacıyla ateşkes izleme grubu (Ecomog) oluşturulmuştur.
Grup Sierra Leonede 1997 yılında, Gine Bissau da 1998 yılında barışı sağlamak üzere
müdahalelerde bulunmuştur. ECOWAS barış gücünü Benin, Burkina Faso, Gambiya ve
Liberyada konuşlandırarak bölgesel tansiyonu önlemeyi ve kontrol altına almayı
planlamaktadır.
Cotonou Konvansiyonu:
2000 yılı Haziran ayında, 77 tane Afrika, Karayip ve Pasifik ülkesi (ACP ülkeleri), Avrupa
Birliği ile tercihli ticari ve yardım bağlarını öneren yeni bir anlaşma imzalamıştır. Cotonou
Konvansiyonu, 1975, 1979, ve 1984 yıllarında imzalanan anlaşmaları geçersiz kılan ve
1989 yılında imzalanan Lomé IV’ün yerine yürürlüğe girmiştir. Lomé Kongresiyle aynı
olmasına rağmen, Cotonou’nun güçlü bir siyasi yönü vardır. İnsan haklarına saygı,
demokratik prensipler ve hukukun üstünlüğü kuralları Lomé IV ‘ün temel unsurlarıdır.
Cotonou anlaşmasıyla birlikte ise ACP ülkeleri, iyi yönetimleri destekleyeceklerini,
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
yolsuzluklara karşı savaşacaklarını, ve Avrupa Birliği’ne yasal olmayan göçü önlemeye
çalışacaklarını kabul etmiştir.
Önceki anlaşmalarla, dört tarım ürünü- sığır eti, şeker, muz ve rom(içki)- sıkı tarife
kotasına tabi olurken, tarımsal veya sanayi ACP ürünleri Avrupa Birliği’ne gümrüksüz
olarak girmeye başlamıştır. Cotonou Konvansiyonu ile ortaya konan anlaşma, Dünya
Ticaret Örgütü’nün kurallarına uygun olmadığı için, bölgesel serbest ticaret anlaşmalarının
imzalanması gerekmektedir. Anlaşmalar ile ülkeler iç pazarlarını giderek artan biçimde AB
ürünlerine açacaktır. 2000-2008 döneminde eski tercihli sistemin geçerli olacağı bir geçiş
dönemi öngörülmüştür. 33 Afrika ülkesi en az gelişmiş ülke statüsü ile AB’nin GSP
sistemine girme seçeneğine sahiptir.
2003 yılında Cancun’da DTÖ ile ACP Ülkeleri karşılıklı işbirliği alanında bir anlaşma
imzalamışlardır. Avrupa Kalkınma Fonu
(EDF), ACP ülkelerine yapılan Avrupa
yardımlarının ana kaynağı olmaya devam edecektir. Yeni konvansiyonla yardımlar yeniden
gruplandırılmış olup ya uzun dönemli gelişme programları desteklenecek ya da özel
sektöre kredi sağlanacak veya risk finanse edilecektir.
Cotonou Kongresi 2003 yılı Nisan ayında 15 Avrupa Birliği üyesi ülke ve 76 ACP ülkesinin
(Somali dışında) katılımıyla yürürlüğe girmiştir. Bir ay sonra ise ACP temsilcileri, EDF
fonlarının zamanında ve etkin uygulanmasını öngören Brüksel Anlaşması’nı imzalamıştır.
İŞADAMLARININ PAZARDA DİKKAT ETMESİ GEREKEN HUSUSLAR
İş adetleri
Gana’nın resmi dili İngilizcedir. İş yazışmalarında İngilizce kullanılır. Şehirde yaşayan
Ganalılar İngilizce konuşurlar. Kartvizit kullanımı yaygındır. Ganalı işadamları iş
saatlerinde takım elbise giyinirler. Çok azı iş saatlerinde geleneksel kıyafetlerini giyinirler.
Pekçok iş kadını ise genel olarak iş saatlerinde geleneksel kıyafetlerini giyinirler.
İş Seyehatleri
Gana’ya girmek için uluslararası sağlık sertifikasında sarı humma aşısının olduğunun
belgelemesi gerekmektedir. Sıtma aşısı ise önemli bir ölçüde tavsiye edilir. Ayrıca, daha
ayrıntılı bilgi için http://www.cdc.gov/travel/wafrica.htm. web adresinin incelenmesinin
yararlı olacağı düşünülmektedir. Diğer taraftan tetanos, menenjit, ve hepatit B aşılarının
yaptırılması tavsiye edilmektedir. Sözkonusu aşılar Gana’ya giriş yapılmadan en az on gün
önceden yaptırılması gerekmektedir.
Vize
Diplomatik, Hizmet, Hususi ve Umuma Mahsus Pasaport Hamilleri vizeye tabidir.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Resmi Tatiller
Yeni Yıl
1 Ocak
Bağımsızlık Günü
6 Mart
Good Friday
25 Mart
Paskalya Yortusu
28 Mart
İşçi Günü
1 Mayıs
Republic Day
1 Temmuz
Eid al-Fitr
3 Kasım
Çiftçiler Günü
2 Aralık
Boxing Day
26 Aralık
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005