Yaşamın Temel Kaynağı Su

Su
1
Yaşamın Temel Kaynağı Su
Ana Tema
Önerilen Süre
Kazanımlar
Öğrenciye
Kazandırılacak
Beceriler
Yöntem ve Teknikler
Araç ve Gereçler
Yaşamın Temel Kaynağı Su
Suyu korumak ve suyun kirlenmesini önlemek bizim
sorumluluğumuzdur.
7 ders saati
•
•
•
•
Suyun gündelik yaşamdaki önemini fark eder.
Su döngüsünü açıklar.
Su kirliliğinin nasıl oluştuğunu fark eder.
Su kirliliğinin önlenmesi için başvurulabilecek
yöntemleri araştırır.
• Alışkanlıklarımızdaki basit değişikliklerin su tasarrufu
sağlayabileceğini fark eder.
Tahminde bulunma, akıl yürütme, karşılaştırma yapma,
sorgulama, yorumlama, gözlem yapma, çıkarımda bulunma,
eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yansıtıcı düşünme
Anlatım, deney, tartışma, beyin fırtınası
Bir bardak içme suyu, küçük bir tepsi, 1 kg kum, bir çay
kaşığı kırmızı renkli gıda boyası, iki adet 3 litrelik cam kap,
huni, 1,5 litrelik pet şişe, bu pet şişenin yaklaşık yarısını
dolduracak kadar çakıl taşı, keçe, deterjan, kahve telvesi,
tuvalet kâğıdı parçaları, suluboya, Yeşil Kutu CD ve DVD’si
23
1
Su
Giriş
Dünya’nın yaklaşık üçte ikisi sudur. Bu
nedenle Dünyamız, “Mavi Gezegen”
olarak da adlandırılır. Ancak bu suyun
çoğu okyanus ve denizlerde bulunur,
yani tuzludur. Dünyadaki suların
ancak % 2,5’u tatlı sudur ve bu
miktarın da yalnızca % 1 kadarı
içilmeye elverişlidir.
Suyun yeryüzüyle atmosfer arasında
sürekli hareket etmesi sonucunda
oluşan döngüye “su döngüsü” denir.
Yüzey ve yer altı suları, dünyadaki su
döngüsünün önemli ögeleridir. Yüzey
suları ırmaklar, göller, denizler,
okyanuslar ve buzullardır. Yer altı
sularıysa yağmur sularının yeryüzüne
indikten sonra toprağın içinden
süzülerek, su geçirmeyen bir tabakaya kadar ilerleyip orada birikmesi sonucunda oluşur.
Su, tarımda sulamada, sanayide ısıtma ve soğutma sistemlerinde, evlerde yıkanmada, temizlikte
ve içme suyu olarak kullanılır. Günümüzde, insan etkinlikleri sonucunda ortaya çıkan su kirliliği,
önemli çevre sorunlarından biridir. Su, içindeki tehlikeli kimyasal maddelerden ve bakterilerden
temizlenerek yeniden kullanılabilir.
Dünyadaki su kaynakları çok sınırlıdır. Bunun nedeni, yüzey sularının ve yer altı sularının çok
az bir kısmını içme suyu olarak kullanabilmemizdir. Ayrıca, su kaynaklarının dağılımı da coğrafi
bakımdan eşit değildir. Çevre kirliliği, küresel ısınma, kentleşme, ormanların zarar görmesi gibi
nedenler sonucunda su kaynakları giderek azalmaktadır. Bu kaynakların sürekliliğinin
sağlanması, dolayısıyla tükenmemesi için suyun tasarruflu kullanılması ve korunması gerekir.
Ülkemizde de çok sınırlı olan su kaynakları, bugünkü gereksinimi ancak karşılamaktadır.
Su kaynaklarımızdan elde edilen kullanılabilir su miktarı, 110 milyar metre küptür. Bunun % 16’sı
içme ve kullanım suyu olarak, % 72’si tarımsal sulamada ve % 12’si sanayide kullanılmaktadır.
Hızlı nüfus artışı, sanayileşme, su kirliliği ve ülkemizdeki yıllık yağış ortalamasının dünya
ortalamasından düşük olması su kaynaklarımızı tehdit etmektedir. Bu nedenle, su kaynaklarının
daha dikkatli kullanılması ve kirlenmemesi için gerekli önlemlerin bir an önce alınması gerekiyor.
Etkinlikler
Su döngüsü
1
Bir bardak su alın ve bir öğrenciye tattırıp suyun “Kaç yaşında?” olduğunu tahmin
etmesini isteyin. Sınıfa, suyun yaklaşık 4,5 milyar yıl yaşında (gezegenimizle aynı yaşta)
olduğunu ve sürekli olarak yeryüzüyle atmosfer arasında dolaştığını açıklayarak su
döngüsünü anlatın. Güneş ve rüzgâr; suyun, topraktan, bitkilerin yapraklarından,
hayvanların bedenlerinden, ırmak, göl ve okyanus yüzeylerinden buharlaşmasına
neden olur. Buharlaşma sırasında su, sıvı hâlden gaz hâline geçer. Suyun gaz hâline
“su buharı” denir.
Su buharı, hava akımları nedeniyle yukarı doğru yükselir. Ancak yükseklere çıktıkça hava
soğuduğu için, su buharı çok küçük damlacıklar hâlinde yoğunlaşır. Bu damlacıklar, bulutları
oluşturur. Su damlacıklarının ağırlıkları, içinde bulundukları hava tarafından taşınabildikleri
ölçüde artar. Sonra, öyle bir an gelir ki damlacıklar büyür, hava artık bu damlacıkları
taşıyamaz. İşte o zaman bunlar, yağmur, sulu kar ya da kar olarak yere düşer. Yağışlar,
akarsuları, gölleri, denizleri, okyanusları ve yer altı sularını besler. Ardından, buharlaşmayla
su döngüsü yeniden başlar.
2
24
Öğrencilere CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Su döngüsü” başlıklı bilgileri aktarın ve
buradaki görüntüleri izletin.
Yaşamın Temel Kaynağı Su
Su
Su her yerde
“Deniz Suyu ve Tatlı Su” bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın ve sayfadaki soruları
yanıtlamalarını isteyin.
1
Yanıtlar
1. % 97,5
2. % 2,5
3. Okyanuslar, denizler ve bazı göller
4. Yer altı suları, buzullar, akarsular ve bazı göller
5. Nil ırmağı, 6695 km
6. Kızılırmak, 1355 km
7. Atlas Okyanusu, Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu
8. Karadeniz, Akdeniz, Ege ve Marmara Denizi
9. Suyun içine pişmemiş bir yumurta bırakılır. Yumurta yüzüyorsa su tuzludur; batıyorsa tatlıdır.
Tuzlu suyun yoğunluğu tatlı suyunkinden daha fazladır. Bu nedenle yumurta tuzlu suda
yüzer. Denizde havuzdakine göre daha kolay yüzmemizin nedeni de tuzlu suyun
yoğunluğunun daha fazla olmasıdır. Bir sıvının yoğunluğu arttıkça, içine konan maddelerin
yüzmesi de kolaylaşır.
10. Tuzlu suyu güneşte bekletirsek su buharlaşır ve geriye tuz kristalleri kalır.
11. Tatlı su, sulama amacıyla tarımda, soğutma ve ısıtma amacıyla sanayide ve içme, temizlik,
yıkama vb. amaçlarla ev yaşamında kullanılır.
12. Deniz suyu madencilikte, sanayide ve termoelektrik santrallerinde kullanılır.
Susuz yaşayamayız
1
2
Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve dünyanın küresel bir su kriziyle karşı
karşıya olduğunu anlatın. Ardından aşağıdaki bilgileri verin:
•
Dünya üzerindeki 1 milyardan fazla insan, temiz içme suyuna erişemiyor.
•
Dünya üzerindeki 2,4 milyardan fazla insan, kanalizasyon ve evsel atık suları arıtma
tesislerinin bulunmadığı, sağlıksız ortamlarda yaşıyor.
•
2025 yılında dünya nüfusunun üçte ikisinin su kıtlığı çekeceği tahmin ediliyor.
Bu tarihte su sıkıntısı çekmeye başlayacak ülkeler arasında Türkiye de yer alıyor.
•
Türkiye’de kişi başına düşen yıllık su miktarı, 1600 metre küp; bu miktarın 2020 yılında
1000 metre küpe düşeceği tahmin ediliyor.
Öğrencilere, DVD’deki “Tatlı Su” adlı filmi izlettirin. Ardından onlara şu soruları sorarak
verdikleri yanıtlar üzerinde konuşun:
•
•
3
4
Yetişkin bir erkek bir günde kaç litre su tüketir? (Yaklaşık 80 litre)
Bir günde kaç kişi kirlenmiş içme suyu nedeniyle yaşamını kaybediyor?
(Çoğu çocuk, yaklaşık 25.000 kişi)
Öğrencilerin, filmin sonunda sorulan
soruların yanıtları üzerinde
düşünmelerini sağlayın.
•
Su kaynaklarının uygun bir şekilde
işletilmesi neden önemli?
•
Suların kirlenmesi, hangi sorunlara
yol açar?
•
Su kaynaklarını nasıl koruyabiliriz?
•
Su kaynaklarının korunması için biz
neler yapabiliriz? (Öğrencilere, “Su
Tasarrufu Nasıl Yapılır?” başlıklı
metindeki bilgileri aktarın.)
Öğrencilere, CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Avrupa’nın su kaynakları” başlığı altındaki
etkileşimli haritayı gösterin.
Yaşamın Temel Kaynağı Su
25
1
Su
Evde su tasarrufu yapalım
Herkesin, günlük alışkanlıklarında bazı küçük
değişiklikler yaparak su tasarrufu yapabileceğini
sınıfa açıklayın.
Diş fırçalarken
1
Öğrencilere dişlerini hangi sıklıkta
fırçaladıklarını sorun. Sonra bir öğrenciden,
dişlerini nasıl fırçaladığını canlandırarak
anlatmasını isteyin. Bu öğrencinin,
canlandırma sırasında dişini fırçalarken
yaptıklarını adım adım göstermesini sağlayın.
Daha sonra, canlandırma sırasında suyu
tasarruflu kullanıp kullanmadığını sınıfla
birlikte sorgulayın.
2
Öğrencileri, diş fırçalarken suyu daha tasarruflu kullanmanın yolları üzerinde düşünmeye
yönlendirin. Bu konudaki önerilerden bazıları, musluğun yalnızca diş fırçasını yıkarken ve
ağız çalkalarken açılması ya da ağız çalkalamak için bir bardak su kullanılması olabilir.
Onlara, bu yollarla ne kadar su tasarrufu yapılabileceğini sorun.
Tıraş olurken
1
Sınıftaki bir erkek öğrenciden nasıl tıraş olunduğunu canlandırmasını isteyin. Öğrenci,
canlandırma yaparken suyu açık bırakıyormuş gibi yapıyorsa diğer öğrencilere, su tasarrufu
sağlamaya yönelik önerilerinin olup olmadığını sorun.
2
Öğrencilerden, tıraş olurken su tasarrufu yapmanın başka yollarını düşünmelerini isteyin ve
bu konuda önerilerde bulunmalarını sağlayın. Önerilerden bazıları fırçayı ıslatmak ve tıraş
bıçağını yıkamak için bir kap su kullanmak olabilir. Öğrencilere, yakınları arasında suyu
tasarruflu kullanarak tıraş olan biri olup olmadığını sorun.
Damlatan musluklar
Öğrencilerden, damlatan bir musluktan, bir saatte ne kadar suyun boşa akacağını tahmin
etmelerini isteyin. Ardından, onlara bir musluğun damlatmasını nasıl engelleyebileceklerini sorun.
Öğrencilerle yanıtları üzerinde konuşun ve damlatan muslukları onarmanın önemini vurgulayın.
Biraz da hesap yapalım
1
Sınıfa, yukarıda ele aldığınız üç örneğin, ilk bakışta su tasarrufu için çok etkili birer yöntem
gibi görünmeyebileceğini anlatın. Ancak, aynı anda herkes tarafından yapılırsa bu küçük
değişikliklerin etkisinin de büyük olacağını belirtin. Öğrencilere, “Evde Su Tasarrufu” başlıklı
bilgi sayfasını dağıtın ve bu sayfadaki problemleri çözmelerini isteyin. Bu etkinliği bir
yarışmaya dönüştürerek eğlenceli hâle getirebilirsiniz.
Yanıtlar
Diş fırçalarken ne kadar su harcanır?
A. Bir günde, bir kişi, bir kez diş fırçalamada: 6 litre su tüketir.
Bir günde, bir kişi, iki kez diş fırçalamada: 2 x 6 = 12 litre su tüketir.
Bir günde, 30.000 kişi, iki kez diş fırçalamada: 30.000 x 12 = 360.000 litre su tüketir.
Bir yılda, 30.000 kişi, günde iki kez diş fırçalamada: 365 x 360.000 = 131.400.000 litre su
tüketir.
B. Bir günde, bir kişi, bir kez diş fırçalamada: 1 litre su tüketir.
Bir günde, bir kişi, iki kez diş fırçalamada: 1 x 2 = 2 litre su tüketir.
Bir günde, 30.000 kişi, iki kez diş fırçalamada: 30.000 x 2 = 60.000 litre su tüketir.
Bir yılda, 30.000 kişi, günde iki kez diş fırçalamada: 365 x 60.000 = 21.900.000 litre su
tüketir.
C. Su tasarrufu = 131.400.000 - 21.900.000 = 109.500.000 litre
26
Yaşamın Temel Kaynağı Su
Su
Tıraş olurken ne kadar su tüketilir?
A. Erkek sayısı: 40.000 : 2 = 20.000
Tıraş olan erkek sayısı: 20.000 : 2 = 10.000
Bir günde, bir kişi, bir tıraşta: 6 x 2 = 12 litre su tüketir.
Bir günde, 10.000 kişi, bir tıraşta: 10.000 x 12 = 120.000 litre su tüketir.
Bir yılda, 10.000 kişi, bir tıraşta: 365 x 120.000 = 43.800.000 litre su tüketir.
B. Bir günde, bir kişi, bir tıraşta 1 litre su tüketir.
Bir günde, 10.000 kişi, bir tıraşta: 10.000 x 1 = 10.000 litre su tüketir.
Bir yılda, 10.000 kişi, bir tıraşta: 365 x 10.000 = 3.650.000 litre su tüketir.
C. Su tasarrufu: 43.800.000 - 3.650.000 = 40.150.000 litre
1
Damlatan musluklar ne kadar suyun boşa akmasına
neden olur?
A. Bir musluktan, 1 saatte, 1 litre su boşa akar.
Bir musluktan, 1 günde, 1 x 24 = 24 litre su boşa akar.
Bir musluktan, 1 ayda, 24 x 30 = 720 litre su boşa akar.
B. Bir musluktan 3 ayda, 720 x 3 = 2160 litre su boşa akar.
Yedi musluktan 3 ayda, 2160 x 7 = 15.120 litre su
boşa akar.
2
3
Hesaplamalardan sonra yorum ya da gözlemlerini
birbirleriyle paylaşmaları için öğrencilere zaman verin.
4
5
Öğrencilere DVD’deki “Su Tasarrufu Nasıl Yapılır?” adlı çizgi filmi izlettirin. Bu çizgi filmde,
suyu tasarruflu kullanmanın hangi yolunun gösterildiğini sorun.
Öğrencilere, “Mavi Tombul’un Yolculuğu” bilgi sayfasını
dağıtın. Ardından, evde suyun daha tasarruflu
kullanılabilmesini sağlayacak farklı yollar konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. “Evde Suyu
Tasarruflu Kullanalım” başlıklı önerileri öğrencilerle paylaşın ve hep birlikte bunların
üzerinde düşünün. Tüm önerileri tahtaya yazıp hangilerinin daha gerçekçi olduğunu ve
evde su tasarrufu için kullanılabileceğini kararlaştırın.
Öğrencileri, su tasarrufu yapmak üzere aileleriyle birlikte bir plan hazırlamaya ve bu planı
sınıfta arkadaşlarıyla paylaşmaya yönlendirin.
Suları kirlenmekten koruyalım
1
2
Dersten bir hafta önce, öğrencilerden, evlerinde kullanılan çeşitli temizlik ürünlerine ait
boş kutu ya da şişeleri (etiketlerini çıkarmadan) biriktirmelerini isteyin.
3
Öğrencilere, elma kabuğu, maydanoz sapları, marul yaprakları gibi organik atıkların doğa
için büyük bir tehdit oluşturmadığını açıklayın. Çeşitli mikroorganizmalar, bu organik atıkları
ayrıştırabilir. Aslında temel sorun, evdeki temizlik işlerinde kullanılan kimyasal maddelerden
kaynaklanır. Bu tip kimyasal maddeler doğada birikir, organik atıkları ayrıştıran
mikroorganizmalara ve diğer canlılara zarar verir. Temizlik bittikten sonra içinde bulunduğu
suyla birlikte tuvalete ya da lavaboya dökülen bu kimyasal maddeler, atık su şebekesine
(foseptik çukuru ya da kanalizasyon sistemi) geçer. Çoğu yerde buradan da denizlere,
göllere ya da yer altı sularına karışır.
Derste, öğrencilerin sınıfa getirdikleri temizlik ürünlerinin kutularını, şişelerini ve bunların
etiketlerini incelemelerini sağlayın. Onlara bu kutuların ve şişelerin içindeki ürünlerin
kullanıldıktan sonra nereye gittiğini sorun.
Doğaya hiç zarar vermeyen bir deterjan üretmenin zor olduğunu belirtin. Temizlikte
kullanılan kimyasal maddelerin her biri, kirliliğe farklı düzeylerde katkıda bulunur.
Yapabileceğimiz en iyi şey, bu ürünleri doğru şekilde kullanmak ve satın alırken etiketlerinde
güvenilir ve çevre dostu olduklarına ilişkin bilgiler olanları seçmektir. Bir başka seçenek de,
günümüzde unutulmuş bazı çevre dostu temizlik uygulamalarına daha sık başvurmaktır
(Bkz. “Suyu Kirlenmekten Koruyalım” başlıklı metin). Öğrencilere, getirdikleri ürünlerin
üzerinde güvenilir ve çevre dostu olduklarına ilişkin bilgiler olup olmadığını sorun.
Yaşamın Temel Kaynağı Su
27
1
Su
4
Çeşitli petrol ürünlerinin (otomobil yağları, yakıtları) çevre açısından çok tehlikeli olduğunu
sınıfa anlatın. Bu ürünlerin kanalizasyona atılmaları hiç doğru değildir. Bu ürünler,
yalnızca toplama, taşıma ve arıtma işlemlerinin sıkı kurallara bağlı olduğu özel yerlerde
(araç servis merkezleri ve yağlama istasyonları gibi) elden çıkarılmalıdır.
Suyu kim kirletiyor?
1
Hangi insan etkinliklerinin, su havzalarını nasıl
kirlettiğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın.
İlk akla gelecek etkinlikler şunlar olabilir:
Tarım, sanayi, inşaat, atıklar ve tehlikeli madde
sızıntıları, kazalar, evsel atıkların denetimsiz
olarak atılması vb. Tüm yanıtları tahtaya yazın.
Öğrencilerden, tahtaya yazılanlardan
hangilerinin su havzalarının kirlenmesine neden
olabileceğini bulmalarını isteyin.
2
İnsanoğlunun çok eski zamanlardan bu yana
atıklarını toprağın altında depoladığını anlatın. Bu
çöp alanlarının, yer altındaki ve yeryüzündeki suları
etkileyen kirlilik kaynaklarına dönüşebileceğini
belirtin. Bu etkiyi örneklemek için öğrencilerle birlikte aşağıdaki deneyi yapın:
•
Plastik bir tepsiye 2-3 cm kalınlığında kuru kum koyun.
•
Tepsinin kenarına yakın bir bölümünde kuma küçük bir delik açın ve içine bir çay kaşığı
gıda boyası doldurun. Öğrencilere, basit bir yer altı atık depolama alanı yaptığınızı
anlatın. Böyle bir atık depolama alanının, kirlilik kaynağı oluşturduğunu belirtin.
•
Tepsinin, “atıkların” bulunduğu tarafını daha yukarıda tutun ve yağmur etkisi oluşturmak
için kumun üzerine su püskürtün.
•
Suyun, toprak altında her zaman dikey bir yol izlemediğini açıklayın.
Öğrencilerden, kumun rengindeki değişimi gözlemlemelerini isteyin. Onlara, bu
gözlemlerden nasıl bir sonuç çıkarılabileceğini sorun.
3
Çevre kirliliğinin de bu deneydeki gibi oluştuğunu belirtin. Kirliliğe yol açan maddeler,
toprakta yol alan suyla yer altı sularına, kuyulara, ırmaklara, göllere ve içme suyu elde
ettiğimiz diğer kaynaklara taşınır.
4
Öğrencilerden, bu etkinlik sırasında öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını isteyin.
Ayrıca evlerinde bulunan eskimiş ya da kullanılmayan kimyasal maddeleri nasıl elden
çıkarabileceklerini düşünmelerini sağlayın.
5
Öğrencilere, CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Su kirliliği kaynakları” başlıklı bilgileri aktarın.
Evsel atık sular nasıl oluşur?
28
1
Öğrencilere, evsel atık suların nasıl oluştuğunu gözlemlemek amacıyla bir deney
yapacağınızı anlatın. 3 litrelik bir cam kaba, 1 litre musluk suyu koyun. Bu suya farklı
temizlik maddeleri, deterjanlar, kahve telvesi, tuvalet kâğıdı parçaları, suluboya vb.
maddelerden az miktarlarda ekleyerek bir karışım hazırlayın. Evsel atık suların içinde
de bu tür maddeler bulunduğunu anlatın.
2
Çizimdekine benzer bir filtre hazırlamak üzere ilk olarak 1,5 litrelik bir pet şişenin dibini
kesip çıkarın. Kalan kısmını, yani şişenin ağız kısmını ters çevirip bir huniye dönüştürün.
Huninin içine sırasıyla tabakalar halinde çakıl taşları, keçe parçaları ve son olarak da bir
miktar kum koyarak bir filtre yapın.
3
Huniyi, 3 litrelik ikinci bir kabın ağzına çizimdeki gibi yerleştirin. Birinci 3 litrelik kabın
içinde bulunan evsel atık suyu, hazırladığınız filtre kabına yavaşça dökün. Bu yolla suyun
mekanik olarak arıtıldığını söyleyin. Son olarak, arıttığınız suyun rengini musluk
suyununkiyle karşılaştırın.
Yaşamın Temel Kaynağı Su
Su
4
Suyun mekanik olarak arıtılmasını gözlemledikten sonra, öğrencilere bu suyun ne ölçüde
temizlenmiş olabileceğini sorun.
5
Öğrencilere, CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Evlerde kullanılan su” başlıklı
bilgileri aktarın.
1
Evsel atık sular nasıl işlenir?
1
Boru hatlarıyla evlerimize gelen içme suyunun, çok aşamalı su arıtma tesislerinde işlendiğini
anlatın. Bu arıtma süreci, suların kumdan geçilerek süzülmesini ve ardından dezenfekte
edilmesini (örneğin klorlanmasını) içerir. Bu aşamalardan sonra su, tüketicilere
gönderilmeye hazır olur.
2
“Atık Suların İşlenme Aşamaları” bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın. Kasabalarda ve kırsal
kesimlerde, evsel atık suların foseptik çukurlarında toplandığını açıklayın. Yer altı sularının
kirlenmesini önlemek için, bu çukurların, düzenli olarak uzman kuruluşlar tarafından
boşaltılıp temizlenmesi gerektiğini anlatın. Öğrencilere, CD’nin “Su” bölümünde bulunan
“Atık su arıtma merkezi” başlıklı bilgileri aktarın.
Dünyanın tüm ülkelerinde, atık suların işlenmesiyle ilgili çeşitli girişimler olduğunu vurgulayın.
Örneğin, Avrupa Birliği’ne üye olan ülkelerde, nüfusu 10.000’i aşan tüm yerleşim yerlerinde
çağdaş atık su arıtma tesislerinin kurulmasının bir zorunluluk olduğunu söyleyin.
3
Aşağıdaki konuları sınıfta ele alın:
•
Yaşadığınız yere içme suyu nereden geliyor? Nasıl arıtılıyor?
•
Yaşadığınız yerde kanalizasyon sistemi ve atık su arıtma tesisleri var mı?
•
Yaşadığınız yerde bir atık su arıtma tesisi yoksa bunun kurulması yönünde planlar var mı?
Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Su” bölümünden yararlanabilirsiniz.
Yaşamın Temel Kaynağı Su
29
1
Su
Tamamlayıcı Çalışmalar
•
•
•
Yaşadığınız yerde içme suyu ve atık su arıtma tesisleri varsa buralara geziler düzenleyin.
İçme suyunun arıtılması, evlere ulaştırılması ve su kirliliğinin önlenmesinden sorumlu belediye
görevlileriyle bir görüşme planlayın. Görevlilerden, belediyenin, içme suyunun niteliğini
artırma ve kirliliği önleme yöntemlerini geliştirme planlarıyla ilgili bilgi alın. Yaşadığınız
bölgedeki kirlilik kaynaklarının neler olduğunu araştırın ve yerel yöneticilerin bunlara karşı
hangi önlemleri aldıklarını öğrenin.
Okulunuzda, öğrencilerin görebilecekleri bir yere bilgi aktarımı amacıyla bir “yeşil”
duvar hazırlayın.
Su kaynaklarını korumanın ve tasarruflu kullanmanın gerekliliğini vurgulamak üzere
okulunuzda “su günü” ya da “su haftası” düzenleyin.
Nasıl Su Tasarrufu Yapılır?
Bilim insanlarına göre, modern teknolojiler kullanıldığında su tüketimi evlerde 1/3,
tarımda % 50 ve sanayide % 90 oranında azalır. Su tasarrufu için yapılması gerekenler:
• Taşıma sırasında su kaybını en aza indirmek için borular tamir edilmelidir.
• Tarımsal sulamada buharlaşmadan kaynaklanan kayıpları en aza indirip suyun daha
verimli kullanılmasını sağlamak için “damla sulama” (suyun toprak yüzeyine damlalar
halinde verilmesi) yöntemine geçilmelidir.
• Uygun olan her yere atık su arıtma tesisleri kurulmalıdır.
• Sanayide kullanılan su, geri kazanım yöntemleriyle tekrar tekrar kullanılmalıdır.
• Çevre temizlik vergisi örneğinde olduğu gibi, suyun taşınması, işletilmesi ve
arıtılmasıyla ilgili giderleri karşılayacak uygun vergilendirmeler yapılmalıdır.
Evde Suyu Tasarruflu Kullanalım
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
30
Bulaşık yıkamadan önce tabaklardaki yemek artıklarını iyice temizleyin.
Bulaşıklarınızı, musluktan akan suyun altında değil, lavaboya doldurduğunuz ya da
bulaşık leğenindeki suyun içinde yıkayın. Bu sayede yarı yarıya su tasarrufu sağlanır.
Meyve ve sebzeleri, lavaboya doldurduğunuz ya da bir leğenin içindeki
suda yıkayın.
Sıcak nesneleri musluktan akan suyun altında soğutmayın. Bu, savurganlık olur.
Çamaşır makinenizi yalnızca tam dolduğunda çalıştırın.
Çok kirli çamaşırları makinede yıkamadan önce ayrı bir kapta deterjanlı suya bastırın.
Otomobil yıkarken başta yalnızca sabun ve bir kova su kullanın. Yalnızca son
durulamayı hortumdan akan suyla yapın.
Bahçede birikmiş yaprakları hortumla su püskürterek temizlemek yerine, bir tırmıkla
toplayın.
Bahçe sulamasında içme suyu kullanmayın. Kuyu suyu ya da biriktirilmiş yağmur
suyu kullanın.
Kuvvetli rüzgârda ya da Güneş altında sulama yapmayın. Böyle durumlarda su çok
çabuk buharlaşır.
Yaşamın Temel Kaynağı Su
Su
Suyu Kirlenmekten Koruyalım
1
Bulaşık deterjanı yerine sabun, su ve bir miktar sirkeden oluşan bir çözelti kullanılabilir.
Cam temizleyiciler yerine ılık su ve sirke karışımı daha güvenli olur.
(4 litre ılık suya yarım bardak sirke katılması önerilir.)
Tıkanmış lavaboları açmak için kimyasal maddeler yerine sirke ve karbonat
karışımı kullanılabilir. Bu yöntemde, çeyrek bardak sirkeyle çeyrek bardak karbonat
karıştırıldıktan sonra lavaboya boşaltılıp ardından sıcak su dökülür. Bir başka yöntem
de boruyu açmak için pompa ya da tel kullanmaktır.
Ağartıcılar yerine yarım bardak sirke ya da karbonat kullanılabilir.
Ocak temizleme jelleri ya da tozları yerine karbonat kullanın.
Ocağı düzenli aralıklarla bu maddeyle silin.
Yaşamın Temel Kaynağı Su
31
Öğrenci bilgi sayfası
Su
Deniz Suyu ve Tatlı Su
Aşağıdaki soruları yanıtlayın
1
Dünya’daki suların % kaçını deniz suyu oluşturur?
2
Dünya’daki suların % kaçını tatlı su oluşturur?
3
Dünya’daki tuzlu su kaynakları nelerdir?
4
Dünya’daki tatlı su kaynakları nelerdir?
5
Dünya’daki en uzun ırmak hangisidir?
6
Türkiye’deki en uzun ırmak hangisidir?
7
Dünya’daki okyanuslar hangileridir?
8
Türkiye’nin çevresinde hangi denizler yer alır?
9
Bir bardaktaki suyun tuzlu mu, tatlı mı olduğu tadına
bakmadan nasıl anlaşılır?
10 Tuzlu sudan tuz nasıl elde edilir?
11 Tatlı su hangi işler için kullanılır?
12 Deniz suyu hangi işler için kullanılır?
32
Su
Diş fırçalarken ne kadar su tüketilir?
Diyelim ki yaşadığınız kentte 30.000 kişi bulunuyor. Bu insanlar, dişlerini ortalama
3 dakikada fırçalıyorlar. Dişlerini fırçalama süresince musluğu açık bırakırsa bir kişi
dakikada 2 litre su tüketiyor. Oysa bu sırada musluk yalnızca ağız çalkalamak ve
diş fırçasını temizlemek için açılıp kapanırsa, üç dakikalık tek bir diş fırçalamada
toplam 1 litre su kullanılır.
Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki
soruları yanıtlayın.
A. Bu kentte yaşayanların her biri
günde iki kez dişlerini fırçalıyor.
Peki, herkes diş fırçalarken
musluğu sürekli açık bırakırsa
kentte bu iş için yılda ne kadar
su tüketilir?
B. Herkes musluğu yalnızca ağzını
çalkalamak ve diş fırçasını
temizlemek için açarsa yılda ne
kadar su tüketilir?
C. Herkes musluğu yalnızca ağzını
çalkalamak ve diş fırçasını
temizlemek için açarsa (A’ya göre) yılda ne kadar su tasarrufu yapılır?
Tıraş olurken ne kadar su tüketilir?
Diyelim ki, yaşadığınız kentin nüfusu 40.000 kişidir. Bu sayının yarısı erkeklerden
oluşuyor. Erkeklerin yarısının da her sabah tıraş olduğunu varsayın. Bir tıraş,
ortalama 6 dakika sürüyor. Tıraş olurken musluk sürekli açık bırakılırsa bu sırada
musluktan dakikada 2 litre su akıyor. Oysa, musluk yalnızca tıraş bıçağı ve yüz
yıkamak için açılırsa tek bir tıraş sırasında toplam 1 litre su tüketiliyor.
Öğrenci bilgi sayfası
Evde Su Tasarrufu
Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın.
A. Tıraş olan herkes, sabahları tıraş süresince musluğu açık bırakırsa tıraş olmak
için yılda ne kadar su tüketilir?
B. Herkes, tıraş olurken yalnızca yüzünü ve tıraş bıçağını yıkamak için musluğu
açarsa yılda ne kadar su tüketilir?
C. Herkes, tıraş olurken yalnızca yüzünü ve tıraş bıçağını yıkamak için musluğu
açarsa (A’ya göre) yılda ne kadar su tasarrufu yapılır?
Damlatan musluklar ne kadar suyun boşa akmasına neden olur?
Okulunuzda, saniyede bir damla damlatan bir musluk olduğunu düşünün.
Bu musluk, 1 saatte 1 litre suyun boşa akmasına neden oluyor.
Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın.
A. Bu musluk, bir ay süresince tamir edilmezse ne kadar su boşa akmış olur?
B. Aynı miktarda damlatan musluklardan bir okulda 7 tane varsa bunlar da 3 ay
boyunca tamir edilmezse, ne kadar su boşa akmış olur?
33
Öğrenci bilgi sayfası
Su
Mavi Tombul’un Yolculuğu
Küçük su damlacığı Mavi
Tombul, ormandaki
bitkilerin günden güne
kurumaya başladığını,
kelebeklerin, böceklerin,
kuşların ve insanların pek
ortalıkta görünmediğini fark
etti. Bunun nedenini merak
etti ve bir yolculuğa çıktı.
Yolculuğun sonunda kendini
bir evin lavabosundaki
muslukta buldu.
Evin kızı Esra, o sırada
banyoda dişlerini
fırçalıyordu. Mavi Tombul,
ona “Merhaba!” diyerek kendini tanıttı. Ardından, Esra’ya insanlar suyu
dikkatsiz kullanırlarsa su kaynaklarının tükeneceğini anlattı. Bu, Esra’yı
düşündürdü. Orada duran bir bardağa su doldurdu ve musluğu kapattı. Dişini
fırçalarken ve ağzını temizlerken bu bardağın içindeki suyu kullandı. Mavi
Tombul: “Özen gösterdiğin için teşekkür ederim” dedi. Esra, gülümseyerek
başını salladı.
Bu sırada Esra’nın kız kardeşi Başak bulaşık yıkıyor, anneannesi de öğle yemeği
hazırlıyordu. Mavi Tombul, onlarla da tanıştı. Her ikisi de ondan çok hoşlandılar.
Mavi Tombul, Başak’a bulaşıkları bir leğende yıkamayı önerdi. Bulaşık
makinesini ancak tam olarak dolduktan sonra çalıştırmak gerektiğini anlattı.
Başak, hemen onun söylediklerini yaptı ve artık bulaşıkları bu şekilde
yıkayacağını söyledi. Mavi Tombul, anneannenin yanına gitti. Onun, sebzeleri
yıkadığı suyla saksıdaki çiçeği suladığını görünce “Yaşa nine!” dedi.
Bahçeye çıkan çocuklar ve Mavi Tombul, biraz önce hortumla arabasını yıkamış
İsmail dedeyi gördüler. Mavi Tombul, “Ah, ne yapıyorsun?” diye seslendi. İsmail
dede, birden hatasını anladı: “Gereksiz yere su harcıyorum değil mi? Aslında
arabamı bir kova suyla yıkamalıydım.” dedi.
Yağmur başlayınca Esra ve Başak eve girdiler. Babalarının tuvaletteki sifona bir
şeyler yaptığını görünce ona ne yaptığını sordular. Sinan baba, “Tuvalet çok
kirli olmasa bile her kullanıştan sonra sifonu çekiyoruz. Çok fazla su gereksiz
yere akıp gidiyor. Bunu önlemek için bu sifonun deposuna 2 litrelik pet şişeyi
suyla doldurup koyacağım. Böylece deponun hacmini azaltacağım ve her
seferinde 7 yerine 5 litre su harcanacak.” dedi. Anlaşılan ev halkı Mavi
Tombul’dan etkilenmişti.
Mavi Tombul da tüm bunlardan etkilenmişti. Ancak, gitme zamanı gelmişti.
Ev halkına veda edip o sırada yağan yağmura karışarak ortadan kayboldu.
Yağmur bittiğinde Esra ve Başak dışarıya çıktılar. Çevrelerine bakıp içilebilir
temiz suyun ne kadar az ve değerli olduğunu, su tasarrufu yapılması gerektiğini,
böylece su kaynaklarının korunacağını düşündüler. Bunu onlara öğreten Mavi
Tombul’u unutmamak için kendi kendilerine söz verdiler.
Yrd. Doç. Dr. Sinan Erten, Hacettepe Üniversitesi, İlköğretim Bölümü
34
Su
İkinci aşama, aerobik (oksijen kullanan) bakterilerin kullanıldığı biyolojik bir
süreçtir. Biyolojik olarak ayrıştırılabilen organik atıkların % 90’ı bu aşamada
ortadan kaldırılır.
Atık sular, içinde bakteriler bakımından zengin bir çamur bulunan, geniş bir
tanka pompalanır. Burada, mikroorganizmaların ayrıştırma işlemini kolaylaştırmak
için saatlerce oksijen verilerek karıştırılır. Ardından, bu karışım bir çöktürme
tankına gider. Sudaki katı parçacıklar ve mikroorganizmalar burada çamur
hâlinde dibe çöker. Buna “atık çamuru” denir.
2
Birinci ve ikinci aşamaların sonunda ortaya çıkan çamur, anaerobik (oksijen
kullanmayan) bakteriler tarafından parçalanmaya bırakılır. Bu çamur, daha sonra
çukur bölgeleri doldurmada kullanılabilir ya da yakıt olarak değerlendirilebilir.
Ancak, ikinci aşamadan sonra bile atık sularda hâlâ çeşitli katı parçacıklar,
fosfatlar, bazı nitratlar ve zehirli metal bileşikleri gibi kirlilik yapıcı
maddeler bulunabilir.
Birinci aşama, suyun
içindeki taşlar, sopalar,
paçavralar gibi kaba
kalıntıları süzmek için
ızgaraların kullanıldığı
mekanik bir süreçtir.
Öğrenci bilgi sayfası
Atık Suların İşlenme Aşamaları
Üçüncü aşama, bu kirletici maddeleri
yok eden bir dizi özel biyolojik,
kimyasal ve fiziksel işlemden oluşan
bir süreçtir. Üçüncü aşama, ileri arıtma
aşaması olarak da bilinir.
1
İleri arıtma aşaması, inşaat ve işletme
harcamalarının fazla olması nedeniyle
nadiren kullanılır. Bununla birlikte
birçok ülkede ileri arıtma aşamasına
verilen önem artmaktadır.
3
35