11 ergonomi isgbolumu.com isg bolumu

Transkript

HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
BİLGİYE DAYALI
İŞYERİ DÜZENLEME
• Bilişsel Ergonominin Genel
Kavramları
• Bilişsel Ergonomide Yazılım
Tasarımı ve Yaklaşımları
• Bilişsel Ergonomide Arayüz
Tasarımı
• Kullanılabilirliğin
Değerlendirilmesi
ERGONOMİ
Dr. Ahmet TUMAY
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• Bilişsel ergonomi kavramını
tanıyabilecek,
• Bilişsel ergonomideki tasarım ve
yaklaşımı konusunu
anlayabilecek,
• Bilişsel ergonomide arayüz
tasarımını bilecek,
• Arayüz tasarımlarındaki
kullanılabilirliğin
değerlendirilmesi hakkında bilgi
sahibi olabileceksiniz.
ÜNİTE
11
Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme
GİRİŞ
Bilişsel ergonomi, geçtiğimiz asırda yaşanan bilgisayar devrimiyle hayat
bulan Ergonomi disiplini içerisinde gelişen yeni bir teknolojidir. Bu teknoloji başlıca
insanların nasıl düşündüğü ve bilgiyi nasıl işlediğiyle ilgili olduğu için genellikle
bilişsel ergonominin ana ürünü olarak görülmektedir.
Bilişsel ergonomi
günümüzde “İnsanYazılım” uygunluğuna
bakmaktadır.
Geçtiğimiz yüzyıl Mühendislik Psikolojisi (Engineering Psychology) olarak da
adlandırılan Bilişsel Ergonomi, insan-makine sistemleri çerçevesinde insan
davranışlarını inceler ve üretim ve güvenlikte artış sağlamak amacıyla alet ve
makine tasarımı üzerinde çalışmalar yapmaktadır. İnsanların kullanması için
yapılan pek çok aletin gerektirdiği davranışlar, insanların güç, algı ya da tepki
zamanı gibi konularda kapasitelerinin ötesinde davranımlarını gerektirir. Oysa bu
alan iş çevresini insan becerisi ve yeteneklerine göre düzenlemeyi amaçladığı için
bu alana "İnsan Faktörleri Psikolojisi" ya da günümüzde ismiyle "Bilişsel Ergonomi"
uğraşmaktadır.
Çalışma ve iş biçimleri özellikle bilişim teknolojilerinin de etkisiyle radikal
olarak değişmeye başlamıştır. Endüstriyel devrimin bir neticesi olarak ortaya çıkan
iş verimliliği emekten çok bilgi ye kayma gösteren işgören niteliği nedeniyle klasik
ergonomik yaklaşımlar yerini zihinsel yetenekleri kas gücüne göre daha ön planda
bilişsel ergonomik yaklaşımlara bırakmıştır.
İnsan Sistem Ara Kesit Teknolojisine (Human System Iteraction Technology,
HSIT) a göre Ergonominin beş ana bileşeninden biri “Bilişsel Ergonomi”, veya “Bilişim
Ergonomisi” (Cognitive Ergonomics) yani “Bilgiye Dayalı Ergonomi” olarak
adlandırılmaktadır.
Bilişsel Ergonomi,
“İnsan Bilgisayar
Etkileşimi” ile benzer
amaçları taşır.
Bilişsel Ergonomi, mental (zihinsel, yani beynin yaptığı işle) süreçlerle
ilişkilidir. Algılama, bellek, mantık yürütme, motor cevap, gibi ögelerle insan ve
sistemin diğer ögelerinin etkileşimi açısından ilgilenir ki, bunların çoğunu Yazılım
Ergonomisi içeriğinde görmekteyiz.
Mental iş yükünün, karar vermenin yanı sıra, İnsan Bilgisayar Etkileşimi
(Human Computer Iteraction, HCI) gibi ana konuları bulunmaktadır. Ayrıca, insan
güvenilirliği, iş sistemi, bunları insan sistem tasarımıyla ilişkili becerileri
kazandırma gibi konularla da ilgilenmektedir. HCI, insanın düşünme ve bilgiyi
işleme şekli ile diyalog kuran yazılımları mümkün kılan, kullanılabilir yazılımı
geliştirmek için gerekli yöntem, spesifikasyon, kılavuz ve prensiplerin tasarımından
oluşmaktadır.
Başlıca uygulamaları özellikle yazılımlarda hata olasılığını en azda tutarak
insan performansını artırmaya yönelik olarak kadran, kontrol ve bilgisayar
programları geliştirmektir.
Mental iş yükünün bileşenleri arasında karar verme, beceri ile ilişkili
performans, İnsan Bilgisayar Etkileşimi (HCI), insanın karar güvenilirliği, iş stresi ve
eğitimin insan sistem tasarımı ile bağlantısı incelenir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Bu ünitede, Bilişsel Ergonomi (Bilgiye Dayalı Ergonomi) üzerinde, özellikle
büyük rağbet folan, Ergonomik Arayüz tasarımı üzerinde durulacak olup, bilişim
teknolojilerinin oluşturduğu yeni iş biçimlerinde verimlilik artışını sağlamaya
dönük yaklaşımların esasları incelenmeye çalışılacaktır. Ünitedeki bilgilerin bir
kısmı, ISO/IEC 40500:2012 Information Technology ile WCAG 2.0 (User
Content Accessibility Guidelines) alınarak hazırlanmıştır.
BİLİŞİM ERGONOMİSİ
İnsan Bilgisayar Etkileşiminde (Human Computer Iteraction, HCI)
yürütülmekte olan faaliyetlerin, bilişim teknolojilerinin gelişimi de göz önüne
alındığı takdirde, Bilgiye Dayalı Ergonominin ne denli önem kazandığı
anlaşılmaktadır. Bu alan, dünya çapında yeni yeni gelişme gösteren bilişim
teknolojilerinin gelişmesiyle, günümüz Ergonomik yaklaşımlarının neredeyse
bütününü kapsama eğilimindedir.
“Kullanıcı Dostluğu”
Bilişsel Ergonominin
amaçlarındandır.
Bilişim alanında yürütülen faaliyetlerin standardizasyonunda çalışmalar
insan-bilgisayar etkileşiminin uygulamadaki standartlarından faydalanmak
suretiyle gerçekleştirilmektedir.
Bilişsel Ergonomi, bilişimle ilgili olan özellikle kişinin bilgiyle, araçla, ortamla
etkileşimlerini sağlamaya yönelik karmaşık ve ileri teknoloji gerektiren sistemlerin
tasarlanması ile ilgilenmektedir. Bilişsel Ergonomi alanında sistemlerin
tasarlanması sürecinde İnsan Bilgisayar Etkileşimi de göz önünde bulundurulabilir.
İnsan Bilgisayar Etkileşimi, etkileşimli teknolojilerin tasarımı, geliştirilmesi,
değerlendirilmesi ve uygulanması ile ilgilenen disiplinler arası bir çalışma alanıdır.
İnsan Bilgisayar Etkileşiminin en önemli konusu ise kullanılabilirliktir.
Kullanılabilirlik, belirli bir kullanıcı grubunun belirli görevleri belirli bir bağlamda
etkili, verimli ve memnuniyet ile yerine getirebilmeleri şeklinde tanımlanmıştır.
Yazılım ve arayüz (web gibi sayfası gibi, bilgisayar yazılımlarının kullanıcı tarafından
çalıştırılmasını sağlayan, çeşitli resimlerin, grafiklerin, yazıların yer aldığı ön sayfa)
tasarımı terimlerinin gelişmesiyle ise “kullanılabilirlik”, “kullanım kolaylığı” ve
“kullanıcı dostluğu” terimleriyle eş tutulmaya başlanmıştır.
Bilişsel Ergonomi standartlarının oluşturulmasında bazı kriterler
bulunmaktadır. İnsan Bilgisayar Etkileşimi standartlarının kullanılması, hedeflere
ulaşabilmek için ilk aşamayı oluşturmaktadır. Bu konuda kullanılan bazı kriterler
şunlardır:
 Bildik görünüş ve his uyandıran bir tasarım sağlayın: Bildik görünüş ve his
uyandıran bir tasarım sağlamak sureti ile kullanıcıların bir yazılımdaki
becerilerini diğer yazılıma transfer etmesini sağlamış olursunuz. Eğitim
maliyeti en aza indirgenmiş olur.
 Tutarlılık sağlayın: Standardizasyon pek çok alanda meydana gelebilir.
Örnekler uygulamanın çeşitli bileşenlerini içerir, birlikte kullanılacak
3




Bilişsel Ergonomide
beklentilere uygunluk
dikkate alınmalıdır.
uygulamalar, işletim sistemi ve diğer kullanılan tüm yazılımlardır. Daha
geniş bir alanda standartlar uygulanırsa daha fazla fayda sağlanır.
İnsan faktörleri bulgularını kullanın: Standartlar insan faktörleri
bulgularının ve kabul edilmiş uygulamaların sonuçlarından yaralanarak
geliştirilebilir.
İş akışını geliştirin: Standartlar pek çok karar tasarımını rutinleştirir. İş
akışının geliştirilmesi suretiyle daha zor veya kritik kararlar üzerinde
tasarımcının daha rahat zaman ayırmasını sağlar.
Kullanılabilirliği değerlendirin: Ürünün kullanılabilirliğini ölçmek için bir
temel standart sağlayın. İnsan bilgisayar etkileşim standardını karşılayan
ürün daha kullanışlı iken diğerlerinin tamamı eşit düzeyde olabilir.
Gereksinimlere uyumlandırın: Satın alan (örneğin, pek çok Amerikan
hükümetin sözleşmeleri) veya kanun (örneğin, Avrupa’da) tarafından
yazılımın standartlara uygunluğu zorunlu olabilir.
İkinci aşama beklentilerin yönetimidir, pek çok işletmede olduğu gibi
standartların neler yapabileceği konusunda fikirler çok karmaşıklaşmıştır. İlk
olarak, standartların bazı genel sınırlandırmalarından haberdar olunmalıdır ve bu
doğrultuda beklentiler belirlenmelidir:
 Garanti değildir: İnsan bilgisayar etkileşimi standartlarını takip etmek ürün
veya sistemin kullanışlı olacağını garanti etmez. Standartlar bilgi dizini ve
içerik gibi konulara hitap edemez.
 Değerlendirme: Kullanıcı arayüzü bilgisi ve teknolojisi sürekli gelişmekte ve
ilerlemektedir ve pek tabi ki standartlar da gelişmektedir. Buna rağmen,
bazı insan karakteristiklerine dayalı ana hatlar aynı kalmaktadır, diğerleri
ise yeni gelişime ayak uydurmak durumundadır ve yeni araştırmalara ve
geliştirilen tekniklere uygun olarak geliştirilmelidir. Öyle durumlar vardır ki
standartlar oluşmadan önce tasarımcı gelişime yönelik çözüm yöntemleri
oluşturmalıdır.
 Genellik: Kullanıcının eğilimleri ve görevleri için tasarıma yardım maksatlı
olmamakla birlikte standartlar geniş bir perspektiften yol gösterirler. Bu
genellikle görev veya belirli bir sistem tasarımına ilişkin genel yöntemlerin
belirlenmesinde faydalıdır.
 Önde gitmemek: Standartlar tam olarak kabul edilmiş ve durağan ana hat
sağlar. Öncülük etmek gibi bir hedefi yoktur.
 Duruma uygunluk: Uzun geliştirme süreçleri tasarımın tamamlanmasından
önce bazı standartların eskimesi ile sonuçlanabilir. İnsan bilgisayar
etkileşimi standardı gelişiminde yıllar harcamak alışageldik bir durum
değildir.
 Güçlü olma: Oy birliği süreci iyi düşünülmüş ve çoğu grubun ortak kanıya
vardığı standart geliştirme sürecidir. Bununla birlikte, pek çok amaçlanan
standartlar tartışmalıdır ve elimine edilmiştir, opsiyonel hâle getirilmiştir
veya niteliklendirilmiştir.
 Platforma özel olma: İnsan bilgisayara etkileşim standartları platform
bağımsız olarak tasarlanmıştır. Örneğin, ISO 9241 tüm GUI’lere ve karakter
4
tabanlı arayüzlere uygulanabilir. Platform bağımsızlık standartlara
patentsiz kullanım ve daha geniş uygulama alanı sağlar; ancak, ana hatlar
daha geneldir ve yorumlama güç olabilir.
 Evrensellik: Dizayn durumları çeşitlidir ve verilen bir öneri her durum için
optimum değildir. Standardın uygulanması tasarımcının kararına bağlıdır.
Hangi standartların kullanımının gerekli olduğu ve bunların izlenip
izlenilmeyeceğine projenin gereksinimlerine bağlı olarak karar verilir. İlk olarak,
organizasyonel konvansiyonlar veya daha spesifik ana hatlar veya yüksek dereceli
prensipler ile başlanılıp başlanılmayacağı belirlenmelidir.
Prensipler kullanıcı arayüzünün karşılaması gereken yüksek dereceli
amaçları belirler. Örneğin, hafızaya yükleme süresini en azlamak gibi. Ana hatlar
amaçları yerine getirecek teknikleri ve kullanılabilirlik karakteristiklerinin
uygunluğunu gösterecek uygunlukta tanımlı olmalıdır. Örneğin; her önemli menü
nesnesi için klavye kısa yoları tanımlamak gibi.
ISO 9241 gibi standartlar bazen prensipleri sağlar ve genellikle ana hatları
belirler. Zıt olarak, konvansiyonlar organizasyonun uygulanabilir dizayn
tekniklerinin veya elemanlarının stilini ve bunların ürüne nasıl adapte edileceğini
tanımlar. Örneğin; Template menüsü için T harfini kısa yol olarak kullanmak gibi.
Organizasyonlar tipik olarak kendi dizayn konvansiyonlarını geliştirirler.
İkincil olarak hangi tür standartların kullanılacağı belirlenmelidir:
Algı kontrolü
renk, sembol vb. birçok
faktörü içerir.
 Uluslararası (örneğin, ISO, ITU) standartlar dünya çapında uygulanabilir.
 Bölgesel (örneğin, CEN) belirli bölgelerde uygulanabilir özelliktedir;
örneğin Avrupa.
 Ulusal standartlar (örneğin, ANSI, DIN, AFNOR, SIS, BSI, CSA) sadece belirli
bir ülkede uygulanabilirler.
 Askerî veya devlet yönetimi standartları (örneğin, DoD, MIL, NASA, ESA)
askerî kuruluşlardaki veya kamu kuruluşlarındaki sistem ve ürünlere
uygulanabilecek özelliktedir.
 Platform (örneğin, Mac OS, CUA, Windows, Motif) stili verilmiş olan
işletim çevresinde çalışabilecek uygulamalar için geçerlidir.
 Bağımsız (örneğin, bağımsız yazarların veya şirkete özel kitaplar)
standartlar genel veya yazıldığı yere uygulanabilir olabilirler.
BİLİŞSEL ERGONOMİDE YAZILIM TASARIMI
İnsan-Bilgisayar
Etkileşim standartları
hassas deneyleri
gerektirmektedir.
Yazılımlar açısından insan niteliklerine olan duyarlılık daha belirgin ve
tasarımı da daha zordur. Özellikle paket programların ortaya çıkmasıyla beraber
kullanıcı arayüzleri bilgi işgörenlerinin iş verimliliğini etkileyen en önemli faktörler
arasında yer almıştır.
Burada algılama, renk, bilginin görsel olarak sembolizasyonu, grafik
tablolama, biçim gibi hususlar kullanıcı açısından anlaşılmada önem arz
etmektedir. Geleceğin yaşam ve iş dünyasında bilgi isgöreninin verimlilik sorunu
artan bir şekilde yöneticileri meşgul edecektir. Bilişsel Ergonomi yönetim
5
sisteminin ve felsefesinin bütünselliği içinde Toplam Kalite Yönetimi, İnsan
Kaynakları Yönetimi, Toplam Bilgi Yönetimi, Beyin Sermayesi ve Toplam Ergonomik
Yaklaşımla beraber birlikte ele alınabilecek önemli bir araştırma alanı
olmuştur. Amerika’da İnsan Yazılım Arakesit Teknolojisi ile ilgili, Bilişsel
Ergonominin gelişmesi ve endüstri tarafından uygulamalarına olan talepler,
günümüzde işe yerleştirme servisinde boş olan işlerin bulunması, insan yazılım ara
kesit teknolojisinin profesyonel bilgisine sahip olan ergonomistlere şu sıralar olan
ihtiyacı görülmektedir.
Birçok yazılımın, test
edilmeden sürümü
yapılmaktadır.
Yazılım teknolojisi ve uygulamalarında devam eden artış ve kullanılabilir
etkili yazılım tasarımına insan yazılım ara kesit teknolojisinin artan önemi
nedeniyle, ergonominin bu yönü olan bu disiplin güçlü bir büyüme alanı olarak
gelişmeye devam etmektedir.
Yazılım tasarlama ve geliştirme sürecinde kullanılan bazı yöntemlerin ve
geliştirilen bazı standartların ana hatlarının bilinmesinde yarar vardır.
İnsan Bilgisayar Etkileşimi konusunda standartların geliştirilmesi genellikle
aşağıda belirtilmiş olan sekiz aşamayı kapsamaktadır:







Projenin hedeflerinin belirlenmesi
Beklentilerin yönetimi
Kullanılacak standartların seçimi
Standartların projeye uyarlanması
Uygunluk yaklaşımının belirlenmesi
Arayüz tasarımında uyumlandırılmış standartların uygulanması
Arayüz dizaynının uygunluğunun değerlendirilmesi

Kullanılabilirlik testinin gerçekleştirilmesi
Bilişsel Ergonomide Durumsallık Yaklaşımı
Yazılım uygulamalarının ergonomik ana hatlarını belirleyen durumsallık
yaklaşımı bilişim uygulamalarında kullanımı İnsan Faktörleri Birliği, İnsan Bilgisayar
Etkileşimi Standartları Komitesi (Human Factors Society Human Computer
Interaction Standards Committee) tarafından geliştirilmiştir.
Ana hatların belirlenmesinde çok çeşitli değerlendirmeler söz konusu iken,
HCI Standartları Komitesi, amaçlanan ergonomik tasarımın temel probleminin
belirli bir şablonun çok çeşitli sayıdaki değişkenler setine uyarlanabilmesi
olduğunu belirtmiştir.
En genel değişkenler kullanıcı tipi (örneğin; uzman veya amatör),
tamamlanan görev aktivitesi, kullanılan sistem konfigürasyonu ve çalışma
çevresidir. Sonuç olarak, HCI Standartları Komitesi “if-then” yapısını kullanmaya
başlayarak gereken, durumun sağlandığı her bir ana yapıya uygulanabilirliğine
bağlı olarak durumlara ilişkin yapıyı oluşturmuştur.
6
ISO 9241’in diyalog parçalarının çok sayıdaki başlangıç taslağı Amerikan
katkısı olarak HCI Standartları Komitesi tarafından hazırlandı, bu yaklaşım ISO
9241’in yazılım parçaları olarak ilave edildi.
Durumsallık yaklaşımı, standardın uygulanabilir olup olmadığının
belirlenmesinde kullanılır. Örneğin, eğer uygulama işaretleme araçları (pointing
devices) kullanmıyorsa işaretleme araçları kullanımı üzerine geliştirilmiş olan
öneriler uygulanmayacaktır.
ISO 9241’den sağlanmış olan bilişim parçalarından bazıları durumsallık
ifadelerinden şu şekilde çıkarılabilir:

Kullanıcı Karakteristikleri: İlgisiz veya ara sıra erişim sağlayan kullanıcılar
formlara veri giriyorlarsa, görüntü üzerinde direktifler veya kolayca
ulaşılabilen yardım menüsü üzerinden bilgi sağlanmalıdır.

Görev Karakteristikleri: Eğer görev kullanıcı tarafından hata yönetimi
gerektiriyorsa, diyaloglar yardımıyla kullanıcının göreve devam
edebilmesini sağlayacak anlatım (bilgiler ve/veya fonksiyon) sağlanmalıdır.

Sistem Karakteristikleri: Eğer sistem veya uygulama kiplere (mode)
sahipse (diğer bir ifade ile, sistemin o anki durumuna bağlı olarak
kullanıcının belirli eylemlerinin değişik sonuçlar doğurması), kullanıcı
mevcut kipi ayırt edebilmelidir.

Arayüz Tasarım Karakteristikleri: Opsiyonlar sütunlar, seçenekler ve
seçenekler grubu halinde yerleştirilmiş arama zamanını en azlamak için bu
seçenekler (option) görsel olarak bir diğerinden ayırt edilebilecek şekilde
düzenlenmelidir.
Yazılım Standartlarında Uygunluk Yaklaşımları
Çoğu standart, özellikle donanım standartları, objektif olarak ölçülmüş veya
bir şekilde direkt gözlemlenmiş özellikleri (örneğin, voltaj, boyut, basınç) tanımlar.
Bu çeşit standartlara uygunluk ürünün veya aracın standartta belirtilmiş olan
ölçütlere uygunluğunun sağlanılıp sağlanılmadığı ile ifade edilir.
ISO 9241 “Uygunluk”
kavramını standardize
etmektedir.
Yazılımın kullanıcı arayüzü standartları nüfuz alanında, neyin gerekli neyin
de istenilen olduğunun ortaya konulması hususunda sıklıkla belirsizlik söz
konusudur. Çoğu Bilişsel Ergonomi standart ifadelerinin durumsal yapısı çeşitli
değişkenler kümesine bağıl spesifik ifadelerin uygunluğunu gerektirmektedir.
Bu bilgi göz önüne alındığında, bilişim uygulaması geliştirenler sadece
gereksinimlere önem vermekte ve önerileri önemsememektedirler. Standartların
geliştirilmesinde oy birliği ile karar veren organizasyonlara da itibar etmek
önemlidir (örneğin, ISO ve ANSI); kaldı ki bu çeşit kuruluşlar “-meli, malı” ifadeleri
içeren konular üzerine uzlaşıya varmada daha az gözden geçirme sürecine sahip
organizasyonlara (örneğin, kamu kuruluşları) nazaran daha yoğun zaman
ayırmaktadırlar.
7
Pragmatik yaklaşımın eğilimi standartların ana hatlarına uygunluğu
belirlemede organizasyon zamanını ve harcanması gereken eforu minimize
etmektir. Pragmatik yaklaşım ISO 9241’in yazılım parçalarını göz önünde
bulundurarak uygunluk sağladığı gibi HFES 200 standartlarından da fayda
sağlamaktadır.
Durumsal yaklaşımın kullanımı ve değerlendirme araçları ile, ISO üzerine
yapılan geniş çalışma temel alınarak Bilişsel Ergonomi standartları uygunluğunun
belirlenmesi için iki aşamalı bir süreç geliştirildi.
Uygulanabilirlik tasarımcının arayüzün elemanlarını belirlediği dizayn
aşamasının başlangıcında belirlenebileceği gibi, sonradan tasarımcı ve
değerlendiriciler tarafından dizaynın sezgisel değerlendirilmesi aşamasında da
sağlanabilir.
ISO Standardına Uyumlandırma Yaklaşımı
Bu yaklaşım kullanıcıların örnek prosedürleri ve diğer süreçleri
standartlaştırmada kullanabilmesini sağlayan iki aşamalı bir süreç içermektedir
(uygulanabilirlik ve bağlılık).
Uyumluluk kavramının gerçek ifadesi ISO 9241’de şu şekilde ifade edilmiştir:
“Ürün eğer ki ISO 9241-(14)’deki uygulanabilir önerileri karşıladığı iddiasındaysa,
geliştirme ve/veya değerlendirme için gereksinimlerin kurulmasında prosedür
tanımlanacaktır. İlgili birimler arasındaki meselelerin uzlaşısı prosedürün
spesifikasyon düzeyini verir”.
Uygunluk analizlerinde
pragamatik yaklaşımlar
kullanmalı
Standartların kullanıcısına iki aşamalı süreç; ilk olarak hangi önerilerin
uygulanabilir olduğunu ve sonra da uygulanabilir olarak addedilen önerilerin
karşılanıp karşılanmadığını belirlenmeyi önermektedir. ISO 9241’e göre belirli
önerilere yönelik olarak maliyet yönünden en etkin ve en bağlantılı yöntemler
kullanılarak uygulanabilirlik ve bağlılık süreçlerine uygunluk incelenmelidir.
Uyumluluğun belirlenmesinde pek çok başka metot tasarlanmıştır. ISO
9241’in donanım bölümlerinin olduğu gibi yazılımın uyumluluğunun
değerlendirilmesinde Avrupa’da test istasyonları (test houses) (örneğin TUV
Rheinland) bulunmaktadır. Bu test istasyonları kullandıkları prosedürleri
açıklamadan önce bu değerlendirilmelerin nasıl gerçekleştirildiği bilinmiyordu.
Lloyd’s Register tarafından ISO 9241’in yazılım alanındaki ergonomi standartları
oluşturma yaklaşımı ve diğer bir değerlendirme yaklaşımı olan “9241
değerlendirici” Almanya’da geliştirildi. Bu değerlendirici sistem geliştirildikten
sonra uzmanlarca (en azından prototip aşamasında) etüt edilmek üzere
oluşturuldu.
İnsan-Bilgisayar Etkileşim (HCI) Yaklaşımları
Mevcut kullanılabilirlik şartlarını oluşturmaya yönelik yapılan düzenlemelere
alternatif oluşturmak yerine HCI topluluğu geliştirici yönde katkı sağlamayı
hedeflemektedir. İnsan Faktörleri ve Ergonomi Topluluğunun İnsan Bilgisayar
8
Etkileşim Standartları Komitesi, “İnsan Bilgisayar Etkileşimi Dizayn Süreci” üzerine
rapor hazırlamıştır. Bu çalışma ile tüm çevrim sürecinde kullanılabilir sistem ile
ilgili olarak dokuz temel tasarım aktivitesi tanımlanmıştır.
Ancak bu aşamada İnsan Bilgisayar Etkileşim Standartları Komitesi’nin ele
aldığı çalışma sonuçlarını incelemek yerine “KULLANICIuygunluk” (USERfit)
metodolojisini incelemek daha uygun olacaktır. Kullanıcı odaklı tasarım için
“KULLANICIuygunluk” metodolojisi “harmanlanmış tasarım materyali”
oluşturmaya çalışmaktadır. “KULLANICIuygunluk” metodolojisi ile aşağıda
belirtilen safhalarda şu verilere ulaşılabilir:
 “Problem Tanımlama” sürecinde (analiz ve yüksek dereceli tasarım),
çevresel kontekstin ve üretim çevresinin değerlendirilmesi, kullanıcı
profilinin analizi ve aktivite analiz bilgisi değerlendirilir ve ürün profili
geliştirilir.
 “Fonksiyonel Spesifikasyon” sürecinde (detailed design), ürün özellikleri
matrisleri; gereklilik özetleri ve tasarım özetleri oluşturmayı sağlar.
 “Test” süreci ile, kullanılabilirlik değerlendirmesine nihai yardım sağlanır.
Kullanılabilirlik kontekst analiz metodu kullanıcı tiplerini, ikincil kullanıcı
tiplerini ve organizasyonel yapıları kontekstin bir parçası olarak
kullanılabilirlik analizinde kullanır.
“RESPECT Yaklaşımı” ile kullanıcı gereksinimleri iskeleti kullanıcı odaklı
gereksinim analizine detaylı bir yaklaşım sunmaktadır. Bu yaklaşım ile gereksinim
analizi üç aşamada ele alınmaktadır:
 Kullanıcı Kontekst Analizi: Bu aşama projenin başlangıç gerekliliklerinin
anlaşılmasını içerir. Bu sayede ana kullanıcı gruplarının analizi, görevlerinin
analizi ve çalışma çevrelerinin değerlendirilmesi gerçekleştirilir; ve tasarım
kısıtları ve tasarıma uygulanacak ilgili standartlar tanımlanır .
 Fizibilite ve Prototipleme: Mümkün sistem olgusunun karakteristiklerinin
olurluğu değerlendirilir ve karşılaştırılır.
 Kullanıcı Gereksinimleri Sentezi ve Doğrulanması: Bu aşama ise; ilk iki
safhada ele alınmış olan kullanıcı gereksinimlerinin dizayn sürecine girdi
olarak kullanımında bütünleştirilmesini ve tasarım sürecinde bu
gereksinimlerin ana hatlarının kullanımında planlama amaçlı sentezi içerir.
OVID, yazılımlarda
ergonomikliğe
odaklanmıştır.
“Nesnel Bakış Etkileşim Tasarım Yaklaşımı” (IBM Object View Interaction
Design, OVID) geleneksel nesne-tabanlı metotları geliştirir ve iteratif ekip iletişimi
ve tasarımını kullanarak kullanıcı arayüz spesifikasyonlarını geliştirmede tasarım
araçlarını kullanarak geliştirir böylece bilişim alanında ergonomi uygulamasına
odaklanır. Görev analizi metotlarını kullanarak tasarımın ötesindeki seçilmiş bazı
safhaları (programcıların yürütebilmesi için model geliştirme ve kullanılabilirlik
testinin yönetimi) iyileştirmeye yönelik uygulamalara hitap etmektedir.
“Nesnel Bakış Etkileşim Tasarım Yaklaşımı” çevrim hayatına ek bakış açıları
ve yeni boyutlar kazandırır, bunun yanı sıra üç değişik model yardımı ile birbirine
paralel çeşitli yaklaşımlar sunarak bunları bütünleştirir. Bu üç model şunlardır:
9

Kullanıcının Algı Modeli: Çeşitli kullanıcıların yürütülmekte olan projeye
yönelik düşüncelerini ve görevlerin analizine ilişkin fikirlerini içeren
kavramları niteler.

Kullanıcı Arayüzü Tasarımcısı Modeli: Kullanıcın ifadesi doğrultusunda
tasarım nesnelerinin neler olduğunu belirleyen modeldir.

Programcı Modeli: Kodlama öncesinde programcıya detaylar hakkında
bilgi veren modeldir.
BİLİŞSEL ERGONOMİDE ARAYÜZ TASARIMI
Kullanıcı arayüz geliştirilmesinde hedef, arayüzünü, engelli kişiler de dâhil
mümkün olan en geniş kullanıcı yelpazesinin erişimine açık hâle getirmektir.
Kullanıcı arayüzlerinin erişilebilirliği bakımından da önemli olmasına rağmen,
erişilebilirliği etraflı bir şekilde kapsamayı hedeflememektedir.
“Arayüz Tasarımı” ile
“Etkileşim Tasarımı”
farklıdır.
“Arayüz”, herhangi bir programlama bilgisine sahip olmayan kullanıcıların
da bilgisayar programlarını veya bilgisayar programları ve komutları içeren
makineleri kullanabilmelerini mümkün kılmak için geliştirilen görsel, işitsel veya
dokunsal kumanda araçlarının tümünü ifade eder. Arayüz tasarımı (user interface
design) ise, kullanıcı ile makine (bilgisayar) arasında bir iletişim ve etkileşim
köprüsü görevi gören kullanıcı arayüzlerinin tasarımı ile ilgili tasarım disiplinidir.
“Kullanıcı Arayüz Tasarımı” disiplininin başlıca amaçları ve amaca ulaşmak
için öngördüğü yöntemlerden biri Kullanıcı Odaklı Tasarım (User Centered Design)
dır. Bu tasarım yöntemi, kullanıcı arayüzünün, kullanıcının amaçları, alışkanlıkları
ve kullanım deneyimi göz önünde bulundurularak tasarlanmasını öngörmekte ve
hatta bir adım daha öteye giderek, söz konusu ürünün daha üretim öncesinde bu
kullanıcı özellikleri göz önünde bulundurularak tasarlanmasını amaçlamaktadır.
Etkileşim Tasarımı (Interaction Design) ise, insan ile makine arasındaki etkileşimin
hedeflerinin ve yöntemlerinin tespitidir.
Arayüz tasarımı
değerlendirilirken
“takdi” değil, normlar
esastır.
Şekil 11.1. Eğitimle ilgili kullanıcı arayüzü (web sayfası) tasarımları
10
Estetiklik uygulamalarının kapsamı şunlardır:




Kabullenebilirlik: Çalışmalar da göstermektedir ki, kullanıcı arayüzü
algılanması ve kullanılabilirliği ile kullanıcılar arasında çok yüksek oranda
ilişki tespit edilmiştir.
Öğrenilebilirlik: Toh göstermiştir ki; estetik olarak güzel çıktıların,
öğrencilerin öğrenme konusundaki motivasyonu üzerinde doğrudan bir
etkisi vardır.
Kavranılabilirlik: Tullis; telefon hatları sisteminde bir anahtar gösterimin
yeniden tasarlanmasıyla, kullanıcıların görüntüleri yorumlamasındaki
zamanın %40 azaldığını tespit etmiştir. Tullis; kullanıcıların, hava yolları ya
da kiralık görsel bilgilerini elde etmesinde en kötü sistemden en iyisine
%128’lik bir fark tespit etmiştir.
Üretkenlik: Keister ve Gallaway, bir dizi ekranın yeniden tasarlanması
sonrasında toplam işlem zamanı ve hata oranlarında %25’lik bir azalma
tespit etmişlerdir. Üretkenliği bu sayede arttırmak mümkün olmuştur.
Kullanıcı görevlerinin ve kabiliyetlerinin etkili ekran gösterimi için anahtar
olmasına rağmen, ekranın metrik otomasyonu tasarım için gereklidir. Tullis,
alfanumerik gösterimler için 4 metrik geliştirmiştir. Bunlar, genel yoğunluk, lokal
yoğunluk, gruplama ve çıktı yoğunluğudur.
Arayüz estetiğini sağlama maksadıyla kullanılan pencere yapısında dört
temel yöntem mevcuttur:




Çoklu Pencere Arayüzü: Örnek olarak IBM OS/2 işletim sistemi, UNIX XWindows uygulamaları ve Microsoft Windows
Çoklu Belge Arayüzü: Örnek olarak Microsoft Word ya da Excel
Çoklu Pencerelerle Bölümlendirilmiş Arayüz: Microsoft Paint ve Netscape
Navigator
Çoklu Ekran Arayüzü: Genelde kullanıcı grafik arayüzlerinde ve
sihirbazlarda bir defasında ve Çoklu Ortam uygulamalarında bulunur.
Çok ekranlı arayüzler; yazı, grafik ve görüntü parçalarının
kombinasyonlarından oluşur. Gösterilmiş bir kısım tekniklere modifikasyonlar
yapılarak bazı diğer ekran tiplerine kullanılabilirlik sağlanabilir.
Estetiklik Ölçütleri
Arayüzlerde
“dengeleme” estetiğe
verilen önemi
göstermektedir.
Kullanıcı arayüzü tasarımı için gerekli kılavuz, ekran tasarımları için
meselenin ana noktalarına spesifik ve geniş bir liste sunar. Bunların gözden
geçirimi ve diğer alakalı işler için, grafik gösterimlere aşağıda verilmiş olan ondört
estetik ölçüt bulunmaktadır. Bunlar denge, eşitlik, simetri, ardışıklık, uyuşma,
bütünlük, orantı, sadelik, yoğunluk, düzenlilik, ekonomiklik, homojenlik, ritim ve
düzen ve karmaşıklıktır.
11
Denge
Denge resimdeki optik ağırlığın dağıtımı olarak tanımlanabilir. Optik ağırlık,
bazı objelerin diğerlerinden daha ağır algılanmasıyla ilgilidir. Büyük objeler daha
ağır iken, küçük objeler daha hafiftir. Denge ekran elemanların sağ, sol, yukarı ve
aşağı ağırlıklarının eşitlenmesiyle sağlanabilir. Şekil 11.2 denge çalışmasının iyi ve
kötü uyarlamalarını göstermektedir.
Şekil 11.2 (a)’da ağırlığın kabaca yarısının ekranın bir tarafına ve diğer
yarısının öbür tarafına verilmesi ile dengelenmiş ekran gösterilmektedir. Şekil 11.2
(b) dengelenmemiş görsel çıktıyı göstermektedir (görünüm ağırlığın az tarafına
devrilecek gibi durmaktadır).
Şekil 11.2. Denge çalışmasında iyi ve kötü ekranların karşılaştırması
(a) Dengelenmiş ekran; (b) Dengelenmemiş ekran
Eşitlik
Eşitlik asılı duran ekranın ara kesit merkezini durağanlaştırmaktır. Ekranda
eşitleme çıktının kendisinin merkezileştirilmesiyle başarılır. Çıktının merkezi
çerçeve ile uyuşur (bu tanımdan küçük sapmalar oluşabilir). Eşitleme büyük ölçüde
dengeleme ile de ilgilidir. Eşitleme görsel merkezleri ele alır, dengeleme ise görsel
ağırlıkları ele alır. Şekil 11.3. eşitleme çalışmasının iyi ve kötü uyarlamalarını
göstermektedir.
Şekil 11.3(a)’da eşitleme genel görünümün kendisinin merkezileştirilmesiyle
başarılır. Şekil 11.3(b)’de tasarım çerçeve merkezinden bir şekilde daha aşağıda
bulunmaktadır.
Şekil 11.3. Eşitleme çalışmasında iyi ve kötü ekranların karşılaştırması.
(a) Durağan ekran; (b) Durağan olmayan ekran
12
Simetri
Simetri türlerinin
uygulamaları arayüz
tasarımında
kullanılmaktadır.
Simetri eksensel eşleştirmedir: Bir tarafta bulunan bir birimin merkez
doğrusuna göre simetriği diğer tarafta da bulunur. Bu kopyalama aynı zamanda
dengeleme de oluşturur fakat dengeleme bunu simetri olmadan başarır. Düşey
simetri düşey eksende eşitlenmiş denge ayarlarını kapsar, aynı zamanda yatay
simetri yatay eksende oluşur. Radial simetri bir merkezde iki ya da daha fazla
eksenle kesişen eşit elementlerden oluşur.
Şekil 11.4 simetri çalışmasında iyi ve kötü uyarlamaları göstermektedir. Şekil
11.4(a) de ekran orta çizgisinde simetri oluşturulacak şekilde elementler
kopyalanır. Şekil 11.4 (b) asimetrik tasarımı göstermektedir.
Şekil 11.4. Simetri çalışmasında iyi ve kötü ekranların karşılaştırılması.
(a) Simetrik ekran; (b) Asimetrik ekran
Ardışıklık
Tasarımda ardışıklık, belirli bir tasarımda düzenlenmiş objelerin bilgi
gösterimi için gözün hareketlerini kolaylaştırmasını sağlamaya dayalıdır. Normalde
göz üst sol taraftan alt sağ tarafa doğru kayarak okuma ile pratik kazanmıştır. Algı
psikologları birçok şeyin gözü etkilediğini belirlemiştir. Bu büyük objelerden
küçüklerine doğru kayar.
Şekil 11.5 ardışıklık çalışmasının iyi ve kötü uyarlamalarını göstermektedir.
Şekil 11.5(a)’da ardışıklık, elemanlar yukarıdan aşağıya ve soldan sağa örnekleme
ile düzenlenerek başarılmıştır. Göz sol üst köşeden başlayıp sağ aşağıya kayarak
gösterimi izler. Bu durumun tersi Şekil 11.5(b) için geçerlidir, buradaki ayarlamada
elemanların akışı fark edilememektedir.
Şekil 11.5. Ardışıklık çalışmasında iyi ve kötü ekranların karşılaştırması
(a) Ardışıklığın sağlandığı ekran; (b) Rastgele bir ekran
13
Uyuşum
Estetik anlayışında yer
alan ardışıklık iyi
uygulanmalıdır.
Ekran tasarımında, benzer bakış yönü oranları uyuşumun gelişmesine
yardımcı olur. Bakış yönü oranı genişlik ve yüksekliklerin ilişkisini ifade eder. Kâğıt
boyutu genişlikleri daha yüksektir. Bir görsel alanın bakış yönü oranını değiştirmek,
göz hareket desenlerinin performans farklarını yeterli ölçüde değerlendirmeyi
etkiler. Bir görsel alanın bakış yönü oranı gösterimin taranması esnasında sabit
kalmalıdır.
Şekil 11.6 uyuşum çalışmasının iyi ve kötü uyarlamalarını göstermektedir.
Şekil 11.6(a)’da bir görsel alanın bakış yönü oranını korumasıyla uyuşumun
sağlandığı görülmektedir. Şekil 11.6(b)’de ekran elemanlarında kullanılmış tutarsız
bakış yönü oranlarının etkisi görülmektedir.
Şekil 11.6. Uyuşum çalışmasının iyi ve kötü uygulamalarının gösterimi
(a) Uyuşumun sağlandığı ekran; (b) Uyuşumsuz ekran
Bütünlük
Bütünlük görsel olarak tüm elementlerin bir bütünü oluşturacak şekilde
toplandığı mantıktır. Bütünlük ile tüm bileşenler birbirine aitmiş gibi gösterilmiş
olur, öyle uygun sıralanmışlardır ki tamamıyla bir tek parça gibi algılanırlar. Ekran
tasarımında bütünlük eşit ölçülerin kullanımıyla ve bileşenlerin marjinlere olan
mesafesine nazaran bileşenler arasına daha az alan bırakılmasıyla sağlanabilir.
Şekil 11.7 bütünlük çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimini
sağlamaktadır. Şekil 11.7(a)’da bileşenlerin marjinlere olan mesafesine nazaran
bileşenler arasına daha az alan bırakılmasıyla bütünlük sağlanmıştır. Bileşenler
birlikte gruplandırılmıştır ve beyaz alan ile çevrelenmişlerdir. Şekil 11.7(b)’deki
nesneler ekrandan dışarı taşacakmış gibi gözükmektedir.
Şekil 11.7. Bütünlük çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
(a) Bütünlüğün sağlandığı durum; (b) Parçalara ayrılmış ekran
14
Orantı
Estetikte sadelikten
ayrılmamalıdır.
Yıllardır devam ede gelen, insanların ve kültürlerin tercihleri orantısal olarak
ilişki içermektedir. Bir kültür tarafından estetik ve güzel olarak adlandırılan şeyler
bir başka toplum tarafından aynı değerde kabul görmemektedir. Ancak, bazı
orantılı şekiller zamana karşın ayakta kalmış ve bugün de geçerliliğini
korumaktadır. Marcus belirtilmiş olan şu ebatlardaki şekilleri estetik açıdan
memnuniyet verici olarak nitelemektedir: kare (1:1), ikinin kare kökü tabanlı
dikdörtgen (1:1.414), altın üçgen (1:1.618), üçün kare kökü tabanlı dikdörtgen
(1:1.732), ve çift kare (1:2).
Şekil 11.8 orantı çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimini
sunmaktadır. Şekil 11.8(a)’da oran objeleri memnuniyet veren bir oranda estetik
olarak yerleştirme ile sağlanmıştır. Nesneler, Marcus tarafından verilmiş olan
orantılı dikdörtgenlere yakın değerlerdedir. Bu oranlar Şekil 11.8(b)’de
görülmemektedir.
Şekil 11.8. Orantı çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
(a) Orantılı ekran; (b) Orantısız ekran
Sadelik
Sadelik formun tekliği ve doğrudanlığıdır, modelin anlamı kapsanırken
bileşenlerin bir kompozisyonu sağlanmaktadır. Ekran tasarımında sadelik, noktalar
sıraya konulurken ekrandaki bileşenlerin sayısının optimize edilmesiyle sağlanır.
Tullis çalışmasında ekranın değişik satır ve sütunlarında yer alan alfanumerik veri
nesnelerinin başlangıç pozisyonlarının sayısının değerlendirmesini içermektedir.
Bilişim teorisi kullanılarak da bu düzenlemenin karmaşıklığının hesaplanması
gerçekleştirilir.
Şekil 11.9 sadelik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaları ortaya koymaktadır.
Şekil 11.9(a)’da sıralama noktalarının minimize edilmesi ile tasarımda sadeliğe
ulaşılmıştır. Sıralama noktalarının sayısının daha fazla olması nedeni ile Şekil
11.9(b)’deki tasarımın sadeliği daha azdır.
Şekil 11.9. Sadelik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
(a) Sade ekran; (b) Karmaşık ekran
15
Yoğunluk
Arayüz tasarımında
düzen bozulduğunda
duyarlılık azalır.
Yoğunluk ekranın ne kadarına nesnelerin yayılmış olduğu ile ilgilidir. Uygun
yoğunluk ekrana konulan nesnelerin yoğunluğunu optimal oranda tutmak ile
oluşturulur. Yoğunluğun ölçüsü, Tullis tarafından şu şekilde belirtilmiştir; veri
içeren tüm çerçevedeki karakter pozisyonlarının yüzdesidir.
Şekil 11.10’da yoğunluk çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
sunulmuştur. Şekil 11.10(a)’da ekrandaki nesnelerin yoğunluğunu optimal bir
düzeyde kısıtlamak sureti ile yoğunluk kriterine uygunluk sağlanmıştır. Şekil
11.10(b) düzensiz yayılımı ve sınırlandırılmış içeriği göstermektedir.
Şekil 11.10. Yoğunluk çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
(a) Geniş ekran; (b) Sınırlandırılmış ekran
Düzenlilik
Belirli bir plan veya ilke çerçevesinde birbirine benzerlik düzenliliktir. Ekran
tasarımında düzenlilik iş tutarlı boşluklandırma ve bileşenlerin gruplandırılması ile
elde edilir. Hem sadelik hem de düzenlilik dikey ve yatay sıralama noktalarının
sayısına bağlı iken, sadeliğin aksine düzenlilik ekrandaki elementlerin sayısına daha
az duyarlıdır.
Şekil 11.11 düzenlilik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimini
vermektedir. Şekil 11.11(a)’da düzenlilik standardize edilmiş tutarlı
boşluklandırma ve bileşenlerin gruplandırılması ile elde edilmiştir. Şekil
11.11(b)’de nesneler eşit olmayan bir düzende boşluklandırılmıştır.
Şekil 11. Düzenlilik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
(a) Düzenli ekran tasarımı; (b) Düzensiz ekran tasarımı
Ekonomiklik
Homojenlik, nesne
sayısının denkliği ile
ilgilidir.
Mesaj aktarımın mümkün olduğunca basit gerçekleştirildiği tedbirli ve
temkinli görsel eleman kullanımı ile ekonomiklik oluşturulur. Ekonomiklik
mümkün en az alan büyüklüğü kullanımı ile elde edilir.
Şekil 11.12’de ekonomiklik çalışmasında iyi ve kötü uygulamalar ortaya
konulmuştur. Şekil 11.12(a) ekonomiklik eşit alan kullanımı ile sağlanmıştır. Şekil
11.12(b) daha az ekonomiklik değerine sahiptir, çünkü daha çeşitli alan
büyüklükleri kullanılmıştır.
16
Şekil 11.12. Ekonomiklik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
(a) Ekonomik ekran; (b) Girifit ekran
Homojenlik
Homojenlik kompozisyonunun bağıl derecesi ekranın dört bir köşesinin
arasına nesnelerin ne kadar düzgünce dağıtıldığı ile belirlenir. Düzgünlüğün
derecesi nesnelerin sayısının hemen hemen eşit veya fazla olması ile ilgilidir.
Şekil 11.13’te homojenlik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
verilmiştir. Şekil 11.13(a)’da homojenlik ekranın dört bir köşesinin ortasına
nesnelerin düzgünce dağıtılması ile sağlanmıştır. Şekil 11.13(b)’de nesneler
düzgünce dağıtılmamıştır.
Şekil 11.13. Homojenlik çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
(a) Homojen ekran; (b) Eşit olmayan ekran
Ritim
Dizaynda ritim, bileşenlerdeki değişimin düzenli şablonuna işaret eder. Bu
çeşitlilikteki düzenleme görünüşü heyecan verici bir forma dönüştürür. Ritim
düzenlemenin çeşitliliği, boyut, sayı ve bileşenlerin yapısı aracılığı ile elde edilir.
Ritmin oluşturulduğu bileşenler grubunda boyut karmaşıklığa (bileşenlerin sayısı
ve farklılığı) bağlıdır.
Ritim çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi Şekil 11.14’teki
gibidir. Şekil 11.14 (a)’da ritim sistematik sıralama ile sağlanmıştır. Şekil
11.14(b)’deki bileşenler kaotik, kafa karıştırıcı ve organize olmamış bir görünüme
neden olmaktadır.
Şekil 11.14. Ritim çalışmasında iyi ve kötü uygulamaların gösterimi
(a) Ritmik ekran; (b) İyi organize edilmemiş ekran
17
Düzen ve karmaşıklık
Arayüz tasarımında
“Kullanılabirlilik” ISO
tarafından
açıklanmıştır.
Düzen ve karmaşıklığın ölçüsü yukarıda listelenmiş olan kriterlerin tümünün
yerine getirilme derecesine bağlıdır. Bu kriterin bir ucunda düzen varken diğer
ucunda da karmaşıklık vardır. Bu ölçek maksimum karmaşıklık ile minimum
karmaşıklık (düzen) arasında derecelendirilmiş bir yapıdadır ve karmaşıklık ölçeği
olarak da adlandırılabilir.
KULLANILABİLİRLİĞİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Ana yazılım kullanılabilirlik standardı olan ISO Standardının
“Kullanılabilirliğin Ana Hatları”nda, kullanılabilirliğin ana hatlarını şu şekilde
belirtmektedir:
 Kullanım konteksti, kullanıcılar, ekipman, çevre, amaçlar, görevler
 Kullanılabilirlik ölçütleri, etkinlik, verimli çalışma, tatminiyet
 Tasarım sürecinde kullanılabilirliğin tanımlaması ve değerlendirilmesi
Ergonomist, kullanılabilirlik ölçütünü sağlayabilmek için bağımsız bileşenleri
tasarlamanın yanı sıra bu bağımsız bileşenlerinin ne şekilde etkileşim içinde
olduklarını da göz önünde bulundurmalıdır. Kullanılabilirlik kombine bir şekilde
tüm fonksiyonel sistem bileşenlerini içerir. Kullanılabilirlik tüm bileşenler ne kadar
uyum içinde çalışırsa o kadar yüksektir, bu uyum sayesinde elde edilen sinerjiden
ekstra fayda sağlanır.
Arayüz içeriği kullanılabilirlik kriteri, günümüzdeki ve gelecekteki farklı
arayüz teknolojilerinde yaygın olarak uygulanmak üzere ve otomatik test ve
insanlar tarafından yapılan değerlendirmenin bir bileşimi ile test edilebilir şekilde
geliştirilmiştir.
 Prensipler: En üstte arayüz kullanılabilirliği için temel teşkil eden dört
prensip mevcuttur: algılanabilirlik, çalıştırılabilirlik, anlaşılabilirlik ve
dayanıklılık.
 Başarı kriterleri: Her bir ana esas için, gereklilikler ve uygunluk testinin
gerekli olduğu, tasarım spesifikasyonu, satın alma, düzenlemeler ve
sözleşmeli anlaşmalar gibi yerlerde arayüz içeriği kullanılabilirlik kriterinin
kullanılmasına olanak tanımak için test edilebilir başarı kriterleri
verilmiştir. Farklı grupların ve farklı durumlardaki ihtiyaçların karşılanması
maksadıyla üç seviyede uygunluk tanımlanmaktadır: A (en düşük), AA ve
AAA (en yüksek).
Kullanıcı arayüz
tasarımlarında
“engelliler”
önceliklidir.
A düzeyindeki isterler genel olarak daha çok kitleye hitap eder ve
kullanıcılar açısından algılanabilirlik, çalıştırılabilirlik, anlaşılabilirlik ve dayanıklılık
prensiplerinde belli bir kalitenin sağlanmasını hedefler. AA ve AAA düzeyleri daha
özel durumlar ve şartlarda kullanıcılar için algılanabilirlik, çalıştırılabilirlik,
anlaşılabilirlik ve dayanıklılık prensiplerinde daha üst seviyeyi hedefler ve Arayüz
Sayfaları için daha detaylı özellikleri ve teknolojileri gerektirir.

A düzeyi: Arayüz sayfası, A düzeyinde (asgari uygunluk düzeyi) uygunluk
için, tüm A düzeyi başarı kriterlerini karşılar ya da uygunluk sağlayan
alternatif bir model sağlanır.
18


AA düzeyi: Arayüz sayfası AA düzeyinde uygunluk için, tüm A düzeyi ve AA
düzeyi başarı kriterlerini karşılar ya da AA düzeyinde uygunluk sağlayan
alternatif bir model sağlanır.
AAA düzeyi: Arayüz sayfası AAA düzeyinde uygunluk için, tüm A düzeyi, AA
düzeyi ve AAA düzeyi başarı kriterlerini karşılar ya da AAA düzeyinde
uygunluk sağlayan alternatif bir model sağlanır.
Projenin yöneticisine ve kısıtlara göre belirli bir seçim yapılmak
durumundadır. Müteakiben (devamında) aktarılacak olan metotlar insan faktörleri
literatüründeki değerlendirme tekniklerini kapsamaktadır:
Yukarıda belirtilmiş olan metotlar Bilişsel Ergonomi standartlarının
uygunluğunun değerlendirilmesinde kullanılabilir. Buna rağmen “yapılması
gerekenler” yerine getirilirken “yapılmalı” olarak değerlendirilmiş bazı unsurların
ne denli yerine getirildiği de göz önüne alınarak bu kriterleri de sağlayacak optimal
yaklaşımlar geliştirilmelidir. Bunlara ilaveten, bazı yazılım sahibi organizasyonlar
tüm gereksinimlerin karşılanmış olmasını istediği gibi tüm önerilerin de yerine
getirilmesini isteyebilirler.
Ödev
Arayüz tasarımı,
kullanıcı yelpazesini
genişletmelidir.
 İçerik Analizi: Bu yöntem kullanıcı arayüzü ve sistemin belirli veya genel
özelliklerinin dokümantasyonunun analizini betimlemektedir.
 Belgelenmiş Gösterim: Burada, görev gösterimleri veya karakteristikleri, iş
akışı, kullanıcı becerileri, kullanıcı kabiliyetleri, mevcut kullanıcı
konvansiyonları veya eğilimleri, benzer sistemlerin tasarımından test
verileri, vb. hakkındaki bilgilerden oluşan ilgili dokümantasyon
kastedilmektedir.
 Gözlem: Belli başlı gözlemlenebilen özelliklerden (örneğin, uygulanabilirlik
gözleme dayalıdır) mevcut olanlar için kullanıcı arayüz bileşenlerinin
incelenmesini veya sınanmasını kapsar.
 Analitik Değerlendirme: Özellikler ile ilgili uzman kullanıcının “farkındalık”
yargısını kapsayan bir değerlendirme yöntemidir. Bu metot tipik olarak
diğer bilgi veya malumatlara göre değerlendirilebilen özelliklerin
değerlendirilmesidir.
 Deneysel Değerlendirme: Nihai kullanıcının test kullanımı süreci ile
standartların veya önerilerin uygun olup olmadığının belirlenmesidir.
•"Bilişsel Ergonomi"nin, günümüz iş dünyasındaki yeri ve önemini
açıklayınız.
•Kullanageldiğiniz arayüzlerin Bilişsel Ergonomi testlerinin yapılıp
yapılmadığını araştırınız.
•En çok kullandığınız arayüzlerin analizini yapınız.
•Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “ödev”
bölümüne yükleyebilirsiniz.
19
Özet
•İnsan Bilgisayar Etkileşiminde (Human Computer Iteraction, HCI)
yürütülmekte olan faaliyetlerin, bilişim teknolojilerinin gelişimi de
göz önüne alındığı taktirde, Bilgiye Dayalı Ergonominin ne denli
önem kazandığı anlaşılmaktadır.
•Bilişsel Ergonomi, dünya çapında yeni yeni gelişme gösteren bilişim
teknolojilerinin gelişmesiyle, günümüz ergonomik yaklaşımlarının
neredeyse bütününü kapsama eğilimindedir.
•Günümüzde yazılım ve arayüz (web gibi sayfası gibi, bilgisayar
yazılımlarının kullanıcı tarafından çalıştırılmasını sağlayan, çeşitli
resimlerin, grafiklerin, yazıların yer aldığı ön sayfa) tasarımı
terimlerinin gelişmesiyle “kullanılabilirlik”, “kullanım kolaylığı” ve
“kullanıcı dostluğu” terimleriyle eş tutulmaktadır.
•Bugünün Bilişsel Ergonomisi, yönetim sisteminin ve felsefesinin
bütünselliği içinde Toplam Kalite Yönetimi, İnsan Kaynakları
Yönetimi, Toplam Bilgi Yönetimi, Beyin Sermayesi ve Toplam
Ergonomik Yaklaşımla beraber birlikte ele alınabilecek önemli bir
araştırma alanı olmuştur.
•“Kullanıcı Arayüz Tasarımı” disiplininin başlıca amaçları ve amaca
ulaşmak için öngördüğü yöntemlerden biri Kullanıcı Odaklı
Tasarım (User Centered Design) 'dır.
•ISO 9241’in diyalog parçalarının çok sayıdaki başlangıç taslağı
Amerikan katkısı olarak HCI Standartları Komitesi tarafından
hazırlandı. Sonradan bu yaklaşıma yazılım parçaları ilave edilmiştir.
•ISO 9241’de, “Uyumluluk, ürün eğer ki ISO 9241-(14)’teki
uygulanabilir önerileri karşıladığı iddiasındaysa, geliştirme ve/veya
değerlendirme için gereksinimlerin kurulmasında prosedür
tanımlanacaktır" şeklinde tanımlanmıştır.
20
DEĞERLENDİRME SORULARI
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili
ünite başlığı altında yer
alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
1. Bilişsel Ergonomi, geçmişte hangi kavramın içinde değerlendiriliyordu?
a) Bilgi ve Teknoloji Bilimi
b) Bilgi ve Mühendislik Bilimi
c) Bilişsel ve Psikolojik Yaklaşımlar
d) Mühendislikte Bilişsel Modelleme
e) Mühendislik Psikolojisi
2. İnsanların kullanması için yapılan alet ve ekipmanların gerektirdiği
davranışlar, insanların güç, algı ya da tepki zamanı gibi konularda
kapasitelerinin ötesinde davranışlarındaki kapasite ve becerileri hangi
alanda değerlendirilmektedir?
a) Bilişsel Ergonomi
b) Bilgi Düzeyi Faktörleri
c) İnsan-Ekipman Analizi
d) Davranış ve Ekipman Bilimi
e) Kapasite ve Beceri Değerlendirmeleri
3.
“İnsan Faktörleri Psikolojisi”nin diğer ismi nedir?
a) Psikolojik Deneysel Çalışma
b) Arayüz ve Ekipman Psikolojisi
c) Bilişsel Ergonomi.
d) İnsan ve Çevre Analizi
e) Psikolojik Tasarım Ergonomisi
4. HFES 200 Komitesinin günümüzdeki yönelimi, nerede belirtilmiş olan
uyumlululuğun sağlanmasında daha pratik yaklaşımları geliştirmektir?
a) ISO 310
b) ISO 10010
c) ISO 21990
d) ISO 9241
e) ISO 2001
5. Kullanıcı arayüzü tasarımında aşağıdakilerden hangisi bir estetiklik ölçüsü
değildir?
a) Denge
b) Hiyerarşı
c) Simetri
d) Ardışıklık
e) Karmaşıklık
21
6. Nesnel Bakış Etkileşim Tasırım Yaklaşımında, çeşitli kullanıcıların
yürütülmekte olan projeye yönelik düşüncelerini ve görevlerin analizine
ilişkin fikirlerini içeren kavramlarının nitelenmesi, hangi modeli
açıklamaktadır?
a) Kullanıcı Arayüz Tasarımcısı Modeli
b) Programcı Modeli
c) Kullanıcının Algı Modeli
d) Nesnel Algı Modeli
e) Düşsel Algılama Modeli
7. “Herhangi bir programlama bilgisine sahip olmayan kullanıcıların da
bilgisayar programlarını veya bilgisayar programları ve komutları içeren
makineleri kullanabilmelerini mümkün kılmak için geliştirilen görsel, işitsel
veya dokunsal kumanda araçlarının tümü” ile hangi kavram ifade
edilmektedir?
a) Görsellik ve Dokunsallık
b) Arayüz
c) Bilgisayar Ekranı
d) Web Araçları
e) Ara-Bul-Geliştir Döngüsü
8. IBM OS/2 işletim sistemi, UNIX X-Windows uygulamaları ve Microsoft
Windows gibi uygulamalar, hangi arayüzlere örnek olarak verilebilir?
a) Çoklu Pencere
b) Çoklu Belge
c) Çoklu Ekran
d) Çoklu Sihirbaz
e) Çoklu Menü
9. Asılı duran ekranın ara kesit merkezini durağanlaştırılması aşağıdaki
kavramlardan hangisi estetiklik ölçütlerinden biri olarak tanımlamaktadır?
a) Sadelik
b) Düzenlilik
c) Homojenlik
d) Orantı
e) Eşitlik
10. ISO 9241, yazılımlarda hangi tür standardı oluşturmaktadır?
a) Kullanılabilirlik Teknik Detayları
b) Kullanılabilirlik Analizinin Temelleri
c) Kullanılabilirlik Felsefesi
d) Kullanılabilirliğin Ana Hatları
e) Kullanılabilirlik Prosedür ve İşlem Analizi
Cevap Anahtarı
1.E, 2.A, 3.C, 4.D, 5.B, 6.C, 7.B, 8.A, 9.E, 10.D
22
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice
Hall Inc., 1986.
Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006
Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, 2009.
Brüel&Kjaer, Environmental Noise, Brüel&Kjær Sound & Vibration Measurement
A/S., 2001.
Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons
2004.
Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design,
(Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA,
1976.
Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, 2009.
Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design
Manual, Taylor and Francis, Bristol, 20055.
Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I., , The Ergonomics of Working Postures, Taylor
& Francis, 2006.
Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work
Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, 2003.
Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic
Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science,
1996.
Dizdar,. E. N., Taşıt Ergonomisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders
Notları), Karabük, Eylül, 2002.
Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders
Notları), Karabük, Şubat, 2003.
Dizdar, E. N., Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki
Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s. 38-44, Haziran, 2003.
Dizdar, E. N., İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası,
Ankara, Ekim, 2000.
Dizdar, E. N., İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), 2008.
Dizdar, E. N., Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli,
Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora
Tezi), Ankara, 1998.
Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide,
Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001.
23
Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van
Nostrand Reinhold, New York, 1986.
Fraser, T. M., Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, 1996.
Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), Handbook Of Human-Computer
Interaction, North-Holland, 1997
Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and
Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&Sons Ltd., 1997.
Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis,
1997.
Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent
Engineering, Taylor & Francis, 2002
ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, 1996.
James, H., The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, 1992.
Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C
Press, 2008
Karwowski, W., International Encylopedia of Ergonomics and Human Factors,
Taylor & Francis, 2001.
Kaya, M. D., Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir
Araştırma, Detay Yayıncılık, 2010.
Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001.
Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer – Elbet K. E., Ergonomics – How to
Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey,
2001.
Lee, G. C., Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, 1999.
Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For
Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, 2008.
Marley, F., Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt
Publishing Company, 2008
Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design,
5th Edition, Mcgraw- Hill International, 2008.
Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, 2009.
Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group
2007.
Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A WorkSystem Design Perspective, Ryerson University, 2007
Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003
24
Oborne, D., Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd
Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1995.
OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace,
(Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California
Department of Industrial Relations), 1999
Pheasant S., Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia,2001.
Pheasant, S., Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work,
Prentice Hall, 2002
Phillips, C. A., Human Factors Engineering, John Wiley & Sons. 1999.
Pulat, M. B., Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, 1997.
Sabancı, A., 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, 1999.
Salvendy, G., Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John
Wiley&Sons Ltd., 1997.
Salvendy, G., Handbook of Industrial Engineering, 2nd Ed., John Wiley & Sons, Inc.,
1991.
Salvendy, G., Karwowski, W., Design of Work and Development of Personnel in
Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, 1994.
Sanders, M. S., McCormick, E., Human Factors in Engineering and Design,
McGraw-Hill Inc., Seventh Edition, Singapore, 1993.
Şimşek, M., 1994, Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Marmara Üniversitesi
Yayınları, İstanbul, 1994.
Stelmach, G., (Ed)., Human Factors, Kees Michielsen of North-Holland, 2000.
Tayyari, F., Smith, J. L., Occuparional Ergonomics Principles and Application,
Chapman & Hall, First Ed., London, 1997.
Uslu, B. A., Ergonomi, Atılım Üniversitesi Yayınları, No: 5, Ankara, 2001.
Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia Politechnic Istitue and
State University, Environmental, Health And Safety Services, 2001.
Wickens, D. C., Gordon, S., Liu, Y., An Introduction To Human Factors Engineering,
Prentice Hall, 2007
Zandin, K B., Maynard, H. B., Maynard's Industrial Engineering Handbook,
Mcgraw-Hill, 2001.
25

11 ergonomi isgbolumu.com isg bolumu

Transkript

Benzer belgeler

E-Okul Kullanıcı Tanımlama - hatay il millî eğitim müdürlüğü

Arayüz Tasarımları Değerlendirilmesi

M.E.B. Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü Halk Eğitim

SMS ile Kimlik Doğrulama SMS ile Kimlik Doğrulama

ObserveIT Smart User Activity 2p_A4_Turkish

Sunu Bilişsel Davranışçı Terapi ve Hipnoz Bilişsel terapi, bugünün