Koruyucu Ailedeki Çocukların Davranış ve Duygusal Sorunları

KORUYUCU A‹LE BAKIMI ALTINDAK‹ ÇOCUKLARIN
DAVRANIfi VE DUYGUSAL SORUNLARI
Seval Üstüner*, Neşe Erol**, Zeynep Şimşek***
ÖZET
Amaç: Bu araflt›rman›n amac›, koruyucu aile bak›m› alt›nda yaflayan ve 6-17 yafllar› aras›nda olan
çocuklar›n davran›fl ve duygusal sorunlar›n› çoklu bilgi kaynaklar›ndan elde ederek, kurum bak›m›
alt›nda ve öz ailesi yan›nda yaflayan çocuklarla karfl›laflt›rmakt›r. Yöntem: Kesitsel nitelikteki bu
çal›flman›n örneklemini, Ankara'da koruyucu aile yan›nda bak›lan 39 çocuk, kurum bak›m› alt›ndaki 62
çocuk ve öz ailesi yan›nda yaflayan 62 çocuk oluflturmufltur. Veri toplama araçlar› olarak, ailelere
“Koruyucu Aile Görüflme Formu”, “6-18 Yafl Çocuk ve Gençlerde Davran›fl De¤erlendirme Ölçe¤i”,
ö¤retmenlere “6-18 Yafl Çocuk ve Gençler için Ö¤retmen Bilgi Formu” ve gençlere “11-18 Yafl Grubu
Gençler ‹çin Kendini De¤erlendirme Ölçe¤i” uygulanm›flt›r. Sonuçlar: Bak›m modellerine göre çocuklarda
sorun davran›fllar›n görülme s›kl›¤›; öz aile yan›nda yaflayan çocuklarda %9.7, koruyucu aile yan›nda
yaflayan çocuklarda %12.9, kurum bak›m›ndaki çocuklarda ise %43.5'dir. Puan ortalamalar›
karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Toplam Problem puan ortalamas›n›n çocuk yuvas›/yetifltirme yurdunda büyüyen
çocuklarda koruyucu aile ve de kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklara göre anlaml› olarak yüksek
oldu¤u saptanm›flt›r (P<0.05). Koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklar›n toplam problem
puan› aras›nda ise anlaml› bir farkl›l›k görülmemifltir (P>0.05). Tart›flma: Araflt›rmam›z, kurum bak›m›n›n
çocuklar›n ruh sa¤l›¤› aç›s›ndan uygun olmad›¤›n›, bu sistemden koruyucu aile sistemine geçiflin çocu¤un
geliflimini olumlu yönde etkileyece¤ini ancak koruyucu ailelerin ve birlikte yaflad›klar› çocuklar›n ruh
sa¤l›¤› aç›s›ndan deste¤e gereksinim duyduklar›n› ortaya koymufltur.
Anahtar sözcükler: Koruyucu aile, kurum bak›m›, çocuk ruh sa¤l›¤›
SUMMARY: EMOTIONAL AND BEHAVIORAL PROBLEMS AMONG CHILDREN IN FOSTER FAMILY
CARE SYSTEM
Objective: The aim of this study was to determine behavioral and emotional problems of children between
ages 6-17 in foster care system, as reported by their foster parents, teachers and the children themselves
and compare the results with the children in residential care and children who live with their own families.
Method: In this cross-sectional study, 39 children in foster care , 62 children in residential care, and
62 children who live with their own families in Ankara were enrolled. ”Foster Family Care Demographic
Form”, “Child Behavior Checklists (CBCL)”, Teacher's Report Forms (TRF), and Youth Self Report (YSR)
were used for the data collection. Results: The prevalence rate of total problems of the CBCL revealed
a rate of 9.7% based on parent reports,12.9 % based on foster family reports and 43.5 % based on
caregiver reports in residential care system. When the Total Problem scores were compared based on
care systems, significantly higher total problem scores were obtained in children who are in residential
care. (P<0.05). However, no significant differences were found on the total problem scores between the
children in foster family care and the children living with their own parents (P>0.05). Discussion: Since
the prevalence of mental health problems is particularly high among children in residential care,
encouraging foster parenting and putting standards at place for this type of care is highly needed.
Key words: Foster family care, orphanage, child mental health
GİRİŞ
Çocuklar›n fiziksel, ruhsal ve sosyal aç›dan sa¤l›kl›
olarak büyümeleri için ailenin bak›m ve sevgisi
en temel gereksinimdir. Ancak savafllar, yoksulluk, aile içi sorunlar, annenin ya da baban›n
hastal›¤›, ölümü, çocu¤un ihmal ya da istismar
edilmesi gibi pek çok nedenle çocuklar ailesiz
kalabilmektedir. Çocuk koruma sisteminin tarihi
* SHU, SHÇEK Genel Md. Fatma Üçer Çocuk ve Gençlik
Merkezi, Ankara.
** Psk. Prof. Dr., Ankara Üniv. T›p Fak. Çocuk Ruh Sa¤l›¤›
ve Hastal›klar› Anabilim Dal›, Ankara.
*** SHU, Doç. Dr., Harran Üniv. T›p Fak. Halk Sa¤l›¤›
Anabilim Dal›, fianl›urfa.
incelendi¤inde, geleneksel toplumlarda aile
yan›nda bak›m›n, endüstrileflmeyle birlikte ise
kurum bak›m›n›n yayg›n olarak kullan›ld›¤›
görülmektedir (Koflar 1992). Kurum bak›m›n›n
1950'lerden sonra çocuk ruh sa¤l›¤›na olumsuz
etkilerinin belirlenmesiyle birlikte, koruyucu aile
programlar› tüm dünyada desteklenerek yayg›nlaflt›r›lm›flt›r (Beckett ve ark. 2002, Bowlby
1951, Hodges ve Tizard 1989, MacLean 2003,
Provence ve Lipton 1962, Spitz 1951, Vorria ve
ark. 1998, Wolff ve Fesseha 1998, Yörüko¤lu 2004).
Kurum bak›m› ile koruyucu aile bak›m›n›n
karfl›laflt›r›ld›¤› bir araflt›rmada Wales ve
‹ngiltere'de her 10.000 çocuktan 50'sinin bölgesel
Çocuk ve Gençlik Ruh Sa¤l›¤› Dergisi : 12 (3) 2005
130
Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı
yetkililerce bak›m alt›na al›nd›¤›, %65'nin koruyucu aile sisteminden yararland›¤›, %12'sinin ise
yuvalarda bak›ld›¤› bildirilmektedir. Kurum
bak›m›na al›nan çocuk say›s›n›n 1970'lerden
1990'lara do¤ru %80 oran›nda azald›¤› vurgulanmaktad›r. Koruyucu aile bak›m› oran›n›n ise
daha sabit kald›¤› belirtilmektedir. Avrupa, Kuzey
Amerika ve Avustralya'da genel yaklafl›m olarak
kurum bak›m› azalm›flt›r. Ancak dünyan›n birçok
yerinde özellikle az geliflmifl ve geliflmekte olan
ülkelerde halen h›zl› bir flekilde devam etmektedir
(Rushton ve Minnis 2002). Ülkemizde yaklafl›k
20.000 çocuk k›flla tipi kurumlarda yetifltirilmeye
çal›fl›lmakta ve çocuklar›n sadece %4'ü koruyucu
aile hizmetinden yararlanmaktad›r (Baflbakanl›k
Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
Genel Müdürlü¤ü 2005).
Koruyucu aile bak›m›, çocu¤a öz ailesi taraf›ndan
bak›lamad›¤›, çocu¤un evlat olarak verilmesi
mümkün olmad›¤› ya da uygun görülmedi¤i durumlarda bir aile yan›nda geçici veya devaml› bir
süre içinde bak›m›n›n sa¤lanmas›d›r. Koruyucu
aile bak›m›n›n amac›, çocu¤un normal geliflim
gösterebilmesi için gereken koflullar› haz›rlamak,
çocu¤un zarar görmesine engel olmak ve sa¤l›kl›
bir flekilde geliflmesi için gerekli düzenlemeleri
yapmakt›r (Uluç 1997). Kurum bak›m› ile koruyucu aile bak›m› hizmeti aras›nda oldukça fazla
farkl›l›klar söz konusudur. Koruyucu aile sisteminde bak›m veren kifli genelde de¤iflmez ve
uzun süreli olur. Bu durum çocuk ile bak›m veren
aras›nda sa¤l›kl› ve güvene dayal› bir iliflki oluflmas›n› sa¤lamakta ve çocu¤un ruh sa¤l›¤›n› olumlu yönde etkilemektedir.
Kültürümüzü koruyucu aile bak›m› aç›s›ndan
inceledi¤imizde, bir muhtaç yak›n›n veya baflkas›n›n çocu¤unu al›p büyütme, ifl güç sahibi k›lma
ve evlendirmenin onaylanan ve dinsel aç›dan da
sevap kabul edilen bir gelenek olarak devam etti¤i
bilinmektedir (Koflar 1992). Türkiye'de çocu¤un
bir baflka ailede bak›m› ile ilgili ilk yasal
düzenleme 1926 y›l›nda kabul edilen Türk Medeni
Kanunu'nda yer alm›flt›r. Bu kanuna göre ailesi
yan›nda kalamayan çocu¤un tedbir olarak baflka
bir aileye verilmesi öngörülmüfltür. Ayr›ca,
Umumi H›fz›s›hha Kanunu ve Belediye Kanunu'nda aile yan›nda bak›ma yönelik maddeler
yer alm›flt›r (UHK 1930, Belediye Kanunu 1930).
Koruyucu aile hizmetine özgü 1984 y›l›nda
Koruyucu Aile Yönetmeli¤i ç›kar›lm›fl, bu
yönetmelik 1993 y›l›nda yeniden düzenlenmifl ve
halen yürürlüktedir (Erol ve ark. 2005, ‹ça¤as›o¤lu
2001, Tok 1996).
Türkiye'deki sosyal hizmet politikas›n›n 5 y›ll›k
kalk›nma planlar›ndaki görünümüne bak›ld›¤›nda
5. befl y›ll›k kalk›nma plan›na kadar (1985-1989)
a¤›rl›kl› olarak kurum bak›m›ndan söz edildi¤i,
koruyucu aile bak›m›n›n ise 5. befl y›ll›k kalk›nma
plan›nda ve sonras›nda önerildi¤i görülmektedir.
Türkiye'de koruyucu ailelerin özellikleri ile bu
ailelerin yan›nda yaflayan çocuklar›n davran›fl ve
duygusal sorunlar›n›n da¤›l›m›n› anneler, ö¤retmenler ve çocuklar›n kendileri gibi çoklu bilgi
kaynaklar›ndan elde edilen bilgiler do¤rultusunda araflt›ran bir çal›flma bulunmamaktad›r.
Bu araflt›rman›n amac›, Ankara ilinde koruyucu
aile yan›nda yaflayan çocuklar›n duygusal ve
davran›fl sorunlar›n›, koruyucu ailelerinden,
ö¤retmenlerinden ve kendilerinden elde edilen
bilgiler do¤rultusunda belirlemek, ayr›ca kurum
bak›m› alt›ndaki çocuklar›n ve ailesi yan›nda
yaflayan çocuklar›n duygusal ve davran›fl sorunlar›yla karfl›laflt›rmakt›r.
YÖNTEM
Bu araflt›rma 2004 y›l›nda Ankara'da yürütülmüfltür. Araflt›rman›n örneklemini Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel
Müdürlü¤ü (SHÇEK) kay›tlar›nda bulunan ve
Ankara'da yaflayan 56 koruyucu aile ve çocuklar›
oluflturmufltur. Bedensel ya da zihinsel engeli
olan 5 çocu¤un ailesi ile 0-5 yafllar› aras›nda olan
4 çocu¤un ailesi çal›flma kapsam› d›fl›nda
b›rak›lm›flt›r. Toplam 47 aileden 8 çocu¤un ailesi
çeflitli nedenlerle çal›flmaya kat›lmak istememifllerdir. Dolay›s›yla çal›flma 6-17 yafllar› aras›nda
çocu¤u olan 39 (cevaplama oran› %83) koruyucu
aile ile gerçeklefltirilmifltir. Çocuklar›n 13'ü erkek
(% 33.3) , 26's› k›zd›r. (%66.7), yafl ortalamas›
10.7'dir.
Koruyucu annelerin yafl ortalamas› 50.5 (ss=7.1),
babalar›n 51.09 (ss=8.9)'dur. Ö¤renim durumlar›
incelendi¤inde, annelerin %39.1'i üniversite,
%17'si lise, %17'si ortaokul, %30.4'ü ilkokul
mezunu iken, babalar›n %39.7'si üniversite,
%52.6's› lise, di¤erleri ise ortaokul mezunudur.
Koruyucu anne-babalar›n ço¤unlu¤unun memur
ya da emekli olduklar› saptanm›flt›r.
Kontrol grubunu, 6-17 yafllar› aras›nda olan
SHÇEK'e ba¤l› ve Ankara ilinde bulunan ve
kurum bak›m› alt›nda yaflayan 62 çocuk (46 k›z,
16 erkek) ile Ankara ilinde ayn› ölçeklerle yap›lan
131
ÜSTÜNER VE ARK.
epidemiyolojik bir çal›flma içerisinden cinsiyet ve
yafla göre rastgele seçilen, öz ailesi yan›nda
büyüyen 62 çocuk (46 k›z, 16 erkek) oluflturmufltur. Her üç grupta yer alan çocuklar cinsiyet
ve yafllar›na göre efllefltirilmifltir. Çal›flmada
koruyucu aile, yuva-yurt ve kendi ailesi yan›nda
büyüyen çocuklar›n %75'i k›z, %25'i erkek olup,
yafl ortalamas› 10.7±3.57'dir.
Araflt›rman›n gerçeklefltirilebilmesi için 2003
Kas›m ay›nda Sosyal Hizmetler ve Çocuk
Esirgeme Kurumu Genel Müdürlü¤üne baflvurularak araflt›rman›n amac› yaz›l› olarak aç›klanm›fl
ve Ankara ilinde yaflayan ve koruyucu aile olan
56 aileye ulaflmak ve ailelerle görüflme yapmak
amac›yla izin al›nm›flt›r. Daha sonra ailelerden
ve çocuklardan da izin al›nm›fl ve onam formu
imzalat›lm›flt›r. Öte yandan Ankara da bulunan
Çocuk Yuva/Yurtlar›nda yaflayan çocuklara
ulaflabilmek amac› ile yine SHÇEK'den ve Kurum
Müdürleri ve çocuklardan izin al›nm›flt›r.
Veri Toplama Araçları
Koruyucu Aile Soru Formu
Yurt içi ve yurt d›fl› kaynaklar öncelikle taranarak,
I. ve 2. araflt›rmac›lar taraf›ndan koruyucu aileler
ve çocuklara yönelik sorular haz›rlanm›flt›r. Daha
sonra koruyucu ailelerle derinlemesine görüflmeler yap›lm›fl, yeni maddeler eklenmifl ve maddelerin içeri¤i ve ifade edilifl tarzlar› yeniden düzenlenmifltir. Form; koruyucu aile, çocuk ve çocu¤un
öz ailesine iliflkin temel demografik özellikleri,
çocu¤un eve gelifli ile ilgili yaflanan sorunlar›,
sorunlarla bafl etme yollar›n›, yeni koruyucu aile
olacak kiflilere ve sisteme yönelik önerileri
kapsayan 91 maddeden oluflmufltur.
6-18 Yaş Grubu Çocuk ve Gençler için Davranış
Değerlendirme Ölçeği (CBCL/6-18 )
Türkiye'de geçerlik ve güvenirlik çal›flmas› yap›lan
bu ölçek 6-18 yafl grubu çocuk ve gençlerin sorun
davran›fllar›n› anne-babalardan elde edilen bilgiler
do¤rultusunda de¤erlendirmektedir (Achenbach
ve Rescorla 2001, Erol ve fiimflek 1998, Dümenci
ve ark. 2004). Ölçek 118 problem maddesinden
oluflmaktad›r. Sorun davran›fllar son 6 ayda
görülme s›kl›k derecesine göre 0, 1 ve 2 olarak
derecelendirilir ve maddeler çeflitli alt ölçekler
içinde grupland›r›l›r. Ölçekten "‹çe Yönelim" ve
"D›fla Yönelim" gibi, iki ayr› davran›fl belirti puan›
elde edilmektedir. ‹çe Yönelim grubunu
"Anksiyete/Depresyon", "Sosyal ‹çe Dönüklük/
Depresyon, Somatik Yak›nmalar, D›fla Yönelim
grubunu ise "Kurallara Karfl› Gelme" ve Sald›rgan
Davran›fllar" alt testlerinin toplam› oluflturmaktad›r. Ayr›ca her iki gruba da girmeyen "Sosyal
Sorunlar, Düflünce Sorunlar› ve Dikkat Sorunlar›"
da ölçekte yer almaktad›r. Bu alt testlerin
toplam›ndan "Toplam Problem" puan› elde
edilmektedir. Bu ölçek koruyucu ailelerde anne
ya da baba taraf›ndan, yuva ve yurtlarda grup
sorumlusu taraf›ndan, kendi ailesi yan›nda
büyüyen çocuklarda ise anne ya da babalar
taraf›ndan doldurulmufltur.
Öğretmen Bilgi Formu/6-18 (TRF)
Ö¤retmen Bilgi Formu, 6-18 yafl grubu ö¤rencilerin okula uyumunu ve sorun davran›fllar›n›
ö¤retmenlerden elde edilen bilgiler do¤rultusunda
standart bir biçimde de¤erlendirmektedir
(Achenbach ve Rescorla 2001). Ölçe¤in Türkiye'de
geçerlik ve güvenirlik çal›flmalar› yap›lm›flt›r (Erol
ve fiimflek 1998).
Gençler İçin Kendini Değerlendirme Ölçeği
(11-18/YSR)
11-18 Yafl Grubu Gençler ‹çin Kendini De¤erlendirme Ölçe¤i bu yafl grubu gençlerin sorun
davran›fllar›n› kendi verdikleri bilgiler do¤rultusunda standart biçimde de¤erlendirmektedir.
(Achenbach ve Rescorla 2001). Yap›lan çal›flmalar
ölçe¤in iç tutarl›l›¤›n›n, test tekrar test korelasyonun yüksek oldu¤unu ve güvenilir olarak
kullan›labilece¤ini göstermektedir (Erol ve fiimflek
1998). Her üç ölçekteki maddeler birbiri ile
paralellik göstermektedir.
Verilerin Analizi
Veri analizi “SPSS 10.0” istatistik program›
kullan›larak yap›lm›flt›r. CBCL, YSR ve TRF'den
elde edilen puanlar›n koruyucu aile yan›nda,
kendi ailesi yan›nda ve yuva/yurtta büyümeye
göre farkl›l›k gösterip göstermedi¤ini belirlemek
için; iki ortalama aras›ndaki fark› test etmede
örnek say›s›na ba¤l› olarak t testi ya da MannWhitney U testi, ikiden fazla ortalama aras›ndaki
fark› test etmede tek yönlü varyans analizi (çoklu
karfl›laflt›rma yöntemi Tukey) kullan›lm›flt›r. Her
bir ölçek için Toplam Problem Puan›na yafl›n,
cinsiyetin ve bak›m modelinin birlikte etkisini ve
her bir de¤iflkenin ba¤›ms›z etkisini görebilmek
için çoklu regresyon modeli uygulanm›flt›r. Her
132
Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı
ölçek için ayr› ayr› uygulanan çoklu regresyon
analizlerinde modellerin uygunlu¤u DurbinWatson analizi ile, anlaml› do¤rusal modeller
olup olmad›klar› F analizi ile de¤erlendirilmifltir.
Sosyal Sorunlar alt testi ise hem koruyucu aile
hem de kurumda yaflayan çocuklarda, aile
yan›nda yaflayanlardan anlaml› olarak yüksektir
(p<0.05).
SONUÇLAR
Sorun Davranışların Görülme Sıklığı
I. SORUN DAVRANIŞLARIN BAKIM
MODELLERİNE GÖRE KARŞILAŞTIRMASI
Prevalans çal›flmalar›, belirli bir zaman dilimi
içerisinde toplumda hangi alanlarda ve ne tür
hizmete ihtiyaç duyuldu¤unu belirleyebilmek
aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Çal›flmam›zda anne
babalardan/bak›c›lardan elde edilen bilgiler
do¤rultusunda bak›m modellerine göre sorun
davran›fllar›n görülme s›kl›¤› fiekil 1'de gösterilmifltir. fiekil de izlendi¤i gibi, koruyucu aile ve
kendi ailesi yan›nda kalan çocuklar›n sorun
davran›fl s›kl›¤› aras›nda anlaml› bir farkl›l›k
bulunmazken (p>0.05), yuva ve yurtta yetiflen
çocuklar›n sorun davran›fl s›kl›¤›n›n anlaml› olarak
yüksek oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05).
Anne Baba ve Bakım Verenlerden
Elde Edilen Sonuçlar
Tablo 1'de CBCL'den elde edilen puanlar›n çocuk
bak›m sistemlerine göre ortalamalar› ve standart
sapmalar› gösterilmifltir. Bak›m sistemlerine göre
puan ortalamalar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Toplam
Problem puan ortalamas›n›n Çocuk Yuvas›/
Yetifltirme Yurdunda büyüyen çocuklarda (X
=51.7) koruyucu aile (X= 31.8) ve de kendi ailesi
yan›nda (X =25.8) büyüyen çocuklara göre anlaml›
olarak yüksek oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05). Di¤er
bir deyiflle kurum bak›m› alt›nda yaflayan çocuklarda daha fazla sorun davran›fl saptanm›flt›r.
Koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda büyüyen
çocuklar›n toplam problem puan› aras›nda ise
anlaml› bir farkl›l›k görülmemifltir (p>0.05).
Şekil 1:
Bak›m Modellerine Göre Sorun Davran›fllar›n
Görülme S›kl›¤› (%)
50
Sorunlar›n türüne bak›ld›¤›nda, D›fla Yönelim
sorunlar›ndan Kurallara Karfl› Gelme alt testi
kurumda yaflayan çocuklarda di¤er iki gruptan
anlaml› olarak yüksek bulunmufltur. Koruyucu
aile yan›nda yaflayan çocuklarda Dikkat Sorunlar›
ve Düflünce Sorunlar› alt testleri di¤er iki gruba
göre anlaml› olarak yüksek bulunmufltur (p<0.05).
Yuva-yurt; %43,5
40
30
20
10
Öz aile; %9,7
Koruyucu aile;
%12,9
0
Öz aile
Koruyucu aile
Yuva-yurt
Tablo 1: CBCL/6-18 Yafllar› Aras›ndaki Çocuk ve Gençlerin Sorun Davran›fllar›n›n Bak›m Modellerine
Göre Ortalama ve Standart Sapmalar›
Sorun Davran›fllar
Aile Yan›
62
X
(SS)
Anksiyete/Depresyon
4.9
(3.8)
Sosyal ‹çe Dönüklük
3.2
(2.8)
Somatik Yak›nmalar
1.1
(1.0)
Sosyal Sorunlar
2.1
(2.4)
Düflünce Sorunlar›
.40
(.80)
Dikkat Sorunlar›
3.7
(3.4)
Kurallara Karfl› Gelme
1.1
(1.8)
Sald›rgan Davran›fllar
6.3
(6.6)
9.0
(7.1)
‹çe Yönelim
7.4
(8.1)
D›fla Yönelim
Toplam Problem 25.8
(19.9)
N=
*p<0.05
133
Koruyucu Aile
31
X
(SS)
4.2
(3.3)
2.4
(2.5)
1.5
(1.8)
3.5*
(3.2)
2.6*
(2.3)
5.5*
(4.2)
2.8
(3.2)
6.0
(5.5)
8.2
( 6.5)
8.7
(8.2)
31.8
(24.1)
Yuva-Yurt
62
X
(SS)
3.1
(2.8)
2.5
(2.4)
.71
(.89)
3.0*
(2.9)
1.1
(1.8)
3.5
(3.2)
3.8*
(4.6)
7.1
(6.9)
6.2*
(5.8)
10.9
(9.6)
51.7*
(17.8)
ÜSTÜNER VE ARK.
Tablo 2: TRF/6-18 Yafllar› Aras›ndaki Çocuk ve Gençlerin Sorun Davran›fllar›n›n Ö¤retmenlerinden Elde Edilen
Bilgiler Do¤rultusunda Bak›m Modellerine Göre Ortalama ve Standart Sapmalar›
Sorun Davran›fllar
Aile yan›
54
(SS)
X
(5.6)
Anksiyete/Depresyon
8.5*
(3.3)
Sosyal ‹çe Dönüklük
3.6
(1.1)
Somatik Yak›nmalar
1.2
(3.1)
Sosyal Sorunlar
2.8
(1.3)
Düflünce Sorunlar›
.91
(6.9)
Dikkat Sorunlar›
7.2
(1.5)
Kurallara Karfl› Gelme
1.1
(5.1)
Sald›rgan Davran›fllar
4.7
‹çe Yönelim
13.1* (8.9)
(6.9)
D›fla Yönelim
5.9
Toplam Problem 30.2 (22.3)
Koruyucu aile
27
(SS)
X
5.6
(4.6)
(2.4)
2.7
(.64)
.38
(3.9)
3.4
(1.7)
1.2
13.1* (9.5)
(2.1)
2.2
(7.6)
8.9*
(6.2)
8.6
11.0* (9.6)
38.5 (26.6)
N=
Yuva-Yurt
54
(SS)
X
6.2
(3.4)
(3.9)
5.9*
(2.1)
1.5*
(2.7)
3.1
(2.4)
1.7
15.7* (11.4)
(3.1)
2.7*
(5.1)
6.9*
(7.4)
13.6*
(9.6)
9.7*
45.8* (28.2)
*p<0.05
Öğretmenlerden Elde Edilen Sonuçlar
Gençlerden Elde Edilen Sonuçlar
Tablo 2'de TRF'den elde edilen puanlar›n çocuk
bak›m sistemlerine göre ortalamalar› ve standart
sapmalar› gösterilmifltir. Ö¤retmenlerden elde
edilen bilgilere göre; Toplam Problem puan
ortalamas›n›n Çocuk Yuvas›/Yetifltirme Yurdunda büyüyen çocuklarda (X =45.8), koruyucu aile
(X= 38.5) ve de kendi ailesi yan›nda (X =30.2)
büyüyen çocuklara göre anlaml› olarak yüksek
oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05). Di¤er bir deyiflle
kurum bak›m› alt›nda yaflayan çocuklarda daha
fazla sorun davran›fl saptanm›flt›r. Koruyucu aile
ve kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklarda
ö¤retmenler toplam problem puan› aras›nda
anlaml› bir fark bildirmemifltir (p>0.05).
Gençlerden elde edilen bilgilere göre ise (Tablo
3), bak›m sistemleri temel al›narak puan
ortalamalar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Toplam Problem
puan ortalamas›n›n Çocuk Yuvas›/Yetifltirme
Yurdunda büyüyen çocuklarda (X =74.9), koruyucu aile (X= 39.4) ve de kendi ailesi yan›nda
büyüyen çocuklara (X =30.3) göre anlaml› olarak
yüksek oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05). Ayr›ca ‹çe
Yönelim, D›fla Yönelim sorunlar› ile tüm alt test
puan ortalamas›n›n kurumda yaflayan çocuklarda
koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda büyüyen
çocuklara göre anlaml› olarak yüksek oldu¤u
saptanm›flt›r (p<0.05).
D›fla Yönelim Sorunlar›, hem koruyucu aile hem
de kurumda yaflayan çocuklarda aile yan›nda
yaflayanlardan anlaml› olarak yüksek bulunmufltur (p<0.05). Sald›rgan Davran›fllar alt testinden
de hem koruyucu aile hem de yuva-yurtta
yaflayan çocuklar yüksek puan al›rken, Kurallara
Karfl› Gelme alt testinden kurumda yaflayan
çocuklar yüksek puan alm›flt›r (p<0.05). Öte
yandan, ö¤retmenler, hem koruyucu aile hem de
kurumda yaflayan çocuklarda Dikkat Sorunlar›n›n
aile yan›nda yaflayanlardan daha fazla görüldü¤ünü belirtmifllerdir (p<0.05).
II. SORUN DAVRANIŞLARI
AÇIKLAYAN FAKTÖRLER
‹çe Yönelim Sorunlar›nda, ö¤retmenler, Sosyal
‹çe Dönüklük ve Somatik Yak›nmalar›n kurumda
yaflayan çocuklarda di¤er iki gruptan anlaml›
olarak yüksek oldu¤unu ortaya koymufltur
(p<0.05).
Bak›m sistemlerine göre, toplam problem puan›
üzerinde yafl›n, cinsiyetin ve bak›m modelinin
etkisini görebilmek amac›yla çoklu regresyon
analizi uygulanm›flt›r. Belirleyicilik katsay›lar›
(R2) incelendi¤inde; CBCL toplam problem
puan›ndaki de¤iflimin %28'inin, TRF'de %6.5'inin
ve YSR'de %45.6's›n›n yafl, cinsiyet ve bak›m
modeline ba¤l› oldu¤u saptanm›flt›r. CBCL toplam
problem puan›na yafl›n anlaml› etkisinin olmad›¤›,
cinsiyet ve bak›m modelinin anlaml› ve ba¤›ms›z
etkilerinin oldu¤u (F=19.819;3;0.001), TRF ve
YSR'de ise kurum bak›m›n›n tek bafl›na anlaml›
ve büyük etkide bulundu¤u belirlenmifltir
(S›ras›yla;F=3.53;3;0.03; F=19.819;3;0.001).
134
Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı
Tablo 3: YSR/11-18 Yafllar› Aras›ndaki Gençlerin Kendilerinden Al›nan Bilgilere Göre Sorun Davran›fllar›n›n
Bak›m Modellerine Göre Ortalama ve Standart Sapmalar›
Sorun Davran›fllar
Aile Yan›
30
(SS)
X
Anksiyete/Depresyon
6.7
(4.5)
Sosyal ‹çe Dönüklük
3.4
(2.2)
Somatik Yak›nmalar
2.4
(2.8)
Sosyal Sorunlar
2.5
(2.4)
Düflünce Sorunlar›
1.1
(1.5)
Dikkat Sorunlar›
3.5
(2.6)
Kurallara Karfl› Gelme
1.2
(1.5)
Sald›rgan Davran›fllar
5.2
(4.3)
‹çe Yönelim
12.4
(7.5)
D›fla Yönelim
6.5
(5.2)
Toplam Problem 30.3
(17.8)
Koruyucu Aile
15
(SS)
X
6.7
(5.4)
4.4
(2.2)
1.5
(2.0)
3.8
(2.9)
3.9
(4.4)
4.7
(3.5)
2.7
(2.2)
7.7
(6.0)
12.6
(8.7)
10.5
(7.6)
39.4
(25.6)
N=
Yuva-Yurt
30
(SS)
X
(5.2)
11.3*
(3.2)
7.9*
(3.7)
7.3*
(3.9)
8.4*
(4.3)
7.7*
(2.8)
7.9*
(4.8)
6.4*
(6.7)
11.7*
26.5* (10.2)
18.1* (10.1)
74.9* (27.8)
*p<0.05
Koruyucu Aile Yanındaki Çocukların Sorun
Davranışlarına Etki Eden Faktörler
Koruyucu aile yan›nda yaflayan çocuklar›n sorun
davran›fllar›n› etkileyen faktörler incelendi¤inde,
cinsiyetin ve yafl›n sorun davran›fllara anlaml› bir
etkide bulunmad›¤› saptanm›flt›r (p>0.05).
Çocuklar›n %82.4'nün öz ailesi hayatta, %14.7'nin
vefat etmifl ve %2.9'nun ise durumu bilinmemektedir. Çocuklar›n %48.6's› öz ailesiyle görüflmekte,
%51.4'ü ise görüflmemektedir. Öz ailesi ile görüflen
çocuklar ile görüflmeyen çocuklar incelenerek, öz
aile ile görüflme durumunun sorun davran›fllara
etkisi araflt›r›lm›flt›r. Her üç ölçekte de öz ailesi
ile görüflmeme durumunda Toplam Problem,
D›fla Yönelim, Sald›rgan Davran›fllar ve Dikkat
Sorunlar› anlaml› olarak yüksek bulunmufltur
(p<0.05).
%24'ü koruyucu aile hizmeti vermek amac›yla,
%5.6's› akrabas› oldu¤u için, %2.8'i k›z çocu¤u
olmad›¤› için, %2.8'i yaln›zl›k çekmemek için ve
çocu¤una kardefl olsun gibi çeflitli nedenlerle
koruyucu aile olduklar›n› belirtmifllerdir.
Koruyucu Aile Olma Sürecine İlişkin Bulgular
Ailelerin Sosyal Hizmetler ‹l Müdürlü¤üne
Koruyucu aile olarak baflvurmalar›ndan ne kadar
süre sonra koruyucu aile oldu¤una iliflkin veriler
incelendi¤inde, ailelerin %19.2'sinin 1 ay sonra,
%15.4'nün 6 ay sonra, %11.5'nin 1 y›l sonra
koruyucu aile oldu¤u, en uzun bekleme süresinin
2 y›l oldu¤u belirlenmifltir
III. KORUYUCU AİLE FORMUNDAN ELDE
EDİLEN BİLGİLER
Ailelerin %67.6'› çocukla ilgili yaflayacaklar› olas›
güçlükler konusunda bilgilendirilirken, %32.4'ü
ise bilgi verilmedi¤ini belirtmifltir. Çocu¤un t›bbi
ve psikolojik geliflimi hakk›nda bilgilendirildiniz
mi, sorusuna koruyucu ailelerin %51.4'ü evet,
%48.6's› hay›r demifltir.
Koruyucu ailelerin %64.1'nin kendi çocu¤u vard›r.
Ailelerin %65.8'i yafl tercihi yapt›klar›n› bildirmifllerdir. Ailelerin %52'si 3-5 yafllar› aras›ndaki,
%24'ü 5-12 yafllar› aras›ndaki %24 ü ise 0-2 yafl
bebekleri tercih ettiklerini belirtmifllerdir. Aileler
çocuk sahibi olurken, %87'sinin k›z çocuk istedi¤i
saptanm›flt›r.
Koruyucu ailelerin %29.7'si koruyucu aile
olmadan önce sadece bir kez çocukla bir araya
gelirken, %70.3'ü ortalama 2 kez görüflmüfltür.
Ailelerin %64.9'u “çocukla ilk kez karfl›laflt›klar›nda” çok mutlu olduklar›n›, %10.8'i kayg›land›¤›n›, %5.4'ü iletiflim kurup kuramayaca¤›
konusunda tedirginlik yaflad›¤›n› ifade etmifltir.
Ailelerin %36.8'i koruyucu aile konusunda bilgi
sahibi olduktan sonra koruyucu aile olmaya karar
vermifllerdir. Ailelerin %30.6's› çocu¤a yard›m
etmek amac›yla, %25'i evlat edinmek amac›yla,
Koruyucu Aile Olduktan Sonra Yaşanan
Sorunlara ilişkin Bulgular
Ailelerin %10'u çocuk yanlar›na geldikten sonra
135
ÜSTÜNER VE ARK.
herhangi bir sorun yaflamad›klar›n› belirtirken
%90 › sorun yaflad›klar›n› ifade etmifllerdir. Bu
sorunlar özellikle yuva ortam›nda yaflaman›n
getirdi¤i yüksek sesle konuflma, eflyalar› kullanma
konusunda özensiz davranma, ailenin koydu¤u
kurallara uymakta zorlanma, temel öz bak›m
becerisinde özensiz davranma ve afl›r› yeme gibi
özetlenebilir. Çocuklar›n %10.3'ünün tekrar
yuvaya b›rak›lma korkusu yaflad›¤› ve bu nedenle
kendini sevdirme çabalar› içinde oldu¤u
belirtilmifltir. Öte yandan aileler, çocuklarda
parmak emme, a¤lama, korku ve alt›n› ›slatma
ile difl sa¤l›¤› sorunlar›, kar›n a¤r›s›, parazit ve
cilt sorunu yaflad›klar›n› belirtmifltir. Koruyucu
ailelerin %29.6's› sorunlar›n kendili¤inden
çözülmesini beklediklerini, %16.8'i ailesinin
yard›m etti¤ini, %7.4'ü deneme-yan›lma
yöntemleri ile bafla ç›kt›klar›n›, %46.2'i profesyonel
yard›m ald›klar›n› ifade etmifltir.
Ailelere “çocuk korktu¤unda, üzüldü¤ünde nas›l
davran›r?” sorusu soruldu¤unda; %52.8'i büyüklerin yan›na gelerek rahatlat›lmay› arad›¤›n›,
%19.4'ü aile bireylerinden en yak›n gördü¤üne
yak›nlaflt›¤›n›, %11.1'i kendi kendini yat›flt›rd›¤›n›
ifade etmifllerdir.
Aileler, çocuklar›n %83.8'inin duygular›n› rahatl›kla ifade etti¤ini, %16.2'si ise ifade edemedi¤ini
belirtmifltir. Yine aileler, çocuklar›n % 13.9'unun
koruyucu ailenin yüz ifadesinden, jest ve
mimiklerinden ve beden dilinden duygu ve
düflüncelerini anlayamad›klar›n› vurgulam›flt›r.
Koruyucu Aile Olma ve Çevrenin Tepkisi
Ailelerin %84.2'si koruyucu aile olduklar›n›n
komflular› taraf›ndan bilindi¤ini, %15.8 ise
bilinmedi¤ini ifade etmifllerdir. Koruyucu ailelerin
komflular›na “koruyucu aile” olduklar›n›
söylememe nedenleri aras›nda ön yarg›l› yaklafl›mlardan dolay› çocu¤a farkl› gözle bak›lmas›,
d›fllanmas›, çocu¤a durumunun aileden önce
söylenmesi endiflesi ve korkusu ile komflu
çocuklar›n tutum de¤iflikli¤i belirtilmifltir.
Ailelerin %77.1'i “kendilerinin koruyucu aile
olduklar›n›” okula belirttiklerini, %17.1 ise
belirtmediklerini ifade etmifltir. Ailelerin % 28.6's›
idare veya ö¤retmenin çocu¤a karfl› olumsuz
tutumlar›ndan çekindikleri, % 28.6's›n›n çocu¤un
durumundan dolay› kendisini kötü hissetmesini
engellemek amac›yla, %42.9'u ise çeflitli nedenlerle
okula söylemek istemediklerini belirtmifllerdir.
Koruyucu ailelerin % 41.9'u çocu¤un soyad›n›n
farkl› olmas› nedeniyle sorun yaflad›¤›n›, % 58.1
ise herhangi bir sorun yaflamad›klar›n› ortaya
koymufllard›r.
Ailelerin % 22.9'u çok bunald›¤›nda çocu¤u
kuruma geri vermeyi düflündü¤ünü ve bunu
çocu¤a söyledi¤ini, %77.1 ise böyle bir fley
düflünmedi¤ini aç›klam›flt›r. Ailelere çocu¤un
tepkisi soruldu¤unda içe kapand›¤›, eflyalar›n›
toplay›p gitmek istedi¤i, ya da sald›rganlaflt›¤›
belirtilmifltir.
TARTIŞMA
Çal›flmam›zda sorun davran›fllar›n bak›m modellerine göre görülme s›kl›¤› incelendi¤inde; öz
ailesi yan›nda yaflayan çocuklarda sorun davran›fllar›n görülme s›kl›¤› %9.7, koruyucu aile yan›nda
yaflayanlarda %12.9, kurumda yaflayan çocuklarda
ise %43.5 olarak saptanm›flt›r. ‹ngiltere de Rutter
A ölçe¤i kullan›larak 5-15 yafl grubu koruyucu
aile yan›nda yaflayan çocuklarla yap›lan bir
araflt›rmada, çocuklar›n %29'unda sorun davran›fl
saptanm›flt›r (Rushton ve Minnis 2002). Irak' ta
CBCL uygulanarak yap›lan bir çal›flmada, Toplam
Problem kurumda yaflayan çocuklarda koruyucu
aile yan›nda yaflayan çocuklardan daha yüksek
bulunmufltur (Ahmad ve Mohamad 1996).
Çal›flmam›zda CBCL, TRF ve YSR'den elde edilen
toplam problem puan ortalamalar› kurum
bak›m› alt›nda yaflayan çocuklarda di¤er iki
gruptan daha yüksek bulunmufltur. Oniki
koruyucu aile bak›m› ve 12 kurum bak›m›nda
büyüyen çocuk ile yap›lan küçük çapl› araflt›rmada, koruyucu aile bak›m›nda çocuk odakl›
yap›n›n daha fazla oldu¤u, çocuklar›n daha
yumuflak bafll›, uysal, daha sosyal olduklar›
saptanm›flt›r (Rushton ve Minnis 2002). Yine
benzer çal›flmada, koruyucu bak›m verenlerin
kurum bak›m› verenlere göre çocukla iliflkilerinde
daha esnek, daha demokratik ve ödüllendirici
olduklar› belirlenmifltir. Çocuklar›n koruyucu
ailede birebir gözetim alt›nda oldu¤u ve daha
s›cak ve samimi bir atmosfer hissedildi¤ini vurgulam›flt›r. Bununla birlikte Sinclair ve Gibbs (1998)
baz› çocuklar›n koruyucu aile bak›m›ndan zarar
gördüklerini ve bazen koruyucu aile sisteminde
çözülmelerin söz konusu olabildi¤ini belirtmifltir.
Koruyucu ailenin yanl›fl seçimi, çocuk ile bak›m
veren aras›ndaki uyuflmazl›k ve bunun sonucunda
birlikte yaflayamamak, koruyucu aile bak›m›
hizmetinin en birinci risklerinden oldu¤u üzerinde
136
Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı
durulmufltur. Uzun süreli koruyucu aile bak›m›
planland›¤› halde ifllemeyen bu sürecin %35' in
de, k›sa süreli planlanan birlikteli¤in ise %10'unda
kopma oldu¤u bildirilmifltir.
Çal›flmam›zda, koruyucu aile ve kendi ailesi
yan›nda kalan çocuklar›n çoklu bilgi kaynaklar›ndan elde edilen toplam problem puan ortalamalar›
aras›nda ise anlaml› farkl›l›k saptanmam›flt›r. Bu
durum, çocu¤un ailesinin yan›nda bak›lamad›¤›
durumlarda, ortaya ç›kabilecek sorunlar› en aza
indirebilmek için, çocuklar›n aile ortamlar›na en
yak›n bak›m modellerinde büyütülmelerinin
önemini ortaya koymaktad›r. Bu çocuklar›m›z›n
en k›sa sürede, kendi ailelerinin yan›nda, mümkün
olmad›¤› durumlarda ise aile ortam›na en yak›n
bak›m yöntemleriyle büyütülmelerinin
benimsenmesinin önemini ortaya koymaktad›r.
Koruyucu ailelerden elde edilen bilgiler do¤rultusunda koruyucu aile yan›nda yaflayan çocuklarda
Dikkat Sorunlar› ve Düflünce Sorunlar› di¤er iki
gruba göre anlaml› olarak yüksektir. Sosyal
Sorunlar alt testi ise hem koruyucu aile hem de
kurumda yaflayan çocuklarda, aile yan›nda
yaflayanlardan anlaml› olarak yüksek bulunmufltur. Bu bulgu hem koruyucu ailelere hem de
kurumda çal›flan personele çocuklar›n sorunlar›
ile bafledebilmeleri aç›s›ndan destek olunmas›
gere¤ini ortaya koymaktad›r. Benzer sonuçlar d›fl
yay›nlar taraf›ndan da desteklenmektedir. Bak›m
ortamlar›n›n çocuklardaki etkisi ve ortaya ç›kan
öncelikli sorunlar ile ilgili yap›lan araflt›rmada
koruyucu aile yan›nda ve kurum bak›m›nda
yaflayan iki grup karfl›laflt›r›lm›fl ve kurum bak›m›
alt›nda yaflayan çocuklar›n daha fazla hiperaktivite
ve dikkat eksikli¤i gibi sorunlara e¤ilimli olduklar›
saptanm›flt›r (Roy ve ark. 2000).
Çal›flmam›zda, çocuk ve gençlerin ö¤retmenlerinden elde edilen Toplam Problem puan ortalamas› kurumda yaflayan çocuklarda di¤er iki gruba
göre anlaml› olarak yüksek bulunmufltur. Ö¤retmenler de anneler/bak›c› anneler gibi kurumda
yaflayan çocuklarda di¤er iki gruba göre daha
fazla sorun bildirmifllerdir. D›fla Yönelim Sorunlar›
hem koruyucu aile hem de kurumda yaflayan
çocuklarda aile yan›nda yaflayanlardan yüksek
bulunmufltur. Sald›rgan Davran›fllar alt testinden
de hem koruyucu aile hem de kurumda yaflayan
çocuklar yüksek puan al›rken, Kurallara Karfl›
Gelme alt testinden kurumda yaflayan çocuklar
yüksek puan alm›flt›r. Günümüzde, ülkemizde
en yayg›n uygulama olan k›flla tipi kurulufllarda
yaflama ve yetiflme, çocu¤un en temel gereksinmesi olan ilgi, sevgi, s›cakl›k, flefkat ve disiplin
gibi niteliklerden uzak kalmas›na neden olmaktad›r. Çocu¤un yaflam›nda gereksinmesi olan
süreklilik ve tutarl›l›k buralarda yoktur. De¤iflen
personel ve politikalarla birlikte kurallarda de¤iflmektedir. Kurallara Karfl› Gelme alt testinin
yüksek ç›kmas› anlaml›d›r.
Çal›flmam›zda, ö¤retmenler, hem koruyucu aile
hem de kurumda yaflayan çocuklarda Dikkat
Sorunlar›n›n aile yan›nda yaflayanlardan daha
fazla görüldü¤ünü belirtmifllerdir. Yunanistan da
9-11 yafl grubu kurumda yaflayan çocuklarla, aile
yan›nda yaflayan çocuklar›n ö¤retmen de¤erlendirmesine göre yap›lan karfl›laflt›rmal› çal›flmada,
ö¤retmenler kurumda yaflayan çocuklarda daha
fazla ruhsal sorun bildirmifllerdir. Dikkat eksikli¤i,
hiperaktivite, s›n›f aktivitelerine daha az kat›l›m
ve davran›m bozuklu¤unun s›kl›kla görüldü¤ünü
saptam›fllard›r (Vorria ve ark. 1998). Heath ve
arkadafllar› (1994) ise koruyucu aile yan›nda kalan
çocuklar›n da ciddi sorunlar› oldu¤unu, di¤er
ö¤rencilerle karfl›laflt›r›ld›klar› zaman akademik
baflar›lar›n›n daha düflük oldu¤unu, okulla ilgili
uygunsuz davran›fllar›n daha s›k görüldü¤ünü,
okula daha az devam ettiklerini ortaya koymufltur.
Çocuk ve gencin sorunlar›n› erken dönemde farkeden ve erken müdahale için giriflimde bulunan
ö¤retmenin koruyucu ruh sa¤l›¤›na katk›s› çok
büyüktür. Tüm çocuklar› özellikle de risk alt›nda
olan kurum çocuklar›n› ve koruyucu aile çocuklar›n› okullarda tutmaya özen göstermeli ve bu
konularda ö¤retmenlere destek verilmelidir. Okullarda ruh sa¤l›¤› konular› gündeme gelmelidir.
YSR kullan›larak gençlerin kendilerinden elde
edilen puanlar›n çocuk bak›m sistemlerine göre
puan ortalamalar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Toplam
Problem, ‹çe Yönelim, D›fla Yönelim sorunlar› ile
tüm alt test puan ortalamas›n›n kurumda yaflayan
çocuklarda koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda
büyüyen çocuklara göre anlaml› olarak yüksek
oldu¤u saptanm›flt›r. ‹ngiltere de McCann ve
arkadafllar› taraf›ndan (1996) koruyucu aile bak›m›nda olan 13-18 yafllar› aras›ndaki 88 ergenle
yürütülen çal›flmada %67'sinin psikiyatrik bir
bozuklu¤u oldu¤unu ve özellikle davran›m
bozukluklar› gösterdiklerini ortaya koymufltur.
Garland ve arkadafllar› (2001) ise bak›m veren
aile ve gençlerden elde edilen bilgilere dayanarak
çocuklar›n %42 sinde psikiyatrik sorun saptam›fllard›r. Dikkat Eksikili¤i/ Hiperaktivite en s›k
137
ÜSTÜNER VE ARK.
görülen bozukluk olarak bulunmufltur. McMillen
ve arkadafllar› (2003) taraf›ndan 317 koruyucu
aile yan›nda yaflayan 17 yafl ergenlerle yap›lan
çal›flmada, gençlerin %61 inde yaflam boyu
psikiyatrik sorun saptanm›flt›r. Bu gençlerin %62'si
sorunlar›n›n koruyucu aile sistemine girmeden
önce bafllad›¤›n› belirtmifllerdir. Bunun yan› s›ra
%37'si geçmiflte psikiyatrik bir tan› ald›klar›n›
vurgulam›fllard›r. Sorunlar›n bafllang›ç zaman›
ele al›nd›¤›nda ‹çe Yönelim sorunlar›n›n koruyucu
aile sistemine girdikten sonra bafllad›¤›, D›fla
Yönelim sorunlar›n›n ise sisteme girmeden önce
bafllama e¤iliminde oldu¤u saptanm›flt›r.
Çal›flmam›zda gençler, annelerden ve ö¤retmenlerden daha fazla sorun bildirmifltir. Bu sonuç,
ülkemizde yap›lan di¤er çal›flmalarla da
desteklendi¤i gibi (Erol ve fiimflek 2000) yabanc›
yay›nlarda da benzer sonuçlar vurgulanm›flt›r
(Verhulst 1995). Bu sonuçlar anne -baba ve
ö¤retmenlerin çocuklar büyüdükçe onlar› daha
az tan›d›klar›n› ya da yafl ilerledikçe gençlerin
kendilerini daha az ortaya koyduklar›n› özetle
iletiflim sorunu yaflad›klar›n› göstermektedir.
Araflt›rma sonuçlar›, ailelerin, kurumlar›n ve
okullar›n çocuk ve ergenlerin ruh sa¤l›¤›na duyarl›
olmalar›, Çocuk ve Ergen Ruh Sa¤l›¤› uzmanlar›
ile iliflki içinde olmalar› ve destek almalar›, beklegör politikas›n› kesinlikle izlememeleri gere¤ini
ortaya koymaktad›r.
Koruyucu aile çocuklar›n›n %82.4 ünün öz ailesi
hayattad›r. Araflt›rmam›zda aileleriyle görüflen
çocuklar›n daha az davran›fl ve duygusal sorunlar
gösterdi¤i saptanm›flt›r. Cinsel taciz, fliddet gibi
durumlar söz konusu oldu¤unda kurumun etkin
olmas› ve öz aile-çocuk-koruyucu aile aras›nda
dengeyi sa¤lamas› ve psiko-sosyal dan›flmanl›k
hizmeti sa¤lamas› gereklidir.
Koruyucu aile formundan elde edilen bilgiler
do¤rultusunda, yuvadan aile ortam›na geçifl süreci
yaflayan çocuklar›n %90 ›nda bedensel ve ruhsal
düzeninin bozuldu¤u görülmüfltür. Ayn› durum
‹spanya'da Çocuk ve Ergen Sa¤l›¤› Enstitüsünde
Olivan Gonzalvo (2002) taraf›ndan yap›lan araflt›rmaya da konu olmufl, koruyucu aile hizmetinden
yararlanan çocuklar›n her geçen y›l sa¤l›k problemlerinin art›¤›, karmafl›k ve ciddi fiziksel,
zihinsel, geliflim sorunlar›n›n yüksek oranda
görüldü¤ü belirtilmifltir. Bu nedenle çocuklara
ruh sa¤l›¤› aç›s›ndan oldu¤u kadar, dermotolojik,
fizyolojik, difl sa¤l›¤›, beslenme, ba¤›fl›kl›k sistemi
ile ilgili sa¤l›k hizmetlerinin sa¤lanmas›, belli
aralarla tekrarlanmas› ve çocuklar›n bir bütün
olarak sa¤l›klar›n›n izlenmesi gereklili¤i ortaya
konmufltur. Koruyucu aile formundan elde edilen
bir di¤er bulgu ise çocuklar›n büyük ço¤unlu¤unun duygular›n› rahatl›kla ifade ederken, %16's›n›n duygular›n› ifade edemedi¤i do¤rultusundad›r. Çocuklar›n %13.9'u ise yüz ifadesinden ve
beden dilinden duygu ve düflünceleri anlayamamaktad›r. Bu durum ço¤unlu¤u kurum bak›m›ndan gelen bu çocuklar›n, duygular›n yüze ve
bedene yans›yan görüntülerini anlamakta zorland›klar›n›, sosyal ve duygusal ipuçlar›n› uygun
olarak kullanamad›klar›n›, sosyal ve duygusal
karfl›l›kl›l›k iflaretleri olan bu sinyalleri etkileflim
içinde kullanmakta zorland›klar›n› göstermektedir. Çocuklar›n büyük k›sm› korktu¤unda ve
üzüldü¤ünde kendisine en yak›n hissetti¤i
büyüklerin yan›na gelerek rahatlat›lmay› aramaktad›r. Bu durum çocuklar›n koruyucu ailelerine
ba¤land›klar›n› ve onlara güvendiklerini göstermektedir. Ancak, araflt›rmada çocuklar›n bir
k›sm›n›n bu durumda kendi kendini yat›flt›rd›¤›
bildirilmifltir. Bu durum,ba¤lanma konusun-da
aileler ve çocuklarla çal›fl›lmas› ve onlar›n desteklenmelerinin önemini ortaya koymaktad›r.
Özetle, bu çal›flman›n sonuçlar› ve daha önce
yap›lan çal›flmalar kurum bak›m›n›n çocuklar›n
ruh sa¤l›¤› aç›s›ndan uygun olmad›¤›, bu sistemden aile içinde yaflam›n önde oldu¤u koruyucu
aile ya da evlat edinme sistemine geçiflin çocu¤un
geliflimini olumlu yönde etkileyece¤i do¤rultusundad›r (Erol 2004, fiimflek 2004, fiimsek ve Erol
2004, Üstüner 2005). Ancak koruyucu aile hizmeti
toplumumuzda yeterince tan›nmamaktad›r.
Ülkemizde halen koruyucu aile bak›m› ile ilgili
çok yol al›nmas› gerekti¤i ortadad›r. At›lmas›
gereken ad›mlar afla¤›da özetlenmeye çal›fl›lm›flt›r;
• Koruyucu aile sisteminin toplumumuzda
yayg›nlaflmas› için toplumun bilinçlenmesini
sa¤lay›c› nitelikte e¤itim programlar›n›n
gelifltirilmesi uygun olacakt›r.
• Koruyucu aile sisteminin süreklili¤inin
sa¤lanmas›, sorunlar›n erken dönemde
saptanmas› ve çözüm üretilebilmesi için kan›ta
dayal› bilgilere gereksinim vard›r. Koruyucu
aile alan›nda veriler düzenli olarak toplanmal›,
analiz edilmeli, öneriler gelifltirilip uygulamaya
konulabilecek bir sistem kurulmal›d›r.
138
Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı
• Koruyucu aile adaylar›n›n öncelikle yap›land›r›lm›fl ve standart bir e¤itim almalar›, e¤itim
sonras›nda da koruyucu aile olmaya istekli
olup olmad›klar› belirlenmeli ve haz›r olanlar
sisteme dahil edilmelidir.
• Koruyucu aileye al›nmadan önce çocuklar›n
bedensel, biliflsel, sosyal ve ruhsal aç›dan
de¤erlendirmeleri yap›lmal› ve belirli aralarla
bu de¤erlendirmeler yinelenmelidir.
• Koruyucu ailelerin çocuk ve ailesi hakk›nda
yeterli ve tam bilgiye sahip olmalar› ve çocukla
birlikte yaflamaya bafllamadan önce birbirlerini
tan›yacak flekilde bir araya gelmeleri sa¤lanmal›d›r.
• Koruyucu aile bak›m›, öz ailenin yerine geçen
bir hizmet türü de¤ildir. Kimsesiz çocuklar›n
yan› s›ra, ailesi olan ve çeflitli nedenlerle bir
arada yaflayamayan çocuklar›n geçici olarak
bak›ld›¤› bir hizmet modelidir. Öz ailenin
sorunlar›n› giderici yönde çal›flmalar yap›lmal›
ve amaç çocu¤un öz ailesine geri dönüflü
olmal›d›r. Çocuk koruyucu ailenin yan›nda
iken öz ailesiyle görüflmeli ve duygusal ba¤›n›
devam ettirmelidir.
Sonuç olarak korunmaya muhtaç çocuklar sorununa kan›ta dayal› bulgular ›fl›¤›nda disiplinler
aras› yaklafl›mla çözüm aranmas›, kurum bak›m›na alternatif modellerin ortaya konulmas› ve
bu modellerin gelifltirilmesi çocuklar›m›z›n
haklar›n›n verilmesi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
Bu çal›flma sonunda çeflitli disiplinlerden ve
koruyucu ailelerden oluflan “Koruyucu Aile, Evlat
Edinme Derne¤i” kurulmufltur. Bir ailemizin
belirtti¤i gibi “Aile kanatlar› alt›nda olmayan
hiçbir korunmaya muhtaç çocuk kalmas›n”
dile¤ini bizler de paylafl›yoruz.
Beckett C, Bredenkamp D, Castle J ve ark. (2002) Behavior
patterns associated with institutional deprivation: A study
of children adopted from Romania. J Dev Behav Pediatr
23: 297-303.
Belediye Kanunu (1930) Kanun No: 1580, Resmi Gazete
Tarihi: 3.4.1930.
Bowlby J (1951) Maternal Care and Mental Health.
Geneva, World Health Organization.
Dümenci L, Erol N, Achenbach T, fiimflek Z (2004)
Measurement structure of the Turkish translation of the
child behavior checklist using confirmatory factor analytic
approaches to validation of syndromal constructs. J
Abnorm Child Psychol 32: 337-342.
Erol N, Simflek Z (1998) Çocuk ve Gençlerde Ruh Sa¤l›¤›:
Yeterlik alanlar›, davran›fl ve duygusal sorunlar›n da¤›l›m›.
Türkiye Ruh Sa¤l›¤› Profili Raporu içinde, N Erol, C K›l›ç,
M Ulusoy, M Keçeçi, Z fiimsek (ed) T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›
Temel Sa¤l›k Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü, Eksen Tan›t›m
Ltd.fiti., Ankara, s:25-77.
Erol N, fiimsek Z (2000) Mental Health of Turkish Children:
Behavioral and Emotional Problems Reported by Parents,
Teachers and Adolescents. International Perspectives on
Child and Adolescent Mental Health içinde, N Singh, JP
Leung, AN Singh (ed) Elsevier Science Lt., s:223-247.
Erol N (2004) Yuva, Yetifltirme Yurtlar› Sorunun mu Yoksa
Çözümün mü Parças›? Koruma Alt›ndaki Çocuklar; Prof.
Dr. Mualla Öztürk An›s›na XVII. Sempozyum Sunular› 23-25 fiubat 2004 (Yay›na haz›rlayan Runa Uslu). Ankara
Üniversitesi Çocuk Ruh Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim
Dal› Yay›nlar›, Yay›n no: IX, Ankara Üniversitesi Bas›mevi,
s:133-140.
Erol N, fiimflek Z, Üstüner S (2005) Çiçekli Dünyamda
Elimi Yaln›z B›rakma; Dünyada ve Türkiye'de Çocuk
Koruma Sistemleri; Kurum Bak›m›, Koruyucu Aile ve Evlat
Edinme. Ümit Matbaac›l›k, Ankara.
Garland AF, Hough RL, McCabe KM ve ark. (2001)
Prevalence psychiatric disorders in youths across five
sectors of care. J Am Acad Child Adolesc Pychiatry 40:
409-418.
Gonzalvo OG (2002) Professional Health Care For Foster
Care, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez.
KAYNAKLAR
Achenbach TM, Rescorla LA (2001) Manual for the ASEBA
School- Age Forms and Profiles. Burlington VT: University
of Vermont, Research Center for Children, Youth, &
Families.
Ahmad A, Mohamad K (1996) The socioemotional
development of orphans in orphanages and traditional
foster care in Iraqi Kurdistan. Child Abuse Negl 20: 11611173.
Baflbakanl›k Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
Genel Müdürlü¤ü, Ulusal Eylem Plan›. ([email protected]).
Heath AF, Colton M, Aldgate J (1994) Failure to escape:
a longitudinal study of foster children's educational
attainment. Br J Soc Work 24: 241-260.
Hodges J, Tizard B (1989) IQ and behavioural adjustment
of ex-institutional adolescents. J Child Psychol Psychiatry
30 (1):53-75.
‹ça¤as›o¤lu A (2001) Koruyucu Aile Hizmetinin Toplam
Kalite Yönetimi Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi. Prof. Dr.
Nesrin Koflar'a Arma¤an; ‹nsani Geliflme ve Sosyal Hizmet.
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu
Yay›n›, Yay›n no: 9, Ankara, 148-160.
139
ÜSTÜNER VE ARK.
Koruyucu Aile Yönetmeli¤i (1993), Resmi Gazete Tarihi:
14.10.1993, Resmi Gazete Say›s›: 21728.
Koflar N (1992) Sosyal Hizmetlerde Aile ve Çocuk Refah›
Alan›, Yarg›ço¤lu Matbaas›, Ankara.
Provence S, Lipton M (1962) Infants in Institutions.
International Universities Press, New York.
McCann J.B, James A, Wilson S ve ark. (1996) Prevalence
of psychatric disorders in young people in the care system.
BMJ 313:1529-1530.
McMillen C, Auslander W, Elze D ve ark. (2003)
Educational experiences and aspirations of older youth
in foster care. Child Welfare 82:475-95.
MacLean K (2003) The impact of institutionalization on
child development. Dev Psychopathol 5:853-884.
Roy P, Rutter M, Pickles A (2000) Institutional care: risk
from family background or pattern of rearing? J Child
Psychol Psychiatry 41:139-149.
Rushton A, Minnis H (2002) Residential and Foster Family
Care, Child and Adolescent Psychiatry içinde, M Rutter
ve E Taylor (ed), Blackwell Publishing, s:359-372.
Sinclair I ve Gibbs I (1998) Children's Homes, A Study
in Diversity. Wiley, Chichester.
Spitz R (1951) The psychogenic diseases in infancy.
Psychoanal Study Child; 6:255-275.
fiimflek Z, Erol N (2004) Kurum Bak›m›n›n Ergen Ruh
Sa¤l›¤›na Etkisi. Sosyal Hizmet Sempozyumu 2004:
Türkiye'de Sosyal Hizmet Uygulamalar› ‹htiyaç ve
Sorunlar. 4-6 Kas›m 2004, Alanya. Baflkent Üniversitesi
Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmetler Bölümü, Bildiri
Özetleri, 75.
Türkiye'de Sosyal Hizmet Uygulamalar› ‹htiyaç ve
Sorunlar. 4-6 Kas›m 2004, Alanya. Baflkent Üniversitesi
Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmetler Bölümü, Bildiri
Özetleri, 49.
Tok Ö (1996) Koruyucu Aile Hizmeti Standartlar› ve
Ülkemizdeki Durumu. Yüksek Lisans Tezi, H.Ü. Sosyal
Hizmetler Yüksek Okulu.
Uluç ÖF (1997) Psikososyal ve Hukuksal Aç›dan Koruyucu
Aile Bak›m›. Atilla Yay›nc›l›k, Ankara.
Umumi H›fz›ss›hha Kanunu (1930), Kanun No: 1593,
Resmi Gazete Tarihi: 6.5.1930, Resmi Gazete Say›s›:
1489.
Üstüner S (2005) Koruyucu Aile Bak›m› Alt›ndaki
Çocuklar›n Ruh Sa¤l›¤›. Yay›nlanmam›fl Disiplinler Aras›
Sosyal Psikiyatri Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi
Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü.
Verhulst FC (1995) A review of community studies. The
Epidemiology of Child and Adolescent Psychopathology
içinde, FC Verhulst ve HM Koot (ed), Oxford Medical
Publications s:146-177.
Vorria P, Rutter M, Pickles A ve ark. (1998) A comparative
study of Grek children in long term group care and in
two-parent families: I. Social, emotional, and behavioral
differences. J Child Psychol Psychiatry 36(4):1633-644.
Yörüko¤lu A (2004) Koruma Alt›ndaki Çocuklar ve Haklar›.
Koruma Alt›ndaki Çocuklar; Prof.Dr. Mualla Öztürk An›s›na
XVII. Sempozyum Sunular› - 23-25 fiubat 2004 (Yay›na
haz›rlayan Runa Uslu), Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh
Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›.
Wolff PH, Fesseha G (1998) The orphans of Eritrea: a
five-year follow-up study. J Child Psychol Psychiatry
40:1231-1237.
fiimflek Z (2004) Kurum Bak›m› ve Çocuk Ruh Sa¤l›¤›;
Kurum Bak›m› Alt›ndaki Çocuklar›n Sorun Davran›fllar›n›
Yordayan Faktörler. Sosyal Hizmet Sempozyumu 2004:
140