Eray Yurtseven (İmza) TC ĠSTANBUL

T.C.
ĠSTANBUL ÜNĠVERSĠTESĠ
SAĞLIK BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
Eray Yurtseven (İmza)
(DOKTORA TEZĠ )
“ĠKĠ FARKLI COĞRAFĠ BÖLGEDEKĠ ĠLKÖĞRETĠM
OKULLARINDA ĠÇ ORTAM HAVASININ ĠNSAN SAĞLIĞINA
ETKĠLERĠ YÖNÜNDEN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ”
ERAY YURTSEVEN
DANIġMAN
YARD.DOÇ.DR.SELÇUK KÖKSAL
HALK SAĞLIĞI ANABĠLĠM DALI
ĠSTANBUL-2007
ii
ĠTHAF
Bu çalışmayı sevgili Aileme ithaf ediyorum. Öğrenim hayatımın başından bu güne
kadar yaşattığım tüm sıkıntılar için özrdiliyorum. Bu çalışmayı babam Erol ve annem
Sevim Yurtseven‘e ithaf ediyorum.
iii
TEġEKKÜR
Araştırmama yakın ilgi ile izleyen, bilgi ve düşünceleriyle beni yönlendiren, Halk
Sağlığı Anabilim Dalı Başkanı Sayın Hocam Prof.Dr. Ayşe Kaypmaz‘a
Danışmanlığımı üstlenerek çalışmalarıma yardımcı olan Sayın Hocam Yard.Doç.Dr.
Selçuk Köksal‘a
Gösterdikleri ilgi ve destek için Sayın Hocam Prof.Dr. Zuhal Batlaş,
Çalışma esnasında karşılaştığım çeşitli sorunların aşılmasında bilgi ve tecrübeleriyle
yardımcı olan Sayın Hocam Doç.Dr. M.Sarper Erdoğan‘a ve
Sayın Hocam Doç.Dr. Ethem Erginöz‘e,
İlgi ve desekleri için Halk Sağlığı Anabilim Dalındaki değerli arkadaşlarıma,
Beni fedakarca destekleyen sevgili aileme,
Teşekkür eder, şükranlarımı sunarım.
iv
ĠÇĠNDEKĠLER
TEZ ONAYI ........................................ HATA! YER ĠġARETĠ TANIMLANMAMIġ.
BEYAN ................................................ HATA! YER ĠġARETĠ TANIMLANMAMIġ.
İTHAF .............................................................................................................................. İİ
TEŞEKKÜR....................................................................................................................İİİ
İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. İV
TABLOLAR LİSTESİ .................................................................................................. Vİİ
ŞEKİLLER LİSTESİ ................................................................................................... Vİİİ
SEMBOLLER / KISALTMALAR LİSTESİ ................................................................ İX
ÖZET ............................................................................................................................... X
ABSTRACT................................................................................................................... Xİ
1. GİRİŞ VE AMAÇ .......................................................................................................12
2. GENEL BİLGİLER ....................................................................................................15
2.1. Kirletici kaynakları ................................................................................................17
2.1.1. Motorlu Taşıt Kaynaklı Kirleticiler ....................................................................17
2.1.2. Sanayi Kaynaklı Kirleticiler ............................................................................17
2.2. İç Ortam Hava Kirliliği ..........................................................................................18
2.3. İç Hava Kalitesinin Oluşumunda Yapı Malzemelerini Rolü .................................23
2.3.1. Malzemenin İçeriğine Yönelik Önlemler .........................................................27
2.3.2. Yapı İçinde Kirletici Oluşumunu Engelleyici Yöntemler ...............................27
2.3.3. Yapı İçinde Oluşan Kirleticilerin Etkilerini Azaltmaya Yönelik Yöntemler ...27
2.4. Yapı Özellikleri ve İç Ortam Hava Kalitesi Gelişimi ............................................28
2.5. Çocuk ve Çevre ......................................................................................................30
2.5.1. Çocuk ................................................................................................................31
2.5.2. Okul Çevresi .....................................................................................................31
2.6. İç Ortam Hava Kirleticileri ve Standart Değerler ..................................................33
2.6.1. Asbest ................................................................................................................34
2.6.2. Karbon Monoksit (CO) .....................................................................................35
2.6.3. Karbon dioksit (CO2) ........................................................................................36
2.6.4. Sigara dumanı ...................................................................................................36
2.6.5. Formaldehit .......................................................................................................37
v
2.6.6. Kurşun ...............................................................................................................37
2.6.7. Kükürt dioksit (SO2) .........................................................................................38
2.6.8. Azot dioksit (NO2) ............................................................................................38
2.6.9. Pestisitler ...........................................................................................................39
2.6.10. Ozon (O3) ........................................................................................................39
2.6.11. Uçucu Organik Bileşikler (Volatile Organic Compounds, VOC) ..................39
2.6.12. Sıcaklık............................................................................................................41
2.6.13. Nem .................................................................................................................41
2.6.14. Biyolojik Maddeler .........................................................................................42
2.6.15. Organik Gazlar ................................................................................................42
2.6.16. Radon ..............................................................................................................43
2.7. İç Ortam Hava Kirleticilerinin Kaynakları ve Sağlık Etkileri ...............................43
2.8. İç ortam hava kirleticilerinin azaltılması için yapılması gerekenler ......................46
3. GEREÇ VE YÖNTEM ...............................................................................................48
3.1. Araştırma Bölgesinin Tanıtılması ..........................................................................50
3.1.1. Fatih İlçesi .........................................................................................................50
3.1.2. Silivri İlçesi .......................................................................................................55
4. BULGULAR ...............................................................................................................60
4.1. Sınıfların İç Ortam Hava Kirleticileri Yönünde Değerlendirilmesi ......................63
4.1.1. Karbon Monoksit ..............................................................................................63
4.1.2. Uçucu Organik Bileşikler (Volatile Organic Compounds, VOC) ....................67
4.1.3. Karbon dioksit (CO2) ........................................................................................70
4.1.4. Nem ...................................................................................................................73
4.1.5. Sıcaklık..............................................................................................................76
4.1.6. Ozon (O3) ..........................................................................................................79
4.1.7. Kükürt dioksit (SO2) .........................................................................................82
5. TARTIŞMA ................................................................................................................87
KAYNAKLAR .............................................................................................................101
HAM VERİLER ...........................................................................................................118
FORMLAR ...................................................................................................................145
ETİK KURUL KARARI ..................................................................................................2
PATENT HAKKI İZNİ ....................................................................................................3
TELİF HAKKI İZNİ .........................................................................................................4
vi
ÖZGEÇMİŞ ......................................................................................................................5
vii
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo 2-1: Gazlara Göre Atmosferin Katları .................................................................. 16
Tablo 2-2: Fiziksel Ve Kimyasal Özelliklerine Göre Atmosferin Katları ...................... 16
Tablo 2-3: Sıcaklığına Göre Atmosferin Katları ............................................................ 16
Tablo 3-1: IAQRAE ile gaz detektörünün özellikleri ..................................................... 49
Tablo 3-2: Fatih ilçesinin nüfus düzeyi yıllara göre dağılımı ......................................... 53
Tablo 4-1: Fatih ve Silivri ilçelerinde seçilen okullar .................................................... 60
Tablo 4-2: Tüm Okullardaki ölçüm sonuçları değerlendirmesi...................................... 62
Tablo 4-3: Tüm Okullardaki SO2 ve O3 ölçüm sonuçları değerlendirmesi .................... 62
Tablo 4-4:Okullarda ölçülen CO değerleri ..................................................................... 66
Tablo 4-5: Okullarda ölçülen VOC değerleri ................................................................. 69
viii
ġEKĠLLER LĠSTESĠ
Şekil 4-1: Okullardaki ortalama CO değerlerinin zamanla değişimi .............................. 64
Şekil 4-2: Çapa İ.Ö.O CO değerlerinin zamanla değişimi ............................................. 64
Şekil 4-3: 80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O CO değerlerinin zamanla değişimi ....................... 65
Şekil 4-4: Okullardaki ortalama VOC değerlerinin zamanla değişimi ........................... 67
Şekil 4-5: Çapa İ.Ö.O VOC değerlerinin zamanla değişimi ........................................... 68
Şekil 4-6: 80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O VOC değerlerinin zamanla değişimi .................... 68
Şekil 4-7: Okullardaki ortalama CO2 değerlerinin zamanla değişimi ............................ 70
Şekil 4-8: Çapa İ.Ö.O CO2 değerlerinin zamanla değişimi ............................................ 71
Şekil 4-9: 80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O CO2 değerlerinin zamanla değişimi ...................... 71
Şekil 4-10: Okullardaki ortalama Nem değerlerinin zamanla değişimi ......................... 73
Şekil 4-11: Çapa İ.Ö.O Nem değerlerinin zamanla değişimi ......................................... 74
Şekil 4-12: 80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O Nem değerlerinin zamanla değişimi ................... 74
Şekil 4-13: Okullardaki ortalama Nem değerlerinin zamanla değişimi ......................... 76
Şekil 4-14: Çapa İ.Ö.O Sıcaklık değerlerinin zamanla değişimi .................................... 77
Şekil 4-15: 80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O Sıcaklık değerlerinin zamanla değişimi .............. 77
Şekil 4-16:Okullardaki ortalama O3 değerleri değişimi ................................................. 79
Şekil 4-17: Çapa İ.Ö.O O3 değerleri değişimi ................................................................ 80
Şekil 4-18: 80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O O3 değerleri değişimi .......................................... 80
Şekil 4-19: Okullardaki ortalama SO2 değerleri değişimi .............................................. 82
Şekil 4-20: Çapa İ.Ö.O SO2 değerleri değişimi .............................................................. 83
Şekil 4-21: 80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O SO2 değerleri değişim ......................................... 83
ix
SEMBOLLER / KISALTMALAR LĠSTESĠ
PM: Havada asılı solunabilen parçacıklar
SO2: kükürt dioksit
NO2: Azot dioksit
CO: Karbon monoksit
NOx: Azot oksit
VOC (Volatil Organic Carbon): Uçucu organik bileşikler
CO2: Karbon dioksit
O3: Ozon
Pb: Kurşun
As: Asbestos
Rd: Radon
ABD: Amerika Birleşik Devletleri
USEPA (United State Environmental protection Agency): Birleşik devletler çevre
koruma ajansı
WHO (World Health Organization): Dünya sağlık örgütü
SOx: Kükürt oksitler
SO3: Kükürt trioksit
SBC (Sick Building Syndrome): Hasta bina sendromu
PPM: Milyonda bir partikül
DALYs (Disability-Adjusted Life Years): Yetersizliğe bağlı geçirilen yaşam süresi
KOAH: Kronik obstructif akciğer hastalığı
PID: Foto ionize dedektör
DİE: Devlet İstatistik Enstitüsü
x
ÖZET
Yurtseven E. (2008). İki Farklı Coğrafi Bölgedeki İlköğretim Okullarında İç Ortam
Havasının İnsan Sağlığına Etkileri Yönünden Değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi
Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Halk Sağlığı ABD. Doktora Tezi.
İstanbul.
Tüm dünyada iç ortam hava kalitesi üzerine dikkatler giderek artış göstermektedir.
Gelişmiş ülkelerde yaşam alanlarındaki iç ortam hava kirliliği, bina malzemeleri,
havalandırma ve dizayn kontrolleri sayesinde çok düşük düzeylerdedir. Bununla beraber
ada havalandırması yetersiz yapıldığında kirleticiler ortamda birikim yaparak, insan
sağlığını tehdit eder duruma gelmektedir. İnsanlar günlük yaşamlarının %80-90‘nını
kapalı ortam çevresinde geçirmekte ve iç ortam hava kalitesi insan sağlığı ve verimliliği
üzerinde önemli etkiye sahiptir. Çocuk ve yaşlılar, birim kütle başına daha fazla hava
teneffüs ettiklerinden, kirli iç ortam havasından daha fazla etkilenmektedirler. İç ortam
hava kirleticilerine maruziyet sonucunda pnömoni, kronik obstructif akciğer hastalığı,
akciğer kanseri, TB, düşük doğum ağrlığı ve katarkt gibi önmeli hastalıklarda artışlar
olmaktadır. Bu sebeplerden dolayı okullardaki iç ortam kirleticilerinin tespit edilmesi
önem kazanmaktadır. Araştırma İstanbul ilinde Fatih ve Silivri ilçelerinde ki resmi
İlköğretim okullarında yapılmıştır. Okullar farklı trafik yoğunluğuna sahip olan Fatih ve
Silivri ilçelerinden, oluşturulan listelerden tesadüfü olarak belirlenmiştir. Çalışmada
sıcaklık, nem, Karbon monoksit (CO), Karbon dioksit (CO2), Uçucu organik bileşikler
(VOC), Ozon (O3) ve Kükürt dioksit (SO2) ölçümleri yapılmıştır. Bir soru formu
oluşturularak okul yetkililerinden, sınıfın fiziksel durumunu belirten bilgilerin
toplanması sağlanmıştır. Elde edilen veriler, USEPA (United State Environmental
Protection
Agency)
ve
WHO
(World
Health
Organization),
standartlarıyla
karşılaştırmalar yapılarak mevcut durumun ortaya çıkarılması sağlanmıştır. Ölçüm
sonuçları değerlendirildiğinde Silivri ilçesindeki 3 okulda VOC düzeyinin EPA ve
WHO tarafından belirtilen değerlerin çok üstünde olduğu, CO2 düzeyinin ise ölçüm
yapılan tüm okulların %95 inde belirtilen değerlerin çok üstünde olduğu tespit
edilmiştir. Diğer ölçülen parametreler ise standartların altında belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: İç ortam hava kirliliği, okul, çocuklar, kirleticiler, sağlık etkileri.
xi
ABSTRACT
Yurtseven E.(2008). Evaluation indoor air quality and health effects in primary schools
at two different geographical regions. İstanbul University, Institute of Health Science,
Public Health Department. Doktora Tezi. İstanbul.
Indoor air quality has increasingly been attracting attention worldwide. In most
dwellings in developed countries, the level of indoor air pollution is very low because
there are controls on the design, ventilation and construction of buildings. However, if
ventilation of rooms are poor, pollution can build up to levels which may be detrimental
to human health. People spend approximately %80–90 of their time indoor
environments and indoor air quality effects people‘s health and productivity. School
aged children spend their time in schools and indoor air pollutants are been effected
children more than adult. Because school age children breath deeply and more activity
than adult this time. Exposure this indoor air pollutants increase the risk of important
diseases including pneumonie, COPD, lung cancer, TB, low birth weight and cataract.
There fore it is important that indoor air pollutants must be determined in schools. This
study realized primary schools at Fatih and Silivri districts in İstanbul. Schools were
choosen by accidental at list which were prepared by us. The measurements included
continuous recording of Carbon monoxide (CO), Carbon dioxide (CO2), Volatil Organic
Carbons (VOCs), humudity, temperature, Sulfur dioxide (SO2) and Ozone (O3). A
questionnaire form prepared and full in it by school‘s director about school‘s
environments conditions. This study also intends to compare indoor air quality at the
schools with the recommended WHO and EPA. It is determined that three schools in
Silivri VOC concentration were highly above WHO and EPA standarts, %95 of schools
CO2 concentration were highly above WHO and EPA standarts. The other parameters
concentration were under the standarts.
Key Words: Indoor air pollution, school, children, pollutants, health effects.
12
1. GĠRĠġ VE AMAÇ
İnsanların günlük yaşamlarının %80-90‘nını geçirdikleri kapalı ortamlardaki iç ortam
hava kalitesi, insan sağlığı ve verimliliği üzerinde büyük etkiye sahiptir. Şuan ki bilgilere göre,
insanların
yaşamlarını
devam
ettirdikleri
dünya
haricinde
bir
yerde
yaşama
şansı
bulunmamaktadır. (İnsanlar, çağlar boyu dünyayı hep daha iyi yaşanır duruma getirmek için
buluşlar yapmış, ilkel toplumlardan daha medeni toplumlar haline gelmeye çalışmışlardır. Bu
amaçla daha az insan gücü, daha çok insan zekası kullanılmaya çalışılmış, bu zekanın ürünü olan
makineler daha fazla üretim yaparak kalkınma sağlanmış, bunun getirdiği zenginlik daha fazla
tüketimi doğurmuştur. Günümüzde medeniyetin ölçüsü olarak kullanılan değerlendirmelerin
başında, kişi başına tüketilen enerji miktarı gelmektedir. Günlük yaşantımızın her aşamasında
kullanılan her türlü araç ve gereç enerji harcamaktadır. Bu açıdan bakıldığında medeni toplumları
yakalama çabası içinde olan ülkelerin, enerjiye duyduğu ihtiyacın her geçen gün artış gösterdiği
görülmektedir.(32) Buraya kadar olan davranışın normal karşılanması, insanların daha rahat ve
refah içinde yaşaması için çaba gösterildiği fikrini oluşturmaktadır. Gözden kaçmaması gereken
en önemeli nokta, bu ihtiyaç duyulan enerjinin nasıl elde edildiği ve insan sağlığına herhangi bir
zarar verip vermediğidir. Sanayi devrimi ile beraber makinelerin duyduğu akıl almaz enerji
gereksinimi, insanoğlunu belki de geri dönüşümü çok zor olan bir yola doğru girmesine sebep
olmuştur. Bu yol daha fazla üretim, daha fazla tüketim, daha fazla enerji ve daha fazla çevrenin
kirletilmesidir. Başlangıçta önemsiz gibi görünen problemlerin, zaman geçtikte insan sağlığına da
zarar vermesi, bu konuların daha fazla tartışılmasına ve önem kazanmasına yol açmıştır. Gerek
duyulan enerjinin çok büyük bir kısmının fosil yakıtlardan sağlanması, çevredeki hava kirliliğinin
temel nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsanlar yemek yemeden 10 gün, su içmeden 3–4 gün
yaşayabilirler, ancak nefes almadan yaşayabilecekleri süre 3–5 dakika arasındadır. Canlıların
yaşaması için temiz bir havaya ihtiyacı olduğundan, soluduğumuz ve yaşamımız için
vazgeçilmez olan havayı temiz tutmak, en başta gelen görevlerimiz arasındadır. İnsanlar
yaşamlarının büyük kısmını okullar, bürolar, konutlar, kapalı spor salonları, eğlence yerleri ve
taşıtlar gibi kapalı ortamlarda geçirmektedir. Dolayısıyla kapalı ortam havasının burada yaşayan
insanların sağlıkları ve iş verimlilikleri üzerinde çok büyük bir etkisi bulunmaktadır ( 33,62).
12
13
İnsanın havadaki oksijenin %4‘ünü kullandığı ve günde ortalama 12 m3 hava soluduğu kabul
edilmektedir. Bu miktar hafif büro işi yapan kişiler için geçerli olabilecek bir değer olup, daha
ağır işlerde çalışanlar ile daha aktif olan çocuklar için bu değerin, çok daha fazla olması
beklenmektedir. Endüstriyel devrim içinde olan ülkelerde fosil yakıtların yanması sonucu yüksek
konsantrasyonlarda Karbon monoksit (CO), Azot oksitler (NOx) ve Uçucu organik bileşikler‘ e
(VOC) rastlanmaktadır. Yaşamımızın büyük bir çoğunluğunu geçirdiğimiz kapalı ortamlardaki
hava kalitesinin sağlık üzerine önemli etkileri olduğu bilinmektedir. İnsanlar aktivitelerine bağlı
olarak 8 saat/gün' den 16 veya 24 saat/güne kadar artan saatlerde zamanlarını, kapalı ortamlarda
geçirmektedirler. Buna karşın insanların dışarıda harcadıkları zaman ortalama 2 saat/gün
civarındadır. Dolayısıyla en fazla çevre etkileşimi bina içinde olunan zamanda meydana
gelmektedir (111,112,149).
Çok sayıda hava kirleticisi kapalı ortamlarda bulunmaktadır. Bunlar arasında havada asılı
solunabilen parçacıklar (PM), Kükürt dioksit (SO2), Azot dioksit (NO2), Karbon monoksit (CO),
Karbon dioksit (CO2), Uçucu organik bileşikler (VOC), Ozon (O3), Fotokimyasal oksidanlar,
sigara dumanı, Kurşun (Pb), Asbestos (As), Radon (Rd) ve bazı oksidanlar sayılabilir. Bu
kirleticiler Asbestosis, akciğer kanseri, mezotelyoma, Alerjik reaksiyonlar, göz ve üst solunum
yolu hastalıkları, baş ağrısı, bulantı, letarji, bilinç kaybı, kardiovasküler sistem hastalıkları ve
yüksek dozlarda maruziyet sonucu ölüme bile yol açan etkiler oluşturabilmektedir. Ölümlerin
çoğu, kapalı ortamlarda bulunan tozlardan kaynaklanan enfeksiyonların neden olduğu difteri,
akciğer iltihabı ve diğer bulaşıcı hastalıkların sonucudur. Kapalı ortamda bulunan toz dış
ortamdan daha tehlikelidir, çünkü bu tozlar virüs, bakteri, mantar gibi bulaşıcı maddeler
içermektedir. Hastalıkların %50‘ si kirli iç havadan kaynaklanmakta veya kirli iç hava nedeniyle
daha kötü hale gelmektedir. Alerjiden etkilenmenin 1/6‘sı hava kanalı sistemlerinin içindeki hava
ve filtre arasındaki direkt ilişkiden oluşmaktadır (34,25).
Çocuk ve yaşlılar, birim kütle başına daha fazla hava teneffüs ettiklerinden, kirli iç ortam
havasından daha fazla etkilenmektedirler. Özellikle gelişme çağında çocuklarda bu zararlı etkiler
çok daha tehlikeli olmaktadır. Bu dönemde çocuklar yetişkinlerden daha aktif olduklarından,
kirleticilere yetişkinlerden daha fazla maruz kalırlar. Bu kirleticilere genellikle şehir merkezinde,
yoğun trafiğin olduğu bölgelerde yüksek konsantrasyonlarda rastlanabilmektedir.
13
14
Çocuklar vakitlerinin önemli bir kısmını okullarda geçirdiğinden, ortamdaki kirleticilerin tespit
edilmesi bu açıdan önem kazanmaktadır. İç ortam hava kirliliğini önlemedeki başarısızlıklar
sonucu, öğrencilerin ve çalışanların (öğretmen, hizmetli vb.) uzun veya kısa dönem kirleticilere
maruz kalmaları sonucunda yukarıda belirtilen sağlık problemlerinin yanı sıra, verimlilik
kapasitelerinde de ciddi azalma olduğu düşünülmektedir. Çocuklar, fizik, biyolojik ve sosyal
çevreden önemli boyutlarda etkilenen bir gruptur. Günümüz çocukları daha önceki nesle göre
daha büyük oranda çevresel etkilenim altındadırlar. Çevresel etkilenim, erişkin ve çocuklarda
daha fetal gelişim evresinden başlayarak sağlık etkilerine yol açabilmektedir. Bu etkilerin asıl
nedeninin son elli yıl içinde gerçekleşmiş bulunan teknolojik gelişmeler ve binlerce yeni
kimyasalın kullanılmaya başlaması olarak düşünülmektedir. Bütün hayvan ve insan dokularında
insan yapımı kimyasallara rastlanmaktadır. Çevreye yayılan toksik ajanlar sayesinde, çocuklarda
gözlenen hastalıklarda da farklılıklar gözlenmektedir. Amerika Birleşik Devletlerinde (ABD)
çocuklarda enfeksiyon nedenli hastalıklardan ölümlerde azalma görünürken, kronik hastalıklarda
artış olduğu belirtilmektedir. Astım mortalitesinin ikiye çıktığı, lösemi ve beyin tümörlerinin
insidansının arttığı, nörogelişimsel bozuklukların önemli yer tutmaya başladığı, hipospadias
insidansının ikiye katlandığı, nörolojik gelişimsel disfonksiyonun yaygınlaştığı gözlenmektedir
(6,55,66). Bu nedenle çalışmada iki farklı coğrafi bölgede bulunan ilköğretim okullarındaki iç
ortam kirletici konsantrasyonlarının tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Ayrıca mevcut kirleticileri
ortaya çıkarabilecek muhtemel etkilerin neler olduğu ve bu etkileri ortadan kaldırmak için
alınması gerekli önlemlerin belirlenmesi diğer hedefler arasında yer almaktadır.
Okullar farklı trafik yoğunluğuna sahip olan Fatih ve Silivri ilçelerinden belirlenmiş olup
sıcaklık, nem, Karbon monoksit (CO), Karbon dioksit (CO2), Uçucu organik bileşikler (VOC),
Ozon (O3) ve Kükürt dioksit (SO2) ölçümleri yapılmıştır. Bu kirleticiler dış ortamdan
kaynaklanabileceği
gibi,
iç
ortamdaki
malzemelerden
de
oluşabileceği
göz
önünde
bulundurularak, oluşturulan bir soru formu vasıtasıyla okul yetkililerinden, sınıfın fiziksel
durumunu belirten bilgilerin toplanması sağlanmıştır.
Elde edilen veriler, USEPA (United State Environmental Protection Agency) ve WHO (World
Health Organization), standartlarıyla karşılaştırmalar yapılarak mevcut durumun ortaya
çıkarılması sağlanmıştır.
14
15
2. GENEL BĠLGĠLER
Hava, yeryüzünü çevreleyen ve atmosferi oluşturan gazların bir karışımıdır. Saf hava,
hacimce %21 oksijen, %78 azot, eser miktarda Karbondioksit (CO2) ve su buharı içermektedir.
Soluduğumuz hava saf değildir. Hava, doğal kaynaklar veya insan aktiviteleri ile atmosfere
bırakılan kimyasal ve biyolojik binlerce maddeler ile kirlenir. Bu kirleticiler atmosferde başka
kirleticiler üretmek üzere reaksiyona girebilmektedirler. Havayı kirleten maddelere kirletici denir.
Hava kirliliğinin günümüzde, dış ortam ve iç ortam hava kirliliği şeklinde iki ana gruba
ayrıldığını görmekteyiz. Şehir içi bölgelerde dış ortam hava kirlenmesi kaynaklarının ana
nedenlerine bakacak olursak:
1. Isınma ve sanayide kullanılan yakıtlar,
2. Sanayi tesisleri,
3. Ulaşımdaki motorlu taşıtlar,
4. Diğerleri (çöp depolama alanları, kanalizasyon, arıtma tesisleri v.b.)
şeklinde sınıflandırmak mümkündür.
Isınma kaynaklı kirleticiler, ısınmada kullanılan yakıtın ve yakma sisteminin türüne bağlı olarak
değişmektedir. Kükürt oksit (SOX) bileşikleri katı, sıvı ve gaz yakıtta bulunan kükürt
bileşiklerinin yanması sonucunda medya gelmektedir. Kömürde bulunan kükürt, yanma
esnasında önemli oranda (yaklaşık %90–99) kükürt dioksite (SO2 gazı) ve az bir oranda da
(yaklaşık %1–10) kükürt trioksite (SO3 gazına) dönüşmektedir. Oluşan SO3 gazı yüzdesi çok
düşük olduğu için toplam kükürt oksitler, genelde kükürt dioksit (SO2) olarak ifade edilmektedir.
Bacadan atmosfere bırakılan kükürt oksit (SOX) miktarı yakıt içinde bulunan kükürt miktarına
bağlı olarak değişim göstermektedir. Kükürt dioksite (SO2 gazı) doğal olarak havada 5 μm/m3
konsantrasyonundan daha düşük miktarlarda bulunabilmektedir (46,48).
Hava kirliliğine etki eden olaylar atmosferde gerçekleştiğinden, atmosferin özelliklerinin iyi
bilinmesi gerekmektedir. Atmosfer gazlara, sıcaklığa, fiziksel ve kimyasal özelliklere bağlı olarak
katmanlara ayrılmaktadır.
Atmosferi oluşturan katmanlar tablo 2–1, 2–2 ve 2–3 de gösterilmektedir.
15
16
Tablo 2-1: Gazlara Göre Atmosferin Katları
Katmanlar
Mesafe (km)
Uzay
10,000
Hidrojen katı
2,400
Helyum katı
965
Atomik oksijen katı
115
Moleküler oksijen katı
Yeryüzü
Tablo 2-2: Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Göre Atmosferin Katları
Katmanlar
Mesafe (km)
Ekzosfer
300–325
İyonosfer
80–90
Kemosfer
45
Ozonosfer
12
Troposfer
Yeryüzü
Tablo 2-3: Sıcaklığına Göre Atmosferin Katları
Katmanlar
Mesafe (km)
Mezopoz Termosfer
80
Stratopez Mezosfer
45–50
Tropopoz Stratosfer
12
Troposfer
Yeryüzü
Troposfer yerden 12 km yüksekliğe kadar ulaşan ilk atmosfer tabakasıdır. Canlılar, meteorolojik
olayların tümünün meydana geldiği bu tabakada yaşamlarını sürdürürler. Troposfer atmosfer
ağırlığının %75‘ini, su buharının %99‘unu içermektedir. Normal olarak bu tabakadaki sıcaklık
her 100 m'lik yükseliş için 0.65 0C‘lik düşüş göstermektedir. Bazen sıcaklığın yükseklikle arttığı
gözlenir. Bu olaya ―İnversiyon‖ veya ―Sıcaklık Terslemesi‖ denmektedir. Sıcaklığın yükseklik ile
değişmediği durumlarda ise ―İzotermal Durum‖ olarak adlandırılmaktadır. Birçok meteorolojik
olay ilk 6 km de meydana gelmektedir. Yükseklik ile sıcaklık azalmasının durduğu yer
―Tropopoz‖ olarak ifade edilmektedir. Geçiş bölgesi olan bu katmanın kalınlığı birkaç km dir.
16
17
Stratosfer, atmosferin ikinci katmanı olup, kararlı tabaka olarak adlandırılmaktadır. Durgun
özellikli hava hareketleri gözlenmektedir. İçerisinde O3 (ozon) gazını içermesi nedeniyle sıcaklık
yükseklik ile artış göstermektedir. Bu tabakaya ―Ozonosfer‖ adı verilmektedir. Mezosfer
atmosferde 54–80 km ler arasındaki tabaka olup, sıcaklığın yükseklik artışı ile arasında ters orantı
bulunmaktadır. Yükseklik artışı ile sıcaklık azalma göstermektedir. Termosfer tabakası ise
atmosferde 90 km den itibaren başlamaktadır. Sıcaklık önce yavaş daha sonrada hızla artış
göstermektedir.
Yukarıda özelliklerinden bahsedilen atmosfere, özellikle sanayi devriminden sonra, insanoğlunun
bilinçsizce hiçbir kontrol önlemi almadan bıraktığı çeşitli kimyasal maddeler, hızla birikim
yapmış, çeşitli reaksiyonlar sonrasında ikincil kirletici formlarına dönüşmüş, bununla da
kalmayıp, rüzgârlar aracılığıyla uzak mesafelere taşınmış ve bu bölgelerde yaşayan kişilerin
sağlıklarını tehdit etmeye başlamıştır. Fosil yakıtların yaygın şekilde kullanılması sonucunda
kirlilik düzeyinde ciddi oranlarda artışlar belirlenmiştir (163,165,166,167,168).
2.1. Kirletici kaynakları
2.1.1. Motorlu TaĢıt Kaynaklı Kirleticiler
1. Partikül maddeler (özellikle motorinli taşıtlardan kaynaklanmaktadır).
2. Karbon Monoksit (CO), yakıt/hava karışımında özellikle zengin karışım esnasında
meydana gelmektedir. Taşıt hızı ve yaşı Karbon Monoksit (CO) emisyonunu
etkilemektedir. Taşıt yaşı arttıkça ve taşıt hızı düştükçe egzozdan atılan Karbon Monoksit
(CO) emisyonu artmaktadır.
3. Azot Oksit (NOX) ler, yakıt/hava karışımında özellikle fakir karışım esnasında meydana
gelmektedir.
2.1.2. Sanayi Kaynaklı Kirleticiler
1. Partikül madde, çeşitli tesislerdeki üretim esnasında ve özellikle katı yakıt kullanım
sonucu meydana gelmektedir. Çimento, madencilik ve demir çelik sanayi gibi tesislerde
üretim işlemleri esnasında önemli miktarda partikül emisyonu oluşmaktadır.
2. Kükürt Dioksit (SO2), enerji ve bazı işletme tesislerinde kullanılan katı veya sıvı
yakıtlarda bulunan kükürdün yanması sonucu oluşmaktadır.
3. Azot Oksitler (NOX) başta termik santraller olmak üzere gübre sanayi gibi tesislerde
önemli miktarda oluşmaktadır.
17
18
4. Karbon Monoksit (CO), enerji ve bazı işletme tesislerinde kullanılan katı ve sıvı yakıtların
yanması sonucu oluşmaktadır.
5. Uçucu Organik Bileşikler (VOC), başta petro kimya sanayi olmak üzere çeşitli sanayi
tesislerinde oluşmaktadır.
İnsan günde ortalama 13.000–16.000 litre veya ömrü boyunca 400–500 milyon litre hava
solumaktadır. Dolayısıyla temiz ve kirli hava insan sağlığı açısından oldukça önemlidir. Dünyada
her yıl hava kirliliğinden 3 milyon insan ölmektedir. Bu değer dünyadaki toplam ölümlerin
(ortalama 55 milyon) %5‘ni oluşturmaktadır. Ölümlerin %90 lık kısmı gelişmekte olan ülkelerde
görülmektedir. Hava kirliliğinin sağlık üzerine olumsuz etkileri:
1. Akciğer kanseri vakalarında artış,
2. Kronik astım krizi vakalarında artış,
3. Göğüs daralması sıklığında artış,
4. Öksürük/balgam sıklığında artış,
5. Akut üst solunum sistemi hastalığında artış,
6. Göz, burun ve boğaz tahribatında artış,
7. Soluk alma kapasitesinde azalma,
8. Artan ölüm,
9. İş veriminde ve üretiminde düşüş,
10. Sağlık tedavi masraflarında artış
görülmektedir. Dış ortam hava kirliliğinin yanı sıra iç ortam hava kirliliği de sağlık açısından
önemli etkiler oluşturmaktadır (150,157).
2.2. Ġç Ortam Hava Kirliliği
Kapalı ortamlar insanların zamanlarının yaklaşık %80-90‘ını geçirdiği konutlar, okullar, resmi
binalar, kapalı spor salonları, eğlence yerleri ve taşıtlar gibi mekânlardır. Kapalı ortamlarda ısı,
ışık, gürültü gibi faktörlerin yanı sıra, ortam havasının da burada yaşayan kişilerin sağlıkları,
rahatlıkları
ve
verimlilikleri
üzerine
etkileri
vardır.
Ancak
bu
etkilerin
yeterince
önemsenmemesinin nedeni, kapalı ortam hava kirliliği etkilerinin genellikle uzun sürede ortaya
çıkması, yaşamı ve sağlığı doğrudan ya da acil olarak tehdit etmemesidir (158,170).
18
19
Kapalı ortamlar ile ilgili sorunların tanımlanması 1970 li yıların başındaki petrol krizi sonrası,
enerji kısıtlamasının uygulandığı, döneme rastlamaktadır. Petrol fiyatlarındaki artış ile enerji
üretmek için gerekli maliyetler yükselmiş, bu durumda enerji tasarrufunu gündeme getirmiştir.
Binalar, geçirgenliği hemen hemen hiç olmayan bir ―kabuk‖ ile kaplanmış ve pencereler sürekli
olarak kapalı tutulmuştur. Ayrıca binalardaki havalandırmanın da azaltılması yoluna gidilmiştir.
Bu dönemde doğal ürünlerden uzaklaşma başlamış, ağaç, mermer ve doğal liflerin yerini, sunta,
sentetik lifler ve plastikler almıştır. Bu yeni ürünler petrolün son ürünleri olup, bunların çoğu
kapalı ortam havasında dağılabilmekte ve birikebilmektedir. Son zamanlarda üzerinde sıkça
düşündüren bir konu olan iç ortam (indoor) hava kirliliği insan yaşamını direk olarak
etkilemektedir. Bu nedenle iç ortam (indoor) hava kirliliği, dış ortam (outdoor) hava kirliliğinden
kat ve kat daha fazla olduğu tespit edilmektedir (4,16).
İç ortam hava kalitesi konusunda son zamanlarda ciddi çalışmalar gerçekleştirilmekte, pek çok
alanda yapılan araştırmalar ve bilimsel çalışmalar, insanlar tarafından hem ikame hem diğer
amaçlar için kullanılan bina içlerindeki havanın, insan sağlığına zarar verebilecek şekilde çeşitli
gazlarla ve partikül ölçekli kirleticilerle kirlendiğini göstermektedir. İnsanlar kapalı ortamlarda
ortalama olarak 16–24 saat/gün geçirirken dış ortamlarda sadece 2 saat/gün zaman
harcamaktadırlar. Dolayısıyla zararlı gaz ve partiküller ile en fazla etkileşim iç ortamda meydana
gelmektedir. Geçmişte, kapalı bir ortamda bulunmanın insanları dış ortamdaki kirli havadan
koruduğuna dair bir görüş bulunmaktaydı. Gerçekte ise, çevre koruma konusunda kontrol planı
yapan uzmanlar, kapalı bir ortamda bulunan insanların, iç ortam havası tarafından etkilendiğini
söylemektedirler. Bu durum özellikle kalp ve solunum yolu hastalıkları açısından risk taşıyan
kişileri olumsuz yönde etkilemektedir. Dış ortam hava kirliliği (CO2, su buharı, O3, formaldehit,
VOC vb.), mikrobiyolojik etmenler (mantarlar, virüsler, bakteriler, maytlar, algler ve diğer
alerjenler), radon ve elektromanyetik radyasyon da kapalı ortam havasını etkilemektedir.
Binalarda yaşayan kişilerin sigara içmek, yemek pişirmek ve temizlik yapmak vb. etkinlikleri
sonucunda da bazı kimyasal maddeler ve partiküller kapalı ortam havasına eklenmektedir.
Binanın kendisi, mobilyaları ve diğer malzemeleri partikül ve kimyasal maddelerin artmasına
katkıda bulunmaktadır. Bu kirleticilerle tek tek uğraşmak için düzenlemeler yapmak, başarısız,
pahalı ve yetersizdir (42,71,95).
19
20
Kapalı ortam içinde bilinen yüzlerce kimyasaldan etkilenim düzeylerini belirlemek çok zor bir
iştir. Bu bileşikler arasındaki olası etkileşim bunu daha da güçleştirmektedir. Kapalı ortam hava
kalitesi, belirtilen değerleri aşması halinde özellikle duyarlı kişileri olumsuz yönde
etkilemektedir. Özellikle endüstriyel tesislerde çalışanlar kullanılan kimyasal maddelere bağlı
olarak iç ortam havasından oldukça etkilenmekte ve zamanla sağlık problemleri ortaya
çıkabilmektedir. Karbon oksitleri (COX), Azot oksitleri (NOX), Polisiklik Aromatik
Hidrokarbonlar (PAH), Radon (Rd), Formaldehit, Su buharı, Sigara dumanı, havadan
kaynaklanan alerjenler, patojenler, mineral lifler, polimerler, tüketici eşyalarından kaynaklanan
toksik emisyonlar gibi iç ortam kirleticileri; ev, büro, okul gibi kapalı alanlardaki aktiviteler
sırasında ortama karışarak insan sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yapmaktadır. Çoğu zaman iç
ortamdaki Karbon monoksit, Solunabilir partiküller, Formaldehit, Azot oksit, Radon gibi
kirleticilerin konsantrasyonları dış ortamdakinden daha fazladır. İç ortamdaki kirleticilerden
insan sağlığını en çok etkileyen sigara içimidir. Aynı ortamda bulunan, sigara içmeyen kişiler de
sigara dumanından etkilenmekte ve bu kişilere de ―pasif içiciler‖ adı verilmektedir. Son yıllarda,
genelde iç ortamda yaşayan kişilerin sağlıkları ile ilgili bir atkım şikayetleri olduğu tespit edilmiş,
bu nedenle iç ortam hava kirliliği konusundaki çalışmalara ağırlık verilmeye başlanmıştır. Söz
konusu şikâyetlerin, enerji korunması amacıyla ısı yalıtımının gerçekleştirildiği ve buna bağlı
olarak iç ortam hava sirkülasyonunun en az düzeye indiği, yetersiz havalandırmanın yapıldığı,
tekstil mamulü (duvardan duvara halı, duvar kaplamasında kullanılan kumaşlar) materyallerin
fazlası ile kullanıldığı, dış ortama açılmayan pencerelerin bulunduğu ve klima cihazlarının
kullanıldığı iç ortamlarda rastlanmaktadır. Şikâyetlerin genelde deri ve mukoz doku (ağız ve
burun içi) kuruluğu, deri kızarıklıkları, zihinsel yorgunluklar, baş ağrısı, sıklıkla rastlanılan
solunum yolu enfeksiyonları, öksürük, ses boğukluğu, ses kısıklığı, mide bulantısı, baş dönmesi,
kas seyirmesi ve tanımlanamayan alerjik reaksiyonlar olduğu belirtilmektedir. Bu şikayetlerin
tümüne ―Hasta Bina Sendromu (Sick Building Syndrome) adı verilmektedir. Bazı kapalı ortam
kirleticileri temel olarak dış ortamdan kaynaklanırken, bazılarının da ev içi kaynaklardan
oluştuğu düşünülmektedir (104,115).
20
21
ġekil 2-1: Ġç Ortam hava kirlenmesinin oluĢum Ģekli
Bunlar arasında havada asılı solunabilen parçacıklar (PM), Kükürt dioksit (SO2), Azot dioksit
(NO2), Karbon monoksit (CO), Fotokimyasal oksidanlar, Kurşun (Pb) ve bazı oksidanlar
sayılabilmektedir. Örneğin, Standart bir ev yılda yaklaşık olarak 18 kg toza maruz kalır, bu tozlar
da yataklarda, yastıklarda, ahşaplarda yaşayan 15 tür keneyi evimize taşımaya yardımcı olur.
Gözle görülmeyen bu canlılar yaklaşık olarak 45 gün yaşar ve 42.000 kadarı tek bir toz
zerreciğinin üstünde yaşayabilir. Yapılan çalışmalar da sadece toz keneleri yüzünden yılda
200,000 astım hastası hastaneye kaldırılmaktadır. İç ortam hava kirlenmesinin oluşum
basamaklarını şekil 2–1 de görebilmekteyiz. Şekilden de anlaşılacağı üzere Solunabilir partikül
maddeler (PM), Uçucu organik bileşikler (VOC), Karbon monoksit (CO), Karbon dioksit (CO2),
Formaldehit (HCHO), Azot oksitler (NOX) ve diğer kirleticilerin iç ortama giriş kaynakları:
21
22
●
Sızarak yeraltından,
●
Havalandırma yoluyla dış ortamdan,
●
Temizlik ürünlerinin kullanılması,
●
Sigara dumanı,
●
Bina garajında çalışır durumda bulunan araçlardan,
●
Binalarda döşeme amacıyla kullanılan malzemelerden,
●
Taşıtlardan
Olabilmektedir (12,20,165,167,168).
Pek çok ticari bina ve konutlarda iç ortam hava kalitesine olumsuz yönde etkide olacak birden
fazla kaynak bulunmaktadır. Partikülleri veya gazları havaya yayan kaynaklar bina içlerinde hava
kirliliğine sebep olan en önemli nedenlerdendir. Yetersiz havalandırma sonucu, iç ortamdaki
kaynaklardan oluşan emisyonları seyreltmek için dışarıdan yeterli hava alınamamakta ve iç
ortamdaki kirli havayı da dışarı çıkarma imkânı oluşamamaktadır. Yüksek sıcaklık ve rutubet de
bazı kirleticilerin konsantrasyonunun artmasına neden olabilmektedir (29,43). Kapalı ortamlarda
çalışan ve zaman geçiren insanların, teneffüs ettiği iç hava değişimi de yapılan işe ve bulunulan
ortama göre farklılıklar göstermektedir. ASHRAE 62–1989 standardı iç ortam için gerekli dış
hava miktarını 25 m3/saat-kişi olarak belirtmekte; ―Healty Building 2000‖ toplantısında ise iç
ortam için gerekli dış hava ihtiyacının alt sınırının 36 m3/saat (10 lt/saniye) olması gerektiği
belirtilmiştir. Bu oran arttıkça, iç hava kalitesinden yakınmalar azalmaktadır. 100 m2‘lik bir
konutun yüksekliği 3,5 m alınırsa, dış hava ihtiyacı 175–350 m3/saat olarak kabul
edilebilmektedir (8,11,14). İç ortam hava kalitesi kolayca tanımlanabilen ve anlaşılabilen basit bir
kavram değildir. Çünkü etki şekilleri farklı ve düzeyleri sürekli değişen birtakım etkenlerin
etkileşimi sonucu oluşmaktadır. Normal koşullarda belli karışımlara sahip olan ve içinde insan
sağlığı için zararlı madde içermeyen hava olarak tanımlanan sağlıklı iç ortam hava kalitesi,
birtakım yapı içi ve dışı kirletici kaynaklar nedeniyle özelliği değişerek bozulmakta ve önemli
sağlık sorunlarına neden olabilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü‘nün (WHO) 1984 yılında sunduğu
raporda, küresel olarak, yapıların %30‘undan fazlasında iç ortam hava kalitesiyle ilgili
şikayetlerin bulunduğu, bu şikayetlerin ise kullanıcıların yapıda geçirdikleri zamanla ve yapının
iç ortam özellikleriyle bağlantılı olduğu ileri sürülmektedir (158,159,171).
22
23
2.3. Ġç Hava Kalitesinin OluĢumunda Yapı Malzemelerini Rolü
Yapı ve çevre karşılıklı etkileşim içerisindedir. Çevre, yapılar üzerinde bazı olumsuz etkilerde
bulunurken, yapılarında küresel, yerel ve iç çevre üzerinde etkiler de oluşturmaktadır.
Bu
etkileşimlerin sonucunda, insan sağlığının doğrudan ve dolaylı şekilde bozulma riski ortaya
çıkmakta ve çalışma verimliliği azalmaktadır. Bina tasarımcılarının önde gelen sorumlulukları
arasında yapıların kullanıcılar için güvenilir olması, binaların konforlu olması ve sağlığı tehdit
eden bir durumun oluşmaması şeklinde belirtilmektedir. İnsanların barınma gereksinimi
karşılanırken, aynı zamanda yapı içinde sağlıkları için uygun koşullar oluşturulmalıdır. Bu
koşullardan bir tanesi de uygun bir iç hava kalitesinin sağlanmasıdır. Bu aynı zamanda yapılara
ekolojik özellik kazandıran önemli bir ölçüttür. (14) Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma
Ajansı (EPA), ―Sağlıklı yapılar, sağlıklı insanlar‖ konusuna yönelik hazırladığı bir raporda, insan
sağlığı üzerinde iç çevrenin çok büyük bir etkiye sahip olduğunu, insan yaşamının ortalama
%90‘ının geçtiği iç ortamlardaki kirlilik düzeyinin, çoğu zaman dış ortamdan daha yüksek
olduğunu belirtmiştir. Yine aynı raporda, iç ortamlardaki kirliliklerin her yıl binlerce solunum
yolu hastalığı ve yüzlerce kanser ölümlerine neden olduğunun tahmin edildiği, iç ortam hava
kirliliklerine maruz kalan binlerce çocuğun kanındaki kurşun düzeyinin yükseldiğinin anlaşıldığı
açıklanmıştır.(155) Bu nedenlerle iç ortam hava kalitesinin sağlanması konusunda, tasarımcıların,
kullanıcıların, yapı malzeme üreticilerin vb. bilinçlenmesi gerekmektedir. Bu bilinçlenme, insan
sağlığını, konforunu ve bulunduğu yapıdan memnuniyetini gözetme yanında, iş yerlerinde
çalışma verimliliğini de etkilemesi açısından önemli olmaktadır. İç ortam hava kalitesinin
iyileştirilmesi ile daha yüksek verimlilik ve daha az iş kaybı sağlanabileceği gibi, tıbbi tedaviler
nedeniyle ortaya çıkan ekonomik kayıpların da önüne geçilebilmektedir. İç ortam hava kalitesinin
oluşmasında, çeşitli etkenler ile birlikte iç ortamda kullanılan yapı malzemelerinin de önemli bir
rolü bulunmaktadır. Çünkü bazı yapı malzemeleri, çeşitli özellikleri nedeniyle ortama gaz veya
parçacık halinde kirleticiler yayarak, iç ortam havasını olumsuz yönde etkilemektedir.
Tasarım aşamasında, çok sayıda ölçüte bağlı olarak seçilen yapı malzemelerinin, bu özelliklerinin
de araştırılarak ortaya konması, yapılan seçimi insan sağlığını gözetecek şekilde yönlendirerek,
alternatif çözümler üzerinde yoğunlaşılması gerekmektedir (160,173).
23
24
Yapı içindeki koşullara bağlı olarak insanlarda görülen sorunlar ―Hasta Bina Sendromu (Sick
Building Syndrome)‖ ve ―Yapıyla Bağlantılı Rahatsızlıklar (Building Related Illness)‖ olmak
üzere iki gruba ayrılmaktadır. Bu olumsuz koşulların oluşturduğu sağlık problemleri tablo 2–4 de
gösterilmektedir.
Tablo 2-4: Yapı içindeki koĢullara bağlı olarak insanlarda görülen sorunlar
HASTA BĠNA SENDROMU
YAPIYLA BAĞLANTILI RAHATSIZLIKLAR
Baş ağrısı,
Göz, burun ve boğazda tahriş, Kızarıklık,
Öksürük,
çok sıklıkla enfeksiyon ve Kuru öksürük,
Nefes darlığı
Hırıltılı nefes alma, ses kısıklığı, ciltte
Ateş
Kaşıntı veya kuruma,
Üşüme
Baş dönmesi ve mide bulantısı,
Kas ağrıları
Konsantrasyonda güçlük, yorgunluk,
Kokulara karşı hassasiyet
● Belirtilerin nedeni tam olarak
bilinmiyor.
● Belirtiler klinik olarak tanımlanabiliyor ve nedenleri
● Şikâyetlerin çoğu yapıdan ayrıldıktan
kesin olarak teşhis edilebiliyor.
sonra azalıyor veya yok oluyor.
● Şikâyetler yapıdan ayrıldıktan sonra da devam ediyor.
İnsanların şikâyetlerin sonucunda, yapıyı terk etmeleri ile beraber yakınmalarında ciddi
azalmaların oluştuğu tespit edilmekte, bu durumun yapılarda kullanılan malzemelerden
kaynaklandığı bilinse de nedenleri kesin olarak açıklanamamaktadır. Yapılan pek çok çalışma
sonucunda, iç ortam hava kalitesinin meydana gelen rahatsızlıkların oluşumunda tek başına
neden olmasa bile, bu rahatsızlıkları hızlandırdığı ve şiddetlendirdiği belirtilmektedir. Yapıyla
bağlantılı hastalıkları, Hasta Bina Sendromundan ayıran en önemli fark, belirtilerinin klinik
olarak tanımlanabilmesi ve nedenlerinin açıkça belli olmasıdır. Yapıyla bağlantılı hastalıklar
grubuna giren şikâyetler, Hasta Bina Sendromu rahatsızlıklarının tersine, kullanıcının yapıyı terk
etmesinden sonra da sürmektedir (5,153,160,182).
24
25
Bu bakımdan yapıyla bağlantılı hastalıklar insan sağlığı açısından çok daha önemlidir.
Halk sağlığı açısından Hasta Bina Sendromu sağlık sorunları oluşturmasının yanı sıra, iş
verimliliği üzerinde de etki oluşturması açısından önem taşımaktadır.
İç ortamda kullanılan bazı yapı malzemeleri, önemli kirletici kaynağı olarak iç ortam hava
kalitesini olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bunlardan yayılan kirletici türleri ve miktarları,
malzemenin özelliklerine göre değişim göstermektedir. Tablo 2–5 de üretilen kirleticilerin
türlerine göre oluşturdukları sağlık etkileri belirtilmektedir.
Tablo 2-5: Yapı malzemelerinden kaynaklanan kirleticiler ve sağlık etkileri
Kirletici Türleri
Sağlık Etkileri
Uçucu Organik Bileşikler (VOC)
Hasta Yapı Sendromu
Formaldehit
Deride kızarıklık, tahriş, kanser şüphesi
PVC
Hormon bozukluğu
Radon
Akciğer kanseri (özellikle sigara içenlerde)
Lifler
Solunum yolu rahatsızlıkları, kanser
Kurşun
Çocuklarda gelişim bozuklukları
Tablodan da görüldüğü üzere, bina içinde kullanılan malzemenin türüne göre oluşturduğu sağlık
etkileri farklı olmaktadır. Hormon bozukluklarında, kansere kadar pek çok sağlık probleminin
kaynakları arasında belirtilebilecek bu malzemelerin kullanımı aşamasında çok dikkatli olunması
gerekmektedir. İç ortam havasında kirleticilerin oluşumunu sağlayan kaynaklar tablo 2–6 da
belirtilmektedir (9,13,64,153,160).
25
26
Tablo 2-6: Ġç hava kalitesini etkileyen yapı malzemeleri
Kirleticiler
Kaynaklar
VOC
Formaldehit
Kimyasallar
Biyolojik
Parçacıklar ve Lifler
Bazı boyalar, solvent içerikli vernik ve
cilalar, halı ve öteki bazı kaplama ürünleri,
köpük şeklindeki yalıtım malzemeleri,
preslenmiş yapay ahşap, yapıştırıcılar,
duman, gaz yakan aletler
PVC
PVC reçinesinden yapılmış yapı malzeme ve
gereçleri,
Naftalin
Kömür katranı içerikli yalıtım örtüleri
Pentaklorpenol
Ahşap, tuğla, kerpiç
uygulanan koruyucular
Radon
Toprak, tuğla, doğal taş, doğal taş içerikli
yapı malzemeleri ve elemanları (kaynağı
yeraltından elde edilen malzemeler)
Nitrojen
Havalandırmasız kerosen ısıtıcılar ve gaz
sobaları,
odun
sobaları,
şömineler,
havalandırmasız soba ve ısıtıcılar
CO
Havalandırmasız kerosen ısıtıcılar ve gaz
sobaları,
odun
sobaları,
şömineler,
havalandırmasız soba ve ısıtıcılar
Pestisitler
Ev zararlılarına karşı kullanılan ilaçlar ve
dezenfekte ediciler
Bakteriler
Nemlenmiş ve bozulmuş halı ve yapı
malzemeleri
Virüsler
Ev hayvanları, gerekli bakım ve temizliği
yapılmayan yapı elemanları
Polenler
Havalandırma ve çeşitli açıklıklar vasıtasıyla
dışarıdan içeriye giren hava
Asbest lifleri
Bozulmuş, eskimiş durumdaki asbest içerikli
yalıtım, sıva ve öteki yapı malzemeleri ile
elemanları
Lif
Cam yünü, taş yünü ve seramik yünü gibi
yalıtım malzemeleri
Kurşun
Yıpranmış, dökülmüş kurşun bazlı boyalar,
kirlenmiş toprak, toz ve içme suları
vb.
malzemelere
İç hava kalitesini etkileyen birçok etkenin içinde yapı malzemelerinin önemeli rol oynaması
sebebiyle, malzeme içeriğine yönelik önlemler alınması gerekmektedir.
26
27
Yapı malzemelerinden kaynaklanan iç ortam hava kirleticilerini kontrol altına almak için
uygulanacak önlemler üç ana grupta toplanmaktadır (153,165).
2.3.1. Malzemenin Ġçeriğine Yönelik Önlemler
Bir malzemenin kirletici yayması, bu kirleticinin türü, miktarı ve etkileme derecesi, o
malzemenin üretiminde kullanılan veya daha sonra uygulanan ve malzemeye çeşitli özellikler
kazandıran maddelere göre değişmektedir. Bazı yönlerden olumlu etkilerine karşılık, insan
sağlığına olan zararları nedeniyle, bu tür maddelerin kullanımının azaltılması veya yerine zararsız
maddelerin kullanımı, sorunu ortadan kaldırabilecek önlemler arasında sayılmaktadır. Yapı
malzemelerinde kullanılan maddelerin aynı veya benzer performansa sahip, fakat içeriğinde insan
sağlığına zararlı içerik bulunmayan alternatif malzemelerin üretilmesi, ekolojik ve biyolojik
açıdan olumlu sonuçlar doğurmaktadır. Bu tür malzemelerin kullanımı teşvik edilmeli, yasal
düzenlemeler yapılarak bu tür maddelerin kullanımı yaygınlaştırılmalıdır (153,160,171,172).
2.3.2. Yapı Ġçinde Kirletici OluĢumunu Engelleyici Yöntemler
İç ortam hava kirlenmesi kontrolünde, kirletici kaynağını yok ederek kirleticilerin ortaya
çıkmasını önlemek en etkili yol olmaktadır. Yapı malzemesi içeriğiyle ilgili önlemler yeterli
değilse, yani bu tür zararlı içeriğe sahip malzemelerin üretimi sürdürülüyorsa, zararlı etkisi kesin
olarak bilinen veya şüphelenen malzemelerin, hiç kullanılmaması veya mümkün olduğu kadar az
kullanılması iç ortam hava kalitesi açısından etkili olmaktadır. Bu açıdan üretici firmaların
malzemelerin ekolojik özellikleri açısından bilgi vermek amacıyla etiketler kullanması, böylece
tüketicilerin de malzemeleri karşılaştırarak, en uygun olan malzemeyi seçmeleri sağlanmalıdır
(102,153,160,171).
2.3.3. Yapı Ġçinde OluĢan Kirleticilerin Etkilerini Azaltmaya Yönelik Yöntemler
Kaynaklar yok edilerek kirleticilerin ortaya çıkması önlenemiyorsa, onların insanlarla
etkileşimini en aza indirme yollarını araştırmak ve uygulamak önemli olmaktadır. Tasarım
aşamasında çeşitli nedenlerle uygun malzeme seçimi yapılmamışsa, kullanım aşamasında
bunların zararlı etkilerini önlemeye veya azaltmaya yönelik yöntemler uygulanabilir. Bunun en
basit yolu kirletici yayan malzemenin bu yayılımını önleyecek şekilde maddeyle kaplamaktır.
27
28
İkinci yöntem ise iç ortamda oluşan kirletici düzeyini düşürmek, seyreltmek için bunların etkili
bir havalandırmayla dışarı taşınmasını sağlamaktır (102,153,160,171).
2.4. Yapı Özellikleri ve Ġç Ortam Hava Kalitesi GeliĢimi
Yapı içindeki diğer koşullar iyileştirilerek de kirleticilerin etkisi azaltılabilmektedir. Örneğin yapı
içinde uygun bir sıcaklık ve nem oranının sağlanması formaldehit çıkışını azaltmaktadır. Ayrıca
ortamın temiz tutulması ve eskiyen malzemelerin değiştirilmesi de kirletici etkilerini azaltmada
kullanılabilecek yöntemlerdendir (120,126). İç ortam hava kalitesinin sağlıklı olabilmesi
amacıyla hava sirkülâsyonuna ayrıca önem verilmelidir (44,45). Havalandırma hızının
belirlenmesi, yerleşim yerine ve bu alanda yürütülmesi tahmin edilen aktivitelere bağlı olarak
değişiklik göstermektedir. Standart bir ev içi hava kalitesi için gerekli olan kişi sayısı, 100 m2 için
en fazla 7 kişidir. Bu değer, karbon dioksit ve diğer kirleticileri kontrol etmek için seçilmiş olup,
ortamda değişik düzeylerde hareket olduğu ve orta derecede sigara içildiği kabul edilerek
belirlenmiştir (117,125,151,177). Çeşitli ortamlarda bulunması gereken hava miktarı tablo 2–7 de
gösterilmektedir. Uluslararası kaynaklara göre sağlık yönünden sakıncalı koşullar taşıyan evlerde
yaşayan insan sayısı 1,5 milyarın üzerindedir ve bunun 1 milyarı kırsal kesimde yaşamını
sürdürmektedir. Kentsel kesimde yaşayan 600 milyonu aşkın kişinin de sağlık açısından sakıncalı
koşullarda yaşadıkları bilinmektedir. Bununla beraber kırsal ve kentsel alanlardaki konutların
sağlıkla ilgili sorunlar açısından önemli farklılıklar gösterdiği bilinmektedir (30,138,172).
Tablo 2-7:Bazı ortamlarda kiĢi baĢına bulunması gereken hava miktarı
Yer
KiĢi baĢına düĢen oda hacmi
3
(m )
KiĢi baĢına taze hava hacmi (dk/m3)
Evlerde oturma odaları
30
0,9
Evlerde yatak odaları
20
0,4
Okul-kışla yatakhaneleri
15
0,4
Bürolar
20
0,4
Lokantalar
9
0,8
Okullarda dershaneler
6
0,9
Hasta koğuşları
6
1,9
28
29
Dünya Sağlık Örgütü (WHO)‘nün kentsel çevre sağlığı raporunda Azot oksitler (NOX), Karbon
monoksit (CO), Radon (Rd), Formaldehit, sigara dumanı, mineral lifleri ve Kükürt dioksit (SO2)
gibi hava kirleticilerin kapalı ortamların etkili havalandırma yöntemleri ile azaltılması ile bazı
solunum sistemi hastalıkları, entoksikasyon ve kanserlerin azaltılabileceği bildirilmiştir. Bu
yüzden iç ortamların etkin şekilde havalandırılması sağlanmalı ve yukarıdaki tabloda belirtilen
değerlere ulaşılması için çaba sarf edilmelidir(171,172,173).
Yapılarda iç ortam hava kalitesinin değişimini etkileyen çeşitli fiziksel faktörler bulunmaktadır.
Bu faktörler aşağıda ki şekilde sıralanmaktadır.
1- Binanın bakım sorununun olması,
2- Alçak tavanlar veya 2,4m‘den yüksek tavanlar,
3- Binanın resmi bina veya resmi sektör tarafından kullanılması,
4- Çok sayıda açık raf bulunması ya da kâğıtların ortada bulunması,
5- Şehir merkezinde izolasyonu iyi yapılmış bir bina olması,
6- Binanın 2000 m2 ve daha büyük bir taban alanı olması,
7- Binanın havalandırma ve ısı kontrolünün belli bir merkezden yapılıyor olması,
8- Binanın 15 yıldan eski olması,
9- Geniş alanlarda halı, dokuma ya da yumuşak mobilya kullanılması,
10- Oda neminin düşük olması,
11- Dış ortam havasının içeriye az ya da çok fazla miktarda girmesi,
12- Kapalı ortamlarda sigara içilmesi,
13- Ortamda nem olması ve mantar üremesi,
14- Bina yapımında kullanılan malzeme türleri,
15- Kullanılan temizlik maddelerinde ortama yayılan kimyasal gazlar ve uçucu bileşiklerdir.
Binalarda iç ortam hava kalitesini arttırmak amacıyla alınması gereken önlem bulunmaktadır.
Bunlar:
1- Uçuculuğu ve toksisitesi düşük bileşiklerden oluşan malzemeler kullanmak,
2- Yeni halıların ve yumuşak döşemelerin kapalı ortamlara yerleştirilmeden önce, uçucu
maddelerden temizlenmesini sağlamak,
3- Fibröz materyallerin kullanımını olabildiğince azaltmak ve silinebilen yüzeyleri arttırmak,
4- Dosya, kitap ve kâğıtları kapalı dolaplarda saklamak,
29
30
5- Binaya yağmur ve vb. nedenlerle su sızıntısı olmasının engellenmesi,
6- Sigara içimini yasaklamak,
7- Binanın hava girişlerini, yoldan ve diğer kirlilik kaynaklarından uzağa yapmak,
8- Havalandırma sistemlerinde etkinliği yüksek olan filtreler kullanmak,
9- Kullanılan filtrelerin periyodik temizliklerinin yapımı,
10- Havalandırma sisteminin içinin temiz kalmasını sağlamak.
şeklinde özetlenebilmektedir(19,52,53,64,65,160).
2.5. Çocuk ve Çevre
Çocuklar, fizik, biyolojik ve sosyal çevreden önemli boyutlarda etkilenen bir gruptur. Günümüz
çocukları daha önceki nesle göre daha büyük oranda çevresel etkilenim altındadırlar. Çevresel
etkilenim erişkin ve çocuklarda daha fetal gelişim evresinden başlayarak sağlık etkilerine yol
açabilmektedir. Çevre ile ilgili hastalıkların insidansında artış olduğunu gösteren bulgular giderek
artmaktadır. Hava kirliliği gürültü, kimyasallar ve elektromanyetik alanların alerji, astım,
solunum yolu hastalıkları, gelişimsel hastalıklar ve kanserlerle ilişkili olduğu bilinmektedir
(18,73,79). Çocuklar çevresel bozulmalardan ve zararlı etkenlerden en kolay etkilenen grupların
başında gelmektedir. Büyükler için zararsız olan bir takım kimyasallar çocuklar açısından çok
tehlikeli olabilmektedir. Çocuklar ile yetişkinler arasındaki önemli farklılıklara rağmen birçok
çevresel düzenlemenin yetişkinler dikkate alınarak standartların oluşturulduğu görülmektedir.
Ayrıca birçok kimyasalın çocuklar üzerindeki etkileriyle ilgili bilimsel verilerde sınırlı olarak
bulunmaktadır (79,96,128). Çocuklar, hücrelerinin hızlı çoğaldığı ve organ sistemlerinin hızlı
geliştiği dinamik bir büyüme evresinde olduğundan; ağırlıklarına oranla daha çok hava
solumakta, daha çok besin ve su tüketmektedirler. Çocukların merkezi sinir sistemleri, bağışıklık,
sindirim ve üreme sistemleri yetişkinlerine göre çevresel etkenlere karşı daha hassastır.
Çocukların çevresel tehlikelere maruz kalmaları kalıcı hasarlara ve yetişkinlik dönemlerinde de
etkisini sürdürecek hastalıklara neden olabilmektedir. Yapılan araştırmalara göre doğumdan 18
yaşına kadar çocukların karşılaştıkları hastalıkların 1/3‘ünün olumsuz çevre koşullarına bağlı
olduğunu ve bunların çoğunun önlenebilir hastalıklar kategorisinde yer aldığı belirtilmektedir
(79,101,116136).
30
31
2.5.1. Çocuk
Gelişmekte olan ülkelerde her yıl 5 yaşından küçük 14 milyon çocuk sağlıksız içme suyu,
yetersiz sanitasyon, çevre kirliliği, yaygın hastalıklar ve beslenme yetersizliği sonucu yaşamını
kaybetmektedir. Çevredeki pek çok faktöre bağlı olarak çocuklarda önemli sağlık sorunları ortaya
çıktığı gibi, geri dönüşümü mümkün olmayan etkilerinde oluştuğu bilinmektedir(17,76,173).
Çocukların çevresel etkilenimleriyle ilgili olarak yapılan araştırmaların yaygınlaşmasına neden
olabilecek birçok etmen bulunmaktadır. Çocuk gelişimi, ana babanın eğitimi, ev ve okul çevresi,
beslenme durumu, sosyoekonomik durum ve aile büyüklüğünden etkilenmektedir. Yaşlılar,
bebekler ve çocuklar çevresel kimyasallara karşı daha duyarlıdır. Bütün bağlantılarda olduğu gibi
yaşla çevre arasındaki ilişkiyi belirlemeye yönelik çalışmalar önce ilaçların etkisiyle ilgili
çalışmalarla kurulmuştur. Çocuklar çevresel koşullara karşı büyüklere oranla daha duyarlıdır.
Çocukların kimyasallarla karşılaştıklarında daha büyük oranda etkilenmelerinin nedeni büyüme
ve gelişmelerinin sürüyor olması, yetişkinlere göre vücut ağırlıklarına oranla daha çok besin ve
sıvı tüketmeleri, daha fazla hava solumalarıdır(79,147,154,180). Günümüzde sigara içme, asbest,
benzen etkilenimi, vinil klorür, kurşun ve karbon monoksit etkileniminin sağlıkla bağlantıları çok
belirgin biçimde ortaya konmaktadır. Bazı çevresel kimyasallardan düşük dozda da olsa
etkilenmeye bağlı olarak klinik olarak tanımlanamayan bazı gizli etkilenimlerin olduğu
belirlenmiştir (23,51,58,94,148). Bunun en güzel örneğini kurşun oluşturmaktadır. Düşük
düzeyde kurşun etkilenimi çocukların nörodavranışsal gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir.
Çocukların çevresel olarak pestisitler, kalıcı organik kirleticiler ve diğer kimyasalların etkisinde
kalmaları endokrin sistem defektlerine, büyüme ve gelişme geriliğine, mental retardasyona ve
nörodavranışsal toksik etkilere neden olabilmektedir (1,50,79,137).
2.5.2. Okul Çevresi
Sınıfın en yakın dış çevresi ve üst sistemi olan okulun her özelliği ve durumu sınıfın içini
etkilemektedir. Okulun sosyoekonomik durumu, öğrenci sayısı ve öğretmenin sınıfta kalış süresi
ile öğrenci başarısı arasında ilişki bulunmuştur( 21,83). Okul içi çevrenin durumu da öğrencilerin
tutum ve davranışını etkilemektedir. Bu açıdan okul önemli bir çevre oluşturmaktadır. Çocuklar
uzun süre bir arada ve kapalı bir ortamda birlikte bulunmaktadırlar.
31
32
Bu nedenle bulaşıcı hastalıkların yayılması okul ortamında daha kolay olmaktadır. Okulun
fiziksel yapısının sağlık koşulları açısından uygun olması gerekmektedir. Okul çevresi
denildiğinde akla ilk olarak sınıflarda ki iç ortam havasının sağlık açısında uygunluk durumu
gelmektedir. Daha sonra sırasıyla okul bahçesin temizliği, tuvaletlerin temizliği ve eğer var ise
yemekhanenin temizlik durumları önem taşımaktadır. Okul çevresi daha okulun yapım
aşamasında özen gösterilmesi gereken konular arasında yer almaktadır. Genellikle projelerde
belirlenen ve uygulanan bazı standartlar bulunmaktadır. Ancak bu standartların yeterli olmadığı
veya standartlara uygun malzeme kullanılmaması gibi sebepler yüzünden okullarda daha sonraki
zamanlarda çeşitli problemler ortaya çıkabilmektedir. Okulların yapımında uyulması gereken
kurallardan bazıları tüm kapalı mekân tabanlarının kaymayacak özellikte, ancak takılmayı
önleyecek biçimde pürüzsüz nitelikte yapılmalıdır. Tabanın kolay temizlenebilecek bir
materyalden yapılması gerekmektedir. Okul oyun alanının ya da ders aralarında öğrencilerin
yararlanacağı alanın en az 400 m2 olarak yapılması gerekmektedir. Okul binasının ve sınıfların
tüm yönlerden ışık alabilmesi sağlanmalıdır. Okulun yapım aşamasında da kazaları en aza
indirecek önlemlerin alınmış olması ve okul binalarının 4 katı aşmaması uyulması gereken
kurallardan bazılarıdır. Aynı zamanda okulun tüm sınıflarının uygun biçimde havalandırılmasını
sağlayacak önlemler alınmalıdır. Yüksek katlarda öğrencilerin sarkması engellenmelidir. Sınıflar
okul binasının güney ve güneydoğusuna yerleştirilmesi öngörülmektedir. Bu havalandırma,
aydınlatma ve ısıtma kolaylığı açısından değerlendirilmektedir. Yakınlarda yüksek binaların
varlığı ve caddelerin bulunmaması tavsiye edilmektedir. Sınıflarda her öğrenciye en az 2 m 2 alan
ve 6 m3 hava düşmesi sağlanmalıdır. Alçak tavanlar daha sonra sınıfa eklenen sıra ve diğer
nedenlerle öğrenci başına düşen hava miktarının azalmasına neden olmaktadır. Sınıfların ebatları
açısından değerlendirildiğinde, uzunluğunun 9 m‘yi, genişliğinin ise 6 m‘yi aşmaması
önerilmektedir. Pencere genişliklerinin sınıf tabanının 1/5‘ in den az olmaması ışığın yeterince
girebilmesi için pencere üst kenarının mümkün olduğunca yakın olması gerekmektedir. Pencere
ne kadar tavana yakın yapılırsa aydınlattığı alana geçirdiği ışık o kadar fazla olmaktadır. Pencere
alt kenarının yerden en az 80 cm yüksekte olması gereken diğer kurallar arasında yer almaktadır.
Pencere üst bölümünün havalandırmayı sağlayacak teknik özellikte ve aşağıdan kolayca açılıp
kapanabilecek şekilde yapılması sağlanmalıdır (21,37,56,83,110).
32
33
Sınıfların ısıtılması en uygun yakıt ve ısıtma etkinliği göz önüne alınarak yapılmalıdır. Sınıfın
sıcaklığı 20 0C‘ yi geçmemesi ve 17 0C den düşük olmaması tavsiye edilmektedir. Okul bahçesi
öğrenci başına 5m2 genişlikte bir alan içermelidir. Okul bahçesi çamuru engelleyecek özellikte
malzeme ile döşenmiş olmalıdır. Okul bahçesinde çocukların düşmesine neden olabilecek
gereksiz basamaklar ve engebeler bulunmamalıdır. Okul bahçesi hiçbir zaman araç park yeri
olarak kullanılmamalıdır. Ne kadar dikkatli olunursa olunsun, okul bahçelerinin motorlu araç
parkı olarak kullanılması ve manevralara izin verilmesi halinde kazaların kaçınılmaz olarak
ortaya çıkacağı belirtilmektedir (21,31,119,124,174).
2.6. Ġç Ortam Hava Kirleticileri ve Standart Değerler
Çok sayıda hava kirleticisi kapılı ortamlarda bulunmaktadır. Bu kirleticiler iç ortamın fiziksel
koşullarına, binaların dizaynına, yapıların bulunduğu dış çevrenin özelliklerine, yapı içinde
zaman geçiren kişilerin davranışlarına bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. Bazı durumlarda
aynı yapı içindeki farklı odalarda ölçülen kirleticilerin değişik değerlerine rastlanabilmektedir.
Bazı kapalı ortam kirleticileri temel olarak dış ortamdan kaynaklanırken, bazılarının da yapı
içindeki malzemelerden kaynaklandığı veya konsantrasyonların artmasına neden olduğu
belirtilmektedir. İç ve dış kaynaklardan, gaz veya parçacık şeklinde iç ortam havasına yayılan
çeşitli kirleticiler, iç ortam hava kalitesinin bozulmasının birincil nedeni olarak gösterilmektedir
(35,97,144). Yapı içi kirletici kaynakları olarak petrol, gaz, kerosen, kömür, ahşap gibi yanıcı
ürünler, çeşitli yapı malzemeleri ve mobilyalar, ıslak ve nemli halılar, ev bakım ve temizlik
ürünleri, merkezi havalandırma, ısıtma ve soğutma sistemleri, nemlendirme araçları
gösterilebilmektedir. Ayrıca kullanıcıların bakım ve hobi gibi çeşitli etkinlikleri için kullandıkları
ürünler de iç ortam hava kalitesini etkilemektedir. Bazen de ürünlerin eskimesi veya bakım ve
onarımının gereği gibi yapılamaması, bu ürünlerin ortama kirletici yayan bir kaynak haline
dönüşmesine neden olabilmektedir. İnsan sağlığı açısından ortama yayılan kirleticinin türü ve
miktarı ile etkileme biçimi önemli olmaktadır (152,158,160,163,172).
Yapıyı çevreleyen kirli dış hava, yapı içine havalandırma veya çeşitli açıklıklardan sızma yoluyla
girerek iç ortam hava kalitesinin bozulmasına neden olmaktadır.
33
34
İnsan sağlığına etki edebilecek iç ortam hava kirleticileri arasında: havada asılı solunabilir
parçacıklar (PM), Kükürt Dioksit (SO2), Azot Dioksit (NO2), Karbon Monoksit (CO), Karbon
Dioksit (CO2), Uçucu Organik Bileşikler (VOC), Ozon (O3), Asbest, Sigara dumanı, Formaldehit,
Kurşun, Pestisitler ve Radon sayılabilmektedir. Tablo 2–8 de bazı iç ortam hava kirleticilerinin
standart değerleri gösterilmektedir (7,8,9,10,169,171,172,179).
Tablo 2-8:Ġç ortam hava kirleticileri standart değerleri
Parametreler
EPA
WHO
WSHD
CO
9 (ppm)
9 (ppm)
9 (ppm)
CO2
1000 (ppm)
1000 (ppm)
1000 (ppm)
Ozon
0,05 (ppm)
0,12 (ppm)
0,12 (ppm)
SO2
70 (ppm)
70 (ppm)
70 (ppm)
VOC
3 (ppm)
1–3( ppm)
1–3 (ppm)
22,5–25,5 (0C)
22,5–25,5(0C)
22,5–25,5(0C)
≤70
≤70
22,5–25,5(0C)
Sıcaklık
Nem
Yukarıda sayılan kirleticilerin kaynakları, sağlık etkileri ve kontrol yöntemleri aşağıda
belirtilmektedir.
2.6.1. Asbest
Asbest, ısıya dayanıklı lifler halinde ayrışma özelliği gösteren hidrosilikat mineral grubunu
içermektedir. İnşaat endüstrisinde, ısı yalıtımında, sürtünmeye direnci azaltmak için
kullanılmaktadır. Asbest yaygın olarak eskimiş, zarar görmüş veya bozulmuş izolasyonu
sağlamak amacıyla kullanılan maddelerden, yangına dayanıklı materyallerden ve zemin
döşemesinde kullanılan çeşitli kaplamalardan iç ortama yayıldığı bilinmektedir. Asbest‘in
oluşturduğu sağlık etkileri kısa sürede ortaya çıkmazken; gastrointestinal sistem ve akciğerlerde
kansere yol açtığı tespit edilmiştir (102,164,172).
34
35
Yine akciğerlerde asbestos olarak adlandırılan ―fibröz‖ hastalığı da asbestin neden olduğu en
önemli meslek hastalığı olarak bilinmektedir. Sigara içenlerin asbest varlığında akciğer kanserine
yakalanma oranının daha yüksek olduğu da belirtilmektedir. Asbest için izin verilen en yüksek
doz 1 lif/cm3 olup, ortamdaki asbest düzeyini düşürmek için ciddi önlemler alınması
gerekmektedir. Söz konusu kontrol yöntemleri arasında, asbest içeren malzemeler zarar
görmemiş bile olsa ortamdan uzaklaştırılmaları, asbest karışımlarında ve temizliğinde gerekli
kontrol önlemleri için eğitilmiş ve kalifiye kişilerin kullanılması gibi önlemler düşünülmelidir
(9,10,169,171,172).
2.6.2. Karbon Monoksit (CO)
Karbon monoksitin iç ortamdaki ana kaynakları binaların çevresinden içeriye giren eksoz
dumanları ve havalandırma sistemi iyi olmayan ocaklardan yayılan dumanlardır. Çıkışı olmayan
kerosen ve gaz yüzey ısıtıcıları, sızdıran bacalar ve fırınlar, gaz su ısıtıcıları, odun sobaları, yanan
yüzeyler, gaz sobaları, garajlardaki otomobillerin eksoz dumanları ve sigara dumanı karbon
monoksitin iç ortama yayılmasına neden olan kaynaklar arasında sayılabilmektedir. Karbon
monoksitin oluşturduğu sağlık etkilerini düşük konsantrasyonlar da bile farkına varmak mümkün
olabilmektedir (40,72,164). Sağlıklı insanlarda bile düşük konsantrasyonlar da maruziyet sonucu
yorgunluk
ve
kalp
hastalıklarıyla
göğüs
ağrılarına
neden
olabilmektedir.
Yüksek
konsantrasyonlar da ise görme duyusunun ve iletişimim azalmasına yol açmakla beraber; baş
ağrıları, baş dönmesi, dengesizlik ve mide bulantısı gibi şikâyetlerinde oluştuğu tespit edilmiştir.
Daha yüksek konsantrasyonlar ölümcül sonuçlar doğurabilmektedir (36,41,87,139). İç ortam
havasında karbon monoksitin kontrol edilebilmesi için alınması gereken önlemlerin başında gazla
çalışan cihazların sürekli ayarlı olması ve gaz sobalarından dışarıya çıkışı sağlayan bir fan
yapılmasının sağlanmasıdır. Ocak veya şömine kullanıldığında bacaların açık tutulması, merkezi
ısıtma sisteminin yıllık olarak denetlenmesi, temizlemek ve kontrol etmek amacıyla eğitilmiş
kişilerden faydalanılmasının sağlanmasıdır (36,156,164).
35
36
2.6.3. Karbon dioksit (CO2)
Karbon dioksitin iç ortamdaki ana kaynakları sızdıran bacalar ve fırınlar, gaz su ısıtıcıları, odun
sobaları, yanan yüzeyler, gaz sobaları, garajlardaki otomobillerin eksoz dumanları ve sigara
dumanı olarak belirtilmektedir. Yine kapalı ortamlardaki kişi sayısı arttıkça ve yeterli
havalandırma sağlanmadığı takdirde mevcut CO2 düzeyi çok daha yüksek seviyelere
ulaşabilmektedir. Dış ortamda bulunan karbon dioksit miktarı 300–400 ppm arasındadır. Uluslar
arası iş yerlerinde izin verilen en yüksek düzeydeki karbon dioksit miktarı 5000 ppm‘dir. Ancak
günümüzde genellikle kapalı ortamlarda 1000 ppm düzeyine gelindiğinde o ortamda
yaşayanlarda yakınmaların ve şikâyetlerin başladığı bildirilmektedir. EPA ve WHO karbon
dioksitin aşılmaması gereken üst değerini 1000 ppm olarak belirtmektedir. Karbon dioksitin
oluşturduğu sağlık etkileri: baş ağrısı, iştahsızlık, göz, burun ve boğaz iritasyonu, üst solunum
yolu iritasyonu şeklinde belirtilmektedir (5,34,88,108,123).
2.6.4. Sigara dumanı
Ortamda sigara, pipo ve puro içilmesinden kaynaklanmaktadır. Söz konusu maddelerin içilmesi
sonucu nikotin oluşmakta, oluşan nikotin de iç ortama da yayılarak insan sağlığı üzerine olumsuz
etkiler meydana getirmektedir. İngiltere‘de uzun süreli nikotin etkilenimine müsaade edilen
miktar 500 mg/m3, kısa süreli etkilenim (10 dk) için izin verilen miktar 1500 mg/m3 tür. Sigara
dumanının meydana getirdiği sağlık etkileri: göz, burun ve boğaz tahrişlerine, baş ağrısına,
akciğer kanserine, kalp hastalıklarına, özellikle çocuklar için solunum güçlüğüne ve kulak
enfeksiyonlarına neden olurken, astım oluşumunu da tetiklediği belirtilmektedir. Sigara
dumanının iç ortamda oluşumunu engellemek için alınabilecek önlemler: bina içinde sigara
içilmemesi, çocukların ve özellikle bebeklerin bulunduğu kapalı ortamlarda bu yasakların çok
daha sert bir şekilde denetlenerek uygulanması; bina içinde sigara içilmesine engel olunamıyorsa
havalandırmanın daha düzenli ve sürekli yapılması gibi sayılabilmektedir (3,24,54,169,172).
36
37
2.6.5. Formaldehit
Endüstride yaygın olarak kullanılmaktadır. Urea formaldehit resinleri, bina endüstrisinde
kullanılmaya başlandıktan sonra iç ortam kirleticileri arasına alınmıştır. Preslenmiş ahşap ürünler
ve mobilyalar, izolasyon malzemeleri, sigara dumanı ve yanma ürünlerinden iç ortama
yayılmaktadır. Yer döşemesi, duvar ve tavan için kullanılan ahşap ürünler ile laminatların
yapıştırılmasında sıklıkla formaldehit yapıştırıcılar kullanılmaktadır (58,155,160,172).
Prefabrik evlerde yaşayan kişiler çok yüksek dozlarda formaldehite maruz kalmaktadırlar.
WHO‘nun önerdiği formaldehit düzeyi iç ortam için 0,065 ppm dir. Sağlık etkileri açısından
değerlendirildiğinde: göz, burun ve boğaz tahrişlerine, öksürük, bitkinlik, isilik, alerjik
hastalıklara neden olurken, kanser oluşumuna da yol açabilmektedir. Formaldehiti azaltmak
amacıyla alınabilecek önlemler: başka türlü preslenmiş ahşap kullanmak, ortam sıcaklığını
normal tutmak, rutubeti almak için klima ve nem tutucu kullanmak ve en önemlisi etkin ve
sürekli havalandırma yapmak şeklinde sıralanabilmektedir (81,118,169,172).
2.6.6. KurĢun
İç ortamdaki kurşun konsantrasyonu, çevre havasının özellikle eksoz gazları ile kirlendiği
durumlarda, duvarların kurşunlu boya ile boyandığında ve kurşunlu maddeler ile kaynak
yapıldığında artış göstermektedir. Kurşun içme suyu, yiyecek ve havadaki tozlar yardımıyla insan
vücuduna girebilmektedir. İnsanlarda kurşuna maruziyet sonrası ortaya çeşitli sağlık etkileri
çıktığı gözlenmiştir. Kurşun insan vücudunda ki tüm sistemleri etkilemektedir. Kanda 80 μg/dL
kurşun bulunması komaya, hatta ölümlere neden olabilmektedir. Düşük seviyedeki kurşun ise
böbrek, kan hücreleri ve merkezi sinir sistemine etki etmektedir. 10 μg/dL düzeyindeki kurşun
ise zihin ve beden gelişimini zayıflattığı belirtilmektedir. İç ortamdaki kurşun düzeyini kontrol
etmek için özellikle kurşun bazlı boya kullanılmasından kaçınılmasına dikkat edilmelidir.
Çocukların oyun oynadıkları yerlerin tozsuz ve temiz olmasına dikkat edilmeli, kurşun içerikli
maddelerden uzak durmaları ve temasları mümkün olduğunca engellenmelidir. Kurşun içerikli
boyaların çıkarılması için konunun uzmanlarında yardım istenmelidir (2,38,146,155,172).
37
38
2.6.7. Kükürt dioksit (SO2)
Kükürt dioksit (SO2) renksiz, keskin kokulu reaktif bir gaz olup kömür, fuel-oil gibi kükürt içeren
yakıtların yanması sırasında, metal ergitme işlemleri ve diğer endüstriyel işlemler sonucu
oluşmaktadır. Ana kaynakları, termik santraller ve endüstriyel kazanlardır. Genel olarak, en
yüksek SO2 konsantrasyonları, büyük endüstriyel kaynakların yakınında gözlenmektedir. Kükürt
dioksit (SO2)‘in sağlık etkilerine karşı en hassas grup, çocuklar ile dışarıda aktif olan astımlı
yetişkinlerdir (77,84,133). Birincil etkisi, hırıltılı solunum, göğüs sıkışması ve kesik nefes alma
gibi belirtilere sebep olan, solunum yollarının daralmasıdır. SO2 konsantrasyonu ve soluma hızı
artarken rahatsızlık bulguları da artar. Maruziyet kesildiğinde, akciğer fonksiyonu bir saat içinde
normal haline dönmektedir. Çok yüksek konsantrasyonlardaki SO2; hırıltılı solunum, göğüs
sıkışması, astımlı olmayan kişilerde kesik nefes alma gibi belirtilere sebep olabilir. SO2 ve ince
partiküllere uzun süreli maruziyet, solunum hastalıklarına, akciğerlerin savunma mekanizmasında
değişikliklere ve mevcut kalp hastalıklarının kötüleşmesine sebep olabilmektedir. Bu etkilere
karşı en hassas grup, çocuklar, yaşlılar ve kronik akciğer hastalığı veya kalp hastalığı olan
kişilerdir. Kükürt dioksit konsantrasyonunu azaltmak için fosil yakıt kullanımını en aza indirmek
için alternatif enerji kaynaklarını kullanmaktır (161,169,84).
2.6.8. Azot dioksit (NO2)
Kerosen ısıtıcılar, çıkışı olamayan gaz sobalar, ısıtıcılar ve sigara dumanından iç ortama yayıldığı
tahmin edilmektedir. Azot dioksitin meydana getirdiği sağlık etkileri: göz, burun ve boğaz
tahrişlerine neden olurken, akciğer fonksiyonlarını yavaşlattığı ve gençlerde solunum yolu
enfeksiyonlarını arttırdığına dair kanıtlar bulunmaktadır (27,61,69). Azot dioksiti iç ortamda
azaltmak için gazla çalışan cihazların ayarları düzenli olarak yapılmalıdır. Çıkışı olan ısıtıcılar
kullanılmalı, gaz sobalarında mutlaka fan kullanmaya özen gösterilmelidir. Bacaların temizliğine
dikkat edilmeli, ayrıca merkezi ısı sisteminin temizliği, bakımı ve kontrolü için deneyimli
kişilerden yararlanılmalıdır (100,114,170).
38
39
2.6.9. Pestisitler
Ortamda yaşayan haşereleri öldürmek için kullanılan insektisit, termisit ve dezenfektanlar ortama
pestisit yayan kaynaklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda tarla ve bahçelerde
kullanılan ürünlerde zamanla pestisitlerin yaşadığımız ortama taşınmasına neden olmaktadır.
Pestisitlerin meydana getirdiği sağlık etkilerini belirtmek gerekirse; göz, burun ve boğazda
tahrişlere, merkezi sinir sisteminde de tahriplere yol açtığı belirtilmektedir. Böbreklere zarar
vererek kansere yakalanma riskini de arttırmaktadır. Ortamdaki pestisitleri kontrol etmek için, bu
tür maddelerin dikkatli bir şekilde ve üreticinin verdiği talimatlar doğrultusunda kullanılmalıdır.
Her zaman dış ortam havasında pestisitlerin kullanılmasına özen gösterilmeli, sadece tavsiye
edilen miktarlarda uygulanmalıdır. İç ortam da çalışılırken mutlaka havalandırma sağlanmalıdır.
Mümkün olduğu kadar haşereler ile mücadelede kimyasal olmayan yöntemlerin seçilmesine
dikkat edilmeli, kullanılmayan pestisitler kapalı özel kaplarda depolanmalıdır (28,107,157,168).
2.6.10. Ozon (O3)
Ozon, 3 oksijen atomundan oluşan molekülleriyle zehirli, renksiz bir gazdır ve atmosferin üst
katmanlarında yer almaktadır. Gökyüzünün mavi renkte görünmesi bu gaz sayesinde olmaktadır.
Sıvı halde lacivert renge dönüşen ozon gazı, dünyayı güneşten gelen morötesi radyasyona karşı
korumaktadır. Özellikle spreyler içinde düşük miktarlarda da olsa ozon kullanıldığı bazı
kaynaklar tarafından belirtilmektedir. Yine fotokopi makinelerin den iç ortama ozon yayıldığı da
belirtilmektedir. Ancak bu gaz aynı zamanda canlılar için çok tehlikelidir. Maruz kalındığında
gözleri, burnu ve boğazı tahriş ederek solunum sistemini tahrip eder (39,74,105). Çok az insan
ozonun ne kadar öldürücü olduğunun farkındadır. Bir gramın iki yüzde biri miktarda ozon almak
öldürücü olabilir. Bir saç spreyi kutusuna saf ozon konduğu düşünülecek olursa, bu kutunun tam
14.000 kişiyi öldürebileceği söylenmektedir. EPA‘ ya göre ozon için izin verilen üst sınır değer
0,05 ppm dir (77,122,155,162).
2.6.11. Uçucu Organik BileĢikler (Volatile Organic Compounds, VOC)
Aldehitler ve formaldehitlerden oluşan bu kimyasallar, boya, cila, halı kaplama, yapay ahşap
levhalar, bazı yalıtım malzemeleri, çeşitli dekorasyon malzemeleri gibi çok sayıda yapı
malzemesi ve ev ürünleri endüstrisinde, mobilyalarda, ayrıca bazı temizleyici kozmetik
ürünlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır (29,59,82).
39
40
Kısaca sudaki klordan evde kullanılan cilaya, dış ortam havasından, ayakkabı boyasına kadar
birçok nedenle ev ortamına girebilmektedir. Uçucu Organik Bileşikler, ürünlerin kullanımı
boyunca bulundukları ortama yayılmakta ve ortamda belli miktarda bikrim yapabilmektedir. Bu
kirleticiler tek başlarına veya öteki kimyasallarla birleşerek çok sayıda ki yapı malzemesinde ve
öteki endüstri ürünleri içinde çeşitli amaçlar için kullanılmaktadır. Örneğin, bazı boyalar ve
kaplama malzemeleri içinde koruyucu ve yapıştırıcı, köpük şeklindeki yalıtım malzemelerinin
üretiminde sertleştirici bir eleman olarak yer almaktadır. Özellikle bazı boya ve preslenmiş ahşap
ürünler (parçacıklı levhalar, sert ahşap yünü levhalar ve orta yoğunlukta lif levhalar) gibi
üretimlerinde formaldehit kullanılan yapı malzemeleri, genel olarak yüksek uçucu organik
bileşikler yaymaktadır. Bu nedenle, özellikle küçük ve yeterli şekilde havalandırılmayan
mekânlarda, Uçucu Organik Bileşiklerin düzeyinin yüksek düzeyler olduğu belirtilmektedir
(98,148,175,178). EPA (U.S. Environmental Protection Agency)‘nın yapmış olduğu çalışmalar
da, insanların bu tür organik içerikli ürünleri kullandıkları zaman, çok yüksek kirlilik
düzeyleriyle karşı karşıya kalabildiklerini ve bu kirliliğin bir süre devam edebildiği belirlenmiştir.
Yine benzer nitelikli çalışmalar sonucu, böyle uçucu organik bileşiklerin bazı durumlarda, iç
ortamlarda dış ortamdakinden 2,5 kat daha fazla bulunabildikleri bulunmuştur (67,108,113).
Yapılan çalışmalar sonucu bazı yapılarda ısı yalıtım malzemesi olarak kullanılan cam yününe
bağlı olarak iç ortam havasında sürekli olarak 0,31- 0,35 mg/m3 lük uçucu organik bileşiklere
(VOC) rastlanmıştır. Özellikle malzemenin yeni ve iç ortam sıcaklığı ile neminde yüksek
olmasıyla uçucu organik bileşiklerin (VOC) çıkışı yüksek olmakta ancak, yeterli havalandırma
yapılarak konsantrasyonu azaltılmaktadır. Uçucu organik bileşikler (VOC) renksiz fakat keskin
kokuludurlar. İç ortamda bulundukları düzeye göre insan sağlığı üzerinde etkiler oluşturmaktadır.
2–3 ppm veya daha az düzeydeki uçucu organik bileşiklerle (VOC) temasa giren kişilerde göz,
burun ve boğazda tahriş gibi alerjik reaksiyonlar ortaya çıkabilmektedir. 4–5 ppm de daha kötü
reaksiyonlar ortaya çıkabilmekte, birlikte hafıza kaybı, hapşırma ve cilt kızarıklıkları
oluşmaktadır. 10–20 ppm düzeyinde ise, solunum güçlükleri ile gözlerde, burun ve boğazda
yanma meydana gelebilmektedir. Uçucu organik bileşiklere (VOC) bazı insanlar, özellikle astım
hastaları daha duyarlı olmakta ve bu tip hastalarda gözlenen astım krizlerinin başlamasına neden
olabilmektedir. Uçucu organik bileşikler (VOC) kanserojen etkiye sahip olduklarından üzerinde
dikkatlice durulması gerekmektedir.
40
41
Bu tür bileşikleri kontrol etmek için, iç ortamlarda kullanımının en aza indirilmesi veya tamamen
kullanmaktan vazgeçilerek, alternatif ürünlerin kullanımı sağlanmalıdır (129,138,139,155,176).
2.6.12. Sıcaklık
Isının insanlar üzerinde önemli etkileri olduğu bilinmektedir. Yapılan araştırmalardan elde edilen
birçok bulguya göre, ısı sisteminin performansı ve davranışı etkilediği belirtilmektedir. Isının
gereğinden fazla veya az olması bireyleri olumsuz yönde etkiler. Ortama uygun giyinen bir insan
için gerekli oda ısısının yirmi derece dolayında olduğu söylenebilir. İç ortam ısısı, mevsime,
neme olduğu kadar, kişilere göre de değişim göstermektedir. Giyim ve ortamın fiziksel koşulları,
ısının etkisini değiştirmektedir (47,86,171,172). Bu farklı değişkenler dikkate alındığında ısı
ortamdaki kişilerin dikkatini ve öğrenme düzeylerini etkileyen önemli faktörlerden birisi olarak
karşımıza çıkmaktadır. İç ortam olarak sınıf ısısı incelendiğinde, ısının fazla yükselmesi
öğrencide uyuşukluğa ve uykuya, düşmesi ise öğrencinin dikkatinin dağılmasına neden
olabilmektedir. Bu yüzden sınıfın ısısının duruma ve şartlara göre çok iyi bir şekilde ayarlanması
gerekir. Çünkü sınıfın aşırı
sıcak veya
soğuk olması,
öğrencilerin derse
yönelik
konsantrasyonunu olumsuz yönde etkilediği bilinmektedir. Bu da öğrencinin başarısının
düşmesine neden olabileceğinden okulun ve özellikle sınıfın ısısının iyi ayarlanması
gerekmektedir (21,85,127,159).
2.6.13. Nem
Havadaki su buharı miktarına ―nem‖ denmektedir. İnsan sağlığı açısından havada belli oranda
nem bulunması gerekmektedir. Havayı neme doyurmak için gerekli su buharı miktarı ortam
sıcaklığına bağlı olarak değişim göstermektedir. Daha yüksek sıcaklıklarda havadaki nem
miktarını orantılı tutmak için daha fazla suya ihtiyaç duyulmaktadır. Özellikle kış aylarında,
kapalı ortamlarda ısınma amacıyla kullanılan soba, kalorifer vb. ısıtma araçlarının yoğun olarak
kullanımı sonucu iç ortamdaki nem miktarı, dış ortama oranla çok fazla azalım göstermektedir.
Örneğin, iç ortam sıcaklığı 20 0C olduğunda 1 kg havayı doyurmak için gerekli su buharı miktarı
14 gr iken, iç ortam sıcaklığı 25 0C ye çıktığında 20 gr su buharına ihtiyaç duyulmaktadır.
Binaların çoğunda, iç ortamda bulunan su buharının temel kaynağı dış havadır. Kış mevsiminde
iç ortamların iyi izole edilmesi, kapıların, camların az açılması, kalorifer sistemlerinin çok yoğun
bir şekilde kullanılması sonucunda iç ortamda havası gereğinden fazla kurumaktadır.
41
42
İnsan sağlığı ve üretkenliği açısından nem miktarı
%40–60 arasında olması gerektiği
vurgulanmaktadır. Havanın çok kuru olduğunda dudak çatlakları, göz kaşıntıları, boğaz ağrıları
ve sinüs kaynaklı baş ağrısı sağlık etkileri olarak sıralanabilmektedir(22,92,127,172,177).
2.6.14. Biyolojik Maddeler
İç ortamda bulunan biyolojik maddelerin kaynağı: ıslak veya nemli duvarlar, tavanlar, halılar ve
mobilyalar, bakımı yapılmamış nem tutucular, klimalar ve evcil hayvanlar şeklinde
sıralanabilmektedir. İç ortamda mantar ve sporları, toksinler, virüsler, böcek ve akar dışkıları,
hayvan atıkları, bitkilerden kaynaklanan polenler, toksik ve alerjik etki yapabilmektedir.
Biyolojik maddelerin oluşturduğu sağlık etkileri: göz, burun ve boğazda tahrişlere, baş
dönmesine, alerjik etkilere, ateşe, sindirim bozukluklarına neden olabileceği belirtilmektedir.
Biyolojik maddelerin oluşturduğu diğer etkiler arasında astım, grip ve diğer enfeksiyon
hastalıkları da sayılmaktadır. Bu etkiler özellikle aşırı kalabalık ortamlarda daha sık
gözlenmektedir. Biyolojik maddeleri iç ortam havasında kontrol etmek için; banyo ve mutfakta
kullanılan havalandırma cihazlarının çıkışlarını dışarıya vermek, kullanılan klima ve benzeri
soğutucuların periyodik bakımlarını düzenli olarak yapmak veya yaptırmak, gerekli durumlarda
nem tutucu kullanmak şeklinde sıralanabilmektedir (93,149,172,176,).
2.6.15. Organik Gazlar
Organik gaz oluşumuna neden olan etkenler: boyalar, boya çözücüler, diğer solventler, ahşap
koruyucular, aerosol spreyler, temizleyiciler ve dezenfektanlar, depolanan petrol ve otomotiv
ürünleri ile kuru temizleme maddeleri sayılmaktadır. Diğer solventler, ahşap koruyucular, aerosol
spreyler, temizleyiciler ve dezenfektanlar, depolanan petrol ve otomotiv ürünleri ile kuru
temizleme maddeleri sayılmaktadır. Organik gazların oluşturduğu sağlık etkileri; göz, burun ve
boğaz tahrişleri, karaciğer ve böbrek yetmezliği ile merkezi sinir sisteminde hasar oluşturduğu
yönünde bilgiler elde edilmektedir. Organik gazların iç ortamdaki konsantrasyonlarını azaltmak
için boya ve solvent kullanımı esnasında dikkat edilmelidir. Bu ürünlerin kullanımı sırasında iç
ortama bol miktarda taze hava sağlanmalıdır. Özellikle çocuklar ve evcil hayvanlar bu ürünler ile
çalışılan ortamlardan uzakta tutulmalıdır (117,126,155,172).
42
43
2.6.16. Radon
Önemli bir iç kirletici olan radon, doğrudan mineral içerikli Radyum-226‘nın bozulmasından
ortaya çıkan bir radyo aktif gazdır. Radonun kendisi etkisiz ve az zararlı olmasına karşın, radon
dan üreyen Po-218 ve Po-214 türleri elektriksel olarak yüklenir ve doğrudan veya havada uçan
öteki parçacıklara yapışarak solunum yoluyla vücuda girebilmektedir. Vücuda girdiklerinde
akciğerlerde birikerek kansere neden olabilmektedir. Sigara dumanı gibi kirleticiler, ortamdaki
partikül düzeyini önemli ölçüde arttırdığından özellikle sigara içenlerin zararlı radon türlerini
soluma tehlikesi daha fazla olmaktadır. Yapılardaki radon yoğunluğu, yapıyı saran topraktaki
radon yoğunluğuna ve onun dışarıdan içeriye sızmasına izin verecek giriş noktalarının
bulunmasına bağlı olduğu unutulmamalıdır. Toprak içinde değişik miktarlarda bulunan ve
oradaki çeşitli boşluklara ve yeraltı sularına giren radon gazı, yapı temellerine kadar
yaklaşabilmekte ve yapı elemanları birleşim yerlerinden, bodrum ve zemin katlardaki duvar,
döşeme çatlakları ve tesisat girişlerinden iç ortam havasına taşınabilmektedir. İnsan ve hayvanlar
üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda, radona maruz kalma ile akciğer kanseri, lenf ve
alyuvarlar ile ilgili hastalıklar arasında bağlantı kurulmuştur (68,,78,,80,172).
2.7. Ġç Ortam Hava Kirleticilerinin Kaynakları ve Sağlık Etkileri
Dünyada yaklaşık 2 milyar insan, iç ortamların ısıtılması amacıyla kullanılan yakıtlar sonucunda
oluşan kirleticilere yoğun bir şekilde maruz kalmaktadır. Sağlıksız iç ortam koşullarının
düzeltilmesi için alınması gereken basit önlemlere bile dikkat edilmemesi sebebiyle, oluşan
kirleticilere izin verilen düzeylerden çok daha yüksekteki konsantrasyonlar da rastlanmaktadır. İç
ortam hava kirleticileri kullandığımız boyadan deterjanlara, mobilyalardan yer döşemelerine
kadar pek çok malzemeden kaynaklandığı gibi; dış ortam havasından da iç ortama girişim
yaparak birikebilmektedirler. Kirleticilerin kaynakları tablo 2–9 da gösterilmektedir. Özellikle
çocuklar ve kadınlar açısından çok daha tehlikeli olan bu durum, toplum sağlığını tehdit eden bir
sorun olarak karşımıza çıkmaya başlamaktadır. İç ortam hava kirleticilerinin olduğu yerler
güvensiz fiziksel çevreler olarak belirtilmekte; bu yerlerde yaşayan çocuklarda önemli sağlık
sorunları gözlenebilmektedir. Özellikle yeni doğan bebeklerde pek çok metabolik olaylar
gelişmediğinden iç ortam hava kirleticilerini elimine edememektedirler. Çocuklar vücut
ağırlıklarına oranla yetişkinlerden daha fazla sıvı ve gıda tüketimi yaparken, daha fazla miktarda
nefes alıp vermektedirler (15,49,57,172,173).
43
44
Bu açılardan değerlendirildiğinde iç ortam hava kirleticileri özellikle gelişme çağındaki
çocukların sağlıkları ve gelecekte karşılaşacakları hastalıkların ortaya çıkması veya zemin
hazırlaması açısından önem taşımaktadır.
Tablo 2-9: Ġç ortam hava kirleticilerinin kaynakları
Kirleticiler
Asbest
Karbon Monoksit (CO)
Karbon Dioksit (CO2)
Kaynaklar
Yanmayan, termal ve akustik yalıtım, çimento
üretimi ve otomotiv frenlerde
Gaz ocakları, odun ocakları, şömineler, sigara ve
motorlu taşıtlar
Gaz ocakları, odun ocakları, şömineler, sigara ve
motorlu taşıtlar
Sigara Dumanı
Sigara, pipo ve puro içilmesi
Azot Dioksit (NO2)
Yakma kaynakları, araç egzozları
Fotokopi makineleri, printerlar, yüksek gerilim
Ozon (O3)
hatları ve trafolar, elektrostatik hava temizleyiciler
ve dış ortam havası
Sigara, oda spreyleri, boyalar, vernikler, çözücüler,
Uçucu Organik Bileşikler (VOC)
ev ve iş yerlerinde kullanılan çeşitli organik
maddeler
Kükürt Dioksit (SO2)
Fosil yakıtlar ve termik santraller
Radon içeren yapı ürünleri, radon içeren arıtılmamış
Radon
toprak suyu, yer altındaki radyoaktif maddelerin
bozunması
Pestisitler
Spreyler, dış ortam uygulamalarındaki kimyasallar
Yine yapılan çalışmalardan iç ortam hava kirleticilerinin gelişmekte olan ülkelerdeki hastalık
oluşumuna neden olan riskler sıralandığında, dördüncü sırada yer aldığı görülmektedir. İç ortam
hava kirleticileri global ölçekte 1,6 milyon ölüme ve %2,7 DALYs (Disability-Adjusted Life
Years) neden olduğu belirtilmektedir (70,92,173,181).
44
45
Söz konusu kirleticilere maruziyet sonucunda başta akciğer kanseri olmak üzere, kronik solunum
yolu hastalıkları, pnömoni ve vb. hastalıklar oluşabilmekte olup; gelişmekte olan ülkelerdeki
mevcut diğer sağlık olaylarını da etkilemektedir. Yine söz konusu kirleticilere maruziyet
tüberküloz, katarakt ve düşük doğum ağırlığı gibi sonuçlara da yol açabilmektedir. Eldeki mevcut
veriler ışığında iç ortam hava kirleticileri yetişkinlerde çeşitli sağlık problemleri oluşturmakla
beraber, özellikle çocuklarda ciddi hastalıkların artışına neden olabilmektedir. Bu kirleticiler
çocukluk çağında alt solunum yolu enfeksiyonuna ve Pnönoniye neden olabilmektedir.
Kadınlarda ise özellikle Kronik Obstruktif Akciğer Hastalığı (KOAH) neden olduğu yapılan
araştırmalar sonucunda ortaya konmuştur. Tablo 2–10 da bazı iç ortam kirleticilerinin sağlığa
olan etkileri belirtilmektedir (57,60,63,130,132).
Son yıllarda yapılan çalışmalar sonucunda İç ortam hava kirleticilerinin (Indoor Air PollutantsIAP) oluşturduğu sağlık etkileri
1. Akut alt solunum yolu enfeksiyonu çocuklarda,
2. KOAH kadınlarda,
3. Akciğer kanseri,
4. Üst solunum yolu enfeksiyonu ve Orta kulak iltihabı,
5. Astım,
6. Naspharynx ve Larynx kanserleri,
7. Tüberküloz,
8. Perinatal ölümler,
9. Düşük doğum ağırlığı,
10. Göz iritasyonları ve katarakt
olarak belirtilebilmektedir (75,82,99,103,121,172,173).
45
46
Tablo 2-10: Bazı iç ortam kirleticilerinin sağlığa olan etkileri
Sağlık Üzerine Olası Etkisi
Kirletici
Asbestosis, akciğer kanseri, mezotelyama
Asbest
Yetişkin erkek ve bayan
Baş ağrısı, bulantı, letarji, bilinç kaybı, Tüm yaş grubundaki kadın
CO
kardiyovasküler sisteme etki, ölüm
ve erkekler
Çocuklarda solunum sistemi hastalıkları,
Sigara dumanı
akciğer kanseri
Baş ağrısı, iştahsızlık, göz, burun ve boğaz
CO2
Uçucu
YaĢ ve Cinsiyet
iritasyonu, üst solunum yolu iritasyonu
Organik Uyku,
Bileşikler (VOC)
hafıza
kaybı,
hapşırma,
<5 yaş ve tüm erişkinler
Yetişkin erkek ve bayan
cilt
kızarıklıkları, solunum güçlükleri, gözlerde, Yetişkin erkek ve bayan
burun ve boğazda yanma
Göz, burun ve boğaz da tahrişlere, bulantı,
Azot dioksit (NO2)
akciğer fonksiyonlarında yavaşlama, solunum
yolu enfeksiyonları,
Yetişkin erkek ve bayan
Göz, burun ve boğaz da tahrişlere, akciğer
Ozon (O3)
Kükürt Dioksit (SO2)
Radon
fonksiyonlarında yavaşlama, ölüm
Göğüs sıkışması ve kesik nefes alma,
solunum yollarının daralma,
Çocuklar, yaşlılar ve kronik
akciğer ve kalp hastalığı
olanlar
Akciğer kanseri, lenf ve alyuvarlar ile ilgili Tüm yaş grubundaki kadın
hastalıklar
ve erkekler
2.8. Ġç ortam hava kirleticilerinin azaltılması için yapılması gerekenler
İç ortam hava kalitesinin düzeltilmesi için alınacak önlemler direkt olarak insan sağlığının
korunmasına yönelik olarak alınan iyileştirici önlemlerdir. Uygulanacak kontrol yöntemleri
kirliliği meydana getiren kaynağa özgü olarak tespit edilmelidir.
46
47
İç ortam hava kirleticileri önemli sağlık problemlerine neden olabilecek parametrelerden
oluşmaktadır. Dolayısıyla pek çok yapıda iç ortam hava kalitesine olumsuz yönde etki
yapabilecek birden fazla kaynak bulundurabilmektedir. Partikülleri veya gazları havaya yayan
kaynaklar, bina içlerinde hava kirliliğine neden olan birincil kaynaklar olarak görünmektedir
(106,112,109,135,172). Yapı içlerindeki havalandırmanın pek çok zaman yetersiz olması
sebebiyle, kaynaklardan yayılan iç ortam kirleticilerinin dış ortamdan alınan temiz hava ile
seyreltilmesi mümkün olmamakta, ayrıca kirli havanında dışarıya atılması sağlanamamaktadır.
Sıcaklık ve nemin yüksek olması da bazı kirleticilerin konsantrasyonlarının artmasına neden
olmaktadır. İç ortamdaki kirleticilerin varlığına neden etkenler: iç ortam kaynakları (bina
malzemeleri, eşyalar, yanma kaynakları), dış ortam kaynakları, iç ortamdaki fiziksel durumlar
(sıcaklık ve nem), binada yaşayan canlılar vb. şeklinde özetlenebilmektedir. İç ortam hava
kirliliğini kontrol etmek için temelde üç ana yönteme başvurulması gerekmektedir. Bunlar:
a) Kaynakta kontrol,
b) Havalandırma sistemlerinin geliştirilmesi,
c) Hava temizleyicilerin kullanımının yaygınlaştırılması
şeklinde belirtilmektedir (131,134,140,142,170,171). İç ortam hava kalitesinin iyileştirilmesinin
en etkili yolu kirlilik kaynaklarını azaltmak veya bunların yaydığı emisyonları ortadan
kaldırmaktadır. Kullanılan yakıt türüne bağı olarak alternatif olan ve daha az kirletici oluşturan
yakıtların kullanılması veya içerde tercih edilen boya, eşya, vb. malzemelerin çevre dostu
olanlarının kullanılması şeklindeki uygulamalara geçilerek kaynak kontrolü yapılabilir. Kontrol
alternatifleri olarak pencere ve kapıları periyodik aralıklar ile açarak iç ortamın havalandırılması
sağlanmalı, böylece içerside biriken kirli havanın dış ortamdan alınan temiz hava ile seyreltilmesi
sağlanmalıdır. Burada en önemli husus dışarıdan alınan havanın da temiz olması gerekliliğidir
(141,143,173,174). Hava şartlarının izin verdiği ölçüde bu ve benzeri işlemler uygulanarak
havalandırma sistemleri teçhiz edilmelidir. İç ortam da bulunan partikül ve gazların temizlenmesi
için çeşitli aletler kullanılmaktadır. Bu aletlerin seçiminde en yüksek oranda kirletici tutan ve en
yüksek hava çeken tipleri tercih edilmelidir. Ayrıca bu tip hava temizleyicileri kullanılırken,
periyodik bakımlarının yaptırılması unutulmamalıdır. Aksi takdirde hava temizleyiciler kirlilik
yayan kaynaklar haline dönüşebilmektedirler (145,168,169,179).
47
48
3. GEREÇ VE YÖNTEM
Araştırma bir prevalans araştırması olup İstanbul ilinde Fatih ve Silivri ilçelerinde ki resmi
İlköğretim okullarında yapılmıştır. Bu ilçelerin seçim nedeni ise Fatih ilçesinin şehir merkezinde
olması, Silivri ilçesinin ise Büyükşehir belediye sınırları dışında olması nedeniyle belirlenmiştir.
İki ilçede toplam resmi N:96 okul içerisinde, %95 güven ve %80 güç ile CO2 miktarının
literatürlerdeki en geniş standart sapmasının 102 olduğu varsayılarak, 100 ppm lik bir farkı bile
ortaya çıkarabilecek örnek sayısı, her ilçeden 10' ar okul olarak saptanmıştır. Okullar oluşturulan
listeden tesadüfü olarak seçilmiştir. Çalışmada sıcaklık, nem, CO,CO2, VOC, O3 ve SO2
ölçümleri yapılmıştır. Bu kirleticiler dış ortamdan kaynaklanabileceği gibi, iç ortamdaki
malzemelerden de oluşabileceği göz önünde bulundurularak, oluşturulacak bir soru formu
vasıtasıyla okul yetkililerinden, sınıfın fiziksel durumunu belirten bilgilerin toplanması
sağlanmıştır. Bu iki ilçede ki okulların seçiminde ki amaç, ilçelerin farklı trafik yoğunluğuna
sahip olmalarıdır. Çalışma bölgelerinde Ocak-Haziran 2007 tarihleri arasında, her bir ilçeden 10
ar adet okul olmak üzere toplam 20 okulda iç ortam hava kirliliği ölçümü yapılmıştır. Ölçüm
yapılan okullarda sınıflar belirlenirken, tüm sınıfların okulun güney cephesinden ve giriş
katlardan seçilmiştir. Ölçümlerde her 0–60 sn periyodunda örneklem alınmak suretiyle 9:15–9:55
saatleri arasında her bir sınıfta sıcaklık, nem, CO,CO2 ve VOC için toplam 40 adet ölçüm
yapılması sağlanmıştır. Bu bilgiler ve elde edilen kirletici konsantrasyonları arasındaki ilişkinin
derecesi belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmada ölçüm amacıyla IAQRAE (Indoor air quality
monitor) cihazı ile gaz detektör tüpü kullanılmıştır. Çalışmada sıcaklık, nem, CO,CO2, VOC
IAQRAE (Indoor air quality monitor) aleti ile O3 ve SO2 de gaz detektörü tüpü ile tespit
edilmiştir. Elde edilen veriler, USEPA (United State Environmental Protection Agency), WHO
(World Health Organization), standartlarıyla karşılaştırmaları yapılarak, sağlık etkileri konusunda
değerlendirme yapılacaktır.
IAQRAE aleti 3600 gram ağırlığında olup, taşınabilmesi mümkündür. IAQRAE aletinde PID
(fotoionize) detektör kullanılmaktadır. Bu sayede yukarıda sayılan gazların ppm seviyesinde
tespit edilmesi mümkün olmaktadır. IAQRAE (Indoor air quality monitor) cihazı ile gaz
detektörünün özellikleri tablo 3–1 de gösterilmektedir.
48
49
Tablo 3-1: IAQRAE ile gaz detektörünün özellikleri
Cihazın Ölçüm
Yüksek Alarm
DüĢük Alarm
Aralığı (ppm)
Düzeyi (ppm)
Düzeyi (ppm)
CO2
0–20000
8000
5000
CO
0–500
200
35
VOC
0–500
10
5
O3
0,05-0,6
-
-
SO2
0-100
-
-
Nem
0–95
-
-
Sıcaklık
0–50
-
-
Gazın Türü
Cihaz CO2 için 5000 ppm, CO için 10 ppm ve VOC için de 5 ppm den sonra sinyal vererek
uyarıda bulunmaktadır. Aynı zamanda cihaz 0–50 0C sıcaklığı ve %0–95 nem aralığını da
ölçebilmektedir. Söz konusu alarm sesli ve ışıklı olup, yukarıda belirtilen değerlerin aşılması
halinde, aletin üzerinde bulunan kırmızı lamba, yanıp sönmeye başlamakta ve 95 dB değerinde
ses uyarısı vermektedir. Cihaz şarj olduktan sonra 48 saat ölçüm yapabilmekte ve ölçülen
değerlerden 99 adedi hafızasında saklayabilmektedir. Cihazın menü kısmından örneklem alma
periyodu seçimi yapılabilmektedir. Bu periyotlar 0–5 sn, 0–30 sn, 0–60 sn şeklinde
değişmektedir. Buradan istenilen periyot seçilerek örneklem alınması mümkün olmaktadır.
Çalışmada 0–60 sn periyodu kullanılarak ölçümler yapılmıştır. Ölçülen ve kaydedilen değerler
daha sonra bilgisayar ortamına aktarılabilmektedir. Cihaz bu değerlerin min, max ve ortalama
değerlerini göstermekte, bu sayede uluslar arası standartlar ile karşılaştırılması mümkün
olmaktadır.
Ozon (O3) ve Kükürt dioksit (SO2) gazları detektör tüpü vasıtasıyla ölçülmüştür. Söz konusu tüp
el pompası olup, içine hava numunesi çekilerek ilgili gazların ölçümü gerçekleştirilmektedir.
Pompaya 50 ml ve 100 ml lik hava çekilmesi mümkündür. Pompanın ucuna ölçümü yapılmak
49
50
istenen gazın tüpü yerleştirilmektedir. Ozon ölçümü için kullanılan tüp 0,05–0,6 ppm arasında
ölçüm yapılabilmektedir.
Ozon tüpünün ucu pompanın ucuna takıldıktan sonra, hava numunelerinin pompaya çekilmesi
başlamaktadır. Her seferinde 100 ml örnek hava çekilmekte ve bu havanın ozon gaz tüpünden
geçmesi için 2 dakika beklenmektedir. Bu işlem bittikten sonra, ikinci hava numunesi
çekilmektedir. Ozon gazı için 5 numune yani 5x100 ml = 500 ml hava numunesi çekilerek toplam
5x2 = 10 dk reaksiyon süresi sonunda ozon gazı düzeyinin ölçülmesi, gaz tüpündeki renk
değişimi sayesinde gerçekleşmektedir. Bu renk değişimi maviden beyaz renge olmaktadır.
Okunan değer ölçümü yapılmak istenen her bir gaz için ayrı olan düzeltme katsayısı ile çarpılarak
belirlenmektedir. O3 için düzeltme katsayısı ―3‖ olup, gaz tüpünden okunan değerin 3 ile
çarpılması sonucu O3 gazının değeri belirlenmiş olmaktadır. Kükürt dioksit (SO2) ölçümü için
kullanılan tüp ile 5–100 ppm arasındaki değerler belirlenebilmektedir. SO2 tüpünün ucu
pompanın uç kısmına yerleştirildikten sonra, hava numuneleri pompaya çekilmeye başlar. Her
seferinde 100 ml hava numunesi çekilmek suretiyle 2x100 = 200 ml hava pompaya çekilir.
Reaksiyon süresi olarak her hava numunesi için 2 dk olup, toplam 2x2 = 4 dk reaksiyon süresi
beklenir. Gaz tüpündeki renk değişimi maviden sarı renge olmakta, bu değer gaz tüpünden
okunmaktadır. Tüpten okunan değer, düzeltme katsayısı olan ―2‖ ile çarpılarak SO2 gazının
değeri belirlenmiştir. O3 ve SO2 için reaksiyon süreleri göz önüne alınarak her sınıf için 4 adet
ölçüm yapılmıştır.
3.1. AraĢtırma Bölgesinin Tanıtılması
3.1.1. Fatih Ġlçesi
Fatih ilçesi, İstanbul‘un tarihi yarımada olarak bilinen sur içindeki en eski yerleşim yerlerinden
biridir. İstanbul‘un ilk büyük cami ve imaretinin çevresinde oluşan ve şehri fetheden sultanın
lakabını taşıyan Fatih semti, Türk döneminin en ünlü ve simgesel nitelikli yerleşim alanlarından
biridir. İkincil nitelikteki semtler sayılmazsa, Fatih, güneybatıda Bayrampaşa vadisine inen
yamaçlarla Atikali ve Yeni Odalar (yeniçeri kışlaları) önündeki Etmeydanı ve Horhor Semtleri ile
Aksaray‘a bağlanır. Doğuda Saraçhane başı‘ndan Şehzade başı ve Haliç‘e doğru Zeyrek,
Çarşamba ve Yavuz selim, Edirnekapı yönünde de Kara gümrük gibi semtlerle sınırlanır.
50
51
İstanbul‘un dünya ölçeğinde öne çıkmasında önemli bir rolü olan ve kentin kimliğinin
oluşmasında etkin rol oynayan söz konusu kültürel birikimin varlığının yoğun olarak bir arada
yer aldığı en önemli kentsel mekân, tarihi yarımada‘dır. Tarihi yarımada (sur içi) toplam 1562
hektarlık bir alanı kaplamakta olup, İstanbul içindeki konumu diğer bölgelere ve ilçelere göre ―ilk
yerleşim alanı‖ olması açısından farklılık göstermektedir. Tarihi yarımada içinde Fatih ve
Eminönü ilçeleri, yarımadanın kuzeyinde Haliç ve Beyoğlu, doğusunda İstanbul Boğazı,
güneyinde Marmara Denizi, batısında ise Zeytinburnu, Bayrampaşa ve Eyüp ilçeleri
bulunmaktadır. İstanbul coğrafi konum olarak; 28° 01´ ve 29° 55´ doğu boylamları, 41° 31´ ve
40° 28´ kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Fatih; 41˚1' kuzey enlemleri ile 28˚56'doğu
boylamları arasında yer almaktadır. Tarihi yarımadanın 1562 hektarlık alanının 1051 hektarlık
kısmını Fatih kaplamaktadır. 69 mahallesi ile Eyüp, Zeytinburnu, Eminönü ilçeleri, Marmara
Denizi ve Haliç ile sınırlı bir alanda yer almaktadır. Güneyde Marmara, kuzeydoğuda Haliç
kıyılarına inerken yaklaşık 10 km. kaplamaktadır. Şekil 3–1 ve 3–2 de Fatih ilçesinin İstanbul
ilindeki coğrafi konumu ve Fatih ilçesinin haritası verilmektedir. Havariyun kilisesi günümüzdeki
Fatih ilçesinin ilk kurulduğu yer olmuştu. Havariyun kilisesi harap hale gelince Fatih Sultan
Mehmet burayı ilk inşaat yeri olarak seçmiş, kiliseyi yıktırarak Fatih Camiini yaptırmıştı.
Zamanla Fatih Camii çevresinde yeni yeni binalar kurulmuş, böylece ilçenin çekirdeği meydana
gelmiştir. İlçe, Fatih Camiinin bittiği tarihten sonra Fatih adı ile anılmaya başlanmıştır. 18. yy,
İstanbul‘un eski şehri bırakarak kıyılar boyunca, surlar dışında büyümesine tanık olunmaya
başlanmış ancak; Fatih semtin de 18. yy‘ dan sonra fazla bir gelişme görülememiştir. Bu
durumun temel nenleri arasında yeni yerleşim alanları açısından yeterli boş arazinin bulunmayışı
ve iş imkânlarının başka bölgelere doğru kayması olarak gösterilmektedir. 18. yy‘da meydana
gelen yangınlar bu eski yerleşim bölgesinde pek çok yapının tahrip olmasına neden olmuş,
1766‘daki büyük depremde Fatih Külliyesi de büyük ölçüde tahrip olmuş ve cami tümüyle
yıkılmıştır. III. Mustafa (1757–1774) tarafından Fatih camii yeniden yaptırılmıştır. Fatih
1908‘deki Çırçır yangınında büyük ölçüde tahrip olmuş, 31 Mayıs 1918‘deki Cibali yangınında
ise yöredeki binlerce bina yok olmuştur. I. Dünya Savaşı‘ndan önce ortogonal (birbirini dik
açılarla kesen) sistemde bir yol dokusuyla planlanan semtte ahşap yapılar giderek küçük ölçekli
iki-üç katlı apartman ve evlerle yer değiştirmiş; günümüzde hâlâ kullanılan kaymakamlık binası
yapılmış, önüne de Filistin‘de şehit olan ilk Türk havacılarının anıtı dikilmiştir.
51
52
Türkiye‘de yoğun imar hareketlerinin yaşandığı dönemlerde (1954–1960) yapı yoğunluğu
artmaya başlayınca çok katlı beton apartmanlar giderek çoğalmış, semtin eski sakinleri yeni nüfus
karşısında azınlıkta kalmış, çoğu aile Fatih‘i terk etmiştir. Böylece Fatih‘in tarihi dokusu ve sivil
mimarisinin hemen hemen hiçbir izi kalmadığı gibi, sosyal dokusu da tümüyle değişmiştir.
1960‘ta hizmete giren Belediye Sarayı‘nın da etkisiyle, artan nüfus yoğunluğu alt ticaret
bölgelerinin gelişmesini teşvik etmiştir. Fatih ilçesi uzun yıllar İstanbul‘un merkez ilçesi olmuş,
1928 yılında alınan bir kararla ilçe, Fatih ve Eminönü olarak ikiye ayrılmış; bu tarihte Fatih ilçesi
ayrı bir ilçe yapılmıştır. 28.6.1967 tarihli ve 5366 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile ilçedeki bütün
bucaklar kaldırılmıştır. Tarihi yarımada‘nın yüzde yetmişini kaplayan Fatih ilçesi, İstanbul‘un
Türkler tarafından fethedilmesinden yakın zamanlara dek, yüzyıllar boyunca kentin merkezini
oluşturmuştur. Ancak, son elli yıllık dönüşüm süreci içinde bu merkez olma özelliği zayıflamış,
sosyo-ekonomik ve kültürel yapısında değişim görülmeye başlanmıştır. İstanbul İli‘nin son
yıllarda az da olsa nüfus yitirmekte olan ilçelerinden biri de Fatih‘tir. Bunun başlıca nedenleri gelişim alanlarının darlaşması ve ekonomik imkânları gelişenlerin başka semtlere taşınması olarak
görülmektedir. Fatih‘in nüfusu 1997 yılında 432.590‘a, 2000 yılında da 407.991‘e düşmüştür.
1935 yılında İstanbul‘un yaklaşık %20‘sini oluşturan Fatih nüfusu, bu yıllardan sonra azalmaya
başlamış, 2000 yılında da bu oran %4,05‘e kadar düşmüştür. Nüfus artış hızının en yüksek
olduğu yıllar İstanbul için 1950–55 ve 1965–70, Fatih için ise
1945–50 ve 1950–55 yılları arası
olmuştur. Fatih‘te toplam nüfus içinde 15 yaşın altındaki çocuk oranı %26,06, genç nüfus olarak
kabul edilen 15–24 yaş grubu genç nüfus oranı % 19,19, 25–64 yaş grubundaki yetişkin nüfus
oranları %48,57 ve yaşlı nüfus oranı ise %5,29 dur. Türkiye, İstanbul ve Fatih nüfusunun
çoğunluğunu erkekler oluşturmakla birlikte, erkek nüfus oranı Fatih ve Türkiye genelinde %51
civarında iken, bu oran İstanbul‘da biraz daha fazla olup %52 civarındadır. Fatih ilçesindeki
nüfus içinde okuma yazma bilmeyenlerin oranı 1990 yılında %9,13‘dür. Tablo 3–2 de Fatih
ilçesinin nüfus düzeyi yıllara göre değişimi verilmektedir.
52
53
Tablo 3-2: Fatih ilçesinin nüfus düzeyi yıllara göre dağılımı
Yıllar
Türkiye Nüfusu Ġstanbul Nüfusu Fatih ilçe Nüfusu
%
1980
44.736.957
4.741.890
474.578
0,10
1985
50.664.458
5.842.985
497.459
0,085
1990
56.473.035
7.309.190
462.464
0,06
1997
62.810.111
9.189.809
432.590
0,047
2000
67.803.927
10.018.735
403.508
0,04
Fatih İlçesi‘nde ise 1975 yılına kadar nüfus artışı vardır. Ancak, bu tarihten sonra ilçedeki nüfus
düşmeye başlamıştır. 1975 yılında Fatih‘in nüfusu 504.127 sayısına ulaşmışken 2000 yılı Devlet
İstatistik Enstitüsü (DİE) verilerinde göre nüfus 403.508‘e düşmüştür. Öte yandan, Türkiye‘nin
nüfus artış oranı ortalama %11‘lerde iken İstanbul‘un nüfus artış oranı ortalama %25 olarak
görülmektedir. Bu veride İstanbul‘un ani ve hızlı nüfus artışı okunmaktadır. Fatih ilçesi ise 1975
yılına kadar %20‘lere varan nüfus artış oranı ile İstanbul ile paralellik gösterirken bu tarihten
itibaren nüfus kaybetmiş ve nüfus artış oranı eksi değerler almıştır. İlçede ulaşım bakımından,
yoğun bir trafik bulunmaktadır. İstanbul metropoliten alanının en önemli iki ulaşım güzergâhı
olan E–5 ve TEM Otoyolu bağlantı yollarına geçişi sağlayan güzergâhlar Fatih ilçesinde
bulunmaktadır (89,90).
ġekil 3-1: Fatih ilçesinin Ġstanbul deki Konumu
53
54
ġekil3-2: Fatih ilçesi haritası
Fatih ilçesinde örgün eğitim veren Milli Eğitim Bakanlığına bağlı toplam (Resmi+özel) okul
sayısı 94 tür. İlçede toplam 70,682 öğrenci eğitim görürken, 2743 öğretmende görev
yapmaktadır. İlçede toplam 1434 derslik mevcut olup, derslik başına düşen öğrenci sayısı 49 dur.
Tablo 3–3 de Fatih ilçesindeki öğretim kurumlarının mevcut durumu gösterilmektedir.
Tablo 3-3: Fatih ilçesindeki öğretim kurumlarının mevcut durumu
Öğrenci Sayısı
Eğitim
Kademesi
Okul
sayısı Kız
Erkek
Okul öncesi
2
İlköğretim
61
23,723 26,195
Ortaöğretim
24
6,514
Mes.Tek
Orta öğretim
7
Orta öğretim
Toplam
Genel
Toplam
790
1,022
Derslik
Öğretmen Derslik BaĢına
Sayısı
sayısı Öğrenci
Sayısı
ġube
ġube BaĢına
Sayısı Öğrenci
Sayısı
80
57
32
56
32
1,623
867
58
1225
41
6,353
687
381
34
408
32
2,892
3,217
314
36
170
52
117
31
9,406
9,570
1,001
417
46
460
41
94
33,839 35,986
2,704
1,341
52
1741
54
55
3.1.2. Silivri Ġlçesi
Antik çağdaki isminin Selymbria veya Selybria olduğu bilinen kent, doğal bir limana sahip
olması ve önemli ticaret yollarının üzerinde bulunması sebebiyle her dönemde önemini
korumuştur. Silivri şehri bugünkü kasabanın yanındaki koyun doğusunda Marmara'ya hakim 56
m. yüksekliğinde dik ve sarp bir tepenin üzerinde kurulmuştur. Zamanla bu tepenin etrafı surlarla
çevrilmiştir. Bugün bu yere Fatih Mahallesi denilmektedir. Şehir zamanla gelişerek surların
dışına çıkmış ve yayılmıştır. Silivri Marmara Denizi kıyısında (Propontis kıyısında İstanbul
Byzantiun) ve Marmara Ereğlisi (Perintos) arasındadır. Silivri, Marmara Bölgesinde İstanbul
İline bağlı, İstanbul'un 67 km. güneybatısında bulunan sahil kentidir. Tarım arazileri ile birlikte
760 km2 yüzölçümüne sahiptir. 18 köyü ve 8 beldesi bulunmaktadır. Şekil 3–3 ve 3–4 de Silivri
ilçesinin İstanbul ilindeki coğrafi konumu gösterilmektedir. Silivri, Türkiye'de karayolu,
demiryolu ve denizyolu altyapısından yararlanılabilecek ulaşım ağına sahip ender merkezlerden
biri konumundadır. İlçe, Türkiye'yi Avrupa'ya bağlayan önemli karayolları üzerinde
bulunmasının (E–5, TEM) yanında, Türkiye'nin en büyük ticaret merkezi olan İstanbul ve
Kocaeli yarımadasının giriş noktası olma avantajlarına sahiptir. Tüm bunların yanında karayolu
ve denizyoluyla da Marmara Bölgesi'ndeki diğer sanayi bölgelerine yakınlığı, Silivri'ye coğrafi
konum açısından ayrıcalık yaratmaktadır. Silivri'nin coğrafi konumunun getirdiği bir diğer
üstünlük ise gelişen sanayi bölgelerine yakınlığına karşın, sanayileşme sonucu ortaya çıkan
çarpık yapılaşma, çevre kirliliği gibi sorunlardan fazla etkilenmemiş olması, kendi kültür ve
sosyal dokusunu koruma olanağını bulmasıdır. Tarıma dayalı olmasına karşın Silivri
ekonomisinde, imalat sanayi oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Son yıllarda yapılan yatırımlarla
imalat sanayinin, turizm gibi ekonomideki payı giderek artış göstermektedir. İmalat sanayi
sektörlerinden ağaç mobilya, gıda, dokuma ve hazır giyim sektörlerinin Türkiye toplamı içindeki
payları incelendiğinde gıda alt sektörünün yıllar itibariyle yüksek paylara sahip oldukları
görülmektedir. Silivri'nin İstanbul'a yakınlığı ve Avrupa'dan karayoluyla gelen turistin, denizi ilk
defa Silivri'de görmesi, İstanbul'un giriş kapısı olması, sahip olduğu tarihi ve doğa özellikleri
dikkate alındığında turizm konusunda önemli potansiyele sahip olduğu görülmektedir. Ayrıca
Silivri, İstanbul'un diğer yerleşim merkezlerine göre sanayinin getirdiği olumsuzluklardan
etkilenmeyen ender yörelerdendir. Silivri 45 km uzunluğunda sahil şeridine sahiptir.
55
56
Sahil şeridinin bazı alanlarında oluşturulan park ve gezi yerleri ile ilçeye gelen turistlere
dinlenme ve eğlenme imkânı sağlamaktadır. 2004 verilerine göre ilçe nüfusunun yaklaşık %60‘ı
tarımla uğraşmaktadır. Arazi kullanım alanları: Tarla bitkileri ekilen alan:38.870 hektar;
Meyvelikler ile ekile alan 28,6 hektar; Sebzelikler ile ekili olan alan: 675,5 hektar; Çayır-Mera ile
ekili alan: 1.382.334 hektar; Orman Alanları 26.912 hektar‘dır. Bundan başka taze soğan,
enginar, karnı bahar, kabak ve patlıcan gibi sebzeler de az miktarda da olsa ekilmektedir. Kuru
fasulye, nohut, bakla ve şeker pancarı az miktarda da olsa ekilmektedir. Turizm potansiyelinin
artması, sanayinin gelişmesi, göç ve çiftlik turizminin yayılması, tarım arazilerinin bu amaçlara
yönelik kullanımını teşvik etmiş, bu durum da tarım yapılabilir alanların daralmasına neden
olmuştur. Silivri‘de ılıman ve geçit bölge iklimlerinde yetişen her türlü ürün yetiştirilmektedir.
Ağırlıklı olarak üretilen ve gelir elde edilen ürünler karpuz, kavun, domates, taze soğan, buğday,
arpa, mısır ve ayçiçeği gibi ürünlerdir. Silivri‘de üretilen tarım ürünlerinin büyük bir bölümü
yöredeki gıda sanayine ve kooperatifler ya da tüccarlar aracılığıyla tüketim merkezlerine
pazarlanmaktadır. Sebze üretiminde seracılık gelişmemiştir. Değirmen köy‘de seracılık
yapılırken, Çeltik köyünde de kesme çiçek üreticileri cam ve plastik seralarda çiçek üretimi
yapmaktadırlar. Silivri'de hizmet sektörü küçümsenmeyecek bir paya sahiptir. İlçede faaliyete
geçen işletmelerin konumlarına bakıldığında ağırlıklı olarak ticari ve hizmet işletmelerinin büyük
çoğunluğa sahip olduğu görülmektedir. Silivri'de kurulan küçük ve orta ölçekli sanayi işletmeleri
daha çok bölge dışındaki girişimciler tarafından yapılmaktadır. Yeni açılan iş yerleri arasında
toptan ve perakendecilik, marketler, gıda, eğlence, alışveriş, turizm gibi iş alanları toplum
hizmetleri de ön sıralarda yer almaktadır. Silivri coğrafi konumu, ulaşım olanakları, önemli
pazarlara yakınlığının yanı sıra sahip olduğu insan ve fiziki kaynaklarıyla da bölge ve bölge
dışından girişimciler için önemli bir yatırım potansiyeli oluşturmaktadır. İmalat ağırlıklı bölgede
çevre kirliliğine yol açmayacak yatırımların yöresel kalkınmaya getireceği dinamizmin büyük
boyutlarda olacağı düşünülmektedir. Et ve süt üretimini birinci derecede ilgilendiren küçükbaş ve
büyükbaş hayvan varlıkları açısından Silivri‘nin ülkemiz içindeki payı düşük düzeylerde
kalmıştır. Kümes hayvanları ise ilçedeki tavuk çiftliklerinde üretilmektedir. Gelirinin önemli bir
bölümünü hayvancılıktan sağlayan köylerde yem bitkileri üretimi yapılmaktadır. Bölge nüfusu
1989–2000 yılları arasında 15.000'den 45.000'e çıkmıştır.
Bu yerleşik nüfusu ifade etmektedir. Nüfusta yaz-kış, gece-gündüz değişimi kent hizmetlerinde
etkili olmaktadır. Silivri‘nin en son 2000 yılında yapılan nüfus sayımında ilçede 108.155 kişinin
56
57
yaşadığı belirlenmiştir. 2000 sayımlarına göre Silivri merkezinde nüfus 44.530, beldelerde
41.669, köylerde 21.956 kişinin yaşadığı tespit edilmiştir. 2000 yılı tahminlerine göre Silivri‘nin
nüfusu İstanbul nüfusunun yüzde 1 ‗sini, Türkiye nüfusunun ise yüzde 0.18 ‗ini oluşturmaktadır.
Silivri‘de
nüfus
yoğunluğu
Türkiye‘ye
oranla
yüksek
olmakla
birlikte
İstanbul‘la
karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. İstanbul‘da nüfus hızlı göçün de etkisiyle düzenli olarak
artarken, Silivri‘de nüfus artışı 1985 yılına dek düşük bir oranda kalmıştır. Sonraki dönemlerde
ise Silivri nüfusu sağlıksız bir biçimde yüksek oranlarda artmış ve 1990–1995 yılları arasında
yaklaşık yüzde 157‘ye erişmiştir. Silivri‘nin merkezi göç almasına ve nüfusunun hızla artmasına
karşın, ilçe geleneksel
kır-kent nüfus yapısını tamamen yitirmemiştir. Kırsal alanlarda
yaşayanların oranın yüksekliği tarımın ilçe ekonomisindeki ağırlığının ve Silivri‘nin henüz sanayi
bölgesine dönüşmemesinin bir sonucudur. Gelişmiş ulaşım yapısı ve büyük merkezlere yakınlık
kırsal alandan kentsel alana göçü engelleyen en önemli faktör olmaktadır. Ancak arazi
fiyatlarının çok hızlı yükselmesi sonucu kırsal alandaki nüfusun mülkünü satarak geleneksel
yaşam biçimlerini terk etme eğilimini arttırmaktadır. Tablo 3–4 de Silivri ilçesinin nüfusu ile
ilgili veriler gösterilmektedir.
Tablo 3-4: Silivri ilçesinin nüfus bilgileri
Yıl (KiĢi)
Nüfus Bilgileri
1997
2000
Şehir Merkezi
38,923
44,530
Köyler
19,330
21,956
Beldeler
37,361
41,669
Toplam
95,623
108,155
Silivri'de yağışlar sonbaharda başlamakta ve özellikle kış aylarında yoğunlaşmaktadır. Bölgede
Trakya ikliminin özellikleri görülmektedir. Kışlar genellikle soğuk ve yağışlı, yazlar ılıktır. Yıllık
ortalama yağış miktarı 600–700 mm'dir. Kuzeye ve batıya gidildikçe kara ikliminin etkileri
artmaktadır. Yıllık ısı ortalaması 13,7 oC dir.
57
58
En sıcak ay (35,4 oC ) Ağustos, en soğuk ay ise (ortalama 2,0 oC) Şubat aylarıdır. Yıllık rutubet
ortalaması %77, yağış ortalaması ise 691,4 mm'dir. Silivri, okuma-yazma bilmeyen ve
ilköğrenim mezunu olanların nüfusa oranı açısından Türkiye'nin birçok gelişmiş il ve ilçe
merkezine göre daha iyi durumdadır. Silivri nüfusu içinde yüksek öğrenim mezunlarının Türkiye
ortalamasının yaklaşık iki katı olması Silivri'nin yetişmiş insan kaynakları açısından önemli
üstünlüklere sahip olduğu görüşünü pekiştirmektedir. Tablo 3–5 de Silivri ilçesindeki öğretim
kurumlarının mevcut durumu gösterilmektedir (91).
Tablo 3-5: Silivri ilçesindeki öğretim kurumlarının mevcut durumu
Eğitim Kademesi
Öğrenci Sayısı
Öğretmen Sayısı
Derslik sayısı
İlköğretim
17.292
699
671
Ortaöğretim
3.467
170
124
Orta
1.852
101
84
Yaygın eğitim kurum
1.578
9
20
Genel Toplam
24.406
1012
905
Mes.Tek
öğretim
Tablo 3-4: Silivri ilçe haritası
58
59
Tablo 3-5: Silivri ilçe haritası
59
60
4. BULGULAR
Çalışmada İstanbul ili Fatih ve Silivri ilçelerinden seçilen toplam 20 okul tablo 4–1 de
gösterilmektedir.
Tablo 4-1: Fatih ve Silivri ilçelerinde seçilen okullar
Sıra No
Fatih Ġlçesinde seçilen okullar
Sıra
Silivri Ġlçesinde seçilen okullar
No
1
Kocamustafa Paşa İ.Ö.O
1
Gümüşyaka H.Ahmet Saliha Ölçer İ.Ö.O
2
Çapa İ.Ö.O
2
Fevzi Paşa İ.Ö.O
3
Aksaray Mahmudiye İ.Ö.O
3
Değirmenköy Atatürk İ.Ö.O
4
Çapa Atatürk İ.Ö.O
4
80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O
5
Gazi İ.Ö.O
5
Piri Mehmet Paşa İ.Ö.O
6
Hekimoğlu Alipaşa İ.Ö.O
6
Turgut Reis İ.Ö.O
7
Vedide Baha Pars İ.Ö.O
7
Gazi paşa İ.Ö.O
8
Emin Ali Yaşin
8
Nurullah Baldöktü İ.Ö.O
9
Genç Osman İ.Ö.O
9
Hasan Özvarnalı İ.Ö.O
10
Sancaktar Hayrettinpaşa İ.Ö.O
10
Mimar Sinan İ.Ö.O
Ölçüm yapılan okulların yaşı en az 1 yıl en çok 133 yıl arasında değişim gösterdiği, bina yaş
ortalamasının 38±32 yıl olduğu belirlenmiştir. Ölçüm yapılan okulların ısınma amacıyla 11‘i
(%55) doğal gaz, 7‘si (%35) kömür, 2‘si de (%10) fuel-oil kullandıkları tespit edilmiştir.
Okullardaki derslik sayıları 6 ile 29 arasında değişmekte olup, ortalama derslik sayısı 19,8± 5,8
dir. Ölçüm yapılan sınıflardaki öğrenci sayıları minimum 19, maksimum 49 olup, ortalaması
34,6±8,41 olarak bulunmuştur. Ölçüm yapılan sınıflardaki hacimlere bakıldığında minimum
51,20 m3, maksimum 235 m3, ortalaması 108,43±43,54 m3 olarak bulunmuştur. Ölçüm yapılan
sınıflardaki öğrenci başına düşen hava hacmi minimum 1,28 m3 hava /kişi, maksimum 5,60
m3hava/kişi olup, ortalaması 3,25±1,25 m3hava/kişi dir.
60
61
Sınıflardaki pencerelerde kullanılan malzeme cinslerine göre değerlendirme yapıldığında, 18
okulda (%90) PVC, 1 okulda (%5) ahşap ve 1 okulda da (%5) alüminyum kullanıldığı;
sınıflardaki pencerelerin 19 okulda (%95) günde birden fazla açıldığı, 1 okulda da (%5) günde bir
kez açıldığı tespit edilmiştir. Sınıflarda kullanılan sıra malzemeleri incelendiğinde 6 okulda
(%30) kaplama ahşap, 5 okulda (%25) werzalit, 3 okulda (%15) normal ahşap ve 6 okulda (%30)
örtü kullanıldığı belirlenmiştir. 18 okulda (%90) ölçümden bir önceki gün temizlik yapılırken, 2
okulda (%10) temizliğin geçen hafta yapıldığı; zemin temizliğinin ise 15 okulda (%75) günde bir
kez yapılırken, 5 okulda (%25) haftada bir kez yapıldığı belirlenmiştir. Ölçüm yapılan sınıfların
19 unda (%95) zemin kaplaması olarak taş kullanılırken, 1 sınıfta (%95) beton kaplama
bulunmaktadır. Ölçüm yapılan sınıfların tamamında (%100) duvar boyası olarak yağlı boya
kullanıldığı; 18 sınıfta (%90) yazı malzemesi türü olarak tebeşir, 2 sınıfta ise (%10) board marker
kullanıldığı belirlenmiştir. Ölçüm yapılan sınıfların 16 tanesinin (%80) 1 yıl içinde boyandığı, 2
tanesinin (%10) son 3 ay içinde boyandığı, 1 tanesinde (%5) tadilat, 1 tanesinde ise (%5) tül
değişikliği yapıldığı belirlenmiştir. 19 sınıfta son 1 ay içinde (%95) herhangi bir değişik koku
duyulmaz iken, 1 okulda (%5) alışık olunmayan gaz koku su hissedildiği tespit edilmiştir. Ölçüm
yapılan
sınıflardaki
öğretmenlerin
tamamı
(%100)
sınıf
hava
kalitesini
iyi
olarak
değerlendirmiştir.
Çalışmada CO,CO2, VOC sıcaklık ve nem IAQRAE (Indoor air quality monitor) cihazı ile
ölçülmüştür. Tablo 4–2 de tüm okullarda gerçekleştirilen ölçümler sonucunda elde edilen veriler
kullanılarak CO, CO2, VOC, sıcaklık ve nem değerleri değişimi gösterilmektedir.
61
62
Tablo 4-2: Tüm Okullardaki ölçüm sonuçları değerlendirmesi
Parametre
Numune sayısı
Minimum
Maksimum
Ortalama
Standart
sapma
CO (ppm)
800
0,3
2,9
1,61
0,52
VOC (ppm)
800
0
9,27
0,9
1,58
CO2 (ppm)
800
662
4702
2175,61
880,74
Sıcaklık (oC)
800
15,3
27,2
49,59
1,87
Nem (%)
800
37
65
22,98
4,57
Çalışmada Ozon (O3) ve Kükürt dioksit (SO2) gazları detektör tüpü vasıtasıyla ölçülmüş olup,
değişim değerleri tablo 4–3 de gösterilmektedir.
Tablo 4-3: Tüm Okullardaki SO2 ve O3 ölçüm sonuçları değerlendirmesi
Parametre
Numune sayısı
Minimum
Maksimum
Ortalama
Standart
sapma
SO2 (ppm)
20
10
25
16,2
4,27
O3 (ppm)
20
0,01
0,09
3,21
0,23
Sınıf içinde ortalama CO en yüksek 2,52 ppm olarak Fatih ilçesi Aksaray Mahmudiye İlköğretim
okulunda, ölçülen maksimum değer 2,9 ppm ile Silivri ilçesi Mimar Sinan İlköğretim okulunda,
ölçülen minimum değer ise 0,3 ppm ile Fatih ilçesi Genç Osman ilköğretim okulunda
ölçülmüştür.
Sınıf içinde ortalama VOC en yüksek 5,03 ppm olarak Silivri ilçesi Mimar Sinan İlköğretim
okulunda, ölçülen Maksimum değer 9,27 ppm olarak yine aynı okulda ölçülürken, ölçülen
minumum değer olarak Fatih ilçesinde Sancaktar Hayrettin Paşa, Emin Ali Yaşin ve Çapa
İlköğretim; Silivri ilçesinde ise Gazi İlköğretim 80. yıl Cumhuriyet ve Fevzi Paşa İlköğretim
okullarında VOC değeri O ppm olarak bulunmuştur.
62
63
Sınıf içinde ortalama CO2 en yüksek 4122 ppm olarak Fatih ilçesi Aksaray Mahmudiye
İlköğretim okulunda, ölçülen maksimum değer 4702 ppm ile yine aynı okulda, ölçülen minimum
değer ise 662 ppm ile Fatih ilçesi Çapa Atatürk ilköğretim okulunda ölçülmüştür.
Sınıf içinde ortalama nem en yüksek %57,85 olarak Silivri ilçesi 80.yıl Cumhuriyet İlköğretim
okulunda, ölçülen maksimum değer %60 ile yine aynı okulda, ölçülen minimum değer ise %37
ile Fatih ilçesi Gazi ilköğretim okulunda ölçülmüştür.
Sınıf içinde ortalama sıcaklık en yüksek 26,71 oC olarak Silivri ilçesi Hasan Özvarnalı İlköğretim
okulunda, ölçülen maksimum değer 27,2 oC ile yine aynı okulda, ölçülen minimum değer ise 15,3
o
C ile Fatih ilçesi Aksaray Mahmudiye ilköğretim okulunda ölçülmüştür.
Okullarda yapılan ölçümler sonucunda en düşük O3 konsantrasyonu 0,011 ppm ile Silivri ilçesi
80. Yıl Cumhuriyet İlköğretim okulunda, en yüksek değer ise Fatih ilçesi Gazi İlköğretim
okulunda 0,09 ppm olarak bulunmuştur.
4.1. Sınıfların Ġç Ortam Hava Kirleticileri Yönünde Değerlendirilmesi
4.1.1. Karbon Monoksit
CO konsantrasyonu insan aktivitelerine ve yoğunluğuna bağlı olarak kapalı ortamlarda artış
göstermektedir. Yapılan ölçümler sonucunda 20 sınıftan 18‘inde ölçüm sırasında pencereler
kapalı durumda olup, CO değerinin zaman ile artış gösterdiği belirlenmiştir.
Şekil 4–1 de okullarda ölçüm sonucunda bulunan ortalama CO değerlerinin zaman ile değişim
grafiği verilmektedir. Ölçümler sonucunda Fatih ilçesinde Çapa ilköğretim okulunda ölçüm
sırasında, Silivri ilçesinde ise 80. Yıl Cumhuriyet ilköğretim okulunda
Ölçüm başlangıcında sınıflardaki pencerelerin açılması sonucunda CO değerinin hızlı bir düşüş
gösterdiği belirlenmiştir. Şekil 4–2 de Çapa ilköğretim okulu, şekil 4–3 de ise 80. Yıl Cumhuriyet
ilköğretim okullarında ki CO değişimi verilmektedir.
63
64
ġekil 4-1: Okullardaki ortalama CO değerlerinin zamanla değiĢimi
Ortalama CO değişimi
2
CO ppm
1,8
1,6
1,4
1,2
Ortalama CO
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39
Süre (dk)
ġekil 4-2: Çapa Ġ.Ö.O CO değerlerinin zamanla değiĢimi
CO
2
ppm
1,5
1
CO
0,5
0
1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40
Ölçüm sayısı
64
65
ġekil 4-3: 80.Yıl Cumhuriyet Ġ.Ö.O CO değerlerinin zamanla değiĢimi
ppm
CO
2,5
2
1,5
1
0,5
0
CO
1
5
9 13 17 21 25 29 33 37
Ölçüm sayısı
Tablo 4–4 de ölçüm yapılan her bir okuldan elde edilen CO değerlerinin ortalama, minimum,
maksimum ve standart sapma değerleri verilmektedir.
65
66
Tablo 4-4:Okullarda ölçülen CO değerleri
Okul Adı
CO (ppm)
Ortalama
Standart sapma
Maksimum
Minimum
Kocamustafa Paşa İ.Ö.O
1,7
0,27
1,70
0,06
Çapa İ.Ö.O
1,33
0,09
1,50
1,10
Aksaray Mahmudiye İ.Ö.O
2,52
0,23
2,70
1,30
Çapa Atatürk İ.Ö.O
1,67
0,26
2,30
1,20
Gazi İ.Ö.O
1,71
0,24
2,00
1,20
Hekimoğlu Alipaşa İ.Ö.O
1,28
0,17
1,50
0,90
Vedide Baha Pars İ.Ö.O
2,32
0,17
2,70
2,00
Emin Ali Yaşin İ.Ö.O
1,72
0,11
2,00
1,50
Genç Osman İ.Ö.O
1,09
0,21
1,40
0,30
Sancaktar Hayrettinpaşa
1,20
0,21
1,60
0,60
Gümüşyaka Saliha Ölçer
1,11
0,11
1,30
0,90
Fevzi Paşa İ.Ö.O
1,20
0,11
1,40
1,00
Değirmenköy İ.Ö.O
1,14
0,18
1,50
0,90
80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O
1,13
0,19
1,80
0,90
Piri Mehmet Paşa İ.Ö.O
1,71
0,54
2,40
0,90
Turgut Reis İ.Ö.O
1,57
0,15
1,90
1,30
Gazi Paşa İ.Ö.O
1,26
0,14
1,50
1,00
Nurullah Baldöktü İ.Ö.O
2,07
0,18
2,30
1,7
Hasan Özvarnalı İ.Ö.O
2,27
0,32
2,80
1,80
Mimar Sinan İ.Ö.O
2,48
0,26
2,90
2,0
66
67
4.1.2. Uçucu Organik BileĢikler (Volatile Organic Compounds, VOC)
Uçucu organik bileşikler iç ortamda çok çeşitli kaynaklardan oluşurken, ortamda uzun süre
kalarak birikimde yapabilmektedir. Yapılan ölçümler sırasında pencereleri kapılı durumda olan
18 sınıftaki VOC konsantrasyonu zaman ile değişim grafiği şekil 4–4 de gösterilmektedir.
Grafikte de görüldüğü gibi VOC düzeyi sadece 7–10 dakika aralığında azalma gösterdikten sonra
zamanla artış göstermektedir. Ölçümler sırasında pencereleri açık durumda olan Çapa ilköğretim
ve 80. Yıl Cumhuriyet ilköğretim okullarında VOC düzeyi ilk ölçüme başlandığı andan itibaren
düşüşe geçtiği belirlenmiştir. Şekil 4–5 ve şekil 4–6 de Çapa ilköğretim ve 80. Yıl Cumhuriyet
ilköğretim okullarında ki VOC, değişim düzeyi gösterilmektedir.
ġekil 4-4: Okullardaki ortalama VOC değerlerinin zamanla değiĢimi
Ortalama VOC değişim
1,4
1,2
ppm
1
0,8
VOC
0,6
0,4
0,2
0
1 3
5 7
9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39
Süre (dk)
67
68
ġekil 4-5: Çapa Ġ.Ö.O VOC değerlerinin zamanla değiĢimi
VOC
0,2
0,15
ppm
0,1
VOC
0,05
0
1
5
9 13 17 21 25 29 33 37
Ölçüm sayısı
ġekil 4-6: 80.Yıl Cumhuriyet Ġ.Ö.O VOC değerlerinin zamanla değiĢimi
VOC
0,035
0,03
0,025
ppm
0,02
0,015
VOC
0,01
0,005
0
-0,005 1
4
7
10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40
ölçüm sayısı
Tablo 4–5 de ölçüm yapılan her bir okuldan elde edilen CO değerlerinin ortalama, minimum,
maksimum ve standart sapma değerleri verilmektedir.
68
69
Tablo 4-5: Okullarda ölçülen VOC değerleri
Okul Adı
VOC (ppm)
Ortalama
Standart sapma
Maksimum
Minimum
Kocamustafa Paşa İ.Ö.O
0,06
0,01
0,22
0,01
Çapa İ.Ö.O
0,01
0,001
0,05
-
Aksaray Mahmudiye İ.Ö.O
0,05
0,02
0,18
0,02
Çapa Atatürk İ.Ö.O
0,03
0,001
0,17
0,01
Gazi İ.Ö.O
0,07
0,006
0,31
0,01
Hekimoğlu Alipaşa İ.Ö.O
0,06
0,005
0,18
0,01
Vedide Baha Pars İ.Ö.O
1,02
0,04
1,12
0,91
-
-
-
-
0,15
0,011
0,51
0,04
Sancaktar Hayrettinpaşa
-
-
-
-
Gümüşyaka Saliha Ölçer
0,97
0,66
1,83
0,15
Fevzi Paşa İ.Ö.O
0,02
0,001
0,57
-
Değirmenköy İ.Ö.O
0,86
0,33
1,29
0,18
80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O
0,12
0,14
0,44
-
Piri Mehmet Paşa İ.Ö.O
1,78
0,61
2,37
0,61
0,2145
0,11
0,59
0,05
0,4
0,12
0,76
-
Nurullah Baldöktü İ.Ö.O
3,33
1,31
4,53
1,11
Hasan Özvarnalı İ.Ö.O
4,16
1,00
5,42
1,53
Mimar Sinan İ.Ö.O
5,15
1,32
9,27
1,58
Emin Ali Yaşin İ.Ö.O
Genç Osman İ.Ö.O
Turgut Reis İ.Ö.O
Gazi Paşa İ.Ö.O
69
70
4.1.3. Karbon dioksit (CO2)
Karbon dioksit (CO2) kapalı ortamlarda başta yanma ürünlerinde oluşmakla beraber, dış
ortamdan da iç ortama giriş yapabilmektedir. Ayrıca kapalı ortamdaki insan sayısının artmasıyla
beraber, soluk alma sayıları da artmakta, bu durumda ortama salınan CO2 konsantrasyonunun
artmasına ve özellikle havalandırma yapılmaması durumunda ortamda zamanla birikim yaparak
daha yüksek seviyelere ulaşılmasına neden olmaktadır. Yapılan ölçümler sırasında pencereleri
kapılı durumda olan 18 sınıftaki CO2 konsantrasyonu zaman ile değişim grafiği şekil 4–7 de
gösterilmektedir. Ölçümler sırasında pencereleri açık durumda olan Çapa ilköğretim okulunda
CO2 konsantrasyonu zamanla azalma gösterirken, 80. Yıl Cumhuriyet ilköğretim okullunda CO2
düzeyi kısa bir artıştan sonra yatay bir seyir izlemektedir. Şekil 4–8 ve şekil 4–9 da Çapa
ilköğretim ve 80. Yıl Cumhuriyet ilköğretim okullarında ki CO2 değişim düzeyi gösterilmektedir.
ġekil 4-7: Okullardaki ortalama CO2 değerlerinin zamanla değiĢimi
Ortalama CO2 değişim
3000
2500
ppm
2000
1500
CO2
1000
500
0
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39
Süre (dk)
70
71
ġekil 4-8: Çapa Ġ.Ö.O CO2 değerlerinin zamanla değiĢimi
ppm
CO2
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
CO2
1
4
7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40
Ölçüm sayısı
ġekil 4-9: 80.Yıl Cumhuriyet Ġ.Ö.O CO2 değerlerinin zamanla değiĢimi
CO2
4000
ppm
3000
2000
CO2
1000
0
1
5
9 13 17 21 25 29 33 37
Ölçüm sayısı
Tablo 4–6 de ölçüm yapılan her bir okuldan elde edilen CO2 değerlerinin ortalama, minimum,
maksimum ve standart sapma değerleri verilmektedir.
71
72
Tablo 4-6: Okullarda ölçülen CO2 değerleri
Okul Adı
CO2 (ppm)
Ortalama
Standart sapma
Maksimum
Minimum
Kocamustafa Paşa İ.Ö.O
2910,42
476,82
3560,00
1940,00
Çapa İ.Ö.O
1645,27
183,76
1980,00
1058,00
Aksaray Mahmudiye İ.Ö.O
4122,17
496,05
4702,00
3001,00
Çapa Atatürk İ.Ö.O
828,05
107,67
1147,00
662,0
Gazi İ.Ö.O
2216,40
455,87
2924,00
782,00
Hekimoğlu Alipaşa İ.Ö.O
1585,15
211,42
2181,00
1263,00
Vedide Baha Pars İ.Ö.O
4026,95
457,74
4613,00
211,42
Emin Ali Yaşin İ.Ö.O
1575,07
123,47
1739,00
1321,00
Genç Osman İ.Ö.O
1964,85
103,58
2109,00
1653,00
Sancaktar Hayrettinpaşa
1728,10
74,10
1829,00
1568,00
Gümüşyaka Saliha Ölçer
1589,25
283,44
1862,00
829,00
Fevzi Paşa İ.Ö.O
1696,47
267,96
1951,00
1001,00
Değirmenköy İ.Ö.O
2273,27
84,49
2522,00
2098,00
80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O
2709,57
274,50
2989,00
2015,00
Piri Mehmet Paşa İ.Ö.O
2661,47
507,59
3042,00
1410,00
Turgut Reis İ.Ö.O
1525,92
122,09
1899,00
1286,00
Gazi Paşa İ.Ö.O
1346,82
180,71
1545,00
1027,00
Nurullah Baldöktü İ.Ö.O
2007,57
260,92
2442,00
1221,00
Hasan Özvarnalı İ.Ö.O
2129,15
400,28
2489,00
1159,00
Mimar Sinan İ.Ö.O
2970,25
278,65
3434,00
2047,00
72
73
4.1.4. Nem
Havadaki su buharı miktarı nem olup, insan sağlığı açısından havada belli oranda nem bulunması
gerekmektedir. Yapılan ölçümler sırasında pencereleri kapılı durumda olan 18 sınıftaki nem
düzeyinin zaman ile değişim grafiği şekil 4–10 da gösterilmektedir. Ortamdaki nemin sabit bir
seviyede tutulması için ortama belli miktarlarda su ilavesi yapılması gerekmektedir. Aksi
takdirde ortamdaki nem düzeyi zamanla azalma göstermektedir. Şekil 4–11 ve şekil 4–12 de
ölçüm sırasında pencereleri açık durumda olan Çapa ilköğretim ve 80. Yıl Cumhuriyet ilköğretim
okullarında ki nem değişim düzeyi gösterilmektedir.
ġekil 4-10: Okullardaki ortalama Nem değerlerinin zamanla değiĢimi
Ortalama Nem değişimi
53
52
%Nem
51
50
Nem
49
48
47
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39
Süre (dk)
73
74
ġekil 4-11: Çapa Ġ.Ö.O Nem değerlerinin zamanla değiĢimi
%Nem
Nem
45
44
43
42
41
40
39
38
37
Nem
1
4
7
10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40
Ölçüm sayısı
ġekil 4-12: 80.Yıl Cumhuriyet Ġ.Ö.O Nem değerlerinin zamanla değiĢimi
%Nem
Nem
61
60
59
58
57
56
55
54
53
52
51
50
Nem
1
4
7
10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40
Süre (dk)
Tablo 4–7 da ölçüm yapılan her bir okuldan elde edilen Nem değerlerinin ortalama, minimum,
maksimum ve standart sapma değerleri verilmektedir.
74
75
Tablo 4-7: Okullarda ölçülen Nem değerleri
Okul Adı
Nem (%)
Ortalama
Standart sapma
Maksimum
Minimum
Kocamustafa Paşa İ.Ö.O
46,35
1,16
49,00
41,00
Çapa İ.Ö.O
45,05
2,57
51,00
41,00
Aksaray Mahmudiye İ.Ö.O
52,30
3,37
65,00
50,00
Çapa Atatürk İ.Ö.O
41,65
1,00
44,00
40,00
Gazi İ.Ö.O
45,00
2,08
49,00
37,00
Hekimoğlu Alipaşa İ.Ö.O
44,67
1,36
51,00
44,00
Vedide Baha Pars İ.Ö.O
51,45
0,50
52,00
51,00
Emin Ali Yaşin İ.Ö.O
45,32
0,65
48,00
45,00
Genç Osman İ.Ö.O
46,10
0,63
48,00
45,00
Sancaktar Hayrettinpaşa
45,10
1,17
49,00
44,00
Gümüşyaka Saliha Ölçer
52,67
0,47
53,00
52,00
Fevzi Paşa İ.Ö.O
51,72
0,50
53,00
51,00
Değirmenköy İ.Ö.O
51,10
2,08
59,00
50,00
80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O
55,87
1,17
60,00
54,00
Piri Mehmet Paşa İ.Ö.O
52,45
0,90
54,00
51,0
Turgut Reis İ.Ö.O
48,62
0,89
51,00
47,00
Gazi Paşa İ.Ö.O
50,17
0,90
54,00
49,00
Nurullah Baldöktü İ.Ö.O
54,12
0,40
56,00
54,00
Hasan Özvarnalı İ.Ö.O
54,72
0,50
56,00
54,00
Mimar Sinan İ.Ö.O
55,52
1,44
62,00
54,00
75
76
4.1.5. Sıcaklık
Yapılan ölçümler sırasında pencereleri kapılı durumda olan 18 sınıftaki sıcaklık düzeyinin zaman
ile değişim grafiği şekil 4–13 da gösterilmektedir. Şekil 4–14 ve şekil 4–15 de ölçüm sırasında
pencereleri açık durumda olan Çapa ilköğretim ve 80. Yıl Cumhuriyet ilköğretim okullarında ki
sıcaklık değişim düzeyi gösterilmektedir.
Tablo 4–8 de ölçüm yapılan her bir okuldan elde
edilen Sıcaklık değerlerinin ortalama, minimum, maksimum ve standart sapma değerleri
verilmektedir.
ġekil 4-13: Okullardaki ortalama Nem değerlerinin zamanla değiĢimi
Ortalama Sıcaklık değişimi
24
23,5
Sıcaklık (0C)
23
22,5
22
Sıcaklık
21,5
21
20,5
20
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39
Süre (dk)
76
77
ġekil 4-14: Çapa Ġ.Ö.O Sıcaklık değerlerinin zamanla değiĢimi
Sıcaklık
24
Sıcaklık (0C)
23,8
23,6
23,4
Sıcaklık
23,2
23
22,8
1
4
7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40
Ölçüm sayısı
ġekil 4-15: 80.Yıl Cumhuriyet Ġ.Ö.O Sıcaklık değerlerinin zamanla değiĢimi
0C
Sıcaklık
21,5
21
20,5
20
19,5
19
18,5
18
Sıcaklık
1
5
9 13 17 21 25 29 33 37
Ölçüm sayısı
77
78
Tablo 4-8: Okullarda ölçülen Sıcaklık değerleri
Okul Adı
Sıcaklık (0C)
Ortalama
Standart sapma
Maksimum
Minimum
Kocamustafa Paşa İ.Ö.O
21,90
0,97
22,90
19,80
Çapa İ.Ö.O
23,20
0,90
24,10
20,60
Aksaray Mahmudiye İ.Ö.O
52,30
3,37
21,60
15,30
Çapa Atatürk İ.Ö.O
23,65
0,16
23,90
23,30
Gazi İ.Ö.O
22,61
1,27
23,80
19,50
Hekimoğlu Alipaşa İ.Ö.O
44,67
1,36
51,00
44,00
Vedide Baha Pars İ.Ö.O
22,95
0,44
23,40
21,80
Emin Ali Yaşin İ.Ö.O
23,37
0,29
23,80
22,80
Genç Osman İ.Ö.O
21,01
0,40
21,30
19,70
Sancaktar Hayrettinpaşa
22,74
0,55
23,20
21,20
Gümüşyaka Saliha Ölçer
21,21
0,31
21,50
20,40
Fevzi Paşa İ.Ö.O
20,36
0,09
20,40
19,90
Değirmenköy İ.Ö.O
22,23
0,94
22,90
19,30
80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O
20,96
0,42
21,20
19,40
Piri Mehmet Paşa İ.Ö.O
23,72
0,54
24,30
22,30
Turgut Reis İ.Ö.O
24,24
0,15
24,30
23,60
Gazi Paşa İ.Ö.O
22,81
0,78
23,30
20,70
Nurullah Baldöktü İ.Ö.O
26,00
0,19
26,20
25,60
Hasan Özvarnalı İ.Ö.O
26,71
0,51
27,20
25,20
Mimar Sinan İ.Ö.O
26,28
0,47
26,60
24,30
78
79
4.1.6. Ozon (O3)
Yapılan ölçümler sırasında pencereleri kapılı durumda olan 18 sınıftaki O3 düzeyinin değişim
grafiği şekil 4–16 da gösterilmektedir. Şekil 4–17 ve şekil 4–18 de ölçüm sırasında pencereleri
açık durumda olan Çapa ilköğretim ve 80. Yıl Cumhuriyet ilköğretim okullarında ki O3 değişim
düzeyi gösterilmektedir. Tablo 4–9 de ölçüm yapılan her bir okuldan elde edilen O3 değerlerinin
ortalama, minimum, maksimum ve standart sapma değerleri verilmektedir.
ġekil 4-16:Okullardaki ortalama O3 değerleri değiĢimi
Ortalama Ozon değişimi
0,032
0,031
ppm
0,03
0,029
Ozon
0,028
0,027
0,026
1
2
3
4
Ölçüm sayısı
79
80
ġekil 4-17: Çapa Ġ.Ö.O O3 değerleri değiĢimi
O3
0,035
0,03
0,025
ppm 0,02
O3
0,015
0,01
0,005
0
1
2
3
4
Ölçüm sayısı
ġekil 4-18: 80.Yıl Cumhuriyet Ġ.Ö.O O3 değerleri değiĢimi
O3
0,025
0,02
O3 ppm
0,015
O3
0,01
0,005
0
1
2
3
4
Ölçüm sayısı
80
81
Tablo 4-9: Okullarda ölçülen O3 değerleri
Okul Adı
O3 (ppm)
Ortalama
Standart sapma
Maksimum
Minimum
Kocamustafa Paşa İ.Ö.O
0,021
0,008
0,03
0,01
Çapa İ.Ö.O
0,016
0,004
0,02
0,01
Aksaray Mahmudiye İ.Ö.O
0,015
0,006
0,02
0,01
Çapa Atatürk İ.Ö.O
0,027
0,005
0,03
0,02
Gazi İ.Ö.O
0,04
0,005
0,04
0,03
Hekimoğlu Alipaşa İ.Ö.O
0,013
0,004
0,02
0,01
Vedide Baha Pars İ.Ö.O
0,017
0,005
0,02
0,01
Emin Ali Yaşin İ.Ö.O
0,014
0,005
0,02
0,01
Genç Osman İ.Ö.O
0,017
0,005
0,02
0,01
Sancaktar Hayrettinpaşa
0,018
0,005
0,02
0,01
Gümüşyaka Saliha Ölçer
0,017
0,005
0,02
0,01
Fevzi Paşa İ.Ö.O
0,017
0,005
0,02
0,01
Değirmenköy İ.Ö.O
0,04
0,005
0,04
0,04
80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O
0,012
0,004
0,02
0,01
Piri Mehmet Paşa İ.Ö.O
0,072
0,009
0,08
0,06
Turgut Reis İ.Ö.O
0,023
0,004
0,03
0,02
Gazi Paşa İ.Ö.O
0,026
0,004
0,03
0,02
Nurullah Baldöktü İ.Ö.O
0,06
0,008
0,07
0,05
Hasan Özvarnalı İ.Ö.O
0,013
0,004
0,02
0,01
Mimar Sinan İ.Ö.O
0,022
0,004
0,03
0,02
81
82
4.1.7. Kükürt dioksit (SO2)
Yapılan ölçümler sırasında pencereleri kapılı durumda olan 18 sınıftaki SO2 düzeyinin değişim
grafiği şekil 4–19 da gösterilmektedir. Şekil 4–20 ve şekil 4–21 de ölçüm sırasında pencereleri
açık durumda olan Çapa ilköğretim ve 80. Yıl Cumhuriyet ilköğretim okullarında ki SO2 değişim
düzeyi gösterilmektedir. Tablo 10 da ölçüm yapılan her bir okuldan elde edilen SO2 değerlerinin
ortalama, minimum, maksimum ve standart sapma değerleri verilmektedir.
ġekil 4-19: Okullardaki ortalama SO2 değerleri değiĢimi
Ortalama SO2 değişimi
16,6
16,4
16,2
ppm16
SO2
15,8
15,6
15,4
15,2
1
2
3
4
Ölçüm sayısı
82
83
ġekil 4-20: Çapa Ġ.Ö.O SO2 değerleri değiĢimi
SO2
18,2
18
SO2 ppm
17,8
17,6
17,4
17,2
SO2
17
16,8
16,6
16,4
1
2
3
4
Ölçüm sayısı
ġekil 4-21: 80.Yıl Cumhuriyet Ġ.Ö.O SO2 değerleri değiĢim
SO2 ppm
SO2
10,2
10
9,8
9,6
9,4
9,2
9
8,8
8,6
8,4
SO2
1
2
3
4
Ölçüm sayısı
83
84
Tablo 4-10: Okullarda ölçülen SO2 değerleri
Okul Adı
SO2 (ppm)
Ortalama
Standart sapma
Maksimum
Minimum
Kocamustafa Paşa İ.Ö.O
14,75
0,5
15
14
Çapa İ.Ö.O
10,75
0,5
11
10
Aksaray Mahmudiye İ.Ö.O
15,75
0,5
16
15
Çapa Atatürk İ.Ö.O
17,75
0,5
18
17
Gazi İ.Ö.O
13,5
1,00
15
12
Hekimoğlu Alipaşa İ.Ö.O
17,5
0,58
18
17
Vedide Baha Pars İ.Ö.O
14,75
0,5
15
14
Emin Ali Yaşin İ.Ö.O
18,75
0,5
19
18
Genç Osman İ.Ö.O
13,50
1,00
14
12
Sancaktar Hayrettinpaşa
11,75
0,5
12
11
Gümüşyaka Saliha Ölçer
21,75
0,5
22
21
Fevzi Paşa İ.Ö.O
18,75
0,5
19
18
Değirmenköy İ.Ö.O
13,5
1,00
14
12
80.Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O
9,75
0,5
10
9
Piri Mehmet Paşa İ.Ö.O
9,75
0,5
10
9
Turgut Reis İ.Ö.O
22,75
0,5
23
22
Gazi Paşa İ.Ö.O
24,50
0,58
25
24
Nurullah Baldöktü İ.Ö.O
18,75
0,5
19
18
Hasan Özvarnalı İ.Ö.O
11,75
0,5
12
11
Mimar Sinan İ.Ö.O
17,75
0,5
18
17
84
85
Kirleticilerin Ġstatistiksel Değerlendirilmesi
Çalışma kapsamında incelenen paremetrelerin, ölçüm yapılan sınıflardaki bazı özellikler ile
arasında ilişki olup olmadığı istatistiksel olarak değerlendirilmiş ve korelasyon katsayılarına (r)
bakılarak, sadece bina yaşı ile ortala nem arasında (r:-0,555; p:0,011) ilişki bulunmuştur. Toplam
derslik sayısı, sınıf hacmi, sınıftaki öğrenci sayısı ve kişi başına düşen hava hacmi ile kirleticiler
arasında herhangi bir ilişki bulunamamıştır.
Sınıflarda ölçülen kirleticiler arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla yapılan istatistiksel
değerlendirme sonucunda elde edilen korelasyon katsayıları tablo 4–11 de verilmektedir.
Ölçümlerin gerçekleştirildiği iki farklı ilçedeki okullardan elde edilen kirletici paremetreler
arasında fark olup olmadığı istatistiksel olarak değerlendirilmiş ve tablo 4–12 de gösterilmiştir.
Ölçüm yapılan sınıfların tümünde tek açılımlı pencereler kullanmakta olup, 19 sınıfta
pencerelerin günde birden fazla açıldığı, 1 sınıfta ise günde bir kez açıldığı tespit edilmiştir. 19
sınıfın zemini taş, 1 tanesinin ki ise beton kaplamadır. Tüm sınıfların içinde boya amacıyla yağlı
boya kullanıldığı, 18 sınıfta yazı malzemesi olarak tebeşir, 2 sınıfta board marker
kullanılmaktadır. 18 sınıfta son 3 ay içinde herhangi bir değişiklik yapılmazken, 1 sınıfta tadilat,
1 sınıfta da tül, perde ve vb. eşyalarda değişiklik yapıldığı tespit edilmiştir. 19 sınıfta pencere
haricinde havalandırma sistemi yokken, bir sınıfta pervane türü havalandırma olduğu
belirlenmiştir. 19 sınıfta alışıl olunmayan bir koku yok iken, 1 sınıfta gaz türü koku olduğu
belirtilmiştir. Ölçüm yapılan sınıfların tümünde öğretmenler sınıf hava kalitesini iyi olarak
değerlendirmişlerdir.
Tablo 4-11: Kirleticiler Arasındaki Korelasyon
Paremetr
Ort.CO
Ort.CO2
Ort.VOC
eler
r
r
r
p
0,78
0,001
p
p
Ort.CO2
0,580 0,007
Ort.VOC
0,616 0,004 0,224 0,343
Ort.Sıcak 0,577 0,008 -0,101 0,672
Ort.Sıcak
r
p
Ort.SO2
Ort.O3
r
p
r
Ort.SO2
-0,046 0,848 -0,421 0,064 -0,08
0,716 0,074
0,75
Ort.O3
0,087 0,714 0,079 0,741 0,141
0,55
0,184
0,43
-0,22
0,33
Ort.Nem
0,327 0,159 0,480 0,032
0,005 0,161
0,49
-0,13
0,56
0,59
p
0,049 0,83
85
86
Tablo 4-12: Ġki ilçedeki Paremetreler arasındaki iliĢkilerin değerlendirilmesi
İlçeler
Paremetreler
Fatih
Silivri
P
Ort.CO
1,62
1,59
0,59
Std.sapma
0,47
0,51
-
Max.CO
1,94
1,98
0,87
Min.CO
1,07
1,24
0,42
Ort.CO2
2260,24
2090,97
0,43
Std.sapma
1092,28
558,10
-
Max.CO2
2678,40
1233,04
0,6
Min.CO2
1631,90
834,66
0,73
Ort.VOC
0,14
1,66
0,016
Std.sapma
0,31
1,88
-
Max.VOC
0,27
2,70
0,01
Min.VOC
0,10
0,52
0,11
Ort.Sıcak
22,50
23,45
0,25
Std.sapma
0,96
2,32
-
Max.Sıcak
23,16
23,79
0,44
Min.Sıcak
20,51
22,07
0,15
Ort.SO2
15,70
17,10
0,54
Std.sapma
2,16
5,40
-
Max. SO2
19
25
0,79
Min. SO2
11
10
0,87
Ort.O3
0,03
0,02
0,51
Std.sapma
0,003
0,003
-
Max .O3
0,03
0,027
0,63
Min .O3
0,01
0,06
0,96
Ort.Nem
46,29
52,89
0,001
Std.sapma
3,20
2,72
-
Max.Nem
50,60
55,80
0,02
Min.Nem
43,80
51,70
0,01
86
87
5. TARTIġMA
Çalışmamızda İstanbul ili Fatih ve Silivri ilçelerinde ki resmi İlköğretim okullarında
sıcaklık, nem, CO,CO2, VOC, O3 ve SO2 ölçümleri yapılarak, sınıf iç ortam hava kirliliğinin
tespit edilmesi, bu kirleticilerin ortaya çıkmasına neden olabilecek olası sınıf fiziksel özellikleri
ve kirleticiler arasındaki ilişki araştırılmıştır.
Günümüzde endüstrileşmiş ülkelerde nüfusun %85 inden fazlası kentlerde yerleşik hayat
sürerken, Türkiyede 2005 yılı nüfusunun %64,9‘u kentlerde yaşamaktadır. Kentte yaşayan
insanlar ise zamanlarının %90 nından fazlasını kapalı ortamlarda geçirmektedirler. Kapalı ortma
havası konutlar, endüstriyel olmayan işyerleri, resmi binalar, okullar ve hastaneler gibi alanların
içindeki hava olarak kabul edilmektedir. Kapalı ortamlar insanların temel sağlık gereksinimlerini
karşılamalı, içinde yaşayan insanları soğuktan ve sıcaktan korumalı, yeterli güneş ışığı almalı ve
sürekli temiz olması sağlanarak, insan sağlığını bu açıdan tehdit etmemelidir.
Uzun bir süre kapalı ortam havası, dış ortam hava kirliliği ve uygun olmayan iklim koşulları
nedeniyle dış ortamdan daha güvenilir olarak kabul edilmiştir. Ancak 1980 li yıllarda sonra
yapılan çalışmalarla, kapalı ortam havasında yapı ve temizlik maddeleri, boya maddeleri ve
ısınma sonucu ortaya çıkan atıklar nedeni ile insan sağlığı üzerine olumsuz etkileri fark
edilmiştir. İç ortam hava kirleticilerinin özellikle gelişme çağındaki çocuklara maruziyetleri
sonucunda, erişkin insanlardan çok daha tehlikeli sonuçların oluşmasına neden olabilmektedir.
Bu durumun çocukların yetişkinlere oranla daha fazla nefes alıp vermeleri ve daha aktif olmaları
sonucunda kirleticilere daha fazla maruz kalmalarına neden olmaktadır.
Çocuklar zamanlarının büyük kısmını okulda ve ev ortamında geçirdiklerinden bu yerlerdeki iç
ortam hava kirleticilerinin düzeyinin belirlenmesi önem kazanmaktadır. 1990 lı yıllarda konut
yapımında sentettik yapı malzemesinin kullanımının artması, bilgisayar ve fotokopi
makinelerinin yaygınlaşması kapalı ortamlardaki kirletici düzeylerinin çok yüksek değerlere
ulaşmasını sağlamıştır.
87
88
Türkiye‘de iç ortam hava kirliliği ile ilgili çok az sayıda çalışma bulunmakta olup, konu ile ilgili
yasal düzenleme de bulunmamaktadır. Bununla beraber çeşitli yasa ve yönetmeliklerin içinde iç
ortam hava kirliliği ile ilişkilendirilebilecek bazı maddeler bulunmaktadır.
1930 yılında yayımlanan Umumi Hıfzısıha Kanununun 250. maddesinden 257. maddesine kadar
olan bölüm meskenlerin durumu ile ilgilidir. Bu maddeler belediyelere sağlıksız binalara
müdahale yetkisi vermektedir.
Çalışma ve sosyal güvenlik bakanlığı tarafından 10.02.2004 tarih ve 25369 sayılı Resmi gazetede
yayımlanan ―İşyeri Bina ve Eklentilerinde Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik‖
in 6.maddesi kapalı ortamların havalandırılması ile ilgilidir. Bu madde ile kapalı ortamlarda
gerekli havalandırmayı sağlamak ve havalandırma sistemi çalışmadığı durumlarda devreye
girecek bir uyarı sistemi kurmak işverenin görevi olarak belirtilmektedir. Ancak kapalı ortam
hava kalitesinin korunması için gerek bu yasalarda gerekse bu yasalarla ilgili çıkarılan
yönetmeliklerde özel maddeler yer almamaktadır. Türkiye‘de iç ortam hava kirleticilerinin
bulunmasına müsaade edilecek üst sınır değerleri belirten bir standartın olmayışıda büyük bir
eksiklik olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle çalışmada ölçülen değerler EPA ve WHO
tarafından belirtilen iç ortam hava kirliliği standartlarına göre karşılaştırma yapılmıştır.
M. Gomzi 1999 yılında Hırvatistanda 8-10 yaş arasındaki 164 çocuk üzerinde yaptığı çalışmada,
iç ortam hava kirleticilerine bağlı olarak ortaya çıkan solunum yolu hastalıklarındaki prevalansı
kentsel alanda %25, kırsal alanda %22 olarak bulmuştur. Potting ve arkadaşları 1987 de
Almanyada sınıflarda koku duyulan ve bu nedenle şikayette bulunulan 3 okul ile şikayeti
olmayan 4 okulda, toplam 14 sınıfta CO2 ölçümleri gerçekleştirmiş ve koku duyulan okullardaki
CO2 düzeyinin anlamlı şekilde yüksek olduğu bildirilmiştir. Bu durumun özellikle
havalandırmanın yetersiz yapılması sonucunda ortaya çıktığı belirtilmiştir.
Bulgurcu ve arkadaşlarının 2005 yılında okullarda iç hava kalitesi problemleri ve çözümleri için
yaptıkları bir çalışmada iç mekanlarda müsaade edilen CO2 sınır değeri olan 1000 ppm‘in çok
üzerinde 3549 ppm değeri ölçümüştür. Ancak ölçülen bu değerin anlık olması ve ortalama bir
değer vermemesi nedeniyle çalışmada bu kirleticilerin daha geniş bir ölçüm aralığında takip
edilerek tespit edilmesi gerekliliği söylenmektedir.
88
89
Pouper ve arkadaşları 2005 yılında Fransada 8 okulda iç ortam hava kirleticilerini araştırmış ve
çalışmada O3, nem, sıcaklık ve CO2 değerleri ölçülmüştür. Çalışmada CO2 ile herhangi diğer bir
kirletici arasında korelasyon tespit edilmemiştir.
Fromme ve arkadaşları 2006 yılında Almanyadaki İlköğretim okullarında 75 sınıfta ölçümler
gerçekleştirmiş ve ortalam CO2 değerini 1603 ppm olarak bulmuştur.
Smedje ve arkadaşları 1996 yılında İsveçte 38 okulda 1410 okul çalışanı üzerinde astım ile CO 2
ve nem arasında ilişki olup olmadığı araştırılmış ve çalışma sonucunda astımileCO2 arasında
pozitif korelasyon tespit edilmiştir. Aynı zamanda çalışmada CO2 ile nem arasında da pozitif
korelasyon belirlenmiştir.
1996 yılında Myhruold ve arkadaşları Norveç‘te 5 okulda toplam 22 sınıfta CO2 ölçümü
gerçekleştirilerek, bu sınıflardaki 550 öğrencinin performans durumlarını ve sağlık düzeylerini
belirlemek amacıyla testler uygulanmıştır. Çalışma sonucunda 1500 ppm ve üzerindeki CO2
değerlerinde öğrencilerde baş ağrısı, baş dönmesi, yorgunluk, konsantrasyon güçlüğü ve
öğrenmede zorluk yaşama gibi problemlerin ortaya çıktığını bildirilmiştir.
Bizim çalışmamızdaki ölçüm sonuçları değerlendirildiğinde, sadece tek bir okulun (Çapa
Atatürk) ortalama CO2 konsantrasyonu açısından EPA ve WHO tarafından belirtilen 1000 ppm
değerinin altında olduğu, diğer tüm okulların CO2 ölçümleri ortalamalarının bu değerin çok
üstünde olduğu tespit edilmiştir. Burada dikkati çeken en önemli nokta düşük sonuç bulunan
okuldaki ölçüm sırasında sınıf pencerelerinin açık durumda bulunmasıdır. Bizim çalışmamızda
öğrencilerin sağlık durumlarını belirlemek amacıyla herhangi bir değerlendirme yapılmamıştır;
ancak tespit edilen değerlerin çok yüksek olması nedeniyle yukarıda belirtilen sağlık sorunlarının
ortaya çıkmasının muhtemel olduğudur.
Çalışmada ölçüm sırasında sınıfların mevcut durumlarına herhangi bir müdahale yapılmadan
ölçümler gerçekleştirilmiş olduğundan, okulların %90‘nında sınıf camları kapalı durumda olması,
pek çok kirleticiyi özellikle de CO2‘nin çok yüksek seviyelere ulaşmasına neden olduğu
düşünülmektedir. CO2‘nin özellikle pencerelerin kapalı olması, yetersiz havalandırma koşulları
ve öğrenci sayısının artmasıyla beraber ortamdaki CO2 düzeyinde hızlı bir artış gözlenmektedir.
Ölçüm değerleri incelendiğinde, CO2‘nin ölçüme başlangıç ile bitiş arasında sürekli bir yükseliş
gösterdiği tespit edilmiş olup, bu durumun ölçüm yapılan sınıfların havalandırılmaması sonucu
oluştuğu düşünülmektedir.
89
90
CO2‘nin ana kaynağı yanma ürünleri ve insan aktiviteleri olduğundan, özellikle havalandırmanın
etkin bir şekilde yapılması ile azaltılacağı düşünüldüğünden, mutlaka ders boyunca sınıf
pencerelerinin belli zaman dilimlerinde açılması gerektiği düşünülmektedir. Bu açıdan özellikle
sınıflarda uygun havalandırmanın yapılması için, konuyla ilgili başta okul yöneticileri, öğretmen
ve öğrencilerin konunun önemini kavramaları amacıyla gerekli eğitim ve bilgilendirmenin
yapılması gerektiği düşünülmektedir.
Seppanen ve arkadaşları 2000 yılında çalışma ofislerinde yaptığı çalışma sonucunda kişi başına
saniyede 10 L den az hava girişi olduğunda çalışanların şikayetlerinde artış olduğu; hava girişinin
10 L den 20 L ve 30 L ye çıkarıldığında çalışanların şikayetlerinde önemli ölçüde azalmalar
olduğu belirlenmiştir.
Koo ve arkadaşları 1997 yılında Hong Kong‘ta sınıfları havalandırılan öğrencilerin,
havalandırılmayan öğrencilere oranla öğrenme başarılarının daha yüksek olduğunu bildirmiştir.
Kapalı ortamlarda kişi başına bulunması gereken hava hacimleri dikkate alındığında okullarda bu
değerin 6 m3 değerinde olması gerekmektedir. Oysa bizim çalışmamızda ölçüm yapılan hiçbir
okulda bu değere ulaşılamamıştır. Bu açıdan sınıflardaki öğrenci sayıları azaltılmalı ve sürekli
havalandırma yapılarak hem taze hava girişi sağlanmalı, hemde kişi başına düşen hava hacmi
arttırılmalıdır.
Hansen ve arkadaşları 1987 yılında 579 astımlı çocuğun okuldaki sınıflarında halı olanlar ile
olmayanları karşılaştırmış, halı olanlarda anlamlı düzeyde astım ataklarının fazla oluştuğu tespit
edilmiştir. Yine evlerinde hayvan besleyen çocuklarda da astım ataklarının fazla olduğu
belirtilmiştir.
Norback ve arkadaşları 1987 yılında İsveç‘te duvarların da yalıtım malzemesi olan 4 okul ile
yalıtım malzemesi olmayan 2 okulu karşılaştırmış, duvarlarında yalıtım malzemesi olan okullarda
öğrenim gören öğrencilerin sağlık yakınmalarının anlamlı düzeyde yüksek olduğu belirlenmiştir.
Bizim çalışmamızda öğrencilerin yaşadıkları evlerin fiziksel durumları araştırılmamıştır. Ancak
sınıf içindeki malzemeler değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme sonucunda sadece bina yaşı ile
ortala nem arasında negatif korelasyon bulunurken, toplam derslik sayısı, sınıf hacmi, sınıftaki
öğrenci sayısı ve kişi başına düşen hava hacmi ile kirleticiler arasında herhangi bir ilişki
bulunamamıştır.
90
91
Norback ve arkadaşları 1982 ve 1986 da İsveç‘te 6 ilköğretim okulunda VOC ölçümü yapmışlar,
okulların duvarlarının yeni boyandığı ve kaplama yapıldığı tespit edilmiş, VOC değeri EPA ve
WHO tarafından belirtilen üst limit olan 3 ppm değerini aştığı belirtilmiştir. Aynı çalışmada VOC
ile baş ağrısı, yorgunluk, soğuk algınlığı, göz iritasyonları ve göz kapağında şişme vb. etkileri
olduğu belirtilmiştir.
Smedje ve arkadaşları 1996 yılında İsveç‘te 38 okulda 1410 okul çalışanı üzerinde yaptığı bir
çalışmada, astım ile VOC arasında ilişki olduğunu bulmuştur.
Norback ve arkadaşları 1990 yılında 6 ilköğretim okulunda yaptığı çalışmada VOC‘ un sıcaklık
ve nem artışı ile ilişkili olduğunu ve aralarında pozitif korelasyonun olduğunu bildirmişlerdir.
Bizim çalışmamızda da ölçümler sonucunda sıcaklık ve VOC arasında pozitif korelasyon tespit
edilmiştir.
Gusten ve arkadaşları 1995 de İsveç‘te 185 okulda gerçekleştirilen bir araştırmada VOC
oluşumunda rol oynayan en önemeli kirlilik kaynaklarını yer döşemeleri, kullanılan kimyasal
temizlik ürünleri, sınıflarda ve iç mekânlarda yapılan yeni değişiklikler, yağlı boya kullanımı,
sınıf büyüklüğü, öğrenci sayısı ve ortamdaki aktivitelere bağlı olarak değişim gösterdiği
bildirilmiştir. Yine aynı çalışmada raf türü dolapların ve werzalit kaplama ürünü olan sıraların
VOC kirliliğini arttırabileceği belirtilmektedir.
Wiglusz ve arkadaşları 2002 yılında yaptıkları çalışmada, sıcaklık, nem ve havalandırma oranı
gibi parametrelerin VOC‘ un iç ortamdaki konsantrasyonu ile pozitif korelasyon gösterdiğini;
yapı malzemelerinden kaynaklanan VOC maruziyetini en aza indirmek için iç ortam sıcaklığının
20 oC civarında tutulması ve mümkün olduğunca 25 oC‘nin üzerine çıkılmaması gerektiğini
belirtmişlerdir. Ayrıca havalandırma arttıkça VOC değerinin de azaldığını tespit etmişlerdir.
VOC bileşiklerine maruziyet akut ve kronik sağlık etkileri oluşturmaktadır. Düşük dozlardaki
VOC‘lar, astıma ve diğer bazı solunum yolu hastalıklarına sebep olabilmektedir.
Norback ve arkadaşları tarafından 1995 yılında İsveç‘te yapılan bir araştırmada 20–45 yaşları
arasındaki 88 astım hastasında VOC‘lara maruziyet ile nefes darlığı şikâyetlerinde artış
gözlenmiştir.
91
92
Guo ve arkadaşları 2001 yılında yaptıkları araştırmalar sonucunda VOC‘un organik kimyasallar,
boya, vernik, yapıştırıcı ve inşaat malzemelerinin yapısında bulunduğu; bu malzeme ve ürünlerin
kullanıldığı binalarda VOC bileşiklerine sıkça rastlanıldığı ortaya koymuştur.
Lee ve arkadaşları 2006 yılında ofis ortamlarında kullanılan yazıcılar ve fotokopi makinelerinin,
iç ortam havasındaki VOC için önemli birer kaynak olduğunu belirtmektedir.
Bizim çalışmamızdaki sınıflarda ölçümler sonucunda ortalama VOC değerlerine bakıldığında
EPA ve WHO tarafından müsaade edilen üst sınır değer olan 3 ppm‘i aşan 3 okul
gözlenmektedir. Bu okullardan hem ortalama VOC değeri, hem de ölçümler sırasında gözlenen
en yüksek değerin ölçüldüğü Mimar Sinan İlköğretim okulunun, ölçüm yapılan sınıflardaki en
küçük sınıf hacmine sahip olduğu; ayrıca kişi başına düşen hava hacmi açısından
değerlendirildiğinde de en küçük değere sahip olması ve havalandırma yapılmaması nedeniyle
yüksek çıktığı düşünülmektedir.
EPA ve WHO tarafından VOC için belirtilen üst sınır değeri geçen diğer okullardan biri Hasan
Özvarnalı diğeri ise Nurullah Baldöktü ilköğretim okulları olup; birinci okulda sınıf iç
duvarlarının yeni boyanması, diğer okulda da sınıf içinde kullanılan ve werzailt kaplı yeni
sıraların getirilmiş olması nedeniyle VOC değerlerinin yüksek çıktığı düşünülmektedir.
Yine bu 3 ilköğretim okulunda, ölçümler sırasında elde edilen ortalama iç ortam hava sıcaklıkları
açısından en yüksek değerlere sahip olması, bu ilköğretim okullarındaki VOC değerlerinin
yüksek çıkmasına neden olabileceği düşünülmektedir.
İç ortamdaki CO‘in ana kaynağı fosil türü yakıtların yanması sonucu oluşan ürünler olup,
özellikle havalandırması iyi olmayan kapalı ortamlarda yüksek seviyelere kadar ulaşabilmesi
açısından önem kazanmaktadır. CO kandaki hemoglobin ile birleşerek Karboksihemoglobin
(HbCO)
oluşturması
ve
hücrelere
oksijen
taşınmasını
engellemesi
açısından
önem
kazanmaktadır.
92
93
Pennanen ve arkadaşları 1997 yılında Finlandiya‘da yaptıkları çalışmada CO değerini 17–29 ppm
aralığında tespit etmişlerdir.
Pennay ve arkadaşları tarafından 2000 yılında yaptıkları çalışmada yüksek CO maruziyeti‘nin
insanlarda kusma, mide bulantısı, baş ağrısı, baş dönmesi vb. bulguların ortaya çıkmasına neden
olabileceği rapor edilmiştir. CO‘in çok yüksek konsantrasyonlarda zehirlenmeye neden olurken,
düşük konsantrasyonlarda da hissedilebilmesi mümkündür.
Raub ve arkadaşları 2000 yılında CO zehirlenmesinin insanlarda beyin dokularında hasara,
neropsikolojik semptomların gelişmesine ve Parkinson hastalığına neden olabileceğini
belirtmişlerdir.
Kraenzmer ve arkadaşları 1996 yılında yaptıkları çalışmada CO in dış ortamdan iç ortama giriş
yaptığı veya iç ortamdaki yanma ürünlerinin tam verimle yanmaması sonucu oluştuğu gibi; sigara
içiminin de CO seviyesinin yükselmesine neden olabileceği bildirilmiştir.
Gren ve arkadaşları 1998 yılında CO düzeyinin dış ortamdaki trafik yoğunluğuna bağlı olarak
değişim gösterdiğini ve trafiğin yoğun olduğu dönemlerde en yüksek CO değerlerine
ulaşılabildiği belirtilmiştir.
Kraenzmer ve arkadaşları İsveç‘te 1999 yılında yaptıkları bir çalışma ile iç ortamdaki CO
düzeyinin eksoz gazlarıyla artış gösterdiğini tespit etmişlerdir.
Guo ve arkadaşları 2004 yılında gerçekleştirdikleri bir çalışma ile sıcaklık ve CO
konsantrasyonları arasında pozitif korelasyon olduğunu belirtmişler; CO konsantrasyonunun
özellikle dış ortamdan içeriye giren taşıt eksozları sebebiyle yüksek olduğu fikrini ileri
sürmüşlerdir.
Bizim çalışmamızda WHO ve EPA tarafından CO için izin verilen üst sınır değer olan 9 ppm
düzeyini ölçüm sırasında geçen okul tespit edilmemiştir. Ölçümler sonucunda yapılan istatistiksel
değerlendirme sonucunda sıcaklık ve CO parametreleri arasında positif korelasyon tespit
edilmiştir. Ölçümler sonucunda en yüksek ortalama CO konsantrasyonu Aksaray Mahmudiye
İlköğretim okulunda tespit edilmiştir. Bu okulda ölçülen ortalama CO konsantrasyonu üst sınır
değerin çok altında olmasına rağmen diğer okullardan yüksek bulunmuştur. Bu durumun okulun
ana caddeye çok yakın oluşu ve söz konusu caddenin de çok işlek olması nedeniyle olduğu
düşünülmektedir. Ölçümler sonucunda ikinci en yüksek ortalama CO konsantrasyonuna Mimar
Sinan ilköğretim okulunda rastlanmıştır.
93
94
Bu durum ise okuldaki iç ortam sıcaklığının ölçülen en yüksek değere sahip olması ve sıcaklık ile
CO konsantrasyonu arasında korelasyon olması sebebiyle diğer okullardan yüksek çıktığı
düşünülmektedir.
Tüm okullarda EPA ve WHO tarafından belirtilen değerlerin altında CO konsantrasyonunun
ölçülmesinin, çalışmanın gerçekleştirildiği dönemde iç ortamda herhangi bir fosil yakıtın
yakılıyor olmaması; ayrıca ölçüm saatinde dış ortamdan giriş yapabilen CO kaynağı olan taşıt
trafiğinin yoğun olmaması nedeniyle düşük çıktığı düşünülmektedir.
Çalışmada dikkati çeken en önemli noktalardan biri, tüm kirleticiler için olduğu gibi CO içinde
ölçüm başlangıcı ile ölçüm sırası ve sonunda özellikle pencereleri kapalı durumda olan
okullardaki konsantrasyonun sürekli artış gösterdiğidir. Pencereleri açık durumda olan sınıflarda
ise CO düzeyinin kısmen yatay bir seyir göstermesi açısından, özellikle yoğun trafiğin olmadığı
zamanlarda dış ortam havasının içeriye girmesi açısından havalandırmanın yapılması gerektiği
düşünülmektedir.
Hava sıcaklığındaki değişimler insanlar tarafından diğer kirleticilerdeki değişimlerden çok daha
hızlı fark edilmektedir. Lai ve arkadaşları 2006 yılında yaptıkları çalışmada insanların en iyi
çalışma verimini 19–20 oC arasında gösterdiğini, iç ortam hava sıcaklığının 26 oC‘ye çıkması
halinde, insan performansında %20 oranında azalma olduğunu tespit etmişlerdir.
Goto ve arkadaşları 2007 yılında beş binada iç ortam havasının termal konforu ile ilgili yaptıkları
çalışma sonucunda, sıcaklığın kış aylarında iç ortamda ısınma amacıyla kullanılan yakıt türüne ve
harcanan enerji düzeyine bağlı olduğunu; bahar ve yaz aylarında ise dış ortam havasından direkt
olarak etkilendiğini belirtmişlerdir.
Rudge ve arkadaşları 2007 yılında iç ortam kirleticilerinin özellikle sıcaklık artışı ile
yükseldiğini, bu nedenle iç ortam hava sıcaklığının mümkün olduğunca 25oC nin altında
tutulması gerektiği bildirilmişlerdir.
İnsanların ısıl konforu için havanın belli oranda nem içermesi gerekmektedir. İç ortamdaki havayı
neme doyurabilmek için ortam sıcaklığına bağlı olarak su gereksinimi de değişiklik
göstermektedir. İç ortam hava sıcaklığı yükseldikçe, havayı su buharına doyurmak için gerekli
nem miktarı da artış göstermektedir.
94
95
Dış ortam sıcaklığı düştükçe iç ortam sıcaklığını belli derecede tutabilmek için daha fazla yakıt
tüketilmekte, bu durumda iç ortam havasındaki nem miktarının çok düşük düzeylere gerilemesine
neden olabilmektedir. İç ortam havasındaki nem miktarının azalıp kurumaya başlamasıyla
beraber, insanlarda nefes alıp vermede zorluklara neden olmaktadır. Binaların çoğunda iç
ortamda bulunan su buharının temel kaynağı dış havadır. Nem oranı açısından %40–60 insan
sağlığı ve verimliliği açısından uygun kabul edilmektedir. Bu oranın altındaki nem düzeyleri
solunum yolu enfeksiyonlarının artmasına ve boğazda yanmalara neden olabilmektedir.
Bizim çalışmamızda özellikle VOC konsantrasyonunun yüksek çıktığı Mimar Sinan,
Hasan Özvarnalı ve Nurullah Baldöktü ilköğretim okullarındaki sınıflarda ölçülen sıcaklık
düzeylerinin de 25 oC‘ yi aşması dikkati çekmiştir.
Bu durumun çeşitli nedenlerden dolayı ortaya çıkmasının mümkün olabileceği düşünülmekle
beraber, ölçüm döneminde dış ortam ısısının yüksek seyretmesi sebebiyle ısının yüksek olduğu
düşünülmektedir. Ayrıca sıcaklığın yüksek ölçüldüğü sınıflardaki öğrenci sayılarının fazla olması
ve bu sınıflardaki havalandırma sisteminin yetersizliği sebebiyle yüksek çıktığı düşünülmektedir.
Ölçüm yapılan diğer okullardaki sınıflarda sıcaklık düzeyi ortalama olarak 25 oC nin altında
tespit edilmiştir. Bu durum özellikle öğrenci ve öğretmenlerin performansları açısından önem
taşımaktadır. Çünkü sıcaklık artışıyla beraber iç ortamda bulunun diğer kirleticilerde de artış
olduğu bildirilmektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde bizim çalışmamızda da sıcaklık ile CO ve
VOC arasında pozitif korelasyon bulunması bu durumu desteklemektedir.
Gomzi 1999 yılında yaptığı bir çalışma sonucunda, ilköğretim okullarındaki öğrencilerin
performanslarının 25
o
C sıcaklık değerin aşılmasıyla beraber her 0.5oC lik değişimin
performansta %10 luk bir azalmaya neden olduğunu bildirmiştir. Bu açıdan sonuçlar
değerlendirildiğinde bu değerin üzerinde olan okullarda değerlendirme yapılması gerekmekte
olup, uygun havalandırma sistemleri yapılması gerektiği düşünülmektedir. Yapmış olduğumuz
çalışmada öğrencilerin sağlık düzeyleri ve verimlilikleri üzerine herhangi bir değerlendirme
yapılmamış olunmakla beraber, bunda sonraki çalışmalarda, elde edilen ölçüm sonuçları da ki
yüksek değerler göz önüne alınarak bu doğrultuda araştırmaların yapılması gerekliliği olduğu
belirtilmektedir.
95
96
Kotzias ve arkadaşlarının 2005 yılında 14 okulda yaptıkları çalışma sonucunda sınıfta ölçülen
nem değerleri ile sıcaklık arasında pozitif korelasyon olduğu tespit edilmiştir. Bizim
çalışmamızda sıcaklık ile nem arasında korelasyon belirlenememiştir, ancak sıcaklıkların en
yüksek düzeyde tespit edildiği Mimar Sinan, Hasan Özvarnalı ve Nurullah Baldöktü ilköğretim
okullarındaki sınıflarda ölçülen ortalama nem düzeylerinin de yüksek olduğu gözlenmiştir. Ancak
ölçüm yapılan sınıfların hiçbirinde nem düzeyleri %40‘ın altında olmadığı gibi, %60 seviyesini
de geçmemiştir. Bu açıdan sınıflarda nem düzeyi bakımından herhangi bir sorun gözlenmemiştir.
SO2 fuel-oil gibi kükürt içeren yakıtların yanması sırasında, metal ergitme işlemleri ve diğer
endüstriyel işlemler sonucu oluşmaktadır. Ana kaynakları, termik santraller ve endüstriyel
kazanlardır. Genel olarak, en yüksek SO2 konsantrasyonları, büyük endüstriyel kaynakların
yakınında gözlenmektedir.
Guo ve arkadaşları 2004 yılında yaptıkları çalışma ile SO2‘in iç ortamlarda zeminde yapılan
değişikliklerden ve iç mekânda ki eşyalardan etkilenmediğini bildirmişlerdir. Aynı çaloşmada
yapılan ölçümler sonucu SO2 konsantrasyonu 0.01 ppm olarak belirlenmiş, zemin yenilendikten
sonrada herhangi bir değişim SO2 açısından gözlenmemiştir.
Chang ve arkadaşlarının 2000 yılında yaptıkları çalışmada iç ortam havasında bulunan SO2‘nin
dış ortam havasında bulunan SO2 den çok farklı olmadığını ve iç ortamdaki düzeyin en önemli
etkeninin dış ortam havası olduğunu bildirmişlerdir.
Wichmann ve arkadaşları 2006 yılında yaptıkları çalışmada iç ortam havasındaki SO2 kaynağının
özellikle kömür yakılan evlerde, yanmanın tam verimle olmaması sonucunda ortama yoğun
konsantrasyonlarda dağıldığını, havalandırmanın yapılmaması sonucunda da çok yüksek
seviyelere ulaşabildiğini belirtmiştir. Bu yüksek konsantrasyonda SO2‘ye maruz kalan insanlarda
sağlık etkileri olarak hırıltılı solunum, göğüs sıkışması ve kesik nefes alma gibi belirtilerin
oluştuğu rapor edilmiştir. SO2 için en hassas grup, çocuklar ile dışarıda aktif olan astımlı
yetişkinler olarak belirtilmektedir.
96
97
Bizim yaptığımız ölçümler sonucunda sınıfların tümündeki SO2 düzeyinin belirtilen üst sınır
değerinden çok düşük seviyelerde olduğu tespit edilmiştir. Bu durumun özellikle ölçüm sırasında
iç ortamdaki ana SO2 kaynakları olan dış ortam havasındaki SO2 ve iç ortamda ısınma amacıyla
kullanılan kömür ve fuel-oil yakıtlarının yanmıyor olması nedeniyle düşük çıktığı
düşünülmektedir. Yine diğer bir S02 kaynağı olan endüstriyel fabrika türü sanayi kuruluşlarının
da ölçüm yapılan okulların yakın çevrelerinde bulunmayışı sebebiyle SO2 düzeyinin düşük çıktığı
düşünülmektedir.
Chang Lee ve arkadaşları 2002 yılında okullardaki O3 düzeyini belirlemek amacıyla yaptıkları
çalışma sonucunda O3 konsantrasyonunu 0,02–0,04 ppm aralığında değiştiğini belirtmişlerdir.
Poupard ve arkadaşları 2005 yılında sekiz ilköğretim binasında iç ortam hava kirleticilerini
ölçmüşler ve çalışma sonucunda O3 ile partikül maddeleri arasında negatif korelasyon tespit
etmişlerdir.
Myat Tun ve arkadaşları 2005 yılında 15 okulda O3 oluşumuna katkıda bulunan malzemelerin
belirlenmesi amacıyla yaptıkları çalışmada, özellikle kütüphane ve bilgisayar laboratuarları gibi
fotokopi ve bilgisayar gibi elektronik aygıtların yoğun olarak bulunduğu yerlerdeki iç ortam
havasında bulunan O3‘ün diğer sınıf ortamlarından daha yüksek düzeyde bulunduğunu
bildirmişlerdir.
Hayes ve arkadaşları 1990 yılında O3‘ün daha çok atmosferde ikincil reaksiyonlar sonucu
oluşmakla beraber, endüstriyel amaçlarla kullanıldığını veya elektronik aletlerden iç ortama giriş
yaptığını belirtmişlerdir. Yine aynı çalışmada iç ortamda ki O3 konsantrasyonunun dış ortamdaki
O3 konsantrasyonundan daha düşük seviyede olduğunu bildirmişlerdir.
Bizim çalışmamızda ölçüm yapılan tüm sınıflardaki O3 konsantrasyonları EPA ve WHO
tarafından belirtilen üst sınır değer olan 0,05 ppm değerinin altında ölçülmüştür. O3 aslında son
derece tehlikeli bir gaz olarak bilinmektedir. Çok küçük dozlara bile saf O3 gazına maruziyet
ölüme kadar yol açabilen etkiler doğurabilmektedir. Çalışmamız sonucunda elde edilen düşük O3
konsantrasyonları sınıflar açısından sevindirici olarak görünmektedir.
97
98
Ancak çalışmada partikül madde ölçümü gerçekleştirilmediğinden O3 ile PM arasında
korelasyon olup olmadığı araştırılamamıştır. Bu açıdan daha sonra gerçekleştirilecek
araştırmalarda mutlaka O3 ile PM arasında ki ilişkinin incelenmesi gerekli olduğu
düşünülmektedir. Ölçüm yapılan sınıflardaki O3 düzeyinin düşük çıkmasının nedenleri arasında
sınıflarda herhangi bir O3 yayımını sağlayacak elektronik aracın bulunmayışı ve ayrıca ölçüm
yapılan okulların yakın çevresinde O3 kullanan veya üreten herhangi bir endüstriyel kuruluşun var
olmayışı nedeniyle düşük seyrettiği tahmin edilmektedir.
Ancak okullarda bundan sonra yapılacak araştırmalarda mutlaka bilgisayar laboratuarları ve
kütüphanelerin O3 kondantrasyon düzeylerinin belirlenmesi gerektiği düşünülmektedir.
Okullarda bundan sonra yapılacak O3 araştırmalarında ayrıca yakın çevrelerinde büyük
endüstriyel kuruluşların olduğu okullar seçilerek, bu okullardaki O3 konsantrasyonlarının tespit
edilmesinin yararlı olacağı düşünülmektedir.
İç ortamlarda ve özellikle çalışmanın gerçekleştirildiği okullarda ki iç hava kirleticilerinin
konsantrasyonlarını düşürmek için alınması gerekli acil önlemler olduğu düşünülmektedir.
Özellikle CO2 konsantrasyonunun ölçüm yapılan okulların çoğunda EPA ve WHO tarafından
belirtilen sınır değerin çok üstünde olması nedeniyle önlemler alınmalıdır. Yine ölçüm yapılan
sınıfların üçünde VOC düzeyi de çok yüksek bulunmuştur. Bu amaçla sınıfların iç ortamlarında
yapılan değişikliklerin ve yeni malzeme alımının mümkün olduğunca okuldaki eğitim döneminin
açılmasından önce ki zamanlarda gerçekleştirilmesi gerektiği düşünülmektedir.
Okullarda alınacak önlemler arasında kaynak yönetimi sağlanarak, kirletici kaynağın
uzaklaştırılmasını, değiştirilmesi veya kapatılmasının sağlanması önerilmektedir. Pek çok
kirleticinin iç ortamdaki düzeyini düşürmek için yapılması gereken en basit uygulama
havalandırmadır. Bu amaçla havalandırmanın uygun olarak tasarlanması ve uygulanması
gerekmektedir. Bu havalandırma sürekli yapıldığı takdirde pek çok kirleticinin iç ortamda
birikmesine mani olunmaktadır.
98
99
Bu havalandırma sisteminin verimli işletilebilmesi amacıyla okul personeli ve öğrencilerin iç
ortam hava kirliliği konusunda eğitilmesinin çok büyük bir önem gösterdiği düşünülmektedir.
İç ortam kirleticilerinin tamamen önlenemediği yerlerde maruz kalma sürelerini ve şekillerini
kısaltmak amacıyla gerekli düzenlemelerde yapılmalıdır. En basit ve hızlı çözüm sınıf
hacimlerinin arttırılması, öğrenci sayılarının azaltılması ve uygun havalandırma sistemlerinin
kurulması olarak düşünülmektedir.
Sınıflardaki iç ortam hava kalitesi problemlerinin en etkili ve pratik çözümü, her dersliğin ve
koridorların mekanik yollarla havalandırılması olarak düşünülmektedir. Bu havalandırma
sisteminin merkezi olması yapılacak yatırım maliyetinin çok yüksek olmasına debep olabileceği
gibi; mimari yönden bazı okullara sonradan bu tür havalandırma sistemlerinin yapılmasına uygun
olmayabilir. Dolayısıyla lokal havalandırma işlemlerinin daha pratik olacağı düşünülmektedir.
Ancak kış aylarında taze havanın soğuk olması alınan taze havanın bir ısıtmadan geçirilmesini
gerekliliğini doğurmaktadır. Bu açıdan ikinci bir ısıtma sisteminin de kurulması gerekebileceğine
dikkat edilmelidir.
Ülkemizde iç ortam hava kirletici parametrelerinin sınır değerleri konusunda belirlenmiş
herhangi bir yasal düzenleme yoktur. Bu konuyla ilgili düzenlemelere hızlı bir şekilde gidilmesi
gerektiği düşünülmektedir. İnsanların vakitlerini geçirdikleri tüm kapalı ortamlarda iç ortam hava
kirleticilerinin yoğun bir şekilde ölçülerek mevcut durumların saptanması ve bu kirleticilerin
oluşturduğu veya oluşturabileceği muhtemel sağlık etkilerinin belirlenmesi gerekmektedir.
Ayrıca insanlarda iç ortam hava kirliliğinin dış ortam hava kirliliğinden çok daha tehlikeli olduğu
konusunda bilgilendirici çalışmalar yapılarak, bu kirleticilerin oluşması, ortama girmesi, ortamda
birikmesinin önlenmesi veya bu kirleticilerden korunmak amacıyla alınması gerekli muhtemel
önlemler konusunda bilgilendirici faaliyetlerin yapılması gerektiği düşünülmektedir.
99
100
100
101
KAYNAKLAR
1. Amitai Y, Zlotogorski Z, Golan-Katzav V, et.al. Neuropsychological Impairment From
Acute Low Level Exposure to Carbon Monoxide. Archives of neurology vol:55 1998, pp
845-848.
2. Anderson I, Lundquist G.R, Molhave L. Indoor Air Pollution Due To Chipboard Used As
A Construction Material. Atmospheric Environment vol:9 1975, pp 1121-1127.
3. Annesi-Maesanoa I, Moreaua D, Caillaud D, et al. Denis Charpinh Residential Proximity
Fine Particles Related to Allergic Sensitisation and Asthma in Primary School Children.
Respiratory Medicine vol:101 2007, pp 1721–1729
4. Apte M.G, Daisey J.M. VOCs and Sick Building Syndrome: Application of a New
Statistical Approach for SBS Research to U.S. EPA BASE Study Data, in Proceedings of
Indoor Air 1999, The 8th International Conference on Indoor Air Quality and Climate,
Edinburgh, Scotland, vol:1 1999, pp 117-122.
5. Apte M.G, Fisk W.J, Daisey J.M. Associations between indoor CO2 concentrations and
sick building syndrome symptoms in U.S. office buildings: An analysis of the 1994-1996
BASE study data. Indoor Air vol:10 2000, pp 246-257.
6. Armstrong J.R, Campbell H. Indoor Air Pollution Exposure and Lower Respiratory
Infections in Young Gambian Children. International Journal Epidemiology vol: 20 1991,
pp 424-429.ARTICLE IN PRESS
7. ASHRAE 1999. Ventilation for Acceptable Indoor Air Quality, Standard 62–1999,
American Society for Heating.
8. ASHRAE 2004. ASHRAE Standard 62.1–2004. Ventilation for acceptable indoor air
quality. Atlanta, GA, USA.
9. ASHRAE 2005. Handbook. Fundamentals, American society of heating. Atlanta, USA:
Refrigerating and Air Conditioning Engineers.
10. ASHRAE 55–2004. American Society of Heating, Refrigerating and Air Conditioning
Engineers. Inc: thermal environmental conditions for human occupancy 2004.
101
102
11. ASHRAE Standard 62-1989. American Society of Heating, Refrigerating and Air
Conditioning Engineers. Ventilation for Acceptable Indoor Air Quality. Altanta, GA,
ASHRAE, 1989.
12. Australian
Government.
National
Health
and
Medical
Research
Council,
(http://www.health.gov.au/nhmrc/). Date accessed on 22 August, 2004.
13. Awbi H.B, Pay A.J. A Study of the Air Qality in Classrooms. In: Proceedings Of Second
İnternational Conference on Indoor Air Quality, Ventilation and Energy Conservation In
Buildings, Montreal, Canada, 1995.
14. Awbi H.B. Ventilation of buildings. London: Spon Press; 2003 pp 49.
15. Azizi B.H, Zulfkifli H.I, Kasim S. Indoor Air Pollution and Asthma in Hospitalised
Children in a Tropical Environment. Journal of Asthma vol:532 1999, pp 413–418.
16. Baek S, Kim O, Perry R. Indoor Air Quality in Homes, Offices and Restaurants in Korean
urban Areas, indoor/outdoor Relationships. Atmospheric Environment vol:31 1997, pp
529–544.
17. Ballard T.G, Mathee A. Review of Interventions to Reduce the Exposure of Women and
Young Children to Indoor Air Pollution in Developing Countries. Paper prepared for
USAID/WHO International Consultation on Household Energy. Indoor Air Pollution and
Health, Washington, DC, May 4–6 2000.
18. Barnes B.A, Mathee L, Shafritz L and et al. A Behavioural Intervention to Reduce Child
Exposure to Indoor Air Pollution: Identifying Possible Target Behaviours. Health
Education and Behaviour vol:13 2004, pp 306–317.
19. Barnes B.A, Mathee L, Shafritz L and et al. Testing Selected Behaviours to Reduce
Indoor Air Pollution Exposure inYoung Children. Health EducationResearch vol:19 2004,
pp 543–550.
20. BASE Website, http://www.epa.gov/iaq/largebldgs/index.html.
21. Başar H. Sınıf Yönetimi Kitabı 1999.
22. Bayer C.W, Downing C.C. Indoor conditions in schools with insufficient humidity
control, Proceeding of IAQ 92: Environments for People, Atlanta, GA, American Society
of Heating, Air Conditioning, and Refrigerating Engineers, 1992 pp 197-200.
102
103
23. Behera D, Dash S, Malik S. Blood Carboxyhaemoglobin Levels Following Acute
Exposure to Smoke of Biomass Fuel. Indian Journal Medicine Research; 1988 pp 522542.
24. Benfenati E, Pierucci P, Niego D. A case study of indoor pollution by Chinese cooking.
Toxic Environmental Chemisty vol:65 1998, pp 217 224.
25. Berglund B, Brunckreef B, Knoppel H, and et al. Effects of Indoor Air pollution on
Human Health. Indoor Air vol:2 1992, pp 2–25.
26. Blondeau P, Iordache V, Poupard O, and et al. Relationship Between outdoor and Indoor
Air Quality in 8 French Schools. Indoor Air vol 15 2005, pp 2–12.
27. Brauer M, Spengler J.D. Nitrogen Dioxide Exposures Inside Ice Skatingrinks. American
Journal Public Health vol:84 1994, pp 429–433.
28. Breysse P.N, Buckley T.J, Williams D.A, et al. Indoor Exposure to Air Pollutants and
Allergens in the Homes of Asthmatic Children in inner-city Baltimore. Environmental
Research, vol:98 2005, pp167–176.
29. Brown, S.K, Sim M.R, Abramson N.J, et al. Concentrations of Volatile Organic
Compounds in Indoor Air. Indoor Air vol:1 1994, pp 123-134.
30. Bruce N, Bates R, Nguti S, et. Al. Reducing Indoor Air Pollution through Participatory
Development in Rural Kenya. In Proceedings of 9th International Conference on Indoor
Air Quality and Climate, Monterey, 2002, pp 590–95.
31. Bruce N, McCracken R, Albalak M, et al. The Impact of Improved Stoves, House
Construction, and Child Location on Levels of Indoor Air Pollution and Exposure in
Young Guatemalan Children. Journal of Exposure Analysis and Environmental
Epidemiology vol:14 2004, pp 110–117.
32. Bruce N, Perez-Padilla and R. Albalak. Indoor Air Pollution in Developing Countries: A
Major Environmental and Public Health Challenge. Bulletin of the World Health
Organization vol:78 2000, pp 1078–1092.
33. Bruce N, Perez-Padilla R, Albalak R. The Health Effects of Indoor Air Pollution
Exposure in Developing Countries. Protection of the Human Environment, WHO 2002,
Geneva.
34. Burr M.L. Health Effects of Indoor Combustion Products. Journal of the Royal Society of
Health vol:117 1997, pp 348-350.
103
104
35. Butala V, Novak P. Energy Consumption and Potential Energy Savings in old School
Buildings. Energy and Buildings Volume 29 Issue 3, 1999, pp 241-246.
36. Carbon Monoxide (CO) in high-rise Apartment Buildings. Atmospheric Environment.
May 2006;
37. Casey M.E, Braganza, E.B, Shaughnessey R.J. Ventilation Improvements in two
Elementary School Classrooms, In: Proceedings. Engineering Solutions to Indoor Air
Quality Problems Symposium, Pittsburgh, PA, Air and Waste Management Association
1995.
38. Cavallo D, Alcini D, De Bortoli M, et al. Chemical Contamination of Indoor Air in
Schools and Office Buildings in Milan, Italy. In: Proceedings of Indoor Air 1993. The 6th
International Conference on Indoor Air Quality and Climate, Helsinki, Finland, vol: 2
1993, pp 45-49.
39. Chaloulakou A, Assimakopoulos D, Lekkas T. Forecasting Daily Maximum Ozone
Concentrations in the Athens Basin. Environmental Monitoring and Assessment vol:856
1999, pp 97–112.
40. Chaloulakou A, Mavroidis I, Duci A. Indoor and outdoor Carbon Monoxide
Concentration Relationships at Different Microenvironments in the Athens Area
Chemosphere Volume 52, Issue 6 2003, pp 1007–1019
41. Chaloulakou A, Mavroidis I. Comparison of Indoor and outdoor Concentrations of CO at
a Public School. Evaluation of an indoor air quality model. Atmospheric Environment
vol:36 2002, pp 1769–1781.
42. Chan A.T. Indoor–outdoor Relationships of Particulate Matter and Nitrogen Oxides under
Different outdoor Meteorological Conditions. Atmospheric Environment vol:36 2002, pp
1543–1551.
43. Clausen G. Ventilation Filters and Indoor Air Quality: A Review of Research from the
International Ccentre for Indoor Environment and Energy. Indoor Air vol:14 2004, pp
202–7.
44. Clements-Croomea D.J, Awbia H.B, Williams M. Ventilation Rates in Schools. Building
and Environment 2006.
45. Coley D.A, Greeves R. Report R102 for DFES, The Effect of Low Ventilation Rates on
the Cognitive Function of a Primary School Class, Exeter University, 2004
104
105
46. Collings D.A, Sithole S.D. Indoor Wood Smoke Causing Lower Respiratory Disease in
Children. Tropical Doctor vol: 20 2005, pp 151–155.
47. Conceic E.Z, Lu M.M.
Thermal Study of School Buildings in Winter Conditions.
Building and Environment 2006.
48. Cooke T.F. Indoor Air Pollutants. A Literature Review. Review Environmental Health vol
9, 1991, Copenhagen pp 137–160.
49. Cousins D.M, Collett C.W. Indoor Air Quality in 12 Schools: A Case Study, Proceedings
of ASHRAE Conference. The Human Equation: Health and Comfort, 1989 pp 104-108.
50. Cuijpers C.E, Swaen G.M, Wesseling G. Adverse Effect of Indoor Environment on
Respiratory Health in Primary School Children. Environmental Research vol:68 1995, pp
11-23.
51. Dahms T.E, Younis L.T, Wiens R.D, et al. Efects of Carbon Monoxide Exposure in
Patients with Documented Cardiac Arrhythmias. Journal of the American College of
Cardiology vol: 21 1993, pp 442-450.
52. Daisey J.M, Angell W.J, Apte M.G. Indoor Air Quality, Ventilation and Health
Symptoms: an Analysis of Existing Information. Indoor Air vol:13 2003, pp 53–64.
53. Daisey J.M, Angell W.J.) A Survey and Critical Review of the Literature on Indoor Air
Quality, Ventilation and Health Symptoms in Schools, Lawrence Berkeley National
Laboratory Report 1998 No. LBNL–41517.
54. Desai M.A, Mehta S, Smith K.R. Indoor Smoke from Solid Fuels: Assessing the
Environmental Burden of Disease at National and Local Levels. Environmental Burden of
Disease Series 4 2004. Geneva: World Health Organization.
55. Diez U, Kroessner T, Rehwagen M, et al. Effects of Indoor Painting and Smoking on
Airway Symptoms in Atopy Risk Children in the First Year of Life: Results of the LARSstudy. Leipzig Allergy High-Risk Children Study. International. Journal. Hygiene
Environmental. Health vol:203 2000, pp 23–28.
56. Dijken F.V, Bronswijk J.V, Sundell J. Indoor Environment in Dutch Primary Schools and
Health of the Pupils. In: Proceedings of Indoor Air. Beijing, the 10th International
Conference on Indoor Air Quality and Climate vol:1 2005, pp 623–627.
105
106
57. Dutt D, Srinivasa D.K, Rotti S.B, et al. Effect of Indoor Air Pollution on the Respiratory
System of Women Using Different Fuels for Cooking in an Urban Slum of Pondicherry.
National Medicine Journal India vol:9 1996, pp 113-117
58. Eberlein-Koknig, Przybilla B, Kuk hnl B, et al. Infuence of Airborne Nitrogen Dioxide or
Formaldehyde on Parameters of Skin Function and Cellular Activation in Patients with
Atopic Eczema and Control Subjects. Journal of Allergy and Clinical Immunology
vol:101 1998, pp 141-143.
59. ECJRC (European Commission Joint Research Centre). Total Volatile Organic
Compounds (TVOC) in Indoor Air Quality Investigations. European Commission,
Luxembourg 1997.
60. Edwards J, Walters S, Griffths R.K. Hospital Admissions for Asthma in Pre-School
Children: Relationship to Major Roads in Birmingham. United Kingdom. Archives of
Environmental Health vol:49 1994, pp 223–227.
61. Ekberg L.E. Concentrations of NO, and Other Traffic Related Contaminants in Office
Buildings Located in Urban Environments. Building Environment vol:30 1995, pp 293298.
62. Ellegard A. Tears while Cooking: An Indicator of Indoor Air Pollution and Related
Health Effects in Developing Countries. Environment Reserach; vol:75 1997, pp 12–22.
63. Ellis J.B, Krug A, Robertson J, et al. Paraffin Ingestion - the Problem. African Medicine
Journal; vol:84 1994, pp 727–730.
64. Engvall K, Norrby C, Sandstedt E. The Stockholm Indoor Environment Questionnaire: a
Sociologically Based Tool for the Assessment of Indoor Environment and Health in
Dwellings. Indoor Air 2003.
65. Etzel A. Indoor Air Pollutants In Homes and Schools. Pediatric Clinics of North America
vol:48 2001, pp 1153-1165.
66. Ezzati M, Kammen D. Quantifying the Effects of Exposure to Indoor Air Pollution from
Biomass Combustion on Acute Respiratory Infections in Developing Countries.
Environmental Health Perspectives vol:109 2001, pp 481–488.
67. Fischer P.H, Hoek G, Briggs D.J, et al. Traffic-Related Differences in Outdoor and Indoor
Concentrations of Particles and Volatile Organic Compounds in Amsterdam. Atmospheric
Environment vol:34 2000, pp 3713–3722.
106
107
68. Fisher E, Ligman B, Brennan T, et al. Radon Mitigation in Schools Utilizing Heating,
Ventilation, and Air Conditioning Systems. Radiation Protection Dosimetry vol:56 1994,
pp 51–54.
69. Gallelli G, Orlando P, Perdelli F, et al. Factors Affecting Individual Exposure to NO2 in
Genoa (northern Italy). Sciental Total Environmnet vol: 287 2002, pp 31–36.
70. Gauvin S, Le Moullec Y, Sahraoui F, et al. Road Traffic, NO Exposure and Respiratory
Function Among Children (VESTA study). International Journal Vehicle Design; vol:27
2001, pp 251 –261.
71. Gauvin S, Reungoat P, Cassadou S, et al. Contribution of Indoor and Outdoor
Environments to PM2.5 Personal Exposure of Children—VESTA study. The Science of
the Total Environment vol:297 2002, pp 175–181.
72. Georgoulis L.B, Hanninen O, Samoli E, et al. Personal Carbon Monoxide Exposure in
five European Cities and its Determinants. Atmospheric Environment vol:36 2002, pp
963–974.
73. Gharaibeh N.S. Effects of Indoor Air Pollution on Lung Function of Primary School
Children in Jordan. Ann Trop Paed vol:16 1996, pp 97-102.
74. Gold D.R, Allen G, Damokosh A, et al. Comparison of Outdoor and Classroom Ozone
Exposures for School Children in Mexico City 1996.
75. Goldstein I.F, Andrews L.R, Hartel D. Assessment of Human Exposure to Nitrogen
Dioxide, Carbon Monoxide, and Respirable Particles in New York inner-city Residences.
Atmospheric Environment vol:22 1988, pp 2127-2139.
76. Gomzi M. Indoor Air and Respiratory Health in Preadolescent Children. Atmospheric
Environment vol:33 1999, pp 4081–4086.
77. Grontoft T, Raychaudhuri M.R. Compilation of Tables of Surface Deposition Velocities
of O3, NO2 and SO2 to a range of Indoor Surfaces. Atmospheric Environment vol:38
2004, pp 533–44.
78. Guo H, Lee S.C, Chan L.Y. Indoor Air Quality in Ice Skatingrinks in Hong Kong.
Environmental Research vol:94 2004, pp 327–335.
79. Güler Ç, Çobanoğlu Z. Çocuk ve Çevre. T.C Salık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri
Genel Müdürlüğü Çevre Sağlığı Kaynak Dizisi. No:23 1994.
107
108
80. Güler Ç, Çobanoğlu Z. Kapalı Ortam Hava Kirlenmesi. T.C Salık Bakanlığı Temel Sağlık
Hizmetleri Genel Müdürlüğü Çevre Sağlığı Kaynak Dizisi. No:9 1994.
81. Gyntelberg F. Ventilation and Health in Non-Industrial Indoor Environments: Report
from a European Multidisciplinary Scientific Consensus Meeting (EUROVEN). Indoor
Air vol:12 2002, pp 113–128.
82. Harving H, Dahl R, Molhave L. Lung Function and Bronchial Reactivity in Asthmatics
During Exposure to Volatile Organic Compounds. Respirable. Diseaster vol:143 1991, pp
751–754.
83. Health Canada Healthy Environments and Consumer Safety Branch Indoor Environments
Division. Tools for Schools Action Kit for Canadian. Published by Authority of the
Minister of Health 2003.
84. Herbarth O, Fritz G.J, Krumbiegel P, et al. Effect of Sulfur Dioxide and Particulate
Pollutants on Bronchitis in Children—a Risk Analysis. Environment Toxicology. vol:16
2001, pp 269–276.
85. Hoe Lee J. Optimization of Indoor Climate Conditioning with Passive and Active
Methods Using GA and CFD. Building and Environment vol: 42 2007, pp 3333–3340
86. Hoppe P, Martinac, I. Indoor Climate and Air Quality. International Journal of
Biometeorology vol:42 1998, pp 1–7.
87. Hoskins J.A. Carbon Monoxide: The Unnoticed Poison of the 21st Century. Indoor and
Built Environment vol 8: 1999, pp 154–155.
88. Houck P.M, Hampson N.B. Epidemic Carbon Monoxide Poisoning Following a Winter
Storm. Journal of Emergency Medicine vol:15 1997, pp 469–473.
89. http://fatih-bld.gov.tr
90. http://fatih-meb.gov.tr
91. http://silivri-bld.gov.tr
92. http://www.epa.gov/iaq/pubs/hpguide.html
93. http://www.epa.gov/iaq/pubs/insides.html
94. Janssen N.A Van Vliet H, Aarts P.H, et al. Assessment of Exposure to Traffic Related Air
Pollution of Children Attending Schools Near Motorways. Atmospheric Environment vol:
35 2001, pp 3875–3884.
108
109
95. Janssen, N.A, Hoek G, Brunekreef B, et al. Personal Sampling of PM10 in Adults:
Relation Between Personal, Indoor and outdoor Concentrations. American Journal of
Epidemiology vol: 147 1998, pp 537 –547.
96. Jedrychowski W, Maugeri U, Jedrychowska-Bianchi I, et al. Effect of Indoor Air Quality
in the Postnatal Period on Lung Function in Pre-Adolescent Children: A Retrospective
Cohort Study in Poland. Public Health vol:119 2005, pp 535–541.
97. Jenssen B, Wachenfeldt A, Mysen A, et al. Air Flow Rates and Energy Saving Potential
in Schools with Demand-Controlled Displacement Ventilation. Energy and Buildings vol:
39 2007, pp 1073–1079.
98. Jo W.K, Kim K.Y, Park K.H, et al. Comparison of Outdoor and Indoor Mobile SourceRelated Volatile Organic Compounds Between Low and Higher-Floor Apartments.
Environmental Research vol: 92 2003, pp 166–171.
99. Katsouyanni K, Touloumi G, Spix C, et al. Short Term Effects of Ambient Sulphur
Dioxide and Particulate Matter on Mortality in 12 European Cities: Results from Time
Series Data from the APHEA project. British Medical Journal vol:314 1997, pp 1658–
1663.
100. Kodama Y, Arashidani K, Tokui N, et al. Environmental NO2 Concentration and
Exposure in Daily Life Along Main Roads in Tokyo. Environmental Research. vol:89
2002, pp 236–244.
101.
Koo L.C.L, Luk M.Y, Mok M.Y, et al. Health Effects from Air Conditioning:
Epidemiologic Studies on Schools and Offices in Hong Kong. In: Proceedings of Indoor
and Built Environment Problems in Asia at Kuala Lumpur, Malaysia, 4–5 September,
1997.
102. Kotzias D. Indoor Air and Human Exposure Assessment Needs and Approaches.
Experimental and Toxicologic Pathology vol:57 2005, pp 5–7.
103. Kousa A, Monn C, Rotko T, et al. Personal Exposures to NO2 in the EXPOLIS Study:
Relation to Residential Indoor, Outdoor and Workplace Concentrations in Basel, Helsinki
and Prague. Atmospheric Environment vol:35 2001, pp 3405–3412.
104. Lai H.K, Kendall M, Ferrier H, et al. Personal Exposures and Microenvironment
Concentrations of PM2.5, VOC, NO2, CO in Oxford, UK. Atmospheric Environment
vol:38 2004, pp 6399–6410.
109
110
105. Lee K, Xue J, Geyh A.S, et al. Nitrous Acid, Nitrogen Dioxide and Ozone
Concentrations in Residential Environments Environment Health Perspect vol:110 2002,
pp 145–9.
106. Lee K, Yanagisawa Y, Spengler J.D. Carbon Monoxide and Nitrogen Dioxide
Exposures in Indoor Ice Skating Rinks Journal Sports Scientist vol:121 994, pp 279–283.
107. Lee S, Guo H, Li W. Inter-comparison of Air Pollutant Concentrations in Different
Indoor Environments in Hong Kong Atmospheric Environment vol:36 2002, pp 1929–
1940.
108. Lee S.C, Chan L.Y, Chiu M.Y. Indoor and Outdoor Air Quality Investigation at 14
Public Places in Hong Kong Environmental International vol:25 1999, pp 443–450.
109. Lee S.C, Chang M. Indoor Air Quality Investigations at Five Classrooms. Indoor Air
vol:9 1999, pp 134–8.
110. Lee S.C, Chang M. Indoor and Outdoor Air Quality Investigations at Schools in Hong
Kong. Chemosphere vol:41 2000, pp109–113.
111. Lee S.C, Li W.M, Ao C.H. Investigation of Indoor Air Quality at Residential Homes in
Hong Kong—case study. Atmospheric Environment vol:36 2002, pp 225–237.
112. Lee S.C, Li W.M, Chan L.Y.. Indoor air quality at restaurants with different styles of
cooking in metropolitan Hong Kong. The Science of the Total Environment vol:279 2001,
pp 181–193.
113. Lee S.C. Comparison of Indoor and Outdoor Air Quality at two Staff Quarters in Hong
Kong. Environment International vol:23 1997, pp 791–797.
114. Lisa K, Baxtera E, Cloughertya J, et al. Predicting Residential Indoor Concentrations of
Nitrogen Dioxide, Fine Particulate Matter, and Elemental Carbon Using Questionnaire
and Geographic Information System Based Data. Atmospheric Environment vol:41 2007,
pp 6561–6571
115. Maesano I, Moreau D, Caillaud D, et al. Residential Proximity Fine Particles Related to
Allergic Sensitisation and Asthma in Primary School Children. Respiratory Medicine.
vol:101 2007, pp 1721-1729.
116. Maier W.C, Arrighi H.M, Llewellyn C. Redding G. Indoor Risk Factors for Asthma and
Wheezing Among Seatle School Children. Environmental Health Perspectives vol:105
1997 pp 208-214.
110
111
117. Martin Kraenzmer. Modelıng and Contınuous Monıtorıng of Indoor Aır Pollutants for
Identıfıcatıon of Sources and Sınks Environment International, vol:25 1999, pp 541-551.
118. Mathisen H.M, Frydenlund F. Preventive Measures and Intervention on Carpet Removal
and Ventilation Improvement in Eleven Schools. Proceedings of the Healthy Buildings,
Helsinki vol:1 2000, pp 219–224.
119. MEB Yayınları:3390. Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi:1205.
120. Mendell M.J, Heath G.A. Do Indoor Pollutants and Thermal Conditions in Schools
Influence Student Performance? A Critical Review of the Literature. Indoor Air vol:15
2005, pp 27–52.
121. Monn C, BrakN, Schindler O, et al. Personal Exposure to Nitrogen Dioxide in
Switzerland: SAPALDIA Team Swiss Study on Air Pollution and Lung Diseases in
Adults. Science of the Total Environment vol:215 1998, pp 243–251.
122. Monn C. Exposure Assessment of Air Pollutants: A Review on Spatial Heterogeneity
and Indoor/Outdoor/Personal Exposure to Suspended Particulate Matter, Nitrogen
Dioxide and Ozone. Atmospheric Environment vol:35 2001, pp 1–32.
123. Myhrvold A.N, Olsen E, Lauridsen O. Indoor Environment in Schools-Pupils Health
and Performance in Regard to CO2 Concentrations. In: Proceedings of Seventh
International Conference on Indoor Air Quality and Climate vol:4 1996, pp 369–374.
124. Mysen M, Berntsen S, Nafstad P, et al. Occupancy Density and Benefits of DemandControlled Ventilation in Norwegian Primary Schools, Energy and Buildings vol:37 2005,
pp 1234–1240.
125. Mysen M. Simplified Ventilation System at Revetal Secondary School. Norwegian
Building Research Institute, Project Report N-9797, Oslo, 2003 (in Norwegian).
126. Norback D, Bjornsson E, Janson C, et al. Asthmatic Symptoms and Volatile Organic
Compounds, Formaldehyde, and Carbon Dioxide in Dwellings. Occupational and
Environmental Medicine vol:52 1995, pp 388–395.
127. Norback D. Subjective Indoor Air Quality in Schools - the Influence of High Room
Temperature, Carpeting, Fleecy Wall Materials and Volatile Organic Compounds. Indoor
Air vol:5 2005, pp 237–246
111
112
128. Olf H, Gisela J, Rehwagena M, et al. Association Between Indoor Renovation Activities
and Eczema in Early Childhood. International Journal of Hygiene and Environmental
health vol: 209 2006, pp 241–247.
129. Oosterlee A, Drijver M, Lebret E, et al. Chronic Respiratory Symptoms in Children and
Adults Living Along Streets with High Traffic Density. Occupational and Environmental
Medicine vol:53 1996, pp 241–247.
130. Pandey M.R, Boliej J.S, Smith K.R et al. Indoor Air Pollution in Developing Countries
and Acute Respiratory Infections in Children. Lancet vol: I 1989, pp 427–429.
131. Park J, Fujii S, Yuasa K, et al. Characteristics of Volatile Organic Compounds in
Residence, Proceedings of Indoor Air. 1996 pp 579–584
132. Peacock J.L, Symonds P, Jackson J et al. Acute Effects of Winter Air Pollution on
Respiratory Function in School children in Southern England. Occupational and
Environmental Medicine vol: 60 2003, pp 82–89.
133. Pikhart H, Bobak M, Gorynski P et al. Outdoor Sulphur Dioxide and Respiratory
Symptoms in Czech and Polish School Children: A Small Area Study (SAVIAH).
International Architect Occupational Environmental Health vol:74 2001, pp 574–8.
134. Pilotto L.S, Douglas R.M, Attewell RG et al. Respiratory Effects Associated with Indoor
Nitrogen Dioxide Exposure in Children. International Journal of Epidemiology vol:26
1997, pp 788-796.
135. Poupard O, Blondeau P, Iordache V, et al. Statistical Analysis of Parameters Influencing
the Relationship Between Outdoor and Indoor Air Quality in Schools. Atmospheric
Environment vol:39 2005, pp 2071-2080.
136. Qin Y.H, Zhang X.M, Jin H.Z, et al. Efects of Indoor Air Pollution on Respiratory
Illness of School Children. Proceedings of the Sixth International Conference on Indoor
Air Quality and Climate. Helsinki, Finland 1993, pp 477–482.
137. Roosbroeck S, Wichmann J, Janssen N, et al. Long-Term Personal Exposure to TrafficRelated Air Pollution Among School Children, A Validation Study. Science of The Total
Environment, vol:368 2006, pp 565-573.
138. Samet J.M, Marbury M.C, Spengler J.D. Health Effects and Sources of Indoor Air
Pollution. Part I. American Review Respirable Diseaster vol:136 1987, pp 1486–1508.
112
113
139. Samet, J.M, Marbury M.C, Spengler J.D. Health Effects and Sources of Indoor Air
Pollution. Part II. American Review Respirable Diseaster vol:137 1988, pp 221–242.
140. Sarwar G, Corsi R, Allen D, et al. Production an Levels of Selected Indoor Radicals: A
Modeling Assessment. In Proceedings of Indoor Air, The Ninth International Conference
on Indoor Air Quality and Climate, 2002.
141. Shaughnessy R.J, Turk B, Evans S, et al. Preliminary Study of Flooring in School in the
US: Airborne Particulate Exposure in Carpeted vs. Uncarpeted Classrooms. Proceesings
of Indoor Air 2002, pp 974-979.
142. Sinton J.E, Smith K.R, Hu H, et al. Indoor Air Pollution Database for China. World
Health Organization, United Nations Environment Programme, Geneva 1995.
143. Skyberg K, Skulberg K.R, Eduard W, et al. Symptoms Prevalence Among Office
Employees and Associations to Building Characteristics. Indoor Air vol:13 2003, pp 246252.
144. Smedje G, Norback D, Edling C. Subjective Indoor Air Quality in Schools in Relation to
Exposure. Indoor Air vol:7 1997, pp 143-150.
145. Smedje G, Norback D, Wessen B, et al. Asthma Among School Employees in Relation to
the School Environment. In: Proceedings of Indoor Air 96. The 7th International
Conference on Indoor Air Quality and Climate, vol:1 1996, pp 611-616.
146. Smith K. Indoor Air Pollution in Developing Countries and Acute Respiratory Infections
in Children. Thorax vol: 55 2000, pp 518-32.
147. Somerville S.M, Rona R.J, Chinn S, et al. Passive Smoking and Respiratory Conditions
in Primary School Children. Journal of Epidemiology and Community Health vol:42
1988, pp 105-110.
148. Son B.S, Song M.R, Yang W.H. A Study on PM10 and VOCs Concentrations of Indoor
Environment in School and Recognition of Indoor Air Quality. Proceedings of Indoor Air
2006, pp 827–832.
149. Soysal A, Demiral Y. Kapalı Ortam Hava Kirliliği. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni
vol:6 2007, pp 221-26.
150. Spengler J.D, Samet J.M, McCarthy J.F. Indoor Air Quality Handbook. McGraw-Hill,
New York 2001.
113
114
151. Suna W, Wai Thama K, Zhoub W, et al. Thermal Performance of a Personalized
Ventilation Air Terminal Device at Two Different Turbulence İntensities. Building and
Environment vol:42 2007, pp 3974–3983
152. Sundell, J. On the Association Between Building Ventilation Characteristics, Some
Indoor Environmental Exposures, Some Allergic Manifestations, and Subjective
Symptom Reports. Indoor Air vol:2 1994, pp 12-18.
153. Ten B.J, Selvin S, Hodgson A. Et al. Development of New VOC Exposure Metrics and
Their Relationship to ―Sick Building Syndrome‖ Symptoms, Indoor Air vol:8 1998, pp
140-152.
154. Tun K.M, Win H, Zaw K.A, et al. Indoor Air Pollution: Impact of Intervention on Acute
Respiratory Infection (ARI) in Under-five Children. Regional Health Forum vol:9 2005.
155. USAEPA 2004. Partnership for Clean Indoor Air. Washington, DC: EPA.
http://www.epa.gov/iaq/pcia.html.
156. USEPA 1991 (United States Environmental protection Agency). Air Quality Criteria for
Carbon Monoxide; Washington, DC.
157. USEPA 1993. The Inside Story: A Guide to Indoor Air Quality.
158. USEPA 1995 (United States Environmental protection Agency). The Inside Story: A
Guide to Indoor Air Quality
159. USEPA 1996. Indoor Air Quality Basics for Schools.
160. Vural S.M, Balanlı A. Yapı Ürünü Kaynaklı İç Ortam Hava Kirliliği ve Risk
Değerlendirme Ön Araştırma. YTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi Cilt 1, sayı 1, 2005.
161. Weiland S.K, Mundt K.A, Ruckmann A, et al. Self Reported Wheezing Andallergic
Rhinitis in Children and Traffic Intensity on Street of Residence. Annals of Epidemiology
vol:4 1994, pp 243–247.
162. Weschler C, Shields H. Indoor Ozone/Terpene Reactions as a Source of Indoor Particles.
Atmospheric Environment. vol:33 1999, pp 2301-2312.
163. WHO 1992. Indoor Air Pollution from Biomass Fuel. Geneva.
164. WHO 1999. Environmental Health Criteria, No:213: Carbon Monoxide, second ed.
World Health Organization, Geneva, Switzerland.
165. WHO 1999. WHO – Guidelines for Air Quality, Geneva
114
115
166. WHO 2000. Air Quality Guidelines for Europe, Second ed. WHO Regional Publications,
European Series, No. 91.
167. WHO 2001. World Health Report 2001. Geneva, World Health Organization.
168. WHO 2002 World Health Report 2002. Geneva, World Health Organization.
169. WHO 2002. The Health Effects of Indoor Air Pollution Exposure in Developing
Countries Protection of the Human Environment Geneva.
170. WHO 2003–2004. Health Rısk Assessment of Indoor Aır Qualıty. Ulaanbaatar,
Mongolıa.
171. WHO 2004. Evidence for Policy Makers: Indoor Air Pollution. Geneva.
172. WHO 2005. Development of a Catalogue of Methods: Indoor Air Pollution. Geneva.
173. WHO 2005. Situation Analysis of Household Energy Use and Indoor Air Pollution in
Pakistan. Department of Child and Adolescent Health and Development World Health
Organization.
174. Wichmann, J, Janssen A.H, Zee S, et al. Traffic Related Differences in Indoor and
Personal Absorption Coefficient Measurements in Amsterdam, the Netherlands.
Atmospheric Environment vol:39 2005, pp 7384–7392.
175. Wieslander G, Norback D, Bjornsson E, et al. Asthma and the Indoor Environment: the
Significance of Emission of Formaldehyde and Volatile Organic Compounds from Newly
Painted Indoor Surfaces. International Occupational and Environmental vol:69 1997, pp
115–124.
176. Wolkoff P, Nielsen G.D. Organic Compounds in Indoor Air—Their Relevance for
Perceived Indoor Air Quality. Atmospheric Environment 2001, pp 4407–4417.
177. Wolkoff P, Soren K, Kjaergaar D. The Dichotomy of Relative Humidity on Indoor Air
Quality. Environment International vol:33 2007, pp 850–857.
178. Wolkoff P, Wilkins C, Clausen P, et al.. Comparison of Volatile Organic Compounds
from Processed Paper and Toners from Office Copiers and Printers: Methods, Emission
Rates and Modeled Concentrations. Indoor Air vol:3 1993, pp 113-123.
179. WSDH (Washington State Department of Health) School Indoor Air Quality Best
Management Practices. Office of Environmental Health and Safety Manual 2003.
115
116
180. Yang C, Chang C, Chuang H, et al. Relationship Between Air Pollution and Daily
Mortality in a Subtropical City: Taipei, Taiwan. Environment International vol:30 2004,
pp 519– 523.
181. Yang C.Y, Chiu J.F, Cheng M.F, et al. Effects of Indoor Environmental Factors on
Respiratory Health of Children in a Subtropical Climate. Environmental Research vol:75
1997, pp 49–55.
182. Zagreus L, Huizenga C, Arens E, et al. Listening to the Occupants: A Web-Based Indoor
Environmental Quality Survey. Indoor Air vol:14 2004, pp 65–74.
116
117
117
118
HAM VERĠLER
FATĠH ĠLÇESĠ
1- KOCAMUSTAFA PAġA ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
0,6
0,20
1940
41
19,8
2
0,6
0,22
1941
49
19,8
3
0,8
0,20
2259
49
19,8
4
1,0
0,19
2229
48
20,1
5
1,0
0,17
2298
47
20,3
6
1,2
0,15
2389
47
20,6
7
1,1
0,14
2358
47
20,8
8
1,2
0,13
2430
47
21,0
9
1,2
0,13
2447
46
21,2
10
1,3
0,12
2536
46
21,3
11
1,1
0,10
2567
46
21,4
12
1,3
0,09
2580
46
21,5
13
1,3
0,08
2660
46
21,6
14
1,2
0,07
2729
46
21,7
15
1,4
0,06
2689
46
21,8
16
1,5
0,06
2745
46
21,8
17
1,4
0,05
2773
46
21,9
18
1,4
0,06
2810
46
22,0
19
1,4
0,14
2847
46
22,1
20
1,4
0,04
2921
46
22,1
21
1,5
0,04
2926
46
22,2
22
1,5
0,02
3028
46
22,2
23
1,4
0,02
3015
46
22,3
24
1,3
0,02
3049
46
22,4
25
1,6
0,02
3134
46
22,4
26
1,5
0,02
3144
46
22,5
27
1,4
0,02
3199
46
22,6
28
1,6
0,01
3246
46
22,6
118
119
1- KOCAMUSTAFA PAġA ĠLKÖĞRETĠM OKULU
29
1,5
0,02
3281
46
22,7
30
1,5
0,02
3305
46
22,7
31
1,6
0,02
3287
46
22,8
32
1,6
0,01
3359
46
22,8
33
1,6
0,01
3475
47
22,9
34
1,7
0,01
3540
47
22,9
35
1,6
0,02
3526
47
22,9
36
1,7
0,02
3545
47
22,9
37
1,6
0,01
3550
46
22,9
38
1,6
0,02
3540
47
22,9
39
1,7
0,02
3560
47
22,9
40
1,7
0,02
3560
47
22,9
2-ÇAPA ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,4
0,05
1058
46
20,6
2
1,4
0,01
1845
51
20,9
3
1,5
0,00
1980
50
21,3
4
1,4
0,00
1933
50
21,6
5
1,4
0,00
1973
50
21,9
6
1,5
0,00
1870
49
22,2
7
1,5
0,00
1913
49
22,4
8
1,3
0,00
1881
48
22,6
9
1,3
0,00
1798
47
22,8
10
1,4
0,00
1753
47
22,9
11
1,3
0,00
1732
46
22,9
12
1,3
0,00
1692
46
23,0
13
1,4
0,00
1881
46
23,1
14
1,4
0,00
1744
46
23,2
15
1,3
0,00
1720
46
23,2
16
1,4
0,00
1692
46
23,2
17
1,5
0,00
1730
45
23,3
119
120
18
1,4
0,00
1581
44
23,3
19
1,4
0,00
1586
45
23,4
20
1,3
0,00
1583
44
23,4
21
1,3
0,00
1515
44
23,4
22
1,3
0,00
1495
44
23,5
23
1,3
0,00
1460
44
23,5
24
1,4
0,00
1470
43
23,6
25
1,3
0,00
1456
43
23,6
26
1,2
0,00
1575
44
23,7
27
1,1
0,00
1648
44
23,8
28
1,3
0,00
1523
44
23,8
29
1,2
0,00
1519
43
23,8
30
1,3
0,00
1517
43
23,9
31
1,2
0,00
1486
43
23,9
32
1,3
0,00
1563
43
23,9
33
1,3
0,00
1728
43
24,0
34
1,3
0,00
1596
43
24,0
35
1,3
0,00
1516
42
24,1
36
1,2
0,00
1599
43
24,1
37
1,2
0,00
1590
41
24,1
38
1,3
0,00
1602
42
24,1
39
1,3
0,00
1599
42
24,1
40
1,3
0,00
1409
43
24,1
3- AKSARAY MAHMUDĠYE ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,3
0,04
3001
65
15,3
2
2,1
0,04
3008
64
17,2
3
2,4
0,05
3150
58
18,3
4
2,4
0,02
3508
58
19,0
5
2,4
0,02
3948
56
19,6
6
2,5
0,02
3838
54
19,9
120
121
7
2,4
0,02
3696
53
20,2
8
2,4
0,07
3522
52
20,4
9
2,3
0,18
3624
52
20,6
10
2,5
0,03
3777
52
20,8
11
2,4
0,03
3770
51
20,9
12
2,5
0,04
3765
50
21,0
13
2,5
0,03
3774
51
21,1
14
2,5
0,03
3853
51
21,1
15
2,5
0,03
3879
50
21,1
16
2,5
0,09
3925
50
21,2
17
2,6
0,10
3920
51
21,2
18
2,5
0,08
3929
50
21,2
19
2,6
0,09
3957
51
21,2
20
2,6
0,06
4092
52
21,2
21
2,7
0,06
4280
52
21,3
22
2,7
0,06
4279
51
21,4
23
2,5
0,07
4333
52
21,4
24
2,7
0,08
4337
50
21,4
25
2,6
0,06
4346
51
21,5
26
2,7
0,06
4433
51
21,5
27
2,7
0,05
4502
51
21,6
28
2,6
0,05
4571
51
21,6
29
2,7
0,05
4535
51
21,6
30
2,6
0,04
4598
51
21,6
31
2,7
0,05
4498
51
21,6
32
2,7
0,03
4677
51
21,6
33
2,6
0,04
4702
51
21,6
34
2,6
0,04
4689
51
21,6
35
2,7
0,04
4693
51
21,6
36
2,6
0,04
4684
51
21,6
37
2,6
0,04
4701
51
21,6
38
2,7
0,05
4697
51
21,6
39
2,6
0,05
4694
51
21,6
40
2,6
0,06
4702
51
21,6
121
122
4- ÇAPA ATATÜRK ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,2
0,17
968
44
23,3
2
1,2
0,14
1001
43
23,4
3
1,2
0,11
974
43
23,4
4
1,2
0,11
917
43
23,4
5
1,4
0,09
969
43
23,4
6
1,3
0,08
1147
43
23,4
7
1,5
0,07
938
43
23,5
8
1,5
0,05
897
43
23,5
9
1,5
0,04
896
43
23,5
10
1,7
0,03
818
42
23,5
11
1,6
0,03
851
43
23,5
12
1,6
0,03
884
42
23,6
13
1,5
0,02
837
42
23,6
14
1,9
0,02
795
42
23,6
15
2,1
0,02
838
42
23,6
16
2,3
0,02
828
42
23,7
17
2,2
0,02
835
42
23,7
18
2,0
0,02
822
42
23,7
19
2,1
0,02
889
41
23,7
20
2,0
0,02
785
40
23,7
21
1,9
0,02
730
41
23,6
22
1,9
0,02
706
41
23,6
23
1,8
0,02
697
41
23,6
24
1,9
0,01
748
41
23,7
25
1,6
0,01
720
41
23,7
26
1,7
0,01
697
41
23,7
27
1,7
0,01
686
41
23,7
28
1,6
0,01
690
41
23,8
29
1,6
0,01
723
41
23,8
30
1,7
0,01
707
40
23,8
31
1,5
0,01
662
40
23,8
32
1,6
0,01
698
41
23,8
33
1,7
0,01
751
41
23,8
122
123
34
1,7
0,01
791
41
23,8
35
1,7
0,01
908
41
23,8
36
1,8
0,01
878
41
23,8
37
1,6
0,01
772
41
23,8
38
1,6
0,01
848
41
23,9
39
1,7
0,01
909
41
23,9
40
1,7
0,01
912
41
23,9
5- GAZĠ ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,2
0,31
782
45
19,5
2
1,3
0,27
1616
49
19,6
3
1,2
0,24
1720
48
20,0
4
1,3
0,21
1747
48
20,4
5
1,3
0,19
1808
47
20,8
6
1,5
0,17
1866
46
21,1
7
1,4
0,15
1935
46
21,3
8
1,5
0,14
1996
46
21,5
9
1,4
0,13
1963
46
21,7
10
1,6
0,12
2026
45
21,8
11
1,6
0,10
2069
45
21,9
12
1,6
0,09
2124
45
22,1
13
1,7
0,08
2241
45
22,2
14
1,6
0,07
2294
45
22,3
15
1,7
0,06
2411
45
22,4
16
1,7
0,04
2462
45
22,5
17
1,7
0,04
2505
45
22,6
18
1,8
0,03
2556
45
22,7
19
1,8
0,03
2612
45
22,8
20
2,0
0,02
2693
45
22,9
21
1,8
0,02
2767
45
23,0
22
1,9
0,02
2803
45
23,2
23
2,0
0,02
2835
45
23,3
24
2,0
0,02
2887
45
23,4
123
124
25
2,0
0,01
2924
45
23,8
26
2,0
0,03
2230
45
23,8
27
1,6
0,03
2238
45
23,8
28
1,7
0,03
2229
45
23,7
29
1,8
0,03
2350
45
23,7
30
1,8
0,02
2359
45
23,7
31
1,7
0,02
2353
45
23,7
32
1,9
0,03
2372
45
23,7
33
1,9
0,04
2380
45
23,7
34
2,0
0,03
2376
45
23,7
35
2,0
0,03
2389
45
23,7
36
1,8
0,02
2390
45
23,7
37
1,9
0,03
2395
45
23,7
38
1,8
0,02
2380
45
23,7
39
1,9
0,04
1180
37
23,7
40
2,0
0,04
1393
37
23,7
6- HEKĠMOĞLU ALĠPAġA ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
0,9
0,15
1889
51
21,1
2
1,1
0,13
2181
49
21,5
3
1,1
0,18
1487
46
21,8
4
1,2
0,17
1263
45
22,1
5
1,0
0,16
1382
45
22,2
6
1,1
0,15
1383
45
22,3
7
1,0
0,14
1334
45
22,3
8
1,1
0,13
1319
45
22,4
9
1,0
0,12
1375
45
22,4
10
1,3
0,12
1322
45
22,5
11
1,2
0,10
1307
44
22,6
12
1,1
0,10
1304
44
22,6
13
1,2
0,08
1390
45
22,6
14
1,1
0,07
1376
45
22,6
15
1,2
0,06
1509
45
22,7
124
125
16
1,2
0,06
1526
45
22,7
17
1,3
0,05
1461
45
22,8
18
1,2
0,06
1528
44
22,8
19
1,3
0,05
1511
44
22,9
20
1,3
0,04
1517
44
22,9
21
1,3
0,04
1473
44
22,9
22
1,4
0,04
1487
44
22,9
23
1,3
0,03
1524
44
22,9
24
1,4
0,03
1628
44
23,0
25
1,4
0,02
1604
45
23,1
26
1,4
0,02
1640
44
23,2
27
1,4
0,02
1603
44
23,2
28
1,4
0,02
1675
44
23,2
29
1,4
0,02
1671
44
23,2
30
1,4
0,02
1644
44
23,3
31
1,4
0,02
1724
44
23,3
32
1,5
0,01
1711
44
23,4
33
1,4
0,01
1816
44
23,4
34
1,5
0,01
1843
44
23,4
35
1,5
0,02
1845
44
23,4
36
1,5
0,02
1790
44
23,4
37
1,5
0,02
1835
44
23,5
38
1,5
0,02
1841
44
23,5
39
1,5
0,02
1839
44
23,6
40
1,5
0,02
1849
44
23,5
R,H,(%)
Temp(degC)
7- VEDĠDE BAHA PARS ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
1
2,0
1,12
3071
52
21,8
2
2,0
1,04
3366
52
22,0
3
2,1
1,07
3356
51
22,1
4
2,1
1,04
3355
51
22,2
5
2,1
1,09
3421
52
22,3
6
2,2
1,07
3416
51
22,4
125
126
7
2,1
1,09
3458
51
22,5
8
2,2
1,10
3460
51
22,6
9
2,1
1,11
3527
51
22,6
10
2,1
1,08
3564
51
22,7
11
2,2
1,04
3660
51
22,7
12
2,3
1,04
3703
51
22,8
13
2,2
1,01
3722
51
22,8
14
2,4
1,01
3858
52
22,8
15
2,2
1,02
3830
51
22,9
16
2,2
1,03
3818
51
22,9
17
2,3
1,03
3846
51
22,9
18
2,3
1,01
3950
51
23,0
19
2,4
1,00
4109
52
23,1
20
2,4
1,02
4231
51
23,1
21
2,4
1,05
4194
52
23,2
22
2,4
1,03
4202
51
23,2
23
2,3
1,04
4197
52
23,2
24
2,4
1,05
4171
51
23,2
25
2,4
1,02
4220
51
23,2
26
2,4
1,01
4247
51
23,2
27
2,4
0,99
4331
52
23,2
28
2,5
0,97
4436
52
23,3
29
2,4
0,97
4341
51
23,3
30
2,5
0,93
4473
51
23,3
31
2,5
0,93
4613
51
23,4
32
2,5
0,91
4559
52
23,4
33
2,2
0,95
4552
52
23,1
34
2,4
0,97
4550
52
23,4
35
2,4
1,03
4529
52
23,4
36
2,5
1,05
4548
52
23,4
37
2,5
1,08
4548
52
23,4
38
2,6
1,04
4546
52
23,4
39
2,7
1,02
4541
52
23,4
40
2,6
1,05
4559
52
23,4
126
127
8- EMĠN ALĠ YAġĠN ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,6
0,00
1610
48
22,8
2
1,7
0,00
1739
47
22,9
3
1,6
0,00
1676
46
22,9
4
1,6
0,00
1574
46
23,0
5
1,6
0,00
1572
46
23,0
6
1,5
0,00
1704
46
23,1
7
1,6
0,00
1585
46
23,1
8
1,9
0,00
1453
46
23,1
9
2,0
0,00
1453
46
23,2
10
2,0
0,00
1428
46
23,2
11
1,9
0,00
1368
45
23,2
12
1,8
0,00
1344
45
23,2
13
1,7
0,00
1340
45
23,2
14
1,8
0,00
1321
45
23,2
15
1,8
0,00
1381
45
23,2
16
1,6
0,00
1427
45
23,2
17
1,8
0,00
1477
45
23,2
18
1,8
0,00
1481
45
23,2
19
1,7
0,00
1513
45
23,3
20
1,8
0,00
1538
45
23,3
21
1,8
0,00
1596
45
23,4
22
1,7
0,00
1555
45
23,4
23
1,7
0,00
1568
45
23,4
24
1,9
0,00
1649
45
23,4
25
1,6
0,00
1566
45
23,5
26
1,8
0,00
1575
45
23,5
27
1,7
0,00
1590
45
23,6
28
1,6
0,00
1617
45
23,6
29
1,8
0,00
1634
45
23,6
30
1,7
0,00
1647
45
23,6
31
1,7
0,00
1662
45
23,7
32
1,6
0,00
1682
45
23,7
33
1,6
0,00
1700
45
23,7
127
128
34
1,6
0,00
1734
45
23,7
35
1,7
0,00
1713
45
23,8
36
1,7
0,00
1719
45
23,8
37
1,7
0,00
1726
45
23,8
38
1,7
0,00
1720
45
23,8
39
1,7
0,00
1733
45
23,8
40
1,7
0,00
1633
45
23,8
9- GENÇ OSMAN ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
0,3
0,51
1653
48
19,7
2
0,7
0,41
2052
48
19,9
3
0,8
0,41
1765
47
20,1
4
0,7
0,35
1796
47
20,3
5
0,9
0,33
1807
46
20,4
6
1,0
0,29
1884
47
20,6
7
0,9
0,28
1861
46
20,7
8
1,0
0,26
1879
46
20,8
9
0,9
0,24
1903
46
20,8
10
1,0
0,20
1936
46
20,9
11
1,1
0,19
1921
46
21,0
12
1,0
0,17
1897
46
21,0
13
1,0
0,18
1931
46
21,1
14
1,0
0,17
1908
46
21,1
15
1,0
0,14
1900
46
21,1
16
1,1
0,14
1931
46
21,1
17
1,1
0,16
1978
46
21,1
18
1,2
0,11
1972
46
21,1
19
1,2
0,11
1990
46
21,1
20
1,2
0,09
1991
46
21,1
21
1,1
0,09
1980
46
21,1
22
1,2
0,07
1976
46
21,2
23
1,2
0,08
1963
46
21,2
24
1,2
0,07
2040
47
21,2
128
129
25
1,2
0,06
2006
46
21,2
26
1,3
0,06
1979
46
21,3
27
1,2
0,06
1931
45
21,3
28
1,2
0,07
1943
45
21,3
29
1,2
0,14
1958
45
21,3
30
1,1
0,09
1959
45
21,3
31
1,2
0,04
2020
46
21,3
32
1,3
0,05
2088
46
21,3
33
1,3
0,07
2095
46
21,3
34
1,3
0,09
2090
46
21,3
35
1,2
0,08
2098
46
21,3
36
1,3
0,08
2105
46
21,3
37
1,3
0,09
2109
46
21,3
38
1,2
0,12
2099
46
21,3
39
1,4
0,10
2101
46
21,3
40
1,3
0,09
2099
46
21,3
10- SANCAKTAR HAYRETTĠNPAġA ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,2
0,01
1568
49
21,2
2
0,6
0,02
1619
47
21,4
3
0,8
0,02
1639
47
21,7
4
0,8
0,02
1639
47
21,8
5
1,0
0,01
1685
47
21,9
6
0,9
0,01
1663
46
22,1
7
1,0
0,01
1640
46
22,2
8
1,0
0,01
1615
46
22,3
9
1,1
0,01
1618
46
22,3
10
1,0
0,01
1656
46
22,4
11
1,0
0,01
1665
45
22,5
12
1,1
0,01
1640
45
22,6
13
1,1
0,01
1680
45
22,6
14
1,2
0,00
1759
46
22,7
15
1,2
0,00
1732
46
22,7
129
130
16
1,1
0,01
1692
45
22,7
17
1,1
0,00
1693
45
22,8
18
1,2
0,00
1720
45
22,8
19
1,2
0,00
1728
45
22,9
20
1,1
0,00
1776
45
22,9
21
1,2
0,00
1718
45
22,9
22
1,3
0,00
1701
45
23,0
23
1,2
0,00
1770
45
23,1
24
1,3
0,00
1733
44
23,1
25
1,3
0,00
1711
44
23,2
26
1,3
0,00
1790
45
23,2
27
1,3
0,00
1753
44
23,2
28
1,2
0,00
1770
44
23,2
29
1,4
0,00
1809
45
23,2
30
1,3
0,00
1782
44
23,2
31
1,4
0,00
1797
44
23,2
32
1,4
0,00
1805
44
23,2
33
1,5
0,00
1812
44
23,2
34
1,4
0,00
1806
44
23,2
35
1,5
0,00
1817
44
23,2
36
1,5
0,00
1820
44
23,2
37
1,6
0,00
1823
44
23,2
38
1,4
0,00
1829
44
23,2
39
1,4
0,00
1822
44
23,2
40
1,5
0,00
1829
44
23,2
130
131
SĠLĠVRĠ ĠLÇESĠ
1-GÜMÜġYAKA H.AHMET SALĠHA ÖLÇER ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,0
1,05
829
52
20,4
2
1,1
0,51
1091
52
20,4
3
0,9
0,35
1077
52
20,6
4
1,1
0,28
1135
52
20,7
5
1,0
0,25
1184
52
20,7
6
1,0
0,22
1214
52
20,8
7
1,0
0,22
1283
52
20,9
8
1,0
0,21
1314
52
20,9
9
1,0
0,20
1330
52
21,0
10
1,0
0,19
1386
52
21,1
11
1,0
0,17
1384
52
21,1
12
1,0
0,15
1391
52
21,1
13
1,0
0,22
1433
53
21,1
14
1,0
0,30
1477
52
21,2
15
1,0
0,33
1507
53
21,2
16
1,0
0,38
1550
53
21,2
17
1,1
0,50
1567
53
21,2
18
1,0
0,53
1601
53
21,3
19
1,1
0,63
1677
53
21,3
20
1,1
0,68
1712
53
21,3
21
1,1
0,75
1723
53
21,3
22
1,0
1,00
1739
53
21,3
23
1,1
1,47
1791
53
21,4
24
1,1
1,64
1769
53
21,4
25
1,1
1,56
1819
53
21,4
26
1,2
1,59
1822
53
21,4
27
1,1
1,49
1829
53
21,4
28
1,2
1,62
1815
53
21,4
29
1,2
1,68
1827
53
21,5
30
1,2
1,56
1834
53
21,5
31
1,2
1,67
1833
53
21,5
131
132
32
1,3
1,70
1839
53
21,5
33
1,3
1,73
1842
53
21,5
34
1,2
1,74
1844
53
21,5
35
1,3
1,79
1837
53
21,5
36
1,3
1,66
1847
53
21,5
37
1,3
1,75
1849
53
21,5
38
1,3
1,77
1852
53
21,5
39
1,2
1,82
1855
53
21,5
40
1,3
1,83
1862
53
21,5
2- FEVZĠ PAġA ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,4
0,57
1001
51
19,9
2
1,1
0,22
1167
51
20,1
3
1,1
0,13
1217
51
20,2
4
1,2
0,08
1272
51
20,3
5
1,1
0,05
1294
51
20,3
6
1,0
0,03
1351
51
20,4
7
1,2
0,02
1382
51
20,4
8
1,1
0,02
1416
51
20,4
9
1,1
0,01
1463
51
20,4
10
1,1
0,01
1499
51
20,4
11
1,2
0,01
1515
51
20,4
12
1,1
0,01
1536
51
20,4
13
1,1
0,00
1592
52
20,4
14
1,1
0,00
1614
52
20,4
15
1,1
0,00
1632
52
20,4
16
1,1
0,00
1670
52
20,4
17
1,1
0,00
1695
52
20,4
18
1,2
0,00
1716
52
20,4
19
1,2
0,00
1750
52
20,4
20
1,1
0,00
1769
52
20,4
21
1,1
0,00
1807
52
20,4
22
1,2
0,00
1842
52
20,4
132
133
23
1,2
0,00
1875
52
20,4
24
1,2
0,00
1912
53
20,3
25
1,2
0,00
1914
52
20,4
26
1,2
0,00
1894
52
20,4
27
1,2
0,00
1911
52
20,4
28
1,2
0,00
1919
52
20,4
29
1,2
0,00
1922
52
20,4
30
1,3
0,00
1925
52
20,4
31
1,3
0,00
1928
52
20,4
32
1,3
0,00
1926
52
20,4
33
1,3
0,00
1933
52
20,4
34
1,3
0,00
1934
52
20,4
35
1,4
0,00
1937
52
20,4
36
1,4
0,00
1941
52
20,4
37
1,4
0,00
1943
52
20,4
38
1,4
0,00
1946
52
20,4
39
1,4
0,00
1948
52
20,4
40
1,4
0,00
1951
52
20,4
3- DEĞĠRMENKÖY ATATÜRK ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,0
0,38
2098
51
19,3
2
0,9
0,18
2113
59
19,6
3
1,0
0,32
2452
57
20,1
4
1,1
0,41
2522
56
20,5
5
1,1
0,37
2453
54
20,9
6
1,0
0,32
2314
53
21,2
7
1,0
0,40
2388
53
21,5
8
1,1
0,47
2371
52
21,7
9
0,9
0,48
2190
52
21,9
10
1,0
0,66
2362
52
22,0
11
1,0
0,53
2174
51
22,1
12
1,0
0,67
2349
51
22,2
13
1,0
0,73
2340
51
22,3
133
134
14
1,0
0,65
2233
51
22,3
15
0,9
0,77
2251
51
22,4
16
1,0
0,71
2240
50
22,5
17
1,0
0,72
2178
50
22,6
18
1,2
0,80
2148
50
22,6
19
0,9
0,99
2236
50
22,7
20
1,0
0,95
2239
50
22,7
21
1,0
1,03
2242
50
22,7
22
1,1
1,04
2246
50
22,7
23
1,1
1,01
2238
50
22,7
24
1,1
1,07
2248
50
22,7
25
1,2
1,09
2251
50
22,8
26
1,2
1,11
2253
50
22,8
27
1,1
1,14
2255
50
22,8
28
1,2
1,15
2259
50
22,8
29
1,3
1,09
2262
50
22,8
30
1,3
1,14
2267
50
22,8
31
1,2
1,16
2259
50
22,8
32
1,4
1,18
2264
50
22,8
33
1,4
1,19
2269
50
22,8
34
1,4
1,21
2272
50
22,9
35
1,4
1,24
2275
50
22,9
36
1,4
1,22
2279
50
22,9
37
1,5
1,27
2282
50
22,9
38
1,5
1,28
2284
50
22,9
39
1,4
1,29
2286
50
22,9
40
1,4
1,26
2289
50
22,9
134
135
4- 80.YIL CUMHURĠYET ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,8
0,03
2015
59
20,1
2
1,1
0,02
2017
60
19,4
3
1,0
0,01
2321
59
19,8
4
1,0
0,00
2345
58
20,2
5
1,1
0,00
2391
57
20,4
6
1,0
0,00
2360
56
20,6
7
1,0
0,00
2455
56
20,7
8
1,0
0,00
2506
56
20,8
9
1,0
0,00
2430
56
20,9
10
1,0
0,00
2471
56
20,9
11
1,0
0,00
2461
56
21,0
12
1,0
0,00
2473
55
21,1
13
1,0
0,00
2534
56
21,1
14
1,0
0,00
2609
56
21,1
15
1,0
0,00
2637
56
21,1
16
1,0
0,00
2691
56
21,1
17
1,0
0,00
2732
56
21,2
18
0,9
0,01
2731
56
21,2
19
1,1
0,01
2733
56
21,2
20
1,0
0,02
2791
56
21,2
21
1,0
0,03
2782
56
21,2
22
0,9
0,06
2863
57
21,2
23
1,1
0,13
2973
58
21,2
24
1,0
0,15
2963
58
20,7
25
1,0
0,17
2967
59
21,2
26
1,1
0,18
2972
59
21,2
27
1,2
0,19
2975
59
21,2
28
1,1
0,21
2978
59
21,2
29
1,3
0,22
2982
59
21,2
30
1,2
0,23
2984
59
21,2
31
1,3
0,25
2989
59
21,2
32
1,2
0,26
2903
60
21,2
33
1,4
0,27
2906
60
21,2
135
136
34
1,4
0,29
2914
60
21,2
35
1,4
0,32
2918
60
21,2
36
1,3
0,33
2909
60
21,2
37
1,4
0,36
2917
60
21,2
38
1,4
0,39
2923
60
21,2
39
1,4
0,42
2928
60
21,2
40
1,4
0,44
2934
60
21,2
5- PĠRĠ MEHMET PAġA ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,1
1,06
1410
53
22,3
2
1,0
0,68
1700
52
22,4
3
0,9
0,63
1632
52
22,6
4
1,0
0,61
1717
52
22,8
5
1,1
0,65
1778
52
22,9
6
1,0
0,76
1887
51
23,1
7
1,1
0,80
1991
52
23,2
8
1,1
0,90
2057
52
23,3
9
1,1
0,92
2151
52
23,4
10
1,2
1,14
2278
52
23,4
11
1,2
1,30
2381
52
23,5
12
1,1
1,51
2434
52
23,6
13
1,1
1,68
2581
52
23,7
14
1,4
1,90
2773
51
23,7
15
1,4
1,84
2786
52
23,7
16
1,3
1,94
2879
51
23,7
17
1,5
2,03
2915
51
23,8
18
1,6
2,05
2924
52
23,6
19
1,6
2,04
2954
53
23,8
20
1,8
2,12
2980
51
23,9
21
1,8
2,14
2984
52
23,9
22
1,9
2,16
2987
52
23,9
23
1,9
2,18
2991
52
23,9
24
1,9
2,15
2993
52
23,9
136
137
25
1,9
2,14
2998
52
24,1
26
2,1
2,19
3004
53
24,1
27
2,1
2,21
3009
53
24,1
28
2,2
2,24
2997
53
24,1
29
2,2
2,26
3010
53
24,1
30
2,3
2,19
3015
53
24,1
31
2,3
2,24
3018
53
24,1
32
2,4
2,27
3009
53
24,1
33
2,4
2,29
3017
53
24,1
34
2,4
2,23
3023
53
24,3
35
2,3
2,24
3026
54
24,3
36
2,3
2,29
3029
54
24,3
37
2,4
2,32
3035
54
24,3
38
2,4
2,35
3026
54
24,3
39
2,4
2,33
3038
54
24,3
40
2,4
2,37
3042
54
24,3
R,H,(%)
Temp(degC)
6- TURGUT REĠS ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
1
1,5
0,59
1681
51
23,6
2
1,6
0,36
1899
51
23,8
3
1,5
0,27
1816
50
23,9
4
1,4
0,21
1816
49
24,1
5
1,5
0,19
1749
50
24,1
6
1,5
0,15
1601
49
24,2
7
1,5
0,15
1587
49
24,2
8
1,4
0,13
1662
49
24,3
9
1,5
0,13
1588
49
24,3
10
1,4
0,13
1533
48
24,3
11
1,3
0,07
1425
48
24,3
12
1,4
0,06
1364
47
24,3
13
1,4
0,05
1416
48
24,3
14
1,3
0,05
1286
47
24,3
15
1,4
0,05
1437
48
24,3
137
138
16
1,5
0,08
1467
48
24,3
17
1,4
0,10
1475
47
24,3
18
1,5
0,12
1429
48
24,3
19
1,6
0,14
1447
48
24,3
20
1,6
0,15
1457
48
24,3
21
1,6
0,17
1459
48
24,3
22
1,5
0,16
1463
48
24,3
23
1,5
0,17
1467
48
24,3
24
1,5
0,19
1482
48
24,3
25
1,6
0,18
1474
48
24,3
26
1,7
0,21
1477
48
24,3
27
1,6
0,23
1486
48
24,3
28
1,6
0,20
1489
49
24,3
29
1,7
0,25
1490
49
24,3
30
1,7
0,28
1485
49
24,3
31
1,6
0,25
1494
49
24,3
32
1,8
0,29
1497
49
24,3
33
1,8
0,33
1504
49
24,3
34
1,6
0,35
1509
49
24,3
35
1,7
0,38
1513
49
24,3
36
1,8
0,29
1517
49
24,3
37
1,8
0,36
1518
49
24,3
38
1,8
0,37
1521
49
24,3
39
1,9
0,35
1523
49
24,3
40
1,8
0,39
1534
49
24,3
7- GAZĠ ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,3
0,76
1027
49
21,2
2
1,2
0,32
1029
50
21,1
3
1,1
0,20
1034
51
20,7
4
1,1
0,11
1037
54
20,9
5
1,2
0,08
1046
52
21,4
6
1,2
0,06
1038
52
21,7
138
139
7
1,1
0,03
1078
51
21,9
8
1,1
0,02
1103
51
22,2
9
1,1
0,02
1175
51
22,4
10
1,0
0,01
1193
50
22,6
11
1,2
0,01
1221
50
22,7
12
1,2
0,01
1240
49
22,8
13
1,2
0,01
1244
50
22,9
14
1,2
0,01
1284
50
22,9
15
1,1
0,01
1318
50
23,0
16
1,1
0,00
1320
49
23,2
17
1,2
0,00
1348
49
23,2
18
1,0
0,01
1389
50
23,3
19
1,2
0,00
1448
49
23,3
20
1,2
0,01
1453
50
23,3
21
1,2
0,01
1456
50
23,3
22
1,2
0,01
1459
50
23,3
23
1,2
0,01
1452
50
23,3
24
1,2
0,01
1462
50
23,3
25
1,2
0,01
1475
50
23,3
26
1,4
0,01
1478
50
23,3
27
1,4
0,01
1480
50
23,3
28
1,4
0,01
1482
50
23,3
29
1,4
0,01
1483
50
23,3
30
1,4
0,01
1479
50
23,3
31
1,4
0,01
1487
50
23,3
32
1,4
0,01
1485
50
23,3
33
1,4
0,01
1489
50
23,3
34
1,4
0,01
1504
50
23,3
35
1,4
0,01
1514
50
23,3
36
1,5
0,01
1519
50
23,3
37
1,5
0,01
1523
50
23,3
38
1,5
0,01
1537
50
23,3
39
1,5
0,01
1539
50
23,3
40
1,5
0,01
1545
50
23,3
139
140
8- NURULLAH BALDÖKTÜ
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,7
1,86
1221
54
25,6
2
1,9
1,24
1407
54
25,7
3
1,9
1,18
1737
54
25,8
4
1,9
1,11
1683
54
25,8
5
1,7
1,23
1758
54
25,8
6
1,9
1,19
1597
54
25,8
7
1,9
1,21
1671
54
25,8
8
1,9
1,30
1622
54
25,8
9
1,8
1,30
1594
54
25,8
10
1,8
1,39
1655
55
25,8
11
1,7
1,69
2130
55
25,8
12
2,1
2,45
2242
54
25,8
13
2,1
3,15
2442
54
25,8
14
2,1
3,72
2275
54
25,8
15
2,0
3,64
2137
55
25,8
16
2,0
3,52
2022
54
25,9
17
2,0
3,67
2115
56
25,9
18
2,0
3,98
2090
54
26,0
19
2,1
4,03
2112
54
26,1
20
2,1
4,06
2119
54
26,1
21
2,1
4,08
2114
54
26,1
22
2,1
4,12
2117
54
26,1
23
2,1
4,16
2122
54
26,1
24
2,1
4,21
2127
54
26,1
25
2,2
4,22
2125
54
26,2
26
2,2
4,26
2129
54
26,2
27
2,2
4,27
2120
54
26,2
28
2,2
4,32
2130
54
26,2
29
2,2
4,36
2132
54
26,2
30
2,2
4,25
2136
54
26,2
31
2,2
4,29
2138
54
26,2
32
2,2
4,39
2134
54
26,2
33
2,2
4,45
2139
54
26,2
140
141
34
2,3
4,48
2140
54
26,2
35
2,3
4,46
2145
54
26,2
36
2,3
4,53
2143
54
26,2
37
2,3
4,49
2137
54
26,2
38
2,3
4,47
2145
54
26,2
39
2,3
4,41
2148
54
26,2
40
2,3
4,45
2153
54
26,2
9- HASAN ÖZVARNALI
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
1,8
1,59
1159
56
25,2
2
1,8
1,53
1319
55
25,5
3
2,0
2,02
1433
54
25,7
4
2,0
2,33
1463
54
25,9
5
1,9
2,68
1519
54
26,1
6
2,0
2,50
1568
54
26,2
7
1,9
3,30
1612
54
26,3
8
1,9
4,21
1720
54
26,3
9
2,0
4,11
1793
54
26,4
10
2,0
3,33
1786
54
26,4
11
2,0
3,77
1829
54
26,5
12
2,0
3,48
1852
54
26,5
13
1,9
4,57
1916
54
26,6
14
2,1
4,32
2018
54
26,6
15
2,0
3,77
1977
55
26,6
16
2,1
4,63
2090
55
26,6
17
2,0
5,19L
2255
55
26,7
18
2,2
4,65
2305
55
26,7
19
2,0
5,42L
2375
55
26,8
20
2,1
4,38
2379
55
26,8
21
2,2
4,45
2384
55
26,8
22
2,2
4,48
2389
55
26,8
23
2,3
4,59
2404
55
26,8
24
2,4
4,78
2396
55
26,8
141
142
25
2,4
4,79
2409
55
26,8
26
2,5
4,85
2423
55
27,2
27
2,5
4,89
2419
55
27,2
28
2,6
4,93
2429
55
27,2
29
2,6
4,81
2438
55
27,2
30
2,4
4,94
2435
55
27,2
31
2,7
4,98
2445
55
27,2
32
2,8
4,72
2449
55
27,2
33
2,6
4,69
2459
55
27,2
34
2,7
4,79
2468
55
27,2
35
2,7
4,76
2462
55
27,2
36
2,8
4,64
2474
55
27,2
37
2,6
4,68
2479
55
27,2
38
2,7
4,62
2464
55
27,2
39
2,7
4,58
2483
55
27,2
40
2,8
4,76
2489
55
27,2
10- MĠMAR SĠNAN ĠLKÖĞRETĠM OKULU
Adet
CO(ppm)
VOC(ppm)
CO2(ppm)
R,H,(%)
Temp(degC)
1
2,1
1,58
2047
56
24,3
2
2,1
1,58
2048
62
24,7
3
2,2
2,54
2907
59
25,3
4
2,2
2,98
2705
58
25,7
5
2,3
3,36
2625
57
25,9
6
2,2
4,39
2807
57
26,2
7
2,1
3,72
2424
56
26,4
8
2,1
4,31
2623
56
26,5
9
2,0
9,27L
3434
57
26,6
10
2,2
5,50L
2870
54
26,4
11
2,3
5,22
2843
55
26,4
12
2,3
5,17
2985
55
26,4
13
2,1
4,78
2980
54
26,4
14
2,4
4,89
3020
56
26,4
15
2,3
4,98
2990
55
26,5
142
143
16
2,2
5,15
3052
54
26,5
17
2,4
5,23
3060
55
26,4
18
2,5
5,67
3055
55
26,4
19
2,5
5,89
3065
55
26,4
20
2,6
5,95
3070
55
26,4
21
2,6
5,75
3068
55
26,4
22
2,6
5,69
3073
55
26,4
23
2,7
5,73
3079
55
26,4
24
2,7
5,76
3082
55
26,4
25
2,7
5,60
3089
55
26,4
26
2,6
5,71
3091
55
26,4
27
2,6
5,74
3095
55
26,4
28
2,6
5,46
3104
55
26,4
29
2,8
5,58
3108
55
26,4
30
2,8
5,78
3112
55
26,5
31
2,7
5,73
3119
55
26,5
32
2,7
5,83
3124
55
26,5
33
2,8
5,75
3128
55
26,5
34
2,6
5,69
3122
55
26,5
35
2,8
5,83
3129
55
26,5
36
2,9
5,88
3134
55
26,5
37
2,6
5,47
3132
55
26,5
38
2,8
5,68
3137
55
26,5
39
2,8
5,73
3135
55
26,5
40
2,8
5,62
3139
55
26,5
143
144
FATĠH ĠLÇESĠ
Sıra No Okul Adı
O3 (ppm)
SO2 (ppm)
1
K.Paşa İlköğretim Okulu
0,03
15
2
Çapa İlköğretim Okulu
0,015
11
3
Aksaray Mahmudiye İ.Ö.O
0,021
16
4
Çapa Atatürk İ.Ö.O
0,03
18
5
Gazi İ.Ö.O**
0,09
14
6
Hekimoğlu Alipaşa İ.Ö.O
0,012
18
7
Vedide Bapars İ.Ö.O
0,04
15
8
Emine Hatun İ.Ö.O
0,018
19
9
Gençosman İ.Ö.O
0,021
14
10
Sancaktar Hayrettin İ.Ö.O
0,024
12
SĠLĠVRĠ ĠLÇESĠ
Sıra No
Okul Adı
O3 (ppm)
SO2 (ppm)
1
Gümüşyaka H.Ahmet İ.Ö.O
0,021
22
2
Fevzi Paşa İ.Ö.O
0,018
19
3
Değirmen Köy Atatürk İ.Ö.O
0,06
14
4
80. Yıl Cumhuriyet İ.Ö.O
0,011
10
5
Piri Mehmet Paşa İ.Ö.O
0,08
10
6
Turgut Reis İ.Ö.O
0,024
23
7
2 Gazi İ.Ö.O
0,027
25
8
Nurullah Baldöktü İ.Ö.O
0,07
19
9
Hasan Özvarnalı İ.Ö.O
0,012
12
10
Mimarsinan İ.Ö.O
0,018
18
144
145
FORMLAR
SINIF FĠZĠKSEL ÖZELLĠKLERĠ DEĞERLENDĠRME FORMU
1- Okulun Bulunduğu ilçe veya adres:
2- Okulun Adı:
3- Form doldurma tarihi:
4- Binanın yaşı:
5- Binada ısınma amacıyla kullanılan yakıt sistemi:
 Doğal gaz  Kömür
 Odun  Elektrik
 Fuel-oil
6- Okuldaki toplam derslik sayısı:
7- Ölçümü yapılan sınıfın hacmi:………En:……. Boy:……..Yükseklik:…
8- Sınıftaki mevcut kayıtlı öğrenci sayısı:
9- Sınıfta bulunan toplam pencere sayısı:
9.1-
Pencere ebatları:
9.2-
Pencere açılma sistemi:
 Tek açılımlı
En:…………..Boy:…………………
 Çift açılımlı  Vasistas
 Çift kanatlı
9.3- Pencerelerde kullanılan malzemenin türleri:
 Ahşap
 PVC
 Alüminyum  Diğer:………..
10- Sınıfın havalandırılması için pencereler hangi sıklıkla açılıyor:
 Günde birden fazla
 Günde bir
 2-3 günde bir
 Haftada bir
 Ayda bir
 Hiç
145
146
11- Sınıf zemininde kullanılan malzeme türü:
 Halı
 Tahta
 Beton kaplama
Vinil (Muşamba)
 Taş

 Diğer:…………….
12- Zemin en son ne zaman temizlendi :
 Dün
 Geçen hafta  Geçen ay
 Yaklaşık 6 ay önce
 Hiç
13- Zemin temizliği hangi sıklıkla yapılıyor:
 Günde bir
 Haftada bir
 Ayda bir
 6 ayda bir
14- Duvar kaplamasında kullanılan malzeme türü:
 Kağıt
 Su bazlı boya  Yağlı boya
 Beton sıva
 Diğer:…
15- Sınıfta kullanılan sıraların türleri:
Kaplama ahşap
 Werzalit
 Normal ahşap  Diğer:…………
16- Sınıfta kullanılan yazı malzemesi türleri:
 Tebeşir
 Board marker kalem (ispirtolu kalem)  Herikside
17- Sınıf ya da bina son 1 yıl içinde boyandı mı?
 Evet
 Hayır
18- Sınıfta son 3 ay içinde herhangi bir değişiklik yapıldı mı?
 Boya
 Tadilat
 Sıra, tahta
 Tül, Perde vb.
19- Sınıfta pencereler dışında herhangi bir havalandırma sistemi var mı?
 Evet
 Hayır
20- Sınıfta ya da binada son 1 ay içinde alışık olunmayan herhangi bir koku duydunuz mu?
 Evet
 Hayır
21- Sizce sınıfın hava kalitesi genelde nasıl?
 Çok iyi
 İyi
 Kötü  Çok kötü
146
2
ETĠK KURUL KARARI
2
3
PATENT HAKKI ĠZNĠ
3
4
TELĠF HAKKI ĠZNĠ
4
5
ÖZGEÇMĠġ
KiĢisel Bilgiler
Adı
Doğ.Yeri
Uyruğu
Email
Soyadı
Doğ.Tar.
TC Kim No
Tel
Eğitim Düzeyi
Mezun Olduğu Kurumun Adı
Mez. Yılı
Doktora
Yük.Lis.
Lisans
Lise
ĠĢ Deneyimi (Sondan geçmiĢe doğru sıralayın)
Görevi
Süre (Yıl - Yıl)
-
Kurum
1.
2.
3.
Yabancı
Dilleri
Okuduğunu
Anlama*
KonuĢma*
Yazma*
KPDS/ÜDS
Puanı
(Diğer)
Puanı
*Çok iyi, iyi, orta, zayıf olarak değerlendirin
Sayısal
LES Puanı
(Diğer)
EĢit Ağırlık
Sözel
Puanı
Bilgisayar Bilgisi
Program
Kullanma becerisi
Yayınları/Tebligleri Sertifikaları/Ödülleri
Özel Ġlgi Alanları (Hobileri):
5