docODTÜLÜ Dergisi - Sayı 52 7.3 mb
download 
Şikayet Transkript
ODTÜLÜ Dergisi - Sayı 52 7.3 mb
SAYI 52 NISAN-MAYIS-HAZIRAN 2014 SAYI 52 NISAN-MAYIS-HAZIRAN 2014 Promete’den sonrası İnsanlığın doğayla imtihanı Ateşi kontrol eden insanın sonunda hükümranı olduğu doğayla ortak geleceği... ODTÜ’DEN HABERLER... TÜRKIYE’NIN EN İYI UYGULAMA ÖRNEĞI ODTÜ’DEN... ODTÜ SÜRDÜRÜLEBILIR ENERJI KOMISYONU’YLA ENERJI ÜZERINE... ISSN: 1309 - 2626 ODTÜLÜ ODTÜLÜ C M Y CM MY CY CMY K Sevgili ODTÜ’lüler ve ODTÜ Dostları, İÇİNDEKİLER Elinizdeki yaz sayısı ile ODTÜLÜ bu kez insanlığın geçmişten bugüne çevresi ile olan ilişkisini odak noktasına alıyor. Evrimin bu istisnai çocuğu, o güne dek tapındığı, sığındığı, korktuğu ve huşu duyduğu doğa ile ilişkisinde “bilinmezliğin erki”ni ateşi kontrol ederek kırdı. Böylelikle kendi hükümranlığının ilk adımlarını atan insan, yirminci yüzyılın ortalarına geldiğinde sanayii devrimi sonrasında büyük bir iştahla “keşfettiği” doğal kaynakların hiç de sonsuz olmadığını fark etmeye başladı. Bugün, gezegenimizin geleceğini konuşurken, bu gezegendeki varlığımızın sürdürülebilirliğini nasıl sağlayabileceğimiz en kritik sorulardan biri haline geldi. 02 ODTÜ’DEN HABERLER 12 DOSYA: ODTÜ, henüz kurulurken içinde bulunduğu dünyayı dönüştürmeyi hayal eden, yapıtaşlarını gördüğü bu ufka göre düzenleyen istisnai bir üniversite. Bozkırın ortasında on yıllardır süren bir ağaçlandırma kampanyası başlatan, bizzat yerleşkesi flora ve faunasıyla önemli bir doğa alanı olan ODTÜ, sıra dışı araştırma projeleri ile de sürdürülebilir bir yaşam için önemli katkılarda bulunuyor. 28 ZEKI VE YALNIZ... İşte bu nedenle, ODTÜLÜ de bu sayısında çevre ve sürdürülebilir yaşam üzerine söz üreten isimleri bir araya getiriyor ve soruyor: “İnsanın doğa ile ilişkisinde geldiği bu son kavşakta bizleri ne bekliyor?” DOĞA ALANLARI Sizleri, kimileri için “göz kamaştıran bir ilerleyişe” kimileri için de “içimizi titretecek bir kıyamet senaryosuna” işaret eden bu sorunun cevabı için pek çok değerli isimle birlikte düşünmeye davet ediyoruz... Doç. Dr. Barış Sürücü 40 ÜLKEMIZ GÖLLERININ EKOLOJIK DURUMU Prof. Dr. Meryem Beklioğlu Yerli PROMETE’DEN SONRASI... 44 KURAKLIĞIN AYAK SESLERI 14 4+1 SORUDA ECCE HOMO Doç. Dr. İsmail Yücel, Prof. Dr. Murat Türkeş, Prof. Dr. Zuhal Akyürek Ömer Madra 48 BAŞKA BIR ENERJI MÜMKÜN MÜ? 20 KENT VE DOĞA: Söyleşi BIR SÜREKLILIK... 52 KIR Prof. Dr. İlhan Tekeli Ümit Şahin 24 BIR ÇILGIN PROJE: 54 TÜRKIYE’NIN EN İYI UYGULAMA KANAL İSTANBUL ÖRNEĞI ODTÜ’DEN Prof. Dr. Emin Özsoy Prof. Dr. Celal F. Gökçay 26 YAŞAMA DAVET: 56 YERKÜREYE BÜTÜNCÜL PERMAKÜLTÜR BIR YAKLAŞIM Burcu Tunakan Söyleşi 60 BIR YERLEŞKEDEN Doç. Dr. Ayşe Gül Gözen ÇOK DAHA FAZLASI 32 BAL ARISI 64 “BU DÜZENDE ÇEVRE ANCAK ARAŞTIRMALARI SÜNDÜRÜLEBILIR!” Doç. Dr. Meral Kence 34 AKDENIZ FOKLARI’NIN ÖYKÜSÜ Doç. Dr. Ali Cemal Gücü 36 TÜRKIYE’NIN ÖNEMLI Dicle Tuba Kılıç Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mezunlarla İletişim Dergisi Nisan-Mayıs-Haziran 2014 Sayı 52 ISSN: 1309 - 2626 “ODTÜLÜ Dergisi, ODTÜ Kariyer Planlama Merkezi’nin mali desteği ile yılda dört kez yayınlanmaktadır.” Yazışma Adresi Mezunlarla İletişim Müdürlüğü ODTÜ Rektörlük 1.Kat 06800 Ankara Tel: (0312) 210 71 07 Fax: (0312) 210 13 58 [email protected] www.mezun.metu.edu.tr Söyleşi 65 BIZ BENCIL CANLILARIZ Söyleşi 66 ERDEMLİ’DEN HABERLER 70 KUZEY KIBRIS KAMPUSU ODTÜ Adına Sahibi Prof. Dr. Ahmet Acar Koordinasyon Nokta Çelik Sayfa Uygulama Serhan Baykara Yazı İşleri Müdürü Doç. Dr. Barış Sürücü Reklam Sorumlusu Z. Emir Özer Yayın Kurulu Doç. Dr. Barış Sürücü Damla Özlüer (Myra) Nokta Çelik Rauf Kösemen (Myra) Yapım MYRA www.myra.com.tr Yardımcı Proje Sorumlusu / Yardımcı Editör Burcu Tunakan Katkıda Bulunanlar Dr. Aydın Tiryaki Eren Aslıhak E. Neşe Öztürk Talat Doğan Z. Emir Özer Tasarım Danışmanı Rauf Kösemen Editör Damla Özlüer Yayın Tasarımı Çağlar Atalay Röportaj Fotoğrafları Bingül Özcan Deşifre Resul Ayaz Baskı İmak Ofset www.imakofset.com.tr ODTÜLÜ kısa kısa ODTÜ’den Haberler Geçtiğimiz aylar ODTÜ için hareketli, heyecan ve gurur vericiydi. Ödüller, kampanyalar ve etkinliklerle dolu üç aya kısa bir bakış... Ocak 2014 ODTÜ’DE BELGELI KALITE ISO 9001: 2008 Kalite Yönetim Sistemi çalışmalarına başlayan ODTÜ Öğrenci İşleri Daire Başkanlığı, 27 Aralık 2013 tarihinde ISO 9001:2008 Kalite Yönetim Sistemi Belgesi almaya hak kazandı. Kurulmuş olan Kalite Yönetim Sistemi ile tüm ürün ve hizmetlerin, kullanıcı isteklerinin ve yürürlükteki yasal mevzuat şartlarının karşılanması sağlanıyor. Şubat 2014 10-11-12 ŞUBAT, ODTÜ DAS 2014 ODTÜ DAS (Dönem Arası Seminerleri) ilk defa 2013 başında 4 paralel salonda 48 oturumda, büyük bir ilgi ve katılım ile gerçekleşmişti. ODTÜ DAS, herhangi bir sempozyumdan farklı olarak çeşitli alanları kapsıyor. Farklı alanlardan katılımcıların deneyimli hocalar ile birlikte bilgilerini güncellemelerini, disiplinler arası ilişkilerini artırmalarını ve çok yönlü gelişmelerine katkı vermeyi amaçlıyor. ODTÜ DAS’ın 2013’te gördüğü büyük ilgiden cesaret alınarak, ODTÜ DAS 2014, 10-12 Şubat’ta 6 salonda, 72 oturumla gerçekleştirildi. Mart 2014 ODTÜ KARIYER FUARI Ocak 2014 MERKEZ LABORATUVARINA ULUSLARARASI AKREDITASYON Orta Doğu Teknik Üniversitesi Merkez Laboratuvarı (MERLAB), Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) tarafından yapılan denetim sonucunda, farklı alanlarda gerçekleştirilen araştırma ve ölçümlerin uluslararası geçerliliğe sahip olduğunu belirten akreditasyon sertifikasını almaya hak kazandı. ODTÜ Merkez Laboratuvarı, Türkiye’de uluslararası akreditasyona sahip olan malzeme ve biyoteknoloji alanındaki ilk üniversite merkez laboratuvarı. 2 ODTÜ’DE GEÇEN DÖNEM Her yıl ODTÜ Kültür ve Kongre Merkezi’nin büyük ve küçük fuaye alanlarında gerçekleştirilen ODTÜ Kariyer Fuarı, bu yıl da 6-7 Mart tarihlerinde gerçekleşti. 1999 yılından bu yana 57 firmanın katılımıyla gerçekleştirilen etkinlik, 2 gün sürüyor ve 2000’den fazla öğrenci ve mezun tarafından ziyaret ediliyor. Mart 2014 GÜNLÜK HAYATTA BILIM VIDEO YARIŞMASI “Günlük Hayatta Bilim Video Yarışması” ODTÜ Toplum ve Bilim Uygulama ve Araştırma Merkezi (TBM) tarafından gerçekleştirilen ödüllü bir yarışma. Katılımcılar, günlük hayatımızdan bir olayı/olguyu/konuyu bilimsel kavramlar (sosyal bilimler, temel bilimler, mühendislik bilimleri, tıp vb.) kullanarak herkesin anlayabileceği bir şekilde en fazla 4 dk’lık bir video ile açıklayacaklar. Mart 2014 BIR AĞAÇ SIZDEN, BIR ORMAN BIZDEN! “ODTÜ ORMANI”nın geliştirilmesi amacıyla ODTÜ Geliştirme Vakfı öncülüğünde başlatılan “Bir Ağaç Sizden, Bir Orman Bizden” kampanyası, tüm ODTÜ dostlarını Türkiye’nin ve dünyanın kent bölgesinde insan eliyle yaratılmış en geniş orman ekosistemlerinden “ODTÜ ORMANI”na yeni ağaçlar kazandırmaya davet ediyor. Mart 2014 ODTÜ, 9 ALANDA DÜNYANIN EN İYI 200 ÜNIVERSITESI ARASINDA İngiltere merkezli Quacquarelli Symonds (QS) kuruluşu, bilim alanlarına göre dünya üniversiteleri 2014 yılı sıralaması sonuçlarını ilan etti. Sıralama, saygınlık ve araştırma verileri kullanılarak 30 ayrı bilim alanında dünyanın ilk 200 üniversitesini belirliyor. Toplam 9 bilim alanıyla öne çıkan ODTÜ, 3 alanda ilk 100 üniversite, 2 alanda ilk 150 üniversite ve 4 alanda ilk 200 üniversite listelerinde yer aldı. Mart 2014 DÜNYANIN EN SAYGIN ÜNIVERSITELERINDEN BIRI: ODTÜ İngiltere merkezli Times Higher Education (THE) tarafından oluşturulan ve akademik dünyanın en prestijli üniversiteleri listesi olarak kabul edilen “World Reputation Rankings”te, ODTÜ bu yıl da Türkiye’den yer alan tek üniversite oldu. Dünya çapında en itibarlı 100 üniversitenin belirlendiği sıralamada ODTÜ, 71-80 bandında yer aldı. SAYI 52 3 ODTÜLÜ haber ODTÜ’de Yemyeşil Bir Şenlik ODTÜ’nün 20 Nisan’da düzenlediği Ağaçlandırma Şenliği’nin katılımcıları, 12 bin adet fidan dikti. Gölbaşı ilçesine bağlı İncek Mahallesi’ndeki ODTÜ arazisinde, “Bir Ağaç Sizden, Bir Orman Bizden” sloganıyla düzenlenen etkinlik kapsamında Capoeira’dan halk oyunlarına kadar farklı gösteriler düzenlendi. Ş enlikte konuşan ODTÜ Rektörü Prof. Dr. Ahmet Acar, doğaya ve insana karşı saygının, demokratik modern toplumlarda yaşayan iyi vatandaşların paylaşması gereken temel değerler olduğunu söyledi. Acar, genç nesillere öncelikle bu değerlerin öğretilmesi gerektiğini ifade etti. Bu konuyu, topluma karşı sorumluluk olarak gördüklerini aktaran Acar, doğanın tahrip edilmesiyle elde edilen zenginliğin sürdürülebilir olmadığını vurguladı. 4 Üniversitelerin, bu konuda duyarlı olması gerektiğini kaydeden Acar, doğaya ve insana saygının, toplumda temel değer olarak benimsenmesinin ve yeni nesillere aktarılmasının ülke geleceği için önemli olduğunu belirtti. “Bir Ağaç Sizden, Bir Orman Bizden” kampanyası kapsamında 300 bin ağaç dikileceğini belirten Rektör Acar, “Ağaç dikim çalışmalarını Ekim ayında başlattık. İlk etapta 7 binden fazla ağaç ODTÜ’DE YEMYEŞIL BIR ŞENLIK diktik. 3 Kasım’da Eymir Gölü’ndeki etkinlikte 7 bin 500 ağaç diktik, bugün yapılan şenlikte de 12 bin ağaç dikiyoruz. 18 Ekim’den bu yana diktiğimiz ağaç sayısı 62 bine ulaşacak,” dedi. “Bir Ağaç Sizden, Bir Orman Bizden” kampanyası kapsamında 300 bin ağaç dikilecek. Acar etkinlikte ayrıca, “Bu tür alanlara hep birlikte ağaç dikeceğiz. Sizlerin katılımı, bizlere büyük bir güç veriyor. Kampanya duyuruları, bir ay önce başladı ve hızla yayılıyor. Ümit ediyorum, kampanya süresi içinde 300 bin ağaç hedefini kolaylıkla geçeceğiz,” şeklinde konuştu. Acar’ın konuşmasının ardından, belirlenen alanlarda öğrenciler, mezunlar, öğretim üyeleri ve vatandaşlar tarafından 12 bin fidan dikildi. “Bir Ağaç Sizden, Bir Orman Bizden” kampanyası, 1958 yılından bu yana sürdürülen ağaçlandırma projeleri ile İç Anadolu bozkırında neredeyse yoktan var edilen, doğaya sevgi duyan herkesin ortak eseri olan “ODTÜ ORMANI”nın geliştirilmesi amacıyla ODTÜ Geliştirme Vakfı öncülüğünde başlatılmıştı. Kampanyaya 16 Aralık 2014 tarihine kadar destek vermek mümkün. SAYI 52 5 ODTÜLÜ haber ODTÜ, Arılarla Altın Madalyaya Uzandı! ODTÜ iGEM Takımı, Koloni Çöküş Sendromu üzerine hazırladığı projeyle, 2013 Genetiği Tasarlanmış Makineler Yarışması’ndan (The International Genetically Engineered Machine Competition) altın madalya ile döndü. bu maddeyi zehirsiz hale getirebilen bir enzim bularak, enzimi kodlayan genleri, tasarladıkları genetik devreye ekledi. Bu genetik devreyi de, arıların midesinde arılarla beraber yaşayan bakteri türlerinden birine aktardı. ODTÜ iGEM Takımı, bu yılki yarışmaya arıların kaybolmasına sebep olan Koloni Çöküş Sendromu üzerine yaptığı çalışmayla katıldı. Altı yıldır yarışmaya katılan ve genellikle çevre projeleri yapan ODTÜ iGEM takımlarının 2013 yılı katılımcıları, gerek tarım gerekse doğa için çok tehlikeli olan Koloni Çöküş Sendromunu (CCD) çalışma konusu olarak seçmişti. Koloni Çöküş Sendromu, arıların ciddi oranlarda kaybolmasına ve ölmesine sebep oluyor. Arıların kaybolmasına karşı çözümler arayan ODTÜ 2013 Takımı’nın oluşturduğu sistem üç farklı parçadan oluşuyor. İlk parçada, neonicotionid denen tarım ilaçlarının arılar için zehirli olan temel maddesi, arıları zehirlemeyecek hale dönüşecek şekilde tasarlandı. Takım, iGEM yarışmasının da öncülüğünü yaptığı, biyolojinin yeni bir alanı olan sentetik biyolojinin yardımıyla ODTÜ iGEM; biyoloji, çevre mühendisliği, istatistik, moleküler biyoloji ve genetik bölümlerinin birinci ve ikinci sınıf öğrencilerinden oluşan dinamik, renkli, kalabalık ve genç bir takım. Doç. Dr. Meral Kence, Doç. Dr. Zeynep Kalaylıoğlu, Doç. Dr. Mesut Muyan, Prof. Dr. Gülay Özcengiz danışmanlığında, ODTÜ Biyomedikal Mühendisliği Bölümü’nde yüksek lisans öğrencisi Alişan Kayabölen’e teşekkürü bir borç biliriz. Gelecek hedefi olarak projemizin eksiklerini tamamlayıp, Türkiye’yi etkileyen Koloni Çöküş Sendromu’na ucuz ve kolay ulaşılabilir bir çözüm üretip, arıcılıkla ilgilenenlere sunmak istiyoruz. Side Selin Su Yirmibeşoğlu, ODTÜ iGEM 2013 takımı kaptanı 6 HABER ODTÜ 2013 Takımı ayrıca, arıların bağışıklık sistemini güçlendiren bir molekül (p-coumaric acid) olduğunu buldu. İnsan sağlığını da koruyan önemli bir antioksidan olan bu asit, arılar tarafından polenlerden alınıp balda depolanıyor. Ancak arıcılar genellikle arılara kış balı bırakmadığı ve arıları früktoz şurubu ile beslediği için, arılar bu antioksidana ulaşamıyor. Bu molekülü arılar kendileri üretirse, hâlihazırdaki beslenme sorunlarını da çözebileceğini düşünen takım, bu molekülün üretilmesini sağlayacak bir gen buldu. Bu gen ile oluşturulan parça, arıların midesinde bu molekülü oluşturan enzimler yaratarak arıların doğal bağışıklık sistemini de güçlendirmeyi amaçlıyor. Takım son olarak da, parçaları aktardıkları bakterileri kontrol etmeyi ve kurdukları gen dizilimlerinin doğaya kaçmasını engellemeyi amaçladı. Bu parça, arılar, arıcılıkta kullanılan, doğada bulunmayan ve arılar için zararsız bir şekeri tükettikleri sürece bakteriyi hayatta tutuyor. Bu şekerin yokluğunda bakterinin kendini öldürerek yok olmasını sağlıyor. Türkiye’ye Örnek Takım Türkiye’deki en deneyimli iGEM takımı olan ODTÜ İGEM Takımı, İTÜ ve Başkent Üniversitesi’nde iGEM takımlarının kurulmasına önayak oldu ve bu sene ODTÜ Geliştirme Vakfı Lisesi’nde ikinci bir iGEM takımı kurdu. Bu takımla kapalı alanlarda daha sık görülen karbonmonoksit zehirlenmelerine çözüm olabilecek internet ve mobil ağlar kullanan biyolojik bir sistem geliştiriliyor. Adana’da ODTÜ Günleri Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nin, Türkiye çapında düzenlediği “ODTÜ Günleri” 22 Şubat’ta Adana Çukurova Belediyesi Kültür Merkezi’ndeydi. Gençlere üniversite yaşamı ve meslek seçimi hakkında geniş çaplı bilgi vermeyi amaçlayan ODTÜ Günleri’nde öğrenciler bölümlere ilişkin tüm konularda bilgi alabiliyor. Akademik imkânların yanı sıra öğrenci topluluklarından sosyal tesislere, kütüphaneden burslara kadar birçok alanda ODTÜ’nün tanıtıldığı etkinlik, öğrencilerin doğru karar verebilmeleri için önemli bir girişim. Dünyada 85’in üzerinde ülkeye yayılmış 110 binin üzerinde mezununun başarılarıyla uluslararası arenanın en prestijli üniversitelerinden biri olan Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Adanalı üniversite adayı öğrencileri ve ailelerini ODTÜ hakkında bilgilendirmek için 22 Şubat’ta Adana’yı ziyaret etti. İngiltere merkezli Quacquarelli Symonds (QS) kuruluşunun bilim alanlarına göre yaptığı dünya üniversiteleri sıralamasında 9 farklı bilim alanının hepsinde ön sıralarda yer alan ve İngiliz Times Higher Education (THE) tarafından 150’den fazla ülkede 10 binin üzerinde akademisyenle yapılan ankette dünyanın en saygın üniversiteleri arasında 71-80 bandında bulunan ODTÜ’nün, Çukurova Kültür Merkezi’nde düzenlediği ODTÜ Günleri’ne Adanalı üniversite adayları ve aileleri katıldı. Ziyaretçi gençlere ve ailelerine, ODTÜ Ankara ve ODTÜ Kuzey Kıbrıs kampuslarında uygulanmakta olan lisans programları, kampus özellikleri, yurt ve burs olanakları, öğrenci kulüpleri ve etkinliklerle ilgili bilgiler aktarıldı. Güzel Sanatlar, Eşli Danslar, ODTÜ’lü Jonglörler Topluluğu tarafından sunulan eğlenceli aktivitelerin gerçekleştirildiği ODTÜ Günleri’nde Radyo ODTÜ de gün boyu müzik yayını yaptı. ODTÜ Günleri, Adana’nın ardından İzmir ve İstanbul’da da gerçekleştirilecek. ODTÜ mezunları, öğrencileri, aday öğrenciler ve akademisyenler arasında güçlü bir bağ kurulması yönünde ilk adım olarak başlayan ODTÜ Günleri, Adana’nın ardından İzmir ve İstanbul’da da gerçekleştirilecek. SAYI 52 7 ODTÜLÜ teknokent Çevre İlişkisini Modellemek Teknoparklar, kurdukları altyapılar ve katma değeri yüksek işlerin desteklendiği girişimcilik iklimleri ile önemli bir ekosistem olarak ortaya çıkıyor. X Yazı UFUK BATUM ODTÜ TEKNOKENT Genel Müdür Yardımcısı 8 K ve denetleyici, vatandaşlık hakkından doğan bazı hakların yerine getirilmesini sağlayan bir yapılanma içine girer. Çıktısı ise refah toplumudur. Kurum ve kuruluşların amaçlarına ulaşırken farklı motivasyonlardan besleniyor olması son derece normaldir. Kamu, daha ziyade düzenleyici Özel sektörün daha belirgin bir motivasyonu vardır: Yatırım yaptığı ve riske ettiği parayı mümkün olan en kısa sürede geri alabilmek. Yani işletme kâr etmeli ki yatırımcı kâr payı alarak memnun olsun ve elindeki bu sermayeyi yeni işlere yatırsın. Eğer bu döngü başarılı yürüyorsa özel sektör kamunun üzerinde bulunan “istihdam yaratma sorumluluğunu” hafifletmiş olur. Çünkü başarılı işletmeler büyürken kayda urumlar, kuruluşlar ve şirketler niçin vardır? Bir sorunu çözmek, yeni ürün ve hizmet geliştirmek, ortaya bir değer koymak, bir ihtiyacı karşılamak için değil mi? Örneğin TÜBİTAK Türkiye’nin bilimsel ve teknolojik altyapısını güçlendirmek ve AR-GE çalışmalarını desteklemek için; Emniyet Genel Müdürlüğü asayişi sağlamak için; üniversiteler eğitim vermek, araştırma yapmak ve toplumsal katkı sunmak için kurulmuşlardır. ÇEVRE İLIŞKISINI MODELLEMEK değer düzeyde istihdam sağlar. Ayrıca kamunun gelir vergisi, kurumlar vergisi, damga vergisi, katma değer vergisi ve diğer başlıklar altında bu gelire ortak olması da cabası. Özel sektörün etkin ve kârlı olduğu bir piyasada adil bir sistemle vergi de toplanıyorsa ve bu kaynak yine şeffaf bir şekilde topluma hizmet olarak geri dönüyorsa işte bunun adı “refah toplumu” olur. Türkiye her alanda ve her sektörde yeniden yapılanmaya çalışıyor. Bazı alanlarda nitelikli yaklaşımlar öne çıkarken diğer bazı alanlarda patinaj yapılıyor. Düşük gelirden orta gelire çıktık, şimdi üst gelire sıçramak istiyoruz. Bu pek kolay değil; belki de şu an “Orta Gelir Tuzağı” sorunu ile karşı karşıya olduğumuz için akıllarımız iyice karıştı. Bu yolculuğun aslında gayet doğal olduğunu unutmayalım: Japonya 23, Güney Kore ise 18 yılda üst gelire çıkmıştı. Geriden geldiğimizden olmalı, Türkiye’nin iştahı daha da açık; 10 yılda, yani 2023’e kadar bunu başarmak istiyoruz. İşte bu bağlamda teknoparkların önemi ve değeri anlaşılıyor. Kurdukları altyapılar ve katma değeri yüksek işlerin desteklendiği girişimcilik iklimleri ile önemli bir ekosistem olarak ortaya çıkıyorlar. Beraber çalıştıkları üniversitelerin bilgi üretiminin piyasaya akması ve topluma refah sağlaması için çok doğru bir kanal olarak yapılanmış durumdalar. Önümüzdeki dönemde bu yapılanmanın daha da gelişeceğini tahmin ediyorum. Kamunun hem maddi hem de hukuki konularda bu gelişime ön açması bence takdir edilmesi gereken bir husus. Kurulan ve hızla gelişmekte olan bu ekosistemin en azından birkaç yıl daha desteklenmesi gerekiyor. Bu gereğin kamu tarafından fark edildiğini anlıyorum. İşte bu çok iyi bir haber. İki yıldır yapılan “Teknoparklar Performans Endeksi”nde birinciliğini koruyan ODTÜ TEKNOKENT’in üzerine düşen sorumluluk, doğal olarak çok daha fazla. Liderlik tabii ki hoş bir konum, ancak bir o kadar da zor. Sektör ve paydaşlar sizi izliyor, ekosistemde hoş ve yapıcı bir rekabet de söz konusu. Her an daha Başlamasına bizzat katkı verdiğim “6 Üstü 1 Kapak” kampanyası ile 2013 yılında 200 kg. mavi kapak toplayarak, Uluslararası Omurilik Felçliler Derneği’ne teslim ettik. yenilikçi olmanız gerekiyor. Model geliştirmek, iyi uygulamaları paydaşlara açmak, değer üretmek, çevreci olmak… Lider olmanın bazı gerekleri ama yetmiyor, yetmeyecek… ODTÜ TEKNOKENT olarak sosyal sorumluluklarımızı her zaman önceliklerimiz içerisinde tutuyoruz. Beşeri sermayeye yatırım yapıyoruz. Bilgiye ve tecrübeye inanıyoruz. Yıllardır sürdürdüğümüz çalışmalarda ve programlarda gençlerin yeteneklerini ve itici gücünü keşfettik. Sizlerin de desteğiyle başlatmış olduğumuz “Kitap Toplama Kampanyası”nı daha da büyütmek istiyoruz. Evet, biz teknolojik ürünler peşindeyiz. Nitelikli girişimcilerin değer üretmelerine, istihdam sağlamalarına ön ayak oluyoruz. Ama bunu daha kaliteli bir çevrede ve temiz bir doğada yapmak istiyoruz. O açıdan ağaçlandırmaya inanıyoruz; plaket veya benzeri ödül yerine değer verdiğimiz paydaşlarımız adına fidan dikiyoruz. Plastiğin doğada yok olmasının asırlar aldığını bildiğimizden Mavi Kapak kampanyasına devam ediyoruz. Bütün bu gayretlerle Türkiye’nin üst gelir grubuna çıkmasına katkı vermekten mutlu oluyoruz. Büyümek ve gelişmek çok önemli, sürdürülebilirlik ise çevre ve doğa bilincinden geçiyor. SAYI 52 9 ODTÜLÜ haber Teknoloji ve İnovasyon Girişim Sermayesi Yatırım Fonu ODTÜ TEKNOKENT ve Rhea Portföy, 10 yıl ömürlü, 100 milyon TL hedef büyüklüğünde, teknoloji ve inovasyon odaklı bir Girişim Sermayesi Yatırım Fonu (“TeknoFund”) kurma sürecini başlattı. ülkemiz girişimcilerinden dünya çapında şirketler çıkabilmesi vizyonunu taşıyor. Bu amaçla, her projede finansal desteğin yanı sıra mentorluk, yönetsel, stratejik ve operasyonel destek ve ilişki yönetimi ile değer yaratarak uzun vadeli sermaye kazancı elde edilmesi hedefleniyor. TeknoFund, çekirdek ve başlangıç aşamasındaki proje ve girişim şirketlerine yatırım yaparak, ülkemiz girişimcilerinden dünya çapında şirketler çıkabilmesi vizyonunu taşıyor. Kuruluş çalışmalarına 80’li yıllarda başlanan ve 2000’li yıllarda Türkiye’nin ilk teknokenti ünvanını alan ODTÜ TEKNOKENT, kuruluşundan bu yana yarattığı ekosistemi güçlendirmek üzere, bünyesinde yer alan ön kuluçka/kuluçka merkezleri ve iş hızlandırma programları yoluyla girişimciliği desteklerken, kurduğu finansal destek mekanizmalarıyla yatırımcıları ekosistemine çekerek, girişimcilere büyüme olanakları sunuyor. Yarattığı marka ve kazandığı know-how ile çevre ülkelere verdiği hizmetlerle Türkiye’yi teknoloji üssüne dönüştürmek üzere çalışmalarını sürdürüyor. 2010 yılı başında kurulan ve faaliyetlerine başlayan Rhea Portföy, Türkiye’de girişim sermayesi ve alternatif yatırım ürünlerine odaklanmış lider bir varlık yönetim şirketi. Rhea Portföy, halihazırda Rhea Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklığı’nın portföy yatırımlarını yönetiyor. TeknoFund, çekirdek ve başlangıç aşamasındaki proje ve girişim şirketlerine yatırım yaparak, 10 ODTÜ TEKNOKENT – Rhea Portföy işbirliğiyle oluşturulan “TeknoFund”, girişimcilik konusunda bilgi ve deneyimlerle, yenilikçiliği ve yaratıcılığı desteklemek, girişim çabalarının ticari değer kazanmasını sağlamak suretiyle yatırımcı ve girişimcileri buluşturmada katalizör rolü oynayacak. Bu işbirliğinin en büyük hedefi, ileri teknolojiye dayalı katma değeri yüksek ürün, hizmet ve teknolojileri global ölçeklere taşıyabilmek ve sürdürülebilir kılmak. TeknoFund, ürün geliştirme, prototip oluşturma ve/veya tamamlanmış prototip sonrası üretim, satış ve ilk pazarlama faaliyetleri için 1.000.000 TL - 5.000.000 TL arasında finansman ihtiyacında olan çekirdek ve/veya başlangıç aşamasındaki girişim şirketlerine yatırım yapacak. Amaç, bu şirketlerin değer yaratma sürecini hızlandırmak ve bu değer artışından yararlanmak. Fon kapsamında, yatırım tutarına bağlı olmak üzere, 10-30 arasında girişim şirketine yatırım yapılması öngörülüyor. TeknoFund portföyünün yönetimi, Rhea Portföy çatısı altında, ODTÜ TEKNOKENT ve Rhea Portföy tarafından oluşturulacak bir Yatırım Komitesi liderliğinde, uzman Yatırım Takımı tarafından yürütülecek. TeknoFund portföyü, proje ve girişim şirketlerinin seçimi de Yatırım Komitesi tarafından karara bağlanacak. Teknofund hakkında detaylı bilgiye www.teknofund.com adresinde ulaşılabiliyor. TEKNOLOJI VE İNOVASYON GIRIŞIM SERMAYESI YATIRIM FONU ODTÜLÜ dosya PROMETE’DEN SONRASI... İnsan ateşi kontrol altına aldı ve çevresi ile ilişkisi sonsuza dek değişti. Görünen o ki, bir zamanlar tapındığı doğaya hükümran olan insanın bu yolculuğunun ceremesini sadece Promete çekmeyecek. 12 SAYI 52 13 ODTÜLÜ dosya 4+1 Soruda Ecce Homo X Yazı ÖMER MADRA “Bir şey biyotik topluluğun bütünlüğünü, istikrarını ve güzelliğini korumaya yöneldiğinde doğru, bunun aksine yöneldiğinde yanlıştır.” Aldo Leopold, A Sand County Almanac, 1949 14 4 + 1 SORUDA ECCE HOMO İ lk soru: Neler oluyor yahu? Cevabı galiba hepimiz biliyoruz ama -korkudan olsa gerek- çokluk bilmezden geliyoruz. Ne var ki, korkunun ecele faydası yok. Olan şu: Gezegenimiz kozmik boyutta bir şantiyeye dönmüş durumda. İnsanlık, medeniyet inşaatını dev iş makineleriyle sürdürüyor. Tüm akarsular bentleniyor; nehirler, göller barajlanıyor; dağlar kazılıyor; kayalar çatlatılıyor; denizler taranıyor; deniz canlıları radarlarla tüketiliyor; deniz diplerine, ovalara, dağlara, yaylalara su kuyuları açılıyor; taş ocakları, kum ocakları, kömür ocakları çalıştırılıyor; boksit, altın, bakır, koltan madenleri, diğer metaller, nadir metaller çıkartılıyor; petrol boruları, katran kumu boruları, doğal gaz boruları döşeniyor; demiryolları, karayolları, köprüler, havalimanları yapılıyor; arklar açılıyor; kanallar kazılıyor; yaylalar düzleniyor; yağmur ormanları kesiliyor; orman tabanları ateşe veriliyor; küller ve molozlar denizlere, derelere, çaylara boca ediliyor; geniş topraklarda dev makineler tek kültür tarımı yapıyor; mahsulü ekiyor, biçiyor; ürünü topluyor, ambalajlıyor, gemilere, kamyonlara, trenlere dolduruyor, satıyor ve aldığı paralarla yeni kazılar, yeni inşaatlar, yeni yollar ve köprüler yapıyor... İnsanlığın ve medeniyetin arş-ı âlâya yükselmesi için yürütülen bu muazzam faaliyet sonucu, dünyayı battaniye gibi saran “sera gazı” salımları da arşa yükseliyor, karbon molekülleri birikiyor, iklim değişiyor ve yeryüzünün “suyu ısınıyor” – hem de müthiş bir hızla! 2014 Nisan’ında yeni rekor kırıldı! Gerçek bir dünya rekoru: İnsanlık tarihinde ilk kez bütün bir ay boyunca atmosferdeki karbon yoğunluğu milyonda 400 parça seviyesini (400 ppm) aştı!1 Şimdi de ikinci soru o zaman: Peki, ne olacak bu kâinatın hali? Kelimenin her anlamıyla can alıcı olan bu iki soruyu kafasında dolandıranlar için gayet aydınlatıcı bir “görsel” dolanıyor şu sıralarda sanal âlemde. Çevre Bilimleri Araştırmaları İşbirliği Enstitüsü adlı kuruluş (CIRES), gezegen atmosferinin insanoğlu (ya da kızı) tarafından Korkunun ecele faydası yok. Gezegenimiz kozmik boyutta bir şantiyeye dönmüş durumda. mahvedilmesini 90 saniyelik bir “animasyongrafik” ile gözler önüne seriyor.2 Küresel Isınma 101 dersi gibi! Derste zaman tüneline giriyoruz ve faltaşı gibi açılmış gözlerle grafikteki hareketi izliyoruz: Bir buçuk dakika içinde karbondioksit ve diğer sera gazlarının yoğunlaşmasının tarihine bakakalıyoruz. Son çeyrek yüzyıl içinde de en az 800 bin yıldır eşi benzeri görülmemiş bir yükselişe, bir kozmik “rekor”a tanık oluyoruz! Bu korku filmi ya da “şaşı bak şaşır” gösterisi, kadim zamanlar içinde iniş çıkışlara rastlanmış olsa da, bu yükselişin kesinlikle biricik olduğunu bize öğretiyor. İklim bilimciler, son 2 bin yılda CO2 gazının üç aşağı-beş yukarı 280 ppm civarında sabit kaldığını, ama Endüstri Devrimi’nden başlayarak günümüze kadar müthiş bir “karbona hücum” yaşandığını, seviyelerin durmadan yükseldiğini bildiriyorlar.3 İnsanlık, dünyanın en önde gelen iklim bilimcilerinden James Hansen’in kıyametin tavanı olarak belirlediği 350 ppm “dönemecini” ta 1989’da aşmıştı zaten! Artış hızı o tarihten beri ayrıca ivme kazanmış durumda. ABD Okyanus ve Atmosfer Araştırmaları Merkezi (NOAA) Yıllık Seragazı İndeksi’nin son verilerine göre: 2012-2013 arasında CO2 artışı dünya çapında %1,5 olmuş. Anlamı şu: İnsan kaynaklı uzun ömürlü sera gazları bir yılda %1,5 artarken, 1990’dan beri, yani son çeyrek yüzyıldan kısa sürede %34 artmış – buyrun, buradan yakın. Bilim dünyasının neredeyse tamamının tutarlı ve giderek artan uyarıları karşısında insanlık meseleyi her geçen gün daha da içinden çıkılmaz hale getirmekte yekta bir tutum sergiliyor. Yeryüzü sistem araştırmacılarından biri şöyle özetliyor: “Sonuçlarının ne olacağını bilmeden ‘elektrikli battaniye’nin ibresini yükseltip duruyoruz ... ama ibreyi aşağı çekmek gittikçe zorlaşacak.”4 SAYI 52 1 “Concentrations of the greenhouse gas carbon dioxide in the global atmosphere are surpassing 400 parts per million (ppm) for the first time in human history,” http://keelingcurve. ucsd.edu/ 2 Time history of atmospheric carbon dioxide from 800,000 years before until Jan 2014, http:// git.ac/GsHzd 3 Brian Kahn, http://git.ac/ ZFieo 4 “Humanity’s Destruction of Earth’s Climate...” http:// git.ac/rJT9w 15 ODTÜLÜ dosya İnsanlığın, Endüstri Devrimi’nden bu yana, yaklaşık 200 senedir, doğanın “dizginlenmesi”, “boyunduruk altına alınması”, “alt edilmesi” yönünde hareket ettiği ve “doğal kaynaklar” diye adlandırdığı şeyleri, yani doğanın ta kendisini sonsuza kadar tüketmeye yönelik olarak önü alınmaz bir koşuda olduğu açıkça görülüyor. Bilim dünyası, şu anda içinde bulunduğumuz çağa “antroposen” (anthropocene) demeye başladı: Yani, yaşayan dünya üzerinde insan etkisinin başat güç olduğu çağ. Ama, bu dehşet çemberinin başlangıç noktası gerçekten Endüstri Devrimi midir, orası biraz kuşkulu. Yeni araştırmalar, insanlığın merhamet nedir bilmediğini ve iki milyon yıldır doğal dünyanın amansız düşmanı olduğunu ortaya koyuyor maalesef.5 Antroposen, çok daha erken bir tarihte, bundan 2 milyon yıl önce bir katliam zinciri ile de başlamış olabilir pekala. Afrika savanlarında iki ayağı üzerinde doğrulan yaratık, daha işin başından itibaren “dünyaları yok eden” idi. Homo erectus adlı atamızın, kendisini yenilmez yapan özellikleri vardı: zekâ ve yaratıcılık, işbirliği yaparak sorun çözme, darda kaldığında yiyeceğini değiştirebilme esnekliği ve bir de fırlatma becerisi olan kollar. Böylece, uzak mesafeden savaşma yeteneği, insanlık tarihinin hem temel göstergesi hem de belirleyicisi oldu: Dev etobur yırtıcıları avlarından uzaklaştırırken, otobur canavarları da bitkin düşürüp yok etti.6 Megafauna (dev hayvanlar) üzerine çalışan bilim insanları, son zamanlarda, insanların gezegen üzerindeki etkisine dair yeni bir anlayışın haritasını çizdiler: Buna göre, atalarımız nereye gittilerse, canlılar âleminin (biyosferin) işleyiş tarzını değiştirip harikalar diyarını silip süpürdüler.7 Ve insanlık asla durmadı, dur durak bilmedi, yok etmeye devam etti ve ediyor da. Şu anda içinde yaşadığımız gerçekten olağandışı dönem hakkında Altıncı Yok Oluş – Doğal Olmayan Bir Tarih adlı harika bir kitap yazmış olan 16 4 + 1 SORUDA ECCE HOMO Elizabeth Kolbert, atalarımızın yok eden ve “yaratan” ikili doğasına ilişkin müthiş ironiye dair çarpıcı gözlemler yapıyor. Bizim 40 bin yıl kadar önce oraya geçmeden Avrupa’da en az 100 bin yıl yaşayan ve herhangi bir omurgalıdan daha fazla iz bırakmayan kardeşlerimiz Neanderthaller’i “göz açıp kapayıncaya kadar” kısa sürede tümden halletmemizin ve şimdi de yeniden “yaratmaya” kalkmamızın traji-komik hikâyesini şöyle anlatıyor: “DNA’mızın içinde bir yerlerde, bizi diğerlerinden ayıran kilit mutasyon (veya mutasyonlar) yatıyor olmalı: Bizi, en yakın akrabasının kökünü kazıyabilecek, ardından da kemiklerini topraktan çıkarıp genom haritasını yeniden düzenleyebilecek türden bir yaratık yapan mutasyon(lar).”8 Sumatra gergedanlarını, boynuzlarını öğütüp kokain gibi burnuna çekmek için öldürüp yok oluşun eşiğine getirdikten sonra, son kalan dişillerden Suci çiftleşsin diye içine ultrason cihazı sokmak ya da son kalan Hawaii kargası erkeklerinden Kinohi’nin spermlerini binlerce kilometre ötedeki dişiye göndermek gibi patetik çabalar, insanı duyarlandırmıyor değil. Ne var ki, Kolbert’e göre asıl önemli olan, insanların dünyayı değiştirme kapasitesi. Bu elbette moderniteden önce başladı, ama tam ifadesine modern çağda endüstri devrimi ile ulaştığı şüphe götürmez. Bu kapasite, muhtemelen bizi insan yapan niteliklerden, o kıpır kıpırlığımızdan, yaratıcılığımızdan, dil kullanımımızdan, sorun çözmek ve karmaşık görevleri başarmak için işbirliği yapma kabiliyetimizden ayırt edilemez. “İnsanlar, doğal dünyayı temsil etmek üzere işaret ve semboller kullanmaya başladıkları andan itibaren o dünyanın sınırları dışına taştılar. [...] ‘İletişim, toplumları bir arada tutar ve insanların evrimden kaçmalarını mümkün kılar.’ [...] Eğer insanların öteki türler için neden o kadar tehlikeli olduğunu tahayyül etmek istiyorsanız, Afrika’da omuzunda kalaşnikofla bir fil avcısını, Amazon’da elinde elektrikli testereyle bir kereste tüccarını ya da daha iyisi, kucağında kitapla koltukta oturan kendinizi gözünüzün önüne getirin, yeter.”9 Dünyayı işaretlerle ve sembollerle temsil etme kapasitesi ile birlikte, onu değiştirme kapasitesi de “bonus” olarak geliyor ve değiştirme de, artık nasıl oluyorsa, aynı zamanda yok etme kapasitesi demek oluyor. “Bizi Neanderthaller’den ayıran şey, sadece minik bir dizi genetik çeşitlemeden ibaret, ama bütün farkı da işte bu yaratıyor.10 Kolbert’le birlikte Amerikan Doğa Tarihi Müzesi Biyoçeşitlilik Salonu’nun zeminine gömülü plaketten okuyoruz: “Bundan 500 küsur milyon yıl önce karmaşık hayvanların evrilmesinden bu yana, iklim değişikliği ve başka sebeplerle 5 büyük kitlesel yok oluş yaşandı [...] Şu anda Altıncı Yok Oluş’un tam ortasında bulunmaktayız – ki, bu sefer bunun tek sebebi, insanlığın ekolojik manzarayı baştan başa dönüştürmesinden başka bir şey değil.” SAYI 52 5 Ayrıntılar için bkz.: George Monbiot, “Is this all humans are? Diminutive monsters of death and destruction?” http://git.ac/yGSov 6 a.g.e. 7 Paleontologlar Lars Werdelin and Margaret Lewis’in çalışmalarından alıntılar ve Mart 2014 Oxford’daki Megafauna konferansından gözlemler için, bkz.: a.g.e. 8 Elizabeth Kolbert, The Sixth Extinction – An Unnatural History, Henry Holt & Company, 2014, s. 240 9 a.g.e., s. 266 10 a.g.e., s. 258 17 ODTÜLÜ dosya İnsanlar tüketimi artırdıkça daha benmerkezci, başka canlıların hayatına karşı daha umursamaz oluyor. Önce kendi aile ağacımızı budamakla işe başladık: Neanderthaller’le Denisovanları hacamat ettikten sonra şimdi birinci ve ikinci derece kuzenlerimiz şempanzeler, bonobolar, orangutanlar, goriller üzerinde çalışıyoruz... Maşallah megafauna da elimizden kurtulmuyor. Bir zamanlar Türkiye’den Çin sahillerine kadar her yerde serazad dolaşan Asya fillerinin %97’sini – dişlerinden güzel süs eşyaları yapmak uğruna – filler cennetine gönderdik. (Ki mesela, filler yağmur ormanlarında yüzlerce ağaç türünün tohumlarının dağıtıcısı durumunda; filler olmadan, bu ağaçlar işlevsel bakımdan soyu tükenmiş sayılıyor.) Asya gergedanlarının %99’unu da -boynuzlarından kudret macunu yapmak için- bitirdik.11 Üçüncü soru: Biz bu muyuz yani? Böyle soruyor Monbiot. “Hiçbir kapıyı kapalı bırakmayan, hiçbir saklanacak yeri tarumar etmeyen, uzun zaman önce karalar üzerindeki büyük yırtıcılara yaptığımızı şimdi de denizlerin büyük canlılarına yapan küçük boyutlu bir canavardan ibaret miyiz biz?” Sonra da cevap bulmaya çalışıyor: “Yoksa, durmasını bilecek miyiz? İki milyon yıldır yaratıcı bir biçimde yıkmak için kullandığımız pratik zekâmızı, evrim tarihimize meydan okumak için kullanabilecek miyiz?”12 Cevap hiç kolay değil. Son araştırmalar gösteriyor ki, insanlar zenginleştikçe ve tüketimi artırdıkça daha benmerkezci, başka canlıların hayatına karşı daha umursamaz oluyor. Yükselen tüketimin doğrudan zararları bir yana, ekonomik büyümenin gezegeni nasıl koruyacağı büyük bir muamma. Dolayısıyla bir kısır döngünün kıskacı içindeyiz. Monbiot bir başka yazısında bunu şöyle anlatıyor: “Doğaya ne kadar zarar verirsek, o kadar daha umursamaz oluyoruz; aşırı tüketicilik ilişkileri, toplulukları ve Yeryüzü’nün fiziki dokusunu ne kadar tahrip ederse, hayatlarımızdaki büyüyen boşluğu gidermek için o kadar daha çok alışveriş yapıyoruz. Bütün bunlara, bir de, basın ve politikacıların zengin Anglofon ülkelerdeki aşırı neoliberalizmi yüceltmesini, finans ve fosil yakıt sektörlerindeki büyük güç temerküzünün değişimi önleme yolundaki sert lobisini ekleyelim…”13 18 4 + 1 SORUDA ECCE HOMO Homo sapiens altıncı yok oluşun sadece aktörü olmakla kalmayabilir, onun kurbanı olma riski de vardır. Peki biz ne olacağız? Dördüncü soru da bu. Kolbert’e göre bunun muhtemel bir cevabı, bindiğimiz dalı kestiğimiz; yani “ekolojik manzarayı baştan başa dönüştürdüğümüz” için, kendi soyumuzu da tüketeceğimiz. (Öteki olasılık, insan zekâsı ve teknoloji, kendi yarattığı sorunu nasıl olsa çözecektir diyen bakış açısı. Nâm-ı diğer: “Bize bir şey olmaz ağbi!” yaklaşımı.) Öyle ya, evrimin kısıtlamalarından kendimizi kurtarmış olmamız, yeryüzünün biyolojik, fiziki ve jeokimyasal sistemlerinden bağımsız kaldığımız anlamına gelmiyor. Tropik yağmur ormanlarını kesip, atmosferin bileşimini değiştirip, okyanusları asit çukurlarına dönüştürerek bu sistemleri bozunca, kendi hayatta kalma şansımızı da ciddi şekilde tehlikeye atıyoruz. Altıncı Yok Oluş kitabı şu cümlelerle sona eriyor: “Jeolojik kayıtlardan çıkarttığımız birçok ders var, bunlardan en ciddi olanı belki de şu: Hayatta da, tıpkı yatırım fonlarında olduğu gibi, geçmişteki performansın gelecekte aynı sonuçları vereceğinin hiçbir garantisi yok. [...] Antropolog Richard Leakey uyarıyor: ‘Homo sapiens altıncı yok oluşun sadece aktörü olmakla kalmayabilir, onun kurbanı olma riski de vardır.’ [...] Bizim için ‘şu an’ olan o şaşkınlık verici an itibarıyla ve pek farkında olmaksızın, hangi evrim patikalarının açık kalacağına, hangilerinin de sonsuza kadar kapanacağına karar vermekteyiz. Şimdiye kadar bunu başarabilen hiçbir yaratık olmadı. Ve, ne yazık ki bu bizim en kalıcı mirasımız olacak. İnsanlığın yazdığı, çizdiği, resmettiği, inşa ettiği her şey toz olup gittikten ve yeryüzü dev farelere miras kaldıktan-ya da kalmadıktan-sonra, çok uzun bir süre yeryüzünde hayatın gidişâtını Altıncı Yok Oluş belirleyecektir.”14 Doğru söze ne denir? Kısır döngüyü nasıl kıracağımız, insanları nasıl uyandıracağımız ve onları dünyayı kurtarmak üzere muktedirlere karşı nasıl topyekûn mücadeleye sokacağımız meselesi önümüzde duruyor. Bu da beşinci, bonus soru. Cevabı bilen beri gelsin. 11 Bkz.: Monbiot, a.g.e. 12 a.g.e. 13 http://www.theguardian.com/environment/georgemonbiot/2014/may/09/why-wecouldnt-care-less-about-the-natural-world 14 Kolbert, s. 267-269 SAYI 52 19 ODTÜLÜ dosya Kent ve Doğa: Bir Süreklilik... Kentlerin sürdürülebilirliğini sağlamanın bizim elimizde olduğunu unutmamamız gerekir. X Yazı PROF. DR. İLHAN TEKELİ ODTÜ Mimarlık Fakültesi (Emekli) İ nsanlığın buluşlarından en önemlisinin kent olduğu söylenebilir. İnsanların kentlerde toplu olarak bir arada yaşamaları, uygarlıkların doğmasını kolaylaştırmış/ sağlamıştır. Düşünsel ürün olarak, sanat eseri olarak, teknoloji olarak ne üretildiyse bunların ortaya çıkmasının gerisinde kent olgusunun etkisini görmemek olanaksızdır. Kent doğayla ilişkisi bulunmasına karşın, temelde insanın ürettiği, bir anlamda doğal olmayan bir sistemdir. Buradaki sürdürülebilirlik tartışması bakımından, insanın ürünü olan eko-kenti üç aşamada tartışmakta yarar vardır. Birinci aşama sanayi öncesi dönemin eko-kentidir. 20 Bu aşamada kent, insan vücudunun kapasitelerine ve taleplerine göre oluşmuştur. Bu bir yayalar kentidir. İlişki kurma hızı, yerleşmenin büyüklüğü, beslenme gereksiniminin niteliği, içinde yaşayacağı konutun niteliği hep insan vücudunun niteliklerine göre oluşmaktadır. Bu dönemde kentler küçük yerleşmeler olduğu için, doğadan aldıklarının hacmiyle, doğaya bıraktığı atıkların hacmi küçüktür. Böylelikle bir ekolojik kriz doğmamakta, doğaya bırakılan atıklar doğal süreçlerle dönüştürülebilmektedir. Bu, insan vücudunun kapasiteleriyle uyumlu olan kentin aşılması, sanayi devrimiyle KENT VE DOĞA: BIR SÜREKLILIK... gerçekleşti. Bu devrimle birlikte, insanlar kendi kararlarını kendi vücudunun kapasitesinin dışındaki kapasitelerle uygulamaya koyabilme olanağı buldu. Sanayi devrimi, kent yapısının oluşumu bakımından iki konuda önemli kapasite artışı getirdi. Bundan biri olan kent içi ulaşımda geliştirilen teknolojiler, insanın kent içindeki yer değiştirme hızını ve yer değiştirme menzilini artırdı. Çok daha uzaklardan, çok daha büyük miktarlarda kaynak nakledilebilir hale geldi. İkinci önemli değişiklikle, tarım dışı üretimde organik enerji (insan+hayvan gücü) yerine inorganik enerji, büyük ölçüde fosil yakıta dayanan enerji kullanılmaya başlandı. Bu değişiklik kentle doğanın ilişkisini çok değiştirdi ve kapitalist sistemin değerleriyle bir araya gelince dünyada eko-krizin doğmasına neden oldu. Bu kentler büyük miktarlarda doğal madde, fosil yakıt kullanmaya başladı. Tüketilen su miktarları, atık su miktarı, kentin yarattığı katı atık miktarları çok arttı. Kentlerin çevre üzerindeki ayak izleri büyüdü, bu ayak izleri kentin yakın çevresine olduğu gibi çok uzaklara da uzanır hale geldi. Bugün, bir yandan sanayi toplumunun ortaya çıkardığı eko-kriz karşısında gelişen çevrecilik hareketi ve sürdürülebilirlik konusunda alınan yollar ile dünyanın bilgi toplumuna geçişiyle artan izleme kapasitesi dolayısıyla, hem kentlerin yapısında hem de kentlerin sürdürülebilirliği için alınan önlemlerin mantığında önemli bir değişme yaşanmaktadır. Bu bakımdan dönüm noktası 1992 yılında Rio’da toplanan Çevre ve Kalkınma Zirvesi oldu. Kentler, çok merkezli hale gelerek yeni bir biçim kazanırken, kent içi araçlı yolculuk talebi azaltılarak, enerji kullanımı ve olumsuz etkiler de azaltıldı; aynı zamanda kentin metabolik sistem olarak temsilinde doğrusal olmayan geri beslemeli döngülere dayanan bir mantık kullanılmaya başlandı. Reuse, (yeniden kullanım, recycling gibi) döngüsel ilişkiler ön plana geçince, kentin ayak izini küçültmek için adım atılmaya başlandı. Bu üçüncü aşamada, bir kentin sürdürülebilirlik koşulunu sağlamak için altı konuda stratejik tercihler yapmak gerekecektir. Bunlar; Ekolojik tasarımda amaç doğa üstünde dominant bir kontrol sağlamak için bir müdahale değil, doğanın süreçlerine yaratıcı bir katkı için bir müdahale olmalıdır. • Kentin dokusunun kentin ayak izini küçültecek şekilde tasarlanması, • Kent içi ulaşım sisteminin düzenlenmesi, fosil enerjiye bağımlılığının ve sera gazı üretiminin azaltılması, • Kent atıklarının bir kaynak olarak değerlendirilmesi, • Kent ekonomisinin sürdürülebilirliğe katkı yapacak şekilde geliştirilmesi, • Kentin beslenmesi ve gıda güvenliğinin sağlanmasında ayak izinin küçültülmesi, • Kentlinin doğayla doğrudan ilişkisinin açık tutulması (biophilia) olarak sıralanabilir. Sürdürülebilirliğe tasarım tercihleri yoluyla yapılabilecek bir katkı da kentteki binalar grubunun oluşturduğu kentsel dokuya ilişkin olmaktadır. Avrupa kentsel şartı bu konudaki tercihini kompakt kent olarak yapmıştır.1 Yüksek yoğunluklu yerleşmeler %50 daha az arazi kullanmakta, altyapı harcamalarını %45, hava kirlenmesini %45, su kullanımını %35 azaltmaktadır.2 Yapılan bazı hesaplar kompakt şehrin karbon emisyonunu %30, enerji tüketimini %50 azalttığını göstermiştir.3 Bu nedenle ABD’nin düşük yoğunluklu kentlerinde, aradolgu (infill) projeleriyle yoğunluklarını 1 Timothy Beatley: “Planning for Sustainability in European Cities: A review of Practices in Leading Cities” (2003), Stephan M. Wheeler, Timothy Beatley (editors): The Sustainable Urban Development, Routledge, London, 2009. 2 Richard Register: a.g.e., ch. 4. 3 Douglas Farr: Sustainable Urbanism, Urban Design with Nature, John Wiley& Sons. Inc, Hoboken: New Jersey, 2008, s. 44. SAYI 52 21 ODTÜLÜ dosya Artık, kentin su ile ilişkisinin yeniden kurulmasının düşünülmesi noktasına gelinmiştir. artırmaya başlamışlardır.4 Bu projelerle, kentler arazi kullanımlarını yeniden tasarlayarak, işyerlerini, konutları ve hizmetleri artırarak, ayak izlerini küçültmektedirler. Kentte ulaşımın sürdürülebilirliğini artırmak için ilk aşamada, araçların etkinliğini artıran teknolojik çözümlere yönelinmiş, daha az fosil yakıt kullanan araçlar geliştirilmiştir. Bu konuda küçümsenemeyecek yol alınmıştır. Bu çizgideki gayretler güneş ve hidrojen enerjisiyle ya da hibrit araçların piyasaya sürülmesiyle devam etmektedir. Ama bu yaklaşım bir bakıma dar kapsamlıdır. Daha sonra, daha entegre çözümler önerilmeye başlanmıştır. Meseleye, yolculuktaki araç türü tercihlerinin yönlendirilmesi, ekonomik özendiricilerin kullanılması, arazi kullanma kararlarının yeniden düzenlenmesiyle uzun mesafe yolculukların azaltılması, kurumsal reformlar ve teknolojik yeniliklerin kullanılmasıyla yaklaşılmaya başlanmıştır. Sürdürülebilir bir kent için, kent içi ulaşımdaki çözümler temelde iki alana yoğunlaşmaktadır. Bunlardan birincisi kent içindeki yaya yolculuklarının ve bisiklet kullanımının artırılması, ikincisi ise araçlı yolculuklardaki özel otomobil payının düşürülmesi ve kamu ulaşım sistemlerinin payının yükseltilmesidir. 4 Stephen M. Wheeler: “Infill Development” Smart Infill Creating More Livable Communities in the Bay Area (2002), Stephan M. Wheeler, Timothy Beatley (editors): The Sustainable Urban Development, Routledge, London, 2009. 22 Günümüzde bir kent metabolizmasından beklenen, kente gelen doğal kaynak akımıyla, bunun kullanım sonrası atıklarının doğaya ne tür bir dönüşüm sonrasında salınacağı ya da sistem içinde nasıl yeniden kullanıma sokulacağını belirlemesidir.5 Atık suyun kentten uzaklaştırılmasında, atık su artık bir atık diye değil, kaynak diye değerlendirilmektedir.6 Sanayi toplumunda bu atık sular mekanik ya da kimyasal olarak temizleniyordu. Lineer bir mantık hakimdi. Günümüzde doğal döngülerden yararlanarak temizleme yoluna başvurulmakta, atık su bir tür kanalizasyon bataklığı içinde dönüştürülmekte ve döngüsel mantık hakim olmaktadır. Artık, kentin su ile ilişkisinin yeniden kurulmasının düşünülmesi noktasına gelinmiştir. Yüzey sularının dinlence ve eğlence için kullanılması, bataklıkların taşkın ve su depolama bakımından rolünün hesaba katılması, yağışın yeraltı suyu (aquifer) için sızdırılma alanlarının ayrılması, taşkın için açık alanlar bırakılması vb., kent planlarının lejantlarında yer almaya başlamıştır. Yeşil alanlar, yağışların 5 Herbert Girardet: “The Metabolism of Cities” from Creating Sustainable Cities (1999), Stephan M. Wheeler, Timothy Beatley (editors): The Sustainable Urban Development, Routledge, London, 2009. 6 John Tillman Lyle: “Waste as a Resource” from Regenerative Design for Sustainable Development (1994), Stephan M. Wheeler, Timothy Beatley (editors): The Sustainable Urban Development, Routledge, London, 2009. KENT VE DOĞA: BIR SÜREKLILIK... sızarak yeraltı suyu haline gelmesini hızlandırır. Bu nedenle kent planlarının lejantlarında yer alan yeşil alan, tarım alanları, meralar ve ormanları da bu sistemin parçası olarak düşünmek gerekir.7 Ev ve sanayi atıklarının kullanımında geri dönüşüm yoluna gidilmesi, atık miktarını azaltmakta ve bu yolla enerji tasarrufu bakımından da önemli bir etki yaparak sürdürülebilirliğe yaklaşılmasını kolaylaştırmaktadır. Başlangıçta zincirleme kullanım düşünülerek yapılacak tasarımlar geri dönüşümü etkinleştirmektedir. Günümüzde, katı atıkları geri dönüştürerek, miktarını azaltan ve düzenli çöp döküm yerlerinde çöplerin ayrışırken oluşturduğu CH₄ toplanarak enerji üretiminde kullanılmaktadır. Ayrıca eski çöplük alanları zaman içinde yeşil alanlar haline getirilmektedir. Günümüzde katı atık yönetim sistemlerinin etkinleştirilmesinde önemli yol alınmıştır. Kent ve doğayı bir karşıtlık olarak düşünmek yerine bir süreklilik olarak da düşünebiliriz. Bu sürekliliğin bir ucunda kent varken diğer ucunda yaban (wild) vardır.8 Yabanda ve kentte aynı doğal süreçler yer almaktadır. Güneş ışığı hem binaları ısıtmakta hem de bitkileri büyütmektedir. Kent, doğa dışı değildir. Yabanın insanlar tarafından kendi gereksinimlerini karşılamak için dönüştürülmesiyle ortaya çıkmaktadır. Aynen tarlaların gıda üretiminde kullanılmasında olduğu gibi. Kent, doğal süreçleri göz önünde tutarak tasarlanmalıdır. Bu süreçleri görmezden gelmek, pahalı ve riskli olmaktadır. MacHarg kentte doğaya ihtiyacımızın kırsal alandaki doğa ihtiyacımızdan az olmadığını söyler. Doğadan kopan bir insanın psikolojik sorunlarla karşılaştığı bilinmektedir. Burada söz konusu olan Avrupa’nın manikürlü kent parklarından farklı bir şeydir. Burada söz konusu olan ve yaban hayatını değerli kılan çeşitlilik düzeyi, 7 Ian L.McHarg: “Plight and Prospects”, Design with Nature (1969) 8 Anne Whiston Spirn: “City and Nature” from Granite Garden: Urban Nature and Human Design (1984), Stephan M. Wheeler, Timothy Beatley (editors): The Sustainable Urban Development, Routledge, London, 2009. Kent, doğal süreçleri göz önünde tutarak tasarlanmalıdır. bitki çeşitliliğiyle orantılıdır. Bu alanların olabildiğince büyük olmasına çalışılır. Bunların arasında yaban hayatı koridorlarının kurulması, yaban alanlarının etkinliğini artıracaktır.9 Ekolojik tasarımda amaç doğa üstünde dominant bir kontrol sağlamak için bir müdahale değil, doğanın süreçlerine yaratıcı bir katkı için bir müdahale olmalıdır.10 Ama insanlığın şimdiye kadar bu konudaki performansı çok başarılı değildir. İnsan doğa üzerinde dominant bir hakimiyet kurmaya yöneldiğinde ortaya çıkan sonuç, eko-kriz olmuştur. Ama bu sonuç, insanın tasarım kapasitesindeki zaafiyet dolayısıyla değil, daha çok kapitalist sistemin işleyişi dolayısıyla olmuştur. Bilinçli olarak tasarlanmış ve yönetilmiş ekosistemler kent süreçleri ve doğal süreçlerin simbiosis’ini gerçekleştirir. Tasarımı yalnız çevreyi denetleme süreci olarak değil, bir öğrenme süreci olarak görmek gerekir. Bu öğrenme süreci ancak toplumsal hareketlerle bütünleştiğinde etkili olacak ve kapitalist sistemin getirdiği sınırlamaları zorlayabilecektir. 9 Douglas Farr: a.g.e., s. 49. 10John Tillman Lyle:Design for Human Ecosystem, Van Nostrand Reinhold, New York, 1985, s. 16. SAYI 52 23 ODTÜLÜ dosya Bir Çılgın Proje: Kanal İstanbul Kanal İstanbul çılgınlığı toplumda birçok özlemle endişeyi birlikte yarattı. İstanbul’un sorunlarına mucizevi bir çözüm bulunacağı beklentisi içindeki halkın bir kesimi ile, rant beklentisindeki bir kesim özlemleri paylaşırken, tahrip görecek orman ve su havzalarının, denizlerin, kısaca doğanın korunmasını benimseyen kesim ve bilim insanları endişeleri paylaştılar. X Yazı PROF. DR. EMIN ÖZSOY ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü 24 K anal İstanbul, yerkabuğunda açacağı çatlağın yanında, toplumda da epey derin çatlaklar açtı. Uluslararası sözleşmeler ve çevre hukuku yansımaları, devasa iklimsel, ekolojik, sosyo-ekonomik sonuçları olabilecek bir mega-tasarıma, ancak ciddi bilimsel araştırmalar sonucunda karar verilebilir. Oysa hem Kanal İstanbul’un hem de bağlantılı 3. köprü, 3. havaalanı ve otoyollar boyunca şimdiden gerçekleştirilen doğa tahribatı ve spekülatif arazi paylaşımları, Kanal İstanbul’dan vazgeçilse bile yapılan tahribatın kalıcı olacağını düşündürmektedir. Karadeniz ile Akdeniz arasında su, madde, enerji geçişlerini denetleyen Türk Boğazlar Sistemi (TBS), zıt özellikli iki-tabakalı akım yapısına ve hidrolik kontrol sonucunda oluşan tekil bir “maksimal değişim” rejimine sahiptir. İstanbul Boğazı Marmara çıkışında, Karadeniz’den taşınan ve Şekil 1’deki jet karışımı ile sağlanan besin aktarımı, organik madde üretimini birinci derecede etkiler. Uydu verileri ve ölçümlerin de gösterdiği gibi, yüzey sularındaki organik ve partikül madde yükü, ışık geçirimini sınırlamakta, çöken artıklar yüzey tabakasının hemen altında aşırı oksijen BIR ÇILGIN PROJE: KANAL İSTANBUL Doğa hazinelerimizin en değerlisiyle barış içinde yaşama olanağının riske sokulması, ileride mega sorunlara yol açabilir. Şekil 1: 16 Nisan 2004 tarihli Uluslararası Uzay İstasyonu Programı, astronot fotoğrafı, ISS008-E-21752, NASA (http://git.ac/A2uis). tüketimine, kısacası “eutrophication” ve “hypoxia” süreçlerine neden olmaktadır. Yarım yüzyıl öncesine kadar, şimdi adı bile bilinmeyen ıstakoz, kılıç balığı ve uskumrunun vatanı olan, masmavi suları yaşam ve medeniyet kaynağı olan Marmara Denizi, son yıllarda “kaykay” ve zararlı (toksik) alg patlamalarına, giderek daha çok sahne olmaktadır ve adeta can çekişmektedir. 24–29 Nisan 2013 tarihleri arasında Marmara Denizi genelinde yaşanan toksik alg patlamasının İstanbul Boğazı jet akımlarıyla ilişkisi Şekil 2’de MODIS Aqua uydu ve yolcu uçağı resimleriyle ortaya konmaktadır. Bu dönemde İstanbul Üniversitesi ve TÜBİTAKMAM tarafından incelenen bazı örneklerde, Noctiluca Scintillans adlı toksik alg saptanmıştır. Tekil nitelikleri bulunan TBS’nin hidrodinamik yapısının araştırılması, açık deniz koşullarına göre çok daha güçtür. ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü’nde sürdürülen çalışmalarda, en basit geometri ile modele eklenen Kanal İstanbul ile İstanbul Boğazı’nın akuple davranışları öngörülmeye çalışılmıştır. Kanal İstanbul prototipinde iki tabakalı akım, Marmara Denizi çıkışına doğru hızlanmaktadır ve toplam akımda yaratılan 600–800 m3/s gibi bir artışla besin yüklü Karadeniz suyunun Marmara Denizi’ne (Sakarya nehri yıllık debisinin dört katı ile) eklenmesi anlamına gelmektedir. Sonuç olarak, a b Şekil 2: (a) Marmara Denizi 25 Nisan 2013 tarihli MODIS uydu resmi, (b) Marmara Denizi üzerinde 28 Nisan 2013 tarihinde uçaktan elde edilen fotoğraf (Dr. Bettina Fach, ODTÜ-DBE) açılan ikinci kanalın, yani Kanal İstanbul’un Karadeniz ve Akdeniz arasındaki su dengesini etkilemesi kaçınılmazdır. Kanal İstanbul ve bağlantılı projeler, ek yükler yaratarak ve Karadeniz ile TBS’nin iklimini ve duyarlı su dengesini değiştirerek, halen de büyük çevresel riskler altında bulunan tüm bölgeyi tümüyle yaşanmaz bir hale getirme potansiyeline sahiptir. Yaşadığımız iklim değişimi çağında, en duyarlı bölgemizden birinin tahribata uğratılması ve burada yaşayan insan nüfusunun deprem riskine rağmen daha fazla artırılması, rant uğruna sağlıklı ve doğa hazinelerimizden en değerlisiyle barış içinde yaşama olanağının riske sokulması, ileride mega sorunlara yol açabilir. Bu denizlerin uluslararası ekonomik ve doğal kaynaklar kullanımında veya stratejik, askeri, politik düzlemlerde, ülkemizi haksız duruma sokup zayıf düşürebilir. Bizden uyarması! SAYI 52 25 ODTÜLÜ dosya Yaşama Davet: Permakültür Doğa ile uyum içerisinde sürdürülen bir yaşam yerine, zarar gördüğümüz bir sistem içerisine giren kent tasarımlarını tercih ediyoruz. Oysaki sürdürülebilir insan yerleşimleri kurgulayabilmemizi sağlayan bütünsel bir tasarım sistemi de mevcut: Permakültür. X Yazı BURCU TUNAKAN 26 G ünümüz kent yaşamında, doğa ile olan bağımız her geçen gün biraz daha yıpranıyor. Doğa ile uyum içerisinde sürdürülen bir yaşam yerine, zarar gördüğümüz bir sistem içerisine giren kent tasarımlarını tercih ediyoruz. Hırsla önümüze gelenleri ezip geçiyor, kesiyor, yıkıyoruz. Ancak, doğa ile uyumlu yerleşim sistemleri geliştirdiğimiz bir yaşam alanı yaratmak, sürdürülebilir yaşam alanları yaratmak anlamına geliyor. Permakültür kavramsal, stratejik ve maddi bileşenleri, tüm canlıların yararına çalışacak bir model içerisinde bir araya getiren bir sistem. Buna arazi ve insanların uyumlu bütünlüğü sayesinde yiyecek, enerji, barınak ve diğer maddi, manevi ihtiyaçların sürdürülebilir bir şekilde YAŞAMA DAVET: PERMAKÜLTÜR karşılanması da diyebiliriz. İlk permakültür enstitüsü olan Avusturalya Permakültür Enstitüsü’nün yaptığı tanımlamaya bakacak olursak permakültür, doğaya karşı değil, doğa ile birlikte hareket etmeyi; sürüncemede kalmış, hesapsız kitapsız eylemlerde değil, uzun süreli ve akılcı gözlemlerde bulunmaya; tek bir getiriye odaklanmadan, sistemleri tüm işlevleriyle birlikte ele almaya ve de sistemlerin kendi kendine evrilmesine olanak tanımaya dayalı bir felsefeyi benimser. Permakültür fikri, 1970’lerde Bill Mollison’ın özellikle sürdürülebilir tarım ile ilgili yaptığı araştırmalar ve uygulamaların sonucu ortaya çıkar. Kavram, İngilizce’de kalıcı tarım anlamına gelen permanent agriculture’dan türetilmiş. Başlarda bir “sürdürülebilir tarım” anlayışı olarak ortaya çıksa da, zamanla insan yerleşimlerinin kendine yeterli, istikrarlı, herkes açısından adil ve canlılığı tüketerek değil, canlılığı artıracak şekilde işleyebilmesine yönelik bir “sürdürülebilir kültür” anlayışına dönüşür. Son yıllarda özellikle kapitalist sistem içerisinde sıkça kullanılan sürdürülebilirlik kavramını, permakültür içerisinde yeniden açıklamak gerekir. Sürdürülebilirlik, sistemin tükettiğinden fazlasını üretebilmesi anlamına gelir. Bu temelde, gelecek nesillere yaşanabilir bir dünya bırakabilmenin yolu permakültürden geçer. Sürdürülebilir yaşam alanının mantığı oldukça basit ve net. Topluluklar, varlığını sürdürmek üzere kullandığı kaynakları yerine koymadığı zaman, bu kaynaklar tükenir. Dolayısıyla da yaşanılan alan maddi, manevi zenginliklerini yitirir ve yaşanılır olmaktan çıkar. Bulunduğu yeri yaşanmaz hale getirerek yok olmuş şehir uygarlıklarıyla dolu bir insanlık tarihimiz var. “Problem çözümdür, doğayı gözlemle,” der permakültür. Doğanın kendi kendini iyileştirmesine olanak tanımak için mücadele eder. Mollison’a göre bunun birinci koşulu, “varlığımızı sürdürmek için gereken en az arazi miktarında, en fazla bitki çeşitliliğine sahip sistemler kurmaya” odaklanmak ve el koyduğumuz toprakları yaban hayatın emrine geri vermektir. Permakültür, sadece ekolojik olarak doğayla uyumlu tasarımlar yapmayı kapsamaz. Tüm disiplinlerden feyz alarak, bütünlüklü bir sistem tasarımını hedefler. Büyüyen, gelişen ve kendini yenileyen bir sistemdir. Permakültür daha iyi bir yaşam için bir alternatiftir; hem kendi varoluşumuz hem de gelecek nesilllere yaşanabilir bir dünya bırakmak için bir sorumluluk alma çağrısıdır. Alternatif bir yaşam alanı yaratılan permakültür sistemi içerisinde, pek çok faaliyet var. Örneğin, kentte balkonda sebze üretimine alışkınız. Kent içinde bahçeli geniş evlerden apartman hayatına geçişte, pek çoğumuzun aile büyükleri, kendi ürününü yetiştirmekten vazgeçmemiş, balkonlarında SAYI 52 biber, domates gibi ürünlerini yetiştirmeye devam etmişti. Bir başka yakın örnek ise, özellikle son dönemde yeniden karşımıza çıkan mahalle bostanları. Yedikule Bostanı, Cihangir Bostanı ve Kuzguncuk Bostanı’ndan sonra İstanbul içerisinde pek çok mahalleli ve kollektif kendi mahalle bostanını oluşturmaya başladı. Şehir çiftlikleri de uzun yıllardır var. Türkiye’de en çok bilinen permakültür çiftliği ise İzmir’e bağlı olan Marmariç Permakültür Çiftliği. Marmariç Permakültür verdiği eğitimler, atölyeler ve oluşturduğu yaşam alanının yanı sıra, bugünlerde Avustralya Permakültür Araştırma Enstitüsü işbirliğiyle Türkiye Permakültür Araştırma Enstitüsü’ne de evsahipliği yapıyor. Permakültür çiftliklerine Kızıltepe, Ahlatdede, Bostancık, Gelemer gibi daha pek çok örnek verebiliriz. İçinde yaşadığımız yıkıcı sisteme son vererek Bill Mollison’un bahsettiği istikrarlı toplumları kurmak düşündüğümüz kadar zor değil. En önemlisi ise yaşanabilir bir dünya yaratma arzusuyla yanıp tutuşan ve dayanışmayı bekleyen büyük bir kalabalığız. Marmariç Permakültür Çiftliği Avustralya Permakültür Araştırma Enstitüsü işbirliğiyle Türkiye Permakültür Araştırma Enstitüsü’ne ev sahipliği yapıyor. 27 ODTÜLÜ dosya Zeki ve Yalnız... Bu sayfalarda geridönüşümün teşviki, doğal denge, çevre kirliliği, hayvanların barınak alanlarının Homo sapiens alt tür sapiens tarafından tahribi, hayvanların neslinin tükenişi, kelaynaklar, yunuslar, yağmur ormanları, küresel ısınma olmayacak. Feneri, karanlığın teamül dışı bir yerini aydınlatmak için kullanacağım. X Yazı DOÇ. DR. AYŞE GÜL GÖZEN ODTÜ Biyolojik Bilimler Öğretim Üyesi E ditörden insanların doğal çevredeki yalnızlığı, diğer canlılarla doğal bir biçimde ilişki kuramaması çerçevesinde yazı yazma daveti aldığımda bir “challenge”la karşı karşıya olduğumu fark ettim. Bu sözcük her ne kadar Türkçe’ye meydan okuma diye çevrilse de İngiliz dilindeki hissiyatı başka. Türkçesi yok aslında. Önümde iki seçenek vardı; ya benden önce yazının teklif edildiği ODTÜ’lüler gibi “Efendim bu sıralar çok yoğunum,” deyip 28 ZEKI VE YALNIZ... başkasına pas atmak ya da oturup dilimin döndüğünce bir şeyler karalamak. İkinciyi seçtim. Nadiren yalnız kalabilen bir insan olarak, gezegendeki yalnızlığımız fikri hoşuma gitti. Yalnızlık fazlasıyla insanî bir algı durumu, avını bekleyen bir yılanın yalnızlık algısıyla pek işi olmasa gerek. Ya da “Yemekten sonra başka bir yılanla takılsam mı?” demez herhalde. Yılan sosyal hayatıyla ilgili hiçbir okuma yapmamış olsam da böyle tahmin ediyorum. Bu minvalde, aşağıda okuyacağınız yazıyı kaleme alacağım. Eğer, yazıyı okuyup bitirirseniz eleştirinizden önce Alfred Hitchcock’un The Rope isimli filmini seyredin. Daha önce seyrettiyseniz hemen yaklaşımımı çözersiniz. Seyretmediyseniz, bir zahmet seyredin, zahmet etmeyecekseniz nezaketinizi bozmayın. Başlayalım bakalım, klavye beni nerelere götürecek... Akıllı telefon; artık duman işaretlerine ve atlı postacılara gerek yok. Televizyon, HD, 3-D; artık evinizdeyken Çin Seddi’nde bir yürüyüş yapar, koral riflerindeki balıklarla yüzebilirsiniz. Bütün bu bilim ve teknoloji beynimizin ürünüdür. Ne beyin ama! Matematik ve fen bilimlerinde ulaştığımız noktada üretebileceğimiz teknolojinin sınırı yok. Hepsi konforumuz için. Zekâmız bizi diğer hayvanlardan öyle ayrı bir yere koyar ki, içimizden Erik von Döniken gibi bazıları buraya başka bir gezegenden gelmiş olmamız gerektiğini söylerler. Ama öyle değil, biz de diğer hayvanlar gibi bu gezegende kökenlendik. Evrimsel sürecimiz sırasında oluşan bir tuhaflık yüzünden zekâmız gelişti ama çevre algımız dumura uğradı. Algılarımız yeterli olmadığı için çevremizle ilgili her sorunumuzu zekâmızla çözdük. Doğada eli kolu bağlı kalmıştık, hayatta kalmak için kullanabileceğimiz tek özelliğimize, zekâmıza sarıldık. Matematik ve fen bilimlerinde bunlar olurken, beyin başka bir açıdan da evrimleşmekteydi. Romantizm, güzel sanatlar, edebiyat, beşerî ilimler, hukuk, iktisat, siyaset... Ve bunların getirdiği hümanizma ile doğaya dönüş çabası. Beyin bu aşamada kendisini öyle yanıltır ve yönlendirir ki, modern insan tam da editörün bahsettiği yalnızlığın kucağında bulur kendini. (Bu sorunun sosyal karşılaştırmalı antropolojik analizi Profesör Joseph Campbell tarafından Transformation of Myth Through Time'da yapılmıştır, vaktiniz olursa bakın.) Neden? Bunun üstünde çalışalım şimdi; ben biraz bilgi, birkaç örnek vereyim, siz zenginleştirin, beyin derseniz sizde de var. Zekâ beynimizin bir işlevidir. İnsan beyni ise hayvan evriminin en yeni sürümüdür. Hâlâ deneme aşamasında olan, henüz bütün testlerden başarıyla geçmemiş bir organ olan beynimiz, ironiktir ki en güvendiğimiz organımız haline gelmiştir. Amerikalılar cesareti beyne değil bağırsaklara atfederler “He has guts” diyerek. Aslında doğrudur, bir sürü insan beyni yerine bağırsaklarıyla düşünür. Hem gastrointestinal sisteminizde beyninizdekinden daha çok nöron olduğunu biliyor muydunuz? Zekâmızın tecrübelerimizle gelişip kolektif bilincin ortaya çıkması yavaş ve uzun bir süreç oldu. Sonra insan beyni sıçramalar gösterdi: yazı, matbaa, buhar makinesi, telgraf, telefon, radyo, otomobil, radyoaktivite, uçak, izafiyet, kuantum, fraktal, genetik kod, bilgisayar, uzay mekiği, uydu, kaos... Ekleyin ekleyebildiğiniz kadar. Zekâ öyle güçlü ve kolektif bilinç öyle hükmedici oldu ki insan algı bozukluğu yüzünden bir türlü içinde rahat edemediği gezegeninin doğasını kendi konforuna yönelik olarak değiştirdi. Şömine, soba, kalorifer; artık kışın üşümek yok. Klima, buzdolabı; artık yazın bunalmak yok. SAYI 52 Romantizmle başlayalım, herkes sever. Türün devamına yönelik kimyasal ve davranışsal üreme olgusunu yüceltmenin adını romantizm koymuşuz. Romantizm kolektif bilincin parçası olduktan sonra bu en basit ve en temel biyolojik olguyu yücelten insan beyni, milyonlarca klasik ve modern edebiyat ürünü, sinema filmi, şarkı sözü üretti, üretmekte. Olay buraya gelince durmak olur mu? Tekstil sektörü gelişti, kozmetik sektörü bilimsel kimlik kazandı, medeni hukuk kapsam sınırlarını kaybetti, olgu beşeri ilimlerin belkemiği haline geldi, tıbbın ana konularından biri oldu, en temel iktisat problemlerinden birinin Nobel ödüllü çözümünde kullanıldı. Bu temel biyolojik olguyu yavrulamak yerine yavru dışında her şeyi üretmek için kullanmaya başladık ve sürdürüyoruz. Çok garip. Bu konuyu Profesör Robert Sapolsky layıkıyla anlatır. İngilizceniz iyiyse Sapolsky’nin Stanford Üniversitesi'nde verdiği “Human Behavioral Biology” derslerini izleyin. Aydınlanma yaşayacaksınız. Sapolsky, ne beyin ama! 29 ODTÜLÜ dosya İnsan beyni diğer hayvan akrabalarımızdan farklı olarak sadece realitenin içinde var olmakla ilgilenmez, sürekli realite yaratır. İnsan beyni bir realite makinasıdır. Diğer hayvanları sevimli bulur, onlara insanî kimlikler atfeder. Onları okula gönderir, aile ve toplumsal hayatlar verir. Buna “Disney” diyoruz. Walt Disney, müthiş bir beyin. Bunu bitkilere ve biyolojik vasfı olmayan objelere de yapar. Çocukluğunuzdan başlayarak çevrenizdeki her türlü objenin bir ruhu olduğu kolektif bilinciyle hareket edersiniz. Çünkü çizgi filmlerde böyle gördünüz. İnsanın kendi burnunu ziyadesiyle gaytaya buladığı bir başka zekâ ürününe -ki hakkını vermek lazım romantizmi fersahla geçen bir gücü vardır- para diyoruz. Zekâmızla ürettiğimiz bu değer sisteminin mütevazı köleleri olarak yaşam mücadelesi veriyoruz. Kolektif bilincimizin en önemli, en kudretli, en arzu edilen “one and only” ögesi para. Eğer sizin paranız yoksa başkalarının parasıyla yaşarsınız, hiçbirinizde para yoksa, para bulmanın yollarını ararsınız. Bulamazsanız bittiniz. Unutmayınız parayı beynimiz icat etti, nerde ve nasıl bulacağını da bilir. Para konfordur, para güçtür, para eğer çok fazlaysa kudrettir. Karizmatikseniz paraya gark olursunuz, paranız varsa bu size karizma sağlar. Çok garip. Beyniniz sürekli çocukça davranmaya itiyor sizi. Sürekli oyun oynuyorsunuz. Kravatlı, ciddi, kellifelli adamlar futbol diye deli oluyorlar. Kumar oynuyorsunuz, tiyatro oynuyorsunuz, film çeviriyorsunuz, oynamıyorsanız seyrediyorsunuz. Ahlak kuralları koyup buna göre oynuyorsunuz, etik diyorsunuz kural içinde oynamaya çalışıyorsunuz. Ama bu ikisi en çok ihlal edilen kuralları içerir. Kayınvalideye oyunlar, kayınpedere oyunlar, komşulara oyunlar. Amma oyunbaz bir türüz biz. Evrimimizin bir yerinde gelişim evrelerini belirleyen genlerimizde bir tuhaflık olmuş ve olgunlaşmak yerine çocuk karakterini tutakalmışız (retention of juvenile characters). Bu konudaki veriler Harvard ve Max Planck’taki evrimsel gelişim biyolojisi araştırma ekiplerinden geliyor. Bu ne demek anlıyor musunuz? Bir yavru şempanze oyun evresini tamamlayıp vakur ve olgun bir erişkin statüsüne geçerken, biz hep oyun oynayan çocuklar olarak kalıyoruz. Bizim türümüz böyle işte, bedensel olarak büyüsek de davranışsal olarak çocuk kalıyoruz. Bu da bize hayal gücü ve hayalleri gerçekleştirme yetisi veriyor. Bu konu merakınızı cezbettiyse evo-devo diye internette sörf yapın biraz. Erişkin insanın kafatasının yavru şempanzenin kafatasıyla aynı topografide olduğunu gösteren resimlere bakacaksınız. Kimsiniz siz ve ne istiyorsunuz? Modern insanın yeni oyunlarından biri de, içinde bir türlü rahat edemediği için türlü teknoloji geliştirmek zorunda kaldığı doğayı koruma oyunu. Bu konudaki kurallar da ahlak kuralları gibi en çok ihlal edilen ve en çok yeniden yorumlanabilen kuralları içeriyor. Doğayı korumak için bu alanda bilim dalları icat edelim, bu bilimi yaparken de bir sürü enstrüman kullanalım, uydu verilerinden yararlanalım, deney yapalım, asitler, bazlar, tuzlar, ultra zehirli polimer yapıtaşları kullanalım. Peki bu sanayi doğa dostu mu? Kim takar, ben oyunumu oynarken mutluyum! Farelerle, tavşanlarla, atlarla bilim yapıyoruz diye türlü deney yapalım. Bunlar diğer canlılara saygı çabamızla uyuşuyor mu? Kim takar, ben daha sonra yunusları koruma cemiyetine yüklü bir bağış yaparım! Zekânızla her yaptığınızı rasyonalize etmeye muktedirsiniz. Kuş gözlemcisiyseniz, fotoğraf makineleri, dürbünler, infrared dürbünler, teleskoplar, cipler. Kaşifseniz, uçaklar, gemiler, türlü aksesuar, avcıysanız tüfekler, barut, sonar, tekneler, mazot. Sporcuysanız... Ne endüstri ama, spor. Ayakkabısından sayaçlarına, cihazlardan kıyafetlere, gözlüklere, spor dediğiniz şeyin doğallıkla hiçbir ilgisi olamayacağının farkında değilseniz, bir spor mağazasına kısa bir gezi yapın, spor olsun, bu dünyayı besleyen teknolojiye ve endüstriye hayranlığınız artsın. Bütün bunların içinde çocuk aymazlığının en güzel örneği üniversitelerde ortaya çıkar. Gıda mühendisi mezun ederiz. Ne yapacak bu adam? Raf ömrü uzatmak, mikroplanma önlemek, tazelik korumak, bozunma engellemek. Bunlar doğal yollarla yapılabilir mi? Moleküler biyolog ve genetikçi yetiştiriyorsunuz. Antibiyotik ve hormon üreten bitkiler tasarlayacak, rekombinant aşı üretecek, kuraklığa, tuza dayanıklı bitki tasarlayacak, önüne gelen geni ve canlıyı klonlayacak. İnşaat mühendisi mezun ediyorsunuz, sonra da bina, yol, köprü yapmasın diyorsunuz. Elektrik mühendisi, makine mühendisi mezun edip sonra da her şey elektronik olmamalı, bu kadar teknoloji bağımlısı olmayalım diyorsunuz. Kellifelli adamlar bu çocukluğu ancak insan türünde yapar. Ne tuhaf. Daha önce hiçbir canlı Nuh Tufanı'na sebep olmamıştı, bu bir ilk olacak. Hiç merak etmeyin Homo sapiens olsa da olmasa da bakteriler hep olacak. Yavaş yavaş finale gelelim. Türümüzün kendisine ve diğer türlere verdiği zararın ve gezegendeki yalnızlığının sorumlusu kendi zekâsıdır, hayal gücüdür, oyunbazlığıdır ve sürekli gerçeklik üretme çabasıdır. Bu “Ben bu gezegende yalnızım,” söylemi de yeni oyunumuzun özgün temalarından biri gibi, ne dersiniz? Bir biyolog ve zen düşünüşü tutkunu olarak bu yeni çevre öncelikli oyuna şöyle bakıyorum. Bundan önce abiyotik sebeplerle gezegenimiz beş toplu nesil tükenmesine maruz kaldı yani beş tane Nuh Tufanı yaşandı, bazen meteorlar, bazen dünyanın kutuplarının değişmesi. Her seferinde biyolojik çeşitlilik artarak gezegeni yeniden istila etti. Yepyeni türler evrimleşti. Yepyeni dengeler kuruldu. Altıncı felaket bizim zekâmızın ürünü olacaksa, bırakın bu da bizim türümüzün şanı olsun, daha önce hiçbir canlı Nuh tufanına sebep olmamıştı bu bir ilk olacak. Hiç merak etmeyin Homo sapiens olsa da olmasa da bakteriler hep olacak, tek hücreli ökaryotlar hep olacak, onlar oldu mu da her türlü evrimin malzemesi hazır demektir. Türümüzün holding yöneticisi, politikacı, telekominikasyoncu, aerospace ve aeronotikçi, sibernetikçi üyeleriyle başa çıkmanın hiçbir yolu henüz icat edilmediğinden, oyununuzu onların kurallarıyla oynamak durumundasınız yoksa oyun dışı kalırsınız. Aslında 1949 yılında Moniz’in Nobel ödülü aldığı, adına lobotomi denen bir yol var ancak tavsiye edilmez. Kendinizi yalnız hissetmenizin nedeni çaresizlik mi? Başka bir oyun bulun. SAYI 52 31 ODTÜLÜ dosya PROF. DR. AYKUT KENCE’NIN MIRASI Bal Arısı Araştırmaları Türkiye, ilk ve en önemli evrimsel biyoloğunu kaybetti. Prof. Dr. Aykut Kence, son olarak ODTÜ’de ekosistemde hayati bir rol oynayan bal arıları ile ilgili çalışmalarını sürdürüyordu. Prof. Dr. Kence’nin çalışmalarını, eşi Meral Kence kaleme aldı. X Yazı DOÇ. DR. MERAL KENCE ODTÜ Biyolojik Bilimler Öğretim Üyesi (Emekli) Prof. Dr. Aykut Kence B al arıları sosyal böcek olmaları, sosyal yaşam içerisinde iş bölümü göstermeleri, çok çeşitli iklim ve flora koşullarına uyum sağlayabilmeleri gibi özellikleri bakımından genetik, davranış, bireylerarası iletişim, öğrenme ve hafıza çalışmaları için bilimsel açıdan önemli bir model organizma. Sosyal yaşamın evrimi de araştırmacıların ilgisini çekiyor. Son yıllarda bal arısı model organizmalar arasında anılıyor ve davranış ekolojisi, evrimsel biyoloji, sinirbilim (neuroscience), öğrenme alanlarındaki araştırmaların odağı oluyor. Bal arısı, çiçekli bitkilerin önemli bir bölümünün tozlaşmasını (polinasyon) sağlayarak biyoçeşitliliğin korunmasına olan katkısı, zirai bitkilerde yine tozlaşma ile ürün artışı sağlayan ve değerli bir besin maddesi bal üretimi ve diğer arı ürünlerinin üretimiyle de ekonomiye katkısı açısından yeri doldurulamayacak önemli bir canlı. ABD’de yapılan tahminlere göre bal arılarının tozlaşma yolu ile ekonomiye katkısı yılda 5 ile 15 milyar Dolar arasında değişiyor. Bu katkı bal üretimiyle elde edilen gelirin 100-200 katı.1 32 BAL ARISI ARAŞTIRMALARI En eski medeniyetlerden olan Hitit Krallığı döneminde (M.Ö. 1650-1500 C) Anadolu’da arıcılık yapıldığı yasa metinlerinden anlaşılıyor.2 Günümüzde Türkiye, 4.5-5 milyon koloni varlığıyla Çin’den sonra dünyada 2. sırada. Türkiye, çok çeşitli iklim koşullarına sahip olması, jeolojik yapısının bölgeden bölgeye farklılıklar göstermesi ve üç fitocoğrafik bölgenin (Irano-Turan, Euro-Siberian, ve Mediterranian) kesiştiği yerde bulunması nedeniyle büyük bir biyoçeşitliliğe sahip. Ayrıca Anadolu, bal arılarının ilk türleştiği yer olan Afrika’ya da yakın. Türkiye, mevcut beş bal arısı ırkı ile [(Anadolu’da endemik A. m. Anatoliaca (Anadolu arısı), A. m. Caucasica (Kafkas arısı), A. m.meda (İran arısı), A. m. syriaca (Suriye arısı) ve Trakya’da A.m. carnica (karniyol arısı)] dünya bal arısı çeşitliliğinin önemli bir kısmına sahip. Ek olarak, alttürler içerisinde farklı yerel çevre koşullarına uyum sağlamış ekotipler de saptanmıştır. ODTÜ Biyoloji Bölümü’nde ekolojik genetik laboratuvarında yapılmış olan çalışmalarda, Türkiye’deki bal arısı toplumlarında Türkiye, mevcut beş bal arısı ırkı ile dünya bal arısı çeşitliliğinin önemli bir kısmına sahip. mikrosatellit analizleri ile belirlenen genetik çeşitlilik düzeylerinin Avrupa ülkelerindeki genetik çeşitlilikle kıyaslandığında çok daha yüksek olduğu gözlendi.3-4 Genetik çeşitliliğin yüksek olması değişen çevre koşullarına uyum sağlayabilme ve hayatta kalma başarısı gösterebilme bakımından canlı toplumlarının önemli bir özelliği. Bal arılarının ekosistemdeki rolleri, değişik nedenlerden dolayı bal arılarının ölüm oranlarının artmasıyla sekteye uğruyor. Son yıllardaki araştırmalar dünya genelinde, Türkiye’de de eşzamanlı görülen %25-30 oranındaki bal arısı ölümlerine5 pek çok faktörün neden olduğunu gösteriyor. Bunlar arasında bal arılarında hastalıklara yol açan bakteriler, virüsler, Nosema mantarları, Varroa akarları en çok arı ölümüne neden olan etkenler. Bunlardan en yaygını ve yoğun arı kayıplarına yol açan Varroa akarı ve virüsle enfekte olmuş akarlar bal arısı bağışıklık sistemine zarar veriyor ve taşıdıkları virüslerin çoğalıp yayılmasına neden oluyor. Diğer yandan, bazı bal arısı kolonilerinin Varroa enfeksiyonuna dayanıklı olduğu ve kovan içinde bu parazit var olsa bile koloninin yaşayabildiği gözleniyor. Varroa’ya dirençlilik tımarlama davranışıyla ya da kalıtsal hijyen davranışı ile ortaya çıkıyor ve “Varroa duyarlı hijyen” olarak tanımlanıyor. Aykut Kence’nin “Ortak Bahçe”si ODTÜ’de Aykut Kence’nin oluşturduğu ve içinde farklı ırkların karışmadan sürdürüldüğü “ortak bahçe”, arılarla ilgili yapılan araştırmalar için uygun bir ortam oluşturuyor. 4-5 arı ırkını aynı zamanda ve aynı ortamda karşılaştırma olanağı buldukları için ve üniversitemizin sunduğu diğer olanakların da katkısıyla Avrupa ve ABD’den araştırmacıları da cezbediyor ODTÜ’de Bal Arıları ile yapılan araştırmaları şöyle gruplandırabiliriz: • Türkiye’deki bal arılarındaki genetik çeşitliliğin belirlenmesi, • 2007 yılından itibaren dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de görülen yoğun arı ölümlerinin bölgelere göre saptanması için yapılan, anketlere dayanan araştırmalar, • Yoğun arı ölümlerine neden olan faktörlerin belirlenmesi, • Varroa akarına dirençli kolonilerin belirlenmesi ve bu parazite dirençlilik bakımından ırklararası farklılıkların saptanması. Bal arılarının ekosistemlerde polinasyon hizmetlerinin çok önemli olduğu, artık herkesce biliniyor. Bal arıları ve ürettikleri bal aynı zamanda çevre sağlığı açısından biyobelirteç olarak da kullanılıyor. Arılarda ağır metal, pestisit kalıntıları, yoğun ölümler hakkında; balda ise polen analizleri o çevredeki bitki zenginliği açısından ve ekosistemin sağlığı hakkında bilgi edinmemizi sağlıyor. Bu araştırmaların sonuçları arıcılarımızla ve arıcılıkla ilgili yetkililerle paylaşıldı, ülkemizin önemli bir zenginlik kaynağının korunması ve ekoloji ve ekonomiye katkılarının sürdürülebilir olması için korunması gerekliliği ve koruma yöntemleri de çeşitli toplantılarda sunuldu. Aykut Kence’nin Artvin Camili bölgesinde saf kalmış olduğunu saptadığı Kafkas arısının ilgili bakanlıktan bölgenin izole bölge olması için yaptığı başvuru kabul edildi. Kence, Kırklareli bölgesinde de bir izole bölge oluşturulmasında emek sarfetti. Aynı şekilde Muğla ve Yığılca arılarının da farklı olduğu ve Anadolu arısının birer ekotipi olduğu sonucuna vardı, bu bölgelerin de izole alan olması ve korunması için uğraş verdi. SAYI 52 Kaynaklar: 1 Southwick, E. E. & Southwick, L. Jr. 1992. Estimating the Economic Value of Honey Bees (Hymenoptera:Apidae) as agricultural Pollinators in the United State. Journal of Economic Entomology 85: 621-633. 2 Pilar de la Rua,Rodolfe Jaffe, Raffaele Dall’OlioOlio, et al., 2009. Biodiversity, conservation and current threats to European honeybees. Apidologie 40:263-284. 3 Kence, M., Kence, A., Kandemir, İ. 1998. Türkiye’de bal arısı ırklarının karakterizasyonu ve Korunması. TÜBİTAK VHAG-1077 no’lu proje raporu. 4 Bodur, Ç., Kence, M., Kence, A. 2007. Genetic structure of honeybee, Apis mellifera L. (Hymenoptera:Apidae) populations of Turkey inferred from microsatellite analysis. Journal of Apicultural Research 46(1):61-67. 5 Tugrul Giray, Meral Kence, Devrim Oskay, Mehmet Ali Döke, Aykut Kence. 2010. Scientific note: colony losses survey in Turkey and causes of bee deaths. Apidologie 41:451-453. 33 ODTÜLÜ dosya X Yazı DOÇ. DR. ALI CEMAL GÜCÜ ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü Öğretim Üyesi Akdeniz Fokları’nın Öyküsü 1990’lı yılların başında popüler olan Akdeniz fokları, soylarının tükenmesi tehdidi ile karşı karşıyayken ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü’nden araştırmacıların başlattığı çabalarla yeniden yaşama dönmüş, tehlike nispeten atlatılmış gibiydi. Şimdi, Akdeniz Fokları’nı yeni tehlikeler bekliyor. ODTÜ DBE’den Ali Cemal Gücü, Akdeniz foklarının öyküsünü sizler için yazdı... 1 * İng. Göçebe 34 990’ların başında, Akdeniz Foku’nun popüler olmaya başladığı yıllarda fok ölümleri de haber niteliği kazandı. O yıllar, en ücra kıyılardan bile fok haberlerinin sıkça gazetelere düştüğü yıllardı. Aynı dönemde, fokların yaşadığı dahi bilinmeyen Mersin’den peş peşe fok ölüm haberleri gelmeye başladı. İzmir Foça’da fok koruma çalışmalarına öncülük eden bir dostumuzun “Ne oluyor sizin oradaki foklara? Bir bakıversenize...” demesi üzerine Deniz Bilimleri Enstitüsü’nden tecrübesiz, hatta çoğu fok dahi görmemiş bir ekip fokları soruşturmaya başladı. Ekip, bugün Akkuyu Nükleer Santrali yapılan AKDENIZ FOKLARI’NIN ÖYKÜSÜ bölgede karşılaştıkları ilk foka, oraya ulaşmak için kiralanan sandalın adını vermişti. Kısa bir süre sonra “Mazlum fok” da öldürüldü. Ölü bulunduğu yerde karşılaştığımız bir çobana sorduğumuzda “Eyiden eyiye böcüymüş o bee!” demişti. Böcü, göçerlerin nomad* yaşamlarının korkulu rüyası, yetiştirdikleri hayvanlara musallat olan kurt, pars gibi yırtıcılara verdikleri addır. Fok da ağlarında yakalanan balıklara musallat olduğu için bu ismi layık görmüşlerdi. Aslında bu isim öldürülmelerinin nedenini de açıklıyordu. Koruma önlemleri 2000’li yılların sonunda delinmeye başladı. Artan yavru ölümleri Akdeniz fokunu tekrar yok oluşa sürüklemekte. Enstitü’nün yürüttüğü balıkçılık araştırmalarından, balık stoklarının tükendiği biliniyordu. 1980’lerde sadece küçük kayıklarla avlanan balıkçılara büyük tekneler eklenmiş; bir trolün tamamını bir yılda tarayabileceği avlaklarda 15 trol avlanınca balık hızla tükenmiş; aç kalan fok ağdaki balıklara yönelmiş; zaten pastanın büyük dilimini trollere kaptırmış ağ sahibi küçük balıkçı, foku günah keçisi bellemişti. Bunun üzerine çalışmalara başlandı. Fokların yoğun olarak gözlendikleri alanlar belirlendi ve bir koruma planı oluşturuldu. Plan Tarım ve Köyişleri ile Kültür Bakanlıkları’na iletildi. Mersin’in Bozyazı ve Aydıncık ilçelerinde bir saha, trol avcılığına kapatıldı. Buna karşılık olarak da bu saha dışında kalan bölgedeki trollere uygulanan 3 mil yasağı 2 mile çekildi. Üreme mağaralarının önü, yavru fokların ağlara dolanıp ölmemeleri için her türlü balıkçılık faaliyetine kapatıldı. Karada ise önemli yaşam alanı olarak tanımlanan toplam 75 km’lik bir sahil şeridi, 1. derece doğal sit ilan edildi. Foklar alınan önlemlere hemen cevap verdi. Durma noktasına gelen üreme tekrar başladı. Yılda 7 yavruya kadar yükselen üreme başarısı sonucunda Mersin popülasyonu kalabalıklaştı ve yayılmaya başladı. Önce bu aileden genç bir erkek fok Hatay Samandağ sahillerinde gözlendi. Burada, Mersin’den farklı bir koruma stratejisi uygulandı. ODTÜ ekibi, bölgedeki balıkçıları bir kooperatif altında toplamak için çeşitli fonlardan destek buldu. Kooperatif kuruldu; denize ve foka en az zarar verecek yöntemlerle yakalanan balıklar, internet üzerinden doğrudan tüketiciye pazarlanmaya başlandı. Ardından 2007’de KKTC sahili de araştırıldı. Tüm kıyı tarandı, fok mağaraları belirlendi ve bu mağaralardaki fokların rahatsızlık verilmeden izlenebilmesi için fotokapanlar yerleştirildi. Elde edilen veriler Mersin’den başka bir erkek fokun KKTC’de yeni bir aile kurduğunu gösterdi. Buradan, Mersin’deki korumanın aslında tüm Doğu Akdeniz’i etkilediği anlaşıldı. Çalışma genişletildi; Antalya’da önce Olimpos Beydağları Milli Parkı, ardından da Kaş-Kekova ÖÇK alanındaki mağaralara da fotokapanlar yerleştirilerek, Doğu Akdeniz’deki toplam fok sayısı, doğurganlıkları ve dolaşım sınırları belirlendi. Ancak 2000’li yıllarda alınan koruma önlemleri 2000’li yılların sonunda delinmeye başladı. Nükleer santral, hemen yanında çimento fabrikası ve termik santrallere hizmet etmek üzere inşa edilen Yeşilovacık deniz terminali, önemli fok habitatlarının turizm alanı olarak ilan edilmesi gibi girişimler sonunda, artan yavru ölümleri yok olmanın eşiğinden döndürülen Akdeniz fokunu tekrar yokoluşa sürüklemekte. Ekip üç yıldır çalışmalarını son umut olarak, BERN ve BARSELONA sözleşmeleri yoluyla Türkiye’ye baskı yapılmasını sağlamak amacıyla fokların bölgedeki mevcudiyetlerini kanıtlama ve karşı karşıya oldukları tehlikeleri belgelemeye odakladı. Ağ sahibi küçük balıkçı, foku günah keçisi bellemişti. SAYI 52 35 ODTÜLÜ dosya D Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları X Yazı Dünyada her 13 dakikada bir canlı türü yok oluyor. Bu hızlı yok oluşa rağmen ODTÜ Fizik ’00 gezegenimizdeki doğal yaşam hâlâ çok zengin ve umut verici. Ülkemizde de durum farklı değil. Bir yanda doğayı yok eden projeler hız kazanırken diğer yanda doğanın yaşaması için çabalayan insanların sayısı artıyor ve en önemlisi doğadaki döngü tüm Fotoğraf: Ahmet Özyurt güzelliğiyle sürüyor. DICLE TUBA KILIÇ 36 TÜRKIYE’NIN ÖNEMLI DOĞA ALANLARI oğanın yaşaması için yürütülen çalışmaların bir bütünlük içermesi ve sınırlı kaynaklarla en iyi sonucun alınması için çeşitli yöntemler geliştiriliyor. Bu yöntemlerden biri olan doğa koruma çalışmaları, canlı türlerinin sağlıklı topluluklar oluşturmaları ve yaşam döngülerini devam ettirmeleri için gerekli tüm coğrafyaların doğal özellikleri bozulmadan saklanmasını esas alır. “Önemli Doğa Alanı” (ÖDA) kavramı da bu ilkeyi esas alarak doğadaki canlı türlerinin nesillerini sürdürebilmeleri için özel önem taşıyan coğrafyaları tanımlıyor. ÖDA çalışmaları, canlı türleri ve doğal kaynaklarla birlikte yeryüzünün en özel doğal alanlarının korunmasını amaçlıyor. ÖDA yaklaşımı Doğa Derneği’nin de içinde olduğu dünyanın önde gelen doğa koruma kuruluşlarında görev yapan bir uzman ekip tarafından geliştirilmiştir. ÖDA’lar uluslararası öneme sahip olduğu kanıtlanmış alanlardır ve alan korumaya ihtiyaç duyan türlerin dağılım ve nüfuslarını esas alan standart, küresel ölçekte uygulanabilir ve eşik değerlerine bağlı bilimsel kriterler vasıtasıyla seçilir. Bu kriterler, alan koruma önceliklerini ortaya çıkarırken iki önemli noktaya vurgu yapmaktadır; hassaslık ve benzersizlik. Hassaslık Önemli Doğa Alanları envanteri, Doğa Derneği’nin önderliğinde, pek çok kuruluşun ve bilim insanının katkısıyla açıklanmıştır. kriterini sağlayan ÖDA’lar, nesli tehlike altında olan canlı türlerinin önemli popülasyonlarını barındıran alanlardır. Benzersizlik kriteri ise dünya üzerinde dar yayılışlı canlı türleri, belirli dönemlerde bazı alanlarda yoğunlaşan türler ve biyoma özgü türler için önem taşıyan alanları belirlemek için kullanılır. Dünyanın İlk ÖDA Envanteri Ülkemizin Önemli Doğa Alanları envanteri, Doğa Derneği’nin önderliğinde, pek çok kuruluşun ve bilim insanının katkısıyla tanımlanmıştır. 2004 yılında basılan Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları kitabı, dünyada ÖDA metodolojisinin ülke ölçeğinde yapılmış ilk uygulamasıdır. Bu nedenle çalışma sırasında küresel standartlara dayalı bir yöntemin ulusal veya yerel ölçekte uygulanmasına dair pek çok sorunun yanıtı aranmıştır. ÖDA metodolojisi, küresel standartlara dayanmasına rağmen, bölgesel veya ulusal ölçekte çalışma yapan pek çok uzmanın (özellikle akademisyenlerin) bilgisinden en verimli şekilde yararlanmayı ve bu uzmanları alan belirleme sürecine dâhil etmeyi sağlamıştır. ÖDA kavramına ilham veren çalışma Dünya Kuşları Koruma Kurumu (Bird Life International) ve ortakları tarafından başarıyla yürütülen “Önemli Kuş Alanları”dır. Bu çalışmalar kapsamında elde edilen deneyimler, ÖDA kitabıyla birlikte yedi farklı canlı grubunu daha (bitkiler, memeliler, sürüngenler, çiftyaşamlılar, içsu balıkları, kelebekler ve kızböcekleri) içerecek şekilde genişletilmiştir. Bu sonuçlar Madagaskar, Kenya, Filipinler ve benzeri ülkelerde yürümekte olan ÖDA çalışmalarına ışık tutmaktadır. Türkiye’nin biyolojik çeşitlilik SAYI 52 açısından dünya ölçeğindeki değeri, bu çalışmanın doğa koruma bilimleri açısından önemini daha da artırmaktadır. Doğa Derneği’nin yaptığı çalışmada, Türkiye’de binlerce türün vazgeçilmez yaşam alanı olan 305 Önemli Doğa Alanı tanımlanmıştır. Bu alanlar bitki, çiftyaşamlı, içsu balıkları, kelebek, kız böceği, kuş, memeli ve sürüngen türleri için küresel ve/veya bölgesel ölçekte önemlidir. Bu alanların toplam yüzölçümü 20.278.788 hektardır ve bu alan Türkiye’nin %26’sını kaplar. Bu sonuç bize ülkemizin dörtte birinin uluslararası öneme sahip olduğunu ve bu alanlarda insan ve doğanın uyum içinde yaşama şansı olduğunu gösteriyor. ÖDA kavramına ilham veren çalışma Dünya Kuşları Koruma Kurumu (Bird Life International) ve ortakları tarafından başarıyla yürütülen “Önemli Kuş Alanları” Fotoğraf: Melih Özbek En Büyük Tehdit Su Politikaları Doğa Derneği’nin çalışmasına göre, ÖDA’lar dolayısıyla doğamız üzerindeki en ciddi tehditlerin başında yanlış su politikaları ve bu çerçevede yapılan barajlar ile tarım alanlarını genişletme çalışmaları geliyor. 37 ODTÜLÜ dosya Fotoğraf: Cüneyt Oğuztüzün 2004’ten sonra ülkemizde ne yazık ki doğaya zarar veren uygulamalar artmış ve yeni yasal düzenlemelerle bu projelerin önü açılmıştır. 38 Bu çalışmalar sonucunda çok sayıda sulak alan ve bozkır ÖDA’sı -bu alanlarda yaşayan canlılarla birlikte- yok olmuş, bir kısmının da ekolojik bütünlüğü büyük ölçüde zarar görmüştür. Örneğin Orta Anadolu’daki sulak alanların büyük bir kısmı, dolayısıyla pek çok içsu balığı ve kuş türü böyle yok edildi. 2004’ten sonra ülkemizde ne yazık ki doğaya zarar veren uygulamalar artmış ve yeni yasal düzenlemelerle bu projelerin önü açılmıştır. Doğayı Nasıl Koruyacağız? Son yıllarda doğa koruma çalışmalarında sivil toplum ve akademik bağlamda pek çok gelişme kaydedildi. Önemli Doğa Alanları’nın ve bu alanlardaki önemli canlı türlerinin korunması için pek çok çalışma başladı. Ülkemizin biyolojik çeşitliliği hakkında yapılan araştırmalar arttı. Sonuç olarak, Anadolu doğasının yaşaması için nerede ve nasıl koruma çalışmaları yapılması gerektiğini biliyoruz. Ancak karar mercii olan kurumlar bu gelişmenin çok gerisinde kaldı. Öyle ki, 2003 yılında hazırlıklarına başlanan tabiatı koruma kanunu önce yılan TÜRKIYE’NIN ÖNEMLI DOĞA ALANLARI hikâyesine döndü ve ortadan kalktı. Sonra da doğanın ranta açılmasını sağlayan yeni bir taslağa dönüştürüldü. Ancak bu taslak Gezi olaylarıyla birlikte şimdilik gündemden kalktı. Doğayı korumak onun etrafını çevirip, doğal alanlarda insanlara yasaklar koyan bir anlayış değildir. ÖDA kavramı, bu alanlarda doğa ile insanın uyumlu yaşamının sürdürülmesini temel alır. Bu nedenle, bu alanları korumaktan korkmak yerine ülkemizin doğasına ve onu yaşatan kültürel değerlerine sahip çıkmak gerekiyor. ODTÜLÜ dosya Ülkemiz Göllerinin Ekolojik Durumu: Eymir ve Mogan Gölleri Örneği X Yazı PROF. DR. MERYEM BEKLIOĞLU YERLI ODTÜ Biyoloji Bölümü Limnoloji Laboratuvarı 40 Ankara yakınında bulunan bu iki gölden yola çıkarak tüm ülke için genelleme yapmamız doğru olmaz, ancak ülkemizin diğer göllerindeki durumu “zaman yerine mekan yaklaşımı” ile kuzeyden güneye doğru araştırdığımız 50 gölden edindiğimiz bilgi ile birlikte değerlendirebiliriz. ÜLKEMIZ GÖLLERI EKOLOJIK DURUMU: EYMIR VE MOGAN GÖLLERI ÖRNEĞI T atlı su kaynakları karalarda yaşayan tüm canlıların hayatlarını devam ettirebilmeleri için gerekli en temel ve aynı zamanda da en kısıtlı doğal kaynaktır. Zira dünyadaki tüm su kaynaklarının sadece %0.03’ü kullanılabilir ve bunun da önemli bir kısmını oluşturur. Ülkemiz coğrafi, jeolojik ve iklim koşulları birlikte düşünüldüğünde, ağırlıklı olarak yarıkurak Akdeniz iklim kuşağındadır ve Türkiye tatlı su kaynakları açısından da su zengini bir ülke değildir. Kişi başına düşen yıllık su miktarına göre ülkemiz su azlığı yaşayan bir ülke konumundadır. Kişi başına düşen yıllık kullanılabilir su miktarı 1.519 m3 civarındadır. Sucul ekosistemler ve sahip oldukları su, sürdürülebilir kullanımı sağlandığında tükenmeyecek bir doğal kaynaktır. Sucul ekosistemler ve sahip oldukları su, sürdürülebilir kullanımı sağlandığında tükenmeyecek bir doğal kaynaktır. Ancak endüstri devrimi ile başlayan yoğun ve geri dönülmez şekilde doğal kaynak kullanımı, insanlık tarihinde ilk defa insanın doğayı kendi elleriyle şekillendirdiği “antroposen” adı verilen yeni bir dönemin başlamasına neden olmuştur. Antroposende, su kaynakları geri dönülmez şekilde kirlenmekte, biyoçeşitlilik yok olmakta ve sucul ekosistemlerin bizlere sunduğu hizmet ve ürünler (ör: içme, sulama suyu, balıkçılık, sazcılık, pirinç üretimi, iklimi yumuşatma vb.) azalmaktadır. Özellikle 1970 ile başlayan tarımdaki “yeşil devrim” ile inorganik gübre, tarım zararlılarıyla mücadele için pestisitlerin kullanımıyla endüstrileşen tarım dünya yüzeyinde meydana gelen en büyük değişim olan arazi kullanımıyla doğal ekosistemlerin tahribatına neden olmuştur. Özellikle tarım, ülkemiz gibi yarıkurak iklim koşullarının yoğun olduğu bölgelerde hem yüzey hem yeraltı suyunu %80 kullanan havzalardaki en önemli faaliyettir. Bu durum, göllere gelen su miktarını azaltmakta ve tarımda kullanılan gübreyle azot ve fosforca (suni gübrelerin ham maddesi) zenginleştirerek kalitesini bozmaktadır. Böylece göller daha az ama azot ve fosforca yoğun sulara maruz kalır, gölde besin tuzlarının (azot ve fosfor) aşırı artışı sonucu aşırı bitkisel plankton (fitoplankton) ürer. Özellikle zehir üreten SAYI 52 Su kaynakları geri dönülmez şekilde kirlenmekte, biyoçeşitlilik yok olmakta ve sucul ekosistemlerin bizlere sunduğu hizmet ve ürünler azalmaktadır. türlerin (siyanobakteri) artışı ve azalan oksijen miktarıyla beraber balık ölümleriyle sonuçlanan “ötrofikasyon” veya “besin ağı bozulumu” adı verilen problem ile karşı karşıya kalınır. Kentlerin, kasabaların evsel atıksuları arıtılmadan su kaynaklarına verildiğinde de benzer şekilde ötrofikasyona neden olmaktadır. Dünya’nın yaşadığı ve antroposen döneminin tetiklediği en önemli sorunlardan bir tanesi ise küresel ısınmadır. Ülkemiz ve içinde bulunduğu yarıkurak Akdeniz iklim kuşağı için yapılan modeller (öngörü sınırları içinde) yağışlarda önemli azalma, sıcaklıklarda önemli artışlar ve kuraklığın artacağı ile ilgili öngörüler üretmektedir. Ülkemizde yaygın şekilde bulunan sığ göllerin küresel ısınma ve ötrofikasyondan nasıl etkileneceklerini tanımlamak, bu değişimlerin etkilerini azaltmak, korumak ve bozulmuş olanların da restorasyonu için öngörüler üretebilmek amacıyla TÜBİTAK, AB FP-7 ve ODTÜ-BAP projeleriyle desteklenen araştırmaları, ODTÜ Biyoloji Bölümü, Limnoloji Laboratuvarı olarak yürütmekteyiz. Sığ göl ekosistemlerinde yaşanan bu karmaşık değişimleri tanımlamak üzere, uzun dönemli izleme, zaman yerine mekan yaklaşımı ile ülkemizin kuzeyinden güneyine 50 gölün araştırılması, paleoekoloji ve modelleme yöntemleri birbirini tamamlayıcı şekilde kullanılmıştır. 41 ODTÜLÜ dosya Ülkemizde ilk defa biyomanipülasyon restorasyon tekniği başarıyla Eymir Gölü’nde uygulanmıştır. Aynı su toplama havzasını paylaşan Eymir ve Mogan Gölleri Ankara’nın 20 km güneyinde, ODTÜ kampus arazisi ve Gölbaşı ilçesinde yer alan ve birbiri ile bağlantılı, Orta Anadolu’da yarıkurak iklim kuşağındaki 2 sığ göldür. Tektonik olaylarla meydana gelen çökme sonucu oluşmuş olan Mogan-Eymir-İncesu deresi hattını izleyen çukurluk derelerin getirdiği alüvyonla Mogan ve Eymir Gölleri’ni oluşturmuştur. Mogan Gölü kot farkıyla 3 m daha yukarı havzada olduğu için yeraltı ve yerüstü sularıyla kuzey doğusundaki Eymir Gölü’nü %95 oranında besler. 1970’lerden itibaren Gölbaşı kasabasının arıtılmamış kanalizasyon sularının Eymir Gölü’ne doğrudan verilmesiyle, gölde besin tuzlarının (azot ve fosfor) aşırı artışı nedeniyle “ötrofikasyon” veya “besin ağı bozulumu” yaşanmıştır. 1990’lara kadar da ODTÜ kampusunun ana içme suyu kaynağı olarak kullanılmış olan Eymir Gölü suları, kullanım değerini kaybetmiştir. ODTÜ’lü öğretim üyeleri ve ASKİ işbirliği ile 1995 yılında devreye giren Gölbaşı kanalizasyon sistemiyle Eymir Gölü’ne doğrudan evsel atıksu verilmesi durdurulmuştur. 1997 yılında başlayan ve her 15 günde bir örnekleme ile devam eden Eymir ve Mogan Gölleri uzun dönemli izleme programıyla bu iki göl ekosistemindeki değişimleri araştırmaktayız. Uzun yıllar içinde göle verilen arıtılmamış evsel atıksularındaki besin tuzlarının bir bölümü göl dip çamurunda biriktiğinden, uzaklaştırma sonrası da dip çamurundan salınan besin tuzları gölün ötrofik durumunun devam etmesine neden olmuştur. Ekolojik izlemenin ilk yıllarında (1998-1999) gölde azalan su berraklığını artırmak, suiçi bitki gelişimini ve gölün ekolojik zenginliğini tekrar geri kazanmak için Avrupa ve Amerika’da uygulanan restorasyon tekniği olan “biyomanipulasyon” yöntemini ülkemizde ilk kez 42 uyguladık. Biyomanipülasyon, ötrofikasyon ile aşırı artış gösteren balıkların biyokütlelerini azaltarak bu balıkların beslenmelerinin ekolojik yapıyı bozmalarını engelleme prensibine dayanır. Bu amaçla ülkemizde ilk defa biyomanipülasyon restorasyon tekniği başarıyla Eymir Gölü’nde uygulanmıştır. Sazan ve kadife balık stokları denetimli olarak %50 azaltılmıştır. Azaltılan sazan ve kadife stokları sonucu Eymir Gölü’nün 2000– 2003 yılları arasında su berraklığı artmış, ekolojik zenginliğin adeta altyapısı olan suiçi bitkileri geniş alanları kaplamış ve gölde 1940’larda bulunan sadece berrak sularda yaşayabilen bitki türleri bile geri üremeye başlamıştır. Ancak 2003-2008 yılları itibariyle başlayan kuraklık, biyomanipülasyonla elde edilen ekolojik iyileşmeyi, göl suyu seviyesindeki aşırı düşüş ve göl suyu hidrolik bekleme süresindeki artışla tersine çevirdi. Kurak dönemde havzadan hiç su ve besin tuzu gelmediği halde her iki gölde de besin tuzları (azot ve fosfor) göl sedimanından sıcak ve kurak yıllarda daha fazla salınarak tekrar arttı ve göller ötrofikleşti, özellikle balık ölümleri ve toksin üreten siyanobakterler arttı. Aslında kurak periyotta bu göller sadece ötrofikleşmemişlerdi, aynı zamanda da “tuzlanmışlardı”. Her 2 gölün tuzluluk değerleri kurak periyotta 3 kat artmış ve tatlı su gölleri olan Eymir ve Mogan Gölleri acısu kategorisine geçmiştir. Tuzlanma, kuraklığın bir sonucudur. Göllerde kuraklık sonucu su seviyesi düştüğünde, göllerin çıktıları akmadığı için hidrolik bekleme süreleri doğal durumundan uzaklaşarak 6 ay ile 1 yıldan 10 yıllara kadar uzar. Böylece kurak dönemde göllerden su sadece buharlaşma ile uzaklaştığı için göllerdeki tuz yoğunluğu artar. 2009 yılına kadar devam eden bu uzun kurak periyotta ötrofikleşme ve tuzlanma sonucu gölün su kalitesi, ekolojik ve koruma değerleri kaybolmuştur. Eymir Gölü’nün kurak periyotta bozulan ekolojik yapısını restore etmek için, yeniden başlattığımız biyomanipülasyon çalışması ile artan sazan ve kadife balık stoklarının denetimli olarak azaltılması çalışması devam etmektedir. 2009 yılı itibariyle başlayan ıslak periyot ile artan yağışlar, gölün su seviyesini artırarak hidrolik bekleme süresini artırmış; tuzlanma ve ötrofikasyonu azaltarak ise gölün su kalitesini ve ekolojik yapısını iyileştirmiştir. Ancak kuraklık, özellikle küresel ÜLKEMIZ GÖLLERI EKOLOJIK DURUMU: EYMIR VE MOGAN GÖLLERI ÖRNEĞI ısınmanın bölgemizde beklenen en önemli etkisidir ve eğer havzada etkin besin tuzu kontrolü yapılmaz ise, kurak periyotlarda bu göllerin ekolojik yapılarında meydana gelen bozulma kaçınılmaz olacaktır. Ankara yakınında bulunan bu iki gölden yola çıkarak tüm ülke için genelleme yapmamız doğru olmaz; ancak ülkemizin diğer göllerindeki durumu “zaman yerine mekan yaklaşımı” ile kuzeyden güneye doğru araştırdığımız 50 gölden edindiğimiz bilgi ile birlikte değerlendirebiliriz. Bu 50 gölde yaptığımız anlık fotoğraf çekme örneklemesi sonuçları göstermiştir ki, ülkemizin kuzeyinde yüksek rakımda bulunan ve havzasında tarım ve hayvancılığın minimum olduğu göllerde suların ekolojik ve koruma değeri, su berraklığı ve suiçi bitki çeşitliliği çok yüksektir. Ancak düşük rakımlı ova göllerinde havzadaki tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yüksek olması sonucu, bu göllere gelen azot ve fosfor yoğunluğu fazladır. Ayrıca sıcaklığın da fazla olması bu göllerde siyanobakter başta olmak üzere aşırı bitkisel plankton üremesine neden olmakta ve suiçi bitki kaplama alanı az, bulanık ve koruma ve ekolojik değeri düşük göller yaratmaktadır. Özellikle bu göllerde su ve hava sıcaklığındaki artış küçük vücutlu omnivor (bitkisel+hayvansal besinlerle beslenen) balıkların sayıca çoğalmasına neden olur ve bu balıklar göllerin ötrofik durumda kalmasına beslenme biçimleriyle katkı sağlarlar. Düşük rakımlı ova göllerinden güney enlemlerinde olanlar da kuzeydekilere göre daha fazla buharlaşma, daha fazla hava ve su sıcaklığı ve yağış mevsimselliği görülmektedir. Bu durum güney ova göllerinin tuzlanmasına ve daha fazla ötrofikleşmesine neden olmaktadır. Eymir ve Mogan Gölleri’nin kurak dönemlerde (2003-2008) daha fazla ötrofikleşmesi ve tuzlanması da bu durumla benzerlik gösterir. Ötrofik ve tuzlu olan bu göllerde fitoplankton, zooplankton ve suiçi bitki çeşitlilikleri negatif olarak etkilenmektedir. Güney enlemlerindeki göllerden edindiğimiz bu deneyim ülkemizin küresel ısınma ile yüz yüze kalması durumunda artan sıcaklıklar ve kuraklıkla beraber göllerin daha fazla ötrofikleşip tuzlanacağına işaret etmektedir. Yine bu araştırdığımız 50 gölde yürüttüğümüz ve göl tabanında biriken biyolojik fosilleri kullanarak, göl ekosisteminin geçmiş yapısının belirlenmesi amaçlı paleoekolojik araştırmalarda, geçmişte yaşanan kurak dönemlerde de tuzlanmanın arttığı ve ötrofikleştiğinde de suiçi bitkilerin azaldığı, zooplankton ve suiçi fosillerindeki değişimden anlaşılmaktadır. Yine ülkemizin en büyük tatlı su gölü olan Beyşehir Gölü ve havzasında arazi kullanımı ve iklim değişiminin etkilerini araştırmak amaçlı yürüttüğümüz modelleme araştırması, Beyşehir Gölü’ne gelen su miktarı ile su ve göle gelen besin tuzlarında en az %30 azalma olacağını göstermektedir. Göl içi fitoplankton miktarının ise %10 azalacağı modellenmiştir. Bu sonuçlar ötrofik Eymir ve Mogan Gölleri’nden elde edilenin tam aksidir. Şöyle ki; kurak periyotta bu göllerde besin tuzları göl tabanından salınarak fitoplankton kütlesinin aşırı artışına neden olurken, zaten besin tuzu yoğunluğu hep düşük olan Beyşehir Gölü’nde küresel ısınmanın neden olacağı kuraklık, besin tuzlarının artmasına neden olmamıştır. Her 15 günde bir örnekleme ile devam eden Eymir ve Mogan Gölleri uzun dönemli izleme programıyla bu iki göl ekosistemindeki değişimler araştırılıyor. Bu durumda ülkemiz göllerini küresel ısınmanın neden olması muhtemel ötrofikasyondan korumak için havzadan göllere gelen besin tuzunun azaltılması ve göllere gelen su kaynaklarının korunması sağlanmalıdır. SAYI 52 43 ODTÜLÜ dosya Kuraklığın Ayak Sesleri X Yazı DOÇ. DR. İSMAIL YÜCEL* PROF. DR. MURAT TÜRKEŞ** PROF. DR. ZUHAL AKYÜREK* *ODTÜ İnşaat Müh. Böl. Su Kaynakları Lab. **İstatistik Bölümü Bağlantılı Orta Doğu Teknik Üniversitesi 40 yıla yakın bir süredir ısınma eğilimi içerisinde olan Türkiye’nin, doğu bölgelerindeki nehirlerin akım zamanlarındaki öne çekilme, bu ısınma periyodunun sadece şehirlerde değil, kırsal arazide de gerçekleştiğini doğrular nitelikte. G enel olarak kuraklık (kuraklık olayı), dünyanın herhangi bir bölgesinde ve herhangi bir zamanda, yağışın belirli bir süre uzun süreli ortalamanın, ortancanın ya da belirlenen bir normalin altında kalması sonucunda ortaya çıkan şiddetli/aşırı su açığı ya da yetersizliğini tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Kuraklık, iklim değişimleri ile bağlantılı olarak (iklimin çeşitli zaman ölçeklerindeki kendi değişkenliği) oluşur ve ardışık birkaç yıl ya da daha uzun bir süre boyunca etkili olabilir. Temel olarak, şiddet, süre ve coğrafi yayılış bileşenleri ile nitelendirilebilen üç boyutlu bir doğa olayı olan kuraklığın tek bir tanımı yoktur. Günümüzde kuraklıklar, meteorolojik, tarımsal, hidrolojik ve sosyoekonomik kuraklık olmak üzere 4 ana gruba ayrılarak incelenir. Kuraklığın en genel tanımı, başta yazdığımız meteorolojik kuraklık için yapılandır. Kuraklık olayları, insan yaşamını ve sağlığını, sosyoekonomik ve ekolojik 44 KURAKLIĞIN AYAK SESLERI sistemleri doğrudan ya da dolaylı olarak çeşitli düzeylerde etkileme gücüne sahip ciddi bir tehdittir. Bu yüzden, suyun kullanımı ve yönetimi ile ilgili etkinliklerden, yağışların yetersizliğinden ya da yağış şeklinin ve şiddetinin değişmesinden (ör. kar yağışının azalması, hızlı kar erimesi ve kısa süreli sağanakların ya da şiddetli yağışların sıklığının artması vb.) etkilenme süresine göre, kuraklık olgusunun izlenmesi ve planlanmasını zorunlu kılmaktadır. Uzun süreli ve geniş alanlı meteorolojik kuraklık olaylarında, toprakta bitkinin kökleriyle kullanabileceği suyun (toprak nemi) azalması ya da tükenmesi, tarım alanlarının sulanmasında önemli sorunların yaşanması, hidrolojik açıdan ise, barajlarda yeterli tutarda su toplanamaması, içme suyu kaynaklarının yetersiz kalması ve çevrenin, toplumsal yaşamın ve sosyoekonomik sistemlerinin olumsuz yönde etkilenmesi gibi önemli sorunların ortaya çıkması, kaçınılmaz olarak beklenen olumsuz sonuçlardır. Kuraklık olayları, özellikle Türkiye’nin batı ve güney bölgelerinde egemen büyük iklim durumundaki yazın kurak subtropikal Akdeniz ikliminin görüldüğü yarıkurak, kuru-yarınemli ve yarınemli arazilerde oluşan uzun süreli, şiddetli ve geniş alanlı kuraklıklar, arazi bozulumunun önemli olduğu çölleşme süreçlerine açık alanlarda, çölleşme süreçlerini hızlandırıp kuvvetlendirerek, çölleşme ile savaşım eylem ve etkinliklerini kısıtlar, çölleşme riskini arttırır. Dünya Meteoroloji Örgütü’ne göre, “bir yılın toplam yağışı, bir alanın yarısından (% 50) fazlasında en az ardışık 2 yıl süresince uzun süreli ortalama (en az 30 yıllık) ya da normal yağış (genellikle 30 yıllık) tutarının % 60’ından düşük olduğu zaman bir alanın kuraklıktan etkilendiği” kabul edilir. Bu tanıma ve çeşitli kuraklık belirleme/izleme yöntemlerine dayalı çalışmaların sonuçlarına göre, Türkiye’de İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinin bazı bölümlerinde 2012 yılında başlayan, 2013’te çok daha geniş bir alanda etkili olarak devam eden ve 2013 yaz kuraklığı ile de birleşerek şiddetlenen bir kuraklık 2014 yılında da etkili olmaktadır. 2013 yılında geniş alanlı bir meteorolojik kuraklık olarak başlamış olan 2013-2014 kuraklığı, etki süresi uzadığı için giderek çeşitli bölgelerde ve çeşitli sistemler açısından Türkiye’nin 25 havzası için havza yönetim planlarının mevcut ve olası iklim değişimi etkileri dikkate alınacak şekilde oluşturularak acilen uygulamaya konulması gerekir. tarımsal ve hidrolojik kuraklığa dönüşmüş durumdadır. Sıcaklık ve yağışlardaki değişmeler, hidroloji ve su kaynakları için çok önemli sonuçlar doğurabilir. Çok miktardaki yağışlar taşkınlara neden olurken az miktarda yağışla beraber yüksek sıcaklıkların görülmesi kuraklığa neden olur. İklim değişiminin su kaynakları üzerinde böylesine önemli bir etkisi olduğundan, su kaynakları sistemlerinin planlanması ve yönetilmesine yönelik kararlar alınırken, bu değişimin iyi ve doğru şekilde değerlendirilmesi gerekir. Bu hüküm özellikle su temini, taşkın kontrolü ve hidroelektrik enerji üretimi amaçlarına hizmet eden su kaynağı sistemleri için geçerlidir. Sıcaklık ve yağış gibi iklim parametrelerinin değişken olması nedeniyle su kaynaklarının trendinin bilinmesi, yapılacak olan çalışmalar sırasında en önemli etken olacaktır. Türkiye’de bu amaçla, dört havza (Fırat, SAYI 52 Dicle, Aras ve Çoruh) üzerindeki 15 akarsu gözlem istasyonundan elde edilen 1970-2010 yılları arası günlük gözlem verilerine, parametrik olmayan MannKendall ve Spearman’s Rho testleri uygulanmıştır. Akarsu gözlem istasyonlarının haricinde bu istasyonlara en yakın şehirlerin meteoroloji gözlem istasyonlarından alınan sıcaklık ve yağış verileri incelenmiştir. Bu bölgedeki nehirler coğrafi konumlarından dolayı kar erimelerinden beslendiğinden, buna bağlı olarak akım zamanlarındaki değişimler incelenmiştir. Bu coğrafyadaki nehir akım istasyonlarının, erken kar erimesi sonucunda akım zamanının öne çekilmiş olması, bölgede gerçekten bir ısınma, yani sıcaklık artışının var olduğunu göstermektedir. Bu istasyonların ve bu istasyonlara en yakın meteoroloji gözlem istasyonlarının sıcaklık, yağış ve akım verileri, trend analiz metotları ile incelendiğinde son 40 yılda günlük ortalama sıcaklıkların 1.60oC arttığı tespit edilmiştir. 45 ODTÜLÜ dosya büyük bir çoğunluğunda kar erimesinden dolayı oluşan akım, su yılında gerçekleşen toplam akımın %60-70’ini oluşturmaktadır. Uzun süreli kuraklık olayları, tarım, orman ve hayvancılığı, yeraltı ve yerüstü kaynaklarını, yeterli ve nitelikli içme suyuna erişimi, enerji üretimini, özellikle dağ ve karasal sucul ekosistemleri çok olumsuz etkiler. 46 Analiz sonuçlarına göre akım erimelerinin erkene çekilmesi, yıllık toplam yağışta önemli bir değişim olmazken kar yağışında azalma olması ve yıllık ortalama sıcaklıkların ciddi oranda artması birbirini tamamlamaktadır. Bölgede ısınmadan kaynaklı kardan yağmura doğru bir dönüşüm olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Bunun sonucunda kar erimesinden beslenen nehir akımlarında da değişimler olmaktadır. Su kaynakları açısından bakıldığında depolanan kar, bankadaki para olarak değerlendirilebilir. Ortalama yüksekliği 1.000 m civarında olan ülkemiz nehirlerinin ODTÜ İnşaat Mühendisliği Bölümü Su Kaynakları Laboratuvarı’nda yürütülmekte olan EUMETSAT-HSAF projesi kapsamında Türkiye ve Avrupa’daki dağlık alanlardaki kar kaplı alanlar günlük olarak uydu görüntülerinden izlenmektedir. 2000 yılından bu yana yukarı Fırat havzasındaki kar kaplı alan değişimi incelenmekte ve uygun hidrolojik modelleme ile oluşacak akım değerleri önceden tahmin edilebilmektedir. Yukarı Fırat havzası, Keban Barajı’na girdi sağlayan Karasu nehri havzasıdır. Bu havzada genel olarak kar yağışı yüksek alanlarda Ekim ayı itibari ile başlamakta ve Haziran ayına kadar bölgenin yüksek yerlerinde kar görülmektedir. 2014 yılında ise 1.100-1.500 m arasındaki yüksekliklerde KURAKLIĞIN AYAK SESLERI 18 Şubat 2014 itibari ile kar gözlenmediği, 1.500-1.900 m arasındaki yüksekliklerde ise 25 Mart 2014 itibari ile karın eridiği belirlenmiştir. Yersel ölçümlerden de 1.758 m’de yer alan Erzurum meteoroloji istasyonu bilgilerine göre son 14 yılın ortalama kar kalınlığı değerinin 17,03 cm olduğu, 2014 Ocak ayı itibari ile ise kar derinliğinin 4,77 cm olduğu bilinmektedir. Aynı havzanın akım değerlerine bakıldığında 2007 yılında oluşan kuraklık ile akım değerlerinde ciddi düşmelerin olduğu, nispeten ıslak geçen ve ortalamada daha fazla kar düşen 2012 ve 2013’teki akımların kurak dönemlerde gözlenen akım değerlerinden çok farklı olmadığı görülmüştür. Bu durum pek çok yerde özellikle sulama için gerekli su ihtiyacının yeraltı suyu kaynakları kullanılarak kontrolsüz olarak yapıldığını ve kar erimesi ile oluşan akımın öncelikle yeraltu suyu depolamasını doldurmaya çalıştığını göstermektedir. 40 yıla yakın bir süredir ısınma eğilimi içerisinde olan Türkiye’nin doğu bölgelerindeki nehirlerin akım zamanlarındaki öne çekilme, bu ısınma periyodunun sadece şehirlerde değil kırsal arazide de gerçekleştiğini doğrular niteliktedir. Ancak ısınma eğilimi belirgin olsa bile Türkiye’de iklim değişimini anlayabilmek ve su kaynakları planlamasını daha sağlıklı bir şekilde yapabilmek için, uzun süreli ve daha çok bölgeyi kapsayan nehir havzalarına yönelik çalışmalar yapılması gerekmektedir. Bu kapsamda yersel verilerin zamansal ve mekansal sürekliliği önem taşımaktadır. Uydu teknolojilerinin yanı sıra yersel ölçümlerin yapılacak çalışmalar için önemi büyüktür. Önümüzdeki aylarda yeterli yağış düşmezse, Türkiye’nin büyük bölümünde, özellikle Güney ve Doğu Marmara, Kuzey Ege, İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu’nun batısı ile Orta ve Doğu Akdeniz’de ciddi tarımsal ve içme suyu (özellikle İstanbul, Ankara, Bursa, Konya gibi büyük kentler) sıkıntısı yaşanabileceği dikkate alınmalı ve var olan kuraklık yönetimi kapsamında gerekli önlemler alınmalıdır. Kuraklık olaylarının etkili olduğu birçok bölgede, yerel ve bölgesel ziraat odası ile sulama birliği yöneticilerinin açıklamalarına ve Devlet Su İşleri’nin verilerine göre, tarım arazilerinin toprak nemi ile içme ve sulama amaçlı baraj ve göletlerle hidroelektrik santrallere su sağlayan barajların doluluk oranlarında, önemli azalmalar gerçekleşmiş durumdadır. Bu kapsamda, halka ve suyu kullanan tüm kullanıcılara, sektörlere kuraklık olayının büyüklüğü ve olası etkileri ile kuraklıkla mücadele ve akılcı su kullanımı yöntem ve teknikleri, davranış seçenekleri anlatılmalıdır. Bu son kuraklık olaylarının sürmesi ve yaz kuraklığı ile birleşmesi durumunda, Güney Marmara’da Kuzey Ege’de Türkiye’nin tahıl SAYI 52 Önümüzdeki aylarda Türkiye’nin büyük bölümünde ciddi tarımsal ve içme suyu sıkıntısı baş gösterebilir. ambarı özelliğini taşıyan İç Anadolu Bölgesi’nde (özellikle Konya Ovası’nda) ve orta-doğu Akdeniz bölümlerinde, önemli tarımsal rekolte düşüşleri ve ekonomik kayıpların ortaya çıkabileceği göz önünde tutulmalıdır. Kısıtlı olan su kaynakları söz konusuyken su kullanımında oluşan kayıpların en aza düşürülmesi, sulama yöntemlerinin buna bağlı olarak modernize edilmesi, bitki deseninin mevcut su kaynakları dikkate alınarak seçilmesi, Türkiye’nin 25 havzası için havza yönetim planlarının mevcut ve olası iklim değişimi etkileri dikkate alınacak şekilde oluşturularak acilen uygulamaya konulması gerekmektedir. 47 ODTÜLÜ dosya Başka Bir Enerji Mümkün mü? ODTÜ Mezunları Derneği bünyesinde kurulan Sürdürülebilir Enerji Komisyonu, enerji başlığı altındaki farklı görüşleri bir araya getiriyor ve hayati önemde bir soru soruyor: Nasıl bir enerji? Komisyon Başkanı Murat Orhan Baybars ve iki üyesi Arif Güner ile Belit Karelit, hem komisyonu hem de enerji yolculuğumuzu anlattı. K omisyon nasıl kuruldu? Murat Orhan Baybars: Komisyon dernek bünyesinde sürdürülebilir enerji kaynak çeşitliliği, çevre etkileri, enerji verimliliği, enerji arz güvenliği, enerji piyasası, enerji politikaları ve stratejileri konularında çalışmaları yürütmek üzere kuruldu. Özelikle enerji sektöründe çalışan arkadaşlar komisyona üye oluyor. Komisyondaki arkadaşların çağrıları neticesinde veya duyarak katılım sağlanabiliyor. Komisyondaki üyelerin meslek faaliyetleri çok çeşitlilik göstermesine rağmen, genellikle enerji dalında çalışan arkadaşlar ilgi gösteriyorlar ve bir araya geliyorlar. Komisyon uluslararası konferanslar düzenleyen ve enerji politikaları üzerine söz üreten bir yapı değil mi? Bir tür “think tank” kuruluşu gibi faaliyet gösteriyorsunuz... 48 BAŞKA BIR ENERJI MÜMKÜN MÜ? Murat Orhan Baybars: Komisyonun amacı içinde ülke ve dünya gündeminin ilk sıralarında yer alan enerji ve arz güvenliği konularında ODTÜ Mezunlar Derneği üyelerinden sektörde deneyimli uzman, bilim adamı, bürokrat ve teknokratları bir araya getirerek kamuoyuna ve başta ODTÜ öğrencileri olmak üzere gelecek kuşaklara bilgi ve tecrübe aktarmak. Arif Güner: “Think tank” çok doğru bir tespit bence. Çünkü gerçekten komisyon üyeleri arasında Türkiye’nin enerji politikalarının ve sektörün en üst düzey yöneticilerinden oluşan çok ciddi bir grup bu. Sektörden katılan genç, yeni arkadaşlarımız da enerjinin sadece mühendislik alanından değil, hukuki, finansal boyutları dahil her alanından arkadaşlarımız. Bu alanları kapsayan çok yetkin, bir kısmı sektörde duayen olarak bilinen, bir kısmı da bu konuda çok ciddi emeği olan ve çok ciddi projelerde yer almış, masanın her tarafına oturmuş çok ciddi bir birikimimiz var. Enerji Bakanı’nın bile dikkatini çektik ve toplantımıza katıldı. Birçok eski teknokrat, bürokrat ilgi duydu ve bizimle tanışmak, konuşmak istedi. Bizler tam da bir “think tank” grubuyuz diyebiliriz. Beril Karelit: Bu komisyonda pek çok farklı görüş bir arada ve komisyon kendine ait bir görüş belirtmiyor; daha çok, bu görüşleri ve farklı birikimleri buluşturuyoruz. Mimar farklı bakıyor, elektrik mühendisi farklı bakıyor, makine mühendisi farklı bakıyor. Onlar farklı baktıkları için de, örneğin ben bir jeoloji mühendisi olarak daha fazla şey öğrenebiliyorum. Buraya çok ciddi bir emek ve zaman ayırıyorsunuz. Ve bunu gönüllü olarak yapıyorsunuz. Murat Orhan Baybars: Komisyona kendi birikimimizi aktardığımız kadar, oradan farklı bilgileri de alıyoruz. Enerjinin her çeşidi ve alanı konuşuluyor. Yani gazdan rüzgara, rüzgardan güneşe, güneşten hidrolara, aklınıza gelebilecek her şey. Hem onlar konuşuluyor, hem de bunların yapım yöntemleri, makineleri, ekipmanları, fiyatlamalar… Bu birikimin paylaşılıyor olması komisyonu bir cazibe merkezi haline getiriyor. Kişiler kendi spesifik alanlarının dışında da yer alan SAYI 52 konuları en yetkili ağızlardan öğrenmek ve görüşlerini paylaşmak imkânı buluyorlar. Bunlar komisyonun haftalık toplantılarının içinde yaşananlar. Bir de, komisyonumuz bir dönem içerisinde 6-7 kez panel düzenliyor. Bu panellere de dışardan ya da içimizden belli konularda izleyicileri ve Türkiye’yi aydınlatmak üzere konular seçiliyor. Ayrıca nadiren yayınlarımız da oluyor. Soldan Sağa: Komisyon üyeleri Arif Güner, Beril Karelit ve Komisyon Başkanı Murat Orhan Baybars. Peki verimli enerji kullanımı derken neyi kastediyoruz? İnsanın doğadaki enerjiyi artı değer yaratmak üzere hakimiyetine alması nasıl oldu ve nereye doğru ilerliyor? Arif Güner: Temelde güzel bir soru ama cevabı zor. Bu konu üzerine farklı bağlamlar kurulabilir, ben kişisel görüşümü aktaracağım. Enerji, insanoğlunun hem kendini hem doğayı dönüştürdüğü ve küçük bir enerji kaynağıyla 49 ODTÜLÜ dosya dünyadaki bütün iktidar manüplasyonlarını sağladığı, çok temel bir etken. Savaşların da nedeni. Ben, çok fazla enerji yerine, enerjinin gerektiği kadar kullanılmasından ve mümkünse doğayla uyumlu, çevreci ve daha temiz enerji kaynaklarından yanayım. Yani yeşil çevre, yeşil şehir, yeşil ulaşım gibi olabildiğince doğayla uyumlu olmalı. Ve doğayı tahakküm altına almayan enerji kullanımı bence çok kritik. Yenilenebilir enerji, yapılan bütün kentlerin dönüşümü, yeşil şehir veya sürdürülebilir şehirler nasıl olur gibi başlıklarda tartışmayı başlatabilirsek, Fukuşima gibi, Çernobil gibi, Three Mile Island gibi, insanlara kabuslar ve korkular yaşatan ve binlerce insanın hayatına mal olan enerji tercihleri yerine daha az enerji kullanan, yerel, doğal, ölçeği küçük, sürdürülebilir bir enerji dönüşümü de konuşulacak. 50 Yol ayrımındayız. Ya sonsuz enerjimiz var diyerek insanoğlu her türlü şeyi yok edecek, kendisi de bu sürecin içinde yer alacak. Ya da insanlık geriye dönüp bakarak daha doğayla uyumlu, enerjisini doğadan aldığı ve bir takım geriye döndüremeyeceği risklerini öngörüp, bertaraf ettiği bir sisteme yönelecek. Bu politik bir soru. Ve iki taraflı cevabı var. Dünyada ne pahasına olursa olsun daha çok gelişme, büyüme, rant isteyen kapitalist mantıkta dünyayı ve doğayı da sömüren, onu özneden nesneye dönüştüren bir bakış var. Bir yanda da daha doğayla uyumlu, gelecek nesilleri de öngören ve gözeten doğru ve gereken enerjiyi benimsemek var. “Niçin enerji”, “nasıl enerji”yi sorgulayıp ihtiyaca göre yeni bir enerji ahlâkını, yeni bir modeli, yeni bir enerji planlamasını içeren yeşil bir ekonomi de olabilir bu. Yani insanın ihtiyacı olan enerjiyi tanımlamak, aynı zamanda başka birtakım perspektifleri de tanımlamak anlamına geliyor. Murat Orhan Baybars: Kesinlikle. Bütün kaynakların kullanımıyla ilgili bu durum. Su için de geçerli, hepsi için geçerli bir yaklaşım ve model. Ben, insandan ve insan çıkarından yanayım. İnsan enerjiyle ilk kez ateşin keşfiyle tanıştı. Barınma, ısınma ve bir şeyler yapma ihtiyaçlarını giderdi. BAŞKA BIR ENERJI MÜMKÜN MÜ? “Nükleerin en kötü hediyesi, nasıl kontrol edileceği bilinmeyen atıklardır. Bizim gelecek nesillere böyle bir hediye bırakma hakkımız yoktur.” Medeniyet geliştiğinde de doğada bulabildiklerini kullanmaya başladı. Derken endüstri devrimine geldiğimizde buharlı makinenin icadı kömürün, fosil yakıtın kullanımını çok yaygınlaştırdı. Ardından otomotiv sektöründeki gelişmeler, petrolün çıkarılmasını ve kullanımını yaygınlaştırdı. Ve biz bu fosil yakıtları sürdürülebilir enerji kategorisine koymuyoruz. Çünkü bunları yerine koymak mümkün değil. Bunlar gittikçe tükeniyorlar. Doğalgaz da buna dahil. Fosil yakıtların kullanımından dolayı dünyada karbon emisyonlarının artmasıyla sera etkisi ile karşılaştık. Dünyada hâlâ delicesine fosil yakıtlar kullanılıyor. Tüketilene kadar da kullanılacağını düşünüyoruz. Ama buna mukabil sürdürülebilir kaynaklar da popülaritesini artırmaya başladı. Nedeni fosil kaynakların azalmaya başlaması. Sürdürülebilirlerin içinde yeniden yerine konabilir bu potansiyeller hidroelektrik santraller, güneş enerjisi ve rüzgardır diyelim. Nükleer de çok “sevimli” bir yakıt olmasına rağmen, atıklarının sonsuza kadar muhafaza edilmesi gerekliliği var. Yani 100 yıl mı, 100 bin yıl mı belli değil. Nükleerin en kötü hediyesi, gelecek nesillere nasıl kontrol edeceğini bilmediği, nasıl saklayacağını bilmediği atıklardır. Bizim gelecek nesillere böyle bir hediye bırakma hakkımız yoktur. O yüzden karşıyım. Arif Güner: Bir nükleer santralden elde edilen elektrikle de çayınızı 100 derecede ısıtabilirsiniz, pilden, güneşten ya da sudan veya başka bir kaynaktan da. O zaman biz bu riskleri niye üstleniyoruz? Bunu başka bir şekilde halledeceksek veya başka basit ve risksiz yöntemlerle daha ucuza ve bu tür korkular olmadan... Ve suçsuz günahsız binlerce kişiyi, o bölgede yaşayan canlıları etkileyecek bir şeye nasıl ve niye karar veririz? Bence temel soru bu. İkilem bu dünyada: Bunu isteyenler ve istemeyenler. Bence istemeyenler doğru. Dünya yeni bir yol haritası, yeni bir başlangıca doğru gidiyor diye umut ediyorum. Böyle olmasını da istiyorum. Ama bu temel bir soru, henüz çözülmemiş bir soru. Bu noktada aramızdaki jeoloji mühendisine soralım. Biz bu yerküreyi, yerküredeki kaynakları nasıl kullanıyoruz? Beril Karelit: Sonuçta tüm kaynakların en başında güneş var. Bütün bu enerjilerin sağlanabilmesi için güneş olması lazım. Bir bu kaynak var. Bunun dışında yerkürede kullandığımız sürdürülebilir bir kaynak daha var, jeotermal. Bundan hiç bahsetmedik. Onun da sürdürülebilirliği ve Türkiye’de büyük bir potansiyeli var. Petrol, doğalgaz, kömür gibi fosil yakıtların biteceğini biliyoruz. Bunlar sonuçta sınırlı. Buna göre önlemler alınmaya çalışılıyor. Daha çok yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırım yapmaya çalışılıyor. Bu konuda teknoloji geliştirilmeye çalışılıyor. Biz yer küremizi sanayi devriminden sonra pek iyi kullanamadık. Nüfusumuz çok fazla arttı. Kaynaklarımız sınırlı. Kaynaklar sınırlı olduğundan, nüfus arttıkça da savaşlar olmaya başladı. Kaynaklarımızı iyi kullanamadığımız için çevremizi kirletmeye başladık. Suyumuz da sıkıntı SAYI 52 çıkarmaya başlayacak. Enerji politikasında doğru şekilde ilerlersek, daha çok yenilenebilir, temiz enerjiye doğru yönelirsek, var olan santralleri bir anda kapatamayız ama bunları daha verimli kullanmaya başlarsak daha çok enerji üretiriz. Daha çok enerji üretmek demek, çevreyi temizlemek için de bir fırsat demektir. Mesela ileride temiz su istiyorsak yine enerjiye ihtiyaç duyuyoruz. Onu temizlememiz ve rehabilite etmemiz ya da yer altındaki suları çekmemiz de enerji demek. Bu yüzden enerjiyi doğru kullanmamız gerekiyor. Bu şekilde çevremize de katkı sunarız. Yani yaptığımızı geri döndürmemizin yolu da enerjiden geçiyor. 51 ODTÜLÜ dosya Kir X Yazı ÜMIT ŞAHIN Sabancı Üniversitesi İstanbul Politikalar Merkezi, Dr. 52 Issız bir radyoaktif mezarlık haline gelmiş cennet görünümlü bir mercan adasıyla, lağım ve çöp birikintileriyle dolu bir Ortaçağ kenti arasında bir fark olmadığı, hatta birincisinin çok daha kirli ve tehlikeli olduğu gerçeği, insanın doğaya olan müdahalesinin, kirlilik algısının değişmesine imkân tanımayacak kadar yüksek bir hızda gelişmesi nedeniyle anlaşılamaz bir fenomen olarak kalıyor. KIR O n yedinci yüzyılda Paris “korkunç ve çok kötü kokan bir yer” olarak tanımlanıyordu. “On sekizinci yüzyıl Paris’inde Tuileries’deki bir dizi porsukağacı açık hava tuvaleti olarak kullanılıyordu... Kent sokakları hayvan dışkıları, hayvan leşleri, süprüntüler ve kasapların kestiği hayvanların artıklarıyla doluydu. On dördüncü yüzyılda Paris’te yılda ortalama 300.000 hayvan kesiliyor, bu hayvanların yenmeyen kısımları ve iskeletleri ise sokaklarda ve derelerde çürümeye bırakılıyordu.”1 Pasifik okyanusunun ortasında, Marshall adalarının kuzeyindeki mercan adalarından Bikini atolü. Derin bir okyanusla çevrili, ortasında mavi yeşil bir lagün bulunan, Hindistan cevizi, papaya ve ekmek ağaçlarının süslediği ıssız bir kumsal... ABD, Bikini atolünde 1946 ile 1958 arasında 23 nükleer silah denemesi yaptı. Hiroşima ve Nagazaki’ye atılanların bin katı büyüklükteki bir dizi atom ve hidrojen bombası yerin üstünde, havada ve suyun dibinde patlatıldı. Bikini halkı sürüldü. Kumsalın, lagünün ve ağaçların her bir noktası sezyum 137 partikülleriyle ve sayısız radyoaktif elementle sonsuza dek yıkandı.2 Hangisi daha kirli? Neyin temiz, neyin kirli olduğuna bilim değil, kültür karar veriyor. Dini kurallar, yasaklar, tabular ve estetik yargıları; duyularımızın nasıl şekillendiğini; neyin kabul edilebilir, neyin edilemez olduğuna dair yasaları tarih veya deneyimler belirliyor. Kısa yoldan söyleyecek olursak, sanayi uygarlığı, biyolojik atıkların hakim olduğu o eski ve “kirli” dünyayı, kimyasal ve radyoaktif atıkların sinsice kapladığı “daha temiz” bir yer haline getirmiş bulunuyor. Çevrenin temiz olması hâlâ bu yüzden hijyen olarak anlaşılıyor. Partikül maddeler ve kükürt dioksitten oluşan nefes alması zor bir hava kirliliğiyle başetmeyi başaran Batı uygarlığı, gözle görülmeyen, kokusu olmayan, sağlığı da doğrudan etkilemeyen karbon dioksitin yine Kısa yoldan söyleyecek olursak, sanayi uygarlığı, biyolojik atıkların hakim olduğu o eski ve “kirli” dünyayı, kimyasal ve radyoaktif atıkların sinsice kapladığı “daha temiz” bir yer haline getirmiş bulunuyor. aynı fosil yakıtların yanması sonucunda atmosferi doldurup küresel iklimi kendi kurduğu uygarlığı yok edecek düzeyde değiştirmesi gerçeği karşısında çaresiz kalıyor. Yediği gıdalarda ve içtiği suda mikrobik kirliliği önleyip en azından ishalli hastalıklardan kaynaklanan ölümleri azaltan sanayi toplumları, aynı gıdaların genetiğini değiştirip, kimyasal zehirler, hormonlar ve ilaçlarla doldurarak kronik hastalıkların ve kanserin salgın haline gelmesine neden oluyor. Kötü kokan, sevimsiz ve tehlikeli fabrika atıkları atık yakma tesislerinde yakılıp, bacadan da dünyanın en kanserojen kalıcı organik kirleticisi olan dioksin atmosfere salınarak sanayi atıkları sorunu “çözülmüş” oluyor. Ama tam da algımızı belirleyen şey “kültür” olduğu için, bizim için hâlâ ilk tablo “kirli”dir. Kimyasal birer zehir olan temizlik malzemelerinin o “pisliği” gözümüzün önünden kaldırıp hijyen sağlaması aslında yeterlidir. İnsanlığın bu “kir” algısıyla, iklim değişikliğinin, kimyasal ve radyoaktif felaketin tek kaynağı olan sanayi uygarlığının sorumluluğunu kavraması pek mümkün değildir. Çevre “kirliliğine” karşı mücadele etmek için, bilimin öncülüğünde yola çıkan çevre hareketlerinin, ekolojik kriz karşısındaki nihai başarısızlığının bir nedeni de belki budur. SAYI 52 1 Clive Ponting, Dünyanın Yeşil Tarihi: Çevre ve Uygarlıkların Çöküşü. Çeviren: Ayşe BaşcıSander, Sabancı Üniversitesi, İstanbul, 2000. 2 Michon Mackedon, Bombast: Spinning Atoms in the Desert, Black Rock Institute Press, Reno, 2010. 53 ODTÜLÜ dosya Türkiye’nin En İyi Uygulama Örneği ODTÜ’den ODTÜ TEKNOKENT Membran Arıtma Tesisi, Rio+20, Sürdürülebilir Kalkınma ve Yeşil Ekonomi Türkiye Raporu için seçilen en iyi uygulama örneği oldu. Tesis, geleceğin önemli sorunlarından biri olan temiz su temini için önemli bir örnek. X Yazı PROF. DR. CELAL F. GÖKÇAY ODTÜ Çevre Mühendisliği Öğretim Üyesi 54 D ünya nüfusu 7 milyar kişiyi geçerken, içme suyu kaynakları üzerindeki en önemli baskı kentleşme olgusu. Birleşmiş Milletler kentleşme verileri ve kestirimlerine göre 2006 yılında dünya kentleşme oranı %50 iken 2025 yılında %55; 2050 yılında ise %70 civarına çıkacak.1 Ülkemizde kentleşme oranı’nın 1960 yılında % 33.3 iken, 2000 yılında % 71.4’ü bulduğu bildiriliyor.2 Kentleşme ülkemizde dünya ortalamasının da üzerinde. Büyüyen ve kalabalıklaşan kentlerin su temini ise, başlı başına bir sorun teşkil ediyor. Suların sadece bir kez kullanıldığı yirminci asrın doğrusal teknolojilerinin terk edilerek yerlerini kapalı döngü sistemlere bırakma gereği ortada. Kapalı döngü sistemler ile büyük şehirlere sonsuz kaynak sağlanabilecek. ODTÜ’de atıksuların arıtıldıktan sonra sulamada kullanılmaları 1960’lara kadar gidiyor. Yerleşke kurulurken kuzeyde arıtma lagünleri de eşzamanlı olarak kuruldu. O yıllarda amaçlanan, birkaç bin olan ODTÜ nüfusunun atıksularının arıtılarak kavaklık alanın sulanmasında kullanmaktı. Atıksu kalitesinin iyileşmemesi ve belediye kanalizasyonunun yerleşkeye ulaşmasıyla birlikte lagün sistemi terk edilmiş TÜRKIYE’NIN EN İYI UYGULAMA ÖRNEĞI ODTÜ’DEN ve bu arazi ODTÜ TEKNOKENT’e gelişim alanı olarak tahsis edilmişti. ODTÜ TEKNOKENT VRM Tesisi’ni 2004 yılı Mayıs ayında Berlin Teknik Üniversitesi (TUB) İnşaat ve Çevre Mühendisliği Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Werner Hegemann ile bir araştırma projesi çerçevesinde lagün sisteminin sınırları içinde kurmaya başladık. Projeye Alman HUBER A.G. gerekli ekipmanı hibe etmek suretiyle taraf oldu. 2004 yılı Eylül ayı itibariyle imalat ve montaj işlerine başlandı ve üç buçuk ay kadar süren montaj işlerinden sonra tesis ASKİ Arıtma Tesisi’nden temin edilen biyolojik çamur ile birlikte işletmeye alındı. Resmi açılış 6 Haziran 2005 tarihinde bir seremoni ile yapıldı. VRM tesisi, bugün saatte yaklaşık 10 m3 evsel atıksuyu arıtacak kapasitede. Tasarım akısı 15 L/m2/saat olmasına karşın kolaylıkla yapabildiği akı 11-12 L/m2/saat civarında. Günde arıtılan atıksu miktarı 200 m3 civarında olup, bu debi yaklaşık 2000 kişilik nüfusa eşdeğer. Tesisten çıkan su, içme suyu görünümünde olup bulanıklık değerleri daima 2 NTU altında. Atıksular tesisten sterile yakın çıkıyor ve doğrudan sulamada veya içme dışında kullanılabilecek nitelikte. Giriş Koli Basili sayısı 108-1010 /100 mL kabul edilecek olursa bakteri arıtım verimi %99.999999 civarında. Yine atıksudaki organiklerin bir ifadesi olan Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) değeri % 97 üzerinde arıtılıyor. MBR Tesisi atıksularının ODTÜ’de geri kullanım uygulaması 2005 yılında devreye alınan VRM tesisi bugüne değin, birkaç arıza dışında, aralıksız çalıştı. Önceleri bir araştırma tesisi olarak başlatılan VRM tesisi sonraları kış aylarında boşa akan suların toplanması için biriktirme yapılarının ve sulama sisteminin tamamlanmasıyla birlikte TEKNOKENT’in sulama ihtiyacını karşılar hale geldi. Tesis, ODTÜ TEKNOKENT işletmesi için açık alan çim sulamasında çok ekonomik bir çözüm oluşturdu. Tesiste atıksudan 1 m3 sulama suyunun hazırlanması 1,15 TL civarına mal olmaktadır. Statüsü icabı Ankara Belediyesi’nden m3 başına 7.2 TL ödeyerek endüstri tarifesi üzerinden su satın almakta olan ODTÜ TEKNOKENT idaresi, VRM tesisi sayesinde m3 başına 5 TL üzerinde tasarruf ediyor. İdarenin yıllık su tasarrufu 50 000 m3 ‘ü geçiyor ve yılda 200.000 TL üzerinde maddi tasarruf sağlanıyor. ODTÜ TEKNOKENT idaresi açık alan çim sulamanın yanı sıra gelecekte inşa edilecek ofis bloklarında da arıtılmış suları tuvaletlerde kullanmayı düşünüyor. ODTÜ VRM tesisi membran teknolojisinin gelecekte kentlerde karşılaşılacak su sıkıntılarının önüne geçmek için uygun teknoloji olduğunu kanıtladı. ODTÜ-VRM Tesisi işletmeye alındığı 2005 yılında Türkiye’deki gerçek boyuttaki ilk uygulamaydı. Tesis yaklaşık iki yıl sonra Bodrum Konacık Belediye Başkanı tarafından ziyaret edildi ve ODTÜ Tesisinden etkilenen başkan daha sonra kendi beldesi için bir membran tesisi kurdurarak 2010 yılında işletmeye aldı. Bugüne değin bir doktora ve beş y. lisans tezinin yapıldığı tesiste her yıl 6-10 lisans öğrencisi yaz stajlarını yaptı. ODTÜ VRM tesisi membran teknolojisinin gelecekte kentlerde karşılaşılacak su sıkıntılarının önüne geçmek için uygun teknoloji olduğunu kanıtladı. Ülke ve dünya genelinde yaygın uygulamada karşılaşılacak darboğaz ise yetişmiş eleman eksikliği ile ucuz ve güvenilir membran temini zorluğundan kaynaklanıyor. SAYI 52 1-2 Turkey’s Sustainable Devolopment Report Claiming the Future 2012, Ankara, Haziran 2012. (http://git.ac/ASXPp) 55 ODTÜLÜ dosya Yer Sistem Bilimleri çok geniş bir yelpazede disiplinlerarası bir yapıyı içeriyor. ODTÜ YER SISTEM BILIMLERI PROGRAMI Yerküreye Bütüncül Bir Yaklaşım Gezegenimizin hal-i pür melaline baktığımızda, önümüzdeki acil meselelerin tek tek ele alınamayacağı ve bütüncül bir yaklaşıma ihtiyaç duyulduğunu görmek mümkün. ODTÜ, Türkiye’de ilk defa 22 disiplini bir araya getirerek açtığı yüksek lisans ve doktora programında bu bütüncül yaklaşıma fırsat veriyor. Programı, Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Ayşen Yılmaz ile konuştuk. 56 YERKÜREYE BÜTÜNCÜL BIR YAKLAŞIM: ODTÜ YER SISTEM BILIMLERI PROGRAMI Ayşen Hocam, siz Kimya Bölümü mezunusunuz, Oşinografi ile ve ardından Yer Sistem Bilimleri ile yolunuz nasıl kesişti? 1979, Hacettepe Üniversitesi Kimya Bölümü mezunuyum. Kimya Bölümü’nde İngiliz profesör bir hocamız vardı, kuantum kimyası dersini veren. Çok ağır, zor bir ders. Fakat bu kadar derin bir konuyu bize sevdirerek öğretebilen gerçekten muazzam bir insandı, geçen ay da kaybettik. Profesör Alec Gaines. O, Hacettepe’den ayrılıp ODTÜ’nün Erdemli Deniz Bilimleri Enstitüsü’nün kuruluşunda yer almış ve sonrasında da öğretim üyesi olarak çalışmıştı. Erdemli’ye gittiğinde bizi de çağırdı. Biz, ilk öğrencileri sayılırız. Ben orada devam ettim. Master ve doktoramı aldım. Deniz bilimleri çok zevkli, heyecan verici bir alan. Her çalışmada, her araştırmada, her saha çalışmasında heyecanla, hevesle ve uyumadan çalışıyorsunuz. Erdemli’de 25 sene kaldık. Ardından eşimle birlikte, kızlarımızın eğitimini de düşünerek Ankara’ya geldik. O sıralarda burada Yer Sistem Bilimleri’nin açılacağı konuşuluyordu. Oşinografi, iklim bilimleri ile çok bağlıdır. 2 ilke vardır: Denizler iklimi regüle eder, iklim de denizleri. Buradaki bölümü tam olarak 2010’da kurduk ve böylece, Ankara’ya geldik. Ama benim kadrom hâlâ Erdemli’dedir. Çok sık gidip geliyorum. Projeler devam ediyor, öğrencilerim var. Yer Sistem Bilimleri derken tam olarak neden bahsediyoruz? Doğadaki tüm bileşenlerden bahsediyoruz. Su kütle, hava kütle, atmosfer, yer, buzullar ve biyolojik çevre, biyolojik kütle ve tabii insan da işin içine giriyor. Bu küresel bileşenler daha önce birlikte düşünülmüyordu. Halbuki, örneğin insan, önemli bir faktör olarak direkt işin içindedir. Hem doğadan etkilenir, hem kötü ve iyi yönde doğayı etkiler. Çok disiplinli olmayan bölümler işi sadece bir yanından tutar. Oysaki ele aldığı alanla ilgili belki 20-25 bileşen var. Mesela kirletilen bir alanda toplum artık yaşayamıyor. Bir yerden bir yere göç oluyor. Böylelikle sosyolojinin de işin içinde olduğu bir meseleden bahseder hale geliyoruz. Kuraklık, susuzluk oluyor, tarımda o sene çok etkili üretim olmuyor, bir bakıyorsunuz gıda fiyatları birden artıyor. Düşündük ki bunların hepsi birbiriyle etkileşen durumlar ve doğa problemlerinin çözüm süreçlerinde mutlaka strateji geliştiren, planlama yapan karar vericiler ve ekonomistler de olmalı. Bölüm kurulurken, böyle bir interdisipliner program olacağı söylenerek farklı bölümlere katkı çağrısı yapıldı. 22 bölümden, biz bu bölümle direk bağlantılıyız, şu yönden katkı veririz diyerek toplantılara gelmeye başladılar. 3 sene boyunca hemen hemen her hafta toplanarak dersler tasarlandı, vizyon misyon belirlendi. “Sürdürülebilir kalkınma bağlamında ihtiyaca yönelik olarak doğal kaynak kullanımı ile çevre arasındaki hassas dengenin sağlanması bir zorunluluk.” Bu program, Yer Sistemi’nin daha yakından anlaşılmasına, bazı bilinmeyen yönlerinin keşfedilmesi için geçmiş ve geleceğe yönelik değerlendirmelerin yapılmasına, karmaşık süreçlerin incelenmesine, meydana gelen iklim ve çevre değişikliğinin insan ve diğer canlılar üzerindeki etkilerinin araştırılmasına yönelik bir program. Yer Sistem Bilimleri çok geniş bir yelpazede madde ve malzeme, süreçler, yerkürenin değişimi ve evrimi konularında atmosfer, karasal alanlar, okyanuslar, denizler ve göller ile biyolojik çevrenin birbiri ile ilişkisini ve etkileşimini inceleyen geniş bir disiplinlerarası yapıyı içeriyor. Sürdürülebilir kalkınma bağlamında ihtiyaca yönelik olarak doğal kaynak kullanımı ile çevre arasındaki hassas dengenin sağlanması bir zorunluluk. Bunun için de artan talep doğrultusunda ulusal, bölgesel ve küresel bazda Yer Sistem Bilimleri’nde yapılan uygulamalı SAYI 52 57 ODTÜLÜ dosya araştırmalarda ve çalışmalarda yetişmiş insan gücüne büyük bir gereksinim var. Bu gereksinime katkıda bulunmak ve Yer Sistemi konusunda araştırmalar/çalışmalar yapmak amacıyla bu lisansüstü program oluşturuldu. Program, başta ODTÜ Çevre, Jeoloji, İnşaat, Havacılık ve Uzay, Endüstri ve Kimya Mühendisliği Bölümleri ile Mühendislik Bilimleri, Biyoloji, Kimya, Fizik, İstatistik, Şehir ve Bölge Planlama, İşletme, Ekonomi, Uluslararası İlişkiler, Felsefe Bölümleri, Deniz Bilimleri Enstitüsü ve Fen Bilimleri Enstitüsü’nde yer alan lisans ve lisansüstü programların destekleri ve disiplinlerarası sinerjinin gücü ile ortaya çıktı. Akademide bu türden interdisipliner çalışma alanlarının oluşmasına çok fazla örnek var mı? Örnekleri uluslararası platformlarda var. Çok önceden başladı. Hatta böyle ayrı ayrı kurulmuş spesifik bilimleri birleştirmeye başladılar birçok üniversitede. Tabii o üniversite örneklerini de inceledik. 17-18 üniversite örneğini inceledik. Türkiye’de ise çok örnek yok. Belki 1-2 disiplinin birleştiği programlar var. Ama bu kadar çok disiplinin birleştiği bir program yok. Bu ihtiyacı doğuran şey nedir? İhtiyaç konunun kendisinden doğuyor. Tek tek ele alarak çözülemiyor ve bütüncül bir yaklaşımla sorunlara bakmak gerekiyor. Genelde araştırmalarda tez yapan öğrenciler bir hocayla çalışırlar, belli dersleri alırlar. Seçmeli belki 1-2 ders alırlar. Biz öğrencilerimizin bütün derslerini farklı alanlardan almalarını, farklı hocalarla çalışmalarını istiyoruz. Diyelim biyolojiden mezun olan biri makro-mikro ekonomi arkasından planlama okuyor. Öğrencilerimiz başta biraz zorlandı, ancak çok ciddi ilerleme kaydettiler. Bizim hedefimizdeki öğrenci sayısını çok rahat yakaladık hatta başvuruların yarısını alamıyoruz, zira çok talep var. Bölümün amacı nedir? Özellikle iklim değişikliği bağlantılı bir doğa problemine bütüncül bir yaklaşımla bakıp, ona çözüm üretmek ve ileriye dönük planlama yapmak, strateji geliştirmek. Program çerçevesinde çok ilginç alanlarda araştırmalar yapılıyor ve bu listeye web sitemizden ulaşılabiliyor. Öğrencilerimizin yaklaşık %80’i çalışıyor. Kamuda, sivil toplum örgütlerinde, üniversitede, özel sektörde çalışan, kendi firması olan öğrencilerimiz var. Mesela karbon ticareti üzerine bir firma kurmuş, 37-38 yaşlarında. Biri ben bu konuda kendimi geliştirmek istiyorum diyor ve doktoraya başlıyor. Hocalık aynı zamanda öğrenciliktir, öğrencilerimizden çok şey öğreniriz. Programımızdaki öğrenci çeşitliliği farklı katmanlardan birikimlerin de karşılaşmasına ve karşılıklı öğrenmeye katkıda bulunuyor. Programın hedefleri •Yer sisteminde yaşamı doğrudan etkileyecek, örneğin küresel ısınma ve iklim değişikliği, doğal kaynakların kullanımı ve tükenmesi, çevrenin tahrip edilmesi, biyoçeşitliliğin azalması gibi konularda araştırma ve çalışma yapacak olan kişilerin eğitimi ile bu alanda gerekli insan kaynaklarının yaratılması, •Yer sisteminde doğal ve insan kaynaklı sistemlerin etkileşimini anlamak ve değerlendirmek üzere disiplinlerarası yaklaşımı destekleyen akademik platformun oluşturulması, •Geçmiş ve günümüzdeki iklim değişimlerinin araştırılması ile geleceğe yönelik tahmin modellerinin geliştirilmesi, •Ani iklim değişiklikleri, doğal afetler yaşanması durumunda analitik düşünce yaklaşımıyla problem çözmeye yönelik strateji geliştirilmesi, karar verme mekanizmalarının işlevselliği ve planlama konularında çalışmalar yapılması, •Yer sistemi ve çevresel problemler konularında ekonomi politikalarının geliştirilmesi üzerine çalışmaların yapılması. 58 YERKÜREYE BÜTÜNCÜL BIR YAKLAŞIM: ODTÜ YER SISTEM BILIMLERI PROGRAMI ODTÜLÜ dosya Bir Yerleşkeden Çok Daha Fazlası Modern Türkiye’nin ilk üniversite yerleşkesi ODTÜ, 1961’den bu yana devam eden eşsiz ağaçlandırma programı, atık projeleri ve çevresi ile uyumlu mimarisi ile sadece bir üniversite kampusu değil, başkentin sert iklimini bile yumuşatabilen/ dönüştürebilen, her gün yenilenen, vizyoner bir proje. 60 BIR YERLEŞKEDEN ÇOK DAHA FAZLASI ODTÜ 1995 yılında Ağa Han Mimarlık Ödülü’nü almaya hak kazandı. O DTÜ 1956 yılında kurulacağı zaman biri kentin içinde biri de 40 km kadar dışında iki alan seçeneği vardı. ODTÜ Rektörü Kemal Kurdaş, kadim ormanların nicedir filiz verdiği ikinci alanı seçti. Kent ikliminin ağaçları olmadan asla yumuşamayacağı bilgisi ile büyümüş bir İstanbullu olan Kurdaş, yeni Türkiye’nin başkentinin ağaçtan yoksun manzarası ile şok geçirmişti. ODTÜ’nün kurulacağı alanı seçerken de iki amacı vardı: Başkentin sert iklimini değiştirmek ve Eymir Gölü çevresini tüm bölge için bir tazelenme alanı haline getirmek. Bu iki iddialı hedefle başlayan ODTÜ Kampusu, 1995 yılına gelindiğinde bozkırın ve ormanın bir arada bulunduğu, farklı yaşam ortamlarını barındıran ve tüm doğal varlıkların kampus hayatının bir parçası olarak görüldüğü yerleşkesi ile Ağa Han Mimarlık Ödülü’nü almaya hak kazandı. ODTÜ, 58 yıldır bu bakışla projeler üretmeye devam ediyor. 1961 yılında tamamlanan ODTÜ yerleşkesinin tasarımı geçen zaman içinde yeni detaylar SAYI 52 eklenerek geliştirildi. Kampus alanı pek çok farklı işlevi yerine getirecek şekilde planlandı. Ana strateji, geleneksel yaya ilkelerine uygunluk ve çevre düzenlemeleri ile daha keyifli bir alan yaratmak üzerine kurulmuştu. Bu strateji, merkezi kampus alanının her köşesine insan temelli bir bakışı getirdi. Yer döşemeleri, ışıklandırma, merdiven boşlukları, kayalar, havuzlar, çeşmeler, banklar ve heykeller yaya koridorlarının çevresine özenle yerleştirildi. Yaya sisteminin bütünlüğü içinde farklı stiller başarı ile bir araya getirildi. 61 ODTÜLÜ dosya ODTÜ mezunlarının hep bir ağaç ve Kemal Kurdaş hikâyesi olmuş. Ya beraber ağaç dikmişler ya da uyandırılıp yurttan ağaç dikmeye götürülmüşler. Mezuniyet hediyesi olarak yerleşkenin kuzey batı bölümüne dikilmiş vişnelerin meyvesini, tohumunu almışlar. Bütün İç Anadolu bozkırında yaşamını sürdürmeyi başarmış birkaç orman parçasından biri olan Beynam Ormanı bize Anadolu doğasında insan etkisi ile yaşanan 10.000 yıllık bozulma sürecini gösterirken, ODTÜ Ormanı da bu süreci tam tersine çevirebilmek için ortaya konan çabayı gösteriyor. Karaçamlarla birlikte yaygın olarak kullanılan diğer türler ise sarıçam ve Toros sediri. ODTÜ Ormanı ODTÜ Ağaçlandırma Programı, kuruluş yıllarındaki Türkiye’de büyük çaplı bir ağaçlandırma daha önce hiç yapılmamışken başladı. ODTÜ’deki ağaçlandırma girişimi bu alanda çok önemli bir adım oldu. Program, ağacın üniversite kimliğinin bir parçası da olmasına sebep oldu. Ağaçlandırma programı, sonradan kurulan üniversitelere örnek oldu, kampusların ağaçlandırılması bir gelenek haline dönüştürüldü ve ODTÜ’de yapılan çalışma örnek olarak gösterildi. ODTÜ’de yapılan ağaçlandırma çalışmasının diğer bir önemli özelliği de geleneksel olarak sadece çam ve diğer iğne yapraklıları kullanmak yerine, bozkıra özgü diğer ağaç, ağaççık ve çalı türlerinin de kullanılmış olması. Böylece yerleşkede ekolojik açıdan fakir, tekdüze bir yeşil ağaç örtüsü değil, birçok farklı canlıyı bünyesinde barındırabilecek zengin bir yaşam ortamı oluşturuldu. Bu sayede yerleşkede çok zengin bir flora ve fauna gelişerek hayatını devam ettirmeyi başardı. 62 ODTÜ Bozkırı ODTÜ Ormanı’ndan bahsederken bozkırı da unutmamak gerekir. Bozkır örtüsünün en iyi korunduğu yerlerden biri de ODTÜ yerleşkesi. Bu sayede yerleşkede 700 civarında bitki örtüsü ile birlikte 100’den fazla kelebek türü barınıyor. Yine bozkıra özgü ötücü kuşların da sayısı bir hayli fazla. ODTÜ Doğası ODTÜ yerleşkesi doğal varlıkları açısından son derece zengin bir alan. Bu zenginliğin en önemli sebebi bir yandan ODTÜ’nün bitkileri ve hayvanları korunurken, diğer yandan da ağaçlandırma çalışmaları ile birçok tür için yeni yaşam ortamları yaratılması. ODTÜ yerleşkesinin en önemli özelliği kent ekolojisi açısından ele alındığında ortaya çıkıyor. Ankara gibi bir metropolün merkezinden 5 km uzakta yüzlerce bitki, kelebek türü ve tilki, porsuk gibi memelileri barındıran bir alanın bulunması çok önemli. BIR YERLEŞKEDEN ÇOK DAHA FAZLASI ODTÜ Florası Bozkır örtüsü, barındırdığı çok sayıda otsu tür nedeniyle onlarca yıldır insan etkisinden uzak olmanın sonucunda biyolojik açıdan son derece değerli ve nadir bir örnek oluşturmuş. Doğal bozkır örtüsünde bulunan bitki türlerinin 50 tanesi sadece Türkiye’de bulunan, endemik dediğimiz, koruma açısından öncelikli türler. Yerleşkenin doğal alanlarında yirmiden fazla ağaç türüne rastlanabiliyor. ODTÜ Faunası ODTÜ faunası içerisinde en iyi çalışılmış canlı grubu kuşlar. Yapılan gözlemler sonucunda bugün yerleşkede 210’dan fazla kuş türü (Türkiye avifaunasının yarısı kadar) tespit edildi. Görülen kuş türünün fazlalığı, ODTÜ sınırları içinde farklı yaşam alanlarının bulunması ve civarında bozulmamış başka bir doğal alanın bulunmaması sayesinde. Bu açıdan özellikle Eymir Gölü ve sazlıklar büyük bir öneme sahip. Türkiye’de nadir olarak rastlanan birçok kuş türü ODTÜ’de kaydedildi (bknz. Okgt.blogspot.com). Bunlar arasında ülkede ilk defa kaydı buradan verilen Çiğdeci (Acridoteres tristis) ile son yüzyılda bilinen beş kayıttan ikisi ODTÜ’den olan Akkaşlı Kirazkuşu (Emberiza leucocephalos) özellikle belirtilmeli. Kuş göçlerini araştırmak ve türlerin popülasyon biyolojilerini öğrenmek için dünyada standart bir yöntem olarak kullanılan halkalama, Türkiye’de ilk defa ODTÜ yerleşkesinde sistemli bir şekilde uygulandı ve ODTÜ, Ulusal Halkalama Programı’nın kurucularından oldu. Bu konuda Türkiye’deki ilk tez çalışmaları ODTÜ’de gerçekleşti. Yine bir ötücü kuş türünün telemetri ile izlenmesi Türkiye’de ilk defa ODTÜ’de Yalıncak mevkiînde gerçekleşti. ODTÜ’nün kuşları kadar çeşitlilik göstermeseler de yerleşke arazisinde irili ufaklı memeli türleri de yaşıyor. Yarasalar (Cihiroptera), kirpi (Erinaceus concolar) ve soreks (Crocidura spp.) gibi böcekçiller; otçul türler içinde tavşan (Lepus europaeus), çayırlıklar ve yol kenarlarında tarla fareleri (Microtus guentheri ve M. Levis), çalılıklarda Anadolu orman faresi (Apodemus withherbyi), açıklık ve kurak kesimlerde avutlaklar (hamsterler) (Cricetuleuse migratorius ve Mesocricetus brandti) ve çöl faresi (Meriones tristami), nadiren gelengi ya da yer sincabına (Spermophilus Zengin flora ve fauna, ODTÜ’nün doğal açıdan taşıdığı önemi gösteriyor. xanthoprymnus) uygun habitatlarda rastlanıyor. Toprak altında kör fare (Nannospalax nehringi) bir kilit tür olarak işlev görüyor. Hiç şüphe yok ki ODTÜ faunasının en ilgi çekici türleri etçil yırtıcılar: tilki (Vulpes vulpes), porsuk (Meles meles), sansar (Martes foina), alaca kokarca (Vormela peregusna), gelincik (Mustela nivalis) ODTÜ’de kaydedilmiş başlıca yırtıcılar. Bazı yıllarda, karlı kış aylarında güneydeki tepelerden ODTÜ’ye inen tek tük Kurt (Canis lupus) ODTÜ yerleşkesinin artık gerçek bir doğal alan niteliği kazandığını vurguluyor. Omurgasızlar fazla bilinmemekle birlikte son yıllarda kelebekler üzerine yapılan çalışmalar bu kalabalık grup açısından da ODTÜ’nün özel bir önemi olduğunu ortaya koyuyor. ODTÜ Biyoloji Bölümü, Doğa Koruma Merkezi ve Butterfly International adlı kurumlardan uzmanların son 6 yılda ayrı ayrı yaptıkları araştırmalar sonucunda ODTÜ’de 100’ü aşkın gündüz SAYI 52 kelebeği türü tespit edildi. Bu türlerin arasında, Avrupa ölçeğinde tehlike durumunu yansıtan SPEC sınıflamasına göre öncelikli birçok tür bulunuyor. Özellikle Güzel Nazuğum (Euphydryas orientalis) türünün dünyada ve ülkemizde bilinen en önemli popülasyonu yerleşke sınırları içinde. ODTÜ yerleşkesi İç Anadolu bozkırlarının mümkün olduğunca az müdahale edilmiş, otlatma baskısından uzak, tarım ilaçlarının kullanılmadığı, doğallığını koruyan birkaç bozkır ekosisteminden birini barındırıyor. Bu yüzden de ODTÜ yerleşkesi Türkiye’nin 65 Önemli Kelebek Alanı’ndan biri olarak seçildi. ODTÜ’de kaydedilmiş hayvan türleri arasında, Türkiye’nin de imzaladığı uluslararası Bern Sözleşmesi’ne göre mutlak koruma altında olması gereken türler de var. ODTÜ listesinde yer alan 49 omurgalı türün bu sözleşmeye ait Appendix II kapsamında, yaklaşık 200 omurgalı türünün ise Appendix III kapsamında korunması gerekli. 63 ODTÜLÜ söyleşi “Bu Düzende Çevre Ancak Sündürülebilir!” ODTÜ Çevre Topluluğu köklü bir geleneği olan, çeyrek asırlık bir topluluk. Düzenledikleri sempozyum ve toplantılara ek olarak, burs için geri dönüşüm gibi projeleri de sürdüren bir fikir topluluğu. Bize topluluğu anlatır mısınız? Hüseyin Sinan Güler (Uluslararası İlişkiler): ODTÜ Çevre Topluluğu 25 yıllık bir topluluk. Fikir toplulukları arasında ilk kurulan topluluklardan biri. Kuruluş gayesi, genel olarak çevreye gönül vermiş insanların ODTÜ özelinde de Ankara genelinde de, bir farkındalık oluşturmak amaçlı başlattığı bir etkinlik. Mevcut sorunları analiz edip bunlar hakkında çözüm bulmaya, farkındalık oluşturmaya çalışıyoruz. Şu anki durduğunuz yerden baktığınızda insanlık olarak bu gidişatın sürdürülebilirliği var mı? Doğan Kemal Cenan (Maden Mühendisliği): Bu çevre problemleri küresel sorunlar olarak görülüyor. Şimdi bu bağlamda sürdürülebilir kalkınmaya sıcak bakmıyoruz. Birlikte çalıştığımız, iş yaptığımız, diğer üniversitelerdeki çevre kulüpleri de fazla kalkınmaya sıcak bakmaz. Sürdürülebilir kalkınma, doğanın metalaştırılma süreciyle eş 64 zamanlı gitmekte. Bu gidişatın sürdürülebilirliği yok. Bunun sebebi sadece çevresel sorunlar değil. Bu, çevresel sorunların sebebi. Çevresel sorunlar doğrudan çözülemez çünkü çevre sorunları bir semptom. Semptomal tedavi çözüm değildir. Hastalığın kökenini çözmek lazım. Biz de hastalığın kökenini, kullanılan iktisadi düzende görüyoruz. Dolayısıyla sorunu düzene bağlarız ve bu düzen içinde de çevrenin, doğanın, yaşamın sürdürülebilirliği yoktur. En fazla sündürülebilirliği vardır. Kulüp, Çevre Sorunlarına Öğrenci Yaklaşımları Sempozyumu adlı bir sempozyum düzenliyor. Afife Kara (Psikoloji): Bu yıl 17.’si düzenlendi. Yılda 2 kez düzenleniyor. Biri forum, biri sempozyum. Forumlarda sempozyumlardaki konular belirleniyor; çevre ve sağlık, çevre ve felsefe, ulaşım politikaları, kentsel dönüşüm ve mülksüzleştirme gibi. Bunlara öğrenci yaklaşımlarını sunuyoruz. Türkiye’den çok fazla üniversite katılıyor. ÇSÖY genellikle toplumcu ve bütüncül bir yaklaşıma SÖYLEŞI sahip. Sponsor alınmıyor, tamamen öğrenci özkaynaklarına bağlı. İlkesel olarak sponsor kabul edilmiyor. Doğan Kemal Cenan: Çevre bilinci aşılamak adına faydalı olduğu için ve doğal kaynakların da bir yere kadar korunması gerektiği için, yine semptomal sayabileceğimiz şeylere de yöneldiğimiz oluyor. AŞTİ’deki Ekim şenliğine senelerdir katılırız. Bunun yanı sıra başka şekillerde de ağaç dikmeye giriştiğimiz olmuştur. Bunun haricinde de, enerji üretim biçimlerinden olsun, suyun metalaştırılması üzerinden olsun, yaklaşımımız daha ziyade fikir kulübü olarak olur. Bunun dışında yerel anlamdaki direnişlere katkı sağlıyoruz. Gerze’de bir termik santral direnişi sürecine biz de topluluk olarak destek verdik. Geçtiğimiz haftalarda Hevsel’de bir ağaç kıyımı gerçekleşti. 8 bin kadar ağaca kıyıldı. Aynı zamanda orası da bölgenin coğrafyanın, ekolojisinin önemli bir parçasıydı. ODTÜ’de bir süreç örülmesine öncü olarak destek olduk. Biz Bencil Canlılarız ODTÜ Biyoloji ve Genetik Topluluğu, Evrim Ağacı, Evrim Konferansı gibi ilgi çeken etkinliklerinin yanı sıra, Yalıncak Balı gibi sıradışı projelerde de yer alıyor. Topluluk üyeleri ile ekoloji-evrim ilişkisi yönlendirmesi üzerine konuştuk... Bize biraz Biyoloji ve Genetik Topluluğu’ndan bahseder misiniz? Çisel Kemahlı (Biyoloji): Biyoloji ve Genetik Topluluğu, 2005 yılında Biyoloji Topluluğu ve Genetik Topluluğu’nun birleşmeleriyle kuruldu. O yıldan bu yana sürekli etkinlik düzenliyoruz. En çok bilinen etkinliğimiz Ulusal Evrim Konferansı. Bu sene, konferansı kaybettiğimiz hocamızın adına, Aykut Kence Evrim Konferansı olarak düzenledik. Geçen sene de ekoloji grubumuzu kurduk. Alt gruplarımız var toplulukta. Onun bünyesinde geçen Mart ayında da bir etkinlik düzenledik, 5. Ulusal Çevre ve Ekoloji Öğrenci Kongresi. Ayrıca ODTÜ’de hocalarımızla yürüttüğümüz farklı projelerimiz var. Batuhan Teryapan, (Moleküler Biyoloji, Genetik): Biyogen’in çalışma prensibi 2011 yılından itibaren alt gruplara ayrılarak işleri yürütme şeklinde gelişmeye başladı. Bunun öncüsü Evrim Ağacı. Biyolojinin ilgilendiği alan canlılar. Canlılar bir evrim sonucunda bu noktaya geldi ve evrim hâlâ devam ediyor. Ekoloji de canlıların çevreyle ve birbirleriyle olan etkileşimi incelediği için evrimi yönlendiren süreçleri inceliyor. Ekolojiyi kesinlikle biyolojiden ayrı tutamıyoruz; çünkü çevresel faktörler canlıyı etkiliyor, canlılar birbirlerini etkiliyor bundan dolayı evrim ve ekoloji çok önemli bir alt dal. Peki ya diğer projeleriniz? Batuhan Teryapan: Örneğin Yalıncak balı. Aykut Hoca popülasyon genetiği ve ekoloji çalışıyordu. Bunun için arıyı model organizma olarak kullandı. Bu çalışmayı yapabilmesi için okul Aykut Hoca’ya kovan alanı ve arılık sağladı. Aslında Yalıncak balı buradaki popülasyon genetiği çalışmasının bir yan ürünü, bilimin topluma yansıması da diyebiliriz. Arılar temel dölleyicilerden biri. Bitkilerin tozlaşmasını sağlıyor. Eğer arılar olmasa arılar sayesinde çoğalan bitkiler çoğalmayacak. Bitki demek ekosistemin temel basamaklarından biri demek ve bu basamak ortadan kalktığı zaman bütün canlılar gibi temel kitledeki değişimden dolayı insanlar da etkilenecek. Arıların yok olması da ekosistemin çöküşü demek. SAYI 52 İnsanın doğayla olan ilişkisi epey hasarlı gibi? Çisel Kemahlı: Biraz bencil canlılarız diyebiliriz aslında. Sadece kendi hayatımızı sürdürmemizi göz önüne alarak ona göre hareket ediyoruz. Aslında farkında değiliz ama dünyada birçok canlı var ve biz dünyanın küçücük bir parçasıyız. Bütünleştirici bir şekilde hayata devam etmemiz gerektiğini anlamamız gerekiyor. Yaşadığımız çevresel sorunlardan ötürü bunun biraz olsun farkına vardığımızı düşünüyorum. Dünyada da çevreyle, ekolojiyle ilgili korumaya yönelik çalışmaların bu açıdan arttığını görebiliyoruz. Biyoloji ve Genetik Topluluğu’ndan Çisel Kemahlı ve Batuhar Teryapan’la hem topluluk projelerini hem de ekolojik sorunları konuştuk. 65 ODTÜLÜ erdemli kampusu Adana’da ODTÜ Günleri! Deniz Bilimleri Enstitüsü, 22 Şubat Cumartesi günü Çukurova Kültür Merkezi’nde düzenlenen ODTÜ Günleri’ne katıldı ve Adana’da denizlere merak duyan liselileri, ODTÜ’nün aktif deniz bilimleri araştırmaları altyapısı ve gelecekte deniz bilimleri araştırmalarına dahil olmak için seçebilecekleri lisans programları konusunda bilgilendirdi. ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü, aday öğrencilerle buluştu. ODTÜ DBE, yalnızca liseliler için değil, lisansüstü öğrenciler için de önemli bir merkez. Deniz fiziği, kimyası, biyolojisi ve jeolojisinin birbirleri ile ilişki içerisinde araştırıldığı ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü’nün lisansüstü öğrenci profili de çeşitli disiplinlerden oluşuyor. Matematik, istatistik, fizik, kimya, biyoloji, jeoloji gibi temel bölümlerin yanı sıra çeşitli mühendislik dalları da deniz bilimleri çalışmalarında yer alabiliyor. Denizimi Tanıyorum ve Koruyorum! Yürütücülüğünü Dr. Yeşim Ak Örek’in yaptığı proje kapsamında 800 ilköğretim öğrencisine eğitim verilecek 66 ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü, 40 yıllık bilgi ve tecrübesini gelecek nesillere aktararak denizlerin tanınmasına ve deniz koruma bilincinin artırılmasına katkı sağlamaya devam ediyor. 2012 ve 2013 yıllarında TÜBİTAK 4004 Bilim ve Toplum Projeleri kapsamında desteklenen Denizimi Tanıyorum ve Koruyorum I ve II projeleri yerel ve ulusal çapta büyük ilgi görmüş ve ülkemizde bu tür eğitimlerin önemini ve gerekliliğini ortaya koymuştu. Geliştirilen programıyla bilimi öğrencilere eğlenceli bir şekilde aktarmayı ve bilimsel bakış açısını oluşturmayı amaçlayan projenin üçüncüsü, bu yıl da TÜBİTAK tarafından desteklenmeye uygun bulundu. Bu yılki proje ile ulusal boyut kazanacak olan deniz bilimleri eğitimi Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü, İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü ve Mersin İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nün de iştirakleri ile Türkiye’yi çevreleyen her deniz bölgesinde gerçekleşecek. HABER Yürütücülüğünü Dr. Yeşim Ak Örek’in yaptığı proje kapsamında 800 ilköğretim öğrencisine verilecek eğitimle, onların doğaya ve canlılar arasındaki ilişkilere bakış açısı geliştirilecek ve proje donanımlı çevre gönüllüleri yetiştirmeye katkı sağlayacak. ODTÜ Erdemli’den Nefes Aldıran Etkinlik! ODTÜ’nün Erdemli’deki Deniz Bilimleri Enstitüsü’nde her yıl Orman Haftası’nda geleneksel hale gelen “Ağaç Dikme Etkinliği” bu yıl da Erdemli Orman İşletme Müdürlüğü’nün katkılarıyla 19 Mart 2014 tarihinde gerçekleşti. Bu kapsamda deniz tarafındaki enstitü arazisine 20 ıhlamur, 20 defne, 50 mavi selvi ve 550 fıstık çamı olmak üzere toplam 640 adet ağaç dikildi. Düzenlenen ağaç dikme etkinliği Erdemli Orman İşletme Müdürlüğü personeli ve ODTÜ-DBE personel ve öğrencilerinin ortak katılımı ile gerçekleşti ve Erdemli kampusunun daha da yeşil hale getirilmesi yolunda önemli bir adım daha atıldı. Ağaçlandırma çalışmalarına önem veren ODTÜ-DBE kampusu’na geçen yıl da ODTÜAnkara Ağaçlandırma Müdürlüğünce 2.925 adet kızılçam, 2.000 adet toros sediri ve 200 adet servi ağacı dikilmişti. “Ağaç Dikme Etkinliği” kapsamında toplam 640 adet ağaç dikildi. SAYI 52 67 ODTÜLÜ erdemli kampusu Bilim Dünyası “SIR”ünü Kaybetti... Uzun yıllar ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü’ne katkı veren, bilim dünyasının zarif “sir”ü Alec Gaines’in vefatının ardından, söz Deniz Bilimleri Enstitüsü’nden arkadaşları ve öğrencilerinde... etmiş, bu dönemde de Türkiye’deki öğrenci ve araştırmacılara destek vermeyi sürdürmüştür. Kendisi ile tanışma ve çalışma fırsatı bulan herkes, Alec Gaines’in iş ahlakı ve bilimsel disiplinin yanı sıra, -Britanya, Uzakdoğu ya da Türkiye, neresi olursa olsun- yaşadığı topluma ve insanlığa olan derin sevgisinden ve gösterdiği sorumluluk bilincinden etkilenmiştir. Sir Alec, Prof. Dr. Ümit Ünlüata ve eşi Jill ile 68 Dr. Alexander Frederik Gaines, Türkiye’deki bilim çevresine katkı vermeye Hacettepe Üniversitesi Kimya Bölümü’nde başlamış, Türkiye’yi “kömür kimyası” ile tanıştırmıştır. Daha sonra, Çukurova Üniversitesi Kimya Bölümü’nün kuruluşunda görev almıştır. Bu dönemde ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü (DBE) ile ortak çalışmalara başlamış, Enstitü’nün “petrol ve petrol türevi deniz kirliliği” konusunda uzmanlaşmasını sağlamıştır. Yine aynı dönemde, çalışılması çok zor bir konu olan “deniz ortamındaki hümik maddenin tanımlanması ve deniz kimyasındaki rolü” üzerinde yaptığı çalışmalar ile Türkiye’deki deniz kimyasının gelişmesine çok önemli katkılarda bulunmuştur. Seksenli yılların başında ülkesine (Birmingham Üniversitesi’ne) gitmiş ve orada teknolojiye katkı sağlayan araştırmaların yürütüldüğü kömür laboratuvarını kurmuştur. 1986 yılında tekrar ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü’ne dönerek, 1998 yılında emekli oluncaya kadar, hem bilimselliği hem de kişiliğiyle çok değerli katkılarda bulunmuştur. DBE’de Kimya Bölümü’nün ders ve araştırma kapasitesini geliştirmiş, yayın kalitesinin gelişmesinde de büyük rol oynamıştır. Bu sürede TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi (MAM) ile DBE arasında işbirliğini de kuvvetlendirmiş ve MAM’a gönüllü danışmanlık hizmeti vermiştir. 1998 yılında ülkesine döndükten sonra da bilimsel araştırmalara Glasgow Üniversitesi’nde devam Son dönemlerinde bile, ilerleyen yaşına rağmen, daha barış dolu bir dünya için, nükleer silahların azaltılması konusunda sivil toplum kuruluşlarına liderlik etmesi, bu sevgi ve sorumluluk bilincinin bir sonucudur. Bedeninin kadavra olarak kullanılmasını vasiyet ederek, tüm yaşamını adadığı bilime, vefatından sonra bile hizmet etmeye devam etmiştir. Hem mücadeleci ve enerjik hem de sosyal, düşünceli ve son derece nazik kişiliği ile hep imrenilen, örnek alınan bir bilim adamı olmuştur. Alec Gaines, tükenmek bilmez yaşam enerjisi ile ölümün kondurulamadığı insanlardandı. Varlığı öğrencilerinin, genç bilim insanlarının yaşantısını ve hayata bakışını değiştirdi, geliştirdi. Yaşamı boyunca seçtiği zor yollarda büyük bir kararlılıkla ilerledi. Yapmak istediklerini gerçekleştirmesi için çok büyük bir desteği vardı. Onun kadar insancıl, nazik, sevecen olan eşi Jill Gaines, belki de hayattaki en büyük şansıydı. Bilim dünyasının “Sir”ü, dostumuz, DBE yerleşkesinde büyüyen çocukların “Alec Amca”sı… İdealist, romantik, sevimli, güçlü, huysuz ve vefakar hocamız… Çok iyi bir bilim adamı, müthiş bir arkadaştınız. Farklıydınız. Sizi tanıdığımız için çok şanslıyız. 5 Mart 2013 tarihinde sizi sonsuzluğa uğurladıktan sonra bile, öğretmeye devam ediyorsunuz. Sevgi, saygı ve minnetle... BILIM DÜNYASI “SIR”ÜNÜ KAYBETTI... ODTÜLÜ kuzey kıbrıs kampusu SEES bu bölgede tek, özel bir program Kıbrıs’ta Benzersiz Bir Program Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kuzey Kıbrıs Kampusu’nda 2010 yılında ilk öğrencilerini kabul eden “Sürdürülebilir Çevre ve Enerji Sistemleri” (Sustainable Environment and Energy Systems – SEES) Yüksek Lisans Programı yeni öğrencilerini almaya hazırlanıyor. “Kıbrıs Adası İyi Bir Laboratuvar” K ıbrıs’ta tek olan “Sürdürülebilir Çevre ve Enerji Sistemleri” (Sustainable Environment and Energy Systems – SEES) Programı’nın benzeri dünyada henüz az sayıda bulunuyor. Program koordinatörü Yrd. Doç Dr. Ali Muhtaroğlu ile program üzerine konuştuk. ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampusu’nun bu yüksek lisans programına yönelmesinin nedenleri neler? Neden Kuzey Kıbrıs? Tüm dünyada ön plana çıkmış olan küresel ısınma ve dünyamızın sürdürülebilirliği ile ilgili problemlerin gün geçtikçe öneminin hızla artış göstermesinden ötürü bizler de bu alanda çalışma 70 yapmamız gerekliliği üzerinde karar kıldık. Ayrıca bölgede bu tür çalışmalar için özellikle bir ihtiyaç olduğunu düşündük. Burada bir araya gelen öğretim üyesi grubunun bu konuya büyük önem vermesi de yüksek lisans programının kurulmasında önemli bir etken. Dünyanın birçok yerinde olduğu kadar, Kıbrıs Adası’nın da çevre konularında, sürdürülebilir konularda çalışmalara ihtiyacı var. Su kaynakları, enerji kaynakları ve çevre konularında, çalışmalara, araştırmalara, eğitime ihtiyaç var. Araştırma açısından, Kıbrıs’ın bölge olarak küçük olmasına rağmen tüm bu konularda iyi bir laboratuvar ortamı sağladığını düşünüyoruz. Şu ana kadar değişik ülkelerden aramıza katılan KIBRIS’TA BENZERSIZ BIR PROGRAM öğrencilerimiz bu çok özel konumdaki güzel kampusumuzun sosyal-kültürel olarak zengin ve sakin, akademik olarak yoğun ortamını çok çabuk benimsiyorlar. Programı tercih eden öğrenci profili genel olarak nasıl? Uluslararası ve çok disiplinli öğrenci profiline sahibiz. Küresel sorunlarla uğraştığımız için öğrencilerimiz de doğal olarak sadece Kıbrıslı öğrenciler değil. Kayıtlı öğrencilerimizin büyük çoğunluğu Ortadoğu ve Asya’dan olup, batıda Latin Amerika ülkelerinden doğuda Sri Lanka’ya çok geniş tabanlı bir kitleden başvurular oluyor. Türkiye’deki üniversitelerde özellikle mühendislik programlarından lisans derecesi alıp çevre, enerji ve su kaynakları konularına yakınlık hisseden öğrenciler de başvuruyor. Genel olarak motivasyonu yüksek öğrencilerden bahsediyoruz. O derece ki sürdürülebilirlik konularında daha bilinçli ve eğitimli olmak adına öğrencilerimizin %10’u kampusumuza ikinci bir yüksek lisans derecesi için geliyorlar. “Bölgede Tek” SEES bu bölgede tek, özel bir program, ancak yüzyılımızın ana gündemini sürdürülebilirlik oluşturduğu için bu tür programlar hızla yaygınlaşıyor. Amerika’da bu işin öncülüğünü Berkeley, MIT gibi akademik anlamda başarılı olan çok iyi üniversiteler yaptı. Biz de bu konuda yeterli birikimimiz, yeterli araştırma isteğimiz, bu konulara çözüm getirme ve eğitim verme kapasitemiz olduğunu düşündüğümüz için bu programı açmaya karar verdik. 21. yüzyılın en önemli sorunlarına kalıcı çözümlerin ancak interdisipliner (disiplinlerarası) yaklaşımlarla getirilebileceğine inanıyoruz. Su kaynakları, enerji ve çevre; bu üç konuyla ilgili sorunların çözümünde çevre, inşaat, elektrik, makina gibi mühendislik alanları ve ekonomi, işletme, siyasal bilim gibi sosyal bilimlerden oluşan birçok disiplinin senteziyle oluşan yöntemler ön plana çıkıyor. Eğitimini verdiğimiz uzmanlık türleri ve kabiliyetler, öğrencilerimizin her şeyden önce bu “interdisipliner” olarak tanımladığımız yaklaşımı benimsemesini gerektiriyor. Bu yönden kampusumuzda iyi bir ortam olduğunu düşünüyoruz. 19. ve 20. yüzyılda disiplinlerin gelişim sürecinin bir sonucu olarak büyük üniversitelerde, hatta küçük üniversitelerde bile departmanlaşma var. Her bölüm kendi ortamında, zihinsel ve fiziksel olarak ayrılarak yani sınırlar yaratarak, birbirlerini görmeden yıllarca farklı çalışmalar yapıyorlar. Benzer problemler söz konusu olduğunda bile, bilim adamları birbirlerini görmeden ve etkileşimde bulunmadan çalışabiliyor. ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampusu’nda en avantajlı yanlarımızdan biri, “21. yüzyılın en önemli sorunlarına kalıcı çözümlerin ancak disiplinlerarası yaklaşımlarla getirilebileceğine inanıyoruz.” Sürdürülebilir Çevre ve Enerji Sistemleri Yüksek Lisans Programı disiplinlerarası olma özelliği ile de dikkat çekici. Nedir disiplinlerarası? Daha önce bahsettiğim gibi inceleme alanımız, sürdürülebilir çevre, sürdürülebilir enerji kaynakları ve sürdürülebilir su kaynakları. SAYI 52 71 ODTÜLÜ kuzey kıbrıs kampusu farklı disiplinlerin aynı binalarda bir araya gelebilmesi, her gün birbirimizi görmemiz. Çalışmalarımızdan haberdar oluyoruz, etkileşim doğal oluyor. Küçük bir kampus olmamız, dinamik olmamızı da beraberinde getirerek bu konuda yardımcı oluyor. “ODTÜ Çevre Mühendisliği Katkıları” Merkez kampusa göre küçük bir kampusta olmamız doğal olarak bazı eksiklikleri de beraberinde getiriyor. Eksik olduğumuz alanlarda merkez Ankara’dan destek alıyoruz. Örneğin kampusumuzda Çevre Mühendisliği lisans programı olmaması önemli bir eksikliğimiz. Ancak ODTÜ (Ankara) Çevre Mühendisliği Bölümü bu konuda bize büyük destek veriyor. İlgili alanlardaki derslerimizi oradan gelen hocalarımız açıyorlar. Eğitim seminerlerine ve farklı projelerimize katkıda bulunuyorlar. ODTÜ Çevre Mühendisliği için kardeş programımız diyebiliriz. “Araştırmalar ve SEES Paydaş Ağı” Araştırma alanlarınız nelerdir? Bünyemizde yapılan araştırmalar ve ilgi alanları alternatif enerji kaynakları, yönetim ve uygulamaları, enerji mikro ve makro sistemleri, atık yönetimi, iklim değişikliği, su döngüsü, yapısal ve işlemsel alanlarda akıllı kablosuz ağ uygulamaları, yeni malzemeler ve sürdürülebilir üretim olarak sıralanabilir. Mezunlarınız ne yapıyorlar? Yeni bir program olduğumuz için henüz az mezunumuz bulunmakla birlikte, başarıları dikkat çekiyor. Burada kazandıkları araştırma ve sorgulama kabiliyetleriyle büyük çoğunluğu akademik kariyer yolunu seçmiş durumda. Amerika, Avrupa ve Asya’nın seçkin üniversitelerinde ve ODTÜ Ana Kampus’ta doktora yapan mezunlarımız bulunuyor. Şu anki resim, varsayım ve beklentilerimizi onaylar nitelikte: Disipliner veya disiplinlerarası doktora programları, disiplinlerarası eğitim ve araştırma temeli olan öğrencilerimize rağbet ediyor. Başarılı 72 “Henüz az mezunumuz bulunmakla birlikte başarıları dikkat çekiyor.” öğrencilerimizin mezun olana kadar birkaç uluslararası konferansta bildiri sunum tecrübesi kazanmış ve çoğu zaman iyi bir dergide yayın yapmış olmaları, tercih edilmelerini sağlıyor. İşbirlikleriniz, sosyal sorumluluk projeleriniz bulunuyor mu? İşbirliği ağlarımızı genişletiyoruz. Programımızın özellikle Avrupa’daki üniversiteler ve sürdürülebilirlik eğitimi veren programlar tarafından tanınırlığı her geçen gün artıyor. Daha önce bahsettiğim gibi içinde bulunduğumuz coğrafyanın ve dünyamızın ihtiyaçlarına, kuruluşumuzdan beri duyarlıyız. SEES Bahar Seminerler dizimiz 14 haftalık yoğun bir programda, hem yerel hem uluslararası uzman konuşmacılarla öğrencilerimiz ve konusuna göre bazen devlet yetkilileri ve sivil toplum örgütlerini bir araya getiriyor. Bölge için önemli bir pilot sayılabilecek ODTÜ KKK Yeşil Kampus İnisiyatifi’ni üniversitemiz lisans ve lisansüstü öğrenciler, akademik ve idari kadrolarla elele yürütüyoruz. Sonuç odaklılık prensibi taşıyoruz. Şu an kampus olarak 2017 Yeşil Kampus hedeflerimize odaklanmış durumdayız. Kazançlarımızı yerel yönetimlerle paylaşıyoruz. Bir de bu yıl hem üniversiteliler hem de liseliler arasında üçüncüsünü düzenlediğimiz Uluslararası Yeşil Beyin (greenbrain.ncc.metu. edu.tr) yarışmamız var. Bu yarışmayla geçen yıl 20 farklı ülkede 500’ü aşkın “yeşil beyinli” gencimize ulaştık. Yarışma jürimize hem kampusumuzdan, hem Ankara kampusumuzdan, hem de diğer üniversitelerimizden onlarca uzman katkı koydu. Bugüne kadar imza attığımız daha birçok proje saymak mümkün. Katılımcılığı teşvik ediyoruz. KIBRIS’TA BENZERSIZ BIR PROGRAM C M Y CM MY CY CMY K SAYI 52 NISAN-MAYIS-HAZIRAN 2014 SAYI 52 NISAN-MAYIS-HAZIRAN 2014 Promete’den sonrası İnsanlığın doğayla imtihanı Ateşi kontrol eden insanın sonunda hükümranı olduğu doğayla ortak geleceği... ODTÜ’DEN HABERLER... TÜRKIYE’NIN EN İYI UYGULAMA ÖRNEĞI ODTÜ’DEN... ODTÜ SÜRDÜRÜLEBILIR ENERJI KOMISYONU’YLA ENERJI ÜZERINE... ISSN: 1309 - 2626 ODTÜLÜ ODTÜLÜ
