vahit gökta 2.indd

Transkript

vahit gökta 2.indd

ÜSKÜDARLI
MUHAMMED NASÛHÎ
VE TASAVVUFİ GÖRÜŞLERİ
VAHİT GÖKTAŞ
YAYINEVİ
YAYINEVİ
© TN İletişim
Araştırma İnceleme 23
Vahit Göktaş
Üsküdarlı Muhammed Nasûhî ve Tasavvufi Görüşleri
Düzelti: TN İletişim
Grafik Tasarım: Tavoos
Uygulama: Tavoos
Baskı: Ankamat Mat.
ISBN 978-605-5932-43-5
1. Baskı: Nisan 2010
YAYINEVİ
Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/4 Çankaya / Ankara
Tel: (0312) 439 01 69 Faks: (0312) 439 01 68
ilâhiyâ[email protected]
ÜSKÜDARLI
MUHAMMED NASÛHÎ
VE TASAVVUFİ GÖRÜŞLERİ
VAHİT GÖKTAŞ
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ....................................................................................................... 9
GİRİŞ ........................................................................................................ 13
NASÛHÎ EFENDİ’NİN YAŞADIĞI ORTAMA GENEL BİR BAKIŞ 13
1. Kaynakların Tanıtımı ....................................................................... 13
1.1. Kendi Eserleri ............................................................................. 13
1.2. Menkabevi Kaynaklar ............................................................... 14
1.3. Tabakat ve Teracim Kitapları ................................................... 15
1.4. Günümüzde Yapılan Çalışmalar ............................................. 17
1.5. Diğer Çalışmalar ........................................................................ 18
2. Nasûhî Efendi’nin Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış ............... 19
2.1. Siyasi Durum .............................................................................. 19
2.2. Sosyal ve İlmî Durum ................................................................ 21
2.3. Tasavvufî Durum-Halvetîye-Karabaşiye-Nasûhîyye .......... 22
BİRİNCİ BÖLÜM
ÜSKÜDARLI NASÛHÎ EFENDİ’NİN HAYATI VE ESERLERİ ................... 25
HAYATI ................................................................................................... 25
1.1. Adı ve Lakabı .............................................................................. 25
1.2. Doğumu ....................................................................................... 26
1.3. Ailesi ve Nesebi .......................................................................... 26
1.4. Çocukluğu ve Eğitimi ............................................................... 27
1.5. Vefatı ............................................................................................ 28
1. TASAVVUFİ ŞAHSİYETİ ................................................................ 28
1.1. İntisabı ve Hilafeti ...................................................................... 28
1.2. Nasûhî Dergâhı .......................................................................... 30
1.3. Şeyhi Karabâş-ı Velî ................................................................... 32
1.4. Karabâş-ı Velî’nin Halifelerinden Bazıları ............................. 33
1.5. Nasûhî Efendi’nin Silsilesi ....................................................... 34
1.6. Yetiştirdikleri ve Halifeleri ....................................................... 36
1.7. Nasûhî Tekkesi Postnişinleri .................................................... 39
Nasûhî Efendi’nin Şahsiyeti ve Edebî Kişiliği .............................. 40
2. NASÛHÎ EFENDİ’NİN ESERLERİ ............................................... 40
2.1. Mevcut Eserleri ........................................................................... 40
2.1.1. er-Risâletu’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîkati’l-Muhammediyye ....... 40
2.1.2. er- Risâletü’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîki’l-Ahmediyye (Risâle-i
Fahriyye) ....................................................................................... 41
2.1.3. Divânçe-i İlâhiyât ................................................................ 42
2.1.4. Mürâselât (Mektûbât) ......................................................... 42
2.1.5. Şerh-i Kasîde-i Niyâzî (Câmiü’l-Esrâr ve’l-Fezâil) ............. 46
2.1.6. Kastamonu Seyahatnamesi/Tahrîrât-ı Kudsiyye ................. 46
2.2. Kaynaklarda Zikredildiği Hâlde Mevcut Olmayan ya da
Ulaşamadığımız Eserleri .................................................................. 46
3.2.1 Tefsîr-i Şerîf .......................................................................... 46
3.2.2. Risâle-i Velediyye ................................................................ 47
3.2.3.Mecmûatü’l-Ehâdîs .............................................................. 47
3.2.4. Risâle-i Şu’abü’l-Îmân ......................................................... 47
3.2.5. Risâle-i Vâkıât ..................................................................... 47
İKİNCİ BÖLÜM
NASÛHÎ EFENDİ’NİN TASAVVUFİ GÖRÜŞLERİ .................................... 49
Nasûhî Efendi’ye Göre Tasavvuf ....................................................... 49
1. TARİKAT ADAP VE ERKÂNI VE TARİKATA GİRMENİN
ŞARTLARI ............................................................................................. 49
1.1. Tevbe ............................................................................................ 50
1.2. Gusül ............................................................................................ 51
1.3. Doğruluk, sebat ve istikamet ................................................... 52
1.4. Tecrid ............................................................................................ 54
2. Nasûhî Efendi’nin Tarikat AdAb ve Erkânı ................................. 56
2.1. Zikir .............................................................................................. 57
2.2. Halvet-Uzlet ................................................................................ 62
2.2.1. Halvetîn Çeşitleri ve Neticeleri ........................................... 63
2.2.2. Halvetîn Şartları ve Adabı .................................................. 65
2.3. Sükût-Az Konuşma ................................................................... 65
2.4. Oruç/Az Yemek .......................................................................... 66
2.5. Uykuyu Terk/Az uyumak ........................................................ 67
3. Takva ve Vera ..................................................................................... 68
4. Nübüvvet Velayet ............................................................................. 70
5. İlham ................................................................................................... 76
6. Vuslat .................................................................................................. 78
Vuslatın Vazgeçilmez İki Şartı ......................................................... 79
6.1. Seherlerde uyanık olmak. ......................................................... 79
6.2. Cömertlik ..................................................................................... 80
7. Salik/Süluk Mertebeleri ................................................................... 80
7.1. Şeriat ............................................................................................. 82
7.2. Tarikat .......................................................................................... 84
7.3. Hakikat-İlim-Marifet ................................................................. 85
7.3.1. Arif ...................................................................................... 88
Marifet Meyveleri veya Diğer Bazı Kavramlar ........................ 89
8. Tecelli .................................................................................................. 90
9. Fenâ-Bekâ ........................................................................................... 91
10. Telvin ................................................................................................. 93
11. Tevekkül, Yakin, Şükür .................................................................. 94
Tevekkül ............................................................................................ 94
Yakîn ................................................................................................. 95
Şükür ................................................................................................ 96
12. Müşâhede-Murâkabe ..................................................................... 97
13. Mürşid-Mürid: Tarikatın İki Asli Şahsiyeti ................................ 98
13.1. Mürşidin Vasıfları .................................................................... 99
13.2. Mürşid-i Kâmile İntisabın Gerekliliği ................................ 102
13.3. Mürid ....................................................................................... 104
13.4. Müridin Vasıfları .................................................................... 105
13.5. Müridin Şeyhi ile Adabı ........................................................ 108
13.6. Müridin İhvan ile Adabı ....................................................... 111
14. Ulûhiyyet-Rubûbiyyet ................................................................. 111
14.1. Tevhid ...................................................................................... 111
14.1.1. Tevhîd-i Ef’âl ................................................................... 113
14.1.2. Tevhîd-i Sıfât ................................................................... 113
14.1.3. Tevhîd-i Zât ..................................................................... 114
14.1.3.1. Zatın Hakikati .......................................................... 114
15. Vücud ve varlık nazariyesi .......................................................... 116
15.1. Vahdet, Kesret ......................................................................... 116
15.2. Cem-Fark ................................................................................. 118
AHLAKÎ VE PSİKOLOJİK KONULAR .......................................... 119
16. Teslimiyet ....................................................................................... 119
17. Edep-Hayâ ..................................................................................... 119
18. Mekârim-i Ahlak ve Sünnet ........................................................ 121
Sünnet ............................................................................................. 122
19. İhlas ................................................................................................. 124
20. Aşk ve Muhabbet .......................................................................... 124
21. İlim .................................................................................................. 128
22. Kalp ................................................................................................. 131
23. Gönül .............................................................................................. 133
24. Akıl .................................................................................................. 135
25. Rüya ................................................................................................ 136
26. Nefs ................................................................................................. 141
26.1. Nefs ve Mertebeleri-Ruh ....................................................... 143
26.1.1. Emmare ........................................................................... 144
Gaflet ........................................................................................... 145
26.1.2. Levvame ........................................................................... 146
26.1.3. Mülheme ......................................................................... 146
26.1.4. Mutmainne ..................................................................... 147
26.2. Ruh ........................................................................................... 149
26.3. Sır .............................................................................................. 149
27. Amel-İbadet-Dua .......................................................................... 150
Dualarından Bazıları ...................................................................... 151
28. Vaaz ve Adadı/ Emr-i bi’l-ma’ruf ve’n-nehy-i ani’l-münker .. 152
29. Bela-Rıza ......................................................................................... 156
30. Fakr .................................................................................................. 158
31. Dünya ............................................................................................. 160
32. Ahiret .............................................................................................. 161
33. Hırka ............................................................................................... 164
SONUÇ ................................................................................................... 167
BİBLİYOGRAFYA .................................................................................... 173
ÖNSÖZ
İslam düşünce tarihi ve kültürünün önemli yapıtaşlarından
biri olan tasavvuf, doğuşundan beri her dönemde etkili olmuş
ve bulunduğu coğrafyaya yön vermiştir. Kültürün oluşmasını sağlayan en önemli unsur ise ona yön veren şahsiyetlerdir.
Bu bakımdan tasavvuf tarihi içerisinde, bağlı bulunduğu kültürün ve medeniyetin oluşum ve gelişim sürecine katkıda bulunan pek çok şahsiyet yetişmiştir.
Bu şahsiyetlerden biri de hiç şüphesiz Halvetî Şâbânî ekolde yetişen Nasûhî Efendi’dir. Nasûhî Efendi 17. yüzyılın ikinci
yarısı ve 18. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış ömrünün büyük
bir kısmını Üsküdar’da geçirmiş, Osmanlı döneminin önemli
mutasavvıflarındandır. O, Şâbâniyye ekolünün ikinci piri sayılan Karabâş-ı Velî’nin yolunu devam ettirme şerefine nail olmuş, döneminde halktan ve devlet ricalinden pek çok kişiyi
sohbetleriyle irşat ettiği gibi kendisinden sonra da yolunu devam ettirecek pek çok halife yetiştirmiş etkili bir şahsiyettir.
Nasûhî Efendi medrese ilimlerini de ikmal etmiş, Arapça Farsça ve Türkçeyi ustalıkla kullanabilen bir ilim adamıdır.
Özellikle tasavvufa dair yazdığı eserler bakımından velut
bir müellif olan Nasûhî Efendi’nin hayatı ve eserleriyle alaka-
10
ÜSKÜDARLI MUHAMMED NASÛHÎ VE TASAVVUFİ GÖRÜŞLERİ
lı bazı çalışmalar yapılmış olmasına rağmen tasavvufî yönüyle alakalı günümüze kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Hassaten Kemal Edip Kürkçüoğlu tarafından hazırlanan
Şeyh Muhammed Nasûhî adlı çalışma ve Mustafa Tatcı’nın yaptığı Üsküdarlı Muhammed Nasûhî ve Divanı adlı çalışma ve yine Mustafa Tatcı ve Musa Yıldız tarafından Hz. Peygamber Yolunda Tasavvuf Eğitimi başlığı altında çevrilen ve yayınlanan
er-Risâletu’r-rüşdiyye fî’t-tarîkati’l-Ahmediyye, (Risâle-i Fahriyye)
adlı çalışmalar mutasavvıfımızın hayatı hakkında –yeterince–
detaylı bilgi vermektedir. Biz de üç bölüm ve bir sonuçtan müteşekkil yaptığımız bu çalışmada Nasûhî Efendi’nin hayatıyla ilgili konularda –bu iki müellifin yazdıklarından istifade etmekle beraber– Nasûhî Efendi’nin kendi eserlerinden; zamanında ve daha sonraki yüzyıllarda onun hakkında yazılmış
eserlerden de istifade cihetine gittik. Giriş bölümünde, eserin yazımında temel olarak kullandığımız kaynakların tanıtımı yapılmış ve Nasûhî Efendi’nin yaşadığı asırdaki ve yaşamış olduğu coğrafyadaki siyasi, ilmî ve tasavvufî durum kısaca ortaya konulmaya çalışılmıştır. Eserin ikinci bölümünde
Nasûhî Efendi’nin tasavvufî yönü ele alınmıştır. Onun bu yönünü tespit ederken mektuplarından müteşekkil Mürâselât, şiir ve gazellerinin toplandığı Dîvân ve tarikat adab ve usûlüyle
alakalı Risâle-i Fahriyye ve Risâle-i Ahmediyye adlı eserlerini temel almakla birlikte yine bazı çağdaş çalışmalar kullanılmıştır.
Nasûhî Efendi’nin tasavvufî görüşleri ele alınırken Karabâş-ı
Velî, Hasan Ünsî ve Mustafa Kemaleddîn Bekrî’nin bazı eserlerine ve görüşlerine müracaat edilmiş; bunun yanında kendisinden önce yaşamış özellikle ilk dönem sûfîleriyle kıyaslamalar yapılmıştır. Tasavvufî görüşler ele alınırken kavramların
etimolojik kökeniyle alakalı bilgiler de verilmeye çalışılmıştır.
Sonuç bölümünde çalışmadan elde edilen neticeler gösterilmiş, genel bazı değerlendirmeler ve teklifler yapılmıştır.
Çalışmanın amacı Osmanlı tasavvuf düşüncesinin yapı taşlarından biri olan bir şahsiyetin tasavvufî düşüncelerini günü-
ÖNSÖZ
müz insanının idrakine sunmak ve bunun neticesinde kültür
tarihimize katkıda bulunabilmektir.
Başta, akademik çalışmalarımın her aşamasında yardımlarını gördüğüm hocam Ethem Cebecioğlu’na, çalışmalarım sırasında fikir alışverişinde bulunduğum hocam Mustafa Aşkar’a, çalışmaya başlarken görüş alışverişinde bulunduğum ve özellikle kaynak temini hususunda önemli yardımlarını gördüğüm Mustafa Tatcı Bey’e en derin şükranlarımı sunuyorum. Çalışmamı okuyup katkıda bulunan değerli meslektaşlarıma ve çalışmanın bu hâle gelmesine katkı sağlayan
tüm dostlarıma teşekkür ediyorum.
Vahit GÖKTAŞ
11
GİRİŞ
NASÛHÎ EFENDİ’NİN YAŞADIĞI ORTAMA GENEL BİR
BAKIŞ
17-18. yüzyıllarda yaşamış olan Halvetîyye’nin Şâbâniyye
kolunun önemli isimlerinden ve Nasûhîyye kolunun kurucusu olan Üsküdarlı Muhammed Nasûhî’nin hayatı, eserleri ve
tasavvufî düşüncesini inceleyeceğimiz bu çalışmada öncelikle
konunun incelenmesinde kullandığımız temel kaynakları değerlendirmenin uygun olacağını düşünüyoruz.
1. Kaynakların Tanıtımı
Bu çalışmada Üsküdarlı Muhammed Nasûhî’nin kendi
eserleri, hakkında yazılan menâkıbnâmeler ve tabakat kitapları temek kaynak; döneminde yapılan çalışmalar da tali kaynak olarak kullanılmıştır.
1.1. Kendi Eserleri
Nasûhî Efendi’nin hayatı ve tasavvufî düşünceleri hakkında birinci derece önem arz eden kaynaklar hiç şüphesiz kendi eserleridir.
14
er-Risâletu’r-Ruşdiyye fî’t-Tarîkati’l-Muhammediyye: Seyr u
sülûk adabıyla ilgili olan eser, nefs, tecrid ve ruh gibi tasavvufî
konuları ihtiva etmektedir. Nasûhî Efendi’nin tasavvufî görüşlerini tespit ederken bu eserden de büyük oranda faydalanılmıştır. Eser üzerine her hangi bir çalışma yapılmamış ve yayınlanmamıştır.
er-Risâletu’r-Ruşdiyye fî’t-Tarîkati’l-Ahmediyye, (Risâle-i Fahriyye): Eser, Hz. Peygamber Yolunda Tasavvuf Eğitimi başlığı altında
çevrilmiş ve yayımlanmıştır. Eserde mürşidin gerekliliği, tarikat adabı, salikin uyması gereken kurallar, nefs gibi tasavvufî
konular ele alınmıştır. Dolayısıyla çalışmamızda tasavvufî görüşler bölümünü işlerken istifade ettiğimiz eserlerdendir.
Yine Nasûhî Efendi’nin Dîvânçe’si tasavvuf düşüncesini
yansıtan en önemli eserlerdendir. Bunun yanında Mürâselât1
adlı eseri müritlerinin seyr u sülûk anında karşılaştıkları bazı problemlerle ilgili sordukları sorulara cevabi mektuplardan
oluşmakta ve müellifin tasavvufî düşüncelerini ortaya koyarken en çok faydalandığımız eserler arasındadır. Bu eser yayınlanmamıştır.
1.2. Menkabevi Kaynaklar
Sûfîler için yazılan menakıbnameler hiç şüphesiz sûfînin
kendi yazdığı eserlerden sonra, bir sûfînin hayatını araştırırken en önemli kaynaklardan biridir. Nasûhî Efendi’nin hayatı
hakkında bilgi veren menakıbnameler şunlardır:
Senâyîzâde Hasan Efendi, Menâkıb-ı Şeyh Nasûhî-i Üsküdârî
adlı eserinde Nasûhî Efendi’nin menkabelerinden ve hayatından bahsetmektedir.2
1
2
Nasûhî Efendi’nin tasavvufî görüşlerini incelerken Mürâselât isimli eserin kullandığımız nüshası, Nasûhî, Mürâselât, haz. Enderûnî Şeyh İbrâhîm Ağa, Süleymaniye Ktp. Mihrişah Sultan Bölümü nr: 269’da kayıtlı olan nüshadır. Eserin
nüshalarıyla alakalı bilgi Nasûhî Efendi’nin eserleri bölümünde verilecektir.
Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmûd Efendi Bölümü, nu: 4573; İstanbul Üniversitesi, Merkez Ktp. nu: 1334, Menâkıb, bu eser esas alınarak ve buradaki bilgilere bazı ilave ve çıkarmalar yapılarak, Hazîne-i Celîle-i Mâliye katiplerinden
GİRİŞ
İbrahim Has (ö. 1175/1761), şeyhi Hasan Ünsî’nin menkabelerini yazmıştır.3 Bu menkabelerde sık sık Hasan Ünsî’nin
pirdaşı olan Nasûhî Efendi’den de bahsetmiştir.
Nasûhî Efendi’nin torunu Kerameddîn Efendi tarafından
derlenen, Kemal Edip Kürkçüoğlu tarafından Latin harfleriyle hazırlanan Orhan Nasûhîoğlu tarafından bastırılan Şeyh
Muhammed Nasûhî-Şemsü’s-Sabûhî fi-Menâkıb-ı Pîr Nasûhî adlı
eserde Nasûhî Efendi’nin Menâkıb’ı, Dîvânçe-i İlâhiyât’ı ve bazı
mektupları yer almaktadır.4
Bunların yanında Sinâneddîn Yûsuf tarafından yazılan Menâkıb-ı Şerîf ve Tarîkatnâme-i Pîrân ve Meşâyıh-ı Tarîkat-ı
Halvetîyye adlı eser de Halvetîyye tarikatının pirlerinden bahseden önemli bir menakıbnamedir.
1.3. Tabakat ve Teracim Kitapları
Ansiklopedik tarzda tasavvufun şaheserlerinden sayılabilecek Harîrizâde M. Kemâleddîn’in (ö. 1299/1882) Tıbyânu
Vesâili’l-Hakâik fî Beyâni Selâsili’t-Tarâik adlı eseri Nasûhî
Efendi’den ve tarikat silsilesinden bahsetmektedir.5
Hüseyin Vassâf’ın (ö. 1929) Sefîne-i Evliya’sı da Nasûhî Efendi ve kolu hakkında bilgi veren önemli bir kaynaktır.6
3
4
5
6
Mehmed Şükrü Bey tarafından yeniden kaleme alınmıştır. Bkz. Menâkıbnâme-i
Hazret-i Şeyh Muhammed Nasûhî el-Halvetîyyü’l-Üsküdârî, müstensih: Seyyid
Mehmed Şükrü, İstinsah 1291, Ali Emirî Ktp. Şer’iyye Bölümü, nu: 1104; ayr.
bkz. Tatcı, Muhammed Nasûhî, s. 11.
Rifat Okudan, Hasan Ünsî ile ilgili bir çalışma yapmıştır. Hasan Ünsî’nin
hayatı, eserleri ve tasavvuf düşünceleri için bkz. Rıfat Okudan, Hasan Ünsî
ve Tasavvufi Görüşleri, Fakülte Kitabevi, Isparta 2007, Menâkıbnâme’nin yazma
nüshaları için bkz. Aynı eser, s. 2; Bu Menâkıbnâme, Mustafa Tatcı tarafından
yayınlanmıştır. Bkz. İbrahim Hâs, Menâkıbnâme-i Hasan Ünsî, haz. Mustafa
Tatcı, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.
Şeyh Kerâmeddîn Efendi, Şeyh Muhammed Nasûhî-Şemsü’s-Sabûhî fi-Menâkıb-ı
Pîr Nasûhî, haz. Kemal Edip Kürkçüoğlu, İstanbul 1996.
Harîrîzâde M. Kemâleddîn, Tıbyânu vesâili’l-hakâik fî beyâni selâsili’t-tarâik, Süleymaniye yazma eserleri Ktp., İbrahim Efendi Bölümü, nu: 430-432, vr. 180a.
Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, Süleymaniye Ktp. yazma bağışlar, nu: 2308, IV,
31. Eser Ali Yılmaz ve Mehmet Akkuş tarafından Latin harfleriyle yayınlanmıştır. Bkz. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, haz. Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş,
15
16
Sadık Vicdânî’nin Tomar-ı Turuk-ı Aliyye’den Halvetîyye7 adlı eseri Osmanlı’nın son döneminde yazılmış Halvetî tarikatı
hakkında en geniş bilgiler sunan bir eserdir.
Yine Şeyhî Mehmed Efendi’nin Vakâyiu’l-Fudalâ adlı
Şakâik-i Numaniyye zeyli müellifimizden bahseden önemli bir
kaynaktır.8
Nazmi Efendi’nin (ö. 1112/1701) Hediyyetü’l-İrfan9 adlı eseri Halvetîyye tarikatı ve bazı şubeleri hakkında bilgiler vermektedir.
Bu yüzyıla ait bir eser de Hüseyin Ayvansarayî’nin Vefeyât-ı
Hadîkatu’l-Cevâmî adlı eseridir.10
Ahmed Hilmi’nin Ziyaret-i Evliyâ adlı eseri Halvetîyye tarikatı ve Şâbâniyye kolu şeyhlerinin terceme-i hallerinden ve
menkabelerinden bahsetmektedir.11
Yine Müstakimzâde Süleymân Sa’deddîn’in Mecelletü’nNisâb’ı ve Mehmed Süreyya’nın Sicill-i Osmânî’si12 ve Sâlim’in
Tezkire-i Sâlim’i13 bu döneme ait bilgiler veren tabakat
kitaplarındandır.14
Yine Mahmûd Celâleddîn Hulvî’nin (ö. 1064/1654) Lemezât-ı
Hulviyye ez Lemezât-ı Ulviyye15 adlı eseri Halvetîyye ile ilgili tabakat türü eserlerdendir.
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Kitabevi, İstanbul 2006.
Eser, İrfan Gündüz tarafından Latin harfleriyle yayınlanmıştır. Sâdık Vicdânî,
Tomar-ı Turuk-ı Aliyye, Tarîkatler ve Silsileleri, haz. İrfân Gündüz, İstanbul 1995, s. 215
Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyi’u’l-fudalâ, II-III, haz. A. Özcan, İstanbul 1989, s. 432
Eser Osman Türer tarafından Osmanlılarda Tasavvufi Hayat –Halvetîlik Örneği- adıyla yayınlanmıştır. bkz. Osman Türer, Osmanlılarda Tasavvufi Hayat
–Halvetîlik Örneği-, İnsan Yay., İstanbul 2005.
Hüseyin Ayvansarayî, Vefeyât-ı Ayvansarayî, Süleymâniye Ktp. Uşşâki Tekkesi
Bölümü nu: 365, vr. 19a
Hocazâde Ahmed Hilmi, Ziyâret-i Evliyâ, Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul
1332, s. 129.
Mehmed Süreyya: Sicill-i Osmânî, haz. Orhan Hülagu, Mehmet Ekincikli,
Hamdi Savaş, İstanbul 1998, IV, 149
Sâlim, Tezkire-i Sâlim, İstanbul 1315, s. 669
Müstakimzâde Süleymân Sa’deddîn Efendi, Mecelletü’n-Nisâb, Ankara 2000, vr. 423a.
Yine Mahmûd Celâleddîn Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez lemezât-ı ulviyye, Millet
GİRİŞ
İbrahim Hâs, Silsile-i Tarîkat-i Halvetîyye-i Karabâş-ı Velî16 adlı eseri Halvetîyye tarikatının pirleri ve silsileleri hakkında bilgi vermektedir.
1.4. Günümüzde Yapılan Çalışmalar
Mustafa Tatcı, Nasûhî’nin Divançe-i İlâhiyyat’ını tespit edebildiği nüshaların farklılıklarını da göstererek Osmanlıca ve
Latin harfleriyle yayımlamıştır. Eserin baş tarafında Nasûhî
Efendi’nin hayatı ve eserleriyle ilgili geniş bilgiler verilmiştir.17
Mustafa Tatcı ve Musa Yıldız tarafından er-Risâletü’rRüşdiyye fî Tarîkati’l-Ahmediyye adlı Arapça eserin Türkçe tercümesi yayınlanmıştır. Eserin baş kısmında Nasûhî Efendi’nin
hayatı ve eserleriyle ilgili bilgiler verilmiştir.18
Abdulkerim Abdulkadiroğlu’nun yaptığı Halvetîlik’in
Şâbâniye Kolu, Şeyh Şa’bân-ı Velî ve Külliyesi adlı çalışma 1991
yılında Ankara’da basılmıştır. Şâbânilik’e giriş mahiyetinde
olan bu çalışmada İstanbul’daki Şâbâni tekkeleri verilirken
Nasûhî Tekkesine de yer verilmiştir.19
Muhammed İhsan Oğuz’un Hazret-i Şa’ban-ı Velî ve Mustafa Çerkeşî adlı eseri Ömer Halvetî, Yahya Şirvânî, Şa’bân-ı
Velî, Karabâş-ı Velî, Mustafa Çerkeşî’nin hayatlarından kısaca
bahsetmektedir. Bunun yanında Halvetîyye’nin silsilesini ve
Şâbâniyye’nin şubelerini gösteren bir tablo konulmuştur. Bu
tabloda Nasûhî Efendi’ye kadar olan silsile ve Nasûhî Efendiden sonra devam eden Karabaşiyye silsilesi de gösterilmiştir.20
16
17
18
19
20
ktp., Ali Emirî Şer’iyye Bölümü, nu.: 1100.
İbrahim Hâs, Silsile-i Tarikat-i Halvetîyye-i Karabâş-ı Velî, Süleymaniye Ktp.
HM. Paşa Bölümü nr: 2707.
Mustafa Tatcı, Üsküdarlı Muhammed Nasûhî ve Divanı, Kaknüs Yay., İstanbul 2005.
Üsküdarlı Şeyh Muhammed Nasûhî, Hz. Peygamber Yolunda Tasavvuf Eğitimier-Risâletü’r-rüşdiyye fi’-t-tarîkati’l-Ahmediyye, haz. Mustafa Tatcı-Musa Yıldız,
Sahhaflar Kitap Sarayı, İstanbul 2005.
Abdülkerim Abdülkadiroğlu, Halvetîlik’in Şa’bâniyye Kolu Şeyh Şa’bân-ı Velî ve
Külliyesi, Kastamonu Şeyh Şa’bân-ı Velî Derneği Yay., Ankara 1991.
Muhammed İhsan Oğuz, Hazret-i Şa’bân-ı Velî ve Mustafa Çerkeşî, Oğuz yay.,
İstanbul 1993.
17
18
Kerim Kara’nın doktora tezi olarak hazırladığı Karabâş’ı
Velî, Hayatı, Fikirleri, Risaleleri adıyla basılmış olan çalışmada
Nasûhî Efendi’den ayrı bir başlık altında bahsedilmektedir.21
Ramazan Muslu, doktora tezi olarak hazırladığı ve Osmanlı Toplumunda Tasavvuf- XVIII. Yüzyıl, adıyla basılmış olan çalışmada Nasûhî Efendi ve Nasûhîyye kolundan muhtasar bir
şekilde bahsetmiştir.22
Necdet Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Sufiler, Devlet ve Ulema (XVII. yüzyıl), adlı doktora çalışmasında Nasûhî
Efendi ve Nasûhîyye kolundan bahsetmektedir.23
Sahabeden Günümüze Allah Dostları ansiklopedisinde M. Seyhan Tayşi, “Şeyh Ebû’l-A’lâ Muhammed Nasûhî el-Halvetî”
başlıklı bir madde yazmıştır. 24
Rahmi Serin’in İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler
adlı eserinde “Halvetîliğin Karabaşiyye Kolu” başlığı altında
müellifimize de yer verilmiştir.25
1.5. Diğer Çalışmalar
Hüseyin Vassâf, Nasûhî Efendi hakkında Cerîde-i Sûfiyye
adlı dergide bir makale yazmıştır.26
Hans Joachım Kissling’in Şâbâniyye ile ilgili M. Seyhan
Tayşi tarafından “Şa’bân-ı Velî ve Şâbânilik” adıyla çevirdiği makalesi yine bu tarikatla ilgili bilgi veren önemli bir
makaledir.27
21
22
23
24
25
26
27
Kerim Kara, Karabâş-ı Velî, Hayatı, Fikirleri, Risâleleri, İnsan Yay., İstanbul 2003.
Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. yüzyıl), İstanbul 2003, s. 181.
Necdet Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Sûfiler Devlet ve Ulema (XVII.
yüzyıl), İstanbul 2001.
M. Serhan Tayşi, “Şeyh Ebu’l-A’lâ Muhammed Nasûhî el-Halvetî”, Sahabeden
Günümüze Allah Dostları, İstanbul 1995, s. 291-295
Rahmi Serin, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, Petek Yay., İstanbul
1984, s. 147-149.
Hüseyin Vassâf, “Hazret-i Nasûhî”, Cerîde-i Sûfiyye, III, 88, s. 416-417.
Hans Joachım Kissling, “Şa’bân-ı Velî ve Şa’bânîlik”, çev. Mehmet Seyhan
Tayşi, Bülten, Ocak-Nisan 1995, s. 26-32;
GİRİŞ
Yine Mehmet Serhan Tayşi’nin, Sahabeden Günümüze Allah
Dostları, adlı ansiklopedide yayımlanan “Şeyh Ebû’l-A’lâ Muhammed Nasûhî el-Halvetî”, Nasûhî Efendi hakkında bilgi
veren önemli bir kaynaktır.28
2. Nasûhî Efendi’nin Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış
Nasûhî Efendi 17-18. asırlar arasında Üsküdar’da yaşamış
önemli bir şahsiyettir. Karabâş-ı Velî lakabıyla maruf Şeyh Alî
Atvel tarafından yetiştirilen bir Halvetî/Şâbâni şeyhidir. O, yaşadığı dönemde, gerek halktan ve gerekse devlet ricalinden
pek çok kişiyi sohbet ve eserleriyle eğitip irşad etmiştir.
Bu çalışmamızda tasavvufî düşünceye önemli katkılarının
olduğuna inandığımız Nasûhî Efendi’nin hayatını konu edindik. Ama önce onun yaşadığı/içinde bulunduğu siyasi, ekonomik, tasavvufî, ilmî ve dinî genel çerçeveyi tespit etmeye çalışacağız. Böylece onun etkilendiği ortamın arka planını makro
seviyede ortaya çıkarabileceğimizi ümit ediyoruz.
2.1. Siyasi Durum
Nasûhî Efendi 1058/1648-1130/1718 yıllarında Osmanlı Devleti’nin “Duraklama Devri” olarak nitelendirilen döneminde yaşamıştır. Bu dönem aynı zamanda devlet, ordu,
medrese, tekke dengesinin bozulmaya başladığı bir dönemdir. Nasûhî Efendi’nin yaşadığı dönem, Osmanlı padişahlarından, IV. Mehmed (1648- 1687), II. Süleyman (1687-1691)29,
II. Ahmed (1691-1695), II. Mustafa’nın (1695-1703) padişahlık
döneminin tamamını ve III. Ahmed’in (1703-1730) padişahlık
döneminin ise bir kısmını içine almaktadır.30 Yine bu dönem
17. yüzyılın sonu 18. yüzyılın başlarıdır.
28
29
30
Mehmet Serhan Tayşi, “Şeyh Ebu’l-A’lâ Muhammed Nasûhî el-Halvetî”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, İstanbul 1995, s. 291-295.
Komisyon, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Çağ Yay., İstanbul 1993, XI,
520-521.
Bu dönem hakkında geniş bilgi için bkz. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, XII, 15-300; İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Tür-
19
20
17. yüzyıl Osmanlı Devleti’nin coğrafi olarak en geniş
alana ulaştığı üç kıtada etkin olduğu bir dönemdir. Nasûhî
Efendi’nin yaşadığı dönem 17. yüzyıldan 18. yüzyıla geçiş
dönemidir. Osmanlı Devleti coğrafi olarak en zirve noktasına ulaşmış ve artık duraklama ve gerileme başlamıştır. Dolayısıyla bu dönem her alanda bir gerilemenin yaşandığı,
Osmanlı’nın temel kurumları olan saltanat, ordu, tekke, medrese birlikteliğinin bozulmaya başladığı bir dönemdir.31 Bu
yüzyıldaki en önemli siyasi olaylar Sultan İbrahim’in Bağdat
(1638) ve Girit (1640) fethidir. Yine çocuk yaşta tahta geçen şehzade IV. Mehmed (1648) idarede zaafların meydana gelmesine
ve kadınların idareye müdahalesine sebep olmuştur. 1656’da
Köprülü Mehmed Paşa sadrazam olmuş ve 1676’da Köprülü
Fâzıl Ahmed Paşa’nın ölümüne kadar olan ve Köprülüler dönemi olarak bilinen bu dönemde siyasi irade biraz nefes almıştır. 1683’te II. Viyana kuşatması yapılmış ve mağlup olunmuştur. Bu mağlubiyet bir kırılma noktası olmuş ve peşinden diğer mağlubiyetleri getirmiştir. Avrupa denizlerde üstünlüğü
sağladığı gibi sömürgelerini de artırmıştır. Nitekim yüzyılın
sonunda yapılan ve siyasi anlamda ilk kez toprak kaybettiği
Karlofça Antlaşması’yla (26 Aralık 1699) Osmanlı Devleti’nin,
Macaristan, Polonya, Ukrayna, Mora elinden çıkmış ve ciddi
oranda toprak kaybetmiştir. III. Ahmed (1703-1730) zamanında yapılan Pasarofça Antlaşması (1718) devlete biraz da olsa
nefes aldırmıştır. Tam da bu rahatlıkla “Lale Devri” olarak bilinen lüks ve israf dönemi başlamıştır. İran karşısında toprak
kaybetmeye başlayan Osmanlı, çıkan iç isyanlarda vezir Damat İbrahim Paşa’yı yeniçerilere kurban vermek zorunda kalmış ve İbrahim Paşa idam edilmiştir. III. Ahmed, tahtı yeğeni
I. Mahmûd’a bırakmak zorunda bırakılmış ve I. Mahmûd dö-
31
kiye Yay., İstanbul 1972, IV, 285-450.
Mahmûd Celaleddîn Paşa, Mir’at-ı hakikat, haz. İsmet Miroğlu, İstanbul 1983,
s. 37-127
GİRİŞ
neminde isyanlar daha da artarak Patrona Halil isyanı (1730)
olarak bilinen isyanla iç karışıklıklar gitgide artmıştır.32
2.2. Sosyal ve İlmî Durum
Her sosyal olay, meydana geldiği ortam içinde değerlendirilmelidir. Hiçbir sosyal olayı, meydana geldiği ortamın diğer vakıalarından ayrı düşünmek mümkün değildir. Diğer bir
ifadeyle, her sosyal olay, meydana geldiği ortama bağlı olarak
vücut bulan vakıalardan biridir. Hadiselerin bütünlük içinde anlaşılabilmesi, şahısların ve olayların içinde bulundukları
sosyal ortamla birlikte kavranmasına bağlıdır.33
Nasûhî Efendi’nin yaşadığı dönem, Osmanlı’da siyasi alanda olduğu gibi, sosyal, ilmî ve kültürel alanda da gerilemenin başladığı yıllardır.34 Daha önceden fenni ilimlere verilen önemin bu yıllardan itibaren azaldığı; bunun yanında
adam kayırma, dolayısıyla ehliyetsiz kişilerin ilmî makamlara geçmeye başladığı görülmektedir.35 17. yüzyılın başlarında
Kadızadeliler-Sivasiler arasında başlayan medrese-tekke kavgaları da toplum içinde huzursuzluğa sebep olmuştur.36
Ancak, 17. yüzyıldan itibaren süregelen, ülkenin her kesiminde görülen ve hissedilen etkileşim toplumsal yapının değişmesine imkân hazırlamıştı. Bu yüzyılda yapılan coğrafi keşifler Osmanlı Devleti’nin mali sisteminde bozulmalar yaşanmasına sebep olmuştur. Coğrafi keşifler öncesinde Avrupa
devletlerine olan ihracat fazla iken, coğrafi keşifler sonrası ihracat azalmış ithalat artmıştır.37
32
33
34
35
36
37
Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Boğaziçi Yay., İstanbul
1993, II, 225.
Nazif Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara 1995, s. 1.
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1965, s. 236.
Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, Dersaadet 1309, IV, 93; Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul 1939-1945, II, 145-150.
İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, Sehâ Neşriyat, İstanbul
1989, s. 77-80;
Yusuf Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal
21
22
İbrâhîm Müteferrika (1674-1745) matbaayı İstanbul’da ilk
kez bu dönemde kurmuştur. Bu dönemde siyasi, sosyal ve
ilmî pek çok olumsuzluğa rağmen, birçok ilim adamı yetişmiştir. Kâtib Çelebi, Hezerfan Hüseyin Çelebi, Kazasker Abdulbaki’ Ârif Efendi, Sunullâh Gaybî, Hulvî Mahmûd Efendi, Yanyalı Hoca Es’âd Efendi, Saçaklızâde Mehmed Efendi,
Carullâh Velîyyuddîn Efendi, Ayaklı kütüphane Müftüzâde
Muhammed Efendi, Palabıyık Mehmed Efendi bunlardan sadece birkaçıdır. Yine bu yüzyılda Niyâzi-i Mısrî, Karabâş-ı Velî
(ö. 1097/1685), Muhammed Nazmî (ö. 1112/1701) gibi önemli
mutasavvıflar yetişmiştir.
2.3. Tasavvufî Durum-Halvetîye-Karabaşiye-Nasûhîyye
Osmanlı Devleti, kuruluşundan itibaren gerek idari yapıda, gerekse sosyal alanda tasavvufla sürekli bir etkileşim içerisinde olmuştur. Bu durum, devlet yıkılana kadar devam etmiştir. Yönetim, tarikat erbabından her konuda destek almıştır: İktisadi, siyasi, ilmî birçok alanda tekkelerin devletin merkeziyetçi gücünün artması için çalıştığını görmekteyiz.38
Bütün bu değişikliklerden tasavvufî hayatın, tarikat ve
tekkelerin etkilenmemesi düşünülemezdi. Asrın başlarında
edebiyat, musiki, hat gibi sanat ve estetik alanlarında cazibe ve üretim merkezi olan, ayrıca toplumun her kademesinde yol gösterici, ihtiyaçlara cevap kapısı, yolda kalmışların
barınağı, ilim, kültür ve medeniyet aktarımına merkezlik yapan tekkeler, asrın sonlarına doğru diğer resmî ve sosyal kurumlar gibi öz bünyelerini koruyamayacak, çoğunluğu değişim geçirecektir.
Toplum canlı bir organizma olduğu için bu dönemde duraklama ve yeni vakıalara ayak uyduramamaktan, bütün kurumlar ve gruplar nasibini almıştır. Tarikatlar ve tekkeler de
bu hâle göre şekil almışlardır.
38
Yapı, Ankara 1996, s. 77.
Gündüz, Osmanlılarda Devlet, s. 14-39.
GİRİŞ
Osmanlı padişahlarının büyük bir kısmı, siyasi amaçlarla da olsa tekkelerle sürekli dirsek teması içerisinde
olmuşlardır.39 Padişahların çoğunluğu, çeşitli tarikat şeyhlerine intisap etmişlerdir.40 Tekkelerin yaygınlaşmasında ise yine
devlet adamlarının tekkelere sağladığı maddi ve içtimai destek ön plandadır.41
Osmanlı’nın her döneminde olduğu gibi Nasûhî Efendi’nin
yaşadığı bu yüzyılda da en yaygın tarikat Halvetîlik’tir.42
Halvetîliği Mevlevilik, Bayramilik, Celvetilik, Nakşibendilik,
Kadirilik ve Bektaşilik takip etmektedir.43 Halvetîliğin temelleri Kerimüddîn Ahî Muhammed (ö. 751/1350) tarafından atılmış ve Ömer Halvetî (ö. 800/1397) tarafından kurulmuştur.
Halvetîliğin ikinci piri Seyyid Yahyâ Şirvânî’den (ö. 862/1457)
sonra, “Ruşeniyye”, Cemaliyye”, “Ahmediyye” ve “Şemsiyye” olmak üzere tarikat 4 kola ayrılmıştır. Nasûhî Efendi’nin
de dâhil olduğu Şâbâniyye kolu, Cemal Halvetî’ye nispet edilen Cemaliyye kolundan doğmuştur. Şeyh Şa’bân-ı Velî’yi (ö.
976/1568) yetiştiren Hayreddîn-i Tokâdî (ö. 940/1533) hazretleridir. Halvetîliğin Şâbâniyye’den başka bilinen meşhur kolları şunlardır: Ramazaniyye, Assaliyye, Cahidiyye, Cihangi-
39
40
41
42
43
Örneğin II. Abdülhamid, panislâmizm politikasında şeyhlerden yararlanmıştır. Geniş bilgi için bkz. Sırma, İhsan Süreyya, “Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Siyasetinde Büyük Rol Oynayan Tarikatlara Dair Vesika”, İÜEF. Tarih
Dergisi, sayı: 31, İstanbul 1977, s. 183-185.
Padişahların hangi tarikatlara ilgi duyduğu ve mensubiyeti hususunda geniş
bilgi için bkz. Enver Behnan Şapolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul
1964, s. 448-449. Şapolyonun bu eseri Tasavvuf Tarihi açısından bir tasavvuf
uzmanı tarafından tenkitli olarak gözden geçirilmelidir. Bu eserde çok fazla
yanlış bilgiye rastlamamız da mümkündür.
Konuyla ilgili geniş bilgi için bkz. Hasluck, Christiyanity and İslâm, 2, s. 537.
Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl), İstanbul 2003, s.
227-228; XVI. yüzyılda Anadolu’da faaliyet gösteren en etkili Sünni tarikatların en etkilisinin Halvetîyye olması ve etkileriyle alakalı XVI. yüzyıl Anadolu
tasavvufuyla ilgili çalışma yapan Reşat Öngören’in çalışmasına bakılabilir.
Bkz. Reşat Öngören, Osmanlılar’da Tasavvuf, Anadolu’da Sûfiler, Devlet ve Ulemâ
(XVI. Yüzyıl), İz Yay., İstanbul 2003, s. 27-110.
J. Spencer Trimingham, The Sûfi Order in İslam, Oxsford University Pres,
Oxford 1973, s. 74-76.
23
24
riyye, Behşiyye, Musluhiyye, Mısrıyye, Cerrahiye, Sezaiyye,
Zühriyye.44
Karabaşiyye45, Şâbâniyyenin tek alt koludur. Karabâş-ı
Velî namıyla maruf Alî Alâeddîn Atvel (ö. 1097/1685) tarafından kurulan bu kolun en önemli temsilcileri Nasûhî Efendi (1130/1718), Hasan Ünsî (ö. 1136/1723) ve Bolulu Mustafa Efendi’dir (ö. 1129/1717). Karabâş-ı Velî’den sonra Bolulu Mustafa Efendi’nin talebelerinden de Kemaleddîn Bekrî
“Bekriyye”,46 Nasûhî Efendi de “Nasûhîyye” koluyla tarikatı devam ettirmişlerdir.
Nasûhîyye, Halvetîliğin kolları içerisinde en yaygın kollarından biridir. Bu nedenle Nasûhî Efendi’nin hayatının, tarikatının incelenmesi ayrıca önem arz etmektedir.
44
45
46
Bu tarikatlarla alakalı geniş bilgi için bkz. Harîrîzâde, Tıbyânu vesâili’l-hakâik,
Süleymaniye ktp., İbrahim Efendi Bölümü, nu: 430-432.
Geniş bilgi için bkz. Kerim Kara, Karabâş-ı Velî, Hayatı, Fikirleri, Risâleleri, İnsan Yay., İstanbul 2003.
Mustafa Bekri ve Bekriyye tarikatıyla ilgili geniş bilgi için bkz. Ramazan
Muslu, Mustafa Kemaleddîn Bekrî ve Tasavvufi Görüşleri, Erkam Yay., İstanbul
2005.
BİRİNCİ BÖLÜM
ÜSKÜDARLI NASÛHÎ EFENDİ’NİN HAYATI VE
ESERLERİ
Bu bölümde 17. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış önemli bir
şahsiyet olan Nasûhî Efendi’nin hayatını ve şahsiyetini çeşitli
yönlerden ele almak istiyoruz. Şimdi sırasıyla bunları görelim.
HAYATI
Nasûhî Efendi’nin hayatını üç ana başlıkta incelemek uygun olacaktır.
1. Karabâş-ı Velî’ye (ö. 1685) kadar olan dönem, yani gençlik dönemi.
2. Şeyhine intisap ettikten sonraki dönem, yani seyr u
sülûk dönemi.
3. Şeyhinin vefatından sonra irşatla görevlendirildiği dönem, yani şeyhlik dönemi.
1.1. Adı ve Lakabı
Nasûhî Efendi’nin asıl ismi Muhammed olup ilk zamanlar
Muhammed Bey diye hitap edilirken, babası Nasûh Bey’e nis-
26
petle şeyhi Karabâş-ı Velî, Nasûhî lakabıyla hitap etmiştir ve
Nasûhî lakabı kullanılır olmuştur.1
1.2. Doğumu
Nasûhî Efendi, Üsküdar’da Toygar Tepesi’nde Bulgurlu Mescid yakınındaki Kuşoğlu yokuşu karşısındaki bir evde
dünyaya gelmiştir. Doğum tarihi ile ilgili çeşitli rivayetler olmakla birlikte,2 torunu Kerameddîn Efendi 1060/1650 senesinde doğduğunu belirtmektedir.3
1.3. Ailesi ve Nesebi
Nasûhî Efendi’nin babası, bir Osmanlı sipahisi4 olan Seyyid Nasûh bin İhtiyâreddîn Bey, annesi ise Afîfe Hanım’dır
(ö.1065/1654). Nasûhî, küçük yaştayken annesini kaybetmiştir. Mezarı Karacaahmette’dir. Babası sâdât-ı kiramdandır.
Vassâf, Şemsü’s-Sâbûhî’den nakille, Hz. Nasûhî henüz iki yaşındayken babasının vefat ettiğini yazar.5 Dolayısıyla Nasûhî
Efendi kader-i ilahinin bir tecellisi olarak Resulullah (sas.) gibi yetim ve öksüz büyümüştür. Nasûhî Efendi’nin eşi Hatice
Hanım’dır. Nasûhî Efendi’nin, üçü erkek, üçü kız olmak üzere altı çocuğu dünyaya gelmiştir. Oğulları; Şeyh Alî Alâaddîn
(ö. 1755), Şeyh Zuhûrî (ö. 1718) ve Şeyh Ahmed (ö. 1761), kızları ise Râziye (1181/1768), Sâliha ve Hanîfe’dir. Oğlu Zuhûrî
ile iki kızı Sâliha ve Hanîfe hanımlar, babalarının sağlığın-
1
2
3
4
5
Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 53.
Necdet Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Sûfiler Devlet ve Ulemâ, Osmanlı
Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 2007, s. 115; Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 51.
Kerâmeddîn Efendi, Şeyh Muhammed Nasûhî-Şemsü’s-sabûhî fî-menâkıb-ı pîr
Nasûhî, haz. Kemal Edip Kürkçüoğlu, İstanbul 1996, s. 12.
Sipâhî: Osmanlı döneminde bir sınıf süvâri askerine verilen ad. Bu askeri
sınıf aldıkları “tımar” yani öşür ve rusûm karşılığında harp zamanlarında
kendi hayvanları ve kanunen götürmeye mecbur oldukları celelûleri ile birlikte sefere iştirak ederlerdi. Bkz. M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve
Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993, III, 230.
ÜSKÜDARLI NASÛHÎ EFENDİ’NİN HAYATI VE ESERLERİ
da vefat etmişlerdir. Çocuklarının hepsi cami kabristanında
metfundur.6
Nasûhî Efendi’nin nesebi Hz. Peygamber’e ulaşmaktadır. Vassâf, Nasûhî Efendi’nin nesep silsilesini şöylece verir:
“eş-Şeyh Seyyid Nasûhî Muhammed b. Seyyid Nasûh b. Seyyid İhtiyâruddîn b. Seyyid Gıyâseddîn b. Seyyid Hızır b. Seyyid Ma’sûm b. Seyyid Ahmed b. Seyyid Mahmûd b. Seyyid
Alâaddîn b. Seyyid Murtazâ b. Seyyid Hüseyin b. Seyyid Alî
b. Seyyid İbrâhîm b. Seyyid Ca’fer b. Seyyid Hasan b. Seyyid
İshâk b. Seyyid İbrâhîm b. Seyyid Ahmed b. Seyyid Hüseyin
b. Seyyid Mûsâ, b. Seyyid Muhammed b. Seyyid Mûsâ b. Seyyid İbrâhîm b. Seyyid Mûsâ, b. Seyyid İmam Ca’fer es-Sâdık
b. İmam Muhammed Bâkır b. İmam Zeynelâbidîn b. Hz. Hüseyin b. Cenab-ı Haydar-ı Kerrâr Alî el-Murtazâ (Radıyallâhu
anhüm).”7
1.4. Çocukluğu ve Eğitimi
Nasûhî Efendi’nin çocukluğu doğduğu mahallede geçmiş
ve daha sonra Üsküdar’da Kefçe Dede Mahallesi’ne taşınarak
burada tahsil hayatına başlamıştır. Medrese tahsilinden sonra
bir müddet “Enderun-ı Hümayun”da çalışmıştır.8
Nasûhî Efendi, tüm diğer sûfîlerde olduğu gibi öncelikle medrese eğitimini tamamlamış daha sonra tasavvufî yola sülûk etmiştir. Nasûhî Efendi, daha çocukluktan gençliğe
yeni geçtiği devrelerde tasavvufa merak sarmış ve tasavvufî
sohbetlerin yapıldığı mekânlarda bulunmuştur. Yine genç yaş
diyebileceğimiz bir yaşta Mustafa Efendi isminde bir yakınının delaletiyle sohbetinde bulunduğu, o zamanlar Atîk Vâlide
Tekkesi’nde irşat hizmetinde bulunan Karabâş-ı Velî’ye inti6
7
8
Aynı eser, s. 68; Kerâmeddîn Efendi, Muhammed Nasûhi., s. 35; Mehmet Nermi
Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar II, İstanbul 2001, s. 597.
Vassâf, Sefîne, IV, 51; Bu silsile nakîbü’l-eşraf tarafından tasdik edilmiştir.
Bkz. Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 116.
Balıkhâne Nâzırı Ali Rızâ Bey, Eski zamanlarda İstanbul Hayatı, haz. Ali Şükrü
Çoruk, İstanbul 2001, s. 78.
27
28
sap etmiştir.9 Şeyhin kendisine tahsis ettiği hücrede halvete
girmiştir. Oğlunun, tanımadığı bir şeyhe intisâp ettiğini öğrenen babasının hemen dergaha geldiği, ancak Karabâş-ı Velî’yi
görüp onun kemâlini anlayınca orada kalmasına razı olduğu
kaydedilmektedir.10
1.5. Vefatı
Nasûhî Efendi, 14 Ağustos 1718 tarihinde Ramazan ayı içerisinde oruçlu iken rahmet-i Rahman’a kavuşmuştur. 11 Cenaze namazı Yeni Cami’de kılındıktan sonra Üsküdar Salacak Mahallesi’nde Doğancılar Caddesi üzerindeki dergâhında
dergahtaki türbeye defnedilmiştir. 12 Nasûhî Efendi’nin türbesi ilk zamanlar ahşap olduğu hâlde, şimdiki son şeklini, h.
1280/m. 1863 tarihindeki onarım sırasında almıştır.13
1. TASAVVUFİ ŞAHSİYETİ
1.1. İntisabı ve Hilafeti
Mustafa Efendi isimli bir yakınının delaletiyle Karabâş-ı
Velî’nin sohbetlerine katılan Nasûhî Efendi, –daha önce şer’i
ilimleri tamamlamış olup tek başına bu ilmin yeterli olmadığını ve hakikat ilmine olan ihtiyacından– manevi tekâmül için bu
insan-ı kâmil’e intisap etmiştir. Bu hususu kendisi şöyle anlatır:
“Buluğ çağına erdiğimde kalbime marifetullah sevgisi ve
bu konuda itaat hâsıl oldu. Zahiri ilimlerle uğraşanların münakaşa, delillerin üstünlüğü, cedel ilmi gibi ilimlerle meşgul
olduğunu ve bu şekilde dinlerine zarar verdiklerini ve kendilerini tehlikeye sürüklediklerini gördüm. Bâtıni ilimlerle, yani tasavvufî ilimlerle uğraşanların faydalı ilimlerle uğraştıklarını, ibadet ve taat ve kudretullaha yöneldiklerini gördüm.
9
10
11
12
13
Kerâmeddîn Efendi, Muhammed Nasûhî, s 19-20.
Kerim Kara, “Mehmed Nasûhî”, DİA, XXVIII, Ankara, 2003, s. 500.
Tatcı, Muhammed Nasûhî, s. 41.
M. Serhan Tayşi, “Şeyh Ebu’l-A’lâ Muhammed Nasûhî el-Halvetî”, Sahabeden
Günümüze Allah Dostları, İstanbul 1995, s. 291-295.
Tatcı, Muhammed Nasûhî, s. 41.
Fakr’la övündüklerini, tevazudan lezzet aldıklarını gördüm.
Bunun Hak olduğuna kanaat getirdim ve bu yola girmek istedim. Allah’tan beni iyi bir mürşid ile karşılaştırmasını istedim. Allah Teala duamı kabul etti ve el-Hâc Alî Halvetî ile
karşılaştım.”14
Nasûhî Efendi kısa sürede Karabâş-ı Velî’nin gönlüne girmiş, erbaîne girip on iki sene hizmetten sonra sülûkünü tamamlamış ve 1085/1674 senesinde yirmi yedi yaşında iken hilafete nail olmuştur.15 Hilafet gününü Karabâş-ı Velî başındaki
tacı o zamanlar Muhammed Bey diye anılan Nasûhî Efendi’ye
giydirmiş ve babasına nispetle Nasûhî diye lakaplandırmıştır.16
Hilafete nail olan Nasûhî Efendi bu tarihten kısa bir müddet
sonra mürşidinin emriyle Mudurnu’ya gönderilmiş ve burada, Sunullah Efendi zaviyesinde on bir sene tedris, manevi telkin ve terbiye ile meşgul olmuştur. Buradan birçok zevat yetişmiştir. Bunlardan biri de halifelerinden Mudurnulu Abdullah Rüşdî’dir.17 Nasûhî Efendi Mudurnu’da bulunduğu sırada
şeyhi Karabâş-ı Velî, Limni adasına ikamete memur edilmiştir. Nasûhî Efendi şeyhini ziyaret maksadıyla Limni adasına
gitmiş ve burada Niyâzi-i Mısrî ile görüşüp duasını almıştır.18
Nasûhî Efendi bu duanın bereketini her zaman üzerinde hissettiğini ifade etmiştir. Nasûhî Efendi’nin bu ifadelerinden o
14
15
16
17
18
Muhammed Nasûhî, er-Risâletu’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîkat-i Muhammediyye, Sadberg Hanım Müzesi Ktp. nr: 135, vr. 12a.
Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 51; Yılmaz, Osmanlı, s. 117.
Kerâmeddîn Efendi’nin, Hüseyin Vassâf’a söylediğine göre, Karabâş-ı Velî
Hicâz’a giderken (M. 1685) başından tacını çıkarıp Hz. Nasûhî’ye giydirmiştir. Dervişleri, Karabâş-ı Velî’ye: “Efendim, bizim tabir ve tesellimiz ile kim
meşgul olacak?” diye sorduklarında, Karabâş-ı Velî; “Benim tacımın altında
kimi görürseniz, Karabâş-ı Velî odur.” şeklinde cevap vermiştir. Kaynaklarda
şeyhin, başındaki tacı Nasûhî Efendi’ye giydirmesi esnasında gaipten bir tacın şeyhin başına konulduğunu bazı müridler görmüştür, şeklinde bir rivayet
zikredilmektedir. Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 51; Kerâmeddîn Efendi, Nasûhî
Efendi, s. 16; Yılmaz, Osmanlı, s. 117.
Harîrîzâde, Tıbyân, III, vr. 180b.; Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 51; Kerâmeddîn
Efendi, Muhammed Nasûhî, s. 16.
Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 52; Yılmaz, Osmanlı, s. 118.
29
30
yıllarda (1679-1683) şeyhi Karabâş-ı Velî ile Niyâzî-i Mısrî’nin
aralarının iyi olduğu anlaşılmaktadır. Niyâzî-i Mısrî ile ilgili çalışmalarda onun Karabâş-ı Velî’yi hiç sevmediği, hatta
kendisine ağır ithamlarda bulunduğu kaydedilmektedir. Ancak Niyâzî’nin bir gazelini şerheden Nasûhî’nin ona muhabbet duyması bu görüşü tartışılır kılmaktadır.19 Mektuplarından birinde dile getirdiği şu ifadesi Niyâzi-i Mısrî’ye ve daha
önce yaşamış olan Yunus’a olan muhabbetini ve onlarla olan
kalbî beraberliğini ne güzel ifade etmektedir: “Yunus, Mısrî,
Nasûhî gönlü birdir, birdedir, bir iledir.”20
1.2. Nasûhî Dergâhı
Nasûhî Efendi, 1096/1685 senesinde Mudurnu’da halifesi
Mudurnulu Abdullah Rüşdî’yi irşat hizmetleriyle görevlendirdikten sonra, yine şeyhinin emriyle İstanbul’a dönmüştür.
İki yıl Üsküdar Doğancılardaki Çakırcı Hasanpaşa ve Süleymanpaşa camilerinde irşat ile uğraştıktan sonra Doğancılar
meydanında şeyhinin daha önce işaret etmiş olduğu mekâna21
kendi adına bir dergâh22 inşa ettirir. Dergâh 1099/1688 senesi
Ramazan ayının Kadir gecesinde açılır. Galata Mevlevihanesi şeyhi Gavsî Ahmed Dede ve pek çok zevat açılışta hazır bulunur. Nasûhî Efendi Kastamonu’da ikamete memur edildiği
1714-15 seneleri hariç vefatına kadar bu dergâhta irşat hizme-
19
20
21
22
Kerim Kara, “Mehmed Nasûhî”, DİA, XXVIII, Anara, 2003, s. 500.
Nasûhî, Mürâselât, vr.10a.
Menâkıbnâme’de nakledilen bir hatıraya göre, Nasûhî, henüz öğrenciliği sırasında şeyhi Karabâş-ı Velî ile Üsküdar’da geziye çıktığı bir gün Doğancılar
Meydanı’na geldiklerinde, Karabâş-ı Velî, “Oğlum inşaallah burası senin yüzünden mamur ve kıyamete kadar Asitane-i Nasûhî diye meşhur olur,” şeklinde bir dua ve işarette bulunur. Senâyî, Menâkıbnâme, vr. 8a; Vassâf, Sefîne-i
Evliyâ, s. 54; Yılmaz, Osmanlı, s. 118.
Dergâh, Nasûhî Efendi’nin yakın dostlarından olan, Hadîce Sultân’ın eşi
Dâmâd Hasan Paşa tarafından başlanmış, ancak, maddi imkânsızlıklardan
dolayı tamamlanamamıştır. Nasûhî kendi imkânlarıyla dergahın inşasını bitirmiştir. Baha Tanman, “Nasûhî Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1995, VI, 50-51.
tinde bulunmuştur.23 Nasûhî tekkesinde ayin günü cumadır.24
Dergâhâ daha sonra veziri azam Damad Hüseyin Paşa tarafından ilaveler yapılmıştır. Paşa dergahın ihtiyaçlarıyla yakından
ilgilenmiştir. 25 Camide iki kere yangın çıkmış, yangın sonrası
ilk onarım Sultan Abdülmecid tarafından 1766’da yaptırılmış,
diğerinde ise Müşir Rüstem Paşa tekkeyi 1863’te tekrar inşa ettirmiştir. 26
Evkâf Nezâreti tarafından 1902’de onarımı gerçekleştirilen
yapılardan cami-tevhidhâne, tekkelerin 1925’te kapatılmasının
ardından cami olarak kullanılmış, türbe uzun bir süre ziyarete
kapalı tutulmuş, haremlik ve selâmlık bölümlerini de Nasûhî
Efendi’nin soyundan gelenler mesken edinmiştir. 1960’lardan
sonra selâmlık bölümü özgün biçimine sâdık kalınmaksızın yenilenmiş, depremde hasar gördüğü için XX. Yüzyılın başlarında yıktırılan minare Nasûhî ailesinden Alâeddin Nasûhîoğlu
tarafından 1966’da yeniden inşâ ettirilmiştir.27
Tekkedeki hizmetinin haricinde Nasûhî Efendi’ye, Sultan III. Ahmed tarafından Abdülhay Efendi’den boşalan
Eyüp Sultan camiinde kürsî şeyhliği görevi verilmiş ve vefatına kadar Nasûhî Efendi bu görevi sürdürmüştür. Her salı
Üsküdar’dan Eyüb’e gidip öğleden sonraları vaaz ederek halkı irşat etmişlerdir.28
23
24
25
26
27
28
Menâkıbnâme, Ali Emiri., vr. 1b; Kerâmeddîn Efendi, age., s. 13; Necdet Yılmaz,
Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 118; Kerâmeddîn Efendi, Nasûhî Efendi, s. 18.
Mustafa Aşkar, “Son Dönem Tekke Mecmûalarından Yeşilzâde Mehmed Sâlih
Efendi’nin Rehber-i Tekayâ’sı”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl
2, sayı: 3, Nisan-Haziran 2000, s. 153.
Dergâha, 1116/1704 senesinde Veziri Azam Damad Hüseyin Paşa tarafından
cuma ihdas edilmiş ve müştemilatında bazı ilavelerde bulunulmuştur. Paşa,
diğer ihtiyaçlar için de günlük yüz elli akça tahsisat ayırtmış; ayrıca dergâhın
ihtiyaçları için, Hatice Sultan ve Valide Atik Sultan vakıflarından gelir tahsis
edilmiş ve dergâha mensup dervişlerin her türlü ihtiyaçları giderilip bu akardan, gelen misafirler ağırlanmıştır. Menâkıbnâme, Ali Emiri, vr. 2b.
M. Baha Tanman, “Nasûhî Tekkesi”, DBİA, İstanbul 1994, VI, 50.
M. Baha Tanman, “Nasûhî Tekkesi”, DİA, XXXII, İstanbul, 2006, s. 430.
Yılmaz, age., s. 119; Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, s. 55.
31
32
1.3. Şeyhi Karabâş-ı Velî
Asıl adı Alî Alâaddîn el-Atvel’dir. Atvel lakabı uzun boylu olduğu için verilmiştir. Karabaş lakabı ile meşhur olması,
Şâbâniyye’ye mensub olanlara has siyah sarıklı bir tac giydiği
içindir. 1020/1611’de Sivas sancağına bağlı Arapgir kasabasındandır. Babası Seyyid Muhammed Nakşibendî el-Hüseynî’dir.
Babası aslen Kastamonuludur. İlk tahsilini memleketinde tamamladıktan sonra İstanbul’a gelmiş ve Fatih medresesine devam etmiştir. Burada Bayezid camiinde vaaz ve irşat hizmetinde bulunan Abdülehad Nûrî’yi29 dinlemiştir. Abdülehad
Nûrî Karabâş-ı Velî’nin gördüğü bir rüyanın yorumunda onun
Üsküdar’da kalıp burada hizmet edeceğini işaret eder ve nitekim öyle de olur.30 Bir süre eğitim için Ankara’da bulunmuştur. Burada Hacı Bayram-ı Velî dergâhında bulunduğu sırada,
Hz. Peygamber’in Manevi bir işareti ve Hacı Bayram-ı Velî’den
aldığı feyz ile Kastamonu’ya yönelir. Burada Çorumlu İsmâîl
Efendi’ye (ö. 1057/1647-8) intisap eder.31 Mürşidinin emriyle
Çankırı’da bir süre tasavvuf dersleri yapar. Dönüşünde şeyhi İsmâîl Efendi vefat etmiş ve yerine oğlu Şeyh Muslihiddîn
Mustafa Efendi postnişin olmuşlardır. Karabâş-ı Velî bu zattan sülûkünü tamamlar. 1080/1666 senesinde İstanbul’a gelir.
Bir süre inziva hayatından sonra, 1085/1674’te Üsküdar’daki
Atik Valide camiinin yanındaki tekkenin şeyhi olur. Kısa sürede şöhreti her tarafa yayılır. Beş sene burada görev icra ettikten sonra Limni’ye ikamete memur edilir.
Padişah IV. Mehmed, Karabâş-ı Velî’nin muhiblerinden
ve ona gönül bağı olanlardandı. Cuma namazını Eski Valide
29
30
31
Abdülehad Nûrî ile ilgili geniş bilgi için bkz. İbrahim Baz, Abdülehad Nurî-i
Sivâsî, Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İnsan Yay., İstanbul 2007.
Bu karşılaşmanın ayrıntıları için bkz. Mehmed Nazmî, Hediyyetü’l-İrfân (Osmanlılarda Tasavvufi Hayat –Halvetîlik Örneği-), haz. Osman Türer, İnsan Yay.,
İstanbul 2005, s. 602
Camii’nde kılar, bu vesileyle her hafta hem vaaz dinler, hem
de Karabâş-ı Velî ile görüşme fırsatı bulurdu.32
Karabâş-ı Velî, yetmiş yedi yaşındayken 8 Safer 1097/5
Ocak 1686 Cuma günü saat sekizde vefat etmiştir. Mezarı, bir
rivayete göre Mısır’ın hac yolunda Kahire’ye üç konak mesafedeki Nahl Kalesi içindeki Şeyh Muhammed Gazâlî’nin türbesiyle yan yana, ikinci rivayete göreyse, söz konusu türbeyle
Nahl Kalesi arasındadır.33
Karabâş-ı Velî Şâbâniyye’nin ikinci piridir. Pek çok kerameti görülmüştür.34 Karabâş-ı Velî, dönemin en meşhur mutasavvıflarından biridir. 20 kadar eser bırakmıştır.35 Yaklaşık 32
bin mürid kendisinden feyz almıştır. 685 halifesi olduğu kaynaklarda geçmektedir.
1.4. Karabâş-ı Velî’nin Halifelerinden Bazıları
Doğanî Hacı Baba Edirne’de (h. 1169/ m. 1755), Bolulu Mustafâ Efendi, Edirneli Çoban Alî Efendi (ö. h. 1166),
Uzun İsmâîl Efendi, Gümülcineli Mahmûd Efendi, Mehmed
Vahdetî Efendi, Ankaravî Ahmed Efendi (ö. 1161), Kayıkçı Ömer Dede, Sâlih Efendi, İslâm Efendi, Beşiktaşlı Mustafâ
Efendi, Sa’deddîn Efendi, Kerestecizâde Enfî Mehmed Efendi, Kasımpaşalı Mehmed Selmanî, Şemseddîn Mehmed Efendi, Şamlı Abdüllatîf Efendi, Edirneli Ahmed Efendi, Mustafâ
32
33
34
35
Rivayete göre Padişah Karabâş-ı Velî’nin konuşmasında etkilenip gözyaşı döker vve “Bu şeyhin vaazı bana o kadar tesir eder ki, İbrahim Edhem gibi tahtı
terk edip dağlara düşmek isterim.” dermiş. İbrahim Hâs, Tezkiretü’l-Hâs, s.
118.
İbrahim Hâs, Tezkiretü’l-Hâs, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmûd Efendi Bölümü nu: 4543, s. 38; Senâyî, age., vr. 10b-14b.; Şeyhî Mehmed Efendi, age., I, 51;
Hüseyin Vassâf, “Karabâş-ı Velî Hazretleri”, Cerîde-i Sûfiyye, III, sayı: 86, s. 397;
Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 17; Şapolyo, age., s. 188.
Bkz. İbrahim Hâs, Menâkıbnâme-i Hasan Ünsî; Aynı mlf., Tezkiretü’l-Hâs, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmûd Efendi Bölümü Yazmaları nu: 4543, vr. 213a.
Eserleriyle ilgili geniş bilgi için bkz. Kerim Kara, Karabâş-ı Velî, s. 125-156.
33
34
Efendi, Abdülhak efendi, İstanbullu el-Hâc Mustafâ Efendi,
Berberzâde İsmâîl Efendi, Rum Abdullâh Efendi.36
Karabâş-ı Velî’den sonra halifeleri içinden Nasûhî Efendi zat
postuna oturmuş ve silsile Nasûhî Efendi’den devam etmiştir.
Şâbâniyye-i Halvetîyye’nin Karabaşiyye adıyla kurulan kolu Şeyh Alî Efendi’den sonra Nasûhîyye37 ve Bolulu Şeyh Mustafa Efendi vasıtasıyla Nasûhîyye’den –başka ve daha sonra
olmak kaydıyla– Bekriyye şubeleriyle devam etmiştir.
1.5. Nasûhî Efendi’nin Silsilesi
Karabâş-ı Velî, irşad seccadesi, bir silsile ile Hz. Peygamber’in
mübarek neseplerine ulaşmayan ve manevi bir anane ile bir
kâmil mürşitten irşada mezun olmayan kişinin bir başkasını
irşada kadir olamayacağını ve mürşid olamayacağını söyler.38
Bu şekilde tarikatta silsilenin önemine dikkat çeker.
Vassâf, Karabaşiyye silsilesini39 şöyle verir:
1- Hz. Pîr Şeyh Şa’bân-ı Velî40 (d. 976/1499-ö. 5 Mayıs l569).
2- Şeyh Muhyiddîn Kastamonî (ö. /1013l/604).
3- Şeyh Ömerü’l-Fuâdî (Kastamonulu, ö. 1046/l636).
4- Şeyh İsmâîl Efendi, Çorumî (ö. /1057/l647).
5- Şeyh Mustafa Muslihüddîn-i Kastamonî (ö. 1073/1662).
6- Şeyh Karabâş-ı Velî Aliyyü’l-Atvel (d. 1611-12, Arapgir /
ö. l686, Mısır)
Karâbâş-ı Velî, İsmâîl Efendi’den tarikat almıştır fakat seccadenişin olmak Mustafa Efendi’den müyesser olmuştur.41
Nasûhî Efendi’nin silsilesi Mürâselât adlı eserinde şöyle geçer.42
36
37
38
39
40
41
42
Bk.: Menâkıbnâme, Ali Emiri, vr. 26.
Sâdık Vicdânî, Tomar., 213-214; Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri, s. 663.
Karabâş-ı Velî, Mi’yâr, s. 126.
Vassâf, Sefîne, IV, 25.
Nasûhî, Mürâselât, vr. 2ab. Nasûhî Efendi kendi dilinden silsilesini Mürâselât
adlı eserde verir.
Nasûhî, Mürâselât, vr. 2ab. Silsilenin Şeyh Şâbân-ı Velî’ye kadar olan bölü-
Efendimiz Hz. Muhammed Mustafa (sas.)
Hz. Ali (ra.) (ö.29/661)
Hasan-ı Basrî (ks.) (ö.110/728)
Habîb el-Acemî (ks.) (ö.130/748)
Dâvud et-Tâî (ks.) (ö.165/782)
Marûf el-Kerhî (ks.) (ö.200/815)
Seriyyü’s-sakatî (ks.) (ö.253/867)
Cüneyd-i Bağdâdî (ks.) (ö.297/910)
Ebû Alî Mimşâd Dineverî (ks.) (ö.299/912)
Ebû Abdillâh Muhammed Dineverî (ks.) (ö.340/951)
Ebu Hafs Ömer el-Bekrî (ks.) (ö.380/990)
Vahyüddîn Kâdî (ks.) (442/1050)
Ebû’n-Necîb Abdülkâhir es-Sühreverdî (ks.) (ö.498/1201)
Kutbuddîn Ebherî (ks.) (ö.622/1225)
Ruknuddîn Muhammed Nehhâs el-Buhârî (ks.) (ö.628/1231)
Şihabüddîn Muhammed et-Tebrizî (ks.) (ö.702/1302)
Cemâleddîn Şirâzî (ks.) (ö.760/1359)
İbrâhîm Zâhid Geylânî (ks.) (ö.705/1305)
Sa’düddîn Fergânî (ks.)
Kerimüddîn Ahi Muhammed b. Nûru’l-Halvetî (ks.) (ö.
780/1378)
Ömer Halvetî (ks.) (ö.800/1397)
(Halvetîyye)
Ahi Emre Muhammed el-Halvetî (ks.) (ö.812/1409)
Hacı İzzuddîn el-Halvetî (ks.) (ö.828/1414)
Sadrüddîn el-Hiyâvî (ks.) (ö.860/1455)
mü için bkz.: Abdülkerim Abdülkadiroğlu, Halvetîlik’in Şa’bâniyye Kolu Şeyh
Şa’bân-ı Velî ve Külliyesi, Kastamonu Şeyh Şa’bân-ı Velî Derneği Yay., Ankara
1991, s. 23-25.
35
36
Yahyâ Şirvânî (ks.) (ö.868/1463)
Muhammed Bahâaddîn Erzincânî (ks.) (ö. 869/1464)
Cemâl Halvetî (ks.) (ö.902/1497)
(Halvetîyye Cemaliyye)
Hayreddîn-i Tokâdî (ks.) (ö.931/1525)
Şa’bân-ı Velî (ks.) (ö.976/1569)
(Halvetîyye Cemaliyye Şâbâniyye)
Muhyiddîn Kastamonî (ks.) (ö. 1013/1604)
Ömer Fuâdî (ks.) (ö.1046/1636)
İsmâ’îl Efendi (ks.) (ö.1057/1647)
Mustafâ Efendi (ks.) (ö.1072/1659)
Karabâş Alî Efendi (ks.) (ö.1097/1686)
(Halvetîyye Cemaliyye Şâbâniyye Karabaşiyye)
Muhammed Nasûhî (ks.) (ö.1130/1718)
Nasûhî Efendi ve müritleri tarikatın daha önceki silsilesinde de olduğu gibi Hz. Ali ve ehli beyt’e özel muhabbet beslemektedirler. Bu konuyla ilgili sözlerinden biri de şudur:
“Bu yolun sırrı Hz. Ali, mayası Hz. Fâtıma’dır (ra.). Bu yol bir
bahr-i amîktir.”43
Nasûhî Efendi, sağlığında üç yüz kadar saliki irşat etmiştir.
Bunlardan Mudurnulu Abdullâh Rüşdî44, kendisinden sonra
posta oturarak silsileyi devam ettirmiştir.45
1.6. Yetiştirdikleri ve Halifeleri
Nasûhî Efendi’nin yetiştirdiği halifelerin sayısı 300 olup
halifelerinin halifelerinin yekünü bilinmemektedir.46 Tanı-
43
44
45
46
Nasûhî, Mürâselât, vr. 65b.
Senâyîzâde Hasan Efendi, Menâkıb-ı Şeyh Nasûhî-i Üsküdârî, Süleymaniye
Ktp. Hacı Mahmûd Efendi Bölümü Yazmaları. nu: 4573.
İbrahim Hâs, Menâkıb-ı Hasan Ünsî, s. 211; Rifat Okudan, Hasan Ünsi ve Tasavvufi Görüşleri, s. 30-31.
nan halifeleri şunlardır: Senâyî Hasan Efendi, İbrahim Efendi, İstanbullu Ahmed Efendi, Muhammed Tulûî, Arâkiyyeci
Mustafa Efendi, Hasan Hulûs Efendi, Nallıhanlı Şa’bân Efendi
(ö. 1737), Şa’bânzâde Mustafa Efendi, Konrapalı Muhammed
Efendi, Mudurnu şeyhi Mehmed Efendi (ö. 1756), Sirozî Derviş Hüseyin, Sirozlu Ömer Efendi, Üsküplü Şeyh Muhammed
Efendi (1134/1722), İstanbullu Ahmed Efendi (ö. 1747) (Takkeci Camiinde metfundur.), İstanbullu Muhammed Efendi, İstanbullu Mustafa Efendi, Kastamonulu Muhammed Efendi,
İstanbullu Velîyyüddîn Efendi, Çerkeşli Hasan Efendi, Üsküdarlı Ahmed Efendi, Üsküdarlı Arakiyyeci Mustafa Dede (ö.
1746), Beşiktaşlı Fahreddîn Efendi (ö. 1728, Maçka mezarlığı),
Zâkir İbrahim Efendi (ö. 1765, Karacaahmet), A’mâ Mahmûd
Efendi, Zâkirbaşı Alî Çelebî (ö. 1753, Nasûhî Dergâhı haziresi),
Derviş Abdülkâdir Efendi, Çiçekçibaşı Sâlih Efendi (ö. 1744),
Çorumlu Ahmed Dede, Şeyh Ahmed Samtî Efendi, Alâaddîn
Efendi, Üsküdarlı Kesreci Mustafa Efendi (ö. 1746, İnadiye),
Enderunlu İbrahim Ağa (ö. 1732, Dergâh haziresi),47 Enderunlu Burnaz Hasan Ağa, Mustafa Mânevî, Mudurnulu Abdullah
Rüşdü, Ankaralı Derviş Hüseyin Dede.48
Muhammed Nasûhî’ye nisbet edilen Nasûhiyye’den
Çerkeşî Mustafa Efendi (ö. 1229/1814)’ye nisbet edilen Çerkeşiyye; Çerkeşiyye’den de Geredeli Halil Efendi’ye nisbet edilen Halîliyye ve Kuşadalı İbrahim Efendi’ye nisbet edilen Kuşadaviyye (İbrahimiyye) kolları doğmuştur.49
Çerkeşî Mustafa Efendi’nin silsilesi Zoralı Şeyh Mehmed,
Mudurnulu Şeyh Abdullah Rüşdü (ö. 1141/1728-29) ve Nasûhî
47
48
49
Bu zat, Nasûhî Efendi’nin kendisine mektup gönderdiği halifesidir. Bkz.
Nasûhî’nin Mürâselât’ı. Ayrıca bkz. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 44; Necdet Yılmaz, Osmanlı, s. 123.
37
38
Efendi şeklindedir. Çerkeşî Mustafa, bazı Şâbâniyye mensuplarınca pîr-i sânî kabul edilmiştir.50
Çerkeşiyye’nin bir kolu olan Halîliyye’nin kurucusu Halil
Efendi Geredeli’dir ve Gerede’de medfûndur. Sultan II. Mahmud, kendisini İstanbul’a davet etmiş, o da davete icâbet ederek, ümmî olmasına rağmen Sultan’ın ve ulemânın takdir ve
hürmetlerine mazhar olmuştur.51 Halîliyye’nin kol olarak kabul edilmediği de bilinmektedir.52
Halîliyye daha çok Anadolu’da, İbrâhimiyye ise İstanbul’da etkili olmuşlardır. Çerkeşiyye’nin diğer kolu olan
Kuşadaviyye’nin kurucusu Kuşadalı İbrâhim Efendi tekke,
taç, hırka, hilâfet gibi geleneksel tasavvufî uygulamaları reddeden görüşleriyle tasavvuf tarihi açısından önemli bir yere
50
51
52
Nihat Azamat, “Mustafa Çerkeşî”, DİA, c. VIII, İstanbul, 1993, s. 274. Çerkeşî
Mustafa Efendi’nin şeriat-tasavvuf ilişkisini ele aldığı Risâle fî tahkîki’t-tasavvuf
adlı risalesi için için bkz. Abdülkerim Abdülkâdiroğlu, “Şeriat Ulemâsı ile Tarikat Meşâyıhı İhtilâfı ve Tekke ve Zâviyelere Tâyinler Hakkında İki Vesîka”,
AÜİFD, c. XXVIII, Ankara, 1986, ss. 344-348. Çerkeşî’ye göre tarikat mensuplarının ulaşmaya çalıştıkları tasavvuf yolu fiil, sıfat ve zat tecellileri olarak tanımlanan üç halden ibarettir. Bu üç tecelliye mazhar olanlar zâhiren üç bâtıl
fırka mensuplarına benzerler. Bunlar Cebriyye, Hulûliyye ve İttihâdiyye’dir.
Fiil tecellîleri sahipleri Cebriyye, sıfat ve zat tecellîleri sahipleri ise Hulûliyye
ve İttihâdiyye mensuplarına benzetilebilir. Ancak bu üç halin kendilerinde
tecellî ettiği sûfîlerin cebir, hulûl ve ilhad fikirleriyle hiçbir ilgileri yoktur.
Sûfîleri bu bâtıl fırka mensuplarından ayırt etmenin temel ölçüsü şeriat-ı
Muhammediyye’dir. Şeriata aykırı en ufak bir harekette bulunan sûfî sapıktır; sözleri ilhâd ve ifsâd, ondan zuhur eden haller ise sihir ve istidrâcdır.
Risâle’de Melâmilerle ilgili değerlendirmeler de vardır. Çerkeşî Efendi,
Melâmî büyüklerinin dikkatlice incelendiğinde şeriata aykırı hiçbir hallerinin olmadığını söyler. Ona göre hallerini gizlemeyi sevdiklerinden şeriatın
zâhirine aykırı gibi görünen söz ve davranışlarla kendilerini halkın ilgi
odağı olmaktan çıkarmayı tercih eden Melâmîler kâmil insanlardır; fakat
kemâle erdirici değillerdir. Kendileri “râşid” olup “mürşid” olamazlar. İrşâd
Allah’ın, kulunu kendine cezbedip kemâle eriştirdikten sonra tekrar beşeriyet
makamına döndürmesidir. Yine ona göre ulemâ ile meşâyih arasındaki ihtilâf
lafzîdir; aralarında manada ve özde ihtilaf yoktur. Bkz. agm.
Vassâf, age, s. 91.
Nihat Azamat, “Çerkeşî Mustafa Efendi”, DİA, VIII, İstanbul, 1993, s. 274.
sahiptir. Kuşadalı, müridlerine hilâfet vermemiş, sırr-ı hilâfet
kimde tecellî ederse ona tabi olunmasını tavsiye etmiştir.53
1.7. Nasûhî Tekkesi Postnişinleri
Nasûhî Efendi vefat edince, Tekke’de, Oğlu Alî Alâaddîn
Efendi (ö. 1165/1752) postnişin olmuştur. Nasûhî Efendi’nin divanı ve hayatıyla ilgili araştırma yapan Tatcı, Zâkir Şükrü’nün
“İstanbul Hankâhları Meşâyıhı” adlı risalesinden nakille tekkenin şeyhlerini şu şekilde sıralar:54
es-Seyyid eş-Şeyh Alî Alâaddîn Efendi, ibn Nasûhî Efendi (ö. 1165)
es- Seyyid eş-Şeyh Mehmed Fazlullâh Efendi, ibn Şeyh
Alâaddîn Efendi (ö. 1218)
es-Seyyid eş-Şeyh Abdurrahman Şemseddîn Efendi, ibn
Şeyh Fazlullâh Efendi (ö 1249)
es-Seyyid eş-Şeyh Mehmed Muhyiddîn Efendi, ibn şeyh
Şemseddîn Efendi. (d. 1245/ ö. 1315)
es-Seyyid eş-Şeyh Kerâmeddîn Efendi, ibn Şeyh Muhyiddîn.
53
54
Mustafa Tatçı, “Şâbâniyye”, DİA, XXXVIII, İstanbul, 2010 s. 213. “Tekkelerde
artık feyiz kalmadığını söyleyerek tasavvuf anlayışında tekkeye yer vermeyişi, seyr u sülûkü tekke dışında bulunduğu her yerde sohbetlerle sürdürmesi, ilim tahsilini seyr u sülûkun yarısı sayması, esmâ zikrini zorunlu bir
uygulama olmaktan çıkarıp müridde istidâd zuhûr edinceye kadar istiğfâr ve
salavât-ı şerîfe dersleriyle ile yetinmesi, kul tertibi dediği evrâd ve ahzâb okuma yerine zikir olarak manasını düşünüp Kur’an-Kerîm’i yüksek sesle hatmetmeyi tavsiye etmesi, Nakşibendiyye’ye has bir uygulama olarak bilinen
râbıtayı sırrullâh, sırr-ı beytullâh ve sırr-ı rasûlüllâh olduğunu söyleyerek
tarikatın en önemli unsuru haline getirmesi, bazı mensuplarına zikir telkini
hususunda izin vermekle birlikte hiç kimseyi halîfe tayin etmemesi, bu konu
kendisine sorulduğunda hâl-i hilâfet kimde zâhir olursa ona tâbi olmalarını
söylemesi gibi hususlar, Kuşadalı’nın toplumda yaygın olan tasavuf ve tarikat
anlayışlarına getirdiği önemli değişikliklerdir. Bunların büyük bir kısmının
Hacı Bayrâm-ı Velî’den itibaren Bayrâmî Melâmîliğinde uygulanagelen hususlar olduğu ve mürşidinin piri Çerkeşî Mustafa Efendi’nin melâmete dair
bir risâlesi bulunduğu dikkate alınırsa Kuşadalı’nın bu anlayıştan etkilendiği
söylenebilir.” Nihat Azamat, “Kuşadalı İbrahim Efendi”, DİA, c. XXVI, Ankara, 2002, ss. 468-470.
Tatcı, Muhammed Nasûhî, s. 18-19.
39
40
Nasûhî Efendi’nin Şahsiyeti ve Edebî Kişiliği
Nasûhî Efendi, öncelikle çok müsâmahakâr biridir. Kendisi
sigara içmediği halde çevresinden sigara içenlere tepki göstermemiştir. Ayrıca gül yetiştirmeye meraklı olduğu, yetiştirdiği
güllerin “Nasûhî Gülü” diye tanındığı bilinmektedir.55
Nasûhî Efendi’nin yazdıklarından onun edebî yöndeki ustalığını görmemiz mümkündür. Arapça, Farsça ve Türkçe’yi
ustalıkla kullanan Nasûhî Efendi’nin hitabetteki ve yazı yazmadaki mahareti aşikardır.
Bunun yanında o, müziğe ilham olabilecek güfteleriyle
ve ilahileriyle de meşhurdur. Şiirlerini besteleyenlerden birisi, öğrencisi Enderunlu İbrahim Ağa (ö. 1732), bir diğeri de
Şeyh Mehmed Tulûî’dir. Musiki tarihimizin en önemli eserlerinden olan “Miraciyye”nin Arapça “tevşîh” bölümleri de
Nasûhî’ye aittir. Üsküdarlı Nasûhî’nin yakın dostlarından birisi de Mevlevî Şairi Fasîh Dede’dir (ö. 1699). O, aynı zamanda bir naat şairidir.56
2. NASÛHÎ EFENDİ’NİN ESERLERİ
2.1. Mevcut Eserleri
Nasûhî Efendi, zahiri ilimleri tahsil ettikten sonra tasavvuf
yoluna sülûk etmiş ve her iki alanda da mühim eserler vermiş
etkili bir şahsiyettir.
2.1.1. er-Risâletu’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîkati’l-Muhammediyye
Hulefasından Abdullah Rüşdî’’nin tasavvufa ve seyr u
sülûka dair sorduğu sorulara cevap mahiyetinde ve bu zata
ithafen yazılmış bir eserdir. Arapçadır ve yayımlanmamıştır.
55
56
Tatcı, Muhammed Nasûhî, s. 137. “Mirâciyye ilk olarak Nasûhî Dergahında
okunmuştur. Mirac kandilini takip eden ilk Pazar günü dergahta miraciyye
okunması ve bu sırada dinleyenlere soğuk süt, şerbet ve küçük bir tabak içerisinde şeker dağıtılması bu tekkeye ait bir gelenektir.” Kerim Kara, “Mehmed
Nasûhî”, DİA, XXVIII, Ankara, 2003, s. 501.
Seyr u sülûk, nefs, tecrîd ve rûh gibi konular sistematik bir şekilde izah edilmektedir. Eser bir mukaddime üç fasıl ve bir hatimeden ibarettir.57
Eserin yazılış gayesini müellifimiz şöyle açıklar:
“Buluğ çağına erdiğimde kalbime marifetullah sevgisi ve
bu konuda itaat hâsıl oldu. Zahiri ilimlerle uğraşanların münakaşa, delillerin üstünlüğü, cedel ilmi gibi ilimlerle meşgul
olduğunu ve bu şekilde dinlerine zarar verdiklerini ve kendilerini tehlikeye sürüklediklerini gördüm. Bâtıni ilimlerle, yani tasavvufî ilimlerle uğraşanların faydalı ilimlerle uğraştıklarını, ibadet ve taat ve kudretullaha yöneldiklerini gördüm.
Fakrla övündüklerini, tevazudan lezzet aldıklarını gördüm.
Bunun Hak olduğuna kanaat getirdim ve bu yola girmek istedim. Allah’tan beni iyi bir mürşid ile karşılaştırmasını istedim.
Allah Teala duamı kabul etti ve el-Hâc Alî Halvetî ile karşılaştım. Şeyhime bağlılık hususunda tam bir teslimiyet gösterdim.
Daha sonra onun emri ve işaretiyle zahiri ve bâtıni konularda eğitim öğretim vermekle vazifelendirildim. Şeyhimden öğrendiklerimi bu yoldakilere nasihat olsun diye yazmaya karar
verdim ve bu risale meydana geldi.”58
2.1.2. er- Risâletü’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîki’l-Ahmediyye (Risâle-i
Fahriyye)
Yukarıdaki esere hacim ve muhteva olarak benzer bir eserdir. Hulefasından Fahrettin Efendi’nin seyr u sülûka ve tasavvufa dair sorularına cevap mahiyetindedir. Arapçadır
ve Musa Yıldız ve Mustafa Tatcı tarafından tercüme edilip
yayımlanmıştır.59 Eserde, mürşid-i kâmilin gerekliliği, tarikat
57
58
59
Nüshalarıyla alakalı geniş bilgi için bkz. Tatcı, Muhammed Nasûhî, s. 108
Muhammed Nasûhî, er-Risâletu’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîkat-i Muhammediyye, Sadberg Hanım Müzesi Ktp. nr: 135, vr. 12a.
Vassâf’ın verdiği bilgiye göre eser Kerâmeddîn Efendi tarafından da tercüme
edilmiştir. Bkz. Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 61.
41
42
adabı ve salikin uyması gereken tarikat kuralları açıklanmaktadır. Nefs, tevhid ve ilahî neseb konuları izah edilmektedir.60
2.1.3. Divânçe-i İlâhiyât
Eser Mustafa Tatcı tarafından tenkitli olarak yayımlanmıştır.61
Eserde 47 tane ilahî ve naat ve bir de ilâhî vardır. Bu manzumelerin çoğu bestelenmiştir. Dili Türkçedir. Divân’ında metaforlara sık sık başvurulmuştur; ancak bunun yanında sade bir
dil kullanmıştır.
2.1.4. Mürâselât (Mektûbât)
Mürâselât tasavvufta mektubat geleneğine önemli katkılar
sağlayabilecek bir eserdir.62 Nasûhî Efendi “Mürâsele nısfu’lmuvâsele”63 sözüyle mektuplaşmanın önemine dikkat çeker.
Mürâselât isimli eser Enderun’da hazine kethüdası olan halifesi
İbrahim Ağa b. Osman’a gönderdikleri mektupların bir araya
getirilmesinden oluşmuş bir eserdir. Bazı yerlerde “Vâridât-ı
Kudsiyye”64 olarak da geçmektedir. Çoğunlukla müridlerin
seyr u sülûkla alakalı olarak mektupla sordukları bazı sorulara cevap mahiyetindedir. Mürâselât’ta 180 kadar mektup vardır. Rüya tabiri açısından önemli bir eserdir. Nasûhî Efendi,
neredeyse istisnası olmayacak şekilde her mektubunun sonunu ayetle bitirmiştir.65
Enderunlu İbrahim Ağa, girişte eserin yazılış amacını ve
metodunu zikreder. Bu eserde mektuplar, salikin geçirdiği yedi esma ve tavırlara göre tertip edilmiştir. Her geçirdi-
60
61
62
63
64
65
Nüshalarıyla alakalı geniş bilgi için bkz. Mustafa Tatcı, Üsküdarlı Muhammed
Nasûhî ve Dîvanı, Kaknüs Yay., İstanbul 2005, s. 108.
Mustafa Tatcı, Muhammed Nasûhî ve Divanı, Kaknüs Yay., İstanbul 2005.
Geniş bilgi için bkz. Tatcı, Muhammed Nasûhî, s. 111.
Nasûhî, Mürâselât, vr. 100a. “Yazışmak, yarı kavuşmadır” anlamında bir Arap
atasözü.
Bu eser Mürâselât isimli eserin aynıdır. Ancak bazı yerlerde Vâridât-ı Kudsiyye li Nasûhî Efendi şeklinde geçmektedir. Bkz. Nasûhi, Vârîdât-ı Kudsiyye,
Süleymaniye Ktp, Hacı Hasan Efendi Bölümü nr: 176.
Bkz. Nasûhî, Mürâselât.
ği esmanın başına serlevha koyulmuş ve kendi içinde numaralandırılmıştır. Başlıkların bazılarında o esmaya hangi tarihte geçtiğine dair kayıt da bulunmaktadır. Ağa, mesela üçüncü esmadayken yazılan mektupların Edirne’ye gönderildiğini belirtir. Yine, dördüncü esmaya ait mektupların başında, 1129 Muharremü’l-Harâm’ın altıncı Pazar günü memuren
İstanbul’a varıp ertesi sabah namazından iki saat evvel esmasının dördüncüye nakl edildiğini belirtir.
Eserin yazılışı ve metoduyla alakalı İbrahim Ağa şunları
söyler:
“Bu makâle, ba’de’l-inâbet ve’l-irâdet kutbü’l-ârifîn azîz’im
ks. hazretleri ile bu fakîr’in beyninde vâki’ olan Mürâselât-ı
‘aliyyeleri ve mahzan ta’bîr-i menâmât olan mekâtib-i kudsiyyeleri olan bu kemînelerin sûrî ve ma’nevî, zâhir ve bâtın terbiyye için mahzan irsâl ve îsâl buyurdukları tahrîrât-ı kudsiyyeleri beyânındadır. Beher leyl ü nehâr için menâmda görülen rüyâ-yı sâliha ve menamât-ı sâdıkalar ve yakaza hâlinde
olan ahvâlleri hâsılı zâhir ve bâtında ve ‘ayn-i şerîat-ı garrada ve erkân-ı tarîkat-i alâda her ne kim zuhûr ederse mufassalan kendilerine bu fakîr tahrîr eder idim ve azîz’im ks. hazretleri dîde-i hakîkat-bînleriyle nazar buyurup zâhir ve bâtında
ta’bîr ve tesellî her ne iktizâ ederse bir biyyenâme-i kudsiyyeleri ile umûr-ı zâhirleri zâhiren hall buyururlardı ve ahvâl-i
bâtınî olanı bâtınen hall ve ta’bîr edip irsâl ederlerdi ve bazı kerre kendi karîha-i ‘aliyyelerinden mahzan bu Fakîr’i terbiye için, vâridât olmak üzere la-yuadd mekâtiblerini irsâl
buyururlar idi ve bu Mürâselât-ı ‘aliyyelerin her lafzı bir
gevher-i bî-bahâ ve her mekâtibi bir hazîne-i lâ-yefnâ olduğuna binâ-i devâ gördüm ki, mahv u pârekende ola veyâhûd
muhterik ola. Cümlesini alâ-meratibihim tahrîr ve tasdîr etdim. Bir defîne-i ‘azîme oldu ki cihân mislin görmemişdir. Biecmaihim. Vâridât-ı Kudsiyye olmak üzere cem’ ve derc etdim. Makâm-ı evvelden ta makâm-ı sâniye dek ve makâm-ı
sânide dahi bî-gaye Mürâselât-ı ‘aliyyeleri çoğaldığına binâen
43
44
bu Fakîr bu iki makâmda küllen tezkire-i kudsiyyelerin yevmen fe yevmen tertîb üzere biribiri ardınca tahrîr etmek üzere bir Mecmûa etdim. Bu Mecmûa’ya küllen mekâtib-i kudsiyyeleri aynı aynınca tahrîr etdim ki, bu Fakîr’den sonra bu
Mecmûa’ya mâlik olan tâlib-i Mevlâ’ya ve ‘uşşâk-ı cemâl-i
Hudâ’ya bir yâdigâr olsun diye bir lafzını ve kelâmını kat’ etmedim. Tıbkan en-na’le bi’n-na’li tahrîr ve tasdîr olunmuşdur ve bir kâide ihdâs edip başka bir kitâb etdim. Ve ekseri
ahvâlimi makâm-ı sâninin evvelîndeki arabî dibâcede tafsîl ve
beyân etdim. Evvelâ her varaka-i kudsiyyelerinin evvelînden
ma’lûmdur ki, ibtidâsında bir besmele ile bed’ olunmuşdur.
Ekser besmeleden sonra bir âyet-i kerîme tahrîr olunmuştur.
Eğer rüyâ ta’bîriyse kelimâtdan ma’lûmdur. Âhirinde kırmızı
ile tahrîr olunmuştur. Eğer bir kağıtda bir kaç rüyâ ta’bîri varsa, ba’del-fâtiha, yine kırmızı ile diğeri tahrîr olunmuşdur ve
eğer yalınız bir rüyânın bir kaç ta’bîr-i enfüsîsi var ise kırmızı ile nev-i diğer tahrîr olunmuşdur ve ta’bîr afâkî ise yine kırmızı ile afâkî diye ta’bîr olunmuşdur. Afâkında da kırmızı ile
lafz-ı nev-i diğer var ise, enfüsîdeki kâide gibidir. Ve eğer bazı varaka-i ‘aliyyelerinin içinde ta’bîrâtdan ma’âdâ kelimât-ı
nasâyih var ise, ona dahi kırmızı ile lafz-ı tetimme tahrîr olunmuşdur. Bazı kırmızı ile tetimme-i diğer diye tahrîr olunmuşdur. İrsâl buyurulan tahrîrât-ı kudsiyyelerinin kenârında olan
bir kaç yerdeki tahrîr buyurdukları nasâyihe işaretdir ve eğer
bazı nasâyih-gûne ilâhîler var ise ekser kendi vâridât-ı kudsiyyeleridir. Ona dahi kırmızı “vâridât” tahrîr olunmuşdur
ve ba’de eğer bir tezkire-i ‘aliyyenin tamamında kırmızı bir
uzun “temmet” tahrîr olunmuşdur. Lafz-ı temmetin mimine
karîb kırmızı bir elif tahrîr olunmuşdur. Elif adedde birdir,
makâm-ı evvele işâretdir ve lafz-ı temmetin tamamına karîb
yerde, bir, iki, üç,...on, her rakâm kırmızı ile yazılmışdır. Evvel aded irsâl olunan tezkireyi kaçıncı tezkire ise, ona işaretdir. Hıyn-ı irâdetden bu ana gelince irsâl buyurulan varaka-i
aliyyelere işaretdir. Mesela; birinci, ikinci, üçüncü… beşin-
ci, onuncu, ona işâretdir. Hâsılı mütalaa eden ihvân, evvelâ
kâideyi zabt etmeğe muhtâç. Bunlardan sonra yine besmele ile
bir ahar tezkireye bed’ olunur.
Bizden sonra bu Mecmûa’ya mâlik olan tâlib-i Hak mümin
karındaşlarımız zahmet çekmeyip her hâlimi makâmından anlayalar ve bu kitâbımın içinde kutbü’l-ârifîn azîz’im sultân’ım
(k.s.) hazretlerinin tahrîr edip isâl buyurdukları ta’bîrât ve
nasâyih bir mertebedir ki, kişiyi şeyh kadar terbiye eder ve
kitâbıma nâzır olan tâlib-i Hak karındaşımdan mercû’dur ki,
Allâh ‘aşkına bu Mecmûa’mın neşrine lutf ede. Allah dahi
ona rahmetin neşr ede. Ve dahî mercûdur ki Hazret-i azîzim
kuddise-sırruhu hazretlerini ve bu fakir u hakîri bi dua-yı
hayr ile yad ve ruhumu hüsnü nazar ve nîk ta’bir ile şâd edeler ve bu mecmuama her kimki malik olub rağbet buyururlar
ise dîde-i hakîkat ile nazar ederler ise inşallahü Teala dünya
kadar istifade ederler. Hakîkat üzerine nazar edenlerin Allah
Teala nazarların âlî edip sa’y u sûlûklerinde ve îman u İslamlarında sadakat ve istikamet ihsan eyleye. Ve bu fakire merhamet edip bir Fatiha ile ruhumu şâd ederler ise Allah Teala dahî
onlara rahmet eyleye. el-fatiha.” 66
Nasûhî Efendi Mürâselât’ta İbrahim Ağa’dan başka Şami
Ahmed Efendi, Abdullah Ağa, Mevlevi şeyhi Bostan Çelebî ( ö.
H. 1117), Konrapalı Mehmed Efendi gibi pek çok zata mektup
yazmış ve bu mektuplar esere girmiştir.67 Mektûbât’ta isimleri
geçenler: Ağazâde Ahmed Ağa ve İbrahim Ağa68, Şeyh Murtaza Efendi69, Eşrefzade Sultan70, Eşrefzade’nin oğlu ve Ha-
66
67
68
69
70
Nasûhî, Mürâselât, haz.Enderûnî Şeyh İbrahim Ağa Süleymaniye Ktp., Mihrişah, 269, vr. 4b-6b.
Senâyî, Menâkıbnâme, vr. 33a- 38b.
Nasûhî, Mürâselât, vr. 21a, 22a, 24b
Nasûhî, Mürâselât, vr. 21b, 22a
45
46
san Ağa71, Şeyh Ahmed72, Eşrefzâde çelebi73, Merhum Abdülkerim Efendi74, Şeyh Murtaza75 ve Salih Efendi.76
2.1.5. Şerh-i Kasîde-i Niyâzî (Câmiü’l-Esrâr ve’l-Fezâil)
Niyâzî-i Mısrî’nin Arapça “Yâ câmie’l- esrâr ve’l-fezâil”
mısraıyla başlayan gazelinin şerhi olan küçük bir risaledir.
Abdullah Çaylıoğlu tarafından yayımlanmıştır.77 Söz konusu
şerh, Enderunlu İbrahim ağa’nın isteği üzerine yazılmıştır.78
2.1.6. Kastamonu Seyahatnamesi/Tahrîrât-ı Kudsiyye
Nasûhî Efendi’nin Tahrîrât-ı Kudsiyyeleri başlığı altında kaynaklarda geçen bu eser, h. 1126-1128/ m. 1714-1716 senelerinde mecburi ikamet dolayısıyla Üsküdar’dan Kastamonu’ya gidiş ve dönüşünde uğradığı yerlerle ilgili tuttuğu günlük notlarından oluşmaktadır.79 Eser, Nasûhî Efendi’yle ilgili çalışmalar yapan Tatcı’nın Üsküdarlı Muhammed Nasûhî ve Divanı adlı
eserin 125-132. sayfaları arasında yayımlanmıştır.
2.2. Kaynaklarda Zikredildiği Hâlde Mevcut Olmayan ya da
Ulaşamadığımız Eserleri
3.2.1 Tefsîr-i Şerîf
Medrese tahsilinden de geçen Nasûhî Efendi, Kur’an, hadis
ve tefsir ilimlerine de hakkıyla vâkıftır. Şiirlerinde ve mensur
eserlerinde ayet ve hadislerden sıkça iktibaslarda bulunması,
Kur’an’ın pek çok suresine ledünnî tefsirler yazması, onun aynı zamanda bir müfessir olarak kemalini ortaya koymaktadır.
71
72
73
74
75
76
77
78
79
Nasûhî, Mürâselât, vr. 25a, 29a, 46b, 79a
Nasûhî, Mürâselât, vr. 26a, 57b, 77b
Nasûhî, Mürâselât, vr. 56a.
Abdullah Çaylıoğlu, Niyâzî-i Mısrî Şerhleri, İstanbul 1999, s. 23-31.
Eserin nüshalarıyla ilgili geniş bilgi için bkz. Tatcı, Muhammed Nasûhî, s. 110.
Muhammed Nasûhî, Seyâhatnâme (Mecmû’a İçinde) Millet Ktp. Ali Emiri/
Şer’iyye Bölümü nu: 1104, vr. 27b-32b.
Eser, Nasûhî Efendi’nin Mü’min, Nûr, Furkân, Şuarâ, Nahl,
Kasâs, Ankebût, Yâsîn, Saffât, Sâd ve Zümer surelerine yaptığı
tasavvufî tefsirlerden oluşmaktadır. Ancak, eserin Süleymaniye kütüphanesinde olduğu söylenmesine rağmen herhangi bir
kaydına rastlanılamamıştır.
3.2.2. Risâle-i Velediyye
Oğlu Alî Alâaddîn Efendi adına kaleme alınmıştır. Devlet ricalinden olan ve Nasûhî Efendi’nin torunu Fazlullâh
Efendi’ye intisaplı olan Şeyh Zekâî Efendi bu esere bir şerh
yazmıştır.80
3.2.3.Mecmûatü’l-Ehâdîs
Ebâ Eyyûbe’l-Ensârî Hazretlerinin nakl ettiği hadislerin
toplandığı ve şerh edildiği bir eserdir.81
3.2.4. Risâle-i Şu’abü’l-Îmân
Hacı Evhad tekkesinde yanmıştır.82
3.2.5. Risâle-i Vâkıât
Seyahatnâme’de bu iki eserden bahsedilen bir kaç yerde
“Mükâşefât ve Vâkıât da mestûrdur.” şeklinde anılmaktadır.83
80
81
82
83
Vassâf, Sefîne, IV, 61; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, tıpkı basım,
haz. Mustafa Tatcı-Cemal Kurnaz, I, Ankara 2000, s. 22; Suûdü’l-Yavsi, Şair
Mustafa Zekayî, İstanbul 1941, s. 18
Kerâmeddîn Efendi, Nasûhî Efendi, s. 32.
Süleymaniye Ktp. HH. Paşa Bölümü Yz.nr: 776, vr. 1-105; Vassâf, Sefîne, IV, 61
47
İKİNCİ BÖLÜM
NASÛHÎ EFENDİ’NİN TASAVVUFİ GÖRÜŞLERİ
Nasûhî Efendi’ye Göre Tasavvuf
Sûfîlerin, içinde bulundukları hâl ve makama göre tasavvufun iki binden fazla tanımı yapılmıştır.1 Tasavvuf’un etimolojik
kökeni2 ile ilgili herhangi bir bilgi vermeyen Nasûhî Efendi tasavvufun tarifini kısa ve öz olarak şöyle ifade eder: “Tasavvuf,
davayı terk, mânâyı ketm, rububiyyet sırrını ifşadır.”3
1. TARİKAT ADAP VE ERKÂNI VE TARİKATA
GİRMENİN ŞARTLARI
Tarikat adap ve erkânına geçmeden önce Nasûhî Efendi’ye
göre tarikatın şartları hakkında bilgi verelim.
1
2
3
Ethem Cebecioğlu, “Prof. Nicholson’ın Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tanımları”,
AÜİFD, Ankara 1987, s. 29.
Tasavvuf kelimesinin Ehl-i Suffe, Saff-ı Evvel, Benû Sûfa, Sufâne, Safâ gibi
kelimelerden türediğine dair iddialar bulunmakla birlikte uygun görülen ve
kabul edilen görüş, bu mesleki benimseyenlerin genelde yünden elbise giymeleri hasebiyle “yün” anlamındaki “sûf” kelimesinden türediği şeklindedir.
Tasavvuf tarihinde bu ismi alan ilk kişi Kûfeli Ebû Haşim (öl. 160/777)’dir.
Kuşeyrî, Risâle, 279-280; Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, AÜİF Yay., Ankara
1991, s. 5; Aynî, Tasavvuf Tarihi, s. 215.
50
Nasûhî Efendi tarikata girmenin 4 şartından bahseder.
Bunlar: Tevbe, gusül, sadakat ve sebat ve tecrîd’dir.
Şimdi sırasıyla bunları inceleyelim:
1.1. Tevbe
Tevbe, kelime olarak itiraf, pişmanlık, dönmek, insanın işlemiş olduğu kötü fiilden pişmanlık duyarak imkânı olsa bile
bir daha yapmamaya azmetmesidir.4
Nasûhî Efendi tevbeyi iki kısımda değerlendirir: Avamın
tevbesi ve havassın tevbesi. Avamın tevbesi; günahtan itaate, kötü huylardan iyi huylara, cehennemden cennete, cehri
zikir ve iyi bir gayretle beden rahatlığından nefsi meşakkate
dönmektir.5
Seh b. Abdullah Tüsterî tevbeyi “Günahı unutmamandır.”
diye tanımlarken, Cüneyd ise “Günahını unutmandır.” şeklinde tarif etmektedir. Birbiriyle çelişkili gibi görünen bu ifadelerden ikisi de doğrudur. Şöyle ki günahı unutmayıp daima
tevbesine bağlı kalmak avâmın işi, günah düşüncesiyle meşguliyeti bile Hakk ile meşguliyete perde sayarak O’nu düşünüp günahı düşünmemek havâssın işidir.6
Havassın tevbesi ise yapılmasıyla, iyilikten engin bilgiye, manevi derecelerden yakınlaşmaya, nefsi lezzetlerden ru4
5
6
Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf, Kitâbu’t-Ta’rîfât, thk. Abdulmun’im
Hafnî, Kahire trz., s. 76; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, I, 233.
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 139; Muhammed Nasûhî, er-Risâletu’r-Rüşdiyye
fî’t-Tarîkat-i Muhammediyye, Sadberg Hanım Müzesi Ktp. nr: 135, vr. 11b-24b.
H. Kamil Yılmaz, “Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar”, İstanbul, 2004, s.
163. Tevbe bazı mutasavvuflar tarafundan Kur’an’dan alınan tabirlerle üç
derecede incelenmiştir: 1. Tevbe: Allah’ın azabından korkarak günahı terk etmektir. “Ey iman edenler! Allah’a dönüşü olmayan bir tevbe ile tevbe edin.”
(Tahrim, 66/8). 2. İnâbe: Zâhirde tevbe ile düzelmeye başlayan nefs ile birlikte
sırrın da salâha dönmesidir. “Azab gelip çatmadan Rabbınıza dönün (İnâbe)”,
(Zümer, 39/54). 3. Evbe: Hakk’ın rızasını kazanmak ve sadece O’na yönelmektir. Tevbenin en ileri derecesidir. Kur’an’da Dâvûd, Süleyman ve Eyyûb
(a.s.)’ın tevbedeki durumlarını ifade eden “Evvâb” kelimesi buna işarettir.
(Sad, 38/17, 19, 44). Bağışlanma talebi demek olan “istiğfâr” dil ile Alah’tan
mağfiret dilemektir. Tevbe ise bir kalp işidir. A.y.
hi zevklere, Allah dışındaki hiçbir şeye dayanmadan Allah’a
yönelmektir.7
Nasûhî Efendi tevbenin şartlarını sekiz olarak nitelendirir
ve bunları şöyle sıralar:
1. Geçmişte yaptıklarına pişman olmak.
2. İçinde bulunduğu anı terk etmek, yani Hakk’ın kendisi
için takdir ettiklerine boyun eğmek.
3. Gelecekte daha önce yaptıklarını işlememe konusunda
kararlı olmak.
4. Kul hakkını ödemek.
5. Allah’a karşı yerine getirilmemiş kulluk görevlerini kaza etmek.
6. Riyazet ve nefis terbiyesi yoluyla haramdan oluşan vücuttaki yağları ve etleri eritmek.
7. Yiyecek, içecek ve giyeceğin helal olmasına dikkat etmek.
8. Kalbi nefret, hile, kurnazlık, haset, kin, aşırı istek ve ölümü unutma gibi kötü duygulardan temizlemek.
Netice itibariyle tevbe tarîkatın ilk şartıdır. Kişi günahlarından tevbe etmedikçe manevi olarak tekâmül edemez. Seyr
u sülûk’ün ilk şartı ön yargılardan, günahlardan temizlenip
boş ve temiz bir kalple yola koyulmaktır.
1.2. Gusül
Nasûhî Efendi’ye göre, tarikata girmenin ikinci şartı temizliktir. Çünkü kirli insana kudsi hazret ve rabbani hazret tecelli
etmez. Bedenin temizlenmesi guslü gerektirir. Organların temizlenmesi abdesti gerektirir. Peygamber (sas) “Abdest, müminin silahıdır.” ve “Abdest üzerine abdest, nur üzerine nurdur.” buyurur. Çünkü ruh toprağa gizlenmiştir. Toprağa giz7
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 139. Nasûhî, er-Risâletu’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîkat-i
Muhammediyye, vr. 11b-24b.
51
52
lenme, haz duyulan lokmaları yemekle olur. Su, toprağı ve çamuru temizlemek için yaratıldı. Su, büyük ve küçük taharette
kullanıldığında, ruhtan toprak izleri silinir ve toprağın ağırlıklarından kurtulur. Kul taharete devam ederse onda yansıma yoluyla rabbaniyet nurları parlamaya başlar. Sonra ondan
hayal aynalarına yansır ve bunu kalbinin aynasıyla görür. Müridin yapması gereken, abdestli olmaya devam etmektir. Çünkü kim abdest alma konusunda tembellik ederse onun ruhuna
melekûta yükselme izni verilmez.8
Genel olarak tasavvufta amellerin zahirî yönüyle birlikte
bâtınî ve derin manalarını ortaya koymak usûl halini almıştır. Nasûhî Efendi de temizlik konusunu bu usûle uygun olarak ele almış, temizlikle rûhî yükseliş ve arınma arasında bir
bağlantı kurmuştur. Devamlı abdestli olmanın kişiye melekûtî
özellikler kazandıracağını vurgulamıştır.
1.3. Doğruluk, sebat ve istikamet
İstikamet, Arapça düzeltmek, bir şeyi bütün cüzleriyle birlikte doğrultmak mânâsındadır.9 Tasavvuf terminolojisinde ise, “Allah’ın emrettiklerini yerine getirmede ve yasaklarından sakınmada düzenli ve istikrarlı olmak, aşırılıklardan
uzak durarak itidal üzere dosdoğru yoluna devam etmek”tir.10
Nasûhî Efendi istikameti şöyle tarif eder: İstikamet; farz, vacip, sünnet, müstehab, nafile ve mendupları gönüllü bir şekilde kalpte hiçbir ikrah duymadan yapmaktır.11
Doğruluk, sebat ve istikamet kavramlarını birlikte ele alan
Nasûhî Efendi, salikin, imanına hiçbir şüphe ve tereddüt bulaştırmadan kararlılık ve sebatla hedefine odaklanması gerek8
9
10
11
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 140.
Cürcânî, Ta’rîfât, s. 31.
Sülemî, Risâleler, s. 116-117; Herevî, Ebû İsmâîl Abdullâh b. Muhammed Ensârî,
Menâzilü’s-Sâirîn, Kâhire 1908, s. 16; Sühreverdî, Avârif, s. 36-38; Necmüddîn
Kübrâ, age., s. 124-125; İbn Kayyim, age., II, 97-9; Ankaravî, Minhâcu’l-fukarâ, s.
253.
Nasûhî, er-Risâletu’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 12b.
tiğini belirtir ve Allah’ın (cc.) “...olduklarına inananlar.”12 ayetini bu mânâda, yani “Kulum, dualara cevap verdiğime inanırsa onun duasına cevap veririm, affedici olduğuma inanırsa
onu affederim.” şeklinde anlar.13
Tasavvufta keramet değil istikamet önemlidir. Sıdk iyiliğe iyilik de cennete götürür. Sıdk, nübüvvet derecesinin
ikincisidir.14 Nasûhî Efendi, “Şayet basiretin kuvvetliyse Hz.
Lokman’ın (as.) ‘Nasıl bu mertebeye ulaştın?’ sorusuna verdiği şu cevap sana yeter der: Lokman (as.) bu soruya şöyle cevap
verir: “Sözümdeki doğruluk ve malayaniyi terk.”15 Sıdk, salik için direktir. Çok zor durumda kalsa bile Hakk’ın kelamını
söylemektir.16 “Merd-i meydân-ı sıdk ol!”17 İstikametle sıdk
arasında sıkı bir bağ vardır.18 Salik istikamet ehli olmalıdır,
keramete itibar etmemelidir.19 Sıdk iyiliğe ulaştırır, iyilikse
cennete. Yalan fücura ulaştırır, fücursa cehenneme.20 Sıdkın
kaynağı kalbin dünya kirlerinden temizlenip istikamete ulaşmasıdır. Kişi cevaz verilen üç durum dışında şaka yollu da olsa yalan söylememelidir.21
Nasûhî Efendi’ye göre itikatta istikamet farzdır.22 Kişinin
şahsiyeti istikameti ölçüsüncedir. Onun bir müridine yaptığı
“Kendini nakş-ı bilhacer itikad eyleyesin.”23, yani “Taş üzerine kazınmış nakış gibi sebatkar olunuz!” uyarısı, şahsiyetli insan prototipinde bulunması gereken en önemli özelliklerden
birini ortaya koymak için söylenmiş çok güzel bir ifadedir. Bu
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
2/Bakara, 46, 249.
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 14a
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 14b
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 14a.
53
54
nedenle yine onun ifadesiyle “Çekirge meşreb adam, adam
olmaz”24 sözü ne kadar manidardır. Onun, sevenlerine yaptığı en önemli tavsiyelerden biri de istikamettir. Onun tavsiyelerinden birkaçı şöyledir: “Halkın nazarını terk et. İstikamet
üzere sabırlı ol, bir nazara malik ol ki kimyayı saadet ola.”25
“Göreyim seni, devamlı zikir ile murakabe-i kalb ile şuhûd-ı
envâr-ı sıfat ile istikamette müstakim olasın.”26
Sonuç itibariyle Nasûhî Efendi istikâmeti, tasavvufun temellerinden biri olarak ortaya koymaktadır. Tasavvuf tarihi
boyunca yapılan istikametin kerametten üstün olduğu uyarısı, Nasûhî Efendi tarafından da tekrarlanmıştır. İstikametin
sıdk ile bağlantısı kurulmuş, müslümanın şahsiyet eğitiminde
doğruluğun önemi vurgulanmıştır. Ayrıntılı manevî terbiye
usûlleri geliştiren tarikatların bu gibi birikimlerinden günümüzde de istifade etmek mümkündür. Çünkü çağımızın önde
gelen problemlerinden biri de istikrarsız, doğruluktan uzak,
güvensiz insanlardır. Oysa müslüman, sırât-ı müstakîm üzere olan, doğru ve güvenilir insan demektir. Bu insan tipinin en
güzel örnekleri ise tekkelerde yetiştirilmiş dersek, herhalde en
yalın ifadesiyle hakkı teslim etmiş oluruz.
1.4. Tecrid
Tecrîd kelimesi; soymak, mücerret ve soyut hâle getirmek, sıyırmak, elbisesini çıkarmak, kılıcı kınından çekmek, silahsızlandırmak, gayret edip atılmak, paçaları sıvamak, yalnız başına kalmak, nebatsız olmak ve kıtlık gibi anlamlara
gelmektedir.27 Tasavvufî anlamda ise tecrîd; salikin zahirini
mal ve mülkten, bâtınını karşılık bekleme anlayışından arındırması, yaptığı her şeyi sırf Allah rızası için yapması, makam
24
25
26
27
Nasûhî, Mürâselât, vr.101a.
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, I, 432-434; Cürcânî, Ta’rifât, s. 35; Rağıp el-Isfahânî,
Müfredât, Kahraman Yay., İstanbul 1986, s. 127; Şarkâvî, Mu’cem, s. 81; Komisyon, el-Mu’cemu’l-vasît, s. 115-116; Komisyon, el-Müncid, s. 86.
ve hâl sahibi olma düşüncesini hatır ve hayalinden geçirmemesi demektir.28 Nasûhî Efendi tecridi “Allah’tan alıkoyan her
şeyden vazgeçmek.” olarak tanımlar.29 O’na göre tecridin 7
mertebesi vardır. 30 Bunlar:
1. Şeklî, maddî tecrittir ki; dünya ziynetlerini, fazla yemeyi, içmeyi, giyinmeyi ve meskeni bırakmaktır.
2. Kalbi, ihtiyaç duymadığı dünya ve ahiret işlerini kabul
etmekten tecrit etmektir.
3. Aklı, hâline göre, bilinmesinde fayda sağlamayacak şeyleri düşünmekten tecrit ederek zuhuruyla ilgili olan faydalı işlerle meşgul olmasını sağlamaktır.
4. Kâinatı yaratana ulaşmadan önce, kâinatın mertebeleriyle ilgili olan müşahedelerden ve keşiflerden ruhu tecrit etmek, murakabeye devam etmek ve Hakk’ın mevcudata açılan ahadiyyetine yönelmektir.
5. Maksuda ulaşma yolunda meşgul edecek ruhaniyet, melekiyyat gibi şeylere meyletmekten sırrı tecrit etmektir.31
6. İnsani hakikati; ilahî hakikati olmayan bir şeyin feyzini kabul etmekten tecrit etmektir. Zatın dışındaki hiç
bir şeye sığınmamak, eşyanın ortaya çıkışıyla belirginleşen (taayyünleriyle müteayyin olan) toplayıcı birliğe
(el-vahdetu’l-câmi‘a) tam olarak yönelmeye devam et28
29
30
31
Serrâc, Lüma’, s. 341; Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 111; Sülemî, Tis’atü’l-Kütüb, s. 30;
Sühreverdî, Avârif, s. 654-655; Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, s. 135.
Nasûhî Efendi’nin burada dikkat çektiği nokta bizce çok önemli. Çünkü islam tasavvufu müslüman kişiyi Hakk’ın rızasını kazanmak için hakîkî bir
kul olmaya yöneltmektedir. Oysa diğer birçok mistik hareket, insanın ruh
dünyasında birtakım hüner ve maharetler geliştirmeye matuftur. Tasavvufta
hem vird hem de bir amaç cümlesi olan “İlâhî! Ente maksûdî ve rızâke
matlûbî!” yani Ey Allah’ım! Maksûdum sensin ve rızana talibim!” ifadesi
işin özünü anlatmaktadır. İbn Haldun da mücâhede hayatının gayelerini üç
olarak belirlemiştir: 1. Gayesi takva olan mücâhede 2. Gayesi istikâmet olan
mücâhede 3. Gayesi keşf ve ıttılâ olan mücâhede. Bkz. Mustafa Kara, “Tasavvuf
ve Tarikatlar Tarihi”, İstanbul, 2003, s. 17-18.
55
56
mek ve kendinin hakikatini eşyayla birlikte ortaya çıkarmaktır.
7. Nefesleri Allah dışında bir şeye, bir nefesi bile masivaya harcamamaya tecrit etmek; üstelik insandan çıkan
her nefesin, Allah’ın ruhuyla bağlantılı olarak çıkmasına gayret etmektir.
Kalpte sâfâ ve mutluğun reçetesi dil denilen gönlü her türlü masivadan tecrit etmektir. Bu durumu Nasûhî Efendi şu dizelerde ne güzel dile getirir:
“Edip tecrîd bi-küllî mâ-sivâdan
Musaffâ kıl dili nûr-ı likâdan
Keder gitsin safâ bulsun bekâdan
Meded senden ‘atâ senden İlâhî”32
Gönülde meydana gelen safâ hali Allah’ın bir lütfudur.
Çünkü gönüller Allah’ın iki parmağının arasındadır. Yani bazen “Kâbıd” ismiyle gönülleri sıkar, bazen de “Bâsıt” ismiyle
genişletir. Burada Nasûhî Efendi safâyı Allah’ın Bekâ sıfatıyla anarak insandaki ebediyet duygusuna işaret etmiş olmaktadır. Yani Hz. Âdem’in cennetten çıkmasına neden olan sonsuzluk arzumuza...
Kısaca tecrid, Allah’ın dışındaki her şeyden yüz çevirmektir. Hatta kainatla ilgili mükâşefe ve keşiflerden ruhu;
rûhâniyyât ve melekiyyât gibi şeylerden de sırrı soyutlayarak,
yapılan her şeyi Allah’ın rızası için yapmaktır.
2. Nasûhî Efendi’nin Tarikat AdAb ve Erkânı
Nasûhî Efendi’nin tarikat adab ve erkânı, Şeyhi Karabâş-ı
Velî’nin erkânı33 ile benzerlik göstermekle birlikte 5 tanedir.
32
33
Nasûhî, Dîvânçe, s. 243.
Karabâş-ı Velî’nin tarîkat erkânı; açlık, seherlerde uyanık olma, sükût ve halvet şeklinde 4 olmakla birlikte mürid’in sürekli zikre devam etmesi kalbini
daimi olarak şeyhine rabtetmesi, senenin muayyen günlerinde oruç tutması
gerekmektedir. Ramazan Muslu, Mustafa Kemaleddîn Bekri ve Tasavvufi Görüşleri, Erkam Yay., İstanbul 2005, s. 91.
Bunlar; zikir, halvet, sükût, oruç ve uykuyu terktir.34 Aynı zamanda bu erkân, mücahede ve riyazat olarak bilinen tasavvufî
eğitim metodunun da temel prensipleri olmakla birlikte zikir bu metodun başına eklenmiştir. Riyazet ve mücahede, çoğunlukla, kıllet-ı taam (az yeme), kıllet-ı kelam (az konuşma), kıllet-ı menam (az uyuma), halvet veya diğer ismiyle uzlet olarak 4 başlık altında ele alınır. Biz bu maddeleri Nasûhî
Efendi’nin zikrettiği şekliyle tarikat adab ve erkânı başlığı altında inceleyeceğiz.
2.1. Zikir
Lügatte bir şeyi unutmayıp anmak, unuttuktan sonra hatırlamak, yâd etmek, görüşmek, müzakere etmek, bir şeyi hatıra getirmek ve nisyanın zıddı olan hatırlama mânâsına kullanılan zikir35, ayrıca elde edilen bilgiyi ezberlemek anlamına
geldiği gibi; mecaz olarak da şöhret, şeref, şan, sitayiş, namaz,
öğüt, söz, açıklamak, itaat, dua ve ilahî kitaplar gibi mânâlara
da gelmektedir.36
Nasûhî Efendi’de zikir, tarikat erkânının ilkidir. Mürit için
farz-ı ayndır.37 Zikir nurdur. Salik bu nurla daha önce göremediği şeyleri görür. Kalp huzura erer. Tefekkür kabiliyeti artar.
Böylece kul Allah’ın dostu, Allah da kulun dostu olur. Bundan sonra kul gizli şirkin, fıskın ve fücurun karanlıklarından
34
35
36
37
Nasûhî Efendi, Tarîkat-ı Ahmediyye isimli eserinde tarikatın 5 erkânını sıralarken; zikir, halvet, sükût, oruç ve uykuyu terk olarak sıralarken, bir başka
eseri olan Tarîkat-ı Muhammediyye adlı eserinde bu 5 erkânı; az yemek, az uyumak, az konuşmak, halvet ve zikir olarak sıralamakta ve ele almaktadır. Bkz.
Tarîkat-i Muhammediyye, vr.12b-13b.; Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 134-138.
er-Râzî, Muhtâru’s-Sıhâh, s. 226; er-Râğıb el-Isfahânî, Müfredât, s. 328-9; İbn-i
Manzûr, Lisânu’lArab, IV, 308-11; Tehânevî, Keşşâf, I, 512; Asım Efendî, Terceme-i
Kâmûs, İstanbul 1305, II, 346; Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 539.
İbn Fâris, Mu’cem, II, 358-359; Cürcânî, Ta’rifât, s. 151; el-Fîrûzâbâdî, elKâmûsu’l-muhît, s. 1507-8; el-Münâvî, et-Tevfîk, s. 349; Suâd, el-Mu’cemu’s-sûfî,
Nedra Yay. 1. baskı, Beyrut 1981, s. 487-9; Abdü’l-Münim el-Hıfnî, Mevsûatü’ssûfiyye, Mektebetü Medbûlî, 1. Baskı, Kahire 2003, s. 753-5; Komisyon, elMu’cemu’l-vasît, s. 313; Komisyon, el-Müncid, s. 236.
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr.13b
57
58
itaatin ve nurun huzuruna çıkar.38 Zikir, velayet fermanıdır;
kim zikre devam ederse bu ferman ona verilir; kim de zikirden yüz çevirirse bu ferman ondan alınır.39 “Kim Allah’ın zikrinden yüz çevirirse şeytanı ona musallat ederiz.”40 ayeti zikrin ve şeytanın taban tabana zıt iki şey olduğunu apaçık ortaya
koymaktadır. Şeytan ve nefis heva, şehvet ve vesveselerle kişinin enaniyetinin ön plana çıkması için çaba sarf etmektedir.41
Zikirde önemli olan dil ile kalp birlikteliğidir. 42
Kelime-i tevhid zikri zikirlerin en önemlilerindendir ve kulluk dairesine girmenin ilk şartıdır. Kul, “Lâ ilâhe” sözünü zikrederek, o düşmanların hükümranlığını inkâr eder. “İllâ’llâh”
sözünü zikrederek de askerleri kalp, Kur’an, sünnet, ruh ve ilham olan Hakk’ın hükümranlığını kabul eder. Hakk’ın otoritesi ve askerleri ortaya çıkınca kalp tabiattan kurtulup semaya yükselir; Hakk’a yakın olur. Hiçbir gözün görmediğini görür, hiçbir kulağın duymadığını duyar, hiçbir insanın kalbine
gelmeyen onun kalbine gelir. O kulun kalbine tabiat denizinde hiçbir fırkanın kalbine gelmeyenler gelir. Böylece, tabiattan
Kur’an ve sünnetin ipiyle bağlı bir kalp çıkar.43
Nasûhî Efendi “Allah” zikrinin önemine dikkat çekerek diğer zikirlere göre bunun belli bir vaktinin olduğunu ifade ederek şöyle der: “Allah” lafz-ı Kur’an’dır, belki meal-i Kur’an’dır.”
Kişinin, istiğfar ve salavâtı, ne zaman kolayına geliyorsa o vakitte çekmesi gerektiğini ifade eder.44
Kişinin kalbinde elem, gam, keder duyması zikirden uzaklaştığının alametidir.45 Kalbi katı olanlar için dünyada da ahi-
38
39
40
41
42
43
44
45
43/Zuhruf, 36.
Nasûhî, Mürâselât, vr. 69b, 70a.
Yetik, Erhan, İsmail Ankaravi Hayatı Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri, İşaret Yay.,
İstanbul 1992, s. 157.
rette de azap vardır.46 Zikre devam ederek kişi, marifet, istikamet ve müşahede ehli olur ve fenâ makamına ulaşır. Mirac-ı
ruhaniye yükselir.47 Vesvese zikir ile defedilir.48 Kişi zakirlerden olmak için çok çalışmalıdır ve zikir fikre galip olmalıdır.49
Nasûhî Efendi’nin bir mektubundaki şu tavsiye câlib-i dikkattir: “Devâm-ı zikrullâh ile ifnâ-yı efkâr edip uluvv-i himmet
ile esrâr-ı melekûta râğıb olasınız.”50 Yani sürekli Allah’ı zikretmek suretiyle O’nun dışındaki bütün düşünceleri yok ederek, büyük bir gayretle melekûtun sırlarına rağbet ediniz demektedir. Ama bu rağbet Allah’ın zikrinin önüne geçmeyen
bir rağbet olmalıdır.
Allah yapılan günahların cezasını hemen vermez. Belli bir
vakte kadar tehir eder. Ama tevbesiz kalan tüm günahların cezasını verir.51
“Kul günah işleyince kalbine siyah nokta vurulur. Şayet tevbe eder, mağfiret dilerse kalbi cilalanır. Günahta ısrar
ederse siyah nokta tüm kalbi kaplar.” 52 Tevbenin kalbi cilaladığı gibi Allah Zikri de kalbi cilalar.53 Bu nedenle Nasûhî
Efendi’nin ifadesiyle “Şuhûda mülazemet, zikrullaha muvazabet gerektir.”54
Nasûhî Efendi’ye göre zikirden istifade için salikin zikir
adabına uyması gerekir. Zikir adabı on beş tanedir:
1. Helalinden ve güzel kokulu olarak temiz giyinmek,
2. Melekler ve cinler için güzel kokuyla zikir meclisini güzelleştirmek,
46
47
48
49
50
51
52
53
54
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 13b, Mürâselât, vr. 84a.
Fâtır, 45.
Tirmizî, Tefsir, 83.
59
60
3. Kıbleye yönelerek diz çökerek oturmak,
4. Ellerini dizlerinin üzerine koymak,
5. Şeyhin huzurundaymış gibi gözleri yumarak onun kaşlarının arasına bakmak,
6. “Önce refik, sonra tarik” (önce yol arkadaşı, sonra yol)
denildiği gibi, yol arkadaşı olması için iki kaş arasında
üstadını hayal etmek,
7. Zikre başlamadan önce üstadından kalben himmet istemek. İhtiyaç hâlinde dil ile şeyhinin sırrına seslenerek
yardım istemek caizdir.
8. Üstadının yardımının Peygamber’den (sas.) geldiğini
bilmek. Çünkü o, Peygamber’in (sas.) vekilidir. Nasûhî
Efendi konuyla alakalı Resulullah’ın (sas.), “Kavmi arasında şeyh, ümmeti arasında peygamber gibidir.” hadisini delil olarak zikreder.
9. Sıdka ulaşmak için, Allah (cc.) dışında hiçbir şey kalmayıncaya kadar sükût ederek kalbi, tefekkürle meşgul etmek. Bunun sonunda dil “lâ ilâhe illâ’llâh” diyerek kalbe uyum sağlar ve böylece sıdka ulaşır.
10. Yalnızca Allah rızasını gözeterek ihlaslı olmak. Mürit ister iyi olsun, ister kötü olsun aklından geçen her şeyi
şeyhine açıklamalıdır, gizlememelidir. “Şeyhin, müridin iç dünyasına vâkıf olması şart değildir. Bu sebepten,
müridin aklına gelen her şeyi dışa vurması şarttır. Her
şeyi açığa vurmazsa hain olur. Allah da hainleri sevmez.” denilmiştir.
11. Tam bir tazimle zikretmek. Manevi kalp huzuruyla kafayı sol tarafa biraz eğerek “Lâ ilâhe” yi göğsün iki tarafı arasında olan nefsin üzerinden alıp, “illâ’llâh”ı göğüs
kafesi ile mide arasında bulunan etten meydana gelen
kalbe ulaştırmaktır.
12. İnsanın, salaha ermiş beşeriyetini ortaya çıkarabilmesi için kalbinde, her seferinde zikrin anlamını hisset-
mesidir. Diliyle “lâ ilâhe illâ’llâh” derken, kalbiyle “lâ
ma‘bûde illâ’llâh” demelidir. Kalb, zevk ve şevkin verdiği huzurla “lâ matlûbe illâ’llâh” der ve bütün düşüncelerden sıyrıldığında ise Allah’ı müşahede etmek için
“lâ mevcûde illâ’llâh” diye zikreder.
13. “İllâ’llâh”ın kalbe etkisinin olması ve bütün uzuvlara
sirayet etmesi için “Lâ ilâhe” ile Allah dışında her şeyi
kalpten söküp atmaktır. Bu konuda “Kişi lâ ilâhe illâ’llâh
dediği zaman kafasının üzerinden ayak parmaklarına
kadar titremesi gerekir.” denilmiştir.
14. İsteyerek sükût edildiğinde kalbin huzur ve sükûn bulması ile zikrin tekrar yapılmasını beklemektir. Zira zikrin tekrar yapılması mücahede eden bir kişinin otuz yıl
riyazetle vücudunu mamur etmesinden daha çok vücudu mamur eder.
15. Bir engel olmadıkça zikre ara vermemek; zira birazcık
tembellik etmek, gaflete ve emele sebep olur. Salik bu
edeple edeplenirse kalbinde mutalebe nuru zahir olur,
kötü ahlakı güzelleşir; kalbi, gafletten ve nefsi emmarenin karanlıklarından kurtulur. Nefs-i levvameye geçer
ki o da nefsin derecelerinden ikinci derecede ikinci tavrın nefsidir.55
Kişi diliyle zikrettiği hâlde zikir fayda vermiyorsa o kişi
münafıktır. Diliyle zikrettiği hâlde kalbiyle zikretmeyen kişinin hasmı Allah olur. Kalp ile zikreden mümin, ruh ile zikreden âşık, sır ile zikreden mükâşefe ehlidir.56 Zikrettiği hâlde
kalbi gafil, anlayışı/fehmi ve sırrı kapalı ise o kişi zikretmiş
değildir.57 Ancak zikirde başlangıç dil ile yapılan zikirdir.
55
56
57
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 152-154.
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 13b Bu cümle tasavvufun tecrübî boyutunu göstermesi bakımından önem taşımaktadır. Çünkü kalp gafil, fehm ve sır
kapalı olduğu halde zikreden kişinin, gerçek anlamda zikretmediği hükmünü verebilmek için ilm-i fıkh-ı bâtın olan tasavvufun iceliklerini yaşayarak
61
62
Çünkü dil kalbin tercümanıdır.58 Nasûhî Efendi, “Niçin yapmayacağınız şeyleri söylüyorsunuz?”59 ayetini kişinin gafletle
zikretmesiyle ilişkilendirir. Ona göre kişiyi Allah’ı anmaktan
alıkoyan her nimet aslında nikmettir. Zikri unutmak kalbi katılaştırır ve kalbi katı olanlar içinse ahirette azap vardır. “Kalbi, Allah’ın zikrine karşı katı olanlara yazıklar olsun.”, “Allah’ı
unutup, Allah’ın da kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın.” ayetleri bu hususa işaret etmektedir.60
“Hep nefes-i rahmânî hep nutk-ı sübhânî. Leylek, lak lak
eder. Aklınca Allah de gözüm.”61 “Allah de, Allah söyle, Allah
bil, Allah anla! Kün bi’llâh li’llâh fi’llâh alâ’llah velâ havle velâ
kuvvete illâ bi’llâh.”62
Nasûhî Efendi dil ile başlanan zikrin kalp, ruh ve sır ile birlikte
yapılması gerektiğine dikkat çekmektedir. Diliyle zikrettiği halde
kalbi, fehmi ve sırrı bundan gafil olan kişinin gerçek manada zikretmediğini vurgulamaktadır. Yani zikirde hedeflenen nokta, müridin bütün melekelerini kullanarak zikretmesi halidir.
2.2. Halvet-Uzlet
Halvet lügatte, “Yalnızlık, tek başına yaşamak, uzlet, inziva,
tenhada kalma, tenhaya çekilme, topluma karışmamak, ihtilat
hâlinde olmamak.” gibi mânâlara gelir.63 Istılahta ise “Ne bir
melek ne de bir kimsenin olmadığı herhangi bir yerde ve hâlde,
Hak ile sırren konuşmak ve ruhen sohbet etmek”tir. Tarikattaki eğitim metodu olarak; “Tarikata intisap etmiş bir müridin,
şeyhinin isteğiyle belli bir süreden sonra insanlardan uzaklaşarak, genelde tekkenin özel bir bölümünde inzivaya çekilme-
58
59
60
61
62
63
bilmek gerekir. Bu da bir mürşid-i kâmille olmaktadır.
61/Saf, 3.
Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, MÜİF. Vakfı Yay., İstanbul 1997, s. 155;
Uludağ, Tasavvuf Terimleri, s. 206.
si ve bu süre içerisinde devamlı Allah’ı zikretmesi”dir.64 Uzlet
ise sözlükte, “Ayrılma uzaklaşma, çekilme, halka karışmamak,
onlardan ayrı yaşamak, inzivaya çekilmek.” mânâsındadır.65
Terim olarak ise, “Halkla beraber yaşamaktan yüz çevirerek
münzevi bir hayat yaşama.” mânâsında kullanılmıştır.66
Kendisi de Halvetiyye tarikatının bir mensubu olan Nasûhî
Efendi Halvetîn tanımını şöyle yapar: “Güneşin ışınlarının ve
gündüzün ışıklarının girmediği karanlık bir mekânda, zihni
meşgul eden şeylerden uzak kalmak ve duyu organlarını dışarıya kapatmaktır.” Duyu organlarını dışarıya kapatmak demek kalbin sezgilerinin açılmaya başlaması demektir.67 Safvet ehlinin sıfatlarından biri de halvettir. Nasûhî Efendi ayrıca
camiden camiye gitmenin itikâf olmayacağını belirtir.68
2.2.1. Halvetîn Çeşitleri ve Neticeleri
Halvet iki türlüdür: Avamın Halvetî, insanlara zarar vermemek ve onların zararlarından emin olmak için uzlettir. Bu,
takva sahiplerinin uzletidir. İkinci tür halvet; zahiren insanlarla beraberken bile meleki sıfatlara yönelmektir. Bu, arifin
sıfatıdır.69 Bu ikinci tür halvet özellikle Nakşibendiyye tarikatındaki celvet uygulamasıyla örtüşmektedir. Halvet derencümen yani celvette halvet, kalabalık içerisinde fakat yalnız
olmaktır. Halk içinde Hakk ile beraberlik şeklinde tarif edilen
uygulama “El kârda, gönül yarda” demektir. Bunun gerçekleşmesi için insanın zikre kendisini tam anlamıyla vermesi gerekir. Bu suretle kişi en kalabalık yerlerde bile Hakk’ın zikrinden başka bir şey düşünmesin, hiçbir şey onu zikrinden alıkoymasın. Bu yolla sâlike “Rabbının adını zikret, hemen her
64
65
66
67
68
69
Cürcânî, Ta’rîfât, s. 101; Uludağ, “Halvet”, DİA, XV, 387.
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Beyrut ts, XI, 440; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri, s.
672.
Necmuddîn Kübrâ, Tasavvufi Hayat, s. 52.
63
64
şeyden ilgini keserek tamamen ona yönel (tebettül)” (Müzzemmil, 73/8) ayetinin sırrı açılmış olsun.70
Nasûhî Efendi uzleti, vuslat yolunda en önemli emare olarak görür. Kişinin, insanların şerrinden korunmak için değil;
sırrını korumak için insanlardan ceset olarak uzaklaşması gerekmektedir. Uzletin, riya, gıybet, nifak, dünya ziynetinden
uzaklaşma, insanların şerlerinden emin olma gibi faydaları
vardır. Uzlet, hikmetin doğmasına vesile olur. Uzlette sadece
Allah tefekkür edilmeli, dünyalık herhangi bir şey düşünülmemelidir. Allah’ın irade ettiğinden başka hiçbir şey dilememelidir. Kötü sıfatlardan soyutlanıp, güzel ahlak için nefsi tezkiye ve terbiye etmelidir.71 İnsanların içine karışanın günahlarının artması kaçınılmazdır.72 Nasûhî Efendi’nin ifadesiyle
uzletten uzak durup şöhrete dalmak afet73, gurbet ise letafettir. Çünkü “Âşinâyı Hak menfûr-ı halkdır.”74 Nasûhî Efendi imkân ölçüsünde uzleti tavsiye eder.75 “...Kalbini bizi anmaktan gafil kıldığımız kimseye boyun eğme...”76 ayetini, kalbi gaflet içerisinde olan halk ile mübaşeretten sakınmaya delil olarak gösterir.77 Ancak halvette asıl olan takva sahiplerinin
Halvetîdir. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi halvetten maksat
insanlardan uzaklaşmak değil, insanların içinde bulunmakla
beraber kalbî halvettir.78
Nasûhî Efendi’nin düşünce sisteminde Halvetîn neticesi
vuslat ve ünsiyettir. “Ünsiyetin alameti de halk arasına karışıp onlarla konuşup gülüşmekten canı sıkılmak ve zikrin zevkine varmaktır.”79
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
H. Kamil Yılmaz, “Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar”, İstanbul, 2004, s. 261.
Başka bir anlayışa göre ise “Halvette şöhret, şöhrette afet vardır.”
18/Kehf, 28.
H. Kamil Yılmaz, “Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar”, İstanbul, 2004, s. 214.
2.2.2. Halvetîn Şartları ve Adabı
Halvetîn şartları ve adabıyla ilgili Nasûhî Efendi’nin eserlerinde malumat bulamadık ancak; Karabâş-ı Velî’ye göre halvete
girmek için mürşidin izni gerekmektedir.80 Mürit maneviyatta
beşinci makam denilen makama ulaşmadıkça da halvete girilmesine izin verilmemektedir. Halvete, Ramazan ayının son on
yedi gününde ve Arafat’ta vakfe günü, aşure gününden bir gün
önce, mevlid-i nebi günü, Recep ayının ilk günü, Miraç ve Berat
geceleri girilir.81 Karabâş-ı Velî, bu yedi zamanda halvete girmenin evliya erkânından olduğunu ve salike vacip hükmünde
olduğunu belirtir.82 Halvette mürşidin izninin akabinde mürit
şükür namazı kılıp nefsini ıslah ve Hakk’a vuslat için niyet etmelidir. Gücü yettiği oranda geceyi uykusuz geçirerek ihya etmeli, kendi esmasıyla meşgul olmalıdır.83 Salik, halvetten çıkarken de yine mürşidinin izniyle çıkar.
2.3. Sükût-Az Konuşma
Tasavvufî eğitim, kişiye daha iyi bir kul ve insan olabilmesi için muhtelif metotlar uygular. Hiç şüphesiz bu metotların
en önemlilerinden biri, kişinin en çok imtihan olunduğu organ olan diliyle alakalıdır. Birçok tasavvuf okulu seyr u sülûk
prensiplerine “sükût” konusunu eklemişlerdir. Bunlardan biri de Şâbâniyye ekolüdür.
Nasûhî Efendi’de zikrin dışında sükût ehli olmak tarikat
erkânının üçüncüsüdür.84 Nasûhî Efendi, sükûtun asıl, konuşmanın araz olduğunu belirtmekte85 ve şöyle demektedir:
80
81
82
83
84
85
Yunus’un bir beytinde de halvetin şeyh gözetiminde yapılması şöyle dile getirilmiştir: “Niçe bir ülfet idelüm izzet/Çekelim halvet şeyh işiğünde.”
Karabâş-ı Velî, Miyâr-ı Tarîkat, s. 82; Muslu, Mustafa Kemaleddîn Bekrî ve Tasavvufi Görüşleri, s. 91.
Karabâş-ı Velî, Miyâr-ı Tarîkat, s. 82.
Karabâş-ı Velî, Miyâr-ı Tarîkat, s. 82.
Çok konuşmak, ruh için bir nevi kirlilikir ve fikri dağıtır. Bunun zıddı olan ve
riyâzet’in önemli bir saç ayağı konumunda bulunan az konuşmak veya sessizlik ise fikrin derinleşmesine ruhun güçlenmesine vesile olabilir. Bu konuda
65
66
“Çok konuşan, çok yanlış yapar, çok yanlış yapan, çok günah
işler, çok günah işleyen cehenneme gider. Bedende her şey dilin söylediğinden şikâyet eder. Hakikat ehli bu nedenle, sükût
selamettir demişlerdir.86
Gazâlî İhya’sında “dilin afetleri” bölümünde konuyla ilgili detaylı bilgiler verir. Nasûhî Efendi’ye göre; avamın sükûtu
yalan ve gıybeti bırakmak; havassın sükûtu, heybetin gücünün hâkim olması için dilin susmasıdır.87 Gazaplanacağı yerde susmak, susacağı yerde gazaplanmak cahillik alametidir ve
bu tutum şerrin artmasına sebep olur.88
Arif olmanın bir alameti de dile sahip olmaktır.89 Sükûtun
gerektiği bir diğer yer ise cem makamıdır.90 Temaşa anında kişinin sessizliği ve dışarıya karşı kapalılığı lüzumludur.91
Çünkü ulaşılan makama ait sırların ifşâsı halinde anlaşılamamaktan kaynaklanan sorunlar meydana gelebilir. Ve söylenmemesi gereken, sadece yaşanarak tadına varılan bir hal ilmi
diye tarif edilen tasavvufta manayı ketmetmek asıldır. “Bilenler söylemez, söyleyenler manasın bilmez.”
2.4. Oruç/Az Yemek
Riyazet lügatte idman, eğitme, terbiye ve ıslah etme, boyun
eğdirme gibi anlamlara gelirken92 tasavvuf ıstılahı olarak, nef-
86
87
88
89
90
91
92
bir araştırmada şöyle denmektedir: “Sessizlik, sözcüklerden, kavramlardan,
sembollerden ve formüllerden daha fazla bir şey olarak, dilin zihin üstündeki
sultasını kırar ve bizim iç ve dış gerçekliği tecrübe etmemize imkân sağlar.”
Bkz. Emiroğlu, İbrahim, Sûfî ve Dil, İstanbul 2002, s. 170.
Nasûhî, Mürâselât, vr. 63b, 65a; Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 13b
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 137. “Heybet, korku ve saygı hislerini birden
uyandıran bir haldir. Hakk’a yakınlığın meydana getirdirdiği bir endişe hissidir. O’nun yakınlığından mahrum olma korkusudur.” H. Kamil Yılmaz,
“Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar”, İstanbul, 2004, s. 213.
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 16b. “Haksızlık karşısında susan dilsiz
şeytandır.” sözü meşhurdur.
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 15b.
Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri, III, 50; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri, s. 597.
si eğitmek için onu aç, susuz ve sevdiği şeylerden mahrum bırakmak ve az konuşmak anlamlarına gelir.93
Az yemek/oruç, Nasûhî Efendi’nin tarikat erkânının dördüncüsüdür. Oruç, toprak ve sudan gelen özelliklerin azalmasını sağlar. Kalbi, hırs, hata ve kötü sıfatlardan korur.94 Açlık
mücahedenin temeli, hikmet pınarının kaynağı, hakikat ehlinin
sıfatıdır. Açlık, ilim, zekâ ve fesahati taşıyan yağmur bulutudur.
Tokluk ise cehalet, ahmaklık ve felaketin yağmur bulutudur.95
En güzel tokluk itidalli olanıdır. Tokluğun ağırlığı gibi açlığın
da elem vereni iyi değildir. Ancak nefsi şehvet ve cinsellik arzusuyla dolu olanların biraz daha mübalağalı bir şekilde açlıkla
terbiye edilmeleri gerekir. İlahî varidat ve Rahmani zevkler için
çok yemekten sakınmalıdır. Çok yemek hayvani şehvetlerin başı, aşağılık duyguların, gaflet ve isyanın sebebidir.96
Nasûhî Efendi’nin şehveti çok olan için daha fazla açlıkla
terbiye öngörmesi, sâlikin kişisel durumuna göre eğitim verildiğini göstermesi açısından önemlidir. Tek tip bir uygulamadan ziyade müritlerinin kendi özelliklerine göre yapılan bu
tür uygulamalar, günümüz eğitim anlayışına da çok benzemektedir. Diğer taraftan Nasûhî Efendi’nin tasavvuf anlayışında belirleyici bir usûl olan itidal ve denge prensibini açlık konusunda da gözlemlemek mümkündür.
2.5. Uykuyu Terk/Az uyumak
Sûfîler, Allah’ın rahmet kapısının ne vakit açılırsa açılsın
o anın değerlendirilmesinin elzem olduğunu söylerler. “Onlar ki gecelerini secde ederek (O’nun huzurunda) ayakta durarak geçirirler.” (25/Furkân, 64). Bu ayet, müminlerin gece eğitiminin önemli bir dayanağıdır. Gece ibadeti, samimi kulların
bir geleneği ve insanları her türlü marazlardan korumanın bir
93
94
95
96
Uludağ, Tasavvuf Terimleri, s. 399
67
68
gereğidir.97 Geceleri uyumayan âşıklar, Allah’a yakındır. Çünkü Allah’la uyuyan uyanıktır. Zira Allah, uykudan ve uyuklamaktan münezzehtir (2/Bakara, 256).
Nasûhî Efendi’nin tarikat erkânının beşincisi az uyumaktır.
Az uyumak tarikatlarda riyazetin en önemli unsurlarından biridir. Nasûhî Efendi’ye göre uyku, aşamalı olarak azaltılmalıdır. Yemeği az yemek uykuyu azaltır. Sevgi ve muhabbetin ilk
belirtileri az yemek ve uykuyu azaltmakla çıkar.98 Allah’ı sevdiğini iddia edip gece uyuyan yalan söylemiştir. Uyku gaflet,
gaflet hicaptır. Huzurda olanın uyuması edepsizliktir, müşahedede kusurdur. Müşahede gaflet uykusundan uzaklaştırır.
Ancak uykudayken ruh huzurda ise bu uyku müşahedeye zarar vermez. Bu nedenle abdestsiz yatmamalıdır.99 Peygamberimizin kendi uykusunu anlatırken belirttiği “Benim gözüm
uyur fakat kalbim uyumaz.” ifadesi de konuyla ilgilidir.
3. Takva ve Vera
Kelime mânâsı olarak takva, Allah’ın azabından sakınmak,
cezayı gerektiren davranışlardan nefsi uzaklaştırmak suretiyle korunmak olarak tarif edilmektedir.100 Tasavvufî olarak ise
şeran yasaklanan şeylerden uzak durmak, kalbinde Allah’tan
başkasına yer vermemektir.101 Takvaya yakın bir anlam taşıyan vera ise Allah’tan korkmak, bazı şeylerden el çekmek, uzak
durmak, günahlardan, zelleden ve şüpheli şeylerden uzaklaşıp sakınmak, mubah ve helallere bile titizlikle yaklaşmaktır.102
Nasûhî Efendi’nin mürşidi Karabâş-ı Velî ise takvayı şöyle tanımlar: Takva kelimesi korkma, endişelenme, dikkat etme, korunma anlamlarına gelmektedir. Istılahta ise, insanın kendisini
97
Tirmizî, Da’avât, 101.
99 Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 12b
100 Seyyid Şerif Cürcânî, Ta’rifât, s. 90; Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 466.
101 Cürcânî, Ta’rîfât, s. 72; Tehânevî, Keşşâf, III, 1027.
102 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, III, 911; Cürcânî, Ta’rifât, s. 170.
98
Allah’tan uzaklaştıran şeylerden kaçınmasıdır.103 Allah’a karşı
hissedilen derin saygı, takva olarak kendisini göstermektedir.
Muhasibî gibi birçok sûfînin takvayı veradan önce ele aldığına şahit olmaktayız. Çünkü takva, abidlerin ilk mertebesidir.
Onun bir üst mertebesi veradır.104 Muhasibî verayı, “Allah’ın
hoşuna gitmeyen şeylerden uzak durmak.” olarak tarif eder.105
Kelâbâzî’ye göre takva, kişinin Allah’a açıktan ve gizli yönelmesi, farzları hakkıyla yerine getirmesi ve Allah’ın yasakladığı şeylerden kendisini sakındırmasıdır.106 Kuşeyrî’ye (ö.
465/1072) göre, avamın takvası, şirkten sakınmak, havassın takvası, günahları işlemekten korkmak, evliyanın takvası, amellerini Hakk’a ulaşmak için değil de sevap kazanmak için vesile
kabul etmekten sakınmak, peygamberlerin takvası, amellerini
Allah’a değil de kendilerine nispet etmekten korunmaktır. Nebilerin takvası Allah’tandır ve amellerini de Allah’a dayandırırlar. Nasûhî Efendi’ye göre takva, Allah’tan uzaklaştıran her şeyden içtinap ve Allah’ın azabından dolayı itaatine sığınmaktır.
Vera ise bu yolda şüpheli her şeyden uzak durmaktır. Herhangi
bir yoruma gitmeden şeriatı ortaya koymak ve her türlü şüpheli
şeyden uzak olup, her an nefis muhasebesi yapmaktır.107
Nasûhî Efendi takva ve verayı akıllı insan işi olarak görür.
Bu hususla ilgili şöyle der: “Takva ehli ol. Azığın takva olsun,
rahatın takva olsun, Allah’a, seni muttakilerden kılması için
dua et.”108 Takva ehli olan kişinin şeriat ve tarikatın bütün hükümlerini eksiksiz uygulaması gerekir. Bu makamda en küçük ayrıntının bile göz ardı edilmemesi icap eder. Takva ehli salik, kendi nefsine ait noksanlık, ayıp ve kusurları Hakk’a
103 Karabâş-ı
Velî, Mi’yâr, s. 114.
Ri’âye, s. 37.
105 Muhâsibî, Ri’âye, s. 37; Mahmûd, Abdülhalim, Muhâsibî, Hayatı, Eserleri ve Fikirleri, s. 285-7.
106 Kelâbâzî, Bahru’l-fevâid, s. 159.
107 Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 16a.
104 Muhâsibî,
69
70
nispet etmez. Hakk’a ait kemal sıfatlarını da kendi nefsine mal
etmez. Bu makamda ince bir nokta vardır. Takvanın neticesi,
fiillerin tecellisidir.109
Vera ehli olan kişi Allah’tan başka her şeyi terk etmelidir.
Takva verayı gerektirir. Vera da dünya ve ahiret saadetini gerektirir. Kulun Allah katındaki mertebesi takvası ölçüsündedir. Allah katındaki yerini merak eden, Allah’ın kendi gönlündeki yerine baksın. Kişi kendi katında mertebe almaya
başlarsa Allah da kendi bulunduğu katta o kula mertebeler
verir. Cem makamı şeraitten ve takvadan uzaklaşmayı gerektirmez. Bilakis bu makamda şeraitin ahkâmına uymak gerekir ki bu farzdır.110 Takvanın alameti namazda huşudur. Huşunun alameti tadil-i erkâna riayettir.111 “Ve men yettekı’llâhe
yec’al lehû mahracâ.”112 Nasûhî Efendi’nin sık okuduğu ayetlerden biridir.
4. Nübüvvet Velayet
Nübüvvet, şan, şeref ve yücelik anlamlarına gelir.113 Istılah
olarak, Hakk’ın isim, sıfat ve hükümlerinin bilinmesi için ilahî
hakikatleri haber vermek demektir.114
109 Karabâş-ı
Velî, Mi’yâr, s. 114.
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 16b. Cem her şeyi Allah’tan bilerek halkı
yok, Hâlık’ı var görme halidir. Cem Allah’ın, kullarında kendisini icad etmesidir. Yakîn hali insanı Hakk’la cem eder. İlim ise varlığını Hakk’tan ayırıp
ona kulluğunu gösterir ki buna da fark veya tefrika denir. Sırf cem, ilhâd
ve zındıklığa sebep olabilir. Sırf cem’de olan mürid, şeriatın zahirî hükümlerini kaldırarak hükmedebilir. Budurum tefrika halindeki kişinin Mutlak
Fâil’i aradan kaldırıp yok saydığı duruma benzer. Bu sebeple sûfîler tefrikası
olmayan cem zındıklıktır; cemsiz tefrika ise ta’tîl (Hakîkî fâil olan Allah’ı
görmemek) dir derler. Tefrika ile beraber cem tevhittir. Bkz. H. Kamil Yılmaz,
“Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar”, İstanbul, 2004, s. 219-220; Ethem Cebecioğlu, “Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü”, İstanbul, 209, s. 122.
111 Nasûhî, Mürâselât, vr. 7b.
112 “Kim Allah’tan korkarsa, Allah onun için bir çıkış yolu ihsan eder.”Talak, 3.
113 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, s. 256; Âsım Efendi, Terceme-i Kâmûs, s. 525.
114 Tehânevî, Keşşâf, III, 1528-1529.
110
Nübüvvet ve velâyet meselesi, Hakîm Tirmizî (ö. 216/831)’nin
“hatmu’l-velâye” görüşü ile başlamış, İbnü’l-Arabî (ö.638/1241)’de
sistematik hale gelmiştir.115 Tasavvuf tarihinde velayetin nübüvvetten üstün olduğu görüşü çeşitli ihtilaflara sebep olmuş bir
görüştür. İbnü’l-Arabî temel olarak velayeti almakta ve nebiliği onun üstüne bina etmektedir. Yani peygamberler için esas
olan, onların velayetidir. Aynı zamanda birer velî olan nebiler velîlerin sahip olduğu bu hususiyete zaten sahiptir. Velayet, mertebelerden oluşmaktadır. Nübüvvet ve risalet ise bu
mertebelerden birer mertebedir. Nübüvvet, velayetin özel
mertebesidir.116 İmam-ı Rabbânî “Velayet, nübüvvetten üstündür.” anlayışını, sekr hâlinde söylenmiş cümleler kabilinden değerlendirir. “Hatta bazıları bu velayet ile nebinin velayetini kastetmişlerdir ki velînin nebiden daha faziletli olacağı
vehmi ortadan kalksın. Ancak durum anlatıldığı gibi değildir.
Nebinin nübüvveti, velayetinden daha faziletlidir.117
Velînin mi nebinin mi üstün olduğu konusuna girmeyen
Nasûhî Efendi’ye göre velîler, avama değil, havassa gönderilmişlerdir. Peygamberle velî arasındaki fark şudur: Peygamber, kendi başına, bağımsız olarak avama ve havassa birlikte gönderilmiştir. Mürşit velîler ise, kendi başına, bağımsız
olmadan havassa gönderilmişlerdir. Velî, Peygamber’e (sas.)
tabi olmaktan başka bir şey tavsiye etmez. Velînin bağımsızlık iddiasında bulunması gibi bir şey söz konusu değildir. Şayet velî, bağımsızlık iddiasında bulunursa kâfir olur. Velî nübüvvetin bir parçası olan Muhammedi velayetin taşıyıcısıdır ve ondaki emanet bâtınidir.118 Bu durumu çocuk metaforuyla açıklayan Nasûhî Efendi şöyle der: “Bundan kasıt, zahiri ilimle görevlendirilen kişi değildir. Çünkü o, peygamberin
115
Aşkar, Mustafa, Niyazi-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998, s. 272.
116 Dilâver Gürer, Fusûsu’l-Hikem ve Mesnevî’de Peygamber Öyküleri, İnsan Yay.,
117 İmam-ı Rabbanî, Mektubât, II, mektup no: 108.
118 Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 132.
71
72
vârislerinden ise ancak anne tarafından akraba olarak, kâmil
vâris oğul yerindedir ve isyan etmeye en yakın olandır. Çocuk, zahiri ve bâtıni olarak babanın sırrıdır.”119
Muhammed Nasûhî, amacın insanın kemalatı olduğunu,
bunun için de Resulullah’ın (sas.) itikadı gibi itikad, ameli gibi
amel etmek gerektiğini söyler. Dolayısıyla Resulullah’a (sas.)
hiçbir hususta muhalefet etmemek bu kemalatın gereğidir.120
İnsan, Nasûhî Efendi’nin ifadeleriyle, irfani bilgiyi tahsil etmek üzere yaratılmıştır. Allah insanın kalbine zatı, sıfatları
ve isimleriyle tecelli etmiş, Kur’an’ın sırlarına karşı kabiliyetli
olarak en güzel şekilde insanı yaratmıştır.121 Her insana ve her
şeye kemal gözüyle bakmak gerekir.122
Mutasavvıflardan şiirle ve sembolik dille duygularını ifade
den hemen herkes Hz. Peygamber hakkında bazı dizeler yazmıştır desek abartı etmiş olmayız. Türk İslam Edebiyatındaki Efendimiz’e (sas.) yazılan naatlar pek çoktur. Tatcı’nın ifadeleriyle Nasûhî Efendi için bir naat şairi denilebilir. Sekiz ayrı şiirinde Hz. Peygamber ve Nur-ı Muhammed’den bahseden
Nasûhî Efendi, bu şiirlerinde, Hz. Peygamber’i, özellikle ledünni vasıflarıyla ele almaktadır.123
Bir beytinde, gönül sultanı “Muhammed Mustafa”nın medhinden âciz olduğunu söyler ve onun mânâ yönünü “Yâsîn
nûru” terkibiyle anlatır:
Men kim olam medhine cür’et edem ey şâh-ı dil
Nûr-ı Yâ-sin mâhı sensin yâ Muhammed Mustafâ. 124
Hz. Peygamber, âlemlerin yaratılma sebebidir. “Sen olmasaydın âlemleri yaratmazdım.” kutsi hadisiyle Peygamber
119
120
121
122
123
124
Nasûhî, Divançe, s. 172.
Efendimiz’in Miraç’ta Hakk’a “yakîn” olma sırrına mazhar olma sırrını şu dizelerde ne güzel açıklar:
Sırr-ı ev-ednâya mâlik sensin ey mir’ât-ı Hak
Taht-ı levlâk şâhı sensin yâ Muhammed Mustafâ. 125
Hz. Peygamber’in zatı, mekânsızlık ve nişansızlık sırrına
ulaşmıştır. Hak âşıklarının ruhlarının kaynağıdır:
Bî-nişân ü lâ-mekân sırrında gördüm zâtını
Âşıkân ervâhı sensin yâ Muhammed Mustafâ. 126
O, kerem sahibidir. Lütuf kapısıdır. Hak yolcuları, onun şefaatiyle yol bulurlar:
Ey Şefî’ü’l-müznibîn nûr-ı Ahad
Bir garîbindir Nasûhî kıl meded
Bâb-ı lutfundan kerem kıl etme red
Ümmetindir yâ Resûlallâh senin. 127
Hz. Peygamber (sav.) insanlık için bir rahmet ve nimettir.
O’nun gözü miraçta kaymamıştır. Aydan daha güzel, hidayet
kaynağı bir şefkat ve merhamet menbaıdır. Peygamberimizin
nuru, Kur’an’ın nurudur. Kur’an’ın bir ismi de “Nur”dur. Ve
bu nurun kaynağı da Allah Teâlâ olduğuna göre peygamberimizin yüzünün nuru Allah’ın nurudur. Ve gözleri miraçta
Hak Teâlâ’yı görünce kaymamış, ilâhî güzelliği temâşâ edebilmiştir. Bu temaşânın izi, peygamberimizin gözlerindeki
sürme/kühl olarak hayal edilmiştir. Onu gören Hakk’ı görmüş olur. Hakk’ın güzelliğini alemlere yansıtan insân-ı kâmil
Resûlüllah’dır:
Yüzün nûru senin nûr-ı suverdir yâ Resûlallâh
Dü çeşmin kühl-i mâ-zâga’l-basar’dır yâ Resûlallâh
Sana kim ayağının tozu olduysa, sana gönülden ittiba ettiyse bu kişinin yüzü, en küçük zerresi güneş ve ay olan se-
125
126
127
73
74
nin nurunla parlar. Senin yolunu izleyenler iman nuruyla aydınlanır:
Sana kim hâk-i pây olduysa anın vechi nûrunun
En ednâ zerresi şems ü kamerdir yâ Resûlallâh
Hidayet ve rahmet kaynağı olan Peygamberimizin sözleri,
hikmet hazinelerinin mücevherleridir:
Hidâyet bahr-i zâtındır vücûdun ‘ayn-ı rahmetdir
Dehânın genc-i hikmetden güherdir yâ Resûlallâh
Peygamberimizin yüzünü Firdevs cennetine benzeten
Nasûhî Efendi, Efendimizi görememenin cehennem ateşinden
daha fena olduğunu şöyle dile getirmiş:
Beni Firdevs-i rûyundan amân lutf et ba’îd etme
Firâkın nâr-ı düzahdan beterdir yâ Resûlallâh
Kendisini kimsesiz, garip ve çok hüzünlü olarak gören
Nasûhî Efendi, Peygamberimizin yüce şefkatiyle bu haline
acımasını şöylece niyaz etmiştir:
Kemâl-i şefkatinden hâline rahm et Nasûhî’nin
O bî-kes bir garîb-i pür-kederdir yâ Resûlallâh128
Cümle mevcûdat ona âşık, yine cümle âlem de onun şefaatine muhtaçtır. Bu duygular içerisinde Nasûhî Efendi şu dizeleri dile getirir:
Vücûdun mebde’-i ‘âlem sana ‘âşık cemâlullâh
Ümîd-mendem kerem eyle şefâat yâ Resûlallâh
Fu’adın mehbit-i Kur’ân hemân sensin kemâlullâh
Burada Nasûhî Efendi alemin mebdesi olarak peygamberimizin vücûdunu zikretmek suretiyle Hakîkat-ı
Muhammediyye’ye işaret etmiştir. Tasavvuf düşüncesince ilk
yaratılan peygamberimizin nurudur. Allah, bütün mahlukatı Efendimiz hürmetine yaratmıştır. Bundan dolayı kendisin128
den şefaat beklentisi içerisinde olmak kadar doğal bir durum
olamaz. Ve Resûlüllah’ın fuadı yani kalbi Kur’an’ın indiği yerdir. Kur’an’da fuad kelimesi miraç hadisesi anlatılırken “Gözün gördüğünü fuad yalanlamadı.” (Necm, 53/11) şeklinde
geçmektedir. Tasavvufta fuad ilâhî tecellileri temâşâ yeridir.
Salât-ı vaslına mihrâb cemâl-i bâ-kemâlindir
Hayât-ı câvidân ancak füyûzât-ı visâlindir
Gönül mülküne sultânsın gıdâ-yı rûh cemâlindir
Allah’a kavuşmanın yegane yolu peygamberimizin
Allah’tan gelen tam ve mükemmel güzelliğidir. Ve sonsuz hayat ancak ona kavuşmaktan hasıl olan feyizle mümkündür.
Gönül aleminin sultanı olan efendimizin cemâli ruhların gıdasıdır.
Nasûhî bendeni sen kıl şefâat bâbına hâcib
Anı eyle kereminden kemâlin şevkine kâsib
Yüzün çârûb edip geldi anı kılma melûl hâib
Ümîd-mendem kerem eyle şefâat yâ Resûlallâh129
Nasûhî Efendi bu kıtasında Peygamberimizden kendisini/
köle şefaat kapısına bekçi kılmasını ve yüzünü süpürge etmiş
bir şekilde kendisinden gelecek keremle şefaatini ümit etmektedir. Burada yüzün süpürge olarak tahayyül edilişi peygamberimizin yolundaki bağlılığı göstermesi bakımından dikkate değerdir.
Bir diğer şiiri şöyledir:
Seher mürgü gibi nâlân
Eder cânım figân her ân
Seni özler seni ey cân
Şefâat yâ Resûlallâh
129
75
76
Maârif bâğını açdın
Şefâat va’dini kıldın
Usâtın kalbini yapdın
Salât-ı vaslına dâim
Cemâlin kıblesi kâim
Gönül gaflet ile nâim
Nasûhî vechine hayrân
Cemâlin kıble-i Rahmân
Kemâlin vasf eder Kur’ân
Şefâat yâ Resûlallâh130
Nasûhî Efendi, velîlerin Allah’ın en büyük ayetleri ve en
mükemmel delilleri olduğunu ifade eder. “Kim bir velîme
düşmanlık ederse, bana savaş açmıştır.” kutsi hadisinden yola
çıkarak velîlere muhabbetin şart olduğunu söyler.131 Nasûhî
Efendi bir başka yerde “Evliyanın evini yıkan dünya ahiret
zarardadır.”132 diyerek Allah dostlarının gönlünün incitilmesinin ne kadar kötü olduğunu ifade eder.
Allah’ın kelamında harf ve ses, lafz tertib ve terkib yoktur.
Allah hadis olan her şeyden münezzehtir. Allah, kelam sıfatının bir gereği olarak vahiy gönderir. Vahiy son peygamberle
kesilmiştir. Allah Teala kadim kelamının tecellisiyle vahyeder.
Vahiy enbiyaya mahsustur. İlham evliyaya mahsustur.133
5. İlham
İlham, feyz ile kulun kalbine bir şeyin ilka ve telkin edilmesi olup kişiyi amele çağıran şeydir.134 İlham, sûfîler tarafın-
130
Nasûhî, Divançe, s. 249; Nasûhî Efendi’nin şefâatle ilgili bir diğer şiiri için
bkz. Aynı eser, s. 251.
131 Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 176.
132 Nasûhî, Mürâselât, vr. 113a.
134 Cürcânî, Ta’rîfât, s. 44; Âsım Efendi, Kâmûs, III, 562.
da feraset makamının üstünde bir makam olarak değerlendirilmiştir.
Nasûhî Efendi’nin düşünce sisteminde ilham 4 çeşittir.135
1. Nefsin Hisleri: Dünya hazları ve bedenin lezzetleridir.
2. Vesvesetü’ş-şeytâniyye: Tembellik gaflet ve dalaletle
şeytanın kandırmasıdır. “Şeytanın adımlarına uymayın,
o apaçık bir düşmandır.” 136
3. Meleki ilham: Huşu, hudu, sır ve münacattır. Tarikatın
erkânına muvazabet, ubudiyete devam ve cömertlik bu
ilhamın çeşitlerindendir.
Râğıb el-Isfahânî, Müfredât, s. 580; İbn Manzûr, Lisânu’lArab, XII, 416; Cürcânî, Ta’rîfât, s. 200.
4. Allah’tan gelen ilham: Keyfiyetsiz ve kemiyetsiz olur ve
belli bir yönü yoktur. Kuldan bir his olmadan Allah’ın
irade ettiği şey kalbe doğar.
İlhamın gelmeden önceki alameti, kalbin ve bedenin
sükûnu, organların huşuudur.137 Allah kendisine âşık olanın
kalbine gizli sırlarını ilham eder. Nasûhî Efendi’nin düşünesinde şeyhin ağzından çıkan sözler boş sözler değil ilhâma
mazhar olmuş sözlerdir. 138
135
136
137
138
Nasûhî, Mürâselât, vr. 77a; Nasûhî Efendi’nin bu açıklamaları İlk dönem
sûfî müelliflerinden Kelâbâzî ile bire bir örtüşmektedir. Kelâbâzî hâtırın
yani diğer ifadesiyle ilhamın; ancak dört şekilde olacağını söyler. Bunlar; “1.
Allah’tan olan hatır, 2. Melekten olan hatır, 3. Nefsten olan hatır, 4. Şeytandan olan hatır. Allah’tan olan hatır, kulu uyarmak, melekten olan hatır onu
taata teşvik etmek, nefsten olan hatır heva ve heves peşinde koşmaya çağırmak, şeytandan olan hatır günahı cazip göstermek şeklinde olur. Allah’tan
olan hatır tevhid nuru ile melekten olan hatır ma’rifet nuru ile kabul edilir.
Nefs, iman nuru ile heva ve hevesinden menolunur. Şeytana ise İslâm nuru
ile karşı konulur.” Nasûhî Efendi’nin ilham konusundaki bu görüşlerinin
kendisinden 8 asır önce yaşamış olan Kelâbâzi ile birebir aynı olması sûfî
geleneğin birçok konudaki görüş tutarlılığına basit bir örnektir diyebiliriz.
(Nur, 24/21)Nasûhî, Mürâselât, vr. 84a
77
78
6. Vuslat
İlk dönem tasavvuf kitaplarında bazen ittisal olarak da kullanılan vuslat, vasıl olmak, visal, sevenle sevgilisinin, âşıkla maşukun birleşmeleri ve buluşmaları anlamlarına gelmektedir.139
Tasavvufî olarak ise kulun seyr ü sulûk ile fenâ-fî’llâh neticesinde Hak’tan başka bir şey görmeyerek Hakk’a ulaşması anlamında kullanılmaktadır.140
Nasûhî Efendi vuslatın tasavvufta hedeflenen en ileri bir
makam olduğunu ifade eder.141 Vuslata erdikten sonra Allah o
kişinin dostudur. O kişinin zevk ve şuhudu onun için yol göstericidir. Bu bağlamda âşık ve maşuk birbirine bakan iki ayna
gibidir.142 Vuslata eren kişinin yani aşığın Allah’ın dışında herhangi birinin nasihatine ihtiyacı yoktur. Nasûhî Efendi vuslat
konusunda da şunları söyler: “Eğer vuslata erememişsen, mutasavvıfların kitaplarını okumamalısın ve onların kemalatlarını
tefekkür etmemelisin. Bu sana zarar verir, fayda vermez. Sen kitap ve sünnetin ahkâmıyla, ehl-i sünnetin gittiği yolu öğrenmelisin. Vuslata ermiş kâmil bir insanın, Allah’ın Resulüne indirdiklerine ve peygamberlerin Allah katından getirdiklerine inanması gerekir. Vuslata eren kişiden sâdır olan kelimeler, elbette
kitap ve sünnetle çelişmez. Ancak kusurlu kişiler, onları tam
olarak anlayamaz. Vuslata erenler, bu kusurlu kimseler sınıfında değillerdir. O kusurlu insanların sözlerine cevap vermeyi bırakmak en doğru olanıdır. Onların durumlarını inkâr etmekten
sakın. Bu onların zevklerinden ve vicdanlarından mahrum kalmalarının sebebidir.”143 Allah, düşmana karşı yapılan mücahede karşılığında cenneti; nefs ve hevaya karşı yapılan mücahede144
mukabilinde de kendisine vuslatı vaat etmiştir.
139
Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, s. 328-329.
Serrâc, Lüma’, s. 349; Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 108
142 Annemaria Schimmel, Ben Rüzgar Sen Ateş, çev. Senâil Özkan, Ötüken Yay.,
143 Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 175-176.
144 Sûfîler mücahede konusunda şu ayetleri delil olarak kullanmışlardır: “Bi140
Zikir, halvet, mücahede vuslat yolundaki kişinin vasıflarındandır. Yahya b. Muâz (ö. 258/871) bu mânâda, “Kim arşın
altındakilerden gözünü yummazsa, arşın üstündekilere ulaşamaz.” demiştir.145 “Yalan sözlerle Allah’a iftira edenden veya O’nun ayetlerini yalanlayandan daha zalim kimdir. Şüphe yok ki zalimler kurtuluşa ermezler.”146 ayetini söylediklerine delil olarak zikreden Nasûhî Efendi, marifet davasında bulunmanın, zamanından önce vuslata erdiğini iddia etmenin,
Allah’ın ayetlerini yalanlamak ve Allah’ın kâmil velîlerini inkar etmek, Allah’a iftira etmek olduğunu ifade eder.147 Zevk,
maallâhdır, fillâhdır, billâhdır.
Vuslata eren kişi Allah’tan başkasını görmez. İnsanın asıl
yolculuğu Allah’adır. Bu mânâda aslında hakiki vuslat yoktur.
Yani tamamen kavuşma diye bir şey söz konusu değildir. Bu
sadece yolda belli bir mesafe almış olmak demektir. Çünkü ilk
dönem sûfîlerinden Serrac’ın ifadesiyle “Ulaştığını iddia eden
aslında tasavvufta hiçbir şey elde edememiştir.”148
Vuslatın Vazgeçilmez İki Şartı
Nasûhî Efendi evliyaullah’ın iki şeyle Allah’a ulaştığını
belirtir.149 Bunlar:
6.1. Seherlerde uyanık olmak.
Seherlerde uyanık olmak vuslat için en gerekli şeydir. Gece ibadetinin fazileti çoktur. Geceleri ibadet etmek gafleti gi-
zim uğrumuzda mücahede edenleri elbette yollarımıza eriştireceğiz.” 29/
Ankebût, 69. “Hak uğrunda cihat eden, ancak kendisi için cihat etmiş olur.”
(Ankebût, 29/ 6). “ Allah uğrunda gereği gibi cihat edin” (Hac, 22/78). Hadis
olarak gösterilen delil ise Tebuk gazvesi sonrası Efendimiz (sas.)’in söylediği
“Küçük cihattan büyük cihada döndük.” (Aclûnî, Keşfu’l-hafâ’, I, 511, hadis
nr. 1362.) sözüdür.
145 Serrâc, Lüma’, s. 349.
146 6/En’âm, 21.
147 Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 175-176.
148 Serrâc, Lüma’, s. 349.
79
80
derir. Akıl ve iz’ânı kuvvetlendirir. Bedeni rahatlatır. İhtiyaçlar giderilir. Dualar kabul olur. Feyz akışı ve ilhak kuvvetli gelir. Tembelliği giderir. Vücut kuvvetli ve sağlıklı olur. Kalp safiyet bulur. Sadr genişler. “Gafletin ve isimlerinin yok olduğu
gece namazına devam et. Gecenin halavetinden istifade etmeyen, marifetten tat alamaz.”150
6.2. Cömertlik
Vuslat için vazgeçilmezlerden biri de cömertliktir. Cömertlik muhabbeti doğurur, muhabbet kurbiyeti, kurbiyet vuslatı,
vuslat cem’i.151 Cömert, Allah’a ve insanlara yakın, cehenneme
uzak olur.152 Bunun aksine kim de cimrilik ederse kendi nefsine cimrilik eder. Bunun yanında Nasûhî Efendi cömertlikle
hâyâ arasında bir bağlantı kurar ve cimrinin hâyâsının olmadığını söyler.153
7. Salik/Süluk Mertebeleri
Sülûk, genel olarak gezmek, yol almak anlamlarına gelmektedir. Salik ise etimolojik olarak yolda olan kişidir. Tasavvuf
düşüncesinde olgunlaşma serüveninde belli bir eğitimden geçen kişidir. Sülûk ise bu eğitim sisteminin genel adıdır.154 Seyr
u sülûkun tarikatlara göre değişik metotlar üzere yürütülmesine rağmen, asılları birdir. Örneğin, Nakşibendiyye’de on bir
esas155 ile salikler terbiye edilirken, Nasûhî Efendi’nin de bağlı
bulunduğu Halvetîler, esmâ-i seb‘a ile seyr u sülûk yaptırırlar.
150
151
152
153
154
155
Âsım Efendi, Terceme-i Kâmûs, İstanbul 1852, I, 94, 907; Tehânevî, Keşşâf, II,
686.
Nakşişiliğin on bir esası şunlaradır: Hûş der-dem, Nazar ber-kadem, Sefer
der-vatan, Halvet der-encümen, Yâd kerd, Bâz keşd, Nigâh daşt, Yâd daşt,
Vukûf-i zamânî, Vukûf-i kalbî ve Vukûf-i adedî. Bu kavramlar hakkında
bilgi için bkz. Safî, Alî b. Hüseyin, Reşahât-ı Aynü’l-hayât, sad.: Necip Fâzıl
Kısakürek, İstanbul trs., s. 24-33.
Usûller farklı gibi gözükse de asıl birdir. Nasûhî Efendi’ye göre, insan-ı kâmil olma yolunda eğitime gönüllü olarak girmiş
derviş ve salikler, Hakk’a vasıl olmak isteyen sadık âşıklardır.
Mânâya tam intikal edememekle birlikte her türlü bağdan
kurtularak yönlerini Hakk’a çevirmişlerdir. O salikler Hak katında makbul olmak için insanların nezdinde menfur olmaktan, levmedilmekten çekinmezler:
Olan dervîş bulur zillet bu âlemde olur menfûr
Ki bilmişdir hakîkatde olur ihsân nedir nikmet.156
Sülûkun başlangıcında salikin üzerinde cehalet, tabiat ve
heva ile ilgili davranışlar hâkimdir.157 Salikin yapması gereken hilkat ve nefsinin özelliklerinden vazgeçip varını yoğunu Hak katında feda etmesidir ki Hak’tan gelen feyz ve saba
rüzgârlarına nail olabilsin.
Ey sâlik-i merd-i Hudâ etmek gerek cânı fedâ
Pervâz ile Hak’dan yana bâd-ı sabâ ere sana.158
Nasûhî Efendi seyr u sülûku, kulun/salikin Allah’a olan
yolculuğu olarak tanımlar. Ona göre bu yolculuğun temel şartı dünyevi bağlardan kurtulmaktır. Makamı göğüs, anahtarı
ise “Lâ ilâhe illâ’llâh”tır.159 Seyr u sûlûk yolu kişinin nefsini
tezkiye etmesi ve kendisini tanıma yolculuğudur. Kişi bu yolda nefsinin isteklerine muhalefet ederek riyazatla yol alabilmektedir.
Gel tarîkat yoluna gir geç hevâdan ey gönül
Çekdiler ta’b u meşakkat hem riyâzat evliyâ.160
Bütün isimlerin başı ve kaynağı Nûr-ı Muhammed’dir.
Zât-ı ahadiyyet, Ahmed’in “mim”inden tecelli eder. Bu mim,
156
157
158
159
160
81
82
Hz. Peygamber’in vücudundan ibarettir. İnsanın bunu anlaması için akıllı davranıp kesretten vahdete dönmesi gerekir:
Mim-i Ahmed’dir hakîkat cümle esmâ mebde’i
Kesreti ko vahdete bak kâmilâ ‘âkil nedir161
Seyr u sülûk mertebeleri şunlardır:
Nasûhî Efendi’nin ve pek çok sûfînin seyr u sülûk mertebeleri162 olarak ifade ettiği şeriat, tarikat, hakikat, marifet aslında tasavvufu oluşturan ana kavramlardır. Kuşeyri’ye göre; şeriat Allah’a ibadet, tarikat Allah’a yönelme, hakikat ise Allah’ı
müşahade’dir.163 Şimdi bu üç kavramın Nasûhî Efendi’deki
yansımalarına bakalım.
7.1. Şeriat
Şeriat sözlükte, “yol, su kanalı” mânâsına gelmektedir. Dinin zahiri yönü ile ilgili kaideleri veya dinin hukuk kuralları
olarak da tanımlanır.164 Nasûhî Efendi’ye göre şeriat, ubudiyete sarılmaktır, hakikat ise rububiyyeti müşahededir. Hakikatsiz şeriat ve şeriatla kayıtlı olmayan hakikat makbul değildir.165
Müslüman ve dolayısıyla da tasavvuf ehli, sahih itikat sahibi
olmalıdır.166 Nasûhî Efendi’nin şeyhi Karabâş-ı Velî’ye göre şeriat, ilahî emirleri yerine getirip ilahî yasaklardan kaçınmadır.167
Mustafa Kemaleddîn Bekrî’ye göre ise şeriat, ilim ve amel olmak üzere iki kısımdır. Amel ise ruhsat ve azimet olmak üze161
162
163
164
165
166
167
Karabâş-ı Velî sülûk mertebelerini 3 olarak tasnif eder. 1. İslam mertebesi,
2. İman mertebesi, 3. İhsan mertebesidir. Her üç mertebede salikin geçmesi
gereken ikişer makam vardır. Buna göre bu makamların sayısı altıdır. İslam mertebesinde sadr ve kalp makamı vardır. İman mertebesinde, ruh ve
sır makamı vardır. İhsan mertebesinde ise Sırrı hafi ve sırrı ahfa makamı
vardır. Bu makamların hepsinde çekilen esma farklıdır. Bkz. Karabâş-ı Velî,
Mi’yâr, s. 87.
Abdulkerîm Kuşeyri, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi, haz. Süleyman
Uludağ, İstanbul 1991, s. 216
Âsım Efendi, Terceme-i Kâmûs, III, 302; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri, s. 607.
Kerim Kara, Karabâş-ı Velî, s. 362.
re iki kısma ayrılmaktadır. İlim de zahir ve bâtın olmak üzere iki kısımdır.168
Nasûhî Efendi şeriat, tarikat ve hakikatten bahsederken bu
yollarda yol kesicilerin olduğuna işaret eder. Ona göre şeriatta yol kesiciler 4’tür.
Bunlar; mal, çocuklar, kadınlar ve makamlardır. Hepsi insanın haddi aşmasına sebep olur. Bunlara meyleden, dünyada
kötü ahlakla, ahirette de cehennemle cezalandırılır.169
Nasûhî Efendi zaman zaman hulul ve ittihad tehlikesine
dikkat çekmiş ve Kur’an ve sünnetten bir nebze uzak olan her
vecd ve hâlin batıl olacağını belirtmiştir. Bu hâlden başka hâli
kim iddia ederse, o kişi fitne çıkarır. Çünkü kim “Hak zatında kendi hakikati ve taayyünü olmayan; ancak varlıklar içinde
mevcut bulunan, tabii olan her şey gibidir.” diye iddia ederse,
onlar inkârcılardır.170
Şeriatın en önemli iki prensibi Kur’an ve sünnettir. Kur’an
ve sünnete yapışan muradına erer. Nasûhî Efendi’nin bir müridi için yaptığı, mektubundaki şu dua ne kadar manidardır:
“Mükteza-yı Kitap ve sünnet ile yürüyüp ber murad olasınız
ve olursunuz.”171
Kişi bu şekilde şeriate riayet edip ve mücahede ehli olmak
yolunda gayret gösterirse Nasûhî Efendi, böyle kişilere Hz.
Peygamber’in (sas.) selam ile mukabelede bulunacağını söyler:
Şer’e riâyet eyleyip bin cân ile cehd eyle kim
Hakk’ın Habîbi Mustafâ ede sana bir merhabâ.172
168
169
170
171
172
Muslu, Mustafa Kemaleddîn Bekrî ve Tasavvufî Görüşleri, s. 93.
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 166, Mürâselât, vr. 72a.
Nasûhî, Mürâselât, vr. 9a; Ancak kişi şatahat anında şeraite mugayir bazı laflar edebilmektedir. Şatahat vecd ve istiğrak hâlinde vuku bulmaktadır. Bkz.
Sarı Abdullah Efendi, Semerâtu’l-Fuâd, İstanbul 1288, s. 63-65.
83
84
7.2. Tarikat
Tarikat, gidilen yol, siret, bir şeyin sınırı gibi anlamlara
gelir.173 Tasavvuf ıstılahında kâmil bir mürşidin gözetiminde,
kişiye her an Allah tefekkür ve bilincini kazandırma konusunda yani Hakk’a giden yolda takip edilen usûldür.174
“Allah’a giden yollar mahlûkatın nefesi adedincedir.” genel prensibinden hareket eden Nasûhî Efendi, meşreplerin
muhtelif olmasına “İttihâd-ı meşreb muhaldir.” diyerek dikkat çeker.175
Tarikatta yol kesici 6’dır. Bunlar; ahireti, itaati, keşf ve kerametleri, nurları ve makamları, dereceleri ve amelleri görmeyi
sevmektir. Hepsi insanı arzularına davet eder. Bunlara yönelen kör olarak ölür ve kör olarak dirilir.176
Nasûhî Efendi ve müritleri tarikatın daha önceki silsilesinde de olduğu gibi Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’e özel muhabbet
beslemektedirler. Bu konuyla ilgili sözlerinden biri de şudur:
“Bu yolun sırrı Hz. Ali, mayası Hz. Fatıma’dır (ra.). Bu yol bir
bahr-i amîktir.”177 Bir başka yerde de Allah Teala’nın seyyid
olanlara ikramının çok olduğunu ifade eder.178
Tarikatta yol alabilmek için yolun adabına dikkat etmek gerekmektedir. Nasûhî Efendi’ye göre adab-ı tarikat emanettir,
hıyanet etmemek gerekmektedir.179
Kişi tarikat edeplerine riayet ederse kendi nefsinde ihsan
ve lütfa ulaşabilmektedir. Nasûhî Efendi bu durumu şu dizelerle dile getirir:
173
174
175
176
177
178
179
İbn Manzûr, Lisânu’l-arab., X, 221-222.
Kemaleddîn Abdurrezzâk b. Ahmed Kâşânî, Istılâhâtu’s-Sûfiyye, Dımaşk
1995, s. 50; Cürcânî, Ta’rîfât, s. 160; Uludağ, Tasavvuf Terimleri, s. 510; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri, s. 687.
Ne ararsın ey berrî
Bulmak içün bu bahrı
Arş u Kürs’den içeri
Ol bî-nişân sendedir.
Gör hâlini Mecnûn’un
Meftûnudur Leylâ’nın
Bî-nazîr olan dostun
İl ü kânı sendedir.
Sendedir bâğ u bostân
Sende olur gülistân
Ol maksûd-ı ‘âşıkân
Kasd u canân sendedir.
Yeter gezdin yabanda
Bul Rabb’ini kendinde
Ne var ise ‘âlemde
Cümle esrâr sendedir.
Âlemlerin matlûbu
Enbiyâlar meşhûdu
Âriflerin maksûdu
Sırr-ı ‘irfân sendedir.
Nasûhî’ye yâr olan
Derdine dermân olan
Yâre vü çâre olan
Lutf u ihsân sendedir.180
7.3. Hakikat-İlim-Marifet
Hakikat lügatte, gerçek, kesin, bir şeyin aslı ve mahiyeti olarak ifade edilir. Tasavvufî olarak ise kişinin kendi sıfatlarının
Hakk’ın sıfatlarında yok olması ve fıkh-ı bâtın olarak anlaşılır.
İlim ise lügatte, bir şeyi gerçek yönüyle kavramak, gerçekle örtüşen kesin inanç, bir nesnenin şeklinin zihinde oluşması, anla-
180
Nasûhî, Divançe, s. 248-249. Bu dizeler, Şeyh Galip hazretlerinin çok veciz ve edebi şekilde beyan ettikleri: “Hoşça bak zatına zübde-i alemsin
senMerdüm-i dide-i ekvan olan Ademsin sen” dizelere çok benzemektedir.
85
86
mak, öğrenmek gibi anlamlara gelir. Marifet terimi ise sözlükte,
sezgi, iç tecrübe, hissetme ve yaşama yoluyla peş peşe oluşarak
idrak etme, anlama, kavrama, bilme, hakikate vâkıf olma, görüp yaşayıp tadarak elde edilen bilgi olarak tarif edilir.181 Marifet terimi hakkında da şu kadarını ifade etmeliyiz ki bu kavram, zaman zaman ilim karşılığında kullanılıyorsa da aralarında fark vardır. Marifetin konusu, basit varlıklar iken, ilim, birleşik varlıkların bilgisidir. Gazâlî, ilmin müşterek bir isim olduğunu ve dolayısıyla değişik şekillerde tanımlanabileceğini söyler. Bir yerde “İlim, eşyayı olduğu gibi bilmek ve tanımak”tır182
derken, bir başka yerde “İlim, dünya ve ahiretle alakalı şeyleri,
akıl ile alakalı gerçekleri bilmektir.”183 der. Marifet, ancak var
olduğu bilinen şey hakkında gerçekleşen bir tanımadır. Bu anlamda marifetle aynı olan irfan, eserleri idrak edilip kendisi idrak olunamayan varlık hakkındaki bilgi anlamında kullanılmaktadır. Bu sebeple Allah’ı bilmekle ilgili olarak alime fiili yerine arafe fiili tercih edilmiştir. Allah’ın bilgisi ise genel olarak
ilm maddesinden türeyen kelimelerle ifade edilmiştir.184
Kalbin ve aklın birlikteliğiyle elde edilen ilimde derinleştikçe, akıl bu noktada işlevini yitirir. Kalp tek başına ilim aracı olarak işlev görür. Ancak bu tür ilimler, İbn Arabî’ye göre yüksek
düzeyde ilim olduğu için insanların çoğundan gizlenmelidir.185
Kalbin verdiği bilgiye, marifet ve irfan; aklın verdiği bilgiye ilim denilir. İlim ve marifet velâyetin şartlarından biridir.
Nasûhî Efendi’nin “Cahil, velî olmaz”186 sözü bu durumu ifade eder. Marifetin kaynağı sezgi (keşf, ilham), ilmin kaynağı ise istidlaldir. Marifet bir şeyi görerek, tadarak, yaşayarak
ve tecrübe ederek elde edilen tasavvufî bilgidir. Kaynağı kalb,
181
182
183
184
185
186
Râğıb el-Isfahânî, Müfredât, s. 560; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, IX, 236.
Gazâlî, İhyâ’, I, 28.
Aynı eser, III, 18.
Taylan, “Bilgi”, DİA, VI, 158.
İbn Arabî, el-Futuhâtu’l-Mekkiyye, thk. Osman Yahya, Kahire 1972, III, s. 7.
ruh, sır, ilham ve keşiftir. İlim, zahiri ilimler hakkında aklın
verdiği bilgiye sahip olmaktır. Kaynağı akıl, his organları, nazar ve nakildir.187 Tarikattaki marifetin esası füruattır. Tarikatta istikamet onun füruatını yerine getirerek olur.188 Kişi marifet hususunda istikamet istiyorsa masivadan fani olması gerekmektedir; ancak Nasûhî Efendi’ye göre bu yetmemektedir;
marifet konusundaki istikamet için kişinin kendi nefsinden de
fani olması gerekmektedir. Ta ki zahirinde ve bâtınında hiçbir
varlık hissetmeyecek, Allah’a, Allah’ta, Allah’la giderek masivadan uzak duracaktır.189
Mevcudat insan için yaratılmıştır. İnsan da Allah’a kulluk
için yaratılmıştır. Allah insanı ahsen-i takvîm üzere yaratmıştır. İnsanın ahsen-i takvîm üzere yaratılması demek; ilim, hayat, kudret, semi, basar, irade ve kelam isimleriyle yaratılması
demektir. Bu esma, kadim ve ezelîdir. İnsan bu sıfatlarla sıfatlanınca marifet ehli olur. Marifet, tevhidin sırlarıdır.190 Bir başka
ifadeyle, marifet meyveleri ancak tevhid ağacında olur.191 Dolayısıyla marifetin ve hakikatin meyve ile sembolize edilmesi mutasavvıfımızın görüşlerinde de vardır. Genel olarak ifade edilen
şekliyle şeriat, kabuk veya ağaç, hakikat ise öz yani meyvedir.
Marifette yol kesiciler 2 tanedir. Bunlar; fiilleriyle ve sıfatlarıyla cenneti görmek gibi telvin ve Hakk’ı görmeyi istemektir. Nasûhî Efendi bunu şirk olarak görür. Çünkü Hakk’ın zatı görünmez.192 Kişinin hakikati kendidir, bu nedenle Nasûhî
Efendi “Seni sende ara.” tavsiyesinde bulunur.193 Bu tavsiye
Yunus’un “Beni benden sorma, bende değilem / Bir ben vardır
bende benden içerû” diye anlattığı durum olsa gerektir.
187
188
189
190
191
192
193
Ali b. Osman Cüllâbî Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb (Hakîkat Bilgisi), çev. Süleyman
Uludağ, Dergah Yay., İstanbul 1996, s. 397.
Muhammed Nasûhî, er-Risâletu’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 12b.
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 14a; 12b
87
88
7.3.1. Arif
Peki marifete ulaşmış olan arif kimdir ve ne tür özellikleri vardır? Yukarıda marifetle ilgili verilen bilgilerden de açıkça anlaşılacağı gibi arif, Hakk’a vasıl olmuş kişidir. Onun kalbi
Hakk’ın zatının zuhur ettiği bir aynadır. Bu aynanın yani kalbin önemli bir özelliği riyâdan yani gösterişten, ikiyüzlülükten, samimiyetsizlikten uzak olması, diğer bir ifadeyle ihlaslı
olmasıdır. Bu ise Allah’ın marifet ehline bir lütfudur. Bu durumu Nasûhî Efendi şu dizelerinde ne güzel aktarır:
Kalb-i ‘ârif zât-ı Hakk’a oldu mir’ât-ı zuhûr
Mazhar-ı esrâr-ı Yezdân kalb-i pâk-i bî-riyâ194
Nasûhî Efendi âşıkı irfan meclisine çağırır. İrfan meclisi, kendi varlığından ve nefsinden geçerek merd olanların
Hakk’ın zikriyle sırlarını paylaştıkları makamdır.
Meclis-i ‘irfâna gel ey ‘âşık-ı güftâr-ı Hû
Merd olup merdâne gel ey sâdık-ı esrâr-ı Hû195
“Doğu da, Batı da (tüm yeryüzü) Allah’ındır. Nereye dönerseniz Allah’ın yüzü işte oradadır. Şüphesiz Allah, lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.” (Bakara, 2/115) Ayetine telmihte bulunan Nasûhî Efendi, yok hükmündeki varlık aleminden
geçerek, hakîkî varlık olan Allah’ı her bakılan şeyde müşâhede
etmeyi şöyle dile getirir:
Geç bu varlık ‘âleminden semme vechu’llâh’a bak
Kande baksan ol durur ol matla’-ı envâr-ı Hû196
Nasûhî Efendi’ye göre ariflik iddiasında bulunanla arif
arasında fark vardır. Gerçek arifler, hâllerinin başında ve
sülûklarının başlangıcında tadacaklarını tatmışlardır. Sonra
zorlu mücadelelerinin ve müşahedelerinin akabinde tevhide
ulaşmışlardır. Onlar iddialarına, hesaplarına ve beklentileri-
194
195
196
ne değil, müşahedelerine ve vicdanlarına tabi olmuşlardır.197
Nasûhî Efendi salikin bilgisinin, makamının ve muamelesinin
önüne geçmemesi gerektiğini söyledikten sonra konuyla ilgili olarak şöyle bir nakilde bulunur: ”Arif, marifetten söz ederse, onu cahil ederler. Kim de ilmini makamının üstünde tutarsa, o da süluk sahibi değil, ilim sahibi olur.”198
Yine o, arifle ilgili olarak şu veciz cümleleri çok sık sarf eder:
“Arife işaret yeter.”199, “Arife açık, cahil tın tın.”200, “Merdâne-i
âlem olmaya arif olasınız. Ve ferdâne-i kemâl olmaya kast olasınız. Gereği gibi iktisâblı fezâil-i sûrî ve mânevî tahsîl eylesiz,
efrâz olasınız.”201
Sonuç olarak şeriat, tarikat, marifet ve hakikati ayrılmaz bir
bütün olarak ifade eden ve tasavvufî genel bakışa uygun olarak
Nasûhî Efendi de şeriat, tarikat, hakikat ve marifeti; “Şeriatı ağaç,
tarikat dalları, marifet çiçekleri, hakikat meyveleridir.” şeklinde
bir benzetme ile izah eder ve bunların ayrılmazlığını sembolik
olarak ifade eder. Bu düşünce sahih tasavvufu savunan ve yaşayan ilk dönem sûfîlerinden beri böyledir. Yani şeriata bağlılık
çizgisi değişmemiştir. Tasavvuf düşüncesi bu prensipler üzerine
kurulmuştur. Nasûhî Efendi konuyu, “Aslı sabit olan, dalları semada olan güzel ağaç.”202 ayetine telmihte bulunarak açıklar. Bu
şu anlama da gelir aynı zamanda: Kötü ağaç da vardır.203
Marifet Meyveleri veya Diğer Bazı Kavramlar
Hakikatin ve marifetin neticesinde elde edilen kazanımlar
ve bazı meyveler vardır. Bunlar tecelli, fenâ, müşahade, ke-
197
198
199
200
201
202
203
14/İbrâhîm, 24. ayete telmih vardır.
89
90
şif, vb. hâl ve makamlardır. Şimdi bu kavramlardan Nasûhî
Efendi’nin eserlerinde geçenleri görelim.
8. Tecelli
Tecellinin kelime mânâsı, açığa çıkmak, görünmek, zuhur
etmek; tasavvufta ise, gaybi nurların ortaya çıkması, kalbe
doğması, görünmeyenin görünür hale gelmesi gibi anlamlara gelmektedir. Allah’ın sıfat, fiil, isim ve zatının tecellisi demek bunlara ait alametlerin, işaretlerin, emarelerin ve belirtilerin peyda olması demektir. Hakk’ın sıfatlarının arifin kalbine tecelli etmesidir.204
Nasûhî Efendi, “Evliya kubbelerim altındadır. Onları benim dışımda kimse bilemez.” hadisindeki kubbelerden kastedilenin tecelliler olduğunu söyler. Ona göre; Allah kime tecelli etmişse, Hakk’ın müşahedesine gark olur, Rabbani zevklerden istifade eder, selamet-i kalbe râgıb, cilayı ruha talib olur,
nurların kaynağı olur.205
Nasûhî Efendi tecellinin zikir ve tefekkürün neticesi olarak
bir mevhibe-i ilahî olduğunu beyan eder.206 Yani buna göre tecelli, ilahî bir lütuftur. Âşıklar gönüllerinde Rahman’ın tecelli
etmesi için şöyle niyazda bulunurlar:
Yine lutf-ı İlâhî’den tecellî eyledi Rahmân
Iyâlim ağladı ammâ tesellî eyledi Mennân.207
Eder ‘aşkın dili yağmâ
Ne etsin ‘âşık-ı şeydâ
Hemân vechin görem Mevlâ
Tecellî eyle yâ Rahmân.208
204 Kâşânî,
Istılahât, s. 173; Cürcânî, Ta’rifât, s. 259; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri
ve Deyimleri Sözlüğü, s. 700.
207 Nasûhî, Dîvânçe, s. 209.
Nasûhî Efendi’nin bu dizelerinden de açıkça anlaşılacağı
üzere Hak tecelli edince, kul teselli bulur, kulu, Mevlası istila
eder, sadece Hakk’ın sıfatları görünür olur.
Karabâş-ı Velî ise fiilî tecellilerden bahsederek bunun takvanın bir neticesi olduğunu söyler; yani takva elbisesi giyenler bu tecelliden nasibini alırlar. Sıfat tecellisi ise irfan hırkasını giyenlerin nasibidir.209
Tecellinin kısımlarından210 hiç bahsetmeyen Nasûhî Efendi’ye
göre ilahî tecelli sonsuzdur. Cenab-ı Hak, kalbinin pasını silenlerin gözüne bin yerden tecelli eder. Bu mânâda o şöyle der:
Bir nazarda bin tecellî, eyler ol nûr-ı Hudâ
Ger silersen pâsı kalbden nûr ede Mennân-ı Hû.211
9. Fenâ-Bekâ
Fenâ ve bekâ kavramları tasavvufî literatürde genellikle birlikte kullanılır. Fenâ, yok olmak, ölmek, kulun kendi amelini
görmemesi, kulun kendi iradesine göre değil, Allah’ın iradesine göre hareket etmesi anlamlarına gelir.212 Bekâ ise, var olmak,
son bulmamak, yaşamak, yok olmamak, Allah’ın sıfat ve vasıflarıyla süslenmesi, Allah’ta var olmak gibi anlamlara gelir.213
Nasûhî Efendi’ye göre; benliğini yok edip hakiki vücudu
bulan kişi beka ehlidir. Bekaya ulaşmak için iki cihan fikrini
terk etmek gerekir:
209
210
211
212
213
Karabâş-ı Velî, Mi’yâr, 116.
Nasûhî Efendi’den sonra yaşamış ve muhtemelen onu ve eserlerini tanımış
olan Kösec Ahmed Efendi tecelli’yi üç kısımda değerlendirir. 1. Rububiyyet
mertebesi, burada tecelli fiili esma ile gerçekleşir. 2. Uluhiyyet mertebesi,
bu Allah’ın semi basar gibi zatî sıfatları ile tecelli etmesi ile olur. 3. Ehadiyyet mertebesi, bu tecelli Allah’ın mutlak zatı ile olur. Bu tecelli ancak bir
nefes alıp verme süresi kadar sürer. Buna “berkî tecelli” yani “şimşek tecellisi” de denilmiştir. Bkz. Kösec Ahmed Efendi, Âdabu’l-ubûdiyye fî süneni’lmuhammediyye, Amasya Bâyezid, yazma nr. 1540/8, vr. 223ab. Ayr. Bkz. Muslu, Mustafa Kemaleddîn Bekrî ve Tasavvufî Görüşleri, s. 109.
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, II, 1138; Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb, s. 365
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, II, 247; Hakîm Suâd, el-Mu‘cemu’s-Sûfiyye, Beyrut
1981, s. 201-203; Râğıb el-Isfahânî, Müfredât, s. 78.
91
92
Gel bî-vücûd ol ey Nasûhî çün ki buldun sen vücûd
Fıkdân-ı kevneyn eyle kim ersin sana anda bekâ.214
Üç türlü fenâdan bahseden Karabâş-ı Velî’ye göre ise fillerde fenâ, ayne’l-yakîn mertebesidir. Bu mertebede kişi hiçbir fiilini Hakk’ın dışında görmez. Sıfatlarda fenâ ise, salikin
görme, işitme, konuşma gibi tüm sıfatlarını Allah’ta yok etmesidir. Bu mertebe Hakke’l yakîn’in ilk mertebesidir. Üçüncü
fenâ türü ise zatta fenâdır. Bu makamda salik Hakk’ın dışında
bir zat görmez ve Hakke’l yakîn bu mertebede kemal bulur.215
Bu durumu Nasûhî Efendi metaforik olarak şöyle ifade eder:
Kâbe kavseyn Kâf’ına ‘Ankâ olan anlar Hakk’ı
Kûh-ı ‘aşkın yücesinde devr eder ehl-i fenâ.216
Ten kafesinden kurtulup hiçlik ve yokluk sırrına ulaşanlar
ve bu şekilde deryaya dalanlar, ancak arif ve bilgin olurlar:
Zâhir ü mazhar zuhûrun fehm eden anlar kelâm
Yokluğu bulan Nasûhî ‘ârif ü dânâ olur.217
Fenâya ulaşmak ise mânâ ehliyle bir arada bulunmakla
olur.218 Nasûhî Efendi bir müridine şu duada bulunur: “Allah
seni senden alsın kendi varlığını versin.”219
Bekaya ve Hakkani tecelliye, terk, yokluk ve cemalullah
zikriyle ulaşılır:
İfnâ edip kevn ü mekân vahdet sarâyında hemân
Bulsun bekâ sırrında cân zikr-i cemâlullâh gör.220
Kişi kendindeki nefsâni sıfatlardan fenâ bulmadıkça bekâ
sırrına eremez. Bekâ tecellîleri sayesinde insan mutlak ben’e
ulaşabilir.
214
215
216
217
218
219
220
Kati ‘âşık bile Hakk’ı bula kendüdeki sırrı
Fenâ ede bekâ bula tecellî ede hakkânî.221
Fenâ ani’l-fenâ, gâyetü’l-fenâ istiğrak ile olur; fakat bu istiğrak geçici değil sürekli olmalıdır.222 Kurbânın, fedâ-yı
cânındır.223
Nitekim Nasûhî Efendi de kendi varlığını yok ettikten sonra Hakk’a ulaştığını şu dizelerle dile getirir.
Ereliden sırr-ı canâna ne ismim kaldı ne resmim
Nasûhî şimdi mahv oldu ana zâtını vâr etdi.224
10. Telvin
Telvîn, temkinin yani sabit müstekar olmanın zıddına; renklendirme hâlden hâle girme anlamlarına gelir. Telvin anında salik hâlden hâle inkılab eder. 225 Fenâ’ya eren salik Hak’ta
yaşamaya başlayınca bu mertebede muhtelif hâllere vasıl
olur. Kuvvetle muhtemeldir ki Yunus Emre’nin bir şiirinden226
esinlenerek yazmış olduğu dizelerinde Nasûhî Efendi şahsında bir sûfînin telvin hâlini şöyle anlatır:
221
222
223
224
225
226
Cürcâni, Ta’rifât, s. 65. Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri, s. 649.
Yunus’un bu şiiri şu şekildedir:
Hak bir gönül verdi bana, ha! demeden hayran olur
Bir dem gelir şadan olur, bir dem gelir giryan olur
Bir dem sanasın kış gibi, şol zemheri olmuş gibi
Bir dem beşaretten doğar, hoş bağ ile büstan olur
Bir dem gelir söyleyemez, bir sözü şerh eyleyemez
Bir dem dilinden dür döker, dertlilere derman olur
Bir dem div olur ya peri, viraneler olur yeri
Bir dem uçar Belkıs ile, sultan-ı ins ü can olur
Bir dem varır mescidlere, yüz sürer anda yerlere
Bir dem varır deyre girer, İncil okur ruhban olur
Bir dem gelir İsa gibi, ölmüşleri diri kılur
Bir dem girer kibr evine, Fir’avn ile Haman olur
Bir dem döner Cebraile, rahmet saçar her mahfile
Bir dem gelir gümrah olur, miskin Yunus hayran olur
93
94
Vakt olur Ahmed gibi teslîm-i Rahmân oluram
Bu ‘alâyıkdan geçip hem vasl-ı cânân oluram.227
On sekiz bin ‘âlem içre târ olur sırrım benim
Gâhice her zerrede sırr ile pinhân oluram.228
Bu vücûdum şehrine şâh olmuşam Yûsuf gibi
Eyleyip mahv-ı ta’addüd kâmil insân oluram.229
Gâh zi’be aldırıp ben tıflımı Ya’kûb gibi
Bu geniş ‘âlem içinde sanki zindân oluram.230
Merhamet eyler melâik zârıma Yahyâ gibi
Ağlayıp Dâvûd-ı kalbim kendim efgân oluram.231
Derde düşmüşdür Nasûhî Hazret-i Eyyûb gibi
Dest-i himmetle mukîmem mest u hayrân oluram.232
Kâinatta her şey zıtlar üzerine kurulmuştur. Bu ise imtihanın bir sırrıdır. Bu fiziki dünyada bu şekilde olduğu gibi insanın düşünce dünyası ve iç âleminde de böyledir. İnsanda sürekli hâl değişimi ve muhtelif meşreplerin hâkimiyeti söz konusudur. Sûfînin dünyasında ise bazen aşk hâkim olur bazen
hayret, bazen sekr bazen sükûn, bazen sevinç bazen korku.
Sûfî bu geçişken hâller içerisinde Allah’ı arar durur.
11. Tevekkül, Yakin, Şükür
Tevekkül
Tevekkül sözlükte; güvenmek, vekil tayin etmek, bel bağlamak,
gibi anlamlara gelirken233 tasavvufî olarak ise her türlü tedbiri aldıktan sonra, işi tam bir inançla Allah’a havale etmektir.234
227
233 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, IV, 4909; Râğıb el-Isfahânî, Müfredât, s. 834-835;
Cürcânî, Ta’rifât, s. 100.
234 Serrâc, Lüma’, s. 49-51; Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 100; Kuşeyrî, Risâle, s. 162.
228
Erken dönem sûfîlerinden Hamdûn el-Kassâr (ö. 271/884)
tevekkülü, “Allah’a sımsıkı yapışmak ve O’na itimat etmektir.”235
diye tarif ederken, Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 297/909) “Allah’a karşı kulun var olmadan önceki gibi olması, her işi Allah’a havale etmesi ve Allah için olması.”236 şeklinde ifade etmektedir.
Zünnûn-ı Mısrî (ö. 245/859) ise, “Nefsi Rab olma durumundan
çıkarıp kulluk yapma vaziyetine getirmektir.”237 diye tanımlamışlar. Nasûhî Efendi tevekkülü işleri Allah’a tefviz etmek olarak tanımlar.238 Nasûhî Efendi, tevekkülde esas olanın “Deveni bağla öyle tevekkül et.” hadisinde olduğu gibi kişinin elinden geleni yapması ve esbaba tevessül etmesi olduğunu söyler.
O’na göre tevekkül imanın bir gereğidir ve Allah’a güvenip dayanmayı ifade eder.239 Nasûhî Efendi saliklere şu tavsiyede bulunur: “Deniz üzerinde gemin takva, rotan tevekkül olsun.”240,
“Kim Allah’a tevekkül ederse Allah ona yeter. (Talak, 65/3)”241
Yakîn
Yakîn, kesin ve apaçık bilgi, şüphe ve tereddüde mahal olmayan doğru ve gerçek şeklinde tarif edilmektedir.242 Tasavvuf ıstılahında ise insanı mutlak anlamda şüpheden uzaklaştıran kesin bilgi olarak da görülür.243 Sûfîlere göre bilgi, çalışmayla kişiye malum olan şeydir, yakin ise kişiyi yanında taşıyan şeydir.244 Nasûhî Efendi ise “Az ve çoğun bir olması yakinin tamam olmasıdır.” sözleriyle Allah’a tam bir güveni ifade
235 Kuşeyrî,
Risâle, s. 163; Sühreverdî, Avârif, s. 621.
Ta’arruf, s. 100; Sühreverdî, aynı yer.
237 Kuşeyrî, Risâle, s. 165; Gazâlî, İhyâ’, IV, 258.
238 Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 19b.
241 Nasûhî Efendi bu ayeti çok sık tekrar eder. Nasûhî, Mürâselât, vr. 68b.
242 Seyyid Şerif Cürcânî, Ta’rifât, s. 332; Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 528.
243 Serrâc, Lüma’, s. 66; Kuşeyrî, Risâle, s. 179; Kâşânî, Istılâhâtu’s-Sûfiyye, s. 60;
Tahânevî, Keşşâf, II, 1538; Aynî, Tasavvuf Tarihi, Kitabevi Yay., İstanbul 1992, s.
294; Mahir İz, Tasavvuf, s. 168.
244 Kuşeyrî, Risâle, s. 84.
236 Kelâbâzî,
95
96
eder ve yakini hüsn ü zannın neticesi olarak görür. O’na göre
yakin ehli Allah hakkında sürekli hüsn ü zan beslerler.245
Allah’tan başkasının yanında bir hayrın olmadığını kesinlikle bilmek ve sırrın açılmasıyla gaybı görmektir.246
Nasûhî Efendi de yukarıda zikrettiğimiz tariflere uygun
olarak “Yakin değişmeyen bozulmayan, şüphenin ve itirazın
ortadan kalkmasıyla oluşan bilgidir.” şeklinde bir tarif yoluna
gider. Nasûhî Efendi, yakin nuruyla kalp temizlenmeden kişinin mükâşefe ehli olamayacağını belirtir. Yine ona göre yakin;
hakikat ehline göre ru’yetu’l-‘ıyân’dır. Bu da hüccet, burhan ve
delille değil, imanın kuvvetli olmasıyla olur.247
Yakin, değişmeyen, bozulmayan bir ilim ve bilgidir. Şüphe ve itirazın ortadan kalkmasıdır. Kişi marifet ve istikamete yakin nuruyla, kalbinin temizlenmesiyle ulaşır. Yakin, hakikat ehline göre ru’yetu’l-‘ıyân’dır. Bu da imanın kuvvetli olmasıyla olur, hüccet, delil veya burhanla değil.248 Sülemî’nin
yaptığı bir tarife göre yakîn; Allah’tan başkasının yanında bir
hayrın olmadığını kesinlikle bilmek ve sırrın açılmasıyla gaybı görmektir.249 Bu nedenle Nasûhî Efendi yakin ehlinin Allah hakkında sürekli hüsn ü zan beslediğini söyler.250 Nasûhî
Efendi’ye göre şüphe bir karanlıktır, bu karanlığı yok etmek
için de sürekli zikre devam etmelidir.
Şükür
Şükür tasavvufta rızanın ve vefânın bir tezahürüdür. Allah
şükreden kişiye nimetini ve himmetini artırırız. Kişi Mevlaya hamd ü sena ile iki cihanda aziz, olur himmet sahibi olur. 251
Şükürsüzlük ise zemmedilen bir özelliktir ve kötüdür. 252
245
Tis’atü’l-Kütüb, s. 29.
248 Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr.14a
249 Sülemî, Tis’atü’l-Kütüb, s. 29.
246 Sülemî,
12. Müşâhede-Murâkabe
Müşâhede kelime olarak görme, perdenin açılması, temaşa gibi anlamlara gelmektedir. Tasavvufî olarak ise, Hakk’ın
gönüllerde hazır olması, zati tecelli, eşyayı tevhid deliliyle
görmek, ayn-i cem makamı ve hakka’l-yakîn hâli olarak tarif edilmiştir.253 Müşahedenin doğru ve sağlıklı olması için temaşa edenin temaşa edilen ile kaim ve onda fani olması gerekir. Murâkabe, bakma, gözetme, gözaltında bulundurma, kendi iç âlemine bakma, dalıp kendinden geçme, dikkati belli bir
noktaya toplama mânâlarına gelen bir terimdir. Tasavvuf ıstılahında ise, Allah’ın her an bütün hâl ve davranışları görüp
vâkıf olduğu şuur ve idraki içinde olmaktır.254
1. Nasûhî Efendi’ye göre müşahedeye zikir ile erişilir. Daha sonra “liye ma’a’llâhi vaktün” makamına erişilir.255 Kalbini
dünya lezzetinden koruyan kişiler ancak müşahedeye erebilirler. Nasûhî Efendi bu durumu –bir müridine yazdığı bir mektupta– şöyle izah eder: “Müşahedeye devam et, kalbini müşahede lezzetinden de koru.”256 Bu düşünce Ankaravî’nin düşüncesiyle benzeşmektedir. Şöyle ki Ankaravî üç türlü sevinçten bahseder: Birincisi, zevkten dolayı oluşan sevinçtir. İkincisi, hicabın keşfi ve perdenin ortadan kalkmasından dolayı
oluşan sevinçtir. Üçüncüsü ise müşahededen dolayı oluşan
sevinçtir. Diğer bir ifadeyle müşahedeye erememek korkusunun izale olması neticesinde hâsıl olan sürurdur.257
Kişi müşahede makamında ise nefsinin tercih şansı kalmamaktadır. Yani Hakk’ı müşahede etmede, baki olan kâmil salikin nefsinin seçme ve Allah’tan başkasıyla da ünsiyet etme
hakkı yoktur.”258 Nasûhî Efendi’nin müşahede ve Allah’la be253
254
255
256
257
258
Hucvirî, Keşfü’l-mahcûb, s. 488; Kuşeyrî, Risâle, s. 40; Serrâc, Lüma’, s. 68, 100.
Cürcanî, Ta’rîfât, s. 236; Uludağ, Tasavvuf Terimleri, s. 377-378; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri, s. 517.
Ankaravî, Minhâcu’l-Fukarâ, s. 334.
97
98
raber olmakla ilgili çok sık kullandığı ifadelerden birkaçı şöyledir:
“Kim Allah’la olursa Allah da onunladır.”259
“Kişiye lazım olan inşirah-ı sadr, fettâh-ı kalb, cilâ-i fuâd,
müşâhede-i rûhtur. “260
Nasûhî Efendi, Kur’an-ı Kerim’de türevleriyle birlikte on
yerde geçmekte olan261 murakabeyle ilgili olarak müşahedeyi geçtikten sonra murakabeye devam etmenin gerekliliğinden bahseder ve bunu tarikatın şartlarından biri olarak görür.
Vuslattan önce kâinatın mertebeleriyle ilgili müşahedelerden
ve keşiflerden ruhu tecrit etmeyi, murakabeye devam etmeyi ve Hakk’ın mevcudata açılan ehadiyyetine yönelmeyi tavsiye eder.262
13. Mürşid-Mürid: Tarikatın İki Asli Şahsiyeti
Nasûhî Efendi’nin mürşidi Karabâş-ı Velî, tarikatın iki şahıstan ibaret olduğunu ifade eder ve şöyle der:
“Tarikatı âliye ehli, iki şahıstan ibarettir: Biri sâdık, diğeri
ise sadîk’tir. Sâdık’tan murat mürid ve saliktir ki bir sadîka yani mürşide bağlı olandır. Sadîk ise mürşid ve üstattır ki kendisine uyulan kişidir.”263
Tasavvuf terminolojisinin temel unsurlarından biri olan ve
mürşid yerine de kullanılan ‘şeyh’ kelimesi lügatte “ihtiyar,
259
260
261
262
263
Nasûhî, Mürâselât, vr. 15b, 79b.
Abdulbâkî, Muhammed Fuad, Mu’cemu’l-Mufehres li Elfâzi’l-Kur’an, Çağrı
Yay.,İstanbul1990, s. 411-412. Murakabeyle ilgili ayetlerden bazıları Kur’an-ı
Kerimde mealen şöyle geçmektedir: “Sen ne hâlde bulunsan ve Kur’an’dan ne
tilâvet etsen, sizler de amelden ne işlerseniz, ona dalıp gittiğiniz esnada mutlaka biz
üzerinizde nigahban bulunuruz.” 10/Yûnus, 61. “Allah her şey üzerinde Rakip ve
gözetleyicidir” 51/Zâriat, 145.
Karabâş-ı Velî, Miyâr-ı Tarîkat, Tarîkat Âdabı, haz. Mustafa Tatcı-Cemal Kurnaz, Alperen Yay., Ankara 2002, s. 45.
yaşlı, pir, önder, kabile başkanı” gibi anlamlara gelir.264 Tasavvuf terminolojisinde, taliplere rehberlik ve irşat etme ehliyetine ve liyakatine sahip olan insan-ı kâmil, mürşid mânâlarına
gelmektedir.265 Sühreverdî, şeyhi üç kısma ayrır;: Talim şeyhi,
sohbet şeyhi ve terbiye şeyhi.266
Mürşid, tasavvufun en önemli unsurudur. Örnek bir şahsiyettir. Sühreverdî, şeyhin, Allah’ı kullarına gerçek mânâda
sevdiren, kullarını da Allah’a sevdiren ve yaklaştıran kişi olduğunu söyler. Şeyhlik rütbesi; tarikat yolunun en yüksek
mertebesi, Allah’a yakınlık konusunda peygamber vekilliğinin en üstün derecesidir.267
13.1. Mürşidin Vasıfları
Mürşid sürekli dervişlerinin hizmetinde olmalıdır. Onların kaba davranışlarına sabretmelidir. Onların nankörlüklerini kendi nefsinde eritmeli onları hoşnut etmeye çalışmalıdır.
Nasûhî Efendi, kendini dervişlerinin hizmetine adamış bir şahsiyettir. Onun bir mektubundaki şu ifadesi bu durumu apaçık
ortaya koymaktadır: “Karıncakardarınca zahiren bâtınen hizmetinizde oluruz.”268 “Kelimât-ı meşâyih, kelimât-ı kudsiyye ve ilhâmât-ı ilâhiyyedir.”269 “İki cihan saadeti kâmil şeyhin
nefesiyle devâm-ı zikrullahtır.”270
Nasûhî Efendi’ye göre mürşidin on beş adabı şunlardır: 271
1. Kendisine özlem duyulması için, mümkün olduğunca
insanların gözlerinden ırak durmasıdır.
264
265
266
267
268
269
270
271
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, 3, s. 175-176; Cürcanî, Ta’rifât, s. 73.
Kaşanî, Istılâhâtu’s-Sûfiyye, s. 510; Abdulmü’min Hıfnî, Mu‘cemu Mustalahâtı’sSûfiyye, Beyrut 1987, s. 143.
Sühreverdi, Avarifü’l-Maarif: Tasavvufun Esasları, çev. H. Kâmil Yılmaz-İrfan
Gündüz, s. 103.
Suhreverdî, Avârif, s. 103.
99
100
2. Başkasının vâkıf olmaması için sırrını saklamasıdır. İnsanlar şeyhten bir sözü alırlar ve onu herkese yayarlar.
Sonra ona bir hile yaparlar. Hâlbuki sırlarına vâkıf olamadıkları sürece, ona olan özlemleri artar. Bu da irşadın
sebebidir.
3. Dervişlerinden ona iyilik yapanları gizlemesidir.
4. Diğerlerinin kalplerinde hasede sebep olmaması için,
müritlerinden yalnızca birisine iltifat etmemesi ve onunla yakınlaşmamasıdır. Kimin kalbinde haset varsa, o hiçbir zaman ıslah olamaz.
5. Müritlerinden yalnızca birisine şefkat göstermemesidir.
Zira müritlerden birisine şefkat gösterildiğinde, o kişi
mücahedeyi, yani nefis terbiyesini bırakır, onda hâl kalmaz, kâl (söz) kalır.
6. Nefsine tabi olmaması ve onun söylediklerini dinlememesidir.
7. Yaptığı işlerde istişare etmesidir. Çünkü istişare etmek
insanların babasının (Hz. Âdem) sünnetidir.
8. Geceyi değerlendirmesi, günahlardan sakınması ve insanlara muhtaç olmamasıdır.
9. Yaptığı her işte ve irşat ederken şer-i şerife uymasıdır.
10. Bir kişiyi birkaç kere imtihan etmeden ona yetki vermemesidir. Yoksa fesat çıkar.
11. Kimseyi kendi isteği dışında, umutsuz olarak ve zarara
uğrayarak kapısından çevirmemelidir. Çünkü gerçekte
gelen Allah Teala’dır.
12. Önce talibin talep etmesidir. Çünkü insanlar bilmedikleri şeyi isteyemezler.
13. Erkeklerden dostlar edinmesi, onlarla marifet hakkında
sohbet etmesi ve onların sohbetinden bereket bulmasıdır.
14. Kendisine tabi olanlardan bir şey talep etmemesi ve şüpheli şeyleri de almasıdır .
15. Ne kendisine ve ne de başkasına birazcık olsun zulmedilmesine rıza göstermemesi, zulme ve zulmedene meyletmemesi, herhangi bir müridinin ya da mürid olmayanın hakkını yememesidir. Allah’ın (cc.) ona emrettiklerini ve Peygamber’in (sas.) sünnetini tembellik ederek
özürsüz terk etmemesidir.
Nasûhî Efendi bir şeyhte bulunması gereken bu 15 şartı sıraladıktan sonra “Kimde bu sayılan özellikler olmazsa, o, dünyada ve ahirette kâmil bir insan olamaz. Kimde de bu özellikler
varsa, o da, dünyada ve ahirette mürşid-i kâmil olur.” der.272
Ayrıca şeyhin tembel, gafil ve unutkan olması kesinlikle düşünülemez.273 Kâmil sufi, ebû’l-vakt olur. Vakit ise kılıç
gibidir.274
Nasûhî’ye göre, mürşid-i kâmil fark ehlidir. Hakk’ın tam
mazharı ve Hak yolunun rehberidir. Mürşid-i kâmil başkasına karşı kalbinde kırıklık beslemez, incitmediği gibi incin-
272
273
274
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 175; Musa Yıldız, “Üsküdarlı Muhammed
Nasûhî ve er-Risaletur’r-Ruşdiyye’si”, Üsküdar Sempozyumu Bidirileri, s. 384391. s. 390; Bu özellikler Nasûhî Efendi’nin şeyhi Karabâş-ı Velî’nin saydığı
özelliklerle hemen hemen aynıdır: Karşılaştırma yapmak açısından Karabâş-ı
Velî’nin saydığı özellikleri burada vermeyi uygun gördük: Mürşidde olması
gereken özellikler şunlardır: Himmet, Tahammül, Tevbe, Müridle beraberlik,
Müridin hareketlerini övmemek, Müridin malsız mülksüz kalmasına rıza
göstermemek, Keşfi kerameti övmemek, Müridin yanında başka kâmil insanları övmemek, Müridin yanında hiç kimseyi yermemek, Mücahadesini artırmak, Müridlerinin mahcup olmaması için çaba sarf etmek, Kalbinde dünya
ve ahiret gayesi olmamalıdır. Müridine dünya işlerinden dolayı gazap göstermemek, Malını mülkünü müridleri için sarf etmek, Müridler arasında birine iltifat etmemek, Müridin sırrını başkasına açmamak, Müridi ümitsizliğe
düşürmemek, Riyazet ve mücahadede saliki aşırılığa sevk etmemek, Müridin
kapasitesi kadar esma zikri telkin etmek, Müride makamları kolaylıkla geçirmek, Müridin bulunduğu hâlde sabit kalmadan daha ileri bakmasını temin
etmek. Karabaş-ı Velî özet olarak ifade ettiğimiz mürşide ait bu vasıfları saydıktan sonra; bu şartlardan birisi eksik olan mürşid, müridini şeytan elinden
kurtaramaz, belki kendini bile kurtaramaz, demekte ve mürşid olmanın zorluğuna dikkat çekmektedir. Bkz. Karabâş-ı Velî, Mi’yâr-ı Tarîkat, s. 46-48.
101
102
mez de.275 Mürşid, dervişlerin hizmetinde olmalı, onların kaba davranışlarına karşı sabretmeli ve canını onların hizmetine
feda etmelidir. Bütün yaptıklarına rağmen, nankörlük etmeleri durumunda bile, onların kalplerini hoşnut etmek için –masum olsa da işlediği hatadan dönerek– zühd içinde nefsine acı
çektirmelidir.276
13.2. Mürşid-i Kâmile İntisabın Gerekliliği
Nasûhî Efendi bunun yanında, seyr u sülûka niyet eden
kişinin mürşid-i kâmile intisabını olmazsa olmaz şart olarak
görmektedir. Bu ise salik için büyük bir nimettir. Bu konuda
Cemâl-i Halvetî’nin bir sözünü nakille şöyle der: “Salik, tarikat yolunda şeytanın elinden ancak insanı kâmilin varlığıyla,
üstelik onun adını anarak kurtulabilir.”277 Ona göre, Allah ile
salik arasındaki ilişki, ancak insanı kâmil278 vasıtasıyla olur.
Ve “Zikir ehline sorun.”279 ayetini bu bağlamda değerlendirir. Nasûhî Efendi’nin pirdaşı Bekrî’ye göre, mürid, âlim de olsa bir mürşide ihtiyacı vardır. Çünkü şeyhe ihtiyacın zarureti, ilim ve ameli, şeriat ile hakikati, zahiri tıp ile bâtını tıbbı bir
araya getirmek suretiyle ortaya çıkar. Kendisine sorulan “Bir
kimse âlim, amil, fazıl ve kâmil olsa da yolun güçlüklerinden
kurtulmak için mürşide ihtiyaç duyar mı?” sorusuna “Evet ihtiyaç duyar, ilimde son dereceye ulaşmış olsa bile…” şeklinde
cevap vermiştir.280
Mürşid, ilmin hakikatini bilen Hakk’ın hükümlerine gayb
gözüyle bakan kişidir.281 Mürşidin eli Allah’ın elidir.282 Mürşidin kalbi âşıkların kâbesidir.283 Nasûhî Efendi’nin şu tavsi275
276
277
278
279
280
281
282
283
Mehmet Aydın, “İnsan-ı Kâmil”, DİA, İstanbul 2000, XII, 330.
16/Nahl, 43.
yesi de Allah dostu olan kişilerle kalbî beraberliği öğütlemektedir: “Vücûdunuzu kıble-i râhat-ı ehl-i îmân edib mihrâb-ı
safâ-yı kulûb-ı ehlullâh eyleyiniz.”284 Mürşid-i kâmille olan
kalbî rabıta yani iki kalbin birleşmesi ve in’ikası neticesinde
mürid mesafe alabilmektedir.285 Beşerî mânâdaki doğum ile
mülk âlemine girilirken, manevi doğum ile melekût âlemiyle
temasa geçilebilir. Bu durumda şeyh, mürid için manevi babalık konumunda bulunur.286
Mürşid, insanı kâmildir, dolayısıyla da Hakk’ın halifesidir.
Âlemin zübdesi olan insanı kâmilde, âlemde var olan şeylerin
hakikatleri mevcuttur. Bu açıdan insanı kâmil, Hakk’ın varlık
âlemindeki halifesi konumundadır.287
Ancak salikin en fazla dikkat edeceği hususlardan biri, intisap konusunda ehliyet ve liyakat sahibi olmayanlardan uzak
durması ve onlara kanmamasıdır.288
İnsanda tüm hakikatler gizlidir, bunları keşfetmesi için
uyanıp mücahede ile iç dünyasındaki sırları ortaya çıkarmak
için gayret sarf etmelidir. Nasûhî Efendi’nin düşüncesinde
mürşid-i kâmil, bu sırrın ortaya çıkması için vazgeçilmezdir.
Şu dizeler bu durumu ne güzel açıklar:
Sırr-ı Ahmed sendedir izhâr içün gel mürşide
Sensin ol dürr-i yetîm i’lân içün gel mürşide
Sedefinde tek olarak çıkan büyük inci misali, bütün alemlerin yegane incisi peygamberimizdir. Peygamberimizin yüce hasletlerini hayata geçirmek için de bir mürşid-i kâmile
intisâb gerekir.
284
285
286
287
288
Erzurumlu İbrahim Hakkı, Mârifetnâme, İstanbul 1310, s. 282; Muhammed b.
Abdullâh Hânî, el-Behçetü’s-seniyye, Kâhire 1308, s. 30.
İbn Arabî, Fusûsu’l-Hikem, s. 31-33; Toshihiko Izutsu, İbn Arabî’nin Fusûs’undaki
Anahtar Kavramlar, çev. Ahmet Yüksel Özemre, İstanbul 1988, s. 317; İsmail
Yakıt, Batı Düşüncesi ve Mevlânâ, İstanbul 1993, s. 26-27.
103
104
Yine Hz. Âdem Allah’ın halifesi olarak yaratılmış, Hz.
Havva da Hz. Âdem’den yaratılarak sırlarla dolu insanlık alemi oluşmuş, bu sırlar kamil mürşidlerin sözleriyle bilinir olmuştur:
Tâc-ı Âdem sendedir hem sırr-ı Havvâ sendedir
Kâmil insân nutkunu bilmek içün gel mürşide
İrfan denizinin dalgalarına bırakılan vücut gemisinin rotası “kabe kavseyn”289 mertebesi olacak, rehber ise bu dalgalı
denizin tehlikelerini önceden öğrenmiş olan mürşid olacaktır:
Bahr-i irfân mevcine sâl bu vücûdun fülkünü
Mecma’ü’l-Bahreyni sen bulmak içün gel mürşide
Bazı sırlar herkese açılmaz. Miraç, akılla anlaşılamayacak
sırlar barındıran yaradan-yaradılan yakınlaşmasına sahne olmuş bir olaydır. Yine nefis mertebelerini geçmek, hayvanî sıfatlardan kurtulup insan-ı kâmil olmanın ayrı ayrı gereklerini ve sırlarını bilmek de yine kâmil bir mürşidin eğitiminden
geçmekle mümkündür:
Leyle-i mi’râc remzin fehm edersen ey hâce
Sen mesânî sırrını duymak içün gel mürşide
Ey Nasûhî sırr-ı irfân remzini keşf eyleme
Rütbe-i hayvân u insi fark içün gel mürşide290
İşte yukarıda geçen nedenlerle Nasûhî Efendi’nin en
sık yaptığı tavsiyelerden biri de zikre devam ve evliya ile
takarrubtur.291
13.3. Mürid
Müridin vasıflarına geçmeden önce, müridin tasavvuftaki
anlamına kısa bir göz atalım.
289 “(Allah’ın
Peygambere olan mesafesi) iki yay aralığı kadar, yahut daha az
oldu.” (Necm, 53/9)
Mürid kelime olarak, irade ve talep eden, Allah’a vuslatı arzulayan, iradesinden soyutlanan, bir mürşide bağlanan
kişi, sufi anlamlarına gelir.292 Îrâd ise müridlik, dervişlik anlamlarına gelir. İrade edene mürîd, irade edilene murâd denir. Bu mânâda mürîd, tâlib ve âşık; murâd, matlûb ve maşuk
mânâlarına da gelir. Serrâc, müridi, sülûk yoluna giren, henüz
hâl ve makamlara ulaşmamış kişi için kullanırken293 genelde
ise Allah’tan başkasını irade etmeyen niyet ve irade anlamlarında kullanılmıştır.294 Bunun yanında Kelâbâzî ve Hucvirî gibi sufi müellifler durumu mürid-murad ekseninde açıklama
gayreti içerisine girmişlerdir.295 Buna göre Allah hem Mürîd
hem Murâd’dır. İlk dönem sufilerinde mürid ve murad bu şekilde kullanılmıştır. Tarikatlaşma döneminden sonra ise mürid, nefsine muhalefet ederek Rabbini isteyen, riyazet ve mücahede ehli kişi için kullanılmış; murad ise Allah’ın kişiyi cez
ederek herhangi bir gayret göstermeden hâlleri ve makamları
tattırdığı kimse için kullanılır olmuştur.296
13.4. Müridin Vasıfları
Nasûhî Efendi, tarikatta en önemli iki unsurdan biri olan
müridin kemalatı için müridin şu usul ve adâba dikkat etmesi gerektiğini söyler:297
1. Kalbini ve nefsini kâmil bir şeyhe teslim etmek: Eğer bir
müridin bir şeyhi yoksa o asla iflah olmaz. “Şeyhi olmayanın şeyhi şeytandır” sözü tasavvufta çok meşhurdur.
2. Önceki ilgi ve alakalarını bırakması: Kalbindeki sevgilerden vazgeçmek.
292
Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 353; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve
Deyimleri Sözlüğü, s. 526; M. Plessner, “Mürid”, İA, VIII, 809.
293 Serrâc, el-Lüma’: İslam Tasavvufu, s. 334.
294 Bkz. Muhâsibî, er-Ri’âye, s. 110; Kuşeyrî, Risâle, s. 438.
295 Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 139; Hücvirî, Keşfu’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi), haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1996, s. 205.
296 Bkz. Muslu, Mustafa Kemaleddîn Bekrî ve Tasavvufî Görüşleri, s. 127.
297 Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 118-146-147, 134.
105
106
3. Mürşide hürmet: Mürşidin kalbine girmek mürid için
en önemli lütuflardandır. Mürşidine hürmet etmeyen
netice alamaz.
4. Kendini kemalattan uzaklaştıracak kişilerle fazla ihtilatta bulunmamak.
5. Haset etmemek: Müridin afetlerinden biri hasettir. Vesvese ve kötü duygular birer imtihandır. Bunlardan kurtulmak için önce esma zikrini dil; daha sonra dil ve
kalple birlikte çekmek. Halvet en önemli reçetelerdendir. Ancak hedefe ulaşmak için ilim sınırları içinde kuvvet ve sebatla hareket etmek gerekmektedir. Kalpte kabul nurları ve vuslat güneşi sebat sayesinde görülebilir.
6. Müridin fenâ fi’l-ihvanı yani kardeşlerini kendi nefsine
tercih etmesi gerekir.
7. Ahlakı düzeltmek ve kalbi gafletten kurtarmak müridin
en önemli meşguliyetlerinden biridir.
8. Mürid tüm sırlarını mürşidiyle paylaşmalıdır. Ve bu sırlar başkasına ifşa edilmemelidir.
9. Mücahedeye devam etmelidir.
10. Müridin uzaklaştığı şehvete geri dönmesi en kötü hasletlerdendir.
11. Mürid iddiadan ve bilgiçlikten uzak durmalıdır.
12. Dünya ve kadın sevgisi müridin afetlerindendir.
13. İhvanlarla uyum içinde olmak.
14. Ahlakını güzelleştirmek.
15. Mürid, bilgisinin, makamının ve muamelesinin önüne
geçmemelidir.
16. Şehevi arzuları terk etme yolunda, mücahedeye devam
etmek müridin görevlerindendir. En kötü haslet de Allah Teala için terk ettiği şehvete müridin tekrar dönmesidir. Şehvete geri dönmek, dinden dönmek gibidir.
Çünkü müridin kısa vadeli düşünmesi, onun bir özelli-
ğidir. Zira mürid, vaktin çocuğudur. Onun ne zaman bir
umudu olursa, ona hiçbir zaman ulaşamaz.
17. Kadınlarla hasbihal etmemek, kadınların iyiliğini, nazik
davranışlarını kabul etmemek.
Nasûhî Efendi’nin şeyhi Karabâş-ı Velî, müridde olması
gereken vasıfların çok olduğunu söyler ve bunları şu şekilde
özetler:298
1. Teslimiyet.
2. Mürşidinin emrini Mevla’sının emri gibi bilmek.
3. Mürşidinden sakınmak.
4. Mürşidinin sözlerinin bir ilham olduğunu bilmek.
5. Kimseyi mürşidinin üzerinde görmemek.
6. Mürşidinin herkesten çok kendisini sevdiğini düşünmek.
7. Mürşidinin emir ve isteklerine muhalefet etmemek.
8. Sadece mürşidinin öğrettiği zikre devam etmek.
9. Sülûk yolunda aceleci olmayıp herhangi bir esma telkin
edilmeden başka isim telkini istememek.
10. Rüyada ve vakıada gördüğü her şeyi mürşidi ile paylaşmak.
11. Rüyanın tabiri nedir diye sormamak. Mürşid ister tabir
eder ister etmez buna razı olmak.
12. Ne kadar doğru olursa olsun mürşidinin sözünden başkasını dinlememek.
13. Salike her ne kadar batıl gibi görünse de mürşidinin sözünden yüz çevirmemek.
14. Kendisine teklif edilen tac, hırka gibi şeyleri tereddüt ve
istikrah etmeden gönül huzuruyla alıp kabul etmek.
298
Karabâş-ı Velî, Mi’yâr, s. 49-51.
107
108
15. Mürşidinin sözlerini anne babasının sözünden üstün
görmek.
16. Dünya ve ahiret için mürşidinden dua istememek. Bir
ihtiyacı olduğunda mürşidine arz etmeli, ancak dua ediver diye ısrar etmemelidir.
17. Dünya ve ahiretten; keşif ve kerametten hiçbir şey istememek.
18. İnsanların şanını ve hâllerini bilinceye kadar bütün insanlardan uzak durmak.
19. Kimseden bir şey istememek, Hak’tan istemek.
20. Kendinde üstün bir hâl görmemek.
21. Kimseye haset ve taassup etmemek.
22. Dünya ehli ile oturmamak. Çünkü haller sirayet edicidir.
23. Zahir uleması ile oturmamak.
Müridin vasıflarını zikrettikten sonra Nasûhî Efendi konunun önemini şu sözlerle anlatır: “Ey Fahrî! Bu konunun ayrıntıları, dibine ulaşılamayan deniz gibidir. Ancak, ben Kerîm olan
Allah’tan sana yardımcı olmasını, lütuf ve kerem etmesini, seni
devamlı olarak peygamberlerin ve evliyanın erkânı üzere, dosdoğru yolda yürütmesini, Muhammed (sas.) ve bütün peygamberlerin hürmetine dilerim. Ey âlemlerin Rabbi! Âmin!”299
13.5. Müridin Şeyhi ile Adabı
Hakiki mürşid, Resulullah’ın ve Allah’ın naibidir. Nasıl ki
“Ben, bir kişiye, evladından, anne-babasından daha sevimli olmadıkça, o kişi hakkıyla iman etmiş olmaz.” buyruluyor.
Aynısı şeyh için de geçerlidir. Müride şeyhi sevgililer sevgilisi olmadıkça, salikin imanı, kâmil olmaz.300
299
300
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 119
Şeyh hâdimdir, salik mahdûmdur. Bu durumu Nasûhî Efendi şöyle ifade eder: “Bizler fukarânın hâdimiyiz (hizmetkârıyız).
Allâh tâliplerinin kuluyuz. Tarîkimize hüsn-i i’tikâd edenlerin
yoluna bezl-i cân ederiz.”301
Salik, sülûkun başlangıcında sultan gibidir. Şeyh, köle ve
hizmetçi gibidir. Sülûkun nihayetinde ise tam tersi salik köle,
şeyh sultan olur. Nasûhî Efendi, “İkrâmımız intihânıza nazar
iledir. Sizi bize sipariş eden devletlüler gerçek erlerdir. Zaman
geçtikçe anlarsınız.” diyerek bu durumu ifade eder302 ve şöyle devam eder: “Her mürid iradesinin başlangıcında durur ve
bir şey yapamaz. Onu şeyh kendine çeker ve esma zikrini çekmesi için telkine başlarsa, müride bu ismi diliyle, sonra diliyle ve kalbiyle zikretmesini emreder. Halvet hâlinde, kötü düşüncelerden kurtulmaya çalışmasını söyler. Bu tür duygular,
az da olsa, müride halvet hâlindeyken olur. Özellikle de zeki
ve akıllı biriyse, çoğunlukla inanmakta vesveseye kapılır. Bu,
müridin imtihanlarından birisidir. Şayet şeyhin manevi gücü
yeterliyse akli delillerle bu durumu ortadan kaldırır. İlim bunu engeller. Mürid kuvvetle ve sebat ederek tarikat yolunda
ilim sınırlarını izlerse, kalbinde kabul nurları görülünceye ve
vuslat güneşi parlayıncaya kadar, ona sabretme ve zikre devam etme emredilir. Kısa zamanda bu emareler görülür.”303
Mürid şeyhinin uyarılarını nasihat bilmelidir. Ruhu için tedavi ve ilaç bilmelidir. Baba oğlunu terbiye ediyor şeklinde
kabullenmelidir.304 Velhasıl, din nasihattir.305 Mürid, şeyhini
anne babasından daha merhametli bilmelidir.306 Müridin zahiri olarak çok zikretmesi, yapması gereken şeylerden değildir.
O, ahlakını düzeltmek ve kalbini gafletten kurtarmakla meşgul
301
302
303
304
305
306
109
110
olur. Üstelik farzlarla ve müretteb sünnetlerle yetinir. Bunları
yaparsa, nafilelere ve kalbî zikre devam etmeye yönelir. Bütün
bunları tam olarak yapar. Mürid zikre devam ettiği ve halvete
de bağlı kaldığı sürece, duyduğu ve gördüğü şeylerin, mutlulukla çeliştiğini fark eder. Bunlarla kesinlikle meşgul olmaması,
onlara güvenmemesi ve buna benzer olaylara bakmaması gerekir. Bütün bunlar, Hak’tan uzaklaştıran şeylerdir. Mürid bunları gördüğünde, kalbini onlardan kurtarmak için durumu mürşidine bildirmeli, şeyhi de onun sırrını başkasından saklamalıdır. Müridin bu hâlini muhafaza etmesi ve bunu gözünde küçük görmesi lazımdır. Bütün bunlar bir deneme ve bir imtihandır. Bunlara takılıp kalmak bir tuzaktır.307
Mürid şeyhinin muamelatından incinmemelidir.308 Nitekim mürşide en güzel hediye, selim bir kalptir.309
Mürid şeyhinin dışında başka şeyh edinmemelidir. Bu, tarikat edebine aykırıdır. Bu hususu Nasûhî Efendi şu cümlelerle ifade eder: “Bir adama bir Allah, bir din, bir îmân, bir
mezheb, bir meşreb, bir kıble, bir teveccüh, bir şeyh lâzım ve
ol şeyhe hüsn-i zann-ı bi’llâh ve hüsn-i i’tikâd lâzım, bunlar
kâfîdir.”310 Salik, kendini bulunduğu yola, mezhebe ve şeyhe
odaklamalıdır. Kişinin vücudunda nasıl ki iki kalp yoksa iki
sevgi de aynı anda bulunamaz. Nasûhî Efendi’nin bu konularda sualleri olan bir müridine yazmış olduğu mektuptaki şu
cümleleri calib-i dikkattir: “Allâh bir, dîn bir, mezhep bir, meşrep bir, imâm bir, mahbûb bir. Bunlar ikilik kabûl etmez. Her
çiçekten bal alan arı az ömürlü olur. Ve illâ eğer her gördüğünüze mum ve her kurnaya bâr olmak meşrebinde olmaktan
fâriğ olmazsanız dâînizi âzâd edersiniz.”311 “Şeyhin kalbinde
307
308
309
310
311
mevcûd olan vücûda sihir te’sîr etmez. Vesveseye ta’bî olmak
menhîdir. Kalbi şeyhiyle olana sihir te’sîr etmez.”312
13.6. Müridin İhvan ile Adabı
Mürid, tarikata girdiğinde her zaman başkalarını rahat ettirme durumunda olması gerekir. Kendisi için ihvana değil,
ihvan için kendine düşman olmalıdır. Herkesin kendi üzerinde hakkı olduğunu ve kendisinin kimsede hakkı olmadığını
görmeli. Kimseye muhalefet etmemeli, haklı dahi olsa susmalıdır. Herkesle uyum içinde olmalıdır.313
“Fukarâ niyâzında bulunmakdan a’lâ devlet yokdur.”314
“Kişi çevresindekilerin ve özellikle ebeveyninin hukûkuna
dikkât etmelidir.”315 “Dervişler Allâh’ın ‘ıyâlidir, onlara destek gereklidir.”316 “Dervişlere merhamet, evliyâya muhabbet
beslemek gerekmektedir.”317
14. Ulûhiyyet-Rubûbiyyet
14.1. Tevhid
V-h-d kökünden türeyen ‘tevhîd’ kelimesi etimolojik olarak “bir şeyi kılmak, birlemek, birleşmek” gibi anlamlara
gelmektedir.318 Cem ve farkın bir olması, Allah’ın zatını akılla
tasavvur olunan, zihnen hayal edilebilen her şeyden uzak tutmak diye de tarif edilmektedir.319 İlk dönem sufi müelliflerinden Kelâbâzî, “Tevhid, üzerine düşeni eksiksiz olarak yerine
getirmek şartıyla bütün varlığından sıyrılıp çıkman ve Hakk’a
götüren yolu kesen hâle bir daha dönmemendir.”320 der.
312
313
314
315
316
317
318
319
320
Tehanevî, Keşşâf, 2, s. 1468-1469; Âsım Efendi, Terceme-i Kâmûs, II, 48-49.
Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, s. 718.
Kelâbazî, Ebû Bekr Muhammed, et-Ta’arruf, Dımaşk 1940.
111
112
Sülemî ise “Kulun Allah’tan başka bir şey düşünmeden, görmeden, sırrı, kalbi ve hâli ile Rabbin huzurunda durmasıdır.”321
demektedir. Buna göre tevhid, müminin Allah’ın her şeyden
evvel ve her şeyden yakın olduğuna, yakıni tarzda şahadet etmesidir.
Tevhid, İslam dininin ve tüm Hak dinlerin en önemli prensibidir. Sufiler de tevhidi ve şeriatı yollarının en önemli esası
ve yaşam biçimi olarak görmüşler ve zaman zaman da konuyla alakalı görüş beyan etmişlerdir.
Nasûhî Efendi’ye göre tevhid, bir şeyin tek olduğuna hükmetmek ve tek olduğunu bilmektir. “Vahhadtuhû (O’nu birledim)” denir. Yani “Onu teklikle tanımladım.” demektir. 322
Hakikat ehline göre tevhid, düşünülen, zihinlerde hayal
edilen her şeyden ilahî zatı ayırmaktır. Bunun anlamı, Allah’ın,
zatında bölünmezliğiyle, zatında ve sıfatlarında hiçbir şeye
benzemezliğiyle ve ortağı olmamasıyla tek olmasıdır.323
Tevhidde asıl olan beş şeydir: 324
1. Hadesi ref‘ etmek. (Allah’tan başkasına bir şey nispet etmemek, masivadan yüz çevirmek),
2. Kıdemi ferd hâline getirmek. (sadece Allah ile meşgul
olmak, ibadeti ve iradeyi ona hasretmek),
3. Dostları terk etmek,
4. Vatandan ayrılmak (daha üstün makamları elde etmek
için),
5. Bildiklerini unutmaktır.
Nasûhî Efendi tevhidi üç derecede ele almaktadır.
321
322
323
324
Sulemî, Sulemî’nin Risâleleri, s. 131.
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, 133.
14.1.1. Tevhîd-i Ef’âl
Bu, “fiillerin tevhidi” anlamına gelmektedir. Yaratıcı olma,
rızık verme ve bunların dışındaki fiillerin isimleridir. “Cümle eşya kudretullahtır.”325 Bu da hakkın kudretine, iradesine
ve isteğine dalarak Allah’ın fiillerinin kaynaklarında fani olup
yaratılanı müşahede etmektir. Bütün varlıklar Allah’ın fiillerinin eseridir. Adı geçen tevhid, “fiillerin cenneti” diye adlandırılır. Bu cennet, iyi amellerin karşılığı olarak lezzetli yiyecekler, faydalı içecekler ve güzel kadınlar şeklinde sûrî cennettir. Arif, fiillerin tevhidiyle varlıkta Hakk’ın fiilinden başka
bir şey görmez. Fiilleri Hakk’ın fiillerinde yok olur.326 Harekat
ve sekenatın yaratıcısı Allah’tır. Güç, kuvvet Allah’tandır.327
Nasûhî Efendi bir müridine yazmış oluğu mektupta;
“Zeyd, Amr ve Bekir mülahazası sizlere ayıbdır, fâil-i mutlak,
Allâh’dır.”328 “Fiillerin fenâsı “ölmeden önce ölme” sırrının ortaya çıkması demektir.”329 demektedir. Yine Nasûhî Efendi’nin
bir müridine yapmış olduğu şu tavsiye ne kadar manidardır:
“Enfâs-ı bedeniye, kalbiyyenizi tevhîd-i ef’âlüllâha merbût
eyleyib nefehât-ı rahmâniyyeye müterekkıb ömr-i azîzi azîz
biliniz.”330
14.1.2. Tevhîd-i Sıfât
Buna “Vahidiyyet tevhidi” de denilir. Zatın taayyünleri ve
nispetleridir. Bütün isimlerin kaynağıdır. Kim isimlerin ve sıfatların sıralanmasında Allah’a şahadet ederse yolların en kısasına işaret eder. Bu tevhid, Hakk’ın yaratılanların suretine inmesi ve Hakk’ın yaratılanlarla yakınlaşması için yaklaşma yeridir. Hakk’ın varlığının ondan diğer isimlere taşmasının baş-
325
326
327
328
329
330
113
114
langıcı için varlığın kaynağıdır. Çünkü vahidiyyet, isimlerin
ortaya çıkması için zatın itibarıdır. Allah’ın birliği, sıfatlarının
çokluğuyladır. Bu tevhidde olanlar, varlıkta, Hakk’ın sıfatından başka bir şey görmezler. Onların sıfatları, Hakk’ın sıfatlarında yok olur.331 Tevhidi sıfata ulaşmak için tevhid-i ef’âli yerine getirmek gerekmektedir.332
14.1.3. Tevhîd-i Zât
Bu tevhid, “Ahadiyyet tevhidi”dir. Yani sıfatların, isimlerin, nispetlerin ve taayyünlerin yok olmasıyla zatın ortaya çıkmasıdır. Yaratılanlar olmaksızın Hakk’ı müşahede makamıdır. Bu tevhidde olan salik, tevhid denizine dalmıştır. Öyle ki
onlar başkalarının yanında kendi nefislerinin de farkında değillerdir. Bunu, nefsinde yine nefsiyle fark eden kimse, Allah’a
ortak koşmuştur. Zira o, Allah’tan başka Allah tanımaz. Bu
makam, üzerinde çok konuşulmayan, susulan bir makamdır.333
Tevhidin zirvesi Şiblî’nin şu sözüdür: “Kendini tevhid ehli
olarak gören, tevhidin kokusunu dahi almamıştır.”334
14.1.3.1. Zatın Hakikati
“Allah Teala, tasvir olunan bir cisim, sınırlı ve takdir edilen bir cevher değildir. Allah, ne takdir edilme ve ne de bölünebilir olma yönünden cisimlere benzer. O, cevher değildir. Cevherler ona sirayet edemez. Araz değildir. Arazlar da
ona nüfuz edemez. O, bir varlığa benzemez. Bir varlık da ona
benzemez. O’nun bir benzeri daha yoktur. Bir şey de O’nun
benzeri değildir. O’nu, bir miktar sınırlayamaz. O’nu düşünceler kavrayamaz. Yönler O’u içine alamaz. O’nun yakınlığına cisimlerin yakınlığı benzemediği gibi, O’nun zatına da cisimlerin zatı benzemez. O, hiçbir şeyin yerine geçmediği gibi,
331
332
333
334
O’nun yerine de hiçbir şey geçmez. Bir zaman O’nu içine alamadığı gibi, bir mekân da O’nu kapsayamaz. Üstelik zaman
ve mekân yaratılmadan önce de O, şu andaki gibiydi. O’nun
zatının varlığı akıllarla bilinir, O’ndan bir nimet ve ikram olarak zatı cennette gözlerle görülür. O, kadimdir, öncesi yoktur.
O, ezelîdir, başlangıcı yoktur. O’nun varlığı devamlıdır, sonu
yoktur. Ebedîdir, nihayeti yoktur. O, kaimdir, O’nun için bir
kesinti yoktur. O, devamlıdır, O’nun için zamanı geçme yoktur. O, sürekli olarak celal sıfatıyla vasıflanmıştır. O, evveldir;
O, ahirdir; O, zahirdir; O, bâtındır. O, her şeyi bilendir. Allah,
gaybın gaybı olan âlemin en ezelî olanıdır. Kemalatını ortaya
çıkarmak istedi ve kendi nurundan habibinin nurunu yarattı.
Onun nuru lâhûtî âleminde idi, ceberût âlemine indi. Habibinin nuruna hâkim olmak için orada isimleri zahir oldu. Ruhlar, onları Allah’a yöneltmesi için, habibine muhalefet etmeme
konusunda söz verdiler. Sözlerine bağlı kalınca da Melekût
âlemi ortaya çıktı. Bu âlemde durakladılar ve nihayet nâsût
âlemi zuhur etti. Kaderlerine ve derecelerine göre bu âleme
geldiler. Her şeyin aslı ezelî olan ilimde sabittir. Önceden var
olan denizdir. Sonradan olanlar ise nehirler ve dalgalardır.”335
Konuyla ilgili olarak, “Hak, zatında kendi hakikati ve taayyünü olmayan; ancak varlıklar içinde mevcut bulunan, tabii
olan her şey gibidir.” gibi sapık görüşleri de eleştiren Nasûhî
Efendi, Allah Teala’nın “O, her şeyin yaratıcısıdır. Öyle ise
O’na kulluk edin.”336 ayet-i kerimesini konumuzla ilgili delil
olarak zikreder. Bu konuda görüş beyan edenlerin üç sınıf olduğunu söyler. Bunlar:
1. Hulûlcüler. Derler ki “Hak, bir zarf gibi bizim bedenimize girmiştir ve bizim ruhumuza sirayet etmiştir.”
Bunlar tevhidden uzaklaşmıştır.
335
336
6/En‘âm, 102.
115
116
2. İttihadcı, inkârcılardır. Biz, Hak ve zatıyla beraberiz, o
bizden hiç ayrılmaz, derler. Bunlar da tevhiddden uzaklaşmışlardır.
3. Tahkik ehli Müslümanlar ve sufilerdir. Bunlar ise, Hak,
zatıyla mevcuttur. Zatı, yarattığı varlıklardan önce vardır. Sıfatları gereği yarattıklarından zuhur edenleri zatıyla bilir. Nurlu varlığının feyziyle gölge varlıkları yaratmıştır. Onlardan devamlı bilgi sahibidir demektedirler. Sadece bunlar hakikat ve doğru yol üzeredirler.337
15. Vücud ve varlık nazariyesi
Nasûhî Efendi’nin tevhid nazariyesi ile ilgili yukarıda anlattıklarımıza ek olarak vücud nazariyesi ile ilgili şunları söylemekle yetinelim. Vücud üç kategoride ele alınır:
Vücûd-ı Mutlak: Zaman yoktur, akledilemez, keyfiyetsizdir.
Vücûd-ı Ma’kul: Zihinlerdekiyle ve fikirlerle bilinemez, basiretle bilinir.
Vücûd-ı A’yân: Hayal ve izlâldir. Her şey yok olacaktır.
Vuslata eren sekr hâlindedir.338
15.1. Vahdet, Kesret
Vahdet, kesretin zıddı olarak infirad, teklik, birlik anlamlarına gelmektedir.339 Çoğu zaman vahdet ve kesret cem ve fark
kelimeleriyle aynı veya yakın anlamlarda kullanılmıştır.
İnsan dünyaya geldiği zaman kesret âlemine düşmüştür.
Kişiden istenen kulluk yaparak, eşyanın hakikatini kavramak
ve bu şekilde vahdete doğru yol almaktır.
Vahdete ulaşan kişi Hakk’la bir sır yaşar ki bu sırrın açığa çıkması çoğu zaman sırra vakıf olmayan kişiler tarafından yanlış anlaşılabileceği için sırrın saklanması esas olarak
337
339 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, III, s. 450.
338
görüşmüştür.340 Nasûhî Efendi nâsût olarak nitelendirdiği sırra vahdet sırrından uzak kişilerin yüksek sırlara erişemeyeceğini şu dizelerle ifade eder:
Ehl-i nâsût kande kaldı sırr-ı lâhut kandedir
Sırr-ı vahdet keşf olunmaz ‘âşıkâ vâsıl nedir341
Vahdet sırrına ulaşan kişi Hakk aşkıyla yanmaktadır.
Hakk’ın tecellî nûrûyla etrafına ışık saçmaktadır. Nasûhî Efendi bu durumu bülbül metaforuyla şöyle izah eder. Hak aşkıyla yanan kişi vahdet bağının bülbülüdür. Gül ise hikmet sırlarının tecellisidir.
Ey Nasûhî ‘andelib-i bâğ-ı vahdetdir yerin
Kâşif-i esrâr-ı hikmet mürşid-i etvâr-ı Hû342
Aslolan vahdettir, kesret ise izâfidir. Ancak hakîkat sırrına ulaşan kişi yani seyr u sülûkte yol almış kişi hakikat sırlarına vakıf olabilir. Nasûhî Efendi kesretten vahdete, “Ahmed’in
mim”inden, yani insanı kâmilin vücudundan gidileceğini söyle dile getirir:
Mîm-i Ahmed’dir hakîkat cümle esmâ mebde’i
Kesreti ko vahdete bak kâmilâ ‘âkil nedir343
Bir mektubundaki şu ifadeler ne kadar vecizdir: “Yekdâne-i
âlem ve ferdâne-i benî-âdem olunuz!”344 “Bir ol, bir ile birdâne!
Çatal kazık yere girmez, girse de kök tutmaz.”345 Nitekim
Nasûhî Efendi vahdaniyet kapısını Hz. Peygamber (sas.) olarak nitelendirirken, izhar kapısının Cüneyd-i Bağdâdî, marifet
kapısının Ebû Saîd el-Harrâz, velayet kapısının Hz. Ali (ra.) olduğunu söyler.346
340
341
342
343
344
345
346
117
118
15.2. Cem-Fark
Cem, sözlükte, “birleştirme, bir araya toplama, dikkati bir
noktaya yoğunlaştırma” mânâlarına gelmektedir.347 Tasavvuf ıstılahında ise “Hakk’ı halksız müşahede etme, halkı değil sadece Hakk’ı seyretme, bütün mahlukatın mevcudiyetinin Hak sayesinde varlık kazandıklarını müşahede etme” anlamlarında kullanılmıştır.348 Cem’in zıddı olan fark ise, iki şeyin arasını ayırma, iki şeyin arasındaki uzaklık mânâlarına gelir. Tasavvufî olarak ise kavs-i nüzûl neticesinde beşeri vasıflara bürünüp kulluğu yerine getirme mânâsını ifade eder.349
Salâhaddîn-i Uşşâkî’nin (1197/1782) üzerine şerh yaptığı350
bir gazelinde Nasûhî Efendi, cem ve fark hâlini rumuzlu olarak şöyle ifade eder:
Ol nedür kim eylese ikrârını müşrik olur
Bu aceb kim itse inkâr şübhe yok mülhid olur351
Cîm’de fâ’yı fâ’da cîm’i bulmayan ahvel nigâh
Hakda kalur hâsılı ol şübhesiz cebrî olur352
Bî basîret hep görenler bî basardur gözleyen
Ey a’mâlıkdan kaçan kör olmayan a’mâ olur353
Hâ vü ‘ayn u nûn u sâd’dan anlayan egri nazar
Pes ne ma’nîden bilürse cümle şey i’câd olur354
Zâhir u mazhar zuhûrın fehm iden anlar kelâm
Yokluğı bulan Nasûhî ârif u dânâ olur355
347
348
349
350
351
352
353
354
355
Hasan Kâmil Yılmaz, “ Cem’”, DİA, İstanbul 1993, VII, 278.
İbn Arabî, Mu‘cemu Istılâhâti’s-Sûfiyye (Resâil İçinde), Beyrut 1990, s. 6; Uludağ, Tasavvuf Terimleri, 112-113;
Cürcânî, Ta’rifât., s. 77.
Şerh Mustafa Tatcı tarafından Üsküdarlı Muhammed Nasûhî ve Divanı adlı kitapta neşredilmiştir. Ayrıca Yaşar Aydemir tarafından “Salahî’nin Üsküdarlı
Nasûhî Efendi’nin Bir Gazelini Şerhi” başlığında bir tebliğ olarak sunulmuştur. Bkz. Üsküdar Sempozyumu 1 Bildiriler, İstanbul 2004, II, 392-403.
Ol nedür kim eylese ikrârını müşrik olur
Bu acep kim itse inkâr şübhe yok mülhid olur356
AHLAKÎ VE PSİKOLOJİK KONULAR
16. Teslimiyet
Teslimiyet, rıza, tevekkül birbirine yakın kavramlardır. Teslimiyet kişinin, Allah’a kalbi ve kalıbıyla yani mülküyle/herşeyiyle kendini teslim etmesidir. Mâlik mülkünde istediği gibi
tasarrufta bulunabilmektedir. İnsanın ise buna teslimiyet göstermesi kainata mensub olması anlamına gelmektedir. Allah’ın
takdir eden gücüne ve fakirlik, zenginlik, üzüntü ve sevinç vb.
onaylayan hükmüne rıza göstermek gerekmektedir.357 Rıza ve
halis niyet vaciptir.358
Nasûhî Efendi “Kainatın maliki Allah, hakîmdir. Esvab
sahibinindir.”359 “Allah Teala’nın işine karışma!”360 sözleriyle yaratıcıyı yaratan yerine, kulu ise kul yerine koyarak her şeye hakkını vermektedir. Nasûhî Efendi’nin tarifiyle teslimiyet
zikrullaha devam ederek masiva fikrini yok etmektir. Mahluku unutmak ise şuhûd-ı Hakk’da sebat ile Hakk’dan gelene
kanaattir.361
17. Edep-Hayâ
Arapça “her söz ve fiilde güzel muamelede bulunmak”
anlamına gelen edep, kişinin haddini bilmesidir.362 Hayâ ise
“mahcup olma, utanma, çekinme, kaçınma, edepli olma, eziklik duyma ve tevazu sahibi olma” gibi anlamlara gelmektedir.363
356
357
358
359
360
361
362
363
Nasûhî, Mürâselât, vr. 67b; 72a.
Cürcânî, Ta’rîfât, s. 24; Tehânevî, Keşşâf, I, 53; Âsım Efendi, Terceme-i Kâmûs, I,
82.
Râğıb el-Isfahânî, Müfredât, s. 270; Cürcânî, Ta’rifât, s. 94.
119
120
Tasavvuf ıstılahında ise hayâ, “nefsin, eleştirilme ve kınama
nedeniyle kötü bir fiili işlemekten veya yerine getirmemekten endişe edip çekinmesidir.”364Nasûhî Efendi edebi şöyle tanımlar: Dünya ehli için, fesâhât, belâgat ve ilimleri muhafazadır; din ehli için, nefsin riyazeti organların haramlardan muhafazası, şehveti terk ve hududu muhafazadır. Marifet ehlinin
edebi ise, ahde vefa, vakti muhafaza, havatıra iltifat azlığıdır.365
Kemal-i edeb olmazsa tarikattan tat alınamaz, marifet ehli olunamaz.366 Tasavvufta ilerleyebilmek için edep lazımdır.
Mürid, tarikatın edepleriyle edeplenmek zorundadır.367 Cem
makamında olan kişinin sükûtu gerekir. Bu konudaki edep,
kişinin kendinde benlik görmemesidir. Kişi kendindekini ve
ispatı mülahaza etmeden hakikati ispat etmelidir. Bu da edeb
aynü’l-edebdir.368 Sahv ve fark da olunduğu sürece şeriat ve
tarikatın edeplerine riayet etmek gerekir. Edebe riayet eden
kurbiyete vasıl olur.369
Hayâ ise nimetlerin şükrünü edadaki kusurun görülmesine sebep olan bir hâldir. İnsanın evsaf ve ahlakının başıdır.
Bundan dolayı “Hayâ imandandır.”370 hadisini zikrederek371
edep tavsiyesinde bulunur.372 Kişinin ve özellikle de salikin
hayâ etmesi gereken varlıkların başında hiç şüphesiz Allah Teala gelir. En başta Allah’tan hayâ etmek gerekmektedir.373
İnsani ilişkilerde hüsn ü edeple muamele etmek, tasavvufun vazgeçilmezlerindendir.374
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
Sülemî, Risâleler, s. 127 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, s.
259-260.
Nasûhî, Mürâselât, vr. 11b, 92b.
Buhârî, Îmân, 16; Müslîm, Îmân, 12.
Tarikat edeplerinden biri de sırrı saklamaktır. Hâl ve amellerin ifşası cünundur.375 Hak sırrı ifşa edilmez.376
Nasûhî Efendi bir mektubunda şöyle demektedir: “Allah’tan
hayâ et, her şey yok olacak, O kalacak.”377
18. Mekârim-i Ahlak ve Sünnet
Arapçada yaratma, yaratılış ve yaratılmış gibi anlamlara
gelen ‘halk’ kelimesi ile aynı kökten gelen “hulk” veya “huluk”, “huy, tabiat, seciye, mertlik, din ve yaratılış” mânâlarına
gelir. Ahlak da, “huylar” anlamında olup, huluk kelimesinin
çoğuludur. Lügat anlamıyla ahlak, ruh ve beden bütünlüğü ile
ilgili bir kavramdır.378
Tasavvuf sahasındaki eserler aynı zamanda ahlak kitaplarını da içerir. Nasûhî Efendi bazı ahlak kurallarını şöylece zikreder: Zikre devam, hüsn ü i’tikad, Hakk’a teslim, Mevla’ya
aşk, Efendimiz’e (sas.) iktida ile güzel ve selim tab’ olunur.379
Borca muhtaç olmayasın.380 Kimseye bâr (yük) olmayasınız.381
Bunların tam tersi ise noksan vasıflardır. Bunlardan bir kısmı, gazap, acele, infial, mulahaza-i mahlûktur.382 Kıllet-i dünya zeyyin-i fukaradır. Allah verirse, o muhsindir, eğer tez feth
etmezse o hakîmdir. Asla elemde olmayasın. Hüsn ü itikaddan ayrılmayasın.383
375
376
377
378
379
380
381
382
383
Nasûhî, Mürâselât, vr. 16a; 111a.
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, “Hulk” maddesi; Isfahânî, el-Müfredât, s. 225-226.
Ayrıca bkz. Akseki, Ahmed Hamdi, Ahlak İlmi ve İslâm Ahlakı, sad. A. Arslan
Aydın, Ankara 1991; Ahmed Naim, İslâm Ahlakının Esasları, sad. Ö. Rıza Doğrul, İstanbul 1945; Ahmed Rif’at, Tasvîr-i Ahlak (Ahlak Sözlüğü), sad. Hüseyin
Algül, İstanbul trz.
121
122
Sünneti ise Allah’ın ve Resulullah’ın (sas.) ahlakıyla ahlaklanmak olarak ifade eden Nasûhî Efendi’nin sünnetle alakalı
görüşlerine bir bakalım.
Sünnet
Nasûhî Efendi sünneti iki başlık altında ele alır:
Sünnetullah, Allah’ın ahlakıyla ahlaklanmaktır. Ayıpları
örtücü settârü’l-‘uyub olmak Allah’ın ahlakıdır. Kişinin kendi
noksanıyla uğraşması başkasının kusurlarını görmemesi tarikat edebidir.384
Sünnet-i Rasûl, Resulullah’ın (sas.) ahlakıyla ahlaklanmakdır.
Müdârât: Allah için gazap etmek mudârâttır. Nefs ve mevkii için gazap etmeye ise müdâhene denir. Mudârât övülmüş, müdâhene yerilmiştir. Allah için gazap etmek mekârim-i
ahlak’ın bir gereğidir. Dolayısıyla sünnet-i Resul’dür. Sana kötülükte bulunana iyilikte bulunmak sünnet-i Resul’dür. Sana
iyilik yapana iyilik yapman köpeğin sıfatıdır. Aklın başı, dinden sonra insanlara teveddüd/merhamet ve iyi muameledir.
Sünnete ittibanın alameti, edep, muhabbet, iştiyak, ağlamak
(bükâ) ve namazda itidaldir.385
Nasûhî Efendi, dervişin sünnete sıkı sıkı ittiba etmesi gerektiğini ifade ederek, sünneti terk ederek dervişliğin olamayacağını belirtir. Bunun yanında derviş olanın, bayram günleri sünnete ittiba ederek güzel elbiseler giymesi gerektiğini bir
müridine tavsiye babında zikreder.386
Nasûhî Efendi, kardeşlik, hizmet ve bunun tesisi için yollardan bahseder.387 İnsanlığa hizmetin önemi büyüktür. “Kişinin bir kardeşinin ihtiyacını gidermek için uğraşması itikâftan
384
385
386
387
Nasûhî, Mürâselât, vr. 93a. Nasûhî Efendi bir hadise telmihle “Bir damla gözyaşının arş-ı Rahmân’ı titreteceğini ifade etmektedir. Nasûhî, Mürâselât, vr.
96a.
hayırlıdır.” “Müsafaha yapanlara yetmiş rahmet iner.” vb. hadisleri zikreden Nasûhî Efendi insani ilişkilerin önemine dikkat çeker. İnsanların senin hakkında kötü zanna sebep olacak şüphelerini ortadan kaldırmak gerekmektedir. Şeytan
âdemoğlunun kanında bile dolaşır. Dolayısıyla insani ilişkileri iyi bir seviyeye oturtacak zeminleri kollamak, bunun için
de fedakârlıkta bulunmak gerekmektedir. Mekârim-i ahlak’ın
meyvesi, merhamet ve tüm mahlukata hizmettir. Kişi kardeşine yardım ettiği sürece Allah o kişinin yardımcısıdır.388 Kişinin kardeşine hüsn ü edeple muamele etmesi gerekmektedir.
Nasûhî Efendi’nin şu tavsiyeleri ne kadar da önemlidir:
“Tembellik etmekten, faydasız işlerle uğraşmaktan, Allah,
mürşid ve fakirler hakkında kötü düşünmekten (su-i zan) sakınmanı sana tavsiye ederim. Her insana, üstelik her şeye kemal nazarıyla bak. Nefsine küçümseyerek, eksik olduğunu bilerek ve hor görerek bak. “Kim alçak gönüllü olursa, Allah Teala onu yükseltir.” “Elde ettiklerinle cömert olasın. Zira cömertler insanların efendileridir. Kim nefsinin cimriliğinden
korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerdir.”389 Kurtuluşa erme, dünyanın ve dinin hoş olmayan şeylerinden kurtulmaktır.
“Zira böylesine saçıp savuranlar şeytanların dostlarıdırlar.”390
“Eli sıkı olma; büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır, (kaybettiklerinin) hasretini çeker durursun.”391 Doğru olasın. Zira doğruluk iyiliğe (birre) götürür. İyilik de cennete ulaştırır.”
“Hayalden geçip zuhûr-ı Hakk’a müteveccih olup teslim ve rızada selim olasınız.”392
“Ne hacet hayâlâta Aç gözün. Uyar kalbin. Gel Allâh’a, gel
Allâh’a”393
388 Nasûhî,
Mürâselât, vr. 79b.
9.
390 17/İsrâ, 27.
391 17/İsrâ, 29.
389 59/Haşr,
123
124
Sû-i zan ahlâk-ı zemîme’dir. Benden başka çürük yoktur, o
doğrudur ben hatalıyım şeklinde bir düşünce hüsn-ü zandır.394
19. İhlas
Gösterişten uzak olmak demek olan ihlas amel için Allah’tan
gayrı şahit talep etmemektir.395 İhlas, sırrın istivasıdır.396 Kişi
niyaz ve münacatını insanlardan gizli yapmalıdır, bu ise ihlasın bir ifadesidir.397 Cüneyd-i Bağdâdî’nin ifadesiyle, “İhlas,
kul ile Allah arasında bir sırdır. Melek onu bilmez ki sevap yazsın.
Şeytan ona muttali olmaz ki ifsat etsin. Heva ve heves onu fark edemez ki, kendisine meylettirsin.”398 Kişi Allah’a amel ediyor göründüğü hâlde bunu Allah için yapmaması nifak ve samimiyetsizliğinin alametidir. Bu nedenle Nasûhî Efendi, “İsyanın
en kötüsü taat şeklinde olandır.”399 sözleriyle bunu isyanla eşdeğer tutmuştur.
20. Aşk ve Muhabbet
Tasavvufî düşüncede sufiler zühd anlayışını, İslami anlayışa uygun olarak, Kur’an ve sünnet merkezli oluşturmuşlardır. Sufi ve zahid, dünya ve onun isteklerine karşı ahireti tercih ederek önemli bir başarıya ulaşmıştır. Ancak daha sonraki yüzyıllarda etkisini daha çok hissettirecek olan aşk ve muhabbet merkezli tasavvufî görüşler bunun dahi yetersiz olduğunu ve olacağını söylemişler, aşk merkezli görüşler ileri sürmüşlerdir. Buna göre Hakk’a âşık olmak her iki dünyadan daha önemlidir. Hiç şüphesiz bu düşüncenin temelleri ilk dönem sufilerinde de görülmekle birlikte daha sonraki yüzyıllarda daha da sistematik olarak işlenmiş ve aşk boyutuna ulaşmış zahitler ve sufiler eleştirilmiştir.
394 Nasûhî,
Mürâselât, vr. 69a.
Ta’rifat, I, s. 7.
398 Kelebâzî, Ta’arruf, s. 118
395 Cürcanî,
Zahid sufileri tenkit eden, aşk ve muhabbet yolunu salık
veren mutasavvıflardan biri de Nasûhî Efendi’dir. O’na göre
zahid, amelinden dolayı cennet ve nimetleri için çalışır. Âşık
ise Allah’tan başka her şeyi terk etmiştir. Buna göre zühd kötü
değildir; ancak manevi tekâmül yolunda aşılması gereken bir
makamdır. Yoksa zahidler, iddia edildiği gibi sadece sufi şairlerin şiirlerinde çokça yer verdikleri zâhid tipi, zahiri ilimlerde uzmanlaşmış, fakat içselliği idrak edemeyen kişi kesinlikle değildir.400 Serrâc, “Zühd gaflettir” der.401 Çünkü dünya bir
şey değildir. Bir şey olmayanda zühd etmek ise gaflettir. Bazı sûfîlere göre zühd, elde olanın gönülde olmamasıdır. Bunun yanında aşk yolu salikin yaşaması gereken en zirve noktadır. Nasûhî Efendi, benliğini terk edemeyen sufileri aşk yoluna davet eder:
Gel özün sâf eyle sûfî merd olup meydâne gel
Derd-i aşkı nûş edip bî-hûş olup mestâne gel402
Sen seni sende bulagör sen seni sende sakın
Senlik ile senliğin yağma edip ferdâne gel403
Buradan da anlıyoruz ki âşık sufiler tevhidi tam olarak yaşamaktadırlar. Aşk ile kişinin iç dünyasında ikilik ortadan
kalkmakta sadece Allah kalmakta ve bu şekilde birliği yakalayıp mutluluğa ve hürriyete ulaşabilmektedir. Benlik ve senlik
ortadan kalkmadan hakiki tevhide ulaşılamamaktadır. Aşksız
bir şekilde ise vahdet yakalanamamaktadır.
Zâhidin bî-hûde lâfı gam verir sâliklere
Bakmayıp sen ‘aşka düş meyhâne sansınlar seni404
Nasûhî Efendi bu şekilde marifete ulaşamamış zahidin sözlerinin sülûk ehli âşıklara sıkıntı vereceğini söyledikten sonra
400
401
402
403
404
M. Erol Kılıç, Sufi ve Şiir, İnsan Yay., İstanbul 2004, s. 118.
Serrac; Lüma’, s. 47.
Nasûhî, Divânçe, s. 197.
125
126
saliki, varlığını terk edip aşk derdiyle mestane olmaya davet
eder:
Zâhid-i bî-ma’rifet pendini ısgâ etme sen
Varlığını terk ile terk eyleyip merdâne gel405
Nasûhî Efendi’nin düşüncesinde salik, Hakk’a ulaşabilmek
için Hak’tan başka her şeyden vazgeçmiştir. Bu şekilde âşık
olduğu varlık, kalbinin ve manevi hastalıkların ilacı olmuştur.
“Ey bizim sevdası güzel aşkımız, ey bütün hastalıklarımızın
tabibi, şâd ol.”406 Yine o, Molla Câmî’den nakille bu beyti şöyle şerheder:
“Ey aziz! Bil ki aşk, sevincin ta kendisidir; aşk kime yakın
ve dost olursa, dünya derdinin başına toprak çalar ve sevinç
içinde kalır, üzüntüyü unutur. Hatta öyle bir mertebeye erişir
ki her üzüntünün varlığını inkâr eder. O hâlde, salik o zaman
aşkla dirilir ve güzel bir hayat bulur. Bütün kalbî marazlardan
kurtulur. Çünkü aşk usta bir manevi tabiptir. Aşktan haberdar olmayan, doğru yolu göremeyen bir kör ve sağıra benzer.
Çünkü aşk doğru yoldur. Aşk ve muhabbet kişinin canına can
katar.” 407 Nasûhî Efendi bir şiirinde şöyle demektedir:
Berden ve selamen hitabın iste,
Cânım cânânın iste
Cânânın cânı sensin
Sen sana cân iste408
Nasûhî Efendi aşkı açıklamak için bir fazıl kişiden nakille
şöyle der: “Bizim Peygamberimizin yolu aşktır. Biz aşkın çocuğuyuz, bizim annemiz aşktır.”
“Öyleyse aşk kime kılavuz olursa, onun makamını yedinci kat göğün üstüne kurarlar. Hz. Musa’nın tamamen cansız
olan dağdaki sırrına bir bak; aşk onu nasıl raksa getirdi. O
405
406
407
408
1/23.
hâlde sen Hakk’a âşıksan neden onun aşkının eserleri seni raksa getirmiyor? Yoksa sen cansızdan da mı kötüsün? Ama bu
raks, lugavi olan rakstır; haram olan oyuncuların raksı değildir.” Nasûhî Efendi der ki, “Bazıları zannetti ki âşıkların hareketi bu türdendir. Bu, zannın bir kısmıdır. Aşk konusu dipsiz
bir deniz gibidir. Aşkın harareti arttığında maddi aşkın varlığı
erir gider ve ona Allah’ın sıfatlarının nurları tecelli eder.”409
Âşıklar, Hak sevgisiyle ağlarlar, âh u zâr edip inlerler. Gönülleri yanıktır. Vücutları kendilerine yüktür. Hak’tan başka
hiçbir arzuları kalmamıştır:
Âşıkın fi’li âh ile zârdır
Derd-i derûnu hicr ile nârdır
Küll-i vücûdu kendüye bârdır
Âşıka senden gayrı ne vardır410
Âşık için yegane sevda Mevlâ’ya duyulandır. Allah sevgisini zayıflatan sebeplerin başında gelen dünya sevgisi arzulanmaz:
İstemez ‘âşık gayrı sevdâyı
Kıble edinmiş vech-i Mevlâ’yı
Arzû edinmez nakş-ı dünyâyı
Âşıka senden gayrı ne vardır.411
Nasûhî Efendi, Hak âşıklarını “Aşk makamı”ndan “İrfan
makamı”na çekmek isterken şöyle der:
409
410
411
Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 158. “Mutasavvuflara göre iki tür aşk vardır:
1. Mecâzî aşk: Geçici sûrtlerden birini sevmektir. Şehvetsiz, ilâhî ve hakîkî
aşka götüren bir vasıta olduğu müddetçe böyle bir aşk da hoş karşılanmıştır. Herkeste hakîkî aşka kabiliyet bulunmayabilir. Bu yüzden mecâzî aşk,
hakîkî aşk için bir temrin niteliği taşır. Ancak güzelliği ve ondan kaynaklanan aşkı, ilâhî kaynağa bağlamasını bilmeyenlerin aşkı tabiî aşktır. Meşrû
sınırlar içinde kalması şartıyla bu da câizdir. Mecâzî aşkın tabiî olandan farkı, erdirici bir özelliğe sahip olmasıdır. 2. Hakîkî Aşk: Mutlak varlığı, yani
Allah Teâlâ’yı sevmektir. Hakk’tan başka her şeyden geçmektir.” H. Kamil
Yılmaz, “Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar”, İstanbul, 204, s. 210.
127
128
Meclis-i ‘irfâna gel ey ‘âşık-ı güftâr-ı Hû
Merd olup merdâne gel ey sâdık-ı esrâr-ı Hû412
Geç bu varlık ‘âleminden semme vechu’llâh’a bak
Kande baksan ol durur ol matla’-ı envâr-ı Hû413
Âşık için her şey Allah’ın bir lütfudur. Hak’tan gelen bela da olsa güzeldir. Bu nedenle Nasûhî Efendi, Kastamonu’ya
gönderildiği senelerde yaşadığı ve sıkıntılar içinde kaleme aldığı bir gazelinde, âşığın başına gelen belaların, sonunda cemale döneceğini işler ve şöyle der414:
Yanma gönül nûr-ı cemâl sana yâ Hû görünür
Bakma gayra ‘azz ü celle sana yâ Hû görünür415
Âşık sîne-çâk olup tîr-i belâya ol hedef
Bir gün olur lutf-ı nevâl sana yâ Hû görünür416
İnâyet ‘atşân ederse yine kazâda seni
Lutf-ı bahr-i âb-ı zülâl sana yâ Hû görünür417
Âteş-i fürkat kül ederse gurbetde teni
Dil ü câna bezm-i visâl sana yâ Hû görünür418
Mısrî-veş bu Nasûhî çekdi ise nefy ü belâ
Fazl-ı Hak’dan Mehdi misâl sana yâ Hû görünür419
21. İlim
İlim kelimesi lügatte; bilmek, bir şeyin hakikatini idrak etmek, yakinen tasdik etmek, sağlamlaştırmak, nişan, alamet
ve cahilliğin zıddı gibi mânâlara gelir.420 İlim, aynı zamanda
insanların manevi derecelerinin yükselmesine bir vesiledir.421
412
414 Nasûhî, Divânçe, s. 21.
420 Râğıb, Mufredât, s. 348; Firuzâbâdî, Kâmûsu’l-muhit, IV, 151; Âsım Efendi,
Terceme-i Kâmûs, IV, 41.
421 Serrâc, el-Lûma’, s. 43.
413
Nitekim Allah Teala, “Allah iman edenlerinizi yükseltir. Kendilerine ilim verilenler için ise dereceler vardır.”422 buyurmaktadır. Tasavvufî bilgide akli bilginin yanında, hâllerin bilgisi vardır. Bu iki bilgi ile terkip edilen bir de sırların bilgisi
vardır.423
Nasûhî Efendi’ye göre ilim bir rızıktır ve iki kısımda ele
alınır.424
1. Lisan ilmi: Bu ubudiyet ilmidir.
2. Kalp ilmi: Bu da ledünni ilimdir.
Asıl ilim kalple elde edilen ilimdir. Kalbin ilham alan dâhilî
kapısından ledün ilmi doğar. Bunun için de zikir ve murakabe gerekmektedir. Bu hususla ilgili Nasûhî Efendi zahir ulemasını Bayezid-i Bistâmî ve Zeynüddîn-i Hafî’den nakillerde
bulunarak eleştirir ve Hafî’nin şu sözünü zikreder: “Hakikate ulaşmayı isteyip, Allah’ın kelamı ve hadislerin mânâsıyla
meşgul olduğu hâlde zikir ve murakabe ile meşgul olmayanlara hayret ederim. Bunların kalbinin ilimden nasibi yoktur.”425
Bugün kişiyi masiyetten uzaklaştırmayan bilgi yarın azaptan
kurtaramaz. Bidat ehli Allah’ın esma ve sıfatlarından konuştuğu hâlde müşahede ehli olmayanlardır. Onların karşısında sahabe ve tabiunun yaptığı gibi sükût etmek gerekmektedir.426
Sadece kelam, münakaşa, tıp, şiir, yıldız ve mantık ilimleriyle uğraşıp zikir ve murakabeden uzak olmak ömrü heba etmektir. Zahiri ilimle uğraşıp bâtıni ilme vakit ayırmayanlar, hakikat ve marifetin kokusunu alamazlar.427 Nasûhî
Efendi’nin felsefesinde zahir bâtına, bâtın da zahire tatbik
edilmelidir.428
422
58/Mücâdele, 11.
Futûhât, I., 31; II, 598, 644.
423 İbnü’l-Arabî,
424
425
426
427
428
129
130
İlim varlıktır, cehl noksanlıktır. “Kün âlimen bi’l-cehli ve
câhilen bi’l-ilmi.” 429
Ledün ilmi, irfani bilgidir, tevhiddir. Bu ilimle arif irfani bilgiye ulaşır. Arifin ilminin sonucunda Mevlânâ Hazretlerinin (ks.), “Yakınlık Kaf Dağı’nın simurguyum, kudret elinin şahiniyim. Hikmet denizinin dalgıcıyım. İnsan ve cinlerin özlerini bilirim.” dediği gibi, vuslat âlemine doğru ruhani bir uçuş gerçekleşir. Ledün ilmi, Rabliğin (rubûbiyyet) sırrıdır. Rabbin a‘yânlar suretinde zahir olmasıdır. Bu suretler,
onun varlığıyla var ve onunla sabit taayyünleriyle zahir olan
zatıyla kaim Rabbin mazhariyetidir. Bu nedenle bütün varlıklar Allah’ın Rabliğine bağlıdırlar. Hak onlar içindir. Hakikatte Rablik ancak Hak’la olur. A‘yânlar kendi başlarına ezelde
yoktular.430 Nasûhî Efendi, “Kim Allah’tan korkarsa Allah ona
çıkış kapıları açar ve onu ummadığı yerden rızıklandırır.” ayetinde “mahrace/çıkış kapısı” kelimesini; şüphe ve sıkıntılarını
giderir, “Ummadığı yerden rızıklandırır.” ifadesini de “Öğrenerek ve tecrübeyle değil, başka türlü ulaşabileceği ledün ilmi
verir.” şeklinde yorumlar. “Kim bildiğiyle amel ederse Allah
ona bilmediğini öğretir.” hadisini bu hususla ilgili olarak zikreder. Kim de Allah’tan korkarsa Allah ona yeter.431
Ledünni ilim; hiçbir dış etken olmadan kalbin sırrının verdiği ilhamdır.432 İlim birdir bu da ilahî zatın tecrididir.433
İlim, Allah’ı tanıyan âlimlerin bildiği, gururuna ve hevasına tabi olanların reddettiği sırlar ve hakikat ilmidir.434 Nasûhî
Hazretleri, “el-Ulemâu ümenâü’r-Rusul.” sözünde ifade edi-
429
430
431
432
433
434
Nasûhî, Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 17b. Mürâselât, vr. 78a.
len âlimlerin rusum uleması değil Allah Teala’nın “Katımızdan ilim verdik.” buyurduğu âlimler olduğunu ifade eder.435
22. Kalp
Kalp bir şeyi, bir yönden diğer bir yöne, bir hâlden başka
bir hâle çevirmek; bir taraftan öbür tarafa dönmek anlamlarına gelir. İnsan kalbine de sürekli yön değiştirip hâlden hâle
geçtiği için bu isim verilmiştir.436 Kalb, nefs, ruh, fuad, akıl,
çekirdek, tohum ve yılan diye de isimlendirilir. Ancak bunlar
mecaz olarak kullanılır.437
Mutasavvıflar, genellikle kalbi organların en üstünü sayarak, onu krala, diğer organları da askerlere benzetmişlerdir.
Kalp iyi olursa, diğer organlar da iyi, kötü olursa diğer organlar da kötü olur. Hz. Peygamber’in şu hadisi bunu açıklar mahiyettedir: “O, iyi olduğunda bütün beden iyi olur. Şayet bozulursa bedenin diğer organları da bozulur.”438
Kalp, tasavvufta çocuğa benzetilmiştir. Kalple çocuk arasındaki benzerlikleri Nasûhî Efendi şöyle sıralar:
Bir çocuğun anneden doğması, ebeveyn tarafından terbiye
edilmesi ve ergenlik çağına kadar yavaş yavaş büyümesi gibi,
bu (manevi) çocuğun da kalpten doğmasıdır.
Bu çocuğun genel olarak ilim öğrenmesinin yanında marifet ilmini de tahsil etmesidir.
Çocuk, günahların kirlerinin bir sonucu olduğu gibi, bu çocuk da şirkin ve cismani gafletin bir görüntüsüdür.
Ruhun ekseriyeti bu saf şekilde kendini gösterdiği gibi, bu
çocuğun da rüyada melekler gibi, toy bir genç olarak görülmesidir.
435
436
437
438
Râğıb el-Isfahânî, Müfredât, s. 681-682.
Cürcanî, Ta’rîfât, s. 203.
Buhârî, Îmân, 39; Müslim, Musâkât, 107.
131
132
Allah’ın (cc.) bu çocukluğun sonucunu, gençlik olarak şu
ayetlerde nitelendirmesidir: “Çevrelerinde hizmet için ölümsüz gençler dolaşır.”439 “Hizmetlerine verilmiş, (kabuğunda)
saklı inci gibi gençler etraflarında dönüp dolaşırlar.”440
Bu adın ona hoşluğundan ve temizliğinden verilmesidir.
Mecaz yoluyla çocuk diye isimlendirilmesi, insan şeklinde
temsil edilerek, bedenle kavranması sebebiyledir. Onun çocuk diye isimlendirilmesi, küçük olmasından değil, güzel olmasındandır. Hâline göre o çocuk, insanın hakikatidir. Çünkü
onun Allah’la ünsiyeti vardır. Cismani bir varlık değildir.
Netice itibariyle bu çocuk, kalbin sultanıdır. Ortaya çıkması salikin olgunlaşmasına en açık delildir. Denir ki “Allah (cc.)
bir kuluna iyilik yapmak isterse onun kalbinde bir vaiz yaratır. Bu çocuk kalpte ortaya çıkarsa aşkın parıltıları da orada
görülür.”441
Kalbin iki yönü vardır.442
1. Ruha bakan yönü. Bu yön nurdur.
2. Sadra bakan yönü. Bu yön güzel ahlakla alakalıdır.
Beş duyu ile elde edilen harici bir kapı ve ilhamla ilim alan
dâhilî bir kapı olmak üzere kalbin iki kapısı vardır.443
Kalp, Allah’ın tecelli ettiği yerdir. Onun için Allah’ın huzuruna, her türlü çirkinlik ve kötülükten uzak, temiz bir gönülle
çıkmak gerekir.444 Nasûhî Efendi kalbi bir göle benzetir. Oraya akan nehirler temizse göl de temiz olur. Beş duyudan gelen bilgiler temiz olursa kalp de temiz olur.445 Şehvete tabi ol-
439
440
441
442
443
444
445
56/Vâkıa, 17; 76/İnsân, 19.
52/Tûr, 24.
Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, Fîh-i Mâ Fîh, çev. A. Avni Konuk, Yay. Selçuk
Eraydın, İstanbul 1994, s. 169.
mak446 ve ihtilaf, kalbi katılaştırır. Katı kalple de müşahede
olmaz.447 Netice itibariyle Nasûhî Efendi’nin ifadesiyle kalp
mezbele mahalli değildir, Allah’ın mahallidir.448
Nasûhî Efendi’nin ifadesiyle maneviyat âleminde insana
lazım olan şeyler şunlardır: İnşirah-ı sadr, fettâh-ı kalb, cilâ-u
fuâd, müşâhede-i rûh.449
Şihâbüddîn es-Sühreverdî’ye (ö. 632/1234) göre, insanın
duygu ve bilinç merkezi durumundaki kalbin, biri nefse, diğeri de ruha yönelik iki yüzü vardır. Ruha bakan yönüyle ruhtan, nefse dönük yüzüyle de nefsten etkilenir. Nefsten etkilenen kalp hasta kalptir. 450 Nasûhî Efendi’ye göre ise kalp şunlardan dolayı hasta olur: Gaflet, fikre tabi olma, halka muhabbet, mahluku halka tercih, nefsin şeyh olması.451 Nasûhî Efendi bir müridine kalbi sıkıştığında İnşirâh suresini okuması
tavsiyesinde bulunur.452 Yine onun ifadelerinden biri şöyledir:
“Kalb-i selîm, teslîm-i manevi olup tahrîrât-ı maârif, kalem-i
kudret ile nakışlana ve devâm-ı zikrullâh ile tabîatı mûm gibi yumuşak ve kalb zikrin harâretinden boyana; aşk-ı hararet
ile pür-nûr ola.”453
23. Gönül
Nefsin birinci yüzüne sadr, ikinci yüzüne ise gönül yani fuad denir. Sadr ve gönlün birleşmesinden meydana gelen şeye ise kalp denir. Gönül mertebesi kalp ve sadr mertebesinin
üstündedir.454 Nasûhî Efendi bir beytinde metaforik olarak
kalb makamını Yakub’a (as.), gönül makamını ise Yusuf’a (as.)
446
447
448
449
450
451
452
453
454
Sühreverdî, Avârif, s. 105-106.
133
134
benzetir. Yakub’un (as.) Yusuf’a (as.) ulaşması kalbin cana yani gönle ulaşmasıdır.
Arz-ı dîdâr eyledi çün Yûsuf-ı câna safâ
Geldi çün Ya’kûb-ı kalbe ol kamîs-ı pür-safâ455
Nasûhî Efendi, bir murabbaında gönülle alakalı şöyle der:
“Gönül mazhardır envâr-ı cemâle
Gönül güldür gönül güldür cemâle
Hudâ yakmaz anı nâr-ı celâle
Gönül güldür gönül güldür cemâle”456
Ona göre, “gönül”, cemalullahın tecelli mahallidir. Bilindiği üzere tasavvuf yolu, gönül yoludur. Kişi saf derun olarak kalbini cemalullaha nazargâh edebilir.457 Hakk’a gönülden
gidilir. Cenab-ı Hak, kâmillerin himmetiyle gönülde vicdani
zevk ile hâsıl olur. Allah arifleri, gözyaşını sermaye edip, zata,
gönüllerinde ulaşırlar:
Zâhid olma himmet-i merdi taleb kıl ey gönül
Olasın esrâr-ı Hakk’a tâ ki nâil ey gönül458
Zikr ü fikrin dâimâ efkâr-ı Hak olsun senin
Zevk-i vicdânî olur elbetde hâsıl ey gönül459
Gözyaşın sermâye eyler ‘ârif-i bi’llâh olan
Künh-i zâta olur anın sırrı vâsıl ey gönül.460
Zühd, tasavvufî eğitim sisteminde bir makam olarak yer
alır ve dünyaya karşı takınılan tavrı ifade eder. Zahidin aklında, karşı çıkılması gereken bir dünya fikri bulunurken, Hak
dostlarının gönüllerinde O’nun zikrinden ve fikrinden başka
bir varlık yoktur. Dolayısıyla zühd, belli bir dönemden sonra yerini gözyaşlarına bırakacak ve zati irfana gönülde ulaşılacaktır.
455
456
457
458
459
460
Nasûhî Efendi’nin düşüncesinde nefs, ruh, akıl ve kalbin
zatları bir, sıfatları ve itibarları ayrıdır. Nasıl ki el, ayak, göz,
burun, zatları bir vücudi insandır, isimleri farklıdır; kalp, nefs,
ruh ve akıl da öz itibariyle böyledir.461
24. Akıl
Akıl, varlığın hakikatini idrak eden, maddi olmayan, fakat
maddeye tesir eden basit bir cevher, maddeden şekilleri soyutlayarak kavram hâline getiren ve kavramlar arasında ilişki
kurarak önermelerde bulunan, kıyas yapabilen güç şeklinde
tanımlanabilir.462 İnsanın her çeşit faaliyetinde doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden, güzeli çirkinden ayıran güç olarak akıl,
ahlaki, siyasi ve estetik değerleri belirlemede en önemli fonksiyon olarak görülür.463
Tasavvufta bilginin kaynağı kalbtir. Ancak kalb aklın karşıtı değildir. Bir yere kadar akılla iç içedir. Akletme, kalbin bir
işlevidir, düşünceyi üreten aklın kaynağı da kalbdir. Metafizik konularda kalbin aklı aştığını söyleyen sufiler bu konularda kalbin sezgisini esas almışlardır.464
Nasûhî Efendi konuyla ilgili şunları söyler: “Teklif-i ilahî
akıldır. İbadet kişinin gücü oranıncadır. Âkil ve kâmil, her
işinde akıbetini düşünür. Denize tohum bırakılmaz. Tohum
halis toprağa konulur! İktisat aklın bir gereğidir. Kişinin ailesini sıkıntıya sokacak derecede infak etmesi israftır.” Bir müridinin aşırı riyazet neticesi sağlığının bozulması endişesine
karşı Nasûhî Efendi’nin tavsiyesi şu yöndedir: “Size riyazet
haramdır. Önemli olan sıhhatin ve aklın korunmasıdır.”465
461
462
463
464
465
Râğıb el-Isfahânî, Müfredât, s. 341-342; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, IV, 3046.
Bolay, Süleyman Hayri, “Akıl”, DİA, İstanbul 1989, II, 238.
Uludağ, “Kalb”, DİA, XXIV, 232.
135
136
Akıl insanın kemalatı için bir araçtır. “Ahmak odur ki insanın malına talip olanla kemaline talip olanı anlayamaz!”466
Akıl, kalbin nurudur ki akl-ı melekût ve akl-ı kevn olarak
ikiye ayrılır. Bu tasnif daha meşhur ifadesiyle akl-ı mead veya
akl-ı meaş olarak da yapılır.467
Akıl sorumluluktur. Aklın alameti, Allah’a ibadette sebat
ve devam, mezheb meşreb ve şeyhe devamdır.468
Nasûhî Efendi, aklı olmayana bir âkile danışma tavsiyesinde bulunur.469
Melami meşreb olan Nasûhî Efendi, aklı aşıp aşka ulaşmayı salık veren bir beytinde, aklın sınırlarından kurtulunması
gerektiğini ifade sadedinde şöyle der:
Ka’be et kalbini kim pût-hâne sansınlar seni
Beyt-i ‘akla girme kim dîvâne sansınlar seni.470
25. Rüya
Kelime olarak “görmek” anlamına gelen rüya471; “uyku esnasında görülen düş” anlamındadır.472 Rüya, uyku sırasında görülen birtakım suretler, zihinde beliren düşünceler ve
olaylardır.473 İbn-i Haldûn rüyayı, “Uykuda iken insani olan
ruhun, mânâlar âlemine dalması sonucu gaipten kendisine
akseden varlıkların şekil ve suretini bir anda görmesi.” olarak tanımlar.474 Tasavvufta ise rüya, uykuda bütün his ve şuur
hâllerinin tamamen yok olmadığı bir sırada, insanların kalple-
466
467
468
469
470
471
472
473
474
Firuzâbâdî, el-Kâmûsu’l-Muhît, IV, 331.
Râğıb, Mufredât, s. 304.
Orhan Şaik Gökyay, “Rüyalar Üzerine”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi
Bildirileri, Ankara 1982, s. 183; ayrıca bkz. Mustafa Tatcı –Halil Çeltik, Türk
Edebiyatında Tasavvufî Rüya Tabirnameleri, Ankara 1995.
İbn Haldûn, Mukaddime, s. 102.
rinde yaratılan ve karar kılınan şeyin tahayyül ve tasavvur yolu ile idrak edilmesinden ibarettir.475
Hemen tüm sufiler gibi Nasûhî Efendi de rüyayı nübüvvetten bir cüz olarak görür. Ona itimat etmemek Kur’an’ı
inkârdır. Nasûhî Efendi’ye göre salih rüyayı Müslüman görür.
Sadık rüyada ise “Müslüman, elinden ve dilinden başkasının
zarar görmediği kişidir.” hadisine işaret vardır. Aynı zamanda
sadık rüya, hâlin ve malın sadık olmasına delalet eder.476 Rüya, nabzı ruhanidir, doktor olan şeyh ona göre ilaç verir.477
Rüyayı ehline tabir ettirmek gerekmektedir. Tabir edildiği gibi kaza vücuda gelir.478 Niyetiniz adam olmaksa rüyanızı namerde söylemeyin. Kitap ve sünnetin gereklerini yerine
getirin. Vefke itibar caiz değildir. Cifr, remil ve nücûm ilimleri muntamısadır (belirsiz), ehli yoktur, olsa dahi şûmdur (kötü ve uğursuz). Mutluluk zikrullahtadır. O, bir müridine şöyle der: “Siz eğer vefke, cifre, remle ve nücûma ve kâhine itikad
ederseniz bizimle aşinalık eylemezsiniz.”479
Nasûhî Efendi’nin Rüya Tabirinden Misaller
İlim: Allah’ın yanında olmak.480
Ka’be: Kalp.481
Ka’beyi tavaf: Nefs-i natıka.482
Deniz: Rahmet.483
Gemi: Şeriat.484
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
Kuşeyrî, Risâle, s. 466.
137
138
Yemek bolluğu: Salih amel.485
Derya: Rahmet.486
Gemiler: Kurtuluş.487
Saray: Kalbin tecellisi488, güzel ahlak.489
Sarayın içindeki adamlar: Ruhanilerdir.490
Tatlı yemek: Akaid lezzeti.491
Paşa görmek: Akl-ı meâş’ın, akl-ı meâd üzere galebe ettiği
anlamına gelir.492
Vezir: Akıldır. 493
Adam öldürmek: Manevi fenâdır.494
İlham: Hakk’ın zuhuruna delalet eder.495
Ezan okumak: Davet.496
Namaz kılmak: Tarikatta itikad sahibi olmaktır.497
Doktor görmek: Hastalığın iyileşmesidir.498
Emrud (Armud): İçi dışı yenir meyvedir. Zahir ve bâtın istiva eylemek, sıdk makamına gelmek demektir.499
Kişinin kendine ait eşya görmesi: Kalbin meyvesidir.500
Patlıcan yemek: Terbiyeye muhtaç olmanın işaretidir. 501
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
İncir: Kemal ve saflıktır.502
Sanduka: Maarif-i ahirettir.503
Nefse şeftali vermek: Nefsin bazı amelinin olması, ama dışı şeriata uygun, içi ihlastan yoksun olmasıdır. Çünkü şeftali
çekirdeği yenilmez.504
Çarşı: Makamat-ı ahlak-ı hamîdedir.505
Muharrerat: Kalp hazinesi.506
Kethüda: Marifet ve sırların bilindiği akl-ı meâddır.507
Çerağ-ı hümayun olup rahatlamak: Keşfe delalet eder. 508
Yeşil kavuk: Tekmil-i ahlaktır.509
Müezzinin başını görmek: Akl-ı meâda işarettir.510
Rüyada cima etmek fakat meninin zuhur etmemesi: Bir tür
ruh ile imtizacdır. Meninin zuhur etmesi ise ihtilam hâlidir,
rüya tabir olunmaz.511
İki yastık görmek: İki farklı himmete delalet eder; biri şeyhin, biri amelin himmetidir.512
Oğlak görmek: Manevi evlattır.513
Yatak: Kişinin tavır ve mertebesidir.514
Hazine: Kalbtir.515
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
139
140
Şeyh: Rûh-ı mücerreddir. Ruhun hanesi fuaddır. Nefsin
hanesi kalbdir.516
Cümle a’yân: Zikir istidadına işarettir.517
Hazine-i hümayun: Vahdaniyyet sırlarıdır.518
Nefs-i natıka: Kalb hanesinin doğuş yeri olan Hakk’ın sıfatının nurlarıdır.519
Deniz görmek: Sıfat-ı Hak’da fenâ edip vuslata işarettir.520
Deniz: Sıfat denizi, ilim denizi, ilham denizi, ruhaniyet cihetinden Rahman’ın ledün ilmidir.521
Bahçe: Marifet bahçesidir.522
Ev: Kalbiniz.523
Tesbih: Sıfatı ilahiye.524
Salavatla iştigal: Derununda Hz. Peygamber’e (sas.) intisap
etmek şeklinde yorumlanır.525
Meyve yeme: Ahlakı nebeviyedir.526
Hırka: Nebevi ahlaktır.527
Tâc: Marifet sırrıdır.528
Kemer: Rabıtanın kuvveti ve takvadır.529
Sonuç olarak rüyanın sembolik diline ve rüya tabirine
önem veren Nasûhî Efendi, rüyanın salikin tekâmülüne dair
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
önemli işaretler verebileceğine inanır. O’na göre rüyalar misal
âleminden geldiği için, özleri itibariyle hem var hem yok olan,
mevcudatın belirsiz yapısının sembolik ifadesi olup ruhsal bir
oluşumdur.530 Şeytan ve nefisten gelen süfli rüyalar oyalayıcı ve salikin ayağını kaydırabilecek nitelik taşırken; Rahman
ve hakikatle ilişkili olan rüyalar önemlidir. Nasûhî Efendi,
müridlerinin bu şekildeki rüyalarını yorumlamış ve manevi
tekâmülleriyle ilgili rüyadan yola çıkarak bilgiler vermiştir.
26. Nefs
Sözlük anlamı olarak nefs, zaman içerisinde can, kalp,
ruh, ceset, benlik, nazarı değen göz, bir şeyin hakikati, özü
mânâlarında kullanılmıştır.531 Ayrıca nefsi, azamet, izzet, gayb
ve irade mânâsında kullananlar da vardır.532
Kur’an-ı Kerim’de üç yüze yakın yerde geçen nefs, sekiz
farklı anlamda kullanılmıştır.533 Bunlar: Zatullah, insan ruhu, kalb, insan bedeni, bedenle beraber ruh, insan bedeninde
bulunan ve insana kötülüğü emreden cevher mânâsına gelen
nefs, zat, cinstir.
Bazı sufiler nefs ve ruhun aynı şey olduğunu söylerken bazıları ise farklı olduğunu savunmuşlardır. Nasûhî Efendi, konuyla ilgili herhangi bir bilgi vermez ve “Ruhlar Allah’ın ordularından bir ordudur.” 534 hadisini zikretmekle yetinir
530
531
532
533
534
Jung Carl, İnsan Ruhuna Yöneliş, çev. Engin Büyükinal, İstanbul 2001, s. 157;
Sırrı Sava, “Yorumlanmış ve Kayda Geçirilmiş Rüyalar”, Sufi Psikolojisi, s. 197.
Fîruzâbâdî, Muhammed b. Yakub, el-Kâmûsu’l-muhît, Beyrut 1991, II, 253;
Râğıb, Müfredât, s. 531; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, VI, 223-26; Fîruzâbâdî, elKâmûsu’l-muhît, II, 253; Âsım Efendi, Terceme-i Kâmûs, 3, s. 1031.
Süleyman Ateş, İnsan ve İnsanüstü, Dergah Yay., İstanbul 1985, s. 170; Uludağ,
Tasavvut Terimleri, s. 368; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri s. 545; Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, s. 37-45; Ahmet Öğke, Kur’an’da Nefs Kavramı, İnsan Yay., İstanbul 1997, s. 13-15.
Mehmet Ali Aynî, “Nefs Kelimesinin Mânâları”, Dâru’l-Fünûn İlâhiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1930, sayı 14, s. 46-52; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve
Deyimleri Sözlüğü, s. 545-546.
141
142
Nasûhî Efendi nefsin aslının, hayatın, hissin ve iradenin gücüyle oluşan yumuşak buharımsı bir cevher olduğunu söyler.535
O’na göre, nefs, kalp ile beden arasında bir araçtır. Nur suresindeki “Zeytin ağacı” nefse işaret etmektedir.536 Nasûhî Efendi’ye
göre nefs zeytin ağacı gibi mübarektir. İnsan, manevi makamının yüksek olması, o manevi makamıyla hareketi ve oluşumu sebepleriyle doğuya da batıya da nispet edilemez. Her ikisinin bir birleşimidir. O, ne mücerret ruhlar âleminin doğusunda ve ne de cesetler âleminin batısındandır. Serttir. Aksine her
ikisi arasındadır. Yani sertlikle yumuşaklık arasındadır. O, birini diğerine bağlamak için, bir yandan yumuşaktır, bir yandan
da serttir.537 Bu nedenle Nasûhî Efendi nefsi bir çocuğa benzetir ve bir müridine yazdığı mektupta nefsinin taleplerini tamamen reddederek sadrının daralmamasını tavsiye eder.538 Şeytana muhalefetin yolu nefse muhalefetten geçer.539 Nasûhî
Efendi’nin şeyhi Karabâş-ı Velî, insanda üç nesnenin olduğunu
ifade eder. Bunlar: Ruh-ı sultani, ruh-ı hayvani ve nefstir. Buna göre nefs, bedenin sol tarafında bulunan kalpte, insani mizaç sebebiyle ve aslında var olan hararetin tesiriyle hâsıl olur.
His ve hareket şeklinde meydana gelen hayvani kuvveyi taşır.
Ruh-ı hayvani olarak isimlendirilen buhar ile ruh-ı sultaninin
eserinden hâsıl olan manevi keyfiyettir.540
535
536
537
538
539
540
“Allah, göklerin ve yerin nurudur. O’nun nurunun temsili, içinde lamba
bulunan bir kandillik gibidir. O lamba kristal bir fanus içindedir; o fanus
da sanki inciye benzer bir yıldız gibidir ki, doğuya da, batıya da nispet edilemeyen mübarek bir ağaçtan, yani zeytinden (çıkan yağdan) tutuşturulur.
Onun yağı neredeyse, kendisine ateş değmese dahi ışık verir. (Bu) nur üstüne nurdur. Allah dilediği kimseyi nuruna eriştirir. Allah insanlara (işte
böyle) temsiller getirir. Allah her şeyi bilir.” 24/Nûr, 35.
Ruh-ı Sultani ve Ruh-ı Hayvani ile ilgili geniş bilgi için bkz. Karabâş-ı Velî,
Mi’yâr, s. 108.
Nasûhî Efendi’nin mektuplarındaki şu tavsiyeler ne güzeldir: Hevâcis-i nefse boyun eğme, vesveselere tabi olma.541 Hevaya uymak kötüdür.542 Nefse mağlub tab’a mağbun olmak
tufulettir.543
Tasavvufun önemli ve temel kavramlarından biri olan nefs
ile sufiler takva ve fücurun, irade, şehvet, gizli şirk, riya ve nifakın mahallini kastederler. Onların nefs kelimesinden muradı, kötü ve illetli vasıfları ile yerilen huy ve fiillerdir.544 Bu nedenle nefsin bu durumunu bilmek ve nefsi tanımak önemlidir.
Sufiler nefsin desise ve hileleri ile ilgili kitaplar yazmışlar ve
buna karşı tarikatlarında metotlar geliştirmişlerdir. Nefsi mertebelere ayırmışlar ve bu mertebelerde yapılan esma zikrini sırasıyla zikretmişlerdir. Nitekim eşya ve insanın ham maddesi şu dört unsurdur: Hava, su, ateş, toprak.545 Ancak biz burada daha çok Halvetîyye tarikatında zikredilen nefsin mertebelerini ele alacağız.
26.1. Nefs ve Mertebeleri-Ruh
Mutasavvıflar, aslında bir olan nefsi, almış olduğu sıfata
göre derecelendirmişler veya isimlendirmişlerdir. Nefis, tabiata yönelip şehvete meylederse, emmare; eğer şehvete yönelir bunun yanında Allah’ın emirlerine boyun eğerse levvame;
şehvete meyil özelliği kaybolur ve kutsi isteklere yönelip ilham almaya başlarsa mülheme; şehvetten herhangi bir eser kalmaz, itminan makamına erip çalkantılar son bulursa mutmainne; bu makam ve istekten de uzaklaşıp bütün isteklerde fani
olursa raziye; bu hâl daha da artarsa marzıyye; kemal mertebesinden sonra kulları irşad için tekrar onların arasına dönmesi ise kâmile’dir.
541
542
543
544
545
Kuşeyrî, Risâle, s. 48-49.
Konuyla ilgili olarak bkz. Karabâş-ı Velî, Mi’yâr, s. 124-125.
143
144
Bir de bu nefislerin makamları vardır. Nefs, sadr makamında ise emmare’dir. Kalp makamında ise levvame’dir. Ruh makamında ise mülheme’dir. Sır makamında ise mutmainnedir.546
26.1.1. Emmare
Süfliyata yönelen nefistir. O, şerrin sığınağı, kötü ahlakın
ve çirkin işlerin kaynağıdır. Bu nefis bazen kâfirdir. Hak’la ülfet etmez. Bazen de münafıktır. Zira sözünde durmaz. Bazen
de müraidir. Çünkü o, sadece insanlar görsün diye iş yapar.
Bu nefsin arzularına uymak şeytana uymak gibidir. Nefs-i emmarenin sıfatı üçtür:
1. Çok yeme, çok içme, cinsel ilişki, uyku ve boş söz söyleme gibi hayvani sıfatlardır.
2. Öfke, sövme, dövme ve zor kullanma gibi vahşi sıfatlardır.
3. Kibir, ucub, haset ve kin gibi şeytani sıfatlardır.
Bu sıfatlar kötü ahlakın, alçak sözlerin ve çirkin işlerin kökleridir. Bu nefsin ahlakının başı yedi tanedir. Bunlar; şehvet,
öfke, kibir, haset, cimrilik, hırs ve riyadır. Şehvetin başı, perhizle ve yeme-içmede hayvanlar gibi olmayı azaltmakla kesilir. Öfkenin başı, yumuşaklıkla kesilir. Kibrin başı, alçak gönüllülükle kesilir. Hasedin başı, mülkün sadece Allah’a ait olduğuna ve insanların da O’nun kulları olduğuna inanmakla kesilir. O, mülkünden dilediği kuluna istediğini verir. Bu
da iki türlü olur: Ya Allah kullarından her birinin faydasını
daha iyi bilendir, şeklindedir ya da O, mülkünde dilediği ve
seçtiği gibi tasarruf sahibidir, şeklindedir. Hırs ve heves nefsin hilesidir.547 Cimriliğin ve hırsın başı, kanaatkârlıkla kesilir. Doğru bir bakışla, cimri ve hırslı kimsenin kendini alçak ve
basit işler içine soktuğu, onurunu ve itibarını zedelediği, ömrü boyunca kendisini bitkinlik, yorgunluk ve değersizlik içine
546
547
soktuğu görülür. Mal toplama ve biriktirme meşakkatine katlanır. Allah Teala’nın rızık olarak verdiklerinden yararlanmayı kendine mahrum eder. Sonra ölür, bütün bunlardan başkası yararlanır, günahı ve hesabı da ona kalır. Bunu düzeltmenin
yolu, kendi yaşadığı zamandaki ve daha önceki cimri ve hırslılardan ibret almaktır. Riyanın başı, çeşit çeşit dinî ve dünyevi
hayır ve bereketleri meydana getiren ihlasla kesilir.
Gaflet
Gaflet, nefsi emmarenin en önemli özellikleri arasındadır.
Nasûhî Efendi, Niyâzî-i Mısrî’nin,
Gel ey gurbet diyârında esir olup kalan insân
Gel ey dünyâ harâbında yatıp gâfil olan insân.
matlaıyla başlayan bir gazeline yaptığı naziresinde gafleti ne
güzel anlatmaktadır:
Eyâ tugyân-ı nefsinden zebûn olup kalan insân
Veyâ nefsin hevâsından kemâline veren noksân548
Gelenler gitdi ‘ukbâya vü defterler de dürüldü
Çü ömrün erdi bu vakte gel Allah diyelim ey cân549
Gel imdi ‘aklını devşir sülûk et yoluna Hakk’ın
Çıkar kalbinden efkârı tecellî eylesin Mennân550
Bu gaflet uykusuna doymadın bir dem gözün aç bak
Ölüm pîr u cevân bilmez seni aldatmasın şeytân551
Nasûhî’nin lisânından nasîhat isteyen sâdık
Dün ü gün Hakk’a münkâd ol seni cezb eyleye Rahmân.552
Nefis azgınlık ve taşkınlıklarıyla insanı güçsüz ve aciz düşürmektedir. Aynı zamanda nefis insân-ı kâmil olma yolunda
bir eksiklik ve engel olmaktadır. Bundan dolayı önemli olan
ne zaman geleceği belli olmayan ölümü hatırlayıp gafletten
548
549
550
551
552
145
146
uzak durmak ve Hak yolunda çile çekmek, Hakk’a boyun eğerek Allah’ın rahmetine kavuşmaktır.
26.1.2. Levvame
Levvame, kınayan nefis demektir. Gaflet uykusundan uyandığı oranda kalbin nuruyla aydınlanan nefistir. Rabbi ile mahlukat arasındadır. Kalbine bir kötülük geldiğinde Allah’ın yardımı yetişir. Nefsini kınar ve tövbe eder. Allah Teala, “Kendini kınayan (pişmanlık duyan) nefse yemin ederim.”553 ayetiyle
bu nefsi yüceltmiştir. Buradaki yolculuk seyr-i ilallâh dediğimiz Allah’a olan yolculuktur. Yani uhrevi duygularla irfan ve
Allah’ın marifetine olan yolculuktur. Anahtarı mürşid-i kâmil,
bilinmesi delalet yoluyla, nuru muhasebe nurudur.554
Salik bu makama yükselirse göğsü ve kalbi hayvani sıfatların karanlıklarından ve şehevi isteklerinden kurtulur. Amellerin ruhu onda tecelli eder. Mücahedelerin hazzını alır. Kalbi
faydasız istekler ve kıymetsiz düşüncelerden arınır. Kalbi arınırsa kalpten veled-i kalp doğar.555
26.1.3. Mülheme
Mülheme, ilham alan nefistir. Bu makamda fail-i mutlak
Allah’tır. “Yahkumu mâ yurîd”, “Allah, dilediğini yapar.” (Bakara, 2/253) ayeti burada vuku bulur. Eşya tamamıyla Allah’ın
fiilidir. Nefsin üçüncü derecesinin üçüncü tavrıdır. Kalbin nuruyla aydınlanan ve aşkın ateşiyle yanan nefistir. Burada zikreden için ibretler vardır. Salik Rabbine yol bulmuş ve ulviyet tarafına yönelmiştir ve ilhamların nurları onda ortaya çıkar. Bu nefsin seyri, seyr-i alallâh’tır. Eseri, başka düşünceleri terk etmektir. İsimleri; kâbıd, bâsıt, dârru ve’nnâfiu, ferdu, ehadu ve samed’dir. Mazharı, zati esmanın tecellisidir.
Allah’ın kelam isminin tecellisidir. Başka düşüncelerden ve te-
553
554
555
75/Kıyâme, 2.
rakkilerden sarf-ı nazar ederek Allah üzere makamlarda seyr
eder. Kendi fiillerini bırakarak Allah’ın isimlerini ve fiillerini şuhud hâlinde seyreder. Bu tavrın makamı gönül, anahtarı
kâmil mürşid, nuru murakabe nuru, zuhuratı kelâm ve tecellisi de aşktır. Bu makama, varlıktan geçme makamı adı verilir.
Çünkü bu makamda bir madde olan vücut erir.556 Mülhimenin rengi, rüyada, sırda saf bir kırmızılıktır. Sırrı; “İnnî ânestü
nâran” ayetindeki ve “Mâ kezebe’l-fuâdu mâ raâ”557 ayetindeki ifadesiyle kalbin nurudur. Mülheme makamının meyvesi kulun fiillerinin Allah’ın fiillerinde yok olması ve eşyanın
görünmemesidir. Allah’tan Allah’la Allah için görünmesidir.
Mülheme kul için bir hediyedir.558 Nasûhî Efendi’ye göre manevi açılmalar tavr-ı sâlis dediğimiz bu mertebede olur.559
26.1.4. Mutmainne
Mutmainne, mutmain olmuş nefistir. Nefis maddi yönünden uzaklaşmış, kudsiyet kazanmıştır. Günah kirleri silinmiş bir şekilde ibadet ve taatle itminan bulmaktadır. Bu durumda olan salik “Ey huzura kavuşmuş nefis! Sen O’ndan
hoşnut O da senden hoşnut olarak Rabbine dön.”560 ayetindeki hitaba mazhar olmuştur. Bu nefis basamağında yolculuk, seyr maallâh”tır. Allah’ın isimleri ve sıfatlarını müşahede ile Allah’la beraberlik yolculuğudur. Beraberlik, yakınlık
ve uzaklık gerçek değildir; aksine kabz ve basttan kinâyedir.561
Allah’la olan mağfur olur.562 Zat-ı mechul sıfat-ı mechuldür.563
Kabza ulaşmanın makamı, sırdır. Bu sır, Allah Teala’nın,
“Biz bir şeyin olmasını istediğimiz zaman, ona (söyleyecek)
556
gördüğünü kalbi yalanlamadı” Necm, 53/11
Fecr, 89/ 27-28.
557 “Gözleriyle
558
559
560
561
562
563
147
148
sözümüz sadece ‘ol’ dememizdir. Hemen oluverir.”564 buyruğunda işaret edildiği gibi, yaratma teveccühünde Hak’la ilgili olan her şeydir. Bundan dolayı “Hak ancak Hak’la bilinir ve
Hak ancak Hak’la istenir.” denilmiştir. Çünkü o sır Hakk’ı ister, onu sever ve onu bilir. Bu konuda Peygamber (sas.) şöyle buyurmuştur: “Rabbimi rabbimle bildim.” Bu makamın zuhuratı ledün ilmidir. Sıfatların birliği (tevhîd-i sıfât) diye adlandırılır. Duaların çoğu bu makamda olur. Zira nefsin geriye
kalan kısmındandır. Velhasılı, hâlinde fani ve Hakkı müşahede etmede baki olan kâmil salikin nefsinin seçme ve Allah’tan
başkasıyla da ünsiyet etme hakkı yoktur. Zira kime kerametler verilirse, o kimse onları gizler, ifşa etmez. Çünkü Rablik
sırrını ifşa etmek küfürdür.565 Kişi nefsini günah kirinden temizlemiş, Allah yolunda kınayanın kınamasından korkmaz.
Bu makamda kişi gelecek iyilikle ve ihsanla uğraşmaz. Sadece
Allah’a yönelmiştir.566
Nefs-i mutmainnenin makamı mansurdur, ruhtur, ahlak-ı
zemimeden uzaklaşmış, ahlak-ı hamideye ulaşmıştır. Bu makamda gayr-ı iradi olarak cezbe olabilir.
Lâ ilâhe illâ’llâhu vahdehu lâ şerîke lehu: Tevhîd-i zât
Lehu’l-mulkü velehü’l-hamdü: Tevhîd-i sıfât
Vehuve alâ külli şeyin kadîr: Tevhîd-i ef’âl
Bu tavrın zuhuru ilm-i ledünnidir. Allah’ın, el-Alîm isminin tecellisidir. Bu ilmin zuhurunun alameti de nefsin temizlenmesidir. Bu tavrın nuru beyazdır. Bu tavrın ilk hâli cezbe,
sonra fikirleri terktir.567
Nasûhî Efendi nefsin ilk dört derecesini bu şekilde açıklar.
Diğer üç mertebe yani Râzıye, Merzıyye ve Kâmile’yle alakalı
birçok sırların olduğunu ifade ederek, Efendimiz’in (sas.) “İn-
564
565
566
567
16/Nahl, 40.
sanlara anlayacakları kadar konuşun.” hadisi dolayısıyla bu
üç mertebeyle ilgili sırları açıklamadığını ifade eder.
26.2. Ruh
Ruhların ittifakı vardır.568
İnsandaki üç nesneden ilki, ruh-ı hayvani, ikincisi, ruh-ı
sultani, üçüncüsü de nefstir.
Ruh-ı hayvani: Kalbin içindeki latif bir varlıktır. Cemadat,
hayvanat ve nebatatta diriliği sağlayan, hayat ve can denilen
varlıktır.
Ruh-ı Sultani: Vücuda gelen ilk varlıktır. Emr âleminden
indirilmiştir. Hayvani ruhta tecelli etmiştir. Varlıktaki ölümsüz olan ruh bu ruhtur. Yeri emir âlemidir.569
Davut (as.) ruh makamını temsil etmektedir. Nefsinden
uzaklaşıp Hakk’a yönelen kişi ruh makamına ulaşır.
Mekr-i nefsi mahv ile zevk-i şuhûdî eyledi
Rûh-ı Dâvûd’a erişdi kühl-i nûr-ı Kibriyâ.570
26.3. Sır
Kalb marifetin, ruh sevginin, sır ise müşahedenin mahallidir.571 Rabbani bir latife, ruhani bir nurdur ve Hakk’ın tecellisidir. Görünen ve görünmeyen bütün âlem bu tecelli ile kaimdir.572
Tasavvufî gelenekte sır mahremdir, kişiyle Rabbi arasında özeldir. Bu nedenle Nasûhî Efendi “Rablik sırrını ifşa etmek küfürdür.” 573 diyerek özellikle bu husustaki mahremiyetin önemine
dikkat çekmektedir.
568
569
570
571
572
573
Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri, s. 569.
149
150
27. Amel-İbadet-Dua
Nasûhî Efendi, “Amel yapmakla yapmamak birdir.” sözünün “İnsana çalıştığının dışında hiçbir şey yoktur.” (Necm,
53/39) ayetiyle çelişeceğini ve bunun da bir küfür olduğunu
ifade eder.574 Amelsizlik tembelliğin bir neticesi olarak görünmektedir. Nasûhî Efendi, “Hz. Peygamber (sas.) gece sabahlara kadar namaz kıldı. Bunu kul olmak için ve bir teşekkür ifadesi olarak yaptı. Sende bu konuda bir gevşeklik varsa; “Tembellikten Allah’a sığınırım duasını yap.”575 sözleriyle gevşeklik ve amelsizlikten uzak olmanın gerekliliğini açık bir şekilde ortaya koyar.
İslam kültürü içerisinde, yapılan amellerin cemaatle
yapılması önem arz etmektedir. Cemaatte rahmet vardır. Kişinin bilerek cemaate devam etmemesi, “Cümleye zahiren muhalefettir ki bu da hatadır.”576 Cemaate devamda ise rahmet
vardır. “Allah için en sevimli amel devamlı olandır.” hadisi bu
manada da kullanılabilmektedir.577
İbadet olmadan marifet olmaz. İbadet bir makamdır, bu
makam Allah’a sarılmakla olur. Kim Allah’a sarılırsa Allah
onu hidayete ulaştırır.578 İbadetin en faziletlisi zikirdir. Zikrin
en faziletlisi “Lâ ilâhe illallâh”tır.579 Bu zikre adetsiz ve miktarsız devam etmek gerektir. Allah’a vuslat bu lafız ile olur.
Resulullah’a (sas.) intisap ona çok salavat getirmekle olur.
Günde en az 300 kere salavat getirmek gerekmektedir. Sadrın
temizlenmesi de istiğfar ile olur. Gündüz ve gece bunu 100’er
defa söylemelidir.580 Her ne kadar ibadet kul için farz ise de
kişi ibadetine güvenmemelidir. Nasûhî Efendi’ye ait “Fazl-ı
574
575
576
577
578
579
580
Muhammed Nasûhî, er-Risâletu’r-Rüşdiyye fî’t-Tarîkat-i Muhammediyye, vr. 12a.
Nasûhî Efendi bir başka mektubunda da “Kelime-i tevhîd, tiryâk-ı Hak’tır.”
buyurarak bu lafzın önemine dikkat çekmiştir. Nasûhî, Mürâselât, vr. 11b
Hakk’a ve lutf-ı Resulullah’a intizâr gerekir.”581 sözü ibadet
sonrası kuldaki asıl beklenti merciini göstermektedir.
Nafile namazların insanları erdirici yönüne de işaret eden
Nasûhî Efendi, bir mektubunda müridlerine tesbih namazının
kılınışını izah eder.582
Nasûhî Efendi’nin dua edebinde dualarını peygamberlerin, Hz. Peygamber’in, dört halifenin, aşere-i mübeşşerenin,
diğer ashab-ı kiramın, başta Hasan-ı Basrî, Cüneyd-i Bağdâdî,
Seyyid Yahya-yı Şirvânî ve Hz. Pîr Şeyh Şâbân-ı Velî ile üstadı Karabâş Alî Efendi olmak üzere tasavvuf büyüklerinin ruhaniyetine hediye ederek, onların ruhlarına üç İhlâs bir Fâtiha
okuyarak sair duaları yapmak vardır.583
Dualarından Bazıları
Evrâd, vird kelimesinin çoğuludur ve lügatte, gelmek, suya
gitmek, akan su, dere gibi anlamlara gelir. Tasavvufta ise müridin günlük olarak okumakla yükümlü olduğu dua ve zikirlerdir. Tasavvufta yaygın olarak söylenen “Virdi olmayanın varidi olmaz.” sözü, seyr u sülûkta manevi derece alan kişinin feyz
ve ilhamla kalbinin açık olabilmesi için günlük evradını düzenli yapması gerektiğini ifade etmek için kullanılagelmiştir.584
Mutasavvıflar sülûk için belli şartlar ileri sürmüşlerdir. Bunlardan biri de hiç şüphesiz virdi yerine getirmektir.585
Nasûhî Efendi’ye göre, duanın edebi, duanın başında ve sonunda salavat getirmektir. Duanın fazlası gereksizdir, ihlasla
yapılan dua faydalıdır. O, bir mektubunda şöyle der: Âkil olan
kişiye her duasında şunları söylemesi farzdır: “Allâhümme
veffiknî limâ tuhibbu ve terdâ, Allahümmecalnî sabûran,
vecalnî şekûran, vecalnî fî aynî sağîran, vecalnî fi ayninnâsi
581
582
583
584
585
Nasûhî, Mürâselât, vr.11b.
Senâyî, age., vr. 2a, Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, IV, 39.
Mustafa Kara, “Evrâd”, DİA, XI, İstanbul 1995, s. 533.
el-Mekkî, Ebû Tâlib, Kûtu’l-Kulûb fî Mu‘âmeleti’l-Mahbûb, Kahire 1982, I, 21–23.
151
152
kebîran, Allahümme einnî ala zikrike ve şükrike ve hüsni ibadetik, rabbicalnî mükîmessalati ve min zürriyyetî rabbenâ ve
tekabbel duâ’, rabbenağfirlî ve livâlideyye ve li’l-mü’minîne
yevme yekûmü’l-hisâb.”586
Bir başka duası ise şöyledir: “Rabbim kalbinizi muhabbetullah ile müzeyyen eyleye, ruhunuzu sırrı Resulullah (sas.)
ile tenvir edip dünyada mahbub-ı kulûb edip, ba’is-i sürûr,
sûdur-ı ehl-i iman ve badire-i rahat-ı ehl-i İslam, kıblegâh-ı
erbâb-ı hâcât eyleye, ahirette sahib-i şefaat eyleye. Âmin”587
Amel ve ibadet, imanın göstergesidir. Dua ise ibadetin özüdür. Dua istemek, amel ve ibadet, istenilen şeye ulaşmak için
azmetmek demektir. Dua ettikten sonra amelden uzak olmayı
istememektir. Kişinin Allah’a yaklaşmak için acziyetini idrak
edip isteyebilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla günlük hayattan Nasûhî Efendi’nin yaptığı ve tavsiye ettiği dualar açıkça
kulun Allah’la olan yakınlaşmasına vesile olmaktadır. Amel,
ibadet ve dua, dostluğun ve sadakatin bir gereğidir.
28. Vaaz ve Adadı/ Emr-i bi’l-ma’ruf ve’n-nehy-i ani’l-münker
Tasavvufî yolda sohbet ve vaazın önemi büyüktür. Birçok
tarikatta sohbet tarikat esaslarından sayılmıştır. Nasûhî Efendi de “Tarikimiz vaaz ve sohbettir.”588 ifadeleriyle bu hususa
dikkat çekmiştir. Sohbet, tasavvuf ıstılahında müridin, mürşidi ile görüşmesi, mürşid-i kâmilin ruhundaki kabiliyetlerin
586
587
588
Nasûhî, Mürâselât, vr. 7b; “Ya Rabbi sevdiğin ve razı olduğun şeylere bizi
muvaffak kıl. Bizi sabreden ve şükredenlerden eyle. Bizi insanların gözünde
büyüt, senin gözünde küçült. Senin şükrünü, zikrini ve ibadetini bize kolaylaştır. Bizi ve zürriyetimizi namaz kılanlardan eyle. Dualarımızı kabul eyle.
Bizi ve ana babamızı ve tüm müminleri kıyamet günü bağışla.”
Nasûhî, Mürâselât, vr. 10b. Nasuhi Efendi’nin günlük evradı ile ilgili geniş
bilgi için bkz. Tatci, Muhammed Nasûhî, s. 93-98; Ayr. Bkz. Kerâmeddîn Efendi, Muhammed Nasûhî, s. 54; Nasûhî, Tarîkat-ı Ahmediyye, s. 98-100.
müride yansımasıdır.589 Yine ona göre emr-i bi’l-maruf nehy-i
ani’l-münker vaciptir.590
Bazen mutasavvıfların vaaz konusunda isteksiz davranmaları ise yine ihlas ve samimiyetlerinin bir neticesi olmuştur.
Seriyyü’s-Sakatî (ö. 257/870) topluma nasihat etme hususunda
isteksiz davranmasını şöyle açıklar: “Vaaz et!” diye halk bana müracaat ettikleri zaman şöyle dediğimi hatırlıyorum: “Ya
Rab, bana ihtiyaçları kalmayacak kadar halka ilim ihsan eyle, çünkü halkın bana başvurmalarını arzu etmiyorum.”591 Kişi halktan önce kendi nefsine vaaz etmelidir ki karşıdakine de
tesir icra edebilsin.
Nasûhî Efendi vaaz ve tebliğin, kalpten Allah’ın dışındakileri söküp atma vasıtası olduğunu söyler. Meyvesi acı bir ağacı kesmeden, yerine meyvesi tatlı bir ağaç dikilmez.592 Salikin kalbi, tasavvufî yolda kardeşleriyle yaptığı sohbetlerle tedavi bulur. Bunu Nasûhî Efendi bir mektubunda şöyle dile
getirir: “İlaç, ya sohbet-i ihvân ya teveccüh-i Rahmân.”593 Bir
başka yerde de; “Biz taama varmayız, maksadımız sohbettir.”
demektedir.594 Bu ise Nasûhî Efendi’nin Hak rızasının dışında
bir şey yapmadığının apaçık bir göstergesidir.
Sözün tesiri kuvvetlidir. Ancak söz kişinin terbiyesinde yeterli değildir. Salik mürşidinin sözlerine kulak vermeli ve bunun yanında onun hâliyle hâllenmelidir. Bu durumu Nasûhî
Efendi şöyle ifade eder: “Gaibâne terbiye mümkünse de birliktelikteki kadar etkili olmaz. Eğitimde sadece sözle hedefe varmak mümkün değildir. İn’ikas ve insibağ gerekmektedir.”595
589
590
591
592
593
594
595
Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri, s. 647; Safer Baba, Istılâhât-ı Sofiye fî Vatan-ı
Asliye: Tasavvuf Terimleri, Heten-Keten Yay., İstanbul 1998, s. 253.
Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 144.
153
154
Tasavvufta kadeh metaforik olarak mürşidin mânâ yüklü sözleri olarak ifade edilmiştir. Nasûhî Efendi de bir beytinde mürşidin sözlerini dinleyip fenâ mertebesine ulaşma hâlini
şöyle dile getirir:
Gel Nasûhî’nin elinden bir kadeh nûş eyle kim
Mahv ola hep cümle varlık kalmaya hâ’il nedir.596
Nasûhî Efendi, yola giren salikin tebliğde bulunması gereken kıvamı anlatır. Öncelikle konuşmanın ve vaazın Allah
için yapılması gerektiğini söyler ve şöyle der: “Eğer Allah’ın
sıfatlarıyla sıfatlanıp öyle vaaz ettiysen melekler sana kanatlarını gererler. Eğer halk için, ne güzel vaaz ediyor desinler diye vaaz ettiysen vay hâline! Sen nefsini ve dinini helak ettin.”597
Emr-i bi’l-ma’ruf ve’n-nehy-i ani’l-münker’i yerine getirmek
salik için gerekli olan bir şeydir. Nasûhî Efendi’ye göre buradaki maruf Resulullah’a (sas.) iktidadır. Kitap, sünnet ve akla muhalif olan şeriata da muhaliftir. Kitap, sünnet ve akla
muhalif olmayan şey emredilen şeydir. Emredilen şey vacipse emr-i bi’l maruf vacip, emredilen şey mendupsa emr-i bil’lmaruf menduptur. Ancak nehy-i ani’l-münker herkese vaciptir. Çünkü her türlü kötülüğü terk vaciptir. Kötülük, terk ederek düzelir.598
Nasûhî Efendi, emr-i bi’l-ma’ruf ve’n-nehy-i ani’l-münkeri
terk etmenin kadere rıza olduğunu söylemenin büyük bir yanılgı olduğunu ve böyle söyleyenlerin Efendimiz’e (sas.) muhalefet ettiklerini belirtir. Rıza ve kerahiyetin iki zıt şey olduğunu ifade eder. Suya ulaşmak mümkünken susuzluk çekerek buna da rıza demek şeriata terstir. Bilakis rıza, suyu alıp
susuzluğu gidermektir. Şeriat hududuna ve sünnetullaha riayettir. Rıza, Allah’ın sevgisine ulaşma yolunda gayret göstere-
596
597
598
rek doğacak sonucu zahiren ve bâtınen kabul etmektir.599 “elUmûr merhûnetun bievkâtihâ”600 ifadesini kullanan Nasûhî
Efendi her işin bir vaktinin olduğunu belirterek aceleci olmanın doğru olmadığını ifade eder.601 Nasûhî Efendi, kemalat irşad ile tamamlanır dedikten sonra saliklere şu tavsiyede bulunur: “Hakk’a Hak ile Hakkda davette ciddiyetle sarıl. Vahdaniyet ve rububiyyet sırlarını istiyorsan, muhabbet, ihlas ve
sıdkla Allah’ın emirlerine sarıl.”602 Keramet, teenni ile olur. İstidraç, aceleden olur.603 “Andelîb, vaktinde feryat eder. Gül zamanında bûy-feşân olur.”604
Nasûhî Efendi’nin vaaz edende olması gereken özellikler
ve vaaz adabıyla ilgili tavsiyeleri şunlardır:605
–Önce nefsine vaaz et, yapmadığın şeyi söyleme.
–Fayda görüyorsan insanlara vaaz et, aksi takdirde hayâ
et.
–İnsanlara öğüt verirken söylediğin şeyin lafzını ve
mânâsını düşün. Mânâ sana açılana kadar düşün.
–Mânâ tek başına yeterli değildir. Sana bir mânâ açıldığında Allah’a istiâne et, Allah’ın esmasını zikret.
–Nefsinin şerrinden, şeytanın hilesinden, kibirden, enaniyetten, riyadan Allah’a sığın.
–Yumuşak sözlü ol. Rıfk ve yumuşak lisanla vaaz et.
–Emr-i bil’l-ma’ruf ve’n-nehyi ani’l-münker’i yerine getir.
–Yerine göre havf ve reca, rahmet ve gazab ehli ol.
–Adil ol.
599
600
601
602
603
604
605
Nasûhî Efendi’nin konuyla ilgili sık kullandığı hadis “el-Umûr merhûnetun
bi evkâtiha.” şeklindedir. Nasûhî, Mürâselât, vr. 74a.
155
156
–Kıssalarla konuşmana lezzet kat.
–Güzel konuş.
–Akıllı ol.
–Takva ve vera ehli ol.
Nasûhî Efendi’nin nasihatlerinden biri şöyledir: “Hizmet-i
ibadullah ef’al-i Allah’tır. Kanî şuhûdun niçün şakî olursun.
İradeni Allah’a teslim ve rıza gösterip zuhûru Hak’dan bilip
cümle ‘amâlin ibadet niçün etmezsin. Ameller niyetlere göredir. Allah senden zikreden kalp ister. Şeyhin senden hüsn ü
i’tikadda sebat ister. Gel Allah’a, gel Allah’a. Kaç mahlûktan,
bakma halka. Hâlıka bak. Zuhûru perde olmuştur. Zuhûra gözü olan delîl ister mi? Nûra salât ile selâm olsun. Gıdan Allah
sevgisi olsun. Enîsin zikrullah olsun.”606
Netice itibariyle kişinin irşadında kelamın ehemmiyeti büyüktür. Ancak kelam satırdan değil de sâdırdan olmalıdır ki
tesiri olsun. Bu nedenle vaaz ve irşad eden kişide olması gereken şey kalbî kıvamdır.
29. Bela-Rıza
Allah her şeyin yaratıcısıdır. İnsan ise mahluktur. Dolayısıyla insanın hâşâ Allah’ı sorgulama gibi bir hakkı yoktur.
Nasûhî Efendi’nin bu mânâdaki sözlerinden birkaçı şu şekildedir: “Allah işini bilir. Kevnin mâliki Allah, hakîmdir. O’na yaptıklarından sual olunmaz.”607 “Belasız nimet istidrâçtır. Mihnetsiz ıyş, ıyş-ı mekkârdır (yalancı hayattır.)”608 “Murâdullâha
razı olan kendi murâdına itibâr etmez. Benim gönlüm şöyle istedi demek çocukluktur.”609
606
607
608
609
Tasavvuf yolunda genel prensip olan “Sevgi belayı celbeder.” prensibi Nasûhî Efendi’de de vardır.610 Bela ve imtihan
kulun Allah’a yaklaşması için bir vesiledir. Allah, sevdiği kula
bela gönderir.611 Mümin beladan hali olmaz. Bunun, sevgi ve
kulun terbiyesi ile alakası vardır. Bela ve imtihanın en büyükleri evliyaullaha ve enbiyaya verilmiştir. Bu durumu Nasûhî
Efendi şöyle ifade eder: “Hiçbir peygamber ezâ ve cefâdan
hâlî olmamıştır. Bu harekât-ı felek, terbiye-i ilâhîdir.”612 İmtihan, ilahî temyiz içindir. Nasıl ki altının gerçek mi sahte mi olduğu ateşin içerisinde belli oluyor, aynı şekilde hakîkî velîler
bela anında belli olmaktadır.613
Rıza, her işi hikmete havale etmektir.614 Kişi sevgilisinden
gelene razı olmadıkça sevgiye ulaşamaz. Bu hususta Hz. İbrahim örneği çok güzeldir. Nasûhî Efendi’nin ifadeleriyle, “Hz.
İbrahim peygamber olduğu hâlde nâr-ı Nemrûd ve cefâ-yı
Nemrûd görmedikçe Halîlullâh (Allah’ın sevgilisi) olmadı.”615
Kişi, başına gelen şeylere sabretmelidir, ölümü temenni etmek bile kerih görülmüştür.616 Nasûhî Efendi, azıcık bela ve
imtihanın zuhurunda telaşa kapılmayı hayvanlıkla eşdeğer
görür.617
Hakk’tan gelen her şeye razı olmak havassa ait bir keyfiyettir. Nitekim Nasûhî Efendi’nin çağdaşlarından olan Abdulehad Nuri Efendi de konuyla ilgili olarak Allah’ın cemaliyle
olduğu gibi celaliyle de tecelli edeceğini; avamdan olanların,
Allah’ın celaliyle tecellisini hoş karşılamayabileceğini, ancak
havas nezdinde her iki tecellinin de hoş karşılanacağını ifade eder. Çünkü Hakk’a âşık olan kişi için maşuktan gelen her
610
611
612
613
614
615
616
617
157
158
tavır güzeldir. Nitekim onlar vuslat yolunda celalin narında
yanmaya da razıdırlar.618
Sadakanın başa gelen belayı hafifletme veya gelebilecek
olanı def etme gibi bir özelliği vardır. Bu nedenle Nasûhî
Efendi’nin hadise muvafık olarak yaptığı şu tavsiye calib-i
dikkattir: “İnsan bir kazaya uğradığı zaman bir mikdâr akçe
ile def edip kendini mekrden âzâd etmeli.”619
Netice itibariyle kul bütün işlerini Allah’a havale etmeli ve
başına gelen her şeye rıza göstermelidir. Nasûhî Efendi’nin bir
müridine yapmış olduğu “Tefviz-i umur-ı ilallah’tan ayrılma.”620
şeklindeki tavsiyesi onun tasavvufunda önemli bir yer tutar.
Yine onun bu konudaki diğer tavsiyeleri ise şöyledir: “Çek
zahmeti geç hayalden, er visale ey aziz.”621 “İş olunca “zâlike
fadlullâh”, olmadıysa “zâlike takdîru’l-azîzî’l-alîm” demek
lazım.”622 “Tîyg-ı lâ yüs’el ammâ yef’al”623 ve “Edebi lâ yüs’el
ammâ yef’al” ile kadere teslimiyet ve rıza lazımdır.”624 Yani
kişinin işi olunca bu Allah’ın fazlındandır işi olmazsa da bu
Allah’ın takdiridir şeklinde mukabele etmelidir. Çünkü Allah
yaptığı hiçbir şeyden hesaba çekilmez. Hakk’a tam teslimiyet
lazımdır. Bu nedenle sükût ve rıza en emin, en sâlim yoldur.
Sadece Hakk’ın zatına yönelmek gerekmektedir625
30. Fakr
Fakr, fakir olmak, muhtaç olmak, yoksulluk çekmek, ihtiyaç duymak gibi anlamlara gelmektedir.626
618
Abdulehan Nuri’nin Hayatıyla ilgili geniş bilgi için bkz.: İbrahim Baz, Abdülehad Nurî-i Sivâsî, Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İnsan Yay., İstanbul 2007.
626 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, IV, 60-61; Firûzâbâdî, Kâmûsu’l-muhît, II, 109;
Cürcânî, Ta’rifât, s. 216.
Tasavvufta, salikin, hiçbir şeye malik ve sahip olmadığının,
her şeyin gerçek malik ve sahibinin Allah olduğunun idrakinde olması fakrdır.627
Nasûhî Efendi’ye göre fakr, mal-mülk yönünden fakirlik değildir. Çünkü nice fakirler vardır ki zenginlerden daha kötüdür. Nice zenginler de vardır ki fakirlerden daha iyidir. İnsan kendisi için faydalı olan şeylerde seviniyor, zarar
gördüğü işlerde de üzülüyorsa Resulullah’ın (sas.) ölü dediği
zenginlerdendir.628 Asıl fakr ise Allah’a muhtaç olmaktır. Salik, sürekli hiçbir şeye ihtiyacı olmayan Allah’a ihtiyaç duygusu içerisinde yaşamalıdır.629
Nasûhî Efendi’ye göre fakr ehli insanlar Allah’ın lütfuna
mazhar olmuşlardır. Bu nedenle onlarla beraber olmak kişiye
huzur verir, kabini nurlandırır. Fakr ehliyle oturmak sülûk ehline farzdır. Zenginlerle oturmak kalbi karartır. Ahireti unutturur, nurun ve tecellinin kaybolmasına sebep olur. Bu durumda
yapılması gereken reçete zikr-i hafi’ye devam etmektir.630 Fakr
ile övünmek gerektiğini ifade eden Nasûhî Efendi, fakirlikten
korkanın ancak münafıklar olduğunu söyler. Yine kişi kendini
fakr ehlinden daha aşağı görmelidir. Aksi takdirde irşad ehli
olamaz.631 O, “Va’sbir nefseke, mea’llezîne yed’ûne rabbehüm
bi’l-ğadâveti ve’l-aşiyyi yürîdüne bi ibâdetihim vechehû.” ayetindeki “va’sbir”, ihbis yani habset, “mea’llezîne” meal fukara,
“yed’ûne” ya’büdûne, “bi’l-ğadâveti ve’l-aşiyyi” küllü vaktin,
“vechehû” rızau’llâh.632 şeklinde açıklar.
627
628
629
630
631
632
Serrâc, Lüma’, s. 46; Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 95-96; Sülemî, Tis’atü’l-Kütüb, s. 25,
142; Kuşeyrî, Risâle, s. 271; Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb, s. 99; Gazâlî, İhyâ’, IV, 352;
Serrâc, Lüma’, s. 46; Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 95-96; Sülemî, Tis’atü’l-Kütüb, s. 25,
142; Kuşeyrî, Risâle, s. 271; Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb, s. 99; Gazâlî, İhyâ’, IV, 352;
159
160
Fakir fakrını izhar etmemelidir, çünkü fakr kalptedir.633 Allah Teala, “Siz Allah’a muhtaçsınız.”634 buyurmak suretiyle insanın varlığı ne kadar fazla olursa olsun kendisine muhtaç olduğu hakikatini açıkça ifade etmektedir. Fakr büyük bir makamdır. “Her nebi ve her velî zillet ile erdi menzile.”635 sözü
Nasûhî Efendi’nin düşüncesinde önemli bir yer tutar. Bunun
yanında o fakrı, tasavvufî bir lezzet olarak değerlendirir. Bu lezzetin ise kibrît-i ahmerden daha lezzetli olduğunu ifade eder.636
Asıl hürriyet sahibi fakr ehlidir. Allah’tan başka bir şeye muhtaç olmayan insan tam anlamıyla hürdür.637 Nasûhî
Efendi’nin hadise telmihte bulunarak söylediği “Fakr ile fahr
ediniz.”638 sözü ise bu nedenle manidardır.
31. Dünya
Sufiler dünyayı genellikle, insanları Allah’tan alıkoyan her
şey, imtihan yeri, ahiretin tarlası, geçici, fani yer639, insanlara süslü ve güzel görünerek onları kendine çeken ve Allah’a
kavuşmaktan men eden çirkin bir varlık olarak640 tanımlarlar.
Dünya, ahiretin zıddı ve ahiretin uzağındaki hayat için kullanılan bir isimdir.641
Nasûhî Efendi’ye göre, kalbinde dünyalık bir bağlantı
olan köpektir. Dünya sevgisi bütün hataların başıdır. Dünyayı terk etmek de bütün faziletlerin başıdır.642 Nasûhî Efendi
emn ve rahatı, dünyayı terk etmekte bulduğunu söyler.643 Salik, amelinde ve sözünde sekinet ve vakar ehli olmalıdır. Şi633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
35/Fâtır, 15.
Gazâlî, İhyâ’, IV, 483.
Nasûhî, Mürâselât, vr. 106a
Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, s. 229.
Gazâlî, Kimya-yı Saadet, İstanbul 1975, s. 240.
İbn Manzûr, Lisânu’l Arab, XIV, 273.
fanın alametleri, kalbin kuvveti, gözün donukluğu ve dünyadan uzaklaşmadır.644 Dünya ve mal sevdasına dalmaksa gafleti körükler.645 Dünyaya meyletme. Dünyada gururlanan kişi,
Allah katında hakir ve zelildir.646 Rütbe-yi dünyadan bir rütbeye rağbet cünûndur. Hayır, Allah’ın seçtiğindedir. Merâtib-i
dünyeviye mukadderâttır.647
Diğer sufilerde olduğu gibi Nasûhî Efendi de dünyaya temayülü ahmaklık olarak nitelendirir.648
“Bahr-i erkâra düşüp çekme emek, nükte-i çün ü çerâ’dan
el çek”649
Akl-ı meâş denilen dünyayla alakalı işlerin devamı ve ehl-i
‘ıyalin geçimini temin vaciptir.650
Tasavvufî düşüncede önemli yer tutan terk-i dünya, terk-i
ukba, terk-i hesti, terk-i terk, mutasavvıfımızın da ileri sürdüğü önemli bir düşüncedir. O, nihai olarak terki terk edip vecde sarılmayı salık verir.651
Nasûhî Efendi’nin düşüncesinde dünya hayatı insana imtihan için verilmiş muvakkat bir vakittir. Ancak bu vakit aziz olduğu gibi aynı zamanda keskin kılıç gibidir. İyi değerlendirilmezse insanın zararına işler. Nitekim dünya ahiretin tarlasıdır.652
32. Ahiret
Herkes için olduğu gibi mutasavvıf için de ölüm, hayatın
en önemli gerçeğidir. Ölüm, sufi için en çok arzu edilen an, Allah ile karşılaşmak için atılan gerçek bir adımdır. Ahiret inan-
644
645
646
647
648
649
650
651
652
161
162
cıyla da birebir örtüşen vakıadır. Ahiret ise ebedî ve kalıcıdır.
Bu nedenle sufi yatırımını ahirete yapar.
Ayetlerde ölüm sık sık işlenerek Müslümanda ahiret bilinci oluşturulmaya çalışılmaktadır. Bu konuda en can alıcı
ayet ise bize göre şudur: “Her can/nefs ölümü tadacaktır.”653
Şu ayet de insanın akıbetini göstermesi açısından önemlidir: “And olsun ki ölseniz de öldürülseniz de Allah katında
toplanacaksınız.”654
Nasûhî Efendi’ye göre dünya ve ahiret saadeti Allah’ın dışındaki her şeyden, gafletten ve günahlardan uzaklaşmakla
mümkündür.655 Bunun için de sürekli ölümü tefekkür etmek
gerekir. Nasûhî Efendi şöyle der: “Kendini kabir ehlinden
say, Allah’tan başka mevcut yoktur, mahlûkât ma’dumdur.”656
“Saâdet-i bâkiyye eser-i terbiye-i ilâhiyyedir.”657 “Sonunu düşünen ve sonunu görenlerden olasınız!”658 Kişi hayattaki her
şeye ibret nazarıyla bakabilmelidir.659 Ancak bu şekilde ömür
ziyan edilmemiş olur. 660
Ömür su gibidir; zaman keskin kılıçtır.661
Yine onun bir sevdiğine nasihat babında şu ifadeleri ne güzeldir:
“Güzel şeylerle ömrü geçirmek azizdir
İzaa’-yı sermaye fazahattir
Kendi kendine gayret etmemek kabahattir
Bu nasihatleri fehm etmemek hamakattir.” 662
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
21/Enbiyâ’, 35.
3/Âl-i İmrân, 158.
Saadet-i ebediye: Hüsnü itikadda sabitü’l-akdam, kâmilü’litikad, geceyi ve gündüzü ihya edersen saadet-i ebediyyeye
erersin.663
Ölüm, kabir, sual, ahiret bir gerçektir. Salik için en güzel dualardan biri son nefesini kolay verebilmesi, son nefeste
iman, hesapta kolaylık, mizanda hayrın ağır gelmesi, cennette
cemalullah isteğidir. Tüm bu arzuları Nasûhî Efendi şu şiirinde ne güzel dile getirir.
İlâhî ‘Azrâîl cânım alınca,
Cânını tîz veren kullardan eyle,
Fenâ mülkden bekâ mülke göçünce,
İmân ile göçen kullardan eyle.
İleteler beni kabre koyalar,
Anda Münkir Nekir cümle geleler,
Rabb’in Peygamber’in kimdir diyeler,
Asân cevâb veren kullardan eyle.
Asân cevâb veremezse dilimiz,
Anda kati müşkil olur hâlimiz,
Sırât köprüsüne uğrar yolumuz,
Sırâtı tîz geçen kullardan eyle.
Sırâtı tîz geçen kullar kurtulur,
Münâfıklar yüzü üzre sürünür,
Her kişinin hayr u şerri tartılır,
Hayrı ağır gelen kullardan eyle.
Mevlâ nazar kılsa bir kez kuluna,
Aslâ tamu değmez anın kılına,
Salını salını cennet yoluna,
Evvel saffa geçen kullardan eyle.
Ey Nasûhî senin maksûdun nedir?
Her ne istersen ma’bûdun Kâdir,
İlâhî dilerem maksûdum oldur,
Cemâlini gören kullardan eyle.664
663
664
Nasûhî, Divançe, s. 246-247.
163
164
Saadet-i dareyn, ittika an gayrullah, takva ani’l-gaflet, ihtiraz ani’l-maasîdir. Bu takvaya nail olmayan padişah dahi olursa nikmettir.665
33. Hırka
Hırka, Arapça bir kelime olup bez anlamındadır. Tarikat
giysilerinden biri de hırkadır. Önü açık, yakasız, kollu olan
genişçe bir giysidir.666 Tasavvufta, sufilerin dış görünüşlerini
ortaya koyan hırka ve tac, kendi iradelerinden soyunarak şeyhin iradesine teslim olmayı sembolize eder.667
Hırka, tasavvufta önemli bir sembol olarak görülür.668 Tarikatlarda önemli bir yere sahip olan hırka konusunda sembolik
açılımlara giden bazı sufiler, “hı” harfinin haşyete, “râ” harfinin rızâya, “kaf” harfinin kahr-ı nefse, “he” harfinin ise hidayete delalet ettiğini söylemişlerdir.669
Nasûhî Efendi’ye göre müridin özelliklerinden biri de kendisine teklif edilen tac hırka gibi şeyleri tereddüt ve istikrah etmeden gönül huzuruyla alıp kabul etmektir.670
“Zamanımızdaki şeyhlerin benimsedikleri ve tespit ettikleri biçimde hırka giymenin Hz. Peygamber (sas.) zamanında
olmadığı açık bir gerçektir. Ancak belirli şekil ve biçimde hırka giymenin şeyhler tarafından âdet hâline getirilmesi ve mu-
665
666
667
668
669
670
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, X, 73-7; el-Cürcânî, Ta’rîfât, s. 132; Komisyon, elMu’cemu’l-vasît, s. 229; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri, s. 352.
Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., İstanbul 1990, s. 267;
Süleyman Ateş, İslam Tasavvufu, s. 129-133; İbrahim Baz, Abdülehad Nûrî ve
Tasavvuf Anlayışı, s. 63; A. J. Arberry, Tasavvuf, Müslüman Mistiklere Toplu Bakış, çev. İbrahim Kapaklıkaya, Gelenek Yay., İstanbul 2004, s. 81.
Schimmel, Tasavvufun Boyutları, Adam Yay., İstanbul 1982, s. 96,99,206;
Gölpınarlı, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, s. 156. Ayrıca
Hırka’nın sembolik dilde hangi anlamlara geldiği hakkında bkz. Ali Torun,
Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvetnâmeler, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998,
s. 407-408; Aynî, İslam Tasavvuf Tarihi, s. 60.
Kufralı, Kasım, “Hırka”, İA, V, 449-450; Uludağ, “Hırka”, DİA, XVII, 373.
Karabâş-ı Velî, Mi’yâr, s. 49-51.
ayyen bir şeklin tespiti, bunun insanlar için faydalı olduğunun
istihsan yoluyla kabul edilmesindendir.”671
İlk dönem sufilerinden Sühreverdî (ö. 662/1234), Avarif adlı eserinde konuyla ilgili ayrı bir bölüm ayırır. Sühreverdî özet
olarak hırka giymeyi, şeyh ile mürid arasında bir bağlantı kurma olarak nitelendirir.672
Kur’an-ı Kerim’deki “Takva Elbisesi673”ne atıf yapan
Karabâş-ı Velî’ye göre Hakk’ın sıfat tecellisi ancak irfan hırkasını giyenlerin nasibidir.674
Nasûhî Efendi rüyada hırka görmeyi, nebevi ahlaktan nasiplenmek olarak yorumlar.675
Tasavvufun ilk dönemlerinde tac ve hırka, dünya ve onun
ziynetlerinden uzak durmaya işaret ederken; zamanla bu kavram bir müridin ulaşmak için gayret sarf ettiği bir hedef hâline
gelmiştir.676 Kendisi melami meşreb olan Nasûhî Efendi hırka giymenin bir hedef hâline getirilmesine karşı çıkar; hırka
ve cübbe giyip vuslata ulaştım diyenleri eleştirir. O’na göre bu
yolda nice imtihanlar vardır. Tarikatta geçer akçe bu imtihanların neticesinde ulaşılabilecek sıddıkıyet ve tevhiddir. Dolayısıyla Nasûhî Efendi’nin Dîvânçe’sinin de ilk beyti olan şu dizeler sıdk ve tevhidin tasavvuf ve tarikat yolunun ana esası olduğunu ortaya koymak için kafidir kanaatindeyiz.
Hırka ile zerk ile vuslat bulunmaz bâ-safâ
Sıdk ile tevhîd ile olur tarîkat müctebâ.677
Yunus’un dizelerinde de benzer uyarı şöyle yapılmıştır:
“Dervişlik olaydı tac ile hırka
Biz de alır idik otuza kırka”
671
672
673
674
675
676
677
Süleyman Uludağ, “Hırka”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 373.
Sühreverdi, Avarıfü’l-maarif, Tasavvufun Esasları, s. 122.
7/A’râf, 26.
Karabâş-ı Velî, Mi’yâr, 116.
165
166
Netice itibariyle, tarikattan maksat, giyilen hırka, tac değildir. Asıl amaç, nefs mücahedesi ile mekârim-i ahlak’a ulaşmak, bu şekilde müşahede ehli olmaktır. Ancak sufiler bunun
yanında hırka giymeyi tasavvufta bir ritüel olarak, manevi terakkinin bir sembolü olarak da kullanmışlardır.
SONUÇ
17. yüzyılın ikinci yarısı ve 18. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış Osmanlı döneminin önemli mutasavvıflarından olan
Nasûhî Efendi, Üsküdar’da dünyaya gelmiş ve ömrünün çoğunu burada tasavvufî irşad vazifesiyle geçirmiş, Halvetîyye’nin
Cemaliyye kolunun Karabaşiyye ekolünün önemli bir ismidir. Osmanlı dönemi sufilerinin hemen hepsinde olduğu gibi Nasûhî Efendi de küçük yaşta medrese eğitimini tamamlamıştır. Daha sonra Hasan Ünsî ve Mustafa Kemâleddîn Bekrî
gibi dönemin en meşhur sufilerinden biri ve Şâbâniyye tarikatının ikinci piri, Karabâş-ı Velî’ye intisap etmiştir. On beş yaşında şeyhinin hizmetinde bulunan Nasûhî Efendi, sülûkunu
on iki yılda tamamlayarak yirmi yedi yaşında şeyhinden hilafet almıştır. Daha sonra şeyhinin emriyle Mudurnu’ya gitmiş ve burada on bir sene irşad görevinde bulunmuştur. Şeyhinin vefatından sonra kendi adına yapılan tekkede tarikat
faaliyetlerinde bulunan ve şeriata sıkı bağlılığı ile temayüz
eden Nasûhî Efendi zat postunu ve silsileyi devam ettirmiş
ve Nasûhîyye kolunu kurmuştur. Ancak pirdaşı Hasan Ünsî
Efendi yeni bir kol oluşturamamış, kısa sure sonra yolu kapanmıştır. Yine bu ekolün önemli isimlerinden biri olan Mus-
168
tafa Bekrî ise Halvetîyye tarikatının Arap dünyasında yayılmasına vesile olmuştur.
Cemal meşrep olması dolayısıyla, tarikat ehli, devlet adamı
ve halk kesiminden geniş muhibbanı olan Nasûhî Efendi, nafile ibadetler dâhil hiçbir sünneti terk etmemesi ve çok fazla halvete girmesiyle biliniyordu. Nasûhî Efendi, meşrebinin gereği
olarak halvet ve erbaine ciddi önem vermiştir.
Nasûhî Efendi, arka arkaya on erbain çıkarmıştır. Bunun
tamamı dört yüz gündür. Diğer zamanlarda ve mübarek gecelerde senede iki erbain ve bir itikâfla veya en az bir erbain ve bir itikâfla ömrünü geçirmiştir. Ramazan ayının son on
günündeki itikâflarının dışında yaptığı halvet ve erbainlerinde yirmi dört saatte bir yemek yemiştir. Kendisi riyazete fazla önem verdiği hâlde müridlerine fazla riyazeti tavsiye etmemiş, vücudun da insan üzerinde hakkı olduğunu belirterek itidali tavsiye etmiştir. Yağlı ve tuzlu yiyeceklerden perhiz eder, tuzsuz çorba ve tuzsuz poğaça yerdi. Yediklerinin tamamı otuz dirhemi (150 gr.) geçmezdi. Halvet ve erbainlerde
oruçlu olduğu gibi pazartesi ve perşembe günleri ve Arabi ayların 13, 14 ve 15. günlerinde daima oruç tutmuştur. Vefat ettiğinde dahi oruçlu olduğu belirtilmiştir. Nafile ibadetlere fazlaca önem vermiştir. Her gün, evvabin, tesbih, teheccüd, işrak
ve duha namazlarını sürekli kılmıştır.
Nasûhî Efendi hem âlim hem de fazilet ehli bir zattır. Zahir
ve bâtın ilimlerinde öne çıkan bir şahsiyettir. Keşif ve kerametleri çok olmasına rağmen o, bunların açıklanmasına karşı çıkmış ve istikametin önemi üzerinde durmuştur. Senâyî, Nasûhî
Efendi’nin vefatından sonra onun kişiliğini ortaya koymak
amacıyla olsa gerek bu kerametlerden birkaçını Menâkıbnâme
isimli eserinde zikretmiştir.
Nasûhî Efendi, eserlerini Arapça ve Türkçe yazmıştır. Halifesi Abdullâh Rüşdî’ye ithafen yazdığı Risale-i Rüşdiyye fî
Tarîkati’l-Muhammediyye ve halifesi Fahreddîn Efendi’ye ithafen yazdığı Risâle-i Rüşdiyye fî Tarîkati’l-Ahmediyye adlı eser-
SONUÇ
leri tasavvufî mânâda önemli bilgiler içeren, tarikat adabı ve
erkânıyla alakalı olarak yazılmış, salikin uyması gereken kuralların açıklandığı ve sülûkla ilgili pek çok bilgilerin yer aldığı, tarikat adab literatürüne katkı sağlayacak önemli iki eserdir. Yine müridlerinin mektupla sülûka dair sordukları sorulara mektupla verdiği cevapların toplandığı Mürâselât adlı eseri de tasavvuftaki mektubat geleneğine çok önemli katkı
sağlayacak bir eserdir.
İçinde kırk yedi âdet manzume ihtiva eden Divançe adlı eseri ise onun edebî yöndeki ustalığını ortaya koymaktadır. Divançe’deki şiir üslubu ve dili kullanımı bakımından her
ne kadar Yunus Emre’nin takipçilerinden biri olarak gürülse
de onun kadar başarılı değildir. O, şiirlerinde genellikle, gazel murabba, münâcât, naat ve koşma nazım şekillerini tercih
etmiştir. Divançe’de daha çok aruz vezni kullanmışsa da hece
vezniyle yazdığı şiirler de vardır. Pek çok şiirinin daha sonra
bestelenmiş olması onun şiirlerindeki edebî ustalığı ortaya koyar. Ayrıca şiirlerindeki muhteva derinliği de pek çok edebiyatçının dikkatini çekmiştir. Nasûhî Efendi şiirlerinde kadeh,
bağ, bahçe, mey, kaf dağı, kab-ı kavseyn, gül, ayna gibi pek
çok metaforik ifade kullanmış ve sembolik dildeki ustalığını
ortaya koymuştur.
Tasavvufu, mânâyı ketm, davayı terk, rububiyyet sırlarını
ifşa olarak tanımlayan Nasûhî Efendi, sufilerin pek çoğu gibi
sülûk mertebelerinin ilkini şeriat olarak görür. Mal, kadın, çocuk ve makamın şeriatın önünde önemli engeller olduğunu ifade eden Nasûhî Efendi, bunlara meyledenin dünyada kötü ahlakla ahirette de cehennemle cezalandırılacağını söyler. Bunun
yanında şeriatın en önemli iki prensibini Kur’an ve Sünnet olarak belirtir. Bu ikisine sarılanın kurtulacağını uzak duranın ise
dünyada ve ahirette sıkıntıya duçar olacağını ifade eder.
Sülûk mertebelerinin ikincisi tarikattır. Tarikatta en önemli tehlike ise nefistir. Kişinin ahireti, itaati, keşf ve kerametleri, nurları ve makamları, dereceleri, amelleri görmeyi sevme-
169
170
si tarikatın önündeki engellerdir. Nasûhî Efendi’ye göre kim
bunları sevmeye başlarsa kör olarak ölür ve kör olarak dirilir.
Nasûhî Efendi tarikata girebilmek için dört şart ortaya koymuştur. Bunlar tövbe, gusül, sadakat ve sebat, tecriddir. Tarikatın adap ve erkânı ise beştir. Bunlar zikir, halvet, sükût,
oruç ve uykuyu terktir. Vuslat yolunda seyr hâlinde olan salikin yapması gereken çok şey olmakla birlikte iki vazgeçilmezi
vardır. Bunlar; seherlerde uyanık olmak ve cömertliktir.
Zikir konusuna özel önem veren ve zikri tarikat erkânının
ilki olarak nitelendiren Nasûhî Efendi, zikri, mürid için farz-ı
ayn olarak telakki eder. Yine o, zikirden istifade etmek için zikir adabına uymak gerektiğini söylerken bu adabı da açık bir
şekilde eserlerinde zikretmiştir.
Tüm bunların neticesinde bir meyve vardır. O da marifettir. Marifetin meyveleri ise tecelli, fenâ, bekâ, yakîn, şükür,
cem ve fark’tır. Ancak en ileri makam ubudiyet makamıdır.
Bu ise şeriat ve ahkâmına sıkı sıkıya sarılmakla gerçekleşir.
Nasûhî Efendi, tevhidin beş aslı olduğunu ifade etmiş; bunları Allah’tan başkasına bir şey nispet etmemek, sadece onunla meşgul olmak, dostları terk, vatanı terk ve bildiklerini unutmak olarak sıralamıştır. Yine o tevhidi, tevhid-i ef’al, tevhid-i
sıfat ve tevhid-i zat olarak üç aşamada ele almıştır.
Nasûhî Efendi’ye göre şeyh, müridlerin hizmetinde olan,
onların kaba davranışlarına sabreden, onların kalplerini hoşnut eden, başkasına karşı kalbinde kırıklık duymayan, tembel, gafil ve unutkan olmayan, vaktinin eri, zulme hiçbir şekilde rıza göstermeyen, yaptığı hizmet için müridlerden herhangi maddi bir karşılık beklemeyen, şüpheli şeylerden uzak duran, geleni kapısından kovmayan, tüm işlerinde şeraite uyan,
gecesini değerlendiren, insanlara muhtaç olmayan, günahlardan sakınan, herkese eşit şekilde muamele eden, sır saklayan,
nefsin hastalıklarının tedavisini bilen kâmil bir zattır. Nasûhî
Efendi, müridin mürşidine tam bir teslimiyet içerisinde olması gerektiğini ifade etmiş, tarikata girdikten sonra müridin da-
SONUÇ
ha önceki sevgilerini terk etmesi gerektiğini söylemiştir. Ayrıca mürid, hasetten, vesveseden uzak olmalı, ihvan kardeşleriyle iyi geçinmelidir. Ahlakını güzelleştirmeli, sırlarını sadece
mürşidiyle paylaşmalı, mücahede ehli olmalı, muamelata yani
insani ilişkilere önem vermeli, mürşidine saygı duymalı, onun
sözlerine değer vermeli, onun sözünü anne babasının ve diğer insanların sözünden üstün görmelidir. Tevazu ehli olmalı,
dünya ehli ve zahir ulemasıyla ihtilattan uzak durmalıdır.
Zikir ehli olan ve zikrin adabına riayet eden mürid, tarikat
erkânının ilkini yerine getirmiş olur. Tarikat erkânının diğerleri halvet, sükût, oruç ve uykuyu azaltmaktır. Kendisi de bir
Halvetî olan Nasûhî Efendi’nin hayatında ve tasavvuf düşüncesinde Halvetîn önemli bir yeri vardır.
Nasûhî Efendi, mürşidinden ve o zamana kadar oluşan
tasavvufî birikimden azami derecede istifade etmiş bir şahsiyettir. Dolayısıyla onun fikirlerinde İbnü’l-Arabî’nin, Gazâlî’nin
ve büyük sufilerin izlerini görmek mümkündür.
Nasûhî Efendi, nefsin mertebeleri hususunda kendisinden
önceki sufilerin görüşlerini benimser ve Halvetîyye’de daha
da belirginleşen nefs ve makamları hususunda görüş serdeder. Buna göre nefs, sadr makamında ise emmaredir; kalp makamında ise levvamedir; ruh makamında ise mülhimedir; sır
makamında ise mutmainnedir. Nefs-i emarenin belirtileri, çok
yeme-içme, cinsel ilişki, uyku ve boş söz söyleme gibi hayvani sıfatlar; öfke, sövme, dövme ve zor kullanma gibi vahşi sıfatlar; kibir, ucup, haset ve kin gibi şeytani sıfatlardır. Nefs-i
levvame gaflet uykusundan uyandığı oranda kalbin nuruyla
aydınlanan nefistir. Bu makamda salikin göğsü ve kalbi hayvani sıfatların karanlıklarından ve şehevi isteklerinden kurtulur. Nefs-i mülhimenin seyri, seyr-i alallâh’tır. Nefs-i mutmainnenin makamı, mansurdur, ruhtur, kötü ahlaktan uzaklaşmış, ahlak-ı hamideye ulaşmıştır. Bu makamda gayr-ı iradi olarak cezbe olabilir. Nasûhî Efendi nefsin ilk dört mertebesini bu şekilde açıkladıktan sonra, diğer üç mertebeyle yani
171
172
Râziye Merziyye ve Kâmileyle alakalı birçok sırrın olduğunu
ifade ederek Efendimiz’in (sas.) “İnsanlara anlayacakları kadar konuşun.” hadisi dolayısıyla bu üç mertebeyle ilgili sırları
açıklamadığını ifade eder.
Sonuç olarak ifade etmek gerekirse Nasûhî Efendi, tasavvuf
tarihi içerisinde önemli bir yer tutan Halvetîyye’nin Şâbâniyye
kolunun 17-18. yüzyıllar arasındaki en önemli temsilcilerinden biridir. Daha sonra Şâbâniyye içerisinde Nasûhîyye kolunun oluşmasına etki eden Nasûhî Efendi, yaşadığı dönem
ve daha sonraki yüzyıllarda yetiştirdiği ve etkilediği şahsiyetler dikkate alınacak olursa özellikle Anadolu coğrafyasında yer edinmiş önemli bir şahsiyettir. Daha önceleri hayatı ve
eserleriyle alakalı pek çok çalışma yapılmış olmasına rağmen,
tasavvufî görüşleri üzerine spesifik bir çalışma yapılmamış
olması bizi bu tür bir çalışma yapmaya sevk etti. Elimizdeki
mevcut eserleri Nasûhî Efendi’nin tasavvufî görüşlerini ortaya koyma bakımından yeterlidir. Ancak kayıtlarda adları geçmesine rağmen nüshalarının nerede olduğu bilinmeyen, özellikle tefsiri ve diğer bazı eserleriyle de alakalı yapılacak akademik çalışmalar böylesine önemli bir şahsiyetin değişik ilahiyat
alanlarıyla ilgili görüşlerinin ortaya çıkarılmasına katkı sağlayacaktır kanaatindeyiz. Ancak elimizdeki bu çalışmanın mutasavvıfımızın tasavvufî görüşleriyle alakalı bir boşluğu dolduracağını düşünüyoruz.
BİBLİYOGRAFYA
Abdulbâkî, Muhammed Fuad, Mu’cemu’l-Mufehres li Elfâzi’lKur’an, Çağrı Yay., İstanbul 1990.
Abdü’l-Mün’im el-Hıfnî, Mevsûatü’s-Sûfiyye, Mektebetü
Medbûlî, 1. Baskı, Kahire 2003.
Abdülkadiroğlu, Abdulkerim, Halvetîlik’in Şa’bâniyye Kolu Şeyh
Şa’bân-ı Velî ve Külliyesi, Kastamonu Şeyh Şa’bân-ı Velî
Derneği Yay., Ankara 1991.
Ahmed Naim, İslâm Ahlâkının Esasları, sad. Ö. Rıza Doğrul, İstanbul 1945.
Ahmed Rif’at, Tasvîr-i Ahlâk (Ahlâk Sözlüğü), sad. Hüseyin Algül,
İstanbul trz.
Akseki, Ahmed Hamdi, Ahlâk İlmi ve İslâm Ahlâkı, sad. A. Arslan
Aydın, Ankara 1991.
Altıntaş, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, AÜİF Yayınları, Ankara 1986.
Ankaravî, Minhâcu’l-fukarâ, haz. Saadettin Ekici, İnsan Yay.,
İstanbul 1996.
Arberry, A. J. Tasavvuf, Müslüman Mistiklere Toplu Bakış, çev. İbrahim Kapaklıkaya, Gelenek Yay., İstanbul 2004.
Âsım Efendi, Terceme-i Kâmûs, İstanbul 1852.
174
Aşkar, Mustafa,”Son Dönem Tekke Mecmûalarından Yeşilzâde
Mehmed Sâlih Efendi’nin Rehber-i Tekayâ’sı”, Tasavvuf
İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl 2, sayı: 3, (NisanHaziran 2000).
____, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001.
____, Niyazi-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998.
Ateş, Süleyman, İslam Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neşriyat, Ankara 1992
Aydemir, Yaşar, “Salahî’nin Üsküdarlı Nasûhî Efendi’nin Bir
Gazelini Şerhi” Üsküdar Sempozyumu 1 Bildiriler, 2, İstanbul 2004.
Aydın, Mehmet, “İnsan-ı Kâmil”, DİA, İstanbul 2000.
Aynî, Mehmed Ali, Tasavvuf Tarihi, Kitabevi Yay., İstanbul 1992.
____, “Nefs Kelimesinin Mânâları”, Dâru’l-Fünûn İlâhiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1930, sayı 14.
Baha Tanman, “Nasûhî Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1995.
Bahri Güngördü, Nâyî Osman Dede’nin Mi’râciyyesinin Türk Musikisindeki Yeri, İTÜ. SBE., YLT., İstanbul 1993.
Balıkhâne Nâzırı Ali Rızâ Bey, Eski zamanlarda İstanbul Hayatı,
haz. Ali Şükrü Çoruk, İstanbul 2001.
Baz, İbrahim, Abdülehad Nurî-i Sivâsî, Hayatı, Eserleri, Görüşleri,
İnsan Yay., İstanbul 2007.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl, el-Câmîu’s-Sahîh, Beyrut trs
Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Tıpkı basım, (Haz.
Mustafa Tatcı-Cemal Kurnaz), Ankara 2000.
Cebecioğlu, Ethem, “Prof.Nicholson’ın Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tanımları”, AÜİFD, Ankara 1987.
____, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Anka Yay., İstanbul
2008.
Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, Dersaadet, İstanbul 1309.
Cürcânî, Alî b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf, Kitâbu’t-Ta’rîfât,
thk. Abdulmun’im Hafnî, Kahire trz.
BİBLİYOGRAFYA
Çaylıoğlu, Abdullah, Niyâzî-i Mısrî Şerhleri, İstanbul 1999.
Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye Yay., İstanbul 1972.
Demircioğlu, Ziya, Şeyh Şâban-ı Velî ve Postnişînleri, Kastamonu,
1997, s. 26-27.
Emiroğlu, İbrahim, Sûfî ve Dil, İstanbul 2002.
Enderûnî Şeyh İbrahim Ağa, Mürâselât, MÜ. Ktp. Tasnif dışı
yazma.
____, Mürâselât, Süleymaniye Ktp., Mihrişah, 269.
Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, MÜİF. Vakfı Yay.,Beşinci
Basım, İstanbul 1997.
Ergun, Sadettin Nüzhet, Türk Musıkisi Antolojisi, İstanbul 1942.
____, Türk Şâirleri, İstanbul 1936-1945.
Fındıklılı İsmet, Tekmiletü’ş-Şakâyık Fî-Hakk-ı Ehli’l-Hakâik, (Haz.
A. Özcan), İstanbul 1989.
Fîruzâbâdî, Muhammed b. Yakub, el-Kâmûsu’l-muhît, Beyrut
1991.
Gazâlî, Ebû Hâmid, İhyâ’u Ulûmi’d-Dîn, çev. Ahmet Serdaroğlu,
İstanbul 1975.
____, İhyâ’u Ulûmi’d-Dîn, Temel Neşriyat, İstanbul 1985.
____, Kimya-yı Saâdet, çev. Faruk Meyan, Bedir Yay., İstanbul
1979.
Gökyay, Orhan Şaik, “Rüyalar Üzerine”, II. Milletlerarası Türk
Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1982.
Gölpınarlı Abdülbâki, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılap ve Aka Yay., İstanbul 1977.
Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, Seha
Neşriyat, İstanbul 1989.
Gürer, Dilâver, Fusûsu’l-Hikem ve Mesnevî’de Peygamber Öyküleri,
İnsan Yay., İstanbul 2002.
Hânî, Muhammed b. Abdullah, el-Behçetü’s-Seniyye, Kâhire 1308.
Hans Joachım Kissling, “Şa’bân-ı Velî ve Şa’bânîlik”, (çev. M.
Seyhan Tayşi), Bülten, Ocak-Nisan 1995, s. 26-32;
175
176
Harîrîzâde Mehmed Kemâleddîn, Tibyânu Vesâili’l-Hakâik fî
Beyâni Selâsili’t-Terâik, Süleymaniye Ktp., İbrahim Efendi
Bl., nr. 430-432.
Haskan, Mehmet Nermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar I, İstanbul
2001.
Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, AÜİF Yay., Ankara 1991.
Herevî, Ebû İsmâîl Abdullah b. Muhammed Ensârî, Menâzilü’sSâirîn, Kâhire 1908
____, Mevsûatü’s-Sûfiyye, Mektebetü Medbûlî, Kahire 2003.
Hıfnî, Abdulmü’min, Mu‘cemu Mustalahâtı’s-Sûfiyye, Beyrut
1987.
Hocazâde Ahmed Hilmi, Ziyâret-i Evliyâ, Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul 1332.
Hucvirî, Alî b. Osman Cüllâbî, Keşfu’l-Mahcûb (Hakîkat Bilgisi),
çev. Süleyman Uludağ, Dergah Yay., İstanbul 1996.
Hüseyin Ayvansarayî, Vefeyât-ı Ayvansarayî, Süleymâniye Ktp.
Uşşâki Tekkesi Bölümü, yazma nu: 365, vr. 19a
İbn Arabî, el-Futuhâtu’l-Mekkiyye, thk. Osman Yahya, Kahire
1972.
____, Fusûsu’l-Hikem, thk. Ebu’l-Alâ Afîfî, Beyrut 1980.
____, Mu‘cemu Istılâhâti’s-Sûfiyye, Beyrut 1990.
İbn Kayyım, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebîbekr, Kitâbu’r-rûh,
thk. Muhammed Şerif Sukker, Beyrut 1991.
____, Medâricü’s-sâlikîn, Kâhire. trs.
İbn Manzûr, Lisânu’l Arab, haz. Yûsuf Hayyât-Nedim Mar’aşlı,
Beyrut 1970.
İbrahim Hakkı Konyalı, Üsküdar Tarihi I, İstanbul 1976.
İbrahim Hâs, Menâkıbnâme-i Hasan Ünsî, haz. Mustafa Tatcı,
Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.
____, Silsile-i Tarikat-i Halvetîyye-i Karabâş-ı Velî, Süleymaniye
Ktp. HM. Paşa Bölümü Yz. Nu: 2707.
İz, Mahir, Tasavvuf, Kitabevi Yay., İstanbul 1997.
Izutsu, Toshihiko, İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar Kavramlar,
çev. Ahmet Yüksel Özemre, İstanbul 1988.
BİBLİYOGRAFYA
J. Spencer Trimingham, The Sûfi Order in İslam, Oxsford University Pres, 1973.
Jung, Carl Gustav, İnsan Ruhuna Yöneliş, çev. Engin Büyükinal,
İstanbul 2001.
Kara, Mustafa, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler, Uludağ Yay., Bursa, 1993.
____, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, Dergah Yay.,
İstanbul 1990.
____, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., İstanbul 1990.
____, “Evrâd”, DİA, XI, İstanbul 1995.
Karabâş-ı Velî, Miyâr-ı Tarîkat, Tarîkat Âdabı, haz. Mustafa TatcıCemal Kurnaz), Alperen Yay., Ankara 2002.
Kâşânî, Abdürrezzak, Mu‘cemu Istılâhâti’s-Sûfiyye, Kahire 1992.
Kelâbazî, Ebû Bekr Muhammed, et-Ta’arruf, Dımaşk 1940.
____, Ta‘arruf (Doğuş Devrinde Tasavvuf), çev. Süleyman Uludağ,
Dergah Yay., İstanbul 1992.
Kerâmeddîn Efendi, Şeyh Muhammed Nasûhî-Şemsü’s-Sabûhî
fi-Menâkıb-ı Pîr Nasûhî, (Haz. Kemal Edip Kürkçüoğlu),
İstanbul 1996.
Kerim Kara, “Karabâş-ı Velî”, Osmanlılar Ansiklopedisi, II, İstanbul 1999, s. 7.
____, Karabâş-ı Velî, Hayatı, Fikirleri, Risâleleri, İnsan Yay., İstanbul
2003.
Kılıç M. Erol; Sûfî ve Şiir, (İnsan Yay.), İstanbul 2004.
Komisyon, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Çağ Yay.,
İstanbul 1993, 11, s. 520-521
Komisyon, Evliyalar Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Yay., İstanbul 1992.
Komisyon, Meydan Larousse, İstanbul 1992.
Komisyon, Osmanlı Ansiklopedisi, İz Yay. İstanbul 1996.
Komisyon, Osmanlı Devleti Tarihi, (Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul 1999.
Komisyon, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Devirler/İsimler/
Eserler/Terimler), Dergah Yay., İstanbul 1977.
177
178
Komisyon, Türkiye Tarihi 3 (Osmanlı Tarihi), Yayın Yönetmeni: Sina Akşin, Cem Yayınevi, İstanbul 1998.
Konur, Himmet, İbrâhîm Gülşenî (Hayatı, Eserleri, Görüşleri), İnsan
Yay., İstanbul 2000.
Köprülü, Fuad, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, TTK Basımevi., Ankara 1959.
____, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, DİB. Yay.,Yedici Baskı,
Ankara 1991.
Kösec Ahmed Efendi, Âdâbu’l-ubûdiyye fî süneni’l-muhammediyye,
Amasya Bâyezid, yazma nr. 1540/8.
Kufralı, Kasım, “Hırka”, İA, V, 449-450.
Kuşeyrî, Abdülkerîm, er-Risâletü’l-Kuşeyriyyetü, thk. Muhammed
Abdurrahman el-Maraşlı, Beyrut 1998.
____, er-Risâletü’l-Kuşeyriyyetü (Kuşeyri Risâlesi) haz. Süleyman
Uludağ, Ankara 1991.
Kübrâ, Necmüddîn, Tasavvufî Hayat, s. 52.
Levend, Âgah Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1984.
M. Baha Tanman, “Nasûhî Tekkesi”, DİA, VI, İstanbul 1994, s.
50.
M. Nazmi Özalp, Türk Mûsikîsi Tarihi, İstanbul 2000, I, 444.
M. Plessner, “Mürid” İA, VIII, 809.
Mahmûd Celâleddîn Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez Lemezât-ı Ulviyye, Millet Ktp., Ali Emirî Şer’iyye Bl., nu.;1100.
Mahmûd Celaleddîn Paşa, Mir’at-ı hakikat, haz. İsmet Miroğlu,
İstanbul 1983.
Mahmûd, Abdülhalim Muhâsibî, Hayatı, Eserleri ve Fikirleri, çev.
M. Beşir Eryarsoy, İnsan Yay., İstanbul 2005.
Mehmed Nazmî, Hediyyetü’l-İrfân, haz. Osman Türer, (Osmanlılarda Tasavvufî Hayat –Halvetîlik Örneği-), İnsan Yay.,
İstanbul 2005.
Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmâni (The Ottoman National Biography), I-IV, İstanbul 1308/1890-1315/1897.
BİBLİYOGRAFYA
____, Sicill-i Osmâni, haz. Nuri Akbayır, Kültür Bakanlığı ve Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Kalkınma Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 1996.
____, Sicill-i Osmânî, haz. O. Hülagu, M. Ekincikli, H. Savaş,
İstanbul 1998.
Mekkî, Ebû Tâlib, Kutu’l-kulûb (Kalblerin Azığı), çev. Muharrem
Tan, İstanbul 1999.
____, Kûtu’l-kulûb fî mu‘âmeleti’l-mahbûb, Mısır 1306.
Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, Fîh-i Mâ Fîh, çev. A. Avni Konuk,
Yay. Selçuk Eraydın, İstanbul 1994, s. 169.
Muhammed Nasûhî, Seyâhatnâme (Mecmûa İçinde) Millet Ktp.
Ali Emiri/Şer’iyye Bölümü Yz. Nu: 1104, vr. 27b-32b.
Muhammed Nûr, Mısrî Niyâzî Divânı Şerhi, İstanbul 1982, s. 166.
Muhâsibî, Ebu Abdullah el-Haris b. Esed, er-Ri’âye li hukûki’llâh,
thk. Abdulkâdir Ahmed Atâ, 4. Baskı, Lübnan trz.
____, er-Ri’âye, (Nefis Muhasebesinin Temelleri), çev. Filiz ŞahinHülya Küçük, İstanbul 1998.
Muslu, Ramazan, Mustafa Kemaleddîn Bekri ve Tasavvufî Görüşleri,
Erkam Yay., İstanbul 2005.
____, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl), İnsan Yayınları,
İstanbul 2003.
Müslim, Ebu’l-Hüseyn ibn el-Haccâc, Sahih-i Müslim, Çağrı Yay.,
İstanbul 1992.
Müstakimzâde Süleymân Sa’deddîn Efendi, Mecelletü’n-Nisâb,
Ankara 2000.
Nasûhî, Üsküdarlı Şeyh Muhammed, er-Risâletu’r-Rüşdiyye fî’tTarîkat-i Muhammediyye, Sadberg Hanım Müzesi Ktp. Yz.
Nu: 135.
____, Mürâselât, Süleymaniye Ktp. Mihrişah Sultan Bölümü nr:
269
____, Hz. Peygamber Yolunda Tasavvuf Eğitimi-er-Risaletü’rRüşdiyye fi’-t-tarîkati’l-Ahmediyye, haz. Mustafa Tatcı-Musa
Yıldız, Sahhaflar Kitap Sarayı, İstanbul 2005.
____,Dîvânçe, haz. Mustafa Tatçı, Kaknüs yay., İstanbul 2005.
179
180
Nasûhîoğlu, Rüknüddîn, Şeyh Muhammed Nasûhî Hayatı, Eserleri, Dîvânı, Mektupları, haz.: Kemal Edip Kürkçüoğlu, Âlem
Yay., İstanbul trs.
Oğuz, Muhammed İhsan, Hazret-i Şa’bân-ı Velî ve Mustafa Çerkeşî,
Oğuz yay., İstanbul 1993.
Okudan, Rifat, Hasan Ünsî ve Tasavvufî Görüşleri, Fakülte Kitabevi, Isparta 2007,
Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Boğaziçi
Öğke, Ahmet, Ahmed Şemseddîn-i Marmaravî (Hayatı, Eserleri, Görüşleri), İnsan Yay., İstanbul 2001.
____, Kur’an’da Nefs Kavramı, İnsan Yay., İstanbul 1997.
Öngören, Reşat, Osmanlılar’da Tasavvuf, Anadolu’da Sûfiler, Devlet
ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl), İz Yay., İstanbul 2003.
Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi,
Ankara 1995.
Pakalın, M.Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (
I-III), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993.
Rağıp el-Isfahânî, Müfredât, Kahraman Yay., İstanbul 1986.
Reşat Ekrem Koçu, “Ali Alâaddîn Efendi, Karabaş Velî”, İstanbul
Ansiklopedisi, İstanbul 1959, II, 624;
Sâdık Vicdânî, Tomar-ı Turuk-ı Aliyye, Tarikatler ve Silsileleri, haz.
İrfân Gündüz, İstanbul 1995, s. 215.
Safer Baba, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye- Tasavvuf Terimleri,
Heten Keten Yay., İstanbul 1998, s. 218.
Safî, Alî b. Hüseyin, Reşahât-ı Aynü’l-hayât, sad. Necip Fâzıl Kısakürek, İstanbul trs.
Sâlim, Tezkire-i Sâlim, İstanbul 1315.
Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü’l-fuâd fî’l-mebde-i ve’l-meâd, İstanbul 1288.
Schimmel, Annemarie, Ben Rüzgar Sen Ateş, çev. Senâil Özkan,
Ötüken Yay., İstanbul 1999.
____, Tasavvufun Boyutları, Adam Yay., İstanbul 1982, s. 188.
BİBLİYOGRAFYA
Senayizâde Hasan Efedni, Menâkıbnâme-i Hazret-i Şeyh Muhammed Nasûhî el-Halvetîyyü’l-Üsküdârî, müstensih: Seyyid
Mehmed Şükrü, İstinsah 1291, Ali Emirî Ktp. Şer’iyye
Bölümü Nu: 1104.
____, Silsilenâme-i Tarikat-i Aliye-i Halvetîyye, İstanbul Belediye
Ktp. OE. Yz. Nu: 857 5a-6b.
Serin, Rahmi, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, Petek
Serrâc, Ebû Nasr, el-Lüma‘, thk. Abdulhalim Mahmud-Taha Abdulbaki Sürûr, Mektebetü’s-sekâfetü’d-dîniyye, 2002.
Serrâc, Ebû Nasr, el-Lüma‘ (İslam Tasavvufu), haz. Hasan Kâmil
Yılmaz, İstanbul 1996.
Sırma, İhsan Süreyya, “Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Siyasetinde
Büyük Rol Oynayan Tarikatlara Dair Vesika”, İÜEF., Tarih
Dergisi, sayı: 31, İstanbul 1977, s. 183-185.
Sırrı Sava, “Yorumlanmış ve Kayda Geçirilmiş Rüyalar”, Sûfî
Psikolojisi, s. 197.
Suad el-Hakîm, Mu’cemu’s-Sûfi el-Hikme fî Hudûdi’l-Kelime, Beyrut 1981.
Sühreverdî, Avârifu’l-Meârif, haz: H.Kâmil Yılmaz-İrfan Gündüz,
İslam Dergisi Hediyesi, İstanbul 1990.
Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin, Tasavvufun
Ana İlkeleri Sülemî’nin Risâleleri, çev. Süleymen Ateş, Ankara 1981.
Süleyman Erguner, Kutb-ı Nâyî Osman Dede ve Rabt-ı Ta’bîrât-ı
Mûsikî, Marmara Üniversitesi, SBE., YLT., İstanbul 1988.
Süleyman Köstendili, Bahrü’l-Velâye, Berlin Devlet Ktp. Nu: 1683.
Şapolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Türkiye
Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyi’u’l-Fudalâ, II-III, haz. A. Özcan,
İstanbul 1989.
Tanman, M.Baha, “Halvetîlik”, DİA, III, 534.
____, “Karabaş Tekkesi”, DİA, IV, 440-441.
181
182
Tatcı, Mustafa, Üsküdarlı Muhammed Nasûhî ve Divanı, Kaknüs
____, Yunus Emre Divânı, Tenkitli Metin, Kültür Bakanlığı Yay.,
Ankara 1990, s. 384.
____, - Çeltik, Halil, Türk Edebiyatında Tasavvufî Rüyâ
Tâbirnâmeleri Akçağ Yay., Ankara 1995.
Tayşi, M. Seyhan, “Karabaş Ali Efendi”, Sahabeden Günümüze
Allah Dostları, İstanbul 1995, s. 269-270;
____, “Şeyh Ebu’l-A’lâ Muhammed Nasûhî el-Halvetî”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, İstanbul 1995, s. 291-295
Torun, Ali, Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvetnâmeler, Kültür
Bakanlığı Yay., Ankara 1998.
Tosun, Necdet, Bahâeddîn Nakşbend, İnsan Yay., İstanbul 2002.
____, İbn Arabî Öncesi Tasavvufta Halvet ve Uzlet, İstanbul 1995,
yayımlanmamış yüksek lisans tezi, s. 21.
Trimingham, J. Spencer, The Sufî Orders in İslam, Oxford 1973.
Türer, Osman, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Seha Neşriyat,
İstanbul 1995.
____, Osmanlılarda Tasavvufî Hayat –Halvetîlik Örneği-, İnsan Yay.,
İstanbul 2005.
____, Türk Mutasavvıf ve Şairi Muhammed Nazmî, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1988.
Uludağ, Süleyman, “Halvet”, DİA, XV, 386-387.
____, “Halvetîyye”, DİA, XV, 394.
____, Süleyman, “Hırka”, DİA, XVII, 373.
____, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yay., İstanbul 1991.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı,
Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1965, s. 236.
Vassâf, “Karabâş-ı Velî Hazretleri”, Cerîde-i Sûfiyye, III, sayı: 86,
s. 397.
____, Hüseyin “Hazret-i Nasûhî”, Cerîde-i Sûfiyye, III, sayı: 88, s.
416-417.
BİBLİYOGRAFYA
____, Hüseyin Sefîne-i Evliyâ, Süleymaniye Ktp. Yazma Bağışlar,
nu: 2308, IV, 31;
____, Hüseyin, “Karabâş-ı Velî Hazretleri”, Cerîde-i Sûfiyye, III,
sayı: 86, s. 397.
____, Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ, haz. Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş,
Kitabevi, İstanbul 2006.
Vicdânî, Sâdık, Tomar-ı Turûk-ı ‘Aliyye (Tarîkatlar ve Silsileleri),
haz: İrfan Gündüz, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995.
Yakıt, İsmail, Batı Düşüncesi ve Mevlânâ, İstanbul 1993.
Yetik, Erhan, İsmail Ankaravi Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri,
İşaret Yay., İstanbul 1992.
Yılmaz, Hasan Kâmil, “ Cem’”, DİA, VII, 278.
Yılmaz, Necdet Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Sûfiler Devlet ve
Ulema (XVII. yüzyıl), İstanbul 2001.
Yusuf Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 1996.
Yüksel, Hasan Avni, Türk-İslam Tasavvuf Geleneğinde Rüya, İstanbul 1996.
183

vahit gökta 2.indd

Transkript

Benzer belgeler

İSTANBUL `DA İNSAN TiPLERi*

Modern Şehrin Paşaları

Hazırlayan: Ahmet Bilal Yaprakdal

bir yönetim dersi - Taşpınar Muhasebe

ALLAH İSTEDİĞİNİ HİDAYETE ERİŞTİRİR

Kırmızı Fenerler

Sınır Tanımayan Aşk / Ela Surûr 1. Dolup taştı, eridi

ana babalar ne ister?