31.Kazı Sonuçları Toplantısı, 1 - Altıntepe Urartu Kalesi Kazısı

T.C.
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü
31.
KAZI SONUÇLARI
TOPLANTISI
2. CİLT
25-29 MAYIS 2009
DENİZLİ
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın No:3249-2
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No:141-2
YAYINA HAZIRLAYANLAR
Dr. Haydar DÖNMEZ
Candaş KESKİN
Kapak ve Uygulama
Necdet ÇELİKTAŞ
ISSN: 1017-7655
Kapak Fotoğrafı: Roland R.R. SMITH
“Sebasteion Anastylosisi - Aphrodisias, 2008”
Not :Kazı raporları, dil ve yazım açısından Klâsik Filolog Dr. Haydar Dönmez
tarafından denetlenmiştir. Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur.
İsmail Aygül Ofset Matbaacılık
San. Tic. Ltd. Şti.
ANKARA-2010
İÇİNDEKİLER
Numan TUNA, Nadire ATICI, İlham SAKARYA
Burgaz Kazıları 2008 Yılı Çalışmaları....................................................................1
Mehmet KARAOSMANOĞLU
Altıntepe Urartu Kalesi 2008 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları..............................17
Halil TEKİN
Hakemi Use (Diyarbakır) 2008 Yılı Kazıları.........................................................35
Nurettin KOÇHAN, Korkmaz MERAL
Kyzikos 2008.....................................................................................................51
Osman ERAVŞAR
2008 Alara Kazısı...............................................................................................63
Coşkun ÖZGÜNEL, Davut KAPLAN
2008 Gülpınar/Smintheion Kazı Çalışmaları (29.Yıl)...........................................75
Fede BERTI
2008: Works of the Italian Archaeological Expedition at Iasos............................91
Armağan ERKANAL, Nazlı ÇINARDALI KARAASLAN
Panaztepe 2008 Yılı Çalışmaları.......................................................................101
Sait BAŞARAN, F. Banu Uçar ÇAKAN, Gülder EMRE, Gülnur KURAP, Stefan KARWIESE
Ramazan YILMAZ
Enez (Ainos) 2008 Yılı Kazısı, Onarım-Koruma Çalışmaları...............................117
Andreas FURTWÄNGLER
Didyma 2008...................................................................................................145
Ernst PERNICKA, Rüstem ASLAN, Peter JABLONKA
2008 Yılı Troia Kazı Sonuçları..........................................................................165
Mevlüt ÜYÜMEZ, Özdemir KOÇAK, Ahmet İLASLI
Dede Mezarı Nekropolü Kazıları 2008 Yılı Çalışmaları......................................183
Serdar AYBEK, Ali Kazım ÖZ, Aygün EKİN MERİÇ
Metropolis 2008 Yılı Kazı Çalışmaları...............................................................195
Aliye ÖZTAN
Acemhöyük 2008 Yılı Kazıları...........................................................................235
Aliye ÖZTAN, Fazlı AÇIKGÖZ, Benjamin S. ARBUCKLE
2008 Yılı Köşk Höyük Kazıları..........................................................................251
Vedat İDİL, Musa KADIOĞLU, Martin BECKMANN, Canan ÖZBİL SERİN,
Rahşan TAMSÜ POLAT
2008 Yılı Nysa Kazı Ve Restorasyon Çalışmaları...............................................271
Ergün LAFLI, Eva CHRISTOF
Dreı Neu Entdeckte Phallossteıne Aus Der Chora Von Hadrianopolis.................297
K. Aslıhan YENER
Alalakh (Tell Atchana) Çalışmaları....................................................................315
Remzi YAĞCI, Fatih Hakan KAYA
Soli/Pompeiopolis 2008 Kazıları......................................................................333
Ersin DOĞER, Yusuf SEZGİN, Mehmet GÜRBÜZER
Aigai 2007-2008.............................................................................................343
Eylem ÖZDOĞAN, Heiner SCHWARZBERG, Mehmet ÖZDOĞAN
Kırklareli Höyüğü 2008 Yılı Çalışmaları............................................................357
Abdullah YAYLALI
2008 Yılı Tralleis Antik Kenti Kazı ve Restorasyon Çalışmaları..........................375
Elif Tül TULUNAY
“Nıf (Olympos) Dağı Araştırma ve Kazı Projesi:2008 Yılı Kazısı”........................387
Akın ERSOY
2008 Yılı Symyrna Antik Kenti Kazısı................................................................409
Yutaka MİYAKE
2008 Yılı Diyarbakır İli, Salat Camii Yanı Kazısı.................................................435
Ralf VON DEN HOFF
Aizanoi 2008...................................................................................................451
ALTINTEPE URARTU KALESİ
2008 YILI KAZI VE ONARIM ÇALIŞMALARI
www.altintepekazisi.com
Mehmet KARAOSMANOĞLU*
*
Erzincan İli, Üzümlü İlçesi sınırları içerisinde yer alan Altıntepe
Kalesi’ndeki
Kazı ve Onarım Çalışmaları DÖSİMM’den gelen ödeneğin
kısmen gönderilmesi nedeniyle
1 – 28 Temmuz 2008 tarihlerinde gerçekleştirilmiştir. Başkanlığımdaki
kazı ve onarım çalışmalarına Yrd. Doç.Dr. Birol Can, Arş.Gör. Halim Korucu,
Arş.Gör. Mehmet Ali Yılmaz, Restoratör Evren Çoğal ve 2008 yılı Ekip
Listesi’nde adları geçen Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji
Bölümü öğrencileri katılmışlardır. Desteklerinden Dolayı T.C. Kültür ve
Turizm Bakanlığı DÖSİMM’e, Erzincan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ile
Erzincan İl Özel İdaresi Müdürlüğü’ne katkılarından dolayı teşekkür ederim.
Bu yıl Bakanlık temsilcisi olarak kazımıza katılan Ahmet Çelik’e de teşekkür
ederim.
Altıntepe’deki kazı çalışmaları 2008 yılı programında belirtilen; Tapınak
ve Batı Odaları ile İç Kale Batı Sur dışı kanalizasyonda, Apadana’da, Kilise’de
ve Açık Hava Tapınağı’nda sürdürülmüştür (Çizim: 1).
1. KAZI EVİ / ATÖLYE ÇALIŞMALARI
Restoratörümüz daha önceki yıllarda tapınağın dört köşesinden elde
edilen bronz madalyonları temizlemiş ve Apadana’da ele geçirilen bronz
olarak ifade ettiğimiz kâsenin temizlendikten sonra tamamen gümüş olduğu
anlaşılmıştır Yine Apadana’dan küçük parçalar hâlinde elde edilen duvar
*
Prof. Dr. Mehmet Karaosmanoğlu, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 25240, Erzurum/TÜRKİYE. [email protected]; [email protected]
17
resimleri temizlenerek sağlamlaştırma çalışmaları yapılmıştır. Ayrıca kazı
sezonu içinde çıkan eserlerin çoğunu seramikler oluşturmaktadır. Sağlam
olarak ele geçirilmeyen bu parçaların kazı evinde, güvenli çalışma alanlarında
temizlenmesi, çizimi, birleşen parçaların yapıştırılması, fotoğraflanması
ve envanterleme çalışmaları yapılmıştır. Depo odasında çalışmalarımızı
daha rahat yürütebilmek için kazıdan çıkan etütlük eserler plâstik kasalara
konularak yeni kurduğumuz çelik raflara yerleştirilmiştir.
2) TAPINAK BATI ODALARI VE İÇKALE BATI SUR DIŞINDAKİ
ÇALIŞMALAR
Mehmet KARAOSMANOĞLU
Mehmet Ali YILMAZ*
Önceki yıllarda tapınak ve batı bitişiğindeki mekânlarda yapılan
çalışmalarımız bu yıl da sürdürülmüştür1. 2007 sezonunda yarım kalan2 batı
odaları duvarlarını belirleme çalışmalarımız 6, 7 ve 8 No.lu odalarda devam
etmiştir. 6 No.lu odanın doğu duvarının ilk evre Apadana kuzeyindeki Mutfak
yapısına doğru uzandığı anlaşılmıştır. Genişletilmiş Apadana döneminde
mutfak yıkıldığı için bu duvarın da kısmen tahrip edildiği görülmüştür.
Apadana’nın genişletildiği dönemde 6 No.lu odanın doğu duvarının
uzantısına 7 ve 8 No.lu odalar eklenmiştir. 6 No.lu odanın batı kesimi de
temizlenmiş ve bu kesimde ilk dönem kazılara ait planlarında izlenen bazı
hatalar düzeltilerek yeni çizilen plana aktarılmıştır (Çizim: 1).
* Arş. Gör. Mehmet Ali Yılmaz, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü,
25240, Erzurum/TÜRKİYE. [email protected]
1 M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, “Altıntepe Urartu Kalesi 2004 Yılı Kazı ve Onarım
Çalışmaları”, KST 27/1, 2005, 183-190; M.Karaosmonoğlu, “Yeni Bulgular Işığında Altıntepe
Tapınağı” XV. Türk Tarih Kongresi 11-15 Eylül 2006, Ankara (Baskıda); M.Karaosmanoğlu,
B.Can, H.Korucu, “Altıntepe Urartu Kalesi 2005 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, KST
28/1, 2006, 259-270; M.Karaosmonoğlu, “Altıntepe Kalesi İkinci Dönem Kazıları”, Doğudan
Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları. Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü
Armağanı, Ed. B.Can-M.Işıklı (2007), 69-83; M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, “Altıntepe
Urartu Kalesi 2006 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, KST 29/1, 2007,497-514.
2 M.Karaosmanoğlu vd., “Altıntepe Urartu Kalesi 2007 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları” KST
30/1, 2008, 119-138.
18
Çalışmalarımız ilk dönemde kazılmayan 7 ve 8 No.lu mekânların
güneybatısındaki boş alanda sürdürülmüştür. 8 No.lu odanın batı duvarının
bitişiğinde dışa çıkıntı yapan iki sıralı taş duvarın temizliği sırasında
ahşap bir kapı eşiğine ait oldukça tahribata uğramış kalıntılar ortaya
çıkarılmıştır (Resim: 1). Kazılarımız ilerledikçe burada geç döneme ait bir
yapılaşmanın olduğu izlenmiştir. Ahşap eşikli kapının ardındaki alanda
sürdürülen kazı çalışmalarımızda geçen yıl ortaya çıkardığımız mutfaktan
gelen kanalizasyonun 8 No.lu odanın yapımı sırasında güney köşesinde
tahrip edildiği görülmüştü ve devamının nasıl olduğunu saptayamamıştık,
kanalizasyonun devamı ön kısmı tahrip edilmiş olarak bu alanda ortaya
çıkarılmıştır. Öncekilerde olduğu gibi, zemin altına taş örgü sistemiyle inşa
edilen kanalizasyon izlendiğinde hemen üst kısmında ilk evreye ait tek sıra
yassı taş döşemesi çıkmıştır. Bunun benzeri 2007 sezonunda mutfağın batı
kısmında ortaya çıkarılmıştı. Amacının ne olduğu henüz saptanamamıştır. Bu
taş döşemenin üst kısmında da geç döneme ait olduğunu düşündüğümüz bir
duvar kalıntısı 6 ve 7 No.lu mekânların güney batısında ortaya çıkarılmıştır.
Bu alanın güney bitişiğinde Urartu dönemi 5 ve 6 No.lu odalarla aynı seviyede
kalın duvarlı, büyük bir oda (yaklaşık, 5.40 m. x 4.10 m) ortaya çıkarılmıştır.
Kısmen devşirme, küçük ve büyük taşlardan yapılan yapının içinde ele
geçirilen kiremit parçaları Bizans Dönemi yerleşmesine işaret etmektedir
(Resim: 2). Bu yılki çalışmalara göre erken dönem yapılarından 5, 6, 7 ve 8
No.lu odaların bazı küçük değişikliklerle Bizans Döneminde de kullanıldığı
anlaşılmaktadır.
2 a) İç Kale Batı Sur Dışı Kanalizasyon Çalışmaları
Geçen yıl yaptığımız çalışmalarda tapınak yapısının güneybatı köşesinin
yaklaşık 1.5 m. uzağından başlayan ve batıya doğru gittikçe genişleyerek
devam eden kanal 4 No.lu Oda’nın arka duvarındaki lavabonun döküldüğü
kanal ileri birleşerek tuvâlet kanalına bağlanmış ve 5 No.lu oda ile iri çakıl taşı
döşeli alanın altından geçerek içkale batı suru dışına çıkmıştı. Ana kanalın sur
dışında güneyden gelen tali bir kanalla birleştiği görülmüştü. Burada 2008
19
çalışmalarımızdaki amacımız kanalın nerede ve nasıl sonuçlanacağını ortaya
çıkarmaktı. Ancak ödenek yetersizliği nedeniyle ana kanalın sonuna ulaşma
gerçekleşememiştir. İlk etapta, ana kanalla birleşen, tali kanalın mutfaktan
geldiği anlaşılmıştır. Sur dışında daha derinden kuzeye doğru surun
yakınından ilerleyen kanalın yaklaşık 20 m.lik kısmı açılmıştır. Son açmada
surun kerpiç bedeninin olasılıkla bir depremle yıkıldığına işaret eden kerpiç
yıkıntıları ortaya çıkarılmıştır.
2 b) Tapınak Kuzey Avlu Duvarı Önü
Ekibimizin bir kısmı da geçen yıl başladığımız tapınak avlusunun kuzey
duvarı dış yüzü önündeki daha erken bir döneme ait olduğunu düşündüğümüz
duvarın devamını açma çalışmalarını sürdürmüştür. 4 No.lu Oda’nın kuzey
duvarı dışında başlayan daha basit işli taş temelin kuzeydoğuya doğru tek
duvar olarak devam ettiği görülmüştür.
3) APADANA/KABUL SALONU ÇALIŞMALARI
Mehmet KARAOSMANOĞLU
Halim KORUCU*
2004 yılı kazı sezonunda başlanan “Apadana” kazı çalışmaları3 bu yıl da
devam etmiştir. Çalışmalar, 2007 kazı sezonunda4 ortaya çıkan “Apadana”nın
güney cephesinde yoğunlaştırılmış, “Apadana”nın iç kısmında 2 adet (21 ve
22 No.lu açmalar) ile önceki yıllarda çalışılan 5, 6, 9, 11, 17, 19 ve 20 No.lu
açmalarda sürdürülmüştür.
Bu yıl da genişletilmiş Apadana içinde, erken dönem yapılarını ortaya
çıkarmak için, çalışmalara devam edilmiştir. Önceki yıllarda yaptığımız
Arş. Gör. Halim KORUCU, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü,
25240, Erzurum/TÜRKİYE. [email protected]; [email protected]
3 M.Karaosmanoğlu-B.Can-H.Korucu, “Altıntepe Urartu Kalesi 2004 Yılı Kazı ve Onarım
Çalışmaları”, KST 27/1, 2005, 183-190.
4 M.Karaosmanoğlu vd., “Altıntepe Urartu Kalesi 2007 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları” KST
30/1, 2008, 119-138.
20
çalışmalarda5 ilk dönem yapısının kuzeyinde iki oda saptanmıştı. Doğudaki
küçük odanın işlevini tespit edememiştik. Batıdaki büyük uzun odanın
içindeki buluntulardan dolayı mutfak olduğunu söylemiştik. Mutfaktaki
açma duvarlarını kaldırdığımızda mekânın doğu köşesinde duvara bitişik,
daha önceden yan yana sıralanmış üç adet pithos olarak belirttiğimiz
döşemlerin iki adet olduğunu gördük (Resim: 3). Bunlardan büyük olan
(içten çapı 100 cm.) zeminin üzerine yapılmış, iç kısmı tandır yapımı gibi, killi
toprağın sıvandıktan sonra pişirilmesiyle kalınca bir çeper oluşturulduğunu
gördük. İşlevi konusunda henüz bir çözüm getiremedik, değişik bir tandır
veya fırın olabilir. İç çapı 90 cm. olan ikincisi döşem zeminin altına yapılmış
ve içinde kül yığını bulunan bir tandırdır (Resim: 4). Bu alanın batısındaki
2005 yılı çalışmalarında ortaya çıkardığımız ocakta yaptığımız temizlik
sonucu, U biçimli olan ve önünde de ateşin etrafa saçılmaması için üst kısmı
kırılmış bir küpün dip kısmının yerleştirildiği küllük ortaya çıkarılmıştır.
(Resim: 5). Mutfaktaki iki açmanın duvarları kaldırıldığında her şeyin daha
açık izlendiği ortaya çıkmış ve yapının içinde iki tandır, bir ocak dört pithos ile
batı kesiminde daha önceki yıllarda ortaya çıkan ancak işlevini bilemediğimiz
kerpiç toprağı zemine gömülü yaklaşık 15 cm. çapında aralarında 2.40 m.
mesafede ve buradaki yangında tamamen yanmış ahşap iki direk çukuru
tespit edilmiştir. İnce direkler doğrudan toprak zemine yaklaşık 10-15 cm.
gömülmüş ve altlarına kaide konmamıştır. Bu nedenle çatıyı taşıma gibi
işlevlerinin olmadığı anlaşılmaktadır (Çizim: 2).
İlk evre yapılarını tespit çalışmalarımız bu yıl güney tarafta sürdürülmüştür.
Geçen yıl 19 No.lu açmada 1.35m. derinlikte sertleştirilmiş toprak zemin ve 79
cm. çapında in situ bir sütun kaidesi ele geçirilmiştir. Bu açmanın doğusunda
20 No.lu açma kazılmaya başlanmış ve duvar olabilecek taş sırası ortaya
çıkarılmıştı. 2008 yılındaki çalışmalarımıza buradan başladık (Resim: 6).
Genişletilmiş Apadana’nın yapımı sırasında ilk evre yapısının kuzeybatı ve
5
M. Karaosmanoğlu, “İkinci Dönem Kazılar Işığında Altıntepe Apadanası”, Altan
Çilingiroğlu’na Armağan, Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat (Ed. H.
Sağlamtimur, E. Abay, Z. Derin, A.Ü. Erdem, A. Batmaz, F. Dedeoğlu, M. Erdalkıran, M.B.
Baştürk, E. Konakçı) 2009, 353-360.
21
güney taraflarında genişletme yapılmıştı. Bu kısım yaklaşık 2 m. kadar toprak
ve taşlarla doldurulmuştu. Dolgu toprak alınırken içerisinde üzeri hiyeroglif
yazıtlı (Resim: 7) ve kabartma olarak yapılmış hilâl motifli Urartu Dönemi
kırmızı pithos parçaları ile üzerine kazınarak çizilmiş bir hayvan resimli seramik
parçası bulunmuştur. Açmaları genişlettiğimizde 1.35 m. derindeki sütun
kaidesinin doğusunda geçen yıl kısmen açılan duvarı tamamen ortaya çıkardık.
Bu duvarın güneye doğru devam ettiği izlenmiştir. In situ sütun kaidesinin
doğusundaki duvarın 5.50 m. ilerledikten sonra batıya doğru bir köşe yaptığı
gözlenmiştir. Buradan 2.20 m. ilerleyen ve 2.60 m. kalınlığındaki duvarın, geç
dönem kulesinin altına doğru uzandığı için, tam uzunluğu tespit edilememiştir
(Resim: 8). Güneye doğru 4.50 m. ilerleyen bu duvarın güney köşesi de
ortaya çıkarılmıştır. Köşeden bir duvar doğuya doğru ilk yapının güneydeki
uzun duvarı oluştururken, batıya doğru da yaklaşık 2.40 m. genişliğindeki
duvar daha önce anlattığımız 2.20 m.lik duvarla paralel gitmektedir (Resim:
9). Yapı tekniği olarak ilk evre mimarîsine işaret etmektedir. İlk evre yapısını
tespit etmek için Apadana’daki kazı çalışmalarımızın büyük bir bölümü
tamamlanmıştır. İlk evre Apadanası’nın etrafındaki yapıların nasıl olduğu
aşağı yukarı ortaya çıkmıştır. Yapının kuzeyinde 6 x 5 m. boyutlarında bir oda,
bunun batı bitişiğinde uzun bir mutfak, batıda rampalı bir yolla ulaşılan büyük
bir mekân ve bunun hemen güneyinde de ikinci bir mekân yer almaktaydı (?).
4) AÇIK HAVA TAPINIM ALANI ÇALIŞMALARI
Birol CAN*
Altıntepe’nin güneydoğu yamaçlarında ve ova seviyesinden yaklaşık 40
m. yükseklikte uzun bir teras üzerinde Urartu oda mezarları ve açık hava
tapınım alanı bulunmaktadır. Açık hava tapınım alanı, uzun mezar terasının
kuzeydoğu ucunda, 1 No.lu mezara bitişik durumdadır. Tahsin Özgüç dönemi
kazı raporlarından6, bu kısmın 7.75 x 11.70 m. ölçülerinde ve 1.5 m. taş örgü
*
6
22
Yrd. Doç. Dr. Birol Can, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 25240,
Erzurum/TÜRKİYE [email protected]
T. Özgüç, Altıntepe II. Mezarlar, Depo Binası ve Fildişi Eserler (1969), 28-33.
üzerinde yükselen kerpiç duvarlarla çevrili olduğu anlaşılmaktadır. Aynı
zamanda yukarıdan gelecek akıntıya set duvarı işlevi de gören kuzeybatı
duvarının 1 m. önünde, her biri 1.00 x 0.70 m. ölçülerinde, yan yana dört
adet ince işlenmiş taş kaide bulunmaktadır. Her kaidenin ortasındaki 20 cm.
derinliğinde dikdörtgen yuvalar, üzerlerindeki stellerin zıvanaları içindir. Üst
kısımları oval ve kaidelerde olduğu gibi iyi işçilik gösteren stellerin her biri 2.30
m. yüksekliktedir. Stellerin önünde 50 cm. çapında bir sunak bulunmaktadır.
Kazısı 1959’da yapılan, ölü kültüyle ilgili 4 stelli bu açık hava tapınım
alanı, hem kaçak kazıların hem de yukarıdan gelen akıntının neden olduğu
tahribat neticesinde, tıpkı mezar odaları gibi tekrar yıkılmış, kaideler ve steller
kırılmış, toprak altına gömülmüştür. Bu kalıntıların tekrar açığa çıkarılarak
bir araya getirilmesi amacıyla 2007 sezonunda başlatılan çalışmalara7 bu yıl
kalındığı yerden devam edilmiştir. Çalışmalarımızın ilk günlerinde açık hava
tapınağına ait kalan tüm bloklar açığa çıkarılabilmiştir (Resim: 10). Maalesef,
ele geçirilen parçalar, orijinalde olması gereken eserlerin (4 adet stel, 4 adet
stel kaidesi, bir adet sunak) yarısı bile değildir. Geri kalan parçaların aradan
geçen zaman içerisinde olasılıkla çevre halkı tarafından kullanılmak üzere
taşınmış olabileceğini düşünüyoruz. Bu stellerden birine ait bir parça, tepeye
çıkan araç yolunun sonunda, kazı çadırının yanında bulunarak asıl yerine
taşınmıştır.
Açık hava tapınağının yerlerinden dağıtılan mevcut parçaları, ilk dönem
kazı yayınlarında yer alan anlatım ve görsellerin de yardımıyla olması gereken
yerlere taşınmıştır. Böylece, 2 stel (1 ve 4 No.lu steller) ve bunlara ait iki kaide
büyük ölçüde tamamlanmıştır. Söz konusu bloklar yan yana yatırılmış, tepede
gerekli güvenlik önlemi henüz alınamadığı ve yeterli ekipman sağlanamadığı
için anastylosis çalışmaları önümüzdeki sezonlara bırakılmıştır.
Eski yayınlarda yer alan planlarda, stellerin kuzeybatısında, olasılıkla
tepeden gelecek toprak akıntısına karşı set oluşturmak için düzensiz
molozlarla örülen bir duvar ve bunun tam ortasında niş benzeri bir girintinin
7
M.Karaosmanoğlu vd., “Altıntepe Urartu Kalesi 2007 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları” KST
30/1, 2008, 119-138.
23
olduğu belirtilmiştir. Ancak, yaptığımız çalışmalarda, stel kaidelerinden daha
yüksek bir kotta bulunan ve çok az bir kısmı korunabilmiş olan bu duvarda
herhangi bir niş girintisi tespit edilememiştir. Söz konusu gözlem, yapının
yeni planına da aktarılmıştır.
Açık hava tapınım alanının güneybatı sınırını oluşturulan yaklaşık 1 m.
kalınlığındaki duvar, aynı zamanda 1 No.lu mezarın kuzeydoğu sınırını
oluşturmaktadır. Ancak açık hava tapınım alanının kuzeydoğusunda, mekânı
sınırlayan herhangi bir duvara rastlanmamıştır. Bu amaçla, kazı çalışmaları
da bu yönde sürdürülmüştür.
Açık hava tapınım alanının kuzeydoğusunda, daha yüksek bir kotta başka
bir zeminle karşılaşılmıştır (Resim: 11). Çok kalın olmayan ve sıkıştırılmış
kerpiçten oluşan zemin, bugünkü yürüme tabanından yaklaşık 200 cm.
altta tespit edilmiştir. Doğal kayanın düzleştirilmesiyle oluşturulan alanda,
zeminde olduğu gibi ana kayanın yüzeyi de sıkıştırılmış kerpiç harcıyla
sıvanmıştır. Ne açık hava tapınım alanıyla ne de diğer yönlerde herhangi bir
yapıyı işaret edecek bir duvar kalıntısı ya da taşıyıcı izine rastlanmadığı için
bu kısım şimdilik bir “mekân” değil, “alan” olarak tanımlanmıştır.
Alanın kerpiç zemininde yer yer yoğunlaşan yanık izlerine rastlanmıştır.
Aynı zamanda, zemin üzerinde yanmış ve kırılarak dağılmış seramik
parçaları da yoğun olarak ele geçirilmiştir. Bu yılki kazı çalışmalarında söz
konusu kerpiç zeminli alanın sınırları belirlenebilmiş değildir. Önümüzdeki
kazı sezonlarında bu amaçla kazı çalışmaları sürdürülecektir. Dolayısıyla,
şimdilik alanın işlevi hakkında bir fikir öne sürmek mümkün değildir. İlk
izlenim, buranın açık hava tapınağı ve mezarlara yakınlığı da göz önünde
bulundurularak, bir kremasyon alanı olabileceği yönündedir.
Sıkıştırılmış kerpiç toprağı sıvalı alanı zamanla örtmüş olan yaklaşık 200
cm.lik dolgu içinde de önemli bulgulara rastlanmıştır. Bugünkü yürüme
tabanının yaklaşık 140 cm. derinliğe kadar olan en üst katman içinde, tepenin
daha üst yamaçlarından dökülmüş olan parçalara rastlanmıştır. Bunlar
arasında, yaklaşık -50 kotta ele geçirilen bir bronz bilezik, yine yaklaşık aynı
derinliklerde ele geçirilen kırık yuvarlak bir taş kap ve çok sayıda seramik
24
parçası sayılabilir. Bu dolguyla sıkıştırılmış kerpiç zemin arasındaki dolguda,
çok sayıda yanık seramik ve ahşap parçaları, küçük obsidyen yongaları ele
geçirilmiştir.
5) KİLİSE KAZI VE ONARIM ÇALIŞMALARI
Birol CAN
Altıntepe’nin doğu yamacındaki doğal teras üzerinde, doğu-batı
doğrultusunda uzanan mozaikli kilisenin kazıları 2003 ve 2004 dönemlerinde
büyük ölçüde tamamlanmıştı8. Koruma projesi hazırlanan yapının 2005
döneminde, apsis mozaiği, duvar freskleri, mozaikli bir duvar bloğu ve
sütun tamburunun onarımı gerçekleştirilmiş, aynı zamanda koruma yapısı
projesinin ilk aşamasında 2 x 5 metal ayak üzerine oturan çift eğimli çatı inşa
edilmişti9. Duvar, kapı, havalandırma, aydınlatma ve yürüyüş platformunu
kapsayan projenin ikinci aşaması için ölçüm ve çizimler tamamlanarak
ilgili kuruluşlarla gerekli görüşme ve yazışmalar yapılmıştır. Zemin
mozaiklerinin restorasyonu, söz konusu projenin tamamlanmasından sonra
gerçekleştirilebilecektir.
2007 sezonunda mozaiğin zarar görüp görmediğinin tespit edilmesi
amacıyla üzerindeki jeo-tekstil kaldırılmış, gerekli görülen yerlerde, özellikle
tahribat görmüş kenar kısımlarında daha fazla dökülmesini önlemek
amacıyla geçici koruma ve sağlamlaştırma çalışmaları yapılmıştı10. Ancak,
tepede herhangi bir koruma ve güvenlik önlemi olmadığı için jeo-tekstilin
yer yer kaldırıldığı ve mozaiğin kısmen tahrip edildiği gözlenmiştir. Bu
yıl gerçekleştirilen kilise kazı ve onarım çalışmaları iki başlık altında
M.Karaosmanoğlu, H.Özkan, N.Öztürk, B.Can, H.Korucu, “Altıntepe Kazısı 2003”, KST
26/1, 2004, 127-138; M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, “Altıntepe Urartu Kalesi 2004 Yılı
Kazı ve Onarım Çalışmaları”, KST 27/1, 2005, 183-190.
9 M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, “Altıntepe Urartu Kalesi 2005 Yılı Kazı ve Onarım
Çalışmaları”, KST 28/1, 2006, 259-270; M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, “Altıntepe
Urartu Kalesi 2006 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, KST 29/1, 2007,497-514.
10 M.Karaosmanoğlu vd., “Altıntepe Urartu Kalesi 2007 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları” KST
30/1, 2008, 119-138.
8
25
değerlendirilebilir: Kilise duvarlarını sağlamlaştırma çalışmaları ve apsis
platformunun mimarî evrelerinin tespiti.
Kilise duvarları günümüze çok fazla sağlam olarak gelebilmiş değildir.
En sağlam korunan batı duvarında yükseklik yer yer yaklaşık 2 m.ye kadar
ulaşır. Ancak, zamanla orijinal harç bağlayıcılığını yitirmekte, duvar blokları
yerlerinden oynamaktadır. Bu amaçla, bu yılki kilise çalışmalarının ilk etabını
korunan duvarların sağlamlaştırılması oluşturmuştur. Ayrıca, koruma yapısı
tamamlandıktan sonra bu sağlamlaştırmanın daha zor olacağı bilindiğinden,
bu çalışmalara öncelik verilmiştir. Orijinal harca yakın nitelikte oluşturulan
restorasyon harcı, restoratör, duvar ustası, işçi ve öğrencilerden oluşan bir
ekiple uygulanmıştır (Resim: 12). Güney duvarın ortalarından başlanan
sağlamlaştırma çalışmaları, daha sonra nisbeten sağlam olan batı duvarında
sürdürülmüştür. Ardından kuzey duvar tamamlanmış, doğu duvarın iç
kısmındaki apsis platformunun yarısı tamamlanmıştır.
Bu sağlamlaştırma çalışmalarında, önce duvar üzerinde biriken toprak
dolgu süpürülerek orijinal harç ve blokların ortaya çıkması sağlanmıştır.
Ardından
harcın
hassaslaşmış
ve
dökülmek
üzere
olan
kısımları
güçlendirilmiştir. Orijinal harca sağlam olan yerlerde dokunulmamış, aynen
korunması ve görünmesi sağlanmıştır. Bu çalışmalar esnasında, kuzey duvar
örgüsü içinde, daha önce kilisenin diğer kısımlarında da görülen türde geç
dönem gömülerine rastlanmıştır. Bunlardan biri kilisenin girişi olarak tahmin
edilen kısımdaki bir yetişkin mezarı iken, diğeri aynı duvarın biraz daha
doğusunda ve bir çocuğa aittir.
Kilise çalışmalarındaki diğer etabı apsis kazıları oluşturmuştur. Zemin
mozaiklerinde yaklaşık 65 cm. yüksekte yer alan apsis mozaikleri, dairesel bir
bezeme gösterir. Buna dayanarak, apsisin mimarî formunun da dairesel olduğu
anlaşılmaktadır. Ancak, söz konusu platformun altında, zemin seviyesinde
nasıl bir forma sahip olduğunun anlaşılabilmesi için, bu kısımda sondaj
çalışması yapılmıştır. Bu sondaj çalışmasında gözlemlenen temel taşlarının
dizilişinden, apsisin ilk inşasında yarım daire olarak tasarlandığı anlaşılmıştır
(Resim: 13). Apsis platformu toprak dolguyla yükseltilmiş ve yarım dairesel
26
mozaikle kaplanmıştır. Bu toprak platform dolgusu içinde zemin mozaiklerine
ait parçalara rastlanmıştır. Anlaşılan, duvar mozaiklerinin ardından zemin
mozaikleri döşenmiş, son olarak apsis mozaiği oluşturulmuştur.
Kilise çalışmaları süresince, mozaiklerin 2007 onarımlarından sonra
tekrar tahribata uğramış kısımlarında geçici onarımlar yapılmıştır. Ayrıca,
kilisenin duvar harçlarından, bloklar üzerindeki sıva akıntılarından, mozaik
harçlarından (hem nucleus hem de rudustan), tesseralardan analiz için
örnekler alınmıştır. Kilise güney duvarının dışında 2005 yılında tespit edilen
taş örgülü mezardan ve geç döneme ait mezarlardan analiz ve yaş tayini için
kemik örnekleri alınmıştır. Son olarak, metrekareye düşen tessera sayısını
hesaplamak amacıyla sayım yapılmış, aynı zamanda apsis mozaiği asetat
üzerine çizilmiştir.
27
Çizim 1: Altıntepe çalışma topografik planı
Çizim 2: Mutfak yeniden kurma denemesi
28
Resim 1: Tapınağın batısındaki geç dönem mekânları- ahşap kapı eşiği
Resim 2: Tapınağın batısındaki geç dönem mekânları
29
Resim 3: Mutfak
Resim 4: Mutfaktaki tandırlar
30
Resim 5: Mutfaktaki tandır, ocak ve pithos kalıntıları
Resim 6: I. Evre Apadana güneybatısındaki in situ sütun kaidesi ve duvarlar
31
Resim 7: Hiyeroglif yazıtlı seramik parçası
Resim 9: I. Evre Apadana güney köşesi
32
Resim 8: I. Evre Apadana batı-güney
bölümü
Resim 10: Açık hava tapınım alanı
Resim 11: Açık hava tapınım alanının kuzeydoğusundaki zemin
33
Resim 12: Altıntepe kilise, duvar derz çalışmaları
Resim 13: Altıntepe kilise, apsis platformu çalışmaları
34