A. Alper AKÇAM Yeni Hayat`ta Yeni Bir Hayat!...* Orhan Pamuk

A. Alper AKÇAM
Yeni Hayat’ta Yeni Bir Hayat!...*
Orhan Pamuk romanlarının yazılış süreci içinde Kara Kitap’tan sonra gelen Yeni Hayat da,
Kara Kitap’a benzer bir çoğul biçemle kurulmuştur. Metinler parodisi, metinlere ve roman
kahramanlarına taşıttırılan “söylemler arası diyalog”, romanın ana yörüngesini oluşturur. Yeni
Hayat’ta da Kara Kitap’ta olduğu gibi otuzun üstünde ayrı kaynağın sözü edilmektedir. Kara
Kitap epigraf bölümünde beşi yinelemeler şeklinde otuz altı kitap adı sayılmıştı, Yeni Hayat
kahramanı Osman’ın Yeni Hayat yazarı Rıfkı Amca’nın evinde bulduğu, Yeni Hayat’ın
yazılışında esin kaynağı olmuş kitap sayısı da otuz üçtür (Yeni Hayat, s. 239).
“Sonra, gel çağrışım gel, dedi aşk ve kitap kurbanı kırık kalpli adam ve gümüş şekerliği elime
aldım. Hareketimde iddialı bir Belediye Tiyatrosu sanatçısının, Yorick’in kafatasını taklit
eden zavallı bir yörük kafatasını gösterişle tutuşunu hatırlatan bir yan vardı, ama yapmacıklı
harekete değil, sonucuna bakın siz” (Yeni Hayat, s. 248-249). Yazar sesine bürünmüş
anlatıcı, kahramanı Osman’a seslenmektedir; Osman da bir yandan aynı tümcenin içinde,
yazar sesinin biçimlendirdiği özne olarak yer almayı sürdürmektedir; romanın diyalojik,
çoksesli biçimi için örnek gösterilebilecek bu tümce kuruluşu, bağlamıyla da, aynı zamanda
yazar poetikasının ipuçlarını verir... Roman kahramanı, Hamlet’in soytarısının kafatasını
elinde tutan iddialı bir yerli oyuncudur artık; yazarını çok fazla işe katmadan hayat üzerine
felsefe yapma yetisiyle donatılmıştır. Shakespeare, Dante, Rilke; Batı kültüründe kendi
ülkeleri için birer çığır açacak güçteki sanatçılar, özellikle de yeraltına ya da öte dünyaya
gelip giden, ölümle oluşmuş, oluşacak yeni durumlar üzerine ölümsüz metinler kurmuş
sanatçılar, yazarın özgün bakış açısı içinde Anadolu toprağına inmişlerdir.
Kara Kitap’ta Mevlâna, Şeyh Galip ve Attar metinleri, Doğu tasavvufuyla ilgili yapıt ve
epizodlar önde tutulmuşken Yeni Hayat’ta Dante’nin Yeni Hayat’ı ve Rilke’nin Duino
Ağıtları ön plandadır. Yine yitirilmiş aşka doğrudur yolculuk, adalet arayışının arınması (19.
Yüzyıl bildungsroman’ının klâsik izleği) duyulacaktır bir yandan... Ancak, tüm olay
örgüsünün önünde güçlü bir diyaloji, söylemler çatışması, söylemler sergilenmesi vardır.
Dedesi Anadolu demiryolları yapımında oldukça önemli işler üstlenmiş Orhan Pamuk,
kahramanını babası demiryolları müfettişliğinden emekli bir subay olan Rilke’yle
buluşturmuş, Dante’nin Yeni Hayat’ında ölüler diyarına göçmüş Beatrice’nin yanına gidiş
1
geliş yolculuklarına katılmışlardır. Ortaçağ Avrupası’nın en önemli yazın ustası olarak anılan
Dante, binlerce yıllık karnaval kültürünü grotesk imgeler ve hayatla ölüm arasındaki gidiş
gelişlerle yaşatmayı başarmış, Rönesans romanında bu öğelerin yeniden doğuşunun en büyük
kaynaklarından birisi olmuştur. “Dante’nin tasavvur ettiği dünya kendine has özellikler taşır.
Onun dünyasında, zamana önemli bir rol atfedilir, ama uzamsal değer taşıyan bütün Dante
metaforları çıkış ve düşüş şeklinde salt dikel bir eğilim gösterir (...). Zamanda ve uzamda
yakında veya uzakta duran nesnelere ait akılda kalıcı bir imgeye nadiren rastlarız. Hem
Divinia Commedia’da (İlahi Komedya) hem Vita Nuova’da (Yeni Hayat) Beatrice imgesi,
hiyerarşinin ışığında görülür. Düşüş, bu imgeyi uzaklaştırır; yükselen ruhsa yaklaştırır. Şairi
âşığından ayıran sonsuz mesafe, bir anda aşılabilir veya sonsuza kadar aşılmamak üzere baki
kılınabilir. (...) Buna karşın, aşkın nesnesinden uzaklık, kişiyi âşığa götüren yolların uzunluğu
ve güçlüğü ve bekleyişin somut zamanı, popüler halk şarkı sözlerinde çok belirleyici bir rol
oynar. Dante’nin eserinde de zaman değersizleştirilmiştir” (M. Bahtin, Rabelais ve Dünyası,
s. 434-435).
Dante’nin Beatrice’si, Rilke’nin meleği ve Osman’ın Canan’ı, uzun yolculukların sonunda
varılabilinecek yerlerdedir artık; değişimin, dönüşümün, yenileşmenin olduğu yerdedirler;
eşik uzamların, kriz ânlarının ötesinde bir gün karşılaşılacaklardır.,. Zaman ve uzam içinde
hareketli imgeler, Dante’de olduğu gibi yalnızca dikey boyutta, aşağı yukarı doğru değildir;
Rabelais romanıyla başlayan Rönesans yatay hareketliliğini de kazanmışlardır; yatay
düzlemdeki imgesel hareket, karayolları boyunca, geçiş, kaza anlarına doğrudur…
Demiryolu politikasının karşısına konulmuş karayollarının durmaksızın çarpışan, ölümlere ve
ülke ekonomisinde kayıplara yol açan otobüsleri, paradoksal bir anlatımla, roman için bir
yozlaşmanın ve çıkar örgütlenmesinin açığa çıkarıldığı gönderge nesnesi, tematik bir değini
olarak değil de, hayatla ölüm arasındaki geçişlerin gerçekleştiği, meleklerin kahramanlarla
buluştuğu kriz ve eşik ânlarının yaratıcıları olarak seçilmiş gibidirler. Dante ölmüş sevgilisi
Beatrice’nin yanına gidip gelirken ölümle yaşam arasındaki sınırı olmamışa döndürür;
Rilke’ye göre, ölüm, her şeyin çevresinde olgunlaştığı bir meyvedir. Orhan Pamuk’un Kara
Kitap’ta başlayan aşk yolculuğu bitmemiştir.
“Senin bakışlarını melek, çünkü kitabın vaat ettiği eşsiz an, şimdi görüyorum ki, buymuş. İki
diyar arasında bir geçiş zamanı. Ne oradayken, ne de buradayken, ben şimdi, hem oradayken
hem de buradayken anlıyorum çıkış denen şeyin ne olduğunu; huzurun ölümün ve zamanın
ne olduğunu, ne mutlu anlıyorum.” (O. Pamuk, Yeni Hayat, s. 82)
2
Roman boyunca, imgeler uzamsal bir sınır, engel tanımazlar. Zamansa değişkendir,
değersizleştirilmiştir. Aşk yolculuğu, ölümle hayatın iç içe geçtiği kaza, değişim, yenilenme,
yeni bir hayata geçme ânlarına doğru sürerken, bir yandan kahramanlara taşıttırılmış
zamandaş düşüncelerin “hakikat sınamacılığı” yapılacaktır. Kendisi olarak kalmak isteyen
(ancak geleneksel!) yerel düşünce ile Batı kaynaklı yayılmacı ekonominin ideolojik
göstergeleri çarpışmaktadır. Ekonomik ve politik karmaşada taraflar arasındaki hatlar silinmiş
gibidir. Edward Said’in bilgiyle söylem arasındaki ilişkiyi Batı’yla Doğu arasındaki ilişkiye
uygulamasını andırır bir metin- gerçeklik karmaşası kurulmuştur. Gösterme, temsil, taşıma
işlevselliğinden çok, söylemin ipliğini pazara çıkarma, alaysama kaygısı ağırlıklıdır. 12 Eylül
öncesi koşullarda olduğu gibi, siyasi ve ekonomik nedenlerle işlenen cinayetlerde hedefler
karışmış, amacını aşmış bir öldürme çılgınlığı bulaşmıştır topluma...
Bir gün okuduğu bir kitapla birlikte bütün hayatı değişmiş olan kahraman Osman, kelimelerle
onların kendisine anlattığı şeylerin birbirinden apayrı olması gerektiğini de böylece
duyumsamıştır. Kitaptaki dünya ile dünyadaki kitap birbirine karışmıştır. Yazı ve anlatıyla
hayatın gerçekliği arasındaki sınırı soyutlayan ontolojik tartışmalara açılmış bir kapıdır aynı
zamanda Yeni Hayat...
Anlatı, diyalojik, değişken bir biçemle kaleme alınmıştır. Anlatıcı yazar sesi kılığına
bürünerek sıkça müdahale eder metne, okurlara ya da meleğine doğrudan seslenir. Roman
boyunca yoğun bir karnavalcı yapı egemendir. Çokdilli, çoksesli bir yapıttır Yeni Hayat.
“Annem karşıya yeni taşınan komşulardan söz etti, benim bütün öğleden sonra, aferin, oturup
çalıştığımdan, çarşı pazardan, yağmurdan, televizyondaki haberden , haberi anlatan
adamdan” (Yeni Hayat, s. 12). Metne giren anne sesi tırnak içine alınmamıştır. “’Beni
kimsenin öldüreceğini sanmıyorum ya’, dedim kim olduğunu çıkaramadığım birini taklit
ederek” (s. 25). “İçimden bir ses benim bu güzel resmin hiçbir zaman parçası olamayacağımı
söyledi, içimden ona hak verdim” (s.40 İçindeki ses de, ona hak veren ses de, kahraman
Osman’a aittir. “Bu tür sözleri işittikten sonra, terkettiğim annemi, odamı, eşyalarımı,
yatağımı, evimi düşlerken yakalardım kendimi ve bu düşlediğim şeylerle yanımda yeni hayatı
düşleyen Canan’ı yan yana getirebilmenin hayalini kurardım” (s. 76).
Birinci tekil anlatıcı, kahraman Osman (romanın oldukça ilerleyen bir yerinde öğreniriz adını)
ağzından sürdürülen anlatıda anlatıcının sözü sık sık kesilir; aynı söz birden çok özneye ait
kılınır; sözdeki ses sayısı çoğalır. “En dayanılmaz olanı, ben Canan’a hayran hayran
bakarken, baktığımı bile farketmeden onu seyrederken, kitap sihirli ve ürkek bir kuş misali
3
masamın üzerine bir konup bir havalanırken, yani ben hayatımın büyülenmesini yaşarken,
Mehmet’in ikimizi, Seiko’nun da üçümüzü uzaktan izlemesiydi.
‘Benim hayatın kendisi sanarak mutlulukla karşıladığım, aşkla sevdiğim rastlantı bir
başkasının kurgusuymuş yalnızca’ dedi aldatılmış kahraman ve Dr. Narin’in silahlarını
görmek için odadan çıkmaya karar verdi” (s. 156). İkinci paragrafta, birinci paragraftaki
anlatıcı da görüş alanında tutan ikinci bir anlatıcı girmiştir söze.
“Bıraktım gitsin bu kendini beğenmiş adam. Onu sevebildiği için Canan’a öfke duyuyordum.
Ama Canan’ın haklı olduğunu anlamam için kırılgan ve hüzünlü gölgesine uzaktan bir bakış
atmam yetti: Ne de kararsızdı bu okuduğunuz kitabın kahramanı Osman... Ne de zavallı...
Nefret etmeye çalıştığı adamın ‘haklı’ olduğunu derinden derine biliyordu. Onu hemen
öldüremeyeceğini de. Kahvenin kırık dökük sandalyesinde iki saate yakın bacaklarını sallayıp
kös kös oturarak Rıfkı Amca’nın yeni hayatımda bana ne tuzaklar hazırlamış olabileceğini
düşündüm” (s. 205).
“Sahte” Osman’la “gerçek” Osman bir meyhanede karşılıklı rakı içmektedirler. Anlatım
birinci tekille sürerken birden değişir: “Katil adayı maktul adayına, birisinin ölümüne yol
açmanın kendisine bir ömür boyu taşınmayacak kadar ağır bir yük olup olmadığını sordu.
Maktul adayı sustu, ama katil adayı onun gözlerindeki kederi görüp kendi geleceğinden
korktu” (s. 211) Üçüncü tekil ağzından aktarılan bu diyalog, karşısındaki adamı öldürmek
niyetindeki kahramanın iç seslerine de ait olabilir, karşılıklı oturan iki kişinin dış seslerini ve
durumlarını yansıtan bir epizod da... Çünkü, “sahte” Osman bir önceki bölümde Rıfkı
Amca’nın kendisini izleten (babası Dr Narin) bir zırdeli tarafından öldürülmüş olabileceğini
anlatmaktadır. Az sonra sahte Osman nasıl kimlik değiştirdiğini, otobüste yanında yanan
adamın kimliğini kullandığını anlatınca yeniden değişir romanın anlatıcısı: “Bir sessizlik, bir
sessizlik, bir sessizlik; garson bize patlıcan dolması ver” (s. 212).
Bir başkasına ya da bir araya toplanmış bir kalabalığa seslenir gibi konuşur sık sık anlatıcı.
“Bendim, ey melek, gece yarısından çok sonra, kendi evinden bir başkasının evinden kaçan
ürkek bir yabancı gibi süzülüp karanlık sokaklara karışan” (s. 45). “Onu seviyordum, çok
seviyordum, biliyorsun melek” (s. 88). Dostoyevski romanlarında kahramanların
konuşmadığını “hitap ettiğini” söyleyen Bahtin’in saptaması sıkça anımsanır Yeni Hayat
boyunca... Yalnız kahramanlar değil, levhalar da konuşur: “Gözlerim yeni hayatımın izlerini
ararken, ‘Lambayla oynamayın’ dedi bir duvar levhası. ‘Tuvalet ücretlidir’dedi bir başkası
ve ‘Dışarıdan Alkollü İçki Getirilemez’ dedi üçüncüsü daha sert ve kararlı harflerle” (Yeni
4
Hayat, s. 47). Kışla duvarı da “Ne Mutlu Türküm Diyene” diyerek katılır konuşmalara (s. 66).
“Hitap öğesi, Dostoyevski’de her söylemin vazgeçilmez öğesidir; anlatının söylemi kadar
kahramanın söylemi için de vazgeçilmezdir. Dostoyevski’nin dünyasında genelde salt şeysel
hiçbir şey yoktur, salt madde, salt nesne yoktur – yalnızca özneler vardır. Bu nedenle, her
dünya yargısı, nesne hakkında bir söz, gıyabi bir gönderge yoktur- yalnızca hitap olarak söz
vardır; bir başka sözle diyalojik temas kuran söz vardır; bir söze hitap eden söz hakkında söz
vardır” (M. Bahtin, Dostoyevski Poetikasının Sorunları, s. 319).
Demiryolcu Rıfkı Amca’nın “son” yazısıyla biten çocuk kitaplarındaki “son” sözcüğü,
kitabın anlattığı dünyaya girmenin olanaksızlığının işaretidir. Rıfkı Hat’ın Tommiks, Teksas,
Teks gibi resimli romanlardaki yabancı kahramanlar yerine Türk çocuk kahramanları
kullandığı, “ahlâki ve milli değerleri” yaşatmaya çalıştığı çocuk kitapları arasında Mari ile
Ali, Peter ile Pertev, Nebi Nebraska’da gibi kitaplar vardır. Bu kitaplarda, Amerika’ya kadar
giden Türk çocuk kahramanlar, orada, Amerikalı arkadaşlarıyla birlikte kızılderililere
yardımcı olmakta, demiryolları yapımı için uğraşmakta, petrol milyarderleriyle din
sömürücülerinin elinden halkı kurtarırken Batılılaşmacı, Aydınlanmacı, Atatürkçü nutuklarla
yol gösterici, yatıştırıcı olmaktadırlar. (“Son” sözcüğü nedeniyle içine girilemez olmuş (!) bu
metinlerdeki söylem, Kar romanında paradoksal bir tutumla parodisinden soyundurulup tekil
bir söylemin nesnesi durumuna gelecektir!)... Rıfkı Amca’nın büyükler için yazdığı, okuyan
herkesi bir çeşit büyülenmeye uğratan son kitabı Yeni Hayat’sa, hayatla yaşamı birbirine
katarak, okurunu yeni bir dünyaya götürecek yapıdadır. Böylece, yazıyla, metinlerle ilgili
ontolojik bir tartışma açılmış olmaktadır.
Yeni Hayat aynı zamanda bir karamela markasıdır. Kahramanımız Osman, karamela
kâğıdındaki meleklerin anlamının izine düşecektir romanın sonlarına doğru.
Yeni Hayat’ta sık sık Kara Kitap kahramanları anılır, onlara göndermeler yapılır. “(...), Celal
Salik’in yazısına bir göz atmayı başardım” (s. 20). “OPA traş sabununun uçucu ve
sarmalayıcı kokusuna buram buram gömülmüş bir adam, ölmüş gazeteci Celal Salik’in yeni
ele geçirilmiş köşe yazılarını hecelerken gördüm” (s. 256). Osman’la Canan otobüste yan
yana otururken melekten ve onun bir çeşit oturaklı ve ağır üvey ağbisi gibi görünen ölümden
söz ederler; kara Kitap’ta ölen Celal Salik Galip’in karısı Rüya’nın üvey ağbisidir. Bu kez de
melek, Rüya kimliğine büründürülmüştür. Canan da kitapta geçen bir melekten söz
etmektedir; meleğe inancı konusunda kararsızdır; her zaman inandığı da olur, bazan inandığı
da! (69). “Artık kendimiz olmamıza imkân yok. Bunu ünlü köşe yazarı Celal Salik bile
anlamış ve intihar etmiştir” (s. 92) Kara Kitap’ta öldürüldüğünü bildiğimiz Celal Salik’in
5
intihar etmiş gibi gösterilmesi, bu bölümün hemen arkasından gelecek anti-emperyalist bir
söylemin paradoksal bir parodisini de sağlamaktadır: “Her taşın altından onlar çıkıyor,
Amerikalılar” (s. 93). Kara Kitap kahramanlarından, Celal Salikle pek geçinemeyen ihtiyar
köşe yazarı Neşati de anılmaktadır romanda.
Anlatıcı özne, kararsızdır, hedefsiz, dengesiz, sendeleyerek yürür metin boyunca. Anlatıcının
kişiliğinden, kahraman ve karakterlerin nesnel yapılarından çok, taşıdıkları söylemdir önde
olan. Kimlikler ve sesler birbirine karışır zaman zaman. Güdül’deki terzi dükkânında
televizyon ekranından çıkan ışık meleğe dönüşür, “’Ne kadar uzaktayım ben’ dedi bir ses. ‘O
kadar uzakta ki her an aranızdayım. Dinleyin şimdi beni kendi iç sesinizle, dudaklarınızı
benim dudaklarım sanarak mırıldanın’”. (s. 102) Orada bulunan Osman da “başkasının
sözlerini kendisinin kılmaya çalışan bahtsız bir seslendirme sanatçısı gibi” mırıldanmaya
başlar.
Kahramanlar nesnelleşmiş, somutlaşmış kişiler değildir, çoksesli romanların söylem
taşıyıcısıdırlar. Zaman zaman aralarındaki sınırlar silinir. Canan’la melek arasındaki sınır
kırılmalara uğrar. “Bir ilhamla, ‘kitabı senin okumuş olman’ demek isterdim, melek. Bu melek
de nereden çıktı, aklım karmakarışıktı;” (s. 23). Meleğini bulduktan sonra Almanya’da
çalışmak isteyen Samsunlu doktor roman sonunda Canan’la evlenmiş, Almanya’ya
yerleşmiştir (s. 188). Kahramanın Canan’ın evinde gördüğü bir çocukluk fotoğrafında Canan
sevimli melek kıyafeti içindedir (s. 39). Osman meleğe seslendiği bir bölümde, uzakta bir
yerde Canan’ın kendisini çağırdığını işitmektedir (s. 47). Osman’la Canan’ın yolculuklarının
üçüncü ayında geçirdikleri kaza sırasında karşılaştıkları bir kız Canan’a “Melek” diye
seslenmiştir; “Sonunda buldum seni, sonunda, yağmur içinde onca yolculuktan sonra” (s.
81). Kahramanın Canan’la birlikte olduğu bir yerde geçen bazı konuşmalar Canan- melek
ilişkisini, kahramanlarla taşıdıkları gösterge özellikleri arasındaki bağı aydınlatır.
“’Melek kim’ dile sordu bana (Canan),
‘öyle anlaşılıyor ki,’ dedim ‘kitapla ilgilidir. Bunu da bilen yalnızca biz değiliz.(...) Sonra
kitabı okuya okuya sen o oluyorsun. Bir sabah kalkıp kitabı okurken seni görenler, efendim
diyorlar, efendim, kitaptan çıkan ışıkta bu kız melek olmuş!’” (s. 162).
Kimi kez Canan’la melek örtüşür, kimi zaman ayrışırlar. Tanrısal, kutsal olanla sıradan insan
imgesi birbirine geçmiştir. Yanında Canan varken nerede olduğu belli olmayan bir meleğe
seslenmektedir kahraman: “Canan bana sokuldu. Üzerinde, Kastamonu’dan aldığımız,
6
Sümerbank basmasından fıstıki bir eteklik vardı. Onu seviyordum, çok seviyordum, biliyorsun
melek.” (Yeni Hayat, s. 88)
Herkesin meleği kendisine otobüslerin çarpışma ânında, o eşik uzam ve kriz zamanında
görünecektir. Melek, hiç de öyle doğaüstü, mistik bir varlık değildir. Viranbağ kasabasındaki
ucuz tuluat ekibinin yarı çıplak artisti bile melek oluvermiştir kahramanımız için (s. 195)…
Sonradan bu meleğin parayı bastıran herkesle yatıp kalktığını öğrenecektir (s. 199).
Kahramanın kendisi de bir yere somutlaşmış, tek bir bedende nesnelleşmiş değildir. Tuz Gölü
civarındaki bir kaza yerine vardığında kendisini otobüsün içinden dışarı çıkmakta iken görür;
başka bir dünyaya geçmiş başka bir benlikte. Canan’ı da orada bulacaktır. “Kapı kulpu iyice
yükselmiş otobüsün içinden çıktım, amuda kalkmış koltuklar arasından, yerçekimine karşı
koyamayıp tavana dökülen gözlüklere, camlara, zincirlere, meyvalara basa basa zevkle
yürürken başka bir şey hatırladım sanki: Ben bir zamanlar başka birisiydim, o başka biri de
ben olmak isterdi” (s. 62).
Romanın birbirine dönüşen üç kahramanından Mehmet, Dr. Narin’in oğlu Nahit olarak
yaşadığı ilk hayatını bir otobüs kazasında başka bir hayata geçerek zaferle sonuçlandırmıştır
(s. 144). Mehmet’e dönüşmüştür. Yeni Hayat kitabını Canan aracılığıyla sonradan Mehmet
olacak Osman’a ulaştıran da Mehmet’tir. Kimlikler arasındaki sınırlar silinmiştir. Osman’la
Cananla birlikte gittikleri Dr. Nadir’in evinde, Mehmet’in duvarda asılı resmiyle
karşılaşmışlardır. Aileye göre, Nahit, bir otobüs kazasında yanarak ölmüştür. Aynı yerde,
yemek masasında bir araya geldikleri yaşlı bir aile dostu Osman’ın Dr. Nadir’in oğluna ne
kadar da çok benzediğinden söz etmiştir.
Osman’a göreyse, Nahit ölmemiş, ölü numarası yaparak Mehmet’e dönüşmüştür. Canan’ın
sevdiği ve arkasından gözyaşı döktüğü bu rakibin yerine geçmek ya da oralardan uzaklaşmak
niyetindedir. Sonuçta kendi adını kullanırken bulduğu Nahit’i öldürecektir kahramanımız.
Bu arada, önce Nahit, sonra Mehmet olan diğer kahraman teknik üniversitede karşılaştığı
Osman’ın kimliğine sahiplenmiş durumda, Viranbağ kasabasında, kitap el yazmaları üreterek
yaşamını sürdürmekte, huzur içinde yaşamaktadır.
Bitmez tükenmez otobüs yolculukları boyunca dışarıda akıp giden hayatla otobüs televizyon
ekranlarındaki video filmlerinin hayatı, yan yana durmaktadır. İki ayrı dünya arasındaki
sınırlar zaman zaman belirsizleşir. Hem diyalojiyi güçlendiren hem yaşamdaki yenileşmeyi,
değişimi vurgulayan karnavalcı bir atmosfer sağlar otobüslerdeki video filmleri...
7
Otobüs kazaları, birer eşik uzam, kriz ânı olarak kurar karnaval sahnesini. Ölüm, korkutucu,
ürkütücü bir şey değil, yaşamın sürekliliğine bir vurgudur. Değişim, dönüşüm, yenileşme için
bir olanaktır. Çimento yüklü kamyona bindiren otobüsün çevresinde bir çimento bulutu asılı
kalmıştır. O çimento bulutunun içinden, otobüsün arka kapısından, ölüler ve ölmekte olanlar
yeni bir gezegenin yüzeyine ayak basanların dikkatiyle çıkmaktadırlar (s. 52). “Ben
görüyordum kendi hayatımı karanlıkta. Bir kitap okudum, seni buldum. Ölmek buysa, ben
yeniden doğdum. Çünkü şimdi burada, bu dünyanın içinde anısız ve geçmişsiz yepyeni biriyim
ben: Televizyondaki yeni dizilerin yeni ve güzel yıldızları gibi, yıllar sonra yıldızları ilk gören
zindan kaçkınının çocuksu şaşkınlığı gibi” (s. 51). “Birbirlerine pervasız âşıklar gibi bütün
güçleriyle sarılıp hayatlarında ilk defa özgürce ağlayan siz ana-oğul, kanın rujdan daha
kırmızı, ölümün hayattan daha şefkatli olduğunu keşfeden şeker kadın, babasının ölüsü
başında dikilip elinde bebeği yıldızları seyreden talihli çocuk, bu doluluk, bu tamlık ve
kusursuzluğu bize bağışlayan kim?” (s. 53). Otobüste izlenen filmde bir türlü birbirine
sarılmayan, öpüşmeyen âşıklar, kazadan sonra şoför yerindeki sapasağlam kalmış
televizyonda birbirine sarılmaktadırlar. Kaza yeri ölülerle sarmaş dolaş bir mutluluk
cümbüşüdür (s. 54).
Kahramanın şakacı ve neşeli olduğunu tahmin ettiği meleği de kaza yerini şenlendirecektir.
Yolculuklarının üçüncü ayında geçirdikleri kaza sırasında karşılaştıkları genç kız yeni hayatın
mutluluğuyla doludur; “Senin bakışların melek, çünkü kitabın vaad ettiği eşsiz an, şimdi
görüyorum ki, buymuş. İki diyar arasında bir geçiş zamanı. Ne oradayken, ne de buradayken;
ben şimdi, hem oradayken anlıyorum çıkış denen şeyin ne olduğunu, ne mutlu anlıyorum.
Daha da gül bana melek” (s. 82).
“Orada, kazanın canhıraş patlamasından sonra ölenler ve ölüler arasında, ruhun gövdeden
ayrılmakla ayrılmamak arasında kararsız kaldığı mutlu hafiflik anında... Yedi kat göğe çıkıp
gezintiye hazırlanmadan önce, kan gölleri ve cam kırıklarıyla başlayan ve dönüşü olmayan
ülkenin eşiğinden karanlık manzaraya gözlerimi alıştırmaya çalışırken zevkle düşüneceğim:
Acaba içeri girsem mi, girmesem mi?(....). “Ey gece otobüslerine binenler, mutsuz kardeşler,
biliyorum sizlerin de aynı yerçekimsizlik zamanını aradığınızı. Ne orada ne burada, ama iki
dünyanın arasındaki huzurlu bahçede başkası olup gezinmek” (s. 57). Rabelais romanın
grotesk imgeleri, beden parçalarıyla dolup taşmaktadır kaza yeri (M. Bahtin, Rabelais ve
Dünyası, s. 378-390):“Paramparça olmuş kafalar gördüm, yırtılmış gövdeler, kopuk eller,
direksiyonunu iç organlarının arasına şefkatle almış şoförler, dağılmış lahana gibi beyin
parçaları, kanlı ve küpeli kulaklar, kırık ve sağlam gözlükler, aynalar, gazete üzerine özenle
8
yayılmış renkli bağırsaklar, taraklar, ezilmiş meyvalar, bozuk paralar, dökülmüş dişler,
biberonlar, ayakkabılar, hepsi o ana istekle adanmış canlar ve nesneler” (s. 59) “Polis ve
jandarma araçları arasından, ters dönmüş otobüslerden birinin kara tekerleklerine bakarken
yeni hayatın ve ölümün hoş kokusunu aldım” (s. 59-60).
Kaza yapmış otobüsteki kahraman otobüsün içinde kendisi gibi ölü ya da diri bir iki can daha
olduğunu duyumsamıştır. “Kâbuslarındaki güzellerle ve cennet düşlerindeki ölümle hırıltıyla
tartışıyor olmalıydılar, bilinmeyen bir ruhla konuşur gibi seslendiklerini işittim” (zıtların bir
araya getirilmesi –karnaval imgesi- bizim notumuz) (s. 61). Haykırışlar, hırıltılar, dışarıdaki
ağlayışlar, iç çekmeler arasında tatlı ve nefis rüzgâr içinde bir müzik çalmaktadır. Bu sahne,
Dostoyevski’nin kahramanına mezarlıkta ölüler arasındaki konuşmaları dinlettiği ve
yakındaki bir lokantada güzel yemekler yedirdiği, M. Bahtin’in “tam bir menippea” dediği
Bobok adlı öyküsünü anımsatmaktadır.
___________________________________________________________________________
•
Dip not: Orhan Pamuk’un edebiyat birikimiyle, Dostoyevski romanına yakınlıkla kurduğu
bu olağanüstü güçlü grotesk imgelerle donatılmış kaza ânlarının, bir değişim, dönüşüm,
yenileşme, yeni bir hayata geçme olarak tasarımlanmasını, Tanrıya varışın, teolojik bir
inancın parçası olarak gören Yıldız Ecevit’in Orhan Pamuk üzerine kitaplar yazıyor
olması, Orhan Pamuk övgüsünü Tanrısal tekil bildirimlerle taçlandırmaya çalışması ironik
bir tablo doğurmaktadır.
•
___________________________________________________________________
Karnaval atmosferinin bir parçası olan kehanet parodileri ve rakamlarla oynamalar sık sık
kullanılır. “Üst kata çıkan basamakların sayısı tek ise Canan üst kattadır... Kapıdan ilk bir
kadın çıkarsa bugün Canan’ı göreceğim... Yediye sayıncaya kadar tren hareket ederse beni
bulup konuşacak... Vapurdan ilk atlayan ben olursam bugün gelecek...” (s. 43). “Gençerler
Kıraathanesi: Ellerinde kâğıt hamurundan maça ve kupa papazları dalgın ihtiyarlar
meydandaki Atatürk heykeline, traktörlere, hafifçe topallayan bana ve sürekli açık
televizyondaki kadınlara, futbolculara, cinayetlere, sabunlara ve öpüşenlere bakarlar” (s.
55). Tuhaflıklar, uygunsuz birleştirmelerle imgeler harmanı kurulmuştur. “Marlboro. Yazan
dükkanda sigaradan başka, eski karate ve yarı porno filmlerin kasetleri, Milli Piyanfo ve
Spor toto, kiralık aşk ve cinayet romanları, fare zehiri ve duvarda Canan’ımı hatırlatan bir
güzelin gülümsediği bir takvim var” (s. 55).
9
Kutsal metinler, semboller ve kişilerle ilgili parodiler birbirini izler. “Mustafa Paşa
Camii’nin kenefinde otuzbir çeken postacı” betimlemesi bir karnaval doruğu oluşturur! (s.
176). Cami, Mustafa Paşa ve otuzbir yan yana getirilmiştir! “Adının hem sevgili hem Allah
anlamına geldiğini bilmeyenlerle dostluğu kestim” (s. 43). Kahraman sabah ezanı okunurken
otele gidip gece bekçisinden en iyi odayı ister, odanın tozlu dolabında bulduğu bir Hürriyet
gazetesine bakıp otuzbir çeker (s. 55). Otobüs NE MUTLU TÜRKÜM DİYENE diye bağıran
bir kışlanın yanından geçmiştir (s. 66). “Atatürk’ün leblebi zevkinin ülkemiz için ne büyük bir
felaket olduğunu o mu anlattı, ben mi o sırada hayalimde kuruyordum?” (s. 262). “Yerli
filmlerde aynı yüzleri ve gövdeleri hep birörnek sabırlı postacı, acımasız tecavüzcü, iyi
yürekli çirkin kızkardeş, gür sesli hakim, anlayışlı anaç teyze ve salak rollerinde görmeye o
kadar alışmıştık ki, bir gün bir mola yerinde, duvarlarına cami, Atatürk, artist ve güreşçi
resimleri asılmış SUBAŞI HATIRALAR RESTORAN’da, iyi yürekli kızkardeşle tecavüzcüyü
uykulu gece yolcularıyla birlikte uslu uslu ezogelin çorbası içerken görünce aldatıldığımızı
düşündük” (s. 78).
Güdül ilçesi Kenan Evren Lisesi’nde yapılan bayiler toplantısı tam bir karnaval yeridir:
Zamanı saklayan makine, siyah beyaz televizyonu renkliye çeviren sihirli cam, ilk Türk
otomatik domuz eti dedektörü, kokusuz tıraş sabunu, gazeteden şıpın işi kupon kesen makas,
ev sahibi eve girer girmez kendiliğinden yanan soba, namaz saatlerinde şerefe biçimindeki ilk
katta belirip üç kez “Allah Uludur” diye bağıran, saat başlarında üst kattaki şerefede “Ne
Mutlu Türküm Türküm Türküm” diyen kravatlı ve bıyıksız bir minik oyuncak beyefendinin
olduğu iki katlı guguklu saat, içine giren ışığı ve görüntüyü saklayan, yüzlerce aynayla iç içe
geçmiş otomobil jantıyla lastik arasında Evren Paşa’nın portresi, sergiyi gezen cadaloz
öğretmen, bir bardak limonata içen tapu memurunun göründüğü bir gereç... Yemekhane
masalarının üstünde sergilenen buluşların arasında ayran ve limonata içilirken bir kız çocuğu
şiir okumakta, yerli filmlerde şarkıcı olabilecek yakışıklı bir delikanlı bölgedeki Selçuklu
minarelerinden, leyleklerden, yapılmakta olan elektrik santralından ve yörenin verimli
ineklerinden söz etmektedir. Toplantı çıkışı, yakışıklı delikanlının sözünü ettiği leyleklerden
birisi, meydandaki kuleden toplantıya katılanları ya merakla, ya düşmanca dikizlemektedir (s.
87-89). Daha sonra gittikleri kalabalık lokantada sürer şölen... Kahramanımız herkesle
birlikte, herkesten çok rakı içmiştir. Lokantada papaz yerine “şeyh”, vale yerine “kul”
resimlenmiş oyun kâğıtları gösterilmektedir. Bundan böyle, her an, ülkedeki yüz yetmiş bin
kahvehanede oyun oynanmakta olan iki buçuk milyon masada bu kâğıtlar dağıtılmalıdır!
(İskambil oyunlarının grotesk halk kültüründe önemli bir yeri vardır – Rabelais ve Dünyası, s.
10
258-) Yaşlı bir adam mutluluk ânlarında duran bir saat geliştirmiştir. Böylece mutluluklar
sonsuza kadar uzayabilecektir!
Tasavvuf kültüründe de yer alan, başkası olma, başkasının kimliğine bürünme, ya da bütünün
içinde yok olurken kendisini bulma karnavalcı imgelem kurulumu Kara Kitap gibi Yeni
Hayat’ın da önemli biçemsel bir öğesi, tematik malzemesidir. “Orada, aydınlık penceresini
gördüğüm odamda, masamın başında kendimin oturmakta olduğunu hayal ettim. Bunu öyle
bir istek ve güçle hayal ettim ki, perdelerin arasından belli belirsiz gözüken kirli beyaz duvar
parçacığının önünde, portakal rengini hafifçe seçebildiğim lambanın hemen yanında kendi
başımı bir an görebildiğimi sandım. Aynı anda, içimde bir elektriklenmeyle beliriveren
özgürlük duygusu beni öylesine sarstı ki şaşırdım” (s. 44). “Bir yerde değil, sanki her yerde
olmalıydım” (s. 45).
Olay örgüsünün gerekli kıldığı imgeler arasına yerleştirilmiş kokular, renkler, romanın
ilerleyen bölümlerinde, geride kalan bölüm için retorik anlamlar ifade eden, değişime uğratan
bir yeniden kuruluş, biçemsel atak gibi işlevsellik kazanır. Kara Kitap’taki leylak kokusunun
yerini Yeni Hayat’ta lavanta kokusu almıştır. OPA traş sabunu kokusu kahramanın sıkça
karşısına çıkan ortam ve karakter kokusudur; romanın sonuna yakın Yeni Hayat karamelaları
sahibi Süreyya Bey’in açıklamalarıyla nesnelleşmeye gider, retorik bir anlamlandırmayla
metni yeniden üretir: 8. Haçlı seferi sırasında sıkıştırılmış bazı şövalyelerin Kapadokya’daki
mağaralara girip dehlizler kazarak orada yaşamış, çoğalmışlardır. Yüzyıllar boyunca soyları
ve yeraltındaki dehlizleri, tünelleri çoğalmıştır. Şehirler kurmuşlardır yeraltında (yer altı
dünyasına gidip gelişler = menippea anlatısı- bizim notumuz-)... Bu casuslardan biri zaman
zaman yeryüzüne çıkıp Batı medeniyetinin yüceliğiyle ilgili vaazlar vermekte, altımızı oyup
yerleşenlerin kafamızın da oyulduğunu görüp yeryüzüne çıkmalarını kolaylaştırmaya
çalışmaktadırlar. Bu casuslara OPA denmektedir ve aynı ad bir tıraş kremine aittir (s. 262).
Canan birlikte yaptıkları otobüs yolculuklarında “Mehmet’in öteki hayatına gidiyorum”
demiştir; “Ama o öteki hayatında Mehmet değil bir başka biriydi o” (s. 75). Mehmet,
öldürüleceği Viranbağ kasabasında Osman’ın kimliğiyle yaşamaktadır!
Varılmak istenilen öte dünyanın kutsal kitapların cennetiyle bir ilgisi yoktur (Yıldız Ecevit’e
özellikle duyurulmalı!); hayatın sürekliliğini, değişimi, dönüşümü sağlayan bir yerdir orası ve
hayatın içindedir. Canan, Mehmet’i Mehmet yapan eşyaları, bu arada Çocuk Haftası
dergilerini toplamaktadır. Bu izleme, Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar’ında Selim Işık’ın
intiharı için sürdürdüğü arayışı anımsatmaktadır; bu arayış aynı zamanda kitabın yazılış
11
öyküsüdür. Yeni Hayat’ta yazılmış bir kitap vardır ama onu okuyanın yaşamı değişmektedir
ve kitap okuyan tarafından yeniden yazılmaktadır.
Güdül’de Mehmet’in (önce Nahit) babası Dr. Narin’in düzenlediği toplantı karışıklık
yaratmıştır. Kaymakamlık karşıt bir bildiri hazırlamış, toplantıyı dağıtmaya hazırlanmaktadır.
Kaymakamlık bildirisinde şaraba, “Coca Kola”ya, Amerika’ya karşı, Yahudi ajanı “Marks
Rulo”yu suçlayan ifadeler yer almaktadır. Yirmi yıldır şehri koruyan Leylek Dede’ye ve
gayretkeş itfaiyecilere yapılan küstahlıklara yanıt vermek üzere halk İtfaiye Meydanı’nda
toplantıya çağrılmaktadır. Kaymakam Osman’ı alnından öperek ona güvendiklerini
bildirmiştir. Taraflar, düşünceler karmakarışıktır. Karnaval geçişi için eksik olan erotizmi,
cinselliği de kahramanımız ekleyecektir. Osman, otel odasında birlikte olduğu, daha önce
hiçbir erkekle yatmadığını bildirerek kendisiyle sevişmekten kaçınmış Canan’ı
düşünmektedir. “Yanına uzan sarıl ona, bu kadar beraberlikten sonra gövdeler birbirini
ister! Dr. Narin de kim oluyor? Dayanamayıp, dönüp güzelim bacaklarına bakarken
hatırlıyorum ki, kardeşler, kardeşler, kardeşler (kalabalığa nutuk atıyor!- bizim notumuz-)
dışarıda, gecenin sessizliğinde dolaplar çeviriyorlar ve beni bekliyorlar” (Yeni Hayat, s. 97).
Kaymakamlığın, Amerika ve koka kola karşıtı, Atatürk heykeline bağlı olduğunu duyuran
bildirisi, iki sivil polisin Kuran kursu bez pankartını iki hırsız gibi söküyor olmaları (s 101),
bir sonraki roman KAR ile ilgili bazı düşünce filizlerinin de işareti olmakla birlikte, Yeni
Hayat, yoğun parodik tutum ve gülmecenin tüm metne sinmiş olması nedeniyle, yazarın
kafasındaki bir düşünceyi geçerli son kılmaya çalışmış tekil bildirimli bir yapıt olmanın çok
uzağındadır.
Dr. Nadir, hukuk okumuş olduğu halde onarım işlerindeki becerisi nedeniyle askerlik
sırasında arkadaşları tarafından doktor olarak çağrılmış ve böylece kalmıştır ünü… Oğlu
Nahit’i (sonradan Mehmet olacak!) yoldan çıkaran kitabı ve matbaadan çıkmış tüm kitapları
düşman olarak görmektedir. Aslında Mehmet’in okuduğu, Osman’a da Cananla birlikte
kurdukları bir oyunla okuttukları Yeni Hayat adlı kitabın yazarı demiryolcu Rıfkı Amca’dır
ve Rıfkı Hat yerel değerlerden yana, inançlı bir demiryolcudur! Dr. Narin’in ülkenin dört bir
yanına dağılmış, birer saat markasını kod adı olarak kullanan ajanları, kitabın yoldan çıkardığı
insanları izlemekte, öfkeli ve paranoik raporlar yazmaktadırlar. Dr. Narin’in evinde ajanların
gönderdikleri raporları okuyan kahramanımız Osman, bir zamanlar Nahit’in okuduğu kitabın
üzerinde adı yazılı olmasa da, kitabın yazarı olan Rıfkı Hat’ın izini sürdüğünü ve onun da
evinin olduğu mahallelerine gelip Rıfkı Amca’yla görüştüğünü öğrenmiştir. Nahit, kitabı
okuduktan sonra, sürekli olarak, huzurdan, eşsiz andan, eşikten, kazadan söz etmeye
12
başlamıştır. Arkasından da otobüslere binip yollarda izleyenlerinin de pek bilemediği bir
şeyler aramaya çıkmıştır. Bu yolculuklardan birisinde de arkadan kamyona çarpan bir
otobüsün içinde yanıp gitmiştir. Yanında oturan ve adının Mehmet olduğu öğrenilen bir yolcu
da kayıplara karışmıştır.
Ajan Seiko’nun raporunda, kitabın Canan aracılığıyla Osman’a nasıl ulaştırıldığı da kayıt
altına alınmıştır. Kahramanımız, en başta tanığı olduğu Mehmet’in vurulma eyleminin
sorumlusunun da Seiko olduğunu bu rapordan anlayacaktır. Ajan raporlarından kuşkulu kitap
okurlarının ve Mehmet’lerin adreslerini alır kahramanımız… Okurlardan birisi de sonradan
Canan’la evlenip meleğine kavuşacak olan Samsunlu bir doktordur. O da ölümü bir arkadaş,
bahçedeki bir ölüm gibi kabul etmiştir. Kahramanımız sorar: “Melekle karşılaştığı gibi,
doktor, ölümle de aşkla mı karşılaşmalı insan?” (s. 189)
Dr. Narin’i bayilikten vazgeçiren büyük kumpasın ülkeye dağılan malları arasında halkı
COCA- COLA’ya alıştırmak için dükkânlara dağıtılmış MR TÜRKCOLA’da vardır! (s.
122)* Dr. Nadir, içinde yüzlerce yıldır atalarının bildiği eşyaların satıldığı bir dükkân
işletmektedir; dükkâna yalnızca sinekler ve ihtiyarlar uğramaktadırlar. Bütün ülkeyi baştan
aşağı birbirine benzeyen eşya ve görüntülerle dolduran Büyük Kumpas’ın bayilerine karşı bir
muhalif bayiler örgütlenmesi çalışması yapmaktadır… Tam da bu çalışmalar sırasında, oğlu,
okuduğu bir kitapla anlaşılmaz davranışlar içine girmiş, babasına kendisini aramasını
söylemiştir. Bu kitap işinin ve oğlunun yoldan çıkışının arkasında da Büyük Kumpas vardır!
Yalnız o kitabı değil, matbaalarda basılıp basılıp dağıtılan bütün kitapları düşman olarak
görmektedir. Oğlunu adamlarına izlettirmiş, onun yoldan çıkmasına neden olmuş kitabın
yazarını da öldürtmüştür. Ayrıca, Dr. Nadir’in saat adı takılmış adamları tarafından beş ayrı
cinayet daha işlenmiştir. Öldürülenler arasında siyasal ya da örgütsel anlamda bir birlik
yoktur. Öldürülenlerden birisine İslamcı Genç Akıncılar sahip çıkmış ve cinayeti CİA ve
COCA-COLA maşalarının işlediği açıklanmıştır. .
Güdül Kaymakamlığı da ülkede karışıklık yaratmak isteyen dış güçlere karşıdır ve
kaymakamlığın da alevlendirmesiyle kasabada bombalar, silahlar patlamış, bir kişi ölmüş,
kırık kalpli bayiler toplantısı yasaklanmıştır. Söylemlerde taşınan ideolojik ipuçları
karmakarışık edilmiştir. Dr. Narin’e göre Batı’dan alıp ruhumuza kabul ettirebildiğimiz tek
şey saatlerdir; Allah’a yaklaşmanın yollarından biri silahla yapılan Cihad, diğeri saatle kılınan
namazdır; trenlerse, ezan saatlerinin düşmanıdırlar. Dr. Nadir’in Batı yayılmacılığına ve
marka egemenliğine karşı kurduğu örgüt, demiryolu politikasına ömür vermiş, kahramanlarını
Amerika’ya kadar taşıyarak kavgasını uluslararası boyuta ulaştırmış Rıfkı Amca’yı ve onun
13
kitabını okuyanları öldürtmektedir. Öldü sandığı oğlu Nahit, Mehmet kimliğiyle teknik
üniversitede ajanı Seiko tarafından kitabın yoldan çıkardıkları arasında bir ad olarak
bildirilmiş, Mehmet’e âşık olan Canan’ın ardından yollara düşmüş Yeni Hayat kahramanı
Osman tarafından Dr. Narin’in verdiği silahla öldürülmüştür!
Büyük Kumpas, emperyalizmin parodik bir simgesi olarak düşünülebilir. Aslında Dr. Nadir
de, Yeni Hayat’ın yazarı Rıfkı Hat da kumpas karşıtıdırlar ama öylesine karmaşık bir ortam
vardır ki, sonuçta biri diğerini öldürtmüştür. Siyasiymiş gibi görünen cinayetler de ahlâki
ölçütlerinden, amaçlarından sapmış birer öldürme eylemi olup kalmışlardır.
________________________________________________________________________
*Dip not: Aralık 1994 tarihinde yazılmış bir kitapta KOLA- TURKA habercisi bir marka adı
bulunuyor olması (MR TÜRKCOLA), metinle hayat arasındaki ilişkiyi, Edward Said’in
Doğu’nun Batı’dan yazılmış metinlere dönüştüğü tezinin gerçeklikle bağlantısını gösteren
ilginç bir örnek olabilir.
__________________________________________________________________________
Güdül’de televizyon ekranındaki görüntüleri seslendirmeye çalışan roman kahramanı Osman,
söylediklerinin bir başkasının söyleyip kendisinin tekrarladığı şeyler mi olduğu, iki ruhun bir
“öte ülke” buluşmasıyla birleşmesinden doğan bir benliğin sesi mi olduğunu bilemektedir.
Tanrı’nın ruhuyla donanmış Adem’in gözüyle görünen dünyayı kirleten Büyük Kumpas’ın
piyonları arasında matbaacı Gütenberg’in de bulunduğundan söz etmektedir... İpini koparan
kelimelerin dört bir yana dağılmasıyla söz ve eşya birbirlerine sırt dönmüşlerdir. Hayat
sorularla dolmuştur. Doğru yanıt için melek beklenmektedir (s. 104). Bu arada Allah’a inanıp
inanmadığını soran bir adama, Osman bir süre düşündükten sonra “Canan’ım benim
bekliyor” demiştir, “beni otel odasında”.
Büyük Kumpas’a karşı Güdül Toplantısı’nı düzenleyen Dr. Narin’in evinde Yeni Hayat
yazarı demiryolcu Rıfkı Amca’nın evindekinin aynısı olan bir gümüş şekerlik vardır.
Mehmet’i bulmak için Dr. Narin’in evinde ajanların verdiği raporları inceleyen kahramanımız
Osman, tüm Anadolu’yu dolaşarak şüpheli Mehmet’leri izlemektedir. Bu arada bir un
fabrikasında undan hayaletlerle karşılaşmış, başka bir kasabada tümü de kitabı okumuş olan
itfaiyecilerin kasabanın Yunan işgalinden kurtuluş törenlerinde demirden başlıkları üzerine
mıhlanmış gazocaklarıyla başlarından alevler fışkırırken “Ateşler, ateşler, ateşler içinde
vatan” şarkısını söylemelerini çocuklar ve uysal bir çomarla birlikte izledikten sonra hep
14
birlikte sofraya oturup keçi eti kavurması yemiştir. Bu arada, kasabanın meydanındaki
Atatürk heykeline sıçan güvercinleri de ayıplamıştır.
Nahit Mehmet Osman (kaza ve ölüm anlarından başka kimliklere geçmiş tek kişi) katilinin
beceriksiz çıktığını, yalnızca omzundan yaralandığını söylemektedir; bu olay kitabın içinde
anlatılmaktadır ve Kitap olaydan çok öncesinden beri piyasada dolaşmaktadır! “Yeni hayatı
ve ülkeyi yazının ötesinde aramak boşunaydı” (s. 208). Hayatın (hele de Doğu toplumlarının
hayatının –bizim notumuz) yazılı metinlerden başka bir şey olamayacağı yeniden yeniden
vurgulanır roman boyunca. Konuşmalardan birinde “Hepimizin taklidi olduğu bir asıl, bir
anahtar, bir söz, bir köken aramak boşuna” denerek Jean Baudrillard’ın SİMULACR (aslı
olmayan kopya) kavramına gönderme yapılmaktadır. Kahramanının imgelem gücünün
devreye girmesiyle, istasyondaki ayrılış sahnesinde Pertev ile Peter adlı resimli romanın
kahramanlarına dönüşürler. Sahte Osman’ı öldürmüş olan gerçek Osman, aynadaki
görüntüsünü katilden çok maktule benzetmektedir.
Romanın ilerleyen bölümünde evlenmiş, doğan kızı üç yaşına gelmiş kahramanımız hayatın
üç yaşındaki kızının bir kâğıda çiziktirdiği gelişigüzel bir karalama olamayacağı, bir
zırdelinin anlattığı saçma sapan bir hikâye olmayabileceği, Rıfkı Amca’nın Yeni Hayat’ı
yazarken rastlantısal görünümlü bütün o şakaların arkasına bir mantık yerleştirmiş olabileceği
düşüncesiyle yeniden yollara düşer. Yıllardır orada burada karşısına çıkaran büyük
tasarımcının niyetini anlayabilmek için çocukluğunun çok sevdiği karamelalarına melek resmi
koydurmuş adamla konuşabilmenin anlamlı olacağı inancındadır.
Geçen on dört yılda ülke çok değişmiştir (bu on dört yıl, 12 Eylül 1980 ile romanın yazıldığı
1994 yılları arasındaki “sembolik zaman”a denk düşmektedir)... Kitabın ve yazının sorumlu
kılındığı ilk bölümden sonra yanıtı belli sorularla otobüsten görünenler yeniden
sorgulanmaktadır: “Kim, şehir meydanlarındaki ağaçları kestirmiş, Atatürk heykellerini
hapishane duvarı gibi saran beton apartmanların balkonlarındaki demir korkulukların hep
aynı biçimde olmasını emretmiş. Çocuklara gelip geçen otobüsleri taş yağmuruna tutmalarını
söylemişti? Otel odalarını antiseptik bir zehir kokusuyla kokutmayı akıl eden, Anglosakson
mankenlerin uzun bacaklarının arasına kamyon lastiği aldıkları takvimleri bütün ülkeye
dağıtan, asansör, döviz büfesi, bekleme odası gibi yeni mekânlarda kendilerini güvende
hissedebilmek için vatandaşların birbirlerine düşmanca bakmalarına karar veren kimdi?” (s.
255).
15
Yeni Hayat karamelaları birkaç kez üretim yeri değiştirdikten sonra büyük markaların Pazar
saldırısından kendisini koruyamamış, yok olup gitmiştir. Sahibi Süreyya Bey, PKK’nin pek
etkili olmadığı bir Güneydoğu kasabasında yaşamaktadır. Satranç oyununun, bir zamanlar
içimizdeki iyi ile kötünün savaşının sembolü olarak bizim tarafımızdan bulunmuş olduğunu,
Farsça “şah” ile Arapça “mat” (öldü) sözcüklerinin birleştirilerek Almanca “Schachmatt”
haline getirildiğini, vezirin kraliçe, filin piskopos yapıldığını ve Avrupa’nın satrancı kendi
akıllarının ve dünyadaki akılcılığın zaferi olarak bize geri verdiklerini, bugün onların aklıyla
kendi hassasiyetimizi anlamaya çalıştığımızı, bunun uygar olmanın gereği olduğunu
sandığımızı söyler Süreyya Bey… Ona göre bu toprakların kendi özerk tarihlerinin sonuna
gelinmiştir.
Romanın ilk bölümlerine göre daha tematik ağırlıklı, ağır bir anlatıyla geçen son bölümde
birden silkinir anlatıcı... Altı saatlik bir söyleşiden sonra Süreyya Bey’in aslında kör olduğunu
ayrımsayan kahramanımıza öfkelenip elindeki kitabı saldırganca tutmaya başlayan okura pek
de gerekli olmayan, metni yarı ciddi yarı gülmeceli bir atmosfere götürmeye çalışan sorular
sorar. Metin bir çeşit oyuna dönüşmüştür artık ve baştan bu yana uzaktan yakından görünen,
üzerine dokunulan tüm değinmeler, inandırıcı olma çabaları kumdan bir kale gibi yıkılır gider.
Eşinin ve çocuğunun yanına geri dönmek için yola çıkan kahramanımız meleği göreceği ve
artık istemese de başka bir hayata geçeceği kaza yerine doğru gitmektedir. Kendisi gibi hayatı
kaymışlarda hüznün zeki olmaya çalışan bir öfke olarak ortaya çıkacağını ve her şeyi berbat
edeceğini düşünmektedir yeni hayatına geçmeden önce (s. 265).
Orhan Pamuk, Yeni Hayat, İletişim Yayınları, 63-64. Baskı, İstanbul 1999
Mihail Bahtin, Karnavaldan Romana, Ayrıntı Yayınları 2001,
Mihail Bahtin, Rabelais ve Dünyası, Ayrıntı Yayınları 2005,
Mihail Bahtin, Dostoyevski Poetikasının Sorunları, Metis Eleştiri, Eylül 2004, 1. Basım
16