Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı Sonuç Raporu
Transkript
Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı Sonuç Raporu
GAZİANTEP ŞEHİR KİMLİĞİ ÇALIŞTAYI SONUÇ RAPORU NİSAN 2015 GAZİANTEP ŞEHİR KİMLİĞİ ÇALIŞTAYI T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI VE GAZİANTEP BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ İŞBİRLİĞİ İLE 16 NİSAN 2015 TARİHİNDE DÜZENLENMİŞTİR. ÇALIŞTAY’A İLİŞKİN SONUÇ RAPORU HAZIRLANARAK BU ÇALIŞMA İLE İLGİLİLERİN VE KAMUOYUNUN HİZMETİNE SUNULMUŞTUR. © 2015, Her hakkı saklıdır. ii HAZIRLAYANLAR İbrahim ACAR Koordinatör, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakan Danışmanı Prof. Dr. Seyfettin ERDOĞAN Öğretim Üyesi, Akademik Kurul Başkanı Doç. Dr. Ayfer GEDİKLİ Öğretim Üyesi, Akademik Kurul Üyesi Yrd. Doç. Dr. Sezer ÖZCAN Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Bilal ÇIPLAK Öğretim Üyesi Fatma Pınar ARSLAN Araştırma Görevlisi Cemil MEMİŞ Sosyolog Orhan SEZER Uzman Ender ATEŞ Uzman Tuğba TÜRK Uzman Naciye Nalan GEBEŞ Uzman Yasemin Meltem NAMLI Uzman Mehmet KALAYCI Uzman Erce EMEKLİ Uzman iii iv İÇİNDEKİLER HAZIRLAYANLAR ....................................................................................................... iii İÇİNDEKİLER ................................................................................................................. v TABLOLAR LİSTESİ ...................................................................................................... x GRAFİKLER LİSTESİ................................................................................................... xii RESİMLER LİSTESİ .................................................................................................... xiv HARİTALAR LİSTESİ ................................................................................................. xvi KISALTMALAR .......................................................................................................... xvii ÖNSÖZ .......................................................................................................................... xix GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 ÇALIŞTAY HAKKINDA GENEL BİLGİ ...................................................................... 3 BİRİNCİ BÖLÜM ŞEHİR KİMLİĞİNİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVESİ. 7 1.1 ŞEHİR KAVRAMI ................................................................................................. 7 1.1.1 Tarihsel Süreçte Şehir ve Şehirleşme .............................................................. 9 1.1.2 Şehir Teorisi ve Şehir Tanımı ........................................................................ 16 1.1.3 Sürdürülebilir Şehirler ................................................................................... 17 1.2 ŞEHİR KİMLİĞİ .................................................................................................. 20 1.2.1 Mekan ve Şehir Kimliği Kavramı .................................................................. 20 1.2.2 Biyofiziksel (Doğal) Çevre Özellikleri .......................................................... 34 1.2.3 Sosyo-Kültürel Çevre Özellikleri .................................................................. 35 1.2.4 Sosyo-Ekonomik Çevre Özellikleri ............................................................... 37 1.2.5 Fiziksel Ortam ve Çevre ................................................................................ 38 2.5.1.1 Coğrafi Özellikler ................................................................................... 38 2.5.1.2 İklim ve Bitki Örtüsü .............................................................................. 39 2.5.1.3 Şehre Özgü Bitki, Hayvan, Irk ve Türler ................................................ 40 2.5.1.4 Yer Üstü Suları ve Yeraltı Suları (Ilıca ve Kaplıcalar) ........................... 41 2.5.1.5 Yapay Çevre (Doğal Olmayan Çevre) Özellikleri .................................. 41 v 2.5.1.6 Yapı/Bina Grupları ................................................................................. 42 2.5.1.7 Tarihi Eserler ve Simgesel Yapılar ......................................................... 43 2.5.1.8 Çevre İmajı ............................................................................................. 45 2.5.1.9 Şehir Kültürü........................................................................................... 49 1.3 ŞEHRİN KİMLİK EROZYONU.......................................................................... 53 1.4 ŞEHİR PAZARLAMASI ..................................................................................... 55 1.4.1 Şehir İmajı...................................................................................................... 58 1.5 ŞEHİR MARKASI ............................................................................................... 61 KAYNAKÇA.................................................................................................................. 71 İKİNCİ BÖLÜM............................................................................................................. 79 GAZİANTEP’İN GENEL TANITIMI ........................................................................... 79 2.1 GENEL COĞRAFİ BİLGİLER............................................................................ 80 2.2 GAZİANTEP’İN TARİHİ .................................................................................... 85 2.2.1 Kurtuluş Savaşı Dönemi’nde Gaziantep ........................................................ 90 2.3 TARİHSEL VE KÜLTÜREL ZENGİNLİKLER................................................. 92 2.3.1 Zeugma Antik Kenti ve Zeugma Mozaik Müzesi ......................................... 92 2.3.2 Dülük Antik Kenti ......................................................................................... 95 2.3.3 Karkamış Antik Kenti .................................................................................... 97 2.3.4 Anıt Mezarlar ................................................................................................. 98 2.3.5 Yesemek Açıkhava Müzesi ........................................................................... 99 2.3.6 Mevlevihane Vakıf Müzesi .......................................................................... 100 2.3.7 Gaziantep Kalesi .......................................................................................... 101 2.3.8 Tarihi Gaziantep Evleri ................................................................................ 102 2.3.9 Tilmen Höyüğü ............................................................................................ 103 2.3.10 Rumkale ..................................................................................................... 104 2.3.11 Tarihi Camiler ............................................................................................ 105 2.3.11.1 Ömeriye Camii .................................................................................... 106 vi 2.3.11.2 Şeyh Fethullah Cami ve Külliyesi ...................................................... 106 2.3.11.3 Şirvaniye Camii .................................................................................. 107 2.3.11.4 Handaniye (Handan Bey) Camii ......................................................... 107 2.3.11.5 Tahtani (Tahtalı) Camii ...................................................................... 107 2.3.11.6 Kurtuluş Camii .................................................................................... 108 2.3.12 Tarihi Gayrimüslim İbadethaneleri ............................................................ 109 2.3.12.1 Kendirli Kilisesi .................................................................................. 109 2.3.12.2 Nizip Fevkani Kilisesi ........................................................................ 109 2.3.12.3 Aziz Bedros Kilisesi ........................................................................... 109 2.3.12.4 Havra ................................................................................................... 110 2.3.13 Tarihi Çarşı ve Hanlar................................................................................ 110 2.3.14 El Sanatları ................................................................................................. 112 2.3.15 Yöresel Kıyafetler ...................................................................................... 114 2.3.16 Gaziantep Mutfağı ..................................................................................... 115 2.4 NÜFUS, DEMOGRAFİK YAPI VE YAŞAM................................................... 115 2.4.1 Nüfus, Nüfus Artışı ve Yoğunluğu .............................................................. 115 2.4.2 Kaba Doğum Hızı ve Anne Yaş Grubuna Göre Doğumlar ......................... 118 2.4.3 Sağlık İstatistikleri ....................................................................................... 119 2.4.4 İç Göç İstatistikleri....................................................................................... 121 2.4.5 Eğitim İstatistikleri ...................................................................................... 121 2.4.6 Aile İstatistikleri .......................................................................................... 124 2.4.7 Mutluluk Göstergeleri .................................................................................. 126 2.4.8 Gelir ve Tüketim İstatistikleri ...................................................................... 127 2.5 GAZİANTEP EKONOMİSİ............................................................................... 130 2.5.1 İşgücü ve İstihdam ....................................................................................... 130 2.5.1.1 İstihdam Oranı, İşsizlik Oranı ve İşgücüne Katılım Oranı ................... 130 vii 2.5.1.2 Cinsiyet, Yaş ve Eğitim Durumuna Göre İşgücüne Katılım, İşsizlik ve İstihdam ............................................................................................................ 132 2.5.1.3 İşgücünün Sektörlere Dağılımı ............................................................. 134 2.5.1.4 İstihdam Edilenlerin İşteki Durumları .................................................. 135 2.5.2 Üretim ve Sektörler ...................................................................................... 136 2.5.2.1 Sanayi.................................................................................................... 137 2.5.2.2 Turizm ................................................................................................... 138 2.5.3 Dış Ticaret.................................................................................................... 140 2.5.3.1 Dış Ticaret Yapılan Ülkeler .................................................................. 142 2.5.3.2 Dış Ticarete Konu Olan Mallar ............................................................ 144 KAYNAKÇA............................................................................................................ 149 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................................................... 155 GAZİANTEP ŞEHİR KİMLİĞİ VE VİZYONUNA İLİŞKİN ÇALIŞTAY KATILIMCILARININ GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ ...................................................... 155 3.1 KATILIMCILARIN GÖZÜNDEN GAZİANTEP ............................................. 155 3.2 GAZİANTEP’İN BELİRGİN ÖZELLİKLERİ VE POTANSİYELİ ................. 156 3.2.1 Turizm .......................................................................................................... 156 3.2.1.1 Tarihi Değerler, Tarih Turizmi ve İnanç Turizmi................................. 157 3.2.1.2 Doğal Güzellikler ve Doğa Turizmi ..................................................... 158 3.2.1.3 Mutfak Turizmi ..................................................................................... 159 3.2.2 Kültürel Birikim ........................................................................................... 160 3.2.3 Üretim Faaliyetleri ve İnsan Kaynakları ...................................................... 163 3.2.4 Ulaşım ve Lojistik ........................................................................................ 165 3.3 GAZİANTEP İLİNİN SİMGELERİ .................................................................. 165 3.4 GAZİANTEP’İN TEMEL ÇEVRESEL SORUNLARI ..................................... 166 3.5 KENTSEL DÖNÜŞÜM VE GELİŞİM UYGULAMALARI ............................ 170 3.6 GAZİANTEP’İN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERİ İLE FIRSAT VE TEHDİTLERİNİN (GZFT) ANALİZİ ..................................................................... 173 viii A. Güçlü Yönler .................................................................................................... 173 B. Zayıf Yönler ..................................................................................................... 173 C. Fırsatlar ............................................................................................................ 174 D. Tehditler ........................................................................................................... 175 SONUÇ ......................................................................................................................... 177 ÇALIŞTAY ORGANİZASYONU ............................................................................... 182 ix TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Şehir Kimliği Tanımlamaları ........................................................................... 27 Tablo 2: Gaziantep ve Türkiye’de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (2014) ... 118 Tablo 3: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Doğum Hızları (2009-2014) ........................ 118 Tablo 4: Gaziantep ve Türkiye’de Doğum Yapan Annelerin Yaş Gruplarına Göre Oranı ...................................................................................................................................... 119 Tablo 5: Gaziantep ve Türkiye’de Doğuşta Beklenen Yaşam Süreleri (2013) ........... 120 Tablo 6: Gaziantep ve Türkiye’de Bebek Ölüm Hızları (2009-2014) ......................... 120 Tablo 7: Gaziantep’te ve Türkiye’de Net Okullaşma Oranları (2014-2015 Öğretim Yılı) ...................................................................................................................................... 122 Tablo 8: Gaziantep ve Türkiye’de 15 Yaş ve Üzeri Eğitim Durumu Oranları (2013) 123 Tablo 9: Gaziantep ve Türkiye’de Öğretmen ve Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayıları (2014) ............................................................................................................................ 124 Tablo 10: Gaziantep ve Türkiye’de Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri (2008-2014) . 124 Tablo 11: Gaziantep ve Türkiye’de İlk Evlenme Yaşı Verileri (2002-2014) .............. 125 Tablo 12: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Evlenme Hızı (2007-2014) ........................ 126 Tablo 13: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Boşanma Hızı (2007-2014) ....................... 126 Tablo 14: Gaziantep ve Türkiye’de Genel Mutluluk Düzeyi (2013) ........................... 126 Tablo 15: Gaziantep ve Türkiye’de Mutluluk Kaynağı Olan Değerler (2013) ........... 127 Tablo 16: Gaziantep ve Türkiye’de Umut Düzeyi ....................................................... 127 Tablo 17: TRC1 Bölgesinde Gelirin Harcandığı Alanlar ............................................ 128 Tablo 18: Gaziantep’te ve Türkiye’de İşgücüne Katılım Oranı (2008-2013) ............. 131 Tablo 19: Gaziantep’te ve Türkiye’de İşsizlik Oranı (2008-2013) ............................. 131 x Tablo 20: Gaziantep’te ve Türkiye’de İstihdam Oranı (2008-2013) ........................... 132 Tablo 21: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de İşgücüne Katılım, İşsizlik ve İstihdam Oranları (2014) ............................................................................................................. 133 Tablo 22: TRC1 Bölgesinde Eğitim Durumuna Göre 15 Yaş Üzeri Nüfusta İşsizlik Oranları (2014) ............................................................................................................. 133 Tablo 23: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de Yaş Grubuna Göre İşsizlik Oranları (2014) ...................................................................................................................................... 134 Tablo 24: TRC1 Bölgesinde İstihdam Edilenlerin İstihdam Statüsü (2014) ............... 135 Tablo 25: 2014 Yılında Gaziantep’te Girişim Kolları ve Girişim Sayıları .................. 137 Tablo 26: Gaziantep’e Gelen Yerli ve Yabancı Turist Sayıları (2004-2014) .............. 139 Tablo 27: Gaziantep’in En Fazla İhracat Yaptığı 25 Ülke ve İhracat Hacimleri (2014) ...................................................................................................................................... 142 Tablo 28: Gaziantep’in En Fazla İthalat Yaptığı 25 Ülke ve İthalat Hacimleri (2014) ...................................................................................................................................... 143 Tablo 29: Gaziantep’in En Çok İhraç Ettiği Ürünler ve İhracat Hacmi (2014) ........... 144 Tablo 30: Gaziantep’in En Çok İthal Ettiği Ürünler ve İthalat Hacmi (2014) ............ 146 xi GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1: 1927 Yılında Türkiye’de Kır ve Kent Nüfusu ............................................... 12 Grafik 2: Mekân Algısının Boyutları ............................................................................. 23 Grafik 3: Mekân Kimliğini Oluşturan Temel Fonksiyonlar .......................................... 26 Grafik 4: Kente Ait Bir Kimlik Bulunmasının Avantajları ........................................... 32 Grafik 5: Mekân Kimliği Algısını Oluşturan Faktörler ................................................. 32 Grafik 6: Kentsel Kimliği Oluşturan Bileşenler ............................................................ 34 Grafik 7: 19. Yüzyılda Gaziantep’in Dinsel Farklılıklara Göre Ayrılan Mahalleleri ... 47 Grafik 8: Şehir Pazarlama Düzeyleri ............................................................................. 58 Grafik 9: Şehir Markalama Bileşenleri.......................................................................... 63 Grafik 10: Şehrin Markalaşma Süreci ........................................................................... 66 Grafik 11: Markanın Boyutları ...................................................................................... 68 Grafik 12: Gaziantep İli Nüfusu (2007-2014) ............................................................. 116 Grafik 13: Nüfus Artış Hızı (2007-2014) .................................................................... 117 Grafik 14: Gaziantep İlinde Net İç Göç Oranları (2007-2014) ................................... 121 Grafik15: Gaziantep ve Türkiye’de Konut Satışlarının Seyri ..................................... 129 Grafik 16: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de İstihdamın Sektörler Arasında Dağılımı (2014) ............................................................................................................................ 135 Grafik 17: Gaziantep’te Firmaların Sektörel Dağılımı ................................................ 138 Grafik 18: Gaziantep’in İhracatı ve Türkiye’nin Toplam İhracatı İçindeki Payı (20022014) ............................................................................................................................. 141 Grafik 19: Gaziantep İthalatı ve Türkiye’nin Toplam İthalatı İçindeki Payı (2002-2014) ...................................................................................................................................... 141 xii xiii RESİMLER LİSTESİ Resim 1: Gaziantep Şahinbey İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları ............................. 15 Resim 2: Gaziantep Şehitkamil İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları ........................... 15 Resim 3: Prag'dan Bir Görünüm .................................................................................... 19 Resim 4: Barcelona Sokaklarından Bir Görünüm .......................................................... 19 Resim 5: İstanbul Boğazı’ndan Gökdelenler ................................................................. 29 Resim 6: New York City Gökdelenleri .......................................................................... 29 Resim 7: Tarihi Gaziantep Sokakları ............................................................................. 36 Resim 8: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Logosu ve Kale ......................................... 44 Resim 9: Zeugma Müzesinden Görünüm ...................................................................... 45 Resim 10: Antep Lahmacunu ve Simit Kebabı .............................................................. 50 Resim 11: Katmer .......................................................................................................... 51 Resim 12: Tarihi Tahmis Kahvehanesi ve Kahve .......................................................... 52 Resim 13: Gaziantep Şahinbey Kentsel Dönüşüm Çalışmaları ..................................... 54 Resim 14: London Eye ................................................................................................... 56 Resim 15: Buckingham Sarayı ....................................................................................... 56 Resim 16: Gaziantep Kale Önündeki Meydandan Bir Görünüm................................... 57 Resim 17: Marka Değeri Olan Şehir Logoları ............................................................... 59 Resim 18: Marka Şehir Gaziantep Logosu .................................................................... 60 Resim 19: Gazi Unvanı Veriliş Kanunu ve Atatürk’ün Nüfus Cüzdanı ........................ 79 Resim 20: Hızır Yaylası ................................................................................................. 82 Resim 21: Fırat Nehri ..................................................................................................... 83 Resim 22: Antep Kaya Kekiği ....................................................................................... 84 Resim 23: Karkamış Basamaklı Yol .............................................................................. 87 Resim 24: Gaziantep 1850 ............................................................................................. 89 Resim 25: Fransız Kuşatması Altında Yıkılan Binalar .................................................. 91 Resim 26: Zeugma Antik Kenti Kazı Alanı ................................................................... 92 Resim 27: Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi .............................................................. 93 Resim 28: Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi Çingene Kızı ........................................ 94 Resim 29: Mars Heykeli................................................................................................. 95 Resim 30: Dülük Antik Kenti ........................................................................................ 96 Resim 31: Karkamış Antik Kenti ................................................................................... 97 Resim 32: Karkamış Kabartmalı Duvar ......................................................................... 98 xiv Resim 33: Yesemek........................................................................................................ 99 Resim 34: Gaziantep Mevlevihanesi ............................................................................ 101 Resim 35: Gaziantep Kalesi ......................................................................................... 102 Resim 36: Gaziantep Evleri ......................................................................................... 103 Resim 37: Tilmen Höyüğü ........................................................................................... 104 Resim 38: Rumkale ...................................................................................................... 105 Resim 39: Belkıs Gemisi .............................................................................................. 105 Resim 40: Ömeriye Camii ............................................................................................ 106 Resim 41: Kurtuluş Cami ............................................................................................. 108 Resim 42: Zincirli Bedesten Çarşısı ............................................................................. 111 Resim 43: Bakırcılar Çarşısı ........................................................................................ 112 Resim 44: Bakır Ustası................................................................................................. 113 Resim 45: Kutnu Kumaşı ............................................................................................. 114 Resim 46: Gaziantep Mutfağı ...................................................................................... 115 xv HARİTALAR LİSTESİ Harita 1: Gaziantep Haritası .......................................................................................... 81 Harita 2: Gaziantep Orman Haritası .............................................................................. 85 xvi KISALTMALAR ADNKS : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi AR-GE : Araştırma ve geliştirme AVM : Alışveriş Merkezi °C : Santigrat GAZKİ : Gaziantep Su ve Kanal İdaresi Genel Müdürlüğü GZFT : Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar, Tehditler H : Hicri km 2 : Kilometre km : Kilometrekare m : Metre md. : Madde m2 : Metrekare MÖ : Milattan Önce MS : Milattan Sonra OSB : Organize Sanayi Bölgesi s. : Sayfa ss. : Sayfalar STK : Sivil Toplum Kuruluşu T.C. : Türkiye Cumhuriyeti t.y. : Tarih yok TİM : Türkiye İhracatçılar Meclisi TOKİ : Toplu Konut İdaresi Başkanlığı TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu UNESCO : Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü vb. : Ve benzeri vd. : Ve diğerleri xvii xviii ÖNSÖZ İnsanın maddi ve manevi gelişimine etki eden unsurların başında sosyal, kültürel ve fiziki çevre gelmektedir. İnsan ve onu çevreleyen şehir arasında öylesine bir etkileşim vardır ki; olumlu ya da olumsuz her bir değişim insana, insanın yaşadığı deneyimler de çevreye, şehre yansır. Böylece; şehir ve insan birbirinin mazisinde, güncel hayatında, geleceğinde, mutluluğunda, hüznünde ve hâsılı kaderinde karşılıklı etkili olur. İnsan gibi şehirlerin de ruhu, kimliği ve kişiliği vardır. Tarihi, iklimi, coğrafyası, jeopolitiği, kültürü, sosyal ve etnik yapısı, ekonomisi ve diğer maddi ve manevi değerleri bir şehrin kimliğini oluşturan temel öğelerdir. Bu parametrelerden baskın ve öne çıkanlar veya onların bileşimi şehrin kimliğini ortaya koyar. Bazen bir sanat eseri veya tarihi eser, bazen hafızalarda, gönüllerde derin izler bırakan bir olay veya bir insan şehrin kimlik tanımlanmasında ön plana çıkar. Bazen insan şehre, şehir de insana ruh ve kimlik katar. Şehirlerin kimliğini doğru tanımlamadan, ne sorunlar doğru tespit edilebilir ne de köklü, isabetli çözümler üretilebilir. Sağlıklı gelecek kurgusu yapılabilmesi için de önce şehrin kimliğinin doğru tespit edilmesi gerekir. Bu çerçevede mekânsal planlama hayati değer taşıyan bir konudur. Ülke, bölge ve şehir bazında, her ölçekte yerleşim birimi için durum tespiti yapmak ve gelecek öngörüsünde bulunup yerleşim, yatırım, üretim ve hizmet alt yapılarını bu öngörülere göre kurgulamak, o bölgenin kimliğinin oluşması açısından hayati önem taşır. Bu nedenle, tüm illerimizin dâhil edildiği, ülke çapında stratejik mekânsal planlama çalışmalarını başlatmış bulunuyoruz. Bu çalışma ile bir yandan her bir yerleşim biriminin bireysel varlığı, kimliği ve özgün değerleri göz önünde bulundurularak öte yandan da diğer yerleşim birimleri ile olan ilişkilerini ve bütün içindeki yerini de doğru kurgulayarak kapsamlı bir ülke planlaması yapılacaktır. Bu planlama çerçevesinde mekânsal ilişkilerin yeniden tanımlanmasıyla insanımızın mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşayabileceği şehirler planlayarak 2023, 2053 ve 2071 hedeflerimize emin adımlarla yürümek istiyoruz. xix İşte bu noktalardan hareketle, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olarak, ülke çapında yapılacak stratejik mekânsal planlama çalışmalarımıza kaynak ve referans noktası oluşturmak için şehirlerimizin yukarıda belirtilen çerçevede kimliğini tespit etmek amacıyla çalıştaylar düzenlemeye karar verdik. Her şehrimize, o şehirde yaşayanların gözüyle ve gönlüyle bakmak istedik. Şehir Kimliği Çalıştayı’nda şehrimizdeki bilim adamlarımızı, iş adamlarımızı, gönüllü kuruluşlarımızı, belediye ve diğer kamu bürokrasisini, düşünce ve gönül adamlarımızı bir araya getiriyoruz. Şehir kimliğimizi belirleme adına, sosyal, kültürel ve ekonomik gelişme hedeflerimiz konusunda geniş katılımlı bir platform oluşturuyoruz. Burada ortaya çıkan bilgi birikimi ve çalıştay raporlarının ülkemizin geleceği için çok önemli kaynak ve referans olacağı inancındayız. Şehir Kimliği Çalıştayı’nın Sonuç Raporu olan, yani ortak aklın bir ürünü olan, bu eserin; Şehrimizin maddi ve manevi değerlerini tanıma, tanımlama ve tanıtma konusunda, Kentsel Dönüşüm, Kırsal Dönüşüm diye adlandırdığımız ülke çapında topyekûn yeniden inşa ve ihya faaliyetlerimizde, tarihi ve kültürel değerlerimizi koruyarak gelecek kurgumuza ve vizyon hedeflerimize uygun, modern teknoloji ve planlama ile yapılacak olan evler, mahalleler, şehirler, köyler gibi kentsel ve kırsal yerleşim birimleri inşa etme yolunda baş vurulacak önemli bir kaynak eser olmasını, aydınlatıcı bir rol oynamasını diliyorum. Çalıştaylarımıza tecrübeleriyle, bilgi birikimleriyle, heyecan ve motivasyonlarıyla katkıda bulunan tüm katılımcılara, çalışmalara ev sahipliği yapan belediye başkanlarımıza ve çalışanlarına, başarılı çalışmalarıyla moderatör ve raportörlük görevlerini yerine getiren akademisyenlere, başından sonuna süreç yönetimi sorumluluğunu üstlenerek organizasyonu gerçekleştiren danışman ve uzman arkadaşlarıma ve emeği geçen herkese teşekkür ve tebriklerimi bildiriyorum. İdris GÜLLÜCE T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanı xx GİRİŞ Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı’na yönelik olarak ilde öncelikle 02 Nisan 2015 tarihinde tanıtım toplantısı düzenlenmiştir. Bu toplantıda çalıştayın amacı, mahiyeti, içeriği ve talep edilen katkıların şekil ve niteliği paylaşılmış ve katılımcılara hazırlık yapabilmeleri için gerekli bilgilendirme yapılmıştır. Tanıtım toplantısından yaklaşık iki hafta sonra 16 Nisan 2015 tarihinde “Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı” gerçekleştirilmiştir. Her masada bir öğretim elemanı raportör olarak görev almıştır. Katılımcılara yöneltilen sorular aşağıdadır: 1. Şehrinizi kısaca nasıl tanımlarsınız? 2. Şehrinizi aşağıdaki parametreler açısından bir cümle ile değerlendiriniz. Tarihi: Kültürel Birikimi: Doğal Güzellikleri: Konumu: Ekonomik Gelişmişliği: 3. Şehrinize ait başlıca “simgeler” nelerdir? 4. Size göre şehrinizin en temel “çevre sorunları” nelerdir ve nasıl çözülebilir? 5. Şehrinizle ilgili “kentsel dönüşüm ve gelişim” politikaları hakkındaki tespitleriniz, teklifleriniz nelerdir? 6. Şehrinizin güçlü-zayıf yönler ile fırsatlar-tehditler (GZFT) analizini yapar mısınız? 7. Tespit ettiğiniz zayıf yönler veya tehditler için çözüm önerileriniz nelerdir? 8. Şehrinizin geleceğiyle ilgili “hayalleriniz” nelerdir? Kısa, orta ve uzun vadede nerede ve nasıl görmek istersiniz? 9. Yukarıda bir cümleyle ifade edemediğiniz veya sorulmadığını düşündüğünüz ilave görüş ve önerileriniz nelerdir? Katılımcıların görüş ve önerilerini sunmaları için, her bir soruya belirli bir süre ayrılmıştır. Masa raportörleri bütün görüş, öneri ve değerlendirmeleri yazılı olarak ve dijital sistem ile kayıt altına almışlardır. Kayıtlar çözülerek düzenlenmiş ve il moderatörüne teslim edilmiştir. Bu çalışmalar, Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan 1 başkanlığındaki akademisyenler heyeti tarafından bilimsel bir rapor haline getirilmiş, uzman arkadaşlarımız tarafından tashih ve redakte edilerek yayına hazırlanmıştır. Rapor üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde, şehir kimliğine ilişkin kavramsal ve teorik bilgiler yer almaktadır. Bu bölüm Doç. Dr. Ayfer Gedikli tarafından hazırlanmıştır. İkinci bölümde, Gaziantep’in genel olarak tanıtılması hedeflenmiştir. Bu bölümün sorumluluğunu, Doç. Dr. Ayfer Gedikli, Araştırma Görevlisi Fatma Pınar Arslan ve Sosyolog Cemil Memiş üstlenmiştir. Birinci bölümde ilin iktisadi, sosyal ve kültürel yapısı, coğrafi özellikleri ve potansiyel değerleri gibi konular ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, katılımcılar tarafından ileri sürülen görüş ve öneriler tanzim edilmiş, mükerrer görüşler birleştirilerek akıcı ve tutarlı bir metin ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Çalıştay’da raportörler tarafından kayıt altına alınan görüş ve öneriler, düzgün cümleler haline getirilmiş, mükerrer görüşler birleştirilerek akıcı ve tutarlı bir metnin ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Yrd. Doç. Dr. Sezer Özcan ve Yrd. Doç. Dr. Bilal Çıplak raportörlerden gelen metinleri derleyerek nihai bir rapor haline getirmişlerdir. Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan, bu bölümü Çalıştay katılımcılarından gelen görüş ve öneriler doğrultusunda geliştirmiştir. Sonuç bölümünde, Çalıştay’da öne çıkan görüş ve önerilere vurgu yapılarak rapor içeriği özetlenmiştir. 2 ÇALIŞTAY HAKKINDA GENEL BİLGİ 1. GEREKÇE 1.1 İnsanın ve onu kuşatan maddi-manevi, canlı-cansız tüm çevresinin, yaşadığı ortamların dün-bugün-yarın boyutlarıyla ele alınması gerekir. Geçmişin hatıra ve mirasının, bugünün gerçekleşenlerinin ve yarının hayal ve hedeflerinin birlikte değerlendirilmesi gerekir. 1.2 Ülke, bölge, şehir ve diğer alt birim yerleşim merkezleri bazında yapılacak tüm planlar, programlar; kazanılmış değerleri koruma, kaybedilmiş değerleri geri kazanma ve medeniyet yürüyüşümüzde bizi bir adım daha ileri, bir basamak daha yukarı taşıyacak yeni değerler üretme esasına göre yeniden yapılmalıdır. 1.3 Giderek yaygın bir anlayış ve işleyiş haline gelen çoğulcu-katılımcı demokrasi modeli de, yerinden yönetim metodu da; doğru tanımlama ve iyi planlama yapabilmek için, her yaşam biriminin tüm paydaşlarının ortak akıl ve ortak irade potansiyelini organize etmeyi gerektirmektedir. 1.4 İşte bu noktalardan hareketle; Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, ülke çapında tüm yerleşim birimlerine ilişkin gelecek vizyonunu ve alt yapısını oluşturmak üzere mekânsal planlama sürecini yönetirken; şehre şehirlinin gözünden ve gönlünden bakmayı sağlayacak çalıştaylar organize etmeyi, zaruri bir ihtiyaç olarak görmüştür. 2. İÇERİK Çalıştay’ın içeriği, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bünyesinde gönüllülük esasına göre kurulan Sempozyum ve Çalıştaylar Heyeti tarafından belirlenmiştir. İçeriğin belirlenmesi sürecinde, bilim insanları, profesyoneller, bürokratlar, siyaset dünyası, basın, yerel idareler ve STK temsilcileri gibi kesimlerin görüş ve önerileri esas alınmıştır. İçerik üç temel ayak üzerine bina edilmiştir: 3 2.1 Şehir Kimliği: Şehrin insan kaynağının, iş gücü ve akademik potansiyelinin, tarihî, kültürel, ekonomik, sosyal, mimari, coğrafî, jeolojik jeopolitik, yapısal, vb. açılardan sahip olduğu potansiyelin değerlendirilmesi; kısa, orta, uzun vadede olması ya da gelmesi gereken konumun, durumun öngörülmesi. 2.2 Çevre Bilinci: Şehrin havasının, suyunun, toprağının, güneşinin, bitki örtüsünün, hayvan türlerinin, kültür ve tabiat varlıklarının çevresel açıdan değerlendirilmesi; kısa, orta, uzun vadede olması ya da gelmesi gereken konumun, durumun öngörülmesi. 2.3 Mekânsal Plânlama: Şehir kimliği ve çevresel unsurlar da göz önünde bulundurularak, şehrin geleceğinin tasarlanması; bu tasarıya uygun olarak büyük, orta, küçük ölçekli mekânsal planların yapılması. 3. AMAÇ Bu Çalıştay’ın temel amacı, Türkiye’de 2002 yılından itibaren önem kazanan bütün toplumsal kesimlerin eşit oranda önemsendiği katılımcı yönetim anlayışına uygun olarak politika belirlemek ve uygulama süreçlerine bütün kesimlerin görüş, öneri ve katkılarını sağlamaktır. Bu çerçevede; 3.1 Türkiye genelinde; şehir, mahalle, ilçe, köy ve diğer yerleşim birimlerine yönelik olarak gelecek öngörülerinin orada yaşayanlarla birlikte belirlenmesinin teşvik edilmesi, 3.2 Ortaya çıkacak ana fikirlerin, temel sorunların, muhtemel çözümlerin bilimsel toplantılar aracılığıyla uzman kişi ve kurumlar tarafından değerlendirilmesinin sağlanması, 3.3 Ülke, bölge ve şehir bazında hazırlanacak Sonuç Raporlarının; ilgili birimlerin, politika yapıcıların ve uygulamacıların istifadesine sunulması, 3.4 Bu vesileyle; toplumda Çevre ve Şehircilik Bilincinin oluşmasına, gelişmesine, olgunlaşmasına katkıda bulunulması hedeflenmektedir. 4 4. KAPSAM 4.1 İçerik açısından; tüm çevre ve şehircilik alanları ile alt birim ve bileşenleri, 4.2 Katkı ve katılım açısından; genelde tüm kamuoyu, özelde toplumsal paydaşların kurumsal temsilcileri, 4.3 Uygulama açısından; büyükşehir, il, ilçe, köy ve diğer kırsal alanlar. 5. KATILIM 5.1 Şehrin seçilmiş yöneticilerinden oluşan yerel ve genel siyaset temsilcileri, 5.2 Şehrin atanmış yöneticilerinden oluşan bürokrasi temsilcileri, 5.3 Şehrin adanmış yöneticilerinden oluşan sivil toplum temsilcileri, 5.4 İlgili bölümlerin yöneticilerinden ve öğretim üyelerinden oluşan üniversite temsilcileri, 5.5 Sanayi, ticaret ve meslek odalarının yöneticilerinden oluşan sektör temsilcileri, 5.6 Alanında uzman, usta, yönetici olmuş kültür-sanat-spor öncüleri, 5.7 Sosyal doku içinde kanaat önderi özelliği taşıyan seçkin kişiler, 5.8 Şehrin kamuoyu algısının oluşmasında etkili olan medya mensupları. 6. SÜREÇ 6.1 Şehrin tüm paydaşlarının özünü ve özetini oluşturacak katılımcılar nezdinde, Tanıtım Toplantısı yapılarak; Çalıştay süreci hakkında bilgi verilmiştir. 5 6.2 Tanıtım toplantısına davet edilen katılımcıların; kişisel, kurumsal, toplumsal çevrelerini organize ederek ön hazırlık yapmaları ve elde ettikleri sonuçları ön raporlar haline getirerek Çalıştay günü ilgililere teslim etmeleri önerilmiştir. 6.3 Tanıtım toplantısından iki hafta sonra yapılan Çalıştayda, önceden katılımcılara iletilen metot ve usullerle gruplar halinde beyin fırtınaları yapılmış; elde edilen sonuçlar (görüş ve öneriler) sistematik bir rapora dönüştürülmüştür. 6.4 Çalıştay sürecine katkı ve katılım sağlayacağı düşünülen kişisel ya da kurumsal belge ve bilgiler toplanıp değerlendirilmiştir. 7. YÖNTEM 7.1 Çalıştaylarda, farklı toplumsal kesimleri temsil eden kişilerin görüş ve önerilerini almak üzere müzakere yöntemi uygulanmıştır. 7.2 Katılımcılar ortalama 10’ar kişilik gruplar halinde ve yuvarlak masa modeline göre toplanıp; Çalıştay konuları ve alt bileşenleriyle ilgili sorulara cevap vermek, sorunlara çözüm üretmek için masa moderatörleri eşliğinde beyin fırtınaları gerçekleştirmiştir. 7.3 Elde edilen sonuçlar, masa moderatörleri tarafından ara raporlar şeklinde düzenlenmiş ve ortaya çıkan sonuçlar, il moderatörü ve yardımcıları tarafından sonuç raporu haline getirilmiştir. 7.4 Sonuç raporu, Gaziantep’in genel tanıtımını, şehir kimliğine ilişkin kavramsal ve teorik açıklamaları ve son olarak Çalıştayda ileri sürülen görüş, öneri ve değerlendirmelerin analizini ihtiva etmektedir. 6 BİRİNCİ BÖLÜM ŞEHİR KİMLİĞİNİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVESİ 1.1 ŞEHİR KAVRAMI Tarih boyunca insanoğlu topluluklar halinde yaşamayı tercih etmiştir. Tarım yapmayı öğrenmeleriyle birlikte, birkaç insandan oluşan gruplardan klanlar ve köyler oluşmuştur. Nüfusun giderek artması ve teknolojinin gelişmesiyle birlikte medeniyet göstergesi olarak şehirler kurulmuştur. Bugünden geçmişe projeksiyon tuttuğumuzda; Babil’de, Hattuşaş’ta, Efes ya da Bergama’da binlerce yıl önce kurulmuş olan bu uygarlık ve şehirlerin planlamaları, yaşam ve eğlence alanları, pazar ve panayırları ile günümüzdeki planlardan çok farklı olmadıkları görülür. Üstelik tüm bu şehirler, hüküm sürdükleri dönemlerde kendilerine has özellikleri ile ön plana çıkmışlardır. Örneğin Efes, döneminin en büyük liman şehirlerinden biri olarak denizcilik alanında ve yolların kesişim noktasında olması nedeniyle ticarette önemli bir merkez olarak anılmıştır. Mekke de tüm tarihi boyunca doğu ile batının, kuzey ile güneyin kesiştiği noktada, döneminin en büyük sanat ve ticaret merkezlerinden birisi olmuştur. Bugün bile “Babil’in asma bahçeleri” tabiri, döneminde bu şehrin tarım ve özellikle bağcılıkta çok önemli bir noktada olduğunu göstermektedir. Tarihin yüz akı olmuş bu şehirlerin her birisinin zaman içinde kimlik kazanması, içinde yaşayan toplumların kendilerinden evvel aynı coğrafyalarda hüküm sürmüş uygarlıklardan devraldıkları kültür, medeniyet ve ananelerin bir harmonizasyonu sonucunda gerçekleşmiştir. Yaşayan bir organizma olan şehirler, üzerlerinde yaşayan insan ve dâhil oldukları coğrafya ile bütünleşerek, insanların toplumsal hayatına ve birbirleri ile olan sosyal ve ticari her türlü ilişkilerine ev sahipliği yaparlar. Sonuç olarak ticaret ve şehirleşme, dünya tarihinin en önemli iki dönüm noktası olan tarım ve endüstri devrimleri arasındaki uzun zaman diliminde “basamak taşı” olmuştur (Sander, 2009, s.78). Şehir ve insanın karşılıklı etkileşimi ile şehirler de zaman içinde çehre değiştirirler. Şehirde yaşayan insanların davranışları, din ve ahlak anlayışları, gelenekler, sosyoekonomik durumları, kültürel zenginlikleri ve içinde yaşadıkları binalar ve mimarileri yanında iklim, bitki örtüsü gibi dışsal faktörlere bağlı olarak da şekillenir. Örneğin, Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u fethettiğinde, Bizans Dönemi’nde yaşanan iç ayaklanma ve mezhep savaşları nedeniyle İstanbul’da büyük yangınlar çıkmış ve şehir 7 viran durumda idi. Üstelik şehir son derece pis ve kıraçtı. Fethin ardından şehir, İstanbul Üniversitesi’nin kurulması ve dünyanın her yerinden devrin en önemli bilim insanlarının davet edilmesi ile kısa bir süre içinde döneminin en önemli bilim merkezi haline gelmiştir. Çevre bilincine de çok önem veren Fatih, hızlı bir ağaçlandırma çalışması başlatmış, şehrin her yanına binlerce ağaç fidanı ekilmesi talimatını vermiştir. Üstelik fetihten önce binlerce yıldan beri devam edegelen kültür asla göz ardı edilmeden, farklı din ve kültürleri içinde barındıran günümüzün efsunlu güzel İstanbul’unun temelleri atılmıştır. Anadolu gibi binlerce yıllık bir medeniyetin şahitleri olan şehirlerimiz, tarihi, kültürel, sosyolojik ve çevresel olarak hak ettikleri kimliklere sahipler mi? İnsan-şehir ilişkisi karşılıklı bir iletişimden ibaretse, üzerinde yaşayanlara böylesine bir medeniyet ve kültürü hediye etmiş olan şehirlerimize biz yaşayan nesiller olarak ne katabiliyoruz? Devraldığımız tarihi, kültürel ve mimari mirasın ne kadarını gelecek nesillere bırakıyoruz? Karamsar bir bakış açısıyla yaklaşırsak, yoksa biz şehirlerimizin var olan kimliklerini, mimarisini ve doğal yapısını kısa vadeci hırslarımızla yok mu ediyoruz? Yüzlerce yıldır ayakta kalmayı başarmış, yaşadıkları devirlere şahitlik etmiş, bir manada içinde yaşayanların yadigârı olan tarihi konakların yıkılarak yerlerine renksiz, duygusuz ama çok katlı apartmanların yapılması nasıl açıklanabilir? Yirminci yüzyılın ikinci yarısında ağırlığı giderek daha fazla hissedilmeye başlanan kapitalizmin bir uzantısı olarak ortaya çıkan, ferdiyetçilik temeline dayalı yeni yaşam biçimleri, giderek artan tüketim, üretim ve rekabet fasit dairesi maalesef şehir kimliklerinin zarif, ince kişiliğini yansıtan çizgilerinin ifade edildiği mimari anlayışını yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bırakmıştır. Özelde kendi ülkemizde, genelde küreselleşmenin de etkisiyle tüm dünyada yaşanmakta olan bu dönüşüm, değişim ve aynılaşma süreci, birbirinden binlerce km uzakta olan şehirleri, yüksek camlı çelikten binaları, geniş otobanları, daralan yeşil alanları ile giderek daha fazla benzeşir hale getirmiştir. Eğer şehirler, üzerinde yaşayan insan tarafından yoğrulup şekilleniyor ve şekil aldıkça üzerinde yaşayanları da şekillendiriyorsa, özellikle son yüzyılda büyük bir hızla yaşanan kentsel dönüşüm süreçleri, bireyler olarak bizlerin de kimlikleri, kültürleri ve değerleri üzerinde değişimlere yol açacaktır. Elbette değişim kaçınılmazdır. Ancak, değişimin, geçmişten günümüze gelen değerlerin hoyratça yok edilmesi, yerine kısa vadeci bakış açılarının geliştirilmesi olarak algılanması ve gelecek nesillere bırakacak 8 bir şeyimizin kalmaması gelecek nesillere büyük bir haksızlık olacaktır. Asıl üzerinde durulması gereken konu da budur. Gelecek nesillere bırakılacak miras konusunda giderek artan hassasiyet, yeşil ekonomi, ekolojik tarım, ekolojik ürün, doğayla dost bina ve araç gibi yeni kavramların hayatımıza girmesine yol açmıştır. Benzer şekilde, kentsel dönüşüm süreçlerinin salt eskiyi yıkıp yeniyi yapmak olarak algılanmak yerine, her şehrin kendine has mimari, kültürel ve sosyal dokusu göz önünde bulundurularak, o şehre özgü dönüşümlerin yapılması da bu kapsamda değerlendirilmesi gereken önemli çalışmalar arasındadır. Bu konudaki duyarlılığın giderek artması sevindirici bir gelişmedir. 1.1.1 Tarihsel Süreçte Şehir ve Şehirleşme Socrates’in en iyi insan topluluğunun oluşturduğuna inandığı ideal şehir tanımı yaparken kullandığı “callipolis” kavramına karşılık Plato ideal şehri The Republic (Devlet) içinde “ütopya” olarak tanımlamıştır (Morrison, 2007). Plato’ya göre ideal şehir, bir elde kozmozun bulunduğu, diğer elde bireylerin olduğu bir ayna gibidir. Ona göre ideal şehir veya Latince’de şehir anlamına gelen polis, her şeyden önce adalete ve bireyin faziletine dayanır. Şehir, aynı zamanda sosyal ve politik olarak bireylerin potansiyellerinin maksimize olduğu, şehirde yaşayan diğer bireylerle karşılıklı iletişim ve hizmet alışverişinin yapıldığı, evrensel kanunlar ve gerçeklerle yönetildiği yerlerdir. Plato, evrensel değerlerin göz önünde bulundurulmasının hayati önem taşıdığını vurgulamış, sadece bu gerçeklerin farkında olan bireylerin ortak değerlerin ve ortak menfaatlerin korunmasına sahip çıkma erdemine sahip olduklarını belirtmiştir (London, t.y.). Şehir hakkında bu genel çerçeve çizildikten sonra Plato, şehri tanımlarken daha somut fiziksel özellikler de belirtmiştir. Filozof şehri nüfusu 5040 ve üzeri olan, tarım dışı faaliyetlerin de yapıldığı mekânlar olarak tanımlamıştır. Bu noktadan bakıldığında, bir yerleşim biriminin şehir olması için belli bir sayının üstünde insan barındırıyor olmasının yanında, ekonomik olarak da belli kriterleri sağlıyor olması gerekmektedir. Gerçekten de tüm tarih boyunca büyük yerleşim birimleri büyük pazar ve panayırların kurulduğu, kervanların geldiği ve ticaretin yapıldığı mekânlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Eski Yunandan günümüze var olan kentlerin, günümüz algısı ile formasyonu ise Sanayi İnkılâbı dönemlerine rastlar (Ektiren, 2015,s.1). Sanayileşme süreçleri ekonomik gelişmeyi, ekonomik gelişme yeni istihdam alanları ve yükselen 9 yaşam kalitesini, ekonomik kaynakların bollaşması da bunlara ev sahipliği yapan bölgelerin gelişerek şehirleşmenin hızlanmasını tetiklemiştir. Sanayileşme ve şehirleşme genellikle birbirlerine paralel süreçleri ifade etmekle birlikte, kimi zaman şehirleşmenin sanayileşmenin önüne geçtiği de olmuştur. Sanayileşmenin baş döndürücü şekilde yaşandığı Avrupa’dan başlamak üzere tüm dünyada yaşanan şehirleşme ve köyden şehre göç süreçleri, esasen nüfusun buralara plansız şekilde yoğunlaşmasıyla birlikte, gecekondulaşma, plansız ve çarpık şehirleşmenin de alt yapısını oluşturmuştur. Giderek artan ve içinden çıkılmaz noktaya doğru ilerleyen şehir problemlerine yönelik olarak alternatif politikalar geliştirilmeye çalışılmış, bu çerçevede kentsel ve çevresel yeniden örgütlenmelere gidilmeye başlanmıştır (Meydan, 2012,s.176). 19. yüzyıl boyunca, özellikle Sanayi Devrimi sonrasında başta İngiltere ve ABD olmak üzere, plansız büyüyen ve çöküntü alanı oluşan şehirlere yönelik önemli düzenleme ve rehabilitasyon çalışmaları yapmışlardır. Bu politikalar II. Dünya Savaşı Dönemi’nde kesintiye uğramakla birlikte, savaş sonrası dönemde şehirlerin yeniden inşası ve ekonomik kalkınma süreçlerine yeniden hız verilmiştir. Genellikle merkezi karar alma süreçlerine bağlı olarak kamu otoritesi ile gerçekleştirilen bu yeniden yapılanma süreçleri, daha çok modernist prensiplere bağlı kalmak koşuluyla gerçekleştirilmiştir. Çelik yapılı gökdelenler, geniş yollar ve kompleks ulaşım sistemleri gibi çalışmalar şehirlerin görünümlerinde yüz yıl öncesine göre radikal değişimlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır (BİMTAŞ, 2006, s.18). “Kentleşme” olarak adlandırılan bu hızlı dönüşüm ve gelişim döneminde, bir yandan fiziksel, sosyal ve çevresel olarak gelişmesi ve alt yapı güçlendirilerek şehirlerde yaşam kalitesi yükseltilmesi hedeflenirken, diğer yandan da şehir merkezlerine akan göçle şehirlerin nüfusu artmaya ve şehirler büyümeye devam etmiştir. Şehirdeki bu büyümeye paralel olarak, köy, kasaba gibi nispeten küçük mekânların da büyüyerek şehir ölçeğine yükselmesi de gözlenmiştir. Bu durum zaman içinde hem şehir ölçeklerinin hem de şehir sayılarının giderek artmasına yol açmaktadır. 2000’li yıllarla birlikte dünya tüm tarihi boyunca görmediği kadar hızlı bir değişim ve dönüşüm sürecinin içine girmiştir. 21. yüzyılın ilk on yılı sonunda dünya nüfusunun neredeyse yarısı şehirlerde yaşamaya başlamıştır ve toplumlar önceki yüzyıllarda görülmemiş şekilde ulus devletlerden metropolitan şehirlere doğru bir dönüşüm süreci içine girmişlerdir. 2030 yılına gelindiğinde bu oranın dünya nüfusun 2/3’sine çıkması 10 beklenmektedir. Bu göçü hızlandıran önemli bir mekanizma olarak şehirler günümüzde, ekonomilerin ateşleyici mekanizması ve ekonomik büyümenin en önemli oyuncularından birisi haline gelmişlerdir. Küresel ticaretin ve buna bağlı olarak şehirlerin birbirleri ile bağımlılık düzeyinin giderek artması, küresel entegrasyonun hızlanmasına yol açmıştır. Günümüzde büyük şehirlerin büyüklükleri “küresel kent” olarak ifade edilmek suretiyle vurgulanmaktadır. Hatta küresel şehir olma hususunda şehirler hiyerarşik olarak sıralanmaya da tabi tutulmaktadır. Üstelik şehirler, geleneksel kimliklerinden sıyrılıp, bilgi toplumlarında görülen değişmelerin de etkisiyle büyük değişimlere uğramışlardır. Artık şehirli insanlar sanat ve kültürü bünyesinde barındıran inovatif ekonomik tabanlı şehirlerde yaşamayı tercih etmektedirler. Bu durum sonucunda, hızlı şehirleşme ve gelişme süreçleri kamu otoriteleri açısından önemli ölçüde sosyal, kültürel, ekonomik, ekolojik, yönetsel ve politik güçlükler ortaya koyabilmektedir. Küreselleşme olgusunun da farklı boyutlarıyla ortaya koyduğu etkilerle, insan kaynaklarında, yatırımda ve şehir imajında meydana gelen değişiklikler sonucunda şehirler birbirleri ile derin rekabet içine girmişlerdir (Bursac, 2006,s.10). Daha fazla ticaretin döndüğü, daha vasıflı insanın yaşadığı, eğitim, sosyal ve kültürel kurumları ile oturmuş, küresel rekabette yeri olan şehir olabilmek adına şehirler imaj, marka ve kimlik çalışmaları ile öne geçmeye çalışmaktadırlar. Ancak cazibe merkezi olmak için kıyasıya rekabet eden şehirlerin, plansız yapılan göçlerden son derece olumsuz şekilde etkilenmeleri durumu söz konusudur. Şehirlerin kontrolden çıkarak hızla büyümeleri, bu bölgelerde yer yer gettoların ve çöküntü alanların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Zira kırsaldan şehre göç eden bireylerin maddi gelir seviyeleri merkezde yaşamak için yeterli imkânlar sağlayamadığından, barınma masrafları daha düşük olan kenar semtlerin oluşması ve buralarda önemli nüfus yoğunlaşmalarının yaşanması söz konusu olmuştur. Sonuçta yaşam kalitesi düşük, yerel hizmetlerin yeterince arz edilemediği, trafik ve alt yapı sorunları olan “mega köyler” ortaya çıkmıştır. Bu noktada geliştirilen şehirsel dönüşüm projeleri, yeni yaşam alanlarının oluşturulması, uydu şehirler vb. projelerle yerel ve merkezi yönetimler hızlı şehirleşmenin ortaya koyduğu ve yıllar içinde kangrenleşen sorunların çözümüne yönelik çalışmalar yapmaya başlamışlardır. Benzer dönüşümler ülkemizde de yaşanmıştır. Ülkemizde özellikle Anadolu coğrafyasında 5 bin yıllık bir geçmiş ve kültürel birikimin topluma bıraktığı önemli 11 yansımalar bulunmakla birlikte, sekiz yüz yılı aşkın bir süre boyunca bu topraklarda hüküm sürmüş Osmanlı medeniyetinin iz düşümlerini günlük hayatın tüm katmanlarında gözlemlemek mümkündür. Osmanlı İmparatorluğu’nun 20. yüzyılın başlarında çöküşüyle birlikte Türkiye Cumhuriyeti kurulmuş, ancak devralınan medeniyetin geliştirilmesi bir yana, giderek derinleşen bir kültürel yozlaşma ve şehre dair kimlik unsurlarının talan edilmesi anlayışı maalesef günümüze kadar devam etmiştir. 1920’li yıllarla birlikte yaşanan şehirleşme süreçleri kapsamında şehirlerin merkezden kontrol ederek sanayi ile büyümeleri hedeflenirken fark etmeden şehirlerde yeni kimlik ve değer yargılarının oluşmasına yol açılmıştır. Bir başka deyişle, Cumhuriyet Dönemi ile birlikte başlatılan hızlı şehirleşme ve kültürel değişim süreçleri, toplumsal alt yapının yetersizliği, uygun koşulların sağlanamaması, şehirlerde fiziki imkânların, yoz ve kişiliksiz şekilde gelişmesine ve büyümesine yol açmıştır. Grafik 1: 1927 Yılında Türkiye’de Kır ve Kent Nüfusu Kaynak: MEB, t.y. Grafik 1’de ifade edildiği üzere, Cumhuriyet’in ilk yıllarında ülkemizde nüfusun %83,8’i kırsalda, %16,2’si şehir merkezlerinde yaşıyordu. Devlet eliyle şehir merkezlerinde kurulan fabrikalar ve sanayileşme girişimleri, kırsalda tarımın giderek eski cazibesini kaybetmesi, mirasla daralan tarım alanları gibi nedenlerle şehir merkezlerinin giderek cazibesini arttırması nedeniyle, yıllar içinde bu konfigürasyon şehir lehine bozulmuştur. 1950’li yıllarla birlikte köyden şehre göçün hızlanmasıyla 12 şehirlere taşınan kır ve taşra kültürü, şehirlerde var olan kimliğin daha hızlı şekilde değişime uğramasına yol açmıştır. Özellikle 1970’li yıllarla birlikte köyden şehire çok hızlı bir göç gerçekleşmiştir. Bu dönem aynı zamanda ülkemizde gecekondulaşmanın ve çarpık şehirleşmenin hızlanmaya başladığı yıllara denk gelmektedir. Bu hızlı şehirleşmeye rağmen, şehir nüfusunun kır nüfusunu geçmesi 1980 yılından itibaren gerçekleşmiştir (MEB, t.y.). Çalışmanın konusu olan Gaziantep şehrinde de benzer dönüşüm süreçleri yaşanmıştır. Dünyanın en eski yerleşim bölgelerinden birisi olan Gaziantep, tüm tarihi boyunca komşusu ve muadili şehirlere göre sürekli daha yoğun nüfus barındırmış, tarihi İpek Yolu üzerinde bulunması nedeniyle medeniyetin, ticaretin ve savaşların merkezi olmuştur. Şehir, 1516 yılında Osmanlı Devleti’nin idaresine geçmesiyle birlikte, yoğun bir Türkmen göçü almaya başlamıştır. Güneyden gelecek Arap saldırılarına karşı bölgeye yerleştirilen Türkmenler, bölgeye aşiretler olarak göç etmişlerdir (Kanalıcı, 2012,s.27). Giderek artan göçlerle, bölgede Türkmen aşiretlerinin etkisinin giderek güçlendiği görülmüştür. Günümüzde bile Güneydoğu ve Doğu illerinde aşiretlerin bulundukları bölgenin sosyal, siyasal ve toplumsal hayatı üzerinde önemli etkisi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır (Yılmazçelik, 1998,s.109). Bugün Türkiye’nin 6. büyük şehri olan ve büyükşehir kimliği ile Güneydoğu Anadolu’nun en büyük şehri olan Gaziantep, 1927 nüfus sayımında nüfusu 214.499 idi (Gaziantep Kent Konseyi, 2015,s.2). Şehrin nüfusu özellikle 1960 yılından sonra, diğer şehir merkezlerinde olduğu gibi, köyden şehre göç ile birlikte artmaya başlamış, göç süreci 1975’ten sonra hızlanarak devam etmiştir. Şehrin kırsalından da merkeze doğru yaşanan göç yıllar içinde artarak devam etmiştir. Örneğin, 2007 yılında belde ve köylerde yaşayanların oranı %13.94 iken, 2013’de bu oran %10.82’ye gerilemiştir (GASKİ, 2013,s.36). 2014 yılına kadar nüfus %879 artış göstermiş ve bu yıl için 1.889.466 olarak belirlenmiştir. Aynı dönem için Türkiye genelinde nüfus artışı %570 olmuştur. Bunun en önemli sebebi yıllar içinde çevre illerden ve bölgelerden sürekli göç almış olmasıdır. Son dönemde şehre yönelik güneyden gelen Suriyeli göçü de nüfusun çok hızlı bir şekilde artmasına yol açmıştır. 2014 yılı itibarıyla ülke genelinde nüfus yoğunluğu (km² başına düşen kişi sayısı) 101 kişi iken Gaziantep’te bu oran 277’dir. Bu oran ile ülkenin nüfus yoğunluğu en yüksek 3. ili durumundadır (Gaziantep Kent Konseyi, 2015,s.2). 13 Göçler sonucunda oluşan sosyal tabakalar şehirlerin mekânsal yapılarını da değiştirmiştir. Zamanla şehir merkezlerine bağlı ama merkezden kilometrelerce uzakta oluşan çöküntü alanları ve gettolar, şehirleri içinden çıkılmaz bir sorun yumağı haline getirmiştir. Zira çoğu vasıfsız olması nedeniyle işsiz nüfusun yoğunlaştığı, yerel hizmet götürmenin giderek güç ve pahalı hale geldiği, çevre kirliliği ve trafik problemlerinin yoğunlaştığı şehirlerin yıllar içinde bir yeniden yapılanmaya ihtiyaç duyduğu ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda birçok şehir merkezinde ve çevresinde kentsel dönüşüm ve yenilenme çalışmalarına başlanmıştır. Ülkemizde bu amaçlarla gerçekleştirilen şehirsel dönüşüm süreçleri dört dönem olarak tanımlanabilir (Ulu ve Karakoç, 2004,s.61): 1. 1960’lara kadar olan “Kamu üzerinden yeniden yapılanma ve kentsel yenilenmeler” 2. 1960-1970 dönemini kapsayan çok boyutlu yeniden gelişim ve rehabilitasyon dönemi, 3. 1970-1990 dönemini kapsayan “gayrimenkul odaklı kamu-özel ortak kentsel dönüşümleri, 4. 1990’lardan günümüze kadar gelen “toplumun geriye dönük değerlerini hatırladığı” dönüşüm dönemi. 1990’lardaki çalışmalardan kaynak alarak 2000’li yıllarla birlikte hız verilen kentsel yeniden yapılanma ve dönüşüm çalışmaları ile bir yandan şehirlerdeki çöküntü alanlarının rehabilitasyonunu hedeflerken, diğer yandan da eski ve bakımsız yapıların yenilenmeleri amaçlanmıştır. Ülkemizde ilk yapılan kentsel dönüşüm çalışmalarının yerel şehir mimarisi ve yöreye özgü sosyal ve kültürel değerler çok fazla göz önünde bulundurulmamakla eleştirilmesi üzerine, son dönemde yapılan çalışmalarda bu konulara da hassasiyet gösterilmeye çalışılmaktadır. Ülkemizde diğer şehirlerde yaşanan gelişim süreçlerinin bir benzerini yaşamış olan Gaziantep’te kentsel dönüşüm konuları da benzer nitelik arz etmektedir. Kentte çarpık kentleşmenin önüne geçmek, gecekondu sorununa çözüm bulmak maksadıyla Şehitkamil Belediyesi tarafından 2012 yılında kentsel dönüşüm projesi başlatılmıştır (Şehitkamil Belediyesi, t.y.). Mart 2015’te ise Umut Mahallesi’nde kentsel dönüşüm 14 çalışmalarına başlanmıştır. Şahinbey İlçesi’nde ise Kahvelipınar Mahallesi’nde 2014 yılında kentsel dönüşüm çalışmaları başlatılmıştır (Şahinbey Belediyesi, t.y.). Resim 1: Gaziantep Şahinbey İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları Kaynak: Şahinbey Belediyesi, t.y. Resim 2: Gaziantep Şehitkamil İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları Kaynak: Şehitkamil Belediyesi, t.y. 15 1.1.2 Şehir Teorisi ve Şehir Tanımı İnsanların küresel düşünme algılarının gelişmesiyle birlikte, belli bir yere ait olma ve yerellik giderek tanımı zorlaşan bir konu haline gelmiştir. Fiziksel ve bilişsel düzeyde zaman ve uzay artık mekâna bağlı olarak düşünülmemektedir. Giderek artan küreselleşmenin ve hızlanan insan mobilitesinin beklenen doğal sonucu da yerele yönelik daha az bağımlılık ve daha zayıf kimlik olgusudur. Artık mekânlar ve şehirler insanların kök saldıkları yerler olmaktan çıkıp “konup uçtukları tünekler” olarak değerlendirilmektedir. Küreselleşmenin bu süratte devam ederse uzak olmayan bir gelecekte geleneksel aile ve toplum algısını tamamen değiştireceği ve yerel toplulukların zamanla değerini kaybedeceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Öte yandan “seçilmiş aidiyet” denilen kavram ile küreselleşmeyle birlikte artan aynılaşma kastedilmektedir. Bunun yanında, aynı şiddette ve tersine bir reaksiyonla, göç edilen yere karşı şiddetli bir “seçilmiş aidiyet” duygusu da gelişmektedir (Inglis, t.y.,s.1). Bu kavramla ifade edilmek istenen durum, bireylerin bir yandan küreselleşmenin ortaya koyduğu kimlik ve değer yargılarını benimseyerek dikte edilen kimliği kabullenirken, öte yandan göç edilen yerlerde o şehirin yerel kültürünü edinerek, beraberinde getirdiği değerlerin yerine “o kentli olma” konusunda çaba gösterdiğidir. Bu örneklerden hareketle, “Onlar kim?” ya da “Biz kimiz?” gibi sorular, küreselleşmenin ve kültürel kaynaşmanın/kültürel dışlanmanın etkisiyle cevabı giderek zor verilen sorular haline gelmiştir. Yeni gelişen “glokal” kavramında ise “Onlar kim?” sorusunun cevabını ararken, günlük yaşam döngüsü içinde bireysel kimliği merkeze alarak tanımlama yapan ama küresel ve genel kimlik değerlerine de atıf yapan bir yaklaşım ortaya konmaya başlanmıştır (Fujino, 2010,s.171). Öte yandan küresel ve lokal kültürel bütünleşmeyi hedefleyen bu yaklaşımlar yanında, bilinçli veya bilinçsiz şekilde değişimlere şiddetle karşı çıkılan durumlar da söz konusudur. Özellikle çöküntü alanlarında şehir kültürüne ve kimliğine entegre olmak bir yana “tepkisel gruplaşmalar” ortaya çıkabilmektedir. Bu gruplar şehirlileşmek ve o şehirli olmak yerine, bırakıp geldikleri bölgelerin alışkanlıkları, kültürü ve yaşam şeklini sürdürmeyi tercih ederler. İstanbul’da yıllardır yaşadığı halde kendini bu şehre ait hissetmeyip, göç ettiği memleketinin kültür ve yaşantısını özel gruplarda yaşatan hemşehri gruplaşmaları, etnik gruplaşmalar vb. buna örnek olarak gösterilebilir. Tüm bunlar göz önünde 16 bulundurulduğunda şehir kavramı, son derece kompleks ve çok yönlü özellikler ihtiva eder. 1.1.3 Sürdürülebilir Şehirler Sanayi Devrimi’nden itibaren giderek artan şehir nüfusu şehirlerin geleneksel yapılarında önemli değişikliklere yol açmıştır. Sosyal, kültürel ve ekonomik boyutlarıyla şehirler yeni bir forma dönüşürken, kısmen daha az nüfuslu küçük yerleşim alanları da şehir ölçeğine yükselmeye başlamışlardır. Bu noktada ortaya çıkan “kentleşme” konusu farklı görüş açılarıyla farklı anlamlar taşır hale gelmiştir. Zaman içinde kentleşme, “sürdürülebilirlik” kavramı ile eş anlı kullanılmaya başlanmıştır. İktisadi noktadan bakıldığında, sürdürülebilir kentsel gelişim ve kalkınma, beşeri gelişim ve kalkınma süreçleri ile yakından ilintilidir. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, insani gelişmeyi “insanlar için uzun, sağlıklı, üretken ve yaratıcı bir çevre içinde yaşama imkânının gelişmesi” olarak tanımlamaktadır (Alkire, 2010,s.3). Bu kapsamda insanların daha uzun ve sağlıklı yaşamaları, makul bir hayat standardını yakalamak için yeterli kaynaklara ulaşabilme imkânı ve bunların yanında bilgi ve birikim sahibi olmanın gerekli olduğu üzerinde durulur. Özetle, insan kapasitesinin oluşturulması ve kapasitenin boş zaman, üretkenlik ve verimlilik, kültürel, sosyal ve siyasi süreçlere dâhil olabilme gibi noktalarda bireye imkân sağlaması göz önüne alınır. Buna paralel olarak kentsel kalkınma süreçleri de bu hedeflere paralel çıktıların elde edilmesini amaçlar. Bunlara örnek olarak akşamları ve hafta sonları kentte gerçekleştirilecek aktivitelerle ortaya konacak sosyal programlar, bireylerin boş zamanlarını daha iyi ve çeşitli alternatiflerle geçirebilecekleri imkânların sağlanması, yapay çevrenin olabileceği kadar insan yaşam kalitesinin yükseltilmesine yönelik olarak şekillendirilmesi sıralanabilir. Buna göre, mimari projeler, sergi ve fuarlar, eğitim programları, çevre standartlarını geliştirmeye yönelik her türlü girişim ve kentte yaşayanların çevre konusunda bilinçlerinin geliştirilmesi gibi çalışmalar da yaşanan çevrenin kalitelenmesi için alternatif girişimler olarak değerlendirilebilir (Bianchini, 1999). Bunlara ek olarak, son zamanlarda yapılan birçok çalışmada binalar arasında mesafe bırakılması üzerinde durulmaktadır. Gerçekten de binaların arasında boşluk bulunması, burada yaşayan insanlar üzerinde olumlu etkiler bırakmakta, yaşam kaliteleri güçlenmektedir. Maalesef İstanbul’un birçok semtinde, eldeki alanın maksimum şekilde kullanılabilmesi için bitişik nizam inşa edilen yapılar, bir yandan 17 kasvetli görünümleri ile yaşanabilir çevre açısından önemli tehditler oluştururken, yeşil alan kaybı, güneş ışığından istifade edebilme ve hava sirkülasyonu konularında önemli sorunları da beraberinde getirmektedir. Ülkemizde birçok şehirde hem konut hem de iş yeri olarak sıkça görülen bu yapılar, şehirlerin gerek yaşam kalitesini gerekse görselliğini önemli ölçüde tehdit etmektedir. Oysa şehirlerde günlük hayat ortak kullanılan kamusal alanlarda veya toplumun yoğun olduğu bölgelerde geçer. Esasen mekanlar ve aralarında oluşan boşluklar, insan ve sosyal ilişkileri arasındaki bağı oluşturur (Oktay, 1998,s.18). Bir başka deyişle şehir sakinleri birbiri arasında boşluk olmayan ruhsuz ve kasvetli yapılarda sosyalleşmek, çalışmak, dinlenmek ve yaşamak zorunda kalırlar. Şehirleşme süreçlerinin bir ayağında da kentsel dönüşüm bulunmaktadır. Uzun yıllar boyunca kırsaldan şehre göç eden insan kitlelerinin oluşturdukları gettolar yanında, onlarca yıl önce yapılmış olan konutların yenilenmesi, alt yapı çalışmalarının geliştirilmesi ve giderek kalabalıklaşan şehir merkezlerine alternatif olarak uydu şehirlerin oluşturulması gibi nedenlerle dünyanın her yanında kentsel dönüşüm çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Ülkemizde de son yıllarda giderek önem kazanan kentsel dönüşüm uygulamaları, diğer dünya uygulamalarında olduğu gibi, ortaya koyması beklenen faydaları yanında önemli kaygıları da bünyesinde barındırmaktadır. Kentsel dönüşüm uygulamaları konusunda yeterli ön hazırlık ve özgün projelendirme çalışmalarının yapılmaması, standart bir programın birçok yerde aynı şekilde uygulanmaya çalışılması, kentsel dönüşüm uygulanacak bölgelerin kendine özgü koşullarının yeterince göz önünde bıılundurulmaması, o yöreye ait mimari ve kültürel değerlerin ihmal edilmesi ilk akla gelen kentsel dönüşüm hataları arasındadır. Ancak bunlar arasında özellikle “kentsel rant”, dönüşümden etkilenen bireyler üzerinde önemli kaygı ve beklenti farklılaşmalarına yol açmaktadır. Kentsel dönüşümden istifade edecek bireylerin/kurumların/devletin bu durumdan ekstra bir rant beklentisi içinde olmaması, bu olumsuz duruma yönelik her türlü ihtimalin uygun kanun ve yönetmeliklerle kontrol altına alınmasında fayda vardır. Öte yandan kentsel dönüşüm, var olanı tamamen yıkıp yerine “yenileşmenin” yapılması değildir. Kentsel dönüşüm programı tarihi değeri olmayan eskimiş yapıların yenilenmesi yanında, tarihin, kültürün, mimari tarzının ve sosyo-kültürel dokunun korunarak yapılacak düzenlemeleri kapsar. Kentsel dönüşümün başarılı olduğu Avrupa şehirlerinde, özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra bombalamalar nedeniyle harap olan şehir merkezlerinin aslına uygun olarak yeniden 18 inşası hedeflenmiştir. Günümüzde Barcelona, Prag ve Paris gibi Avrupa’nın önemli şehirlerinde savaş sonrası yapılan kentsel dönüşüm çalışmalarında bu konu üzerinde titizlikle durulmuştur. Resim 3: Prag'dan Bir Görünüm Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 Resim 4: Barcelona Sokaklarından Bir Görünüm Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 Bu şehirler, tarihi değerleri, modern yapıları, kültürel dokusu ile geçmişten yarına köprü niteliğinde örnek merkezlerdir. Bu durumu binlerce yıl önce teyit eden Plato, mükemmel bir şehir kurmanın mümkün olduğunu, ancak bir kez ideal düzeye ulaşan bir ortam yakalandıktan sonra, ortamın daha fazla değiştirilmeyip, olduğu gibi korunması gerekliliğini savunur. Plato’ya göre değişim “kötü”, durağanlık “iyi”dir. Değişimin ise ancak ortamın “kötü” olması durumunda başvurulması gereken bir durum olduğunu 19 savunur (Ektiren, 2015,s.1). Gerçekten de kentsel dönüşüm programlarında hedeflenen durum neredeyse bu fikirleri temsil eder. Bu bağlamda, şehrin geçmişten günümüze kadar ulaşmayı başarmış silüiti, mimari özgün değerleri korunmalı ve çizgi değiştirilmemelidir. Bu noktadan bakıldığında, İstanbul Boğaziçi’nin tepelerinden cami siluetlerinin yansıdığı akşamüzeri manzarasını bıçak gibi kesen gökdelenleri, şehir mimarisine aykırı görüntüsü ile maalesef İstanbulluların gözlerini ve ruhlarını yoran bir manzara ortaya koymaktadır. 1.2 ŞEHİR KİMLİĞİ 1.2.1 Mekan ve Şehir Kimliği Kavramı Bianchini ve Ghilardi (2007), şehir kavramını tanımlanırken şehrin sadece bir yönünün değil, farklı tüm parametrelerinin göz önünde bulundurulması gerektiğini savunmuşlar ve aşağıdaki kategorileri vurgulamışlardır: a) Coğrafi sınırlamalar ile tanımlanmış, kendine has doğal karakteristik özellikleri olan bölge (coğrafi olarak), b) İnsan müdahalesi ile şekillenmiş, alt yapı, binalar, caddeler, meydanlar, açık ve kamusal alanlara sahip yeni bir çevreye sahip olan bölge, c) Birbirleri ile dinamik ilişkiler içinde bulunan insanlar topluluğuna ev sahipliği yapan fiziksel ortam (sosyal olarak), d) Ekonomik aktivitelerin ve iş ilişkilerinin gerçekleştiği fiziksel ortamlar (ekonomik olarak), e) Belirli bir toplumun üzerinde yaşadığı, ekonomik ve sosyal yönden tanımlı kurallarla yönetilen, farklı siyasi aktörlerin iletişimde bulunduğu büyük yaşam alanları(siyasi olarak). Tüm bu kategoriler bir araya getirildiğinde şehir ve o şehre ait kimlikten söz etmek mümkündür. Bu farklı parametrelerin her biri şehrin farklı bir yönünü ifade etmektedir. Tüm bunların harmonizasyonu ise diğer şehirlere benzemeyen, o şehrin kendine ait kimliğin ortaya çıkmasına yol açar. Bu noktadan bakıldığında kimlik, başka hiçbir şeyde eşit veya aynı durumun söz konusu olmadığı teklik durumudur (Lynch, 1990,s.8). 20 Teklik ve öznellik kavramları da birbirinin içine geçmiştir. Öznellik sorunu ve onun oluşmasındaki bilinçaltı yaşanan olgunlaşma süreçleri sonucunda ortaya çıkan psikoanalitik durumlar, başta kültürel kritisizm olmak üzere birçok alanı etkilemiştir. Benliğin sonsuz uygulamaları postmodernizmin bir manada kutsanmasına yol açmıştır. Etnik, ırksal ve ulusal özellikler kültürel kimliğin oluşmasına yön verirken, lokasyonların politikaları da yerleşik kimliklerin oluşmasına ortam oluşturmaktadır. Tüm bu çok katmanlı ilişkiler, kimliğin yeterince anlaşılmasının ve ayrıştırılabilmesinin önüne geçer. Buna karşılık, kimliğin insan gruplarının ortak geçmiş ve paylaşılan karakteristik özellikler olduğunu söylemek genel anlamda bu kavrama bir açıklık getirecektir (Halls, 1996,ss.6-15). Tüm bu durumlar göz önünde bulundurularak kimlik, bir bireyin veya nesnenin ayırt edici özelliği veya karakteristiği olarak tanımlanabilir. Mekân ise bireyi çevresinden ayıran, kendini güvende ve özel hissettiği, sınırlandırılmış alan olarak tanımlanabilir (Ardoin, 2006,s.124). Mekânı oluşturan bileşenler ve öğeler, kullanıldıkları yere göre sınırlayıcı, yönlendirici, birleştirici, odaklayıcı veya ayrıştırıcı roller üstlenebilirler. Bu roller sayesinde birey, o mekânı kavramaya çalışır. Mekânı anlamak ve tanımak, insanın nerede olduğunu bilmesi ve kavrayabilmesi açısından önemlidir. Mekânı tanımak yanında, diğer mekânlarla karşılaştırma yapılabilmesi, mekânlar arası ilişkilerin açıklanması ve anlaşılması da gerekir. Bu faktörlerle çevresini tanıyan birey, çevresiyle iletişime girer, ondan etkilenir, bu etkilenmelerle kendisi şekillenirken bir yandan da kendini şekillendiren yere şekil verir (Kaya vd., 2014,s.73). Kimliğin mekân ile örtüştüğü yönlerini mekân kimliği kavramı ile açıklamak mümkündür. Mekân kimliği, bireyin “kendilik” kavramı içinde mekân ile işbirliği veya bütünlük içinde bulunması olarak tanımlanabilir. Kendilik ve kimlikle ilgili teorilerde kendilik duygusunun gelişimi görsel, işitsel ve diğer algılarla bireyin kendini diğerlerinden ayırt etmesiyle başlar. Daha sonra çocukluk döneminde formal veya informal şekilde çocuğa öğretilenlerle gelişir. Kişinin kendi kimliğinin gelişmesi, bireyin kendilik duygusunun başkalarından ayrıştırılmasıyla kalmayıp, kendisi ile diğerleri arasındaki farkları da analiz etme ve algılamasını da kapsayan çok katmanlı bir süreçler dizisidir (Proshansky vd., 1983,s.57). Bu noktadan bakıldığında kendilik, hatıraların, algıların, yorumlamaların, fikirlerin ve bunlarla ilintili olan tüm duyguların bir araya gelmesinden oluşur. 21 Kendilik kavramı genel olarak “Ben kimim?” sorusunun cevabı aranarak bulunabilir. Bu kavram, bireyi diğerleri ile benzer kılan özelliklerinin tanımlanması ile ortaya çıkar. Bireyler kendileri ile ilgili algıları sosyal kategoriler ortaya koyarak belirler. Örneğin kendimizi tanımlarken dâhil olduğumuz grubu tanımlamaya ihtiyaç duyarız. Bu bakımdan sosyal kimlik, duygular ve değerlerin bir bireyden diğerine geçirilmesi neticesinde oluşmasının yanında sahip olduğumuz sosyal kimliklerin de bir karmasını ifade eder. Bu bakımdan sosyal kimlik milliyet, kültür, din, aile, komşuluk gibi birçok grubun bireyler üzerinde oluşturduğu etkilerin bir harmanlamasıdır. Bireylerin ihtiyaç duydukları sosyal kimlik, sosyal gruplar içinde davranışlarımızı belirler. Ancak her koşulda, farklı kendilik imajları oluşturulurken kendilik duygusu daima merkezdedir (Lappegard, 2007,s.5). Mekân algısı da mekân kimliğinin bir parçasıdır. Mekân kimliği bir manada kendi kimliğinin bir alt kümesidir. Örneğin cinsiyet ve sosyal sınıf yanında çevrenin algılanması da kimlik oluşumunda etkendir. Öz kimliklerimizin oluşması ise günlük hayatta birçok değişkene bağlıdır: üzerimize giydiğimiz roller (annelik, babalık, evlatlık, icra ettiğimiz meslekler: öğretmenlik, askerlik vb.), kıyafetlerimiz ve kullandıklarımız (giyim tarzı, kullandığımız parfüm, saç stili vb.), satın aldıklarımız (tercih ettiğimiz otomobil, evimizin olduğu semt, alışveriş yaptığımız mekanlar vb.), eskiden yaşayıp sık sık hatırladığımız ve hayatımızda yer eden mekanlar (memleketimiz, tarihi ibadethaneler, şehirden uzak doğal mekanlar, ticari bölgeler vb.) fark edilsin edilmesin kimliklerin şekillenmesinde son derece önemli yer tutar (Hull vd., 1994,s.109). Bireysel bu değerlerin oluşmasında da mekân son derece önemlidir. Bu algılar iki kategorinin oluşmasına yol açar: birincisi hatıralar, düşünceler, değerler ve oluşumlar iken ikinci kategoride oluşumlar arasındaki ilişki kurabilme ve anlamlandırmadır (Ev, okul ve çevre ile ilişkiler vb.). Birey, bu ilişkileri kurup anlamlandırmaları yaparak içinde bulunduğu mekânı tanımlar (Lappegard, 2007,s.5). Genel olarak bireyler mekânı üç kademede tanımlarlar (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,ss.506-507): 1. Planlama, kent dizaynı yoluyla: Bu yöntem, bireyin o kente ve çevresine ait doğrudan deneyimlerini veya medya yoluyla dolaylı değerlendirmelerini ifade eder. 22 2. Belli başlı mekânları ifade ederek (Pizza Kulesi’nin bulunduğu şehir, Özgürlük Anıtı’nın bulunduğu şehir vb.) 3. Mekânı temsil eden film, roman, resim, haber vb. öğelerle tanımlama (Lizbon’a Gece Treni Filmi ve Romanı gibi) Jorgesen ve Stedman (2001) ise mekân algısının üç boyundan söz etmektedirler. Yazarlara göre bu boyutlar aşağıda Grafik 2’de açıklanmıştır. Grafik 2: Mekân Algısının Boyutları Mekan Kimliği (Place Identity) Mekana Bağlanma (Place Attachment) Mekan Bağımlılığı (Place Dependence) Kaynak: Jorgesen ve Stedman, 2001,s.234 Mekân kimliği kişinin bireysel kimliğini tanımlayan psikolojik ortamı, bilinçli ve bilinçsiz ortaya çıkan fikirlerini, inançlarını, tercihlerini, hislerini, değerlerini, hedeflerini ve davranışsal eğilimlerini ile çevre ile ilintili olan vasıflarını kapsar. Bunlara cinsiyet kimliğini ve rol kimliğini de ilave etmek gerekir. Mekânsal bağımlılık ise gruplar veya kişilerle çevreleri arasında olumlu duygusal bağıntıyı ifade eder. Mekânsal bağımlılık temelde insanla gördüğü manzara arasında bilişsel düzeyin, tercihlerin veya kararların tanımlamasıyla ortaya çıkan ilişki ifade edilmektedir. Mekân bağımlılığı ile mekâna bağlanma arasında iki temel fark vardır. Buna göre mekân bağımlılığı olumsuz çıktılara sebep olabilecek durumlar ortaya koyabilir. Mekâna bağlanma ise pozitif etkilerle bireyin bir yere karşı duyduğu bağlılık ve değer hissiyatıdır. Ayrıca, sosyal aktörlerle bağlantı, genel etkilerden ziyade belirli davranışsal hedefler ortaya koyabilir (Jorgesen ve Stedman, 2001,s.234). Ancak mekân kimliği ve mekân bağımlılığı birçok değişkene bağlı olarak aralarında ılımlı ve pozitif bir ilişki olmakla birlikte her zaman birbirine paralel hareket etmek zorunda değildirler (Kyle vd., 2004,s.215). 23 Relph (1976) ise, kimlik kavramı içerisinde, “bir şeyin kimliği” ve “bir şeyle birlikte kimlik olma” konularına açıklık getirmeye çalışmış; şehir kimliğinin ancak onun üzerinde yaşayan insanların karakter ve davranışlarıyla bütünleşerek ortaya çıktığını vurgulamıştır. Yazara göre bir şeyin kimliği her şeyden önce onun kalıcı aynılaşması ve benzerlerinden farklı olarak algılanmasına imkân sağlayan tekliği ile tanımlanabilir (Relph, 1976,s.141). Tüm bu açıklamalara rağmen şehir kimliğini basitçe tanımlamak hiç de kolay değildir. Şehir kimliği son kertede o bölgede yaşayan bireylerin ve grupların kimliklerinin bir karmasıdır. Tanıma bu şekilde bakıldığında, kimliğin küresel sistemin bir parçası olmaktan ziyade, otonom davranışların bir mahsulü olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu çerçevede, şehir kimliğinin tanımlanması için, o şehir üzerinde yaşayan insanları sadece “kalabalık” olarak algılamadan, ortaya koydukları katkıları değerlendirecek sosyoloji, etnoloji, antropoloji, şehir coğrafyası ve ekoloji gibi bilim dallarının üzerinde interdisipliner çalışmaların yapılması gerekir. Bir şehrin büyüklüğünü, şeklini ve coğrafi koordinatlarını belirtmek, o şehri tanımlamak için yeterli değildir. Bir şehre ait kimliğin ortaya çıkarılması tıpkı insanın kişiliğinin ortaya konması kadar güç ve kompleks değerlendirmeleri kapsar (Bursac, 2006,s.12). Kimlik genellikle doğadaki herhangi bir canlıyı veya objeyi diğer canlı ve objelerden ayıran, farklı duyularla algılanan benzersiz ve özgün yapı olarak tanımlanmakta ve kimliğinin bir parçası olarak görmektedir (Prohansky vd., 1983,s.57). Kişinin kendi kimliği ise sosyal deneyimlere ve kendi edinimlerini sağlayan gözlemlerine dayanan süreçler sonucunda ortaya çıkar. Bu durumda “kendilik” kavramı kişinin bireysel değerlendirmelerinin, girişimlerinin ve algılarının bir karışımı olarak kompleks bir bütünlük ortaya koyar. Öz kimlik ise bireyin kendisine ait daha bilinçli algıların, yorumların ve değerlendirmelerin harmanlandığı dar bir anlamı tanımlar. Bu noktada çevre ve psikoloji, birçok tutum ve davranışta son derece kritik bir rol üstlenir. Bir başka deyişle çevre, sosyal gerçekliği temsil ederek birçok tutum ve davranış için ortam oluşturur (Lalli, 1988,s.304). Kimlik, farklı bir bakış açısıyla hem yapı hem de süreç olarak algılanabilir. Kimliğin yapısı düşüncelerden, aksiyondan ve etkilemelerden geçer. Bu bakış açısında kişisel ve sosyal kimlikler birbirlerinden ayrı tutulmazlar ama içerik boyutları kişisel ve sosyal 24 kimlikler yanında pozitif ve negatif değer boyutunu da kapsar. Değer boyutu, statik değil hiyerarşik bir kavramdır. Öğelerin organizasyonu sosyal çevreden gelen girdilere ve taleplere göre şekillenir. Kimlik yapısı uzlaşma ve özümseme süreçleri, yeni içeriklerin absorbe edilmesi ve mevcut yapı içinde ayarlamalar şeklinde gerçekleşir. Bu süreçlere kültür rehberlik eder. Öte yandan mekânlar, kimlik öğeleri arasında önemli kaynaklardan birisidir. Zira mekânların bizler için anlamlı olan sembolleri vardır. Mekânlar bireysel hatıraları sembolize ederler. Ayrıca mekânlar insanlar arası ilişkilerde sosyo-tarihsel bir matriks pozisyonuna sahip olduklarından paylaşılmış ortak sosyal hatıraları da ifade ederler. Örneğin tuttukları futbol takımının maçını izleyen bir grup taraftar için maçın oynandığı stadyum ve çevresi, taraftarların bu duygularını hatırlatır ve harekete geçirir. Buna karşılık mekânların kalıcı anlamları yoktur. Mekânların hafızamızdaki yerleri sürekli değiştiğinden sürekli aynı şeyleri ifade etmesi söz konusu değildir. Sözü edilen stadyum yıkılıp yerine yeşil alan yapılsa, bölgenin taraftarlar için anlamı tamamen değişecektir. Öte yandan mekânlar bireyin içinde yaşadığı odadan ülkelere kadar iç içe geçmiş yapılar halindedir. Bu iç içe geçme durumu da coğrafi hiyerarşi ile değil, sosyal ve kişisel anlamlandırmalar ile söz konusu olur (Lappegard, 2007,s.6). Bu noktada mekân kimliği oluşturan beş temel fonksiyon aşağıda Şekil 3’te açıklanmıştır. Sözü edilen durumlarının her birinde elde ettiği tecrübe ve algılamalar mekânın zihinde oluşan imajını oluşturur. Her fiziksel oluşum deneyimlendikçe mekân tanımlama bilişsel bir veri tabanı haline gelmeye başlar (Lappegard, 2007,s.5). Birey, çevresinde bulunan, duyu organları ile algılayabildiği her şeyi zihninde bilinçli veya bilinçsiz olarak tutar. Zihinde oluşan bu bilgiler, anlamlandırılmaya çalışılır. Bu süreçte bir yandan duyu organları diğer yandan da geçmiş hatıralar, bilgi ve tecrübeler devreye girer. Ancak, farklı duyu organları ile zihnimize gelen her bilgi mutlaka kullanılmak ve anlamlandırılmak zorunda değildir. Bilgilerin kıymetlenmesi ve o mekânla ilgili bir oluşumunun gerçekleşmesi için bu bilgiye ihtiyaç duyulması ve merak edilmesi gerekir. 25 Grafik 3: Mekân Kimliğini Oluşturan Temel Fonksiyonlar Tanıma Anlamlandırma Anlamlı İhtiyaç Duyma Merak ve Savunma Kaynak: Lappegard, 2007,s.5 Mekân konusunda oluşan algı ve veri tabanında biriken bilgi, içinde yaşanan şehrin kimliğine yönelik tanımlamaların ortaya çıkmasına yol açar. Şehir kimliğinin öznel bir parçası olan bireysel kimlik ise kültürel değerlerin bireysel ölçekte gerçeklenmesinden başka bir şey değildir. Bu bağlamda kültür, bireyin kendi edinimlerini, yorumlarını, oryantosyonunu ve değerler bütününü harmanlayarak kültür boyutuna getirmesi ve kimlik olarak formulize ederek “kim olduğunu” ve “nereden geldiğini” açıklaması ile mümkündür (Neill, 2004,ss.1-2). Bu bakış açısıyla bakıldığında kimlik, Berlin’de olduğu gibi ulusal kimlik, Detroit’te olduğu gibi ırksal kimlik, Belfast’ta olduğu gibi etnik kimlik şeklinde tanımlanabilir. Bu noktada dikkat edilmesi gereken husus, şehrin tek boyutla ve sığ bir bakışla tanımlanmasından kaçınılmasıdır. Genelde artan kültür çeşitliliği olan şehirlerde yaşanan bir dilemma, kültürel çeşitliliğin tek bir şehir mekânı içerisinde ortak ve bir yapıya nasıl dönüşebileceğidir. Bu nedenle, “bir şehrin her şeyi söyleyebilmesi”, “her şeyin bir şehirde yaşanması” veya “ünlüler şehri” gibi şehir tanımlamaları asla gerçeği yansıtmaz ve bu kavramlar ancak efsanelerden ibaret kalırlar (Neill, 2004,ss.1-2). “Mekân kimliği”, mekânların öz kimliklerinin oluşmasında ortaya koydukları katkı ve etkileşme süreçleri nedeniyle son derece önemlidir. Mekân kimliği oluşurken fiziksel 26 gelişim ortaya çıkar. Bu süreçte kendini tekrar eden durumlar, zaman içinde mekân kimliğinin bir parçası olmaya başlar. Ancak, mekân kimliğinin en yüksek bilişsel düzeyindeki parçaları bile hayat döngüsü içerisinde değişime uğrar. Bu güçlü bilişsel süreçler bir zaman sonra anılar olarak hafızalarımızda yer ederken, yaşanan tecrübelere bağlı olarak yeni roller ortaya konmaya başlanır. Dahası, teknolojik yenilikler gibi durumlara da bağlı olarak toplumlarda fiziksel yapı da değişebilir. Toplumlarda suç oranlarının artması gibi demografik ve ekolojik bozulumlar da değişim süreçlerini tetikleyebilir. Kaldı ki kişilerin yaşadıkları tecrübelerle karakteristik davranışlarında ve değer yargılarında değişiklikler de söz konusu olabilir. O halde mekân kimliği, anıların, fikirlerin, hislerin, davranışların, değerlerin, tercihlerin, olay ve durumlara yüklenilen anlamların yanında davranış kalıplarının ve deneyimlerin bir harmanından ortaya çıkan zaman içinde hem bireyi hem de mekânın karşılıklı etkileşmesine neden olan bir kavramlar bütünüdür (Kalevi, 1992,s.240). Sonuç olarak şehir kimliğinin tanımlanmasında tek bir noktadan bakmanın yetersiz ve sığ bir bakış açısı olacağı ortadadır. Bu nedenle aşağıda Tablo 1’de ifade edildiği üzere, içsel bakış açısı, dışsal bakış açısı yanında objektif ve subjektif referanslar göz önünde bulundurularak şehir kimliği tanımlamaları yapmak söz konusudur. Tablo 1: Şehir Kimliği Tanımlamaları Objektif Referanslar Subjektif Referanslar Dışsal bakış açısı İçsel bakış açısı Kimliklendirme Bireysel yönetimle kimlik tanımlaması Dış Kimlik (pazarlama imajı) Aidiyet duygusuyla kimlik tanımlaması Kaynak: Bursac, 2006,s.11 Objektif referanslar göz önünde bulundurularak dışsal ve içsel bakış açılarıyla kimlik tanımlaması yapılabilir. Buna göre, dışarıdan şehrin özellikleri gözlemlenerek genel tanımlara gidilebilir. Öte yandan, bireylerin şehir konusunda kendi dünyaları ve algıları ile gözlemleyerek ortaya koydukları objektif tanımlamalar söz konusu olabilir. Matriksin diğer boyutunda bulunan sübjektif kimlik tanımlamasında ise dışsal bakış açısında, ortaya konacak pazarlama çalışmaları, marka ve diğer tanıtımlarla bir kimlik algısı oluşturulmaya çalışılabilir. İçsel bakış açısına göre ise bireyin o şehre olan sübjektif bakış açısı, aidiyet duygusu, bağlılığı vb. değerler çerçevesinde kimlik 27 tanımlamaları ortaya konabilir. Birçok yazar, martiksin farklı bir noktasından bakarak çok değişik şekillerde şehir kimliği tanımı yapmışlardır. Lynch (1990) da şehir kimliğini “bireyin bir yeri diğer yerlerden ayırt edebilme düzeyi” olarak ifade etmiştir. Relph (1976), mekânın kimliğinin bireylerin ve insan gruplarının kimliklerini tanımlamada önemli bir faktör olduğunu vurgulamış, şehirde yaşayan insanların deneyimleri ve algıları ile şekil aldığını ifade etmiştir. Yazar, fiziksel oluşum, aktiviteler (durumlar ve olaylar) ile anlamın bir mekânı tanımlayan üç temel etmen olduğu üzerinde durmuştur. Relph (1976) bu üç etmeni daha az maddi olan bir dördüncü olan “mekanın ruhu”, “mekanın duygusu”, “mekanın kendine has özellikleri” gibi soyut kavramlarla ilişkilendirmiştir (Relph, 1976,s.45). Relph, aynı zamanda “insideness” kavramı ile şehre olan bağlılığı, kendini oraya ait hissetmeyi ve o şehir içinde kendine ait bir yere sahip olduğunu ifade eder. Buna karşılık bireyler üzerinde yaşadıkları şehre yabancılaştıklarında veya şehirden ayrılmak istediklerinde “outsideness” olarak durumdan söz edilebilir (Relph, 1976,s.141). Tüm bu tanımlamalarla şehir kimliği, o şehre ait tarihsel, geleneksel, kültürel, çevresel, işlevsel ve mekânsal değerlerin, bireyler üzerinde meydana getirdiği özgün imgelerdir. Bu noktadan bakıldığında, şehirde zaman içinde yapılan değişiklikler, düzenlemeler ve gelişimler üzerinde yaşayan bireylerin zihninde oluşan imgelerde değişikliklerin oluşmasına, dolayısıyla da şehir kimliği algısının değişmesine yol açar. Dünyanın en güzel ve en efsunlu şehirlerinden olan İstanbul’un zaman içinde değişen imajıyla “mega köy” olarak algılanmaya başlanması, plansız ve hoyratça yapılan değişim ve dönüşümlerin zihinlerde meydana gelen algı değişimlerinin bir sonucudur. Bu nedenledir ki şehir kimliği konusu, şehir ve mekân anlamında bilinçli olmayı, şehirde yaşayanlar tarafından doğal, yapay, tarihi ve kültürel değerleri içinde barındıran şehir çevresine sahip çıkılmasını gerekli kılar. Maalesef ki ülkemizde şehirlere ait değerler kaybolmaya, hatta korumak yerine yok etmeye başladıktan sonra değeri anlaşılmaya başlanmıştır. Öte yandan, farklı yaşam şekilleri, deneyimler ve duygular konuya farklı noktalardan bakmaya ve farklı değerler atfetmeye neden olur. Bu nedenledir ki ortak bir vizyondan ve bakış açısından söz etmek çok mümkün değildir. Kısmen fikir uzlaşısı sağlayamama, kısmen de bireysel menfaatlerin ön plana çıkması gibi nedenlerle çok değerli tarih, kültür ve medeniyet değerlerine sahip olan şehirlerimiz giderek bu müstesna özelliklerini kaybetmektedirler. Bu sorunla ilgili ekonomik, siyasi veya 28 bireysel birçok neden sıralanabilmekle birlikte, bunlara yönelik çözümlerin de bulunması aciliyet gerektirmektedir (Arbak, 2005,s.3). Sadece ülkemize ait değil, tüm dünyada küreselleşmenin de etkisiyle artan eskiyi yıkma-yüksek katla yenileme süreçleri sonucunda dünya üzerinde birçok şehir, ait oldukları ülkeler ve bölgeler ne kadar uzak olursa olsun giderek daha fazla birbirlerine benzemeye başlamışlardır. Bu yıkım ve yeniden yapımlar sonucunda şehirler, kendilerine ait olan kimlik değerlerini giderek daha fazla kaybetmeye başlamışlardır. Çelik ve camdan gökdelenleri, karmaşık otobanları ve azalan yeşiliyle uzaktan bakıldığında ilk bakışta Singapur’la New York’u ve İstanbul’u birbirinden ayırt etmek giderek güçleşmektedir (Eyüce, t.y.,s.30). Resim 5: İstanbul Boğazı’ndan Gökdelenler Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 Resim 6: New York City Gökdelenleri Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2014 29 Bir şehirde ortaya çıkan yapılı çevre kirliliği, bir yandan şehir kimliğine şekil verirken diğer yandan da toplumsal ve kültürel yaşam şeklindeki değişim ve dönüşümün ipuçlarını ortaya koyar. Yapılı çevreyi oluşturan unsurların zenginliği, şehrin sosyal, kültürel ve toplumsal yaşam şeklinin de zenginliğini ifade eder. Bunun yanında yapılı çevre kimliği ile toplumsal, sosyal ve kültürel kimlik karşılıklı olarak iletişim halindedir. Bu nedenledir ki kültürel, sosyal ve toplumsal değerler fiziki çevreyi oluştururken, fiziki çevre de toplumsal, kültürel ve sosyal değerlerin formasyonuna etki eder (Birol, t.y.,s.2). Bu nedenle şehre ait kimlik ve değerlerde önemli kayıplar görülmesi durumunda, geleneksel kimliğine yapılacak küçük ilaveler yanında, sosyo-kültürel, ekonomik ve çevresel dokular göz önünde bulundurularak şehir kimliğine değer kazandıracak girişimlerde bulunmak, yerel yönetimlerin ve politika koyucuların üzerinde yaşadıkları şehirlerine sağlayabilecekleri en önemli katkılar olarak değerlendirilebilir. Yerel yönetimler için şehir kimliği söz konusu olduğunda genellikle kenar mahallelerden veya banliyölerden başlamak üzere bir yeniden yapılanma süreci akla gelir. Bu çerçevede yüksek katlı apartman ve fabrika inşaatları ile şehirlerin bu bölgeleri, adeta endüstri bölgelerine dönüşür. Buralarda yaşayan insanların yaşadıkları mekânlar ise yurda benzer basit, monoton, renksiz ortamlar haline gelir. Bu ortamlara eklemlenen alışveriş merkezleri ve yeşil alanlar ortamın soğuk görünümünü kısmen yumuşatırken yeni oluşan çekim alanlarında artması beklenen nüfus göz önünde bulundurularak alt yapı yatırım ve inşaatlarına girişilir. Tüm bu girişimler periferde, büyük ve tüm donanımları yerinde olan bir metropolün oluşturulmasından başka bir şey değildir. Bu dönüşüm gerçekten de bu şehirleri merkezdeki büyük şehirlerin çevrelerine sıralanmış küçük uydu kentler olmaktan çıkarır. Dönüşüm bir kez başladıktan sonra şehrin önceden ortaya çıkmış olan güvensiz, marjinal, merkezden uzakta olmak gibi dezavantajlı özellikleri yavaş yavaş göz ardı edilmeye başlanır. Hatta artık kendilerine ait kimliklerinin ortaya çıktığını söylemek de yanlış olmayacaktır. Ancak unutulmaması gereken durum, şehirlerin üzerlerinde yaşayan insanlardan bağımsız olmadığıdır. Bu nedenle şehre ait bir kimliğin oluşmasında burada yaşayan insanların matriks ilişkiler zinciri içerisinde bulundukları aile, arkadaş, inanç vb. grupları önemli rol oynar. İnsanların buradan önce yaşadıkları yerlerde edindikleri ve beraberlerinde getirdikleri kültür, değer ve gelenekleri kullanarak birbirleri ile bağlantıların oluşmasına yol açar. Bu iletişim ağları şehrin kendine has kimliğinin güçlenmesinde önemli bir kilometre 30 taşıdır. Oluşan kimlik, şehri geçmişten bugüne, bugünden yarına ve geleceğe taşıyacak en önemli değerdir. Bu nedenle şehirlerin aktif ve yaşayan kimlikler elde etmelerinde fayda vardır. (URBACT II, 2009,s.4). Kimlik, gelecekte iyi bir çevre sahibi olmanın en önemli amaçlarından birisidir. Bir şehirde yaşayan bireyler, şahsen veya grup olarak kendilerini o şehrin herhangi bir bölgesine ait veya o bölgeden mesul hissetmek isterler. Bu bakımdan şehir üzerinde yaşayan insanlar, kendini ifade edebilme, kendilerini oraya ait hissetme, ne istediğine karar verme ve uygulama imkânlarına sahip olmayı arzular. Bu bakımdan insanları etkilemek için şehir çevresinde insanlar güçlü şehir kimliklerine sahip çıkmalı, unutuldu ise yeni ve kalıcı kimlikler geliştirmelidirler. Bu çalışmalarda şehir kimliğinin hem maddi hem de maddi olmayan unsurları unutulmamalıdır. Ancak modern şehir gelişme süreçleri, maddi olmayan değerler bir yana, maddi kimlik unsurlarını da çok zaman göz ardı eder. Üstelik son dönem şehirleşme çalışmaları maalesef büyük ölçekli inşaat faaliyetlerini gerektirir ve çevrenin maksimum kullanımını hedefler. Bu kaygılar göz önünde bulundurulduğunda, şehirlerin dizaynı monoton, standart, “hiç boş alan bırakmayan ve tüm alanlardan maksimum istifade edebilen” bir bakış açısıyla yapılır. Bu arada, geleceğe not düşecek eserler veya şehir kimliğine vurgu yapan geleneksel mimariyi yansıtan yapılar genellikle göz ardı edilir. Bu nedenle, şehre ait var olan değerlerin korunması son derece önemlidir (Oktay, 1998,s.17). Tüm bu açıklamaların bir özeti olarak denilebilir ki şehir kimliği, bireysel değil, toplumsal bir kavramdır. Şehir kimliğini, toplumda yaşayan bireylerin her birisinin yıllar içinde ortaya koyduğu değerler, kültür, mimari, sanat vb. şekillendirir. Ancak, o şehirde yaşayan herkesin kendinden bir şey bulduğu şehir kimliği, toplumun ortaya koyduğu değerlerden de ötede kendine has özelliklere sahiptir. Gerçekten de kentsel mekân, kentte yaşayanların ve üzerinde faaliyet gösterenlerin kendilerinden öncesinden devraldıkları algının harmanlaması olarak karşımıza çıkar. Zaman içinde toplumların yaşam biçimleri ve çevreyle etkileşimleri fizik mekânı da etkiler ve onun da şekil almasına etken olur (Ektiren, 2015,s.4). Tüm bu durumların sonunda var olan şehir kimliği, şehri diğerlerinden ayırt eden, tek ve kendine has bir özelliğe sahip olmasını sağlar. Gerçekten de şehir kimliğine sahip olunması, o şehre önemli katkılar sağlar. Bu katkılar, aşağıda Grafik 4’te açıklanmıştır. 31 Grafik 4: Kente Ait Bir Kimlik Bulunmasının Avantajları Kente ait bir kimlik bulunmasının avantajları Kente özel kimliğin bulunması o kenti diğerlerinden ayırır ve ona özel bir kimliğin oluşmasına yardımcı olur. Kentin var olan kimliğinin dışında kabul edilebilecek olumsuz mekan kullanımları en baştan reddedilir. Kentin dokusu daha kolay korunabilir. Kentin büyüme modeli kimliğine uygun şekilde gelişir. Yapılması planlanan yatırımlarda kent kimliğine uygunluk aranır. Kentin kaynaklarının kullanımı kent kimliğine göre planlanır. Kaynak: Demir, 2006,s.3 Grafik 5: Mekân Kimliği Algısını Oluşturan Faktörler Kaynak: Ardoin, 2006,s.124 32 Disiplinler arası bir bakış açısı ile değerlendirildiğinde çok yönlü boyutları içeren şehir kimliği konusu, Grafik 5’te gösterildiği üzere, biyofiziksel çevre, kişisel/psikolojik çevre, sosyal ve kültürel durum, politik ve ekonomik durumlar gibi parametrelerin bir araya gelerek zihnimizde oluşturduğu imajlarla çok yönlü şehir kimliği algısını oluştururlar. Buna göre, özelde ülkemizde, genelde dünyada birçok şehirde yaşanmakta olan kimlik sorunu nasıl çözümlenebilir? Yeni ve değişik bir şehir ile kimlik elde edilebilir mi? Şehir kimliği sorununun çözümü, o yerde uzun süredir yaşayanlar, başka bölgelerden oraya gelip yerleşenler ve o şehirlileşenlere yönelik kimlik hatırlatılması, kimlik oluşturulması ve o şehirli olmanın bilincinin oluşturulması ile mümkündür. Şehirlileşme, bireyin o şehirde çalışma, para kazanma, barınma ve tüketme mekânı olarak algılanmasından öte, orada yaşama, yaşatma, yaşlanma süreçleri ile oralı olma ve bireysel kültürü ile varsa şehrin kültürünü mezcedip yeniden tanımlamaktan geçer. Bu çerçevede, şehirlerin kaybettikleri kimliklerine yeniden kavuşmaları veya yeni bir kimlik tanımlamasına sahip olmalarının yolu o şehirde yaşayanların oralı olmalarını kabul etmeleri, kentlerine sahip çıkmaları, oralı olmakla iftihar etmelerinden geçer. Burada yerel yönetimlere de önemli roller düşer. Özellikle “yenileşme” kavramının doğru algılanması ve yenileşme uygulamalarının yerinde yapılmasına azami hassasiyet gösterilmesi gerekir. Kentin “geçmişten alınmış kıymetli bir emanetin gelecekteki sahiplerine devredilmesi” olarak görülmesi, şehirde yapılacak her değişim ve yenileşmenin bu düsturla yapılması, kimliğin korunması, kazanılması ve yaşatılmasında önemli bir çıkış noktası oluşturacaktır. Bu noktada iki kriter önemlidir (Güvenç, t.y.,s.1) : a. Tarihi geçmişi yıkmadan ve zarar vermeden yenileştirmek. b. Gelişmeyi ve yenileşmeyi sekteye uğratmayacak bir şekilde korumak ve yaşatmak. Tüm bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere, şehir kimliğinin varlığı, korunması, unutuldu ise yeniden hatırlanarak yeniden tanımlanması şehrin genetik kodlarının gelecek nesillere aktarılması açısından hayati önem taşır. Şehir kimliğinin oluşmasına ve yerleşmesine birçok etken sebep olur. Şehrin kurulduğu coğrafi bölgeden, insan eliyle yapılan değişikliklere, şehir üzerinde yaşayan bireylerin sosyo-kültürel özelliklerine ve 33 şehrin içinde bulunduğu ekonomik duruma kadar birçok parametre bu kimliğin oluşmasında ve yerleşmesinde etken olur. Aşağıda Grafik 6’da şehir kimliğinin bu öğeleri ifade edilmiştir. Grafik 6: Kentsel Kimliği Oluşturan Bileşenler KENTSEL KİMLİK ÖĞELERİ Biofiziksel (Doğal) Çevre Yapay Çevre Sosyo-kültürel Çevre Kentin Genel Ekonomik Durumu Yollar Coğrafi Özellikler İklim ve Bitki Örtüsü Jeolojik Yapı Sosyo-ekonomik Durum Siyasi sınırlar Bölgeler Mihenk Noktaları Semboller Açık Alanlar Donatılar Demografik Özellikler Kurumsal Yapı Kişi ve Grupların Gelir Düzeyi Tarihi Özellikler İstihdam Düzeyi Kültürel Özellikler Binalar Kaynak: Topçu, 2011,s.1053 Yukarıda ana hatlarıyla belirtilen şehrin kimliğini etkileyen faktörler, aşağıda ayrıntılı olarak açıklanmıştır. (İlgar, 2008,ss.11-21) ve (Ardoin, 2006,ss.114-117). 1.2.2 Biyofiziksel (Doğal) Çevre Özellikleri Biyofiziksel çevre, genel anlamda çevrenin bir parçasıdır ve nasıl ki çevrenin formasyonunda her türlü ilişkiler ağı söz konusu ise fiziksel çevrenin oluşmasında da aynı durum söz konusudur. Biyofizikel çevre olmaksızın mekân algısından söz etmek mümkün değildir. Herkes evinin dışında ve şehri çevreleyen doğal çevrede nasıl bir 34 ortamın bulunduğunu bilir ve tanımlayabilir. Ancak biyofiziksel boyutla ilgili olarak mekânı sadece şehri çevreleyen doğa ile tanımlamak yetersiz kalır. Kimi mekânlar, adeta ruhları ile insanı etkiler, duygulandırır ve kendine bağlar. “Ruhu olan mekânlar” olarak tanımlanan bu yerlere örnek olarak İstanbul-Boğaziçi gösterilebilir Öte yandan insanın çevre ile olan derin ve anlamlı iletişimi o mekânla olan deneyimlerine ve paylaşımlarına bağlıdır. Biyofiziksel çevre öncelikle direkt olarak bireylerin şahıslarınca hissedilir. Bu nedenle psikolojik boyut, oldukça önem taşır. Bireysel ilgi, biyofiziksel mekâna yönelik olarak gerçekleşen çevresel psikoloji ile yoğunluk kazanır. Psikolojik öğeler kapsamında mekân bağımlılığı da önemli bir faktördür. Öyle ki mekân kimi zaman insanlar için kültürün, sembollerin, deneyimlerin paylaşıldığı aile, cemaat, mahalle gibi anlam yüklenen grupları ifade eder. Bu durum, o mekâna yönelik bağımlılığın ortaya çıkmasına yol açabilir. 1.2.3 Sosyo-Kültürel Çevre Özellikleri Sosyo-kültürel boyut mekânın algılanmasında oldukça önemli bir konumdadır. Mekânlar adeta insanların geçmiş deneyimlerinin bir karışımını ifade eder ki bu da sosyo-kültürel kimliğin oluşmasının çıkış noktasıdır. Beşeri çevre, tek tek insanların bir araya gelerek birbirleriyle etkileşim içinde bulunmaları ile oluşur. Bir başka deyişle, her bir insanın kimliği bir başka bireyin kimliği üzerinde etkili olurken zamanla şehir kimliğinin de formasyonuna zemin hazırlar. Şehir kimliği kavramı da bu sürecin doğal bir sonucu olarak karşılıklı iletişim sürecinde toplumun çevreyi algılaması, yorumlaması ve değerlendirmesiyle ortaya çıkar. Gerçekten de şehir sakinleri, içinde bulundukları maddi ve manevi şartlara göre özgün davranışlar sergiler ve bu davranışlarını vücuda getirdikleri her nesneye aktarırlar. Nesnelerin formu, yapısı, dokusu, kullanılacak malzeme, simgesel durumu gibi konularda insanın farklı bakışı, farklı yapıların ortaya çıkmasına yol açar. İnşa edilecek bir yapıda kullanılacak malzemelerin neler olduğunu, başka nelere gereksinim duyulduğunu en iyi o şehirde yaşayanlar bilir. Bu ilişkinin sonucunda ev, sokak, mahalle, köy ve şehir gibi mekânların oluşması sağlanır ve her birisinin ayırt edici özellikleri ortaya çıkar. Bu oluşumda bireyin bilinçli veya bilinçsiz olarak algıladığı her şey, bilgisi, deneyimleri, gelecekle ilgili beklenti ve kaygıları, istek ve ihtiyaçları yanında inanç, örf 35 ve adetleri, aile-akraba-toplumun diğer fertleriyle ilişkileri, kişilerin “şehirli” olma isteği ile toplumun bugün ve geleceğe dair beklentileri de bu oluşuma katkı sağlar. Gaziantep’te sosyo-kültürel doku şehirde yapılaşmanın fiziksel özelliklerinin oluşmasında önemli etken olmuştur. Binalarda kat sayısı, kullanılan yapı malzemesi gibi tercihler bireylerin dâhil oldukları sosyo-kültürel ortamlara göre belirlenmiştir. Alleben Deresi, kale ve tepeler şehrin formasyonunda doğal yönlendiriciler olmuşlardır. Öte yandan camiler de toplumun bir sosyo-kültürel parçası olarak şehrin şekillenmesinde ve mimarisinde önemli bir rol oynamışlardır. Özellikle Osmanlı Dönemi’nde yürüme mesafesinde (150-200 m) konumlanan camilerin çevresinde oluşan mahalleler, bugünkü Gaziantep’in şehir kimliğinin oluşmasında önemli rol oynamıştır (Uğur, 2013,s.28). Resim 7: Tarihi Gaziantep Sokakları Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 Öte yandan, Doğu toplumlarında daha sık görülen kalabalık aile ve yoğun akrabalık ilişkileri, batı toplumlarında daha sığ olarak görülür. Bu durum kırsal-şehir ayrımında da kendini gösterir. Kırsalda görülen büyük konutlar, kalabalık aileler, gençlerin evlendikten sonra da ebeveynleriyle birlikte yaşama anlayışı şehirde kendini çekirdek aile kültürüne bırakmıştır. Bir yandan birçok ailenin ebeveyn ve akrabalarının aynı şehirde yaşıyor olmaması, bir yandan şehrin getirdiği yoğun çalışma temposunun kısırlaştırdığı akraba ilişkileri, öte yandan da çok büyük konutların ortaya koyduğu 36 maliyetler göz önünde tutularak giderek daha az bireyin bulunduğu çekirdek ailelerin yoğunlaşmasına yol açmıştır. Bu kültürel dönüşüm, Gaziantep’te de kendisini göstermiştir. Büyük konutlar yerine, giderek daha küçük ve çekirdek ailelerin yaşadıkları apartman dairelerine doğru bir dönüşümün yaşandığı gözlenmektedir. Her ne şekilde ve formasyonda olursa olsun, bireyin kimliği, içinde bulunduğu şehrin kimliğinin şekillenmesinde rol oynuyorsa, duruma tersten bakıldığında, aynı şekilde şehir de bireyin kimliğinin şekillenmesinde etkili olacaktır. 1.2.4 Sosyo-Ekonomik Çevre Özellikleri Toplumların siyasi yönetim şekilleri, o toplumların ekonomilerinin de nasıl yönetildiğinin bir göstergesidir. Liberal veya kolektivist ekonomi anlayışı ile yönetim farklılıkları, o toplumda yaşayan bireylerin çalışma koşullarını, gelecekle ilgili beklentilerini ciddi şekilde etkiler. Ayrıca ülkelerin ekonomilerinin gelişmişlik seviyeleri, yeni teknolojik imkânlardan istifade etme, hatta yeni teknolojiler geliştirme fırsatı sağlar. Özellikle teknolojinin altın çağının yaşandığı günümüzde, yeni bilgi ve teknoloji üretemeyen toplumlar, gelişme ve zenginleşme yarışında geride kalmaya mahkûm görünmektedir. Öte yandan, teknoloji üretmek için de ciddi bir sermaye birikimine ihtiyaç vardır. Bir anlamda teknoloji, ülkelerin ekonomik gelişmişliğinin hem sebebi hem de sonucudur. Birçok gelişmekte olan ülkenin içinden çıkamadığı bu fasit daire, yerelde şehirlerin şekillenmesini de etkiler. Gerçekten de şehirlerin ekonomik yapıları ve gelişmişlik seviyeleri, o şehirde yaşayan bireylerin yaşam şekillerini etkiler. Teknolojik gelişmelerin bir sonucu olan sanayileşme, toplumlarda büyük değişikliklere yol açar. Şehirlerde açılan sanayi bölgeleri, tarımda makineleşme sonucunda daha az beşeri sermayenin tarım sektöründe ihtiyaç duyulması gibi nedenlerle kırsaldan şehre doğru göç hızla artar ve şehirleşme hızlanır. İş imkânlarının daha yoğun olduğu şehirlere ve sanayi bölgelerine yönelik bu insan akımları, beraberinde aile hayatı, sosyal çevre ile olan ilişkiler, gelenek ve görenekler üzerinde de son derece etkili değişikliklere yol açar. Şehirde ticaret, sanayi, hizmetler gibi alanlardan hangisi daha yoğun bir faaliyet alanı buluyorsa, şehrin mimarisinden bitki örtüsüne, sosyal yaşamına kadar varan değişiklikler ve şehre özel durumlar ortaya çıkabilir. Daha makro noktadan bakıldığında, şehirlerin yapılarındaki bu farklılıklar birbirlerine göre gelişme ve geri 37 kalma durumlarını da belirler ve farklı şehir kimlikleri ortaya çıkar. Öte yandan, şehrin baskın sektörü, çalışan oranı, kişilerin gelir düzeyleri önemli kimlik elemanlarıdır (Topçu, 2011,s.1053). Örneğin ticaretin ön plana çıkması, şehrin ilerleyen zamanlarda bir ticaret merkezi olmasına yol açabilir. Sanayinin ön plana çıkması durumunda, hangi sektörün baskın olduğuna bakılarak, şehir o yönüyle ön plana çıkar. Bu açıklamaları destekler şekilde Gaziantep’in ekonomik yapısı şehir kimliğini oldukça derinden etkilemiştir. Gaziantep’in Halep’e yakınlığı ve yolların kesişim noktasında bulunuyor olması yanında güney komşumuz Suriye sınırında bulunması nedenleriyle ticaret açısından her zaman bir çekim merkezi olmuştur. Coğrafi avantaja, güçlü sanayi ve verimli topraklardan elde edilen yüksek verimli üretim de eklendiğinde ekonomik faaliyetler hızla gelişmiştir. Bu nedenle Gaziantep, çevresinde bulunan illere göre çok daha yoğun şekilde kendini sanayi ve ticaret konularında daha başarılı olarak tanımlamış ve bu şekilde gelişmeye devam etmiştir (Kanalıcı, 2012,s.28). Gerçekten de Gaziantep sanayi sektöründe ülkemizin en önemli şehirlerden birisi olarak marka şehir çalışmalarında da sanayi şehri kimliğini ön plana çıkarmaktadır. 1.2.5 Fiziksel Ortam ve Çevre 2.5.1.1 Coğrafi Özellikler Doğal çevre, oluşumunda insan faktörünün etkili olmadığı çevreyi temsil eder. Doğal çevre özellikleri yer şekilleri, iklim koşulları, su kaynakları, bitki örtüsü, varsa ormanlarının niteliği (orman yoğunluğu, ormanlarda yaşayan hayvan cinsi çeşitliliği, ağaçların çeşitliliği vb.) gibi faktörlerden oluşur. Bu öğelerin her biri, içinde bulundukları şehre ayrı bir anlam katarlar. Yukarıda sözü edilen yer şekillerinin konumu, şehirlerin formasyonunda ve gelişmesinde önemli rol oynarlar. Çok dağlık, engebeli araziye sahip bölgelerde ve şehir içinde doğal olarak var olan geniş su birikintilerinin olduğu durumlarda şehirler bu doğal durumdan oldukça etkilenir. Daha düz olan alanlarda ve dağların yamaçlarında binaların biriktiği, dolayısıyla şehir merkezinin buralarda yoğunlaştığı gözlenir. Karadeniz Bölgesinde şehirlerin yerleşim şekli bu duruma örnek gösterilebilir. Benzer şekilde büyük su birikintileri ve göllerin çevreleri binalaşmanın ve şehirleşmenin 38 yoğunlaştığı yerlerdir. Ancak doğanın oluşumunda etkili olmaması, doğanın şekillenmesinde ve kontrol altına alınmasında etkili olmayacağı anlamına gelmez. Şehrin doğal yapısında insan eliyle ortaya konan fiziksel durumlar insanın doğayı kontrol altına alma ve kendi istediği gibi şekillendirme duygusuna yönelik çalışmalardır. Beşeri çevreden kaynaklanan kimlik unsurları olan birey ve toplum, şehrin coğrafi yakınlığı olan bölgelerle büyük benzerlikler göstermektedir. Örneğin denizle bir bağı olmayan Gaziantep’in çok sayıda pınarı bulunmakla birlikte hiç doğal gölü bulunmamaktadır. Belki de bu yüzden şehrin her yanında yapay göl ve baraj inşa edilmiştir. Bu değişimler, şehrin doğal özelliklerinde önemli değişikliklere yol açmıştır (Gaziantep Kent Konseyi, 2015,s.3). 2.5.1.2 İklim ve Bitki Örtüsü İklim özellikleri şehir kimliğinin oluşmasında hem fiziki ortam olarak hem de üzerinde yaşayan insanların davranışlarını etkileme yoluyla önemli rol oynar. Binaların mimarisi, seçilen malzeme, yapıların renkleri ve birbirlerine göre konumları şehir dokularının farklılaşmasına sebep olur. Soğuk iklim bölgelerinde binaların yapımında kar tutmaması için çatılar yüksek ve dik olarak dizayn edilir. Isı yalıtımı için, bir yandan mantolama sistemleri sıkça uygulanırken diğer yandan da az sayıda ve küçük pencereli, birbirlerine daha yakın yapılar tercih edilir. Sıcak iklim bölgelerinde ise geniş pencereli, geniş balkonlu yapılar göze çarpar. Yapılaşmada daha az yoğunluk göze çarpar. Hatta bu bölgelerde bina içlerine ısınma tertibatının konulmadığı sık rastlanan bir durumdur. İklim koşulları nedeniyle binaların şekillenmesinde görülen bu farklılıklar, bu coğrafya üzerinde yaşayan insanların davranışlarına da yansır. Soğuk iklim binaları birbirlerine yakın ve son derece yoğun olduğu için aile-akraba ve komşuluk ilişkileri daha sıktır. Uzun ve soğuk kış gecelerinde aileler daha fazla bir arada olmak ister. Her bir konutta çekirdek aile yanında ebeveyn ve akrabalarla birlikte yaşam da sık görülen durumlardır. Sıcak bölgelerde yapıların birbirinden ayrık ve geniş alana yayılmış olması bu ilişki yoğunluğunun zayıflamasına yol açar. Dış mekân aktiviteleri için daha müsait olan 39 ılıman iklim bölgelerinde daha bireysel veya çekirdek aileye dönük yaşamlar daha sık rastlanır. Gaziantep, coğrafi konumu nedeniyle Akdeniz iklimi ile karasal iklimin bir arada yaşandığı bir yerdir. Şehrin güney kesimleri daha çok Akdeniz ikliminin etkisindedir. Şehirde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuk ve yağışlıdır. Denize kıyısı olmaması nedeniyle nem oranı düşük olan kentte hava çok sert değildir (Gaziantep Kent Konseyi, 2015,s.3). Şehirde hâkim olan karasal iklim şartlarına uygun olarak, yazın aşırı sıcaklardan korunmak için binalar kuzey-güney istikametine doğru konumlanmışlardır. Şehrin karakteristiği olan dar sokaklar da gölge mekânlar oluşturması için tasarlanmıştır (Uğur, 2013,s.28). İklim sadece insan ve insanın bulunduğu yerler üzerinde etkili olmaz, aynı zamanda o bölgede yaşayan tüm hayvanlar ve bitki örtüsü üzerinde de etkilidir. Daha yoğun yağış alan ve çok soğuk olmayan bölgelerin daha yeşillik ve ormanlık olduğu görülür. Ülkemizde Doğu Karadeniz Bölgesi buna en güzel örnektir. Tersine, gece gündüz sıcaklıklarının yüksek, kışların çok soğuk yazların kurak geçtiği bölgelerde bitki örtüsünün kıraç bozkır olduğu sıklıkla görünür. Çok zaman bitki örtüsü şehir kimliğinin bir parçası haline gelir. Gaziantep’e özgü bitki türleri dendiğinde akla hiç şüphe yok ki ismini verdiği Antep Fıstığı gelir. 2010 yılı itibarıyla, şehirde 96.366 ha alanda, 9.275.870 adet meyve veren fıstık ağacı olduğu tespit edilmiştir (Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010). Antep fıstığı hem şehrin önemli gelir kaynaklarından birisi hem de yemek ve sosyal hayatta sıkça tüketilen bir yemiş olarak şehir kültürünün önemli bir parçasıdır. 2.5.1.3 Şehre Özgü Bitki, Hayvan, Irk ve Türler Şehirde yoğun olarak bulunan belli hayvan ırkları ve türleri de şehir kimliği açısından ayırt edici bir özelliktir. Gaziantep ilinde oldukça zengin bir faunadan söz etmek mümkündür. Keklik, tilki ve gelincik gibi hayvanların sayısı bölgedeki ormanlarda oldukça iyi seviyededir. Ayrıca az da olsa şahin, doğan gibi yırtıcı kuşlar ile Tahtaköprü Barajı’nda aynalı sazan bulunmaktadır (Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010). Gaziantep’te ayrıca 38 familyaya ait 93 kuş türü yaşamaktadır. Bu türler arasında 40 9’u nesli tükenme tehlikesi riski altına girmeye yakın, 2’si tehlike altında, 6 türün hassas durum arz ettiği ve 1 türün de neslinin yok olmak üzere olduğu tespit edilmiştir. Dünyada nesli tehdit altında olan Fırat kaplumbağası, turaç ve küçük karabatak Güney Fırat Havzası Karkamış bölgesinde yaşam alanı bulmuşlardır (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2012). 2.5.1.4 Yer Üstü Suları ve Yeraltı Suları (Ilıca ve Kaplıcalar) Şehir kimliğini etkileyen doğal bileşenlerin bir diğeri de yer üstü ve yer altı sularıdır. Bu suların formasyonu, şehrin kuruluş şeklini ve binaların yerleşimini büyük ölçüde belirlemektedir. Bir şehirde yer altı sularının çokluğu bu şehrin ılıca ve kaplıcalar yönünden zengin bir şehir olduğunu gösterir. Bu kaynaklar bir yandan şehrin yapılaşmasını biçimlendirirken, diğer yandan da bu yapıların kendine özgü bir formda oluşmasına yol açar. 2.5.1.5 Yapay Çevre (Doğal Olmayan Çevre) Özellikleri Doğal çevre yanında insan eliyle yapılmış olan yapay çevre de fiziksel ortamın oluşmasında güçlü bir role ve etkiye sahiptir. Doğal olmayan çevre, uygulandığı dönemin bilgi, teknoloji, kültür ve değerlerini yansıtır. Şehirde bulunan tarihi ya da yeni yapılar, konutlar, yollar, köprüler tamamen yapay çevrenin birer yansımasıdır. Yapay çevre oluşumunda, doğada yapılan değişimlerin minimal düzeyde tutulması ve insandoğa iletişiminin olabildiğinde güçlü tutulması, mekân ile bağın güçlü olması için oldukça önemlidir. Doğal olmayan çevre, şehirde yaşayan insanların ihtiyaçlarından ortaya çıkan ve insan tarafından oluşturulan öğeleri ifade eder. Örneğin, fetihten itibaren günümüze kadar İstanbul’un birçok tepesine inşa edilen camiler, şehrin “Camiler Şehri” olarak anılmasına neden olmuştur. Benzer şekilde Gaziantep’te günümüze ulaşmayı başaran hanlardan, şehrin yüzlerce yıl boyunca Anadolu’nun Ortadoğu, Asya ve Afrika ile olan ticari ilişkilerinde bir kavşak noktasında bulunduğu anlaşılmaktadır. 1869 yılında açılan Süveyş Kanalı, şehrin ticari kervanların kavşak noktasında olma avantajını önemli ölçüde kaybetmesine yol açmıştır. Avrupa ve Güneydoğu Asya ticareti Mısır’a kaymış, tarihi İpek Yolu giderek önemini kaybetmiş, Gaziantep de bu kayıptan kendi payına düşeni almıştır. Bu avantaj kaybına rağmen Gaziantep günümüzde Edirne’den başlayıp İstanbul-Ankara-Adana-Irak hattını oluşturan karayolu 41 üzerinde bulunması nedeniyle yeniden önemli bir pozisyona gelmiştir. Şehir kimliğinde yapılan yolların, köprülerin ve kanalların önemi Gaziantep örneğinde açıkça kendini göstermektedir (Kanalıcı, 2012,s.28). 2.5.1.6 Yapı/Bina Grupları Şehirdeki yapay elemanların oluşturduğu yapı gruplarının şekli, yüksekliği, yerleşimi ve görsel karakteri şehir kimliğinin vurgulanmasında önemlidir. Yapıların yoğunluğu, aralarında bulunan mesafenin genişliği, bitişik nizam olup olmaması, binaların büyüklüğü, yüksekliği ve sayısı göz önünde bulundurulur. Bu yapıların oluşturduğu form tamamen rastlantısal olabileceği gibi, planlama dâhilinde bilinçli olarak da yapılmış olabilir. Öte yandan aynı şehrin farklı noktalarında birbirinden bu derece farklı yapıların ortaya çıkması da mümkündür. Bu durum bir yandan gereksinimlerle, diğer yandan da tercihlerle açıklanabilir. Yapıların teknolojileri, inşaat teknikleri, kullanılan malzemelerin dayanıklılığı ve güvenilirliği yanında binaların hangi maksatla kullanıldıkları da formasyonlarında önemlidir. Öte yandan yapıların değerini belirlemede tarihi belge niteliği taşıması ve eski olması şüphesiz çok önemli olmakla birlikte, bunlar tek belirleyici kriter değildir. Bir yapının eski olma değerinin yanı sıra, simgesel açıdan, kullanım açısından, kültürel açıdan ya da estetik açıdan değer taşıması, onun korunmasını ve geleceğe taşınmasını gerektirebilir (Birol, t.y.). Özellikle anıtsal değer taşıyan ve bir medeniyeti temsil eden yapılar, bulundukları coğrafyada mimari kültürünün şekillenmesinde rol oynarlar. Örneğin Selçuklu eserlerinin yoğunlukta olduğu bölgelerde, bu medeniyetin mimari anlayışının hâkim olması bu nedenledir. Bunlara ilaveten o şehrin içinde yaşayan ve bu yapıları kullanan insanların dünya görüşünü, yaşam şekillerini, estetik anlayışlarını, eğitim düzeylerini, inanç ve zevklerini kısaca kültürel kimliklerini ortaya koyar. Zengin bir tarihi ve kültürel mirasa sahip olan Gaziantep’in şehir kimliğini oluşturan özelliklerinden birisi de taş-kâgir şekilde yapılmış olan Antep evleridir. Tarihsel süreç içinde önceleri kale çevresinde yoğunlaşan evler zamanla dini yapılar çevresinde yoğunlaşmaya başlamışlardır. Sıcak bir iklime sahip olan bölgede evler, dar sokaklar ve yüksek duvarlar arkasında hayatlardan (avlulardan) geçilen yapılar olarak tanımlanabilirler. Sokağa açılan büyük bir kapının arkasında, hayatta mutfak (tandır/ocaklık), tuvalet ve ambar bulunur. Genellikle iki katlı olan evlerin her odasında 42 yeme, yatma ve yıkanma için üniteler bulunur. Oda içinde “küppüye”, döşeklik, kuşta ve nacar denilen işlemeli ahşap kaplamalar bulunur. Sit alanı olarak belirlenen bölgede koruma paftası hazırlanmış ve her biri tescillenmiş olmakla birlikte evlerin hızla tahrip edilmeye devam edildiği görülmektedir (Açıkkol, 1995,s.46). 2.5.1.7 Tarihi Eserler ve Simgesel Yapılar Yapılar, toplumların ideolojilerini, tarihleri ile bağlarını, yönetim şekillerini ve inançlarını da ifade eder. Yapılarda kullanılan kimi semboller, mimari veya renkler siyasi rejimlerin özelliğini ifade etmek amacıyla kullanılır. Şehirde yapıların dizaynında ve biçimlenmesinde kullanılan üslup, stil, malzeme, kullanılan yapı teknolojileri, imar ve koruma planları şehrin kimliğinin bir öğesidir. Bunun yanında şehrin sahip olduğu kültürel ve doğal değerler şehir kimliğini şekillendirirken, şehir kimliğinin oluşması için bu değerlerin sürekliliğinin sağlanması, şehrin geçmişinden gelen mesajları geleceğe aktaran maddi ve manevi değerlerin korunması gerekmektedir. Bir şehirde o şehrin özgün kimliğine katkısı bulunan ve ait olduğu döneme ilişkin kayda değer mimari ve yaşamsal özellikler taşıyan yapılar ile yapı gruplarının korunması, o şehirde kültürel sürekliliğin sağlanmasında rol oynamaktadır (Birol, t.y.). Gaziantep için çok sayıda tarihi eser ve simgeden söz etmek mümkündür. Bunlar arasında ilk akla gelenler hiç şüphesiz Gaziantep Kalesi ve Zeugma Antik Kenti’dir. Öyle ki Gaziantep Büyükşehir Belediyesi tarihi Antep Kalesi’ni logosuna taşımıştır. 43 Resim 8: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Logosu ve Kale Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 Öte yandan, birçok Anadolu şehrinin aksine Gaziantep’te tarihi camiler, şehirsel doku içinde simge ya da odak noktasını oluşturmazlar. Bunun en önemli nedeni, paha biçilmez tarihi değerlerine karşılık, camilerin morfolojik özellikleri dolayısıyla biçim, boyut, kullanılan yapı malzemesi, çatı şekli ve yerleşimi ile kentsel dokuyla büyük bir uyum içinde olmalarıdır. Bu insicam içinde adeta gözden kaybolurlar (Uğur, 2013,s.31). 44 Resim 9: Zeugma Müzesinden Görünüm Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 2.5.1.8 Çevre İmajı Çevre imajı, gözlemci ve çevrenin karşılıklı iki yönlü iletişimi sonucunda ortaya çıkar. Çevre, farklılıkları ve ilişkileri ortaya koyarken gözlemci, yaşadığı çevreye adapte olarak gördüklerine ve hissettiklerine anlam verir ve organize eder. Bu nedenle, çevreye ait belirli bir gerçeklik, farklı gözlemciler nazarında farklı algılama düzeyleriyle farklı şekilde tanımlanacaktır (Lynch, 1990,s.6). Bunun yanında şehir dizaynı maddi bir süreç olmakla birlikte, maddi sınırlandırmalar ve kontrollerle şekillendirilemezler. Farklı koşullar altında ve farklı bireylerle düzenlemeler birbirinden çok değişik şekillerde ortaya çıkabilir: tersine dönebilir, kesilebilir. Her an gözün görebileceğinden, kulağın işitebileceğinden ötede yeni bir manzara ve görünüm değişikliği meydana gelebilir. Ayrıca hiçbir şey kendiliğinden ve sadece kendini etkileyecek şekilde değişmez. Şehir, kendisi değişimden etkilenerek dönüşürken, kendisi de çevresini ve üzerinde yaşayanları dönüştürür. Değişim ve dönüşümler tecrübelerle şekillenirken, her değişim ve dönüşüm yeni deneyimleri beraberinde getirir. Bir şehirde yaşayan her birey, şehrin farklı bir bölgesi ile iletişim halindedir ve hafızasında ve hayallerinde şehrin o bölümü vardır. Kentin hareketli olan öğeleri, özellikleri, insanlar ve diğer günlük aktiviteler de tıpkı durağan bölümleri kadar önemlidirler. Çok zaman bizim şehir algımız da durağan 45 değildir. Neredeyse tüm duyularımız işlem halindedir ve zihnimizde oluşan şehir imajı denilen kavram işte tüm bu işlem süreçlerinin bir karmasından ibarettir. Kentler bireylerin zihinlerinde oluşan imajları sadece farklı karakter ve düşünce tarzını benimsemiş farklı sınıflardan bireylerin algılamalarından ibaret değildir. Bunun yanında, birçok müteahhitin şehir üzerinde yaptıkları ve kendi düşünce ve bakışlarını aktardıkları yapılar da o şehrin görünümünde önemli görsel tanımlamalar ortaya koyarlar. Zahiren bakıldığında stabil gibi görünen yaşam ortamları, detayda sürekli değişim ve dönüşüm halindedir. Şehrin büyümesi sürecinde sadece kısmi kontroller uygulanabilir (Lynch, 1990,ss.1-3). Gaziantep de kadim medeniyeti ve üzerinde yaşanmış binlerce yıllık birikimiyle yıllar içinde önemli değişikliklere uğrayarak günümüze kadar gelmiştir. Ancak şehre dair asıl önemli çehre değişiminin 19. yüzyıl sonları ile birlikte başladığını söylemek yanlış olmayacaktır. Bu döneme kadar şehir, kale ve çevresinde kümeleşen konutlardan oluşuyordu. Kendi içinde kapalı yapılar şeklinde gelişen mahalleler, sosyal katmanlaşmadan çok ırksal ve dinsel farklılaşmalara göre ayrışmışlardı. Mahalleler içinde ise konutlar örümcek ağı şeklinde bir yapı göstererek sokaklar ve çıkmaz sokaklardan oluşan mahallelerle bunlarda kopuk, avlu içinde bağımsız konutlardan oluşmuştur. Konutların sık konumlanmalarının bir diğer nedeni de iklimin yazları çok sıcak, kışları soğuk ve yağışlı olmasındandır. Binalarda oluşturulan çıkmalarla dar sokaklara koruyucu alanlar oluşturulmaya çalışılmıştır. İklim ayrıca konutlarda olabildiğince geniş alan oluşturulmasını da gerekli kılmıştır (Kanalıcı, 2012,ss.25-26). 46 Grafik 7: 19. Yüzyılda Gaziantep’in Dinsel Farklılıklara Göre Ayrılan Mahalleleri Kaynak: Kanalıcı, 2012,s.26 Şekil 7’de açıklandığı üzere, yeşil ile boyalı alanlar Müslüman nüfusun, sarı ile boyalı alanlar Hıristiyan ve özellikle Ermeni nüfusun, turuncu ile boyalı alanlar ise Musevi nüfusun 19. Yüzyılda yoğun olarak yaşadıkları bölgeleri göstermektedir. Zaman içinde Ermeni ve Musevi yerleşikler bölgeyi terk etmiş olsalar da yüzlerce yıllık ortak yaşamın izleri gerek tarihi eserlerde gerekse gündelik hayatta kendini göstermektedir. Kentin klasik dokusu zamanla modernleşmeye ve ihtiyaçlara bağlı olarak şekil değiştirmeye başlamıştır. Özellikle 1950’lerden sonra görülen yapısal değişiklikler nedeniyle geleneksel şehir dokusu ve mimarisi yok olmaya başlamıştır (Kanalıcı, 2012,s.26). Sadece Gaziantep’te değil, ülkemizin diğer şehirlerinde, hatta küresel ölçekte şehirlerin giderek güzelliklerini ve doğallıklarını kaybettiklerine yönelik karamsar bir bakış açısı söz konusudur. Hatta kimi araştırmacılara göre, güzel ve yaşanabilir bir şehir çevresi neredeyse imkânsız bir durumdur. Zira dünyada kir, duman, küresel ısınma, kalabalık, kargaşa ve monotonluk gibi sorunların çözümlenmesi oldukça güçtür. Bu bakış açısıyla hareket edenler çevrenin olağanüstü insicamını ve güzelliklerini göremezler. Aslolan bu güzellikleri ortaya çıkartabilmek ve yaşanabilir bir çevre oluşturabilmek için gereken çalışmaların yapılmasıdır. Çevre dizaynında ayırt edilebilirlik ve kargaşadan uzak 47 olmak bir şehir için önemli unsurlar olarak görülse de şehrin büyüklüğü, zaman ve komplekslik düzeyi, çevrenin algısında oldukça önemlidir. Çevrenin yapısının oluşumunda ve tanımlanmasında renkler, şekil, hareket, ışığın polarize olması yanında koku, ses, dokunma, yerçekimi hissiyatı ve hatta elektrik manyetik alanlar gibi birçok parametre değerlendirmelere bilinçli veya bilinçsiz olarak alınır. İyi bir çevre imajı burada yaşayanlara güven ve huzur verir. Birey bu durumda iç dünyası ve dış âlem arasında uyumlu bir ilişki kurar. Tersi durumda ise dış dünya ile sınırlı iletişim ve çevreye karşı korku ve içine kapanma durumu söz konusudur. Çevre ile doğru bir iletişimin kurulabilmesi bireyin çevre ile ilgili deneyimlerinin gelişmesine yardımcı olur (Lynch, 1990,ss.1-3). Çevre imajı kimlik, yapı ve anlamdan oluşan üç faktörü kapsar. Uygun bir imajın gerçekleşmesi için her şeyden önce objeyi diğer emsallerinden ayıracak kendine ait bir kimliğin ve imajının bulunması gerekir. Ayrıca, imajın mekânsal bir karşılığı olmalıdır. Bu sayede imaj sahibi olan objeyi diğer objelerden ayırt etmek mümkün olur. Son olarak, bu ojenin gözlemci açısından uygulamada veya duygusal olarak bir anlamı bulunmalıdır. Anlam aynı zamanda mekân ve kalıplarla olan ilişkiden farklı bir ilişkilendirme sürecini de ifade eder. Bu noktada bir şehrin anlamının ne olduğunu bilmek veya kavrayabilmek oldukça karmaşık bir konudur. Kimlik ve ilişkilerin tanımlanmasında, grupların zihinlerinde oluşan imajlar da birbirlerinden oldukça farklı sonuçlar vereceğinden pek istikrarlı olmayabilir. Üstelik anlam, fiziksel manipülasyonlardan da fazla etkilenmez. Öte yandan, eğer farklı sınıflardan ve düşünce gruplarından insanların her birisinin ayrı ayrı memnun olacakları bir şehir ortamı sağlanması kendiliğinden amaçlanıyorsa, gelişen bireylerin direkt bir çevre düzenine rehberliğine ihtiyaç vardır ihtiyaç duymadan (Lynch, 1990,s.8). Örneğin Manhattan, canlılık, güç, gizem, kalabalık, azamet vb. anlamlarını ifade edebilir. Bir imajın yaşayan bir mekânda yerleşik bir değerinin oluşabilmesi için bu imajın birçok kalifikasyonlarının bulunması gerekir. Şartların gereklerine göre hareket etme eğilimi bireyin çevresi ile uyumlu şekilde davranmasını gerekli kılar. Çevre, yeterince açık, net ve iyi entegre olmuş olmalıdır ki ekonomik ve zihinsel aktiviteler sorun yaşamadan gerçekleşebilsin. Ayrıca çevrede büyük başarısızlıklarla karşılaşılması riskinin düşük olduğu, güvenilir bir ortam söz konusu olmalıdır. Bunlara ek olarak imaj açık uçlu olmalı, değişimlere uyumlu, bireyin araştırma ve düzenleme yapabilmesini 48 sağlayacak şekilde olmalıdır. Öyle ki bireyin kendi gerçeklemesini yaşayabilmesi için boş alanlar da bulunmalı ve diğer bireylerle iletişime açık bir ortam olmalıdır. Yukarıda sözü edilen her kriter bireyler tarafından kendi algı ve değerlendirmelerine göre göreceli olarak önem sırasına konulur. Burada ağırlıklı olarak bağımsız değişken olması nedeniyle fiziksel çevre üzerine vurgu yapılması nedeniyle fiziksel özelliklerin kimlik ve yapının zihinsel imajda oluşan algısı önem taşımaktadır. Bu noktada imaj yeteneğinin tanımlanmasında fayda vardır. İmaj yeteneği, gözlemcinin gözünde yüksek imaj oluşturması ihtimali olan fiziksel nesnenin kalitesini ifade eder. Zihinde çevrenin makul bir algısının oluşmasına yardımcı olacak şekil, renk ve düzenlemeler bu kapsamda değerlendirilebilir. Anlaşılabilirlik (legibility), görünebilirlik (visibility) gibi özelliklerle sadece nesnelerin görülmesi değil, diğer duyu organları ile net şekilde algılanması gerekliliğini ortaya koyar. Legibility kavramı ile şehrin farklı bölgelerinin rahatlıkla ayırt edilebilir ve tanınabilir olması ifade edilmektedir. Bu ayrıştırma ise şehrin farklı bölgelerinde bulunan tarihi eserler, yollar, anıtsal değeri olan yapılar ve sembollerle mümkündür. Bunların yanında şehrin büyüklüğü, şehrin yol ve sokaklarının basit veya karışık olması, merkezlere ulaşımın kolaylığı veya zorluğu, bunları gerçekleştirmek için harcanması gereken zaman gibi durumları kapsayan çevresel faktörler de şehrin kimliği açısından önemlidir. Gerçekten de yön bulma konusunda çevresel imaj son derece önemlidir. Birey, dış dünyaya ait çevreyi, kendi mantık süzgecinden geçirerek bir imaj oluşturur. Örneğin Manhattan’ın zihinde tanımlanmasında olguların ve beğenilerinin bir sıralamasını yaparak yaşadığı bölgede bir doğal çevre tanımı yapar. Bu tanımlamanın ardından birey sırayla yeni bilgiler ekleyerek kendini çevreleyen dünyayı tanımlamaya çalışır (Lynch, 1990,s.9). 2.5.1.9 Şehir Kültürü Şehir kültürü, üzerinde kurulu olduğu toprakların binlerce yıllık geçmişini de yüklenerek günümüze gelen bir değerler bütünüdür. Bu pencereden bakıldığında, şehrin üzerinde halen yaşamakta olan toplumun yaşayan kültürü yanında, evvelce bu topraklarda varlığını sürdürmüş toplumların kültürleri de o şehrin kültürel mirası arasında yer alır. Hatta fark ederek veya etmeyerek, şehirde yaşayanlar, binlerce yıl öncesinin kültürel, geleneksel veya yaşamsal alışkanlıklarının bir kısmını yaşatmaya devam ederler. Bu bazen dilde kullanılan kelimeler, bazen mutfak kültürüne yönelik bir yemek çeşidi, bazen giyim kuşam, şehir mimarisi veya adette kendini gösterebilir. 49 Coğrafi konumu nedeniyle tüm tarih boyunca farklı uygarlıkların beşiği ve geçiş noktasında bulunan Gaziantep, üzerinde varlığını sürdüren medeniyetlerden önemli kültürel zenginliklere sahip olmuştur. Mutfak kültürü de bunun en güzel örnekleri ile doludur. 18. Yüzyılda yazılan Ali Eşref Dede’nin Yemek Risalesi’nde Ciğer (Cartlak) Kebabı, Taze Peynir Helvası ve Badımcan Dolması’ndan söz edilmektedir. Günümüzde de bu yemekler aynı isimle yöre mutfağını süslemektedir. Çok daha eskilerden, Dede Korkut masallarında adı geçen kara kavurma, yahni, sarımsak aşı ve borani de halen şehir mutfağının özel yemekleri arasındadır. Dünya çapında haklı bir üne sahip olan Gaziantep mutfağını ayrıcalıklı kılan özelliklerin başında yemeklerde kullanılan baharatların çeşitliliği ve farklılığı gelmektedir. Örneğin yoğurt kullanılan yemeklerde haspir (safran) ve nane, tatlılarda rezene ve tarçın kullanılır. Yemeklere ve salatalara lezzet vermesi için ise 7 çeşit ekşi kullanılmaktadır. Tüm bu katkıların, yörenin doğal şartlarında üretilmesi de doğal tat ve aromanın bozulmamasını sağlamaktadır. Yemek yapımında kullanılan malzemeler de yöresel ve şehre özgüdür. Çirtikli sahan (bakırdan süslü yemek kabı), duz ölbesi (söğütten yapılan tuzluk), katremiz (peynir, turşu vb. saklanan büyük küp), lengeri (ortası az çukur büyük sahan), teşt (leğen), şapşak (saplı tas) ve zırk (büyük, enli ve eğri kıyma bıçağı) bunlardan bazılarıdır (Gaziantep Mutfağı, t.y.,s.4,6,8). Resim 10: Antep Lahmacunu ve Simit Kebabı Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 50 Resim 11: Katmer Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 Gaziantep’e mahsus önemli kültürel değerlerden birisi de meşhur Tahmis kahvesidir. Türkmen Ağası ve Sancak Beyi olan Mustafa Ağa tarafından 1638 yılında yaptırılan Tahmis Kahvesi’nin temel yapım gerekçesi Mevlevihane’ye gelir getirmesidir. “Tahmis” kahvenin dövüldüğü yer anlamına gelmektedir. Eskiden kahve, cevizden yapılan büyük dibeklerde, cevizden veya kara taştan yapılan aletlerle dövülürdü. Antep tarihinde ve kültürel hayatında önemli bir yere sahip olan Tahmis Kahvesi’nin özellikle Ramazan dönemlerinde çok farklı bir atmosfere sahip olduğu, kahvenin asma katında musiki sanatları icra edildiği, Karagöz-Hacivat gösterileri, hikâyecilerle eğlence merkezi kimliği taşıdığı anlatılmaktadır. Kahve, aynı zamanda tasavvuf söyleşilerine de ev sahipliği yapmıştır (Aksoy vd., 2014,s.30). 51 Resim 12: Tarihi Tahmis Kahvehanesi ve Kahve Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 Tüm bu kültürel değerler, yüzlerce hatta binlerce yıllık birikimin damıtılması sonucunda ortaya çıkar. Uzun yıllar içinde ortaya çıkan şehrin ruhu, üzerinde varlığını sürdüren canlı/cansız tüm varlıklara yansır. Bu nedenledir ki kısa bir zaman içinde oluşturulan uydu kentlerin ve apartman demetlerinden oluşan yaşam merkezlerinin bir türlü ifade edilemeyen bireyde oluşturduğu “yavanlığı” ve “yalnızlığı” kolay kolay giderilemez. İstanbul’da Fatih ve Üsküdar’ı yeni oluşan uydu kentlerden ayıran temel özellik bu ruhtur. Bu uydu kentlerde veya merkez şehirlere göre periferde olup bu tür birikimlerin ortaya konamadığı kentlerde, bölgeye ait bir kimlik ve kültür oluşturmak, geliştirmek ve evvelden birikimler varsa hatırlatmak için profesyonel çalışmalara ihtiyaç vardır. Aşağıda şehir kültürüne katkı sağlayacak çeşitli etkinlik ve aktiviteler açıklanmıştır (Alexa, 2007,s.4): 1. Sanat ve medya aktiviteleri ve kuruluşların ortaya koyacağı çalışmalar ve etkinlikler. 2. Gençlik, etnik azınlık ve toplumu ilgilendiren diğer alanlar yanında yerel festivaller ve aktiviteler: Gaziantep, etnik ve kültürel zenginliği nedeniyle, bu tür çalışmalarla şehir kültürüne önemli katkılar sağlayabilecek potansiyeldedir. 52 3. Arkeoloji, mutfak, yerel tarih, dialektik ve ritüeller gibi maddi ve maddi olmayan miras üzerine yerel ve uluslararası çalışmalar yapmak: Antep’in mutfak kültürü, özellikle mutfak turizmi meraklıları için bu şehrin önemli bir destinasyon olarak değerlendirilmesinde göz önünde bulundurulabilecek özelliklerinden birisidir. 4. Yerel imaj oluşturma ve geliştirme (varsa olumsuz imajın olumluya çevrilmesi) 5. Kamusal ve açık alanlarıyla birlikte doğal ve insan eliyle yapılmış çevrenin net olarak tanımlanması ve buna yönelik aktivitelerin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. 6. İnsanların sosyalleştiği mekânlar, yollardaki marketler, restoranlar ve kafeler gibi yaşanan yerin diğerlerinden farklı olan yönlerinin ortaya konarak turizme kazandırılmalıdır. 7. Üniversite ve özel sektör araştırma merkezleri gibi entelektüel birikim ve bilimsel inovasyona katkı sağlayacak yerel kurum ve kuruluşların şehir üzerine araştırmalar yaparak şehre ait üzerinde çalışılabilecek değerlerinin geliştirilmesi sağlanabilir. 8. Yerel olarak üretilen ürünler ve hizmetlerin bilinirliğinin arttırılması ve bunların çeşitlendirilmesi sağlanabilir. 9. Tiyatro, dans, edebiyat ve diğer kültürel alanlarda kentte çeşitli aktivitelerin gerçekleştirilmesi ve bu etkinliklerin medya aracılığıyla duyurulması sağlanmalıdır. 1.3 ŞEHRİN KİMLİK EROZYONU Dünya ekonomisini elinde tutmaya yönelik hızla etkisini artıran küreselleşme süreci, sonuçları itibarıyla yaşam mekanlarını ve mimariyi, dolayısıyla da şehirlerimizin kimliklerini, kaçınılmaz biçimde etkilemektedir (Ulu ve Karakoç, 2004,s.59). Buna paralel olarak son yıllarda kırsaldan şehre yaşanan göçle ortaya çıkan hızlı nüfus artışı ve hızlı şehirleşme, temelde ekonomik, teknolojik ve sosyal birtakım değişikliklerle mevcut şehir dokusunun çözülmesine neden olmuştur. Gelişen teknoloji ile birlikte bina üretim metotlarının değişimi, şehirsel mülkiyetin değişen yapısı, daha sağlıklı ortamlar oluşturmak amacıyla ortaya çıkan yıkım ve şehirsel yenileme, kentsel mekânın değişimine yol açarak şehir kimliğinin genellikle olumsuz yönde etkilenmesine neden olmaktadır. Dünyada yaşanan göç-hızlı kentleşme sürecinin bir benzeri de ülkemizde 53 yaşanmıştır. Türkiye’de bu değişim ve dönüşüm süreci, özellikle 1950’li yıllardan sonra kendini göstermiştir (Topçu, 2011,s.1050). Hızlı, plansız ve çarpık kentleşme ile şehirlerde gözlemlenen ve şehir kimliğine aykırı olarak değerlendirilebilecek bazı uygulamalar günümüzde sıklıkla karşılaştığımız durumlardır (Kaya vd., 2014,s.74). Günümüzde kimliklerini süratle kaybetmekte olan birçok şehir incelendiğinde aşağı yukarı benzer sorunların varlığı göze çarpar. Bilhassa kadim medeniyetlerin beşiği olan Anadolu’da, binlerce yıllık tarihi miras üzerinde yaşamakta olan şehirler, kendilerine özgü mimari ve kültürel değerlerle hiç örtüşmeyen hızlı bir başkalaşımın esiri olmuşlardır. Üstelik bu süreçler, kanun dışı yöntemlerle gecekondulaşma veya gökdelenleşme gibi iki uçta olan ama her iki durumda da şehrin mimari ve kültürel dokusunu harap eden durumlarla değil; uygulama planlarına uygun, imar yasalarına aykırı olmayan yeni binalarla gerçekleşmektedir. (Ekinci, t.y.,s.39). Bu süreçte “konut yenileme” gibi eksik bir bakış açısıyla başlanmış olan kentsel dönüşüm çalışmaları da kimlik erozyonunu dolaylı yönden hızlandırmıştır. Kimlik erozyonu sorunu ülkemizdeki birçok kentte olduğu gibi Gaziantep için de geçerlidir. Eskinin naif ahşap evler, zamanla yerlerini betonarme çok katlı apartmanlara bırakmıştır. Son dönemlerde artan bilinçle ayakta kalmış olanların gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için çaba harcanmaktadır. Ancak, şehir kimliğinin en önemli unsurlarından olan şehir mimarisinin tarihi birkaç mekânın korunarak turistik olarak değerlendirilmesinin yanında, kimliğin yaşatılması adına yeni yapılan konutlarda da şehir kimliğine yönelik hassasiyetin gösterilmesinde fayda vardır. Öte yandan, çarpık yapılaşmanın ve gecekondulaşmanın önüne geçmek adına, Şehitkamil ve Şahinbey’de planlamaları yapılan kentsel dönüşüm projeleri kapsamında çevre düzenleme ve dönüşüm çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Resim 13: Gaziantep Şahinbey Kentsel Dönüşüm Çalışmaları Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 54 1.4 ŞEHİR PAZARLAMASI Küreselleşen dünyada her alanda olduğu gibi şehirler arasında da kıyasıya bir rekabet durumu söz konusudur. Özellikle turizm, sanayi ve eğitim gibi çok farklı alanlarda şehirler birbirleri ile rekabet ederek, küresel pazardan daha fazla pay almanın yollarını aramaya başlamışlardır. Bu noktada şehir pazarlama son derece önemli bir noktaya gelmiştir. Günümüzde tüketici tatmininin merkeze konduğu pazarlama stratejilerinde, tüketicinin memnuniyetini sağlayacak ve bunu sürekli hale getirecek pazarlama stratejileri rekabette başarılı olunması için hayati önem taşımaktadır. Eğer şehrin başarısı sahip olduğu rekabet gücünde saklı ise iyi planlanmış şehre dair çekicilikler ve bunların doğru şekilde pazarlanması uluslararası düzeyde başarıyı getirecektir. Şehir pazarlama, tüketici durumundaki hedef kitlenin ihtiyaç ve beklentilerinin tespit edilerek, hedef kitlenin maksimum düzeyde tatmin sağlayacağı şekilde şehre ait olan ekonomik, kültürel, sosyal ve sanatsal fonksiyonları talep edenlerin hizmetine arz edilmesidir. Bu çerçevede pazarlama biliminde uygulanan 4P (product:ürün, price:fiyat, promotion:promosyon ve place:yer) kuralı şehir pazarlamada uygulanabilir: şehir pazarlama sürecinde ürün az çok maddi bir varlıktır ve pazarlama esnasında yeterince tanımlanır. Ancak burada ürün bir şehir olduğu için çok eski tarihi mirasından, günümüzdeki değerlerine hatta olumsuzluklarına kadar tanımlanması gereken, ekonomik, sosyal ve çevresel olumlu ve olumsuz tarafları iyi analiz edilmesi gereken bir durum arz eder. Pazarlaması yapılan şehrin, farklı ilgi alanı olan gruplarının tercih ve beklentileri göz önünde bulundurularak diğer emsallerinden farklı yanları bulunmalıdır. Pazarlamanın bir diğer bileşeni olan place (yer) faktörü, taşınabilir mallar için farklı mekânların pazarlama açısından değerlendirilmesini ifade eder. Oysa şehri pazarlamada yerin değiştirilmesi söz konusu değildir. Öte yandan şehirde fiyat olgusu da manipüle edilebilir bir faktör değildir. Bu noktada promosyon şehri pazarlamada en önemli faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda, hedef belirleme, imaj çalışması, promosyon stratejileri geliştirme ve çalışmaların sonuçların gözlenmesi şehir pazarlamada hayati öneme haiz girişimler olarak değerlendirilebilir (Bursac, 2006,s.20). Pazarlamanın temel taşlarından bir tanesi tüketici yönelimli olmaktır. Bu da, ürünü, pazarlama iletişimini, fiyatı ve dağıtımı yani iş yapış biçimini tüketici bakış açısıyla düşünmektir. Şehir pazarlamasında tüketici yönelimi ise, şehrin hedeflediği mevcut ya da potansiyel grupların, şehirle ilgili somut deneyimleri, şehre karşı neler hissettikleri, 55 şehri değerlendirirken hangi fiziksel ya da sembolik unsurları göz önünde bulundurduklarıdır (Kavaratzis, 2005,s.507-508). Şehir pazarlama kapsamında marka oluşturma çok önemlidir. Spor müsabakaları, kültürel aktiviteler, kurumların reklam ve tanıtımları, şehir web sitesi, anıtsal değer taşıyan eserlerin ortaya çıkartılması veya yenilerinin yapılması, mimari ve kamusal alan projeleri şehir pazarlamanın önemli enstrümanları arasında yer alır (Bursac, 2006,s.19). Örneğin Big Ben saat kulesi ve Buckingham Sarayı ile tanınan Londra’da son dönemde yapılan “London Eye” şehrin görselliğine katkı sağlamış ve şehir pazarlamasında referans olarak kullanılmaya başlanmıştır. Resim 14: London Eye Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2014 Resim 15: Buckingham Sarayı Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2014 56 Şekil 8’de belirtildiği üzere şehir pazarlama, hedef pazarlar, pazarlama unsurları ve planlama grupları olmak üzere iç içe üç katmandan meydana gelir. Hedef pazarlar olarak tanımlanan bölüm, şehirle ilgili pazarlama çalışmaları ile ulaşılmak istenen kitle vurgulanmaya çalışılmaktadır. Hedef gruplar olarak iş amacı ile şehre gelenler ve iş amacı olmayan ziyaretçiler yanında şehirde yerleşikler de ifade edilmektedir. Yerleşik kişiler toplumun en eğitimli üst katmanından bireyler olabileceği gibi zenginler, yoksullar, vasıflı/vasıfsız işçiler, yatırımcılar ve girişimciler de olabilir. Resim 16: Gaziantep Kale Önündeki Meydandan Bir Görünüm Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 57 Grafik 8: Şehir Pazarlama Düzeyleri Hedef Pazarlar: İhracatçılar, Yatırımcılar, Üreticiler, Şirketler, Kente Yeni Yerleşenler, Turistler ve Kongrelere katılanlar Pazarlama Unsurları: Alt yapı, Faaliyetler, Yerleşikler, Şehrin imajı ve yaşam kalitesi Planlama Grubu: Şehrin yerleşikleri, İş Dünyası, Yerel ve Bölgesel Yönetimler Şehir Pazarlama Planı: Durum, vizyon ve eylem Kaynak: Vural, 2010,s.59 Gaziantep gibi sanayi yönüyle markalaşmaya ve şehir pazarlamasına girişen şehirler için iş dünyası ve sanayi işletmeleri de önemli bir yer tutar. Ağır sanayi, montaj sanayi, ileri teknoloji üretimi, hizmet sektörü vb. bu alanda göz önünde bulundurulması gereken hedef kitledir. Gaziantep için önemli bir mecra olan ihracat pazarları da bu alanda önemlidir. Ulusal ve uluslararası pazarların durumu şehri pazarlamada önemlidir. Pazarlama unsurları ise şehrin diğer şehirlere göre avantajlı olabileceği farklı ve cazip yönleri ile şehrin imajı ve yaşam kalitesinin vurgulanmasını ifade eder. Yukarıdaki şekilde yerel ve merkezi idare ile üniversite, medya, yerleşikler ile iş topluluklarının mevcut durumu değerlendirip vizyon ve strateji geliştirmesini ifade eder (Vural, 2010,s.60). 1.4.1 Şehir İmajı Küreselleşme ile birlikte insanların kitlesel olarak hareket eğilimlerinin artması, ticaret, turizm ve eğitim gibi çok farklı nedenleri de kapsayan farklı parametrelerin bir sonucu olarak karşımıza çıkar. Örneğin turizm konusunda eskiden deniz-güneş-kum üçgeni 58 hedefe konur, bu özellikleri olmayan bölgeler turistik yer kapsamında görülmezdi. Oysa insanların giderek eğitim seviyelerinin, yaşam kalitelerinin ve bilişim teknolojileri sayesinde görgü ve bilgilerinin artmasıyla, sadece turizm konusunda bile çok farklı kaynaklar değerlendirilmeye alınmaya başlanmıştır. Şehirlerin turizm konusunda tanıtımında imaj ve pazarlama giderek çok daha fazla önem kazanmaya başlamıştır. Benzer şekilde, eğitim için dünyanın farklı ülkelerinde farklı üniversiteleri tercih eden insanların, bu tercihlerinde etkili olacak tanıtım çalışmaları bireyin tercihlerini son derece etkileyecektir. Örneğin, yabancı dil eğitimi konusunda son yıllarda önemli bir destinasyon haline gelen Malta’da yerel dil esasen İngilizce değildir. İyi bir marka ve tanıtımla, eğitim alanında önemli bir merkez haline gelen Malta, şehir pazarlama konusunda başarılı olmuş bir örnektir. Şehir pazarlamasından imaj oluşturma ve var olan imajın değerini güçlendirme, hem iç hem de dış şehir pazarlama çalışmalarında oldukça önemlidir. Şehirde yerleşikler için, girişimciler için ve turistler için olmak üzere üç farklı imaj çalışmasından söz edilebilir. Ayrıca bu üç imaj çalışmasının birbirleri ile de ilintilendirilmeleri gerekir (Bursac, 2006,s.21). Birçok şehrin insanlarca algılanan imajları veya temel değerleri vardır. Örneğin, Paris romantizmi, Milano stil ve modayı, New York çeşitliliği ve dinamizmi, Tokyo modernizmi imaj çalışmalarında ön planda kullanmış ve başarılı olmuş şehirlerdir. Aşağıda dünya çapında marka değeri olan bazı şehirlerin logoları verilmiştir. Resim 17: Marka Değeri Olan Şehir Logoları Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 59 Resim 18: Marka Şehir Gaziantep Logosu Kaynak: Marka Şehir, t.y. Ülkemizde ise ilk tescilli şehir logosu Gaziantep’e aittir. Gaziantep’te marka oluşturma çalışmalarının temeli, şehrin bir sanayi şehri olması üzerine kurgulanmış ve Gaziantep Sanayi Odası adına 2003 yılında Gaziantep logosu tescillenmiştir. Tespit edilen logo, belirli bir kalite standardı üzerinde sanayi üretimi yapan firmaların ürünlerinin ambalajlarında kullanılmaya başlanmıştır. Kaliteli ürünlerin %40’ının AB ülkelerine, %10’unun da ABD’ye ihraç edildiği düşünüldüğünde orta vadede şehir markası ile kalitenin özdeş olarak algılanması planlanmıştır. Proje ile kaliteli ürünlerin üretildiği sanayi şehri Gaziantep markasının zihinlerde oturtulması hedeflenmiştir. Bu çalışmalar sayesinde mevcutta var olan sanayi potansiyelinin geliştirilmesi amaçlanmış, ülkede yatırım konusunda öne çıkan batı şehirlerine karşılık alternatif bir yatırım bölgesi olarak sunulmaya çalışılmıştır. Marka şehir olarak Gaziantep üzerinde yapılan çalışmalarda temel amaç, şehri ulusal ve uluslararası ölçekte marka zengini haline getirmek olarak belirlenmiştir. Gaziantep markasının tanınırlığının arttırılması ile bu marka altında olan diğer markaların da değerinin artması hedeflenmiştir (Markakent, t.y.). Markalaşma projesi yanında İnovasyon Vadisi Gaziantep ve AR-GE konularında yapılan çalışmalarla Gaziantep sanayiinin önü açılmaya çalışılmış ve şehir markasının güçlenmesi hedeflenmiştir (Markaşehir, t.y.). Bu girişimler kısa sürede meyvelerini vermiştir. 2014 yılında hazırlanan marka haritasına göre ülke genelinde liderliği Marmara Bölgesinin yaptığı araştırmada, Gaziantep marka başvuru sayısında ilk on şehir içine girmeyi başarmıştır (Gaziantep Marka, t.y.). Sonuç olarak şehir imajı, insanların o şehre yönelik algı ve izlenimlerinin manzumesi olduğu için şehir markası oluşturma sürecinde oldukça önemlidir. Hedef kitlede olumlu imajın oluşturulması, o şehre rekabet avantajı ve sürdürülebilir bir gelişme süreci vaat edecektir. Olumlu imajın oluşturulabilmesi için hedef kitleye yönelik imajın doğru 60 şekilde oluşturulması, varsa olumsuz imajın olumluya çevrilebilmesi için farklı iletişim kanallarının harekete geçirilmesinde fayda vardır (Vural, 2012,s.102). Şehirlerin yapacakları imaj çalışmalarında ülkelerin imajı da oldukça önemlidir. Örneğin, kaliteli elektronik cihaz ve otomobil üretimi konusunda pozitif bir imaja sahip olan Almanya’nın herhangi bir şehrinde üretilmiş olan teknolojik ürünlerin dünya pazarında alıcı bulması hiç de zor değildir. Buna karşılık taklit ve ucuz ürün üretilmesiyle tanınan Çin’de faaliyet gösteren bir firma çok kaliteli bir ürün geliştirse de dünya pazarında alıcılar bu ürüne kalitesiz ve taklit gözüyle bakacaklardır. Dünyanın en büyük elmas rezervlerine sahip ülkelerden birisi olan Liberya da iç savaşın, kan ve gözyaşının dinmediği bir ülke olarak turizm konusunda emsal özelliklere sahip ülkelerle, kötü imajı nedeniyle rekabet etme şansına sahip değildir. Bu nedenledir ki şehir imajının olumlu mesaj vermesi için ait olduğu ülkenin de imajının küresel ölçekte iyi ve kabul edilebilir olması gerekir. 1.5 ŞEHİR MARKASI Şehir planlama ve yönetiminin daha yerinde ve bilimsel temelli olarak yapılabilmesi için mekân pazarlama ve şehir pazarlama teorik olarak pazarlama bilimi kapsamında değerlendirilmektedir. Pazarlamanın hiç şüphesiz en önemli çıkış noktalarından birisi tüketiciyi yönlendirme, ürünü düşünme ve tüketicinin gözünden iş yapmanın yollarını veya tekniklerini ortaya çıkarabilmedir. Şehir pazarlamada ise özellikle o şehir üzerinde yaşayan bireylerin tüketici olduğu düşünüldüğünde şehri nasıl gördükleri, o şehirle ilgili ne hissettikleri, şehirlerini tanımlarken ne tür semboller, fiziksel değeler ve elementlerden yola çıktıkları son derece önemlidir. Kültürel coğrafya ve sosyoloji bilim dalları bu kavramların içini doldurmak ve politika yapıcılara yön göstermek anlamında destekleyici alanlardır (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.506-507). Amerikan Pazarlama Kuruluşu markayı isim, görünüm, işaret, sembol, dizayn veya bunların bir karışımı olarak tanımlayarak bir ürünün veya hizmetin diğerlerinden ayırt edici özelliklerini vurgulamaya çalışmak olarak tanımlamışlardır. Öte yandan mekân markalamayı gerekli kılan haller şu şeklide sıralamaktadırlar (Hanna ve Rowley, 2008,s.62-63): 61 1. Uluslararası medyanın giderek artan gücü, 2. Uluslararası seyahat maliyetlerinin giderek azalması, 3. Giderek artan tüketicinin harcama gücü, 4. Uluslararası yatırımcıların kıtlığı, 5. Vasıflı ve profesyonel göçmenler konusunda kentler arası rekabet, 6. Küresel iletişim organlarının etkisiyle farklı kültürlere olan ilginin giderek artması, 7. Kentler arasında yaşam kalitesi açısından denklik bulunmaması. Özellikle küreselleşmenin ve iletişim organlarının giderek modernleşmesiyle şehirler ve kültürler arası ilişki giderek artmıştır. Yukarıda sayılan faktörlerin de etkisiyle şehirlerin uluslararası tanınırlığa sahip olması ve marka değer taşıması özellikle şehirlerin ekonomik olarak da önem verdikleri konulardan birisi haline gelmiştir. Basitçe tanımlamak gerekirse marka, tüketicinin o ürünü daha iyi tanımasını ve ürünün diğerlerinden ayrıcalıklı olan değerlerini kavramasını sağlayan ve ürün/hizmetin bu yöntemle değerini ve faydalarını arttıran çok boyutlu tanıtım faaliyetidir. İster resim, fotoğraf veya film, ister tarihi bir anıt olsun, bir şehrin hayalimizde oluşturduğu imaj, büyük ihtimalle oluşturulmuş markanın zihnimizde yansımasından ibarettir. Birçok çiftin balayı için Paris’i seçmelerinin sebebi, bu şehrin “âşıklar şehri” veya “romantizm şehri” olarak tanımlanan bir imajla markalaşmasından başka bir şey değildir. O halde marka kavramı, şehri pazarlama ve imajında son derece önemlidir. Genel kavram olarak marka; belirli bir ürün ya da ürün gurubunun rakiplerinden farklılaşmasını sağlayan isim, sembol, tasarım veya bu üçünün kombinasyonudur. Marka, hem fiziksel hem de algısal unsurlardan oluşmaktadır. Marka, mal ve hizmetlerin kimliğini belirleyen, ürünün rakiplerinkinden ayırt edilmesini sağlayan, hedef kitleyle iletişim kurulmasını kolaylaştıran, üreticilere ve tüketicilere yasal birtakım avantajlar sağlayan, kısaca ürünü farklılaştıran isim, sembol, simge veya bunların birleşimidir (Kavaratzis ve Ashworth, 2005, s.507-508). Marka bileşenleri ise ürün, üretici ve tüketicidir. Markalaştırılmış ürün her şeyden önce marka kimliğine, marka farklılaşmasına ve marka kişiliğine ihtiyaç duyar. Marka kimliği, öz bir kimlik olup, marka konumlanması yoluyla bir ürünü diğerinden ayırt etmeyi sağlar. Buna göre ürün, rekabet ettiği sektörde rakip ürünler arasında doğru 62 şekilde konumlandırılmaya çalışılır. Bu nedenle marka yönetimi, stratejik ve taktiksel süreçleri ifade eder. marka değeri ise tüketici bu ürünü seçtiği durumda elde edeceği avantajı tanımlar. Bu değer, marka değerini ve marka farkındalığını kapsar. Ürün markalaştırma son dönemlerde, kurumsal marka olarak kullanılmaya başlanmıştır. Kurumsal marka, organizasyonun ulaşmak istediği durum ve imaj oluşturma süreçlerinin aktif olarak uygulandığı dönemdir. Kurumsal bir marka görsel, sözlü ve davranışsal vurgularla bir kurumun tek ve iyi bir modelidir vurgusunun yapıldığı bütünlüğü sağlar. Marka sadece emsal ürünler arasında farklılaşmayı sağlamakla kalmaz, aynı zamanda tüketicileri de ayrıştırır. Marka değeri oluşturmanın temel nedeni, tüketicilerin marka değeri, marka farkındalığı ve marka bağlılığı yolları ile marka hakkında yeterli bilgi sahibi olmaları sürecini içerir (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.509). Şehir markalama bileşenleri Şekil 9’da gösterilmiştir. Grafik 9: Şehir Markalama Bileşenleri MARKA KİMLİĞİ Markanın sahibi markanın nasıl algılanmasını istiyor? MARKA KONUMLANDIRMA Hedef kitleye rekabet avantajı sağlayacak bir değer önerisinin planlamasının yapılması MARKA İMAJI Markanın nasıl algılandığı Kaynak: Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.508 Şehir pazarlamadan şehir markalaşmasına geçiş, tıpkı ürün markalaşmasında olduğu gibi, markalaşan şehre hızla bir konsept uyarlaması ve bütüncül bir markanın oluşturulmasını gerekli kılmaktadır. Bir şehrin tüketicinin gözünde önemi, onun gözünde şehir markasının kültürel coğrafya ile ilişkilendirilebilmesine bağlıdır. Son tüketicinin gözüyle baktığımızda yer, tüketicinin hissettikleri, anladıkları ve o yerle 63 bağlantı kurabildiği durumların bir toplamıdır. Ancak pazarlama, salt pazarlama olarak değerlendirildiğinde şehrin ürün, devletlerin üretici ve kullanıcıların tüketici olmaması nedeniyle pek uygulanabilir bir durum gibi görünmez. Buna karşılık şehirler birbirleriyle ticaret, nüfus, zenginlik, prestij ve güç konularında yarışırlar. Pazarlama literatüründe marka ve birbirinden farklı şeylerdir. Marka, onu satın almaya hazır müşteriler için ürünün kişiye sağlayacağı faydalara ek olarak değer katılmış halidir. Bu nedenledir ki mekân markalama süreçlerinde özgün bir marka ile farklılaştırılmalı, belirli özellikleri ile rakiplerinden daha önemli bir durumda olduğu fikri kabul ettirilmelidir. Bu nedenle kimlik, farklılaşma, kişilik, rakip ortamlarda alınan pozisyon Marka tanımlamalarına dâhil edilmelidir (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.507,s.510). Bir şehrin güçlü bir markaya sahip olabilmesi için bu markanın değerini artıracak değerlere sahip olması gerekir. Bu noktada her şehrin mutlaka bir markasının var olduğunu söylemek abartılı bir bakış açısı olacaktır. Bu durumda, şehrin markası olmasa da o şehrin diğerlerinden ayırt edici bir özelliğinin bulunması, yoksa ortaya konulabilmesi gerekir. Şehir markası somut bir tarihi eser veya anıtsal bir yapı olabileceği gibi, kültür, değerler, inançlar vb. soyut değerler şeklinde de olabilir. Markanın oluşturulmasında o şehirde yerleşik bireylerin karakteristik özellikleri de markanın gerçekçi ve kabul görür olması için üzerinde durulması gereken bir faktördür. Şehirler konusunda marka çalışmalarının yapılması, hedef kitleye basit, hızlı, güçlü ve akılda kalıcı mesajlar verebilme anlamında son derece önemlidir (Özdemir ve Karaca, 2009,s.113). Bu süreçte şehirler, sloganlar ve hatırda kalan logolarla kendini tanıtmaya çalışırken, asla yeni bir kimlik oluşturulmasına gidilmez. Sloganlar ve logolar şehir markalaşmasında önemli enstrümanlar olmakla birlikte, kendileri strateji değildirler. Marka, markaya çağrışım yaptıracak fiziksel ve sosyo-psikolojik özellikleri ve inançları harekete geçirmeyi hedefler. Ayrıca marka, diğer emsal ürünlerden farkın anlatıldığı bir kavramdan fazlasını ifade eder. Özetle fonksiyonel özelliklerin ve sembol değerlerin bir kombinasyonu olarak marka, bir ürünün veya hizmetin rekabet edebileceği kendine has özelliklerini ve ayrıcalıklarını vurgulayarak alternatiflerine göre üstünlüğünün vurgulanmasından ibarettir. Bu bağlamda marka oluşturma çok katmanlı bir süreç olup, ürüne/hizmete değer katma hedeflenir (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.508). 64 Markanın hedef kitle tarafından kabul edilmesinde önemli olan nokta, zihinde tanımlamanın bilginin hangi mantıksal süreçlerle oluştuğu ve şehrin üzerinde yaşayan bireylerin çevreleriyle yaşadıkları her günkü iletişimin sonucunda zihinde şehrin kalıcı ve öğrenilmiş algısının nasıl oluştuğudur. Bizim fark ettiğimizden çok daha kompleks bir yapı arz eden çevreyi nasıl algıladığımız konusu bu noktada son derece önemli olup, algının oluşma sürecinde zihin haritaları baş roldedir. İşte bu noktada markalaşma, zihinde oluşan imajlarla ilgilenir. Mekân ve şehir markasının oluşturulması her şeyden önce insanların imajlara olan algısına dayanır. Bir kez imaj tespit edildikten sonra, bu imaj orkestranın tam merkezine konur ve mekânın tanıtımından gelecekte yapılacak aktivitelere kadar her şey bu imaj değer odağa konarak planlanır. Bu nedenle şehir markasının planlanması ve yönetimi, mekânların gelecekte olacak ihtiyaç ve beklentilerini göz önünde bulundurarak zihin haritalarının yönlendirilmesini kapsayan işlemler bütünüdür. Şehrin kalkınmasında cazip ve özgün imaja sahip olması önemli bir etkendir. Markalama belirgin biçimde zihinsel imajlarla ilgilidir. Şehir markasını yönetmek, bu zihinsel haritaları işleyerek ve etkileyerek, şehrin bugün ve gelecekte cazip ve olumlu addedilmesine yönelik girişimlerdir. Şehirler bir slogan ve akılda kalıcı bir logo ile bir anda yeni kimlik kazanmazlar. Sloganlar ve logolar şehir markalamada faydalı araçlar olmakla birlikte, stratejinin kendisi değildirler (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.507). Markalı bir ürünün bir kimliği, farklılaşma noktası ve kişiliği olmalıdır (Aaker, 1996). Marka yönetimi hem stratejik hem de taktikseldir. Başarı derecesini ölçmenin metodu ise marka değerindeki artışı ölçmektir. Marka şehirler oluşturmak için devletler kaynak ayırmaktadır. Şehir markalama; kültür ve tarih, ekonomik büyüme ve sosyal gelişme, alt yapı ve mimari, peyzaj ve çevre gibi birçok faktörün herkesçe kabul görecek ve şehre fayda sağlayacak bir kimlik ortaya konmasından sonraki süreçtir. Marka yönetiminin bir tarafında markayı yönetenlerin faaliyetleri diğer tarafta ise hedef kitle tarafından nasıl algılandığı vardır (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.508-509). Aşağıda Şekil 10’da şehrin markalaşma süreci açıklanmıştır. 65 Grafik 10: Şehrin Markalaşma Süreci Şehrin Güçlü Yönlerinin Belirlenmesi Şehrin Karakteristik Özelliklerinin Tespit Edilmesi Şehir için uygun Markanın Geliştirilmesi Şehrin İmajının Güçlendirilmesi Şehir Gelişim ve Pazarlama Stratejilerinin Planlanması Kaynak: Vural, 2010,s.74 Grafik 10’da ifade edildiği üzere, şehir markalaşmasında gerekli pazarlama ve planlama stratejileri kapsamında, şehrin güçlü yönlerinin ve marka olarak ön plana çıkartılmasının uygun olduğu yönlerinin belirlenmesi, bu çerçevede markanın tanımlanması ve nihayet bu kararlara uygun şekilde şehir imajının güçlendirilmesi süreci takip edilmelidir. Markanın imajı, markayı gören bireylerin o marka hakkında algıları, kanaatleri, çağrışım ve düşüncelerinin toplamı ve rakip markalardan onu ayıran özellikleri olduğuna göre şehir imajı da şehir markasında oldukça önemlidir. Marka imajı, tüketicinin zihninde o markanın oluşturduğu imajdır ve o markanın güçlü yönlerinin ön plana çıkarıldığı, zayıf yönlerinin belirlenerek markaya zarar vermeyecek şekilde değerlendirildiği, kontrol edilebilir algıların ve izlenimlerin derlenmesinden ibarettir (Özdemir ve Karaca, 2009,s.117). Bu noktadan bakıldığında ister fiziksel bir ürün, isterse şehir olsun, marka imajı esasen benzer algılarla zihinlerde kendine yer bulur. İyi bir şehir imajı, oluşturulmak istenen şehir markasının kabul görmesine ve sürdürülebilir olmasına önemli katkı yapacaktır. Günlük hayatımızda çok fark etmediğimiz şehir imajı, esasen zihnimizde oluşan yargıların bir derlemesi niteliğindedir. Çoğu zaman yatırım yapılacak, gezilecek ya da 66 yaşanacak yerlerde, yerleşmiş fikirler, inançlar ve önyargılar tercihlerde önemli rol oynar. Paris denince aşk ve parfüm, Milano dendiğinde moda, İstanbul denince camiler akla gelirken, Somali denince açlık ve yoksulluk, Kabil dendiğinde savaş akla gelmektedir. Medya aracılığıyla kafamızda oluşan bu imajların ne ölçüde gerçek olduğunu esasen bilmiyoruz. Ancak klişe olarak algıladığımız ve doğruluğu yanlışlığı konusunda emin olmadığımız halde, günlük hayatta birçok kararlarımızı fark etmeden bu klişelere dayanarak alıyoruz. Şehirler hakkında imajlar ve klişeler bir kez oluştuktan sona, insanların zihninden bunu değiştirmek hiç de kolay değildir (Özdemir ve Karaca, 2009,ss.116-117). Bu noktada, marka oluştururken hangi boyutları göz önünde bulundurmamız gerektiği Şekil 11’de açıklanmaya çalışılmıştır. Buna göre, şehre yönelik marka oluştururken, ona ait değerlerin ayrıntılı olarak analiz edilmesi gerekir. Şehrin, endüstri, turizm, tarım, kültür ve tarihi miras gibi alanlardan hangisi/hangileri ile ön plana çıkması gerektiği şehrin kendine has özellikleri göz önünde bulundurularak tespit edilmelidir. İyi uygulanacak bir marka çalışması gerçekten önemli bir imaj değişikliği ortaya koyabilir. Örneğin 1960’lardan 1990’lara kadar otomotiv endüstrisi ile tanınan, Avrupa’nın en önemli endüstri merkezlerinden olan Torino, Fordist üretim yönteminin terk edilmesi ile birlikte önemli bir güç kaybına uğramıştır. Şehir, ortaya çıkan ekonomik kayıplarını gidermek ve yeniden toparlanmak üzere, turizm konusunda önemli bir marka ve imaj çalışması yapmış ve bunda da gerçekten başarılı olmuştur. Günümüzde Torino, mühendislik eğitimi veren üniversiteleri, güçlü turizm potansiyeli ve endüstrisi ile Avrupa’nın önemli şehirlerinden birisi olma gücünü yeniden kazanmıştır. Şekil 11’de ifade edildiği üzere, şehir kültürü ile ön plana çıkacaksa mutfak, spor, sanat, müzik, film gibi alanlardan birisi veya birkaçı üzerinde durularak imaj çalışması ortaya konabilir. Örneğin Gaziantep mutfağı, Kahramanmaraş yetiştirdiği edebiyatçıları ve şairleri, Ağrı maraton koşucuları ile bilinen illerimizdir. Eğer şehrin turizm ile ön plana çıkması daha uygun ise turizmin de birçok alt dalından hangisinin tercih edileceğine karar verilmelidir. Örneğin Hamburg, birçok özelliği yanında dünyanın en büyük uluslararası fuar organizasyonlarının yapıldığı bir yerdir. Bu yönüyle, her yıl küresel ticaretin nabzını tutan ve iş dünyasının merkezi olan bir şehir olma kimliğini korumaktadır. Bu noktadan bakıldığında, fuar ve sempozyum gibi iş/eğitim alanlarına hitap eden turizm alanlarında güçlenme imkanları aranabileceği gibi, yer altı ve yer üstü sıcak su kaynaklarına sahip yerlerde sağlık turizmi üzerine çalışılabilir. Benzer şekilde doğal 67 alanları ve tarım yönünden önemli zenginliklere sahip şehirler de eko-tarım/organik tarım/kırsal turizm gibi alanlarda marka olma yoluna gidebilir. ABD’de Indiana Country’de ve Minnesota’da, Kızılderili nüfusun yoğun olarak yaşadığı, diğer eyaletlere göre rölatif olarak yoksul bir eyalet olmakla birlikte, doğal kaynakların daha etkin kullanımı, eko-tarım ve kırsal turizm çalışmaları uygulanarak bu alanda önemli bir marka değeri oluşturmayı başarmıştır (NCAI, t.y.,ss.72-73 ;Marcouller vd., 2002,s.519). Grafik 11: Markanın Boyutları Mutfak Spor Kültür Sanat Markanın Boyutları Endüstri Edebiyat Tarım Film/müzik Turizm Eğlence/Tatil Kalıtım/Miras İş Kaynak: Hanna ve Rowley, 2008,s.65 Şehir markası oluşturulması, şehrin güçlü yönlerinin doğru şekilde tespit edilmesi ve pazarın istek ve beklentilerine uygun şekilde aralarında bağlantı kurulması ile gerekli değişiklikler olması durumunda ekonomik canlanma sağlayacak yeni stratejilerin geliştirilmesi çalışmalarının bir arada işletildiği dinamik bir süreçtir. Marka şehir olma yolunda çaba gösterene birçok merkez, şehrin yerel kimlik özelliklerini korumak şartıyla yeni sektörlerde ve yeni pazarlarda varlıklarını güçlendirme yarışı içindedirler. Şehir markası oluşturmanın şehre kazandırması beklenen katkılar 3 temel başlık altında toplanabilir (Vural, 2012,s.75): 68 1. Şehrin kendi özelliklerini somut şekilde yansıtan vizyonu çerçevesinde şehrin kendi mesajını oluşturmak, 2. Şehirde yaşayan yerleşiklerin potansiyellerinin ortaya çıkartılarak şehre yönelik yapılabilecek yatırımların önünü açmak, 3. Şehrin daha etkili ve akılda kalır şekilde tanımlanarak uluslararası bilinirliğini ve değerini güçlendirmek. Ülkemizde şehir markasını ilk oluşturan şehirlerden biri olan Gaziantep, gelişen ekonomik ve sosyal ihtiyaçları doğru ve zamanında tespit etme dinamizmi, tarihi, turizmi ve sanayisi ile marka şehir olmayı sonuna kadar hak etmektedir. Marka şehir olmanın ötesinde bir kavram olan Sürdürülebilir Marka Şehir olabilme konusunda da Gaziantep önemli atılımlar yapmıştır. Örneğin dokumacılık, iplik ve diğer tekstil ürünleri imalatında önemli bir merkez olan Gaziantep, gelişen ve değişen şartlara uyum sağlayarak yeni teknoloji dönemine girmiştir. Şehrin enerji alt yapısı, temiz su/kirli su yönetimi, güvenlik, ulaşım imkanları, havaalanları yanında şehirde yaşayan farklı yaş grupları için uygun rekreasyon alanlarının bulunması sürdürülebilir marka şehir olabilmesinin önünü açan kriterlerdir. Şehrin ekolojik açıdan sürdürülebilirliği yanında e-yönetim sistemlerinin geliştirilmesi ve mevcut yapının modernize edilmesi de diğer önemli faktörlerdir. Bu noktalarda Gaziantep önemli kaynaklara sahip olmakla birlikte daha iyi hale gelebilmesi için gerekli girişimlerin yapılmasında fayda vardır. Sürdürülebilir marka şehir olma konusunda ayrıca yeşil bina yönünden şehrin zenginleştirilmesi, sağlık kurumlarının “yeşil hastane” konsepti ile yeniden düzenlenmesi, şehrin temiz su kaynaklarının rehabilite edilmesi, atık su kontrollerinin ve yönetiminin geliştirilmesi, şehir içi ve çevre ulaşım imkânlarının çeşitlendirilmesi ve güçlendirilmesi, şehir ihtiyacı olan enerji kaynaklarının çevre dostu enerji sistemleri ile desteklenmesi öngörülmektedir (SimensWorld Türkiye, 2011,s.3). 69 70 KAYNAKÇA 1. Açıkkol, C., 1995. Gaziantep Evleri. Mimarlık Dergisi, No:266, ss.46-47. Erişim:< http://dergi.mo.org.tr/dergiler/4/452/6564.pdf>, [Erişim Tarihi:05.07.2015]. 2. Aksoy, M., Türk, E., Gökmen, V., 2014. Gaziantep Tarihi Tahmis Kahvehanesinin Müşteriler Tarafından Tercih Edilme Nedenleri Üzerine Bir Araştırma. Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 2/3, ss.28-34. 3. Alexa, E. L., 2007. Using Culture in Defining City Brands. ss.1-10 Erişim:<https://www.academia.edu/3711381/Using_Culture_in_Defining_City _Brands >, [Erişim Tarihi: 03.06.2015]. 4. Alkire, S., 2010. Human Development: Definitons, Critiques, and Related Concepts. Human Development Research Paper, 2010/01. Erişim:< http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdrp_2010_01.pdf >, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]. 5. Arbak, E. Ş., 2005. An Analysis on the Transformation of Urban Identity: Case Study of Bodrum. Ortadoğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Erişim:<https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12607140/index.pdf>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]. 6. Ardoin, N. M., 2006. Towards an Interdisciplinary Understanding of Place: Lessons for Environmental Education. Canadian Journal of Environmental Education, No.11, ss.112-126 Erişim:< https://people.stanford.edu/nmardoin/sites/default/files/documents/Ardoin.pdf >, [Erişim Tarihi: 15.05.2015]. 7. Bianchini, F., 1999. Cultural Planning for Urban Sustainibility. Erişim:< http://www.brusselskunstenoverleg.be/nl/documentatie/cultural-planningurban-sustainability >, [Erişim Tarihi: 03.06.2015]. 8. Bianchini, F. ve Ghilardi, L., 2007. Thinking Culturally About Place. Place Branding and Public Diplomacy, Vol. 3, No. 4, ss.1-9. Erişim:<http://repositoryintralibrary.leedsmet.ac.uk/open_virtual_file_path/i391n593957t/Culture_and_ Place_Branding.pdf >, [Erişim Tarihi: 03.06.2015]. 9. BİMTAŞ, 2006. Mahalle Ölçeğinde Kentsel Dönüşüm Modeli Küçükbakkalköy Örneği. İstanbul’un Eylem Planlamasına Yönelik Mekânsal Gelişme Stratejileri Araştırma ve Model Geliştirme İşi. Erişim:<http://www.yildiz.edu.tr/~ealtinok/kbk.pdf>, 71 [Erişim Tarihi: 21.07.2015]. 10. Birol, G., t.y.. Bir Kentin Kimliği ve Kervansaray Oteli Üzerine Bir Değerlendirme. ss.1-12, Erişim:<http://w3.balikesir.edu.tr/~birol/kervansaray.pdf>, [Erişim Tarihi: 03.06.2015]. 11. Bursac, B., 2006. Identifying and Creating the Identity of Belgrade, Master Thesis, University of Arts in Belgrade, Universite Lyon 2, UNESCO Chair for Cultural Management and Cultural Policy in the Balkans, Belgrad. 12. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2012. Çevre Durum Raporu, 2012 Yılı Özetiİller. Erişim:<http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/CDR_OZET_2012.pdf>, [Erişim Tarihi: 06.07.2015]. 13. Demir, C., 2006. Kent Kimliği Geliştirme Sürecinde Mekansal Model Tasarım ve Kent Plancılarının Rolü. Planlama 2006/3, ss.117-122. Erişim:<http://www.spo.org.tr/resimler/ekler/d0871f0806eae32_ek.pdf>, [Erişim Tarihi:19.05.2015]. 14. Ekinci, O., t.y.. Kent Planlamasında ‘Kültürel Kimlik’ Sorunu. Ege Mimarlık, ss.39-42. Erişim:<http://www.egemimarlik.org/1992-2/39.pdf>, [Erişim Tarihi: 19.05.2015]. 15. Ektiren, M. T., 2015. Kent Meydanlarının Kent Kimliği İle İlişkisi, Erişim:<http://www.ekonomipolitik.org/#!Kent-Meydanlarının-Kent-Kimliğiİle-İlişkisi/c1f36/5506f2eb0cf2458597d060b4>, [Erişim Tarihi: 30.05.2015]. 16. Eyüce, A., t.y.. İzmir’de İmar Yaklaşımlarının Kent Kimliği Üzerindeki Etkileri, ss.30-33. Erişim:<http://dergi.mo.org.tr/dergiler/4/541/8009.pdf >, [Erişim Tarihi:03.06.2015] 17. Morrison, D. R., 2007. The Utopian Character of Plato’s Ideal City, in Cambridge Companion to Plato’s Republic, ed. Ferrari, G.R. Cambridge University Press. Erişim:<http://universitypublishingonline.org/cambridge/companions/chapter.j sf?bid=CBO9781139001557&cid=CBO9781139001557A012>, [Erişim Tarihi: 11.06.2015]. 18. Fujino, G., 2010. Globalization and Identity, ‘Glocal’ Japanese Self-Identity: A Missiological Perspective on Paradigmatic Shifts in Urban Tokyo”, 27:4, pp.171-182. 72 19. Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010. Gaziantep İl Çevre Durum Raporu. Erişim:<https://www.csb.gov.tr/db/gaziantep/webmenu/webmenu4769.pdf>, [Erişim Tarihi:20.05.2015]. 20. Gaziantep Kent Konseyi Çevre Çalışma Grubu, 2015. Gaziantep’in Çevre Sorunları ve Çözüm Önerileri. Erişim:< http://www.gaziantepkentkonseyi.org.tr/dosyalar/5.GENEL%20KURUL%20% C3%87EVRE%20RAPORU.pdf >, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]. 21. Gaziantep Marka, t.y. Erişim: < http://www.gaziantepmarka.com/index.php?option=com_content&task=view& id=1527&Itemid=32,> [Erişim Tarihi:22.06.2015]. 22. GASKİ, 2013. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Stratejik Planı, Erişim:< http://gaski.gov.tr/dokumanlar/20132017SPlan.pdf>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]. 23. Gaziantep Mutfağı, t.y.. Erişim:< http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/37393,gaziantep-yemekleri.pdf?0>, [Erişim Tarihi:05.07.2015]. 24. Güvenç, B., t.y.. Kentlerin Kimliği ve Antalya Örneği Üzerine Notlar, Öneriler, Örnekler. Erişim:< http://dergi.mo.org.tr/dergiler/4/298/4213.pdf>, [Erişim Tarihi: 27.05.2015]. 25. Halls S., 1996. Introduction:Who Needs ‘Identity’?. ss.1-17. Erişim:<https://www.google.com.tr/webhp?sourceid=chromeinstant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=halls%20who%20needs%20identity >, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]. 26. Hanna, S. ve Rowley, J., 2008. An Analysis of Terminology Use in Place Branding. pp.61-75. Erişim:< http://www.palgravejournals.com/pb/journal/v4/n1/pdf/6000084a.pdf >, [Erişim Tarihi: 27.05.2015]. 27. Hull, R. B., Lam, M., and Vigo, G., 1994. Place Identity: Symbols of Sef in the Urban Fabric, Landscape and Urban Planning, No.28, Elsevier Science B.V., Amsterdam, ss.109-120. 28. İlgar, E., 2008. Kent Kimliği ve Kentsel Değişimin Kent Kimliği Boyutu: Eskişehir Örneği. Anadolu Üniversitesi Mimarlık Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 73 29. Inglis, T., 2009. Local Belonging, Identities and Sense of Place in Contemporary Ireland. IBIS Discussion Paper, Discussion Series: Politics and Identity, No.4, ss.1-21. 30. Jorgensen, B. S. ve Sredman, R. C., 2001. Sense of Place as an Attitude: Lakeshore Owners Attitudes Toward Their Properties. Journal of Environment Psychology, Vol 21, ss.233-248. Erişim:<http://www.wsl.ch/info/mitarbeitende/hunziker/teaching/download_m at/07-2_Jorgenson_Stedman_2001.pdf>[Erişim Tarihi:03.06.2015] 31. Kalevi, M. K., 1992. The Issue of Transformations (Metamorphoses) and Stability in Place-Identity, ss.240-246, Erişim:<http://iaps.architexturez.net/system/files/pdf/iaps_12_1992_1_130.con tent.pdf >,[ Erişim Tarihi:16.05.2015]. 32. Kanalıcı, K. A., 2012. Geleneksel Gaziantep Evleri Yapı Üretim Analizi, Yükseklisans Tezi, Yakındoğu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Lefkoşa. 33. Kavaratzis, M. ve Ashworth, G. J., 2005. City Branding: An Effective Assertion of Identity or a Transitory Marketing Trick?. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geogratie, Vol.96, No.5, ss.506-514. Erişim:<http://www.ssh.is/images/stories/S%C3%B3knar%C3%A1%C3%A6tl un/heimas%C3%AD%C3%B0a/City%20Branding%20Kavaratzis-Ashworth2005-TESG.pdf>,[ Erişim Tarihi:16.05.2015]. 34. Kaya, T. A., Demir, Z. ve Ayengin, N., 2014. Konuralp Beldesinin Mekansal Kimlik Değişimi. Ormancılık Dergisi, 10(1), ss.72-83. 35. Kyle, G., Graefe, A., Manning, R., Bacon, J., 2004. Effects of Place Attachment on Users Perception of Social and Environmental Conditions in a Natural Setting. Journal of Environmental Psychology, No.24, pp.213-225. 36. Hauge. L. A., 2007. Identity and Place: A Critical Comparison of Three Indetity Theories, HighBeam Research, pp.1-15. Erişim:< http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.3763/asre.2007.5007#preview>, [Erişim Tarihi:01.05.2015]. 37. Lalli, M., 1988. Environmental Psychology. NATO ASI Series, Vol 45, ss.303311 38. London, S., t.y. The Ideal City. Erişim: 74 <http://www.scottlondon.com/articles/idealcity.html>,[Erişim Tarihi: 11.06.2015]. 39. Lynch, K. 1990. The Image Of The City. Erişim:<https://www.academia.edu/5246993/Kevin_Lynch_The_Image_of_the_City>, [Erişim Tarihi:20.05.2015] 40. Marcouiller, D., Clendenning, J. G., Kendzior, R., 2002. Natural Amenity-Led Development and Rural Development. Journal of Planning Literature, Vol. 16, No. 4, May 2002, ss.515-542. 41. Markakent, t.y.. Sanayi Şehri; Gaziantep. Erişim:<http://markakent.com/sehir/sanayi-sehri-gaziantep>, [Erişim Tarihi:22.06.2015]. 42. Marka Şehir, t.y. Erişim: < http://www.markasehir.com/>, [Erişim Tarihi:22.06.2015]. 43. Meydan, S. G., 2012. Kent Planlama Sürecinde Çevre Bilinci ve Kentsel Rant İlişkisi. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, 6(1), ss.175-179. 44. Milli Eğitim Bakanlığı, t.y., Cumhuriyetten Günümüze Türkiye’de Nüfus. <www.mebk12.meb.gov.tr/meb.../06032621_cumhuriyettengnmzenfus.ppt>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]. 45. NCAI, t.y.. Agricultural and Rural Development. ss.72-77. Erişim: <http://www.ncai.org/resources/ncai-publications/indian-country-budgetrequest/fy2014/11_NCAI_2014_Budget_Request_Ag.pdf>, [Erişim Tarihi: 12.03.2015]. 46. Neill, W.J.V., 2004. Urban Planning and Cultural Identity. Routledge, London. Erişim:< https://books.google.com.tr/books?id=4lXFPWMpEgoC&printsec=frontcover &hl=tr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false>, [Erişim Tarihi: 28.07.2015] 47. Oktay, D.,1998. Urban Spatial Patterns and Local Identity: Evaluation in a Cypriot Town. Open House International, Vol 23, No.3, ss.17-23. 48. Özdemir, Ş. ve Karaca, Y., 2009. Kent Markası ve Marka İmajının Ölçümü: Afyonkarahisar Kenti İmajı Üzerine Bir Araştırma. Afyon Kocatepe Üniversitesi İİBF Dergisi, C. XI, S II, ss.113-134. 49. Proshansky, H. M., Fabian, A. K., ve Kaminoff, R., 1983. Place-Identity: Physical World Socialization of Self. Journal of Environment Pschology, No.3, 75 ss.57-83. Erişim:<http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0272494483800218 >, [Erişim Tarihi:30.05.2015]. 50. Relph, E., 1976. Place and Placelessness. Pion: London. 51. Sander, O., 2009. Siyasi Tarih- İlk Çağlardan 1918’e. Ankara: İmge Yayınevi. 52. SiemensWorld Türkiye, 2011. Sürdürülebilir Marka Şehir: Gaziantep. Erişim:<http://siemens.edergi.com/pubs/internal/SiemensWorld/2011_05/assets/downloads/page0003.p df, >, [Erişim Tarihi:06.07.2015]. 53. Şahinbey Belediyesi, t.y.. Kahvelipınar Konutları 1 yıl İçinde Tamamlanacak. Erişim: < http://sahinbey.bel.tr/tr/haber/1/3526/baskan-tahmazoglukahvelipinar-konutlari-1-yil-icinde-tamamla.aspx>, [Erişim Tarihi:06.07.2015]. 54. Şahinbey Belediyesi,t.y. Gaziantep Şahinbey İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları. Erişim: < http://www.sahinbey.bel.tr/tr/projedetay/13/486/akkenthz-abdullah-camii.aspx>, [Erişim Tarihi:21.07.2015]. 55. Şehitkamil Belediyesi, t.y.. Şehitkamil’de Kentsel Dönüşüm. Erişim: <http://www.sehitkamil.bel.tr/?sf=85&IDetay1=6533>, [Erişim Tarihi:06.07.2015]. 56. Şehitkamil Belediyesi, t.y.. Gaziantep Şehitkamil İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları. Erişim: < http://www.sehitkamil.bel.tr/?sf=85&IDetay1=6533>, [Erişim Tarihi:21.07.2015]. 57. URBACT, 2009. Building New Urban Identites, From Mono-Functional to Multi-Functional Cities. Erişim:< http://urbact.eu/sites/default/files/import/Projects/Net_TOPIC/outputs_media/T HEMATIC_PUBLICATION_2_-_FINAL_VERSION.pdf>, [Erişim Tarihi:27.07.2015]. 58. Topçu, K. 2011. Kent kimliği üzerine bir araştırma: Konya Örneği. International Journal of Human Sciences, 8(2). ss.1048-1072. Erişim:<http://www.jhumansciences.com/ojs/index.php/IJHS/article/viewFile/2000/822 >, [Erişim Tarihi:03.06.2015]. 59. Uğur, H., 2013. Geleneksel Şehir Dokularında Camilerin Morfolojik Analizi: Gaziantep Örneği, Artium, Cilt 1, Sayı 1, ss.27-32. Erişim:< http://www.artiumjournal.com/arsiv/1_1/1_1_3.pdf>, [Erişim Tarihi:02.06.2015] 76 60. Ulu, Ali ve Karakoç, İlknur., 2004. Kentsel Değişimin Kent Kimliğine Etkisi, 2004/3, ss.59-66. 61. Vural, B. B., 2010. Şehir Markası Yaratma Süreci ve Edirne Şehir Markası İçin Bir Model Önerisi.. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Edirne. 62. Yılmazçelik, İ., 1998. XVIII. Yüzyılda Gaziantep’in İdari, Fiziki ve SosyoEkonomik Durumu, Osmanlı Araştırmaları XVIII içinde, İstanbul:Enderun Kitabevi. 77 78 İKİNCİ BÖLÜM GAZİANTEP’İN GENEL TANITIMI Gaziantep ili, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunmaktadır. Nüfus bakımından, Türkiye’nin 6. büyük ilidir. Birçok tarihi zenginliğe sahip olmasının yanı sıra, Türkiye ekonomisinde de önemli yer tutmaktadır. Gaziantep’in tarihi oldukça eskiye dayanmaktadır. Günümüzde Dülükbaba denilen yer, eski uygarlıklara ev sahipliği yapmıştır. “Ayıntab” adıyla bilinen Gaziantep şehir merkezi de, Dülük ve Karkamış’tan sonra, tarihi açıdan önem kazanan bir kale olmuştur. Gaziantep ili topraklarında Ebla Krallığı, Hititler, Asurlular, Bizanslılar ve Emeviler başta olmak üzere birçok devlet hâkimiyet kurmuştur. Selçuklulardan itibaren de, Antep bir Türk şehri olmuştur. Gaziantep, Kurtuluş Savaşı sırasında Fransızların işgaline uğramış, işgale karşı kahramanca direndiği için, TBMM tarafından “Gazi” sıfatıyla onurlandırılmıştır. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün nüfusunun kayıtlı olduğu ilimiz, Gaziantep’tir. Resim 19: Gazi Unvanı Veriliş Kanunu ve Atatürk’ün Nüfus Cüzdanı Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Arşivi, 2015 79 Oldukça köklü bir geçmişe sahip olan şehir, birçok tarihi ve doğal güzelliklere sahiptir. Özellikle son yıllarda kentin tanıtılması açısından önemli bir ilerleme kaydedilmiştir. Zeugma Müzesi başta olmak üzere birçok tarihi eser bulunan ilde, turist ilgisi giderek artmaktadır. Gaziantep’i ünlü kılan bir diğer unsur da, zengin Gaziantep mutfağıdır. Gaziantep, ekonomik olarak gelişmiş olmasına rağmen, sosyal refah ölçüleri açısından henüz yeterince ilerleme sağlayamamıştır. Eğitim ve sağlık hizmetlerinin yeterliliği ve insanların kültürel faaliyetlerden yararlanmaları açısından alınması gereken bir mesafe olduğu açıktır. İl, iç göç almasının yanı sıra komşu ülkelerden de göç almaktadır. Bu göçlerin, ildeki sosyal durumu olumsuz etkilememesi için önlemler alınmalıdır. Ticaret, Gaziantep için önemli bir ekonomik faaliyet ve gelir kaynağıdır. Ticari faaliyetlerin daha profesyonel hale getirilmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmaların başarıya ulaşması ve işgücünün eğitim ile desteklenmesi sonucu, kişi başına düşen gelirin artması mümkün olacaktır. Gaziantep işgücü bakımından, Türkiye’nin gerisinde kalmaktadır. İşgücüne katılım oranı, Türkiye’nin altındadır. Bunun yanında işsizlik oranı, özellikle gençlerde çok yüksektir. İşgücüne katılımın arttırılması ve işsizliğinde azaltılması acil bir ihtiyaçtır. Köklü bir tarih ve zenginliğe sahip olan Gaziantep’te sanayinin gelişmesi ve turizmin ekonomik olarak daha kazançlı hale getirilmesinin yolu, bu alanlara yatırımların arttırılması ve bu yatırımların daha profesyonel bir şekilde yönetilmesidir. Tekstil sektöründe daha verimli teknolojilere geçilmesi uygun olacaktır. Turizm alanında, profesyonel yatırımlar yapılmış olmasına rağmen, bunlar talebi karşılayamamaktadır. Sağlık ve doğa turizminin öne çıkarılması, yeni fırsatlar sunmaktadır. 2.1 GENEL COĞRAFİ BİLGİLER Gaziantep, Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin birleşme noktasında yer almaktadır. İl, Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu arasında geçişi sağlayan bir konumda, 38° 28” ve 38º 0” doğu boylamı ile 36º 38” ve 37º 32” kuzey enlemi arasında bulunmaktadır (Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.13). 80 Fırat Nehri kıyısına yakın yerde kurulmuş olan şehrin nehre uzaklığı 55 km, Halep şehrine uzaklığı da 100 km’dir. Gaziantep bulunduğu konum gereği Mezopotamya bölgesinin bir parçası olarak kabul edilebilir. Gaziantep, Avrupa’dan Arap ülkelerine ve Afrika’ya devam eden karayolu üzerinde bulunmakta olup bu konumu kenti önemli bir merkez haline getirmiştir. Ayrıca Hindistan, Pakistan ve İran üzerinden Akdeniz’e ulaşan yol da Gaziantep üzerinden geçmektedir. Bunların yanında, İskenderun Körfezi’ni İstanbul, Basra ve Kafkasya’ya bağlayan yollar da şehir üzerinden geçer. Gaziantep coğrafi ve stratejik bu istisnai konumu nedeniyle yüzyıllar boyunca canlı, hareketli bir şehir olmaya devam etmiştir (Köroğlu, 2009, s.1). Şehir merkezinin deniz seviyesinden yüksekliği 850 m’dir. İlin %51,9’u dağlar, %26,9’u ovalar, %19’u platolar ve %2,2’si ise yaylalardan oluşmaktadır. Gaziantep, batıda Osmaniye ve Hatay, kuzeyde Kahramanmaraş, kuzeydoğuda Adıyaman, doğuda Şanlıurfa, güneyde Kilis ve Suriye ile komşudur. Yüz ölçümü bakımından Türkiye’nin en büyük 6. ilidir. Türkiye topraklarının yaklaşık olarak %1’ini kapsamaktadır (Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.13). Gaziantep ilinin ilçeleri, Şahinbey, Şehitkamil, Nizip, Oğuzeli, Araban, Yavuzeli, İslahiye, Nurdağı ve Karkamış’tır (Gaziantep Sanayi Odası, 2014, s.6). Harita 1: Gaziantep Haritası Kaynak: Harita Genel Komutanlığı, 2014 81 Gaziantep’in en yüksek dağları, Sof Dağları (1.496 m), Dülükbaba Dağı (1.250 m), Gazibaba Dağı (1.100 m), Sarıkaya (1.100 m), Güreniz (1.069 m) ve Sam Dağı’dır (1.050 m). Sof Dağları, Güneydoğu Torosların uzantısı olan sıradağlardır. Hatay ve Osmaniye sınırında Amanos (Nur) Dağları bulunmaktadır (Gaziantep Sanayi Odası, 2014, s.6). Amanos Dağları, İskenderun Körfezi ile İslahiye Ovası arasında güneykuzey istikametinde uzanır. Amanos Dağları üzerinde farklı 2.000-2.500 m rakımlı tepeler sıklıkla görülmektedir (Marka Şehir, t.y.). Gaziantep’te, Barak, Oğuzeli, Araban, Yavuzeli ve Tilbaşar ovaları, Nizip, Sacır, OrulMızar vadileri bulunmaktadır. İslahiye Ovası oldukça verimli topraklara sahiptir. Nizip, Yavuzeli ve Araban ovalarında tarım yapılmaktadır. Ayrıca, Hızır Yaylası ve Sof Dağı Yaylası da, önemli doğal alanlardır. Resim 20: Hızır Yaylası Kaynak: Gazianteptur.com, t.y. Hızır Yaylası: İslahiye ilçesi yakınlarında Amanos Dağları tepesinde bulunmaktadır. 1.300 m yüksekliğinde olan yaylanın yolu asfalt olmakla birlikte, elektrik, telefon gibi alt yapı hizmetleri mevcut değildir. Kamp ve piknik alanları için uygun alanları ile doğa turizmine meraklı ziyaretçiler için önemli bir yer olarak değerlendirilebilir. Özellikle gaz lambası ışığında yenen akşam yemekleri, çam, sedir, köknar, çınar, kızılçam ve 82 ardıç ağaçları arasında yapılan yürüyüşler buraya gelenler için unutulmaz anılar olmaktadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.a). Sof Dağı Yaylası: Gaziantep’e 32 km mesafede ve 400 m yüksekliğindedir. Şehir merkezine yakınlığı nedeniyle özellikle hafta sonlarında önemli sayıda ziyaretçisi olan doğal mekânlardandır. Yaylada ayrıca şifalı olduğuna inanılan içmeler ve pınarlar da bulunmaktadır. Sof Dağı’nın zirvesinde bulunan Kepekçi Tepesi (1.496 m) ise oksijen yönünden son derece zengindir. Oksijen bolluğu nedeniyle, yılın en soğuk zamanlarında bile gelen ziyaretçilerin terledikleri ifade edilmektedir (Gaziantepliler Derneği, t.y.). Sof Dağı Yaylası, Gaziantep Platosu’nu yukarıdan seyretmek, doğa ile kucaklaşmak, kuş sesleri eşliğinde doğa turizmi ve piknik için son derece ideal bir ortamdır. Sof Dağı bölgesinde 124 farklı çeşit hayvan yanında 96’sı tıbbi olmak üzere 267 tür bitkinin yetiştiği bilinmektedir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.a). Gaziantep’ten geçen başlıca akarsular, Fırat, Nizip, Afrin, Karasu ve Merzimen’dir. Araban Ovası’nda batı-doğu istikametinde akan 64 km uzunluğundaki Karasu, Yavuzeli Ovası’nı sulayan Merzimen Deresi, kol uzunlukları ile 64 km uzunluğa ulaşan Nizip Çayı ile Sacır Suyu, Fırat’a dökülen akarsulardır Resim 21: Fırat Nehri Kaynak: Nizip Belediyesi, 2014 83 İlde bulunan akarsuların büyük kısmı Fırat’a dökülmektedir. Fırat ayrıca, Gaziantep ile Şanlıurfa arasında doğal bir sınır şeklindedir. Gaziantep’in başlıca gölleri; Karagöl, Gavur, Sacır, Alleben ve Küveyk gölleridir. Ayrıca Hancağız ve Tahtaköprü baraj gölleri bulunmaktadır (Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.13; Gaziantep Sanayi Odası, 2014, s.6). Alleben Göleti’nde yapılan düzenlemelerle piknik bölgeleri, gezinti alanları, su sporları kapsamında kano, yelken, su kayağı gibi faaliyetlerin yapılabilmesi için ortam oluşturulmuştur (Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2014). Gaziantep, Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi arasında yer aldığından, hem Akdeniz iklimi hem de karasal iklim özellikleri görülmektedir. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve yağışlıdır. Güney kesimlerde hava daha yumuşaktır. Yağışlar kışın ve ilkbaharda görülür, bitki örtüsü bu nedenle zayıftır. Gaziantep’te kızılçam, karaçam, sedir, selvi, kayın, kavak, meşe, ardıç, zeytin, funda, ladin ağaçları ve çayır otlarında oluşan bir bitki örtüsü mevcuttur. Dülükbaba, Burç, Yelligedik, Erikçe ve Taşlıca ormanları, ağaçlandırma yoluyla yetiştirilen ormanlardır. Dülükbaba Ormanı’nda tabiat parkı kurulmuştur. Gaziantep’in endemik bir türü olan Antep Kaya Kekiği, burada yetişmektedir.(Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.87). Resim 22: Antep Kaya Kekiği Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.b Tarihsel ve kültürel zenginliklerin yanında, Gaziantep’in ayrıca, doğa sporları bakımından da değerlendirilmeyi bekleyen bir potansiyeli bulunmaktadır. Dülükbaba Tabiat Parkı, il merkezine 4 kilometre uzaklıktadır. Flora açısından zengin bir yer olup 84 içinde yürüyüş ve bisiklet turu yapılabilen bir alandır (T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2013, s.87). Harita 2: Gaziantep Orman Haritası Kaynak: Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010, s.34 2010 yılı verilerine göre, Gaziantep ilinde koru ormanı varlığı 28.850 hektardır. Ayrıca, 54.078 hektar bozuk baltalık orman alanı olduğu belirtilmiştir. Harita 2’de, Gaziantep ili dâhilinde orman varlığı görülmektedir. İl bünyesinde çeşitli sulak alanlar bulunmaktadır. Bunlar, kanun ile korunan alanlardır. Karkamış Kıyısı Sulak Alanı adı verilen bölge, Fırat Nehri boyunca yer alan bir alandır; nehir kıyısında bir habitatı içermektedir. Burada, endemik bitki ve hayvan türleri yaşamaktadır (Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.88). 2.2 GAZİANTEP’İN TARİHİ Gaziantep ili, Mezopotamya ile Anadolu arasındaki bağlantıyı sağlayan, önemli bir bölgede bulunmaktadır. Gaziantep’in kentsel dokusunun oluşumunun MS 1000 yılı civarında başladığı kabul edilmekle birlikte (Uğur, 2013, s.28), ilk çağa ait kaynaklarda Dülük bölgesi sık sık telaffuz edilmektedir. Dülük’te Keber Tepesi’nde yapılan kazı çalışmalarında Alt Paleotik döneme ait olduğu tahmin edilen çakmaktaşı aletler ve bu aletlerin yapıldığı atölyeler yanında aynı döneme ait olduğu tahmin edilen ve barınma maksatlı kullanılan bir mağara da bulunmuştur. Eldeki kalıntılardan bölgenin MÖ 600 85 bin yıllarına kadar geçmişe giden bir tarihe sahip olduğunu söylemek mümkündür (TİM, 2014, s.14). Kentteki ilk yapılaşma, şu anki kale civarında başlamış ve kent Urfa, Maraş ve Halep yönlerinde gelişmiştir. Gaziantep tarihine ait bilinen en eski yerleşim bölgesine, günümüzde merkeze 73 km mesafede bulunan Karkamış’ta rastlanmaktadır. Karkamış’ta insan yerleşiminin MÖ 5000 civarında başladığı düşünülmektedir. Şehrin oluşması ise, yaklaşık MÖ 3000 yıllarında gerçekleşmiştir. Karkamış, Ebla Krallığı’nın bir parçası olarak bilinmektedir (MÖ 2400 civarı). Şehrin adı ilk kez, Kuzey Suriye’de bulunan Ebla Krallığı’nın yazıtlarında geçmektedir. Bu ilk yazılı belgeler, MÖ 2000 yılına kadar uzanır. Bu nedenle, bundan öncesine dair pek bir bilgi bulunmamaktadır. MÖ 2000 yılı civarında Karkamış, bölgenin güçlü kalelerinden biridir; önemli bir yerleşim yeri haline gelmiştir. Kentin surları, bu yıllarda yaptırılmıştır. Hititlerin kente hâkim olmasından önce Karkamış kentinin Yamhad Krallığı’na bağlı olduğu düşünülmektedir. MÖ 14. yüzyıl civarında Hitit İmparatorluğu, Halep ve ona yakın kentlerle birlikte Karkamış’ı da ele geçirmiştir. Karkamış, Hitit İmparatorluğu’nun üç önemli kentinden biri olmanın yanı sıra, imparatorluğun Kuzey Suriye ile olan ilişkileri açısından da önemli bir kent olmuştur. İmparatorluğu, Asur ve Mısır tehdidine karşı koruyan unsurlardan birinin de Karkamış kentinin varlığı olduğu söylenebilir. Hitit İmparatorluğu, MÖ 12. yüzyılda dağıldığında Karkamış, Suriye bölgesinde aynı uygarlığın temsilcisi olarak var olmaya devam etmiştir. Bu dönemde birçok kent krallığı kurulmuştur. Karkamış kenti de bir kent krallığı olarak varlığını devam ettirmiştir. MÖ 1000 yıllarında Anadolu’da merkezi bir devlet bulunmamaktadır. Bu yıllarda, Arami göçleri gerçekleşir. Bu göçler sonucunda, Anadolu’daki kavimler bu boylarla karışır. Urartu ve Frig devletleri kurulur. Bu devletlerin dışında kalan Güney Anadolu’da Karkamış gibi krallıklar yaşamaya devam eder. Bölge, Asur Krallığı’nın sefer yaptığı yerlerden biridir. MÖ 700’lü yıllarda kent, Asurluların eline geçmiştir. Sonra sırasıyla, Babiller, Persler, Romalılar, Bizanslılar ve Araplar bölgeyi ele geçirir. Bu seyir esnasında Karkamış’ın önemi azalmış, Antep kalesi daha önemli hale gelmiştir. Karkamış kentinin olduğu bölgede Türk egemenliği Selçuklular ve Memlukler ile başlamış; Osmanlılar Dönemi’nde de Karkamış, Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlı idaresi altında bölgeyi Türkleştirmek amacıyla iskân politikaları uygulanmıştır (Balcıoğlu ve Aydemir, 2014, ss.14-23). 86 Resim 23: Karkamış Basamaklı Yol Kaynak: University of Pennsylvania, 2003 Şu anda Gaziantep ilinin kurulu olduğu bölge, tarihte “Dülük” adıyla bilinmekteydi. MÖ 1800-1200 yılları arasında Hitit Devleti’nin sınırları içinde bulunuyordu. Hitit devletinin şimdiki Suriye topraklarına doğru yayılma politikasının bir sonucu olarak bu toprakları işgal ettiği düşünülmektedir. Bu politikanın sebebi, ticaret ve üretimin Mezopotamya merkezli olmasıdır (Balcıoğlu ve Aydemir, 2014, s.10). Bölge, Hitit Devleti’nin dağılması ile bir süre Asurluların egemenliğinde kalmıştır (Gaziantep Üniversitesi, t.y.). MÖ 613-612 yılları arasında Med Kralı Kıyasar’ın Asurluları yenerek Ninova’yı ellerine geçirmişlerdir. İran’da yaşanan bu yönetim değişikliğine rağmen Dülük bölgesi, uzun bir süre daha İran’ın etki alanı altında kalmıştır (Köroğlu, 2009, s.3). MÖ 312-69 yılları arasında ise Sölekidler’in yönetiminde kalan bölge, MÖ 69 ve MS 72 yıllarında kurulan Kommagene Krallığı’nın etkisinde kalmıştır. MS 72’de Roma İmparatorluğu’nun Suriye eyaletine bağlanmıştır. Bu dönemde Dolikhe (Dülük), Kiliza (Kilis), Karus ve Belkıs bölgenin önemli kentleri arasında gösterilmektedir. Roma İmparartorluğu’nda yaşanan siyasi çalkantılar sürecinde imparatorluğun doğu ve batı olarak ikiye ayrılmasının ardından kent, Doğu Roma İmparatorluğu sınırları içinde kalmıştır (GASKİ, t.y., s.22). MÖ 334 yılında ise Asya seferine çıkan Büyük İskender, Dülük ve çevresini sınırlarına dâhil etmiştir. Dülük, MS 395’te yeniden Bizans 87 yönetimine geçmiştir. İslamiyet’in güçlendiği döneme kadar devam eden Bizans yönetimi, Halife Hazreti Ömer zamanında etkisini kaybetmiştir. Hazreti Ömer zamanında ordu komutanı olan Halid Bin Velid, 634 yılında Suriye’yi fethetmiştir. Halid Bin Velid’in yerine atanan Ebu Ubeyde komutasındaki İslam ordusu, 636 senesinde Bizans ordusunu Yermük Savaşı’nda yenmiş ve İyaz Bin Ganm komutasındaki öncü birlikler Dülük’ü İslam Devleti topraklarına katmıştır. Araplar, kente Dülük ismi yerine “Ayıntab”1 ismini vermişlerdir (Köroğlu, 2009, s.3). Yılmazçelik (1998, ss.105-106) ise Ayıntab ismi yerine Arap kaynaklarında “Daluk” isminin geçtiğini, Daluk’un ise şehrin bugünkü yerinden 10-12 km kuzeybatısında bulunan kale ve şehri ifade ettiğini, buranın terk edilmesiyle birlikte Ayıntab kalesinin ve şehrinin inşa edilmiş olabileceğini belirtmektedir. Bölge bir süre yeniden Bizans yönetimine geçtiyse de 872’de Harun Reşid Suriye’yi Bizans’ın elinden alırken Antep kalesini de fethetmiştir. 1066-1067 yıllarında bölge Selçuk Türkmenleri tarafından alındıysa da 1084’de Suriye Selçuklu Devleti’nin eline geçmiştir. Bu durum fazla uzun sürmemiş, Haçlı Ordularının buraya gelmesiyle Antep 1098’de Urfa Kontluğu’na bağlı bir prenslik haline gelmiştir. Haçlı etkisinin azalmasıyla, 1157’de Selçuklu Sultanı Kılıçarslan aldıysa da 1258’de yaşanan Moğol istilasıyla bölge Moğolların eline geçmiştir. Sadece 2 yıl sonra 1260’da Mısır Memluk Sultanı Kuzuk Antep bölgesini Moğollardan alarak ülkesinin sınırlarına dahil etmiştir. 1353 yılında ise Dulkadir Beyliği’nin kurucusu Zayi ad-Din Karaca tarafından alınan bölge, Dulkadir halkı için vatan olmuştur. Dulkadiroğulları ve Memlukler arasında defalarca el değiştiren bölge, Yavuz Sultan Selim’in Memlukleri yenmesiyle Osmanlı Devleti topraklarına dahil edilmiştir (Köroğlu, 2009, s.3). Yavuz Sultan Selim, Antep ve Halep topraklarını içine alan bir Arap vilayeti kurmuştur. Kent önce, Maraş Sancağı’na dâhil edilmiştir. Bu dönemde, bölgeye Türkmen göçleri gerçekleşmiştir. Türkmenler buraya yerleştirilmiştir. Bu nedenle bölgedeki köy ve yer isimlerinin çoğu, Türkçe kökenlidir. Osmanlı Dönemi’ne ait kaynaklara bakıldığında da, yer isimlerinin çoğunlukla Türkçe olduğu görülmektedir. Osmanlı Dönemi’nde Antep kenti nüfusuna dair bazı veriler bulunmaktadır. Buna göre 1543 tarihinde ilin nüfusu 36 bin civarındadır. Evliya Çelebi’nin eserlerinde, on yedinci yüzyılda Antep’teki hane sayısının 8 bin olduğu yazılıdır. Antep’in nüfusu on dokuzuncu yüzyılda 43 bin civarındadır (Yılmazçelik, 1 Şehir, Cumhuriyet Dönemi’ne değin bu isimle anılmıştır. “Ayın”, Arapça pınar, su gözü gibi anlamlara gelirken, “tab” güzel, parlak gibi anlamlar taşımaktadır. Kelimelerin birleşiminden hareketle Ayıntab, “güzel pınar” anlamı taşımaktadır. “Tab” aynı zamanda güç ve takat anlamları da taşıdığından şehre gelen suyun bolluğu nedeniyle bu ismin verildiği de tahmin edilmektedir (Gaziantep.net, t.y.). 88 1998, s.112). Evliya Çelebi, seyahatnamesinde Antep kalesinin kentin ortasında olduğunu, kalenin içinde kırk ev, bir cami ve bir hamam bulunduğunu yazmıştır. Evliya Çelebi ayrıca, kentte birçok imalathane ve dükkan olduğunu da yazmıştır. Kentin ticari hayatının canlı olduğu anlaşılmaktadır. 1531 yılında Dulkadir Eyaleti olarak tanımlanmış olan bölge, Osmanlı idare sisteminin değişmesiyle sancak özelliğini kaybederek kaza olmuştur. Osmanlı’nın son dönemlerinde yaşanan kargaşalar nedeniyle 1832’de Kavalalı Mehmet Ali Paşa Halep eyaletini eline geçirince Antep de Mısır Hıdivliğine bağlanmış, Mehmet Ali Paşa’ya bağlı birliklerin 1840’da bölgeden çekilmesiyle yeniden Osmanlı yönetimine girmiştir (Köroğlu, 2009, s.3). Halep eyaleti, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde en önemli ticari merkezlerden biridir (Yıldırım ve Örnek, 2012, s.7). Gaziantep şehri de daha bu dönemde, tarım ürünlerinin, özellikle pamuğun işlendiği ve dokumada kullanıldığı bir sanayi kenti haline gelmiştir. On sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıl kayıtlarına göre, kentte pazarlarda hem tarım ürünleri hem de işlenmiş ürünler satılmaktadır. Halep’te üretilen birçok ürün Antep pazarlarında satılmıştır. Bunlara ek olarak Avrupa mallarının da satıldığına dair bilgiler bulunmaktadır. Osmanlı ekonomisinin genel olarak bozulduğu bu gerileme döneminde, Antep ekonomisinin ve ticaretinin canlı kaldığı anlaşılmaktadır (Yılmazçelik, 1998, s.118). Resim 24: Gaziantep 1850 Kaynak: Canbakal, 2007, s.18 89 18. ve 19. yüzyıllarda Antep kentinde bulunan nüfusun büyük çoğunluğu Müslümandır. Ancak, gayrimüslim nüfus da bulunmaktadır. Rum, Ermeni, Süryani, Arap, Fars ve Fransız uyruklu kişiler bulunmaktadır. Antep kentinde esnaf teşkilatları, loncalar da önemli olmuştur. 2.2.1 Kurtuluş Savaşı Dönemi’nde Gaziantep Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’nda yenilmesinden sonra Mondros Mütarekesi imzalanmıştır. Bu mütareke, savaşta galip gelen İtilaf devletlerinin Osmanlı topraklarını işgaline temel oluşturmuştur. Antep kenti, 17 Aralık 1918 tarihinde, Mondros Mütarekesi’nin 7. maddesine dayanılarak işgal edilmiştir. Mondros Mütarekesi’nin 7. maddesi, İtilaf Devletleri’ne, güvenliklerini tehdit altında gördüklerinde Osmanlı toprağını işgal etme hakkı vermektedir. İngiliz Kuvvetleri Antep kentinde geçici olarak bulunduklarını belirterek, halkın tepkisini azaltmak istemişlerse de, yerel halk tarafından işgali kınayan bir miting yapılmıştır. İngiltere ile Fransa arasında daha önce yapılan gizli bir anlaşmaya göre, Antep, Urfa ve Maraş illeri Osmanlı’nın dağıtılmasından sonra Fransa’ya bırakılacaktır. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra bu illerin İngiltere tarafından işgal edilmesi, İngiltere ile Fransa arasında anlaşmazlığa yol açmıştır. Bunun üzerine 15 Eylül 1919’da, İngiltere ile Fransa arasında Suriye İtilafnamesi adında yeni bir anlaşma imzalanmış ve İngiltere bu bölgeyi Fransızlara bırakmayı kabul etmiştir. Bu tarihten Fransız kuvvetleri, İngiliz kuvvetlerinin yerini almış, İngiltere’nin son kuvvetleri 5 Kasım 1919’da Antep kentinden çıkmıştır (Efe, 2015, ss.221-224). 90 Resim 25: Fransız Kuşatması Altında Yıkılan Binalar Kaynak: Heyazen, 2015 İngiliz işgalinin ardından Fransız işgali, Antep halkında hoşnutsuzluk yaratmıştır. Sivas Kongresi’nin kararlarına uygun olarak Antep’te bir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştur. Fransızlara karşı silahlı mücadele verilmiştir ancak Fransız kuvvetleri şehrin dışarıyla bağlantısını kesmişlerdir. 8 Şubat 1921’de Antep kentini ele geçiren Fransızlarla bir anlaşma imzalanmıştır. Bu mücadele sırasında birçok şehit verilmiştir. Şahin bey isimli direnişçinin adı, bu savunmada öne çıkmıştır. Ancak, Fransızların şehri ele geçirmesi engellenememiştir. Aynı esnada, 6 Şubat 1921’de, Antep kentini savunanlara destek olarak, kente Gaziantep adı verilmesi önerisi TBMM’de tartışılmış ve kabul edilmiştir. Fransız işgal kuvvetlerinin Gaziantep’ten çekilmesi, Kurtuluş Savaşı’nın diğer cephelerde kazanılması ve Fransız Devleti ile Ankara Anlaşması’nın imzalanmasından sonra gerçekleşmiştir. Fransız kuvvetleri 25 Aralık 1921’de Antep’ten tamamen çekilmişlerdir. 25 Aralık, Gaziantep’te Kurtuluş Günü olarak kutlanmaktadır (Efe, 2015, ss.225-227). Ankara Antlaşması ile kesinleşen kurtuluş neticesinde kente 06 Şubat 1921 tarihinde TBMM tarafından “Gazi” unvanı verilmiştir (GASKİ, t.y., s.24). 91 2.3 TARİHSEL VE KÜLTÜREL ZENGİNLİKLER 2.3.1 Zeugma Antik Kenti ve Zeugma Mozaik Müzesi Nizip İlçesi’ne 10 km mesafede Belkıs köyü yakınlarında Fırat nehri kıyısında bulunan antik Zeugma Kenti’nin, MÖ 3. yüzyılda buraya gelen Büyük İskender’in generallerinden Nikator tarafından kurulduğu bilinmektedir. Kent, nehrin en kolay geçiş yapılabilen iki noktasından birinde bulunmaktadır. Bu nedenle de kente “köprü başı” veya “geçit yeri” anlamına gelen Zeugma ismi verilmiştir. Birecik barajında yapılan su tutulmaları nedeniyle 1/3’lük kısmı sular altında kalan antik kent, devrinin önemli merkezlerinden birisiydi. Zaman içinde bölgede hüküm süren Kommagene uygarlığının dört önemli merkezinden birisi haline gelmiştir. Bölgenin Roma İmparatorluğu’nun eline geçmesinin ardından 4. lejyonun buraya gelmesi bölgenin askeri önemini arttırmıştır. Antakya’ya giden İpek Yolu’nun buradan geçmesi, askeri öneminin yanında ticari olarak da önemli bir merkez haline gelmesine yol açmıştır (Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, t.y.). Resim 26: Zeugma Antik Kenti Kazı Alanı Kaynak: Zeugmaweb.com, t.y. 92 Antik kentte özellikle zenginlerin ve soyluların evlerinin duvarlarında ve havuzlarının tabalarında yaptırdıkları mozaikler günümüzde halen hayranlık uyandıracak düzeydedir. MS 256 yılında Sasani İmparatorluğu tarafından işgal edilmiş ve büyük yangınlar çıkartılarak kente önemli tahribat verilmiştir. Bu işgalle yerle bir olan kent, önemini kaybetmiş ancak çağdaş arkeoloji bilimince ortaya çıkarılmıştır. Kentin, sanat alanında oldukça ilerlemiş olduğu bilinmektedir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014, s.2). Bu şehrin kalıntılarının yapılan çalışmalar sonucunda, birçok taban mozaiği, duvar resmi ve tarihi eser gün yüzüne çıkarılmıştır. Ancak, antik kentin olduğu bölgede baraj gölü yapılması, buranın orijinal şekliyle korunmasını engellemiştir. Ortaya çıkarılan eserler müzelere gönderilirken, daha büyük yapılar ise başka yerlere taşınmak zorunda kalmıştır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014, s.4). Resim 27: Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014 Zeugma Antik Kenti’nin en önemli buluntusu, Gaziantep şehrinin de simgesi haline gelmiş olan Mainad mozaiğidir. “Çingene kızı” da denen bu mozaikteki kadın figürü, her açıdan bakıldığında kişiye bakıyormuş izlenimi veren gözlere sahiptir. Bu mozaiğin, MS 2. yüzyılda yapılmış olduğu düşünülmektedir. Mozaiğin bir kısmı tahrif olsa da, oldukça etkileyicidir. 93 Resim 28: Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi Çingene Kızı Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014 Zeugma Mozaik Müzesi oldukça büyük ve iyi tasarlanmış bir müzedir. Gaziantep’in simgesi haline gelen Çingene Kızı mozaiği de bu müzededir. Müzede, Zeugma antik kentinde bulunan Athena Tapınağı’nın Athena heykeli, savaş tanrısı Mars heykeli, duvar resimleri ve mozaikler, çeşmeler ve sütunlar, lahitler, heykeller ve diğer mimari parçalar bulunmaktadır. Zeugma’da bulunan eserlerin çoğunluğu, bölgede bulunan malzemelerden ve yakınlardan çıkarılan kireç taşı kullanılarak yapılmıştır. Bu nedenle bu ihtişamlı kentin, kısa bir süre ayakta kalmış olsa da, kendine has zenginlikleri olan bir medeniyet olduğu söylenebilir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014, s.3). 94 Resim 29: Mars Heykeli Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014 2.3.2 Dülük Antik Kenti Dülük antik kenti Gaziantep’in 10 kilometre kuzeyinde, İpek Yolu üzerinde bulunan bir antik kenttir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ç, s.2). Antik dönemdeki adı “Doliche”dir. 95 Resim 30: Dülük Antik Kenti Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.c Dülük Antik Kenti, birçok inanca ev sahipliği yapmış, oldukça eski bir yerleşim yeridir. Alt Paleolitik Döneme ait olduğu düşünülen el aletlerine bakılarak, buranın çok eski bir tarihi olduğu anlaşılmıştır. Oldukça eskiye dayanan bir tarihe sahip olan bu kentte, tanrı tasvirlerinin bulunduğu kabartmalar, mağara ve tapınaklar, kaya mezarları vardır. Bu kalıntılar, Roma ve Hitit medeniyetlerine aittir. Hitit Tanrısı Teşup’un tapınağı kabartmaları bulunan bir tapınak ortaya çıkarılmıştır. Helenistik dönemde Zeus ve Jüpiter tanrılarının tapınakları da buraya inşa edilmiştir. Roma Tanrısı Jüpiter’in kenti olan Dülük, dini açıdan önem sahibi olan bir yerdir. Jüpiter tanrısının adı, “Jüpiter Dolikhenos” olarak geçer. Jüpiter tanrısına olan inanç, Roma İmparatorluğu’nda oldukça etkili ve yaygın bir inançtır. Ayrıca yer altında, Mitra inancına ait iki büyük bir tapınak da bulunmuştur. Bunlar, bilinen en büyük Mitra inancı tapınaklarıdır. Dülük kentinin önemi, Bizans Dönemi’nde de devam etmiş ancak kent daha sonra önemini kaybetmiştir. Dülük Antik Kenti’nde tüm bu tapınakları görmek mümkündür (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ç, ss.6-9). 96 2.3.3 Karkamış Antik Kenti Gaziantep kent tarihinin anlatıldığı ilk bölümde ayrıntılı şekilde değinilen Karkamış antik kenti konusunda bu bölümde kentin tarihinin önemli bir mirası olması nedeniyle kısaca değinilecektir. Resim 31: Karkamış Antik Kenti Kaynak: OrientLab, 2013 Tarihi, MÖ 2000 yılına uzanan antik Karkamış kenti dış kent, iç kent ve kale olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır (Balcıoğlu ve Aydemir, 2014, s.8). Antik kente ait günümüze kadar ulaşan kalıntılar, tarih öncesi ve erken ve geç Hitit dönemlerine aittir. Karkamış’ta bulunan Geç Hitit Dönemi’ne ait kabartmalarda, Tanrıça Kubaba, savaş ve yengi sahneleri resmedilmiştir ayrıca dini törenler ve dini simgeler de bulunmaktadır. Geç dönemlere ait kabartmalarda Asur medeniyetinin etkileri görülür. Örneğin aşağıdaki resimde görülen kabartmalardaki savaş arabaları ve at figürlerinin detayları, MÖ 8. yüzyıla ait Asur kabartmalarına benzemektedir. Karkamış kentinin isminin Gılgamış’tan geldiği düşünülmektedir. Gılgamış, hakkında destan yazılan bir hükümdardır. Destana göre, ölümsüzlüğü arayarak dolaşır. Bu yolculukları sırasında Karkamış’a uğradığı ve kentin adını ondan aldığı yönünde bir varsayım olmakla 97 birlikte, bu düşüncenin bilimsel bir kanıtı yoktur (Balcıoğlu ve Aydemir, 2014, ss.3037). Resim 32: Karkamış Kabartmalı Duvar Kaynak: University of Pennsylvania, 2003 Karkamış medeniyetine ait kabartma ve stellerin önemli bir kısmı Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir. Karkamış antik kentinde kazılar devam etmektedir. Kentten çıkarılan eserler müzelere taşınmış olsa da, şehrin kalıntıları, büyük tapınak ve binalardan arta kalanlar, antik ören yerinde gezilebilmektedir. 2.3.4 Anıt Mezarlar Araban ilçesi sınırları içinde 3 adet Roma Dönemi’ne ait anıt mezar bulunmaktadır. Mezarların, dönemin zengin ve asil tabakadan birileri veya üst düzey bürokrat ya da yüksek rütbeli askerler için yapılmış oldukları tahmin edilmektedir. Hisar, Elif ve Hasanoğlu köylerinde bulunan mezarlar arasında Hisar Anıt Mezarı’nın büyük kısmı günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır. Mezarın üzerinde kimin için ve kim tarafından 98 yapıldığı bilinmemekle birlikte, yapım döneminin MS 2. yüzyıl sonu olduğu tahmin edilmektedir. Düz kesme taştan yapılan ve piramidal bir çatıya sahip olan anıt mezarın tepesinde günümüzde mevcut olmayan bir heykel olduğu tahmin edilmektedir. Elif Anıt Mezarı ise Elif köyünde bulunmaktadır. Elif köyü, antik Sugga kenti üzerinde olup Sugga Roma Dönemi’nde Dolikhe (Dülük)-Samosata (Samsat) ile Zeugma-Samosata yol güzergahlarının kesişim noktasında bulunmaktadır. Hisar Anıt Mezarı gibi kesme taştan yapılan anıt mezar, korint başlıklı sütunlarla estetik bir görünüme sahiptir. Elif Anıt Mezarı’nın da MS 2. yüzyıl sonlarında yapıldığı tahmin edilmektedir. Aynı dönemlerde yapıldığı sanılan üçüncü anıt mezar da Hasanoğlu Anıt Mezarı’dır. Mezarın kuzey ve doğu cephelerinin tamamı, kaidenin de neredeyse yarısı yıkılmış durumdadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.d). 2.3.5 Yesemek Açıkhava Müzesi Yesemek Açık Hava Müzesi, İslâhiye ilçesi yakınlarındaki ören yerine kuruludur. Yesemek, MÖ 1400 ile 700 arasında çok büyük bir taş ocağı olmuştur. Ayrıca heykel işlemeciliğinin de merkezi olmuştur. Hitit hâkimiyeti boyunca önemi zaman zaman artan, zaman zaman azalan bölgede gelişen sanat tarzı, Yunan ve Ege kültürlerini de etkilemiştir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.e, ss.2-3). MÖ 7. yüzyılda Asurlular buradaki işleme sanatını sonlandırmış ve buradaki ustaları Asur’a götürmüşlerdir. Resim 33: Yesemek Kaynak: Gaziantep Üniversitesi, 2005 Yesemek bölgesi, taş işlemeciliğinin her aşamasının gerçekleştirildiği oldukça büyük bir atölye gibidir. Burada yapılan heykeller çevre kentlere gönderilmiştir. Günümüzde 99 Yesemek Açıkhava Müzesi’nde, toprağın altından çıkarılan 300 kadar eser sergilenmektedir. Heykeller üzerinde dini simgeler, gücü simgeleyen işaretler bulunmaktadır. Kadın başlı kanatlı aslan, ayı–insan karışımı figürleri simgeleyen kabartmalar, dağ tanrılarını, av sahnelerini, dağ adamlarını simgeleyen resimler göz çarpmaktadır. Ayrıca, kale kapılarına ikişerli konan aslan heykelleri de bulunmaktadır. (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.e, ss.4-8). 2.3.6 Mevlevihane Vakıf Müzesi Gaziantep Mevlevihanesi, yaklaşık 400 yıllık bir geçmişe sahiptir (Gülbahar ve Başboğa Çiçek, 2010). Mevlevihane’nin adı, iki kitabede ve Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde geçmektedir. Yapı, Kilis ve Halep Mevlevihaneleriyle ortak noktalara sahiptir. Mevlevihane’nin çevresinde, birçok dükkân olduğu, buranın bir merkez haline geldiği düşünülmektedir. Bu dükkânlar arasında bugün de ayakta kalan bir tanesi, tarihi Tahmis (Telmis) Kahvesi’dir. Tahmis Kahvesi, Mevlevihane’ye gelir getirmesi için, 1638 yılında inşa edilmiştir (Aksoy vd., 2014, s.30). Kahvehane, tarihi bir değer taşımanın yanında, günümüzde de önemli bir sosyal alandır. Mevlevihane, cumhuriyetin ilk yıllarında okul olarak kullanılmıştır; günümüzde müze olarak düzenlenmiştir. 100 Resim 34: Gaziantep Mevlevihanesi Kaynak: Şahinbey Belediyesi, t.y. 2.3.7 Gaziantep Kalesi Gaziantep Kalesi, Roma Dönemi’nde ortaya çıkmış olmakla birlikte, bugünkü haline Bizans İmparatorluğu zamanında gelmiştir. Bunun öncesinde, MS 2. ve 3. yüzyıllarda burada küçük bir yerleşim olduğu düşünülmektedir. Gaziantep Kalesi Alleben Deresi’nin güney bölgesinde yer alan 901 m yükselikteki tepenin üzerine inşa edilmiştir. 6. yüzyılda inşa edilen kalenin 12 adet kulesi vardır ve kuleler, galeriler, dehlizlerle birbirlerine bağlıdır. 2002 yılında yapılan büyük retorasyon sonrasında kalenin aslına göre belirli ölçüde değişikliğe uğradığı düşünülmektedir. Kuzey burçlarının Roma Dönemi’nden, batı burçlarının ise Memlukler Dönemi’nden kalma olduğu bilinen kalenin kuleleri Kanuni Dönemi’nde yapılmıştır (Köroğlu, 2009, ss.1314). Çevresi yaklaşık 1200 m’dir. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde, daha fazla kulenin varlığından bahsedilmektedir ancak bu kuleler günümüze ulaşmamıştır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ğ, ss.2-4). 101 Resim 35: Gaziantep Kalesi Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2015 Yapılan araştırmalarda ve kazılar sonucunda, eskiden kalenin çevresinde bir hendek olduğu anlaşılmıştır. Yine bu incelemeler sonucu, kalenin içinde, bir hamam ve camii kalıntıları ortaya çıkarılmıştır. Kalede yapılan arkeolojik kazılarda, Bizans ve Osmanlı Dönemi’ne ait kalıntılar, sikkeler, seramikler ve diğer eşyalar elde edilmiştir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ğ, ss.8-10). 2.3.8 Tarihi Gaziantep Evleri Gaziantep’in kentsel özelliklerinin önemli bir parçası, evleridir. Bunlar, taş-kâgir yapılı evlerdir. Kalenin önemli olduğu dönemde kalenin etrafında yoğunlaşmışlardır. Daha sonra, kente yayılmış ve özellikle dini özellikteki yapıların etrafında yapılmışlardır (Açıkkol, 1995, s.46). Geleneksel Gaziantep evlerinde avlu bulunmaktadır; avlular, evin serin tutulmasını kolaylaştırmaktadır. Sokağa çıkan büyük kapılar, avlulara açılır. Evlerin ayrıca mutfak, tuvalet ve kiler bölümleri de bulunur. Gaziantep evlerinin bir kısmı SİT alanı haline getirilmiş ve koruma altına alınmıştır. 102 Resim 36: Gaziantep Evleri Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.a Gaziantep’te kültürel ve tarihsel zenginlikler arasında, birçok müze ve korumalı bölge daha bulunmaktadır. 52’si vakıflara ait olmak üzere toplam 113 anıtsal yapı, 681 sivil mimarlık örneği, 180 arkeolojik ait alanı olmak üzere, toplam 974 adet arkeolojik sit alanı ve taşınmaz kültür varlığı vardır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.m). 2.3.9 Tilmen Höyüğü Gaziantep’in birçok kültürel değeri daha incelenmelidir. Bunlardan biri de, İslâhiye ilçesinde bulunan Tilmen Höyüğü’dür. Tilmen Höyüğü’nde, Geç Kalkolitik, Erken Tunç, Orta Tunç, Demir ve Roma-Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait katmanlar bulunmuştur. Bu dönemlere ait sur duvarları, kent ve saray kalıntıları elde edilmiştir. Höyüğün tarihinin MÖ 4000’e uzandığı düşünülmektedir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.e, ss.16-18). 103 Resim 37: Tilmen Höyüğü Kaynak: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2015b 2.3.10 Rumkale Rumkale, yüzyıllardır varlığını koruyan bir kaledir. Gaziantep’in Nizip ilçesi sınırlarındadır. Fırat Nehri’ne sınır olarak inşa edilmiş olan kalenin tarihinin Asurlular ve Süryaniler Dönemi’ne kadar gittiği bilinmektedir. Kalenin kuzeyinde burçlar bulunmaktadır. Güneyde ise bir hendek kazılmıştır. Kale içinde manastır, kilise ve mescit kalıntıları bulunmaktadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.f, s.4). Fırat Nehri üzerine yapılan Birecik Barajı’nın faaliyete geçmesinin ardından, kale bir yarımada şeklini almıştır 104 Resim 38: Rumkale Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014 Rumkale ile Zeugma Antik Kenti arasında, Fırat Nehri üzerinde vapurla seyahat etmek mümkündür. 2007 yılından itibaren verilmekte olan bu hizmetle, tarihi ve turistik bölgeleri farklı şekilde ziyaret etme imkânı yakalanırken, ulaşımda da önemli bir kolaylık sağlanmaktadır (Gaziantep’te Bir Gemi, t.y.). Resim 39: Belkıs Gemisi Kaynak: Gaziantep’te Bir Gemi, t.y. 2.3.11 Tarihi Camiler Gaziantep’te birçok tarihi cami bulunmaktadır. Camiler, mahallelerin merkezi konumundadırlar (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.g; Uğur, 2013). Her cami, içinde bulunduğu mahalleye de adını vermiştir. Gaziantep camilerinde Arap 105 mimarisine benzer olarak inşa edilen camilerde genellikle kesme taş kullanılmıştır. Evliya Çelebi’nin seyahatnamesine göre 17. yüzyılda Antep kentinde 140 kadar dini yapı bulunmaktadır (Uğur, 2013, s.29). Gaziantep camilerinin ayırt edici bir özelliği de hareketli minberlere sahip olmalarıdır. Aşağıda kentte bulunan belli başlı tarihi camiler kısaca açıklanmaya çalışılmıştır: 2.3.11.1 Ömeriye Camii Antep’in en eski camisidir. 1210 yılında tamir yapıldığına dair kayıtlar bulunan caminin tam olarak ne zaman ve kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Kimi rivayetlere göre Hazreti Ömer Dönemi’nde veya kızının soyundan gelen Emevi Halifesi Ömer Bin Abdülaziz tarafından yaptırılmış olabileceği düşünülmektedir. Resim 40: Ömeriye Camii Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014 2.3.11.2 Şeyh Fethullah Cami ve Külliyesi Hazreti Ebubekir soyundan gelen Şeyh Fethullah tarafından 1564 yılında yaptırılmıştır. Camiyi diğer camilerden ayıran en önemli özellik, ortada sekizgen taş ayağa oturan 106 tonozların askı kemerlere bağlanan bir çeşit örtü sistemine sahip olmasıdır. Antep Savunması’nda şehit düşen Karayılan (Molla Mehmet)’in kabri, bu caminin bahçesindedir. Cami, ilk yapıldığı şekilde günümüze kadar gelmiştir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h). 2.3.11.3 Şirvaniye Camii Şirvani Mehmet Efendi Camii de denmektedir. 14. ya da 15. yüzyılda yapılmıştır. Eski Antep camileri arasında minaresi iki şerefeli olan tek cami olması nedeniyle “İki Şerefeli Cami” ismiyle de anılmaktadır. Caminin banisi olan Şirvani Mehmet Efendi’nin Hazreti Muhammed’in torunu Hazreti Hüseyin’in soyundan geldiği söylenmektedir. Minberin altında bulunan kazıklar sayesinde minberi hareketli olması ve duvarda yapılan özel bölmesine girilip çıkılabilmesi caminin ayırt edici özelliğidir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h). 2.3.11.4 Handaniye (Handan Bey) Camii 1647 yılında, fakir bir Erzincan beyi olan Handan Bey tarafından yaptırılmıştır. Camiye gelir sağlayan bir de saraçhanesi bulunan cami, 1791 yılında yeniden yaptırılmış, onarımlarda saraçhaneden elde edilen gelirler kullanılmıştır. Antep savunması döneminde kullanılamayacak derecede zara gören cami, sonraki yıllarda tadilattan geçmiştir. Handaniye Camii, taş işçiliği ile dikkat çeken bir camidir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h). 2.3.11.5 Tahtani (Tahtalı) Camii Gaziantep Kalesi yakınlarında bulunan caminin banisi ve yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Eserin ağaçtan yapılmış olması nedeniyle halk arasında Tahtalı Cami olarak da anılmaktadır. Çokgen şeklindeki minarede şerefenin altında bulunan mukarnas dolguların arasında bulunan çini tabakalar, alt bölümlerde bulunan yıldız ve geometrik geçmeler minareyi özel kılmaktadır (Gaziantep.com, t.y.). 107 2.3.11.6 Kurtuluş Camii 1892 yılında kilise olarak inşa edilen yapı, camiye çevrilmeden önce kilise ve cezaevi olarak hizmet vermiştir. Günümüzde kentin en büyük camileri arasındadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.ğ). Resim 41: Kurtuluş Cami Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014 Burada sözü edilenler yanında, Memlükler Dönemi’nden kalma 1358 tarihli Boyacı Camii, Şeyh Ramazan Efendi tarafından 1672 yılında yaptırılan Ahmet Çelebi Camii, Ali isminde bir marangoz tarafından yaptırıldığı belirtilen Ali Nacar Camii, İhsanbey Camii, 16. yüzyılda yapıldığı tahmin edilen Hacı Nasır Camii, banisi ve yapım yılı bilinmeyen Eyüpoğlu Camii, Kılınçoğlu Camii, 1559 yılında yapılan ve banisinin ismiyle anılan Ömer Şeyh Camii, Bostancı Camii ve Kabasakal Cami kentin diğer tarihi camileridir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h). Öte yandan, İsrailoğullarından Hazreti Musa’nın yeğeni olan Hazreti Yuşa’nın türbesi de Gaziantep’te bulunmaktadır. İsrailoğullarını göçebelikten kurtarıp Kenan diyarına yerleştirdiğine inanılan Hazreti Yuşa’nın kabri, türbedarı veya Medineli ensardan olduğu rivayet edilen Pir Sefa Hazretleri ile birlikte yer almaktadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.l). 108 2.3.12 Tarihi Gayrimüslim İbadethaneleri Gaziantep’te, İslam dışındaki inançların ibadet yerlerinin sayısı pek fazla olmasa da, günümüzde ayakta duran kiliseler ve bir de sinagog bulunmaktadır. Kendirli Kilisesi, Nizip’te bulunan Fevkani Kilisesi ve Aziz Bedros Kilisesi, günümüzde sosyal amaçlarla kullanılan yapılardır. Ayrıca, 1886’da yapılmış olan bir sinagog da, günümüzde kültür merkezi olarak kullanılmaktadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.g, ss.18-22). 2.3.12.1 Kendirli Kilisesi 1860 yılında yapılan Kendirli Kilisesi, yapımında maddi zorluklar yaşanması üzerine Fransa Kralı III. Napolyon’dan, Fransız misyonerlerden ve Katolik cemaatinden maddi destek alınmıştır. Harap olan kilisenin yerine 1898’de şimdiki kilise inşa edilmiştir. Kilisenin planı, Roma’da bulunan St. Fransua Kilisesi örnek alınarak yapılmış olup plan bizzat Vatikan’dan gönderilmiştir. Yapı günümüzde Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi toplantı salonu ve Öğretmenevi lokali olarak kullanılmaktadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.j). 2.3.12.2 Nizip Fevkani Kilisesi Nizip’te bulunan Fevkani Kilisesi’nin ise ne zaman ve kim tarafından yapıldığı tam olarak bilinmemekle birlikte Bizans Dönemi’nden kaldığı tahmin edilmektedir. Geçmişte depo ve han olarak kullanılan kilise, günümüzde herhangi bir şekilde kullanılmamakta, boş olarak tutulmaktadır. 2.3.12.3 Aziz Bedros Kilisesi Gregoryan Ermenilerine ait bir ibadethane olan Aziz Bedros Kilisesi’nin ise 19. yüzyılın ilk yarısında inşa edildiği tahmin edilmektedir. Gaziantepli Ömer Ersoy, 1927 yılında iplik fabrikası kurmak istediğinde devlet tarafından kendisine tahsis edilen arazi sınırları içinde kalan kilise, uzun yıllar boyunca fabrikanın deposu olarak kullanılmıştır. Ailenin İstanbul’a göç etmesiyle birlikte boş olarak tutulan Aziz Bedros Kilisesi, daha sonra Kültür ve Tabiat Varlığı olarak tescillenmiş, ailenin gösterdiği maddi yardımlar 109 da göz önünde bulundurularak Ömer Ersoy Kültür Merkezi ismiyle hizmet vermeye devam etmiştir (Gaziantepliler Derneği, t.y.). 2.3.12.4 Havra Osmanlı Dönemi’nde Ermeni nüfusa göre nispeten küçük bir nüfusu temsil eden Museviler, Yahudi mahallesi denilen bölgede cemaatlerinin ihtiyacını görecek ölçekte 1886 yılında bir havra yapmışlardır. Havranın yan duvarları ve orta kemerlerinin bir kısmı ayakta kalmış olmakla birlikte çatının tamamı yıkılmıştır. Yapılan restorasyonlarla bina yeniden eski halini almıştır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.k). İsrail Devleti’nin 1948 senesinde kurulması ile birlikte, kentte yaşayan Yahudiler bu ülkeye göç etmişlerdir (GASKİ, t.y., s.27). 2.3.13 Tarihi Çarşı ve Hanlar İpek yolu üzerinde bulunan Gaziantep’te birçok tarihi çarşı ve han bulunmaktadır. 1. Dünya Savaşı’nın başlamasından önce, 1902’de yazılan Halep Vilayeti Salnamesi’ne göre, Antep kentinde o tarihte 2320 dükkân, 4 bedesten, 15 han, 30 fırın, 6 tabakhane, 45 boyahane, 11 değirmen, 8 içki fabrikası, 5 sabunhane, 2210 dokuma tezgâhı bulunmaktadır. Üretim ve ticaretin bu kadar canlı olduğu geçmişin izleri günümüzde de görülebilir. Bugün de gezilebilecek tarihi çarşılar arasında Bakırcılar Çarşısı, Uzun Çarşı, Meyvacı Çarşısı, Almacı Pazarı, Küçük Buğday Pazarı, Zincirli Bedesten sayılabilir. Ayrıca, tarihi hanlar arasında da, Hışva Han, İnceoğlu Han, Millet Hanı, Yeni Han, Yüzükçü Hanı, Anadolu Hanı, Çekirdekçi Hanı, Tütün Hanı, Tuz Hanı, Şire Hanı, Gümrük Hanı ve Kürkçü Hanı bulunmaktadır (Öztürk, 2011, s.232; Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2015a). 110 Resim 42: Zincirli Bedesten Çarşısı Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2015 Bunlar arasında Bakırcılar Çarşısı, Osmanlı Dönemi’nin önemli ticaret merkezlerinden birisiydi. Şehirde bakırcılığın tarihinin MÖ 5.500-3.000 döneminde varlığını sürdüren Bakır devrine kadar gittiği tahmin edilmektedir. 1557 tarihli Ayıntab Vakıf Defteri’ndeki kayıtlardan bakırcılar çarşısının ve organize olmuş bakırcı esnafın varlığı anlaşılmaktadır. Özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, geleneksel bakır eşya süslemelerinin yanında, yeni ve farklı bakır ürünler ortaya konmaya başlanmıştır. Kazıma tekniğinin yanında zımba tekniğinin de süslemelerde kullanılmaya başlanması, ortaya konan eserlerde yeni ve farklı görünümlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu dönemde Gaziantep’te 60 kadar bakırcı dükkanı faaliyet gösterirken, her dükkanda ortalama 4-10 usta çalıştığı bilinmektedir (TİM, 2014, s.24). 111 Resim 43: Bakırcılar Çarşısı Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.a Ortaya konan eserlerin nitelik olarak çeşitlenmesi ve üretimin miktarca artmasıyla, bu yıllarda İmparatorluk sınırları içinde bulunan önemli merkezlerden olan Adana, Urfa, Halep ve Şam’a bakır eşya satışı giderek artmıştır. Günümüzde de babadan oğula geçen geleneksel bir zanaat olarak bakırcılık, kentin önemli kültürel öğelerinden birisi olmaya devam etmektedir (Gaziantep Kültür Sanat, t.y.). 2.3.14 El Sanatları Gaziantep şehrinde, el zanaatları önem taşımaktadır. Tarihi çarşı ve hanlarda bu el zanaatlarının ürünleri bulunabilir. Sedef kakmacılığı, aba dokumacılığı, gümüş işlemeciliği, bakır işlemeciliği, yemenicilik, kuyumculuk, çömlekçilik vb. birçok zanaat, yüzyıllardır yapılmaktadır. 112 Resim 44: Bakır Ustası Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 Dokumacılık, Gaziantep kültüründe hep önemli olmuştur. Hamam takımları, halı, kilim ve döşemelik kumaşlar ve kumaş işlemeciliği gelişmiştir. Daha 18. ve 19. yüzyılda, Antep’te üretilen kumaşlar, Anadolu’nun diğer yerlerine gönderilerek buralarda satılmıştır. Kutnu, Alaca ve Meydaniye kumaşları, Antep’te üretilen kumaş cinsleri arasından önemli olanlardır. Kutnu, atlas ve kemhaya benzeyen bir yüzü ipekli, diğer yüzü pamuklu çiçekli kumaştır. Alaca ise renkli, pamuklu dokuma türüdür. Eskiden iç giyiminde ve tefrişte kullanılan alacalar günümüzde de üretilmektedir. Gaziantep’te halen eski örneklerine göre dokunmaktadır. Meydaniye ise yarı ipekli erkek giyiminde kullanılan çubuklu bir kumaştır. Kırmızı, mor, mor zemin üzerine çizgili gibi desenleri vardır (Kayıkçı, 2008, s.774). 113 Resim 45: Kutnu Kumaşı Kaynak: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Arşivi, 2015 2.3.15 Yöresel Kıyafetler Yöresel kıyafet olarak kadınlarda bekârlar çevre ve yazma, evliler gümüş taç üzerine poşi kullanılır. Bekâr ve genç hanımların saçları ince ince örülür. Ham ipekten iç çamaşırı üzerine zincir işleri ile işlenmiş gömlekler, bunun üzerine düz pamuklu ve emprime ipekli, kolları uzun içlikler giyilir. Üzerlerine giyilen entari, telli, sırmalı olup üçetek şeklindedir. Giysi, gümüş ve altın kemerle tamamlanır. Bu kıyafetlerin üzerine dışarı çıkarken genellikle siyah renkli çarşaf giyilir. Erkekler ise başa fes, külah ve terlik giyerler sarık sararlar. Sarıklarda kullanılan tülbentler kullanıcılarının mesleklerine göre değişir. Örneğin hocalar beyaz, esnaf “abani”, tarikat mensupları yeşil, yolcu ve köylüler poşu, bunların dışında kalanlar da çember takarlar. Köy ağaları dize kadar uzanan sako, ulema yenleri geniş cübbe, hocalar sarı, beyaz ve mavi renklerde hırka ve aba giyerler. Günlük hayatta açık veya kapalı zıbın üzerine tele kumaş sarılarak giyilir. Mavi veya siyah renkte şalvar tercih edilir. Bele kuşak sarılır (Kayıkçı, 2008, ss.779780). 114 2.3.16 Gaziantep Mutfağı Gaziantep mutfağı, geleneksel Türk mutfağının önemli bir parçasıdır. Gaziantep mutfağını özel yapan unsurlar, kullanılan baharatların ve ekşilerin çeşitliliğidir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.i, s.6). Gaziantep, et yemekleri ve kebabının yanı sıra, tatlılarıyla da ünlüdür. Gaziantep baklavası, 2005 yılında Türk Patent Enstitüsü tarafından tescillenmiştir. Ayrıca, 2013 yılında da, AB tarafından tescillenmiştir. AB tarafından tescillenen ilk Türk ürünüdür (Gaziantep Sanayi Odası, 2014, s.12). Baklavanın da önemli bir maddesi olan Antep fıstığı, Türkiye’nin önemli ihraç mallarından birisidir. Resim 46: Gaziantep Mutfağı Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015 2.4 NÜFUS, DEMOGRAFİK YAPI VE YAŞAM 2.4.1 Nüfus, Nüfus Artışı ve Yoğunluğu 2014 yılında Gaziantep nüfusu, 1.889.466 kişi olarak hesaplanmıştır (TÜİK, 2015a). Gaziantep, Türkiye’nin en büyük nüfusa sahip 8. ilidir. Grafik 12’de Gaziantep ilinin nüfusunun 2007-2014 yılları arasındaki seyri görülmektedir. Şehrin nüfusu bu süre içinde devamlı bir artış göstermiştir. 115 Nüfus Grafik 12: Gaziantep İli Nüfusu (2007-2014) 2000000 1800000 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 2007 2008 2009 2010 2011 Yıllar 2012 2013 2014 Kaynak: TÜİK, 2015a Gaziantep şehrinde nüfus yoğunluğu, Türkiye ortalamasının hayli üzerindedir. Türkiye’de km2’ye 101 kişi düşmektedir. Gaziantep ili sınırları içinde ise km2’ye düşen insan sayısı 277’dir. Gaziantep nüfus yoğunluğu açısından, Türkiye’nin 4. ilidir. Nüfus yoğunluğu açısından Gaziantep’ten önce gelen iller, İstanbul, Kocaeli ve İzmir’dir (TÜİK, 2015a). Gaziantep’in nüfus artış hızı da Türkiye ortalamasının üzerindedir. 2013-2014 yılları arasında nüfus, ‰24,1 oranında artmış; Türkiye’de ise nüfus artış oranı aynı dönemde ‰13,3 olmuştur. Grafik 13’de, Türkiye ve Gaziantep nüfuslarının son yıllardaki artış hızları görülmektedir. Görüldüğü gibi, Gaziantep’in nüfusu son dönemde sürekli olarak Türkiye nüfusundan daha hızlı artmıştır. 2007 ile 2014 yılları arasında Gaziantep’te nüfusun artış hızı, %3,3 ile %2,4 arasında değişmiştir. Gaziantep’te nüfus artış hızı Türkiye ortalamasının üstünde olmakla birlikte, bu artışın hızı azalmaktadır. 116 Grafik 13: Nüfus Artış Hızı (2007-2014) 35,0 Nüfus Artış Oranı (‰) 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 Yıllar Türkiye Gaziantep Kaynak: TÜİK, 2015a Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı, Gaziantep ilinin dinamiklerini anlamak açısından önemlidir. Gaziantep nüfusu, Türkiye nüfusuna göre daha gençtir. Tablo 2’de, 2014 yılında Türkiye ve Gaziantep nüfuslarının, yaş gruplarına göre dağılımı ve dağılım yüzdeleri verilmiştir. Görüldüğü üzere, Gaziantep nüfusunun %60’ı, 30 yaşın altında; Türkiye nüfusunda ise 30 yaşın altında olanların payı %49’dur. 30 yaşın üzerindeki tüm yaş gruplarının Gaziantep içindeki payı, Türkiye’ye göre daha azdır. Bu demektir ki, Gaziantep nüfusu daha hızlı artmaktadır ve yaş bakımından Türkiye ortalamasına göre, daha gençtir. 117 Tablo 2: Gaziantep ve Türkiye’de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (2014) Türkiye Gaziantep Nüfus Nüfus Payı Nüfus Nüfus Payı Toplam Nüfus 1.889.466 0-9 441.463 %23,36 12.610.161 %16,23 10-19 378.354 %20,02 12.771.190 %16,44 20-29 310.467 %16,43 12.536.662 %16,14 287.251 %15,20 12.434.630 77.695.904 30-39 40-49 200.305 %10,60 10.184.599 %13,11 50-59 133.835 %7,08 8.094.985 %10,42 60-69 80.701 %4,27 5.086.419 %6,55 70-79 39.766 %2,10 2.661.413 %3,43 80-89 15.360 %0,81 1.200.568 %1,55 90+ 1964 %0,10 115.277 %0,15 Kaynak: TÜİK, 2015a 2.4.2 Kaba Doğum Hızı ve Anne Yaş Grubuna Göre Doğumlar Gaziantep’te kaba doğum hızı, Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir. Türkiye genelinde kaba doğum hızı, 2014’te ‰17,3 iken, Gaziantep’te ‰26,1 olarak hesaplanmıştır (TÜİK, 2015b). 2014 yılında Gaziantep, kaba doğum hızının en yüksek olduğu 11. ilimiz olmuştur. Tablo 3’te, 2009 ile 2014 yılları arasında Türkiye’de ve Gaziantep’te kaba doğum hızlarının değişimi görülmektedir. Kaba doğum hızı hem Türkiye’de hem de Gaziantep’te fazla değişmemektedir. Ancak Gaziantep Türkiye ortalamasının üzerinde bir kaba doğum hızına sahiptir. Tablo 3: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Doğum Hızları (2009-2014) 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gaziantep(‰) 26,3 25,4 24,8 25,6 25,4 26,1 Türkiye(‰) 17,2 16,8 17,2 17 17,3 17,6 Kaynak: TÜİK, 2015b Annenin yaş grubuna göre doğum verileri de, söz konusu ilin sosyal durumunun incelenmesi açısından önemli bir göstergedir. Tablo 4’te, hem Türkiye’de hem de 118 Gaziantep’te 2014 yılında doğum yapan annelerin yaş gruplarına göre dağılımları verilmiştir. Görüldüğü üzere, Gaziantep’te 2014’te doğum yapan anneler arasında, 18 yaşında küçük olanların oranı %2,10’dur ve bu, Türkiye ortalamasının üzerinde bir orandır. Ayrıca, 18-19 yaşındaki annelerin oranı da Türkiye’deki genel duruma göre daha yüksektir. Buna göre Gaziantep’te kadınların daha genç anne oldukları söylenebilir. Tablo 4: Gaziantep ve Türkiye’de Doğum Yapan Annelerin Yaş Gruplarına Göre Oranı Yaş Grupları: <15 15- 18- 17 19 Gaziantep(%) 0,01 2,10 Türkiye(%) 1,45 0,02 20-24 25-29 30-35 35-40 40+ Bilinmeyen 6,78 27,23 29,08 21,39 9,8 2,49 1,12 4,86 24,23 30,19 24,31 10,75 2,75 0,71 Kaynak: TÜİK, 2015c 2.4.3 Sağlık İstatistikleri TÜİK tarafından yayınlanan sağlık istatistikleri, Gaziantep ilinin toplumsal yaşamının değerlendirilmesini ve diğer illerle ve Türkiye ortalamasıyla karşılaştırılmasını sağlamaktadır. Tablo 5’te, Gaziantep ve Türkiye’de doğuşta beklenen yaşam süreleri verilmiştir. 2013’e ait olan bu tahminlere göre, Türkiye’de beklenen yaşam süresi ortalama 76,3 yıldır; kadınlarda bu süre 79,4 yıl, erkeklerde ise 73,7 yıldır (TÜİK, 2015d). İl bazında verilere bakıldığında, beklenen yaşam sürelerinin, doğu ve güneydoğu illerinde daha az olduğu görülmektedir. Gaziantep’te de, doğuşta beklenen yaşam süreleri, hem erkekler için hem de kadınlar için, Türkiye ortalamasının altındadır. Gaziantep erkekler için en kısa beklenen yaşam süresine sahip olan 18. il iken kadınlar için de en kısa beklenen yaşam süresi sahip olan 12. ildir. 119 Tablo 5: Gaziantep ve Türkiye’de Doğuşta Beklenen Yaşam Süreleri (2013) Toplam Erkek Kadın Gaziantep (yıl) 75,1 72,9 77,3 Türkiye (yıl) 76,3 73,7 79,4 Kaynak: TÜİK, 2015d Bebek ölüm istatistikleri de, illerin sağlık hizmetlerinin ne kadar gelişmiş olduğu hakkında bilgiler vermektedir. Türkiye bebek ölüm hızı, 2013’te ‰10,8 olarak ölçülmüştür (TÜİK, 2015e). Türkiye’de bebek ölüm hızının en yüksek olduğu il, Kilis olmuştur. Kilis’te 2013’te bebek ölüm hızı ‰25,1 olarak gerçekleşmiştir ve 2013 yılında bu ilde bebek ölüm oranı çok artmıştır. 2013’te bu ilde bebek ölüm oranının çok artmasının, Suriye’de süren iç savaş nedeniyle Türkiye’de doğan Suriyeli çocukların daha sağlıksız koşullarda olmaları ve anne bakımından da yoksun kalmalarının bir sonucu olduğu söylenebilir. Bebek ölüm oranı bakımından Türkiye genelinde ikinci sırada ise Gaziantep ili gelmektedir. 2013’te Gaziantep’te bebek ölüm oranı, ‰17,2 olarak ölçülmüştür. Tablo 6’da görüldüğü gibi Gaziantep’te bebek ölüm oranı son yıllarda hep yüksek olmuştur. Örneğin 2010’da Gaziantep, bebek ölüm oranını en yüksek olduğu ilimiz olmuştur. Tablo 6: Gaziantep ve Türkiye’de Bebek Ölüm Hızları (2009-2014) 2009 2010 2011 2012 2013 Gaziantep(‰) 21,4 18 17,1 16,2 17,2 Türkiye(‰) 12 11,7 11,6 10,8 13,9 Kaynak: TÜİK, 2015e Hem beklenen yaşam süreleri hem de bebek ölüm oranları açısından, Gaziantep ilinin, Türkiye ortalamasının gerisinde olması, Gaziantep’te sağlık yatırımlarının ve devlet desteğinin artması gerektiğinin bir işaretidir. Özellikle anne ve bebek sağlığını korumak amacıyla hizmetlerin arttırılması gereklidir. 120 2.4.4 İç Göç İstatistikleri Gaziantep, iç göç bakımından net olarak göç alan bir ilimizdir. Göç alma oranı zaman zaman değişse de, 2007 ile 2014 yılları arasında genellikle göç almıştır, sadece 2012 2013 arasında net göç vermiştir. 2013 yılında Gaziantep’in net iç göç hızı, ‰1,1 olarak ölçülmüştür (TÜİK, 2015f). Grafik 14’te Gaziantep’in net içi göç oranı görülmektedir. Grafik 14: Gaziantep İlinde Net İç Göç Oranları (2007-2014) 4,5 4,0 İç Göç Oranı (‰) 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 -0,5 Yıllar Kaynak: TÜİK, 2015f Gaziantep sanayisinin gelişmesi, iç göçün sebeplerinden bir olarak sayılabilir. Ancak, iç göçün yaratacağı sorunların önüne geçmek için bazı önlemler alınması gerekli olabilir. Özellikle barınma ve istihdam olanaklarının arttırılması, iç göçün olumsuz sonuçlarını engelleyecektir. 2.4.5 Eğitim İstatistikleri Gaziantep nüfusunun eğitime ulaşma ve eğitim hizmetlerinden yararlanabilme olanakları hakkında bilgi veren istatistikler bulunmaktadır. Bu istatistiklerden en önemlisi okullaşma oranlarıdır. Tablo 7’de verilen okullaşma oranlarına bakıldığında ilkokul ve ortaokul seviyesinde Gaziantep’teki okullaşma oranlarının Türkiye ortalamasına benzer olduğu görülmektedir. Ancak ortaöğretim seviyesinde Türkiye’de okullaşma oranı %79’un üzerinde iken Gaziantep’te yaklaşık %71’dir. Ortaöğretimin 121 özendirilmesi gereklidir. Diğer yandan Gaziantep’te kadın ve erkekler arasında okullaşma oranı farklılığı pek bulunmamakta, kadınlar arasında okullaşma oranı daha yüksek hesaplanmaktadır. Bu, günümüzde kız çocukların eğitiminin erkeklerden daha geride olmadığını göstermektedir. Tablo 7: Gaziantep’te ve Türkiye’de Net Okullaşma Oranları (2014-2015 Öğretim Yılı) İlkokul Ortaöğretim (Lise) Ortaokul Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Gaziantep(%) 97,48 97,98 93,84 93,95 70,72 70,95 Türkiye(%) 96,57 94,39 94,30 79,46 79,26 96,04 Kaynak: TÜİK, 2015g 15 yaş ve üzeri Gaziantep nüfusunun ve Türkiye genelinde 15 yaş üzerindeki nüfusun bitirmiş olduğu eğitim düzeyi, cinsiyete göre Tablo 7’de verilmiştir (TÜİK, 2015g). Görüldüğü üzere, Gaziantep’te erkeklerin ve kadınların eğitim durumları birbirinden oldukça farklıdır. Erkeklerin %1,48’i okuma-yazma bilmezken, kadınların %9,93’ü okuma-yazma bilmemektedir. Okuma-yazma bilen fakat okul bitirmemiş olanların erkekler içindeki oranı %5,91 iken kadınlar içinde oranı %11,8’dir. Bu demektir ki, Gaziantep’te 15 yaş üstü kadınların %20’sinden fazlası hiçbir okul bitirmemiştir; erkeklerde ise bu oran %7’nin altındadır. Gaziantep’te ilköğretim ve üzeri eğitim seviyelerinin her biri için, erkekler arasındaki mezun oranı, kadınlar arsındaki mezun oranın fazladır. Bu demektir ki, kadınlar ilkokul dışında her eğitim seviyesinde erkeklerden geride gelmektedir. Gaziantep nüfusunun bitirilen okula göre dağılımı, Türkiye ortalaması ile karşılaştırıldığında, Gaziantep’in Türkiye’nin gerisinde olduğu görülür. Türkiye’de lise ve dengi okullardan mezun olanlar, 15 yaş ve üzeri nüfusun %21,05’ini oluşturur. Üniversite mezunlarının oranı ise %11,68’dir (TÜİK, 2015g). Gaziantep’te ise, lise ve dengi okulları bitirenlerin oranı %15,97, üniversite mezunlarının ise %8,06’dır. Gaziantep nüfusu içinde lisansüstü eğitim mezunu olanların sayısı da, Türkiye’nin ortalamasının altındadır. Türkiye’de okuma yazma bilmeyenlerin ve okuma yazma bilseler de hiçbir okul bitirmemiş olanların 15 yaş ve üzeri nüfus içindeki oranı %11 civarında iken, Gaziantep’te %14’ten fazladır. 122 Tablo 8: Gaziantep ve Türkiye’de 15 Yaş ve Üzeri Eğitim Durumu Oranları (2013) Türkiye Gaziantep Erkek Kadın Erkek Kadın Okuma yazma %1,48 %9,93 %1,55 %7,64 %11,8 %4,21 %9,12 %21,81 %28,96 %22,56 %29,65 %34,15 %23,92 %23,71 %17,97 %5,38 %2,97 %6,01 %3,85 %12,81 %24,38 %17,74 %9,48 %6,63 %13,15 %10,22 Yüksek lisans %0,68 %0,37 %1,10 %0,76 %0,19 %0,11 %0,33 %0,21 %1,79 %2,52 %3,02 %2,85 bilmeyen Okuma yazma %5,91 bilen fakat okul bitirmeyen İlkokul mezunu İlköğretim mezunu Ortaokul mezunu Lise ve dengi %19,12 okul mezunu Yüksekokulfakülte mezunu mezunu Doktora mezunu Bilinmeyen Kaynak: TÜİK, 2015g Gaziantep’teki eğitim durumunu ve okul bitirme oranlarını Türkiye seviyesine çekmenin yanı sıra, okul mezuniyeti açısından kadın ve erkekler arasındaki farkı da azaltmak gerekmektedir. Eğitimin kalitesini ve verimliliğini gösteren bir diğer veri, öğretmen ve derslik başına düşen öğrenci sayılarıdır. Tablo 9’da, 2014-2015 öğretim yılı başında Gaziantep’te ve Türkiye genelinde ilkokul, ortaokul ve liselerde öğretmen ve derslik başına düşen öğrenci sayıları verilmiştir. Görüldüğü üzere, Gaziantep’te öğretmen ve derslik başına daha fazla öğrenci düşmektedir. Bu durum, hem ilkokul ve ortaokullarda hem de 123 liselerde geçerlidir. Öğretmen başına daha fazla öğrenci düşmesi, öğretmenlerin tek tek öğrencilerle daha az ilgilenebilmeleri sonucu doğurmaktadır. Derslik başına düşen öğrenci sayısının çok olması da, sınıfların daha kalabalık olması da yine, eğitimin verimliliğinin azalması anlamına gelmektedir. Tablo 9: Gaziantep ve Türkiye’de Öğretmen ve Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayıları (2014) Türkiye Gaziantep İlkokulda öğretmen başına 23 18 düşen öğrenci sayısı Ortaokulda öğretmen 21 17 başına düşen öğrenci sayısı İlkokul ve Ortaokulda 38 derslik başına 27 düşen öğrenci sayısı Ortaöğretimde öğretmen 19 14 başına düşen öğrenci sayısı Ortaöğretimde derslik 39 28 başına düşen öğrenci sayısı Kaynak: TÜİK, 2015g 2.4.6 Aile İstatistikleri Gaziantep nüfusu, ortalama hanehalkı büyüklüğü açısından da Türkiye’nin ortalamasından daha kalabalık hanehalkına sahiptir. Hanehalkı büyüklüğü, Türkiye’de ortalama olarak 3,6 iken, Gaziantep’te 4,4’tür (TÜİK, 2015a). Gaziantep ortalama hanehalkı büyüklüğü sıralamasında, Türkiye’de 14. sıradadır. Gaziantep’te ve Türkiye’de ortalama hanehalkı büyüklükleri ve bunların zaman içinde nasıl değiştiği Tablo 10’da gösterilmiştir. Tablo 10: Gaziantep ve Türkiye’de Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri (2008-2014) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gaziantep 4,9 5 4,9 4,7 4,6 4,5 4,4 Türkiye 4 3,9 3,8 3,7 3,6 3,6 4 Kaynak: TÜİK, 2015a 124 Tablo 9’da da görüldüğü üzere, Türkiye’de hanehalkı büyüklüğü azalma eğilimi göstermektedir. Türkiye’de ortalama hanehalkı büyüklüğü 2008’de 4 kişi iken, 2014’te 3,5 kişiye düşmüştür. Aynı durum, Gaziantep ili için de geçerlidir. Ortalama hanehalkı büyüklüğü 2008’de 5 kişiye yakınken, 2014’te 4,5’a inmiştir. Gaziantep ilinde ilk evlenme yaşları da hem erkekler hem de kadınlar için Türkiye ortalamasının altındadır (TÜİK, 2015h). Bu demektir ki Gaziantep’te nüfus, Türkiye geneline göre daha erken evlenmektedir. Türkiye genelindeki duruma bakıldığında, 2002-2014 yılları arasında, ilk evlenme yaşının hem erkekler hem de kadınlar için birer yaş arttığı görülmektedir. Gaziantep’te ise böyle bir artış olmamıştır; erkeklerde ilk evlenme yaşını aynı kalırken, kadınlarda ilk evlenme yaşı küçülmüştür. 2014 yılında kadınlarda ilk evlenme yaşı ortalama 22,2 iken, erkeklerde 25,6 olmuştur. Kadın ve erkek ilk evlenme yaşları, Tablo 11’de görülebilir. Tablo 11: Gaziantep ve Türkiye’de İlk Evlenme Yaşı Verileri (2002-2014) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gaziantep 22,6 22,5 22,5 22,5 22,3 22,2 22,1 22,2 22,1 22,2 22,2 22,2 22,2 Türkiye 22,7 22,7 22,8 22,8 22,8 22,8 22,9 23 23,2 23,3 23,5 23,6 23,7 Gaziantep 25,6 25,7 25,7 25,7 25,5 25,5 25,4 25,5 25,5 25,5 25,6 25,6 25,6 Türkiye 25,9 25,9 26 26,1 26,1 26,1 26,2 26,3 26,5 26,6 26,7 26,8 26,9 Kadın Erkek Kaynak: TÜİK, 2015h Gaziantep Türkiye’de kaba evlenme hızının en yüksek olduğu illerden biridir. Kaba evlenme hızı 2014 yılında binde 9,08 olarak ölçülmüştür (TÜİK, 2015h). Gaziantep bu evlenme hızıyla, en yüksek kaba evlenme hızına sahip sekiz ilden biridir. Tablo 12’de görüldüğü gibi, kaba evlenme hızı hem Türkiye’de hem de Gaziantep’te, azalma eğilimindedir. Gaziantep’te 2007’de ‰11,08 olan oran 2014’te ‰9,08 olmuştur. Ancak Gaziantep’te evlenme hızı her zaman Türkiye ortalamasının üstünde olmuştur ve öyle olmaya devam etmiştir. 125 Tablo 12: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Evlenme Hızı (2007-2014) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gaziantep(%) 11,08 10,68 9,64 9,28 9,56 9,60 9,24 9,08 Türkiye(%) 9,03 8,21 7,98 8,02 8,03 7,89 7,80 9,09 Kaynak: TÜİK, 2015h Gaziantep’te kaba boşanma hızı, Türkiye ortalamasının altındadır. Hem Türkiye’de hem de Gaziantep’te kaba boşanma hızı, artma eğilimindedir. Gaziantep’te 2007’de %0,98 olan kaba boşanma hızı, 2014’te %1,36 olmuştur ancak yine de Türkiye ortalamasının altındadır. Tablo 13: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Boşanma Hızı (2007-2014) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gaziantep(%) 0,98 1,02 1,19 1,33 1,32 1,31 1,33 1,36 Türkiye(%) 1,4 1,58 1,62 1,62 1,64 1,65 1,70 1,34 Kaynak: TÜİK, 2015ı 2.4.7 Mutluluk Göstergeleri 2013 yılında yapılan TÜİK araştırmasına göre, Gaziantep’te görüşme yapılan insanların %6,27’si, çok mutlu olduklarını, %51,82’si ise mutlu olduklarını belirtmişlerdir. Diğer yandan, %2,65 çok mutsuz olduğunu, %11,02 ise mutsuz olduğunu ifade etmiştir (TÜİK, 2015i). Buna göre, Gaziantep’te mutsuz olanların oranı, Türkiye ortalamasına göre daha fazladır. Tablo 14’te, Gaziantep ile Türkiye’de insanların kendi mutluluk düzeylerini nasıl tarif ettikleri gösterilmektedir. Tablo 14: Gaziantep ve Türkiye’de Genel Mutluluk Düzeyi (2013) Çok Mutlu Mutlu Orta Mutsuz Çok Mutsuz Gaziantep %6,27 %51,82 %28,24 %11,02 %2,65 Türkiye %9,57 %49,45 %30,23 %8,17 %2,58 Kaynak: TÜİK, 2015i Gaziantep’te insanların mutluluk kaynağı olarak belirtikleri konular, Türkiye geneli ile benzerlik göstermektedir. Buna göre, insanların %68’i, sağlıklı olmayı, mutluluk 126 kaynağı olarak görmektedir. Başarı ve para ise, diğer mutluluk kaynaklarıdır. Tablo 15’te, Gaziantep ve Türkiye’de, insanların mutluluk kaynağı olarak neyi gördükleri verilmiştir. Tablo 15: Gaziantep ve Türkiye’de Mutluluk Kaynağı Olan Değerler (2013) Başarı İş Sağlık Sevgi Para Diğer Gaziantep %7,61 %2,97 %68,07 %15,22 %4,93 %1,19 Türkiye %8,58 %2,31 %68,01 %15,18 %4,14 %1,78 Kaynak: TÜİK, 2015i Diğer yandan, aynı çalışmada araştırılan bir başka durum, umut düzeyidir. Gelecekten umutlu olup olmama konusu sorulduğunda, Gaziantep’te insanların %73’ü gelecekten umutlu olduğunu söylerken, %27’si ise umutsuz olduğunu söylemektedirler. Tablo 16’da görüldüğü üzere, Gaziantep’te umutlu insanların yüzdesi, Türkiye ortalamasının altındadır. Türkiye genelinde de umutsuz olanların yüzdesi oldukça fazladır (%23) ancak Gaziantep’te insanlar Türkiye ortalamasına göre daha az umutludur. Tablo 16: Gaziantep ve Türkiye’de Umut Düzeyi Umutlu (%) Umutsuz (%) Gaziantep 73,1 26,9 Türkiye 77 23 Kaynak: TÜİK, 2015i 2.4.8 Gelir ve Tüketim İstatistikleri Gelir ve tüketim istatistikleri, toplam gelirin ne kadarın hangi kalemlere harcandığını göstermektedir. Bu veriler il bazında değil, alt bölge bazındadır. Tablo 17’de, TRC1 bölgesinde (Gaziantep, Adıyaman, Kilis) gelirin ne kadarının hangi ihtiyaçlar için harcandığı gösterilmektedir. 2003 ile 2013 yıllarının karşılaştırılması mümkündür. 127 Tablo 17: TRC1 Bölgesinde Gelirin Harcandığı Alanlar Gıda ve alkolsüz içecek 2003 2013 %34,8 %24,3 Alkollü içecek, sigara ve %4,4 %3,7 tütün Giyim ve ayakkabı %6,5 %5,7 Konut ve kira %26,6 %25,9 Mobilya ve ev aletleri %5,7 %6,1 Sağlık %2,2 %1,4 Ulaştırma %6,6 %14,5 Haberleşme %3,1 %3,7 Eğlence ve Kültür %0,9 %1,8 Eğitim %0,7 %0,8 Diğer %7,9 %10,7 Kaynak: TÜİK, 2015j Verilere göre gıda harcamalarının toplam harcamalar içindeki yeri 2003’ten 2013’e azalmıştır. 2003’te ilk sırada gıda harcamaları gelirken, 2013’te konut harcaması ilk sıraya yükselmiştir. Görüldüğü gibi, gelirin yaklaşık %50’si, konut ve gıda harcamalarına ayrılmaktadır. Giyim harcamalarının toplam harcama içindeki payı azalırken, mobilya harcamalarının payı artmıştır. Ulaştırma harcamaları ve haberleşme harcamaları kalemleri, aynı zaman diliminde artan diğer harcama kalemleridir. TRC1 bölgesinde eğitim, sağlık, eğlence ve kültür harcamalarının toplam harcama içinde oldukça az yer tuttuğu görülmektedir. TRC1 bölgesi, bu istatistiklerin derlendiği 26 alt bölge içinde, sağlık harcamalarının toplam harcama içindeki payı bakımından en az olduğu 3 bölgeden biridir. Sağlık harcamaların en az paya sahip olduğu diğer iki bölge ise, TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) ve TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari) bölgeleridir. Gaziantep’in içinde bulunduğu TRC1 bölgesi ayrıca, kültür ve eğlence harcamalarının toplam harcama içinde tuttuğu yer bakımından en az olduğu 4 alt bölgeden biridir. Kültür ve eğlence harcamalarının en az pay tuttuğu bölgeler, TRA1 (Erzurum, Erzincan, 128 Bayburt), TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) ve TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır) bölgeleridir. Eğitim harcamalarının toplam harcamalar içinde tuttuğu pay açısından, TRC1 bölgesinin yeri Türkiye ortalamasıdır. Benzer şekilde, gıda ve alkolsüz içecek harcamalarının toplam harcama içindeki payı açısından da, Türkiye ortalamasının bira üzerinde bir paya sahiptir. TRC1 bölgesinde, toplam harcama içinde en fazla paya sahip olan kalem, konut ve kira harcamalarıdır. TRC1 bölgesi, konut ve kira harcamalarının tuttuğu yer bakımından, üçüncü sıradaki bölgedir. Konut harcamalarının toplam harcama içinde tuttuğu yer bakımından ilk sırada olan bölge TR10 (İstanbul) ile TR31 (İzmir) bölgeleridir; TRC1 hemen bu şehirlerin arakasından gelmektedir. Buna göre, Gaziantep’in içinde bulunduğu TRC1 bölgesinde yaşayanlar, toplam harcamalarına göre en fazla kira ve konut harcaması yapan vatandaşların başında gelmektedirler. Gaziantep’te 2008 yılında 8.006 olan konut satış sayısı, 2014’te 22.169 olmuştur. Bu, %176’lık bir artış demektir (TÜİK, 2015k). Grafik 15’te de görüldüğü üzere, 2008-2014 arasında Gaziantep’teki konut satışları, Türkiye’deki toplam konut satışlarına benzer bir artış göstermiştir. Grafik15: Gaziantep ve Türkiye’de Konut Satışlarının Seyri 25000 1200000 20000 1000000 800000 15000 600000 10000 400000 5000 200000 0 0 2008 2009 2010 2011 Yıılar Türkiye 2012 Gaziantep Kaynak: TÜİK, 2015k 129 2013 2014 Gaziantep'te satılan konut sayısı Türkiye'de satılan konut sayısı 1400000 Nüfus ve demografi bilgilerine baktığımızda, Gaziantep’in, göç alan ve büyüyen bir il olmanın yanında, kimi sorunları da olduğu görülmektedir. Eğitim ve sağlık bilgileri bakımından, Türkiye ortalamasının biraz altında bulunan il için, bu hizmetlerin kalitesinin arttırılması gerekmektedir. Ayrıca, özellikle kadınlara, aile sağlığı gibi konularda daha fazla eğitim ve destek verilmesi gerektiği açıktır. Refah ve mutluluk seviyesi de, bunlarla bağlantılı olarak artacaktır. 2.5 GAZİANTEP EKONOMİSİ Gaziantep, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin ekonomik açıdan en gelişmiş ilidir. Üretim, sanayi ağırlıklıdır. TÜİK araştırmalarında, bazı veriler kent düzeyinde olmakla birlikte, çoğu veri, bölgeler ve alt bölgeler düzeyinde verilmektedir. TÜİK tarafından yayınlanan, özellikle ekonomi ile ilgili verilerin önemli bir kısmı, alt bölge düzeyindeki verilerdir. TÜİK sınıflandırmasına göre, 12 bölge ve 26 alt bölge vardır. Gaziantep bunlardan TRC bölgesinde, TRC1 numaralı alt bölgeye girmektedir. TRC1 numaralı alt bölge Gaziantep, Adıyaman ve Kilis’ten oluşmaktadır. 2.5.1 İşgücü ve İstihdam 2.5.1.1 İstihdam Oranı, İşsizlik Oranı ve İşgücüne Katılım Oranı Gaziantep 2012’ye kadar %11-%14 arasında görülen işsizlik oranları ile ülke ortalamasının üzerinde işsizliğin görüldüğü illerden birisiydi. 2013 yılında ise işsizlikte %4,5 iyileşme sağlanarak önemli bir düzelme gözlenmiştir. 2013 sonunda ise %7,3 işsizlik seviyesine gerilediği gözlenmiştir (TİM, 2014, s.20). 2013 yılında, Gaziantep’te işgücüne katılım oranı %46,8 olarak ölçülmüştür (TÜİK, 2015m). Gaziantep işgücüne katılım oranının az olduğu illerden biridir. İstihdam oranı da, %43,6’dır; bu da Türkiye ortalamasının altında bir değerdir. Diğer yandan, aynı yıl işsizlik oranı ise, %6,9 olarak hesaplanmıştır; bu oranla, işsizliğin de az olduğu illerden biri olmuştur. Kısaca Gaziantep, işgücüne katılım oranı ve istihdam oranı az olmakla birlikte, işsizlik oranının da az olduğu bir ildir. İşsizlik oranının az olması, iş bulamadığı için işgücü dışına çıkan 130 insanların işsiz sayılmamalarından kaynaklanıyor olabilir. İstihdam verilerinde, 15 yaş ve üzeri nüfusa ait veriler kullanılmaktadır. Tablo 18: Gaziantep’te ve Türkiye’de İşgücüne Katılım Oranı (2008-2013) Gaziantep Türkiye 2008 %43,9 %46,9 2009 %42,8 %47,9 2010 %45,4 %48,8 2011 %43,4 %49,9 2012 %44,2 %50 2013 %46,8 %50,8 Kaynak: TÜİK, 2015m Tablo 18’de görüldüğü üzere, Gaziantep ilinde nüfusun işgücüne katılım oranı, 20082013 yılları arasında sürekli Türkiye ortalamasının altında olmuştur. Türkiye’de söz konusu dönemde işgücüne katılım oranı azalırken, Gaziantep’te de azalmıştır. İşsizlik oranı ise, 2013 yılına kadar Türkiye ortalamasının üzerinde olmakla birlikte, 2013’te oldukça azalarak %6,9’a düşmüş, böylece Türkiye ortalamasının da altına inmiştir. Tablo 19’a bakıldığında, Türkiye’de işsizlik oranının azalma eğiliminde olduğu görülmektedir. Gaziantep’te de, işsizlik oranı azalmaktadır. Tablo 19: Gaziantep’te ve Türkiye’de İşsizlik Oranı (2008-2013) Gaziantep Türkiye 2008 %16,8 %11 2009 %17,4 %14 2010 %13,4 %11,9 2011 %14,4 %9,8 2012 %11,2 %9,2 2013 %6,9 %9,7 Kaynak: TÜİK, 2015m 131 Tablo 20: Gaziantep’te ve Türkiye’de İstihdam Oranı (2008-2013) Gaziantep Türkiye 2008 %36,5 %41,7 2009 %35,3 %41,2 2010 %39,3 %43 2011 %37,2 %45 2012 %39,2 %45,4 2013 %43,6 %45,9 Kaynak: TÜİK, 2015m İstihdam oranı, hem işgücüne katılım oranı hem de işsizlik oranı tarafından belirlenen bir orandır. Gaziantep’te istihdam oranı, 2008-2013 yılları arasında hep artmakla birlikte, Türkiye ortalamasının altında kalmıştır. Tablo 20’de gösterilen TÜİK verilerine göre, istihdam oranı 2008-2013 yılları arasında Türkiye geneli için hep %40’ın üzerinde olmuş ve 2011’de %45’e ulaşmıştır. Gaziantep’te ise istihdam oranı %40’ın altında kalırken, 2013 yılında yükselerek %43’ün üzerine çıkmıştır. 2.5.1.2 Cinsiyet, Yaş ve Eğitim Durumuna Göre İşgücüne Katılım, İşsizlik ve İstihdam İşgücüne katılım, istihdam ve işsizlik oranlarının, cinsiyete göre nasıl değiştiği de, illerin sosyal durumları hakkında bilgi vermektedir. Ancak, işgücüne katılım oranı, istihdam oranı ve işsizlik oranlarının cinsiyetlere göre dağılımı, TÜİK tarafından 26 alt bölge bazında verilmektedir. Bu nedenle, işgücüne katılım, işsizlik ve istihdam oranlarının cinsiyete göre nasıl değiştiği, Gaziantep’in de içinde bulunduğu TRC1 alt bölgesi (Gaziantep, Adıyaman, Kilis) bazında değerlendirilebilir. Tablo 21’de, Gaziantep ve Türkiye’de 2014 yılında, işgücüne katılım, işsizlik ve istihdam oranlarının nasıl gerçekleştiği ve bunların cinsiyet görülmektedir. 132 bazında ayrıştırılmasının sonuçları Tablo 21: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de İşgücüne Katılım, İşsizlik ve İstihdam Oranları (2014) İşgücüne TRC1 Türkiye %43,2 %50,5 Erkek %69,0 %71,3 Kadın %17,8 %30,3 Toplam %8,0 %9,9 Erkek %8,1 %9,0 Kadın %7,9 %11,9 Toplam %39,7 %45,5 Erkek %63,5 %64,8 Kadın %16,4 %26,7 Katılım Toplam Oranı İşsizlik Oranı İstihdam Oranı Kaynak: TÜİK, 2015m Tablo 21’de sunulan veriler, TRC1 bölgesinde kadınların işgücüne katılım oranının Türkiye ortalamasının altında olduğunu göstermektedir. Türkiye’de kadınların %30,3’ü işgücüne katılırken, TRC1 bölgesinde bu oran %17,8’dir. TRC1 bölgesinde eğitim durumuna göre işsizlik oranlarına bakıldığında, lise ve dengi okullardan mezun olanlar arasında işsizlik oranının daha yüksek olduğu görülmektedir (TÜİK, 2015m). Okuma-yazma bilmeyenler arasında işsizlik oranı, 2014 yılında %4,3 olarak gerçekleşmiştir. Yükseköğrenim dışında, lise altı ve üstü eğitimliler arasında işsizlik oranının okuma-yazma bilmeyenler arasındaki işsizlik oranına göre daha yüksek olmasının nedeni, okuma-yazma bilmeyen nüfusun iş aramaması olabilir. Tablo 22’de, 2014’te 15 yaş üzeri nüfus içinde eğitim durumuna göre işsizlik oranları verilmiştir. Tablo 22: TRC1 Bölgesinde Eğitim Durumuna Göre 15 Yaş Üzeri Nüfusta İşsizlik Oranları (2014) Eğitim Durumu İşsizlik Oranı Okuma-yazma bilmeyen %4,3 Lise altı eğitimliler %8 Lise ve dengi meslek okulu mezunları %9.9 Yükseköğretim mezunları %7,5 Kaynak: TÜİK, 2015m 133 Gaziantep’in içinde bulunduğu TRC1 bölgesinde, genç işsizlik yüksektir. 2014 verilerine göre, 15-19 yaş arasında olanların işsizlik oranı %13,8, 20-24 yaş arasındakilerin işsizlik oranı, %18’dir. Yaş grubu arttıkça işsizlik oranı da azalmaktadır. Diğer yandan, Tablo 23’de de görüldüğü gibi, genç işsizlik Türkiye’de oldukça fazladır. TRC1 bölgesindeki genç işsizlik, diğer yaş gruplarındaki işsizlik oranı gibi, Türkiye ortalamasının altındadır. Tablo 23: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de Yaş Grubuna Göre İşsizlik Oranları (2014) TRC1 Türkiye 15-19 yaş %13,8 %16,1 20-24 yaş %18 %18,9 25-34 yaş %6,9 %10,8 35-54 yaş %5,6 %7,4 55 ve üzeri %4,4 %5 Kaynak: TÜİK, 2015m 2.5.1.3 İşgücünün Sektörlere Dağılımı İşgücünün sektörlere göre dağılımına bakıldığında, TRC1 bölgesinde (Gaziantep, Kilis, Adıyaman) sanayi sektörünün toplam işgücü içindeki payının Türkiye ortalamasına oranla daha fazla olduğu; tarım ve hizmet sektörlerin payının ise daha az olduğu görülmektedir. TRC1 bölgesinde istihdam edilenlerin %18,7’si tarımda, %33,4’ü sanayide, %47,9’u ise hizmetler sektöründe istihdam edilmektedir (TÜİK, 2015m). 134 Grafik 16: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de İstihdamın Sektörler Arasında Dağılımı (2014) TRC1 Bölgesi Türkiye Geneli 18,70% 21,10% 47,90% 51,00% 27,90% 33,40% Tarım Sanayi Tarım Hizmet Sanayi Hizmet Kaynak: TÜİK, 2015m 2.5.1.4 İstihdam Edilenlerin İşteki Durumları TÜİK (2015m) verilerine göre, Gaziantep’in içinde bulunduğu TRC1 bölgesinde Tablo 24’te gösterildiği üzere toplam 684 bin çalışan olduğu tespit edilmiştir. Bunların 451 bini ücretli, 167 bini işveren statüsünde veya kendi hesabına çalışmakta olup, 65 bin kişinin ücretsiz olarak aile işçisi olarak katkı sağlarken 56 bininin tarım sektöründe faaliyet gösterdiği tespit edilmiştir. Tablo 24: TRC1 Bölgesinde İstihdam Edilenlerin İstihdam Statüsü (2014) Toplam Toplam Tüm Sektörler çalışan Ücretli/ İşveren sayısı maaşlı/ kendi yevmiyeli hesabına 451 bin 684 bin Yüzde Erkek 542 bin Erkek(Yüzde) Kadın Kadın(Yüzde) 142 bin Tarımda ve Ücretsiz aile ücretsiz aile işçisi işçisi 167 bin 65 bin 56 bin %66 %24 %10 %8 362 bin 155 bin 25 bin 51 bin %67 %29 %5 %3 89 bin 13 bin 40 bin 38 bin %63 %9 %28 %27 Kaynak: TÜİK, 2015m 135 2.5.2 Üretim ve Sektörler Gaziantep, tekstil sektörünün öncülüğünde büyümüş olan bir kentimizdir (Yıldırım ve Örnek, 2012, s.7). Şehirde özellikle pamuklu dokuma yapılmıştır. Gaziantep ilinde tarım sektörünün olanakları sınırlıdır, ancak çevresindeki illerden gelen tarım ürünlerinin sanayide kullanılmasıyla, sanayi gelişmiştir. Şehirde zaten kısıtlı olan tarım alanlarının giderek daraldığı gözlenmektedir. 2000-2006 döneminde arazi kullanım değişikliği en fazla tarımsal alanlar aleyhine ve yapay bölgeler lehine gelişmiştir. Bunun yanında sulak alanlarda gelişme olmasına karşılık orman ve yarı orman olan alanlar daralmıştır. Öte yandan kente yönelik hızlı göç süreci konut ihtiyacını arttırmış, bu da inşaat alanlarının genişlemesine yol açmıştır. Konut ve endüstri alanlarının yapımı tarım arazileri üzerine yapılması sonucunda tarım alanlarında azalma giderek hızlanmaya başlamıştır. Konut yapımı ihtiyacına yönelik olarak kamulaştırma ve yeni imar alanlarının açılması sonucu son 10 yılda tarım alanları önemli ölçüde zarar görmüştür (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013, s.153). 2013 yılında iş kayıtlarına göre Gaziantep’te toplam 72.550 girişim bulunmaktadır (TÜİK, 2014, s.116). Bu sayı, Türkiye’deki toplam girişim sayısı olan 3.529.541 sayısının %2’sine tekabül etmektedir. Gaziantep’teki bu girişimlerin önemli bir bölümü, “toptan ve perakende ticaret, motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı” başlığı altında gruplanan girişimlerdir. Bunların yanında, imalat sanayi, ulaştırma ve depolama sanayi girişimlerinin sayısı da önemlidir. Tablo 25’te, 2013 yılında Gaziantep’te bulunan girişimlerin faaliyet alanlarına göre dağılımı gösterilmiştir. 136 Tablo 25: 2014 Yılında Gaziantep’te Girişim Kolları ve Girişim Sayıları Girişim Alanları Girişim Sayısı Toptan ve perakende ticaret, motorlu kara 29.729 taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı İmalat 11.500 Ulaştırma ve depolama 10.244. Konaklama ve yiyecek hizmetleri 4.907 faaliyetleri İnşaat 3.565 Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler 2.882 Gayrimenkul faaliyetleri 1.250 İdari ve destek hizmet faaliyetleri 653 Bilgi ve iletişim 589 İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri 560 Kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor 523 Kaynak: TÜİK, 2014, s.116 2.5.2.1 Sanayi Gaziantep’te dokumacılık, geçmişten gelen bir sanayi koludur. 19. yüzyılda Ayıntab’da 3815 pamuklu tezgâh ve 70 boyahane bulunmaktaydı. O dönemde kentte bulunan 4000 tezgâhta, çoğunluğu kadın olan işçiler çalışmaktaydı. Kervan yollarının kesiştiği kavşak noktasında olması nedeniyle Ayıntab, ticaretin de merkezi durumunda olmuş, hamam takımları, döşemelik kumaşlar, halı, kilim gibi ürünlerde ilerideydi. 20. yüzyılın başlarında da önemi giderek artmış, bağlı olduğu Halep vilayeti ve Şam gibi o bölgenin büyük şehirleri ile birlikte sanayinin merkezi olmuştur. Şehirde üretilen dokumalar, Anadolu’ya olduğu kadar İstanbul’a da gönderilmiştir. Şehrin sanayideki bu başarısı günümüze kadar devam etmiştir. Çok çeşitli dokuma ve iplik üretimi yapan tesisler bulunmaktadır. Özellikle Kutnu-Alaca ve Meydaniye dokumacılığı babadan oğula devam eden bir zanaattır (Kayıkçı, 2008, ss.773-774). Şehrin farklı sektörlerde gösterdiği bu başarı sonucunda Türkiye’nin ilk 1000 ihracatçı firması listesinde en fazla firmaya sahip olan il sıralamasında Gaziantep 71 firma ile İstanbul’dan sonra 2. sırada yer almıştır. Ülkenin en büyük 500 sanayi firması 137 sıralamasında ise Gaziantep 23 firma ile 5. sıraya yerleşmiştir. Benzer şekilde marka ve patent başvurusu yapılan iller sıralamasında Gaziantep yine 5. sırada yer almıştır (TİM, 2014, s.16). Gaziantep’te önde gelen sanayi kolları tekstil, gıda, metal-makine, kimya, plastik, ayakkabı ve deri, ağaç ürünleri ve mobilya ve kâğıt ürünleri sanayileridir (Gaziantep Sanayi Odası, 2014, s.22). Gaziantep’teki sanayi firmalarının, sektörlere göre dağılımı, Grafik 17’de gösterilmektedir. Grafik 17: Gaziantep’te Firmaların Sektörel Dağılımı 3% 2% 2% Tekstil 3% Gıda 3% 20% Makine-Metal 5% Kimya Platik ve kauçuk 6% Madencilik 13% 21% Kağıt Elektrik-Elektronik Orman ürünleri Oto yan sanayi 22% Diğer Kaynak: Gaziantep Sanayi Odası, 2014, s.22 2.5.2.2 Turizm Kadim tarihi ve günümüze kadar ulaşmayı başarmış binlerce yıllık eserleri ile Gaziantep, turizmin önemli merkezlerinden birisidir. Şehirde Zeugma Antik Kenti yanında diğer ören yerleri de tarih turizmine meraklı ziyaretçiler için önemli fırsatlar sunmaktadır. Gaziantep, Açıkhava müzeleri ve tarihsel zenginliği yanında, gelişkin yemek kültürüyle de, turistlerin ilgisini çeken bir bölgedir. Turizm alanındaki yatırımlar ve reklam faaliyetlerinin hızlanması sonucunda, son yıllarda hem yerli hem de yabancı turist sayıları hızla artmıştır. Tablo 26’da, Gaziantep’te turizm işletme belgeli tesislerde konaklayan turist sayısının yıllar içindeki artışı gösterilmektedir. Görüldüğü üzere, 138 2004-2014 arasında, özellikle 2014 yılında ve özellikle yabancı turist sayısında büyük bir artış gerçekleşmiştir. Tablo 26: Gaziantep’e Gelen Yerli ve Yabancı Turist Sayıları (2004-2014) Yıllar Yerli Turist Sayısı Yabancı Turist Toplam Sayısı Sayısı 2004 198.405 21.512 220.324 2005 192.911 24.419 217.330 2006 193.713 23.776 214.491 2007 236.609 25.817 262.426 2008 232.405 27.776 260.171 2009 238.896 23.213 262.109 2010 203.044 32.927 236.031 2011 228.203 47.103 275.306 2012 253.043 48.327 301.370 2013 267.985 51.896 319.881 2014 360.080 157.356 517.436 Turist Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ı Gaziantep’te, 39 tane turizm işletmesi belgeli otel ve 23 tane de turizm yatırım belgeli otel bulunmaktadır. Bunların toplam yatak kapasitesi 10.500 civarındadır. Ayrıca, 11 tane birinci sınıf turizm işletmesi belgeli lokanta da bulunmaktadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ı). Gaziantep, farklı turizm alanları için de son derece uygun potansiyele sahiptir. Oğuzeli yolu üzerinde bulunan Gaffur Baba Tepesi ve Nurdağı ilçesi Sakçagözü beldesinde Akyokuş mevkiinde eğitim maksatlı yamaç paraşütü yapılabilme potansiyeli yüksektir. Zengin mutfağı ile dünya çapında haklı bir üne sahip olan kent, bu özelliği ile mutfak turizmi için son derece uygun bir yerdir. Yemeklerin yapımından sunumuna kadar son derece özgün ve otantik çok sayıda lokanta bulunmaktadır. Aşağı Fırat kıyılarının göçmen kuşların göç güzergâhında bulunmaları nedeniyle, kent ve çevresi kuş gözlemciliği için uygun alanlara sahiptir. Nizip-Belkıs, Sof Dağı Yaylası ve Tahtaköprü Baraj Gölü kıyıları kuş gözlemciliği için son derece uygun mekânlardır. Şahinbey Burç Göleti, Tahtaköprü Baraj Gölü, Hancağız Baraj Gölü, Alleben Göleti ve Fırat Nehri 139 kıyıları olta balıkçılığı için uygundur. Tüm bunların yanında kentin gençlere yönelik turizm aktiviteleri açısından da önemli kaynakları söz konusudur. Ormanlarda yapılan yürüyüş parkurları, eğlence merkezleri ve Alleben’de bulunan kürek çekme imkânları ile şehir, su sporları ile ilgilenen gençler için de cazibe merkezi durumundadır (GASKİ, t.y., s.28-29). Bunların yanında, kent, Gaziantep Ortadoğu Fuar Merkezi’nde ulusal ve uluslararası fuarlar organize edilmesi sayesinde fuar turizmi için de önemli bir merkez oluşturmaktadır. Kentin coğrafi konumu ve yakın ülkelerle yaptığı ticaret göz önüne alındığında, fuar ve kongre turizmi konularında potansiyele sahiptir. Ayrıca, şehirde bulunan devlet ve özel hastaneler yanında, tıp fakültesine bağlı araştırma hastanesi ile önemli bir sağlık merkezi olma potansiyelini barındırmaktadır. Kent, bölgenin sağlık turizminde merkez olmak için tüm alt yapı imkânlarına sahiptir. 2.5.3 Dış Ticaret Gaziantep, son yıllarda ortaya koyduğu ihracat rakamlarıyla Türkiye’nin Ortadoğu’ya açılan ihracat kapısı konumuna gelmiştir. Şehir, özellikle son 10 yılda ihracat rakamlarını önemli ölçüde arttırmış, 2004 yılında 1 milyar doların altında olan ihracat seviyesini her yıl yükselterek Türkiye’nin genel ihracat performansının iki katı üzerinde bir performans ortaya koymuştur. 2013 yılında, 2012 yılına göre %10’luk ihracat artışı gerçekleşmiş, 2014 yılı itibarıyla ülkenin toplam ihracatı içinde %4’lük pay sahibi olmuştur. Bu rakamlarla ülkenin en fazla ihracat yapan 6. ili olmayı başarmıştır. 2013 yılında ihracat seviyesi $6.473.000.000 olarak gerçekleşmiştir. Gaziantep ihracatında sanayi ürünleri %93,2’lik oranla büyük bir ağırlık ortaya koymaktadır. 2013 yılı itibarıyla sektörel dağılım değerlendirildiğinde tarımsal ürünler %24, makine halısı %23, tekstil ve hammadde %17 pay almıştır (TİM, 2014, s.1). 2014 yılında Türkiye’nin toplam ihracatı, $157.627.674.000 olarak gerçekleşmiştir. Bunun $6.655.399.000 kısmı, Gaziantep ili tarafından yapılan ihracattır. Bu, toplam ihracatın %4,2’sine denk gelmektedir. 2002 yılından 2014 yılına kadar Gaziantep ihracatının toplam değeri sürekli artmıştır. 2013-2014 yıllarında bir durağanlık olmuştur; bunun Suriye’de sürmekte olan iç savaştan kaynaklandığı düşünülebilir. Gaziantep’in Türkiye toplam ihracatı içindeki payı da aynı süre içinde düzenli olarak artmıştır. 140 Grafik 18: Gaziantep’in İhracatı ve Türkiye’nin Toplam İhracatı İçindeki Payı (2002-2014) 7 000 000 5,00% İhracat Değeri (Bin $) 4,00% 5 000 000 3,50% 3,00% 4 000 000 2,50% 3 000 000 2,00% 1,50% 2 000 000 1,00% 1 000 000 Toplam İhracat İçindeki Payı 4,50% 6 000 000 0,50% 0 0,00% Yıllar İhracat değeri (bin $) Türkiye ihracatı içindeki payı Kaynak: TÜİK 2015l 2014 yılında Gaziantep ithalatı $5.807.534.000 olarak gerçekleşmiştir (TÜİK, 2015l). Görüldüğü gibi, Gaziantep’in ithalat değeri, ihracat değerinin altındadır; Gaziantep ili dış ticarette fazla vermektedir. Gaziantep ithalatının Türkiye’nin toplam ithalatı içindeki payı, 2014 senesinde %2,4 olarak ölçülmüştür. Grafik 19’da, Gaziantep ithalatının toplam değerinin ve Türkiye ithalatı içindeki payının zaman içindeki değişimi görülmektedir. Gaziantep ithalatı da, Türkiye içindeki payı da zaman içinde artmıştır. 7 000 000 3,00% 6 000 000 2,50% 5 000 000 2,00% 4 000 000 1,50% 3 000 000 1,00% 2 000 000 0,50% 1 000 000 0 0,00% 2002200320042005200620072008200920102011201220132014 Yıllar İthalat değeri (bin $) Türkiye ithalatı içindeki payı Kaynak: TÜİK, 2015l 141 Toplam İthalat İçindeki Payı İthalat Değeri (Bin $) Grafik 19: Gaziantep İthalatı ve Türkiye’nin Toplam İthalatı İçindeki Payı (2002-2014) 2.5.3.1 Dış Ticaret Yapılan Ülkeler Gaziantep başta coğrafi olarak yakın ülkelerle ticaret yapmaktadır. İhracat yapılan başlıca ülke Irak’tır. Irak’a yapılan ihracat, Gaziantep toplam ihracatının üçte biri kadardır. Irak’tan sonra Suriye ve Suudi Arabistan gelmektedir. Ayrıca, ABD ve bazı Avrupa ülkelerine ve Ortadoğu ülkelerine de önemli miktarda ihracat yapılmaktadır. Tablo 27’de, 2014 yılında en fazla ihracat yapılan ülkeler ve toplam ihracat hacimleri gösterilmektedir. Tablo 27: Gaziantep’in En Fazla İhracat Yaptığı 25 Ülke ve İhracat Hacimleri (2014) İhracat Yapılan Ülke Irak Suriye Suudi Arabistan ABD Libya İngiltere Almanya İran İtalya Belçika Mısır Hollanda Rusya Federasyonu Polonya İsrail BAE Azerbaycan Romanya Çin Ukrayna Özbekistan Cezayir Gaziantep Serbest Bölgesi Benin Lübnan Türkmenistan Fas Hong Kong İspanya Angola İhracat Değeri ($) 2.281.067.960 361.214.329 348.203.436 267.359.946 196.345.363 183.225.900 167.218.930 163.215.675 157.501.289 135.513.074 107.462.514 91.454.050 91.183.904 90.979.114 79.033.489 75.114.991 72.707.468 66.938.766 59.261.382 54.900.212 52.177.296 50.673.205 47.993.448 47.963.928 47.950.714 46.687.153 46.158.743 44.662.781 44.482.928 41.489.389 Kaynak: TÜİK, 2015l 142 Tablo 28: Gaziantep’in En Fazla İthalat Yaptığı 25 Ülke ve İthalat Hacimleri (2014) İthalat Yapılan Ülke İthalat Değeri ($) Suudi Arabistan 852.934.509 Rusya Federasyonu 573.017.780 Almanya 388.806.999 Çin 359.072.798 ABD 348.011.433 Hindistan 250.854.353 Güney Kore 237.772.773 İtalya 214.007.823 İran 192.603.150 Belçika 183.371.406 Mısır 178.094.582 Ukrayna 177.382.576 Bangladeş 155.102.013 Endonezya 127.138.795 Yunanistan 111.351.001 Fransa 101.847.250 İsrail 98.579.684 Brezilya 79.952.956 İsviçre 73.048.063 Romanya 72.354.335 Meksika 66.429.654 Arjantin 66.228.636 Malezya 65.241.968 Avusturya 61.114.886 İspanya 54.225.087 Kanada 50.626.670 Tayvan 47.253.112 Paraguay 44.650.912 Polonya 44.429.084 İngiltere 38.908.846 Kaynak: TÜİK, 2015l 143 İhracattan farklı olarak Gaziantep ilinde ithalat yapılan ülkeler, komşu ülkeler değildir. En çok ithalat yapılan ülkeler, Suudi Arabistan, Rusya, Almanya ve Çin’dir. Bu ülkelerin yanında ABD, Uzakdoğu ülkeleri, Ortadoğu ülkeleri ve bazı Avrupa ülkelerinden de ithalat yapılmaktadır. Tablo 28’de, 2014 yılında en fazla ithalat yapılan ülkeler ve toplam ithalat hacimleri gösterilmektedir. 2.5.3.2 Dış Ticarete Konu Olan Mallar Gaziantep’ten en fazla ihraç edilen malların başında halı ve dokuma ürünleri gelmektedir. Ayrıca, tarımsal ürünler kullanılarak elde edilmiş başka ürünler ile tekstilde kullanılan bazı ürünler ve pamuk ürünleri de ihraç edilmektedir. Türkiye’nin 2.2 milyar dolarlık halı ihracatının 1.5 milyar dolarından fazlası Gaziantep tarafından gerçekleştirilmektedir. Şehirde 150’den fazla halı firması tarafından günde 1 milyon m2 halı üretilmektedir. 2014 yılı itibarıyla 123 ülkeye halı ihracatı yapan kent, halı ihracatı yaptığı ülke sayısını 140’a çıkarmayı hedeflemektedir (TİM, 2014, s.10). İşlenmiş gıda ürünleri de, önemli ihracat kalemleri arasındadır. Tablo 29’da, 2014 yılında Gaziantep’in ihraç ettiği ürün fasılları ve bunların ihracat hacimleri verilmiştir. Tablo 29: Gaziantep’in En Çok İhraç Ettiği Ürünler ve İhracat Hacmi (2014) İhraç Edilen Ürün Faslı İhracat Değeri ($) Halılar ve diğer dokumaya elverişli 1.604.859.754 maddelerden yer kaplamaları Hububat, un, nişasta veya süt 546.001.122 müstahzarları, pastacılık ürünleri Plastikler ve mamulleri 532.802.793 Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar, 435.206.696 yemeklik katı yağlar, hayvansal ve bitkisel mumlar Sentetik ve suni filamentler, şeritler ve 403.847.870 benzeri sentetik ve suni dokumaya elverişli maddeler Çeşitli mamul eşya (hijyenik havlu, bebek 294.796.982 bezi, kalem, çakmak, fermuar, fırça vb.) 144 Pamuk, ipliği pamuk ve pamuklu 270.537.222 mensucat Demir veya çelikten eşya 205.923.941 Sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar 199.938.283 ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar Vatka, keçe ve dokunmamış mensucat, 194.893.291 özel iplikler, sicim, kordon, ip, halat ve bunlardan mamul eşya Sentetik ve suni devamsız lifler 188.945.103 Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve 146.551.771 aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları Değirmencilik ürünleri, malt, nişasta, 146.240.333 inülin, buğday gluteni Kakao ve kakao müstahzarları 124.805.457 Sabunlar, yüzey-aktif organik maddeler, 122.829.093 yıkama-yağlama mumlar,bakım müstahzarları, müstahzarları, dişçilik müstahzarları Ayakkabılar, getrler, tozluklar ve benzeri 106.803.749 eşya, bunların aksamı Dokunabilir maddelerden hazır eşya, 96.203.061 takımlar, kullanılmış giyim ve dokunmuş diğer eşya, paçavralar Şeker ve şeker mamulleri 90.341.373 Yenilen çeşitli gıda müstahzarları (kahve 84.618.369 hülasaları, çay hülasaları, mayalar, soslar, diyet mamaları, vb.) Demir ve çelik 83.871.260 Mobilyalar, yatak takımları, aydınlatma 73.602.860 cihazları, reklam lambaları, ışıklı tabelalar vb., prefabrik yapılar 145 Uçucu yağlar ve rezinoitler, parfümeri, 71.448.149 kozmetik veya tuvalet müstahzarları Örme eşya Elektrikli 61.895.958 makina ve cihazlar, ses 44.772.773 kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazları, aksam-parçaaksesuarı Yenilen meyvalar ve yenilen sert kabuklu 40.349.597 meyvalar Kağıt ve karton, kağıt hamurundan, 39.242.225 kağıttan veya kartondan eşya Gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri, 38.693.35 hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular 34.352.75 Ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü 33.724.692 Etler ve yenilen sakatat 33.530.307 Kaynak: TÜİK, 2015l Gaziantep’in en çok ithal ettiği mal grubu, plastik ürünlerdir. Ayrıca, makine ve makine parçaları da ithal edilmektedir. Yine, pamuk, dokumada kullanılan hammaddeler, bitkisel maddeler de, ithal edilen ürünlerin başında gelmektedir. Tablo 30’da, 2014 yılında Gaziantep’in en fazla ithal ettiği ürün fasılları ve bunların ithalat hacimleri verilmiştir. Tablo 30: Gaziantep’in En Çok İthal Ettiği Ürünler ve İthalat Hacmi (2014) İthal Edilen Ürün İthalat Değeri ($) Plastikler ve mamulleri 1.848.243.694 Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve 731.044.593 aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar, 722.684.696 yemeklik katı yağlar, hayvansal ve bitkisel mumlar 146 Sentetik ve suni devamsız lifler 413.894.474 Organik kimyasal ürünler 338.923.865 Hububat 272.836.228 Yağlı tohum ve meyvalar, muhtelif tane, 205.076.944 tohum ve meyvalar, sanayiide ve tıpta kullanılan bitkiler, saman ve kaba yem Pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu 196.026.546 mensucat Dokumaya elverişli diğer bitkisel lifler, 159.267.816 kağıt ipliği ve kağıt ipliğinden Sentetik ve suni filamentler, şeritler ve 159.012.371 benzeri sentetik ve suni dokumaya elverişli maddeler Gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri, 148.760.902 hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler Debagatte ve boyacılıkta kullanılan 50.801.741 hülasalar, tanenler, boyalar, pigmentler, vb., vernikler, vb., macunlar, mürekkepler Ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü Elektrikli makina ve cihazlar, 50.114.826 ses 49.774.535 kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazları, aksam-parçaaksesuarı Odun veya diğer lifli selülozik maddelerin 37.937.944 hamurları, geri kazanılmış kağıt veya karton (döküntü, kırpıntı ve hurdalar) Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular 36.004.592 Vatka, keçe ve dokunmamış mensucat, 31.117.944 özel iplikler, sicim, kordon, ip, halat ve bunlardan mamul eşya Kağıt ve karton, kağıt hamurundan, 28.903.861 kağıttan veya kartondan eşya Motorlu kara taşıtları, traktörler, 28.516.797 147 bisikletler, motosikletler ve diğer kara taşıtları, bunların aksam, parça, aksesuarı Sabunlar, yüzey-aktif organik maddeler, 25.642.220 yıkama-yağlama müstahzarları, mumlar, bakım müstahzarları, dişçilik müstahzarları Yenilen meyvalar ve yenilen sert kabuklu 25.096.088 meyvalar Albüminoid maddeler, değişikliğe 18.415.865 uğramış nişasta esaslı ürünler, tutkallar, enzimler Demir veya çelikten eşya 18.264.385 Muhtelif kimyasal maddeler (biodizel, 17.901.166 yangın söndürme maddeleri, dezenfektanlar, haşarat öldürücüler, vb.) Optik, fotoğraf, sinema, ölçü, kontrol, 16.139.111 ayar, tıbbi, cerrahi alet ve cihazlar, bunların aksam, parça ve aksesuarı Mineral yakıtlar, mineral yağlar bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, ve 15.725.625 mineral mumlar Mobilyalar, yatak takımları, aydınlatma 12.016.287 cihazları, reklam lambaları, ışıklı tabelalar vb., prefabrik yapılar Yenilen çeşitli gıda müstahzarları 11.870.422 Kauçuk ve kauçuktan eşya 10.729.331 Demiryolu vb. hatlara ait taşıtlar ve 10.639.188 malzemeler, bunların aksam-parçaları, mekanik trafik sinyalizasyon cihazları Kaynak: TÜİK, 2015l 148 KAYNAKÇA 1. Açıkkol, C., 1995. Gaziantep Evleri, Mimarlık, No. 95/266. 2. Aksoy, M., Türk, E. ve Gökmen, V., 2014. Gaziantep Tarihi Tahmis Kahvehanesinin Müşteriler Tarafından Tercih Edilme Nedenleri Üzerine Bir Araştırma, Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 2/3, 28-34. 3. Balcıoğlu, B. ve Aydemir, N., 2014. Karkamış, Erişim: <http://www.gaziantepkulturturizm.gov.tr/Eklenti/27755,karkamis.pdf?0>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015]. 4. Canbakal, H., 2007. Society and Politics in an Ottoman Town: 'Ayntāb in the 17th Century. BRILL. 5. Efe, A., 2015. Antep Savunması: Bir Albayın Hatıratı, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 53, 221-253. 6. GASKİ, t.y. Stratejik Plan 2013 - 2017 Erişim: <http://gaski.gov.tr/dokumanlar/20132017SPlan.pdf>, [Erişim Tarihi:04.07.2015]. 7. Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2014. Gaziantep İli 2013 Yılı Çevre Durum Raporu Erişim: <http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/Gaziantep_icdr2013.pdf>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015]. 8. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2014. Erişim: <http://www.gaziantepbld.gov.tr/haber-1802-alleben-goleti-gaziantepin-vizyonunu-zenginlestirecek.html>, [Erişim Tarihi:18.06.2015]. 9. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2015a. Gaziantep Kültür Yolu üzerindeki Hanlar ve Çarşı, Broşür. 10. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2015b. Erişim: <http://www.gaziantep.gov.tr/tilmen-hoyukte-inceleme>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015]. 11. Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010. Gaziantep İl Çevre Durum Raporu, Erişim: <https://www.csb.gov.tr/db/gaziantep/webmenu/webmenu4769.pdf>, [Erişim Tarihi:20.07.2015]. 12. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014. Zeugma Mozaik Müzesi Erişim: <http://www.gaziantepkulturturizm.gov.tr/Eklenti/27855,zeugma.pdf>, [Erişim Tarihi: 10.07.2015]. 149 13. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.a. Erişim: < http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52365/gaziantep-yaylalari.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 14. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.b. Erişim: < http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52324/botanik.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 15. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.c. Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,131688/antik-kentler.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 16. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ç. Dülük Antik Kenti, Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27354,duluk-antik-kenti.pdf>, [Erişim tarihi: 28.06.2015]. 17. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.d. Anıt Mezarlar, Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52355/anit-mezarlar.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 18. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.e. Yesemek Açıkhava Müzesi ve Tilmen Höyüğü, Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27850,yesemek.pdf>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 19. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.f. Rumkale, Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27790,rumkale.pdf>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 20. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.g. Gaziantep’te İnanç Turizmi, Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27752,inanc-baski.pdf>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 21. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ğ. Gaziantep Kalesi, Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27355,gaziantep-kalesi.pdf>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 22. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h. Camiler, Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52362/tarihi-gaziantep-camileri.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 23. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ı. Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,95179/turizm-istatistikleri.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 150 24. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.i. Gaziantep Mutfağı, Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/37393,gaziantep-yemekleri.pdf>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 25. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.j. Tarihi Kiliseler, Erişim: < http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52364/tarihi-kiliseler.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 26. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.k. Havra, Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52366/havra.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 27. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.l. Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52363/gaziantep-evliyalari-veturbeleri.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 28. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.m. Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52369/sit-alanlari.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]. 29. Gaziantep Kültür Sanat, t.y. Erişim: <http://www.gaziantepkultursanat.org/genel/bakircilar_c.pdf>, [Erişim Tarihi: 19.06.2015]. 30. Gaziantep Sanayi Odası, 2014. Ekovizyon 2014, Erişim: <http://www.gso.org.tr/userfiles/file/Sayfalar/ekovizyon2014(1).pdf>, [Erişim Tarihi:04.07.2015]. 31. Gaziantep Üniversitesi, 2005. Akademik Bilişim 2005, Erişim: <http://ab2005.gantep.edu.tr/sosyal.php?&width=1920&height=1080>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015]. 32. Gaziantep Üniversitesi, t.y. Erişim: <http://www.gantep.edu.tr/>, [Erişim Tarihi: 21.06.2015]. 33. Gaziantepliler Derneği, t.y.a. Erişim: <http://www.gazianteplilerdernegi.org/sofdagi.htm>, [Erişim Tarihi:18.06.2015]. 34. Gaziantepliler Derneği, t.y.b. Erişim: <http://www.gazianteplilerdernegi.org/azizbedros.htm>, [Erişim Tarihi:28.06.2015]. 35. Gaziantep.com, t.y. Erişim: <http://www.gaziantep.com/tr/yerel-bilgiler/tahtanicamii>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015] 36. Gaziantep.net, t.y. Erişim: <http://www.gaziantep.net/turizm/adininkaynagi.htm>, [Erişim Tarihi: 22.06.2015] 151 37. Gazianteptur.com, t.y. Erişim: <http://gazianteptur.com/tr/index.php/yesemekturu/hizir-yaylasi>, [Erişim Tarihi: 22.07.2015] 38. Gülbahar Z. ve Başboğa Çiçek, L., 2010. Gaziantep Mevlevihanesi Vakıf Müzesi, Vakıflar Dergisi, 34, 189-196. 39. Harita Genel Komutanlığı, 2014. Erişim: <http://www.hgk.msb.gov.tr/s-1-sayisalturkiye-haritasi.html>, [Erişim Tarihi: 22.07.2015] 40. Heyazen, 2015. Siege of Aintab, Erişim: <http://heyazen.tumblr.com/>, [Erişim Tarihi: 23.07.2015]. 41. Kayıkçı, G., 2008. Gaziantep’in Tarihi ve Kültürel Yapısı İçinde Giysi Özellikleri, 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) Bildiri Kitabı, Cilt 1, Ankara ss.771-792. 42. Köroğlu, İ., 2009. 131 Nolu Gaziantep Şer’iye Sicilinin H. (1182-1196) Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erişim: <http://acikerisim.selcuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/61/%C4% B0lkay%20K%C3%B6ro%C4%9Flu%20tez.pdf?sequence=1&isAllowed=y>, [Erişim Tarihi:19.06.2015] 43. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, t.y. Belkıs/Zeugma Kurtarma Çalışmaları, Erişim: <http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44810/belkis--zeugmaantik-kenti-kurtarma-calismalari.html>, [Erişim Tarihi: 22.06.2015] 44. Marka Şehir, t.y. Erişim: <http://www.markasehir.com/siteic.php~id=&altno=23&back=false.html>, [Erişim Tarihi:18.06.2015] 45. Nizip Belediyesi, 2014. Erişim: <http://www.nizip.bel.tr/haber_detay.php?id=155>, [Erişim Tarihi: 22.07.2015] 46. OrientLab, 2013. Karkemish, Erişim: <http://www.orientlab.net/karkemish/>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015] 47. Öztürk, H., 2011. Tarihin ve Medeniyetin Beşiği Çarşılar, İstanbul Ticaret Odası Ekonomi ve Sosyal Tarih Yayınları, Yayın No. 2010-65. 48. Şahinbey Belediyesi, t.y. Gaziantep Mevlevihanesi Vakıf Müzesi, Erişim: <http://www.sahinbey.bel.tr/tr/icerikdetay/96/110/gaziantep-mevlevihanesi-vakifmuzesi.aspx>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015] 49. TİM, 2014. İhracat Stratejileri, Gaziantep, Ortadoğu’nun Sanayi Başkenti, Vodafone İşortağım, Turkishtime, Ed. Ali Afatoğlu, Mayıs 2014. Erişim: 152 <http://www.timakademi2023.org/wp-content/uploads/2014/07/2014-MAYISIHRACAT-STRATEJILERI-GAZIANTEP.pdf>, [Erişim Tarihi:28.06.2015] 50. TÜİK, 2014. Seçilmiş Göstergelerle Gaziantep 2013, TÜİK Yayın No. 4326, Eylül 2014, Ankara. 51. TÜİK, 2015a. Yıllara Göre İl Nüfusları ve Yıllara Göre İllerin Yıllık Nüfus Artış Hızı ve Nüfus Yoğunluğu, İl, Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus İstatistikleri, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1059>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 52. TÜİK, 2015b. Doğum İstatistikleri, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre Kaba Doğum Hızı Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 53. TÜİK, 2015c. Doğum İstatistikleri, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması ve Annenin Yaş Grubuna Göre Doğumlar Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 54. TÜİK, 2015d. İllere ve Cinsiyete Göre Doğuşta Beklenen Yaşam Süreleri 2013, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1100>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 55. TÜİK, 2015e. Ölüm İstatistikleri, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre Bebek Ölüm Hızı, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 56. TÜİK, 2015f. Göç İstatistikleri, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=1067>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 57. TÜİK, 2015g. Ulusal Eğitim İstatistikleri Veritabanı, İBBS 3. Düzey ve Eğitim Seviyesine Göre Okul, Şube, Öğretmen ve Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayısı ve İBBS 3. Düzey ve Eğitim Seviyesine Göre Okullaşma Oranı İstatistikleri, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1018>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 58. TÜİK, 2015h. Evlenme İstatistikleri, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre Ortalama İlk Evlenme Yaşı, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre Kaba Evlenme Hızı İstatistikleri, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 59. TÜİK, 2015ı. Boşanma İstatistikleri Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 153 60. TÜİK, 2015i. Yaşam Memnuniyeti Dinamik Sorgulama, İllere Göre Umut Düzeyi İstatistikleri Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1068>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 61. TÜİK, 2015j. Harcama Gruplarının İstatistiki Bölge Sınıflaması Düzey 2 Bazında Dağılımı İstatistikleri, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1012>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 62. TÜİK, 2015k. İllere ve Yıllara Göre Konut Satış Sayıları İstatistikleri Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1056>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015] 63. TÜİK, 2015l. Dış Ticaret İstatistikleri, İllere Göre İhracat ve İllere Göre İthalat İstatistikleri, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015] 64. TÜİK, 2015m. İllere Göre Temel İşgücü İstatistikleri, Kurumsal Olmayan Nüfusun Yıllar ve Cinsiyete Göre İşgücü Durumu, İşgücü İstatistikleri Dinamik Sorgulama, İstihdam Edilenlerin Yıllar ve Cinsiyete Göre İktisadi Faaliyet Kolları, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1007>, Erişim Tarihi: [20.07.2015]. 65. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013. Çevre Durum Raporu, 2012 Yılı Özeti İller, Erişim: <http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/CDR_OZET_2012.pdf>, [Erişim Tarihi:06.07.2015] 66. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2013. Gaziantep İlinde Doğa Turizmi Master Planı 2013-2023, Gaziantep, 2013. 67. Twitter, Gaziantep Büyükşehir, 2015. Erişim: <https://twitter.com/gaziantepbeld>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015] 68. Twitter, Gaziantep Kultur, 2015. Erişim: <https://twitter.com/gantepkultur>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015] 69. University of Pennsylvania, 2003. Erişim: <http://www.arthistory.upenn.edu/spr03/422/April10/422April10.html>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015] 70. Yılmazçelik, İ., 1998. XVIII. Yüzyılda Gaziantep’in İdari, Fiziki ve SosyoEkonomik Durumu, Osmanlı Araştırmaları XVIII içinde, İstanbul:Enderun Kitabevi. 71. Zeugmaweb.com, t.y. Erişim: <http:// http://www.zeugmaweb.com/>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015] 154 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GAZİANTEP ŞEHİR KİMLİĞİ VE VİZYONUNA İLİŞKİN ÇALIŞTAY KATILIMCILARININ GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ Bu bölümde, Çalıştay katılımcıları tarafından ileri sürülen görüş ve önerilerin düzenlenmiş haline yer verilmiştir. 3.1 KATILIMCILARIN GÖZÜNDEN GAZİANTEP Gaziantep’e ilişkin bazı önemli tanımlamalar aşağıdaki şekilde özetlenmiştir. a. Gaziantep, Gazilik unvanı alan tek şehrimizdir. Şahin Bey, Şehit Kamil ve Karayılan Kurtuluş Savaşı’nın sembolleşen kahramanlarıdır. b. Şehrin sınır bölgesinde ve tarihi İpek Yolu üzerinde yer alması, farklı toplumların bir arada yaşamalarına ve farklı medeniyetlerin hüküm sürmesine imkân sağlamıştır. Gaziantep, çok kültürlü bir şehir olarak Avrupa ile Ortadoğu arasında köprü işlevi görmektedir. c. Zengin tarihi ve kültürel birikiminin yanı sıra Antep fıstığı gibi yöreye özgü tarım ürünleri, mutfağının çeşitliliği ve halkının yemeğe olan düşkünlüğü ile Gaziantep; “Gastronominin Ana Yurdu”, “Tatlı ve Acının Birlikte Olduğu Şehir” ve “Kebap ve Baklavanın Başkenti” olarak tanımlanmaktadır. d. Şehrin tarihi ve kültürel zenginliklerinin son yıllarda ön plana çıkarılması sayesinde Gaziantep, kültür turizminin gözdesi olmaya adaydır. Şehrin ortasında yükselen kale, Zeugma, tarihi eserler, müzeler, türbeler, hanlar Gaziantep’i turistik bir şehir haline getirmiştir. e. Gaziantep girişimci ve çalışkan insanları sayesinde hızla sanayileşerek bölgesinin en gelişmiş kenti haline gelmiştir. Halkı o kadar çalışkandır ki; 6 gün yoğun çalışmaktan sosyal hayata vakit ayıramamakta, ancak 7. gün, yani pazar günü keyif alınan etkinlikler gerçekleştirilmektedir. 155 f. Gaziantep, sanayinin gelişmesi ile birlikte çevre illerden göç alması ve son olarak mültecilerin gelmesi sonucu, kozmopolit bir yapıya bürünmüştür. g. Paleolitik Çağ’dan bu yana çeşitli kültür ve medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. h. Her türlü ilgi ve beceri kitlesine hitap edebilen, tarihçiye tarihi, aşçıya mutfağını açan bir şehirdir Gaziantep. i. Tarihi evlerin hala birbirine bir nefes kadar uzak olan bağlılıkları, korunan yaşanmışlıklarıyla bir hayat öyküsüdür Gaziantep. j. Ülkesinin çalışkan çocuğu, yorulmak nedir bilmeden ileriyi hedefleyen başarı öyküsüdür Gaziantep. k. Tarihin ilk yazılı antlaşması olan Kadeş Antlaşması Karkamış’ta yapılmıştır. l. Gaziantep ileri teknolojiye sahip sanayisi ve gittikçe çeşitlenen sanayi kolları ile girişimci ve önemli bir sanayi şehridir. m. Gaziantep, çalışkan insanların olduğu, zanaatkârlık, sanayi, ticaret, tarım ve hayvancılıkla uğraşan ve ekonomisi kriz zamanlarında bile iyi olan önemli bir sanayi şehridir. 3.2 GAZİANTEP’İN BELİRGİN ÖZELLİKLERİ VE POTANSİYELİ Katılımcılarla yapılan görüşmeler sonucunda, Gaziantep’in öne çıkan özellikleri ve potansiyeli aşağıdaki başlıklar altında ele alınmıştır: 3.2.1 Turizm Gaziantep’in turizm potansiyeline ilişkin değerlendirmeler ve bu konudaki önerilere ilişkin açıklamalar aşağıdaki başlıklar altında ele alınmıştır. 156 3.2.1.1 Tarihi Değerler, Tarih Turizmi ve İnanç Turizmi a. Gaziantep şehri binlerce yıldır birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır ve bu nedenle genel olarak şehrin tarihi geçmişinin karmaşık bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. Gaziantep, Anadolu medeniyetlerinin ortak merkezi olarak anılmaktadır. İpek Yolu güzergâhı üzerinde olan bu şehir, kültürlerin eridiği ve insanların buluştuğu bir nokta haline gelmiştir. Bu avantajı kullanan Gaziantep, tarih boyunca yenilikleri yakalamış ve önemli bir ticaret merkezi olma özelliğini korumuştur. Şehir; Mezopotamya, Hitit, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı gibi birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu yüzden tüm bu medeniyetleri temsil eden eserlerin şehirde görülmesi mümkündür. b. Arkeolojik araştırmalar, Gaziantep’in etrafında surlar ve Romalılar Dönemi’nde su kanalları inşa edildiğini ortaya koymuştur. Esenbek Pınarı, Delikpınar, Karapınar, Gazgözpınarı ve Kahveli su kaynakları olarak bilinmektedir. Yörede, çok sayıda tapınak ve tarihi yapının varlığına da ulaşılmıştır. Gazianteplilerin Gavur Öreni şeklinde tanımladıkları Esenbek Harabeleri, ilin güney bölgesindedir. Ayrıca şehir merkezindeki kale, Zeugma, tarihi eserler, müzeler, türbeler, hanlar Gaziantep'in tarihi değerleri olarak ifade edilmektedir. Gaziantep Kalesi, tarih boyunca, güçlü şehir savunmasının tarihi bir simgesi haline gelmiştir. Kurtuluş Savaşı’nda şehre verilen Gazi unvanı, şehir sakinlerinin kahramanlığının ve azminin bir göstergesi olmuştur. 1. Gaziantep’in tarihi değerleri ve tarihi geçmişi tanıtım faaliyetleri ile gündeme getirilerek tarih turizmi potansiyeli değerlendirilmelidir. Gaziantep ekonomisine kazandırılan tarihi mekânların kentin ekonomisine olumlu katkılar sunması beklenmektedir. Bu mekânların içinde en önemlileri Zeugma Müzesi, Bakırcılar Çarşısı ve Rumkale’dir. 2. İslahiye ve Dülük kalıntıları için gerekli restorasyonlar, yatırımlar ve tanıtımlar yapılmalıdır. Gaziantep böylece sanayi şehri olmanın yanında, ciddi potansiyelleri olan, tarih, kültür ve turizm şehri konumuna da gelecektir. c. İl merkezinde tarihte ticaretin ana merkezi olarak kabul edilen üç adet bedesten bulunmaktadır. Hüseyin Paşa Bedesteni, Zincirli Bedesten Çarşısı ve Kemikli Bedesten, ticaret merkezi işlevlerini devam ettiren tarihi değerlerdir. 157 d. Gaziantep’te 120’den fazla höyük bulunmaktadır. En çok bilinen höyükler, Oylum, Belkis, Tilmen ve Zincirli höyükleridir. e. Hristiyanlık dini açısından bölge ayrı bir öneme sahiptir. Yuhanna İncil’inin Rumkale’de yazıldığına inanılmaktadır. Ayrıca Yahudilerin de uzun yıllar bölgede yaşadığı bilinmektedir. f. Valide Meryem Kilisesi (camiye dönüştürülmüştür), Fevkani Kilisesi, Kendirli Kilisesi ve Havra inanç turizmi açısından önemli merkezlerdir. g. Bölgede İslam dinini sembolize eden ve tarihi yönü güçlü çok sayıda ibadethane bulunmaktadır. Boyacı Camii, Şirvani Mehmet Efendi Camii, Mehmet Nuri Paşa Camii, Ali Nacar Camii, Şirvani Camii, Tahtani Camii, Şeyh Fethullah Camii ve Alaüddevle Camii ziyaret edilmesi gereken ibadethanelerdir. h. Gaziantep’te semavi dinlerin yanı sıra antik döneme ait inançların izlerini de görmek mümkündür. Dülük köyündeki Şarklı Mağara’da antik inançlardan birinin tapınağı mevcuttur. Bu köyde Mitras Tapınağı da bulunmaktadır. i. Gaziantep’e evliyalar diyarı vasfını kazandıran çok sayıda türbe il sınırları içerisinde yer almaktadır. Söz konusu türbelerden bazıları Hazreti Yuşa Peygamber’in Türbesi, Said İbn-i Ebu Vakkas Türbesi, Hazreti Ukkaşe Türbesi, Dülükbaba (Davud-u Ejder) Türbesi, Karaçomak Türbesi, Alibaba Türbesi, Hacıbaba Türbesi, Kurbanbaba Türbesi ve Şeyh Fethullah Türbesi’dir. 3.2.1.2 Doğal Güzellikler ve Doğa Turizmi a. Gaziantep yazları çok sıcak, kışları ise ılıman bir iklime sahiptir. Şehir her ne kadar bir Bursa ya da Trabzon gibi yeşil alanlara sahip olmasa da, görülmeye değer doğal güzellikleri bulunmaktadır. Gaziantep üzüm bağları ve zeytinlikleriyle ün yapmıştır. Yakın zaman öncesine kadar Gaziantep’teki evlerin bahçelerinde üzüm bağlarıyla süslenmiş yaşam alanlarının bulunması mümkünken, zamanımızda müstakil evlerin yerini apartmanların almasıyla bu durum oldukça azalmıştır. 158 1. Gaziantep’teki evler köklü Gaziantep kültürüne ve doğal şartlarına uygun olarak tek ya da iki katlı bir şekilde tasarlanmalı ve bahçeleri eskiden olduğu gibi üzüm bağlarıyla süslenmelidir. b. Doğal güzelliklerinden çok başarılı bir şekilde faydalanan ülkelere Yunanistan güzel bir örnek oluşturmaktadır. Birçok ülkede zeytin denildiği zaman Yunanistan akla gelmektedir. Hatta Yunanistan zeytin dalını ülke ve barış sembolü olarak kullanmaktadır. Gaziantep’te çok derin bir zeytin ve zeytincilik kültürü olmasına rağmen, bu unsurun Yunanistan kadar etkin bir şekilde kullanılamaması, şehir açısından üzüntü vericidir. c. Şehirde birçok doğal güzellik mevcuttur. Bunlardan en önemlisi, su altında kalmış kalıntılarıyla Rumkale’dir. Ek olarak, Yesemek Açık Hava Müzesi, Tilmen Höyüğü, Islahiye Huzurlu Yaylası, Dülük Kalıntıları, büyük alanlara yayılmış Yüzüncü Yıl, Alleben ve Dülük Baba parkları Gaziantep’in önemli doğal güzelliklerini oluşturmaktadır. Gaziantep’e has mimariyle yapılmış tarihi evleri, dükkânları ve çarşısı, Gaziantep’te geniş alanlara yayılan üzümlük, narlık ve zeytinlikleri görülmeye değer mekânlar olarak ziyaretçilerini beklemekte ve şehir sakinlerine de nefes aldırmaktadır. 3.2.1.3 Mutfak Turizmi 1. Gaziantep için önerilebilecek bir sembol ürün de üzüm bağları olabillir. a. Gaziantep, mutfak zenginliği açısından Türkiye’deki sayılı iller arasındadır. Özellikle baklava ve kebap türleri en çok tanınan ürünlerdir. Baklava, Ali nazik, simit kebabı, firikli acur dolması, yuvalama, yeni dünya kebabı, lebeniye çorbası, beyran, bulgurlu kuru kabak dolması, içli köfte, zeytin piyazı, mumbar ve katmer Antep mutfağının en çok bilinen ürünleridir. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, mutfak turizminin gelişimi için UNESCO ile işbirliği içerisindedir. Yöresel Ürünler ve Coğrafi İşaretler Türkiye Araştırma Ağı ve Türk Patent Enstitüsü ile ortak çalışmalar yürütülmektedir. 159 1. Üniversite ya da Büyükşehir Belediyesi’nin bünyesinde, Gastronomi Araştırma Merkezi ya da Gaziantep Mutfağı Araştırma Merkezi adında bilimsel bir birim kurulmalıdır. Bu merkez çatısı altında, Gaziantep mutfağını araştıran, farklı disiplinlere ait araştırma ve tanıtım projeleri koordine edilmelidir. Merkez bünyesinde yürütülecek bilimsel çalışmalar Mutfak turizminin gelişimine katkı yapacaktır. 2. Mutfak turizmine ilişkin, çalıştay, kongre ve sempozyum gibi bilimsel etkinliklerin yanı sıra ulusal ve uluslararası ölçekli festivaller düzenlenmelidir. Bu konuda yapılacak etkinlikler, ilin mutfak turizmi açısından sahip olduğu potansiyelin değerlendirilmesi açısından hayati role sahiptir. 3. Yöre mutfağına ait ürünlerin patenti alınmalıdır. Gaziantep baklavasında olduğu gibi diğer ürünlerin de patent hakkının alınması bu konuda atılacak adımlara cesaret verecektir. Bu tür girişimler ve etkinlikler sürekli hale getirildiğinde Gaziantep’in dünyanın önde gelen mutfaklarından birisi olması mümkün olacaktır. 4. Tarımda ve mutfak turizminde dünya markası bir şehir olunması için çalışmalara ağırlık verilmelidir. 3.2.2 Kültürel Birikim a. Gaziantep’in, İpek Yolu’nun üzerinde yer alması ve ticaret merkezi olması, şehirde hoşgörü kültürünün gelişmesine sebep olmuş, bu yüzden sürekli çevre bölgelerden göç almıştır. Rumkale, Tahmis Kahvesi, Karkamış kalıntıları ve Zeugma, kültürel birikimin ve derin tarihin şahitleridir. Kültürel birikimden bahsederken, iki faktörü göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Birincisi, tarihi, diğeri ise modern, yani günümüzdeki gelişmelerdir. Tarihi olarak, Gaziantep çok güçlü bir kültürel birikime sahiptir. Bu yönüyle, Gaziantep’in zengin kültürünü oluşturan bileşenler saymakla bitirilemez. Mevlevihane, tarihi camiler (Boyacı Camii, Ömeriye, Şirvani, Şeyh Fetullah, Tahtalı, Nuri Mehmet Paşa ve Ahmet Çelebi camileri) ve hamamlar, Ermeni Okulu, Yetimhane ve kiliseleri (Kendirli Kilisesi), Amerikan Hastanesi, Selçuklu mimarisiyle inşa edilmiş Gaziantep evleri, zengin mutfağı ve kapalı çarşıları (Bakırcılar Çarşısı ve Zincirli Bedesten) Gaziantep’in zengin hoşgörü kültürünü temsil etmektedir. b. Çok güçlü kültürel özelliklerine rağmen, Gaziantep kültürünün genç kuşaklara yeterince aktarılamadığı üzerine haklı eleştiriler vardır. Son yıllarda yapılan restorasyonlar ve kültürel çalışmalar, bu eksikliğin kapatılması adına büyük bir 160 öneme sahiptir. Modern gelişmeler ve etkenlerin ele alınması gerekmektedir. Bilindiği üzere Gaziantep Osmanlı yıllarında Halep vilayetinin bir kasabasıydı. Bu yönüyle, Halep’ten çok daha arka planda olan bir şehir olmasına rağmen, Gaziantep’in jeostratejik konumu ve son yüzyılda çevredeki ülkelere nazaran daha iyi yönetilmesi, Gaziantep’i hem kültürel hem de ticari açıdan önemli bir konuma yükseltmiştir. “Gaziantep, Hasan Kalyoncu, Zirve ve Konukoğlu” üniversiteleri, Kalyoncu Ortadoğu Araştırmaları Merkezi, Emine Göğüş Mutfak Müzesi, Zeugma Arkeoloji Müzesi, Yesemek Müzesi, ve Gaziantep Savaş Müzesi gibi kurumlar, Gaziantep’in köklü kültürünün genç kuşaklara aktarılmasında önemli bir vazife ifa etmekte ve Gaziantep’in yabancılara tanıtılmasında önemli roller oynamaktadırlar. 1. Ortadoğu’yla ilgili araştırmalar hususunda şehirdeki üniversiteler ülkeye ve çevredeki bölgelere yön veren birer merkeze dönüştürülmelidir. Ortadoğu ülkelerindeki yöneticiler ve liderler bu üniversitelerden yetiştirilmelidir. Hasan Kalyoncu Üniversitesi’nde kurulmuş Ortadoğu Araştırmalar Merkezi buna güzel bir örnek teşkil etmektedir. Bu tür girişimler devlet tarafından desteklenmelidir. c. Gaziantep her ne kadar Osmanlı ve Roma gibi farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmış olsa da, Osmanlı Dönemi’nde Osmanlı’nın Halep vilayeti içinde bulunan bu şehir en çok Arap kültüründen etkilenmiştir. Ayrıca Gaziantep, Halep’in kültürel ve tarihi derinliğini bu kentle birlikte paylaşmaktadır. Fakat gelinen noktada, Suriye’deki yıkım da göz önünde bulundurulduğunda, Gaziantep, Halep’in bir zamanlar oynadığı rolü nerdeyse devralmış ve ilim, kültür ve ticaret merkezi olmak adına büyük bir mesafe kat etmiştir. Suriye’deki iç karışıklıklardan şehre göç eden Suriyeli misafirler, kültürel çeşitliliği artırmış ve Gaziantep’in önemli bir metropol haline gelmesi için büyük fırsatlar oluşturmuştur. Suriyeli misafirler, Gaziantep’e kültürleri, dilleri, alışkınlıkları ve yetenekleriyle birlikte göç etmişlerdir. 1. Göç çok iyi yönetilmeli, beşeri sermaye potansiyeli tespit edilmelidir. Bu konudaki envanter çalışması ivedilikle gerçekleştirilmelidir. 2. Hem uluslararası hem bölgesel nitelikli çatışmaların ve az gelişmişliğin neden olduğu göç, kabul edilebilir seviyeye indirilmelidir. Bu kapsamda Suriye’deki iç savaştan ve çatışmalardan kaçan insanların barınmaları, 161 konaklamaları planlı olarak gerçekleştirilmelidir. 3. Kültürel birikim ve manevi değerler korunmalıdır. d. Gaziantep kültürü açısından en çok göze çarpan unsurlardan birisi de pazar piknikleridir. Şehir sakinleri, sosyoekonomik statülerinden bağımsız olarak, ailece ve hep beraber, pazar günleri Dülük Baba ve Alleben Göleti gibi parklara akın ederler. Pazar piknikleri Gaziantep’te bir şehir geleneği haline gelmiştir. Pikniklerde kebap, çiğ köfte vb. yemekler yapılır ve ailece yenilir. Bu yönüyle, pazar piknikleri aile ve toplumsal ilişkileri güçlendiren bir etmen haline gelmiştir. Pazar piknikleri, komşuluk ilişkilerinin canlı kalması açısından önemli bir role sahiptir. e. Kültürel birikimden söz ederken, el sanatları ve mutfak zenginliğini unutmamak gerekmektedir. Diğer bir ifade ile el sanatları ve mutfak zenginliği, kültürel birikimin önemli bileşenleridir. Bölgenin geçmişten bu yana çok kültürlü yapıya sahip olması ve Arap kültürünün etkisiyle Gaziantep sofrası açık ve lezzetli, yemeği acı, sohbeti tatlı, her kültürü bünyesinde barındıran ve her kültürü aynı potada eriten, el sanatları bakımından zengin bir şehirdir. Gaziantep’in el sanatları aşağıdaki başlıklar altında özetlenebilir: Kutnu kumaşı, Gaziantep’in dokumacılık tarihinde önemli bir yere sahiptir. Kutnu kumaşı, ipekten elde edilen mor renkte özel bir kumaş türüdür. Antep’te üretilen bu kumaşta tutturulan renge başka hiçbir bölgede rastlanmamaktadır. Yemenicilik, tamamen doğal yollar ile gerçekleştirilen ayakkabı üretimidir. El emeği ile gerçekleştirilen yemeni üretiminde hayvan derisi kullanılmaktadır. Yemenicilik denildiğinde, Gaziantep akla gelmektedir. İlin kültürel kimliğini yansıtan el sanatlarından birisidir. Son olarak bakırcılık ve kuyumculuk faaliyetlerinden söz etmek gerekmektedir. Bakır işlemeciliğinde lehime başvurulmadan tek parça halinde üretim yapılmaktadır. Kuyumculuk sektörü bölgede önemli bir istihdam alanıdır. f. Gaziantep’te yükselen suç oranları kent güvenliği açısından oldukça büyük bir sorun teşkil etmektedir. 2014 yılı verilerine göre, nüfusuna oranla, Gaziantep Türkiye’de en çok suçun işlendiği kent konumuna gelmiştir. Örneğin, kentte 2014 yılı resmi verilerine göre, 86 civarında öldürülme vakası yaşanmıştır. Polise rapor edilmeyen öldürülme vakaları bu istatistiklerin dışında tutulmuştur. Bu yönüyle Gaziantep, suç oranlarının yüksekliğiyle bilinen İstanbul ve Adana gibi illerin önüne geçmiştir. 162 Bilimsel araştırmalar, suç oranlarının ekonomik gelişmelere, kentleşme, göç, vb. faktörlerle doğrudan ilişkisi olduğunu göstermektedir. Bu yüzden kentleşme, trafik ve çevresel sorunların çözülmesi suç oranlarının azalmasına da katkıda bulunacaktır. 3.2.3 Üretim Faaliyetleri ve İnsan Kaynakları a. Gaziantep, ekonomik gelişmişliği açısından değerlendirildiğinde, şehir insanlarının girişimcilik ruhu nedeniyle çok başarılı sanayicilerin yetiştiği, özellikle gıda, tekstil ve halıcılık alanlarında önemli girişimlerde bulunduklarına dikkat çekilmiştir. 6 organize sanayi bölgesiyle güçlü bir ekonomiye sahip ve üreten bir şehir olduğu, böylelikle bölgenin yıldızı haline geldiği ifade edilmiştir. Eleştirel olarak şehrin insanlarının gelir seviyesinin genelde en üst ve en alt seviyelerde yoğunlaşmış olduğu, orta gelirli insanların daha az sayıda bulunduğu söylenmiştir. b. Sektör bazında bakıldığında, Gaziantep özellikle tekstil ve gıdada ön plana çıkmaktadır. Tekstilde, halı ve iplik dokumasında önemli mesafeler katedilmiştir. Bu şehirde üretilen halılar dünyanın her tarafına ihraç edilmektedir. Gıda sektöründe Gaziantep, fıstığı, kırmızıbiberi, zeytini ve üzümü ile ön plana çıkmıştır. Zengin Gaziantep mutfağı turizm açısından büyük fırsatlar sunmaktadır. Gaziantep restoranları ve tatlıcıları yemek turizmi açısından Gaziantep’i cazibe merkezi haline getirmiştir. c. Şehirde modern hayvancılık yatırımları son yıllarda artış göstermiş ve özellikle İslahiye bölgesinde birbiri ardına büyükbaş hayvan çiftlikleri kurulmuştur. Gaziantep, Güneydoğu Anadolu illerinin yanı sıra neredeyse tüm Kuzey Irak’ın gıda ürünleri talebinin önemli bir kısmını karşılamakta, ürettiği ile çevresini beslemektedir. Bu yönü ile hem Türkiye, hem de komşu Arap devletlerine hizmet vermektedir. d. Gaziantep’e yakın il ve ülkelerin eğitim ve sağlık alanında ciddi eksiklikleri vardır. Örneğin, Şanlıurfa’dan, Diyarbakır’dan, Kahramanmaraş’tan, Irak’tan ve Suriye’den, Arap Baharı başlamadan önce, birçok hasta Gaziantep hastanelerinde tedavi olmak için gelmiştir. Büyük çaplı eğitim ve sağlık yatırımlarıyla bu alanlarda Gaziantep, Ortadoğu’da büyük bir merkez haline gelebilecek ve böylece Gaziantep 163 ekonomisi ciddi kazanımlar elde edilebilecektir. Kentte açılan üç özel üniversite ve yeni yapılan donanımlı özel hastane yatırımları, bu yönde atılmış önemli adımlardır. 1. Eğitim ve sağlık kurumları yüksek standartlarda hizmet vermesi için teşvik edilmelidir. 2. Gaziantep, akademik araştırmalarda öne çıkmış ve uluslararası planda akademisyenler tarafından tercih edilen bir şehir olmalıdır. e. Gaziantep’in, gelişmiş sanayisine rağmen nitelikli işgücünün yetersiz olması nedeniyle yaşanan teknik eleman eksikliği, ayrıca dışarıya bağımlı olarak gelişen sanayi yapısı, Ar-Ge, patent ve know-how çalışmalarının yetersiz oluşu sürdürülebilir ekonomik büyümesinin önündeki engellerdir. Ayrıca, sanayide uluslararası şirketlerin olmaması, Gaziantep ekonomisinin yerel kaldığını göstermektedir. 1. Genç girişicimler teşvik edilmeli ve alternatif fırsatlar ile buluşturulmalıdır. 2. Üniversite - sanayi işbirliği, sosyal ve iktisadi gelişim süreçlerine katkı yapacak şekilde genişletilmelidir. f. İhracata dayalı sanayi sayesinde gelişen istihdam imkânları dışarıya göçü azaltıp aksine göç almasını sağlasa da Suriyeli işçilerin istihdam edilmesi, firmaların iş sağlığı, iş güvenliği, işçi hakları gibi hususlara yeterli önemi vermemeleri, çalışma barışını tehdit eden unsurlardır. g. Yer altı kaynakları yeterince araştırılmayan ve mevcut durum itibari ile bu alanda yetersiz olan Gaziantep, elektriğini ve suyunu çevre illerden alır. Yenilenebilir enerji kaynakları kullanımı ise düşük seviyededir. 1. Rüzgar ve güneş enerjisi kullanımına ağırlık verilmeli, dışa bağımlılık azaltılmalıdır. 164 3.2.4 Ulaşım ve Lojistik a. Dış pazarlara erişimi sağlayacak deniz bağlantısının Kilis-İskenderun arasına açılacak tünelle kolaylaşacak olması ve planlanan hızlı tren bağlantısı Gaziantep'in gelişimini olumlu etkileyecek yatırımlardır. Ayrıca kentteki havalimanından uluslararası uçuşların yapılması da şehre ek bir ekonomik değer katacaktır. b. Gaziantep’te yollar düzensiz ve yeterli genişliğe sahip değildir. Şehirde ayrıca trafik yoğunluğu yaşanmaktadır. 1. Yollar planlama aşamasında daha geniş olarak tasarlanmalıdır. 2. Şehir merkezinde toplu taşıma araçlarının kullanım alışkanlığı geliştirilmelidir. Modern alt yapı hizmetleri gerçekleştirilirken bisiklet yolları inşa edilmelidir. 3. Yollar yapılırken trafik kontrolü için koordinasyonlu bir çalışma yapılmalıdır. Tramvay yerine metrobüs veya yer altı metrosuna geçilmelidir. 4. Hem trafik sorununun hem de neden olduğu yan sorunların ortadan kaldırılması açısından ulaşım ağı genişletilmeli, araçlar çeşitlendirilmeli, özellikle yer altı ulaşımına öncelik verilmelidir. 5. Kent içi ulaşım ağları güçlendirilmelidir. 3.3 GAZİANTEP İLİNİN SİMGELERİ Şehrin sahip olduğu önemli jeostratejik konum, mutfak kültürü ve zengin tarihi ve kültürel varlıklarından dolayı, şehre simge olabilecek birçok değer mevcuttur. Gaziantep iline ait başlıca simgeler aşağıdadır: 1. İpek Yolu üzerinde yapılmış kervan heykelleri, 2. Gazilik Unvanı, 3. Rumkale, 4. Zeugma Müzesi, 5. Tilmen Höyüğü, 6. Cıncıklı ören yeri, 7. Gaziantep Dolmen Mezarları, 8. Halıcılık, 165 9. Bakırcılık, 10. Kutnu kumaş, 11. Sedefçilik ve yemenicilik, 12. Antep baklavası, 13. Lahmacun, 14. Beyran, 15. Menengiç kahvesi, 16. Çiğ köfte, 17. Antep fıstığı, 18. Kırmızıbiber, 19. Zeytinlikler, 20. Baharat çeşitleri, 21. Vesof domatesi, 22. Dülük Antik Kenti, 23. Üzüm bağları (Hönüsü ve atom parmağı üzümleri). 3.4 GAZİANTEP’İN TEMEL ÇEVRESEL SORUNLARI a. İlk akla gelen çevre sorunu hava kirliliğidir. Çevre kirliliğinin en temel sebeplerinden biri kömür kullanımının yaygın olmasıdır. Yaklaşık olarak ısınma için kullanılan enerjinin %30’u doğal gaz iken %70’i kömürdür. Yine şehirde sayısı 1000’i aşkın olan fırıncıların enerji için kullandıkları katı yakıtlarda çevreye ciddi zararlar vermektedir. 1. Doğal gaz kullanımı teşvik edilmelidir. 2. Hava temizleme ve ölçüm istasyonlarının sayısı arttırılmalıdır. b. Arabaların egzoz salınımı çevre kirliliğini tetiklemektedir. 1. Egzoz emisyon ölçüm kontrollerine önem verilmeli, çevreci araç ve yakıtların kullanımı teşvik edilmeli, belli bir yaşın üzerindeki araçların trafikte seyretmemesi için gerekli hurda araç yasası düzenlenmelidir. 2. Toplu taşıma özendirilmeli, şehir içi ulaşım ağı geliştirilmelidir. 166 c. Tarım alanları sanayi için feda edilmektedir.( İHT bahsedilir mi?) 1. Yapılaşma planlarında yeşil alanların korunmasına yönelik düzenlemeler yapılmalıdır. 2. Tarımsal faaliyetler öncelikli olarak planlanarak, yapılaşma için alanlar belirlenmelidir. d. Gaziantep sanayisinin şehir için önemli olduğunu vurgularken bunun aynı zamanda çevreye yarattığı problemlerin de farkında olmak gerekmektedir. Örneğin Nizip Çayı, sanayi atıkları yüzünden yaklaşılamaz duruma gelmiştir. Tarım arazileri kontrolsüz atıklar nedeniyle zarar görmektedir. Kimya ve gıda sanayilerinin de bitişik nizamda konumlanması sağlık açısından tehlike arz etmektedir. 1. Fabrika atıklarının kontrolsüzce doğaya bırakılması engellenmelidir. 2. Çevre duyarlılığı göstermeyen firmalar halka ilan edilmeli, cezai müeyyideler uygulanmalıdır. 3. Organize sanayi bölgesinin yol açtığı çevresel sorunları minimize etmek için mevcut arıtma tesisi etkin çalıştırılmalı, sanayi atıklarının tamamı toplanarak geri dönüşümü sağlanmalı ve şehir içinde kalan sanayi işletmeleri taşınmalıdır. 4. Yerleşim yerlerinin özellikleri dikkate alınarak evsel ve sanayi arıtma tesisleri inşa edilmelidir. Sanayi ürünü imal eden işletmelerin atıklarını yakınlarındaki akarsulara arıtmadan bırakmaları yasaklanmalı ve etkin denetim mekanizmaları ile kontrol edilmeleri sağlanmalıdır. 5. Alt yapı sorunları giderilmelidir. 6. Baca kontrolleri yapılırken, atıkların da geri kazanımı için ara depolama ihtiyacı karşılanmalıdır. e. Şehirde evsel ve tıbbı atıklar için geri kazanım alt yapısı olmasına karşın, tehlikeli atıklar için tesis mevcut değildir. Bu atıklar Eskişehir ve Manisa’ya taşınmaktadır. f. Şehrin genelinde trafik yoğunluğu büyük bir sorun teşkil etmektedir. Trafiğin hem yoğun hem de akışının sağlanamadığı söylenmektedir. Bu durumun sebebi şehrin belirli bir bölgede yoğunlaşmasıdır. Bir ada içerisinde hastaneler, alışveriş merkezleri ve kamu kurumları toplandığı için bu yoğunluk kaçınılmaz görünmektedir. 167 1. Merkezde meydana gelen yoğunluğu azaltmak için şehir merkezinin dışında bir kamu kampüsü kurulmalıdır. 2. Tramvay hattına paralel akan trafik akıcı işlemekte ancak dik akan trafikte ise sinyalizasyon problemleri uzun süreli hareketsizliğe yol açmaktadır. Bu sorunun bir nebze olsun azaltılması adına trafik yoğunluğunu ölçümleyen ve ölçümlenen yoğunluğa uygun sinyalizasyon yapacak sistemler kurulmalıdır. 3. 4. Sürücü kurslarındaki eğitim standartları yükseltilmelidir Mevcut durum göz önüne alındığında köprülü kavşaklar artırılmalı, Ordu Caddesi'ndeki Askeri Tesisler kaldırılarak yol genişletilmeli, mevcut tramvaya yer altı veya farklı hatlar eklenmeli ve organize sanayi bölgesini de içine alan metro sistemi kurulmalıdır. g. Yayaların güvenli ulaşımları giderek zorlaşmaktadır. Kaldırımların kullanılamaması da bir diğer sorun olarak belirtilmiştir. 1. Kaldırımların işyerleri tarafından işgali etkin denetimlerle önlenmelidir. 2. Araçlarını kaldırımlara park etmelerinin önüne geçilmelidir. 3. Kaldırımların fiziki şartları oldukça elverişsiz durumdadır. Eksik taşlar, kırık yerler gibi sorunlar kaldırımda yürümeyi zorlaştırmaktadır. Bu durumla ilgili iyileştirmeler yapılmalıdır. h. Giderek artan gürültü kirliliğinin azaltılması şarttır. 1. Trafikte gereksiz korna çalınması engellenmelidir. 2. Trafik ikaz lambaları tek merkezden yönetilmelidir. 3. Çok amaçlı salonlar yapılarak sokakta düğün yapılmasının önüne geçilmelidir. i. Spor alanları ve bisiklet yollarının yetersizliği Gaziantep'in önemli bir sorunudur. 1. Yerel yönetimler tarafından yeni bisiklet yolları ve spor alanları yapılmalı, halk hareketli yaşama teşvik edilmelidir. j. Bayramlarda kurban kesiminin gelişigüzel bir şekilde sokaklarda gerçekleştirilmesi çevre problemine yol açmaktadır. 168 1. Hijyenik ortama sahip kurban kesim yerleri çoğaltılmalıdır. k. İl genelinde yüksek binalarda yangın söndürme sistemi ve itfaiye ekipmanı eksikliği bulunmaktadır. 1. Binalarda yangın söndürme sistemi zorunluluğu getirilmeli ve itfaiye teşkilatı modernize edilmelidir. l. Dar gelirli ailelerin yaşamakta olduğu kenar mahallelerde ağaçlandırma ve peyzaj çalışmaları yapılarak, buralarda yaşayan insanlar için daha güvenli ve yaşanılabilir koşullar geliştirilmelidir. 1. Dar gelirli vatandaşların yaşadığı mahallelerdeki boyasız ve sıvasız yapıların sıvanıp boyanmaları sağlanmalıdır. 2. Mümkünse bu tür evler beyaza boyanmalıdır. Böylece hem görüntü kirliliğinin önü alınmış olur, hem de kentin sıcak hava şartlarına uygun bir renk kullanılmış olur. m. Gaziantep’te binaların çatısında bulunan güneş enerjileri şehre son derece kötü bir görüntü vermektedir. 1. Görüntü kirliliği oluşturan yapılar belediyeler tarafından denetlenmelidir. 2. Güneş enerji sistemleri çatılara görüntü kirliliği oluşturmayacak şekilde yerleştirilmelidir. n. Şehirde çöplerin toplanması ile ilgili sıkıntılar mevcuttur. 1. Evsel ve endüstriyel atıklar için gerekli tesisler yapılmalı, geri dönüşüm tesisleri çoğaltılmalı ve halk bu konuda bilinçlendirilmelidir. 2. Atıkların değerlendirilmesinde modern teknolojiler kullanılarak enerji üretimine katkı sağlanmalıdır. Modern atık geri dönüşüm yatırımlarına gidilmelidir. Evlerde ve yemek yapım yerlerinde ortaya çıkan atık yağların belediyeler tarafından toplanmasını sağlayacak birimler tesis edilmelidir. 169 o. Çevre bilinci yerleşik bir değer yargısı haline getirilmelidir. Çevre duyarlılığı sürekli eğitim ve algı yönetimi ile kalıcı hale getirilebilir. 1. Toplumda temizlik alışkanlığının gelişmesi ve yerleştirilmesi için Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, toplumun bütün kesimlerini hedef kitle olarak seçen eğitim programlarını desteklemelidir. 2. Enerji tasarrufu, sağlıklı ve sürdürülebilir çevre koruma stratejileri konusunda yönlendirici medya programları sürekli hale getirilmelidir. 3. Çevre kirliliğine yol açanlara caydırıcı cezalar verilmeli, ilkokuldan itibaren çevre duyarlılığı eğitimi verilmelidir. 3.5 KENTSEL DÖNÜŞÜM VE GELİŞİM UYGULAMALARI a. Gaziantep’teki en büyük sorun arsa sorunudur. Mülk sahipleri ellerinde tuttukları arsaları imara açmadığından, arz yetersizliği, fiyat artışlarını tetiklemektedir. Bu durum kırsal alanlarda yerleşimi zorunlu hale getirmektedir. 1. Kentsel dönüşüme tabi tutulan bölgelerde yaşayan halka dönüşüm esnasında ikamet edeceği alanlar tayin edilerek sürecin daha sorunsuz işlemesi sağlanmalıdır. Bu sorunlar çözüldüğünde ev fiyatlarında makul bir seviye yakalanabilir. 2. Makro seviyede uzun vadeli planlar yapılmalı ve belediyeler dönemsel olarak imar değişikliğine gitmemelidir. b. Kentsel dönüşüm sürecindeki yasal süreçler, uygulamada gecikmelere yol açmaktadır. Kentsel dönüşüm için yapılan girişimler belirli bir aşama kaydettikten sonra bir takım prosedürlere takılıp ilerleme kaydedilememektedir. 1. Kentsel dönüşümde kurumlar arası koordinasyon eksikliği çözülmelidir. 2. Uzun vadeli bir master planı, halkın ve sivil toplum kuruluşlarının etkin katılımı ile hazırlanmalıdır. 3. Şehre ilişkin karar alma süreçlerine sivil toplum kuruluşları da katılmalıdır. c. Büyük ölçekli park yatırımları, etrafında yerleşme ile desteklenmediği için atıl kalmaktadır. 170 1. Türkiye’nin en büyük parkı misyonunu yüklenmek istenen Yeşil Vadi etrafında, yerleşim alanları planlanmalıdır. 2. Çamlıca, Düztepe ve Yukarı Bayır gibi kenarda kalmış semtler bu alanlara taşınmalıdır. 3. Alleben Deresi çevresi park ve mesire alanlarından oluşmalı, dere üzerinde kayık turları düzenlenmeli ve şehrin cazibe merkezi olmalıdır. d. Kentsel dönüşümün genelde devlet eliyle yapılması rant paylaşımı konusunda adaletsizliğe yol açmaktadır. Öte yandan mülk sahiplerinin pazarlık gücünün kanun veya mevzuatla sınırlandırılması önemli bir sorundur. 1. Rant paylaşımında değer esaslı yöntem uygulanmalı, kentsel dönüşümden yeterli payı alamayan mülk sahipleri, oluşturacakları kooperatifler vasıtasıyla veya müteahhitlerle anlaşmak suretiyle kentsel dönüşümün paydaşı olmalıdır. 2. Kentsel dönüşümdeki mülk sahipleri kiracılara dönüştürülmektedir. Mülk sahipleri paydaş ve ortak değerlendirilip kentsel dönüşüm bir sosyal proje olarak sunulmalı ve vatandaşlara fayda sağlanmalıdır. e. Kentsel dönüşüm sürecinde sosyo-kültürel özellikler göz ardı edilmektedir. Yapılan yüksek binalar Gaziantep halkının sosyo-kültürel yapısına uygun değildir. Kentin kendine ait mimari kimliğinden söz etmek mümkün değildir. Tüm inşaatlarda basmakalıp mimari uygulanmakta olup tüm yeni yapılar birbirinin kopyası olarak yapılmaktadır. Bunun yanında Gaziantepliler misafirliği, pikniği ve dışarıda zaman geçirmeyi seven insanlardır ve geniş aileler halinde yaşamaktadır. 1. Bahçeli müstakil evler teşvik edilmelidir. 2. Kentsel dönüşüm ve konut projeleri şehrin tarihine ve kültürüne uygun bir şekilde planlanmalı ve gerçekleştirilmelidir. Şehre kimlik veren mimari yapıyı koruyan ve bu amacı önceleyen projeler yapılmalıdır. 3. Dikey yapılaşmadan ziyade yatay yapılaşmaya ağırlık verilmeli ve yaşanılabilir mahalleler oluşturulması yönünde toplumsal olarak bir zihniyet değişikliğine gitmeye ihtiyaç vardır. 4. Halkın yararlanabileceği spor alanlarının ve sosyal tesislerin sayısı artırılmalıdır. 5. Kentsel dönüşüm ve gelişim sürecinde sosyal, tabii ve tarihsel birikim esas alınmalıdır 6. İlin uygun bir bölgesinde üzüm bağlarının çok yoğun yer aldığı, çiçekler ve güllerle süslenmiş, kafeterya ve restoranların olduğu güzel bir üzüm bağı parkı inşa edilmelidir. 171 7. Şehirlileşme bilinci geliştirilmelidir. f. Kentteki iş imkânları nedeniyle yoğun göçler olmuş ve bu süreç gecekondu olarak adlandırılan çarpık kentleşmeyle sonuçlanmıştır. Gaziantep’teki gecekondular İstanbul ya da Ankara’daki gecekondulardan farklı olarak daha sağlam, daha planlı ve daha yaşanılabilir niteliktedir. Fakat imar planı yokluğundan dolayı aşırı betonlaşmayla birlikte çarpık bir görüntü ortaya çıkmıştır. Son yıllarda, çok katlı binalar, yeni gelişmekte olan mahallelerde imar planı dâhilinde yapılmaya başlanmıştır. Bu apartmanlar, sakinlerine gecekondulardan daha sağlıklı şartlar sunmaktadır. 1. Kentsel dönüşümde çevre ve görüntü kirliliğinin oluşturulması engellenmelidir. 2. Araç park alanları, geniş yollar, yeşil alanlar (her ev, bina ya da site için), engellilere yönelik kolaylıklar ve çocuk oyun alanları kentleşme projeleri içinde dikkate alınmalıdır. Araç park alanları ve yeşil sahalar imar planlarına dâhil edilmelidir. 3. Binalar yıkıldığı zaman güvenlik ve temizlik önlemleri alınmalıdır. g. İslahiye, Nurdağı ve Araban’ın bir bölümü deprem bölgesidir. Ayrıca bu bölgelerin önemli bir kısmı tarım arazisidir. 1. Deprem riski altındaki yerleşim bölgelerinin taşınması gerekmektedir. 2. Kavaklık, Kolejtepe ve Öğretmenevleri mahallelerindeki eski yapıların kentsel dönüşüm sürecinde yenilenmesi gerekmektedir. h. Afet evleri yapılırken, orda yaşayacak insanların ihtiyaçları düşünülmeden yapılmaktadır. i. Kentsel Dönüşüm sürecinde yapılacak olan binalarda gerekli donanımlar sağlanmalıdır. 1. Yüksek binalara yük asansörleri konulmalıdır. 172 3.6 GAZİANTEP’İN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERİ İLE FIRSAT VE TEHDİTLERİNİN (GZFT) ANALİZİ A. Güçlü Yönler 1. Jeostratejik konum, 2. Gaziantep halkındaki çalışkanlık ve girişimci ruh, 3. Genç nüfus yoğunluğu, 4. Dört üniversite ve mesleki okulların varlığı, 5. Şehrin sanayi ve ticari alt yapısının güçlü olması, 6. Güçlü turizm potansiyeline sahip olması, 7. Tarihi dokusu, 8. Farklı medeniyetlere ev sahipliliği yapmış olması, 9. Kendine has lezzetli ve zengin mutfağı, 10. El sanatları, 11. Geniş ve düz bir araziye sahip olması, 12. İklim ve tabiat şartları, 13. Fıstığın hem zirai hem de ticari bir ürün olması, 14. Mutfak turizmi açısından güçlü bir potansiyele sahip olması, 15. Çok kültürlü ve çok dilli bir toplum yapısının olması, 16. Gaziantep’in simgelerinden biri olarak kabul edilen fıstığın ihtiyaç duyduğu iklim koşullarına sahip olması, 17. Hoşgörü, huzur ortamı ve iyi komşuluk ilişkileri, 18. Birinci sınıf verimli tarım arazilerine sahip olması, 19. Türkiye’nin altıncı büyük ihracatçı ili olması, 20. Anadolu’nun ilk yerleşim merkezlerinden biri olması, 21. Şehirde çok sayıda STK olması. B. Zayıf Yönler 1. Ortadoğu Bölgesi’ndeki göreceli istikrarsız ortam, 2. Yoğun göç alması, 3. Çarpık kentleşme ve alt yapı sorunları, 4. Kırsal nüfusun azalması, 173 5. Ulaşım ağındaki yetersizlik, 6. Trafik sorunu, 7. Yer altı ulaşım ağının olmaması, 8. Toplu ulaşımdan yararlanma bilincindeki yetersizlik, 9. Konut projelerindeki yetersizlik, göç ile artan konut ihtiyacı, 10. Eğitim kurumlarının fiziksel ve içerik eksikliği, 11. Sportif ve kültürel tesislerin yanı sıra sanatsal etkinlikler ile kütüphane eksikliği, 12. Gelir dağılımının adaletsiz olması, sosyal sınıflar arası gelir uçurumu, 13. Şehrin kültürel kimliğinin tahrip olması, 14. Markalaşma ve tanıtım faaliyetlerinin yetersizliği 15. Eğitim düzeyinin yetersizliği, 16. Sosyal faaliyet alanlarının yetersizliği, 17. Hızlı ve yapay büyüme, 18. Bürokrasinin sorunlara hızlı müdahale etmemesi, 19. Su kaynaklarının yetersiz olması ve diğer doğal kaynakların azlığı, 20. Gençleri kötü alışkanlıklardan koruyacak sosyal imkânların azlığı, C. Fırsatlar 1. Ortadoğu pazarlarına ulaşım kolaylığı, 2. Bölge ülkelerinden ve diğer şehirlerden gelen ucuz işgücü ve ara eleman kaynağının olması, 3. Yatırım şehri olarak tanınırlığı, 4. Halkın girişimci ve aktif yapısı, 5. Suriye’deki iç savaşın bitmesi sonrasında başlayacak yatırım imkânları, 6. Marka ürün ve marka şehir fırsatlarının olması, 7. Üniversite - Sanayi işbirliği alanlarının olması, 8. Bulunduğu konum itibariyle kara ve hava yolu ulaşım kolaylığı bulunması, 9. Gaziantep’in uluslararası ticaret yolları üzerinde olması, 10. Gaziantep’te farklı sektörler olarak elektronik sektörü gibi yeni sektörlere yönelimin olması, 11. Yeni yatırımlar için muhtelif sektörlerdeki potansiyeli. 174 D. Tehditler 1. Ortadoğu Bölgesi’nde yaşanan çatışma ortamı, 2. Sanayi makinelerinde ve hammaddelerinde dışarıya bağımlılığı, 3. Sanayinin öz kaynaklardan daha çok kredilere bağımlı olması, 4. Firmaların yeni fikirlere kapalılığı, 5. Ar-Ge ve yenilikçiliğe gereken önemin verilmemesi, 6. Niteliksiz iş gücü ve artan işsizlik, 7. Şehrin sosyoekonomik alt yapısına ilişkin uzun dönemli master planı olmaması, 8. Gelir dağılımındaki adaletsizlikten ve işsizlikten dolayı gençlerin toplum dışına itilmesi ve yabancılaşması, 9. Kentleşme ve kentlileşme bilincinin gelişmemesi. 175 176 SONUÇ Anadolu’nun ilk yerleşim alanları arasında yer alan Gaziantep, yüz ölçümü esas alındığında Türkiye’nin altıncı büyük ilidir. Yörede Kalkolitik, Tunç, Mitanni, Hitit, Asur, Pers, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı medeniyetleri hüküm sürmüş olup bu dönemlerden kalan birçok tarihi eser koruma altına alınabilmiştir. Bu tarihi değerler şehrin kimliğinin oluşumunda birer yapı taşı oluşturmakla birlikte tarih turizmi açısından da şehre katkı sağlamaktadır. Gaziantep, Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin birleşme noktasında, Avrupa’dan, Anadolu üzerinden Arap ülkelerine ve Afrika’ya bağlantı kuran karayolu üzerindedir. Öte yandan İskenderun Körfezi’ni İstanbul, Basra ve Kafkasya’ya bağlayan yolların yanı sıra Hindistan, Pakistan ve İran üzerinden Akdeniz’e ulaşan yol da bu bölgenin sınırları içerisindedir. Gaziantep, mevcut ekonomik gelişmişlik seviyesini ve potansiyelini coğrafi konumunun fırsatlarıyla daha da ilerlere taşıyabilme potansiyeline sahiptir. Gaziantep, çarpık ve sağlıksız yapılaşmaların yoğun olduğu, aynı zamanda kentsel dönüşüm çalışmalarının da devam ettiği bir şehirdir. Şahinbey ilçesi başta olmak üzere Şehitkamil ve Oğuzeli ilçelerinde kentsel dönüşüm çalışmaları devam etmektedir. Artan nüfus yoğunluğuna paralel olarak ortaya çıkan yüksek konut fiyatları kentsel dönüşüm sürecinin daha hızlı ilerlemesine katkı sağlamaktadır. Konut fiyatlarındaki bu artış dar gelirli aileler için barınma sorununa neden olmakla birlikte düşük maliyetli konut üretimi ile bu sorunun aşılması da mümkün görünmektedir. Kentsel dönüşümde kat ettiği yol ile orantılı olarak Gaziantep’in sosyo-ekonomik gelişiminin de hız kazanacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Bölgeye özgü fıstık, baklava ve kutnu gibi değerlerde markalaşma yoluna gidilmesi ve uluslararası ölçekte tanınırlıklarının artırılması, yeni fırsatların sağlanması anlamına gelecektir. Bacasız sanayi olarak ifade edilen kültür ve mutfak turizmini canlandıracak atılımlar da şehre ciddi kaynak aktarımına katkı sağlayacaktır. Göze çarpan sanayi üretim alanları; tekstil, gıda, metal-makine, kimya, plastik, ayakkabı ve deri, ağaç ürünleri ve mobilya ve kâğıt ürünleri sanayileridir. Fıstık üretiminin yanı 177 sıra zengin mutfağı ile haklı bir şöhrete sahiptir. Farklı üretim alanlarında faaliyetler sürmesine karşın Gaziantep’in ara malı üreticisi olmaktan çıkıp, sanayide katma değeri yüksek ürünler üretebilmesi şehrin temel ekonomik hedefinin olması çalıştay katılımcılarınca da dile getirilen hususların başında gelmiştir. Gaziantep, kültür ve mutfak turizminin yanı sıra yüksek katma değerli üretim alanlarının gelişimini hedeflerken, sürdürülebilir kalkınma kriterlerini hiçbir zaman göz ardı etmemelidir. Bu çerçevede çevre sorunları ile sürekli olarak mücadele edilmeli, yaşanabilir bir çevre ve sağlıklı kentleşme hedefleri her zaman öncelikli olmalı ve bu yöndeki uygulamalar tavizsiz uygulanmalıdır. Suriye iç savaşından kaçan yüz binlerce insan ülkemize göç etmek zorunda kalmıştır. Bu göç yükünün büyük bir kısmını üzerinde taşıyan Gaziantep’te neredeyse yok denecek kadar az toplumsal olay yaşanması ise halkının, Milli Mücadele yıllarında olduğu gibi, zor zamanlarda gösterdiği sabır ve fedakârlığın günümüzdeki ispatı olmuştur. Halkın sahip olduğu moral değerler ve şehrini kendi bölgesinde gelişmişlik sıralamasında birinci yapan çalışkanlığıyla Gaziantep, bir kısmı bu çalışma kapsamında sayılan sorunlarının giderilmesi durumunda sürdürülebilir ekonomik ve sosyal gelişimini ilerletme potansiyelini bünyesinde barındırmaktadır. Gaziantep’in varlıklarının ve değerlerinin korunması, geliştirilmesi ve şehrin gelecek vizyonunun belirlenmesine ilişkin, ilgili tüm tarafların görüş ve önerilerine yer vermeye çalıştığımız bu sonuç raporunun hayırlara vesile olmasını ve tüm kullanıcılara faydalı olmasını diliyoruz. 178 02 Nisan 2015 - Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı Tanıtım Toplantısı 179 180 16 Nisan 2015 - Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı 181 ÇALIŞTAY ORGANİZASYONU T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI SEMPOZYUM VE ÇALIŞTAYLAR HEYETİ İbrahim ACAR Genel Koordinatör Seyfettin ERDOĞAN Heyet Başkanı Rahmi ŞEN Başkan Yrd. Zekeriya ERDİM Üye Turgut ÖZCAN Üye Ayfer GEDİKLİ Üye Şerafettin TURAN Üye Fikri AKYÜZ Üye Yasemin Meltem NAMLI DPTDH Destek Uzmanı Havva KARADERELİ Sekretarya İDARİ HEYET ÇALIŞTAY KOORDİNATÖRÜ: Rahmi ŞEN ÇALIŞTAY DESTEK UZMANI: Naciye Nalan GEBEŞ Ender ATEŞ AKADEMİK HEYET İL MODERATÖRÜ: Prof. Dr. Seyfettin ERDOĞAN İL MODERATÖR YARDIMCILARI: Doç. Dr. Ayfer GEDİKLİ Yrd. Doç. Dr. Sezer ÖZCAN Yrd. Doç. Dr. Bilal ÇIPLAK 182 RAPORTÖRLER: Yrd. Doç. Dr. İbrahim AKBEN Yrd. Doç. Dr. Bilal ÇIPLAK Yrd. Doç. Dr. Sezer ÖZCAN Öğr. Gör. Ahmet ÇETİNDAŞ Arş. Gör. M. İhsan KUYUMCU Arş. Gör. Büşra ÖZTEKİN Arş. Gör. Gözde TUĞAN Arş. Gör. Özgür Osman DEMİR Arş. Gör. M. Cengiz HELVACIKARA Arş. Gör. Fatma Gül BİLGİNER Arş. Gör. Kamile Nur GÖRGEN Arş. Gör. Ömer Ertuğrul MERAL A. Metin SATILOĞLU Hacer HARCELİOĞLU Mehmet ÇALDIRAN Mehmet Veli KOYUNCU Mustafa Berkay YÜCEL Ömer YAZAR Yurdagül TÜTÜNCÜLER Zafer TOSUN 183 KATILIMCILAR A. Mümtaz KOYUNCU İnşaat Mühendisi A. Sema ÖZEMİR Mimar A. Serhat KARADUMAN Şehir Plancısı A. Tekin ÖZGÜL Sigortacı Adem YALÇIN İnşaat Tek. Adile TOPRAK Ziraat Mühendisi Adnan ASLANOĞLU Muhtar Ahmet KARA Mühendis Ahmet KARAYILAN Elektrik Mühendisi Ahmet KILINÇ Özel Halk Otobüs İşlet. Yön. Kur. Üye. Ahmet ÖZSOY İnşaat Mühendisi Ahmet Raif GÜL Harita Mühendisi Ahmet SÖNMEZ Mühendis Ali ARICI Emekli İşletme Yük. Müh. Ali BİŞKİN İnşaat Müh. Ali Erol GÜREL Elektrik Mühendisi Ali KİMYA Avukat Ali YÜCEL Tekniker Ali YÜCEL Arif Metin ÇETECİ Araştırma Arif SEÇKİN Şube Müdürü Arif ŞİMŞEK İnşaat Mühendisi Aslettin YILDIZ İnşaat Mühendisi Ayça ÇAKAR Mimar Ayşe Nisa KILIÇ Şehir Planlama Öğrencisi 184 Ayşen Utanır KARADUMAN Sosyolog Ayşenur ÖZBAKKAL Kimya Mühendisi Azmi PAMUKÇU İnşaat Mühendisi Barış GÖREN Mimar Sosyolog Burcu DİRİ Çevre Mühendisi Büşranur KARAKAŞ Uzman Biyolog Cafer SAĞIR Teknisyen Cahit YETİŞKİN Elektrik Mühendisi Can ŞENKURT Elektrik Mühendisi Cemal YENMEZ Ziraat Mühendisi Cengiz KARACA Mimar Ceyda ZORKİRİŞCİ Mimar Cuma DELİKTAŞ Memur Çağlar KÖYLÜOĞLU İnşaat Mühendisi Demet Arı YILMAZ Doktor Acil Tıp Uzmanı Demet Büyük SOKUCU Elektrik Mühendisi Derviş YILANCIOĞLU Çevre Müh. Devrim YILDIZ İnşaat Mühendisi Durak BOZAN Şube Müdürü Durmuş Ali SÖYLER MYO Müd. Emel KIRAÇ ÖBB Daire Başkanı Erdal TAN Harita Mühendisi Erdem ÖZDEMİR Harita Mühendisi Eren AKKÖK Jeoloji Mühendisi Erkin SEÇİNTİ Mühendis Erol DALKILINÇ Çevre Mühendisi 185 Ertuğrul UZAK Yüksek Mimar Eser YILDIRIM Mimar Eyüp ÇETİNER GASKİ İdari Personel Eyüp ÖZCAN Büyükşehir Bel. Bşk. Danışmanı Faruk POLAT İnşaat Mühendisi Fatih BAŞARAN Elektrik Öğretmeni Ferit KESİCİ Tekniker Fetullah GÜR V.H.K.İ Firdevs ENDER Çevre Mühendisi Gazi YAŞAR Şef Gonca KILIÇ Koordinatör Gökhan ARIKAN Müteahhit Gökhan TUNCEL İnşaat Mühendisi Gökhan YAMAN Çevre Yük. Müh. Gözde AVŞAROĞULLARI Mimar Gözde HAKSAL Gürcan ÜLGEY Makine Mühendisi H. Fehmi BELPINAR Makine Mühendisi H. Basri DÜNDAR Özel Halk Otobüs İşlet. A.Ş. H.K. Şengül İYMEN Ziraat Mühendisi Habip GÜNEŞ Jeoloji Mühendisi Hacı ŞİMŞEK İnşaat Mühendisi Hakan ÖZTAŞ İnşaat Mühendisi Halil ŞAHİN İnşaat Mühendisi Haluk ÖZDEDE İnşaat Müh. Proje Şube Müd. Hamdiye GÜZEL Çevre Mühendisi Hannan POLAT Genel Müdür Yrd. 186 Hasan KAYA Şef Hatice BİLGİNSOY Tacir Hökkaş BEŞE Acaroba Muhtarı Hüseyin ARAS Müfettiş Hüseyin OVAYOLU Makine Mühendisi İ. Halil SANAĞ Mimar İbrahim AĞIRMAN İş Adamı İbrahim ALİOSMANOĞLU Sos. Antrop. Araştırmacı İbrahim Halil BERK Eğitim Bir Sen Yön. Kur. Üyesi İbrahim KAYA Tekniker İlyas GÖĞEBAKAN Müdür İrem ÇOLAKOĞLU Mimar İrem ELBEYLİ Şehir Planlayıcısı İsmail AYDIN Şehir Plancısı İsmail YALTINIK İmar ve Şeh. Müd. K. Berra ÜLGEY Fizik Mühendisi Kadir ATAS Mühendis Kemal KARATAŞ Zabıta Memuru Kemal KÜÇÜKCAN Y. Mimar Kenan GÜLŞAN Daire Başkanı Kevser ÖZYAŞAR Öğrenci İşleri Müd. Kezban HAKSAL Çözümleyici Kübra ULAŞLI Çevre Mühendisi M. Ebru USLU Çevre Mühendisi M. Fuat KARS Makine Mühendisi M. Fuat KILIÇ Çevre Mühendisi M. İhsan ERCAN Eğitim Müd. 187 M. Mutlu BİRCAN İnşaat Müh. M. Seyit BULGUROĞLU İnşaat Mühendisi M. Ünal ÖZSÖYLER İnş. Yük. Mühendisi M. Yalçın BUHARALI İnşaat Mühendisi Mahmut ZENCİRCİ Yük. Mühendis Medet TARLACIK Jeoloji Mühendisi Mehmet Ali YETİŞ İnşaat Mühendisi Mehmet AYDIN Muhtar Mehmet AYDINLAR SMMM Mehmet Baki SAĞLAMER İnşaat Mühendisi Mehmet BOZKURT Çevre Mühendisi Mehmet CENGİZ Mühendis Mehmet ÇOLAKOĞLU İnşaat Mühendisi Mehmet DUYAR Emekli B.Müfettiş Mehmet Ebrec USALP Kimya Mühendisleri Odası İl Temsilcisi Mehmet ÖZER Yazı işleri müdürü Mehmet PALA İnşaat Mühendisi Mehmet Turan YALÇIN Eğitimci Mehmet UÇKUN Uzman Mehmet USLU Tekniker Mehmet YAŞAR Şehir Plancısı Melike HENGİRMEN Şehir Y. Plancısı Meltem DÖNMEZ Çevre Mühendisi Memik TAZEOĞLU Türk Kızılayı Gaziantep Yön. Kur. Üyesi Metin KORKUT Elektrik Mühendisi Metin KÜPELİ Elektrik Teknik Mevlide Ebru USLU 188 Muaviye BİLİCİ İnşaat Mühendisi Muhammet Ali ŞAHİN Şehir Planlayıcısı Muhittin TAŞKIN Şube Müdürü Muhterem DEMİR Şef İnsan Kaynakları Destek Hizm. Şube Müd. Murat Akyüz Çevre Mühendisi Mustafa ASLAN Bölge Müd. Mustafa GOZEL Orman ve Su İşleri Şube Müd. Mustafa GÜNEŞ Makine Teknikeri Mustafa GÜRÜN Şube Müdürü Muzaffer KEMAL İnsan Kaynakları Eğitim Müd. Necdet YALÇINKAYA Kentsel Dönüşüm Şube Müd. Harita Müh. Neşegül YILMAZ Mimar Nurçin ÇELİK Mimar O. Zafer BEYHAN Okan KILIN İnşaat Mühendisi Oktay NABİOĞLU İnşaat Müh. Olgaç Sürmeli HİNDİ Çevre Mühendisi Osman AKASLAN Şehir Planlayıcısı Ökkaş GÜDEMEZ İnş. Yük. Mühendisi Ömer Asım UYGUR İnşaat Mühendisi Özge HAKSAL Mimar Özge Renklidağ Endüstri Mühendisi Özgül BALIK Uzman Dr. Özgür MACAK Çevre Mühendisi Ramazan TÜRKDOĞAN Şube Md. Ramiz ATAKAN Makine Mühendisi S. Erdinç DABAH Şube Müdürü 189 Safiye ÖZGÜÇ Sağlık Per. Salih ÜNAL Teknisyen Salman KARAYAKUPOĞLU Makine Mühendisi Seda ÇOBAN Sanat Tarihçisi Sedat GÖKOĞLU Ziraat Yük. Mühendisi Sefer ANLAŞ İktisat Fakültesi Sefer ŞİRİKÇİ İnşaat Mühendisi Selahattin DÖRTBUDAK Memur Serap AĞCA Kütüphane Müd. Serkan ŞENER İnşaat Mühendisi Seval ÖZEL Elektrik Mühendisi Seyfullah ORHAN İnşaat Mühendisi Sezen GENÇ Planlama Birim Başkanı Sıddık AKDOĞAN Makine Mühendisi Şefik ÖZTÜRK Şube Müdürü Şeyda ERDAL Çevre Mühendisi Şeyma BATTAL Mimar Şeyma GÖKCEK Mimar Şeyma GÖKÇEK Mimar Tahir KÖSEOĞULLARI Tekniker Tuğba MUHİTTİNOĞLU Çevre Mühendisi Turgut MEMETLİOĞLU Makine Mühendisi Vakkos PALABIYIK Çevre Mühendisi Vedat AŞİROĞLU İnşaat Mühendisi Y. Uğur ÇİÇEKÇİOĞLU Sosyal Hizmet Uzm. Yahya BİLİCİ Kadastro Tek. Yavuz GÜLEÇ Mimar 190 Yılmaz HALAÇ Memur Yusuf Cem YAMAN Uzman Zafer TOSUN Çevre Müh. Zülal Göğüs ATAY Araştırmacı Yazar Zülfikar DURAN İnşaat Mühendisi 191