Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde İletişim Fiilleri

Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde İletişim Fiilleri

Modern Türklük
Araştırmaları Dergisi
Cilt 4, Sayı 2 (Haziran 2007)
Mak. #22, ss. 94-103
Telif Hakkı©Ankara Üniversitesi
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü
Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde İletişim Fiilleri
Melek Erdem
Ankara Üniversitesi (Ankara) ÖZET
Halliday’in Fonksiyonel Gramer’ine göre Oğuz Grubundaki de-, söyle-, sor-, cevap vergibi fiiller eylem süreci içinde iletişim fiilleri olarak ele alınan fiillerdir. Bunların da kendi
içlerinde türleri vardır. Bunlar, kendi alt terimlerine sahip olan üst terimlerin bir alt anlamlı
listesini verir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Fiil, iletişim fiilleri, Oğuz Grubu lehçeleri, Türkmen Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi
ABSTRACT
According to Halliday’s Functional Grammar, the verbs in Oguz group such as de-,
söyle-, sor-, cevap ver- are communicative verbs which place in verbal process. They
have also theirs types. These verbs give a hyponymic list of superordinate to have their
hyponyms.
KEY WORDS
Verbs, communicative verbs, Oguz Turkish dialects, Turkmen Turkish, Azerbaijan Turkish
Sözel süreçte yer alan de‐, söyle‐, sor‐, cevap ver‐, bilgi ver‐, haber ver‐ gibi konuşma
eylemine dayalı fiiller iletişim fiilleri olarak değerlendirilmektedir. Bu tür fiiller,
Türkmen Türkçesinde, Türkmen dil bilimci M. Hudaygulıyev tarafından kullanılan
sözleşik işlikleri terimi ile dile getirilmişlerdir (Ärnazarov 1982: 6). İletişim fiilleri,
Azerbaycan Türkçesinde nitg fe’lläri, Özbek Türkçesinde (Kuçkartayev 1971; Sadikova
1975) nutg fe’llari şeklinde adlandırılmaktadır (Ärnazarov 1982: 6-7). Ärnazarov, İ.
Kuçkartayev’in Semantika Glagolov Reçi v Uzbekskom Yazıke (komponentnıy i valentnıy
Oğuz Grubu Lehçelerinde İletişim Fiilleri
Melek Erdem
analiz) (Avtoref. dis. na soisk. uç. stepeni. dokt. filol. nauk, Taşkent 1978) adlı tezinde
Özbek Türkçesinde iletişim fiillerini semantik bileşenleri bakımından 9 ve istemleri
(valence) bakımından 6 gruba ayırdığını belirtmektedir (Ärnazarov 1982: 8).
N. K. Dimitriyev’in de iletişim fiilleri ile ilgili çalışmaları mevcuttur. Ayrıca N. Z.
Gadciyeva ve A.A. Koklyanova’nın birlikte yazdıkları Glagola Reçi v Tyurkskih Yazıkah
adlı hacimli makaleleri (1961: 322-460) de iletişim fiilleri ile ilgilidir (Ärnazarov 1982:
8). Ärnazarov, adı geçen çalışmalarda çoğunlukla, genel anlamlı iletişim fiilleri ile
farklı anlamlı iletişim fiillerinin birbirinden ayırt edildiğini belirtmiştir (Ärnazarov
1982: 10). Ärnazarov’un 1982’de Aşgabat’ta yayımlatmış olduğu Türkmen Dilinde Sözleyiş İşlikleri adlı çalışması bu konuda yapılmış en geniş çalışmalardan birisidir.
Ärnazarov Türkmen Türkçesinde nutuk sözünün kullanım sıklığının fazla olmadığını
bu sebeple sözleyiş işlikleri (söyleyiş fiilleri) terimini tercih ettiğini belirterek (1982: 7)
iletişim fiillerini “genel anlamlı söyleyiş fiilleri” ve “farklı anlamlı söyleyiş fiilleri”
olmak üzere iki grupta değerlendirmiştir.
De‐ ve söyle‐ fiilleri bütün Oğuz grubu Türk lehçelerinde söyleme sürecini genel
anlamda anlatırlar. Türkmen Türkçesinde diy‐, sözle‐, ayt‐ ve geple‐; Az. T.nde de‐, söyle‐, danış‐; T. T. nde söyle‐, konuş‐, Gag. T. nde sööle‐, lafet‐ fiilleri de genel anlamlı
iletişim fiilleridir. Bu fiiller söyleme sürecini genel anlamda anlatsalar da meselâ, de‐
fiilinin, yerine göre sor‐ fiilinin yerine de kullanılması gibi, Oğuz grubu Türk
lehçelerinde kendilerine özgü kullanım özellikleri de kazanmışlardır (Ärnazarov 1982:
50-52, 78).
Sor‐ fiilinin yerine de‐ fiilinin kullanılmasında bir tür eş anlamlılık ortaya çıkmış
gibi görünebilmektedir. Ancak Lyons için eş anlamlılık, özellikle alt anlamlılık
(hyponymy) ile karşılaştırıldığında, yapı ile ilgili bir ilişki sergilememekte ve bağlam
bağıntılı eş anlamlılıkta zihnî ve kültürel unsurlar da devreye girebilmektedir (1983:
403-404).
Kuramsal Dilbilimine Giriş adlı çalışmasında Lyons, Ullmann’ın fikirlerine de yer
vererek bütüncül eş anlamlılık ve tam eş anlamlılık kavramlarını değerlendirirken aslında
daha çok zihnî eş anlamlılık (cognitive synonym) üzerinde yoğunlaşmıştır. Hem zihnî
hem de duygu değerine ilişkin eş değerlilik için tam eş anlamlılık, bütün bağlamlarda
birbirinin yerine geçebilen kelimeler için ise bütüncül eş anlamlılık terimlerini
kullanmıştır (1983: 399-400). Bu durumda meselâ, gönder‐, yolla‐ kelimeleri bütün
bağlamlarda birbirinin yerine geçebilen bütüncül eş anlamlı kelimelerdir. Diğer
yandan sor‐ fiilinin yerine de‐ fiilinin kullanılması durumunda ise, kelimelerin çok
anlamlılığı, metaforlar veya yan anlamların benzerliği ile ortaya çıkan, zihnî
(cognitive) ve aynı zamanda duygu değerine ilişkin bir eş değerlilik sağladığından
Lyons’a göre bir tam eş anlamlılığı gösterdiği düşünülebilir. Bu tür kelimeler, her
bağlamda birbirinin yerine kullanılamamaktadır.
95
96 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi
Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007
Diğer yandan Oğuz grubunda genel olarak kullanılan de‐ ve söyle‐ fiilleri kendi
arasında da aslında kullanım farkı taşımaktadır. Daha uzun soluklu konuşmalar için
hitap etme karşılığında söyle‐ kullanılırken, de‐ fiilinin daha güncel ve daha genel bir
kullanım olduğu dikkati çeker.
Eş zamanlı olarak bakıldığında Azerbaycan Türkçesinde kullanılan danış‐ fiilinin
metaforik bir süreçten geçtiği ve konuş‐ kelimesi ile danış‐ kelimesi arasında zihnî veya
metaforik yollarla sağlanmış bir tam eş anlamlılık olduğu söylenebilmektedir. Bu
durum diğer yandan Warren’ın diyalektal varyantlılığına benzerlik teşkil etmektedir.
B. Warren “eş anlamlılar” ve “varyantlar” olmak üzere farklı bir ayırım yapmıştır.
“Eş anlamlı” terimini “benzer anlama sahip olan” ve “bazı bağlam veya bağlamlarda
anlamı etkilemeksizin birbirleri arasında değiştirilebilen” leksemler için (yani
Lyons’taki bütüncül eş anlamlılar için); “varyant” terimini ise sadece benzer anlama
sahip olan ve bazı bağlamlarda birbirinin yerini alamayacak olan leksemler için (yani
Lyons’taki tam eş anlamlılar için) kullanmış ve bu şekilde ortaya koyduğu varyantları
“dialectal”, “stilistic” ve “connotative” olmak üzere 3 gruba ayırmıştır (Persson 1990:
99-100).
Persson’ın “eş anlamlılığın benzer mantıkî imalar arasında da olabileceği”
düşüncesi de aslında kelimelerin çok anlamlı (polysemy) veya alt anlamlı
(hyponymy) özelliğe sahip olmaları ile ilgilidir. Persson “leksikal eş anlamlılığın”
(lexical synonymy) “semantik olarak benzer leksemlerin bilinen kategorik bir
kavrama ve birbirleriyle bağlantılı müşterek bir alt anlamlılığa sahip olabildiği” fikiri
üzerine kurulu olduğunu, “ima yollu özdeşliğin” (implicational identity) ise, gerçeğin
bir dilin zihnî yapısına bağlı olduğu ve böylece paylaşılan gerçek temelli imaların
cümleler arasında linguistik olmayan ilişkilere yansıdığı fikrine dayandığını ifade
etmektedir (1990: 136). Lyons’ın zihnî ve duygu değerine ilişkin eş değerlilik olarak
nitelediği tam eş anlamlılıkta da aşağı yukarı Persson’ın değindiği “ima yollu
özdeşlik” söz konusu olmaktadır. Aslında “ima yollu özdeşlik” diğer yandan
metaforla da ilişkilidir.
Lehçelerde kullanılan, fakat aynı bağlamda paradigmatik ilişkilerle birbirinin
yerini tutabilecek, Warren’ın “dialektal eş anlamlı” dediği, Lyons’ın “bütüncül eş
anlamlılar” dediği ve Oğuz grubu Türk lehçelerinde de‐, söyle‐, ayt‐ örnekleriyle ortaya
çıkan eş anlamlılık türü, aslında bizim daha çok “yakın anlamlılar” olarak
gördüğümüz ve Lyons’ın “tam eş anlamlılar” dediği, Warren’ın “diyalektal
varyantlar” dediği grupta yer almakta ve Persson’ın “ima yollu özdeşlik” dediği, zihnî
ve kültürel süreçten geçip de, yan anlamları arasında kesişen noktalara sahip olarak eş
anlamlı hâle gelmiş kelimeler olmaktadır (Erdem 2004a)
Genel anlamlı iletişim fiillerinin Oğuz grubu içindeki bu durumunun yanı sıra
farklı anlamlı iletişim fiillerinin genel anlamlı iletişim fillerinin “hiponim”i yani alt
Oğuz Grubu Lehçelerinde İletişim Fiilleri
Melek Erdem
anlamlı unsuru olduğu, bir başka deyişle de‐, söyle‐ gibi genel anlamlı iletişim fiillerinin
Oğuz grubu Türk lehçelerinde birer üst terim olduğu da düşünülebilir. Yani sor‐
kelimesi belki de de‐, söyle‐ kelimelerinin bir hiponimi olarak düşünülmelidir. Söyle‐
kelimesinin kullanım tarzı açısından hitabet katkısı göz önüne alındığında özellikle de‐
kelimesinin bir nevi “üst terim” (superordinate) durumunda olduğu söylenebilir.
Lyons “alt anlamlılık” teriminin bütün dillerin söz varlıklarının
düzenlenmesinde, kurucu ilkelerden birisi olarak kabul edildiğini ve sık sık
“kapsama” (inclusion) olarak anıldığını belirtmektedir (1983: 404). Dolayısıyla, birçok
kavrama ilişkin olarak, bir semantik alana bölünen belli bir sınıfın unsurlarına atıf
yapan bir kelimeler listesi karşımıza çıkar. Alt anlamlılık ilişkisi, yani; daha özel bir
terimin daha genel bir terim içinde kapsanması veya daha genel bir terimin içindeki
türlerin çeşitliliği, Oğuz grubu Türk lehçelerinde oldukça geniş olarak karşımıza çıkar.
Bu türden örnekleri, Türklerin sosyo-kültürel yapısında büyük önem taşıyan
kavramlarda, hayvan ve bitki adlarında, kullandıkları eşyalarda olduğu üzere bir çok
fiilde de görebilmekteyiz (Erdem 2004b).
Şimdiye kadarki çalışmalardan anlaşıldığı üzere, daha çok isim türü kelimeler
için düşünülen ve Türk dilinde zengin bir görünüşle karşımıza çıkan bu alt anlamlılık
konusu, bizce Oğuz grubu içerisinde de‐, söyle‐ fiillerinde görüldüğü gibi diğer bazı
fiillere de uygulanabilmektedir.
Ärnazarov’un çalışmasında farklı anlamlı söyleyiş fiillerinde söyleme süreci daha
somut bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Bu fiiller de kendi aralarında 1. Söyleme
sürecinin içeriğini anlatan fiiller, 2. Söyleme sürecinin tarzını anlatan fiiller olmak
üzere 2 gruba bölünmüşlerdir. Söyleme sürecinin içeriğini anlatan fiiller de kendi
içinde; 1. duygu katkısı olmayan, 2. olumlu duygu katkısı olan, 3. olumsuz duygu
katkısı olan fiiller olmak üzere 3 gruba ayrılmışlardır (Ärnazarov 1982: 79-125):
Duygu katkısı olmayan iletişim fiilleri (Ärnazarov 1982: 80-106): Ärnazarov,
sohbet, haber, soru, cevap, rica, emir, danışma, izah, selam, vedalaşma, yemin, davet,
teklif, sunuş, hitap, onay, ret, tekrar ile ilgili iletişim fiillerini duygu katkısı olmayan
fiiller içinde değerlendirmiştir. Bu şekilde;
97
98 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi
Kavram T.T. Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007
Gag. T. Az. T. Trkm. T. gürrüñ et‐, söhbet et‐, gürrüñ ber‐, beyan et sohbet
sohbet et‐, anlat‐, naklet‐ masal patlat‐, annat‐ söhbät elä‐, nağıl et‐, beyan elä‐ haber
haberdar et‐, bildir‐, anlat‐, ilan et‐, ifade et‐, vs. habardar et‐, bildir‐ duydur‐, duydurış , anlat‐, mälum et‐, ber‐, bildir‐, elan elä‐, vs. habardar et‐, mälim et‐, ığlan et‐
, yañzıt‐, sızdır‐ annat‐, bildir‐ soru
sor‐ sor‐ soruş‐, sual ver‐ sora‐, sorağla‐, sorağ‐ideğ et‐, sorağ ber‐, soval ber‐ cevap
cevap ver‐, karşılık ver‐ cuvap ver‐, cuvap et‐ cavab ver‐ coğap ber‐, coğap gaytar‐, gaytargı ber‐ rica
rica et‐, dile‐, dilen‐, yalvar‐, yakar‐ yalvar‐, vs. hahiş et‐, täväggä et‐, rica et‐, niyaz et‐, yalvar‐, vs. hayış et‐, tovakga et‐, dile‐, yalbar‐, yalbar‐yakar et‐, özelen‐, boyurgan‐ emir
buyur‐, emret‐, emir ver‐, buyur‐, tembehle‐ talep et‐, ısrar et‐ buyur‐, ämr elä‐, ämr ver‐, hökm elä‐
, hökm ver‐, täläb et‐, israr et‐, täkid elä‐, tapşır‐, tapşırıg ver‐, sipariş et‐ buyur‐, buyruk ber‐, höküm et‐, höküm ber‐, perman ber‐, talap et‐, tabşır‐, tabşırık ber‐, sarga‐, sargıt et‐ Oğuz Grubu Lehçelerinde İletişim Fiilleri
danışma
müzakere et‐, danış‐, akıla koy‐, mäslähätläş‐, nasaat et‐, akıl ver‐, mäslähät et‐ müşavere et‐, danış‐, baş akıla koy‐ müzakirä et‐, başa ver‐, tavsiye et‐, akıl mäşvärät elä‐, ver‐, öğüt ver‐, vasiyet et‐
tädbir tök‐, näsihät , fikir sor‐ ver‐/et‐, tövsiyä et‐ ağıl ver‐, öyüd ver‐
, väsiyyät elä‐, känäş‐, tädbir iste‐, vs. Melek Erdem
geñeş‐, maslahatlaş‐, maslahat et‐, akıllaş‐, ölçerip goy‐, bişirip goy‐ geñeş ber‐, maslahat ber‐, nesihat et‐, akıl ber‐
, akıl övret‐, övüt ber‐, övüt‐ündev et‐, vesyet et‐, pend ber‐, geñeş‐, geñeş sora‐, geñeş sal‐, maslahat sora‐, maslahat sal‐, sala sal‐ izah,
açıklama
izah et‐, izahat ver‐, tafsilat ver‐, açıkla‐ izhar elä‐, izah et‐, düşündir‐, izahat ver‐, şerh et‐ düşündiriş ber‐ selâm
selamlaş‐, selam gönder‐
/yolla‐ selemleş‐, seläm yolla‐ selamlaş‐, selam apar‐ salamlaş‐, salam‐
helik soraş‐, sağlık‐
amanlık soraş‐, salam ber‐, salam iber‐ vedalaş‐ saalıcaklaş‐ vidalaş‐, hoşlaş‐, sağbollaş‐ vedalaşma
hudahafizläş‐, salamatlaş‐, halallaş‐ yemin
yemin et‐, and iç‐ yemin et‐, yemin ver‐ gäsäm et‐, and iç‐, kasam et‐, ant iç‐, and ver‐, ähd elä‐, äht et‐ ähd‐peyman elä‐ dävät et‐ davet,
çağır‐ ikram,
sunuş
ikram et‐ ikramna‐, ikram et‐ hitap
müracaat et, hitap et‐, muamele et‐ ünde‐, inde‐ hödür et‐, mürehet et‐ üz tut‐, müraciät yüzlen‐, yüz tut‐ et‐, hitab et‐, räftar et‐ 99
100 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi
onay
Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007
tastikle‐, tastik et‐, iltizam et‐, ona‐, onayla‐ täsdiglä‐, täsdig et‐, makulla‐, tassıkla‐, igrar elä‐, etirif elä‐ tassık et‐, ıkrar et‐, golda‐, una‐ red
inkâr et‐, reddet‐, itiraz et‐ inkär et‐, ret et‐ inkar et‐, rädd et‐, etiraz et‐ inkär et‐, räd et‐, garşı çık‐, vs. ikile‐, tekrarla‐, tekrar et‐ täkrarla‐, täkrar et‐, gaytala‐, tekrarla‐, sayagla‐ tekrar et‐ tekrarlama
tekrarla‐, tekrar et‐ Olumlu duygu katkısı olan söyleyiş fiilleri (Ärnazarov 1982: 106-110): Ärnazarov,
iyi dilek, kutlama, müjde, övgü, şaka ile ilgili iletişim fiillerini olumlu duygu katkısı
olan fiiller içinde değerlendirmiştir.
Kavram T.T. Gag. T. Az. T. Trkm. T. teşekkür teşekkür et‐ dua et‐, heyir dua ver‐ alkış et‐, alkış oka‐, minnetdarlık bildir‐, sağ bol ayt‐ dua algış elä‐, täşäkkür pata ber‐, alkışla‐ et‐, minnätdarlıg et‐, minnätdarlıg bildir‐, razılıg elä‐ kutlama
kutla‐, tebrik et‐ kutla‐, selemle‐ täbrik et‐, gözaydınlığı ver‐ gutla‐, mübärekle‐ müjde
muştula‐ muştulug ver‐ buşla‐, söyüncile‐ övgü
öv‐, methet‐ metet‐ täriflä‐, tärif et‐, öv‐, tarıp et‐, väsf et‐, tärännüm tarıpla‐, vasp et‐, et‐ mağta‐, mahabatla‐ şaka
şaka et‐, şaka yap‐, şakala‐, şakalaş‐, şakalaş‐ şaka at‐, şaka yap‐, şaka çevir‐, cümbüşlen‐, cümbüş patlat‐ atmacala‐, zarafat et‐, zarafatlaş‐ değ‐, bälçire‐, yomak et‐, henek at‐, değiş‐, bälçireş‐
, varsakı uruş‐ (varsağı = “koşma”nın özel bir ezgiyle söylenen, 3 veya daha fazla 4’lükten ibaret, 8’li hece ölçüsüyle söylenen halk şiiri türü) Oğuz Grubu Lehçelerinde İletişim Fiilleri
Melek Erdem
Olumsuz duygu katkısı olan söyleyiş fiilleri (Ärnazarov 1982: 110-118):
Ärnazarov, kötü söz, beddua, azar, şikayet, aldatma, tartışma, övünme, gıybet, töhmet
ile ilgili iletişim fiillerini olumsuz duygu katkısı olan fiiller içinde değerlendirmiştir.
Kavram T.T. kötü söz, beddua Az. T. Trkm. T. söğ‐, lanet et‐, süü‐, betva et‐ lanet oku‐, beddua et‐, küfür et‐ söy‐, garga‐, gargışla‐, gargış elä‐, länät et‐, länät ohu‐, länät yağdır‐, länät sovur‐ söğ‐, garga‐, gargış et‐, näletle‐
, nälet oka‐, gıgıñı pürk‐ yalan
yalan konuş‐, yalan söyle‐ küpür geple‐ / gürle‐ azarla-
çıkış‐ takazala‐, takaza mäzämmät et‐, et‐, azarla‐, darıl‐ danla‐, mäzämmätlä‐, tänä yağdır‐ şikayet
şikayet et‐, sızlan‐ arz et‐, şikayät et‐, zeyren‐, nala‐, şikayätlän‐, nalış et‐, arz et‐, killeylän‐, kiley‐
şikayat et‐ küzar elä‐ amazla‐ çuğullug elä‐ aldat‐, kandır‐ aldat‐, yalandır‐, aldat‐ aldatma
Gag. T. ıldır‐, yanılt‐ iğen‐, käye‐, gıcıt ber‐, gıcalat ber‐, teyene et‐ şuğulla‐, şuğulçılık et‐ alda‐, cıpdır‐, tosla‐ öfke
hädälä‐, hämlä et‐ haybat at‐, dazarıl‐, azgırıl‐, herrel‐, hemle ur‐, abır‐zabır et‐ kavga
atış‐ dalaş‐, dava‐dalaş davalaş‐, dava et‐, elä‐ keceleş‐, harçañlaş‐, sene mene ediş‐ tartışma
münakaşa et‐, tartış‐ çekiş‐ mübahisä et‐ çäkiş‐, tartış‐ övünme
övün‐, iftihar et‐ üün‐ öyün‐, lovgalan‐ cedel et‐, cedelleş‐, eñekleş‐, çekiş‐, çekeleş‐ övün‐, mağtan‐, güple‐, pañla‐, men‐menlik et‐, men‐menlik sat‐ 101
102 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi
Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007
gıybet
gıyvat gır‐ (Tovuz ağzı), giybät gır‐ gıbat et‐ töhmet
ayıpla‐, kanbahatla‐ kötüle‐ şär at‐, yamanla‐ töhmet et‐, şıltak at‐, mıcabat yap‐, yamanla‐, ayıpla‐ Ärnazarov’un çalışmasında söyleme sürecinin tarzını anlatan fiiller de 5 gruba
ayrılmışlardır :
Söyleme sürecinin tarzını genel anlamda anlatan fiiller: Meselâ; Trkm. T. gürle‐, seslen‐, ağza‐, dillen‐, AzT. säslän‐, dillän‐, T.T. seslen‐, Gag.T. ses et‐ fiilleri söyleyicinin
genel olarak söyleyiş sürecini meydana getirdiğini anlatmakta, ancak söyleyiş sürecini
nasıl bir tonda meydana getirdiğini göstermemektedir.
Yüksek tonlu konuşmayı niteleyen fiiller: Trkm. T. gıgır‐, bağır‐, çığır‐, gıkılıkla‐, gıkılık et‐, AzT. gışgır‐, bağır‐, çımhır‐, çığır‐, haygır‐, T.T. haykır‐, bağır‐, Gag.T. baar‐
Alçak sesli konuşmayı niteleyen fiiller: Trkm. T. pışırda‐, pışır pışır et‐, hışı‐vışı et‐, çavuş çak‐, Az.T. pışılda‐, T.T. fısılda‐, Gag.T. fisirde‐
Söyleme sürecinin hoşluğunu güzelliğini anlatan fiiller: Trkm. T. sayra‐, AzT.
banla‐, T.T. öt‐ Gag.T. öt‐ . Söyleme sürecinin hoşluğunu güzelliğini anlatan fiiller
arasında nameli anlatımı gösteren fiiller de alınmıştır: Trkm.T. hiñlen‐, aydım ayt‐, hüvdüle‐, allala‐, läle kak‐, AzT. ohu‐, nägmä ohu‐, mahnı ohu‐, şikästä ohu‐, hava ohu‐, layla çal‐, T.T. türkü söyle‐, şarkı söyle‐, türkü yandır‐, türkü tuttur‐, ninni söyle‐, Gag.T. çal‐, türkü çal‐, türkü söle‐, maani söle‐, fiilleri kullanılmaktadır.
Çok ve anlaşılmaz konuşmayı niteleyen fiiller: Trkm.T. vala‐vala et‐, nokgı‐nokgı et‐, hüñür‐süñür et‐, bazzık‐buzzuk et‐, lakgılda‐, sammılda‐, samra‐, sakırda‐, madırda‐, hüñürde‐, yañra‐, samahulla‐, Az.T. mızılda‐, mırılda‐, donguldan‐, käkälä‐, sayıgla‐, däm ur‐, mırt ur‐, çänä‐boğaz ur‐, T.T. mırıldan‐, homurdan‐, sayıkla‐, kekele‐, lakırda‐, dem vur‐, boşboğazlık et‐,
Gag.T. mizlä‐, mırıldan‐, homurdan‐, mırla‐, kekele‐, sayıkla‐, vs.
Görüldüğü üzere Ärnazarov’un bu çalışmasında oldukça ayrıntılı bir tasnif
dikkati çekerken verilen örneklerde kültüre dayalı metaforik kullanımlar da
görülmekte ve iletişim fiilleri ile ilgili bu detaylı tasnifin Türk dilinin fonksiyonel
gramer çalışmalarında da kullanılabileceği anlaşılmaktadır.
Kaynaklar
AITCHISON Jean (1994) Words in The Mind. Cambridge.
AKSAN Doğan (1978 ) Anlambilimi ve Türk Anlambilimi. Ankara.
AKSAN Doğan (1998) Anlambilim Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara.
AKSAN Doğan (2000) Türkçenin Sözvarlığı. Ankara.
Oğuz Grubu Lehçelerinde İletişim Fiilleri
Melek Erdem
ÄRNAZAROV S. (1982) Türkmen Dilinde Sözleyiş İşlikleri. Aşgabat.
BERDİYEV Recep (1988) Türkmen Diliniñ Dialektlerinde ve Gepleşiklerinde İşlikler. Aşgabat.
CRUSE D. A. (1986) Lexical Semantics. Cambridge, New York, New Rochelle, Melbourne Sydney:
Cambridge University Press.
ÇARIYAROV B. (1969) Günorta‐Günbatar Türki Dillerde İşlik Zamanları. Aşgabat.
ÇÖÑÑÄYEV Y. (1988) Häzirki Zaman Türkmen Dili (Leksika). Aşgabat.
ERDEM Melek (2003) Türkmen Türkçesinde Metaforlar. Ankara: Köksav.
ERDEM Melek (2004a) Oğuz grubu Türk lehçelerinde eş anlamlılık (synonymy). Zeynep Korkmaz Armağanı, 147-162. Ankara.
ERDEM Melek (2004b) Türkmen Türkçesinde alt anlamlılık (hyponymy). Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002, 63-73, Ankara.
ERDEM Melek (2006a) Türkmen Türkçesinde hareket fiillerinin “istem”e göre anlam değişmeleri.
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2006, 3(2): 38-50. ERDEM Melek (2006b) Metaphorization of the Material Process During the Mental Process in the
Turkish Dialects of Oghuz Group. Central Asiatic Journal, 50 (2): 279-297.
GODDARD Cliff (1998) Semantic Analysis A Practical Introduction. Oxford: Oxford University
Press.
HALLIDAY M. A. K. (1990) An Introduction to Functional Grammar. London, New York,
Melbourne, Auckland.
HAMZAYEV M. Y. (1962) Türkmen Diliniñ Sözlüği. Aşgabat. (TDS)
HOCAYEV B. (1978) Häzirki Zaman Türkmen Dilinde İşlik Formaları. Aşgabat.
LYONS John (1983) Ahmet Kocaman (çev.) Kuramsal Dilbilime Giriş. Ankara.
LYONS John (1988) Semantics. Volume 2, New York, New Rochelle, Melbourne, Sydney.
ORUCOV Ä. Ä. (1966-1987) Azärbaycan Dilinin İzahlı Lügäti. IV cilt. Bakı.
PALMER F. R. (2001) Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi. Ankara: Avrasya Yayıncılık
PERSSON Gunnar (1990) Meanings, Models and Metaphors A Study in Lexical Semantics in English. Stockholm. Sweden : Almqvist & Wiksell International.
SIEWIERSKA Anna (1991) Functional Grammar. London, New York.
Melek Erdem
Doç.Dr., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve
Edebiyatları Bölümü Öğretim Üyesi. Yoğunlaştığı araştırma alanı Güney-batı (Oğuz)
Türk Lehçeleri ve edebiyatları.
Adres: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve
Edebiyatları Bölümü, 06100 Sıhhiye – Ankara.
E-posta [email protected]
Yazı bilgisi :
Alındığı tarih: 10 Aralık 2006
Yayına kabul edildiği tarih: 15 Mart 2007
E-yayın tarihi: 28 Haziran 2007
Çıktı sayfa sayısı: 10
103
104 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi
Kaynak sayısı: 24
Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007