doc"Seçilmiş əsərləri" (10 cilddə), 7-ci cild.
download 
Şikayet Transkript
"Seçilmiş əsərləri" (10 cilddə), 7-ci cild.
El in f ndiyev ÅË×ÈÍ Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè 7 VII 1 Ðåäàêòîð: Äèëñóç Å46 ÅË×ÈÍ «Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè» (10 úèëääÿ), 7-úè úèëä. Áàêû, «×ÈÍÀÐ-×ÀÏ» íÿøðèééàòû, 2005, — 570 ñÿù. E 4702060200 122 2 © «×ÈÍÀÐ-×ÀÏ», 2005 ÌßÃÀËßËßÐ 3 4 ÄÐÀÌÀÒÓÐÝÈÉÀÄÀ ØßÐÒÈËÈÊ ÁÀÐßÄß (Ìöàñèð Ãÿðá äðàìàòóðýèéàñû ìàòeðèàëëàðû ÿñàñûíäà ñóáéeêòèâ ìöëàùèçÿëÿð) Â.Øeêñïèðèí «Éóëè Ñeçàð» ôàúèÿñèíäÿ Êàññè ùÿéÿúàíëà äeéèð: — Ñààò ö÷ö âóðäó! Ùe÷ êèìèí àüëûíà ýÿëìèð êè, ÿñëèíäÿ, Êàññè áó úöð äeéÿ áèëìÿç. Çÿíýëè ñààò Ñeçàð äþâðöíäÿí ìèí èë ñîíðà èúàä îëóíìóøäóð; Êàññè þçöíäÿí ìèí èë ñîíðà âóðàí ñààòûí ñÿñèíè eøèäèá ùÿéÿúàíëàíà áèëìÿç. Áó íÿäèð? Ãeéðè-äÿãèãëèêäèðìè? Éîõ, áó — øÿðòèëèêäèð; øÿðòèëèéèí áó ýöí áèð áÿäèè-eñòeòèê êàòeãîðèéà êèìè ìöàñèð äðàìàòóðýèéàäà îéíàäûüû áþéöê ðîëóí ìöãàáèëèíäÿ, èáòèäàè äÿ îëñà, øÿðòèëèêäèð. Ñààò çÿíýèíè eøèäÿí Êàññèíèí «— Ñààò ö÷ö âóðäó!» — äeéÿ ùÿéÿúàíëàíìàñû ùÿìèí ñÿùíÿäÿêè äðàìàòèê ýÿðýèíëèê ö÷öí âàúèá èäè; ÿñàñ ìÿñÿëÿ äÿ áóäóð, ñààòûí ìèí èë ñîíðà êÿøô îëóíìàñû èñÿ èíäèêè ùàëäà èêèíúè äÿðÿúÿëè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áó èääèàäà áèð ïàðàäîêñ âàðìû? Ìÿíúÿ, éîõäóð, áó, øÿðòèëèê àíëàéûøûíà ìÿõñóñ îëàí áÿäèè ãàíóíàóéüóíëóãäóð. Éóõàðûäà øÿðòèëèéèí áèð áÿäèè-eñòeòèê êàòeãîðèéà êèìè äðàìàòóðýèéàäà îéíàäûüû ðîëó õöñóñè ãeéä eòäèê, ÷öíêè ìöàñèð äðàìàòóðýèéàäà øÿðòèëèéÿ eùòèéàú äàùà àðòûãäûð, íÿèíêè ÿââÿëëÿð. Èíñàí çÿêàñû eëÿ áèð ñÿâèééÿéÿ éöêñÿëìèø, eëÿ ìöðÿêêÿá êeéôèééÿòëÿð ÿëäÿ eòìèøäèð êè, àøûëàìàã èñòÿäèéèí ôèêðè, éàðàòìàã èñòÿäèéèí õàðàêòeðè, ýþñòÿðìÿê èñòÿäèéèí ïeðñîíàæû àðòûã áèðáàøà, ìöñòÿãèë ñóðÿòäÿ òÿãäèì eòìÿêëÿ áÿäèè íàèëèééÿò ãàçàíìàã ÷ÿòèíäèð, áeëÿ ùàëëàðäà áÿçÿí éàðäûì÷û áÿäèè âàñèòÿ — øÿðòèëèê òÿëÿá îëóíóð. Øÿðòèëèê ìöàñèð èíñàíûí çÿíýèí âÿ çÿíýèí îëäóüó ãÿäÿð äÿ ìöðÿêêÿá äàõèëè àëÿìèíè à÷ìàãäà, éàçû÷û äöíéàáàõûìûíû àéäûíëàøäûðìàãäà ìöÿëëèôèí ìöòòÿôèãè, êþìÿê÷èñè îëàí áèð áÿäèè âàñèòÿäèð âÿ éÿãèí áóíà ýþðÿ äÿ øÿðòèëèê ñîí äÿðÿúÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø, eùòèéàúà ìöâàôèã îëìàëûäûð. Ùÿðýàù øÿðòè áèð ñóðÿò (äeéÿê êè, âèúäàí, çà5 ìàí, éàõóä áöòöí ñèðëÿðÿ âàãèô îëàí ãöââÿ âÿ ñ.) ãàðøûéà «Ùÿéàò íÿäèð?», «Õîøáÿõòëèê íÿäèð?» êèìè áþéöê áÿøÿðè-ôÿëñÿôè ñóàëëàð ãîéóðñà âÿ áó ñóàëëàðà èáòèäàè úàâàáëàð âeðèðñÿ, ùÿìèí øÿðòèëèéè ãÿáóë eäÿ áèëìèðèê, ÷öíêè áÿäèè-ôÿëñÿôè áàõûìäàí ÿñàñëàíäûðûëìàìûøäûð, ÷ÿêèñèçäèð âÿ áó øÿðòè ñóðÿòëÿð, ýþðöíöð, äÿáäÿí ýeðè ãàëìàìàã ö÷öí éàðàíìûøäûð. Á.Áðeõò ìÿêòÿáèíèí äàâàì÷ûëàðûíäàí Ï.Âeéñèí «Úÿíàá Ìîêèíïîòòóí þç áÿäáÿõòëèêëÿðèíäÿí íeúÿ õèëàñ îëäóüó áàðÿäÿ» àäëû ôàðñûíäà ùÿáñõàíà ýþçÿò÷èëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, ìÿëÿêëÿð, ùÿòòà «úÿíàá Àëëàù» þçö áeëÿ, áèð ñóðÿò êèìè èøòèðàê eäèð; ÿñÿð ÿââÿëäÿí àõûðà êèìè øÿðòèëèê öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð âÿ áèç áó øÿðòèëèéè ãÿáóë eäèðèê, ÷öíêè î, áèð íàüûë îëìàéûá áþéöê èúòèìàè-áÿøÿðè èäeéàëàðûí àøûëàíìàñûíà õèäìÿò eäèð. Áó øÿðòè ñóðÿòëÿð ñàéÿñèíäÿ «êè÷èê èíñàí» (Ìîêèíïîòò) ïðîáëeìè áöòöí ñèéàñè-ñîñèîëîæè êÿñêèíëèéèëÿ ìeéäàíà ÷ûõûð; ÿñÿðäÿêè øÿðòè ñóðÿòëÿð ìöàñèð ùÿéàòûí, úÿìèééÿòèí ãàðøûéà ÷ûõàðäûüû ñóàëëàðû ýþñòÿðèðëÿð, þçö äÿ ìöñòÿãèì-ïàòeòèê øÿêèëäÿ éîõ, øÿðòèëèê èëÿ ñþçàëòû ìÿíà àíëàéûøûíûí âÿùäÿòè ïëàòôîðìàñûíäàí. Ôèêðèìèçè äÿãèãëÿøäèðìÿê ö÷öí äàùà áèð íe÷ÿ ïéeñÿ ìöðàúèÿò eäÿê. Ô.Äöððeíìàòòûí «Ãîúà õàíûìûí ýÿëèøè» êîìeäèéàñûíäà áeëÿ áèð ñÿùíÿ âàð: ìèëéîí÷ó õàíûì Êëàðà Òñàõàíàññéàí èëÿ Èëë, Ýöëëeí øÿùÿðèíèí êÿíàðûíäàêû ìeøÿëèêäÿ ÿéëÿøèá ýÿíúëèê ýöíëÿðèíäÿí, ñeâýèëÿðèíäÿí ñþùáÿò à÷ûðëàð. Áó çàìàí äþðä íÿôÿð ýöëëeíëè îíëàðûí éàíûíäà àüàúà ÷eâðèëèð, äàùà äîüðóñó, þçëÿðèíè àüàú êèìè ãÿëÿìÿ âeðèðëÿð. Áó íÿäèð, ñöððeàëèçìäèðìè? Ìöÿëëèô þçö ÿñÿðèíÿ âeðäèéè øÿðùäÿ áó áàðÿäÿ éàçûð: «Ùÿðýàù ìeøÿäÿêè ñÿùíÿäÿ ýöëëeíëèëÿð àüàúà ÷eâðèëèðëÿðñÿ, áó, ìöÿëëèôèí ñöððeàëèçìÿ ìeéëè èëÿ èçàù îëóíìóð, îíóíëà èçàù îëóíóð êè, ùÿìèí ñÿùíÿäÿ éàøëû áèð êèøè éàøëû áèð ãàäûíà ñeâýèäÿí ñþùáÿò à÷ûð âÿ áèð î ãÿäÿð äÿ eñòeòèê îëìàéàí áó ñeâýè eòèðàôû ïîeòèê-ñÿùíÿ ýeéèìèíÿ ìþùòàúäûð, éîõñà êè, ùÿìèí eòèðàô ÷îõ úàíñûõûúû ÷ûõàðäû».1 Äeìÿëèéÿì êè, èëê áàõûøäà ÷îõ ãÿðèáÿ (âÿ áÿëêÿ äÿ ùîããàáàçëûã êèìè) ýþðöíÿí áó öñóë Äöððeíìàòò äðàìàòóðýèéàñûíûí ïîeòèêàñû èëÿ ùÿìàùÿíý îëìàãëà, ùÿìèí äðàìàòóðýèéàäà òàìàìèëÿ òÿáèè ñÿùíÿ äeòàëû òÿñèðè áàüûøëàìàãëà áÿðàáÿð, ìöÿëëèôèí íàèë îëìàã èñòÿäèéè ÿùâàëè-ðóùèééÿíè äÿ áöòþâëöêëÿ òàìàøà÷ûéà ÷àòäûðûð. 1 Ô.Äéóððåíìàòò. Êîìåäèè, Ì., 1969, ñòð. 273. 6 Öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð Ãÿðá äðàìàòóðýèéàñûíûí ÿí ìàðàãëû íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí îëàí Ô.Äöððeíìàòòûí áöòöí êîìeäèéàëàðû áèð ôàðñ äîíó ýeéìèøäèð êè, ùÿìèí äîíóí äàõèëè êöòëÿñèíè áþéöê âÿ ñîí äÿðÿúÿ úèääè áÿøÿðè-ôÿëñÿôè, ñèéàñè-èúòèìàè ïðîáëeìëÿð òÿøêèë eäèð. Ô.Äöððeíìàòò «Áþéöê Ðîìóë» êîìeäèéàñûíà éàçäûüû øÿðùäÿ Ðîìóë ñóðÿòèíäÿí áÿùñ eäÿðÿê äeéèð: «Î (éÿíè Ðîìóë-Å.) èéèðìè èë þçöíö òÿëõÿê éeðèíÿ ãîéóá. Îíó ÿùàòÿ eäÿí àäàìëàðûí èñÿ ùe÷ àüëûíà äà ýÿëìÿéèá êè, áó òÿëõÿêëèéèí þç ñèñòeìè âàð»1. Áó ôèêðè íÿèíèêè éàëíûç Ðîìóë ñóðÿòèíÿ, öìóìèééÿòëÿ, áèð êöëë ùàëûíäà Äöððeíìàòò äðàìàòóðýèéàñûíà øàìèë eòìÿê îëàð: ùÿìèí äðàìàòóðýèéà òÿëõÿê äîíó ýeéèáñÿ äÿ, áó òÿëõÿêëèéèí þç ñèñòeìè âàð. Áó òÿëõÿêëèê ÷îõ çàìàí øÿðòèëèêëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëóð âÿ øÿðòèëèêëÿð äÿ, þç íþâáÿñèíäÿ, àïàðûúû ôèêðèí, èäeéàíûí à÷ûãëàíìàñûíà õèäìÿò eäèð. «Âàâèëîíà Ìÿëÿê ýÿëèð» êîìeäèéàñûíà äèããÿò eäÿê. Ìÿëÿê ÿñÿðäÿ áèð ñóðÿò êèìè èøòèðàê eäèð, î, Éeð êöðÿñèíèí úîüðàôèéàñûíû, ýeîëîæèñèíè þéðÿíèð. Àëëàù ÿñàñ ãàäûí ãÿùðÿìàí Êóððóáèíè éàðàäàðàã, Ìÿëÿêëÿ áèðëèêäÿ Éeð êöðÿñèíÿ ýþíäÿðèá. Áó áàðÿäÿ Ìÿëÿê äeéèð: «Åé ñÿí, èíäè ìÿíèìëÿ éàíàøû àääûì àòàí! Ñÿíèí àäûí Êóððóáèäèð âÿ... Àëëàù-òààëà òÿðÿôèíäÿí áèð íe÷ÿ àí áóíäàí ÿââÿë éàðàäûëìûñàí; Àëëàù-òààëà — áóíó èíäè ñÿíÿ äeéÿ áèëÿðÿì — ìÿíèì ýþçëÿðèìèí ãàáàüûíäà ñàü ÿëèíè áîøëóüà ñîõäó, îðòàíúûë áàðìàüûíû éàâàøúà áàø áàðìàüûíà ñöðòäö âÿ eëÿ ùÿìèí àíäà ñÿí ïeéäà îëóá Àëëàù-òààëàíûí îâúóíäà èëê àääûìëàðûíû àòìàüà áàøëàäûí». Èêè Âàâèëîí øàùûíäàí — Íàâóõîäîíîñàð âÿ Íèìðàîä — áèðè øàùëûã eäÿíäÿ, äèýÿðè àéàã öñòÿ êöðñöéÿ ÷eâðèëèð âÿ ñ. ßí áàøëûúàñû èñÿ, áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, «Âàâèëîíà Ìÿëÿê ýÿëèð» êîìeäèéàñû íàüûë éîõ, ñîí äÿðÿúÿ úèääè ÿñÿðäèð, ÷öíêè áó øÿðòèëèêëÿð Äöððeíìàòò äðàìàòóðýèéàñûíûí ïîeòèê êîìïîíeíòëÿðèäèð, éÿíè òÿêðàð eäèðÿì, éàçû÷û ôèêðèíèí, èäeéàñûíûí àøûëàíìàñû èøèíäÿ ìöÿëëèôèí áÿäèèeñòeòèê ìöòòÿôèãèäèð. Àðòûã ñþéëÿäèéèì ôèêðèí öçÿðèíÿ ãàéûäûðàì: ìöàñèð äþâðäÿ áÿäèè-ôÿëñÿôè ôèêðèí ñàíáàëëûüûíà, ìöðÿêêÿá ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíèí äÿðèí ïñèõîëîæè àíàëèçèíÿ, ñèéàñè-èúòèìàè àðàøäûðìàéà òÿëÿáàò î ãÿäÿð àðòûá êè, ùÿìèí áÿäèè-ôÿëñÿôè ôèêèðëÿðè ìöñòÿãèì ñóðÿòäÿ àøûëàìàã, ùÿìèí ìöðÿêêÿá ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíèí ìöñòÿãèì ñóðÿòäÿ (áèðáàøà) 1 Ô.Äéóððåíìàòò. Êîìåäèè, Ì., ñòð. 81. 7 ïñèõîëîæè àíàëèçèíè âeðìÿê áÿçÿí èìêàí äàõèëèíäÿ îëìóð, íeúÿ êè, ñèéàñè-èúòèìàè àðàøäûðìàíûí äà ìöñòÿãèìëèéè (ñþùáÿò áÿäèè ÿñÿðäÿí ýeäèð) áÿçÿí òÿñèð ãöââÿñèíè àçàëäûð, éÿíè áó úöð ìöñòÿãèìëèê íÿòèúÿñèíäÿ ÿñÿðèí öìóìè áÿäèè ÷ÿêèñèíÿ õÿëÿë òîõóíóð. Ï.Êàðâàøûí «Ìöãÿääÿñ ýeúÿ» àäëû ïéeñèíÿ ìöðàúèÿò eäÿê: âÿòÿí ôàøèñòëÿð òÿðÿôèíäÿí èøüàë eäèëèá; Éeíè èë àõøàìûäûð; Êóáèøëÿð àèëÿñè Éeíè èëè ãàðøûëàìàã ö÷öí áèð éeðÿ éûüûøûá âÿ áèç áó àèëÿíèí îáûâàòeë ÿõëàãû èëÿ, ÿãèäÿñèç, ïîçüóí, ãîðõàã, õÿñèñ, êÿìôöðñÿò öçâëÿðè èëÿ òàíûø îëóðóã. Îíëàð áèð-áèðëÿðèíè, eëÿúÿ äÿ þçëÿðè þçëÿðèíè èôøà eäèð, ÿñë ñèìàëàðûíû ýþñòÿðèðëÿð. Ôÿãÿò áÿäèè ïeðñîíàæ êèìè öðÿéèìèçÿ äàõèë îëà áèëìèðëÿð, ìöÿëëèôèí úÿùäëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, îíëàðà ëàéèã îëäóãëàðû ãÿäÿð íèôðÿò áÿñëÿéÿ áèëìèðèê, ÷öíêè áó «èôøà» ùÿääÿí àðòûã áèðáàøà, ùÿääÿí àðòèã ìöñòÿãèìäèð. Ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, ìöàñèð áÿäèè ÿäÿáèééàòäà «ñþçàëòû ìÿíà» àíëàéûøû äðàì ÿñÿðëÿðèíäÿ — ñþùáÿò éöêñÿê ñÿâèééÿëè äðàì ÿñÿðëÿðèíäÿí ýeäèðñÿ — âàúèá øÿðòèëèê êèìè þç ýeð÷ÿêëèéèíè òàïìûøäûð. Áóðàñûíû äà ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, ùÿìèí «âàúèáëèê» áöòöí äðàì ÿñÿðëÿðè ö÷öí eéíè äÿðÿúÿäÿ âàúèá äeéèë. Æ.Ï.Ñàðòðûí, À.Ìèëëeðèí, Æ.Àíóéóí, eëÿúÿ äÿ áèð ÷îõ ñîâeò äðàìàòóðãëàðûíûí — Àðáóçîâóí, Âîëîäèíèí, Àëéîøèíèí, Çîðèíèí, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðãëàðûíûí — Ì.Èáðàùèìîâóí, È.ßôÿíäèéeâèí, Ñ.Ðÿùìàíûí áèð ñûðà ÿñÿðëÿðèíè õàòûðëàñàã, ýþðÿðèê êè, ìöàñèð äþâðäÿ eëÿ äðàì ÿñÿðëÿðè äÿ ìeéäàíà ÷ûõûð êè, òàìàìèëÿ éeíè, îðèæèíàë òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíÿ ýþðÿ, éeíè êeéôèééÿòëè éàçû÷û ìþâãeéèíÿ ýþðÿ áó ÿñÿðëÿðäÿ «ñþçàëòû ìÿíà» àíëàéûøû áèð øÿðòèëèê êèìè þç eêâèâàëeíòèíè òàïìàã ÿâÿçèíÿ, eëÿúÿ «ñþçàëòû ìÿíà» êèìè ãàëûð (éÿíè äöøöíìÿê ö÷öí òàìàøà÷ûéà ìàòeðèàë âeðèð) âÿ áó, ÿñÿðèí áÿäèè äÿéÿðèíè ãÿòèééÿí ÿñêèëòìèð. Ì.Ôeðìîíóí «Ãàïûëàðû ÷ûðïûðëàð!..» êîìeäèéàñû áó ìÿíàäà äèããÿòÿëàéèãäèð. Áèç ìöàñèð ôðàíñûç áóðæóà àèëÿëÿðèíèí ìÿèøÿòèíäÿí áÿùñ eäÿí äðàì ÿñÿðëÿðèíè àç îõóìàìûøûã, áó àèëÿëÿðèí ùÿð úöð ÿõëàãè êeéôèééÿòëÿðèíÿ àç áÿëÿä îëìàìûøûã, äþâðëÿ, çàìàíëà, ñèéàñèèúòèìàè ùàäèñÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ùÿìèí àèëÿëÿðäÿêè «÷àõíàøìàëàðà» àç òÿñàäöô eòìÿìèøèê, ôÿãÿò ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, ùÿìèí ÿõëàãè êeéôèééÿòëÿð, ùÿìèí áóðæóà ìÿèøÿòè, ùÿìèí «÷àõíàøìàëàð» «Ãàïûëàðû ÷ûðïûðëàð!..» êîìeäèéàñûíäàêû êèìè éeíè òÿñâèð âàñèòÿëÿðè èëÿ — ñþçàëòû ìÿíàëàðëà, äàùà äÿãèã äeñÿê, øöóðàëòû ñèòóàñèéàëàðëà ãÿëÿìÿ àëûíìàìûøäûð. Òÿñàäöôè äeéèë êè, áó êîìeäèéà ãûñà áèð ìöääÿò ÿðçèíäÿ Ïàðèñäÿ áèð íe÷ÿ ãóðóëóøäà, eëÿúÿ äÿ Ôðàíñàíûí äèýÿð øÿùÿð8 ëÿðèíäÿ, Èñâe÷äÿ, ÀÁØ-äà, Èíýèëòÿðÿäÿ, ÀÔÐ-äÿ òàìàøàéà ãîéóëìóø, eêðàíëàøäûðûëìûøäûð. Ñîâeò Èòòèôàãûíäà ðóñ äèëèíäÿ àéðûúà êèòàá øÿêëèíäÿ ÷àï eäèëìèøäèð. «Ãàïûëàðû ÷ûðïûðëàð!..» êîìeäèéàñûíäà ùe÷ áèð øÿðòè ñóðÿò, ùe÷ áèð øÿðòè eïèçîä éîõäóð, ÷öíêè áóíóí ö÷öí áÿäèè eùòèéàú îëìàìûøäûð. ßñÿðèí éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèì áÿäèè ìÿçèééÿòëÿðè áó eùòèéàúû òàìàìèëÿ þäÿìèøäèð. ßëáÿòòÿ, áóðàäàí áeëÿ íÿòèúÿ ÷ûõìàìàëûäûð êè, øÿðòèëèê äðàì ÿñÿðëÿðèíäÿ áÿäèè ÷àòûøìàçëûãëàðû — ñòàíäàðò îáðàçëàðû, øàáëîí ñèòóàñèéàëàðû, òðàôàðeò ôèêèðëÿðè þðò-áàñäûð eäèð, éeíè òÿñâèð âàñèòÿëÿðè îëìàäûüû ö÷öí éàçû÷û øÿðòèëèéÿ ìöðàúèÿò eäÿðÿê ÿñÿðÿ ìöàñèð âÿ «ùèêìÿòàíÿ» äîí ýeéèíäèðèð; ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, øÿðòèëèê áèòêèí áÿäèè ôîðìàñûíû òàïäûãäà, ÿñàñëàíäûðûëäûãäà, áó þçö éeíè òÿñâèð âàñèòÿñèäèð. Áóðàäà ÷îõ ìàðàãëû âÿ âàúèá áèð íþãòÿíè ãeéä eòìÿê èñòÿéèðÿì: äðàìàòóðýèéàäà (âÿ òeàòðäà) øÿðòèëèêëÿ ðeàëëûã àðàñûíäà èíúÿ ñÿðùÿä âàð êè, ùÿìèí ñÿðùÿäè êe÷äèêäÿ, øÿðòèëèê óüóðñóçëóüà ÷eâðèëèð. Æ.Àíóé ìîâçóñó àíòèê äþâðäÿí àëûíìûø, «Àíòèãîíà» ïéeñèíè ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñè çàìàíû Ôðàíñàíûí èøüàë îëóíäóüó âàõò éàçìûøäûð âÿ áèç áó ÿñÿðäÿêè øÿðòèëèéè — àíòèê äþâðöí ãÿùðÿìàíëàðû ìöàñèð òÿðçäÿ ôèêèðëÿøèðëÿð, ìöàñèð ëeêñèêàéà óéýóí äàíûøûðëàð âÿ ñ.— ãÿáóë eäèðèê, ÷öíêè èíñàí âÿ ùàêèìèééÿò, úÿìèééÿò âÿ ùàêèìèééÿò ïðîáëeìè áó ÿñÿð ãÿëÿìÿ àëûíàðêÿí, ñîí äÿðÿúÿ àêòóàë áèð ïðîáëeì èäè âÿ ùÿìèí àêòóàëëûã áó øÿðòèëèéè äàùà äà ãàáàðûãëàøäûðûðäû, éÿíè øÿðòèëèê «Àíòèãîíà» ÿñÿðèíèí ôÿëñÿôÿñèíè äàùà àðòûã à÷ûãëàéûðäû. Ëàêèí, ìÿíúÿ, áó ñÿïêèëè ÿñÿðëÿðè ñÿùíÿäÿ òàìàøàéà ãîéàðêÿí, ùÿìèøÿ «ïóñãóäà äóðìàã», ñÿðùeñàá îëìàã ëàçûìäûð, ÿêñ òÿãäèðäÿ ÿñÿðèí áÿäèè ìÿçèééÿòè îëàí øÿðòèëèê òàìàøàíûí êÿñèð úÿùÿòèíÿ ÷eâðèëÿð. Ê.Ñ.Ñòàíèñëàâñêè àäûíà Ìîñêâà Äðàì Òeàòðû Á.À.Ëâîâ-Àíîõèíèí ãóðóëóøóíäà «Àíòèãîíà»íû òàìàøàéà ãîéóá. Ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, áó òàìàøà Á.À.Ëâîâ-Àíîõèíèí ãóðóëóøóíó âeðäèéè äèýÿð îíà éàõûí ìþâçóëó òàìàøàéà— «Ìeäeéà»éà (Æ.Àíóé) íèñáÿòÿí óüóðñóçäóð âÿ áó óüóðñóçëóüóí ÿñàñ ñÿáÿáèíè ÿñÿðäÿêè øÿðòèëèéèí ðeæèññîð òÿðÿôèíäÿí òàìàìèëÿ ðeàëëàøäûðûëìàñûíäà ýþðöðÿì; áóðàäà øÿðòèëèê ðeàëëàøäûãúà áèð òÿçàä ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð êè, ÿñÿðèí áÿäèè-eñòeòèê eìîñèéà ýöúöíö õeéëè àøàüû eíäèðìèøäèð. 9 Ãeéä eòäèéèì êèìè, Æ.Àíóéóí àíòèê äþâð ãÿùðÿìàíëàðû ìöàñèð òÿðçäÿ äöøöíöð âÿ äàíûøûðëàð, àíòèê äþâðäÿ ìÿëóì îëìàéàí ïðeäìeòëÿðèí âÿ ñèéàñè-èúòèìàè èñòèëàùëàðûí àäûíû ÷ÿêèðëÿð; àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, áöòöí áóíëàð øÿðòè ÿñàñëàð öçÿðèíäÿäèð, àíòèê äþâð ãÿùðÿìàíëàðû ìöàñèð èíñàíëàð — áèçèì ÿñðäàøëàðûìûç äeéèë, ÿëÿëõöñóñ, ñþùáÿò ôàðñäàí äeéèë (Ô.Äöððeíìàòòûí êîìeäèéàëàðûíäàêû êèìè), êëàññèê ôàúèÿ æàíðû íöìóíÿñèíäÿí ýeäèðñÿ, áó òàìàøàäà èñÿ, ìÿñÿëÿí, Êðeîí (õöñóñÿí, àðòèñò Ë.Ñàòàíîâñêèíèí èôàñûíäà) î ãÿäÿð àäè äàíûøûð, îíóí ùÿðÿêÿòëÿðè ìöàñèð ìÿèøÿòèìèçÿ î ãÿäÿð óéüóíäóð êè, áó éeðäÿ áÿäèè øÿðòèëèê ñîí äÿðÿúÿ àäè áèð ùÿãèãÿòÿ ÷eâðèëèð, ãàðøûìûçäà ôàúèÿëè òÿíùàëûãäà îëàí, ìöðÿêêÿá äàõèëè àëÿìëè ùþêìäàð äeéèë, õîøóìóç ýÿëìÿéÿí ìÿíçèë ãîíøóìóç ãÿäÿð ðeàëëàøìûø (áÿëêÿ äÿ àë÷àëìûø) áèð àäàì ýþðöðöê. Éàõóä Ì.Ìeíãëeòèí èôàñûíäà Èñìeíà ñóðÿòè àíòèê äþâðöí ýþçÿë ùþêìäàð ãûçûíäàí äàùà ÷îõ áàçàð ýöíëÿðè àõøàìëàð áóëâàðà ýÿçìÿéÿ ÷ûõàí éàðàøûãëû ìöàñèð ãûçëàðû õàòûðëàäûð. ßëáÿòòÿ, Æ.Àíóéóí àíòèê ãÿùðÿìàíëàðû eéíè çàìàíäà ðÿìçè ãÿùðÿìàíëàðäûð âÿ îíëàðûí ìöàñèð ãèéàôÿäÿ ñÿùíÿéÿ ÷ûõìàñûíäà äà, éÿíè áó øÿðòèëèêäÿ äÿ ùÿìèí ðÿìçè ìàùèééÿò ÿñàñ ðîë îéíàéûð, ìþâçó àêòóàëëûüûíû äàùà äà ãàáàðûãëàøäûðûð. Êðeîíëàð ìöàñèð ùÿéàòûìûç ö÷öí, õöñóñÿí, ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñè äþâðö ö÷öí ñÿúèééÿâè (âÿ ëàçûìëû) áÿäèè ñóðÿòëÿðäèð, ëàêèí áó, ìÿíúÿ, ùe÷ âÿúùëÿ î äeìÿê äeéèë êè, ùÿìèí ñóðÿòëÿð ñÿùíÿäÿ ñîí äÿðÿúÿ àäèëÿøñèí, òàðèõè-ôÿëñÿôè ïàôîñóíó òàìàìèëÿ èòèðñèí. Øÿðòèëèê þçö àðòûã ðeàëèñò ñÿíÿòèí âÿ ÿäÿáèééàòûí äàõèëè êîìïîíeíòëÿðèíäÿíäèð âÿ îíó «ðeàëëàøäûðìàüà» eùòèéàú éîõäóð. Øÿðòèëèê þç-þçëöéöíäÿ «äöáàðÿ éàðäûìà» eùòèéàú îëìàäàí ôèêðè, èäeéàíû áèðáàøà ÷àòäûðìàã ãöäðÿòèíÿ ìàëèêäèð. Áeëÿ áèð ÿùâàëàò äàíûøûðëàð, íÿ äÿðÿúÿäÿ äÿãèã îëäóüóíó äeéÿ áèëìÿðÿì, àììà ÷îõ ÿëàìÿòäàðäûð: Äeêîð-ðÿññàì ãîíàã eâèíèí äeêîðàñèéàñûíäàêû ãàïûíû À.Ï.×eõîâà ýþñòÿðèá äeéèð: — Áèð áóðà äèããÿò eäèí, Àíòîí Ïàâëîâè÷, áó ãàïûíûí äÿñòÿéè éàëàíäàí ðÿíýëÿ ÷ÿêèëìÿéèá, ÿñë äÿñòÿêäèð, þçö äÿ õàëèñ äÿìèðäÿí. À.Ï.×eõîâ áeëÿ úàâàá âeðèð: — Ýþðöðÿì, äîüðóäàí äà, ÿñë äÿñòÿêäèð, àììà áèëèðñèíèçìè, òeàòð èíúÿñÿíÿòäèð. ßýÿð ñèç Ðeìáðàíäòûí ïîðòðeòèíäÿ îíóí áóðíóíó êÿñèá þç áóðíóíóçó äeøèêäÿí ÷þëÿ ÷ûõàðñàíûç, áó õeéëè ðeàë îëàð, àììà ïîðòðeò ÷îõ äÿùøÿòëè ýþðêÿìÿ äöøÿð. 10 Áeëÿ áèð ñþùáÿò îëóáñà äà, îëìàéûáñà äà, äeêîð-ðÿññàì À.Ï.×eõîâäàí èíúèéèáñÿ äÿ, èíúèìÿéèáñÿ äÿ, áóðàäàêû ôèêèðäÿ áþéöê âÿ ìÿëóì áèð ùÿãèãÿò âàð — ðeàëèñò éàðàäûúûëûã êþ÷öðòìÿ ïðîñeñèíèí òÿçàùöðö äeéèë. Áeëÿ áèð êëàññèê ñõeì: èíñàí àíàäàí îëóð, áþéöéöð, èøëÿéèð, ãîúàëûð, þëöð. Áó ñõeì þç-þçëöéöíäÿ ðeàëèñò ÿäÿáèééàòûí (âÿ ñÿíÿòèí) ìàòeðèàëû îëà áèëÿð, íeúÿ êè, òàðèõ áîéó îëóá, èíäè äÿ îëóð. Ëàêèí ðeàëèñò ÿäÿáèééàò àðòûã eëÿ éeíè êeéôèééÿòëÿð ÿëäÿ eòìèøäèð êè, ùÿòòà áó êëàññèê ñõeìÿ äÿ ìöäàõèëÿ eäÿ áèëèð: èíñàíû þëäöðöð, ñîíðà éeíèäÿí äèðèëäèð (ìÿñ: Ô.Äöððeíìàòòûí «Ìeòeîð» ïéeñè); èíñàíû ÷îõäàí þòöá êe÷ìèø óøàãëûüû èëÿ, úàâàíëûüû èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà îòóðäóð (Ï.Óñòèíîâóí «Ôîòî «Ôèíèø»» ïéeñè) âÿ ñ. Íÿòèúÿ eòèáàðèëÿ ðeàëèñò ÿäÿáèééàò íÿèíêè þç ðeàëèñò ìàùèééÿòèíÿ õÿëÿë òîõóíäóðóð, ÿêñèíÿ, áó ðeàëèçìè äàùà äà øÿðòèëÿøäèðèð, ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíè äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ à÷ûãëàéûð. Ðeàëèñò äðàìàòóðýèéàäà øÿðòèëèê þç áÿäèè ìÿíòèãèíè ÿëäÿ eòäèêäÿ àøûëàìàã èñòÿäèéèí ôèêðèí, äeìÿê èñòÿäèéèí áÿäèè ñþçöí òàìëûüûíà, áöòþâëöéöíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí, ùÿì äÿ áó ôèêðèí äÿãèã ÷àòäûðûëìàñûíà õèäìÿò eäÿí áÿäèè-eñòeòèê âàñèòÿäèð. Å.Îëáèíèí «Ùÿð øeé áàüäàäûð» ïéeñèíäÿ ìèññèñ Òóç àäëû áèð ñóðÿò âàð. Éàçû÷û ñóðÿòëÿðèí òÿãäèìàòûíäà áó ïeðñîíàæ ùàããûíäà éàëíûç îíó éàçûð êè, ÿëëè éàøëàðûíäà ýþçÿë, çÿðèô ãàäûíäûð. Ìèññèñ Òóçóí áèð ñóðÿò êèìè ÿñÿðÿ äàõèë îëìàñû, èñòÿäèéè âàõò ýÿëìÿñè âÿ èñòÿäèéè âàõò ýeòìÿñè òàìàìèëÿ øÿðòè ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Àéðû-àéðû äèàëîãëàðäà, ùàäèñÿëÿðèí öìóìè èíêèøàôûíäà ìèññèñ Òóçóí ÿõëàãñûç, âóëãàð âÿ øàíòàæ÷û õàðàêòeðè áÿäèè äîëüóíëóãëà ãàðøûìûçäà úàíëàíûð; î, áèçèì ýþçöìöç þíöíäÿ ÿñÿðèí ãÿùðÿìàíû Úeííèíè äÿ ãîíøó ãàäûíëàð — Áeðèë, Ëóèçà, Òñèíòèéà êèìè ôàùèøÿõàíàëàðäà ïóë ãàçàíìàüà ñþâã eäèð âÿ áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, ìèññèñ Òóç êîíêðeò áÿäèè ñóðÿò éîõ, øÿðòè ñóðÿòäèð. Ùÿðýàù ìèññèñ Òóç êîíêðeò áÿäèè ñóðÿò îëñàéäû, áèð ÷îõ ñóàëëàð äîüàðäû: î, Úeííèíè íeúÿ òàïûð?; Ôàùèøÿõàíàíû ùàðàäà ñàõëàéûð?; Öìóìèééÿòëÿ, î êèìäèð?; Òóç íÿ ôàìèëäèð áeëÿ?; Íeúÿ îëóð êè, èñòÿäèéè âàõò èñòÿäèéè éeðäÿ ïeéäà îëóð? âÿ ñ. ßñÿð áó ñóàëëàðûí ùe÷ áèðèíÿ úàâàá âeðìèð âÿ áeëÿ áèð «ñöêóò», ÿëáÿòòÿ, ìèññèñ Òóç ñóðÿòèíèí áÿäèè ñèãëÿòèíÿ õeéëè õÿëÿë ýÿòèðÿðäè, àììà èíäèêè ùàëäà áó ñóàëëàð äîüìóð, ÷öíêè ìèññèñ Òóçó øÿðòè áèð ñóðÿò êèìè éeêäèëëèêëÿ ãÿáóë eäèðèê. Ìÿíèì íÿçÿðèìäÿ î, ùàìûíû ùÿð éeðäÿ òàïàúàã èúòèìàè áÿëà ðÿìçèäèð, äàùà äÿãèã äeñÿì, èúòè11 ìàè ÷àòûøìàçëûãëàðûí òþðÿòäèéè áÿëàëàðûí òÿúÿññöì÷öñöäöð; èúòèìàè ùàãñûçëûãäàí âÿ èíñàí çÿèôëèêëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ eäÿí (èíñàíû èñòèñìàð eòìÿê ö÷öí) âÿ ùÿìèøÿ ïóñãóäà äóðàí áèð ãöââÿäèð. Áóðàäà áèç, ðÿìçèëèêëÿ øÿðòèëèéèí öçâè ÿëàãÿñèíèí øàùèäè îëäóã, ìöàñèð äðàìàòóðýèéàäà êîíêðeò ìàùèééÿòëè áÿäèè ðÿìç íÿ ãÿäÿð ýöúëö âÿ ÿñàñëûäûðñà, øÿðòèëèê áèð î ãÿäÿð eùòèéàúà ìöâàôèãäèð. Áóðàäà êîíêðeò ìàùèééÿòëè ðÿìç äeäèêäÿ, áóíó ñèéàñè-èúòèìàè ùÿéàòäà, áÿøÿðè-èúòèìàè ìÿíàäà «îëóì, éà þëöì» ôÿëñÿôÿñèíèí ìeéäàíà ÷ûõàðòäûüû ñóàëëàðà âÿ áó ñóàëëàðà âeðèëÿí úàâàáëàðà éàçû÷û ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðÿí áÿäèè àìèë ìÿíàñûíäà áàøà äöøöðöê. Áóíóíëà äà ìöàñèð äðàìàòóðýèéàäà øÿðòèëèê ìÿñÿëÿñèíÿ äàèð ãûñà ìöëàùèçÿëÿðèìèçè éeêóíëàøäûðìàã èñòÿéèðèê âÿ ùÿìèí ìöëàùèçÿëÿðèí ïîëeìèê õàðàêòeð äàøûäûüûíû þçöìöç äÿ ùèññ eäèðèê, àììà áeëÿ áèð ãÿíàÿòäÿéèê êè, áó úöð ïîëeìèêà éàëíûç âÿ éàëíûç öìóìè èøèí õeéðèíÿ îëàð. 1970. 12 ÅËÕÀÍ ÔßÄÀÊÀÐËÛÜÛ ÈËß «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçeòèíèí à÷äûüû ìöçàêèðÿäÿí1 èñòèôàäÿ eäèá, ìöàñèð äðàìàòóðýèéàìûç âÿ îíà ìöíàñèáÿò áàðÿäÿ, ìöàñèð òeàòðûìûç ùàããûíäà áÿçè ìöëàùèçÿëÿðèìèçè ãûñà øÿêèëäÿ áèëäèðìÿê èñòÿéèðèê. Èëê íîâáÿäÿ ãeéä eòìÿëèéèê êè, áó ìöçàêèðÿ âàõòûíäà à÷ûëìûøäûð, ÷öíêè ìöàñèð äðàìàòóðýèéàìûçûí ìÿçèééÿòëÿðèíèí âÿ eëÿúÿ äÿ êÿñèð úÿùÿòëÿðèíèí, ÷àòèøìàçëûãëàðûíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíèí, ìöàñèð òeàòðûìûçëà ÿëàãÿäàð áèð ñûðà ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíèí áó ýöí, îëñóí êè, äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ìöçàêèðÿéÿ eùòèéàúû âàðäûð. Áèç ùàìûìûç eëÿ áèð ìöçàêèðÿ àðçóëàéûðûã êè, ìÿäÿíè ùÿéàòûìûçäà èç ãîéà áèëÿúÿê áèð ñàíáàëà ìàëèê îëñóí, äðàìàòóðýèéàìûçûí âÿ òeàòð ñÿíÿòèìèçèí ýÿëÿúÿê öìóìè èíêèøàôûíà ìöÿééÿí òÿñèð ýþñòÿðñèí, áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ìöõòÿëèô ôèêèðëÿðèí à÷ûãëàíìàñû ö÷öí èìêàí éàðàòñûí. Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñû, Àçÿðáàéúàí òeàòð ñÿíÿòè äeäèêäÿ, ñþùáÿò çÿíýèí ÿäÿáè èðñÿ ìàëèê äðàìàòóðýèéàäàí, éöêñÿê áÿäèèeñòeòèê ÿíÿíÿëÿðÿ ìàëèê áèð òeàòð ñÿíÿòèíäÿí ýeäèð âÿ áó äîëüóíëóã, áó éeòêèíëèê äÿ, þç íþâáÿñèíäÿ, ìöùöì ïðîáëeìëÿð ãàëäûðûð. «Ñàùÿ äðàìëàðû», éîõñà åïèãîí÷óëóã? Ñîí çàìàíëàð ìöàñèð äðàìàòóðýèéàìûç áàðÿäÿ ìöëàùèçÿëÿð éöðöäöëÿðêÿí «èñòeùñàëàò äðàìëàðû», «àèëÿ-ìÿèøÿò äðàìëàðû» âÿ ñ. êèìè èñòèëàùëàðà òeç-òeç òÿñàäöô eòìÿê ìöìêöíäöð âÿ äeìÿëèéèê êè, áó ñÿïêèëè èñòèëàùëàð áèçäÿ íàãîëàé áèð òÿÿññöðàò éàðàäûð, ÷öíêè ñþùáÿò þç-þçëöéöíäÿ áó «ñàùÿ äðàìëàðûíäàí» ýeòìèð, ÿñëèíäÿ, îíëàð áèð-áèðèíÿ ãàðøû ãîéóëóð. Éöêñÿê èäeéà-áÿäèè êeéôèééÿòëè äðàìàòóðýèéàäà, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí ñîâeò äðàìàòóðýèéàñûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðè àðàñûí«ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçeòè 1971-úè èëäÿ äðàìàòóðýèéà âÿ òeàòðëà áàüëû ñÿíÿòêàðëûã ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìöçàêèðÿ à÷ìûøäûð. 1 13 äà àéðûúà «èñòeùñàëàòäàí», éàõóä àéðûúà «àèëÿ-ìÿèøÿò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí» áÿùñ eäÿí ïéeñ éîõäóð; èíñàí ùÿéàòûíäàí äàíûøàí ÿñÿð âàð. Áó èíñàí íeôò÷èäèð, ïàìáûã÷ûäûð, eëìè èø÷èäèð, äèïëîìàòäûð, òÿëÿáÿäèð, äþâëÿò õàäèìèäèð âÿ ñ. Îíóí ùÿéàòû þç ÿìÿéè âÿ äöøöíúÿëÿðè, ÿõëàãè êeéôèééÿòëÿðè, ùÿéàòà âÿ úÿìèééÿòÿ, ùàäèñÿëÿðÿ ìöíàñèáÿòè äeìÿêäèð; îíóí ùÿéàòû þç ñèéàñè-èúòèìàè ïðèíñèïëÿðè, ìÿôêóðÿñèäèð. Áeëÿ îëäóüó òÿãäèðäÿ éóõàðûäàêû èñòèëàùëàðû ìeéäàíà ÷ûõàðàí âÿ ÿí ïèñè èñÿ îíëàðû ãàðøû-ãàðøûéà ãîéàí ñÿáÿá íÿäèð? Áó ñóàëûí úàâàáû øÿõñÿí áèçèì ö÷öí òàìàì àéäûíäûð: ñÿáÿá çÿðÿðëè, çþâã êîðëàéàí, ýeðè ÷ÿêÿí áèð ãöââÿ êèìè eïèãîí÷óëóã ìeéëëÿðèíäÿäèð âÿ áó ìeéëëÿð ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíäà þçöíö êèôàéÿò ãÿäÿð áöðóçÿ âeðèð. 60-úû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíÿ ëèðèê-ïñèõîëîæè ñÿïêèäÿ éàçûëìûø áèð ñûðà éeíè áÿäèè êeéôèééÿòëè ÿñÿðëÿð ýÿëäè. Áó ÿñÿðëÿð þç íþâáÿñèíäÿ éeíè eñòeòèê êeéôèééÿòëè òàìàøàëàð øÿêëèíäÿ ñÿùíÿ òÿúÿññöìöíö òàïäû âÿ íÿ ãÿäÿð òÿÿññöô eäèëÿñè ùàë îëñà äà, ùÿìèí òàìàøàëàðûí óüóðëó ñÿùíÿ ùÿéàòû áèð eïèãîí÷óëóã òÿìàéöëö éàðàòäû, éÿíè éóõàðûäà éàçäûüûìûç ìÿíàäà èíñàí ùÿéàòûíäàí áÿùñ eäÿí ÿñÿðëÿðèí àðäûíúà îíëàðûí ïèñ âàðèàñèéàëàðû — ìÿùç «àèëÿ-ìÿèøÿò äðàìëàðû» éàðàíäû. Áèð ñûðà éàõøû ïéeñëÿðäÿ îëäóüó êèìè, èíñàíûí ÿìÿéÿ ìöíàñèáÿòè, ñeâýèñè, ìÿñóëèééÿò ùèññè, äöøöíúÿëÿðè áÿçè ïèñ ïéeñëÿðäÿ éàëàí÷û ôÿëñÿôÿ÷èëèê, «öðÿê ñûçûëäàäàí» ùàäèñÿáàçëûã, àøèã-ìÿøóã ÿùâàëàòëàðû øÿêëèíäÿ þç òÿêðàðûíû òàïäû. Áó úöð «àèëÿìÿèøÿò äðàìëàðûíûí» ìþâúóäëóüó éàëíûç Áàêûäà äeéèë, ðeñïóáëèêàíûí áàøãà òeàòðëàðûíäà äà ÷îõàëìàñû äèýÿð áèð èôðàòûí — «èñòeùñàëàò äðàìëàðûûíûí» ÷àòûøìàäûüûíû «íÿçÿðÿ ÷àðïäûðäû». ßëáÿòòÿ, ÿäÿáè òÿíãèääÿ ìÿñÿëÿíèí áó úöð ãîéóëóøó êe÷ìèø áèð ìÿðùÿëÿäèð âÿ òàìàìèëÿ éàíëûøäûð, ùÿì äÿ eïèãîí÷óëóüà ãàðøû ìöáàðèçÿíè ñàðñûäûð. Ú.Úàááàðëûíûí «Ñeâèë»è «àèëÿ-ìÿèøÿò äðàìû»äûðìû, éàõóä Ñ.Ðÿùìàíûí «Òîé»ó «èñòeùñàëàò äðàìû»äûðìû? Àéäûíäûð êè, áó ÿñÿðëÿð ùÿð ùàíñû «ñàùÿ ÿñÿðëÿðè» éîõ, ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèäèð. Ìöàñèð äðàìàòóðýèéàìûçà ìöðàúèÿò eäÿê. È.ßôÿíäèéeâèí «Ìÿùâ îëìóø ýöíäÿëèêëÿð» äðàìû, éàõóä Ì.Èáðàùèìîâóí «Êÿíä÷è ãûçû» êîìeäèéàñû ùàíñû «ñàùÿ ÿñÿðè»äèð? ßëáÿòòÿ, áó äðàìëàð äà «ñàùÿ ÿñÿðëÿðè» éîõ, ìöàñèðëÿðèìèçèí ùÿéàòûíäàí áÿùñ eäÿí ÿñÿðëÿðäèð. Áèçúÿ, ìÿñÿëÿéÿ ìÿùç áó úöð éàíàøìàã ëàçûìäûð âÿ eïèãîí÷óëóã ìeéëëÿðèíÿ ãàðøû äà ìÿùç áó úÿáùÿäÿí ÷ûõûø eòìÿëèéèê. 14 Ìÿëóì áèð ùÿãèãÿò âàð: ùÿð ùàíñû áèð éàçû÷ûíûí þç ìþâçóñó îëìàëûäûð, ÷öíêè îíóí þç ìÿõñóñè ùèññëÿð àëÿìè, þç ìÿõñóñè ýþðìÿ, ñe÷ìÿ ãàáèëèééÿòè, ìÿõñóñè äöøöíúÿëÿðè, íÿùàéÿò, ìÿõñóñè ãÿëÿìè âàðäûð. Áàøãà áèð éàçû÷û äà eëÿúÿ. Îäóð êè, ìÿõñóñè ãÿëÿì çîðëàíìàìàëûäûð. Áeëÿ îëìàäûãäà eïèãîí÷óëóã ëàáöääöð. Ùÿðýàù áèð éàçû÷û þç ïeðñîíàæëàðûíû áèëàâàñèòÿ èñòeùñàëàò ïðîñeñèíäÿ—äÿçýàù àðõàñûíäà, òðàêòîð ñöêàíûíûí, éàçû ìàñàñûíûí àðõàñûíäà òÿñâèð eäèð âÿ áóíà íàèë äÿ îëóðñà, äeìÿëè, áó îíóí ìÿõñóñè ìþâçóñóäóð, èñòeäàäûíûí éþíöìöíÿ, ãÿëÿìèíÿ óéüóíäóð, ãÿùðÿìàíëàðûíûí õàðàêòeðèíè ìÿùç áó çàìàí à÷ìàüà íàèë îëóð. Áàøãà áèð éàçû÷û èñÿ þç ïeðñîíàæëàðûíû áèëàâàñèòÿ èñòeùñàëàò ïðîñeñèíäÿ òÿñâèð eòìèðñÿ âÿ áóíà íàèë äÿ îëóðñà, õàðàêòeðëÿðè éöêñÿê áÿäèè áîéàëàðëà à÷ûá ýþñòÿðÿ áèëèðñÿ, äeìÿëè, áó äà îíóí ìÿõñóñè ìîâçóñóäóð, áó äà îíóí èñòeäàäûíûí éþíöìöíÿ âÿ ãÿëÿìèíÿ óéüóíäóð. Áó êèìè úÿùÿòëÿðè ãàðøû-ãàðøûéà ãîéìàã, îíëàðûí àðàñûíäà àéðû-ñe÷êèëèê ñàëìàã ìeòîäîëîæè áàõûìäàí éàíëûøäûð, ÷öíêè ùÿð èêè ãîë éöêñÿê áÿäèèëèêäÿ þç òÿúÿññöìöíö òàïûðñà, äeìÿëè, eéíè ìÿãñÿäÿ õèäìÿò eäèð âÿ eéíè âÿçèôÿíè éeðèíÿ éeòèðèð. Áàø ãÿùðÿìàí - î êèìäèð? Ùàããûíäà ìöòÿìàäè ôèêèð ìöáàäèëÿñè ýeäÿí, eëìè ìöáàùèñÿëÿð äîüóðàí íÿçÿðè ïðîáëeìëÿðäÿí áèðè äðàìàòóðýèéàäà ãÿùðÿìàí, õàðàêòeð ìÿñÿëÿñèäèð. Áó eëìè ìöáàùèñÿëÿð áÿçÿí òàìàìèëÿ ìöõòÿëèô íÿçÿðè êîíñeïñèéàëàðûí òÿçàùöðöíÿ ÷eâðèëèð, áÿçÿí áèð-áèðèíè èíêàð eäèð âÿ ñ. Áeëÿ áèð ìöõòÿëèôëèê áÿäèè òÿúðöáÿäÿ äÿ þç èíèêàñûíû òàïûð âÿ ÿñëèíäÿ, íÿçÿðè ôèêèðëÿð äÿ áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿëÿðèíäÿí äîüóð. Áèç áeëÿ ìöõòÿëèôëèéÿ ÷îõ òÿáèè ùàë êèìè áàõûðûã, ÷öíêè áÿäèè õàðàêòeð, ãÿùðÿìàíûí òÿáèÿòè ìÿôùóìó ñîí äÿðÿúÿ ðÿíýàðÿíý îëäóüó ãÿäÿð äÿ ãeéðè-êîíêðeòäèð. Ìèñàë ö÷öí, áèç éàëíûç äðàìàòóðýèéàäà äeéèë, öìóìèééÿòëÿ, áÿäèèééàòäà ãÿùðÿìàí õàðàêòeðèíè ùÿð áèð ÷ÿòèíëèéÿ ìÿòàíÿòëÿ ñèíÿ ýÿðÿí, ùÿð úöð ìöøêöëëöêäÿí áàø ÷ûõàðàí, ùÿð äÿðäÿ ÷àðÿ òàïàí, ùe÷ çàìàí ñÿùâ eòìÿéÿí, èøäÿ äÿ, eâäÿ äÿ éàëíûç âÿ éàëíûç ìöñáÿò ùÿðÿêÿòëÿð eäÿí âÿ ñ. êèìè õöñóñèééÿòëÿðäÿí èáàðÿò èäeàë ãÿùðÿìàí êeéôèééÿòëÿðè òîïëóñó êèìè ãÿáóë eòìèðèê. 15 Èíñàíûí ìÿíÿâè-ÿõëàãè êeéôèééÿòëÿðèíèí èíêèøàôû, éeíèëèéè, äöíéàýþðöøöíöí âöñÿòëÿð ÿëäÿ eòìÿñè ùe÷ áèð çàìàí áÿäèè ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíà áèçèì ýöíëÿðäÿêè êèìè òÿñèð eòìÿìèøäèð. Áóðàäà äèàëeêòèê áèð ãàíóíàóéüóíëóã âàð, ÷öíêè èíñàí çÿêàñûíûí áèçèì ýöíëÿðäÿêè èíêèøàô ñöðÿòèíèí eêâèâàëeíòè þòÿí ÿñðëÿðäÿ, ùÿòòà þòÿí îíèëëèêëÿðäÿ áeëÿ ìþâúóä îëìàìûøäûð. Áó ýöí áèç ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðöðöê êè, úÿìèééÿòèí èíêèøàôû, ìÿíÿâè-ÿõëàãè êeéôèééÿòëÿðèí, ïðeäìeòëÿð àëÿìèíèí ñöðÿòëÿ äÿéèøÿí ìàùèééÿòè ïîeòèêàíûí ÿñðëÿðëÿ ôîðìàëàøìûø áèð ñûðà ãàíóíëàðûíà ÷îõ ìàðàãëû ÷àëàðëàð âeðèð, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ áó ãàíóíëàðà éeíèäÿí áàõìàüà, ùÿòòà îíëàðûí òÿñùèùèíÿ ñþâã eäèð. Ôèêðèìèçè äàùà äà àéäûíëàøäûðìàã èñòÿéèðèê. Àëìàç áèð ÷îõ ìöùöì õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ìöàñèðëÿðè àðàñûíäà ñe÷èëèðäè, ôÿðä êèìè öìóìèäÿí àéðûëûðäû, ÷öíêè 20-úè èëëÿðäÿ Àëìàç úÿñóðëóüóíà, Àëìàç ïðèíñèïèàëëûüûíà, Àëìàç ÿãèäÿñèíÿ ìàëèê îí ñÿêêèç éàøëû ãûçëàðûìûç áàðìàãëà ñàéûëûðäû âÿ áeëÿ áèð øÿðàèòäÿ ìÿùç Àëìàçûí áàø ãÿùðÿìàí îëàúàüû ñÿùíÿ ÿñÿðèíèí— «Àëìàç» ïéeñèíèí ìeéäàíà ÷ûõìàñû òÿáèè âÿ ãàíóíàóéüóí èäè; áÿäèèééàòûí òÿëÿáëÿðèíäÿí, ñîñèàëèçì ðeàëèçìè ìeòîäóíóí øÿðòëÿðèíäÿí, Úàááàðëû èñòeäàäû âÿ eùòèðàñûíäàí äîüóðäó. Èëëÿð êe÷äè. Àëìàçëàð àðòûã áàðìàãëà ñàéûëìàäû, íÿùàéÿò, àëìàçëàðûí ìöáàðèçÿ àïàðäûãëàðû ãöââëÿð àðàäàí ãàëäûðûëäû. Àðòûã àëìàçëàðûí ãûçëàðû, íÿâÿëÿðè áèð ôÿðä êèìè öìóìèäÿí þç íÿíÿëÿðè ãÿäÿð ñe÷èëìÿäè, ÷öíêè èëëÿð êe÷äèêúÿ, Àëìàç úÿñóðëóüó, Àëìàç ïðèíñèïèàëëûüû, Àëìàç ÿãèäÿñè ìÿùç öìóìèíèí ìÿíÿâè-ÿõëàãè, ñèéàñèèúòèìàè êeéôèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðäè. Äeìÿëè, áeëÿ îëäóüó òÿãäèðäÿ, ìöàñèð äðàìàòóðýèéàäà àïàðûúû áàø ãÿùðÿìàí ìÿñÿëÿñèíÿ òàìàìèëÿ éeíè íÿçÿðëÿðëÿ áàõìàã ëàçûìäûð. Áèçÿ äeéÿ áèëÿðëÿð: ìÿýÿð áó ýöí öìóìèäÿí ñe÷èëÿí ÿìÿê ãÿùðÿìàíëàðûìûç, öìóìèäÿí ñe÷èëÿí ôÿäàêàð àäàìëàðûìûç éîõäóðìó? Âàð, ÿëáÿòòÿ, âàð âÿ îíëàðäàí éàçìàã, îíëàðû ñÿùíÿäÿ ýþñòÿðìÿê âàúèáäèð. Åéíè çàìàíäà, áó ýöí ÿí àäè àäàìëàðûìûçäà áeëÿ — òÿëÿáÿ îüëàí âÿ ãûçëàðûìûçäàí òóòìóø àäè ôÿùëÿëÿðèìèçÿ, çèéàëûëàðûìûçà, ãóëëóã÷óëàðûìûçà ãÿäÿð ùÿð ôÿðääÿ, íeúÿ äeéÿðëÿð, ýþðöëÿñè âÿ éàçûëàñû úÿùÿòëÿð ÷îõäóð âÿ áó ýöí áèç ñÿùíÿäÿ àïàðûúû áàø ãÿùðÿìàí êèìè éàëíûç ãöäðÿòëè øÿõñèééÿòëÿðèí äeéèë, àäè ñîâeò àäàìëàðûíûí ýöçÿðàíûíû, ñeâèíúèíè, êÿäÿðèíè, îíëàðûí ìÿùÿááÿòèíè, èøèíè ýþðöðöêñÿ, áó òàìàìèëÿ òÿáèè âÿ ãàíóíàóéüóíäóð, úÿìèééÿòèí èíêèøàô ïðîñeñèíäÿí äîüàí áèð ëàáöäëöêäöð. 16 Áó ýöí áèç àäè ñîâeò ýÿíúèíèí — êîëõîç÷ó ãûçûí, ðÿññàì îüëàíûí, éàõóä áèð èäìàí÷ûíûí ìÿíÿâè àëÿìèëÿ òàíûø îëóðóãñà, îíóí íÿ èñòÿäèéèíè, íÿ ö÷öí õîøáÿõò îëäóüóíó, íèéÿ íàðàçû ãàëäûüûíû, íÿ ñÿáÿáÿ ìöñáÿò âÿ éà ìÿíôè ùÿðÿêÿòëÿð eòäèéèíè ýþðöðöêñÿ, õàðàêòeðÿ ìöíàñèáÿòèìèç äÿ ìÿùç áó àäè úÿùÿòëÿðèí ñÿùíÿ òÿúÿññöìöíäÿêè áÿäèè-eñòeòèê ìÿçèééÿò âÿ êÿñèðëÿðäÿí äîüìàëûäûð. Ùÿðýàù äðàìàòóðã, eëÿúÿ äÿ éàðàäûúû ùeéÿò áóýöíêö ìöíàñèáÿòëÿðè, èñòÿê âÿ àðçóëàðû, ìàíeÿ âÿ ÷ÿòèíëèêëÿðè, áó ýöíÿ õàñ îëàí äöøöíúÿëÿðè äîëüóí áÿäèè ñóðÿòëÿð âàñèòÿñèëÿ áèçÿ ÷àòäûðûð, áèçÿ ýþñòÿðèðñÿ, äeìÿëè, ùÿìèí äðàì ÿñÿðè, éàõóä òàìàøà ÿñë õàðàêòeðëÿð ãàëeðeéàñûäûð. Áóðàäà âàùèä, öìóìè áèð áàø ãÿùðÿìàí âàð: ÿñÿðäÿêè áöòöí ïeðñîíàæëàðûí áÿäèè-eñòeòèê êeéôèééÿòëÿðèíäÿí äîüàí âÿùäÿò, èäeéà-áÿäèè òàìëûã. Èìêàíëàðûìûç âÿ èñòÿêëÿðèìèç Áàêûäà, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òàìàøàëàð ýþñòÿðÿí ö÷ äðàì òeàòðû âàð: àêàäeìèê òeàòðûìûç, ýÿíú òàìàøà÷ûëàð òeàòðû, êóêëà òeàòðû. Áó ö÷ òeàòðäàí áèðè — êóêëà òeàòðû, ÷îõ òÿÿññöô êè, ùÿëÿ þçöíö òàïìàìûøäûð; Àçÿðáàéúàí òeàòð ñÿíÿòèíäÿ ùàäèñÿ îëà áèëÿúÿê òàìàøà ýþñòÿðìÿìèøäèð, ÷öíêè ìÿõñóñè áÿäèè-eñòeòèê úÿáùÿñèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿìèøäèð. Ùàëáóêè áó òeàòð áeëÿ áèð ïîòeíñèàë ôàêòóðàéà ìàëèêäèð (Ñ.Â.Îáðàçòñîâóí êóêëà òeàòðûíû õàòûðëàéàã). Ýÿíú òàìàøà÷ûëàð òeàòðû — áó èñòeäàäëû êîëëeêòèâ èñÿ ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèìèçèí áèýàíÿëèéè âÿ áÿëêÿ äÿ eòèíàñûçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ, eëÿúÿ äÿ ðeïeðòóàð ìöíäÿðèúÿñèíèí öìóìè òóòóìó áàõûìûíäàí èìêàí ìÿùäóäëóüóíà ìàëèêäèð. Äîüðóäóð, áó òeàòðäà ñîí èëëÿð áèð úàíëàíìà íÿçÿðÿ ÷àðïûð, àììà áèç áeëÿ ôèêèðäÿéèê êè, ìöàñèð ìèëëè äðàìàòóðýèéàìûçëà ñûõ ÿëàãÿéÿ ýèðìÿñÿ, îíóí áÿäèè-eñòeòèê íàèëèééÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ eòìÿñÿ, ýÿíú òàìàøà÷ûëàð òeàòðû þç èìêàíëàðûíû òàì øÿêèëäÿ áöðóçÿ âeðÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. Äeìÿëè, Áàêû òeàòð àëÿìèíäÿ, ÿñëèíäÿ èñÿ áöòöí Àçÿðáàéúàí òeàòð àëÿìèíäÿ, òÿáèð-úàèçñÿ, ÿñàñ éöê ßçèçáÿéîâ àäûíà òeàòðûí ïàéûíà äöøöð. Áeëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ áó òeàòðûí ñÿùíÿñèíäÿ ìöõòÿëèô öñëóáëàðûí, ìöõòÿëèô eñòeòèê êîíñeïñèéàëàðûí ÿéàíè òÿúÿññöìö íÿèíêè ìöìêöíäöð, ùÿòòà âàúèáäèð. Áó öñëóáëàðäàí, êîíñeïñèéàëàðäàí áèðèíèí òÿãäèðè èñÿ î áèðèíèí èíêàðû áàùàñûíà îëìàìàëûäûð. 7-2 17 «Õÿééàì» âÿ «Ïÿðè Úàäó» — êëàññèê äðàìàòóðýèéàìûçûí èêè ìàðàãëû íöìóíÿñè ÿñàñûíäà éeíè ñÿùíÿ ùÿéàòû òàïìûø òàìàìèëÿ ìöõòÿëèô eñòeòèê ÷àëàðëû èêè òàìàøà. Áó ìöõòÿëèôëèéè éàëíûç ïéeñ ìöÿëëèôëÿðèíèí ôÿðäè ôÿðãëÿðè, éàëíûç ìþâçó âÿ ìÿçìóí, éàçû öñëóáó âÿ áÿäèè-äðàìàòèê êeéôèééÿòëÿð àéðûëûüû ìöÿééÿíëÿøäèðìèð; áó ìöõòÿëèôëèê, eéíè çàìàíäà, áèð-áèðèíäÿí òàìàìèëÿ ñe÷èëÿí ðeæèññîð äöíéàáàõûìû, ðeæèññîð äöíéàäóéóìó, ñÿíÿò êîíñeïñèéàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ãàáàðûãëàøûð, ýþçÿ ÷àðïûð. Åéíè ñÿùíÿäÿ êëàññèê èðñÿ èêè ìöõòÿëèô ìöíàñèáÿò, èêè ìöõòÿëèô áÿäèè-eñòeòèê ïðèíñèï. Ãÿðèáÿäèð êè, áeëÿ ùàë áèçèì èìêàíëàðûìûçûí ìÿùäóäëóüóíäàí äîüàí áèð ãàíóíàóéüóíëóãäóð, ÷öíêè áèçäÿ áèð òÿðÿôäÿí Ìàëû òeàòð, äèýÿð òÿðÿôäÿí Ìàéàêîâñêè àäûíà òeàòð, áèð òÿðÿôäÿí ÌÕÀÒ, äèýÿð òÿðÿôäÿí Òàãàíêàäàêû òeàòð, áèð òÿðÿôäÿí «Ñîâðeìeííèê», äèýÿð òÿðÿôäÿí Ãîãîë àäûíà òeàòð éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿì Ìeùäè Ìÿììÿäîâóí, ùÿì äÿ Òîôèã Êàçðìîâóí — áó èêè òàìàìèëÿ ìöõòÿëèô öñëóáëó ðeæèññîðóí ñÿíÿòèíÿ eéíè áèð òeàòðäà òàìàøà eäèðèê âÿ äeìÿëè, áó ñÿíÿò÷èëÿðäÿí áèðèíèí òÿãäèðè äèýÿðèíèí èíêàðû ùeñàáûíà îëìàìàëûäûð. Ìöàñèð ìþâçóëó òàìàøàëàð: «Êÿíä÷è ãûçû», «Ñÿí ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿñÿí», «Ñÿíñèç»... Òàðèõè-èíãèëàáè ìþâçóëó òàìàøàëàð: «Êþçÿðÿí îúàãëàð», «Êöëÿêëÿð», «Ìàùíû äàüëàðäà ãàëäû»... Ìöõòÿëèô ñÿíÿò éàíàøìàëàðûíûí ñÿùíÿ òÿúÿññöìö, ìöõòÿëèô ñÿíÿò òÿñÿððöôàòû. Ëàêèí áèç áó òàìàøàëàðà ãèéìÿò âeðÿðêÿí, ìÿõñóñè áÿäèè-eñòeòèê ýþñòÿðèúèëÿðè áèð òÿðÿôÿ àòûá, ùÿìèí ìöõòÿëèôëèêëÿðè ìeéàð êèìè ýþòöðìÿìÿëèéèê. Áèð ðeæèññîð ðeàëèñò ðÿíýëÿðè öñòöí òóòóá, ÿùàòÿëèéÿ, ìîíóìeíòàëëûüà ìeéë eäèá, þçöíö èíòeëëeêòóàë ñÿíÿòäÿ òàïäûüû ö÷öí éàõøû òàìàøà ãîéóð, äèýÿð ðeæèññîð èñÿ eìîñèîíàë ñÿíÿòÿ, ñÿùíÿ øÿðòèëèêëÿðèíÿ àðõàëàíûá, ùÿòòà ÿí êè÷èê ìèçàíëàðäà áeëÿ äàùà àðòûã áèð êàìeðàëûã àõòàðäûüû ö÷öí ïèñ òàìàøà ãîéóð ìþâãeéè êþêöíäÿí éàíëûøäûð. Ìeùäè Ìÿììÿäîâóí äà, Òîôèã Êàçûìîâóí äà, ßëèùeéäÿð ßëÿêáÿðîâóí äà ñÿùíÿéÿ ìöõòÿëèô éàðàäûúû ìöíàñèáÿòè áóýöíêö Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíè ùÿéàòû ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿäèð, ÷öíêè ùÿìèí ìöõòÿëèôëèê áèð çÿíýèíëèê, ðÿíýàðÿíýëèê ýÿòèðèð, ÿêñ òÿãäèðäÿ eéíèëèê àëÿìè éàðàíàð êè, áó äà áÿäèè-eñòeòèê çþâãöí êöòëÿøìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàð. Áó ìöõòÿëèô ñÿíÿòÿ áàõûì êîíñeïñèéàëàðûíûí áèðèíÿ ðÿüáÿò áÿñëÿéèá, î áèðèëÿ ãÿíàÿòëÿíìÿìÿê îëàð, ÷öíêè îíëàðäàí áèðè ñÿ18 íèí áÿäèè çþâãöíÿ óéüóíäóð, äèýÿðè éîõ, áèðèíè áÿéÿíìÿê, î áèðèíè áÿéÿíìÿìÿê îëàð — áó äà ñÿíèí çîâãöíäÿí, äöíéàýþðöøöíäÿí, ôÿðäè ñÿíÿò áàõûìûíäàí àñûëûäûð, ëàêèí ÿäÿáè òÿíãèääÿ, èúòèìàè ôèêèðäÿ îíëàðäàí áèðèíèí òÿãäèðè âÿ òÿñäèãè, éóõàðûäà éàçäûüûì êèìè, äèýÿðèíèí èíêàðû áàùàñûíà îëìàìàëûäûð, áóýöíêö ìöàñèð òeàòð ñÿíÿòèìèç ùÿð ùàíñû áèð eñòeòèê òÿìàéöëöí ìÿùâÿ ìÿùêóìëóã èääèàñûíäàí ôàéäàëàíà áèëìÿç, éàëíûç ðÿíýàðÿíýëèêäÿí, ìöõòÿëèôëèêäÿí ãàçàíàð. Ñòàíèñëàâñêè ñèñòeìèíèí öìóìè òeàòð ñÿíÿòèíäÿêè ðîëó âÿ ïàéû ìÿëóìäóð. Ëàêèí áèð àíëûã ñîâeò òeàòð ñÿíÿòèíè Ìeéeðõîëä òeàòðûíäàí òÿúðèä eäèí. ßëáÿòòÿ, öìóìè âöñÿòÿ õeéëè çÿðÿð òîõóíàð, ÷öíêè ñîâeò òeàòð ñÿíÿòè (âÿ íÿèíêè éàëíûç òeàòð ñÿíÿòè) ìÿùç îíà ýþðÿ ãöäðÿòëèäèð êè, îðàäà Ñòàíèñëàâñêè òeàòðû äà Ìeéeðõîëä òeàòðû êèìè, Âàõòàíãîâ òeàòðû äà Òàèðîâ òeàòðû êèìè þçöíÿìÿõñóñ, þçöíÿëàéèã âÿ þçöíö èôàäÿ eäÿí éeð òàïìûøäûð. Áó ÷îõ ýþçÿëäèð êè, Ù.ßðÿáëèíñêè àäûíà Ñóìãàéûò Äþâëÿò Äðàì Òeàòðûíûí áàø ðeæèññîðó À.Êàçûìîâ «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçeòèíäÿêè ìöçàêèðÿäÿí èñòèôàäÿ eäèá ìîíóìeíòàë ÿñÿðëÿð éàðàòìàüà ÷àüûðûð. Áó, î äeìÿêäèð êè, ðeæèññîðóí ìÿõñóñè ñÿùíÿ òÿëÿáàòû âàð âÿ ùÿðýàù äeéèëÿí òÿëÿáàò îíóí òeàòðûíûí èìêàíëàðûíà âÿ eñòeòèê ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóíäóðñà, ãîé î ðeæèññîð ìöòëÿã áó éîëëà, äèýÿð áèð ðeæèññîð èñÿ áàøãà éîëëà ýeòñèí. Ñîí èëëÿðäÿ áèð ñûðà äþâëÿò äðàì òeàòðëàðû à÷ûëìûø, õàëã òeàòðëàðûíûí ñàéû õeéëè ÷îõàëìûøäûð. Áó òeàòðëàð áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí, áèð-áèðèíäÿí ñe÷èëÿí ñÿíÿò éîëëàðûíû ëàï áàøëàíüûúäàí ñe÷ìÿëèäèðëÿð. Òåàòð âÿ òàìàøà÷û Òàìàøà÷û èëÿ òeàòð áèð-áèðèëÿ eëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿäèð êè, òàìàøà÷ûíûí çþâã çÿíýèíëèéè òeàòðûí ñÿíÿò êàìèëëèéèíè òÿíçèìëÿéèð, eéíè çàìàíäà òeàòðûí äàõèëè áÿäèè êöòëÿñè, eñòeòèê ìöíäÿðèúÿñè òàìàøà÷û çþâãöíö ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Îäóð êè, áóðàäà áèð òÿíàñöá — ãàðøûëûãëû ìÿíÿâè-eìîñèîíàë àíëàìäàí äîüàí áèð òÿíàñöá âàúèáäèð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí òeàòðûíäà áeëÿ áèð òÿíàñöáöí ïîçóëìàñû ùàëû áèçè íàðàùàò eäèð; áÿçÿí áîø âÿ ìÿíàñûç ùûðûëòû úèääè ñÿíÿò ÿñÿðèíäÿí (úèääè ñàòèðà äà äàõèë îëìàãëà) äàùà àðòûã úÿëáeäèúè 19 îëóð, ãóðó íÿñèùÿò÷èëèê ïñèõîëîæè òÿùëèëäÿí äàùà àðòûã àëãûø ãàçàíûð. Íÿäèð ñÿáÿá? Ñÿáÿá, èëê íþâáÿäÿ, ìÿùç ùÿìèí áîø âÿ ìÿíàñûç ùûðûëòûéà, éàëàí÷û «ùèêìÿòàíÿëèéÿ», àíîðìàë ñèòóàñèéàëàðà, ÿúàèá àêòéîð îéóíëàðûíà ìeéë eäÿí òeàòðëàðäà àõòàðûëìàëûäûð, ÷öíêè áó ñÿïêèëè òàìàøàëàð íÿèíêè òàìàøà÷û çþâãöíö òÿðáèéÿëÿíäèðèð, ÿêñèíÿ, îíó äàùà äà êöòëÿøäèðèð, ýeðè ÷ÿêèð, áàéàüûëàøäûðûð. Íÿòèúÿäÿ ìóñèãèëè êîìeäèéà òeàòðûìûçûí þç òàìàøà÷ûëàðû, ßçèçáÿéîâ àäûíà òeàòðûí þç òàìàøà÷ûëàðû, ìóüàì îïeðàëàðûíûí þç òàìàøà÷ûëàðû, áàëeòèìèçèí þç òàìàøà÷ûëàðû éàðàíûð. Ñþùáÿò éöêñÿê ñÿâèééÿëè õöñóñè áàëeò òàìàøà÷ûñûíäàí, éàõóä îïeðà äèíëÿéèúèñèíäÿí ýeòìèð, èíäèêè âÿçèééÿò áèð-áèðèíäÿí õîøó ýÿëìÿéÿí ìÿíçèë ãîíøóëàðûíû õàòûðëàäûð âÿ ÷îõ òÿÿññöô eäèëÿñè ùàëäûð, ÷öíêè òàìàøà÷û ìöòÿøÿêêèëëèéè, òeàòð ìÿùÿááÿòè ÿâÿçèíÿ, ìeéäàíà àðçóîëóíìàç, ùÿì äÿ ýeðè ÷ÿêÿí áèð àéðû-ñe÷êèëèê ÷ûõàðûð; áó ýöí ìóñèãèëè êîìeäèéà òeàòðûìûçûí «àçàðêeøèíè» çîðëà äà ñàõëàñàí, îòóðóá îïeðàéà ãóëàã àñìàç, eëÿúÿ äÿ ÿêñèíÿ. Áèð ñûðà ëàüëàüû ìóñèãèëè êîìeäèéàëàðà âàõòàøûðû áàõìàã èìêàíûíà ìàëèê îëäóüóìóç ùàëäà, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ùe÷ áèð äöíéà øþùðÿòëè îïeðeòòàéà òàìàøà eäÿ áèëìèðèê âÿ î ãÿäÿð éàäûðüàéûðûã êè, ÿñë ñÿíÿò ÿñÿðèíäÿí, äeéÿê êè, Øòðàóñóí, Êàëìàíûí îïeðeòòàëàðûíäàí çþâã àëìàã ãàáèëèééÿòèìèç êöòëÿøèð. Åéíè çàìàíäà, ðóñ âÿ Ãÿðáè Àâðîïà êëàññèêàñûíäàí ùÿð ùàíñû áèð îïeðàéà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ãóëàã àñìàã èìêàíûíäàí ìÿùðóìóã. Áèð ñûðà òeàòðëàðäà, õöñóñÿí, õàëã òeàòðëàðûíäà êîìeäèéà àäû èëÿ ñÿùíÿéÿ ãîéóëàí ìàêóëàòóðàäàí êîðëóã ÷ÿêìèðèê, àììà, ìèñàë ö÷öí, Áðeõòèí, Äöððeíìàòòèí, Ôèøèí êîìeäèéàëàðûíäàí õÿáÿðñèçèê. Áöòöí äöíéàíûí ìöòÿðÿããè òeàòðëàðû ×eõîâó òàìàøà÷ûéà òàíûäûð, ñeâäèðèð, ×eõîâ ùóìàíèçìèíè, ×eõîâ ùèññëÿðèíèí èíúÿëèéèíè à÷ûá ýþñòÿðèð, áèç èñÿ áÿçÿí îáûâàòeë ìàùèééÿòëè ÿùâàëàòëàðû îíäàí àðòûã òóòóðóã. Ñîí äÿðÿúÿäÿ ìöùöì áèð ìÿñÿëÿíè óíóòìàìàëûéûã: áèç ×eõîâäàí ãà÷äûãúà, ×eõîâ äà áèçäÿí óçàãëàøàúàã, áèçÿ éàä îëàúàã. Èáñeí äÿ eëÿúÿ, Øîó, ×àéêîâñêè, Âeðäè äÿ eëÿúÿ. Ãÿðá âÿ ñîâeò äðàìàòóðýèéàñûíûí òÿðúöìÿñè ñàùÿñèíäÿ äÿ áèð äþíöø éàðàòìàã âàúèáäèð, ÷öíêè áèð ñûðà ùàëëàðäà èêèíúè, ö÷öíúö äÿðÿúÿëè ïéeñëÿð — ÿýÿð áÿäèè ÿäÿáèééàòû äÿðÿúÿëÿðÿ àéûðìàã ìöìêöíñÿ — òÿðúöìÿ eäèëèá ñÿùíÿìèçäÿ ãîéóëóð âÿ íÿòèúÿäÿ ìöàñèð äöíéà äðàìàòóðýèéàñû ùàããûíäà òÿñÿââöðöìöçö ìÿùäóäëàøäûðûð, áó äà þç íþâáÿñèíäÿ eñòeòèê çîâãöìöçö èíêèøàôäàí ñàõëàéûð. Áèð 20 ÷îõ áþéöê ìöàñèð äðàìàòóðãëàðûí àäûíû ÷ÿêìÿê ìöìêöíäöð êè, àéðû-àéðû ñîâeò òeàòðëàðûíäà ìöòÿìàäè òàìàøàéà ãîéóëäóãëàðû ùàëäà, Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíäÿí ñÿñëÿíìèðëÿð: Æ.Ï.Ñàðòð, Æ.Àíóé, À.Ìèëëeð, Ò.Óèëéàìñ, À.Àäàìîâ âÿ á. Åëÿúÿ äÿ, áèð ñûðà ñîâeò äðàìàòóðãëàðûíûí — À.Àðáóçîâóí, Â.Ðîçîâóí, À.Âàìïèëîâóí âÿ áàøãàëàðûíûí ÿñÿðëÿðè. ßëáÿòòÿ, éóõàðûäà éàçäûüûìûç êèìè, ìöàñèð äðàìàòóðýèéàìûçëà, ìöàñèð òeàòð ñÿíÿòèìèçëÿ ÿëàãÿäàð áèð ñûðà ìöùöì ïðîáëeìëÿðèìèç ìþâúóääóð. Áó ïðîáëeìëÿðäÿí áèð ãèñìè ùÿëë îëóíìàãäàäûð, äèýÿð ãèñìè èñÿ ùÿëÿ þç ùÿëëèíè ýþçëÿéèð. Ùÿìèí ïðîáëeìëÿðèí áèð ÷îõó ìÿùÿëëè õàðàêòeð äàøûéûð âÿ îíëàðûí ùÿëëè þçöìöçäÿí àñûëûäûð, èìêàíëàðûìûç äàõèëèíäÿäèð. Áó èøäÿ èñÿ ÿñë Åëõàí ôÿäàêàðëûüû âàúèáäèð... 1971. 21 «ÀÉÄÛÍ» Âß ÀÉÄÛÍËÀÐÛÍ ÔÀÚÈßÑÈ Èëëÿð êe÷èð âÿ èëëÿð êe÷äèêúÿ äÿ áèç Úàááàðëû ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùèññëÿð àëÿìèíÿ äàùà àðòûã ìÿíÿâè eùòèéàú äóéóðóã, Úàááàðëû ñóðÿòëÿðèíèí ïñèõîëîæèñèíÿ äàùà àðòûã âàðìàã èñòÿéèðèê; áèç áó ùèññëÿð àëÿìèíè, áó ïñèõîëîæèíè ÿëäÿ eòäèéèìèç ìÿíÿâè-ôÿëñÿôè, áÿäèèeñòeòèê çÿíýèíëèéèí ñöçýÿúèíäÿí êe÷èðèá éeíè ìÿíàëàð òàïûð, éeíè úèçýèëÿð, ÷àëàðëàð êÿøô eäèðèê. Òÿñàäöôè äeéèë êè, ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèìèç, òàìàøà÷ûëàðûìûç Ì.ßçèçáÿéîâ àäûíà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Àêàäeìèê Äðàì Òeàòðûíäà Úÿôÿð Úàááàðëûíûí «Àéäûí» ïéeñèíèí éeíè òàìàøàñûíû õöñóñè áèð ùÿâÿñëÿ ýþçëÿéèðäè. ßââÿëà, ñîí çàìàíëàð áó òeàòðûí ñÿùíÿñèíäÿ ýþðäöéöìöç Ùàìëeò, Êeôëè Èñýÿíäÿð, Ïðîòàñîâ êèìè ñóðÿòëÿðäÿí ñîíðà, ñàíêè «áöòöí éàøàéûøäà áèð èíãèëàá» ùÿñðÿòè èëÿ éàíàí Àéäûíû éeíèäÿí ýþðìÿê, éeíèäÿí eøèòìÿê ö÷öí òÿáèè áèð eùòèéàú éàðàíìûøäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áó ýöí «Úÿôÿð Úàááàðëû òeàòðûíû» éeíèäÿí «îõóìàã», Úàááàðëû äðàìàòóðýèéàñûíû òàìàøàéà ãîéàðêÿí, îíà éeíè íÿçÿðëÿðëÿ äèããÿò éeòèðìÿê ÿäÿáèééàòû âÿ ñÿíÿòè ñeâÿí ùÿð êÿñ ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè áèð ìÿñÿëÿäèð. Ëàêèí, ÿëáÿòòÿ, ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèí, òàìàøà÷ûëàðûí èíòèçàðûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè Úàááàðëû éàðàäûúûëûüûíà ìÿùÿááÿòäÿ, áó éàðàäûúûëûüûí áÿäèè ãöäðÿòèíäÿ, eñòeòèê ñàíáàëûíäà àõòàðûëìàëûäûð. Òÿìèç èíñàí, éóêñÿê, íÿúèá ùèññëÿðëÿ éàøàéàí èíñàí úÿìèééÿòèí eéáÿúÿðëèêëÿðè èëÿ öçëÿøäèêäÿ, úÿìèééÿòäÿêè ùàãñûçëûãëà, ðèéàêàðëûã âÿ ðÿçàëÿòëÿ ãàðøûëàøäûãäà, — ìÿùâÿ ìÿùêóìäóð ïðèíñèïè «Àéäûí» ïéeñèíäÿ þç áÿäèè òÿúÿññöìöíö òàïìûøäûð. Äîüðóäóð, Àéäûí ñèíôè øöóðäàí òàìàì ìÿùðóì äeéèëäèð, î, õàðàá îëóá èøëÿìÿéÿí äÿçýàùà ìÿøùóð ìöðàúèÿòè çàìàíû äeéèð: «Ìÿí äÿ ñÿíèí êèìè, ôÿãÿò úàíëû áèð ìàêèíà äeéèëìèéÿì? Áèð ìàêèíà êèìè èñòèôàäÿ îëóíìóðìóéàì? Èøëÿéÿí ìÿí, èíúèéÿí ìÿí, ãàçàíàí ìÿí, àú ãàëàí äà ìÿí, áàøãàëàðûíûí ÿëèíÿ áàõàí äà ìÿí». Àéäûí «Áÿñ ìÿíèì ùàããûì, ìÿíèì ãàçàíäûãëàðûì? Ö÷ ýöíäöð àúàì. Áÿñ ìÿí..?» — ñóàëûíû þçöíÿ âeðèð, ëàêèí, eéíè çàìàíäà, î, ìÿíñóá îëäóüó ñèíôèí ýöúöíÿ âÿ ãàäèðëèéèíÿ èíàíìûð, ùÿìèí ñèíôèí íöìàéÿíäÿëÿðèíè — þç ôÿùëÿ éîëäàøëàðûíû áèð ñþçëÿ õàðàêòeðèçÿ eäèð: — «Çàâàëëûëàð!» 22 Àéäûí áèð òÿðÿôäÿí «Éàíäûðàúàüàì, éàíäûðàúàüàì áó ìÿíôóð àëòóí éóðäóíó!» — äeéèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ùÿìèí çàâîä éàíäûðûëàðêÿí ìàíe îëìàã èñòÿéèð, — «Áÿøÿðèééÿòè éàøàéûøûí áöòöí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí, ìöáàðèçÿëÿðäÿí, ãÿùãÿùÿëÿðäÿí, ýþç éàøëàðûíäàí ìÿùðóì eòìÿêìè èñòÿéèðñÿí! Ñþíäöð...» — äeéèð, ùàðàé ñàëûð. «Àëòóí éóðäóíóí» éàíäûðûëìàñû îíóí íÿçÿðëÿðèíäÿ éàëíûç ýþç éàøëàðûíûí äeéèë, ýöëöøëÿðèí äÿ éîõ îëìàñû äeìÿêäèð, ÷öíêè Àéäûí áàøãà áèð êîíêðeò èúòèìàè ôîðìàñèéà òÿñÿââöð eäÿ áèëìèð. Åéíè çàìàíäà, Àéäûí ýþç éàøëàðûíûí äà éîõ îëóá ýeòìÿñèíè èñòÿìèð, ÷öíêè ýeíèø ìÿíàäà áó ýþç éàøëàðû îíóí âÿ îíóí êèìèëÿðèíèí éeýàíÿ ïÿíàùýàùûäûð. Àéäûí « — Èøëÿéÿí ìÿí, éàðàäàí ìÿí, ãàçàíàí êèì?» ñóàëûíà äöçýöí úàâàá âeðèð: ãàçàíàí «àëòóí äöíéàñûäûð», Äþâëÿò áÿéëÿð, Áàëàõàíëàð, Íîâðóç áÿéëÿðäèð, èñòèñìàð÷û ñèíèôäèð. Ëàêèí Àéäûí «Íÿ eòìÿëè?» ñóàëûíà äÿãèã úàâàá òàïìàãäà àúèçäèð âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ þç ìöáàðèçÿñèíè, þç öñéàíûíû ìöÿééÿí îëóíìóø áèð õÿòò áîéó àïàðà áèëìèð. ßëáÿòòÿ, áó úöð òÿðÿääöäëÿðèí ìöÿééÿí îëóíìóø, äÿãèãëÿøäèðèëìèø, êîíêðeò ìÿãñÿäëÿð íàìèíÿ äeéèë, ìöúÿððÿä ìàùèééÿòëè àðçó âÿ èñòÿêëÿð óüðóíäà, ìöáàðèçÿëÿðèí ìöãàáèëèíäÿ Àéäûíûí éàøàäûüû úÿìèééÿòäÿ àéäûíëàðûí ôàúèÿñè ëàáöääöð. Ìÿùç þç ñèíôèíèí ýöúöíÿ èíàíìàäûüûíà ýþðÿ, Àéäûí úÿìèééÿòëÿ ìöáàðèçÿñèíäÿ àúèçäèð, úÿìèééÿò Àéäûíû áèð èíñàí êèìè ìÿùâ eäèð, îíóí õàðàêòeðèíè äÿéèøäèðèð, èðàäÿñèíè ñàðñûäûð. Áèðèíúè ïÿðäÿäÿ «Ìÿí èñòÿéèðäèì áöòöí äöíéà ìÿíèìëÿ ùeñàáëàøñûí, êö÷ÿëÿðäÿí êe÷ÿðêÿí Àéäûí ýÿëèð äeéÿ õàëã ìÿíè áàðìàüèëÿ ýþñòÿðñèí» — äeéÿí Àéäûí þç ìöáàðèçÿñè èëÿ, öñéàíû èëÿ éàëíûç áóíà íàèë îëóð êè, òÿêúÿ êö÷ÿäÿêè óøàãëàð äeéèë, ùÿòòà ôÿùëÿ éîëäàøû Ñÿëèì áeëÿ îíó «ýèú Àéäûí» êèìè òàíûéûð. Àéäûíûí òÿðÿääöäëÿðè, ìöúÿððÿä öñéàíêàðëûüû, eéíè çàìàíäà, ýÿíú Úàááàðëûíûí éàðàäûúûëûã àõòàðûøëàðû èäè âÿ áèç áèëèðèê êè, ìÿùç áó àõòàðûøëàð ýÿëÿúÿêäÿ «1905-úè èëäÿ»éÿ, «Ñeâèë»ÿ, «Àëìàç»à ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. Ëàêèí «Àéäûí» ïéeñèíèí ÿñàñûíäà äóðàí «èíñàí âÿ úÿìèééÿò» ïðîáëeìè áó ýöí äÿ àêòóàë ìàùèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ìèñàë ö÷öí, ìöàñèð Ãÿðá ÿäÿáèééàòûíûí «Àéäûí»ëàðû 10 — 20-úè èëëÿðè àäëàéûá 60-70-úè èëëÿðÿ ýÿëìèøëÿð âÿ îíëàð äà òÿðÿääöäëÿð êe÷èðèðëÿð, îíëàð äà úÿìèééÿòëÿ ìöáàðèçÿäÿ àúèçäèðëÿð âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ ìÿùâÿ ìÿùêóìäóðëàð - úèñìàíè ñóðÿòäÿ îëìàñà äà, ìÿíÿí ùe÷ÿ ÷eâðèëèðëÿð, þçëÿðèíèí èúòèìàè ìöáàðèçÿëÿðäÿ èôàäÿ âÿ òÿñäèã eòìÿê áàúàðûãëàðûíû èòèðèðëÿð. 23 Áó ìÿíàäà, «Àéäûí» òàìàøàñûíäà èúòèìàè ìîòèâëÿðèí þí ïëàíà ÷ÿêèëìÿñè, êè÷èê Àéäûí àèëÿñèíèí ôàúèÿñèíè äeéèë, àéäûíëàðûí ìÿíÿâè ôàúèÿñèíè ýþñòÿðìÿê ìeéëè òÿãäèðÿëàéèãäèð âÿ áeëÿ áèð ðeæèññîð éîçóìó áó ýöíöí òÿëÿáëÿðè áàõûìûíäàí áèçÿ ìöàñèð ìàùèééÿòëè ýþðöíöð, ìöàñèð äöíéàäà, èúòèìàè ùÿéàòäà âÿ ñÿíÿòäÿ, ÿäÿáèééàòäà ýeäÿí ïðîñeñëÿðëÿ ñÿñëÿøèð. Ëàêèí, ÿëáÿòòÿ, ÿñàñ ìÿñÿëÿ ùÿìèí ðeæèññîð éîçóìóíóí íÿ äÿðÿúÿäÿ óñòàëûãëà, ùàíñû áÿäèè-eñòeòèê ñÿâèééÿäÿ òÿúÿññöì eòäèðèëìÿñèíäÿäèð. Òàìàøàíûí éàðàäûúû êîëëeêòèâè áèçèì òàíûäûüûìûç âÿ ãèéìÿòëÿíäèðäèéèìèç ñÿíÿòêàðëàðäàí èáàðÿòäèð. Ãóðóëóø÷ó ðeæèññîð Òîôèã Êàçûìîâ áÿäèè çþâãö, ñÿíÿòêàðëûã àõòàðûøëàðû âÿ éàðàäûúûëûã úÿñàðÿòè èëÿ ÷îõäàí òàìàøà÷ûëàðûí äèããÿòèíè úÿëá eòìèøäèð âÿ áó ýöí «Àéäûí» òàìàøàñûíà ìÿùç îíóí ãóðóëóøóíäà áàõäûüûìûç ö÷öí òÿëÿáëÿðèìèç äàùà áþéöê, Úàááàðëû äðàìàòóðýèéàñûíäà éeíè ìÿíàëàð òàïìàã, éeíè áÿäèè-eñòeòèê êeéôèééÿòëÿð êÿøô eòìÿê èñòÿéèìèç äàùà àðòûãäûð. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà êàïèòàëèçìèí ñöðÿòëè èíêèøàôû ñèíèôëÿð àðàñûíäàêû ó÷óðóìó, àéäûíëàð, ïèðãóëóëàð âÿ ñÿëèìëÿðëÿ Äþâëÿò áÿéëÿð, áàëàõàíëàð âÿ Íîâðóç áÿéëÿð àðàñûíäàêû áÿðàáÿðñèçëèéè äàùà äà àðòûðäû, ãàáàðûãëàøäûðäû, èúòèìàè-ÿõëàãè òÿçàäû äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ êÿñêèíëÿøäèðäè. Áó áàõûìäàí ãóðóëóø÷ó ðeæèññîðóí âÿ ðÿññàì Òàùèð Ñàëàùîâóí áèðýÿ ÿìÿéèíèí áÿùðÿñè îëàí «áóðóãëàð ìÿíçÿðÿñè» «Àéäûí» òàìàøàñûíäà õöñóñè ÿùÿìèééÿò âÿ ìÿíà êÿñá eäèð; ðeæèññîð éîçóìóíäà áöòöí òàìàøà áîéó áèð ëeéòìîòèâ êèìè ñÿñëÿíèð, «Àéäûí» ïéeñèíè «à÷ìàã» èñòÿéÿí éeíè «à÷àðûí» ìàùèééÿòèíèí èôàäÿ÷èñè îëóð. Íeôò áóðóãëàðû Àéäûíûí âÿ îíóí ýÿíú ãàäûíû Ýöëòÿêèíèí éîõñóë äàõìàñûíû ùÿð òÿðÿôäÿí ÿùàòÿ eòìèøäèð. Áó àí ùÿìèí íeôò áóðóãëàðû êè÷èê Àéäûí àèëÿñèíèí àüûð ýöçÿðàíûíûí òÿúÿññöìö êèìè áèçè âàùèìÿëÿíäèðèð, íàüûëëàðäàêû ãîðõóíú äèâëÿðè õàòûðëàäûð. Èêèíúè ïÿðäÿäÿ ùÿìèí íeôò áóðóãëàðû éeíè éàðàíìûø êàïèòàëèñòëÿð çöìðÿñèíÿ Äþâëÿò áÿéèí, Áàëàõàíûí, Íîâðóç áÿéèí êeô ÷ÿêäèêëÿðè êàçèíîíó ùÿð òÿðÿôäÿí ÿùàòÿ eòìèøäèð. Ëàêèí àðòûã áó íeôò áóðóãëàðû ìÿøÿããÿò âÿ àüûð ýöçÿðàíûí äeéèë, ôèðàâàíëûüûí, ëÿë-úàâàùèðàòûí òÿúÿññöìöäöð, áèð øàíòàí ãàäûíûíûí þïöøöíäÿí þòðö ýþéÿ ñîâðóëàí ïóëëàðûí ìÿíáÿéè, áó ïóëóí ìèãäàðû èëÿ þçëÿðèíè èôàäÿ âÿ òÿñäèã eäÿí ìèëéîí÷óëàðûí «÷þðÿê àüàúû», Ìèðçÿ Úàâàä êèìè êîíéóêòîð÷ó «ñÿíÿò àäàìëàðûíûí» ïÿðÿñòèøýàùûäûð. 24 Ö÷öíúö ïÿðäÿäÿ èñÿ ùÿìèí íeôò áóðóãëàðû Àéäûíûí, Ïèðãóëóíóí âÿ äèýÿð ôÿùëÿëÿðèí èøëÿäèéè çàâîäó ÿùàòÿ eòìèøäèð âÿ áó çàìàí àðòûã îíëàð èíãèëàáè ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí, äöíéàíû äÿéèøäèðÿ áèëÿúÿê, éeíè ùÿéàò ãóðìàüà ãàäèð áèð ãöââÿíèí ðÿìçèäèð. Àðòûã Àéäûí «Ìÿí eëÿ áèð äöíéà èñòÿéèðÿì êè, îðàäà ìèëëÿòëÿð àçàä, ôÿðäëÿð àçàä, çÿùìÿò àçàä, âèúäàí àçàä, áöòöí âàðëûã àçàä, èñòèëà çÿíúèðè éîõ, àëòóí éîõ, øeøÿ, äÿáäÿáÿ éîõ, ôÿðìàí éîõ, ùÿð êÿñ þç çÿùìÿòèíèí, þç àðçóñóíóí ãóëóäóð, áàõ áeëÿ!» - äeéÿðêÿí áó ôèêèðëÿð áèçÿ î ãÿäÿð äÿ óòîïèê ýþðöíìöð, ùÿìèí íeôò áóðóãëàðûíûí ÿçÿìÿòè, ìþùòÿøÿìëèéè áó ñþçëÿðèí ùÿãèãÿòÿ ÷eâðèëÿúÿéèíÿ áèçäÿ èíàì éàðàäûð. Äeìÿëèéèê êè, áó «íeôò áóðóãëàðû ìÿíçÿðÿñè» ìÿíà äÿðèíëèéè eòèáàðèëÿ «Úÿôÿð Úàááàðëû òeàòðûíûí» éeíèäÿí «îõóíìàñû» áàõûìûíäàí «Àéäûí» òàìàøàñûíûí íàèë îëäóüó óüóðëó ñÿùíÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó úöð óüóðëó ñÿùíÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí äèýÿðè òàìàøà áîéó «èêèíúè ìÿðòÿáÿ» ïðèéîìóíäàí èñòèôàäÿäèð. «Èêèíúè ìÿðòÿáÿ» âàñèòÿñè «Àéäûí» òàìàøàñûíäà ôîðìàë áèð úÿùÿò äeéèë, õöñóñè áèð ìÿíà äàøûéûð. Ýöëòÿêèí Àéäûíû âÿ þçöíö àúëûãäàí, èøñèçëèêäÿí, ìÿíÿâè áþùðàíäàí ãóðòàðìàã õÿéàëû èëÿ ÷àäðàñûíû ÿëèíÿ àëûá, òÿðÿääöäëÿðëÿ äÿ îëñà, úèñìèíè Äþâëÿò áÿéÿ òÿñëèì eòìÿéÿ ýeäèð âÿ áó çàìàí Ñóðõàé îíà ùöíäöðëöêäÿí — «èêèíúè ìÿðòÿáÿäÿí» áàõûð âÿ ùÿìèí àí Ýöëòÿêèí Ñóðõàéûí äeéèë, òàìàøà÷ûëàðûí äà ãàðøûñûíäà ÷îõ àøàüûäàäûð, îíóí ìÿíÿí àë÷àëìàñû ìÿùç áó «ìÿñàôÿäÿ» þçöíö èôàäÿ eäèð. «Êàçèíî ñÿùíÿñèíèí» ôèíàëûíäà èñÿ òÿùãèð eäèëìèø, ùÿéàòûí äèáèíÿ ñàëûíìûø Àéäûí «èêèíúè ìÿðÿòÿáÿäÿäèð» âÿ àðòûã áó ùöíäöðëöê, áó «ìÿñàôÿ» Àéäûíûí ìÿíÿâè éöêñÿêëèéèíè òÿúÿññöì eäèð, äàõèëè àëÿì, äàõèëè ìöíäÿðèúÿ âÿ ùèññ-ùÿéÿúàí çÿíýèíëèéè eòèáàðèëÿ ùÿéàòûí «ýöúëöëÿðèíäÿí» — Äþâëÿò áÿéëÿðäÿí, áàëàõàíëàðäàí ÷îõ÷îõ éöêñÿêäÿ äàéàíìàñûíû øÿðòëÿíäèðèð. Íÿùàéÿò, òàìàøàíûí ñîíóíäà öñéàí eòìèø ôÿùëÿëÿð «èêèíúè ìÿðòÿáÿäÿäèð», éeðèíäÿ äîíóá ãàëìûø áàëàõàíëàð âÿ Íîâðóç áÿéëÿð äÿ áóíó ùèññ eäèðëÿð êè, àðòûã ñþùáÿò áeø, îí, îí áeø ôÿùëÿíèí öñéàí eòìÿñèíäÿí ýeòìèð, áó, áöòþâ áèð ñèíôèí àéàüà ãàëõìàñûäûð. «Èêèíúè ìÿðòÿáÿ» òàìàøàíûí ôèíàëûíäà îéàíìûø øöóðóí éöêñÿêëèéèíè âÿ ãàäèðëèéèíè òÿúÿññöì eòäèðèð. Ëàêèí ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, ãóðóëóø÷ó ðeæèññîð ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òàïäûüû áó âàñèòÿëÿðèí ñÿùíÿ 25 òÿúÿññöìö çàìàíû èôðàòà äà âàðûð âÿ áó çàìàí ìÿíà áÿñèòëÿøèð, ñÿùíÿëÿðèí áÿäèè òÿñèðè àçàëûð. Ìÿñÿëÿí, ñèíÿñèíè øöáùÿëÿð äèäèøäèðÿí, ìÿíÿí òÿìèíàòñûç ãàëìûø Àéäûíëà Ñóðõàé áèðäÿí-áèðÿ «èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ» ãàëõûá óçóíóçàäû ñþùáÿò eëÿìÿéÿ áàøëàéûðëàð âÿ áó çàìàí áèç ðÿìçè ìÿíà äàøûéàí «èêèíúè ìÿðòÿáÿ» áàðÿäÿ äeéèë, àäè eâ äàìû áàðÿäÿ ôèêèðëÿøèðèê, òÿÿúúöá eäèðèê êè, áó èêè äîñò þç öðÿê ñþùáÿòëÿðèíäÿí þòðö íÿ ö÷öí áèðäÿí-áèðÿ áó ãÿäÿð ãeéðè-àäè áèð éeð ñe÷äèëÿð. Äàìäà ýeäÿí áöòöí áó ñþùáÿò ÿðçèíäÿ ðeæèññîð, Ýöëòÿêèíè äÿ ñÿùíÿäÿ ñàõëàéûð âÿ ìèçàí êàñûáëûüû óúóíäàí áó ðîëóí èôà÷ûñû Øÿôèãÿ Ìÿììÿäîâàíûí äàõìàíûí áèð êöíúöíÿ ãûñûëûá ïîçà÷ûëûã eòìÿêäÿí áàøãà ÿëàúû ãàëìûð. Áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, ùÿìèí ñþùáÿò ñÿùíÿñè «Àéäûí» òàìàøàñûíûí óüóðñóç éeðëÿðèíäÿí áèðèäèð. Öìóìèééÿòëÿ, ðeæèññîð èøè, ðeæèññîð éîçóìó áàõûìûíäàí áó òàìàøàäà áèð ñûðà ïðèíñèïèàë êÿñèðëÿð âàð êè, îíëàðäàí áÿçèñèíèí öçÿðèíäÿ äàéàíìàüû ëàçûì áèëèðèê. Áèð ðeæèññîð êèìè Òîôèã Êàçûìîâó ôÿðãëÿíäèðÿí ÿñàñ úÿùÿòëÿðäÿí áèðè îíóí õàðèúè eôôeêòëÿðÿ óéìàìàüà, äðàìàòèê ýÿðýèíëèéÿ ïñèõîëîæè éîëëàðëà íàèë îëìàüà, ïeðñîíàæëàðûí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðûíû þí ïëàíà ÷ÿêìÿéÿ, îíëàðûí äàõèëè àëÿìèíÿ äàùà äÿðèíäÿí òÿìàñ eòìÿéÿ ÷àëûøìàñûíäàäûð. Ëàêèí òÿÿññöôëÿ äeìÿê ëàçûìäûð êè, ðeæèññîð «Àéäûí» òàìàøàñûíäà þç éàðàäûúûëûã ïðèíñèïëÿðèíÿ ùe÷ äÿ ùÿìèøÿ ñàäèã ãàëìûð, áó èñÿ, þç íþâáÿñèíäÿ, òàìàøàíûí öìóìè áÿäèè-eìîñèîíàë òÿñèðèíÿ õÿëÿë ýÿòèðèð. «Àéäûí» ïéeñèíèí ö÷öíúö ïÿðäÿñè (òàìàøàäàêû áþëýöäÿ áó ùàäèñÿ èêèíúè ïÿðäÿäÿ áàø âeðèð) — ìÿøùóð «êàçèíî ñÿùíÿñè» ÿñÿðèí ÿí ýÿðýèí âÿ ñÿíÿòêàðëûãëà éàçûëìûø ùèññÿñèäèð. Áó î éeðäèð êè, äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ ñàðñûëìûø Àéäûí ôàùèøÿëÿð, ÿõëàã ïîçüóíëàðû âÿ úàùèëëÿð àðàñûíäà Ýöëòÿêèíèí ÿëèíäÿí éàïûøûá — «Ìÿñóì áèð ãàäûí íàìóñó, ùÿððàú!.. ßëëè ìèí ìàíàò, êòî áîëøe!» — äeéÿ, ôÿðéàä eäèð. ßñÿðèí áó éeðèíäÿ ÿçàá âÿ èçòèðàáûí éàðàòäûüû äàõèëè ýÿðýèíëèê êóëìèíàñèéà íþãòÿñèíÿ ãàëõûð âÿ õeéëè òÿÿññöô êè, ùÿìèí ýÿðýèíëèê òàìàøàäà þç ëàéèãëè ñÿùíÿ òÿúÿññöìöíö òàïìàìûøäûð, ÷öíêè ðeæèññîð ùÿìèí ýÿðýèíëèéÿ Àéäûíûí âÿ Ýöëòÿêèíèí ñèíÿñèíè äÿëèê-äeøèê eäÿí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàð áóðóëüàíûíà íöôóç eòìÿê âàñèòÿñèëÿ, îíëàðûí äàõèëè àëÿìèíè à÷ìàã éîëóéëà äeéèë, ñþçöí ìöñòÿãèì ìÿíàñûíäà ýþçãàìàøäûðàí õàðèúè eôôeêòëÿðëÿ íàèë îëìàüà ÷àëûøìûøäûð; áÿäèè çþâã þç éeðèíè áèð íþâ «ýþçÿëëèê ùÿñðÿòèíÿ» âeðìèøäèð — ðÿíýëè ïðîæeêòîðëàð ñöðÿòëÿ ñÿùíÿäÿ äàëýàëàíûð, ñÿùíÿ ðÿíý àëûð, ðÿíý âeðèð, áöòöí áó òÿìòÿ26 ðàãäàí, äÿáäÿáÿäÿí þçöíö èòèðìèø Ýöëòÿêèí — Øÿôèãÿ Ìÿììÿäîâà èñÿ âóëãàð, ãûðìûçû ïàëòàðû èëÿ èëê äÿôÿ òàìàøà÷ûëàðûí ãàðøûñûíà ÷ûõìûø âÿ þçöíö íàãîëàé ùèññ eäÿí ìàíeêeí÷èëÿðè õàòûðëàäûð. Öìóìèééÿòëÿ, áó òàìàøàäà Úàááàðëû ãÿùðÿìàíëàðûíûí ïñèõîëîæèñèíÿ äÿðèíäÿí íöôöç eòìÿê áàõûìûíäàí ðeæèññîðóí èøèíäÿ ãöñóðëàð âàðäûð. ßñÿðèí èúòèìàè ìÿíàñûíûí ðeæèññîð òÿðÿôèíäÿí þí ïëàíà ÷ÿêèëìÿñè, øöáùÿñèç êè, òÿãäèðÿëàéèã úÿùÿòäèð, ëàêèí áèç èñòÿðäèê êè, Úàááàðëû ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðû äà ìÿùç þí ïëàíäà îëñóí, ÷öíêè, ÿñëèíäÿ, ùÿìèí èúòèìàè ìÿíàíû áó ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàð éàðàäûð. Ìÿëóìäóð êè, Úàááàðëû éàðàäûúûëûüûíûí èêèíúè äþâðöíäÿ (1920 — 1927) òÿíãèäè ðeàëèçìèí ýöúëÿíìÿñè âÿ îíóí èíãèëàáè ðîìàíòèêàéà ìöðàúèÿò eòìÿñè, éàðàäûúûëûüûíûí èëê äþâðöíäÿ þçöíö áöðóçÿ âeðÿí ìeëîäðàìàòèê âÿ ñeíòèìeíòàë öíñöðëÿðèí àçàëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäû. «Àéäûí» 1919-úó èëäÿ éàçûëñà äà, ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíÿ, ÿòðàô ìöùèòÿ ìÿùç òÿíãèäè ðeàëèçì úÿáùÿñèíäÿí íÿçÿð ñàëûíäûüûíà ýþðÿ ùàãëû îëàðàã Úàááàðëû éàðàäûúûëûüûíûí èêèíúè äþâðöíÿ àèä eäèëûð. Áó ôàúèÿ Úàááàðëû éàðàäûúûëûüûíûí ö÷öíúö ìÿðùÿëÿñèíÿ — «Ñeâèë»ÿ, «Àëìàç»à, «1905-úè èëäÿ»éÿ, «Éàøàð»à àïàðàí éîëóí ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðèíè òÿøêèë eäèð. Áó, ôîðìàë áèð áþëýö éîõ, Úàááàðëû ïéeñëÿðèíèí èäeéà-ñÿíÿòêàðëûã ñÿâèééÿñèíäÿí, ôÿëñÿôè ìöíäÿðèúÿñèíäÿí äîüàí áèð ôàêòäûð. Ìÿùç áó áàõûìäàí «Àéäûí» òàìàøàñûíäàêû àéðû-àéðû ñÿùíÿëÿð, õöñóñÿí, Àéäûí âÿ Ýöëòÿêèí àðàñûíäàêû ìöêàëèìÿëÿðÿ âeðèëìèø èíòîíàñèéà òÿðçè âÿ ìèçàíëàð áèçè ãàíe eòìèð. Áÿçÿí áó ñÿùíÿëÿðäÿ (õöñóñÿí, áèðèíúè ïÿðäÿíèí ÿââÿëèíäÿ âÿ ö÷öíúö ïÿðäÿíèí ñîíóíäà) Àéäûíûí âÿ Ýöëòÿêèíèí òÿáèÿòèíäÿí äîüàí ëèðèê ùÿçèíëèê ìeëîäðàì ñÿâèééÿñèíÿ eíèð âÿ Ùÿñÿí Òóðàáîâëà Øÿôèãÿ Ìÿììÿäîâà äà áeëÿ «eíìÿ» ïðîñeñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã èãòèäàðûíäà äeéèëëÿð. Áóíó äà ãeéä eòìÿéÿ eùòèéàú äóéóðóã êè, Ò.Êàçûìîâóí éàðàäûúûëûã öñëóáóíà õàñ îëàí áÿçè ñÿùíÿ âàñèòÿëÿðè àðòûã òÿêðàð÷ûëûã òÿñèðè áàüûøëàéûð. Áeëÿ áèð òÿêðàð, ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, ðeæèññîðóí âeðäèéè «ùîðèçîíòàë» ìèçàíëàðëà þçöíö ýþñòÿðèð. Ìèðçÿ Úàâàäûí äèçèöñòÿ ñöðöíìÿñè, Àéäûíëà Ýöëòÿêèíèí éeðäÿ îòóðóá ñþùáÿòëÿøìÿëÿðè âÿ ñ. êèìè ìèçàíëàðû áó ðeæèññîðóí íe÷ÿíúè òàìàøàñûíäàäûð êè, ìöòÿìàäè ýþðöðöê âÿ àðòûã ùÿìèí ìèçàíëàðûí éeêíÿñÿãëèéèíè ùèññ eäèðèê. Òÿáèèäèð êè, «Àéäûí» òàìàøàñûíäà ÿñàñ àüûðëûã Ù.Òóðàáîâóí öçÿðèíÿ äöøöð âÿ äeìÿëèéèê êè, áó èñòeäàäëû àðòèñò Àéäûí êèìè ìö27 ðÿêêÿá âÿ çèääèééÿòëè áèð ñóðÿòè, ÿñàñÿí, ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ éàðàäà áèëìèøäèð. Îíóí Àéäûíû ýöúëö âÿ eéíè çàìàíäà êþìÿêñèç, ÷ûëüûí âÿ eéíè çàìàíäà ìöëàéèìäèð, êèíëè-êöäóðÿòëèäèð, ùÿì äÿ çÿðèô ãÿëáÿ ìàëèêäèð. Îíóí Àéäûíû öñéàíêàðäûð, ëàêèí áó öñéàíûí ìàùèééÿòè âÿ ìÿãñÿäè þçö ö÷öí äÿ ãàðàíëûã âÿ ìöúÿððÿääèð. Ïèðãóëóíóí «Êèìÿ ãàðøû öñéàí?» ñóàëûíà î, áeëÿ úàâàá âeðèð: — «Áöòöí áÿøÿðèééÿòÿ ãàðøû, áöòöí àäÿòëÿðÿ, ãàíóíëàðà ãàðøû... Áöòöí êàèíàòà, àéà, ýöíÿøÿ, óëäóçëàðà, ùÿòòà Òàíðûíûí þçöíÿ, áó ìÿíÿâè æàíäàðìàéà ãàðøû öñéàí ãàëäûðûëìàëûäûð». Ù.Òóðàáîâóí Àéäûíû áó ñþçëÿðè äeéÿðêÿí, áèç îíóí ÿùàòÿ îëóíäóüó ìöùèòäÿ áîüóëäóüóíó, éàíäûüûíû, eéíè çàìàíäà, ÷ûëüûí ùèññëÿðëÿ, àëîâëó eùòèðàñëàðëà éàøàäûüûíû ýþðöðöê, ùÿì äÿ þç «ðÿãèáèíè» áó äÿðÿúÿäÿ ãeéðè-êîíêðeò òÿñÿââöð eòìÿñèíÿ ãÿëáÿí àúûéûðûã. Äîüðóäóð, ñîí çàìàíëàð eéíè ðeæèññîðóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Ùàìëeò, Êeôëè Èñýÿíäÿð êèìè ðîëëàðäà ÷ûõûø eòìÿñè ñàíêè Ù.Òóðàáîâà þç «ìÿõñóñè» Àéäûíûíû òàïìàãäà áèð àç ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèøäè. Îíóí îéóíóíäà áÿçÿí Ùàìëeòäÿí, Êeôëè Èñýÿíäÿðäÿí ýÿëìÿ íþãòÿëÿð âàð âÿ áó úÿùÿò ðeæèññîðóí òðàêòîâêàñûíäà äà þçöíö ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, Ùàìëeòèí êÿëëÿ èëÿ, Êeôëè Èñýÿíäÿðèí ãÿáèð äàøëàðûéëà, Àéäûíûí äÿçýàùëà ñþùáÿòëÿðè Ò.Êàçûìîâóí ùÿð ö÷ òàìàøàñûíäà áèð-áèðèíäÿí àç ôÿðãëÿíèð. Ëàêèí öìóìèëèêäÿ, áèç Ù.Òóðàáîâóí Àéäûíûíû ùèññ eäÿ âÿ ñeâÿ áèëèðèê; áó àðòèñòèí îéóíóíà õàñ îëàí òÿáèèëèê Àéäûíûí òÿáèÿòèëÿ öçâè âÿùäÿòäÿäèð âÿ áó âÿùäÿò ñÿùíÿäÿ þç áÿäèè òÿúÿññöìöíö òàïìûøäûð. Ù.Òóðàáîâ Àéäûíûí âàðëûüûíû äóéóð, îíóí ðèøõÿíäèíè, êèíàéÿñèíè äÿ àðçó âÿ èñòÿêëÿðè êèìè ùèññ eäèð âÿ òàìàøà÷ûéà äà ùèññ eòäèðèð. «Êàçèíî ñÿùíÿñèíäÿ» Àéäûí öçöíö ìèëéîí÷óëàðà òóòóá, «—Ìÿí êèìñÿ ö÷öí ýþðöíìÿç ãàëà áèëìÿðÿì. Ìÿíè ùÿð êÿñ ýþðìÿëè, òàíûìàëûäûð. ×öíêè ìÿí áèð ùÿãèãÿòÿì, ìÿí áèð ùe÷ äeéèëÿì, ìÿí áèð äèâàð äà äeéèëÿì. Ö÷ èëäèð äöíéàíû äîëàøûðàì. Áöòöí äöíéà, ùÿòòà êè÷èê óøàãëàð áeëÿ ìÿíè òàíûéûðëàð. Ùÿìèøÿ ýèú Àéäûí ýÿëèð, äeéÿ äÿñòÿ èëÿ àðäûìúà äöøöðëÿð. Éàëíûç ñèç òàíûìûðñûíûç êè, èíäè ñèç äÿ òàíûéàðñûíûç» — äeéÿðêÿí, Ù.Òóðàáîâ áó ñþçëÿðèí àðõàñûíäà ýèçëÿíÿí öðÿê àüðûñûíû òàìàøà÷ûéà ÷àòäûðìàüà íàèë îëóð. Áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, àðçó eäÿðäèê êè, Ùÿñÿí Òóðàáîâ áÿçÿí òàìàøàíûí öìóìè ðèòìèíäÿí äîüàí òeìïè ùÿðÿêÿòëÿðèíèí âÿ äèêñèéàñûíûí òÿëÿñèêëèéè èëÿ ÿâÿç eòìÿñèí (áó, õöñóñÿí, áèðèíúè ïÿðäÿíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þçöíö áöðóçÿ âeðèð), éàðàäûúûëûüûíà õàñ îëàí ñÿùíÿ ñÿðáÿñòëèéèíè àç ãàëà ëàãeéäëèéÿ ÷eâèðìÿñèí (éeíÿ äÿ, õöñó28 ñÿí, áèðèíúè ïÿðäÿíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ), Àéäûíûí òÿáèÿòèíäÿí ýÿëÿí ÷ûëüûíëûüû, eùòèðàñû éàíüûí ñÿùíÿñèíäÿ îëäóüó êèìè éàëàí÷û ïàôîñ ñÿâèééÿñèíÿ eíäèðìÿñèí. Ýöëòÿêèí, ÿëáÿòòÿ, Àéäûí ãÿäÿð ìöðÿêêÿá âÿ çèääèééÿòëè áèð ñóðÿò äeéèë. Î äà äàõèëè ñàðñûíòûëàð êe÷èðèð, ÿçàá âÿ èçòèðàáëàðà äö÷àð îëóð; î äà ìöùèòèí âÿ çàìàíûí ãóðáàíûäûð, ëàêèí áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, Ýöëòÿêèí äàùà ñàäÿ ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðà, äàùà ñàäÿ òÿôÿêêöðÿ ìàëèêäèð. Ëàêèí òÿÿññöô êè, éàõøû ïîòeíñèàë èìêàíëàðà ìàëèê îëàí Ø.Ìÿììÿäîâà Ýöëòÿêèí ñóðÿòè âàñèòÿñèëÿ áèð ñÿíÿòêàð êèìè þçöíö èôàäÿ eäÿ áèëìÿìèøäèð. Ø.Ìÿììÿäîâàíûí îéóíó èêèëè õàðàêòeð äàøûéûð: Ýöëòÿêèíèí èçòèðàáëàðû, ìÿíÿâè ñûõûíòûñû, òÿðÿääöäëÿðè àêòðèñàíûí èôàñûíäà íèñáÿòÿí ãàíe eäèðñÿ äÿ (õöñóñÿí, áèðèíúè ïÿðäÿíèí àõûðûíäàêû ëàë ñÿùíÿäÿ), ëèðèê ñÿùíÿëÿð, õöñóñÿí, áèðèíúè ïÿðäÿíèí ÿââÿëèíäÿ âÿ ö÷öíúö ïÿðäÿíèí àõûðûíäà Àéäûíëà òÿêáÿòÿê ìöêàëèìÿëÿðè ñöíè òÿñèð áàüûøëàéûð âÿ íÿòèúÿ eòèáàðèëÿ Ýöëòÿêèíèí ôàúèÿñèíè eøèòäèéèìèç ñþçëÿð âàñèòÿñèëÿ àíëàéûðûãñà äà, àêòðèñàíûí îéóíóíäàí áóíó ùèññ eäÿ áèëìèðèê. Ø.Ìÿììÿäîâàíûí îéóíóíäà, ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, òÿáèèëèê ÷àòûøìûð, àêòðèñàíûí ùÿì äèêñèéàñûíäà âÿ ùÿì äÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ Ýöëòÿêèíèí òÿáèÿòè èëÿ áèð àðàéà ñûüìàéàí ñöíèëèê þçöíö áöðóçÿ âeðèð. Çÿùÿð è÷èá þç êè÷èê äàõìàëàðûíà ãàéûòìûø, äàõèëè ñàðñûíòûëàð è÷èíäÿ àëûøàí Ýöëòÿêèí Àéäûíà «— Ñÿíè ùÿð øeéäÿí àðòûã ñeâèðäèì. Áèð àðçóíà ÿìÿë eäèíúÿ, áöòöí äöíéàíû ñàòûí àëäûüûìû çÿíí eäèðäèì. Ìÿí èíäè äÿ ñÿíè ñeâèðÿì. Ìÿí äÿ ñîí äÿôÿ îëàðàã äîäàãëàðûíäàí þïìÿê, ñîíðà úàí âeðìÿê èñòÿðäèì...» — äeéÿðêÿí áèç áó ñþçëÿðèí Ø.Ìÿììÿäîâàíûí èôàñûíäàêû áÿäèè-eìîñèîíàë èíèêàñûíû ýþðÿ áèëìèðèê. Ýöëòÿêèí «—Îõ, êe÷ìèø ýöíëÿðèì... Î âàõòëàð ìÿí íÿ ãÿäÿð õîøáÿõò, íÿ ãÿäÿð ýþçÿë èäèì! Àììà èíäè!..» — äeéÿðêÿí äÿ áó ñþçëÿð áèçÿ ëàçûì îëäóüó ãÿäÿð òÿñèð eòìèð, ÷öíêè Ø.Ìÿììÿäîâà áèðèíúè ïÿðäÿäÿêè êèìè éeíÿ éàðàøûãëûäûð, ÿí áàøëûúàñû èñÿ, «êe÷ìèø ýöíëÿðèí õîøáÿõòëèéèíè» àêòðèñàíûí èôàñûíäà áèð î ãÿäÿð äÿ ùèññ eòìèðèê. Ýöëòÿêèí «—Ìÿí íÿ èäèì, èíäè íÿ îëäóì?» — äeéÿ éàíàðêÿí, áèç áó çàâàëëû ãàäûíû âÿ ÿñÿð ìöÿëëèôèíèí íÿçÿðäÿ òóòäóüó ìÿíÿâè-ÿõëàãè ôÿðãè Ø.Ìÿììÿäîâàíûí èôàñûíäà áèð î ãÿäÿð äÿ ñeçÿ áèëìèðèê. ßëáÿòòÿ, áó óüóðñóçëóüóí ñÿáÿáèíè éàëíûç àêòðèñàíûí èôàñûíäà àõòàðìàã äîüðó îëìàç, ýþðöíöð, ãóðóëóø÷ó ðeæèññîð, Ø.Ìÿììÿäîâà èëÿ áÿðàáÿð, áó ðîë öçÿðèíäÿ äàùà äÿðèíäÿí èøëÿìÿëè èäè, ñóðÿòèí 29 äàõèëè àëÿìèíè, ïñèõîëîæèñèíè à÷ìàã ö÷öí éeíè ñÿùíÿ âàñèòÿëÿðè, éeíè äeòàëëàð, øòðèõëÿð òàïìàëû èäè. Áó óüóðñóçëóã àêòðèñàíûí áèð ñÿíÿòêàð êèìè çÿèôëèéèíäÿí äîüìóð. Ø.Ìÿììÿäîâàíûí ñîí èëëÿð îéíàäûüû áèð ñûðà ðîëëàð (Àíæeë — «Ìÿùâ îëìóø ýöíäÿëèêëÿð», Ìàøà - «Úàíëû ìeéèò») áó àêòðèñàíûí èñòeäàäû áàðÿäÿ, îíóí èìêàíëàðû ùàãäà ÿäÿáè èúòèìàèééÿòäÿ, òàìàøà÷ûëàð àðàñûíäà öìóìè ìöñáÿò ðÿé ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð. Ëàêèí àðçó eäÿðäèê êè, ùÿìèí èìêàíëàð öçÿ ÷ûõñûí (äàùà âàõòäûð!), òàìàøàäàíòàìàøàéà àêòðèñàíûí éeðèíäÿ ñàéìàñûíûí, þçöíö òÿêðàð eòìÿñèíèí äeéèë, èíêèøàôûíûí øàùèäè îëàã. Áeëÿ áèð èíêèøàôû ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðìÿéÿ ùÿì òeàòðûìûçûí âÿ ùÿì äÿ òàìàøà÷ûëàðûìûçûí eùòèéàúû âàð. «Àéäûí» ïéeñèíèí âÿ eëÿúÿ äÿ òàìàøàíûí èêè èúòèìàè-ÿõëàãè ãöòáöíäÿí áèðèíäÿ Àéäûí, äèýÿðèíäÿ Äþâëÿò áÿé äóðóð. Ëàêèí Äþâëÿò áÿé ñóðÿòèíèí ñÿùíÿ òÿúÿññöìö áàðÿäÿ äàíûøìàçäàí ÿââÿë áó òàìàøà èëÿ ÿëàãÿäàð áèð ìÿñÿëÿíè ãeéä eòìÿê èñòÿðäèì. Ðeæèññîð Ò.Êàçûìîâóí êëàññèê èðñÿ ìöíàñèáÿòèíäÿí ñîí çàìàíëàð àéðû-àéðû ìöøàâèðÿëÿðäÿ, ìÿãàëÿ âÿ ÷ûõûøëàðäà ìöáàùèñÿëÿð ýeòìÿêäÿäèð. Îíóí «Þëöëÿð» (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ) âÿ «Ïÿðè Úàäó» (ß.Ùàãâeðäèéeâ) òàìàøàëàðûíà âeðäèéè ãóðóëóø, áó ÿñÿðëÿðÿ eòäèéè ÿëàâÿëÿð áÿçè ìöÿëëèôëÿðÿ ëàçûìñûç áèð ñÿðáÿñòëèê òÿñèðè áàüûøëàéûð. Ëàêèí áèçúÿ, ìÿñÿëÿ þç-þçëöéöíäÿ áó «ÿëàâÿëÿðäÿ» äeéèë, ùÿìèí «ÿëàâÿëÿðèí» — ìÿòíÿ ðeæèññîð ìöäàõèëÿñèíèí òàìàøàéà íÿ âeðìÿñèíäÿäèð, îíëàðûí áÿäèè-eñòeòèê, ôÿëñÿôè ìöíäÿðèúÿñèíäÿäèð. Áó ìÿíàäà, «Àéäûí» òàìàøàñûíäà ïéeñäÿí ôÿðãëè îëàðàã Äþâëÿò áÿéèí Ñóðõàé òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éeòèðèëìÿñè áèçäÿ áÿäèè eùòèéàú âÿ ìÿíòèãäÿí äîüìàéàí àðòûãëûã êèìè ýþðöíöð. Áèðäÿí-áèðÿ, ýþçëÿíèëìÿäÿí Ñóðõàéûí áèðúÿ ýöëëÿñèíäÿí Äþâëÿò áÿéèí éeðÿ ñÿðèëìÿñè òàìàìèëÿ ýþéäÿíäöøìÿ òÿñèð áàüûøëàéûð. Áèç äöøöíöðöê: Äþâëÿò áÿéèí þëäöðöëìÿñè áó ãÿäÿð àñàí áèð èøäèðñÿ, î çàìàí Àéäûíûí ôàúèÿñè äþâðöí âÿ ìöùèòèí öìóìèëÿøäèðèëìèø ôàúèÿñè äeéèë, òàìàìèëÿ ëîêàë õàðàêòeð äàøûéûð; àäè ìÿèøÿò ôàúèÿñèäèð. Áöòöí òàìàøà èñÿ áèçÿ áeëÿ áèð ôèêèð òÿëãèí eòìÿê èñòÿéèð êè, áàõäûüûìûç áó ôàúèÿ Àéäûíûí ôàúèÿñè äeéèë, àéäûíëàðûí ôàúèÿñèäèð, ýöëòÿêèíëÿðèí, ïèðãóëóëàðûí, ñÿëèìëÿðèí ôàúèÿñèäèð âÿ áèç ðeæèññîðóí áó éîçóìóíó àéðû-àéðû êÿñèðëÿðèíÿ áàõìàéàðàã éeíè ùeñàá eäèðèê âÿ ÿñàñÿí, áÿéÿíèðèê. Ñóðõàéûí òeððîðó òàìàøàäà éöêñÿê áÿäèè-eñòeòèê ñÿâèééÿéÿ ãàëõà áèëìÿäèéè ö÷öí eìîñèîíàë òÿñèð ãöââÿñèíÿ ìàëèê äeéèëäè. Ùàëáóêè Äþâëÿò áÿéèí îðèæèíàëäà îëäóüó êèìè ñàü ãàëìàñû, òàìàøàíûí ôèíàëûíäà øàíòàí ãàäûíëàðû èëÿ êàíêàí îéíàéà-îéíàéà ñÿùíÿéÿ 30 äàõèë îëàí áàëàõàíëàðûí, Íîâðóç áÿéëÿðèí àðàñûíäà ýþðöíìÿñè, áèçúÿ, àéäûíëàðûí ôàúèÿñèíè äàùà àðòûã ãàáàðûãëàøäûðàð, äàùà àðòûã ìÿíàëàíäûðàðäû. Ýÿíú Úàááàðëûíûí äà ÿñÿðäÿ Äþâëÿò áÿéè ãÿòëÿ éeòèðìÿìÿñè òÿñàäöôè äeéèë âÿ éÿãèí êè, ìöÿëëèô, Äþâëÿò áÿéÿ ùe÷ äÿ Ò.Êàçûìîâäàí àç íèôðÿò eòìèðäè. Õàëã àðòèñòè ßëè Çeéíàëîâóí èôàñûíäà Äþâëÿò áÿé ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà ðÿçèë âÿ èéðÿíú áèð àäàìäûð, ùÿòòà î áó ðÿçèë âÿ èéðÿíú ñèìàñûíû, ùe÷ îëìàñà, áèð áàëàúà ìàñêàëàìàã ö÷öí úÿùä áeëÿ ýþñòÿðìèð, ùÿð áèð ùÿðÿêÿòèíäÿ, ìèìèêàñûíäà áó ðÿçèëëèéè âÿ èéðÿíúëèéè äàùà äà ãàáàðûã áöðóçÿ âeðìÿéÿ ÷àëûøûð. Áó ìÿíàäà, ß.Çeéíàëîâ ðeæèññîðóí èñòÿéèíÿ íàèë îëóð, þç áþéöê èìêàíëàðûíû ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëûá Äþâëÿò áÿéè òàìàìèëÿ èôøà eäèð. Ëàêèí ðeæèññîðóí éîçóìóíäàí äîüàí áó ìöñòÿãèìëèê, áèðáàøàëûã áèçÿ íèñáÿòÿí àñàí éîëëà ýeòìÿê òÿñèðè áàüûøëàéûð. Áèç òÿìèç âÿ ïàê ìÿíÿâèééàòëû Àéäûíûí ìöãàáèëèíäÿ àðòûã ùèéëÿýÿð âÿ êÿìôöðñÿò, äàùà àüûëëû áèð ñóðÿò ýþðìÿê èñòÿðäèê; áèð òÿðÿôäÿ ñàòûøà ãîéóëìóø Ñóñàííàäàí þòðö «äèáèîøëóã» ö÷öí äîããóç ìèíè ýþéÿ ñîâóðàí êeôáàçû, «ÿëèà÷ûüû», äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ïèðãóëóëàðûí, ñÿëèìëÿðèí ãàíû ùeñàáûíà ìèëéîíëàð ãàçàíìàã áàúàðûüûíà ìàëèê îëàí ÿçàçèëèí äàùà ùÿéàòè, äàùà òèïèê ñóðÿòèíè ýþðìÿê èñòÿðäèê. Èíäèêè ùàëäà «Àéäûí» òàìàøàñûíäà Äþâëÿò áÿé þçöíö èôøà eòìèð, áóíó àðòèñòèí êþìÿéè èëÿ ðeæèññîð ìöñòÿãèì ñóðÿòäÿ èôøà eäèð âÿ ÿëáÿòòÿ, áó çàìàí Äþâëÿò áÿé áèð áÿäèè ñóðÿò êèìè óäóçóð. Îðàñûíû äà ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, ïéeñäÿ ÿñàñÿí Äþâëÿò áÿé ìèëéîí÷óíóí, çàâîä ñàùèáèíèí îüëóäóð, àììà òàìàøàäà î, «àòàëàðà» äàùà ÷îõ îõøàéûð, ùÿì éàøûíà ýþðÿ âÿ ùÿì äÿ ùÿðÿêÿòëÿðè eòèáàðèëÿ äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ «àòàëàðû» òÿúÿññöì eäèð. Ðeæèññîðó áeëÿ áèð ìeòàìàðôîçàéà âàäàð eäÿí ñÿáÿá áèçÿ ìÿëóì îëìàäû. Ìèëéîí÷ó îüëó ìÿùç ùÿìèí «àâðîïàñàéàüû» íÿñëèí íöìàéÿíäÿñèäèð, «àòàëàðäàí» ôÿðãëè ìÿõñóñè êeéôèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð âÿ áèç Äþâëÿò áÿéè äÿ ìÿùç áeëÿ òÿñÿââöð eäèðèê. Îíóí ÿéíèíäÿêè Àâðîïà ëèáàñû, äeéÿê êè, Ñàëàìîâóí ÿéíèíäÿêè ëèáàñûí eéíè äeéèë. Ñàëàìîâóí ÿéíèíäÿêè ñîí ìîäà èëÿ òèêèëìèø Àâðîïà ëèáàñû ñàùèáèíèí úàùèëëèéè âÿ íàäàíëûüû ìöãàáèëèíäÿ áèð ïàðàäîêñ òÿñèðè áàüûøëàéûðäûñà, Äþâëÿò áÿéèí ÿéíèíäÿêè ïàëòàð îíóí — áó ìèëéîí÷ó îüëóíóí èñòèñìàð÷û àéûãëûüû âÿ êÿìôöðñÿòëèéè èëÿ ùÿìàùÿíýäèð. Áó áàõûìäàí, Áàëàõàí âÿ Íîâðóç áÿé ñóðÿòëÿðèíèí ðeæèññîð éîçóìó äàùà óüóðëóäóð. Ñÿìÿíäÿð Ðçàéeâèí èôàñûíäà ÿëèíÿ áèð31 äÿí-áèðÿ ìèëéîíëàð êe÷ÿí Áàëàõàí ÿñë úàùèëäèð âÿ ìÿùç úàùèë îëäóüó ö÷öí äÿ ðeæèññîð éîçóìóíäà, èôàñûíäàêû ìöñòÿãèìëèê éeðèíÿ äöøöð, ñóðÿòèí áÿäèè ñàíáàëûíû äàùà äà àðòûðûð. Áàëàõàí Äþâëÿò áÿé êèìè «eñòeò» äeéèë, Ñóñàííàíûí (Ì.Ìÿììÿäáÿéëè) áèðúÿ þïöøö îíóí õîøáÿõòëèéè ö÷öí êèôàéÿòäèð; îíóí äÿððàêÿñè âÿ ãàáèëèééÿòè áóíäàí àðòûüûíà ãàäèð äeéèë. Íîâðóç áÿé èñÿ Êàìèë Ãóáóøîâóí óüóðëó èôàñûíäà òÿìêèíëèäèð, îíóí «áóéíóçëàðû» äàùà äÿðèíäÿäèð, î, Áàëàõàí êèìè àäàì ãîðõóòìàãäàí þòðö ÿëèíè äÿãèãÿäÿáèð òàïàí÷à ö÷öí áeëèíÿ àòìûð, î ìàùèðäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ äàùà ãîðõóëóäóð. Ùÿð èêè ñóðÿòèí, eëÿúÿ äÿ Íÿúèáÿ Ìÿëèêîâàíûí èôàñûíäà ìÿíÿâè òÿëÿáàòûíûí òàâàíû àâòîìîáèëäÿ ýÿçèá áèëÿðçèêëÿð àëìàãäàí áàøãà áèð øeé îëìàéàí Áþéöêõàíûì, ìèëéîí÷óëàðûí àðòûüûíû éeìÿêëÿ ýöí êe÷èðÿí «ñàðàé òÿëõÿéè» Ìèðçÿ Úàâàä (Ðàôèã ßçèìîâ) ñóðÿòëÿðèíèí ñÿùíÿ òÿúÿññöìö «Àéäûí» òàìàøàñûíûí ìöâÿôôÿãèééÿòëè úÿùÿòëÿðèíäÿíäèð. Êàìàë Õóäàâeðäèéeâ Ñóðõàéûí áÿäèè ñóðÿòèíè éàðàòìàãäàí þòðö ÿëèíäÿí ýÿëÿíè eòìèøäèð. Ëàêèí äeìÿê ëàçûìäûð êè, ãóðóëóø÷ó ðeæèññîðóí áó ñóðÿò ãàðøûñûíà ãîéäóüó òÿëÿá ìÿòíèí âeðäèéè èìêàíëàðäàí àðòûãäûð (õöñóñÿí, îíóí Äþâëÿòè þëäöðìÿñè) âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ðeæèññîð èñòÿéè èëÿ ìÿòí àðàñûíäàêû òÿçàä þçöíö ýþñòÿðèð. Ê.Õóäàâeðäèéeâ èñÿ ùÿìèí òÿçàäû àðàäàí ãàëäûðìàãäà àúèçäèð. Ïèðãóëó (Ùàìëeò Õàíûçàäÿ) âÿ Ñÿëèì (Åëäÿíèç Çeéíàëîâ) ñóðÿòëÿðèíèí ñÿùíÿ òÿúÿññöìö äèããÿòè úÿëá eäèð. Õöñóñÿí, Å.Çeéíàëîâ áÿçè ùàëëàðäà øàðæà éîë âåðñÿ äÿ òÿðÿääöäëÿð êe÷èðÿí «àúèç» áèð ôàüûðûí êîëîðèòëè ñóðÿòèíè éàðàòìàüà íàèë îëìóøäóð. Öìóìèééÿòëÿ, äeìÿëèéèê êè, òàìàøàäàêû ôÿùëÿ ñóðÿòëÿðè àéðûàéðûëûãëà ôÿðäèééÿòäÿí áèð î ãÿäÿð éàääà ãàëìàñàëàð äà, ðeæèññîðóí éàðàäûúû èøè ñàéÿñèíäÿ äèë ùàëûíäà þç ñèíèôëÿðèíèí ìÿøÿããÿòèíè âÿ ìîíîëèò ãöââÿñèíè ÿñàñ eòèáàðèëÿ èôàäÿ âÿ òÿìñèë eäÿ áèëèðëÿð. Áèç àðòûã «áóðóãëàð ìÿíçÿðÿñè» èëÿ ÿëàãÿäàð õàëã ðÿññàìû Ò.Ñàëàùîâóí íóðëó èøèíè ãeéä eòäèê. Îíóí òÿðòèáàòûíäàêû ñàäÿëèê éöêñÿê ñÿíÿòèí ãöäðÿòèíäÿí äîüàí áèð ñàäÿëèêäèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ òÿñèðëè âÿ èôàäÿëèäèð (Àéäûíûí êàñûá äàõìàñûíû õàòûðëàéàã). Ðÿññàì òeàòð ñÿùíÿñèíèí ìöàñèð òeõíèêè âàñèòÿëÿðëÿ ÿí áàúàðûãëà âÿ éàðàäûúû ñóðÿòäÿ èñòèôàäÿ eäÿðÿê, àêòéîð îéóíó ö÷öí ýeíèøëèê áàõûìûíäàí éàõøû èìêàíëàð éàðàòìûøäû. Öìóìèééÿòëÿ, Ò.Ñàëàùîâóí òÿðòèáàòû «Àéäûí» òàìàøàñûíûí ÿñàñ ìöñáÿò êeéôèééÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð. 32 Àêàäeìèê òeàòðûìûçûí îðêeñòðèíèí ìÿùäóä èìêàíëàðûíà áàõìàéàðàã, Ôÿðÿú Ãàðàéeâèí ìóñèãèñè ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð êè, òeàòð àëÿìèíÿ ñÿùíÿ äðàìàòóðýèéàñûíûí ãàíóíëàðûíû áàøà äöøÿí, ñïeñèôèêàñûíû äóéàí áÿñòÿêàð ýÿëìèøäèð. Èíãèëàá ÿðÿôÿñèíäÿêè Áàêûíûí ùÿéÿúàíëû àòìîñôeðèíèí ìóñèãè äèëè èëÿ èôàäÿñè (õöñóñÿí, ö÷öíúö ïÿðäÿäÿêè éàíüûí ñÿùíÿñèíäÿ), ìèëéîí÷óëàðûí êàçèíîäàêû êeô ìÿúëèñëÿðèíèí «áàéàüû» õàðàêòeðèñòèêàñû, Ñóñàííàíûí ãöññÿëè òàíãîñó, áèð òÿðÿôäÿí Àéäûíûí äàõèëè àëÿìè èëÿ òÿçàääà îëàí, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áàëàõàíëàðûí äàõèëè àëÿìèíè, ïó÷ëóüóíó à÷àí êàíêàí òàìàøàíûí öìóìè áÿäèè-eñòeòèê ñàíáàëûíûí àðòìàñûíà, eìîñèîíàë òÿñèðèíèí éöêñÿëìÿñèíÿ õeéëè òÿñèð eäèð. «Àéäûí» òàìàøàñû «Úÿôÿð Úàááàðëû òeàòðûíûí» ýöíöí ìöàñèð òÿëÿáëÿðè, áÿäèè-eñòeòèê ôèêðèí ÿëäÿ eòäèéè éöêñÿêëèêëÿð ñÿâèééÿñèíäÿí éeíè íÿçÿðëÿðëÿ «îõóíìàñû», Úàááàðëû äðàìàòóðýèéàñûíûí áþéöê èìêàíëàðûíäàí ùÿðòÿðÿôëè èñòèôàäÿ îëóíìàñû áàõûìûíäàí ëàçûìëû âÿ õeéèðëè áèð ùàäèñÿäèð. Áó òàìàøà òeàòðûìûçûí èíäèêè éàðàäûúûëûã ìÿðùÿëÿñèíäÿ Úàááàðëû äðàìàòóðýèéàñûíà ìöðàúèÿò áàõûìûíäàí ùÿëÿ éàëíûç áàøëàíüûúäûð. Öìèä eäèðèê êè, ýÿëÿúÿêäÿ áèçè «Îä ýÿëèíè»éëÿ, «1905-úè èëäÿ» èëÿ, «Éàøàð»ëà, «Ñeâèë»ëÿ éeíè-éeíè ýþðöøëÿð ýþçëÿéèð âÿ èíàíûðûã êè, áó ïéeñëÿðèí ñÿùíÿ òÿúÿññöìö äàùà ôÿðÿùëè, äàùà ÿëàìÿòäàð îëàúàã. Ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ eäÿðÿê áèç eéíè àðçóíó «Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ òeàòðû», «Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ òeàòðû», «Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òeàòðû», «ßáäöððÿùèì áÿé Ùàãâeðäèéeâ òeàòðû», «Ùöñeéí Úàâèä òeàòðû» èëÿ ÿëàãÿäàð äà áèëäèðìÿê èñòÿéèðèê. Áó ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüû Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíà áÿäèè-eñòeòèê ìöõòÿëèôëèê, çÿíýèíëèê ýÿòèðìèøäèð. Ùÿìèí äðàìàòóðýèéàíûí ïðîáëeìàòèêàñû, ìöíäÿðèúÿñè ýeíèø ìèãéàñ âÿ âöñÿò ÿëäÿ eòìèøäèð. Áèç áó ýöí ìöàñèð òeàòð ñÿíÿòèìèçäÿ äÿ áeëÿ áèð ìöõòÿëèôëèê, çÿíýèíëèê ýþðìÿê àðçóñóíäàéûã, ìèëëè äðàìàòóðýèéàìûçà äþâðöí áÿäèè-eñòeòèê òÿëÿáëÿðèíäÿí äîüàí éeíè éàðàäûúû íÿçÿðëÿðëÿ áàõûëìàñû àðçóñóíäàéûã âÿ áóíà òàìàìèëÿ ÿìèíèê êè, áó àðçóëàð íÿ ãÿäÿð òeç âÿ íÿ ãÿäÿð eôôeêòëè ñóðÿòäÿ ùÿéàòà êe÷èðèëñÿ, éàëíûç òeàòð ñÿíÿòèìèç äeéèë, öìóìè ìÿäÿíè èíêèøàôûìûç äà áèð î ãÿäÿð ãàçàíàð. 1972. 7-3 33 ÌÖÀÑÈÐ ÒßÍÃÈÄÈÌÈÇ: ÂßÇÈÉÉßÒ Âß ÂßÇÈÔßËßÐ* (Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè ùàããûíäà äöøöíúÿëÿð) ßäÿáè òÿíãèäèí ãàðøûñûíäà ãîéóëìóø âÿçèôÿëÿðè áèð ñþçëÿ — «ïðèíñèïèàëëûã» ñþçö èëÿ, ÿñàñ ìÿãñÿäè èñÿ áèð úöìëÿ èëÿ — «Áþéöê ÿäÿáèééàò óüðóíäà!» úöìëÿñè èëÿ èôàäÿ eòìÿê îëàð. Ïðèíñèïèàëëûã áèçèì ãÿáóë eòäèéèìèç êîíòeêñòäÿ îëäóãúà ÷îõìÿíàëû áèð àíëàéûøäûð: ïðèíñèïèàë òÿíãèä — ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, îáéeêòèâ òÿíãèä äeìÿêäèð; ïðèíñèïèàë òÿíãèä — ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, éöêñÿê eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿëè òÿíãèä äeìÿêäèð; ïðèíñèïèàë òÿíãèä — ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, âÿòÿíäàø ãeéðÿòè, ìöòÿôÿêêèð úÿñàðÿòè äeìÿêäèð; ïðèíñèïèàë òÿíãèä — ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, ñàüëàì ìÿôêóðÿ ìöáàðèçÿñè äeìÿêäèð; ïðèíñèïèàë òÿíãèä — ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, éöêñÿê áÿäèèééàò óüðóíäà ìöáàðèçÿ äeìÿêäèð. Áèç öìóìñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäè ãàðøûñûíäà ãîéóëàí òÿëÿáëÿðäÿí ÷ûõûø eäÿðÿê, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíÿ íÿçÿð éeòèðÿðêÿí äÿ ìÿùç áó ìÿíàäà ïðèíñèïèàëëûüû ÿñàñ ýþòöðöðöê; ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøäûüûìûç ñÿúèééÿâè êÿñèð âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðû ìÿùç áeëÿ áèð ìþâãe èðÿëè ñöðöð. *** Áèç Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè ùàããûíäàêû áó ãeéäëÿðèìèçè éàçìàüà áàøëàðêÿí Êàìàë Òàëûáçàäÿíèí ðeñïóáëèêà éàçû÷ûëàðûíûí V ãóðóëòàéûíäà òÿíãèä áàðÿäÿ ñþéëÿäèéè ìÿðóçÿñèíè áèð äàùà ýþçäÿí êe÷èðòäèê, ñîíðà èñÿ Úÿôÿð Úÿôÿðîâóí IV ãóðóëòàéäàêû ìÿðóçÿñèíè éeíèäÿí îõóäóã. Ãÿðèáÿ, áÿëêÿ äÿ ïàðàäîêñàë áèð âÿçèééÿòèí øàùèäè îëóðóã äeñÿê, eëÿ áèëèðÿì êè, éàíûëìàðûã, ÷öíêè ùÿð èêè ìÿðóçÿíèí, eëÿúÿ äÿ Éàøàð Ãàðàéeâèí áó éàõûíëàðäà ÷àï îëóíìóø «Òÿíãèäèí íöôóçó» àäëû ìÿãàëÿñèíèí éàðàòäûüû òÿÿññöðàò èëê áàõûøäà áèð-áèðèëÿ óéóøìàéàí èêèëè õàðàêòeð äàøûéûð. Áeëÿ êè, òÿíãèäèìèçèí òÿùëèëèíÿ *«Äðóæáà íàðîäîâ» æóðíàëûíäà ÷àï îëóíàí áó ìÿãàëÿ (Áàõ: «Ïðîòèâ ïðîâèíàëèçìà â êðèòèêå», 1973, ¹4) ùÿìèí æóðíàëûí èëèí ÿí éàõøû ìÿãàëÿñè ìöêàôàòûíû àëìûøäûð (ðåä.). 34 âÿ òÿíãèäèíÿ ùÿñð îëóíìóø áó ÿñÿðëÿð áèð òÿðÿôäÿí ÿäÿáè òÿíãèäèí ÷àòûøìàéàí úÿùÿòÿðèíè, íþãñàíëàðûíû öçÿ ÷ûõàðûð, îíóí öìóìÿí ùÿëÿ çÿèô îëäóüóíó ýþñòÿðèð, ùÿìèí çÿèôëèéèí eëìè òÿñíèôàòûíû âeðèðñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ þç eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿñè eòèáàðèëÿ áó ôèêèðëÿðèí þçöíÿ øöáùÿ èëÿ éàíàøìàüà ñþâã eäèð. Äîüðóäàí äà, ùÿðýàù ÿäÿáè òÿíãèäèí «öìóìè çÿèôëèéè ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, íÿçÿðè ùàçûðëûüûí ùÿëÿ ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ îëìàìàñûäûðñà»1 (Ú.Úÿôÿðîâ), «ìÿëóì íÿçÿðè ôîðìóëàëàð òÿêðàð îëóíóá, ÿäÿáè òÿúðöáÿéÿ, àéðû-àéðû ôÿðäè éàðàäûúûëûãëàðà òÿòáèã eäèëìèðñÿ»2 (Ê.Òàëûáçàäÿ), ùÿðýàù «èúòèìàè ýeð÷ÿêëèéèí, õàëã õàðàêòeðèíèí ÿäÿáè òÿíãèääÿêè ïàðëàã ÿêñèíÿ, íÿñðäÿ, øeð âÿ äðàìàòóðýèéàäà ìeéäàíà ÷ûõàí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðèí, áÿäèè îáðàçëàðûí îíëàðà áÿðàáÿð «òÿíãèä îáðàçëàðûíà» ðàñò ýÿëìÿê ÷ÿòèíäèðñÿ»3 (É.Ãàðàéeâ), ùÿðýàù ÿäÿáè òÿíãèäèìèç áèð ÷îõ äèýÿð êÿñèðëÿðÿ ìàëèêäèðñÿ, îíäà áÿñ íÿ ö÷öí áó ÿñÿðëÿðèí þçöíäÿ áeëÿ àøêàð ãöñóðëàð éîõäóð, íÿ ö÷öí îíëàð eëìè ìeòîäîëîýèéà ñÿëèãÿñè, íÿçÿðè ñÿâèééÿ éöêñÿêëèéè, öìóìèëÿøäèðìÿ áàúàðûüû èëÿ äèããÿòè úÿëá eäèð? Àõû, ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí ìöàñèð âÿçèééÿòèíè àðàøäûðàí, âÿçèôÿëÿðèíè ìöÿééÿí eäÿí áó ö÷ ÿñÿðèí ö÷ö äÿ ìÿùç áèçèì ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí íöìóíÿñèäèð. Äeìÿëèéèê êè, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿð ÿðçèíäÿ ìÿðóçÿ âÿ ÷ûõûøëàðäà, ìÿãàëÿ âÿ ìöñàùèáÿëÿðäÿ ùÿìèøÿ ÿäÿáè òÿíãèääÿí øèêàéÿòëÿð îëìóøäóð, ëàêèí áó øèêàéÿòëÿð eëìè-íÿçÿðè ôèêðèí ÿëäÿ eòäèéè íàèëèééÿòëÿð áàõûìûíäàí ãàðøûéà ãîéóëàí òÿëÿá äeéèë, eëÿ ìÿùç «øèêàéÿò» õàðàêòeðè äàøûìûøäûð. Äeìÿëè, áó ýöí áèç ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿí «øèêàéÿò» eòìÿéèá îíóí ãàðøûñûíäà êîíêðeò íÿçÿðè âÿçèôÿëÿð ãîéóðóãñà, òÿíãèäèí êÿñèð âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðûíû àðòûã éöêñÿê íÿçÿðè «ñòàíäàðòëàðëà» ìöÿééÿíëÿøäèðèðèêñÿ, çÿèôëèêëÿðèí eëìè òÿñíèôàòûíû èçàù eäÿ áèëèðèêñÿ, eëÿ áó þçö ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí èíêèøàôûíà äÿëàëÿò eäèð. ßýÿð áèç áó ýöí ÿäÿáè òÿíãèäèìèçè îí èë, èéèðìè èë ÿââÿëêè ñÿâèééÿ èëÿ ìöãàéèñÿ eòñÿê, áeëÿ áèð èíêèøàôû ýþðÿ áèëÿðèê. Ëàêèí îíó äà ýþðÿðèê êè, ùÿìèí èíêèøàô äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ áÿäèè ÿäÿáèééàòûìûçà àèääèð âÿ áó ýöí éeíÿ äÿ ÿäÿáè òÿíãèäëÿ áÿäèè ÿäÿáèééàò àðàñûíäà «ìÿñàôÿ» ôÿðãè ÿââÿëêè èëëÿðäÿ îëäóüó êèìè þçöíö áöðóßñÿðëÿðè. Èêè úèëääÿ, 2-úè úèëä, Áàêû, 1968, ñÿù. 398. Òÿíãèäèìèçèí éeíè ìÿðùÿëÿñè. «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1971, ¹7, ñÿù. 50. 3. «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçeòè, 20 îêòéàáð 1971-úè èë. 1. 2. 35 çÿ âeðèð, éÿíè ÿäÿáè òÿíãèä éeíÿ äÿ áÿäèè ÿäÿáèééàòëà àéàãëàøà áèëìèð, îíóí áöòöí ïðîáëeìëÿðèíè ÿùàòÿ eòìÿêäÿ àúèçäèð. Íÿ ö÷öí âÿçèééÿò áeëÿäèð? Íÿ ö÷öí ÿäÿáè òÿíãèäèí þçöíö òÿíãèä eòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ âÿ ãàäèðëèéèíÿ ìàëèêèê, ëàêèí ÿäÿáè òÿíãèä áèð êöëë ùàëûíäà áÿäèèééàòûí ïðîáëeìëÿðèíè ÿùàòÿ âÿ ùÿëë eòìÿê èãòèäàðûíäà äeéèë? Ìÿíúÿ, áóðàäà èêè ñÿáÿá àðàøäûðûëìàëûäûð. Áèðèíúè ñÿáÿá áóíäàí èáàðÿòäèð êè, áèçèì «ãàáèëèééÿò âÿ ãàäèðëèéèìèç» þçöíö ìöòÿìàäè øÿêèëäÿ áöðóçÿ âeðìèð, áeëÿ áèð «ãàáèëèééÿò âÿ ãàäèðëèéèí» êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèñè îíóí ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ àïàðûúû ãöââÿéÿ ÷eâðèëìÿñèíÿ, eëìè-íÿçÿðè ôèêðèìèçäÿ ëeéòìîòèâ òÿøêèë eòìÿñèíÿ èìêàí éàðàòìûð. ßñëèíäÿ, áó «ãàáèëèééÿò âÿ ãàäèðëèê» öìóìè èíêèøàôûí äeéèë, áèðòÿðÿôëè èíêèøàôûí íÿòèúÿñèäèð. Éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèì ïàðàäîêñàë âÿçèééÿò äÿ ìÿùç áóðàäàí — öìóìèíèí èíêèøàôû èëÿ «ñe÷ìÿíèí» èíêèøàôû àðàñûíäàêû òÿçàääàí äîüóð. Áó ñÿáÿáëÿ öçâè ñóðÿòäÿ áàüëû îëàí äèýÿð ñÿáÿá èñÿ ÿäÿáè ùàäèñÿëÿðÿ, ìöùöì áÿäèè-ôÿëñÿôè íàèëèééÿòëÿðÿ âÿ õàðàêòeðúÿ çÿèô úÿùÿòëÿðÿ ãàðøû, áèð àç êÿñêèí äeìèø îëñàã, àïàòèéàäà àõòàðûëìàëûäûð. É.Ãàðàéeâ àäûíû ÷ÿêäèéèìèç ìÿãàëÿñèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ îáðàçëû øÿêèëäÿ éàçûð êè, «Áóýöíêö ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ Ôàóñò ìöäðèêëèéèíäÿí äàùà ÷îõ, eëÿ áèë, Ìeôèñòîôeë íàðàùàòëûüû ÷àòûøìûð». Äîüðóäàí äà, ìÿùç áeëÿ áèð «íàðàùàòëûüûí» ÷àòûøìàìàñûíäàíäûð êè, ìöàñèð ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ ÷îõ çàìàí «ìöäðèêëèéè» âÿñôíàìÿ, àííîòàñèéà, êîìïëèìeíò÷èëèê êèìè éeíè éàðàíìûø «æàíðëàð» ÿâÿç eäèð. Áeëÿ áèð ìöäðèêëèêëÿ íàðàùàòëûã ùàðìîíèéàñûíûí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñèäèð êè, ùÿìèí «æàíð» íöìóíÿëÿðè éàüûøäàí ñîíðàêû ýþáÿëÿê êèìè àðòûð, àðòûð, àðòûð. Ê.Òàëûáçàäÿ ìÿðóçÿñèíäÿ ýþñòÿðèð êè, ñîí äþðä-áeø èëäÿ áèçäÿ 3000-äÿí ÷îõ (!) ìÿãàëÿ ÷àï îëóíóá. ßëáÿòòÿ, ÿýÿð áó ìÿãàëÿëÿðèí ùàìûñû éîõ, ùe÷ îëìàñà, ùàíñûñà «ìöäðèêëèêëÿ» «íàðàùàòëûüûí» ñèíòeçèíäÿí èáàðÿò îëñàéäû, î çàìàí áó ðÿãÿìäÿêè ñûôûðëàðäàí öðÿê à÷ûãëûüû èëÿ ïîçìàã äà îëàðäû... Áèç, áèðòÿðÿôëè äÿ îëñà, ÿââÿëêè èëëÿðÿ íèñáÿòÿí ÿäÿáè òÿíãèäèí íÿçÿðè èíêèøàôûíû ãeéä eòäèê, ëàêèí eéíè çàìàíäà áeëÿ áèð ìöãàéèñÿäÿ òÿíÿççöë äÿ ìöøàùèäÿ eòìÿìÿê ìöìêöí äeéèë âÿ áó òÿíÿççöë ìÿùç ùÿìèí «íàðàùàòëûãëà» áàüëûäûð. Ùÿëÿ 1946-úû èëäÿ Ñÿìÿä Âóðüóí éàçûðäû: «ßí ìþòÿáÿð âÿ õeéèðëè éîë éàëíûç âÿ éàëíûç êîëëeêòèâ ìöçàêèðÿëÿð âÿ ìöáàùèñÿëÿð 36 éîëóäóð».1 Ëàêèí áó ýöí äeéÿ áèëÿðèêìè êè, ÿäÿáèééàòûìûçûí ýÿëÿúÿê ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôû íàìèíÿ áèð âÿòÿíäàø eùòèðàñû èëÿ «ÿí ìþòÿáÿð âÿ õeéèðëè» áó éîëäàí — «íàðàùàòëûãäàí» äîüàí éàðàäûúûëûã ìöçàêèðÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ eäèðèê, éöêñÿê èäeéà-áÿäèè ìeéàðëàðëà ãûçüûí ìöáàùèñÿëÿðÿ ýèðèøèðèê? Éîõ, äeéÿ áèëìÿðèê, ÷öíêè Ñ.Âóðüóí áó ñþçëÿðè éàçäûüû äþâðäÿ — 40-úû èëëÿðèí ñîíó, 50-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ùÿìèí «ìþòÿáÿð âÿ õeéèðëè éîëäàí» äàùà àðòûã èñòèôàäÿ eäèëèðäè, íÿèíêè èíäè. Ñîí àëòû-éeääè èëèí ðeñïóáëèêà ìÿòáóàòû êîìïëeêòëÿðèíè âÿðÿãëÿñÿê, áó ôàêòûí àúû ùÿãèãÿò îëäóüó òÿñäèã eäèëÿð. Áó ýöí áþéöê ÿäÿáèééàò óüðóíäà ìöáàðèçÿ eùòèðàñû Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿ áèëìèð. Îíà ýþðÿ êè, áó ìöáàðèçÿäÿ âÿòÿíäàøëûã ïàôîñó, ñÿíÿò âóðüóíëóüó ÷àòûøìûð. Ùàëáóêè áeëÿ áèð ïàôîñ, áeëÿ áèð âóðüóíëóã ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíèí, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ãèéìÿòëè ÿíÿíÿëÿðèíäÿíäèð: 20-30-úó èëëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíè — Ìóñòàôà Ãóëèéeâ, ßëè Íàçèì, Ùÿíÿôè Çeéíàëëû, Ìÿììÿä Àðèô, Ìeùäè Ùöñeéí, Ìèêàéûë Ðÿôèëè âÿ áèð ÷îõ äèýÿð òÿíãèä÷èëÿðèí äþâðè ìÿòáóàòäà äÿðú îëóíàí ìÿãàëÿëÿðèíè õàòûðëàñàã, áèð ñûðà èôðàò úÿùÿòëÿðëÿ áÿðàáÿð, áó ìöáàðèçÿ ÿíÿíÿëÿðèíèí íÿ äÿðÿúÿäÿ ãàáàðûã îëäóüóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðÿðèê. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè íÿ ö÷öí áó ÿíÿíÿëÿðÿ ñàäèã ãàëìàìûøäûð? — ñóàëûíûí úàâàáû ùÿð øeéäÿí ÿââÿë òÿíãèääÿêè äóðüóíëóãäà, áó äóðüóíëóüà øÿðàèò éàðàäàí äþâðè ìÿòáóàòûí, èëê íîâáÿäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãû îðãàíëàðûíûí ïàññèâ ôÿàëèééÿòèíäÿ àõòàðûëìàëûäûð. Áèçúÿ, É.Ñóðêîâ ÷îõ ñÿððàñò äeéèð: «Ïîëeìèêà àïàðìàüà ìeéëè îëìàéàí òÿíãèä÷è òÿíãèä÷è éîõ... ×eõîâóí ïðîôeññîðó Ñeðeáðéàêîâäó».2 Òÿÿññöô êè, ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ «ïðîôeññîð Ñeðeáðéàêîâ» ÿùâàëè-ðóùèééÿñè öìóìñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíÿ íèñáÿòÿí þçöíö äàùà àðòûã áöðóçÿ âeðìÿêäÿäèð âÿ àéäûí ìÿñÿëÿäèð, íÿ ãÿäÿð êè, áeëÿ áèð îâãàò àðàäàí ãàëäûðûëìàéûá, òÿíãèääÿí áÿäèè ïðîñeñÿ ùÿðòÿðÿôëè âÿ íöôóçëó ìöäàõèëÿ eòìÿê òÿëÿáèìèç þäÿíèëìÿìèø ãàëàúàãäûð. 1. 2. Áþéöê ñÿíÿò óüðóíäà. Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1970, ñÿù. 83. «Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà», 8 äåêàáðéà 1971 ã. 37 ßëáÿòòÿ, êÿñèð âÿ íàãèñëèêëÿð éàëíûç áèçèì äeéèë, öìóìèééÿòëÿ, ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíÿ àèä îëàí áèð ìÿñÿëÿäèð. Ëàêèí öìóìè êÿñèð âÿ íàãèñëèêëÿðäÿí, òÿíãèäèí öìóìè ãàéüûëàðûíäàí ÿëàâÿ, áèð äÿ ëîêàë õàðàêòeð äàøûéàí êÿñèð âÿ íàãèñëèêëÿð, ãàéüûëàð ìþâúóääóð. À.Õàéëîâ öìóìñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíè íÿçÿðäÿ òóòàðàã ùàãëû îëàðàã éàçûð êè, «òÿíãèäèìèç ùÿëÿ èäeàëäàí óçàãäûð, ëàêèí eéíè çàìàíäà áàøãà áèð úÿùÿò äÿ éÿãèí êè, eòèðàç äîüóðìàç: òÿíãèä éîëäàäûð, î, èíêèøàô eäèð, þç ìÿõñóñè ïðîáëeìëÿðèíè äàùà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿëë eòìÿêäÿí þòðö èìêàíëàð àõòàðûð».1 Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, öìóìñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ áeëÿ áèð àõòàðûø ïàññèâëèéè áèçè íàðàùàò eäèð. Àïàðûúû ãöââÿéÿ ÷eâðèëìÿêäÿí þòðö àõòàðûøëàð àïàðàðàã, ùÿìèøÿ éîëäà îëìàã ÿçìè ñîí âàõòëàð, áèð àç éóìøàã äeñÿê, áèð î ãÿäÿð äÿ íÿçÿðÿ ÷àðïìûð. Áÿëêÿ, áèçèì ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ ÿäÿáèééàòûìûçëà ÿëàãÿäàð áöòöí ïðîáëeìëÿð ùÿëë îëóíóá ãóðòàðûá, ìöçàêèðÿëÿðÿ eùòèéàú éîõäóð? Áÿëêÿ, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôû eëÿ ñÿâèééÿéÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð êè, ùe÷ áèð eëìè ìöáàùèñÿ ö÷öí ÿñàñ âeðìèð? ßëáÿòòÿ, áeëÿ äeéèë. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà — íÿñðèíäÿ äÿ, ïîeçèéàñûíäà äà, äðàìàòóðýèéàñûíäà äà áèð ñûðà ïðèíñèïèàë íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ eäèëìèøäèð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí êeéôèééÿò ýþñòÿðèúèñè îí èë, èéèðìè èë, îòóç èë ÿââÿëêèíÿ íèñáÿòÿí õeéëè éöêñÿêäèð, îíóí áÿäèè òÿñÿððöôàòû cîõ çÿíýèí âÿ âöñÿòëèäèð. Ëàêèí ÿëäÿ eäèëÿí íàèëèééÿòëÿðëÿ éàíàøû, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà úèääè íþãñàíëàð, çÿèô úÿùÿòëÿð äÿ àç äeéèë: ìÿùç áó íþãñàí âÿ çÿèô úÿùÿòëÿðäÿí ñîí èëëÿðäÿ ÿäÿáè òÿíãèäèìèç ÿêñÿð ùàëëàðäà ñÿðô-íÿçÿð eòìèøäèð. Áèç éóõàðûäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí íàèëèééÿòëÿðèíè ãeéä eòäèê. Ëàêèí ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, íþãñàí âÿ çÿèô úÿùÿòëÿðèí ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ äÿðèí òÿùëèë âÿ òÿôñèðè âeðèëìÿäèéè êèìè, áó íàèëèééÿòëÿð äÿ ÿäÿáè òÿíãèääÿ þç éöêñÿê eëìè-íÿçÿðè, àíàëèòèê øÿðùèíè òàïìàìûøäûð. Òÿðèô (ÿñëèíäÿ òÿðèôíàìÿëÿð!) ÷îõäóð, ëàêèí áó òÿðèôëÿðèí ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ÿëäÿ eòäèéè eëìè ôèêèð äÿðèíëèéè, òÿôÿêêöð çÿíýèíëèéè ñÿâèééÿñèíäÿ ñöáóòó éîõäóð. Àéðû-àéðû êèòàáëàð ùàããûíäà áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ãÿíàÿòáÿõø ìÿãàëÿëÿð âàð. Ùÿ1  ðàáî÷åì òñåõå êðèòèêè. «Âîïðîñû ëèòåðàòóðû», 1971, ¹ 7. 38 ìèí ìÿãàëÿëÿðäÿ òÿãäèð îëóíàí òÿùëèë îáéeêòè ìÿùÿëëè àíàëèçäÿí êe÷èðèëèð, ëàêèí áöòöíëöêäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà øàìèë eäèëÿúÿê öìóìèëÿøäèðèëìèø, ïðîáëeìàòèê éàçûëàð ñîí äÿðÿúÿ àçäûð. Áèç «ìÿùÿëëè àíàëèç» èôàäÿñèíè ÿáÿñ èøëÿòìÿäèê. É.Åëñáeðã «Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà»äà (1 éàíâàð 1972-úè èë) ÷àï eòäèðäèéè «Èíñàí óüðóíäà âóðóøäà» àäëû ìàðàãëû ìÿãàëÿñèíäÿ ñîâeò ÿäÿáèééàòûíûí äöíéà ÿäÿáè ïðîñeñèíäÿí òÿúðèä îëóíìóø ùàëäà òÿùëèë eäèëìÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõûð. ßëáÿòòÿ, áó, äöçýöí ìþâãeäèð, ëàêèí áÿëà áóðàñûíäàäûð êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè ÷îõ çàìàí òÿùëèë eëÿäèéè ÿñÿðëÿðÿ ùÿëÿ íÿèíêè äöíéà ÿäÿáè ïðîñeñè áàõûìûíäàí, ùÿòòà öìóìñîâeò ÿäÿáè ïðîñeñè áàõûìûíäàí áeëÿ éàíàøìûð âÿ áó çàìàí ñþùáÿò ùÿðòÿðÿôëè, òàì òÿùëèëäÿí éîõ, ìÿùç «ìÿùÿëëè òÿùëèëäÿí» ýeäèð. Áó úöð àéðû-àéðû ñïeñèôèê íàãèñëèêëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíè öìóìñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíÿ íèñáÿòäÿ äàùà àðòûã çÿèôëèéÿ, «ïeðèôeðèéà òÿíãèäè» êèìè àúûíàúàãëû, ëàêèí îáéeêòèâ ôàêòîðëàðäàí äîüàí èôàäÿëÿðèí èøëÿíìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Òÿñàäöôè äeéèë êè, ñîí èëëÿðäÿêè ìÿãàëÿ âÿ ÷ûõûøëàðäà, ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðäÿ áèçèì ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí öìóìè ñÿâèééÿñèíèí çÿèô îëäóüó, îíóí ïðîáëeìàòèêà ìÿùäóäëóüó, ÿäÿáè ïðîñeñè öìóìèëèêäÿ, òàìëûãäà èçëÿìÿìÿñè, áÿäèèëèéèí äÿðèí ôÿëñÿôè-eñòeòèê ïðîáëeìëÿðèíè ùÿëë eäÿ áèëìÿìÿñè, îíäà âÿòÿíäàøëûã ïàôîñóíóí ÷àòûøìàìàñû âÿ ëàçûìñûç ìþòÿäèëëèê ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíèí ùþêì ñöðìÿñè äþíÿ-äþíÿ òÿêðàð îëóíìóð, áó ìÿñÿëÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ÿäÿáè èúòèìàèééÿò íàðàùàòëûã êe÷èðèð. Áeëÿ áèð ñóàë âeðèëÿ áèëÿð: áÿëêÿ áèçäÿ ìöÿëëèô «ãûòëûüûäûð» âÿ ÿäÿáè òÿíãèääÿêè áó âÿçèééÿò äÿ ùÿìèí «ãûòëûãëà» áàüëûäûð? Ìÿììÿä Àðèô, Ìÿììÿä Úÿôÿð, Úÿôÿð Úÿôÿðîâ, ßêáÿð Àüàéeâ, Ìeùäè Ìÿììÿäîâ, Ùèäàéÿò ßôÿíäèéeâ, Êàìàë Òàëûáçàäÿ, Àááàñ Çàìàíîâ, Ù.Îðóúÿëè, ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ, Éÿùéà Ñeéèäîâ, Ïÿíàù Õÿëèëîâ, Áÿêèð Íÿáèéeâ, Êàìðàí Ìÿììÿäîâ, Éàøàð Ãàðàéeâ, Èñëàì Èáðàùèìîâ, Úÿëàë Ìÿììÿäîâ, Ìÿñóä ßëèîüëó, Ãóëó Õÿëèëîâ, Ãàñûì Ãàñûìçàäÿ, Íàäèð Ìÿììÿäîâ, Ýöëðóõ ßëèáÿéîâà, Ñeéôóëëà ßñÿäóëëàéeâ, Àñèô ßôÿíäèéeâ, ßùÿä Ùöñeéíîâ, Àêèô Ùöñeéíîâ, Àðàç Äàäàøçàäÿ, Òÿùñèí Ìöòÿëëèìîâ, Øàìèë Ñàëìàíîâ, Õàëèä ßëèìèðçÿéeâ, Àéàç Âÿôàëû, Àðèô Ñÿôèéeâ, Èìàìâeðäè ßáèëîâ, Úÿëàë Àáäóëëàéeâ... Ìÿíñóá îëäóüó íÿñèë, èñòeäàä äÿðÿúÿñè âÿ íÿçÿðè ùàçûðëûã ñÿâèééÿñè áàõûìûíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíÿí, áó âÿ éà äèýÿð àðäûúûëëûãëà ÿäÿáè òÿíãèäëÿ ìÿøüóë îëàí òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí ùÿëÿ ùe÷ äÿ òàì îëìàéàí ñèéàùûñû áeëÿ íöôóçëóäóð. Òeç-òeç ìÿ39 ãàëÿëÿðëÿ ÷ûõûø eäÿí éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèìèçè (îíëàðûí áÿçèëÿðè àéðûúà ìÿãàëÿëÿð êèòàáû äà ÷àï eòäèðìèøëÿð) ÿñàñ eòèáàðèëÿ ñûðô ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëóá àðà-ñûðà ìöàñèð ÿäÿáèééàò áàðÿäÿ ìÿãàëÿëÿð éàçàí ìöÿëëèôëÿðè äÿ íÿçÿðÿ àëñàã, ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè èìçà «áîëëóüó» ùàããûíäà ýeíèø òÿñÿââöð ÿëäÿ eòìÿê ìöìêöíäöð. Äeìÿëè, áèçäÿ «ÿäÿáè òÿíãèäèí úèääè ñóðÿòäÿ ýeðè ãàëìàñûíûí»1 ñÿáÿáëÿðèíè ìöÿëëèô «ãûòëûüûíäà» — òÿíãèä÷è êàäðëàðûíûí ÷àòûøìàçëûüûíäà àõòàðìàã ÿáÿñäèð, ÿêñèíÿ, áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, áeëÿ áèð «áîëëóüóí» þçö äÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí õeéðèíÿ äeéèë, ÷öíêè áó êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèñè ùå÷ äÿ êeéôèééÿò ýþñòÿðèúèñè äeìÿê äeéèë. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ èíäè eëÿ áèð âÿçèééÿò éàðàíìûøäûð êè, ùÿì îíóí, ùÿì äÿ áÿäèèééàòûí áþéöê ïðîáëeìëÿðè òÿíãèä÷è (÷îõ çàìàí èñÿ «ùÿâÿñêàð») èìçàëàðûíûí êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèñèíÿ íèñáÿòäÿ õûðäà «ùèññÿúèêëÿðÿ» áþëöíìöøäöð. Áèð äÿ ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ÿí éàõøû ùàëëàðäà ñÿêêèç-îí ñÿùèôÿëèê ìÿãàëÿëÿðäÿí èáàðÿò áó õûðäà «ùèññÿúèêëÿðÿ» öìóìè íÿçÿð ñàëäûãäà áeëÿ, îíëàð þç âàùèäëèéèíè, òàìëûüûíû áÿðïà eòìÿê èãòèäàðûíäà äeéèëäèð, ÷öíêè áó «ùèññÿúèêëÿð» àðòûã î äÿðÿúÿäÿ ïÿðàêÿíäÿ ñÿúèééÿ äàøûéûð, î ãÿäÿð ýöíäÿëèê ãÿçeò ðeñeíçèéàñû øÿêëèíè àëìûøäûð êè, áóíëàðû «áèðëÿøäèðèá» öìóìèëÿøäèðèëìèø eëìè íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëìÿê ìöìêöí äeéèë; áó «ùèññÿúèêëÿð» âàùèä íÿçÿðè ïàíîðàì éàðàòìàã ãöäðÿòèíÿ ìàëèê äeéèëäèð. ßëáÿòòÿ, áèç ùe÷ äÿ îíó äeìÿê èñòÿìèðèê êè, ìÿùç òÿíãèä÷è êàäðëàðûíûí ÷îõëóüóíà ýþðÿ áeëÿ áèð «áþëöíìÿ», «ïàð÷àëàíìà» ëàáöääöð. Ãÿòèééÿí. Áèç ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ éàðàíìûø ñïeñèôèê âÿçèééÿòèí òÿñíèôàòûíäàí ÷ûõûø eäÿðÿê éóõàðûäàêû ãÿíàÿòÿ ýÿëèðèê. ßýÿð ùÿìèí èìçà ìöÿëëèôëÿðèíèí, ùe÷ îëìàñà, éàðûñû áþéöê ïðîáëeìëÿð øÿðù÷èñè âÿ òÿùëèë÷èñè, òÿíãèä÷è-ìöòÿôÿêêèð îëñàéäû, ÿýÿð îíëàð àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðÿ áó ïðîáëeìëÿð éöêñÿêëèéèíäÿí íÿçÿð ñàëûá ñÿíÿò Ôeìèäàñûíûí òÿðÿçèñèíè ìöàñèð áÿäèè-eñòeòèê ôèêðèí ÿëäÿ eòäèéè íàèëèééÿò ìeéàðëàðû èëÿ þë÷ñÿéäè, î çàìàí ùàíñû «áþëöíìÿäÿí», ùàíñû «ïàð÷àëàíìàäàí» ñþùáÿò ýeäÿ áèëÿðäè? Áèç ùÿëÿ 50-úè èëëÿðäÿ, 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ì.Àðèôèí «Àçÿðáàéúàí ñîâeò ðîìàíû», Ì.Ùöñeéíèí «ßäÿáèééàò âÿ ìöàñèðëèê», Ì.Úÿôÿðèí «ßäÿáè òÿíãèäèí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè», Ú.Úÿôÿðîâóí 1 «Êîììóíèñò» ãÿçeòè, 6 íîéàáð 1971-úè èë. 40 «ßäÿáèééàòäà èäeéà ñàôëûüû âÿ éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûã óüðóíäà», È.Èáðàùèìîâóí «Øÿðãøöíàñëàðûí ÕÕV Áeéíÿëõàëã êîíãðeñèíäÿí íîòëàð», À.ßôÿíäèéeâèí «Òÿíãèä âÿ çàìàí» âÿ ñ. êèìè ñàüëàì ïðèíñèïèàëëûã ìþâãeéèíäÿí éàçûëìûø, ìöùöì eëìè ìöáàùèñÿëÿðÿ îáéeêò îëà áèëÿúÿê ïðîáëeìàòèê ÿñÿðëÿðè íèñáÿòÿí òeç-òeç îõóäóüóìóç ùàëäà, 60-úû èëëÿðèí ñîíó, 70-úè èëëÿðäÿ — áÿäèè ÿäÿáèééàòûìûçûí ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ ýþðÿ øÿêñèç èíêèøàô, ýeíèø áÿäèèëèê äèàïàçîíëàðû ÿëäÿ eòäèéè, ìöñáÿò ìÿíàäà éeíè êeéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè ýÿòèðäèéè, ìöõòÿëèôëèê, ðÿíýàðÿíýëèê ãàçàíäûüû, ùÿì äÿ áèð ñûðà íàãèñ úÿùÿòëÿðäÿí, õàðàêòeð çÿèôëèêëÿðäÿí ùÿëÿ éàõà ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéè áèð çàìàíäà, É.Ãàðàéeâèí «Àçÿðáàéúàí ðeàëèçìèíèí ïðîáëeìëÿðè», éàõóä À.Ùöñeéíîâóí «Ìöõòÿëèôëèéèí áèðëèéè» êèìè öìóìèëÿøäèðèëìèø ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿð, ìöðÿêêÿá ïðîáëeìëÿð àüûðëûüû àëòûíäà ñÿòèðëÿðè òèòðÿìÿéÿí ìÿãàëÿëÿðÿ òÿñàäöôäÿí-òÿñàäöôÿ ðàñò ýÿëèðèê; áeëÿ ìÿãàëÿëÿð àðàñûíäàêû èíòeðâàëëàð áÿçÿí èëëÿð òÿøêèë eäèð. ßëáÿòòÿ, áó éeðäÿ îõóúó òÿÿúúöá eäÿ áèëÿð êè, àõû, áèð àç éóõàðûäà ñèç ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí èíêèøàô eòäèéèíè éàçûðäûíûç. Èíäèêè èääèàíûç ùÿìèí ôèêðè èíêàð eòìèðìè? Åëÿ áèëèðÿì êè, éîõ, èíêàð eòìèð, ÷öíêè áèç ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí íÿçÿðè ñÿâèééÿñèíèí èíêèøàô eòäèéèíè ñþéëÿéÿðêÿí, áóýöíöí éàõøû ìÿãàëÿñè èëÿ äöíÿíèí éàõøû ìÿãàëÿñèíèí ìöãàéèñÿñèíäÿí ÷ûõûø eäèðèê. Ðeñeíçèéà ÿäÿáè òÿíãèäèí ìöáàðèç, àêòèâ æàíðëàðûíäàí áèðèäèð âÿ ñîí èëëÿðäÿ áèç Ì.Àðèôèí, Ì.Úÿôÿðèí, Ú.Úÿôÿðîâóí, ß.Àüàéeâèí, Ê.Òàëûáçàäÿíèí, É.Ñeéèäîâóí, Á. Íÿáèéeâèí, É.Ãàðàéeâèí, Ò.Ìöòÿëëèìîâóí, Ø.Ñàëìàíîâóí âÿ äèýÿð ìöÿëëèôëÿðèí áó æàíðûí éàõøû íöìóíÿëÿðèíè éàðàòìàëàðûíûí øàùèäè îëìóøóã. Ëàêèí éeíÿ äÿ ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ÿââÿëà, áó òèïëè ðeñeíçèéàëàð àííîòàñèéà õàðàêòeðè äàøûéàí, òÿðèôíàìÿëÿðäÿí èáàðÿò «ðeñeíçèéàëàðûí» êeéôèééÿò ìÿíôèëèéè âÿ êÿìèééÿò ÷îõëóüó è÷ÿðèñèíäÿ øàì èøûüû êèìè ÿðèéèá ýþðöíìÿç îëóð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áöòöí áó òèïëè éàçûëàð áèçèì ÿäÿáè òÿíãèääÿ éàðàíìûø âÿçèééÿòèí íÿòèúÿñèíäÿ öìóìèëÿøäèðèëìèø, ïðîáëeìàòèê ìÿãàëÿëÿð áîøëóüóíó äîëäóðìàã èääèàñûíäàäûð, áàøãà ñþçëÿ äeñÿê, ïðîáëeìàòèê ìÿãàëÿëÿðèí, âeðèëÿí ùþêìëÿðè éöêñÿê íÿçÿðè ñÿâèééÿäÿ ÿñàñëàíäûðàí ìÿãàëÿëÿðèí àçëûüû ùeñàáûíäàäûð. Áó àõûðûíúû ìÿñÿëÿ — âeðèëÿí ùþêìëÿðèí ùàâàäàí àñûëû ãàëìàñû, ÿñàñëàíäûðûëìàìàñû ìöàñèð ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí ÿí íàãèñ úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð: ôèëàí ÿñÿð éàõøû ÿñÿðäèð, ôèëàí ÿñÿð èñÿ ïèñ, ëàêèí «Íß Ö×ÖÍ?» ñóàëûíûí úàâàáû à÷ûã ãàëûð. Áó ìÿíàäà À.ßôÿí41 äèéeâèí «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí 1971-úè èë 4-úö íîìðÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóø «Èíñàí âÿ ñÿíÿò» ìÿãàëÿñè ñÿúèééÿâè íöìóíÿäèð. Òÿíãèä÷è ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èëÿ ÿëàãÿäàð áèð ñûðà ùþêìëÿð âeðèð, ìöõòÿëèô ÿñÿðëÿðè ìöõòÿëèô úöð ãèéìÿòëÿíäèðèð, ëàêèí îíóí íÿ ö÷öí ìÿùç áó âÿ éà äèýÿð ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðè àéäûí îëìóð. Ìÿñÿëÿí, ìÿãàëÿäÿ øàèð Ô.Ãîúàíûí øeðëÿðèíäÿí áîë ñèòàòëàð ýÿòèðèëèð âÿ ìöÿëëèô áó øeðëÿðè ãÿòè ñóðÿòäÿ èíêàð eäèð. Áèç îíóíëà ìöáàùèñÿ eòìÿê èñòÿéèðèê, ÷öíêè áèð ñûðà øeðëÿð áàðÿäÿ áàøãà ôèêèðäÿéèê. Ìöáàùèñÿ eòìÿê èñòÿéèðèê, ëàêèí... ìöáàùèñÿ eäÿ áèëìèðèê: ìöáàùèñÿ eòìÿëè ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿð, èçàùëàð éîõäóð, éàëíûç ãóðó ùþêìëÿð âàð. Áöòþâ áèð øeð ìèñàë ýÿòèðèëèð âÿ òÿíãèä÷è áeëÿ áèð ùþêì âeðèð: «Áó øeðäÿ ùe÷ áèð äÿðèí ìÿíà, ùe÷ áèð ôÿëñÿôè ùèêìÿò éîõäóð». Âÿññàëàì. Áèð øeð âÿ áèð úöìëÿ. Áàøãà áèð øeð ìèñàë ýÿòèðèëèð âÿ éeíÿ äÿ áèð úöìëÿëèê ùþêì: «Áó ñÿòèðëÿðäÿ ïîeçèéàéà ëàéèã ùe÷ áèð øeé (!-Å.) éîõäóð». Âÿññàëàì. Éeíÿ äÿ áèð øeð âÿ éàëíûç áèð úöìëÿëèê ùþêì: áó øeðäÿ øàèð «×àéëä Ùàðîëä ïëàøûíà áöðöíöá (!-Å.)». Âÿ òÿíãèä÷è áåëÿ áèð àðäûúûëëûãëà äàâàì åäèð — øåð âÿ ùþêì: «Áó, ãåéðè-àäèëÿðÿ ìÿõñóñ ìeòàìàðôîçàäûð»; Áó, «øàáëîí, ìèí äÿôÿ äeéèëìèø ñþçëÿðäèð» áóíëàð èñÿ éàëíûç èðîíèê úöìëÿëÿðÿ îáéeêò îëà áèëÿð... Äîüðóñó, áó ãóðó ùþêìëÿð, ùe÷ áèð ÿñàñ ýÿòèðìÿäÿí âeðèëÿí ãÿòè ãèéìÿòëÿð áèçÿ î ãÿäÿð òÿñèð eòäè êè, ÿðèíìÿäèê, ãÿëÿìè ÿëÿ àëûá ùeñàáëàìà àïàðäûã; òÿíãèä÷è, Ô.Ãîúàíûí øeðëÿðèíäÿí 88 ìèñðà (àç ãàëà êè÷èê áèð ïîeìàíûí ùÿúìè!) ñèòàò ýÿòèðèð âÿ áó 88 ìèñðàíû þçöíöí 30 úöìëÿñè èëÿ (!) éóõàðûäàêû ùþêìëÿð øÿêëèíäÿ éeðëÿéeêñàí eäèð. Áó úöìëÿëÿðèí èñÿ áÿçèñèíèí ö÷ ñþçäÿí âÿ èìïóëñèâ áèð íèäà èøàðÿñèíäÿí èáàðÿò îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, äeìÿê îëàð êè, òÿíãèä÷è ùe÷ áèð èçàù âeðìèð. À.ßôÿíäèéeâ eëÿ ùÿìèí ìÿãàëÿñèíäÿ áàøãà áèð ÿñÿðäÿí áÿùñ eäÿðÿê þçö ùàããûíäà éàçûð: «Îõóúóëàð áó äeéèëÿíëÿðè (éÿíè À.ßôÿíäèéeâèí ñþéëÿäèéè ôèêèðëÿðè — Å.) áÿëêÿ äÿ ùÿääÿí àðòûã ðîìàíòèê âÿ õÿéàëïÿðÿñò áèð ôèëîñîô-òÿíãèä÷èíèí ñóáéeêòèâ ôèêèðëÿðè ùeñàá eòìÿñèíëÿð». Òÿíãèä÷è òÿâàçþêàðëûüû áàðÿäÿ ñþùáÿò ñàëìàéàã, ëàêèí à÷ûüûíû äeìÿëèéèê êè, éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç êèìè, «ïîeçèéà òÿùëèëëÿðèíè» îõóäóãäàí ñîíðà, òÿíãèä÷èíèí òÿêèäèíÿ áàõìàéàðàã, îõóúóíóí áàøãà ÿëàúû ãàëìûð... ßëáÿòòÿ, Ô.Ãîúàíí øeðëÿðèíè áÿéÿíìÿê äÿ îëàð, áÿéÿíìÿìÿê äÿ — áó, òÿíãèä÷èíèí eñòeòèê ïðèíñèïëÿðèíäÿí, ñÿíÿòÿ ìÿõñóñè ìö42 íàñèáÿòèíäÿí àñûëûäûð; ùÿì äÿ Ô.Ãîúàíûí ýöúëö øeðëÿðèëÿ áÿðàáÿð, çÿèô øeðëÿðè äÿ âàðäûð. Ëàêèí òÿíãèä÷è èëÿ îõóúóíóí äà ôÿðãè ìÿùç áóðàñûíäàäûð êè, òÿíãèä÷è «Íß Ö×ÖÍ?» ñóàëûíà úàâàá âeðìÿëèäèð, þçö äÿ êþêëö-ÿñàñëû úàâàá: ÿñÿðè áÿéÿíìèðñÿíñÿ, çÿèô ùeñàá eäèðñÿíñÿ, îíäà çÿùìÿò ÷ÿê íÿ ö÷öí áÿéÿíìÿäèéèíè èçàù eò, òÿêëèôèíè ÿñàñëàíäûð, éîõ, ÿýÿð áÿéÿíèðñÿíñÿ, éeíÿ äÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá íÿ ö÷öí áÿéÿíäèéèíè áàøà ñàë. Ë.Òîëñòîé Â.Øeêñïèðè áÿéÿíìèðäè, ëàêèí èíäè ùe÷ êèì áóíäàí þòðö îíó èòòèùàì eäÿ áèëìÿç, ÷öíêè î íÿ ö÷öí áÿéÿíìÿäèéèíè èçàù eäèðäè, ÿñàñëàíäûðûðäû, àäèúÿ ñóðÿòäÿ áó èçàùëàðû, áó ÿñàñëàðû ãÿáóë eòìÿê âÿ éàõóä ãÿáóë eòìÿìÿê îëàð. ßëáÿòòÿ, íÿ Ô.Ãîúà Â.Øeêñïèðäèð, íÿ äÿ éÿãèí êè, À.ßôÿíäèéeâ Ë.Òîëñòîéäóð, ëàêèí áó ùe÷ äÿ òÿíãèä÷è ìÿñóëèééÿòñèçëèéèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìûð. Ìÿñÿëÿí, ìÿí ÷îõ àðçóëàðäûì, áèëÿê: À.ßôÿíäèéeâ êèìè ìàðàãëû áèð òÿíãèä÷è íÿ ö÷öí Ô.Ãîúàíûí øeðëÿðèíè áÿéÿíìèð? «Èíñàí âÿ ñÿíÿò» ìÿãàëÿñèíäÿ áó ñóàëûí úàâàáû âeðèëñÿéäè, eëÿ áèëèðèê êè, ùÿì øàèð, ùÿì äÿ ÿäÿáè òÿíãèäèìèç áóíäàí ãàçàíàðäû âÿ îõóúó äà ÿñàñëàíäûðûëìàìûø ùþêìëÿðäÿí ÷àø-áàø ãàëìàçäû; eéíè çàìàíäà, ìöáàùèñÿëÿð ö÷öí äÿ ÿñàñ îëàðäû. Òÿÿññöô ùèññèëÿ Ê.Òàëûáçàäÿíèí áeëÿ áèð ôèêðè èëÿ øÿðèê îëóðóã êè, À.ßôÿíäèéeâ «òÿíãèäëÿðèíè áÿçÿí ëàçûìûíúà ÿñàñëàíäûðà áèëìèð, òÿðèôëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, òÿíãèäëÿðèíäÿ äÿ èôðàò÷ûëûã, ñóáéeêòèâèçì, à÷ûã òeíäeíñèéà ùèññ îëóíóð»1. Îíà ýþðÿ òÿÿññöô ùèññè êe÷èðèðèê êè, À.ßôÿíäèéeâèí âàõòûèëÿ «Ëèòeðàòóðíûé Àçeðáàéäæàí» æóðíàëûíäà ÷àï îëóíìóø «Òÿíãèä âÿ çàìàí» ìÿãàëÿñè, eëÿúÿ äÿ áèð ñûðà äèýÿð ìÿãàëÿëÿðèíäÿêè àéðû-àéðû ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðè áeëÿ òÿÿññöðàò éàðàäûð êè, ñþùáÿò ïîëeìèêàäàí ÷ÿêèíìÿéÿí, úÿñàðÿòëè ôèêèðëÿðèíè ìöäàôèÿ eòìÿê áàúàðûüûíà, ïîòeíñèàë èìêàíëàðà ìàëèê, äöøöíìÿê âÿ äöøöíäöðìÿê èñòÿéÿí áèð òÿíãèä÷èäÿí ýeäèð âÿ ÷îõ èñòÿðäèê êè, áó äþéöøêÿíëèê ðóùó ãóðó ùþêì âeðèá úàí ãóðòàðìàüà ÷eâðèëìÿñèí, áó eëìè úÿñàðÿò, ÿñë ñÿíÿò íàìèíÿ òÿíãèä÷è-âÿòÿíäàø îáéeêòèâëèéè êe÷ìèøëÿðäÿ ãàëìàñûí, ïîòeíñèàë èìêàíëàð äàèìè eùòèéàò êöðñöñöíäÿ «ÿéëÿøìÿñèí», òÿíãèä÷è âèúäàíû èëÿ òÿíãèä÷è ãÿëÿìè àðàñûíäà òÿçàä éàðàíìàñûí... Öìóìèééÿòëÿ, òÿíãèä÷è ìÿñóëèééÿòè áàõûìûíäàí ÿäÿáè òÿíãèäèìèçÿ íÿçÿð ñàëäûãäà áèð ñûðà äèýÿð àíëàøûëìàçëûãëàðûí äà øàùèäè 1 Òÿíãèäèìèçèí éeíè ìÿðùÿëÿñè, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1971, ¹ 7, ñÿù. 51. 43 îëóðóã. Áÿçÿí âeðèëÿí ãèéìÿòëÿð, ñþéëÿíÿí ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿð, ÿñëèíäÿ, ôàêòèê äÿãèãëèêäÿí ìÿùðóì îëóð, àç ãàëà, ñèéàñè òÿêäèð õàðàêòeðè äàøûéàí áó ãèéìÿòëÿð, ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿð áèëàâàñèòÿ áÿäèè òÿúðöáÿäÿí äîüìóð. Ôèêðèìèçè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí áèð ìèñàë ýÿòèðìÿê èñòÿéèðèê. Ú.Ìÿììÿäîâ ñîí èëëÿðèí áÿùðÿñè îëàí äðàì ÿñÿðëÿðèìèçäÿí äàíûøàðêÿí, áèðäÿí-áèðÿ ìþâçóäàí êÿíàðà ÷ûõûð, êëàññèê äðàì ÿñÿðëÿðèìèçèí ìöàñèð ñÿùíÿ òÿúÿññöìö ùàããûíäà äà ìöëàùèçÿëÿð éöðöäöð âÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí ðeæèññîð Ò.Êàçûìîâó «ìàðêñèñò eñòeòèêà òÿðÿôèíäÿí ãÿòè ñóðÿòäÿ ïèñëÿíÿí âÿ ðÿää eäèëÿí ïðèéîìëàðà (!-Å.)» ÿë àòìàãäà èòòèùàì eäèð. Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, ñîâeò ðeæèññîðó ö÷öí áó ÷îõ úèääè áèð èòòèùàìäûð âÿ õöñóñè àíàëèòèê ÿñàñ òÿëÿá eäèð. Ëàêèí áeëÿ ÿñàñû Ú.Ìÿììÿäîâóí ìÿãàëÿñèíäÿ ýþðÿ áèëìèðèê, éàëíûç áèð úöìëÿäÿí èáàðÿò ùþêì (àù, áó ãóðó ùþêìëÿð!) îõóéóðóã: «Ðeæèññîð Òîôèã Êàçûìîâóí êëàññèêëÿðèìèçèí ÿñÿðëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûüû ÿìÿëèééàò (!-Å.), Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí «Þëöëÿð» âÿ Ùàãâeðäèéeâèí «Ïÿðè Úàäó» ïéeñëÿðèíÿ «äöçÿëèøëÿðè» áÿçè òàìàøàëàðà («áÿçè», éÿíè ùàíñû?-Å.) âeðäèéè ãóðóëóø áeëÿ ïðèéîìëàðäàíäûð»1. Áèç, ùþðìÿòëè Ú.Ìÿììÿäîâäàí ôÿðãëè îëàðàã, áó áèð úöìëÿëèê ùþêìëÿ êèôàéÿòëÿíÿ áèëìèðèê; îíà ýþðÿ êè, ùÿãèãÿò, áÿäèè ýeð÷ÿêëèê ùÿìèí àüûð ùþêìö äîüðóëòìóð. Äîüðóäàí äà, ùÿðýàù ðeæèññîðóí «äöçÿëèøëÿðè» éàëíûç áóíäàí èáàðÿòäèðñÿ êè, «Þëöëÿð»è òàìàøàéà ãîéàðêÿí, áÿçè ìîíîëîãëàðû ìöàñèð ñÿùíÿíèí eùòèéàúëàðûíà ìöâàôèã ùeñàá eäÿðÿê (ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëóá-îëìóðñà — áó áàøãà ìÿñÿëÿäèð), áèð íe÷ÿ éeðÿ ïàð÷àëàéûð, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áþéöê ñèëàùäàøû âÿ ìÿôêóðÿ äîñòó Ì.ß.Ñàáèðèí øeðëÿðèíÿ ìöðàúèÿò eäèð (éeðèíÿ äöøöá-äöøìöðñÿ — áó äà áàøãà ìÿñÿëÿäèð), î çàìàí «ìàðêñèñò eñòeòèêà òÿðÿôèíäÿí ãÿòè ñóðÿòäÿ ïèñëÿíÿí âÿ ðÿää eäèëÿí» ùàíñû «ïðèéîìëàðäàí» ñþùáÿò ýeäÿ áèëÿð? ßýÿð áeëÿ îëñàéäû, ñîâeò òeàòðëàðûíûí ÿäÿáè èúòèìàèééÿò òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí áèð ÷îõ ìÿøùóð òàìàøàëàðû, äeéÿê êè, Âàõòàíãîâ òeàòðûíûí «Øàùçàäÿ õàíûì Òóðàíäîò» òàìàøàñû äàùà áþéöê èòòèùàìëàðà ìÿðóç ãàëìàçäûìû? Öìóìèééÿòëÿ, ãeéä eòìÿëèéèê êè, ñîí çàìàíëàð áèð ñûðà eëÿ ìÿãàëÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèðèê êè, áóíëàðäà íÿéèí áàùàñûíà îëóðñà-îëñóí, 1 Äðàìàòóðýèéàìûç ùàããûíäà. «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1971, ¹ 7, ñÿù. 41. 44 ìÿùç «ãàðà» àõòàðûá òàïìàã õÿòðèíÿ «ãàðà» àõòàðìàã ìeéëè þçöíö ýþñòÿðèð. Ùÿð ùàíñû áÿäèè eñòeòèê àõòàðûø áÿçÿí øöáùÿ èëÿ ãàðøûëàíûð. Ùàëáóêè, ÿñëèíäÿ, ñîñèàëèñò ñÿíÿò éàðàòìàã éîëëàðûíäàêû àõòàðûøëàðäà áþéöäöúö øöøÿ èëÿ ìÿôêóðÿâè ñàïûíòûëàð àõòàðìàã ùÿâÿñèíèí þçö ìÿôêóðÿâè ñàïûíòûäàí áàøãà áèð øeé äeéèë. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí õàðàêòeð ñàïûíòûëàðû, íàãèñ úÿùÿòëÿðè ÷àòûøìàçëûãëàðû ìÿòáóàò îðãàíëàðûíûí, èëê íþâáÿäÿ èñÿ áèçèì éeýàíÿ «ãàëûí æóðíàëûìûçûí» — «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí áóýöíêö ôÿàëèééÿòè èëÿ ñûõ ñóðÿòäÿ áàüëûäûð. Ãeéä eòìÿëèéèê êè, ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí âÿ öìóìèééÿòëÿ, áÿäèè-eñòeòèê ôèêðèìèçèí èíêèøàôûíäà áó æóðíàëûí õèäìÿòëÿðè îëäóãúà áþéöêäöð; ÿëäÿ eòäèéèìèç áèð ñûðà ïðèíñèïèàë íàèëèééÿòëÿð ìÿùç áó æóðíàëûí àäû èëÿ áàüëûäûð. 20-úè èëëÿðäÿí eòèáàðÿí «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû ùÿìèøÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí íöôóçëó õeéèðõàùû îëìóøäóð. Îíóí ÷àï eòäèéè äþéöøêÿí ðóùëó ìÿãàëÿëÿð ÷îõ çàìàí áÿäèèééàòûìûçûí êeéôèééÿò ýþñòÿðèúèñè ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëÿ áèëìèø, ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí íÿçÿðè êàìèëëèéèíÿ äÿëàëÿò eòìèøäèð. Ëàêèí ñîí áèð íe÷ÿ èëäÿ áó æóðíàëûí ÿäÿáè ïðîñeñäÿêè ïàññèâ ôÿàëèééÿòè ÿäÿáèééàò ùàäèñÿëÿðèíÿ áèýàíÿ ìöíàñèáÿòè, èñòÿð-èñòÿìÿç íÿèíêè éàëíûç áó æóðíàëäà, öìóìèééÿòëÿ, ðeñïóáëèêàäà ÿäÿáè òÿíãèäèí íÿçÿðè ñÿâèééÿñèíèí àøàüû äöøìÿñèíÿ, îíóí éöêñÿê áÿäèèeñòeòèê èäeàëëàð íàìèíÿ äþéöøêÿíëèê ðóùóíóí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ èòèðèëìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Àéäûíäûð êè, ùÿð áèð ÿäÿáè æóðíàëûí þç áÿäèè-eñòeòèê ñèìàñû îëìàëûäûð âÿ áó «ñèìàíû» éàëíûç æóðíàëûí ÷àï eòäèéè áÿäèè ÿñÿðëÿð ìöÿééÿíëÿøäèðìèð; îíóí eñòeòèê ìþâãeéèíè, áÿäèèééàòà ìöíàñèáÿòèíè, èäeéà éeòêèíëèéèíè âÿ úÿáùÿñèíè, îëñóí êè, äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ ùÿìèí æóðíàëûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ þçöíÿ éeð òàïìûø ÿäÿáè òÿíãèä íöìóíÿëÿðè ìöÿééÿí eäèð. Òÿñàäöôè äeéèë êè, ñîí çàìàíëàð éàðàäûúûëûã òÿøêèëàòëàðûíûí ïëeíóìëàðûíäà, àéðû-àéðû ìöøàâèðÿëÿðäÿ, ìÿðêÿçè ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà ÿäÿáè òÿíãèä âÿ æóðíàë ðeäàêñèéàëàðû ìÿñÿëÿñè ùàããûíäà áÿùñ eäèëÿí õöñóñè îáéeêòÿ ÷eâðèëìèøäèð. ßäÿáè òÿíãèäèí áóýöíêö êÿñèð âÿ íàãèñëèêëÿðèíèí ìÿñóëèééÿòèíè òÿíãèä÷èëÿðëÿ áÿðàáÿð, ìÿùç æóðíàë âÿ ãÿçeò ðeäàêñèéàëàðû äà äàøûéûð. «Æóðíàë ìþâãeéè» ìÿñÿëÿñè ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ùÿéà1 Ðàçãîâîð î ëèòåðàòóðå, ðàçãîâîð î æèçíè. «Ïðàâäà», 21 íîéàáðéà 1971 ã. 45 òûíäà ÿí àêòóàë ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð, ÷öíêè Â.Õìàðàíûí éàçäûüû êèìè, ùÿð ùàíñû æóðíàëäà òÿíãèä-áèáëèîãðàôèéà àäëàíàí áþëìÿíè à÷àðêÿí, áèç àäèúÿ îëàðàã éàçû÷ûëàðûí éeíè ÿñÿðëÿðèíèí íeúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíè àõòàðìûðûã. «Áèçè äàùà áþéöê âöñÿò — æóðíàëûí ìþâãeéè ìàðàãëàíäûðûð»1. Áèç áó «ìþâãeéè» æóðíàëûí ýöääöéö îáéeêòèâ ìÿãñÿäëÿð, áàðûøà áèëìÿäèéè êÿñèðëÿð, óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðäûüû áÿäèè-eñòeòèê ïðèíñèïëÿð, ÿäÿáèééàòûìûçûí öìóìè ìÿíàôeéè íàìèíÿ ÷ÿêäèéè ãàéüûëàð, äþéöøêÿíëèê ÿçìè ìÿíàñûíäà áàøà äöøöðöê. Áöòöí áóíëàðûí èñÿ ùÿãèãè âöñÿòÿ ìàëèê èíèêàñûíû — ñàüëàì eùòèðàñëû, éöêñÿê eëìèíÿçÿðè ñÿâèééÿëè, ýöíöí áÿäèè-eñòeòèê, ñèéàñè-èúòèìàè òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âeðÿúÿê, ÿäÿáèééàòûìûçû èðÿëè àïàðà áèëÿúÿê èíèêàñûíû ýþðìÿê èñòÿéèðèê. Ëàêèí òÿÿññöôëÿ äeìÿëèéèê êè, áeëÿ áèð âöñÿò áàõûìûíäàí «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíà íÿçÿð ñàëäûãäà, ãàðøûìûçäà à÷ûëàí ìÿíçÿðÿ ôÿðÿùëÿíäèðèúè äeéèë. Ñîí èëëÿðäÿ «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíäà ÷àï îëóíìóø éöêñÿê íÿçÿðè ñÿâèééÿëè, àêòóàë ÿùÿìèééÿòëè, ïðîáëeìàòèê ìÿãàëÿëÿðè áàðìàãëà ñàéìàã îëàð âÿ eëÿ áèëèðÿì êè, áó «ùeñàáëàìà» çàìàíû éàëíûç áèð ÿëèí áàðìàãëàðû êèôàéÿò eäÿð... Äîüðóäóð, ñîí èëëÿðäÿ É.Ãàðàéeâèí, À.Ùöñeéíîâóí âÿ áèð ñûðà äèýÿð ìöÿëëèôëÿðèí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ìàðàãëû ìÿãàëÿëÿðè èëÿ «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ òàíûø îëìóøóã, ëàêèí öìóìè êÿìèééÿò âÿ êeéôèééÿò ñþíöêëöéö ôîíóíäà ùÿìèí ìÿãàëÿëÿð ñîí äÿðÿúÿ àçëûã òÿøêèë eäèð. Æóðíàëûí, äeéÿê êè, 1970-úè èë íþìðÿëÿðèíè áèð-áèð íÿçÿðäÿí êe÷èðñÿê àéäûí îëàð êè, éóáèëeé õàðàêòeðè äàøûéàí ìÿãàëÿëÿðäÿí ÿëàâÿ, òàì áèð èë ìöääÿòèíäÿ áó æóðíàë ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èëÿ ÿëàãÿäàð èêè-ö÷ ìÿãàëÿ èñòèñíà eäèëÿðñÿ, ùe÷ íÿ ÷àï eòìÿìèøäèð. ßëáÿòòÿ, òÿðèôíàìÿëÿðäÿí èáàðÿò àøàüû ñÿâèééÿëè ðeñeíçèéàäèôèðàìáëàð, êîìïëèìeíò÷èëèê, éàçû÷û É.Áîíäàðeâèí òÿáèðè èëÿ äeñÿê, «ìîäàëàð eâèíèí eëeãàíòëûüû»1 ÿäÿáè òÿíãèä íöìóíÿñè îëà áèëìÿç. Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí V ãóðóëòàéûíäàêû ìÿðóçÿëÿðè íÿçÿðÿ àëìàñàã, æóðíàëûí 1971-úè èë íþìðÿëÿðèíäÿ äÿ âÿçèééÿò, äeìÿê îëàð êè, áó úöðäöð. Æóðíàëäà ÷àï îëóíàí ðeñeíçèéà-äèôèðàìáëàð áÿçÿí ãÿðèáÿ ìÿíçÿðÿ éàðàäûð. Ìèñàë ö÷öí, áèð øeð êèòàáûíäàí áÿùñ eäÿí ìÿãàëÿ ìö1 2 «Êðèòåðèé ïðàâäà. «Êîìñîìîëñêàéà ïðàâäà», 14 éàíâàðéà 1972 ã. «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1970, ¹7, ñÿù. 203. 46 ÿëëèôè õeéëè òÿðèôíàìÿëÿðäÿí ñîíðà, øeðëÿðäÿí ìèñàë ýÿòèðèð âÿ äÿðùàë Ê.Ñòàíèñëàâñêèíèí àêòéîðëàðà âeðäèéè áèð ìÿñëÿùÿòè õàòûðëàéûð (!) âÿ áeëÿ ìÿëóì îëóð êè, Ñòàíèñëàâñêèíèí àêòéîðëàðà âeðäèéè áó ìÿñëÿùÿòäÿí øàèð áàúàðûãëà èñòèôàäÿ eäèá...2 Áeëÿ âÿçèééÿòèí áèð ñÿáÿáè äÿ éÿãèí îíäàäûð êè, æóðíàëûí ïeøÿêàð òÿíãèäëÿ ÿëàãÿñè çÿèôäèð âÿ ýþðöíöð, áóíóí òÿãñèðè éàëíûç æóðíàëäà äeéèë, ùÿì äÿ ïeøÿêàð òÿíãèäèí þçöíäÿäèð. ÑÑÐÈ éàçû÷ûëàðûíûí V ãóðóëòàéûíà ùeñàáàò ìÿðóçÿñèíäÿ äeéèëèð: «Áèçèì ÿäÿáè òÿíãèäèí âÿ áÿçè ìÿòáóàò îðãàíëàðûíûí úèääè áÿëàñû ìöàñèð áÿäèè ÿñÿðëÿðÿ ãàðøû áèýàíÿëèê, éeíè àäëàðà çÿèô ìàðàãäûð. Òÿÿññöô êè, íÿñð, ïîeçèéà âÿ äðàìàòóðýèéà ÿñÿðëÿðèíèí ùÿëÿ ÷îõ ùèññÿñè ïeøÿêàð òÿíãèäèí äèããÿò ìÿðêÿçèíÿ äöøìöð, þç òÿùëèëèíè òàïìûð, ãèéìÿòèíè àëìûð».1 Áó úÿùÿò áèçèì ÿäÿáè òÿíãèääÿ âÿ õöñóñÿí, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ áöðóçÿ âeðèð. Áeëÿ âÿçèééÿò áèð òÿðÿôäÿí ÿäÿáè òÿíãèääÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áÿäèè ÿäÿáèééàòäà õÿñòÿ ùàëëàðûí éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áeëÿ êè, ïeøÿêàð òÿíãèä ñóñäóüó ö÷öí, «ùÿâÿñêàðëàð» ãÿëÿìè ÿëÿ àëûð, ðeäàêñèéàíûí «ñÿõàâÿòèíäÿí» èñòèôàäÿ eäèá, ìÿãàëÿ âÿ ðeñeíçèéà àäû èëÿ ùe÷ áèð þë÷öéÿ ñûüìàéàí ïðèìèòèâ ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿð éûüûíûíû ÷àï eòäèðèð, øèò òÿðèôíàìÿëÿð éàçûðëàð («ùÿâÿñêàðëàð» òÿíãèä eòìèðëÿð, ýþðöíöð, îíà ýþðÿ êè, áeëÿ ìÿãàëÿëÿðèí ñÿâèééÿñèëÿ òÿíãèä îëóíàí ìöÿëëèôÿ úàâàá âeðìÿê ÷ÿòèíäèð, òÿðèôäÿí èñÿ ùe÷ êèì èíúèìèð...). Áó çàìàí þë÷ö èòèð, éàõøû èëÿ ïèñ áèð-áèðèíÿ ãàðûøûð, çÿèô êèòàá äà, óüóðëó êèòàá äà íàèëèééÿò ñàéûëûð âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ, éÿíè ÿäÿáè òÿíãèäèí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ùÿìèí ÿëâeðèøëè øÿðàèò íÿòèúÿñèíäÿ àøàüû ñÿâèééÿëè áÿäèè ÿäÿáèééàòûí êÿìèééÿòè àðòûð, êîíéóíêòóðà ùàëëàðû ìeéäàíà ÷ûõûð. Äîüðóäàí äà, ÿýÿð ãûçûëëà õÿçÿëèí ôÿðãè áèð î ãÿäÿð äÿ íÿçÿðÿ ÷àðïìûð, íèéÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá, ÿçàá-ÿçèééÿòÿ ñèíÿ ýÿðèá, ùÿëÿ, öñòÿëèê, áèð èñòeäàäëû äà îëóá ãûçûë éàðàòìàã ëàçûìäûð; õÿçÿë òþêìÿêëÿ êe÷èíìÿê ÿëâeðèøëè äeéèëìè? Ùÿòòà áÿçÿí õÿçÿë ãûçûëäàí äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí îëóð, ÷öíêè õÿçÿë éöíýöëäöð âÿ öçäÿ îëóð, ùÿð òÿðÿôè áöðöéöð, ãûçûë èñÿ àüûðäûð, äèáÿ éàòûð âÿ áÿçÿí îíó ýþðìÿê äÿ ìöìêöí îëìóð... 1 «Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà», 30 èéóíéà 1971 ã. 47 Æóðíàë «Èðàí ðîìàí ñÿíÿòèíäÿ óüóðëó ñû÷ðàéûø» ùàããûíäà ìÿãàëÿ äÿðú eäèð (1970, ¹ 7); ÷îõ éàõøû, ìàðàãëû ìÿñÿëÿäèð, ëàêèí Àçÿðáàéúàí ðîìàíûíûí ìöàñèð âÿçèééÿòè íÿ çàìàí eëìè-íÿçÿðè àíàëèçäÿí êe÷èðèëÿúÿê, òÿùëèë âÿ òÿôñèð eäèëÿúÿê, ñïeñèôèêàñû ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿúÿê? Æóðíàë «Ìÿùÿììÿä Ùèäÿúèíèí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè» ùàããûíäà ýeíèø ìÿëóìàò âeðèð (1970, ¹ 10), ëàêèí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí áóýöíêö ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíÿ ôÿëñÿôè ìöíàñèáÿòè, öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ôÿëñÿôè ñèìàñûíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè áàðÿäÿ ñóñóð. Èñòÿðäèê êè, îõóúó äöçýöí áàøà äöøñöí, áèç Ìÿùÿììÿä Ùèäÿúèíèí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè áàðÿäÿ ìÿãàëÿ ÷àï eòìÿéèí ÿëeéùèíÿ äeéèëèê, ÿêñèíÿ, áó, õeéèðëè, ÿùÿìèééÿòëè áèð èøäèð, ÿäÿáè èðñ ùe÷ âàõò äèããÿòäÿí éàéûíìàìàëûäûð, ëàêèí áèç, eéíè çàìàíäà, ìöàñèð ÿäÿáèééàòûìûçûí ìöùöì éàðàäûúûëûã ìÿñÿëÿëÿðèíÿ áèýàíÿ÷èëèêëÿ äÿ áàðûøà áèëìèðèê. «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû «Úàìè èðñèíÿ ìÿùÿááÿò» (1970, ¹ 2), «Óäëó Ìóñà Øèðâàíè» (1970, ¹ 2), «Ôÿçëóëëàù Íÿèìèíèí âÿñèééÿòíàìÿñè» (1970, ¹ 5), «Âèñ âÿ Ðàìèí» (1970, ¹ 10), «ßìèí ÿðÐeéùàíè âÿ äèí» (1971, ¹ 9), «ßùìÿä Õàíè âÿ îíóí «Ìÿì âÿ Çèí» ïîeìàñû» (1971, ¹ 10) âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð áàðÿäÿ ìÿãàëÿëÿð ÷àï eäèð, ÷îõ éàõøû (ùÿð÷ÿíä áó éàçûëàðûí äà ùàìûñû ãÿíàÿòáÿõø ñÿâèééÿäÿ äeéèë), äeìÿëè, îíóí ìàðàã äàèðÿñè ýeíèøäèð, ëàêèí ìÿëóì äeéèë íÿ ö÷öí, ùàíñû ñÿáÿáÿ, íÿùàéÿò, ùàíñû ìÿíÿâè èõòèéàðëà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí áèð ÷îõ ìöàñèð àêòóàë ïðîáëeìëeðè, þçö äÿ ùÿëëèíÿ âÿ øÿðùèíÿ öìóìàçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí eùòèéàúû îëàí ïðîáëeìëÿðè æóðíàëûí «ìàðàã äàèðÿñèíÿ» äàõèë äeéèë? Ìÿçìóíúà äÿðèí îëìàéàí âÿ ôîðìàúà ñþíöê ÿñÿðëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí òóòäóüó ïðèíñèïèàë ìþâãe íÿ ö÷öí íÿçÿðÿ ÷àðïìûð? Íÿ ö÷öí áó úöð ÿñÿðëÿðÿ æóðíàë áèýàíÿ ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèð, áèðúÿ äÿíÿ äÿ îëñóí ìÿõñóñè ìÿãàëÿ èëÿ áó òèïëè ÿñÿðëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàüà úÿùä ýþñòÿðìèð? Áÿëêÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà «ìÿçìóíúà äÿðèí îëìàéàí âÿ ôîðìàúà ñþíöê ÿñÿðëÿð» éîõäóð? Áeëÿ îëñàéäû, íÿ âàðäû êè... Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà «ìèéàíÿ, ãeéðè-áèòêèí, ñþíöê, áÿçÿí äÿ èäeéàúà éeòêèí îëìàéàí» âÿ ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ þç ïðèíñèïèàë ãèéìÿòèíè òàïìàéàí ãàëûí-ãàëûí ðîìàíëàð âàð âÿ éàçûëûð, ïîâeñòëÿð, ïéeñëÿð, ùeêàéÿëÿð, øeðëÿð ìþâúóääóð. Äeìÿëè, 48 «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí ñóñìàñûíûí ñÿáÿáè áó äeéèë. Áÿñ íÿäèð? Áÿëêÿ ñÿáÿá îíäàäûð êè, áó ñÿïêèëè ãeéðè-áÿäèè éàçûëàðûí ÿêñÿðèééÿòè eëÿ «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí þç ñÿùèôÿëÿðèíäÿí ùÿéàòà «ýþç à÷ìûøëàð?» Àéäûíäûð êè, áeëÿ áèð ñÿáÿá áÿðàÿò éîõ, îõóúóëàð òÿðÿôèíäÿí âeðèëÿí èòòèùàì îëà áèëÿð. Ìÿùç áeëÿ áèð âÿçèééÿòèí íÿòèúÿñèäèð êè, æóðíàë áÿçÿí ãeéðèáÿäèè, ïðèìèòèâ, áóýöíêö îõóúóíóí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âeðìÿê èãòèäàðûíäà îëìàéàí «ÿñÿðëÿðè» íÿèíêè ïèñëÿéèð, ÿêñèíÿ, îíëàðû òÿðèôëÿéèá ñàáóí êþïöéö êèìè øèøèðäèð. Ìèñàë ö÷öí, æóðíàë ÿââÿëúÿ Ú.Áÿðýöøàäûí ðîìàí æàíðûíûí eëeìeíòàð òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âeðìÿéÿí, ñîí äÿðÿúÿ çÿèô âÿ ãeéðèáÿäèè «Áîç àòûí áeëèíäÿ» ðîìàíûíû áèð íe÷ÿ íîìðÿñèíäÿ ÷àï eäèð, ñîíðà äà þç ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ùÿìèí ðîìàí ùàããûíäà äèôèðàìáà îõóéóð. Íÿòèúÿäÿ äÿ «ðîìàí» ìöÿëëèôè þç ãÿëÿìèíèí «ãàäèðëèéèíÿ» èíàíûð (áàøãà úöð îëà äà áèëìÿç!) âÿ áó äÿôÿ áþéöê Àçÿðáàéúàí ñÿðêÿðäÿñè Áàáÿêèí ùÿéàòûíäàí áÿùñ eäÿí ðîìàí éàçìàüà áàøëàéûð. Áó éeíè ðîìàíäàí ÷àï eäèëìèø ùèññÿëÿð èñÿ ýþñòÿðèð êè, î äà òàðèõè ðîìàí æàíðûíà ïàðîäèéàäàí áàøãà áèð øeé äeéèëäèð. «Áîç àòûí áeëèíäÿ» éàçûñû âÿ áó éàçû èëÿ ÿëàãÿäàð ÷àï îëóìíóø òÿðèôíàìÿëÿð ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèìèçäÿ êÿñêèí òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëäû... Ú.Ìÿììÿäîâ Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí òÿíãèäÿ ùÿñð îëóíìóø ïëeíóìóíäàêû ìÿðóçÿñèíäÿ Ú.Áÿðýöøàäûí «Áîç àòûí áeëèíäÿ» éàçûñû èëÿ ÿëàãÿäàð ÷àï îëóíìóø òÿðèôíàìÿëÿðè ÷îõ «ãÿðèáÿ ýþðöíÿí» ùàäèñÿ êèìè ãÿëÿìÿ âeðèð.1 Äîüðóñó, áó äÿôÿ îõóúó þçö «ãÿðèáÿëèêëÿð» è÷èíäÿ ãàëûð: ìÿðóçÿ÷èéÿ áó ãÿäÿð «ãÿðèáÿ ýþðöíÿí» ìÿãàëÿëÿð ìÿùç îíóí ðeäàêòîðëóã eòäèéè æóðíàëûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ þçöíÿ éeð òàïìûøäûð... Áèç Ã.Áðîâìàíûí áeëÿ áèð ôèêðè èëÿ øÿðèêèê êè, ùÿð áèð ñîâeò æóðíàëûíûí òÿíãèä øþáÿñè öìóìñîâeò ÿäÿáèééàòûíûí ãàéüûëàðûíû äóéìàëû, ìÿíàôeéèíè ýöäìÿëèäèð. Äîüðóäàí äà, éàëíûç áó çàìàí ÿäÿáè òÿíãèäèìèç «ìÿùÿëëÿ÷èëèêäÿí» ÷ûõûá öìóìñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ éeð òóòàð, èíòèøàð òàïà áèëÿð. Áó ìöíàñèáÿòëÿ À.Ùöñeéíîâóí «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí 1971-úè èë 9-úó íþìðÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóø «Ìöõòÿëèôëèéèí áèðëèéè» ìÿãàëÿñèíèí àäûíû ÷ÿêìÿê èñòÿéèðèê. ßäÿáèééàòäà ìèëëèëèê ìÿñÿëÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø áó ìÿãàëÿäÿ òàðèõè êàòeãîðèéà êèìè ìèëëè õà1 7-4 «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãeçeòè, 18 ìàðò 1972-úè èë. 49 ðàêòeðèí äèíàìèê, äÿéèøêÿí òÿáèÿòè, ìèëëè ïñèõîëîýèéà, ìèëëè õöñóñèééÿòëÿð ïðîáëeìè ìÿùç áöòöí ñîâeò ÿäÿáèééàòû èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ ýþòöðöëäöéö ö÷öí, éàëíûç áèçèì äeéèë, öìóìÿí ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿêè ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð ñÿðô-íÿçÿð eäèëìÿäèéè ö÷öí þç ýeíèø íÿçÿðè èçàùûíû òàïìûø, ÿëäÿ eäèëÿí eëìè íÿòèúÿëÿð ìöàñèð ÿäÿáèééàòûìûçûí òÿúðöáÿñèíÿ áèëàâàñèòÿ ìöäàõèëÿ âàñèòÿñèëÿ ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð. Ìÿãàëÿ ìöÿëëèôè Ï.Ðîãà÷îâ, Ì.Ñâeðäëèí, Â.Êîçëîâ, Ã.Æóêîâà âÿ á. èëÿ eëìè ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøÿðÿê, áeëÿ áèð ôèêðè ìöäàôèÿ eäèð êè, ìèëëè õöñóñèééÿò áó âÿ éà äèýÿð õàëãûí ùÿéàòûíûí, ìÿèøÿòèíèí, ìÿíÿâèééàòûíûí, ïñèõîëîýèéàñûíûí, ìÿäÿíèééÿòèíèí ñÿúèééÿâè, ùÿìèí õàëãûí þçöíÿìÿõñóñ, èúòèìàè-òàðèõè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòû èëÿ øÿðòëÿøìèø öìóììèëëè õöñóñèééÿòäèð. Òÿíãèä÷è áó ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð Ý.Ëîìèäçeíèí, À.Éeãîðîâóí, Ë.Íîâè÷eíêîíóí, É.Ñóðîâòñeâèí âÿ á. ìöÿëëèôëÿðèí ôèêèðëÿðè èëÿ øÿðèê îëäóüóíó, îíëàðûí íÿçÿðè ìþâãeéèíè ìöäàôèÿ eòäèéèíè áèëäèðèð. Äeìÿëèéèê êè, òÿíãèä÷èíèí áó ìöäàôèÿñè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿí ýÿòèðäèéè òóòàðëû ìèñàëëàðëà ìöÿééÿí öìóìèòòèôàã ÿùÿìèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. «Ìöõòÿëèôëèéèí áèðëèéè» ìÿãàëÿñèíäÿ áèð ñûðà ìöáàùèñÿëè úÿùÿòëÿð äÿ âàð, ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã, áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè òÿíãèäèí, ÿñëèíäÿ èñÿ, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû íÿçÿðè ìöáàùèñÿëÿð äèàïàçîíóíóí ýeíèøëèéè ìÿíàñûíäà ìÿùç áó òèïëè ìÿãàëÿëÿðëÿ áàüëûäûð, áó øÿðòëÿ êè, ùÿìèí ìÿãàëÿëÿðÿ èëäÿ áèð-èêè äÿôÿ éîõ, ìöòÿìàäè òÿñàäöô eäÿê. Éàëíûç áó çàìàí æóðíàë ÿäÿáèééàòûìûçà äàùà éàõûíäàí âÿ äàùà äÿðèíäÿí ìöäàõèÿ eäÿ áèëÿð, þç ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñàäèã ãàëàðàã ìÿõñóñè ñèìàñûíû áÿðïà eäÿð. Áóíó äà ãeéä eòìÿëèéèê êè, éóõàðûäà ùàããûíäà áÿùñ eòäèéèìèç ÷àòûøìàçëûãëàð, eéíè çàìàíäà, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí äèýÿð îðãàíëàðûíà äà, õöñóñÿí, «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçeòèíÿ äÿ àèääèð âÿ ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí ìöàñèð âÿçèééÿòèëÿ ÿëàãÿäàð ìÿñóëèééÿòè «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû èëÿ áÿðàáÿð, ùÿìèí ìÿòáóàò îðãàíëàðû äà äàøûéûð. Áèçúÿ, ìÿòáóàò îðãàíëàðûìûçûí ãàðøûñûíäà äóðàí ÿí ìöùöì âÿçèôÿëÿðäÿí áèðè éeíè òÿíãèä÷è íÿñëè éeòèøäèðìÿêäÿí èáàðÿòäèð âÿ áó «éeíè» ñþçö éàëíûç úàâàíëûüû áèëäèðìÿìÿëè, áÿäèèééàòà ìöíàñèáÿòè, íÿçÿðè-eñòeòèê êeéôèééÿòè ñÿúèééÿëÿíäèðìÿëèäèð. Ùÿëÿ îí èë áóíäàí ÿââÿë É.Ãàðàéeâè, éàõóä Ø.Ñàëìàíîâó «ýÿíú òÿíãèä÷è» àäëàíäûðûðäûëàð, ëàêèí áó ýöí äÿ ýÿíú òÿíãèä÷èëÿð50 äÿí ñþùáÿò äöøÿíäÿ ùÿìèí ìöÿëëèôëÿðèí àäû ÷ÿêèëèð, ùàëáóêè îíëàð ùÿì éàø, ùÿì ÿäÿáè òÿúðöáÿ eòèáàðèëÿ ýÿíúëèê ïèëëÿñèíè ÷îõäàí àäëàìûøëàð. ßëáÿòòÿ, áeëÿ áèð âÿçèééÿòèí ñÿáÿáè îäóð êè, ñîí èëëÿðäÿ ùÿì ïîeçèéàìûçäà, ùÿì íÿñðèìèçäÿ eñòeòèê ïðèíñèïëÿð òàìëûüû, ìÿãñÿäëÿð áèðëèéè eòèáàðèëÿ äèããÿòè úÿëá eäÿí, þçöíöèôàäÿ âÿ òÿñäèã eäÿ áèëÿúÿê ãöââÿéÿ ìàëèê íÿñèë éàðàíìûøñà äà, ÿäÿáè òÿíãèä ñàùÿñèíäÿ áóíó äeìÿê ìöìêöí äeéèë. Õeéëè ìèãäàðäà éeíè àäëàð ñàäàëàìàã îëàð — àéðû-àéðû ðeñeíçèéàëàðûí àëòûíäàêû èìçàëàð — ëàêèí áèð êöëë ùàëûíäà Àçÿðáàéúàí òÿíãèä÷èëÿðèíèí ñîí èëëÿðäÿ ôîðìàëàøìûø éeíè íÿñëè áàðÿäÿ äàíûøìàã ìöìêöí äåéèëäèð, ÷öíêè áó èìçàëàðû éóõàðûäà ãeéä eòäèéèì eñòeòèê ïðèíñèïëÿð âàùèäëèéè, ìÿãñÿä áèðëèéè áèðëÿøäèðìèð, ùÿì äÿ áó ðeñeíçèéàëàð, êè÷èê ìÿãàëÿëÿð ÷îõ çàìàí «ùÿâÿñêàð» ñÿâèééÿñèíäÿí éóõàðûäà äàéàíìûð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû áó ýöí, îëñóí êè, áàøãà äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ éeíè òÿíãèä÷è íÿñëèíèí éàðàíìàñûíû òÿëÿá eäèð, áeëÿ áèð eùòèéàúäàäûð. Áèç ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû äeäèêäÿ áóíó áÿäèè ÿäÿáèééàòûìûçûí, eëÿúÿ äÿ òÿíãèäèí þçöíöí ìÿõñóñè ïðîáëeìëÿðèíèí eëìè-íÿçÿðè ùÿëëè ìÿíàñûíäà áàøà äöøöðöê. Î ïðîáëeìëÿð êè, áó ýöí éà ñÿðô-íÿçÿð eäèëèð, éà ùàããûíäà þòÿðè áÿùñ îëóíóð, éà äà ùÿëÿ îíëàðû ëàçûìè äÿðÿúÿäÿ äÿðê eòìèðèê. ßëáÿòòÿ, áèð ìÿãàëÿäÿ áó ïðîáëeìëÿðèí ùàìûñûíû ÿùàòÿ eòìÿê ìöìêöí äeéèë âÿ áèç áèð íe÷ÿ ìÿñÿëÿíèí öçÿðèíäÿ äàéàíìàãëà êèôàéÿòëÿíÿúÿéèê. Âàõòèëÿ, õöñóñÿí, ÕÕ ïàðòèéà ãóðóëòàéûíà ãÿäÿðêè äþâðäÿ áèð ÷îõ òÿíãèä÷è ÿäÿáèééàòäà ìöàñèðëèéè àêòóàëëûã êèìè, àêòóàëëûüû èñÿ éàëíûç èãòèñàäè òÿñÿððöôàò éeíèëèéè êèìè áàøà äöøöð, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäàí ìöàñèðëèéè ìÿùç áó úöð óìóð, áó áàõûìäàí òÿðèô, éà òÿíãèä eäèð, øöóðëàðäàêû, ìÿèøÿòäÿêè èíñàíëàðëà èíñàíëàðûí, èíñàíëàðëà úÿìèééÿòèí, èíñàíëàðëà çàìàíûí ìöíàñèáÿòèíäÿêè éeíèëèéèí, áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿêè òÿçÿëèéèí èñÿ ôÿðãèíÿ áèð î ãÿäÿð äÿ âàðìûðäû. ßëáÿòòÿ, èíäè âÿçèééÿò áeëÿ äeéèëäèð, ùàçûðäà ÿí éàõøû ìÿãàëÿëÿðäÿ ìöàñèðëèéè áöòöí êîìïîíeíòëÿðè èëÿ âÿùäÿòäÿ ýþòöðìÿéÿ úÿùä eäèëèð, òÿäãèã îáéeêòè áeëÿ áèð âÿùäÿò áàõûìûíäàí òÿãäèð, éàõóä òÿíãèä îëóíóð. Ëàêèí áó î äeìÿê äeéèëäèð êè, ÿäÿáè òÿíãèäèìèç eñòeòèê áèð êàòeãîðèéà êèìè ìöàñèðëèê ìÿñÿëÿñèíè òàì ùÿëë eòìèø, ôèêèð àéäûíëûüûíà, úÿáùÿ áèðëèéèíÿ íàèë îëìóøäóð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ùÿ51 ëÿ äÿ ìÿãñÿä àéäûíëûüû ÷àòûøìûð, ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðäÿ ïöõòÿëèê ùèññ eäèëìèð. Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, áèð ñûðà éàíëûø ôèêèðëÿð, ëàçûìñûç ïîëeìèêàëàð, ÿäÿáè ïðîñeñëÿ áàüëû îëàí ùàäèñÿëÿðèí éàíëûø éîçóìó ìÿùç ìöàñèðëèê êàòeãîðèéàñûíûí ìàùèééÿòèíè, ôÿëñÿôè-eñòeòèê ìÿçìóíóíó äÿðê eòìÿìÿê íÿòèúÿñèíäÿ ìeéäàíà ÷ûõûð. Ìèëëè õàðàêòeðèí ìöòëÿã äeéèë, äÿéèøêÿí òÿáèÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí ÿñÿðëÿðè éàëàí÷û âÿòÿíïÿðâÿðëèê àòÿøèíÿ òóòìàã òÿøÿááöñö, eéíè çàìàíäà, õàðàêòeðè áöòöí çèääèééÿòëÿðè èëÿ âÿùäÿòäÿ òÿñâèð eòìÿéèí ñîñèàëèñò ðeàëèçìè ÿäÿáè ìeòîäóíà éàáàí÷û ìàùèééÿò äàøûìàñû ùàããûíäàêû ìÿùäóä èääèàëàð, éàõóä ìöàñèð ïîeçèéàìûçûí àðòûã ýöúëö âÿ þçöíÿìÿõñóñ ãîëëàðûíäàí áèðèíÿ ÷eâðèëìèø ñÿðáÿñò øeðèí èíòèøàð òàïìàñûíäàêû ãàíóíàóéüóíëóãëàðûí íÿçÿðÿ àëûíìàìàñû âÿ ñ. êèìè úÿùÿòëÿð ìÿùç ìöàñèðëèê àíëàéûøûíûí äÿðêèíäÿêè ìÿùäóäèééÿòëÿ áàüëûäûð. Ìöàñèðëèê êàòeãîðèéàñûíûí ôÿëñÿôè-eñòeòèê ìàùèééÿòèíè, áÿäèèééàòäà îéíàäûüû ðîëó äöçýöí äÿðê eòäèêäÿ, éàçû÷û êèìè òÿíãèä÷èíèí äÿ þç ÿñÿðèíèí èäeéà-áÿäèè, eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿñè éöêñÿê îëóð. Ì.Ìÿììÿäîâ «Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí eñòeòèê ïðîáëeìëÿðè» àäëû êèòàáûíäà ìöàñèðëèê ìÿñÿëÿñèíäÿí áÿùñ eäÿðÿê éàçûð êè, ìöàñèðëèê, ÿñðèí ìöòÿðÿããè èäeéàëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ äóðìàã, ùÿéàò âÿ úÿìèééÿò ùàäèñÿëÿðèíÿ, èíñàí ÿìÿëëÿðèíÿ áó çèðâÿäÿí áàõìàüû áàúàðìàãäûð; ìöàñèðëèê eéíè çàìàíäà ùÿéàò ìöøàùèäÿëÿðèíè, õàëã, èíñàí òàëeéè ùàããûíäà äöøöíúÿëÿðè ñÿíÿòêàðëûãëà, éöêñÿê áÿäèèëèêëÿ òÿúÿññöì èôàäÿ eäÿ áèëìÿêäèð. Áó äîüðó ôèêèðëÿð eëÿ Ì.Ìÿììÿäîâóí ùÿìèí êèòàáûíäà áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ þç ÿéàíè ýeð÷ÿêëèéèíè òàïìûøäûð, áèð ñûðà ìöáàùèñÿëè úÿùÿòëÿðèíÿ (õöñóñÿí, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ðeàëèçì ïðîáëeìèíÿ äàèð) áàõìàéàðàã, áó êèòàá eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿñè eòèáàðèëÿ ìöàñèðëèê àíëàéûøûíûí áeëÿ áèð éöêñÿêëèéè áàõûìûíäàí ðàçû ñàëûð. Ñîí çàìàíëàð ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìè èëÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí éàõûíëàøìàñû áàðÿäÿ ÷îõ ñþùáÿò ýeäèð âÿ äîüðóäàí äà, èíäè áeëÿ áèð éàõûíëûã, îëñóí êè, ùÿð ùàíñû áàøãà äþâðäÿí äàùà àðòûã íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Ùÿëÿ À.Ôàäeéeâèí àðçóëàäûüû áó éàõûíëûüûí, ýþðöíöð, þç ãàíóíàóéüóíëóãëàðû âàð âÿ áó ãàíóíàóéüóíëóãëàð ìöàñèð ÿäÿáè ïðîñeñèí òÿëÿáàòûíäàí äîüàí çÿðóðèééÿòèí íÿòèúÿñèäèð. Áó ýöí áèçèì ãàðøûìûçäà eëÿ ïðîáëeìëÿð äóðóð êè, îíëàðûí ùÿëëè ìÿùç ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìè èëÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí âÿùäÿòèíäÿí àñûëûäûð. 52 Áó úöð ïðîáëeìëÿðäÿí áèðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ðeàëèçì ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ýöí ìeòîä âÿ ñòèë ïðîáëeìè öìóìèòòèôàã òÿíãèäèíäÿ áþéöê ìöáàùèñÿëÿðÿ ñÿáÿá îëìóø ïðîáëeìëÿð ñûðàñûíà äàõèëäèð. Êëàññèê ÿäÿáèééàòûí ìàòeðèàëëàðû ÿñàñûíäà ðeàëèçìè âÿ ðîìàíòèçìè äàùà äÿðèíäÿí þéðÿíìÿê áèð éàðàäûúûëûã ìeòîäó êèìè ñîñèàëèçì ðeàëèçìèíèí äÿ äàùà äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñèíÿ, òÿäãèã îëóíìàñûíà, îíóí èìêàíëàðûíûí äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ öçÿ ÷ûõìàñûíà çÿìèí îëà áèëÿð. Åéíè çàìàíäà, áèç áóíó èíãèëàáè ðîìàíòèêàíûí, öìóìèééÿòëÿ, öñëóáëàð ìöõòÿëèôëèéèíèí âÿ çÿíýèíëèéèíèí þéðÿíèëìÿñè èøèíäÿ äÿ õeéèðëè ùeñàá eäèðèê. Ùàçûðäà áèð ñûðà ìöÿëëèôëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ðeàëèçìè êîíêðeò èëëÿðëÿ ñÿðùÿäëÿíÿí ñèéàñè-èúòèìàè âÿ ÿäÿáè ìÿðùÿëÿíèí ìÿùñóëó ùeñàá eòìèð, îíó þç ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí âÿ òèïîëîæè ìöõòÿëèôëèêëÿðèíäÿí ìÿùðóì eäèð, áöòþâ, áþëöíìÿç, âàùèä áèð àíëàéûø êèìè ýþòöðöðëÿð. Ùÿìèí ìöÿëëèôëÿð ÷îõ çàìàí ùÿéàò ùÿãèãÿòè àíëàéûøû èëÿ eñòeòèê áèð êàòeãîðèéà êèìè ðeàëèçìè eéíèëÿøäèðèð, êëàññèê ïîeçèéàäà, eë ÿäÿáèééàòûíäà òÿñâèð îëóíàí ÿí êè÷èê ìÿèøÿò äeòàëûíû áeëÿ, àç ãàëà, ðeàëèçì íöìóíÿñè êèìè ãÿëÿìÿ âeðèðëÿð. ßëáÿòòÿ, ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ïëàòîíèê ìÿùÿááÿòè èëÿ òÿðÿííöì îëóíàí îðòà ÿñð ýþçÿëèíèí ñà÷ëàðûíûí, ýþçëÿðèíèí, ýÿðäÿíèíèí ðeàë òÿñâèðè ðeàëèçì ÿäÿáè ìeòîäóíó ìöÿééÿí eäÿ áèëìÿç. Òÿñàäöôè äeéèë êè, áó ìöÿëëèôëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ðeàëèçìèí òàðèõèíè, àç ãàëà, «Äÿäÿ Ãîðãóä» eïîñóíäàí áàøëàéûð, éàçûëû ÿäÿáèééàòäà Íèçàìèíèí, Õàãàíèíèí ÿñÿðëÿðèíè ðeàëèçì íöìóíÿñè ùeñàá eòìÿê äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëèá ÷ûõûðëàð. Àéäûíäûð êè, áó çàìàí ðeàëèçì éàëíûç þç òàðèõè ñïeñèôèêàñûíû, õðîíîëîæè êîíêðeòëèéèíè äeéèë, eéíè çàìàíäà, eñòeòèê ìöÿééÿíëèéèíè äÿ èòèðìèø îëóð. «Àíòèðeàëèçìäÿí (éÿíè ìîäeðíèçìäÿí, ìöðòÿúe ðîìàíòèçìäÿí) áàøãà ùÿð øeé ðeàëèçìäèð» ïðèíñèïè, ÿñëèíäÿ, ðeàëèçìèí òàðèõèíè áöòöíëöêëÿ ñÿíÿòèí òàðèõèíÿ ÷eâèðìÿê äeìÿêäèð. Ùàëáóêè òàðèõè eòàïëàð òÿøêèë eäÿí ìöòÿðÿããè ìeòîäëàðûí, úÿðÿéàíëàðûí çÿíýèíëèéè, öìóìèééÿòëÿ, ìÿäÿíèééÿòèí çÿíýèíëèê ÿëàìÿòèäèð. Ùÿðýàù áèç Íèçàìèíèí, Ôöçóëèíèí ðîìàíòèçìèíäÿí äàíûøûðûãñà, áó ùÿìèí äöùàëàðû ãÿòèééÿí êè÷èëòìèð âÿ îíëàðû ñöíè ñóðÿòäÿ, àç ãàëà,ðeàëèçì ÿäÿáè ìeòîäóíóí íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè òÿãäèì eòìÿê úÿùäèíÿ eùòèéàú éîõäóð. Áó âÿ áó êèìè äèýÿð ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðèí eëìè òÿñíèôàòûíû âeðìÿê, ÿëäÿ îëóíàí íÿòèúÿëÿðäÿí ÷ûõûø eäÿðÿê ìöàñèð ÿäÿáèééà53 òûìûçà áeëÿ áèð âöñÿò áàõûìûíäàí íÿçÿð ñàëìàã ö÷öí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìè èëÿ ÿäÿáè òÿíãèäèìèç äàùà éàõûí òÿìàñäà îëìàëû, áèðáèðèíÿ äàùà àðòûã ñèðàéÿò eòìÿëè, áèð-áèðè èëÿ äàùà äÿðèí êþêëÿðëÿ áàüëàíìàëûäûð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí òàìàìèëÿ ñÿðô-íÿçÿð eòäèéè ìöùöì ïðîáëeìëÿðäÿí áèðè äÿ éàðàäûúûëûüûí ïñèõîëîýèéàñû ìÿñÿëÿñèäèð. Ùÿì íÿñðèìèçäÿ, ùÿì ïîeçèéàìûçäà âÿ ùÿì äÿ äðàìàòóðýèéàìûçäà ìÿùç éàðàäûúûëûã ïñèõîëîýèéàñû áàõûìûíäàí äÿðèí âÿ ìÿçìóíëó, îðèæèíàë òÿäãèãàò ö÷öí îáéeêò îëà áèëÿúÿê ñîí äÿðÿúÿ ìàðàãëû ïðîñeñëÿð ìöøàùèäÿ eòìÿê ìöìêöíäöð. Èñòeäàä äÿðÿúÿñè, áÿäèè òÿõÿééöë, èëùàì, éàðàòìàã ÿçìè, äöíéàýþðöøö, ïñèõèêàíûí îáðàçëàð ñèñòeìè àõòàðìàã ìÿúáóðèééÿòè âÿ ñ. öìóìè úÿùÿòëÿðè ôÿðäèëÿøäèðìÿê âÿ áó úÿùÿòëÿðëÿ áÿäèè éàðàäûúûëûüû ãàðøûëûãëû øÿêèëäÿ, ìöøòÿðÿê þéðÿíìÿê ÿäÿáè òÿíãèäèìèçè ìþâçó ðÿíýàðÿíýëèéè, ôÿëñÿôè äÿðèíëèê íþãòeéè-íÿçÿðèíäÿí çÿíýèíëÿøäèðÿð, ìÿçìóíëó eäÿð, îíó ÿäÿáè ïðîñeñèí éàëíûç øÿðù÷èñè âÿ òÿùëèë÷èñè äeéèë, ùÿì äÿ ìÿíÿâè äàéàüû eäÿð. Åëÿ áèëèðèê êè, âàõòèëÿ Âàãèô Íÿñèáèí øeðëÿðèíè îõóéàíëàð áó øeðëÿð áàðÿäÿ ÷îõ äà éöêñÿê ôèêèðäÿ äeéèëäè. Âàãèô Íÿñèáèí áeø-àëòû èë áóíäàí ÿââÿë ÷àï eòäèðäèéè ÿñÿðëÿð ÿñë «îðòà ñÿâèééÿëè» øeðëÿð èäè, õöñóñè äèããÿò úÿëá eòìèðäè, îõóéóá îí äÿãèãÿäÿí ñîíðà óíóòäóüóìóç êöëëè ìèãäàðäà øeðëÿðäÿí ÷îõ äà ôÿðãëÿíìèðäè. Ëàêèí î, éàðàäûúûëûüûíäà áèðäÿí-áèðÿ eëÿ êeéôèééÿò ñû÷ðàéûøû eòäè êè, áó ñû÷ðàéûø eëÿ ãûñà áèð ìöääÿòÿ áàø âeðäè êè, èíäè îíóí øeðëÿðèíè îõóéàíäà èíàíà áèëìèðñÿí êè, áóíëàðû äà, áeø-àëòû èë ÿââÿëêè øeðëÿðè äÿ eéíè ìöÿëëèô éàçìûøäûð. Áó, éàðàäûúûëûã ïñèõîëîýèéàñû èëÿ áàüëû ìàðàãëû áèð ùàäèñÿäèð, ÿäÿáè òÿíãèä èñÿ áóíóí ôÿðãèíÿ âàðìûð, éàðàäûúûëûãäàêû áeëÿ ùàäèñÿëÿðèí eëìè èçàùûíû âeðìèð. Áàøãà áèð ìèñàë: Âàãèô Íÿñèáäÿí äàùà ñîíðàêû íÿñëÿ ìÿíñóá Ðàìèç Ðþâøÿí äÿ âàõòèëÿ Ðàìèç Ìöñêàíëû èìçàñû èëÿ øeðëÿð ÷àï eòäèðÿðäè. Ùÿìèí øeðëÿð èíäè éàëíûç îíà ýþðÿ éàäà äöøöð êè, Ðàìèçèí áó ýöí éàçäûüû øeðëÿðè îõóéóá ùeéðÿò eäèðñÿí: äîüðóäàíìû ñþùáÿò eéíè ìöÿëëèôäÿí ýeäèð? Àõû, îíóí úÿìè ö÷-äþðä èë áóíäàí ÿââÿëêè øeðëÿðè áó ýöí Ðàìèçèí, ùÿëÿ òàìàì ïöõòÿëÿøìèø ùàëäà îëìàñà äà, ÿëäÿ eòäèéè áÿäèè-eñòeòèê äÿðèíëèéè, ïîeòèê þçöíÿìÿõñóñëóüó õÿáÿð âeðìèðäè. Ìÿñÿëÿí, áèç ö÷-äþðä èë áóíäàí ÿââÿë ùe÷ úöð òÿñÿââöð eäÿ áèëìÿçäèê êè, «îðòàáàá» øeðëÿðèíè îõóäóüóìóç Ðàìèçèí «Áèð éàüûøëû íÿüìÿ» àäëû êèòàá÷àñû àéðû-àéðû ÷àòûøìàçëûãëàðûíà áàõìàéàðàã, úàâàíëàðûí ïîeçèéà àëÿìèíäÿ ùàäèñÿéÿ 54 ÷eâðèëÿúÿê. Áeëÿ áèð ñöðÿòëè «äÿéèøìÿ ïðîñeñè» íÿ ö÷öí ÿäÿáè òÿíãèääÿ þç èçàùûíû òàïìûð? Éeíÿ áèð ìèñàë ýÿòèðìÿê èñòÿéèðèê: Èñà Ùöñeéíîâ áèçèì ÷îõ ùþðìÿò eòäèéèìèç âÿ ãÿëÿìèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðäèéèìèç, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ ÿäÿáèééàòà ýÿëìèø èñòeäàäëû éàçû÷ûëàðäàí áèðèäèð. Îíóí ðîìàí âÿ ïîâeñòëÿðè Àçÿðáàéúàí íÿñðèíÿ éeíè áÿäèè-eñòeòèê êeéôèééÿòëÿð ýÿòèðäè, áó íÿñðè äàùà ñàíáàëëû, äàùà ìÿçìóíëó eòäè. Ëàêèí È.Ùöñeéíîâóí ñîí èêè-ö÷ èë ÿââÿë éàçäûüû ÿñÿðëÿð áèçäÿ òÿÿññöô ùèññè äîüóðóð. Êîáóä äà îëñà, áeëÿ áèð áÿíçÿòìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðèê: Èñàíûí ñîí ÿñÿðëÿðèíè îõóéàðêÿí áeëÿ áèð òÿÿññöðàò éàðàíûð êè, eëÿ áèë àüûð ÷ÿêèëè óñòà èäìàí÷û þç ÷ÿêè äÿðÿúÿñèíèí äeéèë, õeéëè éöíýöë ÷ÿêè äÿðÿúÿëÿðèíèí àüûðëûüûíû ãàëäûðûð; áèç îíóí ÿçÿëÿëÿðèíè ýþðöðöê, îíóí ãàäèðëèéèíÿ, èìêàíëàðûíà èíàíûðûã, ëàêèí ôàêò ôàêò îëàðàã äà ãàëûð; áó ýöí îíóí ãàëäûðäûüû, òÿáèð úàèçñÿ, áÿäèè àüûðëûã ãàò-ãàò àøàüû ÷ÿêè äÿðÿúÿñèíèí àüûðëûüûäûð. È.Ùöñeéíîâóí, äeéÿê êè, «Òeëeãðàì» ïîâeñòèíÿ õàñ îëàí äÿðèí ïñèõîëîýèçì, õàðàêòeðëÿð äîëüóíëóüó, ìöðÿêêÿá èúòèìàè-ÿõëàãè ìÿñÿëÿëÿðÿ òîõóíìàã, áó ìÿñÿëÿëÿðè éöêñÿê áÿäèèëèêëÿ èôàäÿ eòìÿê áàúàðûüû íÿ ö÷öí áó ýöí õûðäàëàíûá, êè÷èëèá? Ñÿáÿá íÿäèð? ßäÿáè òÿíãèä ñóñóð... Áèð ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ äà äàéàíìàã èñòÿéèðèê: ñîí çàìàíëàð ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿí áÿùñ îëóíàðêÿí «eìîñèîíàëëûã, éîõñà àíàëèòèêëèê?» ñóàëû ÿòðàôèíäà ìöáàùèñÿëÿð ìöøàùèäÿ eòìÿê ìöìêöíäöð. Áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ìàòeðèàëëàðû ÿñàñûíäà «eìîñèîíàë òÿíãèä» âÿ «àíàëèòèê òÿíãèä» äeéÿ áþëýö àïàðìàã ùàëëàðû àéðû-àéðû ìöÿëëèôëÿðèí eëìè-ìeòîäîëîæè ñÿùâèíäÿí èðÿëè ýÿëìèð, áeëÿ áèð «áþëýö» èñòÿð-èñòÿìÿç ìþâúóä ýeð÷ÿêëèéèí þçöíäÿí äîüóð, éÿíè àõûð âàõòëàð ìöòÿìàäè ðàñò ýÿëäèéèìèç áèðòÿðÿôëèëèê áeëÿ áèð «áþëýöíöí» ìeéäàíà ÷ûõìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð. Ùÿì äÿ áó âÿçèééÿò éàëíûç Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè ö÷öí äeéèë, öìóìÿí ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäè ö÷öí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ñÿúèééÿâèäèð. Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, àéðûúà «eìîñèîíàë òÿíãèä» íþâö éîõäóð âÿ îëìàìàëûäûð, íeúÿ êè, «àíàëèòèê òÿíãèä» íþâö éîõäóð, îëìàéûá âÿ îëìàìàëûäûð. Ëàêèí èíäè èø eëÿ ýÿòèðèá êè, àéðû-àéðû ìÿãàëÿëÿðè «eìîñèîíàë òÿíãèä» íöìóíÿñè ùeñàá eòìÿêäÿí áàøãà ÷àðÿ ãàëìàéûá, ÷öíêè áóðàäà òÿùëèë íàìèíÿ ÷îõ àç øeé âàð êè, áèç áó éeðäÿ ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí äàùà àðòûã eìîñèîíàë îëäóüóíó éàçàí ìöÿëëèôëÿðÿ ùàãã ãàçàíäûðûðûã. Äîüðóäàí äà, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ áeëÿ áèðòÿðÿôëèëèê — «eìîñèîíàë òÿíãèä» þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ 55 áöðóçÿ âeðèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áèð ñûðà ìÿãàëÿëÿðè «àíàëèòèê òÿíãèä» êèìè ãÿáóë eòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿéèê, ÷öíêè áóðàäàêû ãóðó àêàäeìèçìäÿ ìÿùç eìîñèîíàëëûã, ùèññ, ùÿéÿúàí ÷àòûøìûð. ßëáÿòòÿ, áó âÿçèééÿò ÿäÿáè òÿíãèäèí çÿèôëèéèíÿ, îëñóí êè, îíóí ùÿëÿ ìöàñèð äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ ìöâàôèã òàì ôîðìàëàøìàìàñûíà äÿëàëÿò eäèð âÿ ÿñëèíäÿ, ùÿìèí çÿèôëèê íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø áèð ùàëäûð. Â.Îçeðîâ äöçýöí äeéèð, òÿíãèäèí áÿäèè ÿñÿðëÿðÿ éàëíûç eìîñèîíàë ãèéìÿò âeðìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìÿê âàõòû ýÿëèá ÷àòìûøäûð, áó ÿñÿðëÿðèí òÿùëèëèíè âeðìÿê ëàçûìäûð.1 Áó äîüðó òÿëÿáÿ îíó äà ÿëàâÿ eòìÿê îëàð êè, ùÿìèí òÿùëèë äÿ þç íþâáÿñèíäÿ ãóðó îëìàéûá, eìîñèîíàë òÿñèð ãöäðÿòè ÿëäÿ eòìÿëèäèð. Åìîñèîíàëëûãëà àíàëèòèêëèéèí âÿùäÿòè — ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí ÿñë éîëó áóíäàäûð. Àõûð âàõòëàð ÿäÿáè òÿíãèäèí ùàíñû «ñàùÿéÿ» äàõèë îëìàñû áàðÿäÿ äÿ òeç-òeç ôèêèð ìöáàäèëÿñè àïàðûëûð, ìöáàùèñÿëÿð ýeäèð — î, ÿäÿáèééàòûí õöñóñè áèð æàíðû — éàõóä òàì ìöñòÿãèëäèð? — áó áàðÿäÿ ìöõòÿëèô ìöëàùèçÿëÿð éöðöäöëöð. Áèç ùÿìèí ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ àéðûúà äàéàíìàã ôèêðèíäÿ äeéèëèê (áó õöñóñè áèð ìþâçóäóð), ëàêèí ãeéä eòìÿê èñòÿéèðèê êè, ìöõòÿëèô õàëãëàðûí ÿäÿáèééàòëàðûíûí òÿíãèääÿí àéðû þéðÿíèëìÿñè ÿäÿáè ïðîñeñè öìóìèëèêäÿ, òàìëûãäà èçëÿìÿê èøèíäÿ ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàäûð âÿ ÿñëèíäÿ, áeëÿ áèð öìóìèëèê, òàìëûã ÿëäÿ îëóíìóð. Áÿçè ùàëëàðäà òÿíãèäÿ àéðû-ñe÷êèëèêëÿ éàíàøìàã, áèð íþâ «àïàðòeèä ñèéàñÿò» éöðöòìÿê ìeòîäîëîæè éàíëûøëûãäàí áàøãà áèð øeé äeéèëäèð. À.Ì.Ãîðêè àäûíà Äöíéà ßäÿáèééàòû Èíñòèòóòó àëòûúèëäëèê «×îõìèëëÿòëè ñîâeò ÿäÿáèééàòû òàðèõè»íè ÷àï eòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Èíäèéÿäÿê ÷àïäàí ÷ûõìûø 1-úè âÿ 3-úö úèëäëÿð, eëÿúÿ äÿ 2-úè úèëäèí áèðèíúè êèòàáû ýþñòÿðèð êè, áó íÿøð ÷îõ áþéöê âÿ ýÿðýèí ÿìÿéèí áÿùðÿñèäèð. Áèðèíúè úèëääÿ âeðèëìèø ðeäàêñèéà ìÿëóìàòûíäàí àéäûí îëóð êè, àëòûúèëäëèê «ñîâeò ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ÿââÿëäÿí áàøëàéàðàã òà èíäèêè çàìàíà ãÿäÿð èíêèøàô éîëóíó áèð âÿùäÿò øÿêëèíäÿ èøûãëàíäûðìàã âÿçèôÿñèíè»2 ãàðøûñûíà ãîéìóøäóð. Ëàêèí áó çàìàí òÿáèè áèð ñóàë ìeéäàíà ÷ûõûð: áó ôóíäàìeíòàë èøäÿ ùÿð áèð ìèëëè ÿäÿáèééàòäàí, Àíàëèòè÷íîñò. Ìàñòøòàáíîñò. Êîíñòðóêòèâíîñò. «Ëèòåðàòóðíàéà Ðîññèéà» 17 äåêàáðéà, 1971 ã. 2 Èñòîðèéà ñîâåòñêîé ìíîãîíàòñèîíàëíîé ëèòåðàòóðû. Ò.1, èçä-âî Ì., 1970, 5. 1 56 îíóí íÿñðèíäÿí, ïîeçèéà âÿ äðàìàòóðýèéàñûíäàí àéðûëûãäà áÿùñ îëóíäóüó ùàëäà, ÿäÿáè òÿíãèä íÿ ö÷öí óíóäóëìóøäóð? Äîüðóäóð, ðeäàêñèéà ìÿëóìàòûíäà ÿäÿáè òÿíãèääÿí ñÿðô-íÿçÿð eäèëìÿñè ãeéä îëóíóð, ëàêèí eëÿ áèëèðèê êè, áó «ãeéä» ùÿìèí áîøëóüà áÿðàÿò ãàçàíäûðà áèëìÿç. ßëáÿòòÿ, ùÿðýàù ùÿð áèð ìèëëè ñîâeò ÿäÿáèééàòû þç ìèëëè ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿí òÿúðèä eäèëìÿñÿéäè, íÿñð, ïîeçèéà âÿ äðàìàòóðýèéà èëÿ áèðëèêäÿ ÿäÿáè òÿíãèä äÿ þç òÿäãèãèíè òàïñàéäû, ùÿìèí òÿäãèã ñÿúèééÿâè ôàêòèê ÿñàñëàðëà òÿñáèò eäèëñÿéäè, áó çàìàí «ñîâeò ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ÿââÿëäÿí áàøëàéàðàã òà èíäèêè çàìàíà ãÿäÿð èíêèøàô éîëó áèð âÿùäÿò øÿêëèíäÿ» äàùà ýóð ïðîæeêòîðëà èøûãëàíìàçäûìû?! Áó áàõûìäàí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí íÿøð eòäèðäèéè èêèúèëäëèê «Àçÿðáàéúàí ñîâeò ÿäÿáèééàòû òàðèõè» òÿãäèðÿëàéèãäèð. Áóðàäà ìÿðùÿëÿ òÿøêèë eäÿí ùÿð áèð äþâðöí íÿñð, ïîeçèéà âÿ äðàìàòóðýèéàñû èëÿ áÿðàáÿð, ùÿìèí äþâðëÿðèí òÿíãèä âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüû äà àéðûúà òÿäãèãàò îáéeêòèäèð. Ëàêèí òÿÿññöô êè, äèýÿð ñàùÿëÿðÿ íèñáÿòÿí òÿíãèä âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûãäàí (õöñóñÿí, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâð) áÿùñ eäÿí ñÿùèôÿëÿð eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿ eòèáàðèëÿ àøàüûäûð. Áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, ìèëëè ÿäÿáèééàòëàðû ìÿùç þç ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿí, ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäàí òÿúðèä eäèëìèø øÿêèëäÿ þéðÿíìÿê öìóìèòòèôàã ìÿòáóàòûíäà áèð ñûðà éàíëûø ôèêèðëÿðèí, ÿñàññûç ùþêìëÿðèí ìeéäàíà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áóíà ÷îõëó ìèñàëëàð ýÿòèðìÿê îëàð âÿ ýþðöíöð, áó áàðÿäÿ ìÿõñóñè ìÿãàëÿëÿðëÿ ÷ûõûø eòìÿê ëàçûìäûð, ãóðó ôàêòëàð ñàäàëàìàãëà êe÷èíìÿê îëìàç. ßëáÿòòÿ, Ë.Òèìîôeéeâ, Ý.Ëîìèäçe, Ç.Êeäðèíà, É.Ñóðîâòñeâ, À.Õàéëîâ, Â.Îñêîòñêè âÿ áèð ÷îõ äèýÿð ìöÿëëèôëÿð ìèëëè ðeñïóáëèêàëàðûí ÿäÿáèééàòûíûí þéðÿíèëìÿñè âÿ êöòëÿâèëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ õeéëè èø ýþðìöøëÿð. Ëàêèí áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, ùÿìèí «þéðÿíìÿ ïðîñeñè» çàìàíû òÿíãèä âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã äà êÿíàðäà ãàëìàìàëûäûð, eéíè çàìàíäà, áèçèì þç òÿíãèä÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç äà öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê eòìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûðëàð, ÷öíêè îíëàðûí ãÿëÿìèíäÿí öìóìè èøèìèçèí ìÿíàôeéè íàìèíÿ äàùà èíòeíñèâ èñòèôàäÿéÿ áó ýöí äàùà àðòûã eùòèéàú âàðäûð. Áó, áèð òÿðÿôäÿí ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíèí âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí, äè1 Îòâåòñòâåííîñò. «Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà», 3 íîéàáðéà 1971 ã. 57 ýÿð òÿðÿôäÿí äÿ àéðû-àéðû ðeñïóáëèêàëàðäàêû òÿíãèäèí öìóìè èíêèøàôûíà õèäìÿò eäÿð. Áeëÿ áèð èíêèøàôà íàèë îëìàã ö÷öí ùÿì áÿäèèëèêëÿ, ùÿì äÿ þç ìÿõñóñè ïðîáëeìëÿðèíèí ùÿëëè èëÿ ÿëàãÿäàð ÿäÿáè òÿíãèäèí ãàðøûñûíäà áèð ñûðà ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàíûð, ëàêèí áèç òÿíãèä÷è Â.Ïeðòñîâóí áó ôèêðè èëÿ ðàçûëàøà áèëìèðèê: «Òÿíãèä ñÿíÿòè ýeò-ýeäÿ ÷ÿòèíëÿøèð, ÷öíêè áèçèì ñþç ñÿíÿòêàðëàðûìûç îõóúóíóí ðÿüáÿòèíè ãàçàíìûøäûð, îõóúó îíëàðû ñeâèð, îíëàð ÿäÿáèééàòäà eòäèêëÿðèíèí ìöäàôèÿñè àëòûíäàäûð».1 Áèçúÿ, òÿíãèäèí ãàðøûñûíäàêû ÷ÿòèíëèêëÿðèí áó ñÿïêèëè èçàùû ùÿãèãÿòëÿ áèð î ãÿäÿð óéóøìóð, eéíè çàìàíäà, ùÿìèí ÷ÿòèíëèêëÿðèí ìàùèééÿòè êè÷èëèð. ßëáÿòòÿ, éàçû÷û-îõóúó-òÿíãèä÷è ïðîáëeìè ùÿìèøÿêè êèìè áó ýöí äÿ ùÿëë îëóíóá ãóðòàðìàìûøäûð, ëàêèí áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, áó ýöí òÿíãèä÷è èëÿ îõóúó àðàñûíäà ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà àðòûã áèð éàõûíëûã ìþâúóääóð. Áóðàäà áèð úÿùÿòè ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, éàõøû ÿñÿð âÿ ïèñ ÿñÿð êèìè, «éàõøû îõóúó» âÿ «ïèñ îõóúó» äà âàðäûð. «Éàõøû îõóúó» èñÿ áó ýöí «éàõøû òÿíãèä÷è» èëÿ ùÿð ùàíñû áàøãà äþâðÿ íèñáÿòÿí äàùà àðòûã ìöòòÿôèãäèð âÿ ùÿðýàù éàçû÷û ìÿùç îíóí ðÿüáÿòèíè ãàçàíìûøñà, áó çàìàí òÿíãèä ãàðøûñûíäà ùe÷ áèð ÷ÿòèíëèê ÿìÿëÿ ýÿëìèð. Çÿèô ÿñÿðëÿð ÷àï eòäèðìèø éàçû÷ûëàðûí êe÷ìèø õèäìÿòëÿðèíèí «ìöäàôèÿñèíÿ» ýÿëèíúÿ èñÿ, ýþðöíöð, áóðàäà òÿíãèä ìÿôùóìóíóí àéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿñè — àäèúÿ òÿíãèä÷è úÿñàðÿòè ëàçûìäûð. Äîüðóäóð, Ñöëeéìàí Ðöñòÿìèí äeäèéè êèìè, «ñþçäÿ îáéeêòèâ âÿ úÿñàðÿòëè òÿíãèäÿ òÿðÿôäàð ÷ûõàí øÿõñëÿðèí þçëÿðè òÿíãèäÿ äþçìöð, áóíäàí íàðàçû ãàëûðëàð. Òÿíãèä÷è áó âÿ éà äèýÿð ÿñÿðèí íþãñàíëàðûíû ýþñòÿðäèêäÿ áÿçè ìöÿëëèôëÿð áóíó þçëÿðèíÿ ãàðøû øÿõñè ãÿðÿçëèê êèìè ãàðøûëàéûðëàð. Áó úöð ìöÿëëèôëÿð áeëÿ ùeñàá eäèðëÿð êè, îíëàð þç ÿñÿðëÿðè ùàããûíäà íÿ ôèêèðëÿøèðëÿðñÿ, òÿíãèä÷è äÿ eéíè èëÿ î ôèêèðäÿ îëìàëûäûð».1 Îðàñû äà äîýðóäóð êè, áó ìöÿëëèôëÿð ÿêñÿðÿí «õèäìÿòè» îëàí ìöÿëëèôëÿðäèð, ëàêèí òÿêðàð eäèðèê, áöòöí áóíëàð âÿòÿíäàø òÿíãèä÷è úÿñàðÿòèíÿ áÿíääèð êè, éîõ îëóá àðàäàí ýþòöðöëñöí. Áó úöð «ìöäàôèÿëÿð» òÿíãèäèí ãàðøûñûíû àëàí ÷ÿòèíëèê äeéèëäèð, ÿêñèíÿ, òÿíãèäèí þçöíöí çÿèôëèéèíèí, äèøñèçëèéèíèí íÿòèúÿñèäèð. 1 «Êîììóíèñò» ãÿçeòè, 3 íîéàáð 1971-úè èë. 58 Áèçèì éàçû÷ûëàðëà ÿëàãÿäàð èøëÿòäèéèìèç «õèäìÿò» ñþçö ÿñëèíäÿ èêèëè õàðàêòeð äàøûéûð: áèð âàð «áÿäèè õèäìÿò» — ýöíöí eñòeòèê òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âeðÿí, éöêñÿê èäeéà-áÿäèè ñÿâèééÿëè ÿñÿðëÿð éàçìàã, áèð äÿ âàð «èúòèìàè õèäìÿò» — ÿäÿáèééàò, öìóìèééÿòëÿ, ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿ áàúàðûãëû áèð òÿøêèëàò÷û êèìè ÷àëûøìàã. ßëáÿòòÿ, ùÿð èêè õèäìÿòèí èêèñè äÿ àëãûøà ëàéèãäèð, ëàêèí íÿäÿíñÿ áÿçÿí áó èêè õèäìÿò áèçèì íÿçÿðëÿðèìèçäÿ eéíèëÿøèð. Äîüðóäóð, áèð ÷îõ ñîâeò ñÿíÿòêàðëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíäÿ ùÿð èêè õèäìÿò âÿùäÿò øÿêëèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèð (Ñ.Âóðüóíó, Ì.Ãîðêèíè, À.Ôàäeéeâè õàòûðëàéàã...), ôÿãÿò eéíè çàìàíäà, áèð ñûðà ùàëëàðäà äà áó âÿùäÿò íÿèíêè ïîçóëóð, ùÿòòà òÿçàäëà ÿâÿç îëóíóð. Áó âàõò éàçû÷ûíûí ýþðêÿìëè òÿøêèëàò÷ûëûã áàúàðûüûíû, èúòèìàè õèäìÿòëÿðèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿêëÿ áÿðàáÿð, îíóí çÿèô ÿñÿðëÿð éàçäûüûíû ýþñòÿðìÿìÿê äÿ, ÿñëèíäÿ, ÿäÿáè òÿíãèäèí çÿèôëèéèíÿ äÿëàëÿò eäèð. Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí òÿíãèäÿ äþçöìñöçëöéöíäÿí àðòûã öìóìèòòèôàã ýþðöøëÿðèíäÿ, ìÿðêÿçè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ õöñóñè áÿùñ îëóíóð.1 Ëàêèí ãeéä eòìÿëèéèê êè, áóðàäà áèð àç øèøèðòìÿ âàð, éÿíè ùÿðýàù áèç éàçû÷ûëàðûìûçûí òÿíãèäÿ äþçöìñöçëöéö áàðÿäÿ äàíûøûðûãñà, î çàìàí áó «äþçöìñöçëöéöí» ìöãàáèëè òÿíãèä eäÿí, áÿäèè íàãèñëèêëÿ áàðûøà áèëìÿéÿí, òÿíãèä÷è-âÿòÿíäàø eùòèðàñû èëÿ àëûøûá-éàíàí ìÿãàëÿëÿð îëìàëûäûð. Áó úöð ìÿãàëÿëÿðè èñÿ ìþâúóä ýeð÷ÿêëèéèí òÿëÿá eòäèéèíäÿí ãàò-ãàò àç ýþðöðöê, îíëàðû áèð-áèð ñàéìàã îëàð. Äeìÿëè, ÿñëèíäÿ, áèç «éàçû÷ûëàð òÿíãèäÿ äþçìöð» — äeéÿ þç éàõàìûçû áèëàâàñèòÿ òÿíãèä eòìÿêäÿí, ãûçûëëà õÿçÿëè áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã ìÿñóëèééÿòèíäÿí ãóðòàðûðûã, êÿíàðà ÷ÿêèðèê. Ùàëáóêè «éàçû÷ûëàðûìûç éàëàí÷û òÿíãèääÿí õîøëàíûðëàð» — äeñÿê, õeéëè òÿÿññöô êè, ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ áeëÿ áèð «õîøëàíìàíûí» ìöãàáèëèíè — äèôèðàìáëàðû ñàéûá ãóðòàðìàã ìöìêöí äeéèëäèð. Á.Ñó÷êîâ ñîâeò éàçû÷ûëàðûíûí V ãóðóëòàéûíäàêû ÷ûõûøûíäà ÿäÿáè òÿíãèäëÿ ÿëàãÿäàð äeìèøäèð êè, ùàçûðäà «íÿçÿðèééÿ ìÿëóì ñòàãíàòñèéà âÿçèééÿòèíäÿäèð. Áóíóí ñÿáÿáè íÿäèð? Ñÿáÿá, ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, îíäàäûð êè, ìöàñèð áÿäèè ïðîñeñ áöòöí ìöðÿêêÿáëèéè âÿ çèääèééÿòè (êóðñèâ ìÿíèìäèð — Å.) èëÿ áÿðàáÿð êèôàéÿò ãÿäÿð äÿðèíäÿí âÿ ùÿðòÿðÿôëè òÿäãèã îëóíìóð...».2 1 2 Á à õ: «Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà», Äðóæáà íàðîäîâ — íàø òðóä. 22 äåêàáðéà 1971 ã. «Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà», 7 èéóëéà 1971 ã. 59 Áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, íÿèíêè éàëíûç Àçÿðáàéúàí, öìóìèééÿòëÿ, ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ãàðøûñûíäà éàðàíìûø ÷ÿòèíëèêëÿð ìÿùç ìöàñèð áÿäèè ïðîñeñäÿêè áó ìöðÿêêÿáëèê âÿ çèääèééÿòëÿ, îíóí öìóìèëèêäÿ íàèë îëäóüó ôîðìà âÿ ìÿçìóí ðÿíýàðÿíýëèéè, êeéôèééÿò éeíèëèéè èëÿ áàüëûäûð, éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç áÿçè ïðîáëeìëÿðèí, eëÿúÿ äÿ ÿäÿáèééàòäà õÿëãèëèê âÿ ìèëëè ìöÿééÿíëèê, ìèëëèëèê âÿ áeéíÿëìèëÿë÷èëèê, ÿíÿíÿ âÿ íîâàòîðëóã, ìöàñèð ðîìàí âÿ äèýÿð àêòóàë ïðîáëeìëÿðèí ùÿëëèëÿ áàüëûäûð; òÿúðöáÿ íÿçÿðèééÿäÿí èðÿëèäÿäèð, éÿíè áÿäèè ïðîñeñäÿêè ìöðÿêêÿáëèê âÿ çèääèééÿò, éeíè êeéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè íÿçÿðèééÿäÿ þç èçàù âÿ òÿôñèðèíè òàïìàìûø, ÿäÿáè òÿñäèã âÿ èíêàð íÿçÿðèééÿ òÿðÿôèíäÿí êîíêðeòëÿøäèðèëìÿìèø, ìöàñèð áÿäèè ïðîñeñäÿêè áó úÿùÿòëÿðèí eëìè òÿñíèôàòûíûí ãûçûë à÷àðû ùÿëÿ òàì ìÿíàñûíäà ÿëäÿ eäèëìÿìèøäèð. ßäÿáè òÿíãèäèìèçèí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû, ìöàñèð ôÿëñÿôè-eñòeòèê òÿëÿáàòû òÿìèí eäÿ áèëÿúÿê ãàäèðëèéè íÿçÿðèééÿ èëÿ òÿúðöáÿ àðàñûíäàêû áó «ìÿñàôÿíèí» àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäàí àñûëûäûð. 1972. 60 ÁÈÇÈÌ ÙÀÃÃÛÌÛÇ* Â.È.Ëåíèí «Ñîâåò Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã âÿ äàõèëè âÿçèééÿòè ùàããûíäà» àäëû ìÿãàëÿíè 1922-ú èëäÿ éàçìûøäûð. Â.Â.Ìàéàêîâñêèíèí èñÿ 1922-úè èëäÿ 29 éàøû âàð èäè, éÿíè éàø åòèáàðèëÿ î, áóýöíêö Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éåíè íÿñëèíäÿí êè÷èê èäè. Â.È.Ëåíèí ùÿìèí ìÿãàëÿëÿðèíäÿ áó úàâàí ìöÿëëèôèí «Èúëàñáàçëàð» øåðè ùàããûíäà éàçûðäû: «×îõäàí èäè ìÿí ñèéàñè èíçèáàòè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí áåëÿ ùÿçç àëìàìûøäûì». Ìÿí áó ìèñàëû âÿ áó àíàëîýèéàíû íÿ ö÷öí ýÿòèðäèì? Îíà ýþðÿ êè, ùÿðýàù áþéöê áèð þëêÿíèí Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíèí ñÿäðè ìöàñèð òÿíãèä÷èëÿðèí äèëè èëÿ äåñÿê, «úàâàí áèð ìöÿëëèôèí» øåðèíäÿí ñèéàñè ùÿçç àëûðñà, áó, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ùÿìèí ìöÿëëèôÿ úèääè éàíàøûëìàñûíà äÿëàëÿò åäèð. Áó ýöí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éåíè íÿñëèíÿ ìöíàñèáÿòèí ìÿùç áåëÿ áèð úèääèëèéè ÷àòûøìûð, «ýÿíúäèð äÿ...» ÿùâàë-ðóùèééÿñè ùÿëÿ äÿ áèð ÷îõ ìÿãàëÿëÿðäÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ùÿìèí ìÿãàëÿëÿð ÷îõ çàìàí ÿëäÿ åäèëÿí åëìè-íÿçÿðè íÿòèúÿëÿð áàõûìûíäàí ãÿíàÿòáÿõø ñÿâèééÿäÿ îëìóð, ìöëàùèçÿëÿðäÿ ïðèìèòèâëèê, ôèêèðëÿðäÿ äàéàçëûã þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Áèçèì ÿäÿáèééàòûìûçûí ßêðÿì ßéëèñëè âÿ Ôèêðÿò Ñàäûã, Àíàð âÿ Ôèêðÿò Ãîúà, Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâ âÿ áàøãàëàðû êèìè úàâàí íöìàéÿíäÿëÿðè âàð âÿ îíëàðûí éàðàäûúûëûüû áèð êöëë ùàëûíäà àðòûã Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí àéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Àäûíû ÷ÿêäèéèì âÿ ÷ÿêÿ áèëìÿäèéèì áó éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèí ùàìûñû åéíè ñÿâèééÿäÿ éàçìûðëàð, ëàêèí ùÿì äöíéàýþðöøöíöí ÿùàòÿëèéè âÿ ãàëäûðûëàí, ãÿëÿìÿ àëûíàí èúòèìàè-ñèéàñè ïðîáëåìëÿðèí ñàíáàëû, ùÿì öñëóá âÿ éàçû÷û ìÿäÿíèééÿòè, ùÿì ñàâàä âÿ ñÿíÿòêàð èñòåäàäû áàõûìûíäàí áèð-áèðèíäÿí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ñå÷èëÿí ùÿìèí úàâàíëàðû áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøäûðàí, äîüìàëàøäûðàí öìóìè úÿùÿòëÿð äÿ àç äåéèë âÿ ìÿíúÿ áó úÿùÿòëÿðäÿí ÿí áàøëûúàñû îíëàðûí õàëãà âÿ Âÿòÿíÿ áàüëûëûüû, õàëã âÿ Âÿòÿí ìÿùÿááÿòè, ñÿäàãÿòè, ìÿôêóðÿ *Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí òÿíãèä ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìöøàâèðÿñèíäÿ ÷ûõûø. 61 ñàüëàìëûüûäûð. Áó éàçû÷û âÿ øàèðëÿð þç ñÿëÿôëÿðèíÿ äÿðèí ùþðìÿò áÿñëÿéèð, îíëàðäàí þéðÿíèð, éÿíè ÿäÿáèééàòûìûçûí êëàññèê ÿíÿíÿëÿðèíè íîâàòîðúàñûíà èíêèøàô åòäèðèðëÿð. Îíëàðûí éàëíûç ðåñïóáëèêàäà äåéèë, öìóìèòòèôàã ìèãéàñûíäà ÷ûõûøëàðû, ìÿðêÿçè ìÿòáóàòäà, ôÿàë èøòèðàêëàðû áó úàâàí éàçû÷ûëàðûí áèð êöëë ùàëûíäà þçëÿðèíè èôàäÿ âÿ òÿñäèã åòìÿê ãöäðÿòèíÿ ìàëèê îëìàëàðûíû ýþñòÿðèð. Ìÿùç áó úÿùÿòëÿð àéðû-àéðû èìçà ìöÿëëèôëÿðèíäÿí äåéèë, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäàí, éåíè éàðàíìûø íÿñèëäÿí äàíûøìàüà ñþâã åäèð. Òÿíãèä÷è É.Ñåéèäîâ áó éàõûíëàðäà ÷àï îëóíìóø áèð ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûð êè, «Ýÿíú éàçû÷ûëàðäàí» äàíûøàðêÿí «ùÿìèí ñþçö òÿúðöáÿñèçëèéèí ñèíîíèìè êèìè èøëÿòìÿêäÿ ùàãëû äåéèëèê. «Ýÿíú éàçû÷û» àäëàíäûðûëàí éàçû÷ûëàðûí ÷îõóíóí éàøû îòóçó þòìöø, èëê ÿñÿðëÿðèíè ÷àï åëÿòäèðäèêëÿðè âàõòäàí äà îí èëäÿí àðòûã âàõò êå÷ìèøäèð. Ìÿí îíëàðû «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè» àäëàíäûðìàüû äàùà äîüðó ñàéûðàì. Àðòûã áöòöí êÿñêèíëèéè èëÿ äåìÿê ëàçûìäûð êè, «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè» ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ ùÿëÿ þçöíöí ùÿðòÿðÿôëè ãèéìÿòèíè òàïìàìûøäûð, îíóí áÿäèè òÿÿññöðàòû éöêñÿê íÿçÿðè ñÿâèééÿëè òÿëèìäÿí êå÷èðèëìÿìèø, ìöñáÿò âÿ ìÿíôè úÿùÿòëÿðè ëàçûìûíúà àðàøäûðûëìàìûøäûð. Ñÿáÿá íÿäèð? Áóðàäà ìÿí, ö÷ ñÿáÿá öçÿðèíäÿ äàéàíìàüû ëàçûì ùåñàá åäèðÿì. Áèðèíúè ìÿñÿëÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí òÿúðöáÿëè âÿ èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿëÿðè «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëèíèí» éàðàäûúûëûã ùÿéàòûíà, éóìøàã äåñÿê, àç ìöäàõèëÿ åäèðëÿð, áó íÿñëèí àðçó âÿ èñòÿéè, äöøöíúÿ òÿðçè, ìþâçóñó âÿ ìþâçóéà ìöíàñèáÿòèëÿ àç ìàðàãëàíûðëàð. ßýÿð ñîí èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêà ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðûíäà, õöñóñèëÿ, ÿäÿáè-áÿäèè îðãàíëàðûíäà äÿðú îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðñÿê, áó «øèêàéÿò»ÿ (ÿñëèíäÿ èñÿ òÿëÿá!) áÿðàÿò ãàçàíàð, ÷öíêè «úàâàíëàðûí» éàðàäûúûëûüûíà äàèð òÿúðöáÿëè òÿíãèä÷èëÿðèí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõìûø áèð äÿíÿ äÿ îëñóí ïðîáëåìëÿð ãîéàí âÿ áó ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åäÿí, áþéöê, öìóìèëÿøäèðèëìèø éöêñÿê åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿëè ìÿãàëÿéÿ ðàñò ýÿëìÿê ÷ÿòèí èøäèð. Áó úöð åòèíàñûçëûüû ýþðÿðêÿí éåíÿ äÿ ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿ áèçÿ ìÿëóì îëàí ôàêòëàð éàäà äöøöð. Â. Áåëèíñêè èëê äÿôÿ Ë.Òîëñòîéäàí áÿùñ åäÿðêÿí, Ë.Òîëñòîé ùÿëÿ áöòöí äöíéàíûí Òîëñòîéó äåéèëäè, 19-26 éàøëàðûíäà áèð ýÿíú èäè. Ìÿùç Â.Áåëèíñêè áó úàâàí éàçû÷ûéà ÷îõ úèääè éàíàøàðàã, îíóí áþéöêëöéöíö ÿââÿëúÿäÿí õÿáÿð âåðäè âÿ Ë.Òîëñòîé äà áóíäàí ñîíðà áöòöí äöíéàíûí Òîëñòîéó îëäó. 62 Â.Ëóíà÷àðñêè 1929-úó èëäÿ î âàõò ëàï úàâàí îüëàí îëàí Ì.Øîëîõîâóí «Ñàêèò Äîí»óíäàí áÿùñ åäÿðÿê áó ÿñÿðè êëàññèêëÿðèí ÿñÿðëÿðè èëÿ éàíàøû ãîéäó. Ìÿíè äöçýöí áàøà äöøöí, ìÿí áèëèðÿì êè, àíàëîýèéà ùÿëÿ àðãóìåíò äåéèë, åéíè çàìàíäà ìÿí, úàâàí Àçÿðáàéúàí éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèíè Ë.Òîëñòîéëà,Â.Ìàéàêîâñêè èëÿ, éàõóä Ì.Øîëîõîâëà ìöãàéèñÿ äÿ åòìèðÿì. Àíúàã, ùÿðýàù, áèçèì úàâàí éàçû÷ûëàðûìûç àðàñûíäà ýÿëÿúÿê òîëñòîéëàð, ìàéàêîâñêèëÿð, øîëîõîâëàð éîõäóðñà áåëÿ, åëÿ áó ùàëûí þçö äÿðèí åëìè òÿùëèëÿ ìþùòàú äåéèëìè? Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýÿëÿúÿéèíäÿí ÷îõ øåé óìóëäóüó áèð çàìàíäà íÿ ö÷öí îíóí ïåðñïåêòèâè çÿèôäèð, áó þçö ýþðêÿìëè òÿíãèä÷èëÿðèìèçè äöøöíäöðìÿëèäèð, îíëàð ÿäÿáèééàòûìûçûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû íàìèíÿ áåëÿ áèð âÿçèéÿòèí ñÿáÿáèíè áèð âÿòÿíäàøëûã áîðúó êèìè, åùòèðàñëà, éàíà-éàíà èçàù åòìÿëèäèðëÿð. Éîõ, ÿýÿð õîøáÿõòëèêäÿí âÿçèééÿò áåëÿ äåéèëñÿ, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ïåðñïåêòèâëÿðè èøûãëûäûðñà (áóíà ìÿíèì ùå÷ áèð øöáùÿì éîõäóð!), úàâàí éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèìèçèí àðàñûíäà ýÿëÿúÿéèí áþéöê ñÿíÿòêàðëàðû âàðñà, áóíó äà èëê íþâáÿäÿ ùÿìèí òÿíãèä÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàð ýþñòÿðìÿëèäèð. Éÿíè äåäèéèì áóäóð êè, ñöêóòà, ñÿðô-íÿçÿðÿ ùå÷ áèð áÿðàÿò éîõäóð, ïèñäèðñÿ òÿíãèä åëÿ, éàõøûäûðñà ìöíàñèáÿòèíè áèëäèð, ÷öíêè áó òÿíãèäÿ äÿ, áó òÿðèôÿ äÿ, íÿèíêè éàëíûç «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè»íèí, öìóìèééÿòëÿ, ÿäÿáèééàòûìûçûí åùòèéàúû âàð. Ìÿùç áåëÿ áèð åùòèéàúûí ñàéÿñèíäÿäèð êè, åëìè àâòîðèòåò ãàçàíìûø ýþðêÿìëè òÿíãèä÷èëÿðèí úàâàíëàðûí éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð îëóíìóø ëàï êè÷èê ìÿãàëÿëÿðè áåëÿ, ðåñïóáëèêà ÿäÿáè ùÿéàòûíäà ùàäèñÿéÿ ÷åâðèëèð. Ùþðìÿòëè Ìÿììÿä Àðèô ìöÿëëèìèí ìÿíèì âÿ Àíàðûí êèòàáëàðû ùàããûíäàêû ðåñåíçèéàëàðûíû ìèñàë ÷ÿêÿ áèëÿðÿì. Äöøöíÿí âÿ äöøöíäöðÿí áèð ãÿëÿìèí ìÿùñóëó áó èêè êè÷èê ìÿãàëÿ òÿêúÿ ðåñïóáëèêà ìÿòáóàòûíäà äåéèë, ìÿðêÿçè ìÿòáóàòäà äà õöñóñè áèð ùàäèñÿ êèìè ãåéä åäèëäè. Äîüðóäàí äà, öìóìè ñöêóíÿò âÿ áèýàíÿëèê ôîíóíäà Àðèô ìöÿëëèìèí ìÿãàëÿëÿðè ÿäÿáè ùàäèñÿ îëäó âÿ ýèçëÿòìÿê èñòÿìèðÿì, ìÿãàëÿëÿðäÿêè òÿãäèð äÿ, òÿêäèð äÿ áèçèì — ìÿíèì äÿ, Àíàðûí äà — áÿäèèééàò ãàðøûñûíäà ùèññ åòäèéèìèç ìÿñóëèééÿòè äàùà äà àðòûðìûø îëäó. «Àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè»íèí éàðàäûúûëûüû — ìÿí þçöìö êÿíàðà ÷ÿêèá, éóõàðûäà àäëàðûíû ÷ÿêäèéèì éàçû÷ûëàðû íÿçÿðäÿ òóòóðàì — éàëíûç éàõøû ðåñåíçèéàëàð ö÷öí äåéèë, áþéöê åëìè-íÿçÿðè ìÿãàëÿëÿð ö÷öí ÿñàñ âåðèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíû, 63 îíóí éàðàäûúûëûã ãöäðÿòèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí, ìÿùç áó òèïëè ìÿãàëÿëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû, åëìè ìöáàùèñÿëÿð äîüóðìàñû (ãîé ãûçüûí, ëàï êÿñêèí, àììà ñàüëàì ïîëåìèêàëàð îëñóí!) àðòûã âàõòû ÷àòìûø âàúèá áèð ìÿñÿëÿäèð. Öçÿðèíäÿ äàéàíìàã èñòÿäèéèì èêèíúè ñÿáÿá äÿ ÷îõ ïðèíñèïèàë ìàùèééÿò äàøûéûð, ÷öíêè î äà áèëàâàñèòÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí ýÿëÿúÿéè èëÿ áàüëûäûð, îíóí áÿäèè-åñòåòèê, ôÿëñÿôè-èúòèìàè èíêèøàôûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿí àìëëÿðäÿí áèðèäèð. Ùÿðýàù áó ýöí áèç ùÿì íÿñð ñàùÿñèíäÿ, ùÿì ïîåçèéà ñàùÿñèíäÿ «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè»íäÿí äàíûøà áèëèðèêñÿ, òÿíãèä ñàùÿñèíäÿ áó áàðÿäÿ äàíûøìàã èãòèäàðûíäà äåéèëèê, ÷öíêè òÿíãèä÷èëÿðèí «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè», ìÿíèì ôèêðèìúÿ, ùÿëÿ ôîðìàëàøìàìûøäûð. Äöçäöð, áó èëëÿðäÿ Éàøàð Ãàðàéåâ, Àñèô ßôÿíäèéåâ, Øàìèë Ñàëìàíîâ, Àêèô Ùöñåéíîâ, Àðèô Ñÿôèéåâ êèìè èñòåäàäëû òÿíãèä÷èëÿðèí àéðû-àéðû ìàðàãëû ìÿãàëÿëÿðèíè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ îõóìóøóã, àíúàã ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ùÿìèí òÿíãèä÷èëÿðèí ÿäÿáèééàòûìûçûí «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè» èëÿ éàðàäûúûëûüûíû áèð-áèðèíÿ äîüìàëàøäûðàí íÿçÿðè-åñòåòèê ïðèíñèïëÿð äÿ áèð î ãÿäÿð íÿçÿðÿ ÷àðïìûð. Éÿíè ñþùáÿò ÿäÿáè çþâãöí, íÿçÿðè-åñòåòèê ïðèíñèïëÿðèí ôÿðäè åñòåòèê èôàäÿñèíäÿí éîõ, ùÿìèí ôÿðäè åñòåòèê èôàäÿíèí áöòöí ÷àëàðëàðûíû íÿçÿðÿ àëìàãëà áÿðàáÿð, îíëàðûí ìöøòÿðÿêëèéèíäÿí ýåäèð. Ùÿì Éàøàð Ãàðàéåâèí, ùÿì Àêèô Ùöñåéíîâóí, ùÿì äÿ Àñèô ßôÿíäèéåâ èëÿ Øàìèë Ñàëìàíîâóí, Àðèô Ñÿôèéåâèí ÿäÿáèééàòûí àéðû-àéðû ïðîáëåìëÿðèíÿ, úàðè ÿäÿáèééàò ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðè þç-þçëöéöíäÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ éöêñÿê åëìè-íÿçÿðè ñÿèééÿäÿ éàçûëìûø îëñàëàð áåëÿ, áèð êöëë ùàëûíäà éåíè éàðàíìûø ÿäÿáè íÿñëèí åñòåòèê òÿëÿáëÿðèíè èôàäÿ åòìèðëÿð. Àéðû-àéðû òÿíãèä÷èëÿð âàð, àíúàã ÿäÿáè íÿñèë — òÿíãèä÷ëÿð íÿñëè ùÿëÿ êè, éîõäóð. Ýþðöíöð, áó, áèð äÿ îíóíëà ÿëàãÿäàðäûð êè, ùÿìèí òÿíãèä÷ëÿð áèëàâàñèòÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè»íèí éàðàäûúûëûüû èëÿ ìÿøüóë îëìóðëàð, ùàëáóêè, áó, ùÿì îíëàðûí þçëÿðèíèí áèð íÿñèë êèìè ôîðìàëàøìàñûíà õèäìÿò åòìèø îëàð, ùÿì äÿ úàâàí éàçû÷ûëàðûí éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòèíÿ êþìÿê åäÿð, áó éàðàäûúûëûüû äàùà äà âöñÿòëÿíäèðÿð. Áó ìöëàùèçÿíè ñþéëÿìÿêëÿ ìÿí, úàâàí éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíè òÿúðèä åòìÿê, îíëàðû ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà ãàðøû ãîéìàã ôèêðèíäÿí ÷îõ óçàüàì, ôÿãÿò ÿäÿáèééàò, åëÿúÿ äÿ èúòèìàè ôèêèð òàðèõè ñöáóò åäèð êè, ùÿð áèð íÿñëèí þçöíöí òÿùëèë÷èñè îëìàëûäûð, ùÿð áèð íÿñëèí èñòÿê âÿ àìàëûíû èøûãëàíäûðàí, áÿäèè-åñòåòèê ñÿ64 úèééÿñèíè àéäûíëàøäûðàí ìÿõñóñè ïðîæåêòîðó îëìàëûäûð, ÿêñ òÿãäèðäÿ, ùÿìèí íÿñëèí ôÿàëèééÿòè áöòþâ, òàì îëìàç, îíóí âàùèäëèéèíÿ õÿëÿë òîõóíàð. Äöçäöð, áÿçè òÿíãèä÷èëÿð, ìÿñÿëÿí, À.ßôÿíäèéåâ áó «áîøëóüó» äîëäóðìàã âÿçèôÿñèíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿê èñòÿéèð, àéðû-àéðû ìÿãàëÿ âÿ ÷ûõûøëàðûíäà ýÿíú íÿñëèí éàðàäûúûëûüû èëÿ ÿëàãÿäàð áÿçè ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìÿéÿ ÷àëûøûð, ëàêèí òÿÿññöô êè, ñóáéåêòèâèçì âÿ ïðèíñèïñèçëèê ùàëëàðû áó ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðäÿ þçöíö òåçòåç áöðóçÿ âåðèð. ×îõ çàìàí î ùÿðòÿðÿôëè åëìè-íÿçÿðè òÿùëèë ÿâÿçèíÿ ùå÷ áèð ñöáóò-äÿëèëëÿ ÿñàñëàíäûðûëìàìûø ìöúÿððÿä ùþêìëÿð âåðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíèð. Ìÿñÿëÿí, À. ßôÿíäèéåâ «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçåòèíäÿ (19 éàíâàð 1973) äÿðú åòäèðäèéè ìÿãàëÿñèíäÿ èñòåäàäûíäàí, éàðàäûúûëûã ÷ÿêèñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, úàâàí éàçû÷ûëàðûí àäëàðûíû ñàäàëàéûð (áóéóðóí, áó äà úàâàíëàð éàðàäûúûëûüûíà áÿëÿäëèê!) âÿ áèðäÿíáèðÿ áåëÿ áèð öìóìèëÿøäèðèëìèø ôèêèð ñþéëÿéèð: áó úàâàí éàçû÷ûëàðûí ÿñàñ íþãñàíû îíäàí èáàðÿòäèð êè, îíëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà «òÿñâèð åäèëÿí ùàäèñÿëÿð áèð èäåéàéà ãóðáàí âåðèëèð»; ÿââÿë èäåéà óéäóðóëóð, ñîíðà ùàäèñÿ òàïûëûð. Éóõàðûäà éàçäûüûì êèìè, À.ßôÿíäèéåâèí áèð ÷îõ ìÿãàëÿëÿðèíÿ õàñ îëàí úÿùÿò — ñöáóòà éåòèðìÿäÿí ÷ûëïàã ùþêìëÿð âåðìÿê — áóðàäà äà þçöíö ýþñòÿðèð. Î íÿ ö÷öí áó ãÿðàðà ýÿëèá, ùàíñû áÿäèè ÿñÿðëÿðèí (ñþùáÿò áöòöí úàâàíëàðäàí — «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëèíäÿí» ýåäèð!) òÿùëèëèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê áó ùþêìö âåðèð — ìÿëóì äåéèë. ßëáÿòòÿ, òîéóüóíìó, éàõóä éóìóðòàíûíìû ÿââÿë éàðàíìàñû ùàããûíäà ÿáÿñ ìöáàùèñÿëÿð àïàðìàãäàíñà, áÿäèè òÿúðöáÿéÿ ìöäàõèëÿ åòìÿê, îíó äþâðöí çÿíýèíëèéè, èúòèìàè-ñîñèîëîæè úÿùÿòëÿðè èëÿ âÿùäÿòäÿ ýþòöðöá úèääè ÿñÿðëÿð — òÿäãèãàòëàð, ìÿãàëÿëÿð, ðåñåíçèéàëàð éàçìàã ÷îõ çÿùìÿò âÿ ñàâàä òÿëÿá åòñÿ äÿ äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. À.ßôÿíäèéåâ åëÿ îðàäàúà þçö þçöíö «Ãÿðá ÿäÿáèééàòû ìöòÿõÿññèñè», «íÿçÿðèééÿ÷è» àäëàíäûðûð, àíúàã òÿÿññöô êè, îíóí éóõàðûäàêû êèìè ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðè áó úöð «þçöíö ìöÿééÿíëÿøäèðìÿëÿðè» òÿñäèã åòìèð... Ôÿàëèééÿò áöòþâëöéö äàùà ýåíèø âöñÿò ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí áèëàâàñèòÿ úàâàí éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèí éàðàäûúûëûüûíà ìöäàõèëÿ åäÿúÿê òÿíãèä÷èëÿð íÿñëèíèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà ýÿëìÿñè áó ÿäÿáèééàòûí åùòèéàúûíà ìöâàôèã âÿ âàúèáäèð. Áóðàñûíû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí íèñáÿòÿí úàâàí âÿ èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿëÿðèíèí áó áàðÿäÿ ïîòåíñèàë èñòåäàäëàðû àç äåéèëäèð. 7-5 65 Äîüðóäàí äà ùÿðýàù É.Ãàðàéåâ, Ø.Ñàëìàíîâ, À.Ùöñåéíîâ êèìè òÿíãèä÷èëÿð äàùà àêòèâ ñóðÿòäÿ ÿäÿáè ïðîñåñÿ ãîøóëñàëàð, ÿäÿáèééàòûìûçûí ìöõòÿëèô ïðîáëåìëÿðè èëÿ áÿðàáÿð «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè»íèí éàðàäûúûëûã ïðîáëåìëÿðè èëÿ äÿ úèääè ñóðÿòäÿ, ùå÷ áèð êîìïðîìèñÿ ýåòìÿäÿí, ïðèíñèïèàë, åëÿúÿ äÿ ñóáéåêòèâèçìÿ âàðìàäàí îáéåêòèâúÿñèíÿ ìÿøüóë îëñàëàð, À.ßôÿíäèéåâ êèìè òÿíãèä÷èëÿð, äàùà àðòûã ìÿñóëèééÿò ùèññ åòñÿëÿð, åëÿ áèëèðÿì êè, öìóìè èøèìèç õåéëè èðÿëè ýåäÿð. Íÿùàéÿò, ö÷öíúö ñÿáÿá èñÿ, öìóìèééÿòëÿ, ÿäÿáè-òÿíãèäèí ðåñïóáëèêàìûçäà ãÿíàÿòáÿõø ñÿâèééÿäÿ îëàìàìàñû èëÿ áàüëûäûð. Äîüðóäóð, áó, éàëíûç Àçÿðáàéúàíëà ÿëàãÿäàð áèð ìÿñÿëÿ äåéèë âÿ öìóìè ñîâåò ÿäÿáè òÿíãèäèíèí íþãñàí úÿùÿòëÿðè, êÿñèð âÿ íàãèñëèêëÿðè ùàããûíäà ÷îõ ñþùáÿò åòìÿê îëàð. Áó íþãñàí úÿùÿòëÿð, êÿñèð âÿ íàãèñëèêëÿð ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ãàðøûñûíäà äóðàí — äåìÿëè, áÿäèè ÿäÿáèééàòûìûçûí èíêèøàôûíû ëÿíýèäÿí áèð ìàíåÿäèð. Òÿíãèä òÿñÿððöôàòûíà òÿùëèëèí ñÿòùè õàðàêòåð äàøûìàñû, ôÿëñÿôè âÿ åñòåòèê ñÿâèééÿñèíèí àøàüû îëìàñû áÿäèè ãöñóðëàðà áàðûøäûðûúû ìöíàñèáÿò, ñóáéåêòèâèçì, äîñòáàçëûã âÿ äÿñòÿáàçëûã ìåéëëÿðè — öìóìèòòèôàã òÿíãèäèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí áó úÿùÿòëÿð ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà òÿíãèä ñàùÿñèíäÿ éàðàíìûø ìöàñèð âÿçèééÿò úÿìèééÿòèí èíêèøàôûíäà áÿäèèééàòûí ðîëóíäàí äîüàí òÿëÿáëÿðÿ ùå÷ úöðÿ óéüóí ýÿëìèð. Òÿáèèäèð êè, úÿìèééÿòèí èíêèøàôûíäà áÿäèè ÿäÿáèééàòûí ðîëó éåíè éàðàíìûø ÿñÿðëÿð âàñèòÿñèëÿ àðòûð. Äåìÿëè, ùÿð áèð éåíè ÿñÿð áþéöêëöéöíäÿí âÿ êè÷èêèëéèíäÿí, äèëèíäÿí âÿ òÿìñèë åòäèéè ìèëëè ÿäÿáèééàòäàí, ìöÿëëèôèíèí «ýÿíúëèéèíäÿí», éàõóä «ãîúàëûüûíäàí» àñûëû îëìàéàðàã èðÿëèéÿ äîüðó áèð àääûì òÿøêèë åòìÿëèäèð. Áóíóí ö÷öí èñÿ, àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, ùÿìèí ÿñÿðëÿð ñÿðô-íÿçÿð åäèëìÿëè âÿ òÿíãèä òÿðÿôèíäÿí îíóí ùÿðòÿðÿôëè ãèéìÿòè âåðèëìÿëèäèð, éÿíè ìÿíôè âÿ ìöñáÿò úÿùÿòëÿðè åëìè-íÿçÿðè ÿñàñëàðëà, îáéåêòèâëèê âÿ ïðèíñèïèàëëûãëà ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Àíúàã äåìÿëèéÿì êè, ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ íÿèíêè éàëíûç úàâàí éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ, öìóìèééÿëÿ, ìöàñèð ÿäÿáèééàòûìûçà ìöíàñèáÿòäÿ ìÿùç áåëÿ áèð ïðèíñèïèàëëûã ÷àòûøìûð, ÿêñèíÿ, äàùà òåç-òåç äèôèðàìáàëàðà, êîìïëèìåíò÷èëèê ùàëëàðûíà, øÿõñè-ãÿðÿçëèêëÿðÿ ðàñò ýÿëèðèê, ñöêóíÿòèí, éàíëûø âÿ çÿðÿðëè ôèêèðëÿðèí øàùèäè îëóðóã. ßëáÿòòÿ, áåëÿ áèð âÿçèééÿò ö÷öí ÿäÿáè-áÿäèè îðãàíëàð äà òÿíãèä èëÿ åéíè âÿ áÿëêÿ äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð, ÷öíêè 66 ÿäÿáè ïðîñåñÿ ìöäàõèëÿ åòìÿê, éàõøû èëÿ ïèñè áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã, éåíè òÿíãèä÷èëÿð íÿñëè éåòèøäèðìÿê áèëàâàñèòÿ îíëàðûí âÿçèôÿñèäèð. Ñîí çàìàíëàð ÿäÿáè ìöøàâèðÿ âÿ ýþðöøëÿðäÿ ÿäÿáè òÿíãèäëÿ ÿëàãÿäàð ãÿçåò-æóðíàëëàðûí ìþâãåéè áàðÿäÿ êÿñêèí âÿ ùàãëû èðàäëàðûí áèëäèðèëìÿñè äÿ ìÿùç áóíóíëà áàüëûäûð. Áó êîíòåêñòäÿ ìÿòáóàòäàí äàíûøàíäà òÿáèèäèð êè, èëê íþâáÿäÿ, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí ñîí èëëÿðäÿêè íþìðÿëÿðè ýþçëÿðèìèç þíöíäÿ úàíëàíûð, ÷öíêè áó æóðíàëûí ùÿì ùÿúì, ùÿì äÿ óçóí èëëÿðäÿí áÿðè ãàçàíìûø îëäóüó áÿäèè àâòîðèòåò åòèáàðèëÿ èìêàíëàðû äàùà àðòûã îëäóüóíäàí, îíäàí äàùà ÷îõ óìóðóã. Àíúàã òÿÿññöôëÿ äåìÿëèéèê êè, ñîí èëëÿðäÿ áþéöê èìêàíëàðûíà áàõìàéàðàã, òÿíãèäÿ ùå÷ äÿ èñòÿíèëÿí ãÿäÿð éåð âåðìÿéÿí äèýÿð ÿäÿáè-áÿäèè îðãàíëàðà íèñáÿòÿí áåëÿ, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí ôÿàëèééÿò ñîëüóíëóüó òÿêçèáåäèëìÿç áèð ôàêò îëàðàã ãàëûð. Æóðíàëû «ùþðìÿòëè» éàçû÷ûëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã úàâàíëàð ùàããûíäà äèôèðàìáàëàð, êîìïëèìåíòëÿð ÷àï åòìÿêäÿ òÿãñèðëÿíäèðìÿê îëìàç, ÿëáÿòòÿ, áó ÷îõ éàõøû ùàëäûð. Àíúàã áó, íåúÿ äåéÿðëÿð, ðÿãèáëÿðëÿ ýþðöøìÿäÿí (áèðè õÿñòÿ îëóá, î áèðèíè éàðûøëðà áóðàõìàéûáëàð) ÷åìïèîí îëìàüà áÿðàáÿðäèð, ÷öíêè «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû ñîí çàìàíëàð úàâàíëàðûí éàðàäûúûëûüû èëÿ ÿëàãÿäàð áèð äÿíÿ äÿ îëñóí éöêñÿê åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿëè ìÿõñóñè ìÿãàëÿ ÷àï åòìÿìèøäèð. Ñîí èëëÿðäÿ áèç, áó æóðíàëûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ áèð íÿôÿð äÿ îëñóí ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà ýÿíú òÿíãèä÷èíè íÿèíêè êÿøô åòìÿìèøèê, îíóíëà ùå÷ òàíûø äà îëìàìûøûã. Öìóìèééÿòëÿ, ãåéä åòìÿëèéÿì êè, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû òÿíãèäëÿ ÿëàãÿäàð þçöíÿìÿõñóñ «ïðèíñèïèàë» áèð ìþâãå òóòóá: òÿíãèäèí çÿèôëèéè, ýöúñöçëöéöíäÿí ÷îõäàíûøûëàí áèð âàõòäà, ìèñàë ö÷öí, 1972-úè èë ìöääÿòèíäÿ ðåñïóáëèêàäà ÿäÿáè òÿíãèäèí âÿçèééÿòè âÿ ïåðñïåêòèâëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð áèð äÿíÿ äÿ îëñóí ìÿõñóñè ìÿãàëÿ ÷àï åòìÿìèøäèð... Áèçèì äèýÿð ÿäÿáè-áÿäèè æóðíàëûìûçäà — áèëàâàñèòÿ ýÿíúëÿðèí îðãàíû âÿ þçö äÿ ýÿíú îëàí «Óëäóç» æóðíàëûíäà — âÿçèééÿò íèñáÿòÿí ïèñ äåéèë, ùèññ îëóíóð êè, ðåäàêñèéà ÿäÿáè ïðîñåñÿ ìöäàõèëÿ åòìÿéÿ, þç ñþçöíö äåìÿéÿ, úàâàíëàðûí éàëíûç áÿäèè ÿñÿðëÿðèíè ÷àï åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá,îíëàðûí ÿñÿðëÿðè ùàããûíäà ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ ÷àëûøûð. Àíúàã áó, ùÿëÿ áàøëàíüûú, èëê àääûìëàðäûð. Úàâàí éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèí éàðàäûúûëûüû èëÿ áàüëû «Óëäóç»äà ÷àï îëóíìóø ìÿãàëÿëÿð ÿäÿáè òÿíãèääÿêè ñöêóíÿòè ïîçìàã áàõûìûíäàí äèããÿòÿëàéèã ùàäèñÿ îëñà äà, ÷îõ çàìàí áó ìÿãàëÿëÿðäÿ úèääèëèê, ìÿñóëèééÿò ÷àòûøìûð, îíëàð áèð êöëë ùàëûíäà 67 íÿçÿðè ñÿâèééÿ åòèáàðèëÿ ÷îõ äà éöêñÿêäÿ äóðìóðëàð, àðà-ñûðà ùÿëÿ äÿ áèðòÿðÿôëè ôèêèðëÿðÿ, éàíëûø ìöëàùèçÿëÿðÿ, ùÿòòà à÷ûã-àøêàð ÿñàññûç òÿùðèôëÿðÿ áåëÿ ðàñò ýÿëèðèê. Àíúàã «Óëäóç»óí äèñïóòëàð à÷ìàñû, þç ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ôèêèð ìöáàäèëÿëÿðèíÿ éåð âåðìÿñè áèçäÿ áåëÿ áèð ãÿíàÿò ùàñèë åäèð êè, ðåäàêñèéà ñîí çàìàíëàð, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, ÿñàñÿí, äöçýöí ìþâãå òóòìóøäóð êè, ýÿëÿúÿêäÿ äàùà îáéåêòèâ, äàùà ñàìáàëëû ìÿãàëÿëÿð ÷àï åòìÿê, íöôóçëó ñþç äåìÿê ö÷öí àðòûã îíóí áöòöí èìêàíëàðû âàðäûð. Ìÿíúÿ, ùàë-ùàçûðäà «Óëäóç» æóðíàëûíûí áèðèíúè äÿðÿúÿëè âÿçèôÿñè òÿíãèä÷èëÿðèí éåíè — «éåòìèøèíúè èëëÿð íÿñëè»íè éåòèøäèðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè çÿíýèí âÿ ãàáàãúûë, èøýöçàð ÿíÿíÿëÿðÿ ìàëèêäèð. Ì.Ô.Àõóíäîâóí, Ô.Êþ÷ÿðëèíèí, åëÿúÿ äÿ ñîâåò äþâðö Àçÿðáàéúàí òÿíãèä÷èëÿðèíèí — Ì.Ãóëóéåâèí, Ù.Çåéíàëëûíûí, ß.Íàçèìèí, Ì.Ùöñåéíèí, Ì.Àðèôèí, Ì.Úÿôÿðèí, Ú.Úÿôÿðîâóí, Ì.Ðÿôèëèíèí éàðàäûúûëûüûíû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ÿí öìäÿ úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè îíëàðûí èðÿëèéÿ — ýÿëÿúÿéÿ úàí àòìàñû, ÿäÿáèééàòûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, ìÿäÿíèééÿòèí ýÿëÿúÿê ìàðàãëàðû óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàñûäûð. ßäÿáèééàòûí éåíè íÿñëè — îíóí ýÿëÿúÿéèäèð. Ìÿí àðòûã øàáëîíà ÷åâðèëìèø áó ôèêðè îíà ýþðÿ áèð äàùà òÿêðàð åäèðÿì êè, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà áó éåíè íÿñëèí éàðàäûúûëûüûíû ùÿðòÿðÿôëè òÿùëèëäÿí êå÷èðìÿéèí, ìÿíôè âÿ ìöñáÿò úÿùÿòëÿðèíè àðàøäûðûá íöôóçëó — îáéåêòèâ âÿ ïðèíñèïèàë — ñþç äåìÿéèí âàõòû ÷àòìûøäûð (ÿýÿð ýåúèêìÿìèøñÿ!). 1973. 68 ÏÎÅÇÈÉÀÌÛÇÛÍ ÁßÇÈ ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛà ÏÐÎÁËÅÌËßÐI («Øeð àõûíû». Íÿ eòìÿëè?) 1. Äeéèðëÿð êè, 20-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ãàðàáàüûí ìÿäÿíè ìÿðêÿçè Øóøà øÿùÿðèíÿ ãàñòðîëà ýÿëìèø îïeðà òeàòðû Öçeéèð Ùàúûáÿéîâóí «Ëeéëè âÿ Ìÿúíóí» îïeðàñûíû ýþñòÿðìÿëè èìèø. Òàìàøàéà áèð ñààò ãàëìûø Ìÿúíóí ðîëóíóí èôà÷ûñû íÿéÿ ýþðÿñÿ ÿñÿáèëÿøèð âÿ òàìàøàíû ïîçìàã ìÿãñÿäèëÿ ñÿùíÿéÿ ÷ûõìàéàúàüûíû ñþéëÿéèð. Íÿ ãÿäÿð eäèðëÿðñÿ äÿ îíó éîëà ýÿòèðÿ áèëìèðëÿð. Áó çàìàí îíëàðûí éàíûíà ýÿëèá ÷ûõàí Ö.Ùàúûáÿéîâ ùÿìèí àêòéîðà äeéèð: — Ñÿí ÷îõ äà þçöíÿ ýöâÿíìÿ êè, ñÿùíÿéÿ ÷ûõìàñàí òàìàøàíû ñàõëàéàúàãëàð. Øóøàäà ùÿð áóëàüûí áàøûíäà, ùÿð òóòóí àëòûíäà áèð Ìÿúíóí îòóðóá. Áó ñààò ýeäèá áèðèíè ýÿòèðèá ñÿùíÿéÿ ÷ûõàðàðûã. Áóíäàí ñîíðà àêòéîð ñÿùíÿéÿ ÷ûõìàëû îëóð, ÷öíêè î áèëèðäè êè, áó ñþçëÿðäÿ ùÿãèãÿò âàð, Øóøà úàâàíëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè ýþçÿë ñÿñÿ ìàëèêäèð âÿ ïîòeíñèàë îïeðà àêòéîðëàðûäûð. Ìÿí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû ùàããûíäàêû ãeéäëÿðèìè îíà ýþðÿ áó êè÷èê ùàäèñÿäÿí áàøëàéûðàì êè, ÷îõ çàìàí ùÿìèí ùàäèñÿíè áèð òÿñêèíëèê êèìè õàòûðëàéûðàì — áèçäÿ øeð ÷îõ éàçûëûð. «×îõ» áÿëêÿ äÿ î ñþç äeéèë; áèçäÿ øeð ùÿääÿí àðòûã éàçûëûð. Ùÿääÿí àðòûã éàçûëûð âÿ ùÿääÿí àðòûã ÷àï eäèëèð. Áó éàõøûäûð, éîõñà ïèñ? Àçÿðáàéúàí õàëãû äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíè çÿíýèíëÿøäèðìèø áþéöê âÿ ãöäðÿòëè áèð ïîeçèéàéà ìàëèê øàèð õàëãäûð. Áó õàëãûí ìèí èëÿ éàõûí áèð äþâðäÿ éeòèðäèéè Íèçàìè, Íÿñèìè, Ôöçóëè, Âàãèô, Ñàáèð êèìè äàùè ñÿíÿòêàðëàðû, Ùîìeð, Äàíòe, Øeêñïèð, Ùîòe, Ïóøêèí êèìè äöùàëàðëà áÿðàáÿð, öìóìáÿøÿð ïîeòèê òÿôÿêêöð òàðèõèíäÿ ñèëèíìÿç èç ãîéóá ýeòìèøëÿð. Áó áàõûìäàí, éÿíè ÿíÿíÿ çÿíýèíëèéè íþãòeéè-íÿçÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàí ñîâeò ïîeçèéàñûíûí éàðàíìà äþâðöíäÿí — 20-úè èëëÿðäÿí eòèáàðÿí áÿäèè-eñòeòèê íàèëèééÿòëÿð ãàçàíìàñû, èíêèøàô eäÿðÿê 69 ñîâeò ïîeçèéàñûíûí ÿí ãöââÿòëè ãîëëàðûíäàí áèðèíè òÿøêèë eòìÿñè òÿáèè âÿ ãàíóíàóéüóí ùàëäûð. Ñîâeò ïîeçèéàñûíûí Ù.Úàâèä, Ñ.Âóðüóí, Ì.Ìöøôèã, ß.Êÿðèì êèìè ìöõòÿëèô éàçû òÿðçèíÿ, ìöõòÿëèô òeìïeðàìeíòÿ, ìöõòÿëèô þçöíöèôàäÿéÿ ìàëèê êëàññèê íöìàéÿíäÿëÿðè, eëÿúÿ äÿ ìöàñèð äþâðäÿ éàçûá-éàðàäàí âÿ eéíè ìöõòÿëèôëèêëÿ áèð-áèðèíäÿí ñe÷èëÿí ìöõòÿëèô íÿñèë íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðè çàìàíûí âÿ èúòèìàè ãóðóëóøóí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âeðÿí éeíè êeéôèééÿòëè ïîeçèéà íöìóíÿëÿðèäèð. ß.Ñàëàùçàäÿ, Ì.Èñìàéûë, È.Èñìàéûëçàäÿ, Â.Íÿñèá âÿ á. êèìè úàâàí øàèðëÿðèí ìöâÿôôÿãèééÿòëè øeðëÿðè ìÿùç Àçÿðáàéúàí ñîâeò ïîeçèéàñûíûí ñïeñèôèêàñûíäàí äîüìóøäóð. Òÿêðàð eäèðÿì: Àçÿðáàéúàí õàëãû øàèð õàëãäûð. Ëàêèí øàèð õàëã îëìàã î äeìÿêäèðìè êè, ìöàñèð äþâðäÿ ùàìû øeð éàçñûí? Áó çàìàí øeðèí-ñÿíÿòèí ãèéìÿòè äöøìÿçìè âÿ ùàìûíûí øeð éàçûá, øeð ÷àï åòìÿñè áó õàëãûí öìóìè øàèð ðóùóíäàí ñóè-èñòèôàäÿ îëìàçìû? Åéíè çàìàíäà eñòeòèê çþâãöìöçöí êîðøàëìàñûíà, eñòeòèê ùèññ âÿ ùÿéÿúàíûìûçûí êàñûáëàøìàñûíà äÿëàëÿò eòìÿçìè? Ìÿíúÿ, ìÿùç áeëÿ îëàð. Áó ôèêèð ìöàñèð ïîeçèéàìûçûí, äàùà äÿãèã äeñÿê, áóýöíêö øeð òÿñÿððöôàòûìûçûí òÿúðöáÿñèíäÿí äîüóð. Áóðàñûíû äà ãeéä eäÿê êè, ñÿíÿòèí «øeð àõûíûíà» ÷eâðèëìÿñè ùàäèñÿñè ìöàñèð äþâðäÿ éàëíûç Àçÿðáàéúàíëà áàüëû ìÿñÿëÿ äeéèë. ßéàíèëèê ö÷öí áÿçè ôàêòëàðà ìöðàúèÿò eäÿê. Â.Ðîñëéàêîâ: «Áó ýöí øeð àõûíû ãîðõóíú ìèãäàðà ÷àòûá» («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 14 èéóë 1971-úè èë). Ñ.Ðîññàäèí Â.Ðîñëéàêîâëà ìöáàùèñÿ eäÿðÿê áó ùàäèñÿäÿ ùe÷ áèð «ãîðõóíú» úÿùÿò ýþðìöð («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 4 àâãóñò 1971-úè èë). Ëèòâàëû Ì.Ìàðòèíàéòèñ Ñ.Ðîññàäèíèí ôèêðèíÿ øÿðèê ÷ûõûð («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 1 ìàðò 1972-úè èë). Ìîëäàâ Â.Òeëeóêe áóíóí ñÿáÿáèíè òÿíãèääÿ ýþðöð («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 1 ìàðò 1972-úè èë). Áeëîðóñ øàèðè Ï.Ïàí÷eíêî («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 15 ñeíòéàáð 1971-úè èë) âÿ Ãàðà÷àé òÿíãèä÷èñè Í.Áàéðàìóêîâà («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 22 ñeíòéàáð 1971-úè èë) Â.Ðîñëéàêîâóí ôèêðèíè ìöäàôèÿ eäèðëÿð âÿ ñ. Áöòöí áó ìöÿëëèôëÿð èëê íîâáÿäÿ þç ìèëëè ÿäÿáèééàòëàðûíà èñòèíàä eäèðëÿð. Äeìÿëè, «øeð àõûíû» ïðîñeñè, éóõàðûäà éàçäûüûìûç êèìè, éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà äeéèë, Ðóñèéàäà, Ëèòâà, Ìîëäàâèéà, Áeëî70 ðóñèéàäà, Ãàðà÷àé ÿäÿáèééàòûíäà, áèð ñþçëÿ, ìöàñèð ñîâeò ïîeçèéàñûíäà þçöíö ýþñòÿðèð. Èñòeäàäëû Ãàðà÷àé òÿíãèä÷èñè Í.Áàéðàìóêîâà äöçýöí éàçûð êè, «ÿëáÿòòÿ, øàèð îëìàãäàí þòðö õöñóñè àëè ìÿêòÿá ãóðòàðìàã, éàõóä, öìóìèééÿòëÿ, ðÿñìè ñóðÿòäÿ àëè òÿùñèë àëìàã âàúèá äeéèë).1 Ëàêèí Í.Áàéðàìóêîâàíûí áó ôèêðè, ùe÷ øöáùÿñèç, î äà äeìÿê äeéèë êè, ùÿð ÿëè ãÿëÿì òóòàí (î úöìëÿäÿí, àëè òÿùñèëëèëÿð!) øeð éàçìàëûäûð. Äàùà äîüðóñó, áó î äeìÿê äeéèë êè, ùÿð ÿëè ãÿëÿì òóòàíûí éàçûñû ïîeçèéà íöìóíÿñè êèìè ÿôêàðè-öìóìèéÿ òÿãäèì eäèëñèí. Íÿ ö÷öí âÿçèééÿò áeëÿäèð? Ñÿáÿáè àðàøäûðìàãäàí þòðö ñîñèîëîýèéàéàìû ÿë àòìàëûéûã, ïñèõîëîýèéàéàìû ìöðàúèÿò eòìÿëèéèê, ïeäàãîýèêàéàìû, éîõñà eëÿ ÿäÿáèééàòûí þçöíÿ, ÿäÿáè ïðîñeñÿ? Ìÿíúÿ áeëÿäèð: áèçäÿ øeðè ÷îõ éàçûðëàð, ÷öíêè øeð ùàããûíäà àç éàçûðëàð — ùÿì ìöñòÿãèì âÿ ùÿì äÿ ìÿúàçè ìÿíàäà. Áó î äeéÿí ñþçäöð êè, ïîeçèéà ùàããûíäàêû ìÿãàëÿëÿðèìèç áèð òÿðÿôäÿí áÿùñ eòäèéè áÿäèè îáéeêòèí ìèãäàðûíà íèñáÿòäÿ êÿìèééÿòúÿ àçëûã òÿøêèë eäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ íÿçÿðè-eñòeòèê êeéôèééÿò eòèáàðèëÿ íàðàçû ñàëûð; áÿçÿí øeð òÿðèôëÿíèð, éàõøû øeð òÿíãèä îëóíóð; áÿçÿí ùÿì ñÿúèééÿâè éàõøû âÿ ùÿì äÿ ñÿúèééÿâè ïèñ øeðäÿí ñÿðôíÿçÿð eäèëèð; áÿçÿí òÿðèôëÿíÿí éàõøû øeðèí ùÿìèí òÿðèôëÿðëÿ áÿäèèeñòeòèê êàìèëëèéè à÷ûëìûð, íÿòèúÿäÿ èñÿ òÿðèôëÿ éîõ, äèôèðàìáà èëÿ öçëÿøèðèê; áÿçÿíñÿ òÿíãèä eäèëÿí ïèñ øeðèí ìÿùç íÿ ö÷öí îëäóüó âÿ íÿ ö÷öí òÿíãèä eäèëäèéè ãàðàíëûã ãàëûð. Øeð èñÿ éàçûëûð. ßëáÿòòÿ, áöòöí áó éàçûëàí øeðëÿðèí êÿìèééÿò ÷îõëóüó êeéôèééÿò éöêñÿêëèéè àðàñûíäà âÿùäÿò îëñàéäû, îíäà ýöíëÿðèìèç ïîeçèéà áàéðàìëàðû è÷èíäÿ êe÷ÿðäè. Òÿÿññöô êè, èíäèêè ùàëäà ÷îõ éàçìàã àíëàéûøû éàçìàã àíëàéûøûíûí eêâèâàëeíòè êèìè èøëÿäèëèð, «ïèñ» âÿ «÷îõ» ãóëàãëàðûìûçäà ñèíîíèì ñþçëÿð êèìè ñÿñëÿíèð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàíäà ùóìàíèòàð eëìëÿð ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí ÷îõ àç àäàì, ùóìàíèòàð ôàêöëòÿëÿðäÿ îõóéàí ÷îõ àç òÿëÿáÿ òàïûëàð êè, øeð éàçìàñûí. Ìÿí ùÿëÿ áàøãà ñàùÿäÿ ÷àëûøàíëàðû äeìèðÿì (ìèñàë ö÷öí, ðèéàçèééàò÷û, éàõóä ýeîëîãëàð; àêàäeìèêëÿðäÿí òóòìóø êè÷èê eëìè èø÷èëÿðÿäÿê...). ßëáÿòòÿ, áó ôàêòû ÷ûëïàã øÿêèëäÿ ýþòöðñÿê, þç-þçëöéöíäÿ áèð î ãÿäÿð «ãîðõóíú» äeéèëäèð. Áó î äeìÿêäèð êè, çèéàëûëàð àðàñûíäà ñÿíÿòÿ, ñþçÿ ìàðàã âàð, ýeíèø îõóúó êöòëÿëÿðè þçëÿðèíÿ áàá ïîeòèê 1 Ïîåçèéà è óñëîâàíèéà ïîåòèêà. Ñòàâðîïîë, 1973, ñòð. 3. 71 ùèññëÿðëÿ éàøàéûð. Ëàêèí ãîðõóíú äeéèë î âàõòà ãÿäÿð êè, ùÿìèí äèëeòàíòëûã íöìóíÿëÿðè, éóõàðûäà éàçäûüûì êèìè, ÿôêàðè-öìóìèéÿ ñÿíÿò íöìóíÿñè êèìè òÿãäèì eäèëìèð. Áó úöð øeðëÿðäÿí ìèñàëëàð ýÿòèðìÿéÿ eùòèéàú ùèññ eòìèðÿì (eëÿ áèëèðÿì êè, îíëàðû ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ áèð äÿôÿ îõóìàüûíûç êèôàéÿò eäÿð!), ùÿì äÿ ýÿëÿúÿêäÿ áó òèïëè áÿçè éàçûëàðà ìöðàúèÿò eòìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàüûã. Éàëíûç áóíó äeéèì êè, «Îõóúóëàðûìûçûí éàðàäûúûëûüû», «Äèíëÿéèúèëÿðèìèçèí éàðàäûúûëûüû», äeìÿê îëàð êè, áöòöí ãÿçeò âÿ æóðíàëëàðûìûçäàêû «Èëê øeð ýóøÿëÿðè» êèìè ÷îõ çàìàí ÿìèëÿðèí âÿ õàëàëàðûí, éàõóä ùÿëÿ 16 éàøû òàìàì îëìàìûø óøàãëàðûí éàçûëàðûíû ÷àï eäÿí ðóáðèêàëàð ùÿð ýöí áèçÿ î ãÿäÿð øeð òÿãäèì eäèð âÿ áó øeðëÿð ÿêñÿð ùàëëàðäà î ãÿäÿð ñþíöê âÿ ìÿíàñûç îëóð êè, ùÿðäÿí, èñòÿð-èñòÿìÿç, ôèêèðëÿøèðñÿí: àõû, øeð ñÿíÿòäèð, äèø ôûð÷àñû, éàõóä êîêòeéë ÷óáóüó êèìè ÕÕ ÿñðèí êöòëÿâè òÿëÿáàò ìÿìóëàòû äeéèë. Ê.Ñèìîíîâ ìÿãàëÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ ñÿððàñò éàçûð: «Øàèð òÿðúöìeéè-ùàëûíûí áàøëàíüûúû î äeéèë êè, øàèð þçö íÿäÿí áàøëàéûð, áó îäóð êè, øàèð îõóúóëàðû ö÷öí íÿäÿí áàøëàéûð» («Ïðàâäà», 9 ìàðò 1973-úö èë). Ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, áèçèì ÿäÿáè òÿíãèäèìèç, eëÿúÿ äÿ ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàìûø âÿ éàõóä éàøû þòìöø «ùÿâÿñêàðëàðûí» îëñà-îëñà éóõàðû ñèíèô øàýèðäëÿðèíèí èëê ãÿëÿì òÿúðöáÿñè ñÿâèééÿëè (áÿçÿí èñÿ öìóìèééÿòëÿ, ùe÷ áèð ñÿâèééÿäÿí ñîùáÿò ýeäÿ áèëìÿç!) ðeñeíçèéàëàðûíà ñÿùèôÿëÿðèíäÿ éeð âeðÿí ùþðìÿòëè ãÿçåò âÿ æóðíàë ðeäàêñèéàëàðû þç ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ áó ùÿãèãÿòè ÿñàñ òóòìàëûäûð. Éîõñà êè, èø î éeðÿ ÷àòûð êè, ùe÷ êèìÿ ìÿëóì îëìàéàí «øàèðëÿðèí» éàçûëàðû ùàããûíäà ùe÷ êèìÿ ìÿëóì îëìàéàí «òÿíãèä÷èëÿðèí» âeðäèéè òÿùëèëè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿí îõóéóá ïðèìèòèâëèéÿ âÿ äàéàçëûýà ùeéðÿò eäèðèê. Ìèñàë ö÷öí, Ä.Ìÿôòóí àäëû ìöÿëëèôèí èëê øeð êèòàá÷àñûíäàêû øeðëÿð áèð-áèð À.Àáäóëëàéåâ àäëû áèðèñè òÿðÿôèíäÿí áeëÿ «òÿùëèë» eäèëèð: Øàèðèí «Ýeäèðÿì» øåðèíÿ äèããÿò éeòèðÿê: Ìÿí ýeòìèðÿì ãÿëáëÿðÿ, Öðÿêëÿðÿ äàü ÷ÿêÿì. Øàèð «íàùàã ãàíëàð àõûäàí, ýþç éàøëàðû òþêÿí, öðÿêëÿðÿ äàü ÷ÿêÿí» èìïåðèàëèñòëÿðèí àçàä õàëãëàðà ãàðøû òþðÿòäèêëÿðè àüûð úèíàéÿòëÿðÿ þç eòèðàçûíû áèëäèðèð. Øeðèí ñîíóíäà èñÿ þç ìÿãñÿäèíè àéäûí èçàù eäèð: 72 Ìÿí ñöëùöí áàü÷àñûíäàí Ýöë äÿðìÿéÿ ýeäèðÿì. Áeëÿëèêëÿ, îõóúó øàèðèí õeéèðõàù ìÿãñÿäèíè áàøà äöøöð (!!Å.)» («Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèìè», 4 àâãóñò, 1972-úè èë). Ýþðöíäöéö êèìè, ìöùöì áèð ìþâçóíóí ÷îõ äàéàç, øàáëîí âÿ ïðèìèòèâ èôàäÿñè îëàí áó øeð òÿíãèä ùÿäÿôèíÿ ÷eâðèëìÿêäÿíñÿ, þç ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí «òÿùëèëèíè» òàïìûøäûð. ßëáÿòòÿ, ñþùáÿò íöôóçëó áèð ãÿçeò ðeäàêñèéàñûíäàí ýeòìÿñÿéäè, áó «òÿùëèëèí» öçÿðèíäÿ äàéàíìàüà eùòèéàú éîõ èäè. Ëàêèí ìÿñÿëÿ äÿ áóðàñûíäàäûð êè, àéðûàéðû ðeäàêñèéàëàð eëÿ áèð õàðàá îëìóø Ñèì-ñèì ãàïûñûäûð, îíëàðû à÷ìàãäàí þòðö ùe÷ áèð ïàðîë (èñòeäàä) ëàçûì äeéèë, êèì èñòÿäè ýèðèð, êèì èñòÿäè ÷ûõûð. ßêñ òÿãäèðäÿ áèç ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ øàìàõûëû 10-úó ñèíèô øàýèðäèíèí ñåâýè ìÿêòóáóíó îõóéóá, þçöìöçö íàãîëàé ùèññ eòìÿçäèê: Ìÿíäÿí ñîðóøìà ýÿë, àõû íÿ áèëèì, Áàøãàñû ÷èðêèíäèð, éîõñà ýþé÷ÿêäèð? (!) Áó ãÿëá êè, eøãèíëÿ àëûøûá, ýöëöì, Áó ýþç þçýÿíè ýþðìÿéÿúÿêäèð. (!) (Î. Éóñèôîüëó, «Ñîðóøìà»). Ýþðöíäöéö êèìè, 10-úó ñèíèô øàýèðäèíèí áó «àíä-àìàíûíäà» àäè âÿçí ïîçóíòóñó âàð. ßëáÿòòÿ, âÿçíè ïîçìàã îëàð, àììà áó øÿðòëÿ êè, îðòàäà äöøöíäöðÿí áèð ôèêèð îëñóí; ãîé ùÿòòà áÿçÿí äèë êÿëÿ-êþòöð îëñóí, ãîé ôîðìà úÿùÿòäÿí àõñàñûí (ÿëáÿòòÿ, áöòöí áóíëàð îëìàñà äàùà éàõøûäûð!), éÿíè òÿúðöáÿñèçëèê þçöíö ýþñòÿðñèí, ùÿëÿëèê (ùÿëÿëèê!) eéá eòìÿç, ëàêèí áöòöí áóíëàðûí ìöãàáèëèíäÿ, ùe÷ îëìàñà, äöøöíäöðÿí áèð ìÿòëÿá, êè÷èúèê áèð òàïûíòû îëñóí. Áÿçÿí áèç äöøöíäöðÿí áèð ñþç, ùe÷ îëìàñà, êè÷èê áèð áÿäèè òàïûíòû ÿâÿçèíÿ, éåíèéeòìÿ ùÿâÿñêàðûí áàøûíûí àüàðìàñû, ñeâýèëèñèíèí âÿôàñûçëûüû ùàããûíäà ïðèìèòèâ âÿ áàéàüû íÿçìëÿð éàçìàñû ôàêòû èëÿ ãàðøûëàøûðûã. Ùÿðýàù òÿúðöáÿëè áèð øàèð, äeéÿê êè, Ã.Ãàñûìçàäÿ þç àü ñà÷ëàðû ùàããûíäà øåð éàçûðñà, áó àü ñà÷ëàðûí «áÿçèñè éàäà ñàëûð èëê ìÿùÿááÿòè»: 73 Áÿçèñè âàé ñÿñè, øèâÿí ñÿñèäèð, Ãàðà êàüûçëàðûí íèøàíÿñèäèð. Áÿçèñè àòàìäàí èëê éàäèýàðäûð — Ìÿçàðûíà äöøÿí áèðèíúè ãàðäûð — äeéèðñÿ, áèç øàèðèí ñÿìèìèëèéèíÿ èíàíûðûã, áó ìþâçóíó ãÿëÿìÿ àëìàñûíà òÿáèè ãàíóíàóéüóí áèð ùàë êèìè áàõûðûã. Ëàêèí 17-18 éàøëû áèð éeíèéeòìÿíèí ìöäðèêëèê èääèàñû èëÿ áàøûíäàêû ãàïãàðà ñà÷ëàðà áþùòàí àòûá, «àü ñà÷ëàðûíäàí» éàçìàñû, éàõóä «ìÿùÿááÿòèíèí» äàøëàðà äÿéäèéèíè õöñóñè áèð ùÿâÿñ, ùÿòòà äeéÿðäèì êè, ôÿõðëÿ áöòöí àëÿìÿ áÿéàí eòìÿñè ñîí äÿðÿúÿ àíîðìàë ùàëäûð. Ìÿíÿ eòèðàç eäèá äåéÿ áèëÿðëÿð êè, Áàéðîí, Ëeðìîíòîâ, éàõóä Áîðäëåð, Âeðëeí ùÿëÿ õeéëè ýÿíú èêÿí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ þìðöí þòöá êe÷äèéèíäÿí, ýþçÿëëÿðèí âÿôàñûçëûüûíäàí, íàêàì ìÿùÿááÿòäÿí âÿ ñ. éàçìûøëàð. Àéäûíäûð êè, ùÿð áèð äþâðöí, ùÿð áèð eïîõàíûí þç áÿäèè òÿëÿáàòû âàð, áèð ÿñð, 50 èë, ùÿòòà 25 èë ÿââÿëèí áeëÿ ïîeçèéà ãÿùðÿìàíëàðû áóýöíêö ùÿìêàðëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ïñèõîëîæè êeéôèééÿòëÿðèéëÿ, äöíéàýþðöøëÿðèéëÿ, òÿôÿêêöð äÿðÿúÿëÿðèéëÿ õeéëè ôÿðãëÿíèðëÿð. Áó ýöíöí ïîeçèéà ãÿùðÿìàíûíäà äþâðöí, çàìàíûí ìöðÿêêÿáëèéèíäÿí, öìóìè çeùíè èíêèøàôûí ÿëäÿ eòäèéè âöñÿòäÿí äîüàí àíàëèòèê øöóð, àíàëèòèê ùèññ-ùÿéÿúàí, òÿáèè êè, öñòöíëöê òÿøêèë eäèð (âÿ éàõóä eòìÿëèäèð!). Áó ôèêðè äàùà äà àéäûíëàøäûðìàã èñòÿéèðÿì. Ùÿð áèð eïîõàíûí, ùÿð áèð äþâðöí ñÿíÿòêàð ãàðøûñûíäà ãîéäóüó ÿñàñ òÿëÿá áóäóð êè, î, ìöàñèð äöíéàíû äÿðê eòìÿëèäèð. Áó î äeéÿí ñþçäöð êè, ñÿíÿòêàð úÿìèééÿò âÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèí éàøàäûüû äþâð ö÷öí ñÿúèééÿâè ìàùèééÿòèíè àíëàìàëû âÿ ìÿùç áó áàõûìäàí áÿäèè òÿãäèð, éàõóä òÿêäèðè èëÿ ÷ûõûø eòìÿëèäèð. Äþâðöí áeëÿ áèð òÿëÿáè ñàáèòäèð, äÿéèøìÿçäèð. Äþâð þçö èñÿ äÿéèøèð, äþâðëÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç eäèð, ÷öíêè ùÿìèøÿ ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿ äîüðó äèàëeêòèê èíêèøàôäàäûð. Äeìÿëè, äþâðöí äÿéèøêÿí òÿáèÿòè íÿòèúÿñèíäÿ, ùÿðýàù äöíÿí äöíéàíû äÿðê eòìÿê ö÷öí íèñáÿòÿí àç òÿúðöáÿëè èñòeäàäëû áèð øöóðóí èìêàíëàðû êèôàéÿò èäèñÿ, áó ýöí äöíéàíû äÿðê eòìÿê ö÷öí äàùà òÿúðöáÿëè, èñòeäàäëû áèð øöóðóí èìêàíëàðû âàúèáäèð. Ñàáàù èñÿ, îëñóí êè, àíúàã ãàò-ãàò àðòûã òÿúðöáÿëè, èñòeäàäëû áèð øöóð äöíéàíû äÿðê eäÿ áèëÿúÿêäèð. 74 Áó ýöí îí éàøëû óøàã áèð ÿñð áóíäàí ÿââÿëêè îí éàøëû óøàãäàí ãàò-ãàò àðòûã áèëèð — ýöíäÿëèê èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè þç èøèíè ýþðöð, ëàêèí î, äöíéàíû áèð ÿñð ÿââÿëêè ùÿìéàøûäûíäàí àðòûã äÿðê eäÿ áèëìèð, ùÿòòà ÿêñèíÿ, ùÿéàò òÿúðöáÿñè áàõûìûíäàí îíäàí ýeðè ãàëûð, ÷öíêè áèçèì ìöàñèðèìèçèí ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíäàêû äöíéà eëì âÿ òeõíèêàíûí, èúòèìàè ãàíóíàóéüóíëóãëàðûí ñöðÿòëè èíêèøàôû ñàéÿñèíäÿ ìöãàéèñÿeäèëìÿç äÿðÿúÿäÿ ìöðÿêêÿáäèð. Ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, ìöàñèð äþâðäÿ òÿáàáÿòèí èíêèøàôûíäà, èíñàí þìðöíöí óçàíìàñûíäà (áèçäÿ îðòà ýþñòÿðèúè àðòûã 70 èëäèð!) áó úÿùÿò äÿ òÿáèè áèð ôàêòîð êèìè ÷ûõûø eäèð. Áó ýöí ùÿâÿñêàð éeíèéeòìÿ «þìðöí þòÿí ÷àüëàðûíäàí» äàíûøûð, ýþçÿëëÿðèí «ãÿääàðëûüûíäàí» äÿì âóðóð, äöíéàíûí «âÿôàñûçëûüûíäàí» øèêàéÿòëÿíèðñÿ — áó, ìöàñèð äþâðöìöç ö÷öí ñÿúèééÿâè îëìàéàí âÿ éóõàðûäà éàçäûüûì êèìè, àíîðìàë ùàëäûð. Ìÿí áó ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ îíà ýþðÿ áeëÿ ÿòðàôëû äàéàíûðàì êè, ñîí èëëÿðäÿ «ùÿâÿñêàð» øàèðëÿðèí éàçûëàðû — «øeð àõûíû» ùÿúì âÿ ñàé eòèáàðèëÿ ïðîôeññèîíàë ïîeçèéàíû ÿìÿëëè-áàøëû ñûõûøäûðûð. Áeëÿ áèð ïðîñeñèíìè äeéèì, úÿùÿòèíìè äeéèì, íàãèñëèéè ìóñèãèìèçäÿ àðòûã þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðìÿêäÿäèð: eôèðäÿ äÿ, êîíñeðò çàëëàðûíäà äà ñÿùÿð-àõøàì áeëÿ «ùÿâÿñêàð áÿñòÿêàð» ìàùíûëàðûíû eøèäèðèê âÿ áÿäèè-eñòeòèê çþâãöìöç áÿçÿí î ãÿäÿð êöòëÿøèð êè, ïðîôeññèîíàë ìóñèãèäÿí çþâã àëìàã ãàáèëèééÿòèìèçè èòèðèðèê, îíó éàäûðüàéûðûã, òðàìâàéäà äà, eâäÿ äÿ, èøäÿ äÿ áó ìàùíûëàðû çöìçöìÿ eäèðèê, ôûøòûðûãëàéûðûã, ùàëáóêè áèð ñûðà ùàëëàðäà íÿ Ö.Ùàúûáÿéîâ ìóñèãèñèíèí ìàùèééÿòèíÿ âàðà áèëèðèê, íÿ Ã.Ãàðàéeâäÿí õÿáÿðèìèç îëóð, íÿ Ä.Øîñòîêîâè÷äÿí, íÿ äÿ êè, È.Ñòðàâèíñêèäÿí. «Ùÿâÿñêàð áÿñòÿêàð», «ùÿâÿñêàð øàèð» — áó íÿ äeìÿêäèð? «Îõóúó éàðàäûúûëûüû» — áó íeúÿ éàðàäûúûëûãäûð? «Øàèð» ìÿôùóìó ùÿð áèð áàõûìäàí «ïeøÿêàð» ìÿôùóìó èëÿ äèàëeêòèê âÿùäÿòäÿäèð, íeúÿ êè, «éàðàäûúûëûã» àíëàéûøû éàëíûç ñÿíÿòêàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿí äîüà áèëÿð, éàëíûç âÿ éàëíûç îíà øàìèë åäèëÿ áèëÿð. Ìÿíÿ ñóàë âeðñÿëÿð êè, áÿñ íeúÿ îëñóí, èëê øeðè ïðîôeññèîíàë øàèð ÷àï eòäèðìèð, îíó òÿúðöáÿñèç øàèð, éeíè éàçàí øàèð ÷àï eòäèðèð, èëê øeðè èñÿ ÷àï eòìÿê ëàçûìäûð, éà éîõ? ßëáÿòòÿ, ëàçûìäûð, ëàêèí ùÿâÿñêàðëûãëà òÿúðöáÿñèçëèê àðàñûíäà õeéëè ìÿñàôÿ âÿ õeéëè äÿ ôÿðã âàð. «Ùÿâÿñêàðëûã» «òÿúðöáÿñèçëèéÿ» ãÿäÿðêè ìÿñàôÿíè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ äeéèë, éàçû ìàñàñû àðõàñûíäà, êèòàáõàíàëàðäà, Ì.Ãîðêèíèí ýþñòÿðäèéè «óíèâeðñèòeòëÿðäÿ» êe÷ìÿëèäèð. Éàëíûç áó ìÿñàôÿ êe÷èëäèêäÿí ñîíðà èëê øeð ìÿòáóàò 75 öçö ýþðÿ áèëÿð âÿ ìÿòáóàò ùe÷ âÿúùëÿ áó «÷eâðèëìÿ ïðîñeñèíè» þç ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ÿêñ eòìÿéÿ áîðúëó äeéèë. ßýÿð áeëÿ îëìàñàéäû, áèç, ñþçöí ìöñòÿãèì ìÿíàñûíäà ìèñðàëàðûíûí áèðè äàüäàí, äèýÿðè àðàíäàí îëàí ìÿíçóì ïàð÷àëàðëà ðàñòëàøìàçäûã: Äeäèëÿð äàü éàõøû, àðàí éàõøûäûð? (?) Äeäèì êè, ùàëûìû ñîðàí éàõøûäûð. (?) Ìÿíñèç, ãàðëû äàüëàð, ùàðàí (?!) éàõøûäûð? Áó äà éàéëàãëàðûí õÿòðèíÿ äÿéäè. (!!) (ß.Ôÿðçÿëè, «Õÿòðèíÿ äÿéäè»). Ìÿí éóõàðûäà ñþéëÿäèéèì áèð ôèêðè äàùà äà àéäûíëàøäûðìàã èñòÿéèðÿì: øeð ÷îõ éàçûëûð, ÷öíêè øeð ùàããûíäà àç éàçûëûð. «Øeð ùàããûíäà àç éàçûëûð» — äeäèêäÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí éàëíûç «øeð àõûíûíà» ìöíàñèáÿòèíè éîõ, äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ïðîôeññèîíàë øeðÿ, éÿíè ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíà ìöíàñèáÿòèíè ÿñàñ ýþòöðöðÿì, ÷öíêè «øeð àõûíûíà» ñþâã eäÿí ìöùöì ñòèìóëëàðäàí áèðè, ùe÷ øöáùÿñèç êè, ïðîôeññèîíàë øeðèìèçèí íàãèñëèêëÿðèäèð âÿ ùÿðýàù ÿäÿáè òÿíãèä áó íàãèñëèêëÿðÿ ãàðøû àêòèâ ìöáàðèçÿ àïàðìûðñà, èñòÿð-èñòÿìÿç, «øeð àõûíûíà» øÿðàèò éàðàäûð. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ïðîôeññèîíàë ïîeçèéàíûí íàãèñ úÿùÿòëÿðè «ùÿâÿñêàðëàðà» àñàí éîëëàð ýþñòÿðèð âÿ íÿòèúÿ eòèáàðèëÿ «øeð àõûíû» ìeéäàíà ÷ûõûð. Ìÿùç áó áàõûìäàí âÿ áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ ìÿí, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíûí áèð ñûðà êÿñèð úÿùÿòëÿðè âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðû öçÿðèíäÿ äàéàíìàüû ëàçûì áèëèðÿì. Áeëÿ áèð úÿùä, òÿáèè êè, ïîeçèéàìûçà ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòèí èôàäÿñèäèð. Áèç ãeéä eòäèê êè, ïîeçèéà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ãÿäèì âÿ ãöäðÿòëè ñàùÿñèäèð. Îëñóí êè, eëÿ áóíà ýþðÿ äÿ, ìöàñèð ïîeçèéàìûçà ãàðøû òÿëÿáëÿðèìèç äàùà áþéöê âÿ äàùà äÿðèíäèð. Áó áþéöê òÿëÿáëÿð áàõûìûíäàí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû áèð êöëë ùàëûíäà áèçè òÿìèí eäèðìè? — ñóàëûíà, ýþðöíöð êè, ãÿòè áèð ñþçëÿ («Áÿëè!», éàõóä «Õeéð!») úàâàá âeðìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð, ÷öíêè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðëÿ óüóðñóçëóãëàð éàíàøû àääûìëàéûð, çèðâÿëÿðëÿ ó÷óðóìëàð àðàñûíäàêû ñÿðùÿä áèð î ãÿäÿð äÿ áþéöê äeéèë, òÿïÿúèêëÿð ÷îõäóð... Ëàêèí áèð úÿùÿò øöáùÿñèçäèð — ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèìèçèí áÿäèèeñòeòèê ñÿâèééÿñè éöêñÿêäèð âÿ eëÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ óüóðñóçëóã76 ëàð äàùà ãàáàðûã íÿçÿðÿ ÷àðïûð (Éàãî íÿ ö÷öí áó ãÿäÿð ÷èðêàá è÷èíäÿäèð? ×öíêè Îòeëëî äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ òÿìèçäèð!). Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíû áó ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðëÿ, áÿäèèeñòeòèê ñÿâèééÿ éöêñÿêëèéèëÿ áÿðàáÿð, áèð ðÿíýàðÿíýëèê, ÿëâàíëûã õàðàêòeðèçÿ eòìÿäÿäèð — ìþâçó ðÿíýàðÿíýëèéè, ôîðìà ÿëâàíëûüû, öñëóáëàð ìöõòÿëèôëèéè, ïîeòèê òÿôÿêêöð ôÿðãè... «Ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðëÿ, áÿäèè-eñòeòèê ñÿâèééÿ éöêñÿêëèéèëÿ áÿðàáÿð» èôàäÿñè áÿëêÿ áèð î ãÿäÿð äÿ äÿãèã äeéèëìÿìèøäèð, ÷öíêè, ÿñëèíäÿ, ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð ìöõòÿëèôëèêëÿðèí äàõèëè âÿùäÿòèíäÿí, ùàðìîíèéàñûíäàí äîüóð, ùÿìèí ðÿíýàðÿíýëèê âÿ ÿëâàíëûã áó «éöêñÿê ñÿâèééÿíè» ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ÿñàñ êîìïîíeíòëÿðäÿíäèð. Êè÷èê áèð eêñêóðñ: Ñ.Ðöñòÿìèí, Á.Àçÿðîüëóíóí, Ò.Áàéðàìûí éàðàäûúûëûüûíäàêû âÿòÿíäàøëûã ïàôîñó... Ð.Ðçàíûí, ß.Êÿðèìèí, Ô.Ãîúàíûí, ß.Ñàëàùçàäÿíèí ïîeòèê äöøöíúÿëÿðè, ôÿëñÿôè öìóìèëÿøäèðìÿ áàúàðûãëàðû, ùèññëÿð àëÿìèíèí ìàùèééÿòèíÿ âàðìàëàðû... ß.Úÿìèëèí, Í.Õÿçðèíèí, Ú.Íîâðóçóí, Í.Ùÿñÿíçàäÿíèí, Ô.Ñàäûüûí ïðåäìeòëÿð àëÿìèíÿ êþâðÿê ìöíàñèáÿòè... Ì.Ðçàãóëóçàäÿíèí, Ò.Åë÷èíèí, Õ.ßëèáÿéëèíèí, Ì.ßëèéeâèí, È.Òàïäûüûí óøàã ïñèõîëîýèéàñûíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ eíìÿëÿðè... Á.Âàùàáçàäÿíèí ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíè éeíèäÿí êÿøô eòìÿê, eëìèòeõíèêè èíêèøàôû ìÿíàëàíäûðìàã úÿùäè... Ì.Ðàùèìèí, Ù.Ùöñeéíçàäÿíèí, Ì.Éàãóáóí àøèãàíÿëèê ÿùâàëè-ðóùèééÿñè, òÿáèÿòè äóéìàã âÿ ìÿíàëàíäûðìàã áàúàðûüû... Âÿ ñ. âÿ è. à. ßëáÿòòÿ, áó «ãðóïëàøìà» øÿðòèäèð. Áeëÿ êè, ß.Úÿìèëèí éàðàäûúûëûüûíäà âÿòÿíäàøëûã ïàôîñóíäàí, Á.Àçÿðîüëóíóí éàðàäûúûëûüûíäàêû ôÿëñÿôè öìóìèëÿøäèðìÿëÿðäÿí ñþùáÿò à÷ìàã äà, éÿãèí ãàíóíàóéüóí îëàðäû, íeúÿ êè, Ñ.Ðöñòÿìèí ìÿùÿááÿò ëèðèêàñûíäàí, Ì.Éàãóáóí òÿáèÿò âóðüóíëóüóíäàí, Ú.Íîâðóçóí ïîeòèê ïóáëèñèñòèêàñûíäàí äàíûøìàã. Äèýÿð áèð eêñêóðñ: Ð.Ðçàíûí, Á.Àçÿðîüëóíóí, Ô.Ãîúàíûí, Ô.Ñàäûüûí ñÿðáÿñò øeðëÿðè... Í.Õÿçðèíèí, Ãàáèëèí, ß.Êöð÷àéëûíûí, Ì.Àðàçûí, Ñ.Òàùèðèí, Ô.Ìeùäèíèí, Õ.Ðçàíûí, Ò.Áàéðàìûí, Ì.Èñìàéûëûí ùeúàñû... Ñ.Ðöñòÿìèí, Ì.Ñeéèäçàäÿíèí, Ð.Çÿáèîüëóíóí ÿðóçó... 77 Á.Âàùàáçàäÿíèí, Ú.Íîâðóçóí, À.Àáäóëëàçàäÿíèí äeñòðóêòèâ øeð ôîðìàñû... ßëáÿòòÿ, áó «ãðóïëàøìàäà» äà áèð øÿðòèëèê ìþâúóääóð. Ôÿãÿò î äÿðÿúÿäÿ éîõ, íÿ äÿðÿúÿäÿ êè, ìþâçó-ìÿçìóí «ãðóïëàøìàñûíäà»; ÷öíêè áóðàäà àðòûã áèð ñïeñèôèêà — ìÿõñóñèëèê ìeéäàíà ÷ûõìûøäûð. Áeëÿ êè, ñÿðáÿñò øeð Ð.Ðçà ïîeçèéàñûíûí eñòeòèê ñïeñèôèêàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèðñÿ, ùeúà øeðè ß.Êöð÷àéëûíûí, éàõóä Ì. Àðàçûí, Ñ.Òàùèðèí ïîeòèê ìÿõñóñèëèéèíè òÿéèí eäèð. Íÿùàéÿò, ö÷öíúö áèð eêñêóðñ: ß.Úÿìèëèí, Í.Õÿçðèíèí, Ú.Íîâðóçóí, Í.Ùÿñÿíçàäÿíèí, Ô.Ñàäûüûí òÿùêèéÿñèíäÿêè ïîeòèê ñàäÿëèê. . . ß.Ñàëàùçàäÿíèí, È.Èñìàéûëçàäÿíèí, Ð.Ðþâøÿíèí ìeòàôîðàëàð àëÿìè... Ð.Ðçàíûí, ß.Êÿðèìèí, Ì.Àðàçûí, Â.Íÿñèáèí, ×.ßëèîüëóíóí ïîeòèê îáðàçëàð àõûíû... Ñ.Ðöñòÿìèí, Ò.Áàéðàìûí, Ñ.Ñÿðõàíëûíûí ïîeòèê ñþçö ìöñòÿãèì äeìÿñè... Øöáùÿñèç êè, áó ãðóïëàøìà äà øÿðòè õàðàêòeð äàøûéûð âÿ öìóìèééÿòëÿ, áöòöí áó «ãðóïëàøìàëàð» ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíûí òàì ïàíîðàìûíû âeðìÿê ôèêðèëÿ éîõ, ùÿìèí ïîeçèéàíûí, éóõàðûäà éàçäûüûì êèìè, ðÿíýàðÿíýëèéè, ÿëâàíëûüû ùàããûíäà òÿñÿââöð éàðàòìàã ö÷öí ýÿòèðèëìèøäèð. ßëáÿòòÿ, áó ðÿíýàðÿíýëèéèí âÿ ÿëâàíëûüûí áöòþâ âöñÿòèíè ýþðìÿêäÿí þòðö àäûíû ÷ÿêäèéèì øàèðëÿðèí, eëÿúÿ äÿ Î.Ñàðûâÿëëèíèí, Ç.Õÿëèëèí, Ì.Äèëáàçèíèí, Í.Ðÿôèáÿéëèíèí, È.Ñÿôÿðëèíèí, Á.Àäèëèí, Ã.Ãàñûìçàäÿíèí, Ì.Ýöëýöíöí, ß.Òóäÿíèí, È.Êÿáèðëèíèí, ß.Çèéàòàéûí, Ò.ßééóáîâóí, Í.Ýÿíúÿëèíèí, Ù.Çèéàíûí, À.Çeéíàëëûíûí, Ù.Áèëëóðèíèí, Ä.Îðäóáàäëûíûí, Ò.Ìöòÿëëèìîâóí, Ð.Ùeéäÿðèí, À.Âÿôàëûíûí, Ñ.ßñÿäèí, É.Ùÿñÿíáÿéèí, Ð.Çÿêàíûí, Â.ßçèçèí, À.Àáäóëëàíûí, À.ßëèçàäÿíèí, Ø.Àñëàíîâóí âÿ áèð ÷îõ áàøãàëàðûíûí ïîeòèê «ìÿí»ëÿðèíÿ áÿëÿä îëìàã ëàçûìäûð. Òàíûø îëìàã éîõ, ìÿùç áÿëÿä îëìàã, ÷öíêè áÿëÿäëèê ìÿôùóìó òÿíãèä âÿ òÿñäèã ö÷öí äàùà àðòûã øÿðàèò éàðàäûð, ìÿçèééÿò âÿ êÿñèðëÿðè äàùà äÿãèã ýþðìÿéÿ, èñòeäàä äÿðÿúÿñèíè ñe÷ìÿéÿ êþìÿê eäèð âÿ éàëíûç áó çàìàí ìÿëóì îëóð êè, ñþùáÿò øàèðäÿí (èñòeäàä ñàùèáèíäÿí), éîõñà ãðàôîìàíäàí ýeäèð. Ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, ìöàñèð ïîeçèéàìûçûí íàãèñ úÿùÿòëÿðè äeäèêäÿ, áó íàãèñëèêëÿð áèð-áèðè èëÿ ñûõ ñóðÿòäÿ áàüëû èêè àìèëëÿ ìöÿééÿíëÿøèð: ñûðô ïîeòèêà ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð êÿñèðëÿð âÿ áèð áÿäèè78 eñòeòèê êàòeãîðèéà êèìè ìöàñèðëèê àíëàéûøûíûí äÿðêèíäÿêè âÿ áÿäèèééàòäà ÿêñèíäÿêè ìÿùäóäèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð êÿñèðëÿð. 2. 1971-úè èëäÿ «Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà» þç ñÿùèôÿëÿðèíäÿ «Ïîeçèéàíûí ìÿçìóíëóüó» ìþâçóñóíäà ÷îõ ìàðàãëû áèð ìöçàêèðÿ à÷ìûøäû âÿ ùÿìèí ìöçàêèðÿ çàìàíû Â.Ðîñëéàêîâóí ñþéëÿäèéè «ÿëà éàçûëìûø, ëàêèí áîø âÿ úûëûç øeðëÿð» ôèêðè («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 14 èéóë, 1971-úè èë) ãûçüûí ìöáàùèñÿéÿ ñÿáÿá îëäó, áèð ñûðà ìöÿëëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóëäó. Ìèñàë ö÷öí Â.Ãóñeâ: «Àõû, áó íÿ äeìÿêäèð?» — ñóàëûíû âeðèð âÿ ñöáóò eòìÿéÿ ÷àëûøûðäû êè, ÿëà éàçûëìûø øeð eëÿ ÿëà øeðèí þçö äeìÿêäèð («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 28 èéóë, 1971-úè èë). Í.Êîðæàâèí äÿ eéíè ôèêðè ñþéëÿéèðäè: «Áeëÿ øeðëÿð (Â.Ðîñëéàêîâóí õàðàêòeðèçÿ eòäèéè øeðëÿð — Å.), øöáùÿñèç êè, éîõäóð, éàëíûç ÿëà øeðëÿð ÿëà éàçûëà áèëÿð» («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 11 ñeíòéàáð, 1971-úè èë). Ì.Ëèñéàíñêè èñÿ Â.Ðîñëéàêîâóí áó ôèêðè èëÿ ðàçû îëìàñà äà éàçûðäû: «Ìöàñèð äþâðäÿ øeð àõûíûíûí âeðñèôèêàñèéà ñÿâèééÿñè ýþðöíìÿìèø (!-Å.) éöêñÿêëèéÿ ãàëõûá» («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 6 îêòéàáð, 1971-úè èë). Ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, áó éeðäÿ Ì.Ëèñéàíñêè Â.Ðîñëéàêîâóí îïïîíeíòè éîõ, ìöòòÿôèãè êèìè ÷ûõûø eäèð. Äîüðóäàí äà, ùÿðýàù ñþùáÿò ñÿíÿòäÿí éîõ, «øeð àõûíûíäàí» ýeäèðñÿ âÿ áó àõûíûí «âeðñèôèêàñèéà ñÿâèééÿñè ýþðöíìÿìèø éöêñÿêëèéÿ ãàëõûá»ñà, äeìÿëè, ãàðøûìûçäàêû ïîeçèéà íöìóíÿñè éîõ, ïèñ ìÿíàäà ÿñë ïeøÿêàðëûã áÿùðÿñèäèð. Ìÿí Â.Ðîñëéàêîâóí ñþéëÿäèéè ôèêðè ìÿùç áó ìÿíàäà áàøà äöøöðÿì âÿ îíóíëà òàìàìèëÿ øÿðèêÿì. Ìöàñèð ïîeçèéàäà, î úöìëÿäÿí, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíäà áó ôèêðÿ èëëöñòðàñèéà îëàúàã øeð íöìóíÿëÿðèíÿ òeç-òeç ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð, þçö äÿ éàëíûç «øeð àõûíûíäàí» — «ùÿâÿñêàðëàðûí» éàçûëàðûíäàí ýþòöðöëìöø íöìóíÿëÿðÿ éîõ. Áèçèì áèð ñûðà èñòeäàäëû øàèðëÿðèìèç âàð êè, ôèòðè âeðýèëÿðèíÿ àðõàéûí îëóá þç öçÿðëÿðèíäÿ èøëÿìÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ éàçû ìÿäÿíèééÿòè àíëàéûøûíûí çàùèðè úÿùÿòëÿðèíè ñàõëàìûøëàðñà äà, äàõèëè ìÿçìóíóíó, äàõèëè ñàíáàëûíû èòèðìèøëÿð; äÿãèã ïÿðýàð, ÿëà êeéôèééÿòëè êàðàíäàøëà ÷ÿêèëìèø ÷eâðÿ, ëàêèí áó ÷eâðÿíèí è÷è àüàïïàã, áîø... Áó ñÿïêèëè 79 éàçûëàðûí «âeðñèôèêàñèéà ñÿâèééÿñè» «ÿëà» îëóð, ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã, øeð áöòöíëöêäÿ «áîø âÿ úûëûç» òÿñèð áàüûøëàéûð. Áèçèì ìÿøùóð øàèðëÿðèìèçäÿí Ù.Ùöñeéíçàäÿíèí «Ñîðóø» øeðèíè ìèñàë ýÿòèðìÿê èñòÿéèðÿì: Äeäèì: — Éîë, íÿ óçàíäûí? Óçàíûá íÿ ãàçàíäûí? Äeäè: — Èíúèìÿ ìÿíäÿí, Áóíó éîõóøäàí ñîðóø. Äeäèì: — Éîõóø, íÿ îëäó? Àéàãëàðûì éîðóëäó. Äeäè: — Ìÿíÿ íÿ âàð êè, Òîðïàãäàí, äàøäàí ñîðóø. Äeäèì: — Òîðïàã, íÿäèð, ñÿí Áeëÿ òÿðñëèê eäèðñÿí? Äeäè: — Áó àüûðëûüû Ãàðäàí, éàüûøäàí ñîðóø. Äeäèì: — Ãàð, äèíúÿë áèð àç, Áeëÿ áàüëàìàã îëìàç. Äeäè: — Áó âÿçèééÿòè Ãûø ýÿëèá, ãûøäàí ñîðóø. Éîë ýöëäö, éîõóø ýöëäö, Ãàð ýöëäö, éàüûø ýöëäö. Öñòöìÿ áèðäÿí-áèðÿ Ïàéûç ýöëäö, ãûø ýöëäö. Äeäèëÿð: — Àé Ùöñeéí, Áó ñèððè, áó ùèêìÿòè Éàø þòöá, éàøäàí ñîðóø. Ù.Ùöñeéíçàäÿíèí éàðàäûúûëûüûíà õàñ îëàí ïîeòèêà ýþçÿëëèéè, àõûúûëûã, ñÿìèìèëèê áó øeðäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Ëàêèí áó øeð àðòûã èëëÿðèí àüûðëûüûíû ùèññ åäÿí, éàøà äîëìóø áèð ìöàñèð ñÿíÿòêàðûí eòèðàôû ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëÿ áèëìèøäèðìè? Áóðàäà ìöäðèêëèê âàðìû? Ìöäðèêëèê âÿ ïîeçèéà ýþçÿëëèéè — áóäóð ÿñë ïîeçèéà. Ìöäðèêëèê — ìÿçìóí äîëüóíëóüó, ôèêèð ñàíáàëëûüû, ùèññ-ùÿéÿúàí âöñÿòèäèð. Ìöäðèêëèê — ìöàñèðëèêäèð. Ìöàñèð øeð, èíòeëëeêòóàë, àíàëèòèê øeðäèð âÿ áó, àíòèê äþâðäÿí, îðòà ÿñðëÿðäÿí òóòìóø ùÿð áèð eïîõàíûí ñÿíÿòè ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Ìöàñèðëèê — øeðèí ãÿùðÿìàíû èëÿ éöêñÿê ñÿâèééÿëè ìöàñèð îõóúó 80 àðàñûíäà òÿôÿêêöð äÿðÿúÿñèíèí âÿùäÿòè, áèð-áèðèíèí òàìàìëàíìàñû äeìÿêäèð. Àõûúûëûã þç-þçëöéöíäÿ áèð ùe÷äèð âÿ þçöíö ùÿäÿôÿ ÷eâèðÿðêÿí éàëíûç áÿäèè úÿôÿíýèééàòà ýÿòèðèá ÷ûõàðàð. Ìèñàë ö÷öí, òÿáèÿòè òÿðÿííöì eäÿí ýþçÿë øàèðèìèç Ì.Éàãóáóí «Úîêîíäà» øeðèíäÿ ïîeòèê àõûúûëûã, òeõíèêè ñÿëèãÿ-ñàùìàí ùe÷ áèð èðàäà ÿñàñ âeðìèð, ëàêèí áó àõûúûëûã âÿ áó ñÿëèãÿ-ñàùìàí — «âåðñèôèêàñèéà ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿêëèéè», þç-þçëöéöíäÿ «ÿëà éàçûëûø» ùÿìèí øeðäÿ òàìàìèëÿ áàéàüûëûüà õèäìÿò eäèð, áó áàéàüûëûüà áÿçÿê-äöçÿê âeðèð, ñûüàë ÷ÿêèð. Èíòèáàù äþâðöíöí äàùèéàíÿ ÿñÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð àòîì ÿñðèíèí øàèð îüëó íÿ äåéèð. Áèç Úîêîíäàíûí «äîäàãëàðûíûí ãûçûëýöë ãþí÷ÿñè» îëäóüóíó îõóéóðóã, «áóõàüûíäà î ýöëäÿí áèð ãûðûø (?) àëìàñûíû», eëÿúÿ äÿ «áÿíþâøÿäÿí óòàíúàã áèð äóðóø àëìàñûíû» (!) îõóéóðóã, äàùà ñîíðà èñÿ øàèð äeéèð: Ñÿíè êèì ãîéóáäóð ýþçëÿäÿ-ýþçëÿäÿ, èíòèçàð-èíòèçàð? Ñÿí äeìÿ êè, äèëèì éîõ äàíûøûì, äÿðäëÿøèì, Ýþçÿëëÿðäÿ ãàéäàäûð Ãàøëà äà, ýþçëÿ äÿ äàíûøàð, Úîêîíäà! Áóíäàí ñîíðà øeðè àõûðà ãÿäÿð îõóìàã äà èñòÿìèðñÿí, ÷öíêè áó éàçûíûí ìeøøàí ðóùó, îáûâàòeë ìàùèééÿòè, áàéàüûëûüû ùÿìèí ìÿøùóð ðÿñì ÿñÿðèíäÿí àëäûüûìûç eñòeòèê çþâãö, ùèññèìèçè òÿùãèð eäèð. Èñòÿð-èñòÿìÿç, ôèêðÿí øàèðÿ ìöðàúèÿò eäèðñÿí: «Ùþðìÿòëè Ìóñà Éàãóá! Ñþùáÿò Ñèçèí êèìè èñòeäàäëû, òÿáèè, íeúÿ äeéÿðëÿð, àíàäàíýÿëìÿ øàèðäÿí ýeäèðñÿ, ùÿð áèð øeðèíèçÿ áÿäèè-eñòåòèê òÿëÿáèìèç äÿ áþéöêäöð. Óìàí éeðäÿí êöñÿðëÿð. Íÿ ö÷öí Ñèçèí ïîeòèê þçöíöèôàäÿíèçÿ éàä îëàí ìþâçóëàðà ÿë àòûðñûíûç? Àõû, áó, Ñèçèí áèð øàèð êèìè þçöíöòÿñäèãèíèçÿ õÿëÿë òîõóíäóðóð». ßëáÿòòÿ, áöòöí áóíëàð î äeìÿê äeéèë êè, øàèð Í.Êîðæàâèí êèìè áèðòÿðÿôëè ùþêì âeðÿê: «Ïîeçèéà ùÿð øeéäÿí ÿââÿë ìÿçìóíäóð» («Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà», 11 ñeíòéàáð, 1971-úè èë). Ïîeçèéà, ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, ìÿçìóí âÿ éeíÿ äÿ ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, ùÿìèí ìÿçìóíó øeð eäÿí áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿñèäèð. Éÿíè 7-6 81 áeëÿ ìÿëóì áèð ùÿãèãÿò êè, ñÿíÿòèí ãàäèðëèéè ìÿçìóíëà ôîðìàíûí âÿùäÿòèíäÿí, óéàðëûüûíäàí äîüóð. Àðòûã î âàõòëàð ÷îõäàí êe÷ìèøäèð êè, ìþâçóíóí àêòóàëëûüû, ñþéëÿíÿí ôèêèðëÿðèí ìÿãáóëëóüó, ñèéàñè-èúòèìàè-eòèê ïëàòôîðìàíûí ÿëâeðèøëèëèéè ïîeòèê ñþíöêëöéö àäëàéûá ñÿíÿòÿ ìeéäàí îõóñóí. Áó ýöí àêòóàë, ìÿãáóë âÿ ÿëâeðèøëè ãðàôîìàí éàçûñûíà ùe÷ áèð eùòèéàú éîõäóð âÿ ÿí áàøëûúàñû èñÿ ùe÷ áèð ýöçÿøò îëìàìàëûäûð. Äþâðöí, çàìàíûí ìÿçìóíó äÿéèøìèøäèð. Áóýöíêö îõóúóíóí øöóðó ôîðìàëàøìûø, ñèéàñè-èúòèìàè-eòèê ïëàòôîðìàñû ÷îõäàí ìöÿééÿíëÿøìèøäèð âÿ àðòûã íàøû ãÿëÿìèíèí ýþñòÿðäèéè ÷ûëïàã ñèéàñè-eòèê èñòèãàìÿò îíà ëàçûì äeéèë. Áó ýöí øàèðëèê ñÿíÿòè, îëñóí êè, áàøãà äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà àðòûã ìöðÿêêÿá, äàùà àðòûã ÷ÿòèí âÿ ìöøêöëäöð. Áó ýöí ñÿí òÿáèÿòè eëÿ òÿñâèð eòìÿëèñÿí, eëÿ ýöúëö áÿäèè áîéàëàð âÿ òóòàðëû ôèêèðëÿð òàïìàëûñàí êè, òÿáèÿòèí ôèçèêà èëÿ, ôèçèêàíûí ôÿëñÿôÿñèëÿ ìÿøüóë îëàí, éeðèí ãàòëàðûíäàí òóòìóø ñèíîïòèêàéàúàí ùÿð øeéè äÿðèíäÿí áèëÿí, ñöíè éàüûø éàüäûðàí, ñöíè ìàéàëàíìà àïàðàí ìöàñèð îõóúóéà òÿñèð eäÿ áèëñèí, îíó ôèêèðëÿðèíèí ïðîçàñûíäàí ÷ûõàðûá ïîeçèéà àëÿìèíÿ ýÿòèðÿ áèëñèí. Ñÿí àéû-óëäóçó eëÿ âÿñô eòìÿëèñÿí êè, íÿèíêè eâäÿ îòóðóá òeëeâèçîð âàñèòÿñèëÿ Àé ñÿòùèíÿ òàìàøà eäÿíëÿð, ùÿòòà êîñìîñó ôÿòù eäÿí øöóðëàð äà ñÿíèí øeðèíè îõóéàðêÿí áó ñÿìà úèñèìëÿðèíÿ ùeñàáëàéûúû-eëeêòðîí ìàøûíëàðûí ýþçö èëÿ éîõ, ïîeçèéàíûí íÿçÿðëÿðè èëÿ áàõà áèëñèí, éÿíè ïîeòèê ñþç äöñòóð âÿ ôîðìóëëàð ìöãàâèìÿòèíè ñûíäûðàúàã ãöââÿéÿ ìàëèê îëñóí. Ñÿí þç ñèéàñè-eòèê-eñòeòèê êîíñeïñèéàíû, èäeàëûíû, àìàë âÿ ìÿñëÿêèíè åëÿ éöêñÿê áÿäèèëèê âÿ ìöäðèêëèêëÿ áÿéàí eòìÿëèñÿí êè, Îñâeíñèì ñîáàëàðûíûí òöñòöñöíö ýþðìöø, ïðîôeññîð Ïeòðó÷÷èíèí òÿúðöáÿëÿðèíèí, ùÿêèì Áeðíàðäûí úÿððàùèééÿ ÿìÿëèééàòëàðûíûí øàùèäè îëìóø, áàøãà ñèâèëèçàñèéàëàðëà ÿëàãÿ éàðàòìàã áàðÿäÿ ðeàë äöøöíúÿëÿðÿ äàëìûø ìöàñèð îõóúó ñÿíèí ïîeòèê ñþçöíÿ èíàíñûí, áó ñþçÿ eòèáàð âÿ ùþðìÿò eòñèí, îíäàí çþâã àëñûí. ß. Íàõ÷ûâàíëû «ßéèëìÿðÿì» àäëû øeðèíäÿ éàçûð: Ïîëàä êèìè îðòàäàí Ñûíàðàì, ÿéèëìÿðÿì. Áèëñÿì êöë îëàúàüàì, Éàíàðàì, ÿéèëìÿðÿì. Âöãàð ìèðàñ ãàëûáäûð 82 Ìÿíÿ ìÿðä áàáàëàðäàí. Éeðèìäÿ ùeéêÿë êèìè Äîíàðàì, ÿéèëìÿðÿì! ßëáÿòòÿ, øàèðèí ãÿùðÿìàíûíûí ÿéèëìÿìÿê ÿçìè, «ìÿðä áàáàëàðäàí ìèðàñ ãàëìûø âöãàðà» õÿéàíÿò eòìÿìÿñè òÿãäèðÿëàéèãäèð, ëàêèí áó ÿçÿìÿò, áó eòèãàä þç áÿäèè òÿúÿññöìöíö òàïìûøäûðìû? Éîõ, òàïìàìûøäûð, áó ìèñðàëàð áèçèì íÿçÿðèìèçäÿ, êîáóä øÿêèëäÿ äeñÿì, ñàäÿëþâù ëîâüàëûãäàí áàøãà áèð øeé äåéèë âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ íèäà èøàðÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áóðàäà äeéèëÿíëÿðÿ òàìàìèëÿ áèýàíÿéèê; ùe÷ âÿúùëÿ ÿìèí äeéèëèê êè, áó øeðèí ãÿùðÿìàíû «ïîëàä êèìè îðòàäàí» ñûíà áèëÿð, éàíûá êöë îëà áèëÿð, àììà ÿéèëìÿç; áèç ÿìèí äeéèëèê, îíà èíàíìûðûã, ÷öíêè áó ìèñðàëàðûí áÿäèè ñèãëÿòè äþâðöí òÿëÿáàòû ìöãàáèëèíäÿ áèð ùe÷äèð. Éàëíûç áþéöê ôèêèðëÿðäÿí, ïîeòèê òàïûíòûëàðäàí, éàøàéûøûí ìÿíà äÿðèíëèêëÿðèíÿ âàðìàãäàí âÿ áöòöí áóíëàðûí eéíè ùöãóãëó òÿðÿô ìöãàáèëè îëàí éöêñÿê ñÿâèééÿëè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí äîüàí áÿäèè ñèãëÿòÿ íàèë îëäóãäàí ñîíðà, éÿíè øàèð ñþçö èëÿ îõóúó òÿëÿáàòû àðàñûíäà âÿùäÿò ÿëäÿ eäèëäèéè çàìàí ùÿãèãè ïîeçèéà íöìóíÿñè éàðàíà áèëÿð. Áåëÿ áèð âÿùäÿòÿ íàèë îëìàã ö÷öí, áeëÿ áèð áÿäèè ñèãëÿòè ÿëäÿ eòìÿê ö÷öí ìöòëÿã ïàðëàã ùàäèñÿëÿðÿ, ìöòëÿã àé ñöõóðëàðûíà âÿ éàõóä Ãàôãàç ñûðà äàüëàðûíà ìöðàúèÿò eòìÿê âàúèá äeéèë. Øàèð èñòeäàäû, ïîeòèê òÿõÿééöë eëÿ áèð âeðýèäèð êè, ÿí ïðîçàèê ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíÿ, ùÿòòà ÿí àäè ÿøéàëàðà, ýöíäÿ òÿñàäöô eòäèéèìèç ìÿèøÿò äeòàëëàðûíà áåëÿ áèçèì ýþðÿ áèëìÿäèéèìèç (ëàêèí áèçè äöøöíäöðÿ áèëÿúÿê!) ïîeòèê, áÿøÿðè-ôÿëñÿôè ìÿíà âeðÿ áèëèð. Ìÿðùóì ßëè Êÿðèìèí ìÿøùóð «Äàø» øeðèíè, éàõóä éeíÿ äÿ áó áþéöê øàèðèí þëöìöíäÿí ñîíðà ÷àï îëóíìóø «Ìeòðîíóí éàéëû ãàïûëàðû» øeðèíè õàòûðëàéàã: Àäàì âàð áó ãàïûëàðû à÷àð, áèð àç ñàõëàéàð, äeéÿð: «Áèðäÿí àðõàäàí ýÿëÿíÿ äÿéÿð», Áÿçÿí ùe÷ äþíöá áàõìàç äà. Ùe÷ þçö áèëìÿç äÿ êèìäèð: 83 äîñòäóð, éîõñà äöøìÿí. Ãàïûíû éàâàø-éàâàø áóðàõàð ÿëèíäÿí. Åëÿñè äÿ îëóð êè, òÿëÿñèê þçöíö è÷ÿðè ñîõóð. Åëÿ áèë, ùe÷ àðõàäà àäàì éîõäóð. Êèìëèéè éàçûëìàéûá êè, èíñàíëàðûí àëíûíà. Ãàïûëàð à÷ûëûð, þðòöëöð, ýàù ñöðÿòëÿ, ýàù àñòà: Ýàù áó ýeíèø äöíéàäà. Ýàù äà éeðèí àëòûíäà. Ã.Êîçèíòñeâèí — áó èñòeäàäëû ñÿíÿòêàðûí âÿ ìöòÿôÿêêèðèí ýöíäÿëèéèíäÿ áeëÿ áèð úöìëÿ âàð: «Ïàñòeðíàê øeðèí ìÿçèééÿòèíè äeéèëìÿìèøèí äeéèëìèøäÿí öñòöí îëìàñûíäà ýþðöðäö».1 ß.Êÿðèìèí éóõàðûäàêû øeðè, ìÿíúÿ, áó ôèêðè äîüóðàí ïîeçèéà íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð âÿ eéíè çàìàíäà, ïîeòèê äeäóêñèéàíûí ãàäèðëèéèíè ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð. Áó áàõûìäàí Â.Ñîêîëîâóí É.Éeâòóøeíêîíóí éàðàäûúûëûüûíäàí áÿùñ eäÿí ìÿãàëÿñèíäÿêè áeëÿ áèð eòèðàôû ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýþðöíäö: «Î øàèðëÿð ìÿíèì õîøóìà ýÿëèð êè, ãàðøûëàðûíà áþéöê âÿçèôÿëÿð ãîéóðëàð».2 Ùÿðýàù ñþùáÿò ÿñë ñÿíÿòêàðäàí ýeäèðñÿ, ìÿýÿð eëÿ øàèð, éàõóä éàçû÷û, ðÿññàì, áÿñòÿêàð òàïìàã ìöìêöíäöðìö êè, ãàðøûñûíäà «áþéöê âÿçèôÿëÿð» äóðìàñûí? «Áþéöê âÿçèôÿëÿð» ñÿíÿòèí þçöíöí, î úöìëÿäÿí äÿ ïîeçèéàíûí ãàðøûñûíäà äóðóð; èíòèìëèéèíäÿí, éàõóä ñèéàñèëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, ïîeçèéàíûí ìàùèééÿòè áþéöê âÿçèôÿëÿð òÿëÿá eäèð. Ìÿíúÿ, ñÿíÿòèí áó úÿùÿòè î äÿðÿúÿäÿ ãàíóíàóéüóíäóð êè, ñþâãè-òÿáèè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Ìÿí èíàíìûðàì êè, É.Éeâòóøeíêî, éàõóä ïîeçèéàñûíà ùþðìÿò eòäèéèìèç Â.Ñîêîëîâóí 1 2 «Èñêóññòâà êèíî», 1971, ¹ 7, ñòð. 112. «Êîìñîìîëñêàéà ïðàâäà», 3 ôåâðàëéà, 1973 ã. 84 þçö éàçû ìàñàñûíûí àðõàñûíäà ÿéëÿøÿðêÿí, ÿââÿëúÿ ãàðøûëàðûíà «áþéöê âÿçèôÿëÿð» ãîéóá, ñîíðà éàõøû øeðëÿðèíè éàçûðëàð. Ìÿùç ñÿíÿòèí ìàùèééÿòèíäÿí äîüàí áó ñïeñèôèê úÿùÿòëÿ ÿëàãÿäàðäûð êè, áþéöê ñÿíÿòêàðëàð ùe÷ çàìàí ùe÷ áèð ÷ÿð÷èâÿéÿ ñûüûøìûð, îíëàðûí éàðàäûúûëûüû ùÿð ùàíñû ãÿëèá äàõèëèíÿ ñàëûíà áèëìèð. Áó äÿôÿ É.Éeâòóøeíêîíóí Â.Ñîêîëîâ ùàããûíäàêû ìÿãàëÿñèíäÿí áèð ñèòàò ýÿòèðìÿê èñòÿéèðÿì: «Îëà áèëñèí êè, ìÿíèì ôèêðèì áÿçè ÿäÿáèééàòøöíàñëàðà ìöáàùèñÿëè ýþðöíñöí (øÿõñÿí ìÿíèì ö÷öí áóðàäà ìöáàùèñÿëè áèð øeé éîõäóð — Å.), ëàêèí ìÿí eëÿ áèëèðÿì êè, áþéöê éàçû÷ûëàð, ùÿòòà ÿäÿáè äþéöøëÿð çàìàíû ùÿð ùàíñû ìÿêòÿáÿ ìÿíñóá îëäóãëàðû áàðÿäÿ ãÿòè äeêëàðàñèéàëàðëà ÷ûõûø eòñÿëÿð áeëÿ, ùe÷ çàìàí ìÿêòÿáëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíÿ ñûüûøìûðëàð»1. Ùÿðýàù øàèð òÿôÿêêöð eòèáàðèëÿ áèçèì ìöàñèðèìèçäèðñÿ, îíóí ôèòðè èñòeäàäû âÿùäÿò òÿøêèë eäèðñÿ, äeìÿëè, «áþéöê âÿçèôÿëÿð» îíóí ìèñðàëàðûíûí úàíûíà ùîïìóøäóð âÿ áó ìèñðàëàðû ãÿëÿìèí óúóíà ýÿòèðÿí, øàèðè «ìÿêòÿáëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíÿ ñûüûøìàéàí áþéöê éàçû÷û» eäÿí ÿñàñ àìèëëÿðäÿíäèð; «áþéöê âÿçèôÿëÿð» ìöàñèðëèê êàòeãîðèéàñûíûí, ìöàñèðëèê èñÿ èñòeäàä àíëàéûøûíûí êîìïîíåíòëÿðèíäÿíäèð. Ìöàñèðëèê áóýöíêö ôÿëñÿôè-ÿõëàãè éöêñÿêëèê ñÿâèééÿñèíäÿ äàéàíìàã äeìÿêäèðñÿ, ñÿíÿòêàð ìöàñèðëèéè ùÿìèí ôÿëñÿôè-ÿõëàãè éöêñÿêëèéèí þçöíÿ áeëÿ äàùà óúàäàí áàõìàã äeìÿêäèð. Áó óúàëûüû éàëíûç õàðèúè eôôeêòëÿ — éeíè ôàêòóðàëû áÿíçÿòìÿëÿðëÿ, eëìè-òeõíèêè òÿðÿããèíèí éàðàòäûüû àíëàéûø âÿ èñòèëàùëàðû ñàäàëàìàãëà, ìöàñèð èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí èíñàí øöóðóíà ýþðöíìÿìèø ùöúóìóíóí áÿùðÿñè êèìè ôàêòëàðû, ðÿãÿìëÿðè áèð äàùà òÿêðàð eòìÿê âÿ áóíóíëà òÿñâèðèíè âeðìÿê éîëóéëà ÿëäÿ eòìÿê ìöìêöí äeéèëäèð. É.Âèíîêóðîâóí «ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, ïîeçèéà ÕIÕ ÿñðäÿ äöøöíöëäöéö êèìè, õÿéàëïÿðÿñòëèê âÿ ôàíòàçèéàéà äàëìàã äeéèë, ïîeçèéà øàèð ïñèõèêàñûíûí äöðöñò, äeìÿê îëàð êè, eëìè äÿãèãëèêëÿ àíàëèçèäèð, ïîeçèéà ñÿíÿääèð» — ñþçëÿðèíäÿ ùÿì ÕIÕ ÿñðäÿ, ùÿì äÿ ìöàñèð äþâðäÿ ïîeçèéàíûí ïðeäìeòèëÿ ÿëàãÿäàð èôðàòà âàðìàã þçöíö ýþñòÿðèðñÿ äÿ, îíóí ìöàñèð ïîeçèéàìûçûí ÿñàñ úÿùÿòèíè òÿñâèð÷èëèêäÿ ýþðìÿñè, «Ôàêòëàð, ôàêòëàð âÿ éàëíûç ôàêòëàð òÿñâèð eäèëèð. Ùàëáóêè ôàêòûí ìàùèééÿòèíè, ôàêòûí ìÿíàñûíû âeðìÿê ëàçûìäûð» — ôèêðè, ìÿíúÿ, òàìàìèëÿ äîýðóäóð.2 1 2 «Êîìñîìîëñêàéà ïðàâäà» 17 àâãóñòà, 1973 ã. Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà, 22 ñåíòéàáðéà, 1971 ã. 85 Ôàêòëàðûí òÿñâèðè, ìÿëóìàò þçöíöùÿäÿôÿ ÷eâðèëäèéè çàìàí, òÿáèè êè, èñòÿíèëÿí eìîñèîíàë ãöââÿéÿ ìàëèê îëìóð, èñòÿíèëÿí áÿäèè eôôeêòè âeðìèð. Áÿçÿí eëÿ îëóð êè, ÿí ìöàñèð àíëàéûø âÿ èñòèëàùëàðà èñòèíàä eäèëÿí, äeéÿê êè, ìeòàôîðàëàð öçÿðèíäÿ áàøûìûçû ÷àòëàäûð, òÿôÿêêöðöìöçö úÿìëÿøäèðèá âÿ íÿùàéÿò, áó áÿíçÿòìÿíèí óðáàíèñò ìàùèééÿòëè ñîéóãëóüó èëÿ áÿðàáÿð ïðèìèòèâëèéèíè (ïèæîíëóüó) äóéóðóã; áèð òÿìèíàòñûçëûã ÷þêöð öðÿéèìèçÿ, ùàëáóêè ñÿððàñò äeéèëìèø äÿäÿ-áàáà ôàêòóðàëû áèð áÿíçÿòìÿ, äeéÿê êè, Î.Ñàðûâÿëëèíèí: Äþéäö éàüûø ìÿíè, äþéäö ãàð ìÿíè, Áèð ãàðûøãà ìèíñÿì, àïàðàð ìÿíè. — ëèòîòàñû ãàðûøãàíûí ãîúàëûüûíà, éàüûøûí ãÿäèìëèéèíÿ áàõìàéàðàã, áèçÿ òÿñèð åäèð, ÷öíêè èñëàíûá úöúÿéÿ äþíìöø ëèðèê ãÿùðÿìàíûí éóìîð ÷àëàðëû ïîeòèê ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíè ùèññ eäèðèê. Òÿáèè êè, ìÿí, ìÿðùóì ïðîôeññîð Úÿôÿð Õÿíäàíûí úàâàíëûã èëëÿðèíäÿ éàçäûüû «Êÿíäÿ, êÿíäÿ âÿ éeíÿ äÿ êÿíäÿ!» — ÷àüûðûøûíû éeíè àäàïòàñèéàäà ìeéäàíà àòìûðàì, éÿíè òðàêòîðëàðäàí, àâòîìîáèëëÿðäÿí, òÿééàðÿëÿðäÿí, ñöíè ïeéêëÿðäÿí äöøöá ãàðûøãàëàðûí áeëèíÿ ìèíìÿê òÿêëèôèíè èðÿëè ñöðìöðÿì. ßêñèíÿ, þç ïîeòèê ìèñðàëàðûìûçäà ñÿñäÿí ñöðÿòëè òÿééàðÿëÿðÿ ìèíÿê (âÿ ìèíìÿëèéèê!), êîñìîñà ó÷àã (âÿ ó÷ìàëûéûã!), Àéäà ìàøûí ñöðÿê (âÿ ñöðìÿëèéèê!), áÿäèè òÿñÿððöôàòûìûçäà êèáeðíeòèêàíûí íÿôÿñè äóéóëñóí, eëeêòðîí-ùeñàáëàéûúû ìàøûíëàð éàðàäàã, àéäàí ýÿòèðèëìèø ñöõóðëàðû ëàáîðàòîðèéà àíàëèçëÿðèíäÿí êe÷èðÿê, áèð ñþçëÿ, ìöàñèð ùÿéàòäàí ýeðè ãàëìàéàã, ëàêèí áöòöí áóíëàðû ñöíè øÿêèëäÿ eòìÿéÿê, áóíëàð áèçèì ìèñðàëàðûìûçäà éàëàí÷û äeéèë, ùÿãèãè áÿäèè èôàäÿñèíè òàïñûí. Áèç íÿäÿí âÿ íèéÿ éàçäûüûìûçû áèëÿê, áàøà äöøÿê. Åëìè-òeõíèêè èíãèëàá äeäèéèìèç àíëàéûø áèçèì ìèñðàëàðûìûçäà ôÿëñÿôè-ÿõëàãè âöñÿòèíè, ïîeòèê èíèêàñûíû òàïñûí, éÿíè ùÿìèí àíëàéûøûí ìàùèééÿòèíè äÿðê eäÿê, ãÿëÿìÿ àëäûüûìûç ôàêòóðàíûí àäûíû, õàðèúè ýþðêÿìèíè, äóìàíëû øÿêèëäÿ âÿçèôÿñèíè áèëìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá, îíëàðû ìöàñèð èúòèìàè-ôÿëñÿôè ôèêèðëÿ, ìöàñèð ÿõëàãëà, èúòèìàè ôîðìàñèéàëàðëà âÿùäÿòäÿ, ãàðøûëûãëû òÿìàñäà ýþòöðÿê âÿ éàëíûç áóíäàí ñîíðà ùÿìèí èñòèëàù âÿ àíëàéûøëàðû áÿäèè þçöíöèôàäÿìèçèí eñòeòèê êîìïîíeíòëÿðèíÿ ÷eâèðÿê. Áeëÿ îëìàäûãäà, éÿíè áÿäèè òÿôÿêêöðöìöç éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèì ìÿíàäà ìöàñèð øöóðóí áÿùðÿñè îëìàäûãäà, áóýöíêö ïîeçèéàìûçäà áeëÿ áèð òÿñíèôàòëà ãàðøûëàøûðûã: à) ìöàñèð ôàêòóðàäàí çàùèðè èñòèôàäÿ, éàëàí÷û ìöàñèðëèê; 86 á) ÿí àäè ìöàñèð ýeð÷ÿêëèê ãàðøûñûíäà ïðèìèòèâ ùeéðÿò, øèøèðäèëìèø äÿùøÿò, éàëàí÷û ôÿëñÿôÿ÷èëèê; ú) çàìàí êàòeãîðèéàñûíäàí, äþâðöí òÿëÿáèíäÿí ñÿðô-íÿçÿð eòìÿê, áàéàüûëûüà éóâàðëàíìàã, àðà ñþùáÿòëÿðèíè øeðÿ ýÿòèðìÿê, úàíàíûí éàíàüûíäà õàë àõòàðìàã âÿ éàõóä äàùà áó õàëû àõòàðìàäûüûíû ôÿõðëÿ áÿéàí eòìÿê. ßí ïèñ úÿùÿò èñÿ áóäóð êè, «à»-íûí «à» çþâãëö âÿ «à» ñÿâèééÿëè, «á»-íèí «á» çþâãëö âÿ «á» ñÿâèééÿëè, «â»-íèí èñÿ «â» çþâãëö âÿ «â» ñÿâèééÿëè àóäèòîðèéàñû éàðàíìûøäûð. Ìÿùç áó òÿñíèôàòûí ïðèíñèïëÿðèíäÿí ÷ûõûø eäÿðÿê, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû ö÷öí ñÿúèééÿâè ñàéäûüûì áÿçè êÿñèð úÿùÿòëÿð öçÿðèíäÿ äàéàíìàüà eùòèéàú äóéóðàì. 3. Ì.Éàãóáóí 35 ìèñðàëûã «Éàøûë ïÿðäÿëÿð» øeðèíèí ìÿçìóíó áóíäàí èáàðÿòäèð êè, «óçàíûá éîë áîéó éàøûë àüàúëàð», éàðïàãëàð éîëóí ùÿð èêè òÿðÿôèíÿ «éàøûë ïÿðäÿ» ÷ÿêèá âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áèç áðàêîíéeðëÿðèí ìeøÿíè òÿëÿô eòäèéèíè ýþðìöðöê: Áàëòàëàð, ìèøàðëàð éeíÿ èøèíäÿ, Áóëàãëàð ãóðóéàð, Úöéöðëÿð ìÿëÿð. Åù, éàøûë ïÿðäÿëÿð, éàøûë ïÿðäÿëÿð... Ìÿëóìäóð êè, òÿáèÿòèí ÷èðêëÿíìÿñè, ôëîðà âÿ ôàóíàíûí òÿëÿô îëìàñû ìöàñèð äþâðöìöçäÿ ùàìûìûçû äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ âàäàð eäÿí ìöùöì èúòèìàè-eòèê ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. Øàèðëÿðèí áó ìþâçóéà ìöðàúèÿò eòìÿñè ãàíóíàóéüóí âÿ âàúèáäèð, ëàêèí áó øÿðòëÿ êè, øàèð ñþçö áèçèì ãÿëáèìèçÿ ùàêèì êÿñèëñèí, eëÿ ñþç îõóéàã êè, î áèçè áÿçÿí ãÿäðèíè áèëìÿäèéèìèç âÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿäèéèìèç òÿáèÿòèí ãàðøûñûíäà âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêìÿéÿ âàäàð eòñèí. Ùÿðýàù áèç àüàúëàðûí àäëàðûíû ñàäàëàéûð âÿ îíëàðûí ãûðûëäûüûíû áÿäèè-eñòeòèê êàñûáëûãëà áèð äàùà îõóúóíóí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûðûãñà, ìeøÿíèí þçöíäÿí þçöíÿ øèêàéÿòëÿíìÿñèíäÿí áàøãà ùe÷ áèð áÿäèèôÿëñÿôè öìóìèëÿøäèðìÿéÿ, éàääà ãàëàúàã ùe÷ áèð ïîeòèê ñþçÿ ðàñò ýÿëìèðèêñÿ, ìÿí þç òÿðÿôèìäÿí Ì.Éàãóáó ÿìèí eäèðÿì êè, îíóí âÿ áèçèì ÷îõ ñeâäèéèìèç ìeøÿíèí ïðîáëeìëÿðè ùàããûíäà àäè ãÿçeò 87 ìÿãàëÿñè éàçìàã äàùà òóòàðëû âÿ äàùà õeéèðëè îëàð, íÿèíêè «eù, éàøûë ïÿðäÿëÿð, éàøûë ïÿðäÿëÿð» êèìè àúèçàíÿ òÿÿññöôöìöç. Éóõàðûäà ãeéä eòìèøÿì êè, Ì.Éàãóáóí òÿáèÿòè òÿðÿííöì eäÿí ýþçÿë, òÿáèè âÿ òÿñèðëè øeðëÿðè ÷îõäóð. Ëàêèí î éeðäÿ êè, áó øàèð èúòèìàè ìîòèâëÿðÿ òîõóíóð, ôÿëñÿôÿéÿ ìeéë eäèð, ñÿíÿò ùàããûíäà ñþç äeéèð, áÿäèè òÿôÿêêöð ìÿùäóäëóüó þçöíö áöðóçÿ âeðèð. Íÿ ãÿäÿð òÿÿúúöáëö äÿ îëñà, øàèð þçö «Ìÿíèì êàèíàòûì» àäëû øeðèíäÿ, èñòÿð-èñòÿìÿç, áó ôèêðè äîüóðàí ñÿáÿáëÿðè àéäûíëàøäûðûð: «äöíéàéà ùàéëà, ùàðàéëà ýÿëìÿäèéè áèð ñàêèò ýóøÿíè» ïîeòèê äèëëÿ òÿñâèð eäèð, áö «ýóøÿ» èëÿ òÿìàñûíû éàõøû áèð áÿäèèëèêëÿ ýþñòÿðèð, ëàêèí áèðäÿíáèðÿ áeëÿ áèð ôèêðè öìóìèëÿøäèðìÿéÿ ýÿëèá ÷ûõûð: Ùàíñû ÷è÷ÿêëÿð êè, áóðäà óéóéàð, Î ÷àé êè, éàíûìäàí àõàð ñöáùÿäÿê; Î éeð êè, íÿüìÿìè eøèäèá äóéàð, Ìÿíèì êàèíàòûì áóíëàðäûð äeìÿê. Äeìÿëè, øàèðèí êàèíàòû «ñàêèò áèð ýóøÿ»äèð — îíó «äóéàí» ÷ÿìÿíëèê, «áóðàäà óéóéàí ÷è÷ÿêëÿð» âÿ «ñöáùÿäÿê àõàí ÷àé». Áèçúÿ, þç êàèíàòûíû áó ãÿäÿð ìÿùäóäëàøäûðìàã, äàùà äîüðóñó, ïîeòèê êàèíàòûíûí áeëÿ áèð ìÿùäóäëóüóíäàí ãîðõóéà äöøìÿêäÿíñÿ, âÿúäÿ ýÿëìÿê, éóõàðûäà ùàããûíäà áÿùñ eòäèéèìèç «Úîêîíäà» øeðèíè ìeéäàíà ýÿòèðÿí ñÿáÿáëÿðäÿíäèð. Ôöçóëèíèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû äeéèðäè: Åäÿìÿì òÿðê, Ôöçóëè, ñÿðè-êóéèí éàðûí, Âÿòÿíèìäèð, âÿòÿíèìäèð, âÿòÿíèìäèð, âÿòÿíèì. Éàðûí éàøàäûüû êö÷ÿíè þç âÿòÿíè àäëàíäûðìàã Ôöçóëè ëèðèê ãÿùðÿìàíûíûí — àøèãèí áþéöêëöéö, íÿùÿíýëèéè èäè; ÷öíêè áó, ëîêàë ìàùèééÿòëè áèð eøã äeéèë, ùÿéàòûí, éàøàéûøûí öëâèééÿò, ïàêëûã, òÿìèçëèê ëeéòìîòèâè èäè; áó, áÿøÿðè ìÿùÿááÿò èäè; áó, àøèãèí ìÿíÿâè «êàèíàòûíûí» ùöäóäñóçëóüóíäàí äîüàí áèð åòèðàô èäè. Áèçèì ìöàñèðèìèçèí èñÿ, òÿêðàð eäèðÿì, êàèíàòû àíàäàí îëäóüó õöñóñè áèð «ýóøÿäÿ» «óéóéàí» ÷è÷ÿêëÿð âÿ ùÿìèí êè÷èê úîüðàôè ÿðàçèäÿ àõàí ÷àéäûðñà— áó ÷îõ ïèñäèð; áÿäèè ìÿüëóáèééÿò ö÷öí ìöíáèò çÿìèí éàðàäûð. Ìÿììÿä Úÿôÿð Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí V ãóðóëòàéûíäà ìöàñèð ïîeçèéàìûç ùàããûíäàêû ìÿðóçÿñèíäÿ äeéèðäè: «Ïîeòèê èñòeäà88 äûí äÿðÿúÿñè äÿðèí èäðàê ãàáèëèééÿòè èëÿ, ìöðÿêêÿá ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíÿ âÿ èíñàí ìÿíÿâè àëÿìèíÿ áàø âóðà áèëìÿê ãàáèëèééÿòè èëÿ þë÷öëöð. Øàèðëèê èñòeäàäû ÷îõëàðûíäà îëà áèëÿð, ëàêèí èñòeäàä íÿéÿ ñÿðô îëóíóð? Èñòeäàäûí äÿðÿúÿñè áó ñóàëûí úàâàáû èëÿ ìöÿééÿí eäèëèð. Ïîeòèê èñòeäàä áèð áÿíþâøÿíèí, áèð íÿðýèç ýöëöíöí, áèð ýþçÿëèí òÿñâèðèíäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðÿ áèëÿð, àíúàã ÿýÿð áó èñòeäàä ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà ìöàñèð èúòèìàè ùÿéàòûí áþéöê ïðîáëeìëÿðèíäÿí éàçìûðñà âÿ áàø ÷ûõàðà áèëìèðñÿ, áþéöê èñòeäàä ñàéûëà áèëìÿç. Øàèð ñîñèîëîã, ïñèõîëîã ìöòÿôÿêêèð îëìàëûäûð. ßýÿð î, òÿôÿêêöð ñàùèáè äeéèëñÿ, îíóí øeðëÿðèíäÿí ôàéäà ùàñèë îëìàç». Ì.Úÿôÿðèí áó ñþçëÿðè ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíà éàõûíäàí áÿëÿä÷èëèéèí, áó ïîeçèéàíûí êÿñèð âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðûíû ñÿððàñò òÿíãèä÷è-àëèì ýþçö ýèëÿ ýþðìÿéèí áÿùðÿñèäèð, ÷öíêè ùÿìèí ñþçëÿðè ìöàñèð ïîeçèéàìûçûí áóýöíêö òÿúðöáÿñè äîüóðóð âÿ òÿñäèã eäèð. Èñòeäàäû þç òÿáèÿòèíÿ ìöâàôèã èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàô eòäèðìÿê ùÿìèí èñòeäàä ñàùèáèíäÿí ýeíèø äöíéàýþðöø, ñàâàä, Ì.Úÿôÿðèí äèëè èëÿ äeñÿê, òÿôÿêêöð òÿëÿá eäèð. Èñòeäàäûí èñòèãàìÿòèíäÿí ñàïûíìàã, îíóí òÿáèÿòèíÿ éàä ìîòèâëè éàä íîòëàðà ãàïûëìàã, þýeé ìþâçóëàðà óéìàã òÿúðöáÿëè ãÿëÿìèí ìÿùñóëó îëàðêÿí áeëÿ, áÿäèè ìÿüëóáèééÿòÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áÿõòèéàð Âàùàáçàäÿíèí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíäà òóòäóüó ìþâãå éöêñÿê âÿ ìþòÿáÿðäèð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàíäà îíóí øeðèíèí àóäèòîðèéàñûíà ñàé eòèáàðèëÿ àçÿðáàéúàíëûëàðäàí ãàò-ãàò ÷îõ îëàí õàëãëàðà ìÿíñóá èñòeäàäëû øàèðëÿð ãèáòÿ eäÿ áèëÿð. Ìÿí áóíóí øàùèäèéÿì êè, îíóí ÷îõòèðàæëû øeð êèòàáëàðû áèçèì áèð ÷îõ äèýÿð øàèðëÿðèìèçèí êèòàáëàðû êèìè Øÿêèäÿí òóòìóø Øàìàõûéàúàí, Øóøàäàí òóòìóø Ëÿíêÿðàíàúàí, Íàõ÷ûâàíäàí òóòìóø Ãóáàéàúàí êèòàá ìàüàçàëàðûíäà éàòûá òîç ÷ÿêìèð, àëûíûð, îõóíóð, ñeâèëèð. Ìÿí áó ñþçëÿðè àøàüûäàêû òÿíãèäè ìöëàùèçÿëÿðèìÿ çèðeù ÷ÿêìÿê ìÿãñÿäèëÿ éîõ, îáéeêòèâ ýeð÷ÿêëèêäÿí ÷ûõûø eäÿðÿê éàçûðàì. Êöòëÿâèëèê, áèçÿ ìÿëóì îëäóüó êèìè, ùÿìèøÿ êeéôèééÿòèí òàì, äÿãèã ýþñòÿðèúèñè äeéèëäèð. Àóäèòîðèéà ýeíèø îëäóãúà äà çþâãëÿð ìöõòÿëèô, äöíéàýþðöø ìöõòÿëèô, ñÿíÿòÿ òÿëÿáàòûí ÷ÿêèñè, òÿôñèð ìöõòÿëèôäèð âÿ îëñóí êè, eëÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ áÿçÿí (ÿëáÿòòÿ, ùÿìèøÿ éîõ!) ýeíèø àóäèòîðèéàëû «êöòëÿâè» ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà çèääèééÿòëÿð, çèðâÿëÿðëÿ áÿðàáÿð ÷þêÿêëèêëÿð äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Áó úöð çèääèééÿòëÿð, éàðàäûúûëûã íàèëèééÿòëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, áÿäèè ìÿüëóáèééÿòëÿðÿ áÿçÿí Á. Âàùàáçàäÿíèí éàðàäûúûëûüûíäà äà òÿñàäöô eäèðèê. 89 Ìÿí eéíè áèð ãÿçeò íþìðÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóø «Òóôàíëàðà òàïøûðìûøàì âÿ «Åëÿ áþéöäöê êè...» àäëû èêè ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè øeð öçÿðèíäÿ äàéàíìàã èñòÿéèðÿì. Áó èêè øeð ùÿì ìèñðàëàðûíû ñÿððàñò äeéèá, ìöàñèð îõóúóíó ùÿãèãè ñóðÿòäÿ äöøöíäöðÿí, îíà ùÿãèãè ñóðÿòäÿ òÿñèð eäÿí, îíó ÿëÿ àëàí èñòeäàäëû âÿ áèøìèø ãÿëÿìÿ ìàëèê øàèð Á.Âàùàáçàäÿíè, ùÿì äÿ ñöíè ôÿëñÿôÿ÷èëèéÿ ìeéë eäÿí àðõàèê ñþçëÿðëÿ, ìöúÿððÿä àíëàéûøëàðëà, ïîeòèêà èëÿ ñàäÿëþâù îõóúóíó ùeéðÿòëÿíäèðÿí, äeéèëìèø êÿëàìëàðûí âàðèàñèéàëàðûéëà ÷ûõûø eäÿí øàèð Á.Âàùàáçàäÿíè áèçÿ òÿãäèì eäèð. ßëáÿòòÿ, áó çàìàí áèç — îíóí éàõøû øeðëÿðèíè ñåâÿíëÿð — òÿúðöáÿëè áèð øàèðèí — ìöàñèð îõóúóíóí áÿäèè-eñòeòèê òÿëÿáàòûíû òÿìèí åäÿ áèëÿúÿê áèð øàèðèí — þç ïîeòèê èñòeäàäûíäàí äöçýöí èñòèôàäÿ eòìÿäèéèíÿ, èëùàìûíû äöçýöí èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿäèéèíÿ éàëíûç òÿÿññöô eäèðèê. Äîüðóäàí äà, ùÿðýàù «Òóôàíëàðà òàïøûðìûøàì...» øeðè íÿ ãÿäÿð òÿáèèäèðñÿ, éàëàí÷û ôÿëñÿôÿ÷èëèêäÿí óçàãäûðñà, ùÿòòà ìÿí äeéÿðäèì êè, ìöàñèð ñÿíÿòêàðûí èíäèâèäóàë ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûã ùèìíè ñÿúèééÿñèíäÿäèðñÿ, «Åëÿ êè...» øeðèíäÿ ìöúÿððÿä ìöùàêèìÿéÿ âÿ ôÿëñÿôÿ÷èëèéÿ éîë âeðèëìèøäèð; áóíà ýþðÿ äÿ, áþéöê áÿäèè-ôÿëñÿôè èääèàäà îëäóüó ùàëäà, ñÿâèééÿñèç âÿ ïðèìèòèâ ýþðñÿíèð, ùÿð÷ÿíä øàèð áó øeðè Èíñàíàì, Éîõ èêÿí âàð îëìóøàì ìÿí. — êèìè ýóðóëòóëó âÿ òàíûø (Ùöñeéí Úàâèäèí «Äöíéàëàðû éîõäàí éàðàäàí, eé óëó Òàíðû» ìèñðàñûíû õàòûðëàéàã) ìèñðàëàðëà áàøëàéûð, èíñàíûí «ÿí áþéöê àäû» îëàí «Íe÷èí?» ñóàëûíû «ìöáùÿì» êèìè òÿìòÿðàãëû (âÿ àðõàèê) áèð ñþçëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Á.Âàùàáçàäÿ «Òóôàíëàðà òàïøûðìûøàì...» øeðèíäÿ: Ñûüûíìàäûì î áóúàüà, áó áóúàüà. Ãàëõäûì äàüà, Åíäèì äöçÿ. Ýÿçÿ-ýÿçÿ Áó äöíéàíû Éàøàìàäûì ñÿééàù êèìè. — äeéèðñÿ, áó ñþçëÿðèí «ýÿëèøè ýþçÿëëèê» õÿòðèíÿ éîõ, ùÿãèãè øàèð eòèðàôû îëäóüóíà, ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, èëê íþâáÿäÿ ùÿìèí øeðèí áÿäèè-eñòeòèê ñàíáàëû áèçè èíàíäûðûð; ÷ûëüûí ñÿíÿòêàð ãÿëáèíèí ïîeòèê 90 èôàäÿñè áèçè èíàíäûðûð. Á.Âàùàáçàäÿíèí èñòeäàäû éàëíûç áó çàìàí þçöíö ïàðëàã øÿêèëäÿ ýþñòÿðÿ áèëèð. «Åëÿ áþéöäöê êè...» øeðèíäÿ âeðèëÿí: Éeð íÿäèð? Ýþé íÿäèð? Áó òîðïàã íÿäèð? Þëöì íÿ? Ùÿéàò íÿ? Éàøàìàã íÿäèð? Èëê íÿäèð? Ñîí íÿäèð? Ýöí íÿ? Àí íÿäèð? Ýeúÿ íÿ? Ýöíäöç íÿ? Áó äþâðàí íÿäèð? — êèìè ñóàë-ìèñðàëàð èñÿ îíóí ïîeòèê èñòeäàäûíû ÿéàíèëÿøäèðìÿéÿ õèäìÿò eòìèð. Øàèð áó ñóàëëàðà úàâàá àõòàðàí èíñàíûí òÿêàìöëöíö ýþñòÿðìÿê èñòÿéèðñÿ äÿ, ùÿìèí ñóàëëàðûí áóýöíêö ìÿíàñû âÿ áó øeðäÿêè áÿäèè ãöäðÿòè çÿêàíûí òÿêàìöëöíö ýþñòÿðèá ìöàñèð îõóúóéà òÿñèð eäÿúÿê, îíó äöøöíäöðÿúÿê èãòèäàðäà äeéèë. «Íe÷èí?», «íÿäèð?» ñóàëëàðû ñÿíÿòèí éàðàíìà äþâðöíäÿí áó òÿðÿôÿ áöòöí áþéöê ñÿíÿòêàðëàðû äöøöíäöðìöøäöð. Þçö äÿ éàëíûç ñÿíÿòêàðëàðûìû? Åëìèí, òeõíèêàíûí ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿñèíäÿ áó ýöí ÿëäÿ eòäèéèìèç íàèëèééÿòëÿð ìÿùç ùÿìèí ñóàëëàðà âeðèëÿí úàâàáëàð äeéèëìè? Áó ñóàëëàðëà ÿëàãÿäàð ñÿíÿò èúòèìàè ãóðóëóøëàð (ãóëäàðëûã, ôeîäàëèçì, êàïèòàëèçì) àðàñûíäà, ñÿíÿò çàìàí êàòeãîðèéàñû àðàñûíäà, ñÿíÿòêàðëà òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè (ãîúàëûãäàí, þëöìäÿí òóòìóø òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðÿäÿê) àðàñûíäà êîíôëèêò ãöäðÿòëè èúòèìàè-ôÿëñÿôè ïîeçèéà íöìóíÿëÿðèíèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Åéíè çàìàíäà, áó ñóàëëàðûí áÿäèè ùÿëëè èúòèìàè-ôÿëñÿôè ôèêðèí èíêèøàô ýþñòÿðèúèñè ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèøäèð. Ùe÷ ðÿâàäûðìû êè, ùÿëÿ àëòû ÿñð áóíäàí ÿââÿë — ÕÛ ÿñðäÿ áþéöê Íÿñèìèíèí ãÿëÿìè èëÿ «Íÿäèð?» ñóàëûíû: Äöíö ýöí ìöíòÿçèðÿì ìÿí êè, áó ïÿðýàð íÿäèð? Êöíáÿäè-÷ÿðõè-ôÿëÿê, ýÿðäèøè-äÿââàð íÿäèð? 91 Áó äîãóç ÷ÿðõè-ìöÿëëÿã íÿäÿí îëäó òÿðòèá, Ôÿëÿê àëòûíäà äþíÿí êþâêÿáè-ñÿééàð íÿäèð? ...Äèíö èìàíö íàìàçö ùÿúúö ÿðêàíö çÿêàò, Çþùäö òÿãâàâö øÿðèÿò ãàìó ýþôòàð íÿäèð? ...Îäö ñó, òîðïàüö éeë àäû íÿäÿíäèð, àäÿì? Àíà ñÿúäÿ íÿ è÷öí, èáëèñÿ èíêàð íÿäèð? Ýöíÿøèí ãöðñö íÿäÿí éeð öçöíÿ øþëÿ âeðèð, Éà áó áèð ìÿøÿëÿäÿ íóð íÿäèð, íàð íÿäèð? ...Àéö ýöí ÿõòÿðö ÿíúöì íÿäÿí îëäó èçùàð, Øþëeéè-øÿìñö ãÿìÿð, ïÿðòÿâè-ÿíâàð íÿäèð? — êèìè áÿäèè-ôÿëñÿôè ãöäðÿòÿ ìàëèê áèð øÿêèëäÿ ñÿíÿò àëÿìèíÿ ýÿòèðÿí Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû áó ýöí òÿçÿäÿí «Éeð íÿäèð?», «Ýþé íÿäèð?» êèìè ñóàëëàðû òÿêðàð eòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëñûí? Àçÿðáàéúàí ñîâeò ïîeçèéàñûíäà áó õîøà ýÿëìÿéÿí, çÿðÿðëè òÿìàéöë-ôÿëñÿôÿ÷èëèéÿ, òÿêðàð äöøöíúÿëÿðÿ ìeéë éeíè éàçìàüà áàøëàéàíëàðûí äà øeðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðäèêäÿ, áó äàùà ãîðõóëóäóð, îíà ýþðÿ êè, ùÿìèí òÿìàéöë ýÿëÿúÿêäÿ ïîeçèéàìûçûí õÿñòÿ áèð ãîëó êèìè èíêèøàô eäÿ áèëÿð, äàùà äÿðèí êþêëÿð àòàð. Ìÿí áèð íe÷ÿ ìèñàë ýÿòèðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíÿúÿéÿì. Ò.Øàùäàüëû «Áó öðÿêëÿð» àäëû øeðèíäÿ éàçûð: Áó ýöí ýþðäöì ñó áóç îëóá ñûüûøìàéûá øöøÿéÿ. Èáòèäàè ñèíèô øàýèðäëÿðèíÿ äÿ ìÿëóì ôèçèêè ãàíóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí áó «ìÿíçÿðÿ» øàèðèí áÿäèè òÿôÿêêöðöíäÿ ùàíñû àññîñèàñèéà éàðàäûð? Äèããÿò eäÿê: Äöøöíöðÿì áÿñ áóç öðÿêëÿð íeúÿ ñûüûð ñèíÿéÿ?! (!) Áó äÿôÿ ñóàë èøàðÿñèëÿ íèäà èøàðÿñè õöñóñè (âÿ õàðàêòeð) áèð ñÿõàâÿòëÿ èøëÿäèëñÿ äÿ êþìÿéÿ ÷àòìûð çÿííèíäÿéèê, ÷öíêè «áóç öðÿêëÿðèí» ñèíÿëÿðÿ «íeúÿ ñûüûøìàñû» áàðÿäÿ øàèðè äöøöíìÿéÿ ìÿúáóð eäÿí îáéeêò — ïàðàëeë ìöãàéèñÿ ìÿíàñûç âÿ òÿñèðñèçäèð; ìöÿëëèôè 92 äöøöíäöðöðñÿ äÿ, ìöàñèð îõóúóíó ãÿòèééÿí äöøöíäöðìöð. Ùÿëÿ îðàñûíû äeìèðÿì êè, áóðàäà èêè ìèñðà «ìöàñèðëÿøäèðèëÿðÿê» ñÿêêèç ìèñðà êèìè òÿãäèì eäèëìèøäèð. Ìöàñèð èíñàíûí öðÿéèíèí «äîíìàñû», «äîíóá áóç îëìàñû» áàðÿäÿ äöøöíìÿê ìöàñèð ñÿíÿòêàðûí áîðúó âÿ âÿçèôÿñèäèð, ëàêèí òÿáèèäèð êè, áó äöøöíúÿëÿð áÿäèè-ôÿëñÿôè ñàíáàëà ìàëèê îëìàëûäûð, éÿíè «áóç öðÿêëè», eëÿúÿ äÿ «èñòè öðÿêëè» ìöàñèðëÿðèìèçèí òÿôÿêêöð òÿðçèíäÿí àøàüûäà äóðìàëûäûð; ùÿìèí «áóçëàøìà» ïðîñeñèíèí ÿñðÿ õàñ îëàí èúòèìàè-ÿõëàãè ñÿáÿáëÿðè àðàøäûðûëìàëû âÿ áó ñÿáÿáëÿð íÿòèúÿ îëàðàã þç äóðüó èøàðÿñèíè ãîéìàëûäûð — èñòÿð ñóàë, èñòÿð íèäà, èñòÿð íþãòÿ, èñòÿðñÿ äÿ ùàìûñû áèð éeðäÿ, òÿêè ÿñàñëàíäûðûëñûí, éîõñà êè, «ñóéóí äîíóá øöøÿéÿ ñûüûøìàìàñûíû» ýþðöá «ôÿëñÿôè» äöøöíúÿëÿðÿ ãàïûëìàã þçöíäÿí áèð ãàðûø óçàüû ýþðìÿìÿêäèð êè, àãèáÿòè, ýþðäöéöìöç êèìè, àúûíàúàãëû îëàúàã. Éóõàðûäà éàçìûøäûã êè, ÿí àäè ùÿéàò ùàäèñÿëÿðè, ÿí àäè äeòàëëàð áþéöê ôÿëñÿôè öìóìèëÿøäèðìÿëÿðÿ ÿñàñ âeðÿ áèëÿð, ëàêèí áó øÿðòëÿ êè, ùÿìèí àäèëèéèí ìàùèééÿòèíäÿêè ãeéðè-àäèëèê òàïûëñûí. Øeðèí àäè áÿäèè îáéeêòè àäè äÿ ôèêèð äîüóðàúàãñà, îíäà áeëÿ áèð àäèëèê ùe÷ êèìÿ ëàçûì äeéèë. Éeíÿ äÿ ùÿìèí éeíè éàçàíûí «ßí áþéöê òÿçàä» øeðèíÿ äèããÿò eäÿê: Äÿðÿ èëÿ äàü, Ãàðà èëÿ àü, Õÿñòÿ èëÿ ñàü, Òÿçàääûð, òÿçàä. Øeð áeëÿ áàøëàéûð, äàùà ñîíðà ìöÿëëèô «àëîâëà ñóéóí» äà, «øàùèíëÿ ãó ãóøóíóí» äà, «äöçÿíëÿ ãóéóíóí» äà «òÿçàääûð, òÿçàä» îëäóüóíó ýþñòÿðÿðÿê, øeðè áó úöð áèð áÿäèè öìóìèëÿøäèðìÿ èëÿ ãóðòàðûð: Ëàêèí èêè àä ßí áþéöê òÿçàä! Áèðè ìÿùÿááÿò, Äèýÿðè íèôðÿò! Áó áÿíääÿêè «Ëàêèí èêè àä ÿí áþéöê òÿçàä!» úöìëÿñèíäÿ ãðàììàòèê äèããÿòñèçëèéè áèð òÿðÿôÿ ãîéàã, úàâàí ìöÿëëèôèí íèäà èøàðÿëÿðèíè äÿ êþìÿéÿ ÷àüûðûá «øèääÿòëÿíäèðìÿê» èñòÿäèéè áó áÿäèè 93 öìóìèëÿøäèðìÿ áèçäÿ ùàíñû eìîñèéà îéàòäû? Íèäà èøàðÿëÿðèíÿ, ýóðóëòóéà áàõìàéàðàã, éàëíûç òÿÿññöô êe÷èðèðèê. Òÿÿññöô eäèðèê êè, ïîeçèéàìûçûí úàâàíëàðäàí ÷îõ øeé óìäóüó çàìàíäà áó ìöÿëëèôèí áÿäèè òÿôÿêêöðö áÿñèò âÿ ÷eéíÿíìèø ôèêèðëÿðè òÿêðàðëàìàãëà õîøùàëëàíàúàã ñÿâèééÿäÿäèð. Íÿ ö÷öí âÿçèééÿò áeëÿäèð? Áó ñóàëà ùÿìèí úàâàíûí «Ýöú âàùèäè» àäëû ìèñàë ýÿòèðÿúÿéèì ö÷öíúö øeðè eëÿ áèëèðÿì êè, áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ úàâàá âeðÿð. Øeð áeëÿ áàøëàéûð: Òÿééàðÿ âàð ó÷óøó Èøûãäàí äà èòèäèð. (?) Éeðè ýþç ãûðïûìûíäà Íþãòÿ êèìè èòèðèð. (!) Áó èëê áÿíäè îõóäóãäàí ñîíðà, ÿëáÿòòÿ, áèçäÿ ìöÿëëèôèí èìêàíëàðû áàðÿäÿ úèääè øöáùÿ îéàíûð, ÷öíêè èøûüûí ñöðÿòèíäÿí áeøèíúè ñèíèô øàýèðäèíèí äÿ õÿáÿðè îëäóüó ùàëäà, ìöÿëëèô áèçè èíàíäûðìàüà ÷àëûøûð êè, «òÿééàðÿ âàð, ó÷óøó èøûãäàí äà èòèäèð»; áeëÿ áèð òÿééàðÿ éîõäóð, íeúÿ êè, «éeðè ýþç ãûðïûìûíäà íþãòÿ êèìè èòèðÿí» òÿééàðÿ äÿ ìþâúóä äeéèë. Øeðè îõóéóá ñîíà éeòäèêäÿí ñîíðà ùÿìèí øöáùÿíèí ÿñàñëû îëäóüó àøêàðëàøûð. Úàâàí ìöÿëëèô «ëèìàíäàí ýöëëÿ êèìè (!) àéðûëàí» ýÿìèíèí äÿ, éîëëàðäà êöëÿêäÿí äÿ áÿðê ýeäÿí (àäè êöëÿê ñöðÿòèíèí ñàíèéÿäÿ 8 ìeòð îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, áeëÿ ÷ûõûð êè, ñààòäà 280 êì-äÿí àðòûã!) ìàøûíûí äà àäûíû ÷ÿêèð, ùÿìèí ñóïeð-ìàøûíûí «éeë ãàíàäëû àòëûíû þòöá êe÷èá ïÿðò eòäèéèíè» äÿ éàçûð, íÿùàéÿò, áeëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðûð: ßñðÿ áàõ, àò ñöðÿòè Èíäè ýöëöíú ýþðöíöð. (?) Èíñàíëàð àò ìèíìÿéÿ Ýþð íeúÿ äÿ ÿðèíèð. (?!) Àòûí ñöðÿòè ùe÷ êèìÿ ýöëöíú ýþðöíìöð; àòûí ñöðÿòè àòûí ñöðÿòèäèð, òÿééàðÿíèíêè òÿééàðÿíèí, ìàøûíûíêû ìàøûíûí. Áó, ýöëöíú éîõ, ãàíóíàóéüóí âÿ ÷îõ äà òÿáèèäèð. Ìöàñèð èíñàíûí àòà ìèíìÿñèíÿ ýÿëèíúÿ, àéäûí ìÿñÿëÿäèð, ÿðèíìÿêäÿí ñþùáÿò ýeäÿ áèëìÿç, òÿëÿñìÿêäÿí, ÿñðèí ñÿúèééÿñèíäÿí ñþùáÿò ýeäÿ áèëÿð — áó áèð òÿðÿôÿ; 94 àõû, î íÿ ö÷öí òÿééàðÿéÿ, àâòîáóñà, òàêñèéÿ éîõ, àòà ìèíìÿëèäèð (ùÿðýàù àò÷ûëûã èäìàí íþâö èëÿ ìÿøüóë îëìóðñà)? Áóíà áèð ëöçóì âÿ áóíäà áèð ìÿíà âàðìû êè, úàâàí ìöÿëëèô áó äÿðÿúÿäÿ ùeéðÿòëÿíèð? Íÿùàéÿò, ñîí áÿíä: ×îõ äà ñöðÿòèìèçäÿí Àòëàð ýeðè ãàëûáäûð, Àò ãöââÿñè éeíÿ äÿ Ýöú âàùèäè îëóáäóð. Ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, áèçÿ ìÿëóì îëóð êè, ìöÿëëèôèí èøûã ñöðÿòèíäÿí õÿáÿðñèçëèéè òÿñàäöôè õàðàêòeð äàøûìûð, ÷öíêè áeëÿ áèð ñîíëóã ÿí éàõøû ùàëäà úöìÿ àõøàìëàðû òÿçèéÿ éeðëÿðèíäÿ ãîúà êèøèëÿðèí ùèêìÿòàíÿ ñþçëÿðè èëÿ ñÿñëÿøèð. «Éàõøû êèøèëÿð éàõøû àòëàðû ìèíèá ýeòäè...» âÿ ñ. Ìÿùç äöíéàýþðöøöíöí ìÿùäóäëóüó, ñàâàäñûçëûã, àðõàèê òÿôÿêêöð òÿðçè ÿäÿáèééàòà éeíè ýÿëÿíëÿðè éeíè äÿ ñþç äeìÿê ÿâÿçèíÿ, áîø âÿ ïðèìèòèâ íÿñèùÿòëÿð âeðìÿéÿ òÿùðèê eäèð: Àüûð îòóð, àüûð òÿðïÿí, ×îõ äàíûøìà àç éeðèíÿ. Úàâàáëàðûí îëñóí ñÿððàñò, Äèëëÿí àíúàã þç éeðèíÿ. Ñþçëÿðèíè äeìÿ ãóðó. (!) Ãÿëáèí îëñóí ñóäàí äóðó. Ìÿíëèéèíè ñàõëà, ãîðó, Àéàãëàíìà òîç éeðèíÿ. (Ñ.Ìÿúíóíîâ. «Éeðèíÿ»). Éeíè ÷àï îëóíàíëàðäàí äàùà áèðèñèíèí «ëèðèê ãÿùðÿìàíû» öçÿðèíäÿ «Áàêû — Àüäàì» ñþçëÿðè éàçûëìûø ãàòàðû ýþðäöêäÿ, þç äîüìà øÿùÿðèíÿ ìÿùÿááÿòèíè áèëäèðìÿê ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ ÿúàèá áèð ùÿðÿêÿò eäèð: Àüäàì, àäûíû ýþðäöì, Þïäöì áeø ãàðà ùÿðôè. (!) Äîäàüûì ðÿíýëè îëäó: Àüäàì, äàäûíû ýþðäöì. (!!!) 95 Ùÿãèãÿòÿí, ÷îõ ÿúàèá áèð ùÿðÿêÿòäèð: ãàòàðûí öçÿðèíäÿêè ÷èðêëèïàñëû ùÿðôëÿðè þïÿñÿí, öç-ýþçöí ðÿíýÿ áóëàøñûí âÿ áó ùèñëè, ìàçóòëó ðÿíýèí òÿìèíäÿ Àüäàì êèìè ñÿôàëû áèð éeðèí äàäûíû ùèññ eäÿñÿí (ùÿð÷ÿíä «ëèðèê ãÿùðÿìàí» äàäû äà ÿøéà êèìè ýþðöð). Áÿëêÿ áó «ëèðèê ãÿùðÿìàí» øèääÿòëè íîñòàëýèéà õÿñòÿëèéè êe÷èðèð âÿ îíó áåëÿ áèð ãeéðè-íîðìàë ùÿðÿêÿòÿ äÿ ñþâã eäÿí áó õÿñòÿëèêäèð? ßýÿð ëèðèê ãÿùðÿìàí, äîüðóäàí äà, áeëÿ áèð áÿëàéà ìöáòÿëàäûðñà, íàùàã éeðÿ, ÷öíêè î, Òðèíèäàä âÿ Òîáîãî àäàëàðûíäà éîõ, þç äîüìà òîðïàüûíäà, äîüìà Àüäàìûíäàí úÿìè áèð íe÷ÿ ñààòëûã ìÿñàôÿäÿ éeðëÿøÿí (ÿëáÿòòÿ, àòëà éîõ, ìàøûíëà!) äîüìà Áàêûñûíäà éàøàéûð. Öçöìöçö áó ëèðèê ãÿùðÿìàíà òóòóá äeéèðèê: «Ñèç ýöíöíöçö âàüçàëäà êe÷èðèá ãàòàðëàðûí öçÿðèíäÿêè éàçûëàðû þïìÿêäÿíñÿ, ìöòàëèÿ eäèí, ìöàñèð èíñàíëàðëà öíñèééÿòäÿ îëóí, ìÿäÿíè ñÿâèééÿíèçè éöêñÿëäèí. Î çàìàí ñèç äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí ùÿðÿêÿòëÿð eäÿðñèíèç. Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû äà èíäèêè ùàëäàí ôÿðãëè îëàðàã áóíäàí ãàçàíàð». Áóýöíêö ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíäÿí, áóýöíêö èíñàíûí ýöçÿðàíûíäàí, áó ýöí ÿëäÿ eòäèéèìèç ìÿíÿâè-ÿõëàãè, ñèéàñè-èúòèìàè ãÿëÿáÿëÿðäÿí, áó ýöí áèçè äöøöíäöðÿí ïðîáëeìëÿðäÿí, ðèããÿòÿ ýÿòèðÿí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðäàí, éeíè úÿìèééÿòäÿí, éeíè ùÿéàò òÿðçèíäÿí, éeíè êeéôèééÿòëè ìöíàñèáÿòëÿðäÿí íeúÿ éàçìàã ëàçûìäûð, áó ìþâçóíóí áÿäèè òÿúÿññöìö ùàíñû éîëëàðà ýÿòèðèá ÷ûõàðàð? — áèð ÷îõ éeíè éàçàíëàðûí øeðëÿðèíèí îõóíóøó ñþâã-òÿáèè áó ñóàëû ìeéäàíà ÷ûõàðûð, ÷öíêè íàèëèééÿòëÿðäÿí äàùà àðòûã óüóðñóçëóãëàðûí øàùèäè îëóðóã. ßëáÿòòÿ, áóýöíêö ùÿéàòäàí éàçìàã î äeìÿê äeéèë êè, Éöç äîñòëó, òàíûøëûäûð, Êþêñö éàçëû, ãûøëûäûð Ôÿùëÿ éàòàãõàíàñû. Íÿüìÿëÿðëÿ ýeúÿëÿð, Ýþç éóììàäàí äèíúÿëÿð Ôÿùëÿ éàòàãõàíàñû. Ìèí áèð eøãèí ñîðàüû, Ñóáàéëàðûí îòàüû Ôÿùëÿ éàòàãõàíàñû.! (Ù.Ðçàéeâà. «Ôÿùëÿ éàòàãõàíàñû»). 96 — êèìè ñþíöê âÿ äàéàç ìèñðàëàðëà ñèçèô éöêö äàøûéàñàí. Ôÿùëÿ éàòàãõàíàñû ùàããûíäàêû áó øàáëîí ñàäàëàìàëàðäàíñà, ùÿìèí éàòàãõàíàäà ãàëàíëàðûí áèð èøè, ôèêðè, àðçóñó, ãÿëáè áàðÿäÿ ïîeòèê òàïûíòû êèìè õûðäàúà áèð äeòàë, øòðèõ äàùà ÷îõ øeé äeéÿðäè, íÿèíêè áó ìèñðàëàð. Éàõóä éeíè éàçàí: Êÿíä ãûçûéàì! Òàðëàìûçûí Óëäóçóéàì! (À.Ãóëóáÿéîâà. «Êÿíä ãûçûéàì»). — äeéèðñÿ äÿ, «ÿëëÿðèíèí ãöäðÿòèëÿ ÷þëëÿðèí ýöëìÿéèíè» àðçóëàéûðñà äà, «ýþçëÿðèíèí ãàðàñûíäàí ëàëÿëÿðèí éàíàüûíà ãàðà õàëëàð ñàëà-ñàëà (!) öëâèééÿòÿ ÷åâðèëäèéèíè» áèëäèðèðñÿ äÿ, ìàùèééÿò eòèáàðèëÿ «êÿíä ãûçëàðû» áàðÿäÿ ùe÷ íÿ äeìèð, ÷öíêè áèðúÿ éeíè ôèêèð, áèðúÿ éeíè ïîeòèê èôàäÿ áeëÿ éîõäóð; ÷öíêè èëëÿðëÿ îõóäóüóìóç ìèñðàëàðûí áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ eéíèäèð. Éeíè éàçàíëàðûí øeðèíäÿêè áeëÿ áèð ñÿâèééÿñèçëèê, òÿôÿêêöð äàéàçëûüû ìöàñèð äþâðëÿ àéàãëàøà áèëìÿìÿê ìÿùÿááÿò ëèðèêàñûíäà þçöíö äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ áöðóçÿ âeðèð. Ùÿì äÿ áeëÿ áèð ñÿâèééÿñèçëèê éàëíûç éeíè éàçàíëàðûí ãÿëÿìèíÿ ìÿíñóá ìÿùÿááÿò ëèðèêàñûíà àèä äeéèëäèð. 4. Ìÿùÿááÿò ëèðèêàñû ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíûí ãöââÿòëè ãîëëàðûíäàí áèðèäèð. Ñ.Ðöñòÿìèí Òÿáðèç ýþçÿëëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø øeðëÿðè, Ð.Ðçàíûí, Á.Àçÿðîüëóíóí, Í.Õÿçðèíèí, Á.Âàùàáçàäÿíèí, ß.Êÿðèìèí, Ñ.Òàùèðèí, Ú.Íîâðóçóí, Ì.Ýöëýöíöí, Ì.Àðàçûí, Ô.Ãîúàíûí, Ò.Áàéðàìûí àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðè, ß.Êöð÷àéëûíûí «Àäñûç øeðëÿð»è, Á.Àäèëèí áèð ñûðà ñîíeòëÿðè, Ãàáèëèí «Òðàìâàé ïàðêà ýeäèð», Ô.Ñàäûüûí «Ñeâýè éàüûøû» êèìè êè÷èê ïîeìàëàðû âÿ äèýÿð ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðè íÿèíêè éàëíûç Àçÿðáàéúàí, öìóìèééÿòëÿ, ñîâeò ïîåçèéàñû ôîíóíäà ìÿùÿááÿò ëèðèêàñûíûí éàõøû íöìóíÿëÿðè-äèð. Áó ÿñÿðëÿðèí ÿí áàøëûúà ìÿçèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, ëèðèê ãÿùðÿìàíëàð åøã åëàí eòäèêäÿ äÿ, ñeâýèëèëÿðèíäÿí êöñÿíäÿ äÿ, áàðûøàíäà äà, âÿôàñûçëûãäàí øèêàéÿòëÿíÿíäÿ äÿ, ùèúðàí îäóíà éàíàí7-7 97 äà äà òÿôÿêêöð ñàùèáëÿðèäèðëÿð. Áèç þç ìöàñèðëÿðèìèçèí eòèðàôëàðûíûí øàùèäè îëóðóã, ìöàñèðëÿðèìèçèí ùèññ-ùÿéÿúàíëàðûíû ýþðöðöê. Ëèðèê ãÿùðÿìàíûí øöóð ñÿâèééÿñè âÿ òÿùêèéÿ òÿðçè — áóäóð ìöàñèð ìÿùÿááÿò ëèðèêàñûíûí êeéôèééÿò ýþñòÿðèúèñè (âÿ ùÿð äþâðäÿ äÿ áeëÿ îëìóøäóð). Ìÿùç áó áàõûìäàí — ëèðèê ãÿùðÿìàíûí äöíéàýþðöøö, àüëû, äöøöíúÿ ãàáèëèééÿòè, éàøàäûüû ùèññ-ùÿéÿúàíëàðûí, eìîñèéàëàðûí äàõèëè ìÿçìóíó áàõûìûíäàí ïîeçèéàìûçäà ìÿùÿááÿò ëèðèêàñûíûí áóýöíêö öìóìè ìÿíçÿðÿñè áèçè ãàíå eòìèð, ÷öíêè ýöíäÿ îõóäóüóìóç êöëëè ìèãäàðäà øeðëÿð àðàñûíäà (áóíëàðûí ÷îõó ìÿùÿááÿòäÿí áÿùñ eäèð) éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèì íàèëèééÿòëÿð, ùe÷ øöáùÿñèç êè, àçëûã òÿøêèë eäèð. Áèð ñûðà, ùÿòòà ìÿí äeéÿðäèì êè, áþéöê áèð ãèñèì øeðëÿðèí ëèðèê ãÿùðÿìàíëàðûíà õàñ îëàí éàçûãëûã, àúèçëèê, ÷àðÿñèçëèê ÿùâàëè-ðóùèééÿñè, îðòà ÿñðëÿðÿ ìÿíñóá òÿôÿêêöð òÿðçè, äöíéàäàí áèõÿáÿðëèê ñîí äÿðÿúÿ òÿÿúúöá äîüóðóð âÿ øÿõñÿí ìÿíäÿ áeëÿ áèð òÿÿññöðàò éàðàäûð êè, eëÿ áèë, áó ëèðèê ãÿùðÿìàíëàð îðòà ÿñðëÿðäÿ ëeòàðýèéà éóõóñóíà òóòóëóá éàòûá, éàòûá, áó ýöí îéàíûáëàð. Ùÿì äÿ îðòà ÿñð Øÿðã ïîeçèéàñûíà õàñ îëàí áöòöí áÿäèè-eñòeòèê ìÿçèééÿòëÿðèíè, áöòöí òÿðàâÿòëÿðèíè òàìàì-êàìàë èòèðèáëÿð. ßéàíèëèê ö÷öí áó ñÿïêèëè áèð íe÷ÿ øeð íöìóíÿñèíÿ ìöðàúèÿò eòìÿê èñòÿéèðÿì. Øàèð Ìÿììÿä Àñëàíûí ëèðèê ãÿùðÿìàíûíûí ñeâýèëèñè îíà äeéèá: «Õÿéàëûí þçöíäÿí ÿçèçäèð ìÿíÿ» (øeð áeëÿ äÿ àäëàíûð). Áó ëèðèê ãÿùðÿìàí îðòà ÿñðëÿðèí ùÿãèãè éîõ, êîíéóêòóð òÿáèÿòëè ùèññ-ùÿéÿúàíëàðû èëÿ éàøàéàí ñeâýèëèñèíè ÷îõ ýåðè ãàëäûüû ö÷öí ìÿçÿììÿò eòìÿêäÿí, áó éàçûã ãûçà êþìÿê ÿëèíè óçàòìàãäàíñà, þçöíÿ òÿñêèíëèê òàïà áèëìèð, àù-íàëÿ è÷èíäÿ èòèá-áàòûð: «Õÿéàëûí ÿçèçäèð...»-ñþçÿ áàõ, ñþçÿ, Êÿëìÿëÿð çÿðèôäèð(!), êÿëìÿëÿð èíúÿ. (!) Õÿéàëûì éàøàéûá ÿçèçëÿíèðñÿ, (!) Áÿñ ìÿíèì òàëeéèì, áÿñ þçöì íeúÿ?! (?!) Áó ëèðèê ãÿùðÿìàí ö÷öí õöñóñè ÿäÿáèééàò ñèéàùûñû òÿðòèá eòìÿê ëàçûìäûð êè, ñÿâèééÿñèíè àðòûðñûí âÿ äàùà ìÿçìóíëó, äàùà ëÿéàãÿòëè ùèññ-ùÿéÿúàíëàðëà éàøàñûí. Áó çàìàí ùÿìèí ëèðèê ãÿùðÿìàí, ùe÷ øöáùÿñèç êè, Ì.Àñëàíûí äèýÿð áèð éàçûñûíäà — «Òÿñÿëëè» øeðèíäÿ ñþéëÿäèéè ñþçëÿðäÿí èìòèíà eäÿð: 98 À÷à äà áèëìÿäèì êþíëöìö ñÿíÿ, Ùÿñðÿòèí ñèíÿìäÿ äöéöì-äöéöìäöð. Òèòðÿê õÿéàëûíëà ýþðöíöá éeíÿ, Êþâðÿê öðÿéèìè àçúà äþéöíäöð. Äàùà ñîíðà ëèðèê ãÿùðÿìàí «ùèññèìäÿ, äóéüóìäà áèð îúàã ÷àòäûí» äeéèð, «äîéóíúà èñèíäèéèíè» áèëäèðèð âÿ íÿùàéÿò, òàëeéèíäÿí ðàçû ãàëäûüûíû ñþéëÿéèð: Ýþçöìö, êþíëöìö ñÿí èøûãëàòäûí, Øþëÿñè áÿñèìäèð þìðöì áîéóíúà. (!) Øeðè îõóéóðñàí âÿ þç-þçöíÿ áeëÿ áèð ñóàë âeðèðñÿí: íÿ ö÷öí ëèðèê ãÿùðÿìàí áeëÿ áèð «òÿñÿëëè» èëÿ êèôàéÿòëÿíèð? Ìÿýÿð áó ëèðèê ãÿùðÿìàí äàùà áþéöê, äàùà çÿíýèí ìÿíÿâè àëÿìÿ ìàëèê îëìàëû äeéèëìè? Îíóí «òÿñÿëëèñèíèí äàõèëè êöòëÿñè» íÿ ö÷öí áó ãÿäÿð òóòóìñóçäóð? Íÿ ö÷öí î, «áöòöí þìðö áîéó êè÷èúèê áèð «øþëÿ» èëÿ êèôàéÿòëÿíèð? Íÿ ö÷öí î, òàìàìèëÿ áàéàüû õÿéàë àëÿìèíäÿ «êþâðÿê öðÿéèíèí» «àçúà äþéöíìÿñèíÿ» áó ãÿäÿð ìþùòàúäûð? Áó, ìÿùÿááÿòäèð, éîõñà äèçèí-äèçèí ñöðöíìÿê? Áó, ÿñë àúèçëèê èäèëëèéàñû äeéèëìè êè, ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ãàíûíà èøëÿéèá? Òÿñÿââöð eäèí êè, áèç Ì.Àñëàíûí áàøãà áèð øeðèíèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû êèìè, ñeâäèéèìèç ìöàñèð ãûçà (ùÿêèìÿ, ìöùÿíäèñÿ, éàõóä ìeõàíèçàòîðà, àëèìÿ âÿ ñ.) äeéèðèê: Êàø þëöá-äèðèëìÿê ìöìêöí îëàéäû, (?!) Îíäà êe÷èðÿðäèì ñûíàãäàí ñÿíè. (!!!) Áó ãûç áèçÿ íÿ úàâàá âeðÿðäè? (àõû, áó ãûç «õÿéàëûí þçöíäÿí ÿçèçäèð ìÿíÿ» ÿùâàëè-ðóùèééÿñè èëÿ éàøàìûð) ×îõ ìöøêöë ìÿñÿëÿäèð... Ùÿð ùàëäà, áeëÿ áèð àðçó îíó ðèããÿòÿ ýÿòèðìÿçäè ýöìàíûíäàéûã. Éeíè éàçàí Ìÿçàùèð Ôèòðÿòèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû «Éîë öñòöíäÿ áèð ãûç äóðóð» àäëû øeðäÿ ùÿìèí ãûçû Ëeéëèéÿ, ìàðàëà, ãûçûëýöëÿ áÿíçÿäèð, ýþçëÿðèíäÿ «eøãèí îäó», «ìÿùÿááÿòèí ùÿñðÿò äîëó ñeëëÿðè» îëäóüóíó éàçûð, áó ãûçûí «áîéíóíó áöêöá äóðìàñûíäàí», «ãûâðûì ãàðà òeëëÿðèíäÿí» ñþùáÿò à÷ûð, áèç èñÿ ëèðèê ãÿùðÿìàíû áó ãÿäÿð âÿúäÿ ýÿòèðÿí ãûçà ãàðøû íÿèíêè áèýàíÿéèê, ÿêñèíÿ, ãóëàãëàðûìûçäà áþéöê Ñàáèðèí ýöëöøëÿðè ñÿñëÿíèð: «Ãàù! Ãàù!.. Ãÿðèáÿ ýöëìÿëèñÿí 99 õàíèìàí õÿðàá!..» âÿ ß.ßçèìçàäÿíèí ìÿøùóð ðÿñìè ýþçëÿðèìèçèí ãàáàüûíà ýÿëèð, ÷öíêè áèç àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ, òeàòðëàðäà, êèíîëàðäà, èäìàí çàëëàðûíäà, çàâîäëàðäà ýþðäöéöìöç ãûçëàðà, áèð ñþçëÿ, ìöàñèð ãûçëàðà áó ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ýþçö èëÿ áàõà áèëìèðèê. Ìÿí èíàíûðàì êè, ùÿìèí ãûçëàð þçëÿðè äÿ Ëeéëèéÿ, ìàðàëà âÿ ãûçûëýöëÿ áÿíçÿäèëäèêëÿðèíè îõóäóãäà, îüëàíëàðûí «øàèðëèéèíè» éàëíûç çàðàôàòà ñàëàðëàð. Òÿáèèäèð êè, áó ãûçëàð íÿíÿëÿðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëÿíèðëÿð âÿ ìÿí îíëàðûí äöíéàýþðöøëÿðèíäÿêè, ùÿéàò òÿðçëÿðèíäÿêè, èøëÿðèíäÿêè, eòèê êîíñeïñèéàëàðûíäàêû ìöàñèð úÿìèééÿòèí èíêèøàôû áàõûìûíäàí ìÿëóì ôÿðãëÿðè ñàäàëàìàã èñòÿìèðÿì: òÿêúÿ áóíó íÿçÿðÿ ÷àòäûðûðàì êè, îíëàð éeíè êeéôèééÿòëè äöøöíúÿëÿðèíÿ, éeíè ìàùèééÿòëè àðçó âÿ õÿéàëëàðûíà, íÿùàéÿò, éeíè ìîäàëû ïàëòàðëàðûíà ìöâàôèã òÿñâèð eäèëñÿëÿð, ñÿúèééÿëÿíäèðèëñÿëÿð, ëèðèê ãÿùðÿìàíëàð äà þç èñòÿäèêëÿðèíÿ äàùà òeç íàèë îëàðëàð, «áöòöí þìöðëÿðè áîéó» êè÷èê áèð «øþëÿ» èëÿ äÿ êèôàéÿòëÿíìÿê äÿðÿúÿñèíÿ eíìÿçëÿð, eéíè çàìàíäà, ìöàñèð ïîeçèéàìûç çÿðÿðäèäÿ âÿçèééÿòèíÿ äÿ äöøìÿç. ßæäÿð Ôÿðçÿëèíèí «Àõû, íÿ äeéèì ñÿíÿ» øeðèíäÿêè ëèðèê ãÿùðÿìàíûí «ùèúðàí ýöëëÿñèíäÿí (!) ãÿëáè éàðàëàíûáäûð», ñeâýèëèñè îíó àòûá ýeäèá âÿ áó ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ýþçëÿðèíäÿ «ùÿð øeé ïàðàëàíûáäûð»: Éeð äÿ ïàðà ýþðöíöð, Ýþé äÿ ïàðà ýþðöíöð, Óëäóçëàð äà òÿí ïàðà, Àé äà ïàðà ýþðöíöð. Àõû, íÿ äeéèì ñÿíÿ?! ßëáÿòòÿ, ìàðàãëûäûð, áöòöí áó ãàëéóñèíàñèéàëàðäàí ñîíðà ëèðèê ãÿùðÿìàí íÿ äeéÿúÿê? Ãóëàã àñàã: Ýþçëÿðèìäÿ äöíéàíû, Éeðè, àéû, ñÿìàíû, Öðÿéèìè, eâèìè, Ýÿëèá áöòþâëÿñÿíÿ! Íÿ ö÷öí úàâàí ìöÿëëèôèí éàðàòäûüû ëèðèê ãÿùðÿìàí áó ãÿäÿð ïðèìèòèâ ìöùàêèìÿëÿð éöðöäöð, áó úöð éàëâàðûð? ×öíêè ùÿìèí ëèðèê ãÿùðÿìàíûí äöøöíúÿ ãàáèëèééÿòè, äöíéàýþðöøö, ùèññ-ùÿéÿúàíëàðû þç ìöàñèðëÿðèíÿ íèñáÿòäÿ ÷îõ-÷îõ àøàýû ñÿâèééÿäÿäèð. 100 Äèýÿð áèð ëèðèê ãÿùðÿìàí èñÿ ùeéðÿòàìèç øÿðÿôñèçëèêëÿ áeëÿ éàëâàðûð: Ñÿíäÿí ìÿíÿ ùÿìäÿì îëìàç, éàð îëìàç, Ãàéûò, ñeâýèëèíèí éàíûíà, ãàéûò. Öçöäþíöêëÿðäÿ eòèáàð îëìàç, Ãàéûò, ñeâýèëèíèí éàíûíà, ãàéûò. (??) (Ô.ßôÿíäèéeâà. «Ãàéûò») Áàøãà ëèðèê ãÿùðÿìàí äàùà ÿúàèá âÿçèééÿòÿ äöøöð: Ìÿíÿ ÿë eëÿéèá ìèíäèí ãàòàðà, Ãàòàð óçàãëàøäû íÿðÿ ÷ÿêÿðÿê. Áàõûøûì àðõàíúà äöøäö éîëëàðà, Ñÿùðàäà òÿê ãàëìûø éeòèì ãóçóòÿê. (!!) ×àüûðäûì àðõàíúà, áàõäûì ÷þëëÿðÿ, Êöëÿêëÿð àïàðäû — óääó ñÿñèìè. Äöøäöì öçö öñòÿ (!), ñÿðèëäèì éeðÿ (!!) Èëäûðûì øûõàìûø ïàëûäëàð êèìè... (Ã.Êþ÷ÿðëè. «Ýeòäèí...») ßëáÿòòÿ, áèç áó ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ùàëûíà àúûéûðûã, ëàêèí îíà ýþðÿ éîõ êè, âàüçàëäà ãûøãûð-áàüûð ñàëûð, áèð íe÷ÿ äÿãèãÿ è÷èíäÿ ùèúðàíäàí éàíûá-éàõûëûá «ïàëûäëàð êèìè» öçö öñòÿ ðeëñëÿðèí öçÿðèíÿ ñÿðèëèð, îíà ýþðÿ êè, áó ãÿäÿð ìöòè âÿ ìÿíÿâèééàòúà êàñûáäûð. Áó ñÿïêèëè ìèñàëëàðûí ñàéûíû ÷îõ àðòûðìàã îëàð. Ëàêèí eëÿ áèëèðÿì êè, êèôàéÿòäèð, öìóìè òÿñÿââöð ÿëäÿ eäèëäè. Ìÿíÿ äeéÿ áèëÿðëÿð êè, ñèç íÿ ö÷öí ÿñàñÿí éeíè éàçàíëàðûí øeðëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð ýÿòèðäèíèç, àõû, ìöàñèð ïîeçèéàìûçûí ñèìàñûíû éàëíûç îíëàð ìöÿééÿíëÿøäèðìèð. Áóðàñû äîüðóäóð, áó éàçûëàð ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíûí ñèìàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìèð, ëàêèí áóðàñû äà äîüðóäóð êè, ùÿìèí éàçûëàðûí àðõàñûíäà íöôóçëó ãÿçeò âÿ æóðíàë ðeäàêñèéàëàðû äàéàíûð, éóõàðûäà íöìóíÿëÿð ýÿòèðäèéèì íÿçì ïàð÷àëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ éàçûëàð î ãÿäÿð ÷îõ âÿ î ãÿäÿð òeç-òeç ÷àï îëóíóð êè, àðòûã áóíëàðäàí ñÿðô-íÿçÿð eòñÿê, áàéàã éàçäûüûì êèìè, çÿíýèí òàðèõÿ ìàëèê âÿ ãöäðÿòëè Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû ãàðøûñûíäàêû âÿòÿíäàøëûã áîðúóìóçà õÿéàíÿò eòìèø îëàðûã. 101 Òÿñàäöôè äeéèë êè, Ì.Àðèô, Ì.Úÿôÿð, ß.Àüàéeâ, Á.Íÿáèéeâ, É.Ãàðàéåâ âÿ á. òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû ùàããûíäàêû ÿí éàõøû ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ñþùáÿò ôîðìàë áþëýöëÿð öçðÿ àéðû-àéðû íÿñèë íöìàéÿíäÿëÿðèíèí éàðàäûúûëûüûíäàí éîõ, öìóìèééÿòëÿ, ïîeçèéàäàí âÿ àíòèïîeçèéàäàí ýeäèð, ñþùáÿò úàðè øeð òÿñÿððöôàòûíäàí ýeäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áöòöí êÿñêèíëèéèëÿ éàçìàëûéûã êè, «øeð àõûíûíûí ùöúóìóíà ìÿðóç ãàëìûø áèð ñûðà ãÿçeò-æóðíàë ñÿùèôÿëÿðè ÷îõ çàìàí éàëíûç áèð úÿùÿòè — «øeð àõûíûíûí» àøàüû êeéôèééÿòèíè, ïîeçèéàéà âóðäóüó çÿðáÿíè òàì øÿêèëäÿ ÿêñ eòäèðÿ áèëèð. Áeëÿ áèð àíîðìàë âÿçèééÿòè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí, ýþðöíöð, ãÿçeò âÿ æóðíàë ðeäàêñèéàëàðû (eëÿúÿ äÿ íÿøðèééàòëàð) «øeð àõûíûíûí» ãàðøûñûíäà ñÿõàâÿòëÿ òàéáàòàé à÷äûãëàðû äàðâàçàíû áàüëàìàëû, ïîeçèéà ãàïûñûíûí èñÿ ÷ÿð÷èâÿñèíè áèð àç ýeíèøëÿíäèðìÿëèäèðëÿð. Áeëÿ îëìàñûí êè, áèç äÿ Àëeêñeé Ìàðêîâ êèìè «Íàøèð íeúÿäèðñÿ, éàçû÷û eëÿäèð, îõóúó äà!» — äeéèá (áó þç-þçëöéöíäÿ äîüðó ôèêèðäèð!), àéðû-àéðû ìÿòáó îðãàíëàðûíà, íÿøðèééàòëàðà éóõàðûäàí àøàüû «õöñóñè» ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿê. Åéíè çàìàíäà ìÿí, Øeêñïèðèí áèð ñîíeòèíäÿí èêè ìèñðàíû ìèñàë ýÿòèðìÿê èñòÿéèðÿì: Ñÿí ýÿíúëèêëÿ ìÿíè ìöãàéèñÿ eäÿúÿêñÿíìè? Îíóí ñÿíÿòè èêèãàò éöêñÿê îëàúàã. (Ñÿòðè òÿðúöìÿ). Áeëÿ îëìàëûäûð! Ëàêèí ùÿìèøÿ áeëÿ îëóðìó? Òÿÿññöô êè, éîõ. Áÿçÿí ýÿíúëèê áèð êöëë ùàëûíäà áeëÿ, «Øeêñïèð èíàìûíû» äîüðóëòìóð. Ëàêèí áöòöí áóíëàð î äeìÿê äeéèëäèð êè, òÿúðöáÿëè, ïðîôeññèîíàë ïîeçèéàäà âÿçèééÿò àéäàí àðû, ñóäàí äóðóäóð. ßëáÿòòÿ, áeëÿ äeéèë. Ìÿùÿááÿò ëèðèêàñû (ùÿì äÿ íÿèíêè éàëíûç ìÿùÿááÿò ëèðèêàñûíäà!) äöíéàýþðöøöíöí, òÿôÿêêöð òÿðçèíèí ìÿùäóäëóüó, ïîeòèê ñþçäeìÿ ãàáèëèééÿòèíèí íàãèñëèéè îðòà âÿ éàøëû íÿñèë (àù, áó áþëýöëÿð!) íöìàéÿíäÿëÿðèíèí — ùþðìÿò, àä-ñàí ãàçàíìûø øàèðëÿð éàðàäûúûëûüûíäà äà îçöíö àç ýþñòÿðìèð âÿ áó úöð éàçûëàðû îõóéàðêÿí áèç áèð äàùà áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèá ÷ûõûðûã êè, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíûí íàãèñ úÿùÿòëÿðè âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðû èëÿ «øeð àõûíûíûí» éîðóëìàã áèëìÿäÿí îõóúóéà òÿãäèì eòäèéè ìàêóëàòóðà àðàñûíäà ñîí äÿðÿúÿ ñûõ ÿëàãÿ âàðäûð. 102 Éåíÿ éóõàðûäà ñþéëÿäèéèì áèð ôèêðÿ ãàéûäûðàì êè, ñÿâèééÿ eòèáàðèëÿ àøàüû ñÿâèééÿëè «øeð àõûíû» íöìóíÿëÿðèíÿ áÿðàáÿð éàçûëàðûí ïðîôeññèîíàë ïîeçèéàäà ìþâúóäëóüó ùÿìèí «àõûí» ö÷öí ÿí ÿëâeðèøëè øÿðàèò éàðàäûð, ùÿòòà áeëÿ áèð «àõûíà» ñþâã eäèð. *** Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíûí áó ýöí ïðèíñèïèàë âÿ ñÿðèøòÿëè òÿíãèä÷è ìöíàñèáÿòèíÿ eùòèéàúû âàð. Îíóí êÿñèð âÿ íàãèñëèêëÿðäÿí àçàä îëìàñû, ëèðèêàñûíäàí òóòìóø, ñèéàñè ïóáëèñèñòèêàéàúàí ýeíèø âöñÿò eëäÿ eòìÿñè ìÿùç áeëÿ áèð òÿíãèä÷è ìöíàñèáÿòèíäÿí ÷îõ àñûëûäûð. Éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç ö÷ ÿñàñ úÿùÿòëÿ: 1) ìöàñèð ôàêòóðàäàí çàùèðè èñòèôàäÿ, 2) ÿí àäè ìöàñèð ýeð÷ÿêëèê ãàðøûñûíäà ïðèìèòèâ ùeéðÿò, øèøèðäèëìèø äÿùøÿò, éàëàí÷û ôÿëñÿôÿ÷èëèê; 3) çàìàí êàòeãîðèéàñûíäàí, äþâðöí òÿëÿáëÿðèíäÿí ñÿðô-íÿçÿð eòìÿê — áöòöí áó êÿñèð âÿ ÷àòûøìàçëûãëàð äÿðèí eëìè òÿùëèëèíè ýþçëÿéèð. Áó òÿùëèë íÿ ãÿäÿð òeç àïàðûëñà, ïîeçèéàìûç áèð î ãÿäÿð ÷îõ ãàçàíàúàãäûð. 1973. 103 ÙÅÊÀÉß ÆÀÍÐÛ: ÈÌÊÀÍËÀÐÛÌÛÇ Âß ÈÄÄÈÀÌÛÇ (Ìîëëà, êþìÿê eëÿ!) 1. Äeéèðëÿð êè, áèð ýöí áèðèñè Ìîëëà Íÿñðÿääèíûí éàíûíà õàùèøÿ ýÿëèð: — Ìîëëà, ìÿíÿ áèð ìÿêòóá éàç. Ìîëëà ñîðóøóð: — Êèìÿ ýþíäÿðèðñÿí? — Áèð ãîùóìóìà. — Ãîùóìóí ùàðàäà éàøàéûð? — Áàüäàääà. — Éîõ... — äeéÿ ìîëëà áàøûíû áóëàéûð. — Áàüäàäà ýeäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Õàùèøÿ ýÿëìèø àäàì òÿÿúúöá eäèð: — Ñÿíèí Áàüäàääà íÿ èøèí âàð, à ìîëëà? Ñÿí ìÿêòóáó éàç, ìÿí þçöì îíó ýþíäÿðÿúÿéÿì Áàüäàäà. Ìîëëà äeéèð: — Ìÿíèì õÿòòèìè þçöìäÿí áàøãà ùe÷ êèì îõóéà áèëìèð. Îíó Áàüäàäà ýþíäÿðñÿí, ìÿí äÿ ýÿðÿê äàëûíúà ýeäÿì êè, îðàäà îíó ñÿíèí ãîùóìóíà îõóéóì. À÷ûüûíû äeéÿê êè, áèç ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñû ùàããûíäà áó ãeéäëÿðè éàçìàã ö÷öí ñîí èëëÿðèí ùeêàéÿ òÿñÿððöôàòûíû áèð äàùà íÿçÿðäÿí êe÷èðÿðêÿí, èñòÿð-èñòÿìÿç, áó ëÿòèôÿíè õàòûðëàäûã. Íÿ ö÷öí? ×öíêè äþâðè ìÿòáóàòäà «ãàëûí» âÿ «íàçèê» æóðíàëëàðäà, ãÿçeòëÿðäÿ ìöòÿìàäè ÷àï îëóíàí, ðàäèîäà ñÿñëÿíÿí, òeëeâèçèéàäà ñÿùíÿëÿøäèðèëÿí áèð ÷îõ éàçûíû ùeêàéÿ àäû èëÿ îõóéóá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ôèêèðëÿøèðñÿí: «Íÿ îëñóí? Ìöÿëëèô íÿ äeìÿê èñòÿéèð? Ôèêèð íÿäèð? Ìÿãñÿä íÿäèð?» Ëàêèí ùàçûðäà áèçèì ìÿòáóàòûìûç î äÿðÿúÿäÿ êöòëÿâèäèð êè, áó úöð ñóàë äîüóðàí ùeêàéÿ ìöÿëëèôëÿðè ýÿðÿê Àçÿðáàéúàíûí (èíäèêè ùàëäà, áèç ùÿëÿ àíúàã Àçÿðáàéúàíû íÿçÿðäÿ òóòóðóã) ùÿð áèð 104 øÿùÿðèíÿ, ðàéîíóíà, êÿíäèíÿ ýeòñèí, áó éàøàéûø éeðëÿðèíäÿêè ùÿð áèð eâÿ ýèðñèí, ùÿð áèð àèëÿ öçâö èëÿ àéðûëûãäà ñþùáÿò eòñèí, íÿ äeìÿê èñòÿäèéèíè, áó âÿ éà äèýÿð ùeêàéÿíè íÿ ö÷öí éàçäûüûíû áàøà ñàëñûí, èçàù eòñèí. Áó ãÿäÿð ÿçàá-ÿçèééÿòäÿíñÿ, Ìîëëà Íÿñðÿääèí ìöäðèêëèéè èëÿ éàçìàìàã äàùà ìöíàñèá, äàùà ÿëâeðèøëè âÿ ÿí áàøëûúàñû èñÿ ÿäÿáèééàòûìûç ö÷öí äàùà ôàéäàëû îëìàçìû? Åëÿ áèëèðèê êè, ìÿùç áeëÿ îëàð. Ëàêèí, ùÿëÿëèê áeëÿ äeéèë. Áó ýöí ìöàñèð ÿäÿáèééàòäà «øeð àõûíû» áàðÿäÿ ÷îõ äàíûøûëûð (âÿ áèç äÿ áó áàðÿäÿ àéðûúà éàçìûøûã), ëàêèí, íÿäÿíñÿ, «ùeêàéÿ àõûíû» äèããÿòè áèð î ãÿäÿð äÿ úÿëá eòìèð, ùàëáóêè áó ýöí «ùeêàéÿ àõûíû» äà «øeð àõûíû» èëÿ ãîøà àääûìëàéûð âÿ ùe÷ äÿ îíäàí àç úèääè ÿäÿáè áÿëà äeéèëäèð. Ùÿì äÿ áeëÿ áèð «ùeêàéÿ àõûíû» áó ýöí éàëíûç Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ö÷öí ñÿúèééÿâè ùàë îëìàéûá, äèýÿð ìèëëè ÿäÿáèééàòëàðäà äà þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, òÿíãèä÷è Ìèõàéûë Ñòðeëáèòñêè þçöíöí ìàðàãëû ìÿãàëÿñèíäÿ ìöàñèð Óêðàéíà ÿäÿáèééàòûíäàêû «ùeêàéÿ éàüûøûíäàí», «íîâeëëà àõûíûíäàí» äàíûøûð, íàðàùàò îëóð1. Áóðàäà áèç éeíÿ äÿ, èñòÿð-èñòÿìÿç, ìöùöì áèð íþãòÿéÿ ýÿëèá ÷ûõûðûã: ùåêàéÿ âÿ òÿíãèä. Äîüðóäàí äà, áó eëÿ áèð êÿñèøìÿ íþãòÿñèäèð êè, ìöàñèð ÿäÿáèééàòûí ùàíñû æàíðûíäàí äàíûøûðñàíñà äàíûø, ùÿðýàù ìþâúóä áÿäèèeñòeòèê âÿçèééÿòè âÿ âÿçèôÿëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, áó íþãòÿéÿ ýÿëèá ÷ûõìàã, ýþðöíöð, ëàáöääöð: òÿíãèä âÿ ùeêàéÿ, òÿíãèä âÿ øeð, òÿíãèä âÿ äðàìàòóðýèéà... Ãÿðèáÿ ïàðàäîêñëà ãàðøûëàøûðûã: ìöàñèð ÿäÿáèééàòäà ùÿð ùàíñû áèð æàíðûí òàëeéè òÿíãèäëÿ îíà ýþðÿ áó äÿðÿúÿäÿ ñûõ ñóðÿòäÿ áàüëûäûð êè, áèð òÿðÿôäÿ òÿíãèä èëëÿð óçóíó èúòèìàè ôèêèðäÿ ÷îõ ìþòÿáÿð ìþâãe ãàçàíìûøäûð âÿ îíóí «õeéèð-äóàñû», «ðàçûëûüû» òÿêäèð âÿ òÿêçèáè ùÿìèí æàíðûí ìþâúóä êeéôèééÿòèíè âÿ èíêèøàô ñöðÿòèíè òÿéèí eäèð, ïeðñïeêòèâëÿðèíè èøûãëàíäûðûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, ìÿùç áeëÿ áèð àêòèâ ìöäàõèëÿ, íeúÿ äeéÿðëÿð, ôÿäàêàð úàðèëèê ÷îõ çàìàí ÷àòûøìûð. Ì.Ñòðeëáèòñêè øèêàéÿòèÿíèð êè, òÿíãèä «íàçèê» æóðíàëëàðäà ÷àï îëóíàí ùeêàéÿëÿð áàðÿäÿ àç éàçûð. 1 Äàð ïåðâîâèäåíèéà. Èç íàáëþäåíèé íàä ñîâðåìåííîé óêðàèíñêîé íîâåëëèñòèêîé. «Äðóæáà íàðîäîâ», 1975, ¹ 7. 105 Áÿëêÿ äÿ Óêðàéíàäà áeëÿäèð, ëàêèí áèçäÿ éàëíûç áeëÿ áèçèì «ãàëûí» æóðíàëûìûçäàêû («Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíäàêû), êèòàáëàðûìûçäàêû ùeêàéÿëÿðèìèç äÿ ÷îõ çàìàí òÿíãèä òÿðÿôèíäÿí ñÿðô-íÿçÿð eäèëèð. Ùÿì äÿ ìàðàãëûäûð êè, ùeêàéÿäÿí éàçûëàíäà äà ÿñàñ eòèáàðèëÿ ñþùáÿò éàõøû ùåêàéÿëÿðäÿí ýeäèð; ùÿìèøÿ äÿ îëìàñà, ÿñàñÿí, éàõøûëàð ýþðöëöð âÿ îíëàðäàí äàíûøûëûð. Áèç áó òÿíãèä÷èëÿðè ÷îõ ýþçÿë áàøà äöøöðöê, ÷öíêè «êîð-êîð, ýþð-ýþð», ùeêàéÿíè îõóéóá áÿäèè-eñòeòèê éàõøûëûã áàðÿäÿ ñèíÿíè àü êàüûçà áîøàëòìàãëà ïèñ ùeêàéÿ îõóéóá âÿ áó îõóìàüûí þçö àçìûø êèìè, ÿñÿáèëÿøÿ-ÿñÿáèëÿøÿ, ùèääÿòëÿíÿ-ùèääÿòëÿíÿ áÿäèè-eñòeòèê ïèñëèê, íàãèñëèê, ÷àòûøìàçëûã áàðÿäÿ éàçìàã, òÿáèè êè, eéíè øeé äeéèë, ÿõëàãè-èúòèìàè «éàõøûëûã» êèìè, áÿäèè-eñòeòèê «éàõøûëûã» äà äàèì ñÿíè ñÿñëÿéèð, ïèñ èñÿ ÷èéðèíäèðèð. Áöòöí áóíëàð äîüðóäóð. Áÿñ «éàõøûíûí» ùeñàáûíà «ïèñèí» eëÿ ùeé àðòäûüû áèð çàìàíäà íeúÿ? Áó çàìàí «ïèñ»ëÿ ÿëàãÿäàð ñöêóò «éàõøû»éà õÿéàíÿò eòìÿê äeéèëìè? ßëáÿòòÿ, ÿäÿáèééàò òàðèõèíèí ùÿð áèð äþâðöíäÿ «éàõøû» èëÿ «ïèñ» éàíàøû àääûìëàìûøäûð âÿ áÿäèè-eñòeòèê òÿñíèôàòû çàìàí þçö àïàðìûøäûð. Áÿäèèééàòûí ìèí èëëÿðëÿ òàðèõè áîéó ùÿëÿ eëÿ áèð òÿñàäöô îëìàìûøäûð êè, òàðèõèí ìÿùÿê äàøûíäàí «éàõøûëàð»ëà áÿðàáÿð, ùe÷ îëìàñà, áèðúÿ «ïèñ» äÿ ñöçöëöá êe÷ñèí. Áó ìÿíàäà òàðèõ àìàíñûçäûð âÿ ùÿìèí àìàíñûçëûã ñÿíÿòäÿêè ñàôëûüûí, öëâèëèéèí, ìöäðèêëèéèí êeøèê÷èñèäèð. Ëàêèí áöòöí áóíëàð áàðÿäÿ ôèêèðëÿøèá «éàõøû»íû «ïèñ»äÿí ãîðóìàã, «éàõøû»íûí eéíèùöãóãëó, òÿðÿô-ìöãàáèëè êèìè, «ïèñ»èí äÿ èðè àääûìëàðëà àääûìëàìàñûíà ýþç éóììàã íÿ äÿðÿúÿäÿ íîðìàë áèð âÿçèééÿòäèð? Äàùà àðòûã áèð òÿÿññöô ùèññè èëÿ ãeéä eòìÿëèéèê êè, òÿíãèä âÿ ùeêàéÿ ìöíàñèáÿòèíäÿêè íàãèñëèê éàëíûç áó ñþéëÿíèëÿíëÿðëÿ ñîíà éeòìèð. Áèç «ùeêàéÿ àõûíû»íäàí äàíûøàðêÿí, éóõàðûäàêû ìöëàùèçÿëÿðè èðÿëè ñöðÿðêÿí òÿáèè êè, áÿäèè-åñòeòèê úÿùÿòúÿ ñîíöê éàçûëàí, íeúÿ äeéÿðëÿð, ïeøÿêàðëàøìûø (áÿçÿí ùe÷ ïåøÿêàðëûã äà îëìàéàí!) ãðàôîìàí éàçûëàðûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäóã. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè éàëíûç áó ñÿïêèëè éàçûëàðäàí ñÿðô-íÿçÿð eòìèð, î, åéíè çàìàíäà, èñòeäàäëû éàçû÷ûëàðûí ùeêàéÿëÿðèíäÿêè (âÿ íÿèíêè éàëíûç ùeêàéÿëÿðèíäÿêè!) çÿèô úÿùÿòëÿðÿ äÿ ýþç éóìóð. Ãðàôîìàí éàçûëàðû èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàã, eéíè çàìàíäà ðeäàêñèéà, íÿøðèééàò èø÷èëÿðèíÿ äÿ àèääèð (ùÿð÷ÿíä áó äà òÿíãèäèí ñóñìàñûíà áÿðàÿò ãàçàíäûðìûð, ÷öíêè ùÿìèí ðeäàêñèéà âÿ íÿøðèé106 éàòëàð äà áèëàâàñèòÿ òÿíãèäèí ùÿäÿôè îëìàëûäûð), ëàêèí èñòeäàäëû éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðèíÿ ãàðøû äèããÿòëè îëìàã, ìÿùç èñòeäàääàí ÷ûõûø eäÿðÿê îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíè (èíäèêè ùàëäà ùeêàéÿëÿðèíè) òÿùëèë eòìÿê, eñòeòèê àðàøäûðìàëàð àïàðìàã, áÿäèè ÷àòûøìàçëûãëàðû, çÿèô úÿùÿòëÿðè ýþñòÿðìÿê Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôû íàìèíÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí áèðèíúè äÿðÿúÿëè áîðúó, âÿçèôÿñèäèð. Áèç ùeêàéÿ ùàããûíäàêû áó ãeéäëÿðèìèçäÿ ùÿìèí ìöëàùèçÿíè ÿñàñ ýþòöðìöø, ìÿùç èñòeäàäëû éàçû÷ûëàðûìûçûí ÿñÿðëÿðèíè «ùeêàéÿ àõûíû»íäàí àéûðûá öçÿðèíäÿ äàéàíìàüû ëàçûì áèëìèøèê. 2. «Äðóæáà íàðîäîâ»äàêû ùÿìèí ìÿãàëÿäÿ ùàãëû éàçûëûð êè, áó ýöí ïîâeñòèí àíàëèòèê òÿáèÿòèíäÿí, ðîìàíûí ñèíòeòèê ìàùèééÿòèíäÿí ÷îõ äàíûøûëûð, ùeêàéÿ èñÿ ùÿéàòû ÿêñ eòäèðÿí áèð äàìúû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Äöçäöð, èíäè áó áàðÿäÿ ÷îõ äàíûøûðëàð. Ëàêèí, áèçúÿ, áeëÿ äeéèë âÿ áèç áeëÿ áèð òÿñíèôàòûí þçöíö eëìè ìeòîäîëîýèéà áàõûìûíäàí íàãèñ ùeñàá eäèðèê. Ïîâeñòäÿ àíàëèòèê ÿñàñûí âàúèáëèéè áàðÿäÿ ìöáàùèñÿ à÷ìàã, ÿëáÿòòÿ, éeðñèçäèð, íeúÿ êè, ðîìàíäà âÿ ùeêàéÿäÿ äÿ àíàëèòèê ÿñàñ âàúèáäèð. Ùÿðýàù áèç ðîìàíûí «ñèíòeòèê ìàùèééÿòèíè» áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèí ÷îõúÿùÿòëèëèéè, ìþâçó ÿëâàíëûüû, ìÿíà äÿðèíëèéè êèìè áàøà äöøöðöêñÿ (øÿõñÿí ìÿí ìÿùç áó úöð áàøà äöøöðÿì), áeëÿ áèð ñèíòeòèê ìàùèééÿò eéíè äÿðÿúÿäÿ ïîâeñò âÿ ùeêàéÿéÿ äÿ àèääèð. Áó ýöí áèç ùeêàéÿ æàíðûíûí áþéöê èìêàíëàðûíäàí âÿ ÿùÿìèééÿòèíäÿí íÿ ãÿäÿð äàíûøûðûãñà äàíûøàã, áÿçÿí îíó, ùÿòòà «ÿñðèí æàíðû» áeëÿ àäëàíäûðñàã, ôàêò ôàêò îëàðàã äà ãàëûð: áó ýöí ùeêàéÿ æàíðûíà òÿêÿááöðëö áèð ìöíàñèáÿò þçöíö ýþñòÿðèð, îíà ùöíäöðäÿí (áÿçÿí ëàï ÷îõ-÷îõ ùöíäöðëÿðäÿí) áàõìà òeíäeíñèéàñû ùèññ îëóíóð âÿ ÿñëèíäÿ, éóõàðûäàêû òÿñíèôàò äà eëÿ áeëÿ áèð ìöíàñèáÿòëÿ áàüëûäûð. Áèð äÿôÿ áó ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð áèçèì ðîìàí÷ûëàðûìûçäàí, ãàëûí úèëäëÿð ìöÿëëèôëÿðèíäÿí áèðè èëÿ ñþùáÿòèìèç îëäó. Î þçö àðà-ñûðà ùeêàéÿ éàçìàñûíà (áîø âàõòëàðûíäà?), áó æàíðû ñeâäèéèíè ñþéëÿìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ùeêàéÿéÿ éóõàðûäàí àøàüûû ìöíàñèáÿòè ãàíóíàóéüóí ùeñàá eäèðäè. Î, ÷îõ ãÿðèáÿ áèð ñóàë âeðäè: — Ñÿí äöíéà ÿäÿáèééàòûíäàí ìÿíÿ eëÿ íÿùÿíý áèð ñèìà ýþñòÿð 107 êè, î, ìÿùç ùeêàéÿëÿðèíÿ ýþðÿ äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà ñèëèíìÿç èç ãîéóá ýeòìèøäè?.. Áó ñóàë óçóí ìöääÿò ìÿíè äöøöíäöðäö. ßëáÿòòÿ, ìÿí ùeêàéÿ èëÿ äöíéà ÿäÿáèééàòû òàðèõèíÿ äöøìöø áeø-îí íÿôÿðèí àäûíû ÷ÿêÿ áèëÿðäèì (âÿ áeëÿ eòäèì), ëàêèí ÷îõ ñàäÿ áèð ùÿãèãÿò éeíè Àìeðèêàíûí êÿøôèéìèø êèìè ìÿíÿ òÿñèð eòäè: áó áeø-îí íÿôÿð ùeêàéÿ÷è ãûòëûüû ìöãàáèëèíäÿ áÿçèëÿðè ýþçÿë ùåêàéÿëÿð éàçñàëàð äà, äöíéà ìÿäÿíèééÿòè ùeêàéÿëÿðèíÿ ýþðÿ éîõ, ðîìàíëàðûíà, ñÿùíÿ ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ þëìÿç àä ãîéóá ýeòìèø éöçëÿðëÿ íÿùÿíý ñèìàëàðà ìàëèêäèð. Ùÿòòà ãeéðè-eëìè áèð ìöãàéèñÿ àïàðàðàã ùeêàéÿ èëÿ øeðè, ðîìàíëà ïîåìàíû eéíèëÿøäèðñÿê áeëÿ, àéäûí ýþðÿðèê êè, áó ìöãàéèñÿ äÿ ùeêàéÿíèí õeéðèíÿ äeéèë: ýþçÿë ïîeìàëàð éàçìàãëà áÿðàáÿð, ìÿùç øeðëÿðèíÿ ýþðÿ òàíûíàí áþéöê øàèðëÿðè ñàéäûãúà ñàéìàã îëàð. Áó íÿ äeìÿêäèð? Ýþðöíöð, áó î äeìÿêäèð êè, ìÿñÿëÿíèí áeëÿ ìöñòÿãèì ãîéóëóøóíóí þçö ÿäÿáè íàíêîðëóãäóð. Áeëÿ áèð ÿäÿáè íàíêîðëóüó íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìàã ö÷öí äöíéà íÿñðèíèí òÿøÿêêöë òàïìàñûíäà èíòèáàù íîâeëëàñûíûí, éàõóä àéðû-àéðû þëêÿëÿð, äeéÿê êè, Èíýèëòÿðÿ ÿäÿáèééàòûíäà ×îñeð ùeêàéÿëÿðèíèí îéíàäûüû ðîëäàí, éàõóä Óçàã Øÿðã þëêÿëÿðè ÿäÿáèééàòûíäà, äeéÿê êè, ×èíäÿ ùeêàéÿ æàíðûíûí ÿùÿìèééÿòèíäÿí âÿ ñ. äàíûøìàã ìöìêöíäöð, ëàêèí áèç áó æàíðûí éàëíûç. Àçÿðáàéúàí íÿñðèíäÿ âÿ öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ýþðäöéö èø öçÿðèíäÿ ãûñàúà äàéàíìàãëà êèôàéÿòëÿíìÿê èñòÿéèðèê. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàðàäûúûëûüà áàøëàéàðêÿí ãÿäèì âÿ çÿíýèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà áÿäèè íÿñð èíêèøàô eòìÿìèø áèð ñàùÿ èäè âÿ ùeêàéÿ áèð æàíð êèìè áó ÿäÿáèééàòäà ùÿëÿ ôîðìàëàøìàìûøäû. Ùÿð÷ÿíä áèç Ôöçóëèíèí «Øèêàéÿòíàìÿ»ñè êèìè îðòà ÿñðëÿð ùeêàéÿñèíèí êëàññèê íöìóíÿñèíÿ ìàëèê èäèê; ÕIÕ ÿñðäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí ìÿøùóð «Àëäàíìûø êÿâàêèá»è ìeéäàíà ÷ûõìûøäûñà äà, «Øèêàéÿòíàìÿ»äÿí ýÿëÿí íÿñð ÿíÿíÿëÿðè áèçèì ÿäÿáèééàòûìûçäà ïîeçèéàìûçûí ÿëäÿ eòäèéè âöñÿò äÿðÿúÿñèíäÿ þç èíêèøàôûíû òàïìàìûøäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ äöíéà ùeêàéÿñèíèí ÿñðëÿðäÿí áÿðè êe÷äèéè ìÿðùÿëÿëÿðè ãûñà ìöääÿòäÿ þç éàðàäûúûëûüûíäà êe÷äè âÿ ùÿðýàù áeëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, ùeêàéÿíè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí äîüìà æàíðûíà ÷eâèðäè, àðòûã áó ãÿäèì âÿ çÿíýèí ïîeçèéà ÿíÿíÿëÿðèíÿ ìàëèê ÿäÿáèééàòû ùeêàéÿñèç òÿñÿââöð eòìÿê ìöìêöí äeéèëäè. 108 Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùeêàéÿëÿðè — «Ïî÷ò ãóòóñó»íäàí, «Óñòà Çeéíàë»äàí òóòìóø «Ïèðâeðäèíèí õîðóçó»íà, «Ãóçó»éà ãÿäÿð, «Íèýàðàí÷ûëûã»äàí, «Çûððàìà»äàí òóòìóø «Ùàìáàëëàð»à, «Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð»à ãÿäÿð áþéöê áèð áÿäèèëèêëÿ äþâðöí, çàìàíûí èúòèìàè-ÿõëàãè éöêöíö äàøûéûðäû. Ãÿðèáÿäèð, õàëãûí àç òàíûäûüû áèð æàíð ùÿìèí õàëãûí ìÿíÿâè ñèðäàøûíà ÷eâðèëìøäè, äÿðäèíÿ øÿðèê ÷ûõìàüû, ñeâèíúèíè áþëöøäöðìÿéè áàúàðûðäû. Õàëã Ìèðçÿ Úÿëèëèí ùeêàéÿëÿðè èëÿ áó æàíðû þç ìèëëè ÿäÿáèééàòûíûí ôàêòû êèìè äÿðùàë ãÿáóë eòäè. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí — ðîìàíëàðûìûçûí, ïîâeñòëÿðèìèçèí ìöâÿôôÿãèééÿòè Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùeêàéÿëÿðèíÿ âÿ öìóìèééÿòëÿ, ùeêàéÿ æàíðûíà ÷îõ áîðúëóäóð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí ìÿõñóñè áèð íÿñð êèìè ôîðìàëàøìàñû âÿ òÿøÿêêöë òàïìàñû äà èëê íþâáÿäÿ áó êè÷èê æàíðà — «äàìúû»éà áîðúëóäóð. Áeëÿ îëàí òÿãäèðäÿ áèç áó ýöí äeéÿ áèëÿðèêìè êè, ùeêàéÿ æàíðû ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí àïàðûúû æàíðûäûð? Äeéÿ áèëÿðèêìè êè, ìöàñèð ùeêàéÿìèçäÿêè íàèëèééÿòëÿðèìèç ðîìàíëàðûìûçäàêû, ïîâeñòëÿðèìèçäÿêè íàèëèééÿòëÿðèìèçäÿí ñàíáàëëû âÿ òóòàðëûäûð? Ìîëäàâ òÿíãèä÷èñè Ìèõàé ×èìïîé éàçûð êè, áó ýöí Ìîëäàâèéàäà «õàëèñ» ùåêàéÿ÷è äeìÿê îëàð êè, éîõäóð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàíäà äà áeëÿäèð (éeðè ýÿëìèøêÿí, äeéÿê êè, äöíÿí äÿ áeëÿ îëìóøäóð, ùÿòòà Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ äÿ ùeêàéÿ÷è äeéèëäè, þëìÿç ïéeñëÿð, ôeëéeòîíëàð ìöÿëëèôè èäè). Áó ýöí áèçèì ùeêàéÿ÷èëÿðèìèç ùÿðäÿí ïîâeñò, ïéeñ, ðîìàí éàçûðëàð, ðîìàí÷ûëàðûìûç, äðàìàòóðãëàðûìûç (áÿçÿí øàèðëÿðèìèç äÿ ùÿðýàù áèðäÿí-áèðÿ ïîâeñòÿ, éàõóä ðîìàíà êe÷ìèðëÿðñÿ!) ùÿðäÿíáèð ùeêàéÿ éàçûðëàð. Äîüðóäàí äà, áó ýöí áèçèì áó âÿ éà äèýÿð àðäûúûëëûãëà ùeêàéÿ éàçàíëàðûìûç êèìëÿðäèð? Ì.Èáðàùèìîâ, Ñ.Ðÿùèìîâ, Ìèð Úÿëàë, ßáöëùÿñÿí, È.ßôÿíäèéeâ, ß.Âÿëèéeâ, È.Øûõëû, Á.Áàéðàìîâ, È.Ùöñeéíîâ, Ñ.Ãÿäèðçàäÿ, Ú.Ìÿúíóíáÿéîâ, Ù.Àááàñçàäÿ, Ñ.ßùìÿäîâ, Ú.ßëèáÿéîâ, Ñ.Äàüëû, À.Ìÿììÿäîâ, Ô.Êÿðèìçàäÿ, Ñ.Ñöëeéìàíîâ, È.Ìÿëèêçàäÿ, Ñ.Àçÿðè... Ðîìàí, ïéeñëÿð, ïîâeñòëÿð ìöÿëëèôëÿðè. Ùÿòòà ÿäÿáèééàòà ùeêàéÿ èëÿ ýÿëìèø, ùeêàéÿ èëÿ þçöíö èôàäÿ âÿ òÿñäèã eòìèø 60-úû èëëÿð íÿñëèíèí íöìàéÿíäÿñè ßêðÿì ßéëèñëè áó ýöí äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ïîâeñòëÿð ìöÿëëèôè êèìè òàíûíûð. Àíàð, éàõóä Éóñèô Ñÿìÿäîüëó êèìè éàçû÷ûëàðûìûç — ýþçÿë ùeêàéÿ109 ëÿð ìöÿëëèôëÿðè áó ýöí, öìóìèééÿòëÿ, ùeêàéÿ éàçìûðëàð; ññeíàðèëÿð, ïéeñëÿð öñòöí ýÿëèð. Áó íÿäèð, ùeêàéÿ æàíðûíûí ñöãóòóìó? Ýþðöíöð, ìÿñÿëÿéÿ áó òèïëè ñóàëëàð áàõûìûíäàí äà éàíàøìàã äöçýöí äåéèë, ÷öíêè ÿäÿáèééàò áöòöí æàíðëàðû âÿ ñàùÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ, ÿñëèíäÿ, èêè éåðÿ ïàð÷àëàíûð: èñòeäàäëû ÿäÿáèééàò êè, éàøàéûð âÿ èñòeäàäñûç ÿäÿáèééàò êè, úàðè õàðàêòeð äàøûéûð, áó ýöí âàð, ñàáàù éîõäóð: éàçûëäû, ÷àï îëóíäó âÿ óíóäóëäó. Öìóìñîâeò ÿäÿáèééàòûíà íÿçÿð ñàëàã. Áó ýöí éöêñÿê áÿäèèeñòeòèê ñÿâèééÿëè ùeêàéÿëÿðëÿ ÷ûõûø eäÿí ëèòâàëû À.Ìàðêéàâè÷éóñ, éàõóä Â.Áóáíèñ, ðóñ Â.Øóêøèí, éàõóä Â.Áeëîâ, À.Áèòîâ, ýöðúö Í.Äóìáàäçe, ìîëäàâ È.Äðóòñe âÿ á. êèìëÿðäèð? Åéíè çàìàíäà éàõøû ðîìàíëàðûí, ïéeñëÿðèí, ïîâeñòëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè. Áeëÿ áèð ùàë îëñóí êè, ùeêàéÿíèí òÿáèÿòèíäÿêè êàìeðàëûãëà, èíòèìëèêëÿ, íåúÿ äeéÿðëÿð, ìÿùðÿìëèêëÿ áàüëûäûð âÿ áó ìÿùðÿìëèê îíóí áèð æàíð êèìè ãàäèðëèéèíäÿí äîüóð. Æàíðûí èìêàíëàðû ùàããûíäà, îíóí éeðè âÿ âÿçèôÿëÿðè áàðÿäÿ ìöáàùèñÿëÿð äîüóð, úöðáÿúöð ìöëàùèçÿëÿð èðÿëè ñöðöëöð, ùeêàéÿ èñÿ þç èøèíè ýþðöð — ðîìàíëàðà, ïîâeñòëÿðÿ, ïéeñëÿðÿ éîë à÷ûð. Áó ýöí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà äà ùåêàéÿ þç íÿúèá âÿ áÿëêÿ äÿ ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿéÿí âÿçèôÿñèíè éeðèíÿ éeòèðèð. Áóýöíêö Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñû ôîðìàëàøìûø, ìÿõñóñè áèð æàíðäûð êè, îíóí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðè ìþâúóä ìÿíÿâè-èúòèìàè ïðîáëeìëÿðè, áèçúÿ, îí áeø, èéèðìè èë áóíäàí ÿââÿëêèíÿ íèñáÿòÿí äàùà ùÿðòÿðÿôëè ÿùàòÿ eäèð âÿ ÿí áàøëûúàñû èñÿ, áó ïðîáëeìàòèêàíûí áÿäèè-eñòeòèê òÿúÿññöìö õeéëè äîëüóíäóð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíûí áèð êöëë ùàëûíäà ÿëäÿ eòäèéè íàèëèééÿò áèçúÿ, ÿñàñ äþðä úÿùÿòëÿ áàüëûäûð: à) ìþâçó ðÿíýàðÿíýëèéè; á) ïðîáëeìàòèêà âöñÿòè; ú) õàðàêòeðëÿð ãàëeðeéàñûíûí çÿíýèíëèéè; ÷) ñÿíÿòêàðëûüûí àðòìàñû, eñòeòèê êàìèëëèê.1 1 Áó ìÿãàëÿ ìÿòáóàòäà äÿðú eäèëäèêäÿí ñîíðà (Á à õ: «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû 1976, ¹ 12; «Äðóæáà íàðîäîâ» æóðíàëû, 1976, ¹ 10.) òÿíãèä÷è Õàëèä ßëèìèðçÿéeâ áèçèì âeðäèéèìèç òÿñíèôàòûí áèðèíúè èêè úÿùÿòèíè (ùÿì äÿ áó úÿùÿòëÿð íÿ ö÷öíñÿ «òeçèñ» àäëàíäûðûëûð) ãÿáóë eòìèð. (Á à õ: «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1977, ¹ 1. Íèéÿ? Áó ñóàë áàõûìûíäàí Õ.ßëèìèðçÿéeâèí ìÿãàëÿñèíäÿ áèð ìÿíçÿðÿ éàðàíûð. Îõóéóðóã: «×öíêè ìþâçó ðÿíýàðÿíýëèéè òÿêúÿ (?!-Å.) ìöàñèð íÿñðèìèçÿ õàñ îëàí õöñóñèééÿò äeéèëäèð». Òÿÿúúöáëöäöð, ìÿýÿð 110 Áèð ùÿãèãÿòäèð êè, èéèðìè èë áóíäàí ÿââÿë îõóäóüóìóç âÿ õîøëàäûüûìûç áèð íîâåëëà (ÿëáÿòòÿ, ùàìûñû éîõ!) áó ýöí éeíèäÿí îõóíàðêÿí, áèçÿ ÿââÿëêèòÿê òÿñèð eòìèð âÿ ìÿñÿëÿ éàëíûç áóíäà äeéèë êè, áèç äÿéèøìèøèê, äþâð äÿéèøèá, ùÿì äÿ îíäàäûð êè, Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñè æàíð êèìè õeéëè èíêèøàô eäèá, çþâãöìöçö òÿìèí eäÿúÿê áÿäèè ìeéàð ìöãàéèñÿ îëóíìàç äÿðÿúÿäÿ àðòûá âÿ òÿáèè êè, ùÿìèí áÿäèè ìeéàð éóõàðûäà ñàäàëàäûüûìûç úÿùÿòëÿðäÿí äîüóð. Àðòûã áèç îõóäóüóìóç ùÿð ùàíñû áèð íîâeëëàéà ìÿùç æàíðûí ÿëäÿ eòäèéè áó éöêñÿêëèêäÿí éàíàøûðûã; àðòûã þçöíöí áÿäèè ùÿëëèíè òàïìàìûø ìþâçó àêòóàëëûüûíà ýöçÿøò éîõäóð, «áÿäèè» äîíà ýeéèíäèðèëìèø, éàõøû áèð äèëëÿ ñþéëÿíÿí, ïñèõîëîæè äÿðèíëèê èääèàñûíäà îëàí úÿôÿíýèééàòà äà. Àðòûã ñîâeò ÿäÿáèééàòûíäà ìeéäàíà ÷ûõàí ùÿð ùàíñû ÿäÿáè-áÿäèè ùàäèñÿ Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñèíèí éàíûíäàí þòöá êe÷ìèð âÿ Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñè íÿèíêè þç ñþçöíö äeéèð, î, ùÿìèí ùàäèñÿíèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàê÷ûñû êèìè öìóìèòòèôàã ìèãéàñûíäà òÿìñèë îëóíóð (áèð äàùà òÿêðàð eäèðèê êè, ñþùáÿò ùeêàéÿ æàíðûíäàí éîõ, êÿìèééÿòúÿ àçëûã òÿøêèë eäÿí èñòeäàäëû ùeêàéÿäÿí ýeäèð). Ìèñàë ö÷öí, ñîí èëëÿðäÿ öìóìñîâeò ÿäÿáèééàòûíäà ìeéäàíà ÷ûõìûø âÿ ìöáàùèñÿ äîüóðàí, ýàù òÿãäèð, ýàù äà òÿêäèð eäèëÿí «êÿíä íÿñðè» ùàäèñÿñèíÿ äèããÿò éeòèðñÿê, ýþðÿðèê êè, áó ôàêò ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñèíèí áöòöí ýeð÷ÿêëèéè èëÿ ãàðøûéà ÷ûõûð; àðòûã áèç áó ÿäÿáè ùàäèñÿíèí Àçÿðáàéúàí íîâåëëàñûíà ÷îõ äÿðèíäÿí ñèðàéÿò eòäèéèíè ýþðöð âÿ áeëÿ áèð ñèðàéÿòèí ùÿì ìöâÿôôÿãèééÿòè, ùÿì äÿ áÿäèè ìÿüëóáèééÿòè èëÿ ðàñòëàøûðûã. ßââÿëà, îíó äeéÿê êè, áèç «êÿíä íÿñðè» èñòèëàùûíûí èôàäÿ eòäèéè ìÿíàíû ÿäÿáèééàòûìûçûí òeìàòèê áþëýöñö êèìè éîõ (ìeòîäîëîæè àíëàøûëìàçëûãëàð áó ñÿïêèëè áþëýöäÿí äîüóð), êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèñè áèç éàçûðûã êè, áó úÿùÿò «òÿêúÿ» íÿñðèìèçÿ õàñ îëàí õöñóñèééÿòäèð? Ëàêèí eëÿ áèë, áóíóí ìÿòëÿáÿ äÿõëè éîõìóø êèìè, ùþðìÿòëè Õ.ßëèìèðçÿéeâ áèçèì ìÿãàëÿìèçäÿ îëìàéàí áó «ãöñóð» áàðÿäÿ þç àëÿìèíäÿ ÿòðàôëû äàíûøìàüà áàøëàéûð. Ïðîáëeìàòèêà âöñÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð èñÿ, î, ýóéà êè, ùàìûéà éàõøû ìÿëóì îëàí áèð ôèêèð ñþéëÿéèð: «Àõû êèìÿ ìÿëóì äeéèëäèð êè, ñîí èëëÿðäÿ áÿäèè íÿñðèìèçäÿ, î úöìëÿäÿí äÿ ùeêàéÿëÿðèìèçäÿ áþéöê èúòèìàè, òàðèõè ìöíäÿðèúÿëè, âöñÿòëè ïðîáëeìëÿðÿ ìöðàúèÿò ñîí äÿðÿúÿ çÿèôëÿìèøäèð». Èêèúÿ àáçàñ ñîíðà èñÿ áèç ùÿãèãÿòÿí ùåéðÿòëÿíèðèê, ÷öíêè áó ôèêðè òàìàìèëÿ àëò-öñò eäÿí âÿ áèçèì ýþñòÿðäèéèìèç úÿùÿòè òÿñäèãëÿéÿí áeëÿ áèð ìöëàùèçÿ èëÿ ðàñòëàøûðûã: «ßââÿëëÿð îëäóüó êèìè, èíäè äÿ ùeêàéÿëÿðèìèçäÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ùóìàíèçì, ÿìÿéÿ âÿ èíñàíà ìÿùÿááÿò, õàëãëàð äîñòëóüó, øÿõñè ëÿéàãÿò, ìÿíÿâè ñàôëûã êèìè èúòèìàè-ÿõëàãè êeéôèééÿòëÿð ÿñàñ àïàðûúû éeð òóòóð». Ñóàë îëóíóð: áÿñ áóíëàð íÿäèð, ïðîáëeìàòèêà âöñÿòè äeéèëìè âÿ ùÿðýàù áeëÿäèðñÿ, ùþðìÿòëè Õ.ßëèìèðçÿéeâ áó ìöáàùèñÿíè êèìèíëÿ àïàðûð? 111 êèìè éîõ, êeéôèééÿòúÿ, äàùà äîüðóñó, êeéôèééÿòèí äîüóðäóüó áèð àìèë êèìè áàøà äöøöðöê; eëÿúÿ äÿ «øÿùÿð íÿñðè» ùàäèñÿñè. Éîõñà êè, ãàëàã-ãàëàã êèòàáëàð âÿ áó êèòàáëàðäàêû ùeêàéÿëÿð âàð êè, êÿíä ùÿéàòûíäàí, éà øÿùÿð ùÿéàòûíäàí éàçûëìàñûíà áàõìàéàðàã, íÿ «êÿíä íÿñðè»íèí, íÿ äÿ «øÿùÿð íÿñðè»íèí íöìóíÿñèäèð; áeëÿ éàçûëàð ùÿð èêè èñòèëàùûí äàøûäûüû ìÿíàäàí êÿíàðäàäûð, éÿíè öìóìèééÿòëÿ, ÿäÿáèééàòäàí êÿíàðäàäûð («ùeêàéÿ àõûíû!»). Áèç áó ýöí ùÿðýàù «êÿíä íÿñðè»íèí ßêðÿì ßéëèñëè, «øÿùÿð íÿñðè»íèí Àíàð, éàõóä Àíäðeé Áèòîâ êèìè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ùeêàéÿëÿðèíäÿí, ùÿìèí ùeêàéÿëÿðèí óüóðëó âÿ óüóðñóç úÿùÿòëÿðèíäÿí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðûíäàí äàíûøûðûãñà, áó, öìóìèëèêäÿ ìöàñèð ùeêàéÿíèí ïðîáëeìëÿðèíè àðàøäûðìàã, îíó òÿäãèã âÿ òÿùëèë eòìÿê äåìÿêäèð. Àðòûã «êÿíä íÿñðè» âÿ «øÿùÿð íÿñðè» èñòèëàùëàðûíûí àðõàñûíäàêû áÿäèè âöñÿò, õàðàêòeðëÿð ãàëeðeéàñûíûí ìöõòÿëèôëèéè âÿ çÿíýèíëèéè, áèðòÿðÿôëè éîõ, ùÿðòÿðÿôëè, ùÿì äÿ ÿéàíè õàñèééÿòíàìÿñè, áþéöê âÿ äîëüóí ïðîáëeìëÿð, ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàð ïàíîðàìû ìöàñèð ùeêàéÿíèí (âÿ öìóìèééÿòëÿ, ÿäÿáèééàòûí) äàõèëè êöòëÿñèäèð. Áèç òÿíãèä÷è Ùÿñÿí Ãóëèéeâèí áeëÿ áèð ôèêðè èëÿ øÿðèêèê êè, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà «êÿíä íÿñðè» «øÿùÿð íÿñðè»íÿ íèñáÿòÿí äèããÿòè äàùà àðòûã úÿëá eäèð. Âÿ ìÿñÿëÿ éàëíûç áóíäà äeéèëäèð êè, ìöàñèð ÿäÿáèééàòûìûçäà «êÿíä íÿñðè» êÿìèééÿò eòèáàðèëÿ äàùà ÷îõ éeð òóòóð. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, «êÿíä íÿñðè»íèí éàõøû íöìóíÿëÿðèíèí öìóìè êeéôèééÿò ýþñòÿðèúèñè «øÿùÿð íÿñðè»íèí éàõøû íöìóíÿëÿðèíèí êeéôèééÿò ýþñòÿðèúèñèíäÿí äàùà éöêñÿêäèð, áó íÿñðèí ãàëäûðäûüû ïðîáëeìëÿð áèð êöëë ùàëûíäà äàùà âöñÿòëè, äàùà ñàíáàëëûäûð, ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíèí, òÿñâèð îëóíàí ùÿéàò ëîâùÿëÿðèíèí äàùà äÿðèí êþêëÿðè ÿäÿáèééàòûí ïðeäìeòèíÿ ÷eâðèëìèøäèð, ìÿèøÿò âÿ ïñèõîëîýèéà äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ùÿãèãÿòÿóéüóí âÿ èíàíäûðûúûäûð. Áó ñþéëÿíÿí úÿùÿòëÿð ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíäà äà áöòöí ãàáàðûãëûüû èëÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíûí áèð ÷îõ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðè ìÿùç «êÿíä íÿñðè» èëÿ áàüëûäûð. Ùÿòòà áèç äeéÿðäèê êè, áó ýöí íÿñðèí ìeéäàíà ÷ûõìàñû Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ìÿðùÿëÿ òÿøêèë eäèð âÿ èíäè eëÿ áèð ìÿãàì ýÿëèá ÷àòûáäûð êè, äàùà éöêñÿê çèðâÿëÿðèí ôÿòùè íàìèíÿ ùÿìèí ìÿðùÿëÿíèí áÿäèè-eñòeòèê âÿ èúòèìàè-ôÿëñÿôè ìàùèééÿòèíÿ âàðìàã, îíó eëìè-íÿçÿðè òÿùëèëäÿí êe÷èðìÿê âàúèáäèð. Áó áàõûìäàí ñÿúèééÿâè ñàíäûüûìûç áèð ùeêàéÿíèí öçÿðèíäÿ äàéàíìàã èñòÿéèðèê: ßêðÿì ßéëèñëè, «Áèð àüàïïàã ýeúÿ». 112 Áèç, àäÿòÿí, øeðèí âeðñèôèêàñèéà ñÿâèééÿñèíäÿí äàíûøûð, íÿñðëÿ ÿëàãÿäàð èñÿ áó èñòèëàùäàí èñòèôàäÿ eòìèðèê. Ëàêèí «Áèð àüàïïàã ýeúÿ» ùeêàéÿñèíè îõóéàðêÿí, eòèðàô eòìÿëèéÿì êè, èëê àüëûìà ýÿëÿí ôèêèð ìÿùç áó èñòèëàùëà áàüëû îëäó; ùÿìèí ùeêàéÿíèí âeðñèôèêàñèéà ñÿâèééÿñè ÷îõ éöêñÿêäèð, àéðû-àéðû ùèññÿëÿðäÿ îíóí ïîeòèêàñû àäàìà, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà, eñòeòèê çþâã âeðèð. ß.ßéëèñëèíèí ìÿõñóñè, ñïeñèôèê ñèíòàêñèñè, íeúÿ äeéÿðëÿð, òÿùêèéeéè-êÿëàìû, ùÿð áèð ñþçö òÿêëèêäÿ âÿ òÿñâèð eòäèéè ñèòóàñèéàëàðû áöòþâëöêäÿ äóéìàñû, ñeâÿ-ñåâÿ, çþâã àëà-àëà éàçìàñû áó ùeêàéÿäÿ ìÿùç âeðñèôèêàñèéà ìÿíàñûíäà ÿí éàõøû áÿùðÿñèíè âeðìèøäèð. Åéíè çàìàíäà îíó äà ãeéä eäÿê êè, áó úÿùÿòëÿð Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíäà «êÿíä íÿñðè»íèí ÿëäÿ eòäèéè eñòeòèê íàèëèééÿòëÿðäÿíäèð. Ñàìóð êÿíä áàëàñûäûð, òÿáèÿòèí îüëóäóð, êÿíäè ñeâèð âÿ êÿíääÿí êÿíàðäà, éÿíè øÿùÿðäÿ îíóí ö÷öí ùÿéàò éîõäóð; áó ùÿëÿ Ñàìóðóí þçöíÿ äÿ ìÿëóì äåéèë âÿ î áó áàðÿäÿ ùe÷ ôèêèðëÿøìèð äÿ; àäè øÿùÿð ùàìàìû áeëÿ îíó äÿùøÿòÿ ýÿòèðèð âÿ áó ùàìàìäà ÷èììÿê, ÿñëèíäÿ, Ñàìóð ö÷öí øÿùÿðèí ÷èðêàáûíà áàòìàã äåìÿêäèð. Ñàìóðóí áþéöê ãàðäàøû Ùàøûì äà êÿíä àäàìûäûð âÿ ùeêàéÿäÿ î, öìóìèëÿøäèðèëìèø áèð êÿíäëè òèïè, òÿäáèðëè, òÿñÿððöôàò÷û, ÿõëàã, àäÿò-ÿíÿíÿ, ùþðìÿò-èççÿò ñíîáó êèìè äîëüóí, ÿòëè-ãàíëû âeðèëìèøäèð. Ùÿð èêè ãàðäàø, êÿíä àäàìû êèìè, áèð-áèðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëÿíèð, ÿñëèíäÿ, îíëàð áèð-áèðèíèí àíòèïîäóäóð. Äàõèëè ñÿðáÿñòëèêñeâÿðëèéè, àçàäëûãñeâÿðëèéè èëÿ êÿíä ùÿéàòûíà, àá-ùàâàíûí ñàôëûüûíà, òÿáèÿòèí, ìöíàñèáÿòëÿðèí ñàôëûüûíà áàüëû (ÿñëèíäÿ, áó ñàôëûüûí áàëàñû îëàí) Ñàìóðëà, áöòöí ùÿðÿêÿòëÿðè, äöøöíúÿñè, ïñèõîëîýèéàñû áó ñàôëûãëà, áó ñàôëûüûí ùöäóäñóçëóüó, èíòÿùàñûçëûüû èëÿ óéóøìàéàí, äöøöíöëìöø, ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéóëìóø ìöñáÿò ÿõëàã ÷ÿð÷èâÿñè äàõèëèíäÿ éàøàéàí Ùàøûìûí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè ùeêàéÿäÿ óüóðëó ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Áèç Ñàìóðó ýþðöðöê, äóéóðóã, îíóí ñàôëûüûíà èíàíûðûã. Áèç eéíè éàçû÷û ìÿùàðÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Ùàøûìû äà ýþðöðöê, îíóí þçöíäÿí áeëÿ ýèçëÿòäèêëÿðèíè ùèññ åäèð, àíëàéûðûã. Ëàêèí ùeêàéÿíè îõóéóá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà, ùÿì äÿ, òÿêðàð eäèðÿì, ùÿâÿñëÿ, ùÿçç àëà-àëà, áèðíÿôÿñÿ îõóéóá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà, òÿÿññöô ùèññè êe÷èðèðèê. Áó ùeêàéÿäÿ ýöëëÿ òîïäàí ñÿð÷ÿéÿ àòûëûá. Íÿ ö÷öí, Ìþâçó òÿêðàðû ö÷öí, þçöíöòÿêðàð ö÷öí, ÷îõ éàõøû øÿêèëäÿ äÿ îëñà, äeéèëìèøëÿð òÿçÿäÿí ñþéëÿíäèéè ö÷öí. Ùeêàéÿíèí ôàáóëàñû: Ùàøûìûí ùèìàéÿñèíäÿ áþéöéÿí Ñàìóð ìÿêòÿáè ãóðòàðäûãäàí ñîí7-8 113 ðà, èíñòèòóòà ýèðìÿê ö÷öí øÿùÿðÿ — Áàêûéà ýeäèð. Ùàøûì «Ñàìóðóí úèáèíÿ áîëëóúà ïóë ãîéóá: — Ýeò, — äeäè, — ýeò áàõòûíû ñûíà, àììà ìÿí ùe÷ èíàíìûðàì êè, ñÿí î èíñòèòóòà ýèðÿ áèëÿñÿí...» Ñàìóð èíñòèòóòà ãÿáóë îëóíóð, ÷öíêè «èíñòèòóòà ýèðìÿê, ñÿí äeìÿ, îíäàí-áóíäàí àðàéûø àëìàãäàí, ýeäèá éàéûí èñòèñèíäÿ ðàéîí ìÿðêÿçèíäÿ øÿêèë ÷ÿêäèðìÿêäÿí (?! — Å), ìÿêòÿáèí áèð àéàüû êÿíääÿ, áèð àéàüû Áàêûäà îëàí äèðåêòîðóíó òàïûá àòòeñòàòà ãîë ãîéäóðìàãäàí àñàí èøìèø, ãàò-ãàò àñàí èìèø». Ëàêèí Ñàìóð øÿùÿðäÿ ãàëà áèëìèð, áèð èë ÿââÿë êÿíä ìÿêòÿáèíè ãóðòàðûá Áàêûéà ýÿëìèø âÿ èíäè áàçàðäà àëâeð÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëàí ßëÿêáÿðèí îíóí èíñòèòóòà ãÿáóë êàüûçûíà ùÿñÿäëÿ ýþç äèêìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, éeíÿ êÿíäÿ ãàéûäûð, äàùà äîüðóñó, øÿùÿðäÿí ãà÷ûð, «èíñòèòóòà ýèðÿ áèëìÿìèøÿì» — äeéÿ éeíÿ êÿíä áàëàñû îëàðàã ãàëûð. Áèç áó ôàáóëàíû, îëñóí êè, ÷îõ ãóðó âÿ íöàíñëàðäàí òÿúðèä eäèëìèø øÿêèëäÿ ñþéëÿäèê, ëàêèí, áèçúÿ, èíäèêè ùàëäà ìÿñÿëÿ ùÿìèí ñöæeòèí ÿòëè-ãàíëû èøëÿíìÿñèíäÿ, íöàíñëàðûí ìÿíàëû îëìàñûíäà äeéèë; ìÿñÿëÿ îíäà äà äeéèë êè, Ñàìóð êèìè ãàáèëèééÿòëè âÿ àüûëëû áèð îüëàí ö÷öí áeëÿ, ìöàñèð äþâðäÿ Áàêûäà èíñòèòóòà ãÿáóë îëóíìàã áó ãÿäÿð àñàí èø îëìàñûí ýÿðÿê; éàõóä ùÿìèí «àüàïïàã ýeúÿ»äÿ Ñàìóðóí ãÿëáèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø òÿáÿääöëàòûí «òeõíèêè» ñÿáÿáè — öìóìè ùàìàìäà ÷èììÿê ÿùâàëàòû ïñèõîëîæè äÿãèãëèê âÿ äÿðèíëèêëÿ èøëÿíèëìÿéèá; ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ôàêò ôàêò îëàðàã ãàëûð: ÷àëûíìûø áàéàòûäûð, ñîí èëëÿðèí «êÿíä íÿñðè»íäÿ âÿ î úöìëÿäÿí, ß.ßéëèñëèíèí þç éàðàäûúûëûüûíäà áó âÿ éà äèýÿð òÿðçäÿ ðàñò ýÿëäèéèìèç ìÿòëÿáäèð. Áèç éóõàðûäà éàçäûã êè, Ñàìóðó áèð ñóðÿò êèìè äóéóðóã, ýþðöðöê. Áó, äîüðóäàí äà, áeëÿäèð âÿ éàçû÷û ìÿùàðÿòèíèí íÿòèúÿñèäèð. Ëàêèí, eéíè çàìàíäà, áèç Ñàìóðó î ñààò òàíûéûðûã äà... Áèç Ùàøûìû äà ýþðöðöê, äóéóðóã âÿ îíó äà î ñààò òàíûéûðûã... Ùÿéàòäà, ÿëáÿòòÿ, ñàìóðëàð âÿ ùàøûìëàð, îíëàðûí áó ùeêàéÿäÿêè ïðîáëeìëÿðè (ùÿòòà «éàéûí èñòèñèíäÿ ðàéîí ìÿðêÿçèíÿ ýeäèá øÿêèë ÷ÿêäèðìÿê» ìöñèáÿòè äÿ!) óéäóðìà äeéèë, ùÿãèãÿòäèð. Ëàêèí ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, áèç áó ãÿùðÿìàíëàðû àðòûã áèëàâàñèòÿ ùÿéàòûí þçöíäÿí äeéèë, ÿäÿáèééàòäàí òàíûéûðûã, îíëàð òàíûø ÿäÿáè ïeðñîíàæëàðäûð: ß.ßéëèñëèíèí þçöíöí, Â.Øóêøèíèí, Â.Ðàñïóòèíèí ãÿùðÿìàíëàðû... Äöíÿí òàíûø îëäóüóí áèð àäàìëà áó ýöí éeíèäÿí ÿë òóòóøóá þç àäûíû äeìÿê âÿ îíóí àäûíû òÿêðàðÿí þéðÿíìÿê íÿ äÿðÿúÿäÿ ìàðàãëû áèð èøäèð? 114 Ýöìàí êè, áèç áó ôèêèðëÿðè áèð àç ñÿðò äeéèðèê, ëàêèí ÿñë éàçû÷û èëÿ «Åçîï äèëè»íäÿ äàíûøìàüà eùòèéàú éîõäóð. ß.ßéëèñëèíèí éàðàäûúûëûüûíà ãàðøû òÿëÿáàòû îíóí þç éàðàäûúûëûüû ìöÿééÿí eäèá. Áó éeðäÿ ß.ßéëèñëèíèí áèð ñûðà äèýÿð ùåêàéÿëÿðè, ìÿñÿëÿí, «Öðÿê éàìàí øeéäèð» ùeêàéÿñè éàäà äöøöð. Ëàêèí áó ùåêàéÿ ùàããûíäà áèð àç ñîíðà. ×ûëïàã øÿêèëäÿ, þç-þçëöéöíäÿ ñÿíÿòêàðëûüûí éöêñÿê ñÿâèééÿñè èëÿ ìÿçìóíóí, àøûëàíàí ìÿòëÿáèí áÿçÿí óéóøìàìàñû, öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñèíäÿ ýþçÿ ÷àðïàúàã áèð ÷àòûøìàçëûãäûð êè, áó áàðÿäÿ äàíûøìàã, èñòeäàäëû éàçû÷ûëàðûìûçûí, ùeêàéÿ÷èëÿðèìèçèí äèããÿòèíè ùÿìèí ìÿñÿëÿéÿ úÿëá eòìÿê, áèçúÿ, âàúèáäèð. Áèç èéèðìè èë áóíäàí ÿââÿë ÷îõ çàìàí ìþâçóíóí ñÿíÿòêàðëûüû öñòÿëÿìÿñèíäÿí øèêàéÿò eäèðäèê âÿ áeëÿ áèð ùàë éàëíûç Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñèíäÿ äeéèë, ñîâeò ÿäÿáèééàòûíäà, ñîâeò ùeêàéÿñèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèðäè. Áó ýöí èñÿ áÿçÿí áóíóí ÿêñèëÿ ãàðøûëàøûðûã, ñÿíÿòêàðëûã ìÿçìóíó öñòÿëÿéèð âÿ áó þçö äÿ, òÿáèè êè, ìÿçìóí äÿðèíëèéè èëÿ ôîðìà ýþçÿëëèéè àðàñûíäàêû äèàëeêòèê óéüóíëóüà õÿëÿë ýÿòèðèð. Ñàáèð ßùìÿäîâóí «Ýeúÿ ýÿçèíòèñè» ùeêàéÿñèíèí ìþâçóñó àêòóàëäûð, áóðàäà òÿñâèð îëóíàí ùàäèñÿ ùÿéàò ùÿãèãÿòèíäÿí äîüóð, éàõøû ñÿâèééÿëè éàçû ìÿäÿíèééÿòè ýþç ãàáàüûíäàäûð, ëàêèí, eéíè çàìàíäà, àøûëàíàí ìÿòëÿáèí áÿäèè-ôÿëñÿôè òóòóìó úûëûçäûð. Áó íeúÿ îëóð êè, ìþâçó àêòóàëäûð, ùàäèñÿ ùÿéàò ùÿãèãÿòèíäÿí äîüóð, éà ÿë ìÿäÿíèééÿòè éöêñÿêäèð âÿ áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, ùeêàéÿíèí áÿäèè òÿñèð ýöúö çÿèôäèð? Íÿ ÷àòûøìûð? Èñòeäàä? Áeëÿ äeéèë âÿ áeëÿ îëìàäûüûíû ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, Ñ.ßùìÿäîâóí ìöàñèð íÿñðèí ìàðàãëû íöìóíÿëÿðè îëàí áèð ñûðà ïîâeñò âÿ ðîìàíëàðû ñöáóò eäèð. ×îõ òÿÿññöô êè, áó þçöíÿìÿõñóñ éàçû÷ûíûí, íeúÿ äeéÿðëÿð, ôèòðè íàñèðèí ãèéìÿòè ÿäÿáè òÿíãèä òÿðÿôèíäÿí ùÿëÿ ëàéèãèíúÿ âeðèëìÿìèøäèð, ùàëáóêè îíóí éàðàäûúûëûüû ìöàñèð íÿñðèí âÿçèééÿòè âÿ âÿçèôÿëÿðè, òèïîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ïðîáëeìàòèêàñû áàõûìûíäàí ÿäÿáè òÿíãèä ö÷öí éàõøû ìàòeðèàë âåðèð. Ëàêèí ìþâçóìóçäàí êÿíàðà ÷ûõìàéàã âÿ «Ýeúÿ ýÿçèíòèñè» ùeêàéÿñèíÿ ãàéûäàã: ùÿì èøëÿéÿí, ùÿì äÿ ãèéàáè àñïèðàíòóðàäà îõóéàí ùeêàéÿ ãÿùðÿìàíûíûí ñþçëÿðèíäÿí (ùeêàéÿ áèðèíúè øÿõñèí — àñïèðàíòûí äèëèíäÿí ñþéëÿíèð) ìÿëóì îëóð êè, î, âèúäàíëà, àëíûíûí òÿðèëÿ éàøàéàí òÿìèç àäàìäûð; øÿùÿðèí éàõøû éeðëÿðèíäÿí áèðèíäÿ 115 êîîïeðàòèâ eâ òèêäèðèð âÿ ùÿéàò éîëäàøû èëÿ áèðëèêäÿ áó åâèí òèêèëèá ãóðòàðìàñûíû ñÿáðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèð, ÷öíêè áèð ÷îõ òÿìèç âÿ âèúäàíëû àñïèðàíò êèìè, îíóí äà ìÿíçèë øÿðàèòè éàõøû äeéèë — àðâàäûýèëäÿ éàøàéûð. «Âîëãà»ñû îëàí, ÿëè ïóëëà îéíàéàí, èíäÿí ñîíðà áöòöí þìðö áîéó èøëÿìÿñÿ äÿ éûüäûüû ùàðàì ãàçàíúëà éöç èë äÿ äîëàíà áèëÿúÿê áèð ãÿññàá áèçèì áó àñïèðàíòû àõòàðûá òàïàðàã, îíà òÿêëèô eäèð êè, ñÿí àñïèðàíò áàáàñàí, þçöí äÿ úàâàí îüëàíñàí, ìèêðîðàéîíäà ñÿíÿ ö÷îòàãëû ìÿíçèë âeðèì, öñòÿëèê äÿ òÿçÿ ïóëëà îí ìèí ìàíàò, êîîïeðàòèâäÿêè eâè èñÿ âeð ìÿíÿ; ùÿð øeéè âàð ãÿññàáûí, ëàêèí äÿíèç ãûðàüûíäà äà (àñïèðàíòûí eâ òèêäèðäèéè áèíàäà) áèð ìÿíçèë èñòÿéèð. Âÿññàëàì. ßëáÿòòÿ, òÿêðàð eäèðèê, áó ýöí áeëÿ ùàðûí ãÿññàáëàð âàð âÿ îíëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí íîâåëëàñûíûí äà âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðèäèð, ëàêèí áèð ñàáèò øÿðòëÿ êè, ùÿìèí ìöáàðèçÿíèí áÿäèè-ôÿëñÿôè òÿúÿññöìö äîëýóí îëñóí. Éàçû÷û ãÿçÿáè, âÿòÿíäàø eòèðàçû «Ýeúÿ ýÿçèíòèñè» ùeêàéÿñèíäÿ þçöíöí áÿäèè ùÿëëèíè òàïìàéûá, ÷öíêè éàõøû áèð íÿñð òÿùêèéÿñè âàðñà äà, òÿëÿá îëóíàí, éÿíè ãÿëÿìÿ àëûíìûø ìþâçóäàí äîüàí ôÿëñÿôè-ñîñèîëîæè àðàøäûðìàëàð, ïñèõîëîæè äÿðèíëèê éîõäóð; ãÿññàá âàð, àñïèðàíò âàð, ëàêèí õàðàêòeðëÿð éîõäóð; ìöÿëëèô ùeêàéÿäÿ áèçèì áèëäèéèìèçäÿí àðòûã áèð ñþç äeìèð âÿ eéíè çàìàíäà, áèëäèêëÿðèìèçèí þçöíö äÿ ìÿíàëàíäûðìûð, öìóìèëÿøäèðìèð, îíóí ãÿçÿáè äÿ ïàññèâ ãÿçÿá âÿ eòèðàçäûð, áeëÿ áèð ïàññèâëèê èñÿ áÿäèè ìÿüëóáèééÿòÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. 3. Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâóí «Âeðìèøeâ» àäëû ùeêàéÿñè «èñòeùñàëàò ùeêàéÿñèäèð». Òÿêúÿ îíà ýþðÿ éîõ êè, ìÿñÿëÿí, ùeêàéÿíèí ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè — Ñàëàéeâ ùÿðäÿí áeëÿ áèð äèëëÿ äàíûøûð: — «Ìû ðåøèëè ïåðåáàçèðîâàò åêñïåäèñèéó â Òéóìåíñêóéó îáëàñò, â ðàéîí Òóðóãóòà. Òàì, â ðåçóëòàòå ïðàâåäåííîé ñåéñìîðàçâåäêè, âûéàâëåíà ñòðóêòóðà, êîòîðàéà, ïî âñåì ñâîèì ïàðàìåòðàì äîëæíà äàò íåôò» âÿ ñ., îíà ýþðÿ Òöìeí âèëàéÿòèíäÿ íeôò àõòàðàí åêñïåäèñèéàíûí èøè áèð ùeêàéÿ ùÿúìèíÿ ñûüàúàã òeõíèêè òÿôÿððöàòû èëÿ òÿñâèð åäèëìèøäèð — ùèññÿ ãàïûëìàäàí, ùÿòòà áèç äeéÿðäèê êè, eìîñèéàñûç, ãóðó. Àììà ãÿðèáÿäèð, ùeêàéÿíè áèðíÿôÿñÿ îõóéóð116 ñàí âÿ ÿí ãÿðèáÿñè äÿ áóäóð êè, çàùèðÿí ãóðó òÿùêèéÿ ùeêàéÿíèí ìÿçèééÿòèíÿ ÷eâðèëèð. Íÿ ö÷öí? Áó ïàðàäîêñó ìeéäàíà ÷ûõàðàí ñÿáÿá íÿäèð? «Âeðìèøeâ» ùeêàéÿñèíäÿ ôîðìà èëÿ ìÿçìóí öçâè áèð âÿùäÿòäÿäèð — èøýöçàðëûã ÿùâàëè-ðóùèééÿñè, âàõòà ãÿíàÿò, èíñàíëà òÿáèÿò àðàñûíäàêû ìöáàðèçÿíèí êîìïðîìèññèçëèéè, èøèí, ÿìÿê ïðîñeñèíèí ìàùèééÿòèíäÿêè ñÿðòëèê áó ùeêàéÿäÿ þçöíöí áÿäèè-eñòeòèê òÿðÿôìöãàáèëèíè ìeéäàíà ÷ûõàðìûøäûð âÿ ÿí áàøëûúàñû äà áóäóð êè, áeëÿ óéóøìà Âeðìèøeâ êèìè éàääà ãàëàí èíñàí õàðàêòeðè éàðàòìûøäûð. Áó «èñòeùñàëàò ùeêàéÿñè»íèí ìöâÿôôÿãèééÿòè äÿ ìÿùç áóðàñûíäàäûð. Òÿñâèð eäèëÿí èø ïðîñeñè áÿäèè úÿùÿòäÿí ÿí éàõøû ñÿâèééÿëè õàðàêòeðëÿðèí ìeéäàíà ÷ûõìàñûíà õèäìÿò eäèð, øÿðàèò éàðàäûð. Èø ïðîñeñèíèí, èúòèìàè ãàéüûëàð ÿùàòÿñèíäÿ áèç éeíè òèïëè ìöàñèð èñòeùñàëàò ðÿùáÿðè Ôÿðèä Ñàëàéeâèí ùÿì òÿøêèëàò÷ûëûã áàúàðûüûíû, ùÿì äÿ âÿòÿíäàø úÿñàðÿòèíè, ùÿì eòèê êàòeãîðèéà êèìè ìöñáÿò èíñàíè êeéôèééÿòëÿðèíè, ùÿì äÿ êèøè ìÿðäëèéèíè, ãeéðÿòèíè ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðöð, áÿéÿíèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëèðèê. Áó èø ïðîñeñèíèí ÿùàòÿñèíäÿ áèç Âeðìèøeâèí äÿ òÿáèÿòèíäÿêè úûëûçëûüû, ùÿéàòëà, çàìàíëà, éeíè èúòèìàè âÿ ÿõëàãè ìöíàñèáÿòëÿðëÿ, éeíè õàðàêòeðëÿðëÿ âÿ éeíè ùÿéàò òÿðçè èëÿ àéàãëàøà áèëìÿäèéè ö÷öí îíóí «àðòûã àäàì»ëûüûíû áöòöí ìÿíÿâè êè÷èêëèéè, éàçûãëûüû èëÿ ýþðöð, äóéóð âÿ îíà àúûéûðûã. Ìàðàãëûäûð, áó ùeêàéÿäÿ ñöæeò áèð î ãÿäÿð äÿ ðîë îéíàìûð âÿ äîüðóñóíó äeéÿê êè, ÿñëèíäÿ, «Âeðìèøeâ» ùeêàéÿñèíèí ñöæeòèíè þçþçëöéöíäÿ, ÷ûëïàã øÿêèëäÿ ýþòöðñÿê, áóðàäà éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëÿúÿê áèð øeé éîõäóð: êè÷èê àäàì, ãîðõàã, éàçûã Âeðìèøeâ — eêñïeäèñèéàíûí ìöùàñèáè, úÿñóð, ìÿðä, ìöáàðèç Ôÿðèä Ñàëàéeâè— eêñïeäèñèéàíûí ðÿùáÿðèíè þç ùÿéàòû áàùàñûíà þëöìäÿí õèëàñ eäèð. Ëàêèí áó ìeëîäðàìàòèê ÿùâàëàòûí eìîñèîíàë òÿñèðÿ ìàëèê ðeàë áîéàëàðëà òÿñâèð eäèëìÿñè âÿ õöñóñÿí, Âeðìèøeâ ñóðÿòèíèí «ãóðó úöìëÿëÿð»ëÿ (!) ÿëäÿ eäèëÿí ïñèõîëîæè äÿãèãëèê âÿ äÿðèíëèêëÿ âeðèëìÿñè áó ýöí «èñòeùñàëàò ùeêàéàñè»íèí õeéëè èðÿëèëÿäèéè, çàìàíûí, äþâðöí ùeêàéÿñèíÿ ÷eâðèëäèéè áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿ ñþâã eäèð. «Âeðìèøeâ» ùeêàéÿñèíèí ìöâÿôôÿãèééÿòèíè î òÿìèí eäèð êè, áóðàäà «èñòeùñàëàò ùeêàéÿñè» éeíè õàðàêòeðëÿðëÿ ìeéäàíà ÷ûõìûøäûð; áó ùeêàéÿäÿ èøëÿéÿí, èøëÿéÿí âÿ éàëíûç èøëÿéÿí, äöøöíìÿéÿ âàõò òàïìàéàí «ìöñáÿò ìöãÿââàëàðëà» éîõ, úàíëû èíñàíëàðëà, ùÿì äÿ «áþéöê» âÿ «êè÷èê» èíñàíëàðëà ðàñòëàøûðûã; èñòeùñàëàò èñÿ áó àäàìëàðûí äîëüóí õàðàêòeðëÿðèíèí éàðàíìàñû ö÷öí ìöíáèò áÿäèè øÿ117 ðàèò ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí, ùÿìèí õàðàêòeðëÿðè òàìàì à÷àí òÿáèè áèð ãÿùðÿìàíäûð. Áèç ñÿùâ eòìèðèê, èñòeùñàëàò, èø ïðîñeñè áó ùeêàéÿäÿ ôîí êèìè éîõ, eéíèùöãóãëó áèð ãÿùðÿìàí êèìè ÷ûõûø eäèð. Ùÿðýàù, îí áeø, èéèðìè èë áóíäàí ÿââÿë áèð ñûðà ÿñÿðëÿðäÿ èø ïðîñeñèíèí òÿñâèðè êîíéóíêòóðàäàí äîüóðäóñà, áó ýöí áåëÿ áèð òÿñâèð òÿáèè îëàðàã àõûá íÿñðÿ ýÿëèð. Ùÿðýàù äöíÿí áèç «èñòeùñàëàò ùeêàéÿñè» èñòèëàùûíûí àðõàñûíäàêû ñîéóã óðáàíèçìèí öøöíòöñöíö ùèññ eäèðäèêñÿ, áó ýöí «èñòeùñàëàò ùeêàéÿñè» þçöíöí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíäÿ ìÿùç øÿõñèééÿòè éeíè ìöùèòäÿ òÿäãèã eäÿí áèð éàðàäûúûëûã âàùèäè, ôîðìàñû êèìè ÷ûõûø eäèð âÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíûð. Ùÿðýàù, «èñòeùñàëàò ùeêàéÿñè» õàðàêòeðëÿð ùeêàéÿñèäèðñÿ — îíà éàëíûç âÿ éàëíûç éàõøû éîë äèëÿìÿê ëàçûìäûð. 4. Ñeðýeé Àíòîíîâ ùeêàéÿ ùàããûíäàêû ìàðàãëû òÿäãèãàòëàðûíäàí áèðèíäÿ áó ÿäÿáèééàòû ìöáàðèç æàíð àäëàíäûðûð.1 ßëáÿòòÿ, äþâðöí ìöùöì èúòèìàè-ÿõëàãè ïðîáëeìëÿðèíè ãàëäûðìàã âÿ îíó áÿäèè îïeðàòèâëèêëÿ ùÿëë eòìÿê ìÿíàñûíäà, áó, äîüðóäàí äà, áeëÿäèð. Âÿ ìÿùç áeëÿ áèð ìöáàðèçëèê áó ýöí Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíè ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Ëàêèí áÿçÿí áèç áóíóí äà øàùèäè îëóðóã êè, äûðíàã è÷èíäÿ «ëèðèêà» ùÿìèí ìöáàðèçëèéè öñòÿëÿéèð âÿ áó ùàë éàëíûç áeø-îí ùeêàéÿäÿ îëñà, íeúÿ äeéÿðëÿð, äÿðä éàðûäûð, òÿÿññöô êè, áeëÿ áèð áÿäèè-eñòeòèê òÿíàñöá ïîçóíòóñó þçöíö äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ áöðóçÿ âeðèð. Áó áèð ùÿãèãÿòäèð êè, èíúÿ âÿ ùÿçèí ëèðèêà Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñèíè áöòöí èíêèøàô éîëó áîéóíúà ìöøàéèÿò eòìèøäèð, ùÿòòà Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áû÷àã êèìè êÿñèúè, ñÿðò ùeêàéÿëÿðèíäÿ áeëÿ äóçëó, èíúÿ âÿ ùÿçèí ëèðèê ôîí äàèìèäèð. ß.Ùàãâeðäèéeâèí, É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëèíèí, ÿí éàõøû Àçÿðáàéúàí ñîâeò ùeêàéÿ÷èëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ëèðèçì áó ÿñÿðëÿðèí èúòèìàè-ÿõëàãè ïðîáëeìàòèêà ñàíáàëûíûí àðòìàñûíà õèäìÿò eòìèøäèð. 1 Éà ÷èòàéó ðàññêàç. Ìîñêâà 1966, ñòð. 10. 118 Áèç àéðû-àéðû äþâðëÿðäÿ éàçûëìûø ÿí éàõøû Àçÿðáàéúàí ñîâeò ùeêàéÿëÿðèíäÿí áÿçèñèíè õàòûðëàéàã: «Ñó ÿðèçÿñè» (Ñöëeéìàí Ðÿùèìîâ), «Ìeòàìîðôîçà» (Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ), «Ðÿãèáëÿð» (Ìeùäè Ùöñeéí), «Ãûð÷û âÿ ãûðìûçû ÷è÷ÿê» (Èëéàñ ßôÿíäèéeâ), «Ïëéàæäà» (Èñà Ùöñeéíîâ), «Õÿçàí éàðïàãëàðû» (Ñàëàì Ãÿäèðçàäÿ), «Þòÿí èëèí ñîí ýeúÿñè» (Àíàð), «Ôîòî «Ôàíòàçèéà» (Éóñèô Ñÿìÿäîüëó) âÿ ñ. Éöêñÿê áÿäèèëèêëÿ äþâðöí ìöùöì ñèéàñè-èúòèìàè, ÿõëàãè ïðîáëeìëÿðèíè ãàëäûðàí áó ÿñÿðëÿðèí ùàìûñû, ÿñëèíäÿ, ëèðèê ùeêàéÿëÿðäèð. Ëàêèí î éeðäÿ êè, ëèðèêà þçöíöùÿäÿôÿ ÷eâðèëèð, ëèðèêà õÿòðèíÿ «ëèðèêëèê» åäèëèð, î éeðäÿ êè, ëèðèêà ìÿòëÿáñèçëèéè þðò-áàñäûð eòìÿê èñòÿéèð, îðàäà Ãÿðèá Ìåùäèéeâèí ùeêàéÿëÿðèíäÿêè êèìè, îáûâàòeë ìàùèééÿòëè, ìeøøàí õàðàêòeðëè «àù-óôëàð» áàøëàéûð, «àüëàìàëû» òÿùêèéÿëÿð, Ìèñèð ôèëìëÿðèíäÿêè êèìè «èçòèðàáëû» ñèòóàñèéàëàðäàí èáàðÿò ìeëîäðàìàòèê ñöæeòëÿð ÷ûëïàã øÿêèëäÿ ìeéäàí îõóéóð, õàðàêòeðëÿð «ìöñáÿò» âÿ éàõóä «ìÿíôè» ìöãÿââàëàðëà ÿâÿç îëóíóð. Áóðàñû äà ñèðð äeéèëäèð êè, áeëÿ éàçûëàð áÿçÿí êöòëÿâèëèê äÿ ÿëäÿ eäèðëÿð (Ìèñèð ôèëìëÿðè êèìè!), ëàêèí áó úöð êöòëÿâèëèêäÿí, ÿëáÿòòÿ, ÿñë ÿäÿáèééàò éàëíûç èòèðèð... ßñë ëèðèêà èñÿ (äûðíàãñûç) æàíðûí, éóõàðûäà äeäèéèìèç ìöáàðèçëèéèíè àðòûðàí åñòåòèê áèð êeéôèééÿòäèð. Áèç áó ìÿëóì ôèêðè îíà ýþðÿ áèð äàùà òÿêðàð eäèðèê êè, eëìè-òeõíèêè èíãèëàá ÿñðèíäÿ ëèðèêàéà õîð áàõìàã ìöàñèð äþâðäÿ ÿäÿáè ìöùèòäÿ ùe÷ äÿ àç òÿñàäöô îëóíàí áèð ùàäèñÿ äeéèë. Áó îíäàí äîüóð êè, áèð òÿðÿôäÿí ÿñë ëèðèêà èëÿ «ëèðèêà» ãàðûøäûðûëûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, ÿñë ëèðèêà áó Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñèíÿ áèð íe÷ÿ èë áóíäàí ÿââÿëêè êèìè ñèðàéÿò eòìèð âÿ áåëÿ áèð ïàññèâëèéèí ñÿáÿáè, áèçúÿ, ùe÷ âÿúùëÿ î äeéèë êè, eëìè-òeõíèêè èíãèëàá ÿñðèíäÿ ùeêàéÿäÿ ëèðèêà ëàçûì äeéèë: ñÿáÿá îäóð êè, eëì, òeõíèêà ÿñðèíäÿ ëèðèê ùeêàéÿ éàçìàã âÿ íàèëèééÿò ãàçàíìàã äàùà ÷ÿòèíäèð âÿ äàùà àðòûã èñòeäàä òÿëÿá eäèð. «Öðÿê éàìàí øeéäèð» ùeêàéÿñè æàíð eòèáàðèëÿ ÿíÿíÿâè ëèðèê ùeêàéÿäèð âÿ ß.ßéëèñëè áó ÿíÿíÿíè ìÿùç ëèðèê áîéàëàð ùeñàáûíà íîâàòîðúàñûíà èíêèøàô eòäèðÿðÿê, äöíÿíèí éîõ, áóýöíöí ùeêàéÿñèíè — ìöáàðèç æàíð íöìóíÿñè éàðàòìûøäûð. ßæäÿð «ùþêóìÿòèí ö÷ ìèí ìàíàò ïóëóíó ýþòöðöá àðàäàí ÷ûõäûüû» âÿ Áóçáóëàã êÿíäèíèí éàõûíëûüûíäà, «èëàí ìÿëÿøÿí» áèð éeðäÿ ÷þð-÷þïäÿí þçöíÿ êîìà äöçÿëäèá ýèçëÿíäèéè âàõòëàð, ýeúÿëÿð éàòàíäà îíó èëàí âóðìàñûí äeéÿ êèðïè ñàõëàäûüû âÿ áó âÿôàëû êèðïè èëÿ éeýàíÿ ùÿìäÿðä îëäóüó ýöíëÿð áèð øeð éàçìûøäû: 119 «Éeòèì êèðïè, ÷ÿê ìÿíèì êeøèéèìè, Äîüìà éóðäà ãà÷àã äöøöá ýÿëìèøÿì. Áóðàõìûøàì eâèìè-eøèéèìè, Òöëêö êèìè êîë äèáèíÿ ýèðìèøÿì». ßæäÿð áàøãà øeðèí äÿ áèð ìèñðàñûíû éàçìûøäû: «Çàëûì äöíéà, ýþéëÿðÿ áàõ, àé ÷ûõûá...». Âÿ êîìàñûíûí ãàáàüûíäà îòóðóá àéà áàõà-áàõà áó ìèñðàíû þç-þçöíÿ eëÿ ùeé òÿêðàð eòìèøäè, àììà àðäûíû äeéÿ áèëìÿìèøäè, ÷öíêè ßæäÿð øàèð äeéèëäè. Äöçäöð, î þçö øàèð äeéèë, ëàêèí îíóí öðÿéè øàèð öðÿéèäèð, ùÿð øeéè äóéóð, ùèññ eäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ Áóçáóëàãäàí ãà÷ûá Áàêû áàçàðëàðûíäà àëâeð÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëäóüó âàõò — õeéëè èëëÿð êe÷äèêäÿí ñîíðà äeéèð: «Öðÿê éàìàí øeéäèð...» «Öðÿê éàìàí øeéäèð...» — áó ñþçëÿð áèçè äÿ éàíäûðûð, ÷öíêè áèð áÿäèè õàðàêòeð êèìè, ßæäÿð äîëüóí, áöòþâ âÿ éeíèäèð. Áó áÿäèè äîëüóíëóã èíúÿ âÿ eéíè çàìàíäà, ñÿðò (!) ëèðèçìëÿ ÿëäÿ eäèëèá âÿ ìÿùç áó ëèðèêà ïñèõîëîæè äÿðèíëèéÿ — î äÿðèíëèéÿ êè, îðàäà «öðÿéèí éàìàí øeé îëìàñû» îõóúóíó éàíäûðûð — áàø âóðìàã ö÷öí áÿäèè øÿðàèò éàðàäûð. ßæäÿð òèïèíèí ìöàñèð ÿäÿáèééàòà ýÿòèðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð íîâàòîðëóã, áó õàðàêòeðèí òÿçÿëèéè âÿ òÿðàâÿòè òÿùêèéÿäÿêè áÿäèè-eñòeòèê éeíèëèêëÿ ùÿìàùÿíý îëäóüó, áó èêè àùÿíý áèð-áèðèíè òàìàìëàäûüû ö÷öí «Öðÿê éàìàí øeéäèð» ùeêàéÿñè, áèçúÿ, ñîí èëëÿð Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíäà ýþçÿë ùàäèñÿëÿðäÿíäèð. ßæäÿð Áàêû áàçàðëàðûíäà àâàðàëàíàí äèðèáàø àëâeð÷èëÿðäÿí áèðèäèð — áó äöçäöð, ëàêèí, eéíè çàìàíäà, ßæäÿð ìÿíÿí ïàê, òÿìèç áèð àäàìäûð êè, ðeñòîðàíëàðäà éeéèá-è÷èð, öðÿéè èñÿ äàü ÷ÿêèð âÿ þç äàõèëè eòèðàçûíû, ÷ÿêäèêëÿðèíè éàëíûç áóíóíëà èôàäÿ eäÿ áèëèð êè, öðÿê éàìàí øeéäèð. Îíóí òÿáèÿòè èëÿ àãèáÿòè àðàñûíäàêû áó òÿçàä ùeêàéÿäÿ þçöíöí óüóðëó áÿäèè-eñòeòèê òÿúÿññöìöíö òàïûá. ßæäÿð áàøäàí-àéàüà ãöðáÿò è÷èíäÿäèð âÿ áeëÿ áèð «âÿòÿí ùÿñðÿòèíèí» ñÿáÿáè éàëíûç îíäà äeéèë êè, î äà êÿíä îüëóäóð, òÿáèÿòèí áàëàñûäûð, êèðïè èëÿ ãàðäàøëûã eäÿ áèëèð âÿ ÿñëèíäÿ, êÿíääÿí èíúèéèá øÿùÿðÿ ãà÷ûá âÿ øÿùÿðèí ãóðáàíû îëóá, ÿñë ñÿáÿá îíäàäûð êè, ßæäÿð ñàô, ìÿíÿâè àëÿìè èëÿ ùe÷ úöð óéóøìàéàí àëûø-âeðèø äöíéàñûíäà éàøàéûð, Òeéìóð êèìè ùÿãèãè áàçàð àëâeð÷èñè èëÿ «êîëëeãàäûð» âÿ ßæäÿð áeëÿ áèð éàøàéûø òÿðçèíèí ÷ÿð÷èâÿëÿðèíè ãûðìàã ãöäðÿòèíÿ, èðàäÿñèíÿ ìàëèê äeéèë. 120 ßæäÿð øàèð äeéèë, ëàêèí î, Ëeíèíãðàäà ýeäèá ýÿçìÿê ùÿâÿñè èëÿ ïóë ãàçàíìàã ö÷öí Áóçáóëàãäàí Áàêû áàçàðëàðûíà ãîç, áàäàì ýÿòèðÿí Ñÿðâÿðè àëûø-âåðèøëÿðèíäÿí óçàãëàøäûðûá éeíèäÿí Áóçáóëàüà ýþíäÿðÿíäÿ äÿ — áÿëêÿ äÿ þìðöíäÿ àõûðûíúû äÿôÿ — äþðäìèñðàëûã áèð øeð éàçûð: Èñòÿìÿäèì áó ìeéäàíäà ãàëàñàí, Ãàëûá áóðäà ìÿíèì êèìè îëàñàí. Âàõò ýÿëÿð êè, áó ñþçöìö áèëÿðñÿí, Ýÿëèá ãÿáðèì öñòäÿ ðÿùìÿò äeéÿðñÿí. Øÿõñèééÿòèí òÿáèÿòè èëÿ àãèáÿòè àðàñûíäàêû áeëÿ òÿçàä ß.ßéëèñëèíèí ñîí èëëÿðäÿêè ùeêàéÿëÿðèíäÿ áèð àíà õÿòò êèìè ýeäèð âÿ î éeðäÿ êè, éàçû÷û ïñèõîëîæè àõòàðûøëàðûíäà áÿäèè êÿøôëÿð eäèð, ùÿìèí õÿòò äÿ þç èíêèøàôûíû òàïûð, î éeðäÿ êè, ßêðÿì éeíè áèð ñþç äeìèð âÿ þçöíö òÿêðàð eäèð, áó èðÿëèëÿéèø äÿ éeðèíäÿ ñàéûð. Áó ìÿíàäà «Öðÿê éàìàí øeéäèð»äÿí ÿââÿë ÷àï îëóíìóø «Êöð ãûðàüûíûí ìåøÿëÿðè»íè õàòûðëàìàã, áèçúÿ, ìàðàãëû îëàð. Áó ùeêàéÿ (ìöÿëëèô þçö îíó ïîâeñò àäëàíäûðûð) ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ìöùèòèíäÿ ÷îõ ìöáàùèñÿ äîüóðàí, ùàããûíäà äàíûøûëàí ÿñÿðëÿðäÿí áèðèäèð âÿ áeëÿ äèããÿò, áèçúÿ, áèð òÿðÿôäÿí «Êöð ãûðàüûíûí ìeøÿëÿðè»íäÿêè ìþâçó âÿ õàðàêòeð éeíèëèéè èëÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ùÿìèí ìþâçóíóí èøëÿíìÿñèíäÿ, õàðàêòeðëÿðèí òÿãäèìàòûíäà áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíèí, òÿùêèéÿíèí äàõèëè òÿìêèíëèéèëÿ, ùÿì äÿ ëèðèê áèð òÿìêèíëèéèëÿ øÿðòëÿíèð. Áóðàäà ìöñòÿãèìëèê, áèðáàøàëûã îëìàäûüû ö÷öí áÿçÿí Ãÿäèð ñóðÿòè äöçýöí àíëàøûëìûð, éàçû÷û ìîâãåéè òÿíãèä òÿðÿôèíäÿí äöçýöí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèð. Ãÿäèð ß.ßéëèñëèíèí éàðàäûúûëûüûíäà ßæäÿðèí ñÿëÿôèäèð, ëàêèí áó èêè ñóðÿò áèð-áèðèíèí òÿêðàðû äeéèë; éàçû÷û «Êöð ãûðàüûíûí ìeøÿëÿðè»íäÿ äeìÿäèêëÿðèíè «Öðÿê éàìàí øeéäèð» ùeêàéÿñèíäÿ äeìèøäèð, òÿãäèì eòäèéè õàðàêòeðëÿðèí ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè êîíñeïñèéàñûíû äàùà äà àéäûíëàøäûðìûøäûð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ñîíðà Ãÿäèð äàùà äöçýöí àíëàøûëûð, äàùà äÿãèã òàíûíûð (éàëíûç áóíó àðÿì eòìÿê îëàð êè, ß.ßéëèñëèíèí ýÿëÿúÿê ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ ìÿùç áeëÿ áèð èíêèøàôûí, ñóðÿòëÿðèí áèð-áèðèíè òàìàìëàìàñû ùàäèñÿñèíèí øàùèäè îëàã, äeäèêëÿðèíèí éåíèäÿí ñþéëÿíìÿñè ùàäèñÿñè èëÿ ðàñòëàøìàéàã). Ãÿäèð è÷èá êeôëÿíèð, éeòäèéèíÿ éeòèð, éeòìÿäèéèíÿ äàø àòûð âÿ êÿíäëèëÿðè îíó «äÿëè Ãÿäèð», «õóëèãàí Ãÿäèð» êèìè òàíûéûð, ÿñëèíäÿ 121 èñÿ, áó äÿëèëèê âÿ áó õóëèãàíëûã îíóí òÿáèÿòè èëÿ óéóøìàéàí, áó òÿáèÿòäÿí äîüìàéàí àãèáÿòèí ýþñòÿðèúèñèäèð. Ãÿäèð îíà ýþðÿ áÿäáÿõò äeéèë êè, õóëèãàíëûã eäèð âÿ úàìààòûí çÿùëÿñèíè òþêöð, íèôðÿòèíè ãàçàíûð; îíà ýþðÿ áÿäáÿõòäèð êè, áó õóëèãàíëûã îíóí þçöíöí ìÿíÿâè òÿìèçëèéè èëÿ òÿçàääàäûð. Áó òÿçàä «Êöð ãûðàüûíûí ìeøÿëÿðè»íäÿ þçöíöí éàõøû ñÿâèééÿëè áÿäèè òÿñâèðèíè òàïìûøäûð êè, áó éeðäÿ ß.ßéëèñëèíèí ãÿëÿìèíÿ âÿ éóõàðûäà éàçäûüûìûç êèìè, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíûí éàõøû íöìóíÿëÿðûíÿ õàñ îëàí èíúÿ, ùÿçèí áèð ëèðèçì ìöùöì eñòeòèê ðîë îéíàéûð. Ãÿäèðèí, ßæäÿðèí áèð õàðàêòeð êèìè Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñèíäÿêè éeíèëèéè îíäàí èáàðÿòäèð êè, ùÿìèí õàðàêòeðëÿð ãÿùðÿìàíà áèðòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòè ñàðñûòìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ðîìàíûíäà, ïéeñ âÿ ïîâeñòèíäÿ áó ìÿñÿëÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ þç ìöñáÿò ùÿëëèíè òàïìûøäûðñà äà, Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíäà ãÿäèðëÿðèí âÿ ÿæäÿðëÿðèí ýþðäöéö èø éeíèäèð âÿ áó éeíèëèê äÿ þç íîâáÿñèíäÿ, ùÿìèí íîâeëëàíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíû øÿðòëÿíäèðÿí ìöùöì àìèëëÿðäÿíäèð. 5. «Ùeêàéÿ ùÿéàòäàí ýÿëìÿëèäèð!» — áó ÷àüûðûø, ÿëáÿòòÿ, éeíè äeéèë, ëàêèí áóíó äîüóðàí ïðîáëeì áó ýöí äÿ Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíäà àêòóàëäûð: óüóðëó áèð ùeêàéÿíè îõóéóá «ùeêàéÿ ùÿéàòäàí ýÿëìÿëèäèð!» — äeéèðèê, áàõ, áó ùeêàéÿäÿ îëäóüó êèìè — éóõàðûäà ñþéëÿäèêëÿðèìèçäÿí äÿ ýþðöíöð êè, áeëÿ ùeêàéÿëÿð áèçäÿ àç äeéèë; óüóðñóç áèð ùeêàéÿíè äÿ îõóéóá: «ùeêàéÿ ùÿéàòäàí ýÿëìÿëèäèð!» — äeéèðèê, éîõñà êè, áàõ, áó úöð óüóðñóçëóã ëàáöääöð — áeëÿ ùeêàéÿëÿð äÿ áèçäÿ ÷îõäóð (ùÿì äÿ áèð äàùà ãeéä eäÿê êè, ñþùáÿò «ùeêàéÿ àõûíû»íäàí ýeòìèð!). Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíûí áóýöíêö áöòöí íàèëèééÿòëÿðèíè øÿðòëÿíäèðÿí ìöùöì úÿùÿòëÿðäÿí áèðè ùÿéàòèëèêäèð. Ùÿòòà èëê áàõûøäà íÿ ãÿäÿð ãÿðèáÿ äÿ îëñà, ìöâÿôôÿãèééÿòëè ôàíòàñòèê ùeêàéÿëÿðèìèçèí áeëÿ, ìÿñÿëÿí, Ìàãñóä Èáðàùèìáÿéîâóí «Ýþçÿë áèð ýöíäÿ» àäëû ùeêàéÿñèíäÿ îëäóüó êèìè, ùÿìèí ìöâÿôôÿãèééÿòè òÿìèí eäÿí ÿñàñ øÿðòëÿðäÿí áèðè ìÿùç ùÿéàòèëèêäèð. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ îòóç èêè éàøëû êèìéà÷û ìöùÿíäèñ Âàñèô Ðÿôèáÿéëè ñöáù òeçäÿí, îëñóí êè, äèýÿð ïëàíeòäÿí, áÿëêÿ äÿ áàøãà áèð ãàëàêòèêàäàí ó÷óá ýÿëìèø «ó÷àí áîøãàá» ýþðöð âÿ áèðäÿí-áèðÿ 122 ïeéäà îëóá, áèðäÿí-áèðÿ äÿ ýþçäÿí èòÿí áó «ó÷àí áîøãàá» ÿùâàëàòû Âàñèôèí áÿäèè úÿùÿòäÿí òóòàðëû âÿ äÿãèã èøëÿíìèø èúòèìàè-ìÿèøÿò ïðîáëeìëÿðèíè à÷ûãëàéûð, ãàðøûëàøäûüû âÿ áèëàâàñèòÿ òÿìàñäà îëäóüó ìÿíÿâè-ÿõëàãè ìÿñÿëÿëÿðè ñÿððàñò ìöÿééÿíëÿøäèðèð. «Ýþçÿë áèð ýöíäÿ» ùeêàéÿñèíäÿêè ôàíòàñìàãîðèéà ùÿéàòè áèð õàðàêòeðèí à÷ûëìàñûíà õèäìÿò eòìèø âÿ áèçè áóýöíêö ùÿéàò òÿðçèìèç, ìÿèøÿò ãàéüûëàðûìûç âÿ èíñàíè ìöíàñèáÿòëÿðèìèç áàðÿäÿ äöøöíäöðìöøäöð. Ìöÿëëèô þç ùeêàéÿñèíäÿ áóýöíêö ýöíöìöçëÿ ÿëàãÿäàð ôèêèðëÿðè äîëàéû éîëëàðëà, íeúÿ äeéÿðëÿð, àëëeãîðèê øÿêèëäÿ éîõ, áèðáàøà äeéèð, ñàíêè Âàñèô Ðÿôèáÿéëè, äîüðóäàí äà, «ó÷àí áîøãàá» ýþðìöøäöð âÿ áèç ìöÿëëèôèí òÿùêèéÿñèíäÿêè áeëÿ áèð ôàìèëéàðëûüû ãÿáóë eäèðèê, ÷öíêè áó ãeéðè-àäè ùàäèñÿíèí ùeêàéÿäÿ äîüóðäóüó ñèòóàñèéà êè÷èê äåòàëëàðûíäàí òóòìóø òÿôÿððöàòûíà êèìè ùÿéàòèäèð. Ìÿùç áeëÿ áèð ùÿéàòèëèéèí íÿòèúÿñèäèð êè, áèç Âàñèô Ðÿôèáÿéëèíè ÿùàòÿ eäÿí ìöùèòäÿêè ðèéàêàðëûüû, ôàðèñåéëèéè ýþðöð âÿ áóíà ýöëÿí ìöÿëëèôèí ìöòòÿôèãè îëóðóã. Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíäàêû áeëÿ áèð ùÿéàòèëèê, ÿëáÿòòÿ, ÷îõ éàõøûäûð. Ëàêèí áó éeðäÿ áèð úÿùÿòè ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð: áÿçÿí ùÿéàòèëèê þç èíèêàñûíû äþâðöí òÿëÿá eòäèéè áÿäèèeñòeòèê ñÿâèééÿäÿ òàïìûð; ùàäèñÿëÿð ùÿéàòè îëóð, õàðàêòeðëÿð ùÿéàòäàí ýÿëèð, ëàêèí ñÿíÿòêàðëûã ÷àòûøìûð. Èñè Ìÿëèêçàäÿ êÿíäè éàõøû òàíûéûð, äóéóð, ùèññ eäèð, êÿíäèí ìöàñèð ïðîáëeìëÿðèíäÿí áàø ÷ûõàðûð, àäàìëàðà éàõøû áÿëÿääèð, ìÿèøÿòè ìöêÿììÿë áèëèð âÿ áöòöí áó úÿùÿòëÿð îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ þçöíöí éöêñÿê áÿäèè-eñòeòèê òÿúÿññöìöíö òàïäûãäà, ìèñàë ö÷öí, «Åâèí êèøèñè» ïîâeñòèíäÿ îëäóüó êèìè, áèç, íÿñðèìèçèí ìöâÿôôÿãèééÿòè èëÿ ðàñòëàøûðûã. Ëàêèí áÿçÿí Èñè Ìÿëèêçàäÿíèí ùeêàéÿëÿðèíäÿ áeëÿ áèð öçâè âÿùäÿò ïîçóëóð, ùÿéàò ìàòeðèàëû òàì øÿêèëäÿ áÿäèèééàòûí ìàëûíà ÷eâðèëìèð. «Áó äàüëàð, ãîøà äàüëàð» ùeêàéÿñèíäÿ òÿñâèð eäèëÿí ùàäèñÿ ùÿéàòèäèð, ãÿëÿìÿ àëûíìûø ìöùèòÿ éàáàí÷û áèð øeé éîõäóð; íàõûð÷û ßëÿìäàð êèøè äÿ, îíóí àðâàäû ñàüûúû Ñàâàä äà, ôeðìà ìöäèðè Äÿðýàù äà, «ðàéêîìóí ùþðìÿòëè èø÷èëÿðèíäÿí áèðè» îëàí Ùÿçè ìöÿëëèì äÿ áèëàâàñèòÿ ùÿéàòäàí áó ùeêàéÿéÿ ýÿëìèøäèð. Ëàêèí È.Ìÿëèêçàäÿíèí òèïëÿðè ñe÷ÿ áèëìÿê áàúàðûüû, ñÿððàñòëûüû îíóí òÿùêèéÿñèíäÿêè ïÿðàêÿíäÿëèêëÿ ðàñòëàøäûüû ö÷öí, òÿñâèð eòäèéè ùÿéàò ùàäèñÿëÿðè áÿäèè-eñòeòèê úÿùÿòäÿí ÿòÿ-ãàíà äîëäóðóëìàäûüû ö÷öí ùeêàéÿíèí eìîñèîíàë òÿñèð ãöââÿñè çÿèôäèð. Ìÿí òÿêðàð eäèðÿì: î ùeêàéÿëÿðäÿ êè, ñÿíÿòêàðëûãëà ùÿéàò ìàòeðèàëûíûí äîëüóíëóýó àðàñûíäà âÿùäÿò éàðàíûð, îíäà È.Ìÿëèêçà123 äÿ áÿäèè íàèëèééÿò ãàçàíûð. Áó áàõûìäàí îíóí áèð ñûðà êè÷èê ùeêàéÿëÿðè éàäà äöøöð: «Ãàðëû áèð ýöí», «Äóç» âÿ ñ. Àõûðûíúû ùeêàéÿ ùÿúì eòèáàðèëÿ ÷îõ êè÷èêäèð, ëàêèí áóðàäàêû äöðöñò ùÿéàòè äeòàëëàð, øòðèõëÿð éàõøû áèð áÿäèèëèêëÿ òÿãäèì îëóíäóüó ö÷öí, ÿñÿð òóòàðëû eìîñèîíàë òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèêäèð. «Äóç» ùeêàéÿñèíäÿ êÿíäè òÿðèô eäÿí ùe÷ áèð ìöñòÿãèì ôèêèð, áèðáàøà äeéèëìèø, òÿñâèð eäèëìèø úöìëÿëÿð, eïèçîäëàð éîõäóð âÿ ñþùáÿò äÿ Áàêûäà òÿçÿúÿ èíñòèòóòà ãÿáóë îëóíìóø êÿíäëè áàëàñû Ñeéìóðóí òÿáèÿòèíäÿêè íàãèñëèêäÿí ýeäèð. Ëàêèí áó «òÿíãèäè ñèòóàñèéàëàð», êÿíä àäàìûíûí ïñèõîëîýèéàñûíäàêû íeãàòèâ úÿùÿòëÿð áÿäèèëèê áàõûìûíäàí ìÿùàðÿòëÿ ÿêñ îëóíäóüó ö÷öí, êÿíäÿ ìÿùÿááÿò, ñàäÿ, çÿùìÿòêeø, ãàéýûêeø êÿíä àäàìëàðûíà äÿðèí ùþðìÿò ÿñÿðèí ÿñàñ ãàéÿñèíÿ ÷eâðèëÿ áèëìèøäèð. ßëáÿòòÿ, áèç ùÿéàòèëèéèí ñÿíÿòêàðëûüû öñòÿëÿäèéè êèìè, ñÿíÿòêàðëûüûí ùÿéàòèëèéè öñòÿëÿìÿñè ùàäèñÿñèéëÿ äÿ ðàñòëàøûðûã âÿ áóíó äàùà àðòûã áèð íàãèñëèê ùeñàá åäèðèê, ÷öíêè ìÿùç áó éeðäÿ ñÿíÿòëÿ ïeøÿêàðëûã àðàñûíäàêû ñÿðùÿäèí ýþòöðöëìÿñè ö÷öí ÷îõ ìöíáèò øÿðàèò éàðàíûð. Áó úÿùÿò áó ýöí éàëíûç Àçÿðáàéúàí éîõ, öìóìèééÿòëÿ, ñîâeò ùeêàéÿñèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí áèð ÷àòûøìàçëûãäûð, ùÿì äÿ ÿòðàôûíäà úèääè éàðàäûúû ñþùáÿò àïàðìàüûí âàõòû ÷àòìûø áèð ÷àòûøìàçëûãäûð êè, ÿí èñòeäàäëû ìöàñèð éàçû÷ûëàðûí áåëÿ ÿñÿðëÿðèíÿ áÿçÿí ñèðàéÿò eäèð. Àíäðeé Áèòîâóí «Àëáèíàíûí ýþçö èëÿ» ùeêàéÿñè èëê áàõûøäà ÿíÿíÿâè ùåêàéÿ æàíðûíûí, ùÿòòà áèç äeéÿðäèê êè, «êþùíÿ öñëóáëó» (×eõîâà ãÿäÿðêè) ðóñ ùeêàéÿ æàíðûíûí ìöàñèð íöìóíÿñèäèð. Ìöÿëëèôèí àäûíäàí ÿíÿíÿâè ýèðèø («Âîò óæå â êîòîðûé ðàç îáðàøàéóñ éà ê Ëåâå Îäîéåâòñåâó êàê ê ãåðîéó ñ ïðîñòîé ñåëéó — âûéàñíèò, êàê è çà÷åì æèë, ÷åãî ìîæíî îæèäàò îò íåãî â íå ñëèøêîì äàëåêîì áóäóøåì, âòàéíå íàäåéóñ ÷òî åñòåñòâåííàéà ïîñëåäàâàòåëíîñò îáåäèíèò îäíàæäû ïîðîçí ïðîèçâåäåíèéå ìíîéó íàáåãè íà éåãî æèçí...»), ùe÷ ùàðà òÿëÿñìÿéÿí áèð òÿùêèéÿ — ÕÕ ÿñðèí êîñìîñ ñöðÿòè ùÿì ùÿðôè, ùÿì äÿ, àøàüûäà ýþðÿúÿéèìèç êèìè, ìÿúàçè ìÿíàäà áó ùeêàéÿäÿí ÷îõ óçàãäûð, éeðè äöøäöêúÿ, áèëàâàñèòÿ îõóúóéà ìöðàúèÿò, öìóìè ìöùàêèìÿëÿðäÿí ÷ûõûø eäÿðÿê ìÿòëÿáÿ êe÷ìÿê... Ëàêèí áöòöí áóíëàð éàëíûç èëê áàõûøäà çàùèðè îõøàðëûãäûð, äàùà äÿãèã äåñÿê, óñòà ãÿëÿìëÿ èøëÿíìèø ñòèëèçàñèéàäàí äîüàí áèð îõøàðëûãäûð. Äàõèëäÿ èñÿ — áèç áóíó éàçìàñàã ñÿìèìè îëìàðûã — áèð ñíîáëóã ìîâúóääóð âÿ áó ñíîáëóã þçöíö éàëíûç îíäà ýþñòÿðìèð êè, Àëáèíàýèëèí ïèøèéèíèí àäû Æèëáeðòàäûð (!), éàõóä ìöÿëëèô Àë124 áèíàíûí àòàñûíûí ìÿøùóð èíøààò÷û îëäóüóíó íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìàã ö÷öí îíóí ìÿùç Ïàðèñäÿ âÿ Áeðíäÿ áèíàëàð òèêäèéèíè éàçûð âÿ éàõóä äà Ìèòéà ÿìè ìÿùç Ýèðëàíäîéîíóí ÿñÿðëÿðèíèí ðeïðîäóêñèéàñûíà áàõûð. Ìÿñÿëÿ áóíäà äeéèë. Òÿÿññöô êè, — áèç À.Áèòîâóí èñòeäàäûíû ãèéìÿòëÿíäèðÿíëÿðäÿí áèðèéèê — ùeêàéÿäÿ ñíîáëóã éàëíûç çàùèðè, ýþçÿ ÷àðïàí àòðèáóòëàðû èëÿ äeéèë, äàõèëè êöòëÿäÿí äîüàí áèð áöòþâëöêëÿ, ìÿíôè òàìëûãëà þçöíö ýþñòÿðèð. Ëéîâà Îäîéeâòñeâ — Ôàèíà — Àëáèíà ö÷áóúàüû èíäè àäû éàääàí ÷ûõìûø ùàíñû áèð ÕÛÕ ÿñð ðóñ, éàõóä ôðàíñûç éàçû÷ûñûíûí ðîìàí ìþâçóñóäóð. Áó ýöí áó ìþâçó ùeêàéÿ øÿêëèíäÿ (ÕÕ ÿñð, ùÿð ùàëäà, ÕÕ ÿñðäèð!) âÿ ìöàñèð äîíà áöðöíÿðÿê áèçÿ òÿãäèì îëóíóð. Éîõ, éîõ, áóðàäà òeõíèêè ìÿëóìàòôöðóøëóã ìÿíàñûíäà ñíîáëóã éîõäóð, ùÿð àáçàñäà eëìè-òeõíèêè èíãèëàáûí éàðàòäûüû àíëàéûø âÿ òeðìèíëÿðÿ ðàñò ýÿëìèðèê (àðòûã áó, êþùíÿëìèø, ñíîáëóãäóð?!). ßêñèíÿ, áóðàäàêû ñíîáëóã, áeëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ, àíòèòeõíèêè ñíîáëóãäóð. Òÿùêèéÿäÿêè ñòèëèçàñèéà äà ìÿùç áóðàäàí äîüóð, õàðàêòeðëÿðè ýþñòÿðìÿê ÿâÿçèíÿ, õàñèééÿòíàìÿëÿðèí âeðèëìÿñè äÿ, Ëéîâà Îäîéeâòñeâ — Ôàèíà — Àëáèíà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éàçû÷û ìÿãñÿäèíÿ çèää îëàðàã îáûâàòeë ìàùèééÿòè äÿ áóðàäàí äîüóð. Èñòeäàäëû áèð éàçû÷ûíûí ùeêàéÿñè ùàããûíäà áó äÿðÿúÿäÿ ñÿðò ìöùàêèìÿëÿð éöðöòìÿéèìèçèí ñÿáÿáè íÿäèð? ßñàñ ñÿáÿá, î ñÿáÿá êè, áeëÿ áèð ñíîáëóüó ìeéäàíà ÷ûõàðìûøäûð? Ùÿéàòäàí óçàãëûã, ãÿùðÿìàíëàðûí ãeéðè-úàíëûëûüû, ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùÿéàò íÿôÿñèíèí ùèññ eäèëìÿìÿñè, ÷ûëïàã ìöùàêèìÿëÿðèí òÿáèèëèéè öñòÿëÿìÿñè. Òÿñàäöôè äeéèë êè, éóõàðûäà éàçäûüûìûç êèìè, ìöÿëëèô þç ãÿùðÿìàíëàðûíû ýþñòÿðìèð, äàíûøûð, õàñèééÿòíàìÿëÿð âeðèð. Áèç ýþðìÿê, òàíûìàã, ùèññ eòìÿê ÿâÿçèíÿ, áeëÿ áèð eêçîòèê õàñèééÿòíàìÿ îõóéóðóã. ßëáÿòòÿ, ñîíðà ìÿëóì îëóð êè, áó ÿééàø âÿ «ðîìàíòèê ñèíèê» òÿíùàëûã è÷èíäÿéìèø (ýþðöíöð, ÕÕ ÿñð éeíÿ äÿ ÕÕ ÿñðäèð!): «Îí î÷åí îäèíîê. Ó íåãî ñîâñåì íèêàãî íå áûëà. Âñå éåãî ïîãèáëè». Áó ñþçëÿðè Ìèòéà ÿìè þëÿíäÿí (« È òàê, âäðóã, òàê âíåçàïíî óìåðàéåò äéàäéà Ìèòéà») ñîíðà Àëáèíàäàí eøèäèðèê âÿ áöòöí áó ñþçëÿðÿ äÿ, Ìèòéà ÿìèíèí þëöìöíÿ äÿ, áó âÿ äèýÿð õàñèééÿòíàìÿëÿðÿ äÿ áèýàíÿ ãàëûðûã, ÷öíêè éàçûã Ìèòéà ÿìèíè ýþðìöðöê, þçöìöç òàíûéûá äóéìóðóã. 125 Áöòöí ùeêàéÿ áîéó áèð þòÿðèëèê îçöíö ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Áÿëêÿ áó þòÿðèëèêäÿ ÷îõìÿíàëûëûã âàðäûð, áèëÿðÿêäÿíäèð, áÿäèè-ôÿëñÿôè éöê äàøûéûð? ×îõ èñòÿðäèê êè, áeëÿ îëñóí, ëàêèí, ÿëáÿòòÿ, áèçèì èñòÿéèìèçëÿ äeéèë... Áó þòÿðèëèê áèëàâàñèòÿ ùÿéàòäàí ÷ûõûø eòìÿìÿê íÿòèúÿñèíäÿ ìeéäàíà ÷ûõìûøäûð, öçäÿí ýeòìÿéè ñÿúèééÿëÿíäèðèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áÿäèè ìÿüëóáèééÿòÿ àïàðûá ÷ûõàðûð. Äöçäöð, ùeêàéÿ Ìèòéà ÿìè ùàããûíäà äeéèë, îíäà ýÿëèí «ö÷áóúàüûí áóúàãëàðûíà» íÿçÿð ñàëàã. Ìÿñÿëÿí, Ôàèíà êèìäèð? Øÿùâÿò äöøêöíöäöðìö êè, ÿðèíÿ — Ëéîâà Îäîéeâòñeâÿ àääûìáàøû õÿéàíÿò eäèð? Éîõñà, ×eõîâ «äóøeíêà»ñûíûí áàúûñûäûð? Áÿëêÿ ìÿíÿâèééàòúà çÿíýèí áèð àäàìäûð êè, ÿùàòÿ îëóíäóüó ìöùèò îíó òÿìèí eòìèð? Áÿëêÿ áóíóí ÿêñèíÿ, ýèúáÿñÿð âÿ ñÿôeùèí áèðèñèäèð? Áÿëêÿ î, áöòöí áó úÿùÿòëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí ìöðÿêêÿá áèð áÿäèè ñóðÿòäèð? Áó ñóàëëàðûí ùe÷ áèðè þç òÿñäèãèíè òàïìûð, ÷öíêè... Ôàèíà âàð, àììà îáðàç éîõäóð. Áÿñ, Ëéîâà Îäîéeâòñeâ, î êèìäèð? Îëñóí êè, áó ñóàë ÷îõ ìöñòÿãèìäèð, ëàêèí éàçû÷û þçö äÿ «ÿíÿíÿâè ýèðèø»äÿ ùeêàéÿíè ìÿùç áó ñóàëà úàâàá êèìè ýóéà òÿãäèì eäèð, äàùà äîüðóñó, áó úàâàáû âeðÿúÿéèíè, ãÿùðÿìàíûíûí áàøûíà ýÿëÿí ãÿçàâö-ãÿäÿðè «òÿäãèã» eäÿúÿéèíè âÿä âeðèð. «Òÿäãèãàò» íÿòèúÿ âeðìÿìèøäèð. Ëéîâà Îäîéeâòñeâ êèìäèð? — ñóàëûíûí úàâàáû à÷ûã ãàëûð, ÷öíêè î (eëÿúÿ äÿ Àëáèíà) ùÿéàòäàí ýÿëèá áèð íe÷ÿ ìöääÿò À.Áèòîâóí ùeêàéÿñèíäÿ éàøàìûð. Î, õÿéàëäûð, éàçû÷ûíûí èñòÿéè èëÿ êöëÿê ùàðà ÿñèðñÿ, î òÿðÿôÿ äÿ ýeäèð. Áöòöí áóíëàðà ýþðÿ äÿ ùeêàéÿíè îõóéóá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà, ùÿì äÿ éàçû÷û ãÿëÿìèíèí ïðîôeññèîíàëëûüû ñàéÿñèíäÿ áèðíÿôÿñÿ îõóéóá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà çàùèðè òÿìòÿðàãñûçëûãäàí äîüàí òÿìòÿðàüà, ñàõòà äÿáäÿáÿñèçëèêäÿí äîüàí äÿáäÿáÿéÿ, ïîìïeçëèéÿ áàõìàéàðàã ôèêèðëÿøèðñÿí: «Êðàë êè, ëöò èìèø!..». 6. Áèç áó ãeéäëÿðèìèçäÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíûí áöòþâ ìÿíçÿðÿñèíè úàíëàíäûðìàã ìÿãñÿäèíè ãàðøûìûçà ãîéìàìûøûã, ëàêèí íÿòèúÿ îëàðàã ùàçûðäà áöòöí Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñèíÿ øàìèë eäèëÿúÿê ôàêòû áèð äàùà íÿçÿðÿ ÷àòäûðìàã èñòÿéèðèê: Àçÿðáàéúàí ùeêàéÿñè áó ýöí þçöíöí éeòêèí äþâðöíö éàøàéûð, íàèëèééÿòëÿðèìèçèí êeéôèééÿò ýþñòÿðèúèñè éöêñÿêäèð. 126 Ëàêèí... íàèëèééÿòëÿðèìèçèí êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèñè èñÿ ùÿëÿ àçäûð. Éöêñÿê êeéôèééÿòëÿ êÿìèééÿò àðàñûíäàêû òÿíàñöáöí âÿùäÿòèíÿ íàèë îëìàã ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íîâeëëàñûíûí ãàðøûñûíäà äóðàí ÿñàñ âÿçèôÿäèð. 1974. 127 ØÎËÎÕΠÙÀÃÃÛÍÄÀ ÑÞÇ Áèçèì áèr ÷îõóìóçóí Øîëîõîâ éàràäûúûëûüû èëÿ èëê òàíûøëûüû årêÿí áàøëàìûøäûr, î âàõòëàr êè, Äîí Êèõîòó äà éåíèúÿ òàíûìûøäûã, ýÿíú Âåròårèí ÿçàáëàrûíà éåíèúÿ øàùèä îëóräóã, ñàãråí äÿrèñèíèí ìþúöçÿëÿrè, Æàâårèí þçöíö Ñåíàéà àòìàñû äà ùÿëÿ ýþçëÿrèìèçèí þíöíäÿí ýåòìèräè... Âÿ î âàõòäàí — éåääèíúè, ñÿêêèçèíúè ñèíèô øàýèräè îëäóüóìóç î ýöíëÿräÿí åòèáàrÿí äÿ Ãrèãîrè Ìåëåõîâ, Àêñèíéà, ãîúà Øóêàr áèçèì ö÷öí äîüìà àäàìëàrà ÷åârèëìèøëÿr. Èíäè äÿ áèçÿ åëÿ ýÿëèr êè, áó àäàìëàrëà (ñórÿòëÿrëÿ éîõ, ìÿùç àäàìëàrëà!) íÿ âàõò èñÿ, óøàãëûã ÷àüëàrûíäà þçöìöç ýþröøìöøöê. «Äîí ùåêàéÿëÿrè»íäÿêè, «Îéàíìûø òîðïàã»äàêû, «Èíñàíûí òàëåéèí»äÿêè, õöñóñÿí, «Ñàêèò Äîí»äàêû ùàäèñÿëÿr, ùÿãèãÿòÿí, áèçèì ýþçëÿrèìèç þíöíäÿ áàø âårìèøäèr. ßëáÿòòÿ, î çàìàí áèç áåëÿ áèr äîüìàëûüûí ñÿáÿáèíè éàõøû áàøà äöøìöräöê; î ãàéüûñûç, øÿôôàô èëëÿräÿ áèçèì ö÷öí «íèéÿ, íÿ ö÷öí?» ñóàëëàrû áèr î ãÿäÿr äÿ ÿùÿìèééÿòëè äåéèëäè, ñÿíÿòèí ýöúö, ñþâã-òÿáèè þç èøèíè ýþröräö. Áó ýöí èñÿ Øîëîõîâ éàràäûúûëûüû áàrÿäÿ äöøöíÿíäÿ, îíóí ñÿíÿòèíèí ýöúöíö êîíêråò íÿçÿrè-åñòåòèê ïrèíñèïëÿ, òÿñíèôàò âÿ êàòåãîrèéàëàrëà, ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿrëÿ ìöÿééÿíëÿøäèrìÿê èñòÿäèêäÿ, èëê íþâáÿäÿ, áèr úÿùÿòè ôèêrèìèçäÿ ãåéä åäèräèê: áþéöê róñ íÿñrèíèí ÿíÿíÿëÿrè âÿ áó ÿíÿíÿëÿrÿ ñÿäàãÿò; Øîëîõîâ éàràäûúûëûüûíûí úþâùÿrèíè òÿøêèë åäÿí áèr ñÿäàãÿò. Áåëÿ áèr ÿäÿáè ñÿäàãÿòè áþéöê ìÿíàäà ýþòöröröê. ×öíêè Øîëîõîâ ùÿr ùàíñû róñ éàçû÷ûëàrûíäàí áèrèíèí éîõ, öìóìèééÿòëÿ, róñ íÿñrèíèí ÿíÿíÿëÿrèíÿ ñàäèãäèr âÿ áó ÿíÿíÿíè èíêèøàô åòäèrèr. Áèr-áèrèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿrãëÿíÿí Äîñòîéåâñêè, Ëåâ Òîëñòîé âÿ Òórýåíåâ êèìè róñ ÿäÿáèééàòû êëàññèêëÿrèíè õàòûrëàéàã. Áèç Ãrèãîrè Ìåëåõîâóí ïñèõîëîýèéàñûíûí áÿäèè òÿùëèëèíäÿ Äîñòîéåâñêè ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿrèíèí èíêèøàôûíû, Àêñèíéàíûí Ãrèãîrèéÿ ìÿùÿááÿòèíèí òÿñâèrèíäÿ Òórýåíåâ ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿrèíè, Øîëîõîâ rîìàíëàrûíûí ÿùàòÿëèëèéèíäÿ âÿ áó ÿùàòÿëèëèêäÿêè ëàêîíèçìäÿ èñÿ Òîëñòîé ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿrèíèí èíêèøàôûíû ýþröröê. 128 Øîëîõîâ éàràäûúûëûüûíû ñÿúèééÿëÿíäèrÿí ÿñàñ áÿäèè-åñòåòèê õöñóñèééÿòëÿr äÿ ìÿùç áåëÿ áèr ÿäÿáè ñÿäàãÿòäÿí èrÿëè ýÿëèr. Áèç áóràñûíû äà áèëèrèê êè, ìàrêñèñò-ëåíèí÷è íÿçÿrèééÿ àròûã ÷îõäàí ñöáóò åòìèøäèr: ÿíÿíÿéÿ ñàäèã ãàëìàã— áó ÿíÿíÿíè íîâàòîrúàñûíà èíêèøàô åòäèrìÿê äåìÿêäèr. Ùÿìèí ñÿúèééÿâè áÿäèè-åñòåòèê õöñóñèééÿòëÿräÿí ÿí áàøëûúàñû, ÿëáÿòòÿ, råàëèçìäèr (Øîëîõîâ råàëèçìè!). Ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿrèíÿ ñàäèã ãàëìàã, ùÿéàòè ìörÿêêÿáëèéèí âÿ åéíè çàìàíäà, ìÿíÿâè çÿíýèíëèéèí áÿäèè òÿùëèëèíè âårìÿê, áÿçÿìÿìÿê, éàëàíäàí óçàã îëìàã Øîëîõîâ èñòåäàäûíûí òÿrêèá ùèññÿñèäèr. Øîëîõîâ råàëèçìèíèí äàõèëèíäÿ éöêñÿê åìîñèîíàë òÿñèr ýöúöíÿ ìàëèê èøûãëû âÿ åéíè çàìàíäà, ùÿçèí áèr rîìàíòèêà âàräûr âÿ áó rîìàíòèêà éàëíûç Äîíóí ñàêèòëèéèíäÿ, êàçàê õóòîrëàrûíà äöøÿí èëê ãàräà, êàçàêëàrûí àò ÷àïìàñûíäà, öìóìèééÿòëÿ, îíëàrûí ñîí äÿrÿúÿ þçöíÿìÿõñóñ ìÿèøÿòèíäÿ äåéèë, ñórÿòëÿrèí äàõèëè àëÿìèíäÿäèr. Àêñèíéàíûí áèr áÿäèè ñórÿò êèìè ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàrûíäà, îíóí òÿáèÿòèíäÿ ÷îõ ñÿrò áèr råàëèçìèí éàràòäûüû rîìàíòèêà âàräûr âÿ áó rîìàíòèêà ñÿíÿòèí åúàçêàr ýöúö èëÿ íÿôÿñ àëûr. Áó, Øîëîõîâ ãÿùrÿìàíëàrûíûí áèr ÷îõóíà õàñ åñòåòèê êåéôèééÿòäèr. Øîëîõîâ éàràäûúûëûüû ö÷öí ñÿúèééÿâè äèýÿr ìöùöì áèr úÿùÿò áó éàràäûúûëûüûí öìóìáÿøÿrè ìàùèééÿò äàøûìàñûäûr. Ñÿíÿòèí íå÷ÿ ìèí èëëèê òàrèõè ñöáóò åäèr: ñÿíÿò î çàìàí öìóìáÿøÿrèäèr êè, î, ìèëëèäèr. Øîëîõîâ îíà ýþrÿ àçÿráàéúàíëû îõóúó ö÷öí äîüìà áèr éàçû÷ûäûr êè, î, ùÿr øåéäÿí ÿââÿë áþéöê róñ éàçû÷ûñûäûr, òÿñâèr åòäèéè õàràêòårëÿr ÿñë róñ, êàçàê õàràêòårëÿrèäèr; áóràäà ìèëëèëèê çàùèrè åòíîãràôèê äåòàëëàräà, åêçîòèêàäà éîõ, äÿãèã åòíîãràôèê òÿñâèrëÿrëÿ áÿràáÿr, äàõèëè ïñèõîëîæè àràøäûrìàëàräà, äàõèëè ìöärèêëèêäÿ, áó ìöärèêëèéèí õÿëãèëèéèíäÿäèr. Øîëîõîâ ñîâåò îõóúóñó ö÷öí äÿ, äöíéà îõóúóñó ö÷öí äÿ, áèçúÿ, ìÿùç áóíà ýþrÿ äîüìà éàçû÷ûäûr, îíóí ÿñÿrëÿrèíèí ìöõòÿëèô äèëëÿräÿ êöëëè òèràæëà íÿørè áåëÿ áèr öìóìáÿøÿrè äîüìàëûüû ýþñòÿrÿí ôàêòäûr. Äèýÿr ñÿúèééÿâè áèr õöñóñèééÿò: Øîëîõîâ ìöàñèrëèéè. «Ñàêèò Äîí»óí éàçûëäûüû âàõòäàí íå÷ÿ îí èëëÿr êå÷ìèøäèr, áó îí èëëÿräÿ áÿøÿrèééÿò íÿ ãÿäÿr áþéöê, ùå÷ âàõò óíóäóëìàéàúàã, ñàrñûäûúû ùàäèñÿëÿrèí øàùèäè îëìóøäór; «Ñàêèò Äîí»äàêû ùàäèñÿëÿr èñÿ àròûã òàrèõèí åïèçîäëàrûíà ÷åârèëìèøäèr. Ëàêèí ùàíñû îõóúó, ùàí7-9 129 ñû ÿäÿáèééàò íÿçÿrèééÿ÷èñè äåéÿ áèëÿr êè, áó rîìàí äà àròûã ÿäÿáèééàò òàrèõèíäÿ áèr åïèçîääór? Øîëîõîâóí ìöàñèrëèéè îíóí òÿñâèr åòäèéè ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàrûí, îíóí äóéäóüó õàràêòårëÿrèí, îíóí áÿäèè òÿãäèr âÿ òÿêäèrèíèí öìóìáÿøÿrè ìàùèééÿòèíäÿ âÿ ÿáÿäèëèéèíäÿäèr. Áèç êè÷èê ùÿúìëè ÿñÿrëÿrèíäÿ äÿ Øîëîõîâ ñÿíÿòèíèí åúàçêàr ãöärÿòèíè ùèññ åäèrèê. «Áóróëüàí», «Àèëÿëè àäàì», «Ñûròûãúûüàç», ìÿøùór «Èíñàíûí òàëåéè» âÿ äèýÿr ùåêàéÿëÿräÿêè Øîëîõîâ ñÿíÿòêàrëûüû, Øîëîõîâ ùóìàíèçìè áó ýöí äÿ áèçè âàëåù åäèr. Èëëÿr êå÷ÿúÿê, åëÿ áèr âàõò ýÿëÿúÿê êè, óøàãëûã, éåíèéåòìÿëèê, èëê ýÿíúëèê õàòèrÿëÿrè áèr çÿrórèééÿò îëàúàã, áóíà äàõèëè ìÿíÿâè åùòèéàú ùèññ åäÿúÿêñÿí âÿ î çàìàí, àràñûíäà áþéöéöá áîéà-áàøà ÷àòäûüûí àäàìëàrëà áèrëèêäÿ Øîëîõîâ ãÿùrÿìàíëàrû äÿ õàòèrèíäÿ úàíëàíàúàã. Âÿ î çàìàí ÿëèíè êèòàá rÿôèíÿ óçàäàúàãñàí... Áó, ñÿíÿòèí ýöúö, èñòåäàäûí ýöúöäör. 1975. 130 ÃßËßÁßËßÐ ÀÐÇÓÑÓ ÈËß Àñèéà âÿ Àôðèêà þëêÿëÿðè ýÿíú éàçû÷ûëàðûíûí Û Äàøêÿíä ýþðöøöíöí úîüðàôè âöñÿòè, ìöõòÿëèô ÿäÿáèééàòëàðû ÿùàòÿ äàèðÿñè áàðÿäÿ ìöÿééÿí áèð òÿñÿââöð ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí, åëÿ áèëèðÿì, éàëíûç áóíó ãåéä åòìÿê êèôàéÿòäèð êè, ýþðöøäÿ 22 Àñèéà, 36 Àôðèêà þëêÿñèíäÿí 76 íöìàéÿíäÿ èøòèðàê åäèðäè. Áóíäàí ÿëàâÿ, áöòöí ñîñèàëèñò þëêÿëÿðèíäÿí, åëÿúÿ äÿ ÀÁØ, Èíýèëòÿðÿ, Ôðàíñà, Èòàëèéà, Èñïàíèéà, ÀÔÐ, Ïîðòóãàëèéà êèìè êàïèòàëèñò þëêÿëÿðèíäÿí, Ëàòûí Àìåðèêàñûíäàí ìöøàùèäÿ÷è ñèôÿòèëÿ ýÿëìèø éàçû÷ûëàð ýþðöøöí ôÿàë èøòèðàê÷ûëàðû, Àñèéà âÿ Àôðèêà õàëãëàðûíûí áèð ñûðà ýþðêÿìëè éàçû÷ûëàðû èñÿ ôÿõðè ãîíàãëàðû èäè. Áó èêè ãèòÿ éàçû÷ûëàðû ùÿðÿêàòûíûí ×èíýèç Àéòìàòîâ, Íèêîëàé Ôåäåðåíêî, Êàìèë Éàøåí, Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ, Çöëôèééÿ, Äàâèä Êàãóëòèíîâ, Àíóàð Àëèìúàíîâ âÿ áàøãà õàäèìëÿðè äÿ Äàøêÿíäÿ äÿâÿò îëóíìóøäó âÿ ÿäÿáè ìöáàùèñÿëÿðäÿ, ôèêèð ìöáàäèëÿëÿðèíäÿ, ïëåíàð èúëàñëàðäàêû ìöçàêèðÿëÿðäÿ þç úàâàí ùÿìêàðëàðûíäàí ýåðè ãàëìûðäûëàð. Öìóìèééÿòëÿ, äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, Äàøêÿíä ýþðöøöíäÿ «úàâàí» àíëàéûøû íèñáè ìÿôùóì èäè. Áó ìÿíàäà ÿí áþéöê íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí — ñîâåò íöìàéÿíäÿëÿðèíèí òÿðêèáèíÿ íÿçÿð ñàëìàã êèôàéÿòäèð. Áèçèì ùåéÿòÿ ÑÑÐÈ Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí êàòèáè, øàèð Ðîáåðò Ðîæäåñòâåíñêè áàø÷ûëûã åäèðäè. Íöìàéÿíäÿëÿð: ÑÑÐÈ Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí êàòèáè, øàèð Ðèììà Êàçàêîâà , «Ñìåíà» æóðíàëûíûí áàø ðåäàêòîðó, éàçû÷û Àëáåðò Ëèõàíîâ, Ñîâ. ÈÊÏ ÌÊ éàíûíäà Èúòèìàè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí äîñåíòè, òÿíãèä÷è Éåâýåíè Ñèäîðîâ, «Éóíîñò» æóðíàëû áàø ðåäàêòîðóíóí áèðèíúè ìöàâèíè, øàèð Àíäðåé Äåìåíòéåâ, Ãàçàõûñòàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí êàòèáè, øàèð Îëæàñ Ñöëåéìåíîâ âÿ èìçàëàðûíû ÷îõ éàõøû òàíûäûüûìûç äèýÿð íàñèð, øàèð âÿ òÿíãèä÷èëÿð — úÿìè 24 íÿôÿð. Õàðèúè þëêÿëÿðäÿí ýÿëìèø íöìàéÿíäÿëÿð äÿ, ÿñàñÿí, òàíûíìûø éàçû÷ûëàð èäè âÿ Äàøêÿíä ýþðöøö, ÿñëèíäÿ, Àñèéà âÿ Àôðèêà þëêÿëÿðè ÿäÿáèééàòûíäà àðòûã þçöíö èôàäÿ âÿ òÿñäèã åòìèø éåíè íÿñëèí éûüûíúàüû èäè. Ìÿí áó úÿùÿòè îíà ýþðÿ õöñóñè ãåéä åäèðÿì êè, Äàøêÿíä ýþðöøöíöí ÿäÿáè-èúòèìàè ìÿçìóíóíóí ñàíáàëëûüûíû, úèääèëèéèíè íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûì; äàùà êîíêðåò äåñÿì, áó ýþðöøäÿ ýÿíúëèê åùòèðàñû èëÿ éàçû÷û ìöäðèêëèéè àðàñûíäà áèð âÿùäÿò âàð èäè. 131 Äàøêÿíä ýþðöøö ìöõòÿëèô ÿíÿíÿëÿðÿ áàüëû ìöõòÿëèô òàðèõÿ âÿ ïñèõîëîýèéàéà ìàëèê, òèïîëîæè áàõûìäàí ìöõòÿëèô áÿäèè-åñòåòèê ãàéÿëÿðäÿí äîüàí ÿäÿáèééàòëàðûí áèð-áèðèíè ÿéàíè øÿêèëäÿ òàíûìàñû, äóéìàñû âÿ ìÿí äåéÿðäèì êè, áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøìàñû, äîüìàëàøìàñû úÿùÿòäÿí ÿñë ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð êþðïöñö éàðàäà áèëäè. Áó, Äàøêÿíä ýþðöøöíöí — ùÿìèí èëê ýþðöøöí ÿëäÿ åòäèéè ÿñàñ âÿ ìöøòÿðÿê ìÿíÿâè íàèëèééÿò èäè êè, èøýöçàðëûã âÿ ñÿìèìèëèê ÿùâàë-ðóùèééÿñèíèí, äóéìàã, áàøà äöøìÿê, äÿðê åòìÿê âÿ åéíè çàìàíäà, àíëàòìàã, òàíûø åòìÿê, áÿëÿä÷èëèê âåðìÿê úÿùäè ñàéÿñèíäÿ ãàçàíûëìûøäû. ßëáÿòòÿ, òÿõìèíÿí îí ýöí äàâàì åäÿí Äàøêÿíä ýþðöøö (áóíó äà ãåéä åäèì êè, òàíûøëûã âÿ ôèêèð ìöáàäèëÿëÿðè ùÿëÿ Ìîñêâàäàí áàøëàìûøäû) áèð ñûðà ÷îõ ìöùöì ÿäÿáè, èúòèìàè, ñèéàñè ïðîáëåìëÿð ãàëäûðäû âÿ áåëÿ áèð ôèêèð Äàøêÿíääÿ þçöíöí òÿñäèãèíè òàïäû êè, ìöàñèð äþâðäÿ ÿäÿáèééàò ñèéàñÿòäÿí, èúòèìàè ìöáàðèçÿëÿðäÿí êÿíàðäà äàéàíà áèëìÿç. Äàøêÿíä ýþðöøöíäÿ ÷ûõûø åäÿí, ìöáàùèñÿëÿðÿ ãîøóëàí, ôèêèð ñþéëÿéÿí ùÿð áèð éàçû÷û, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, áèð ñèéàñè-èúòèìàè õàäèì òÿñèðè áàüûøëàéûðäû. Ñÿíÿòêàðëûã âÿ âÿòÿíäàøëûã àðàñûíäàêû äèàëåêòèê ÿëàãÿ ùÿìèí ýþðöøäÿ áöòöí áàðèçëèéè èëÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè Àñèéà âÿ Àôðèêà õàëãëàðû ÿäÿáèééàòû âÿ ãÿùðÿìàí — ìÿãñÿäè àéäûí, àìàëû àéäûí, áöòþâ èíñàí ïðîáëåìè èäè. Áó ìÿíàäà ÿäÿáèééàòûí ðîëó áàðÿäÿ äöøöíÿðêÿí, ÿëáÿòòÿ, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ùÿìèí èíñàíûí ìÿíÿâè ñèìàñûíû, ñîñèîëîæè ÿõëàãûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ëàçûìäûð. Áöòþâ èíñàí! Àéðû-àéðû õàëãëàð ÿäÿáèééàòûíûí öìóìè áèðëÿøäèðèúè ãÿùðÿìàíû îëìàüà ëàéèã áó àäàì êèìäèð? Áó ñóàëà ÿí éàõøû úàâàáû éÿãèí êè, ÿäÿáèééàòûí, áÿäèè òÿúðöáÿíèí þçö âåðèð. Áó ýöí áèç òàì ÿñàñëà äåéÿ áèëÿðèê êè, Àñèéà âÿ Àôðèêà õàëãëàðûíûí ìöàñèð ÿäÿáèééàòû ÕÕ ÿñðèí ÿëäÿ åòäèéè çÿíýèí ìÿíÿâè ñÿðâÿòäèð. Áèð àíëûã áó ÿäÿáèééàòûí ÿñàñ ãÿùðÿìàíûíû ýþçëÿðèìèç ãàðøûñûíà ýÿòèðÿê: àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí, âÿòÿíè, õàëãû âÿ öìóìèééÿòëÿ, ùÿéàòû ñåâÿí âÿ ìÿùÿááÿòèíè þç ÿìÿëè, ÿãèäÿñè èëÿ òÿñäèã åòìÿê ãöäðÿòèíÿ ìàëèê, úÿñóð, ìÿðä, õåéèðõàù èíñàí. Áó èíñàíûí ñóðÿòè Àñèéà âÿ Àôðèêà õàëãëàðû ÿäÿáèééàòûíûí ÿí éàõøû ðîìàíëàðûíäà, ïéåñëÿðèíäÿ, ùåêàéÿëÿðèíäÿ þçöíöí ýöúëö áÿ132 äèè òÿúÿññöìöíö òàïìûøäûð. Àñèéà âÿ Àôðèêà õàëãëàðû ïîåçèéàñûíûí ëèðèê ãÿùðÿìàíû äà îäóð — áöòöí åøãè, àìàëû èëÿ àçàäëûã úàð÷ûñû: Ýöíÿø ñþíÿð, Àé éîõ îëàð, Îêåàíëàð ãóðóéàð, Ýþéÿ ñîâðóëàð äàüëàð, Ñÿí àçàä îëìàñàí ÿýÿð! Àôðèêàìûç áèçèì, Ãûçìàð ýöíÿø èìïåðèéàñû, Èøûüû ÷îõ, êþëýÿñè ÷îõ, Òîðïàüûì ìÿíèì, Ñÿí àçàäëûã÷ûí Éàðàíìûñàí, Öðÿéèì ìÿíèì Ñåâýè ö÷öí éàðàíìûø êèìè. Ìàëè øàèðè Ãàóññó Äèàâàðàíûí (î äà Äàøêÿíä ýþðöøöíöí èøòèðàê÷ûñû èäè) áó ëèðèê ãÿùðÿìàíû Ïàòðèñ Ëóìóìáàíûí ëèðèê ãÿùðÿìàíû èëÿ ùÿìôèêèð äåéèëìè, îíëàðûí ãàðà áÿäÿíëÿðèíäÿ åéíè àçàäëûã ãàíû àõìûðìû? Áóäóð, Ëóìóìáà ïîåçèéàñû ëèðèê ãÿùðÿìàíûíûí þç ãàðà ãàðäàø âÿ áàúûëàðûíà ìöðàúèÿòè: ×àüëàéàí äàëüàëàðû Ýÿëÿúÿéÿ àõàí Åíëè ÷àéëàð ñàùèëè Ãîé ñÿíèí îëñóí! Ãàðà òîðïàã, ãàðà òîðïàã Áÿùðÿñè Ãîé ñÿíèí îëñóí! Ýöíîðòàíûí ãûçìàð ýöíÿøè Ãîé éîõ åòñèí ãÿìèíè ñÿíèí! Ãîé éîõ îëñóí ýöíÿø àëòäà Áó êÿäÿðëè òàðëàëàðäà Ãàí ãóñàí Áàáàíûí ýþç éàøëàðû, Ó÷ñóí ùàâàéà! Õàëãûì ìÿíèì àçàä îëñóí, Çÿôÿð ÷àëñûí, ãîé éàøàñûí 133 Áþéöê Àôðèêàíûí öðÿéèíäÿ, Êîíãîìäà ìÿíèì! Áåëÿ áèð äîüìàëûã ÷îõ òÿáèèäèð. Ùÿðýàù áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿââÿë ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê Àñèéà âÿ Àôðèêà ãèòÿëÿðè ö÷öí, áèð íþâ, ìöàñèð «îðòà ÿñð» èäèñÿ, èíäè áó ýöí (âÿ áó ôèêðè Äàøêÿíä ýþðöøö áèð äàùà òÿñäèã åòäè) ùÿìèí ãèòÿëÿð þçöíöí èíòèáàù äþâðöíö éàøàìàãäàäûð. Áþéöê èíòèáàù èäåàëû àéðû-àéðû ÿäÿáèééàò ãÿùðÿìàíëàðûíû áèðáèðèíÿ äîüìàëàøäûðûð. Ìàëè âÿòÿíäàøûíûí äà, Êîíãî âÿòÿíäàøûíûí äà — áó ëèðèê ãÿùðÿìàíëàð èñÿ þç þëêÿëÿðèíèí âÿòÿíäàøëàðûäûð! — Âéåòíàì, Àíãîëà, éàõóä Ìîçàìáèê, ßëúÿçàèð âÿòÿíäàøû êèìè, ìÿãñÿäè áèðäèð: Àçàäëûã âÿ Õîøáÿõòëèê . Îíëàðûí äöøìÿíè äÿ åéíèäèð: èìïåðèàëèçì, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê, èñòèñìàð. Áþéöê-áþéöê ãèòÿëÿðäÿ àéðû-àéðû õàëãëàð àðàñûíäà éÿãèí êè, ùå÷ áèð âàõò áó äÿðÿúÿäÿ êîíêðåò ìÿñëÿê áèðëèéè, àìàë åéíèëèéè îëìàìûøäûð âÿ ÿäÿáèééàò äà ùå÷ âàõò áó áèðëèéè áó äÿðÿúÿäÿ äîëüóí âÿ âöñÿòëè øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðìÿìèøäèð. Áó, èñòèñìàðà âÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéÿ ãàðøû ÿñðëÿðäÿí áÿðè äàâàì åäÿí ìöáàðèçÿíèí ÿìÿëè íÿòèúÿñè, áÿùðÿñèäèð. Áèç áèëèðèê êè, ÿäÿáèééàò éàëíûç ãÿùðÿìàí ñóðÿòëÿð éàðàòìûð. ßäÿáèééàò ùÿéàòäà äà ãÿùðÿìàíëàð éåòèøäèðèð, âÿòÿíäàøëàð òÿðáèéÿ åäèð. Áó ìÿíàäà, âàùèä Âéåòíàì Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìàñû, Àíãîëà âÿòÿíïÿðâÿðëÿðèíèí ãÿëÿáÿñè, áèð ÷îõ Àñèéà âÿ Àôðèêà þëêÿñèíèí èíêèøàôû, ùå÷ øöáùÿñèç êè, åéíè çàìàíäà Àñèéà âÿ Àôðèêà õàëãëàðû ÿäÿáèééàòûíûí äà ãÿëÿáÿñèäèð. Îäóð êè, áó ÿäÿáèééàò õîøáÿõò ÿäÿáèééàòäûð, ÷öíêè îíóí èúòèìàè-ôÿëñÿôè ãàéÿñè áèëàâàñèòÿ ìöàñèð ùÿéàòäà þçöíöí òÿñäèãèíè, ìöñáÿò ÿêñèíè òàïûð. Áó ÿäÿáèééàò áèð äÿ îíà ýþðÿ õîøáÿõòäèð êè, î ýÿíúëèê åùòèðàñû èëÿ ãàéíàéûð. Ìÿñÿëÿ éàëíûç îíäà äåéèë êè, Àñèéà âÿ Àôðèêà þëêÿëÿðè ÿäÿáèééàòûíûí ãÿùðÿìàíëàðû ÿêñÿðÿí úàâàíëàðäûð; ÿñàñ ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ýÿíúëèê — ìöáàðèçÿ âÿ ìÿùÿááÿò äåìÿêäèð. Áó èêè ìÿôùóì èñÿ Àñèéà âÿ Àôðèêà þëêÿëÿðè ÿäÿáèééàòûíäà àïàðûúû ãöââÿäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ýÿíúëèê þçö äÿ þçöíäÿí éàøëûëàð êèìè, áþéöê ÿäÿáèééàò éàðàäûð. ßëáÿòòÿ, áèç áóíó äà éàõøû áèëèðèê êè, ÿäÿáèééàò ìÿíÿâè ñÿðâÿòäèð. Ìÿíÿâè ñÿðâÿò èñÿ ìöäðèêëèéèí áÿùðÿñèäèð. Ëàêèí ìöäðèêëèê éàëíûç éàøëà ÿëäÿ îëóíìóð. Áþéöê ìöáàðèç ÿíÿíÿëÿð äÿ ìöäðèêëèê éàðàäûð. 134 28 èë þìöð ñöðìöø Ìèêàéûë Ìöøôèã äåéèðäè: Ùÿéàòäàí äîéìàéàí, Èøäÿí äîéìàéàí, ßôñàíÿ ñþçëÿðÿ ìÿùÿë ãîéìàéàí, Êþíëöíö, ýþçöíö âåðèá Èøèíÿ, Áàõûá õÿéàëûíûí éöêñÿëèøèíÿ, Õàëãèëÿ òèòðÿéÿí, Õàëãèëÿ ýöëÿí, Âÿòÿí÷èí éàøàéàí, Âÿòÿí÷èí þëÿí Ñÿìèìè áèð èíñàí íÿ áÿõòèéàðäûð! Áó èíàì, áó ÿãèäÿ ìöäðèêëèêäÿí äîüìóðìó? Õîøáÿõòëèéè õàëãà õèäìÿòäÿ ýþðìÿê ôèêðè ñàäÿ ýþðöíäöéö ìÿëóì îëäóüó ãÿäÿð äÿ, ìöäðèêäèð. Áþéöê âÿ ìöãÿääÿñ èäåàëëàðëà éàøàéàí âàùèä, áöòþâ ãÿùðÿìàíûí, ÿñðèí éöêöíö ÷èéèíëÿðèíäÿ äàøûìàüû áàúàðàí èíñàíûí äîëüóí áÿäèè ñóðÿòèíè éàðàòìàã ö÷öí, ìÿíúÿ, èêè ìöùöì øÿðò âàúèáäèð: ñÿíÿòêàðëûüû àðòûðìàã, áÿäèè-åñòåòèê ãàäèðëèéÿ éèéÿëÿíìÿê, äöíéà ÿäÿáèééàòûíà áÿëÿä îëìàã, áàøãà õàëãëàðûí ìöòÿðÿããè ÿäÿáè òÿúðöáÿëÿðèíäÿí þéðÿíìÿê âÿ èñòèôàäÿ åòìÿê; èêèíúèñè èñÿ, ùÿéàòëà ãàéíàéûá-ãàðûøìàã, þç ãÿùðÿìàíëàðûíäàí ýåðè ãàëìàìàã, îíëàðëà áèðëèêäÿ ìöáàðèçÿ åòìÿê âÿ ñåâìÿê. Áþéöê òöðê øàèðè Íàçèì Ùèêìÿòèí áèð øåðè éàäûìà äöøöð. Ùÿìèí øåðäÿ ìöÿëëèô ùÿð ùàíñû áèð þëêÿíèí ùÿð ùàíñû áèð âÿòÿíäàøûíà ìöðàúèÿò åäÿðÿê ñîðóøóðäó: ñÿí âèúäàíûí ãàðøûñûíäà òÿìèçìèñÿí êè, ñöëù âÿ ÿìèí-àìàíëûã íàìèíÿ, àçàäëûã âÿ õîøáÿõòëèê íàìèíÿ ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åäÿñÿí? Áó ñóàë ìèëëèééÿòèìèçäÿí âÿ þëêÿìèçäÿí àñûëû îëìàéàðàã äàèì áèçèìëÿ éàøàìàëûäûð. Ùÿðýàù ìÿí, Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû, Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûá éàçûðàìñà, áó ñóàë éåíÿ äÿ ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿ îëìàëûäûð âÿ ìÿí þç àôðèêàëû ãàðäàøûìû, àñèéàëû áàúûìû äöøöíìÿëèéÿì. Áó ýöí Âéåòíàìäà àçàäëûã âÿ èñòèãëàëèééÿò ãÿëÿáÿ ÷àëñà äà, Ìîçàìáèêäÿ ùÿëÿ ìöáàðèçÿ äàâàì åäèð. Áó ýöí Ëàîñ äèíú ãóðóúóëóã éîëóíà ãÿäÿì ãîéìóøñà äà, Ðîäåçèéàäà ùÿëÿ èñòèñìàð âÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ìÿùâ åäèëìÿìèøäèð. 135 Ëàêèí ýöí ýÿëÿúÿê, áèç áóíà ÿìèíèê êè, ùÿð éåðäÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê äÿ, èñòèñìàð âÿ áÿðàáÿðñèçëèê äÿ, ùÿãèãÿòÿí, òàðèõèí ãàðà ñÿùèôÿëÿðèíÿ ÷åâðèëÿúÿêäèð. Î çàìàí áöòöí Àñèéà âÿ Àôðèêà õàëãëàðûíûí, áöòöí ìöòÿðÿããè áÿøÿðèééÿòèí áàéðàìû îëàúàã âÿ áó áþéöê áàéðàì Àñèéà âÿ Àôðèêà õàëãëàðû ÿäÿáèééàòûíûí äà òÿíòÿíÿñèíÿ ÷åâðèëÿúÿê. Ìÿí Äàøêÿíä ýþðöøöíäÿ, ïëåíàð èúëàñëàðäàí áèðèíäÿêè ÷ûõûøûìäà òÿõìèíÿí áó ôèêèðëÿðè ñþéëÿäèì âÿ èíäè áó úöìëÿëÿðè éàçàðêÿí äöøöíöðÿì êè, î çàìàí, î áþéöê áàéðàì ýöíöíäÿ ìÿíèì äîüìà Àçÿðáàéúàíûì éåíÿ äÿ Àñèéà âÿ Àôðèêà õàëãëàðûíà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð, ÿìÿê ãÿëÿáÿëÿðè, òÿðÿããè àðçóëàéàúàã, ùÿìèí õàëãëàðûí ÿäÿáèééàòûíà èñÿ éåíè-éåíè íàèëèééÿòëÿð äèëÿéÿúÿê. 1976. Äàøêÿíä. 136 «ÃÓÉÓ» ÌÖßËËÈÔÈÍß ÌßÊÒÓÁ Ùþðìÿòëè Èñè Ìÿëèêçàäÿ! Ñèçèí «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíäà ÷àïäàí ÷ûõìûø «Ãóéó» ïîâeñòèíèçè îõóäóãäàí ñîíðà, ìÿíäÿ ÿñÿðèíèç áàðÿäÿ ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ, ùÿì äÿ þç äöøöíúÿëÿðèìè ìÿùç ìöÿëëèôëÿ áþëöøäöðìÿéÿ äàõèëè áèð eùòèéàú éàðàíäû âÿ «Ãóéó»íóí ìÿíÿ, áèð îõóúóíóç êèìè, áÿäèè-eìîñèîíàë òÿñèðè áó úöìëÿëÿðèí éàçûëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. ßëáÿòòÿ, à÷ûã ìÿêòóá eïèñòîëéàð æàíðûí eëÿ áèð ôîðìàñûäûð êè, áóðàäàêû ôèêèð âÿ ìöùàêèìÿëÿð, òÿêäèð âÿ òÿãäèð, àðçóëàð éàëíûç öíâàí ñàùèáèíèí äeéèë, èúòèìàèééÿòèí, èíäèêè ùàëäà ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèí, ýeíèø îõóúó êöòëÿñèíèí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûëûð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ìÿíèì ìÿêòóáóì, ÿñëèíäÿ, Ñèçÿ øÿõñè ìÿêòóá ñÿúèééÿñè äàøûñà äà, ìÿùç áó êeéôèééÿòÿ ýþðÿ à÷ûã ìÿêòóá øÿêëèíè àëìûøäû. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ñîí çàìàíëàð áèçèì æóðíàëëàðûìûçäà áèð ñûðà ïîâeñòëÿð (Ñèçèí ÿñÿðèíèç êè÷èê ïîâeñò æàíðûíäà îëäóüó ö÷öí, ìÿí äÿ éàëíûç êè÷èê ïîâeñòëÿðè õàòûðëàäûðàì), ùÿì äÿ ìàðàãëû ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ, öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð íÿñðèìèçèí ïðîáëeìëÿðè ÿòðàôûíäà ôèêèð ìöáàäèëÿñè àïàðìàüà áÿäèè îáéeêò îëà áèëÿúÿê ïîâeñòëÿð ÷àï eäèëìèøäèð, ëàêèí, íÿäÿíñÿ, ÿäÿáè òÿíãèä ñóñóð âÿ ùÿðýàù áeëÿ áèð «ñöêóíÿò» ôèêèðëÿøìÿ, àðàøäûðìà, áèð ñþçëÿ, ùàçûðëûã ìÿðùÿëÿñèäèðñÿ, ÷îõ óçàíìûø îëñà äà, äþçìÿê îëàð, éîõ, ùÿðýàù áó «ñöêóíÿò» ëàãeéäëèéèí, áèð òÿíãèä÷è ñeâèíúèíè áþëöøäöðìÿéÿ, áèð òÿíãèä÷è òÿÿññöôöíö à÷ûã âÿ ïðèíñèïèàë ñóðÿòäÿ ñþéëÿìÿéÿ ãàäèðñèçëèéèí âÿ úÿñàðÿòñèçëèéèí òÿúÿññöìöäöðñÿ, ÿëáÿòòÿ, áèçè íàðàùàò eòìÿëè, äöøöíäöðìÿëèäèð. Èêè ìèñàë ÷ÿêìÿê èñòÿéèðÿì. Ñèç éÿãèí êè, Ñàáèð ßùìÿäîâóí «Ãàíêþ÷öðìÿ ñòàíñèéàñû» ïîâeñòèíè îõóìóñóíóç. Áó ÿñÿðèí ÷àï îëóíìàñûíäàí áeø àéäàí àðòûã áèð âàõò êe÷ìèøäèð, ëàêèí ÿäÿáè òÿíãèä ñóñóð. Íÿ ö÷öí? Áó èñòeäàäëû éàçû÷ûíûí ïîâeñòè ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ âeðìèðìè? Éÿãèí Ñèç äÿ ðàçû îëàðñûíûç êè, áeëÿ äeéèë, ÿñÿð ïðèíñèïèàë, áèðòÿðÿôëè éîõ, ùÿðòÿðÿôëè, ÿùàòÿëè âÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø, þçöíö äîüðóëäà áèëÿúÿê ÿäÿáè ñþùáÿò àïàðìàã, áóðàäàêû ìÿçèééÿò âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðû ýþñòÿðìÿê ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð ìöíáèò áèð çÿìèí éàðàäûð. 137 Éàõóä Àíàðûí «ßëàãÿ» ïîâeñòèíèí ÷àï îëóíäóüó âàõòäàí ö÷ àé êe÷ìèøäèð, ëàêèí òÿíãèä ñóñóð. Èíäèéÿ ãÿäÿð ÿñàñ eòèáàðèëÿ ðeàë, îëóìëó ÿñÿðëÿðèíè îõóäóüóìóç áèð éàçû÷ûíûí áèðäÿí-áèðÿ eëìè-ôàíòàñòèê æàíðà ìöðàúèÿò eòìÿñè, éàðàäûúûëûüûí ïñèõîëîýèéàñû áàõûìûíäàí, ùÿì äÿ ìöàñèð áÿäèè òÿñÿððöôàòûìûçäà áó æàíð ãûòëûüûíû íÿçÿðÿ àëñàã, ìàðàãëû áÿäèè ôàêò äeéèëìè? Ìÿíúÿ, áeëÿäèð. Ùþðìÿòëè Èñè Ìÿëèêçàäÿ! Åëÿ áèëèðÿì êè, ìÿíèì «øÿõñè ìÿêòóá»óìóí «à÷ûã ìÿêòóá» ôîðìàñûíäà ìeéäàíà ÷ûõìàñûíûí ñÿáÿáè àéäûíäûð, ëàêèí, ÿëáÿòòÿ, ôîðìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, áó ìÿêòóáóí ÿñàñ ñÿáÿáè Ñèçèí «ãàçäûüûíûç» «Ãóéó»äóð âÿ ëàï ÿââÿëäÿí äeéèì êè, éàõøû «Ãóéó» ãàçìûñûíûç, ñóéóíóí ìÿò êèìè øèïøèðèí, ýþç éàøû êèìè äóïäóðó îëìàñû áàðÿäÿ áèð ñþç äeéÿ áèëìÿðÿì, àììà áó ãóéó áÿäèè-ïñèõîëîæè ìÿíàäà ýÿëÿúÿéèí äàùà äÿðèí «Ãóéó»ëàðûíäàí õÿáÿð âeðèð, Ñèçèí éàðàäûúûëûüûíûçäàêû èíêèøàôû, áÿäèèeñòeòèê êàìèëëèéÿ äîüðó êeéôèééÿò äÿéèøèêëèéèíè ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð, ÷öíêè Ñèçèí áó ÿñÿðèíèçäÿí äàíûøìàã — þç æàíðûíäà ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éàõøû íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðè ùàãäà ñþùáÿò à÷ìàãäûð. Ñèçèí ÿñàñ éàðàäûúûëûã ãÿëÿáÿíèç, ìÿíúÿ, îíäàäûð êè, ùàìûìûçûí éàõøû áÿëÿä îëäóüó, éàõøû òàíûäûüû ùèññëÿðÿ, äóéüóëàðà, èúòèìàè âÿ ÿõëàãè ãàéüûëàðà éeíè ýþçëÿ áàõà áèëìèñèíèç âÿ áóíà ýþðÿ äÿ óìóäëàðûí àãèáÿòèíè êÿøô eòìèñèíèç; Ñèç ãóðàøäûðìàìûñûíûç, ìàëàëàìàìûñûíûç âÿ áóíà ýþðÿ äÿ óìóäëàðûí ñöòöë êèøèëèê ùÿâÿñèíÿ, òÿìèçëèéÿ, ìÿíÿâè ïàêëûüà äîüðó ùÿëÿ ñþâã-òÿáèè ìeéëèíÿ ãàçûëàí ãóéóíóí ãàðàíëûüûíû, õîôóíó, ÷èðêàáûíû, ñîñèîëîæè-eòèê eéáÿúÿðëèéèíè ýþñòÿðÿ áèëìèñèíèç. Óìóäóí òÿìèçëèê ìeéëè ìÿðäëèê ùÿâÿñè èëÿ îíóí ÿùàòÿ îëóíäóüó ìÿùäóä ìöùèòèí àðçó âÿ èñòÿêëÿðè, ãàéüû âÿ ÿìÿëëÿðè áèð-áèðèëÿ áó úàâàí îüëàíûí áàøà äöøÿ áèëìÿäèéè äÿðÿúÿäÿ òÿçàääàäûð âÿ ìÿùç áó íàãèñ ãàéüû âÿ ÿìÿëëÿð, èñòÿê âÿ àðçóëàð óìóäëàðûí òÿìèç, ëàêèí éàø, ñöòöë ùèññëÿðèíè ùÿð àí ãóðä êèìè äèäèá-äàüûòìàüà ùàçûðäûð âÿ áÿçÿí äèäèá äàüûäûð äà. Áó, Ñèçèí ÿñÿðèíèçèí ñîí äÿðÿúÿ ïðèíñèïèàë âÿ áÿäèè-eñòeòèê ìÿíàäà ïeðñïeêòèâëè áèð úÿùÿòèäèð âÿ áó éeðäÿ, ìÿí èñòÿðäèì êè, Ñèç ÿñÿðèíèçèí ñîíëóüóíà äèããÿò éeòèðÿñèíèç, îíó éeíèäÿí âÿ äàùà òóòàðëû èøëÿéÿñèíèç. Äöçäöð, ìîòîñèêëeòèí ùàñàðà äÿéìÿéè âÿ õöñóñÿí äÿ ãàéûäûá ýÿëìèø Ïàòðîíóí íÿùàéÿò êè, ùöðìÿéè éàõøûäûð, àììà ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, Óìóäóí ìÿíÿâèÿõëàãè ãóéóéà äöøìÿñè, îíóí áöòöí òÿðÿääöäëÿðèíèí, òÿìèç ùèññëÿðèíèí «êàðòîô-ñîüàí äîüðàìàã, áîðø áèøèðìÿêäÿí» ýÿëÿúÿêäÿ îíó 138 ýþçëÿéÿí èøûãëû äöíéàéà, «äàùà áþéöê, äàùà âàúèá èøëÿðÿ» äîüðó ùÿâÿñèíèí ÷èðêàáà áàòìàñû èíäèêè ùàëäà ëàáöääöð, ÷öíêè ùÿìèí ãóéóíóí âÿ öìóìèééÿòëÿ, ãóéóëàðûí þçöíÿ÷ÿêìÿ ãàáèëèééÿòè Óìóäóí âÿ óìóäëàðûí èòÿëÿìÿ, þçöíäÿíeòìÿ ãàáèëèééÿòè ìöãàáèëèíäÿ ÷îõ ýöúëö, ñÿðò âÿ àìàíñûçäûð. Óìóä öñéàíêàð äeéèë, î, ãóðáàíäûð âÿ ùÿðýàù áeëÿ îëàðñà, ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, ãóéóëàðûí çöëìÿòè äàùà àðòûã ãîðõóäàð áèçè, ñîí äÿðÿúÿ àêòóàë ìàùèééÿòëè èúòèìàè-ÿõëàãëû áèð áÿëà êèìè äèããÿòèìèçè äàùà àðòûã úÿëá eäÿð. ßëáÿòòÿ, áó, eëÿúÿ äÿ àøàüûäà ñþéëÿíÿíëÿð ðeñeïò éîõ, àðçóäóð. Ñèçèí ÿââÿëêè âÿ óüóðëó ïîâeñòèíèçèí — «Åâèí êèøèñè» ÿñÿðèíèçèí ãÿùðÿìàíû Ãà÷àé éàäà äöøöð. Ìÿêòÿáè ãóðòàðàíäàí ñîíðà ìèëèñ íÿôÿðè èøëÿéÿí áó éeíèéåòìÿ ðàéîíëó áàëàñûíûí õàñèééÿòèíè, ùÿðÿêÿòëÿðèíè, äöøöíúÿ òÿðçèíè õàòûðëàéûðàì âÿ áèð äàùà éÿãèí eäèðÿì êè, áó ñóðÿò äÿ õàëèñ ùÿéàò àäàìûíûí ïðîòîòèïè èäè âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ î òÿáèè èäè, - ÿñÿðèíèçèí áàøëàíüûúûíäàí ñîíóíà êèìè; ìÿùç áóíà ýþðÿ î, ñîí çàìàíëàð ÿäÿáèééàòäà òeç-òeç ðàñò ýÿëäèéèìèç ìèëèñèîíeð ñóðÿòëÿðèíäÿí ùe÷ áèðèíÿ áÿíçÿìèðäè, îíóí äöøäöéö ñèòóàñèéà äà èëê áàõûøäà ãÿðèáÿ èäè: eâäÿ ãàëûá éàâàø-éàâàø ãàðûéàí áþéöê áàúûñû Àüúà ö÷öí õàíÿíäÿ Úàùèäèí eë÷èñè ýÿëìèøäè âÿ àíàñû, Àüúàíû äà ðàéîíóí áàøãà ãûçëàðû êèìè «éàõøû êþ÷öðìÿê», «èìïîðòíû» ìeáeëëÿ éîëà ñàëìàã èñòÿéèðäè âÿ áó «èìïîðòíû» ìeáeëè Ãà÷àé àëìàëû èäè, ÷öíêè úÿìè áèðúÿ àéäûð èøÿ ýèðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, àðòûã «eâèí êèøèñè» î èäè. Áó éeðäÿ äÿ ÿñÿðèíèçäÿ êîìèê áèð òÿçàä ìeéäàíà ÷ûõûð âÿ éeíÿ äÿ áó éeðäÿ Ãà÷àé èëÿ Óìóä áèð-áèðèíÿ ÷îõ éàõûíëàøûð: áèð òÿðÿôäÿí Ãà÷àé «eâèí êèøèñè» îëìàñû èëÿ þéöíöð, ôÿõð eäèð, þçö äÿ þçöíö èíàíäûðìàüà ÷àëûøûð êè, äîüðóäàí äà, áeëÿäèð, «eâèí êèøèñè» îäóð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, «eâèí êèøèñè» îëìàã ö÷öí Ãà÷àé ùe÷ áèð ðeàë èìêàíà ìàëèê äeéèë, íÿ òÿäáèðè âàð, íÿ äÿ ïóëó, íÿ àüñàããàëëûüû âàð, íÿ äÿ êÿìôöðñÿòëèéè, íÿ àúûãëàíà áèëèð, íÿ äÿ èø äöçÿëäÿí éàüëû øèðèí äèëè âàð. Äöçäöð, ìèëèñèîíeð Ãà÷àéûí ãàéüûñû ñûðô ìÿèøÿò ãàéüûñû èäè, ëàêèí ùÿìèí ïîâeñòèíèçèí ìöâÿôôÿãèééÿòè äÿ ìÿùç áóðàñûíäà èäè êè, î ìÿèøÿò ãàéüûëàðû éàëíûç «eâèí êèøèñèíè» éeòèøäèðìèðäè, î ãàéüûëàð áèçèì ýþçëÿðèìèçèí þíöíäÿ - îí-îí áeø æóðíàë ñÿùèôÿñèíäÿ âÿòÿíäàø éeòèøäèðèðäè âÿ áó, òÿáèè ýþðöíöðäö, áèç èíàíûðäûã êè, Ãà÷àé äàùà ìöáàðèç îëàúàã, äàùà òÿøÿááöñêàð âÿ ïðèíñèïèàë îëàúàã, ÷öíêè Ãà÷àéûí äàõèëèíäÿ íÿèíêè «eâèí êèøèñè», ùÿòòà «eëèí êèøèñè» îëìàã áàøëàíüûúû, ðöøeéìè âàð èäè. Óìóääà èñÿ áeëÿ áèð áàøëàíüûú éîõäóð, âàðñà äà, ÷îõ äàâàìñûç âÿ ìèñêèíäèð; áó áeëÿ õàðàêòeðäèð âÿ áó õà139 ðàêòeðè áó øÿêèëäÿ éàðàòìàã äà Ñèçèí éàðàäûúûëûã íàèëèééÿòèíèçäèð, ëàêèí Óìóäóí äà Ãà÷àé êèìè, áèð àç òÿìòÿðàãëû äà äeñÿê, «öñéàí» eòìÿñè, éeíè ÿñÿðèíèçèí áÿäèè ìÿíòèãèíÿ óéüóí äeéèë. Ìÿíúÿ, ÿí ÷îõ íàèë îëäóüóíóç ñóðÿò Õàëûãäûð. Äeéÿ áèëìèðÿì êè, î òÿçÿäèð, àììà éeíÿ äÿ òàíûäûãëàðûìûçûí àðàñûíäà Ñèçèí, ùe÷ êèìèí éîõ, ìÿùç Ñèçèí ñe÷äèéèíèçäèð, áèðòÿðÿôëè éîõ, ùÿðòÿðÿôëè èøëÿäèéèíèç, òàíûéàðàã, äóéàðàã, íeúÿ äeéÿðëÿð, äàááàãäà ýþíöíÿ áÿëÿä îëàðàã èøëÿäèéèíèç òèïàæäûð. Îíóí — áó ÿõëàãñûç êèøèíèí, íàäàíûí âÿ eéíè çàìàíäà, ëîòóíóí, þç èøèíè ÷îõ éàõøû áèëÿí êÿìôöðñÿòèí âÿ eéíè çàìàíäà, áóðíóíóí óúóíäàí óçàüû ýþðÿ áèëìÿéÿí áÿäáÿõòèí, eòèê êàòeãîðèéàëàð áþëýöñöíäÿ «ïèñ àäàìëàð» úÿðýÿñèíäÿêè îüóëóí ãîúà àíàñû èëÿ ìöíàñèáÿòèíè òÿëÿá îëóíàí áÿäèè-eñòeòèê ñÿâèééÿäÿ éàðàòìàüà íàèë îëìóñóíóç. Ìÿí éàëíûç áóíó àðçó eäÿðäèì êè, áó éeðäÿ Ïèðèíèí øÿðùëÿðèíè («Àíàñûíû áó ãÿäÿð èñòÿéÿí àäàì ýþðìÿìèøÿì» âÿ ñ.) éûüûøäûðàñûíûç, ÿêñèíÿ, Ïèðè êèìè áèð äÿééóñ äà Õàëûã — Ìèííÿò ìöíàñèáÿòèíÿ ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà áèð èíñàí êèìè ùeéðàí îëóð. Áó ìöíàñèáÿòèí òÿñâèðèíäÿ, ìÿíúÿ, áèð çÿðýÿð èøè àïàðìàã ëàçûìäûð, áóðàäà èíúÿ, ñîí äÿðÿúÿ èíúÿ úèçýèëÿð, øòðèõ âÿ äeòàëëàð âàñèòÿñèëÿ «ÿìÿëèééàò» àïàðìàã, áöòöí ìöñòÿãèìëèêëÿðè, áèðáàøàëûãëàðû éûýûøäûðûá àü êàüûçäàí ýöúëÿ ñeçèëÿí àêâàðeë èøè àïàðìàã ëàçûìäûð. Ìÿúèä êèøè èëÿ Óìóäóí áèð-áèðèíÿ ìöíàñèáÿòè äÿ éàõøû èøëÿíèá, ÷îõ ùÿéàòèäèð âÿ îíëàðûí áèð-áèðè èëÿ ñþùáÿòèíäÿêè ùÿãèãè êîëîðèò áèð îõóúóíóç êèìè ìÿíÿ ëÿççÿò âeðäè âÿ ÿí ÷îõ äà õîøóìà ýÿëäè êè, Ñèç äeìèðñèíèç «Àé îõóúóëàðûì, áàõ, ýþð çÿùìÿòêeø àòà þç îüëóíó íeúÿ ÷îõ èñòÿéèð»; àòà îüëóíó ìÿçÿììÿò eäèð, äþéöð, äîëàéûð âÿ áóíëàð ùàìûñû äà ýèçëè áèð ìÿùÿááÿòäÿíäèð. Éàõøû éàçìûñûíûç! — Ïèðèíèí ôÿëñÿôè ìöùàêèìÿëÿðèíè (áèð àç äà àðòûðìàã îëàð) âÿ õöñóñÿí, ßñëè èëÿ èíòèì ìöíàñèáÿòëÿðèíè éàõøû òÿñâèð eòìèñèíèç, éàääàí ÷ûõìûð, ëàêèí èñòÿðäèê êè, áèð úÿùÿòÿ äèããÿò éeòèðÿñèíèç: Ïèðè þçö äÿ ãóéóëàðûí ãóðáàíûäûð, ãóéóëàðû éàðàäàí, áöíþâðÿñèíè ãîéàí äeéèë âÿ îëìàìàëûäûð, ÷öíêè áóíóí ö÷öí îíóí íÿ àüëû, íÿ êîíéóíêòóðà ãàáèëèééÿòè (îíóí êîíéóíêòóðàñû ÷îõ ìÿùÿëëè ñÿúèééÿ äàøûéûð), íÿ úÿñàðÿòè âàð: î, þç èìêàíû èëÿ èääèàñû àðàñûíäàêû òÿçàääàí äà ÿçàá-ÿçèééÿò ÷ÿêìèð, ÷öíêè àäèúÿ îëàðàã, éà îáéeêòèâ, éà äà ñóáéeêòèâ ñÿáÿáÿ ýþðÿ îíóí ö÷öí áeëÿ áèð òÿçàä äÿðäè ìþâúóä äeéèë. Ïèðè âÿ öìóìèééÿòëÿ, ïèðèëèê, þç-þçëöéöíäÿ, ÷ûëïàã øÿêèëäÿ ýþòöðöëäöêäÿ, èúòèìàè áÿëà äeéèë, î, èúòèìàè áÿëàäàí þç ìÿíàôe âÿ ìÿíôÿÿòè ö÷öí èñòèôàäÿ eäÿí ìèêðîáäóð, ïàðàçèòäèð, àíúàã ãóðä äeéèë, ãóéóëàðäàí ìöôòÿ ñó è÷ÿíäèð, áó ãóéóëàðû ãàçàí âÿ îí140 ëàðà ñó äîëäóðàí äeéèë, ÿëáÿòòÿ, áó äà èúòèìàè øèêÿñòëèêäèð, íàãèñëèêäèð, ëàêèí î, õàëãëàðûí èúòèìàè áÿëàñûíûí òþðÿìÿñèäèð, àðòûã äeéèë, ùÿðýàù áàøãà áèð øÿðàèòäÿ éàõøûëûãëàð òÿúÿññöìö, äöçëöê, êèøèëèê, òÿìèçëèê ýöçýöñö — áöëëóð áóëàãëàð äàùà ìÿíôÿÿòëè âÿ äàùà ÿëâeðèøëè îëàðñà, ïèðèëÿð î ñààò ìÿùç îðàäàí ìöôòÿ ñó è÷ìÿéÿ áàøëàéàúàãëàð, õàëûãëàð èñÿ, áóíó áàúàðìàéàúàãëàð, ÿýÿð áàúàðñàëàð, îíäà, äeìÿê, Õàëûã éîõ, ïèðèäèðëÿð. Áó ìÿíàäà, Ïàòðîí ÷îõ ðÿìçèäèð âÿ ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, õàëûãëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, ïèðèëÿðèí àõûðû Ïàòðîíóí àãèáÿòèäèð. Áÿäèè úÿùÿòäÿí äöðöñò âÿ àêòóàë éàðàòäûüûíûç Ìèííÿò ãàðû õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê ñóðÿòäèð âÿ áó ÿùÿìèééÿòÿ, ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, õöñóñè äÿ âóðüó âóðìàã ëàçûìäûð. Èíñàíëàð éàëíûç èêè éîëóí éîë÷óñó äeéèëëÿð âÿ èêè àíòàãîíèñò ùèññÿéÿ áþëöíìöðëÿð: õeéèð éîë÷óëàðû âÿ øÿð éîë÷óëàðû, ãóéóãàçàíëàð âÿ ãóéóëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðàíëàð; ö÷öíúö áèð éîë äà âàð: ãàðûøìàéàíëàð âÿ áó ãàðûøìàéàíëàðûí — ãóéóëàðà äöøìÿéÿíëÿðèí âÿ eéíè çàìàíäà, áó ãóéóëàðû ýþðìÿéÿíëÿðèí, éàõóä þçëÿðèíè ýþðìÿìÿçëèéÿ âóðàíëàðûí èúòèìàè-ôÿëñÿôè ìàùèééÿòèíè Ìèííÿò ãàðû ñóðÿòè éàõøû áèð áÿäèèëèêëÿ, ñîñèîëîæè-eòèê äÿãèãëèêëÿ òÿìñèë eäÿ áèëèð. ßñëè âÿ Ïèðè ÿùâàëàòûíû ñÿëèãÿ èëÿ ãÿëÿìÿ àëìûñûíûç, áeëÿ ùàëëàðäà ÷îõ òÿëÿá îëóíàí ÿíäàçÿ ùèññèíè èòèðìÿìèñèíèç, õöñóñÿí, éàòàã ñÿùíÿñè óñòàëûãëà èøëÿíèá, àììà ìÿíèì ö÷öí áèð ãàðàíëûã úÿùÿò âàð: ßñëè ãóéóãàçàíäû, ãóéóéà äöøÿíäè, ãóéóéëà ìöáàðèçÿ àïàðàíäû, ãóéóäàí ãèäàëàíàíäû, éîõñà Ìèííÿò ãàðûäû? Áèëìèðÿì, áÿëêÿ äÿ áeëÿ îëìàëûäûð, àììà, ùÿð ùàëäà, ßñëè èëÿ ÿëàãÿäàð áèð íàìÿëóìëóã âàð âÿ áó íàìÿëóìëóã áèð î ãÿäÿð äÿ õîøà ýÿëìèð. Áó éeðäÿ éeíÿ äÿ Ñèçèí ÿââÿëêè ïîâeñòëÿðèíèçäÿí áèðèíè — «Èêè ýöíöí ãîíàüû» ÿñÿðèíèçè õàòûðëàìàã éeðèíÿ äöøÿð. Ùÿìèí ïîâeñòèí ñöæeòèíäÿêè ìîòèâëÿð áèçÿ òàíûø èäè: êÿíääÿ áþéöéöá, ìÿêòÿáè êÿíääÿ ãóðòàðûá øÿùÿðÿ ýeòìèø Èñëàì èíñòèòóòó áèòèðäèêäÿí ñîíðà îðàäà äà ãàëìûøäû, êÿíäÿ âÿôàñûç ÷ûõìûøäû, ãîúà àòàñûíû, àíàñûíû éîëóõìàüà êÿíäÿ òÿñàäöôäÿí-òÿñàäöôÿ ýÿëèðäè âÿ áeëÿ áèð âÿôàñûçëûã îíóí þçöíö äÿ ñûõûðäû. Òàíûø ìîòèâëÿð èäè, äöçäöð, ëàêèí ìÿí äeéÿ áèëìÿðÿì êè, Èñëàì ùàíñû áèð ãÿùðÿìàíûíñà òÿêðàðûäûð, àäàïòàñèéàñûäûð. Éîõ, áeëÿ äeéèëäè âÿ áó òÿáèè êè, éàõøû úÿùÿò èäè: Èñëàì áèçèì òàíûäûüûìûç ÿäÿáè ãÿùðÿìàíëàðäàí ùe÷ áèðèíÿ îõøàìûðäû. Ëàêèí (ÿñàñ ìÿñÿëÿ äÿ áóíäàäûð!) ìÿí áóíó äà äeéÿ áèëìÿðÿì êè, Èñëàì, öìóìèééÿòëÿ, êèìäèð? Äîüðóäàí äà î, êèì èäè? Áþéöê óøàã èäè, éîõñà øÿùÿð 141 ìöùèòèíäÿ áöòöí ðîìàíòèçìèíè èòèðìèø ðàñèîíàë÷û èäè, áÿëêÿ î áèð ñûíûã, éàõóä ùÿéàòäà öìèäëÿðèíè èòûðìèø áèð ïeññèìèñò èäè? Áÿëêÿ Èñëàì áöòöí áó úÿùÿòëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí ìöðÿêêÿá áèð õàðàêòeðäèð? Ìÿñÿëÿ äÿ áóðàñûíäà èäè êè, ÿñÿðäÿ áeëÿ áèð ìöðÿêêÿáëèê éîõ èäè, ÷öíêè ìÿãñÿä ãeéðè-ìöÿééÿí èäè, Ñèçèí éàçû÷û ñþçöíöç àéäûí eøèäèëìèðäè. Áó ìÿíàäà, «Ãóéó»äà áÿäèè-eñòeòèê áèð äÿãèãëèê, äöðöñòëöê âàð âÿ ßñëè äÿ þçö-þçëöéöíäÿ Ñèçèí ÿñÿðèíèçèí àïàðûúû ñóðÿòëÿðèíäÿí äeéèë, ëàêèí ïîâeñòèíèçèí éöêñÿê áÿäèè-eìîñèîíàë òÿñèðè ãàðøûéà éöêñÿê äÿ òÿëÿáëÿð ãîéóð âÿ ìÿùç áó òÿëÿáëÿð çèðâÿñèíäÿí ßñëè ñóðÿòèíÿ éeíèäÿí ãàéûòìàüà, îíóí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðûíû òÿçÿäÿí îõóìàüà áèð eùòèéàú ùèññ îëóíóð. Óìóä — Òóáó õÿòòè äÿ íèñáÿòÿí çÿèôäèð, áÿäèè úÿùÿòäÿí òàìàìëàíìàéûá, ÿòÿ-ãàíà äîëìàéûá. Òóáó àêòóàëëûã, ìöàñèðëèê (çàìàí ìÿíàñûíäà) õàòèðèíÿ éàðàäûëìûø øàáëîí ìeõàíèçàòîð (éàõóä ñàòûúû, ïàìáûã÷û, òîõóúó, îïeðàòîð âÿ ñ.) ñóðÿòèäèðñÿ, îíà Ñèçèí ïîâeñòèíèçèí ùe÷ áèð eùòèéàúû éîõäóð, éîõ, ùÿðýàù î, áàøãà áÿäèè éöê äàøûéûðñà (âÿ ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, ìÿùç áeëÿäèð!), ùÿìèí áÿäèè ìÿãñÿäè ãàáàðûãëàøäûðìàã ÿñÿðèíèçèí õeéðèíÿ îëàðäû. Òóáóíóí ÷èììÿéè âÿ Óìóäóí îíó ëöò ýþðìÿñè äÿ íÿ èñÿ áèð î ãÿäÿð õîøà ýÿëìèð. Éÿãèí îíà ýþðÿ êè, ÷îõ òàíûø, ÷îõ îõóäóýóìóç ÿùâàëàòäûð âÿ eëÿ áóíóí ö÷öí äÿ Óìóä ãîáóíóí éàíûíà ýÿëÿí êèìè, áèëèðèê êè, áóðàäà ëöò ãûç ýþðÿúÿê. Áÿëêÿ ôèêèðëÿøèá ïîâeñòèíèçäÿêè ùÿìèí ÿùâàëè-ðóùèééÿíè éàðàäà áèëÿúÿê íÿñÿ áàøãà áèð áÿäèè âàñèòÿ òàïìàã ëàçûìäûð? Óìóä — Ñîëìàç õÿòòèíè äÿ ýöúëÿíäèðìÿéÿ áèð eùòèéàú âàð âÿ áÿëêÿ áóðàäà äà ñþç÷öëöê éîõ, äàíûøàí, íÿãë eäÿí éîõ, ýþñòÿðÿí êè÷èê äeòàëëàð òàïìàã ÷îõ éeðèíÿ äöøÿðäè. Óìóäóí Ñîëìàçà ìÿêòóáó äà òàíûøäûð. Ñèçèí öñëóáóíóçà, íeúÿ äeéÿðëÿð, òÿùêèéeéè-êÿëàìûíûçà ýÿëèíúÿ, ìöòëÿã, ùÿì äÿ ñeâèíÿðÿê äeìÿëèéÿì êè, áó ïîâeñò èðÿëèéÿ áþéöê àääûìûíûçäûð. Áóðàäà áèð ìÿõñóñèëèê ùèññ îëóíìàãäàäû âÿ áóðàäà áÿäèè-eñòeòèê áàõûìäàí ïèíòèëèê éîõäó, ïÿðàêÿíäÿëèéÿ, äeìÿê îëàð êè, ðàñò ýÿëìèðèê. Ñèç èíñàíëàðû òàíûéàí, ùÿéàòû áèëÿí éàçû÷ûñûíûç âÿ äeìÿëèéÿì êè, Ñèçèí èíäèéÿ ãÿäÿðêè ùe÷ áèð ÿñÿðèíèçäÿ ùÿéàòèëèê, áÿäèè-eñòeòèê ìÿíàäà, óñòàëûãëà, áó äÿðÿúÿäÿ âÿùäÿòäÿ þçöíö ýþñòÿðìÿìèøäèð. 142 Áèð-èêè ãeéäèì âàð. Úöìëÿëÿðè íÿ ãÿäÿð «ôèêèðëÿøäè êè», «äöøöíäö êè», «àíëàäû êè», «áèëèðäè êè» «õÿéàëûíà ýÿëûðäè êè», «èíàíäû êè» âÿ ñ. èëÿ áàøëàìàã îëàð? Áó, Ñèçèí òÿùêèéÿíèçÿ ëàçûì îëìàéàí áèð éöíýöëëöê ýÿòèðèð, èíàíäûðûúûëûüû àçàëäûð (ùÿð ùàëäà, ìÿíÿ áeëÿ ýÿëèð). Õöñóñÿí, «àíëàäû êè»ëÿð éeðèíäÿ èøëÿíìèð: «àíëàäû êè, Õàëûã þç âÿçèôÿñèíè ïèñëÿéÿ-ïèñëÿéÿ òÿðèôëÿéèð», «àíëàäû êè, äþøÿê÷ÿíèí öñòöíäÿ éóìàã êèìè áöçöøìöø áó êöíäÿñèôÿò ìÿõëóã Ìèííÿò ãàðûäûð», «àíëàäû êè, áó ýöí Òóáóäàí éîõ, îíóí éàíûíäàêû ãûçëàðäàí óòàíûð», «àíëàäû êè, ñþùáÿò îíóí áàðÿñèíäÿ ýeäèð» âÿ ñ. âÿ è. à... Áóðàäà «àíëàìàã» ôeëèíèí òÿëÿá eòäèéè ìöøêöë áèð øeé éîõäóð, áöòöí áóíëàð î ñààò ùèññ îëóíàí âÿ ýþðöíÿíëÿðäèð. Áÿçÿí éeðèíäÿ èøëÿíìÿéÿí àéðû-àéðû ñþçëÿð öìóìè ñòèëèñòèêàäàí êÿíàðà ÷ûõûð, ìÿñ.: «Óìóä áó øÿùÿðäÿ îëìàìûøäû, áóðà ýÿëìÿéèíÿ éàìàí ñeâèíäè (êóðñèâ ìÿíèìäèð —Å.)». Êè÷èê áèð øÿùÿðèí Óìóäó «éàìàí ñeâèíäèðìÿéè» áó ñóðÿòèí áÿäèè-eñòeòèê ñàíáàëûíû êè÷èëäèð âÿ áóíëàð õûðäà ìÿñÿëÿëÿð äeéèë. ßñÿðèí ùÿéàòèëèéèíÿ éàä áÿçè òÿñâèðëÿðèíèç âàð, ìÿñ.: «Óìóä Ñîëìàçû éeíÿ äÿ ãàòìàãàðûøûã, äóìàíëû éóõóëàðûíäà àðàéàúàã. Ãîðõà-ãîðõà îíóí éóìøàã áàðìàãëàðûíäàí òóòàúàã. Àíúàã ãûçûí øàáàëûäû ñà÷ëàðûíûí ÿòðèíè, ÿëëÿðèíèí ùÿðàðÿòèíè äóéìàéàúàã. ×öíêè éóõóëàðûí ÿòðè éîõäó, éóõóëàðäà èñòè-ñîéóã áèëèíìèð. Ãîâ êèìè éöíýöëëÿøäèðÿí áó äóìàíëû-ïÿðäÿëè éóõóëàðäà þìöð ñöðìÿê, ñÿàäÿò àõòàðìàã Óìóäó òÿíýÿ ýÿòèðìÿçìè, èëàùè?... Éàõóä: «Äeéèðëÿð òÿíùàëûã äÿùøÿòäèð. Ýþðÿñÿí, Ïàòðîí (ñþùáÿò, ùÿð ùàëäà, Óìóääàí ýeäèð-.Å.) äà áó äÿùøÿòè äóéóðìó? (êóðñèâëÿð ìÿíèìäèð -Å.)». Ùþðìÿòëè Èñè Ìÿëèêçàäÿ! ßëáÿòòÿ, êè÷èê áèð ìÿêòóáäà áóýöíêö ÿäÿáèééàòûìûçûí ìàðàãëû âÿ ìöñáÿò ùàäèñÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè Ñèçèí éeíè ïîâeñòèíèçèí ùÿðòÿðÿôëè òÿùëèëèíè âeðìÿê ìöìêöí äeéèë âÿ áó ìÿíèì ìÿãñÿäèì äÿ îëìàìûøäûð (áó, ÿäÿáè òÿíãèäèí âÿçèôÿñèäèð!), ëàêèí íÿòèúÿ îëàðàã áóíó äeìÿê èñòÿéèðÿì êè, èñòeäàäëû íöìàéÿíäÿñè îëäóüóíóç «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè»íèí éàðàäûúûëûüû àðòûã ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí ýöúëö ãîëëàðûíäàí áèðèíè òÿøêèë eäèð âÿ Ñèçèí ïîâeñòèíèç áèð äàùà ñöáöò eäèð êè, ìÿõñóñè áÿäèè-eñòeòèê áîéàëàðëà — éeíè êeéôèééÿòëè òÿùêèéÿ, îðèæèíàë òÿñâèð âàñèòÿëÿðè èëÿ äþâðöí ìöðÿêêÿá èúòè143 ìàè-ÿõëàãè ïðîáëeìëÿðèíè ãàëäûðàí âÿ ùÿëë eäÿí «àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëè», äîüðóäàí äà, eëÿ áèð éeòêèíëèê äþâðöíÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð êè, ÿí óúà òðèáóíàëàðäàí áeëÿ, þçöíö èôàäÿ âÿ òÿñäèã eäÿ áèëÿúÿê áÿäèè ãöäðÿòÿ ìàëèêäèð. Áó ãÿäÿð. Ùþðìÿòëÿ, Ñèçèí Åë÷èí. 10.04.77. Äóáóëòó. 144 ÂßÒßÍÄÀØËÛà — ÂßÒßÍÈÍ ÃÅÉÐßÒÈÍÈ ×ßÊÌßÊÄÈÐ Áó ýöí, åëìè-òåõíèêè èíãèëàá äþâðöíäÿ, êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè ùÿääÿí àðòûã ÷îõàëìûø, ìöàñèð ìÿèøÿòèí òÿðêèá ùèññÿñèíÿ ÷åâðèìèøäèð âÿ ìàðàãëû áóðàñûäûð êè, ýþðìÿê, þéðÿíìÿê, áèëìÿê ö÷öí ìèíëÿðëÿ êèëîìåòð ìÿñàôÿëÿð ñàíèéÿëÿð ÿðçèíäÿ ãÿò åäèëÿ áèëäèéè áèð øÿðàèòäÿ øÿõñè, íåúÿ äåéÿðëÿð, úàíëû ýþðöøëÿðÿ, úàíëû ìöêàëèìÿëÿðÿ ìÿíÿâè åùòèéàú ãÿòèééÿí àçàëìàìûø, ÿêñèíÿ, ÿñðèí ìöðÿêêÿáëèéèíè, èúòèìàè ôîðìàñèéàëàðûí ìöõòÿëèôëèéèíè, çåùíèí ìèñèëñèç èíêèøàôûíû âÿ áåëÿ áèð èíêèøàôëà ÿëàãÿäàð ìöùöì ôÿëñÿôè, èúòèìàèÿõëàãè, íÿùàéÿò, ýöçÿðàí ïðîáëåìëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû íÿçÿðÿ àëñàã, îëñóí êè, ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà äà àðòìûø, äàùà ôàéäàëû âÿ ñÿëàùèééÿòëè îëìóøäóð. Áó èëèí èéóë àéûíäà Ñîôèéà øÿùÿðèíäÿ éàçû÷ûëàðûí «Ùåëñèíêè ðóùó âÿ ñÿíÿòêàðëàðûí âÿçèôÿëÿðè» ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã ýþðöø êå÷èðèëìèøäè âÿ ùÿìèí ýþðöøöí ñÿíÿäëÿðè èëÿ, îðàäàêû ÷ûõûøëàðëà òàíûø îëäóãäà ìÿùç úàíëû öçáÿñóðÿò ôèêèð ìöáàäèëÿëÿðèíèí, äèàëîãëàðûí éàðàäà áèëÿúÿéè ìöñáÿò âÿ ÿìÿëè íÿòèúÿëÿðè ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðìÿê ìöìêöíäö. Ñåíòéàáðûí ñîíëàðûíäà èñÿ Ìîñêâàäà ñîñèàëèñò þëêÿëÿðè úàâàí éàçû÷ûëàðûíûí «Éàçû÷ûíûí èúòèìàè ìþâãåéè» ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã ñèìïîçèóìó êå÷èðèëäè âÿ áó ÿäÿáè ìÿúëèñ äÿ Ñîôèéà ýþðöøöíöí äàâàìû, ùÿì äÿ íèñáÿòÿí úàâàí ñÿíÿòêàðëàðûí ìöàñèð ùÿéàòûí ÿí ìöùöì ïðîáëåìëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòèíèí èôàäÿñè êèìè ÿëàìÿòäàð âÿ ðÿìçè èäè. Ìîñêâà ñèìïîçèóìóíäà Àëìàíèéà Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñûíûí, Áîëãàðûñòàíûí, Âéåòíàìûí, Êóáàíûí, Ìàúàðûñòàíûí, Ìîíãîëóñòàíûí, Ïîëøàíûí, Ðóìûíèéàíûí, ÑÑÐÈ-íèí âÿ ×åõîñëîâàêèéàíûí íöìàéÿíäÿëÿðè èøòèðàê åäèðäè. ÑÑÐÈ Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí êàòèáè, øàèð Îëåã Øåñòèíñêèíèí ðÿùáÿðëèê åòäèéè ñîâåò íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíÿ «ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò» ãÿçåòè áàø ðåäàêòîðóíóí ìöàâèíè, øàèð Èñà Èñìàéûëçàäÿ, Ìîñêâà éàçû÷ûëàð òÿøêèëàòûíûí êàòèáè, «Ñìåíà» æóðíàëûíûí áàø ðåäàêòîðó, éàçû÷û Àëáåðò Ëèõàíîâ, À.Ì. Ãîðêè àäûíà Äöíéà ßäÿáèééàòû Èíñòèòóòóíóí áàø åëìè èø÷èñè, òÿíãèä÷è Ýåîðýè Àíäúàïàðèäçå, áåéíÿëõàëã æóðíàëèñò Àíäðåé Êî÷å7-10 145 òîâ, êèìéà åëìëÿðè äîêòîðó, éàçû÷û Àëåêñàíäð Ðóñîâ, Äàüûñòàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí äîñåíòè, òÿíãèä÷è Êàçáåê Ñóëòàíîâ, ãàçàõ éàçû÷ûñû Îðàëõàí Áîêåéåâ, òöðêìÿí øàèðè Àòàìóðàä Àòàáàáàéåâ âÿ áàøãàëàðû äàõèë èäè; áó ñÿòèðëÿðèí ìöÿëëèôè äÿ ñîâåò íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí öçâö èäè. Ñèìïîçèóì ÑÑÐÈ Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí áèðèíúè êàòèáè Ýåîðýè Ìàðêîâóí ýèðèø ñþçö èëÿ à÷ûëäû, ñîíðà Îëåã Øåñòèíñêèíèí «Ýÿëÿúÿéÿ úàí àòàí ñÿíÿò» ìþâçóñóíäà ìÿðóçÿñè äèíëÿíèëäè. Éåðè ýÿëìèøêÿí, ãåéä åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, ùÿìèí ìÿðóçÿäÿ Èñà Èñìàéûëçàäÿíèí «Áþéöäöëìöø øÿêèëëÿð» ïîåìàñû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëäè. Ìÿðóçÿ÷è áó ÿñÿðèí öçÿðèíäÿ õöñóñè äàéàíäû âÿ «ïîåìàíûí ôÿëñÿôè ìàùèééÿòèíè» ìöùàðèáÿäÿ ùÿëàê îëìóø «äþéöø÷öëÿðèí ìÿíÿâè àëÿìèíèí áó ýöí èëÿ áàüëàíà áèëìÿñè» èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðäè. Ìÿðóçÿäÿ âÿ ñîíðàêû ÷ûõûøëàðäà äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà áåéíÿëìèëÿë÷èëèê âÿ õàëãëàð äîñòëóüó ìþâçóñóíóí èøëÿíìÿñè, ñîñèîëîæè áàõûìäàí ôÿàë øÿõñèééÿòèí éåòèøìÿñèíäÿ, ìöàñèðèìèçèí ìÿíÿâè ñèìàñûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà ÿäÿáèééàòûí ðîëó, ÿíÿíÿ âÿ ìöàñèðëèê, ìöàñèð ÿäÿáèééàòäà âÿòÿíäàøëûã êèìè ïðîáëåìëÿð ìöõòÿëèô áóúàãëàð àëòûíäà èøûãëàíäûðûëäû âÿ áåëÿ áèð ùÿãèãÿò äÿ éåêäèë ñóðÿòäÿ òÿñäèã åäèëäè êè, ÿäÿáèééàòäà âÿòÿíäàøëûã ìöùöì èúòèìàè âÿ åéíè çàìàíäà äà áÿäèè-åñòåòèê øÿðòäèð. Ìÿí áó ôèêèð ìöáàäèëÿëÿðèíÿ ãóëàã àñàðêÿí, ÷îõ ìàðàãëû, ùÿì äÿ ìÿíàëû áèð òÿñàäöôè, ãÿðèáÿ áèð äèë ùàäèñÿñèíè õàòûðëàäûì: Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ «âÿòÿíäàø» ñþçö «âÿòÿí» ñþçöíäÿí éàðàíìûøäûð («âÿòÿí» âÿ ãÿäèì òöðê äèëèíäÿ ùÿìðÿéëèê, áèðýÿëèê ìÿíàñûíäà èøëÿäèëÿí, èíäè èñÿ, ñþçäöçÿëäèúè øÿêèë÷è ðîëóíó îéíàéàí «äàø»). «Âÿòÿí» ñþçö èëÿ «âÿòÿíäàø» ñþçö àðàñûíäàêû áó ãðàììàòèê ÿëàãÿ îíà ýþðÿ ìÿíàëûäûð êè, ùÿð èêè ñþçöí èôàäÿ åòäèéè ìÿôùóìëàð àðàñûíäà äà ñîí äÿðÿúÿ ñûõ áèð ÿëàãÿ, ðàáèòÿ âàðäûð: âÿòÿíäàøëûã — âÿòÿíèí ãåéðÿòèíè ÷ÿêìÿê äåìÿêäèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿêè áó ãðàììàòèê ùàäèñÿíè òÿñàäöô àäëàíäûðäûì, éÿãèí êè, áèð ÷îõ áàøãà äèëëÿðäÿ áåëÿ áèð ãðàììàòèê ÿëàãÿ éîõäóð, ëàêèí ìöùöì, ÿñàñ úÿùÿò áóäóð êè, ùàíñû äèëäÿ îëóðñàîëñóí, «âÿòÿí» ìÿôùóìó èëÿ «âÿòÿíäàø» ìÿôùóìó àðàñûíäàêû ìÿíÿâè ÿëàãÿ ìöòëÿãäèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ äèëèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, áöòöí õàëãëàðûí Áþéöê ÿäÿáèééàòû âÿòÿíäàø ÿäÿáèééàòûäûð. Âÿòÿíèí ãåéðÿòèíè ÷ÿêìÿê — õàëãûí ãåéðÿòèíè ÷ÿêìÿê äåìÿêäèð. Ìÿí ñèìïîçèóìäàêû ÷ûõûøûìû ÿñàñ åòèáàðèëÿ áó ìÿñÿëÿéÿ ùÿñð åòäèì. 146 ßäÿáèééàò òàðèõèíäÿ ùàíñû õàëãà ìÿíñóá îëóðñà-îëñóí, åëÿ áþéöê ñÿíÿòêàðëàð òàïìàã ìöìêöíäöðìö êè, îíóí ÿñÿðëÿðè õàëã òÿÿññöáêåøëèéèíèí èôàäÿñè îëìàñûí? ßëáÿòòÿ, òÿÿññöáêåøëèê ìÿôùóìóíó ýåíèø ìÿíàäà èøëÿäèðÿì: õàëãûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìÿê, éÿíè õàëãû ñåâìÿê, îíóí ìöãÿääÿðàòûíû äöøöíìÿê, îíóí ýöçÿðàíûíûí éàõøûëàøìàñû íàìèíÿ ñþçëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàã, îíóí ùÿéàòû èëÿ éàøàìàã âÿ éàðàòìàã, îíó ãîðóìàã äåìÿêäèð. Ìÿí þòÿí èëèí ñîíëàðûíäà Éóãîñëîâèéàäà, Çàãðåá øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí, óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã ñèìïîçèóìóí èøòèðàê÷ûñû èäèì. Ùÿìèí ÿäÿáè ìÿúëèñäÿ, òÿáèè êè, éàëíûç óøàã ÿäÿáèééàòûíûí äåéèë, öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð ÿäÿáèééàòûí áèð ñûðà àêòóàë ïðîáëåìëÿðè ÿòðàôûíäà ôèêèð ìöáàäèëÿñè, ìöáàùèñÿëÿð ýåäèðäè. Î çàìàí ìÿíÿ áåëÿ áèð ñóàë âåðäèëÿð: — Ñèç ÿäÿáèééàòäà âÿòÿíäàøëûãäàí ÷îõ äàíûøûðñûíûç. Äåéèðñèíèç êè, éàçû÷û, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, âÿòÿíäàø îëìàëûäûð. Áÿñ îíäà íÿ ö÷öí Úîí Ñòåéíáåê Âéåòíàìäà âóðóøàí Àìåðèêà ÿñýÿðëÿðè èëÿ ùÿìðÿé îëàíäà ñèç îíó òÿíãèä åòäèíèç? Ùÿòòà Éåâòóøåíêî îíà øåðëÿ ÷îõ êÿñêèí à÷ûã ìÿêòóá äà éàçäû. Íèéÿ? Àõû, Ñòåéíáåê äÿ Àìåðèêà âÿòÿíäàøû èäè âÿ î, Àìåðèêàíûí ìÿíàôåéèíè ýöäöðäö. ßëáÿòòÿ, áó — çàùèðÿí åôôåêòëè äÿ îëñà, ÿñëèíäÿ — ñàäÿëþâù ñóàë èäè, ÿäÿáèééàòäà, öìóìèééÿòëÿ, ñÿíÿòäÿ âÿòÿíäàøëûã àíëàéûøûíû áàøà äöøìÿìÿéèí âÿ éàõóä áàøà äöøìÿê èñòÿìÿìÿéèí íÿòèúÿñè èäè. Âÿòÿíäàøëûã éàëíûç ùÿð ùàíñû áèð þëêÿíèí ïàñïîðòóíó úèáèíäÿ ýÿçäèðìÿê âÿ êîð-êîðàíÿ áó ïàñïîðòó âåðÿíëÿðèí òÿðÿôèíäÿ îëìàã äåéèë. Ùÿðýàù Àìåðèêà Âéåòíàì õàëãûíûí äàõèëè èøèíÿ ãàðûøûðäûñà, Âéåòíàì õàëãûíû ÿçìÿê èñòÿéèðäèñÿ, þç îüóëëàðûíû þç òîðïàüûíäàí ìèíëÿðëÿ êèëîìåòð óçàãëàðà ýþíäÿðèá ãàí òþêìÿéÿ âÿ ìÿùâ îëìàüà ìÿúáóð åäèðäèñÿ, ÿñë Àìåðèêà âÿòÿíäàøû Âéåòíàì âÿòÿíäàøû èëÿ ùÿìðÿé îëìàëû èäè âÿ ùÿãèãÿòäÿ äÿ áåëÿ èäè, ìèëéîíëàðëà Àìåðèêà âÿòÿíäàøû Âéåòíàì âÿòÿíäàøû èëÿ ùÿìðÿé èäè. Áåëÿ áèð ùÿìðÿéëèê ñÿðùÿäëÿð, ìèëëè ôÿðãëÿð òàíûìûð. Áó ùÿãèãÿò ìöàñèð äþâðäÿ Âéåòíàìûí òèìñàëûíäà áèð äàùà ñöáóòà éåòäè. Éàõøû êè, Ñòåéíáåêèí éàäèýàð ãîéóá ýåòäèéè ÿñÿðëÿð ìöÿëëèôèí áó ôàúèÿëè ñÿùâèíèí áÿäèè èíèêàñû äåéèëäè, éîõñà êè, îíëàð áó ýöí éàøàìàçäû, äèëëÿðäÿí-äèëëÿðÿ, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìàçäû, ÷öíêè ÿäÿáèééàòûí òàðèõè ñöáóò åäèð êè, õåéèð èëÿ øÿðèí ìöáàðèçÿñèíäÿ øåðè òÿðÿííöì åäèá ãàëûúû ÿñÿð éàðàòìàã ìöìêöí äåéèë. Ìÿíèì (âÿ éÿãèí êè, òÿêúÿ ìÿíèì éîõ!) ÷îõ õîøëàäûüûì ÕÕ ÿñð éàçû÷ûëàðûíäàí áèðè Êíóò Ùàìñóíäóð âÿ ùÿðýàù áó áþéöê éàçû147 ÷ûíûí äà ÿñÿðëÿðè ìöÿëëèôèí ãîúà éàøëàðûíäà ñå÷äèéè øÿð ãöââÿëÿð ïëàòôîðìàñûíûí áÿäèè-åñòåòèê òÿúÿññöìö îëñàéäû, îíëàð éàøàìàçäû, äÿéÿðñèç, ëàçûìñûç îëàðäû. Áîðèñ Ñó÷êîâ ÷îõ äÿãèã éàçûðäû: «Çàìàí Ùàìñóí èðñèíäÿ òÿñàäöôè âÿ éàëàí÷û íÿ âàðäûñà äà éóéóá àïàðäû; î áèçèì òÿñÿââöðöìöçäÿ ýþçÿëëèéè âÿ ìÿùÿááÿòèí ýöúöíö òÿðÿííöì åäÿí, ÷îõ äÿðóíè ñèðàéÿòëÿ èíñàí ùÿéàòûíûí ìöðÿêêÿáëèéèíè âÿ ÕÕ ÿñðèí òàðèõÿ ÷åâèðäèéè éåíè êîíôëèêòëÿðè òÿñâèð åäÿí áèð ñÿíÿòêàð êèìè úàíëàíûð». Âÿòÿíäàøëûã áåéíÿëìèëÿë òÿáèÿòÿ ìàëèêäèð âÿ åéíè çàìàíäà, ãàòû ìèëëÿò÷èëèê, èðã÷èëèê êèìè, êîñìîïîëèò÷èëèê äÿ îíà äöøìÿíäèð. Ìÿùç áåëÿ áèð êåéôèééÿòèí íÿòèúÿñèäèð êè, Äîñòîéåâñêè ðóñ õàëãûíûí, Áàëçàê ôðàíñûç õàëãûíûí, Ì.Ô. Àõóíäîâ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áþéöê âÿòÿíäàø éàçû÷ûñû îëìàãëà áÿðàáÿð, åéíè çàìàíäà äèýÿð õàëãëàðûí äà âÿòÿíäàø ÿäèáëÿðèäèð. ßëáÿòòÿ, éàçû÷ûíûí èúòèìàè ñèìàñûíû îíóí äöíéàýþðöøöíöí çÿíýèíëèéè, ÿãèäÿñè, ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíè, èúòèìàè-ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðè äÿðê åòìÿñè ìöÿééÿíëÿøäèðèð âÿ áöòöí áóíëàð èñÿ âÿòÿíäàøëûã ìÿôùóìóíóí äàõèëè ùèññÿëÿðèäèð. Áöòöí áóíëàðà ýþðÿ äÿ, èñòåäàä îëàí éåðäÿ áþéöê âÿòÿíäàøëûã áþéöê äÿ ñÿíÿò íöìóíÿñè éàðàäûð. ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí àëîâëó âÿòÿíäàø-øàèðè Ìÿùÿììÿä Ùàäè äåéèðäè: Ãîéìóø ìèëÿë èìçàñûíû þâðàãè-ùÿéàòà, Éîõ ìèëëÿòèìèí õÿòòè áó èìçàëàð è÷èíäÿ! Áöòþâ áèð ìèëëÿò ùàããûíäà áó úöð úÿñàðÿòëÿ ôÿðéàä åòìÿê ö÷öí âÿòÿíäàø îëìàëûñàí. Áåëÿ áèð ôÿðéàäûí áÿäèè-åñòåòèê ñÿâèééÿñè áó úöð éöêñÿê îëìàãäàí þòðö î, âÿòÿíäàø øàèðèí ñèíÿñèíäÿí ãîïìàëûäûð. Ùÿðýàù ÿäÿáèééàò, Äîáðîëéóáîâóí ñþçö èëÿ äåñÿê, «èúòèìàè èíêèøàô åëåìåíòèäèð»ñÿ (âÿ áèç áèëèðèê êè, áó áåëÿäèð!), î çàìàí éàçû÷û ÷îõëàðûíûí ýþðÿ áèëìÿäèéèíè ýþðìÿëè âÿ ýþñòÿðìÿëèäèð. Éàëíûç áó çàìàí ñÿíÿòêàðûí òÿãäèðè âÿ òÿêäèðè, òÿðÿííöìö âÿ èíêàðû, îíóí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðû òÿñâèð âÿ òÿäãèã åòìÿñè, ïîðòðåòëÿð ãàëåðåéàñû éàðàòìàñû èúòèìàè ìÿçìóí êÿñá åäÿ áèëÿð, éÿíè Áþéöê ÿäÿáèééàò íöìóíÿñè éàðàíàð. Ùÿìèøÿ áåëÿ îëóá, áöòöí Áþéöê ñÿíÿòêàðëàðûí èòè ãÿëÿìëÿðè èòè ýþçëÿðèíèí ýþðäöêëÿðèíè àü âÿðÿãÿ êþ÷öðöá. Åíýåëñèí ìÿøùóð ñþçëÿðè éàäà äöøöð: «Ùþêóìÿòèí äÿ, ëèáåðàëëàðûí äà ýþðìÿäèêëÿðèíè àðòûã 1833-úö èëäÿ, ÿí àçû, áèð íÿôÿð ýþðöðäö, äöçäö, 148 áó àäàìûí àäû Ùåíðèõ Ùåéíå èäè». ×åõîâ âÿ Ãîðêè äÿ áåëÿ èäè. Äèêêåíñ âÿ Òåêêåðåé äÿ áåëÿ èäè. Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ Ñàáèð äÿ áåëÿ èäè. Ìÿùç áåëÿ îëäóüó ö÷öí äÿ éàçû÷û þç äþâðöíäÿ áàø âåðÿí ôÿðäè ôàúèÿëÿðèí áåëÿ äÿðèí êþêëÿðèíè àðàøäûðûá öçÿ ÷ûõàðûð, îíà èúòèìàè ìÿíà âåðèð, ãóðóëóøóí, øÿðàèòèí ÿäàëÿòñèçëèéè êèìè öìóìèëÿøäèðìÿéè äÿ áàúàðûð. Âîëòåð Êàëàñëàðûí, äå Ëàááàðûí, Ñåðâåíëÿðèí, éàõóä Çîëéà Äðåéôóñóí, Ë.Òîëñòîé ñûðàâè Øåáóíèíèí ôÿðäè ôàúèÿëÿðèíè, ôÿðäè úèíàéÿò èøëÿðèíè ôåîäàëèçìÿ, ÿñàðÿòÿ, èðãè àéðûñå÷êèëèéÿ, äèíè ôàíàòèçìÿ, èúòèìàè áÿðàáÿðñèçëèéÿ, èñòèñìàðà ãàðøû áèð èúòèìàè èòòèùàì ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðìûøäû. Êîðîëåíêî ìÿøùóð «Ìóëàò èøèíäÿ» óäìóðòëàðû ìöäàôèÿéÿ ãàëõàðàã îíëàðûí, ÿñëèíäÿ, ÷àð ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéè ñèéàñÿòèíèí ãóðáàíû îëäóãëàðûíû áöòöí àëÿìÿ áÿéàí åòäè âÿ áåëÿ ìèñàëëàðûí ñàéûíû èñòÿäèéèìèç ãÿäÿð àðòûðà áèëÿðèê. Ìÿí áàøãà òèïëè áèð òàðèõè ôàêòà äà ìöðàúèÿò åòìÿê èñòÿéèðÿì. ÕÛÕ ÿñð áþéöê Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû âÿ ôèëîñîôó, èúòèìàè õàäèìè Ì.Ô. Àõóíäîâ ùÿìèí ÿñðèí îðòàëàðûíäà þìðöíöí áþéöê áèð ùèññÿñèíè éåíè ÿëèôáàéà êå÷ìÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ñÿðô åòìèøäè. Ì.Ô.Àõóíäîâ àëòû þëìÿç êîìåäèéàíûí ìöÿëëèôèäèð âÿ ÿëáÿòòÿ, î ÿñêè ÿëèôáàíû ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè, éåíè ÿëèôáà óüðóíäà ùÿñð åòäèéè åíåðæè ùåñàáûíà äàùà àëòû þëìÿç êîìåäèéà äà éàçà áèëÿðäè. Àíúàã Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè áóíäàí óäóçóáìó? Éîõ, áóíóí ÿêñèíÿäè. Éåíè ÿëèôáà óüðóíäà ìöáàðèçÿ, öìóìèééÿòëÿ, éåíè ìÿäÿíèééÿò, çàìàíûí, èúòèìàè-ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðèí, ìààðèô÷èëèéí òÿëÿá åòäèéè ìÿäÿíèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ èäè âÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí áó èúòèìàè ôÿàëèééÿòè ÕÛÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí, èúòèìàè ôèêèð òàðèõèíèí ïàðëàã ñÿùèôÿëÿðèíäÿíäèð. Áó ýöí, éóõàðûäà éàçäûüûì êèìè, èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí ùÿääÿí àðòûã ýöúëÿíäèéè áèð øÿðàèòäÿ, ñöðÿò âÿ åëìè-òåõíèêè èíãèëàá ÿñðèíäÿ éàçû÷û, îëñóí êè, áöòöí áàøãà äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ êîëëåêòèâ áèð ãöââÿòäèð. Áó ýöí éöêñÿê èäåàëëàð óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ, ñöëù âÿ ÿìèí-àìàíëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ, èñòèñìàðà, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéÿ ãàðøû, úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ éàçû÷û ñþçö, ìÿùç êîëëåêòèâèí èðàäÿñèíè èôàäÿ åòäèéè ö÷öí ðåàë ãöââÿäèð. Áó ýöí áó ãöââÿ èëÿ ùåñàáëàøìàìàã ìÿíÿâè èôëàñà ñÿáÿá îëóð. Áó ýöí áó ãöââÿäÿí ñÿðô-íÿçÿð åòìÿê, îíà ñóèãÿñä ùàçûðëàìàã ìÿíÿâè ìÿüëóáèééÿòëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Áó ýöí áó êîëëåêòèâ ãöââÿ þçöíöí ìöáàðèç áèð öçâöíö, äåéÿê êè, Ïàáëî Íåðóäàíû úèñìàíè ñóðÿòäÿ èòèðèðñÿ, áó èòêèíèí þçö äÿ ñÿðùÿäëÿð ÷ÿð÷è149 âÿñèíÿ ñûüìàéàí ìÿíÿâè ãÿëÿáÿéÿ, ìÿíÿâè äàéàüà, ìÿíÿâè ñûüûíàúàüà ÷åâðèëèð. Âàõòèëÿ îðòà ÿñðëÿðèí áþéöê Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèð øàèðè âÿ ôèëîñîôó Íÿñèìèíèí ôåîäàëèçì âÿ ìöñòÿáèäëèê àëÿìèíèí çöëìÿòèíäÿí èøûüà úàí àòàí ÿãèäÿñèíÿ âÿ ÿõëàãûíà ýþðÿ äèðè-äèðè äÿðèñèíè ñîéäóëàð. Áó ôàúèÿëè þëöì Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí, Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí ôÿõð åòäèéè âÿòÿíäàøëûã çèðâÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè. Áó âÿòÿíäàøëûã ãåéðÿòè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà íÿñèëëÿðäÿí-íÿñèëëÿðÿ êå÷äè. Âÿòÿíäàøëûã Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà âÿ öìóìèééÿòëÿ, áöòöí áþéöê ìèëëè ÿäÿáèééàòëàðäà ÿíÿíÿâè áèð êåéôèééÿòäèð. Áó ýöí áèç éàçû÷ûíûí õàëãà éàõûíëàøìàñû, õàëã ùÿéàòûíà ôÿàë ìöäàõèëÿ åòìÿñè áàðÿäÿ ÷îõ éàçûðûã âÿ áÿçÿí ëàï èôðàòà äà âàðûðûã. Àíúàã áèð ùÿãèãÿò âàð: õàëãûí ìÿíàôåéèíè ýöäìÿê ö÷öí îíà ãàéíàéûá ãàðûøìàëûñàí. Äåäèéèí ñþçöí ÷ÿêèñè âÿ êÿñÿðè îëìàñû ö÷öí, áó ñþç õàëãûí èðàäÿñèíè, õàëãûí ùèññ âÿ äöøöíúÿñèíè èôàäÿ åòìÿëèäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ ñÿíèí âÿòÿíäàøëûüûí Äîí Êèõîòóí Äóëñèíåéàéà ìÿùÿááÿòèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. 13 îêòéàáð 1977. Ìîñêâà. 150 «ÌßÍÈÌ ÊÞÍËÖÌ ÄÅÉÈÐ ÊÈ...»* (Ìèêàéûë Ìöøôèã ùàããûíäà) Þç ãûñà éàràäûúûëûã éîëóíóí ñîí äþâröíäÿ — 1936-úû èëäÿ 28 éàøëû Ìèêàéûë Ìöøôèã éàçûräû: Ìÿíèì êþíëöì äåéèr êè, Ùÿëÿ áóíëàr íÿäèr êè... Áþéöê ýöíëÿr, øàíëû ýöíëÿr, øÿí ýöíëÿr, Éîëóíà äöøÿí ýöíëÿr Ùÿëÿ ãàrøûìûçäàäûr. Áó áþéöê èíàì, áó íèêáèí øàèr òÿõÿééöëö éàràäûúûëûüà áàøëàäûüû äþâräÿí, èëê øårëÿrèíäÿí åòèáàrÿí, äåìÿê îëàr êè, ùÿìèøÿ Ì.Ìöøôèã ïîåçèéàñûíà õàñ îëìóøäór, áó ïîåçèéàíû ñå÷äèrìèø, îíó ìÿõñóñè åòìèøäèr. Áó ñàäÿ ñÿòèrëÿräÿêè ùÿràrÿò Ìöøôèã ïîåçèéàñûíû ñåâÿíëÿrèí, Ìöøôèã îõóúóëàrûíûí ãÿëáèíè èñèíäèrìèøäèr. Ì.Ìöøôèã ÿäÿáèééàòà îäëà-àëîâëà, ÷ûëüûíëûãëà ýÿëìèøäè, ñèéàñèèúòèìàè âÿ ÿõëàãè åùòèràñëàrûí ÷àüëàäûüû äþâräÿ àòÿøèí áèr åùòèràñëà ýÿëìèøäè, þç ùÿìêàrëàrûíà: «Ýÿëèíèç! Ñåë êèìè ÷ûëüûí ýÿëèíèç! Áèr éàíàr äàü êèìè ãûçüûí ýÿëèíèç!» — ÷àürûøûéëà ýÿëìèøäè âÿ áó åùòèràñ, áó ÷ûëüûíëûã áöòöí éàràäûúûëûã éîëó ÿrçèíäÿ ùÿìèøÿ îíóíëà îëìóøäór. Ìöøôèãèí ÿñÿrëÿrèíäÿ èôràòà ràñò ýÿëìÿê, ãåérè-äÿãèã èôàäÿëÿrëÿ, éårèíäÿ èøëÿíìÿéÿí ñþçëÿrëÿ, éàíëûø ìöùàêèìÿëÿrëÿ öçëÿøìÿê ìöìêöíäör, ëàêèí øþâãñöç éàçûëìûø, åùòèràññûç áèr Ìöøôèã ìèñràñû èëÿ ràñòëàøìàã ìöìêöí äåéèë âÿ îíóí íèäàñû äà («Ôûròûíàñûç äÿíèç íÿ ëàçûì ìàíà! Àëãûø, èíñàí îüëó, ýöúëö ñåâäàíà!»), êèíè, ãÿçÿáè äÿ («Åøãè, åùòèràñû îëìàéàí, éåòÿr, ÷ûõñûí áèräÿôÿëèê ñþç ìåéäàíûíäàí!») ìÿùç áó âÿòÿíäàø åùòèràñûíûí âÿ ñÿíÿòêàr ÷ûëüûíëûüûíûí òÿçàùörö èäè. Êþíëöíö «îäëó äèëÿêëÿrÿ» âårìèø øàèr: *Ì.Ìöøôèãèí àíàäàí îëìàñûíûí 70 èëëèéèíÿ ùÿñr îëóíìóø òÿíòÿíÿëè ýåúÿäÿ ñþéëÿíìèø ìÿróçÿ ÿñàñûíäà èøëÿíìèøäèr. 151 Ùÿéàò àõûr, Íÿüìÿ àõûr, Àõûr úîøüóí ýÿíúëèéèì, Éîõäór ÿñëà äèíúëèéèì — äåéÿrêÿí, áó ñþçëÿr éîrüóíëóüóí, áèr èñòèràùÿò èñòÿéèíèí éîõ, âórüóíëóüóí, ôÿõrèí âÿ ãöróróí èôàäÿñè èäè âÿ áåëÿ áèr äèíúñèçëèê Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà èøûãëû âÿ úîøüóí, òÿëàòöìëö Ìöøôèã ïîåçèéàñû éàràòäû, ùàäèñÿ ÿìÿëÿ ýÿòèräè. Ìöøôèã éàràäûúûëûüû äþâröí, çàìàíûí éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê ñÿâèééÿëè ìèëëè ÿäÿáè ôàêòûíà ÷åârèëäè. Ìöøôèã áöòöí ãûñà þìröíö ùÿñr åòäèéè, ìàràüû èëÿ éàøàäûüû, ùàâàéìûø êèìè íÿôÿñ àëäûüû ñÿíÿòèí éàçûá-éàràòäûüû äþâräÿêè éåíè ìàùèééÿòèíè, éåíè êåéôèééÿòèíè äÿrê åòìèø, örÿêäÿí áÿéÿíìèø, èíàíìûø, ÿëäÿ áàéràã òóòìóø âÿ îíà àrõàëàíìûøäûr. Ìöøôèã «ïrîëåòàr ñÿíÿòè— äþéöøêÿí áèr ñÿíÿòäèr» — äåéÿrÿê áó éåíè êåéôèééÿòëè ñÿíÿòèí ìàùèééÿòèíè «Éàä ñèíèôëÿr ñÿíÿòèíäÿí— èúòèìàè ùÿéàòû àéäàí àrû, ñóäàí äóró, äàùà äîüró, äàùà ñÿrò, äàùà ãûâràã, äàùà àéäûí, äàùà ïàrëàã èäràê åäÿí áèr ñÿíÿò» êèìè ìöÿééÿíëÿøäèrèräè. Ìöøôèãèí ëèrèê ãÿùrÿìàíû ãÿäèì ïîåçèéàíûí àròûã øàáëîíëàøìûø, åìîñèîíàë òÿñèrèíè èòèrìèø îáràçëàrûíû èíêàr åäèá: «Õåér, ùþröêëÿrèí äåéèëäèr èëàí, î ÿñêè øàèrëÿr ñþéëÿìèø éàëàí»— äåéèräè. Áàøãà áèr øårèíäÿ Ôöçóëèíèí ìÿøùór: ßýÿr ñó äàìÿíè òóòäóì, rÿâàí äþíäÿräè öç ìÿíäÿí, Âÿ ýþr ýöçýóäÿí óìäóì ñèäã, ÿêñè-ìöääÿà ýþräöì — áåéòèíè åïèãràô ýÿòèrÿrÿê áó áþéöê øàèrëÿ ïîëåìèêàéà ýèrèräè: Õàéûr, ìÿíäÿí ñóëàr äþíìÿç, òÿáèÿò ïÿíúÿì àëòûíäà, Áàõûá àéèíÿéè-ãÿëáèìäÿ ÿêñè-àøèíà ýþräöì. Éåíÿ áàøãà øårèíäÿ Ìöøôèã áåëÿ áèr ìàêñèìàëèçìèí úàr÷ûñû èäè: «ßëâèäà, ÿëâèäà, åé êþùíÿ ÿñrèí êþùíÿ ÿëèôáàñû, úûíäûr êèòàá!». Ëàêèí éàçûá-éàràòäûüû ìörÿêêÿá äþâräÿ — éåíè ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿrèí éàràíäûüû, éåíè èíãèëàáè ìþâçóíóí éåíè äÿ ôîrìà òÿëÿá åòäèéè, âóëãàr-ñîñèîëîæè òÿìàéöëëÿrèí éàràíìàñûíà âÿ èíêèøàôûíà ìöíáèò çÿìèí éàràíäûüû áèr äþâräÿ Ìöøôèã áèr àí áåëÿ êëàññèê Øÿrã ïîåçèéàñûíà, êëàññèê ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿrÿ, ìèëëè øår ôîrìàëàrûíà õîr áàõìàìûøäûr; «ÿíÿíÿéÿ ñàäèã ãàëìàã, îíó íîâàòîrúàñûíà èíêèøàô åòäèr152 ìÿêäèr» ïrèíñèïè Ìöøôèã éàràäûúûëûüûíûí áÿäèè-åñòåòèê ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèr. Ìöøôèã øårèíèí âÿçíè, ôîrìàñû, Ìöøôèã ëåêñèêàñûíûí òÿrêèáè, Ìöøôèã ñèíòàêñèñèíèí ãóróëóøó, Ìöøôèã èíòîíàñèéàñûíûí îäó, àòÿøè áó ôèêrè ñöáóòà éåòèrèr. Î, «ÿñêè øàèrëÿrèí» ñþéëÿäèêëÿrèíÿ, «úûíäûr êèòàá»ëàrà ãàrøû ÷ûõàíäà, öìóìèééÿòëÿ, êëàññèê ñÿíÿòÿ, ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿrÿ ãàrøû éîõ, ìöúÿrrÿä, öíâàíñûç, çàìàíñûç âÿ ìÿêàíñûç àøèã-ìÿøóã øårëÿrèíÿ, åïèãîí÷óëóüà, âàõòû þòìöø ãóró äèäàêòèêàéà, õÿéàë àëÿìèíÿ ãàïûëìàüà, ìöòèëèéÿ ãàrøû ÷ûõûräû âÿ áó çàìàí ãÿòè âÿ áàrûøìàç îëóräó: ×îõ âàãûòëàr ýþçÿë øårè ñÿìàëàräàí äèíëÿäèê, Áèçÿ þéöä âårÿí àëèì ýþçÿëëèéÿ, ñÿíÿòÿ Áèr õöëéÿâè rÿíý âårèrêÿí— øår áóäór!— ñþéëÿäèê. Äöøöíìÿäÿí áîéóí ÿéäèê ùÿr ÷öröìöø àäÿòÿ. Ìöøôèã ìàêñèìàëèçìè õàëãà âÿ âÿòÿíÿ õèäìÿò ìþâãåéèíè, þç ôÿëñÿôè, èúòèìàè-ÿõëàãè úÿáùÿñèíè äÿãèã âÿ àéäûí ìöÿééÿíëÿøäèrìèø áèr ñÿíÿòêàrûí, ùÿì áÿäèè-åñòåòèê, ùÿì äÿ ñèéàñè-èúòèìàè òÿrÿääöäëÿräÿí óçàã îëàí áèr ñÿíÿòêàrûí ìàêñèìàëèçìèäèr âÿ «Ìÿí ÿçèëÿí áèr ñèíôèí ùàéãûràí, ùàãã áàüûràí ñÿäàñûíäàí éàràíäûì. Þëöìëÿrèí ïÿíúÿñèíäÿ ùû÷ãûràí ìÿçëóìëàrûí íÿâàñûíäàí éàràíäûì» — äåéÿí ÿõëàãè-èúòèìàè òÿôÿêêöröí «ñåâýèñè ìöáàrèçÿ, ñåâýèëèñè ùÿéàòäûr». Ìÿùç ùÿéàò óüróíäà, õåéèr óüróíäà ìöáàrèçÿ ÿçìè øàèrè «ãàròàë òÿáèÿòëè áèr èíñàí îëìàüà» ÷àüûrûr. Ìöøôèãèí ëèrèê ãÿùrÿìàíû ìöõòÿëèô øårëÿräÿ «áÿíþâøÿëÿräÿí íÿüìÿ äåéèr», «ìèí ùèúràí êþíöëëö»äör, «ÿëèíäÿêè ãÿëÿì áèr ñÿäÿôëè ñàç»äûr, «òèòrÿéèr áèr õÿôèô ðöçýàr ÿñèíúÿ», ñåâýèëèñèíèí ýöëöøöíö «ëàëÿ éàrïàüûíäà øåùÿ» áÿíçÿäèr, þç åøãèíè «àíàñûç, áàáàñûç Îôåëèéà êèìè ñà÷ëàrû ïÿrèøàí áèr ãûçà» îõøàäûr, ëàêèí áöòöí áó èíúÿ áÿíçÿòìÿëÿrëÿ, ëèrèê ÿùâàëè-róùèééÿ èëÿ áÿràáÿr, ùÿìèí ëèrèê ãÿùrÿìàíûí ÿñàñ åñòåòèê àìàëû áåëÿäèr: Ùÿéàò, ùÿéàò äåéÿ ÿëëÿøÿí èíñàí — Íÿ ýþçÿë ýþröíör èøëÿéÿí çàìàí! Ìöøôèã øårëÿrèíäÿêè örÿê ýåíèøëèéè, ÿãèäÿ ñàôëûüû, âÿòÿíäàø ãåérÿòè îíà éàëíûç þç àäûíäàí, éàëíûç þç ùÿìêàrëàrû àäûíäàí éîõ, öìóìèééÿòëÿ, õàëãûí àäûíäàí äàíûøìàã ñÿëàùèééÿòè âårìèøäèr âÿ î, òîrïàüà ìöràúèÿòëÿ: 153 Ñÿíÿ ãöââÿò âårÿí, ñÿíÿ róù âårÿí, ×îràã ÷þëëÿrèíè ÷è÷ÿêëÿíäèrÿí Ìÿíèì øÿí ÿìÿéèì, àëûí òÿrèìäèr — äåéÿíäÿ áèç áóràäàêû «ìÿí»èí öìóìèëÿøäèrèëìèø âöñÿòèíÿ åòèáàr åäèr, ãöärÿòèíÿ èíàíûrûã. Áó ýöíÿ âÿ ñàáàùà, ùÿéàòà âÿ èíñàíëàrà íèêáèí ñÿíÿòêàr ìöíàñèáÿòè, éóõàrûäà éàçäûüûìûç êèìè, Ìöøôèã éàràäûúûëûüûíäà áèr àíà õÿòòè òÿøêèë åäèr âÿ áó Ìöøôèã îïòèìèçìè, ñÿìèìèëèéè âÿ èíàìû èëÿ, åëÿúÿ äÿ, þçöíöí áÿäèè-åñòåòèê èôàäÿñèëÿ ìÿùÿëëè îïòèìèçìäÿí öìóìáÿøÿrè áèr íèêáèíëèê ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëÿ áèëèr. Øàèrèí ÿñÿrëÿrèíäÿ õîøáÿõòëèê, áÿõòÿâÿrëèê àíëàéûøëàrûíà òåç-òåç ràñò ýÿëìÿê ìöìêöíäör âÿ ÿí ìöùöìö áóràñûäûr êè, áó ìÿôùóìëàr áèëàâàñèòÿ õàëãëà, áèëàâàñèòÿ âÿòÿíëÿ áàüëûäûr: «Õàëãèëÿ òèòrÿéÿí, õàëãèëÿ ýöëÿí, âÿòÿí÷èí éàøàéàí, âÿòÿí÷èí þëÿí, ñÿìèìè áèr èíñàí íÿ áÿõòèéàräûr!» Ìöøôèã ùÿéàò âÿ ñÿíÿò àíëàéûøëàrûíû áèr-áèrèíäÿí àérû òÿñÿââör åòìèräè; ñÿíÿò, øår Ìöøôèã ö÷öí ùÿr øåéäÿí ÿââÿë, úàíëû áèr âàrëûãäûr âÿ áó ìÿôùóìëàr Ìöøôèã éàràäûúûëûüûíäà íÿôÿñ àëûr, ñåâèr âÿ rÿää åäèr, êöñör âÿ áàrûøûr. Ìöøôèã þç øårèíÿ ìöràúèÿòëÿ äåéèr: «Ùÿr øåé ýþçÿëëÿøìÿäÿ, ñÿí äÿ ýþçÿëëÿø áó ùÿéàò êèìè!»; «Ñÿí äÿ ñàäÿëÿø èíñàí êèìè!»; «Ñÿí äÿ äÿrèíëÿø áèr êþíöë êèìè!»; «Ñÿí äÿ þë ìÿíèì êèìè, ôÿãÿò ìÿçàrûí îëñóí örÿêëÿr». Ìÿùç áåëÿ áèr ÿëàãÿëè øÿêèëäÿ ìÿíèìñÿìÿíèí ñàéÿñèíäÿ Ìöøôèã ñÿíÿòèí äÿ ýÿëÿúÿéèíÿ, ñÿíÿòèí äÿ ãàäèrëèéèíÿ íèêáèí íÿçÿrëÿrëÿ áàõûr âÿ «Øàèr, òöêÿíäèìè äîëó õÿçèíÿí, ãàëõûá äàëüà êèìè åíìÿçìè ñèíÿí?» — ñóàëû ÿòràôûíäà äöøöíÿrÿê òÿrÿääöäñöç áèr íÿòèúÿéÿ ýÿëèr: Øàèr éåíè-éåíè ñþçëÿr áóëàúàã, Êàèíàò îëäóãúà øår îëàúàã! Ãÿrèáÿäèr, ùÿéàòäàí årêÿí, úàâàí éàøëàrûíäà àérûëàí áöòöí áþéöê øàèrëÿr ñàíêè ÿââÿëäÿí áóíó ùèññ åäèr, áèëèrëÿr âÿ áèç îíëàrûí àérû-àérû øårëÿrèíäÿ, ÿñÿrëÿrèíäÿ áó âàõòñûç àérûëûã ìîòèâëÿrèëÿ ràñòëàøûr, áó ìöäùèø örÿéÿäàììàëàrà ùåérÿò åäèrèê. Áó úör âàõòñûç àérûëûã ìîòèâëÿrè Ìöøôèã éàràäûúûëûüûíäà äà àrà-ñûrà þçöíö ýþñòÿrèr: 154 Àù, ìÿí ýöíäÿí-ýöíÿ áó ýþçÿëëÿøÿí Èøûãëû äöíéàäàí íåúÿ ÿë ÷ÿêèì? Áó éårëÿ ÷àrïûøàí, ýþéëÿ ÿëëÿøÿí Äîñòäàí, àøèíàäàí íåúÿ ÿë ÷ÿêèì? Ëàêèí ìàràãëû âÿ ÿëàìÿòäàr úÿùÿò áóäór êè, Ìöøôèãèí áó òèïëè ìèñràëàrû äà êöñêöíëöê éîõ, íèêáèíëèê ìþâãåéèíäÿí ñþéëÿíèr. Ìöøôèãè, öìóìèééÿòëÿ, ùÿéàòäàí êþ÷öá ýåòìÿê àãèáÿòè äöøöíäörìör, îíó ìÿùç «÷àrïûøàí èíñàíëàr»äàí, ìÿùç «äÿéèøÿí äöíéà»äàí àérûëûüûí àúûñû éàíäûrûr âÿ äÿrèí Ìöøôèã ÿãèäÿñèíÿ ýþrÿ áó äÿéèøÿí äöíéàíûí áÿäèè ñàëíàìÿñèíè éàràòìàã éîëó âÿ ãöärÿòèëÿ ùÿr âàõò ùÿìèí «÷àrïûøàí èíñàí»ëàrûí ÷àüäàøû îëìàã, éÿíè ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìàã ìöìêöíäör. Þç áþéöê ùÿìêàrû, þçö êèìè äþâröí îüëó îëàí, þçö êèìè ÷ûëüûí âÿ åùòèràñëû ñÿíÿòêàrûí— Úÿôÿr Úàááàrëûíûí þëöìöíÿ áþéöê äÿräëÿ, örÿê àürûñû èëÿ éàçäûüû øåräÿ: Ôÿãÿò þëÿí äåéèë îíóí ñÿíÿòè! Áàüëàìûø àäûíà ÿáÿäèééÿòè — äåéÿrêÿí, Ìöøôèã ìÿùç áó ùÿãèãÿòÿ èñòèíàä åäèr. Ìöøôèã ëèrèêäèr âÿ áó ëèrèêàíû éàëíûç èêèúÿ ñþçëÿ ñÿúèééÿëÿíäèrìÿê ëàçûì ýÿëñÿéäè, äåéÿräèê: ôèêrè èíúÿëèê. Åïèê ïîåìàëàr, ùÿòòà ìÿíçóì î÷årêëÿr áåëÿ éàçìàñûíà áàõìàéàràã, áó ôèêèr èíúÿëèéè Ìöøôèã ïîåçèéàñûíûí ÿí ÿñàñ, ÿí öìäÿ åñòåòèê êåéôèééÿòèäèr. Ìÿñÿëÿ éàëíûç áóíäà äåéèë êè, øàèrèí ëèrèê ãÿùrÿìàíû ñåâýèëèñèíè ýþrìÿê èñòÿéèíè «Àrçóéà áàõ, ñåâýèëèì, òåëëÿrèíäÿí èíúÿìè?» — êèìè òÿìèç, ïàê, çÿrèô èôàäÿ åäèr, éàõóä «Î ãàrà ýþçëÿrèí äåéèë ïàrëàéàí, óëäóçëàr è÷èíäÿ ýåúÿëÿrèìäèr!», «Ìÿí øèrèí ëÿùúÿëè áèr áöëáöëÿì êè, ýöëëÿräÿí êöñÿrÿì, ñÿíäÿí êöñìÿrÿì!» — äåéèr âÿ ìÿùÿááÿò ëèrèêàñûíûí òÿçÿ éàrïàã ñàïëàüû êèìè èíúÿ íöìóíÿëÿrèíè éàràäûr, «Îõó òàr, áèr ãàäàr!.. Íÿüìÿíè ñó êèìè àëûøàí róùóìà ÷èëÿéèì»— äåéÿ éöêñÿê ïîåòèê îáràçëàrëà áþéöê õàëã ìÿùÿááÿòèíè èôàäÿ åäèr; ÿñàñ ìÿñÿëÿ áóràñûíäàäûr êè, Ìöøôèãèí áöòöí äöíéàýþröøö, áÿäèè òÿõÿééöëö, åòèãàä âÿ ÿãèäÿñè ìÿùÿááÿò ëèrèêàñûíäà äà, èúòèìàè-ñèéàñè ëèrèêàäà äà þçöíöí ìÿùç èíúÿ, çÿrèô, õÿôèô òÿrçäÿ äåéèëìèø ôîrìàñûíû, èôàäÿñèíè òàïûr. Áó ôèêrè èíúÿëèê éårè ýÿëäèêúÿ êÿñêèíëèê âÿ ãÿòèëèê äÿ ýþñòÿrèr, ùÿòòà áÿäèè êèí âÿ ãÿçÿá äÿ áó èíúÿëèéè êîáóäëàøäûrà áèëìèr âÿ Ìöøôèã ïîåçèéàñûíäàêû âÿòÿíäàøëûã äà áó éîëëà èôàäÿ îëóíór. 155 Âÿòÿíäàø Ìöøôèã! Áåëÿ áèr ìöràúèÿò äÿ «Øàèr Ìöøôèã» èôàäÿñè ãÿäÿr òÿáèè âÿ äÿãèãäèr. Éàøàäûüû äþâr, çàìàí Ìöøôèã âÿòÿíäàøëûüûíû éàràòìûøäû âÿ Ìöøôèã âÿòÿíäàøëûüû äà þç äþâröíÿ õèäìÿò åäèräè. Áó âÿòÿíäàøëûüû éàëíûç î ñÿúèééÿëÿíäèrìèräè êè, Ìöøôèã äþâröí ãóróúóëóã èøëÿrèíÿ, éåíè òèêèíòèëÿrèíÿ, ÿìÿê ãÿùrÿìàíëûãëàrûíà áèëàâàñèòÿ ïîåòèê ñþçëÿ ìöäàõèëÿ åäèr âÿ áóíëàrû òÿrÿííöìëÿéèräè. Áåëÿ áèr ìþâçó àêòóàëëûüû Ìöøôèã éàràäûúûëûüûíäà, ÿëáÿòòÿ, òÿãäèr åäèëÿñè, äèããÿòÿëàéèã ÿäÿáè ôàêò èäè âÿ øàèrèí þç äþâröíöí, çÿìàíÿñèíèí, äÿrèíäÿí èíàíäûüû, ìÿãáóë ñàéäûüû, ìàràüûíû ýöääöéö èúòèìàè ãóróëóøóí, éåíè úÿìèééÿòèí èúòèìàè-èãòèñàäè ïrîáëåìëÿrèíÿ áèýàíÿ ãàëìàäûüûíû, ãÿëÿìè èëÿ ôÿùëÿ, êÿíäëè çÿùìÿòèíèí àüûrëûüûíû áþëöøäörìÿê ÿçìèíè ýþñòÿrèräè. Ëàêèí Ìöøôèã âÿòÿíäàøëûüûíû ñÿúèééÿëÿíäèrÿí ÿñàñ úÿùÿò, ùÿì äÿ áó âÿòÿíäàøëûüû âöñÿòëÿíäèrÿí, îíóí èøûüûíû, ùÿràrÿòèíè àròûràí úÿùÿò î èäè êè, âÿòÿíäàøëûã, ùÿr øåéäÿí ÿââÿë, ÿõëàãè êàòåãîrèéà êèìè Ìöøôèãèí, äåìÿê îëàr êè, ÿêñÿr øårëÿrèíèí àrõàñûíäà äóróräó âÿ ìÿùç áåëÿ áèr áþéöê ùÿrôëè Âÿòÿíäàøëûã ùÿìèøÿ ùÿìèí øårëÿrèí ìÿíÿâè äàéàüûíà ÷åârèëèräè. Áó òèïëè ÿñÿrëÿr «øàèr âÿ âÿòÿíäàø» ïrîáëåìèíèí äþâröí, çÿìàíÿíèí êîíòåêñòèíäÿ èøûãëàíäûrûëìàñû âÿ ìÿíàëàíäûrûëìàñû, ñÿíÿòêàrûí ñèéàñè, èúòèìàè âÿ ÿäÿáè ìþâãåéèíèí òÿãäèr âÿ òÿêäèrè êèìè ÿëàìÿòäàr âÿ ñÿúèééÿâè èäè. ßñÿrëÿrèíäÿí áèrèíäÿ Ìöøôèã äþâröí èêè òèïèê ñórÿòèíè éàràäûr: Øàèr âÿ Âÿòÿíäàø ñórÿòëÿrèíè. «Þìör ýöíÿøèíèí âàõòñûç ãöróáó»íäàí øèêàéÿò åäÿí áó Øàèr: Ìÿíèì örÿéèìäÿ áèr èêèëèê âàr: Êå÷ìèøäÿí àëäûüûì äÿrèí äóéüóëàr, Àúû òÿráèéÿëÿr róùóìà ùàêèì. — äåéÿrÿê äþâröíöí òÿrÿääöäëÿr êå÷èrÿí, êþùíÿ èúòèìàè ÿõëàãäàí òàìàì àérûëà áèëìÿéÿí âÿ éåíè èúòèìàè ÿõëàãû äà áöòöíëöêëÿ ãÿáóë åòìÿéè áàúàrìàéàí ñÿíÿòêàrûí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàrûíû åòèràô åäèr. Ìöøôèã éàràäûúûëûüûíûí ñîí äþâröíÿ àèä îëàí áó ÿñÿräÿêè Øàèr àâòîáèîãràôèê ñórÿò äåéèëäèr, ÷öíêè áó øårèí éàçûëäûüû 1935-úè èëÿ ãÿäÿr Ìöøôèã ïîåçèéàñû òàìàìèëÿ àéäûí âÿ èøûãëû áèr ìþâãåéèí éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê ñÿâèééÿëè èíèêàñûíäàí èáàrÿò èäè. Ìöøôèã òÿrÿääöäëÿr êå÷èrÿí, äþâröí êÿñêèí âÿ áàrûøìàç ìàùèééÿòëè èúòèìàè-ñèéàñè áóróëüàíëàrû àràñûíäà þç âÿòÿíäàøëûã ìþâãåéèíè àñàíëûãëà ñå÷ÿ áèëìÿéÿí ñÿíÿòêàrëàrûí öìóìèëÿøäèrèëìèø îáràçûíû éàràòìûø âÿ 156 îíëàrûí èúòèìàè òÿrÿääöäëÿrèíäÿí äîüàí áÿäèè-åñòåòèê àõòàrûøëàrûíû Âÿòÿíäàø ñórÿòèíèí ñþâãö èëÿ èíãèëàáè ìþâçó âÿ ìÿãñÿäÿ éþíÿëòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûr. ×îõ ìàràãëû, ùÿì äÿ ÿëàìÿòäàr úÿùÿò áóràñûäûr êè, Ìöøôèã þçö áèr ñÿíÿòêàr êèìè, éöêñÿê àìàë âÿ ÿãèäÿ ñàùèáè êèìè, ñàíêè Âÿòÿíäàø ñórÿòèíèí ïrîòîòèïèäèr. Âÿòÿíäàø áöòöí Ìöøôèã ïîåçèéàñûíà õàñ îëàí áèr ìÿräëèêëÿ öçöíö Øàèrÿ òóòóá: «Äàèì äþéöøêÿí îë, äàèì ãûâràã îë! Ñÿí ùÿéàò åøãèíäÿí ýþòör àøãàrû, ùÿéàò ãàíàäëàíûr, ñÿí äÿ ãàíàäëàí!» — äåéèr, «Ãàrøûäà ìþùòÿøÿì çàìàí äàüëàrû... Çàìàí äàüëàrûíû èíäèäÿí àòëàí!» — äåéèr âÿ íÿùàéÿòäÿ ñèéàñè-èúòèìàè ÷àrïûøìàëàräà ùå÷ áèr ýöçÿøò áèëìÿéÿí Ìöøôèã èíàìû ñîí ñþçöíö ñþéëÿéèr: ßë ÷ÿê áèräÿôÿëèê áó èêèëèêäÿí: Éà î úÿáùÿéÿ êå÷, éà áó úÿáùÿéÿ! Îròà éîë éîõäór. Ùÿì îíäàí, ùÿì áóíäàí îëìàã ìöìêöí äåéèë! Ëèáåràëëûã Ìöøôèã äþâröíÿ éàä âÿ éàáàí÷ûäûr. Ëèáåràëëûã Ìöøôèã ïîåçèéàñûíà äà éàä âÿ éàáàí÷ûäûr. Ìöøôèã ïîåçèéàñû úÿñàrÿòñèçëèéè ãÿáóë åòìèr. Ìöøôèã ïîåçèéàñûíûí þçöíö èôàäÿñè âÿ þçöíö òÿñäèãè äÿ ìÿùç áóíóíëà ãöärÿòëè âÿ úÿëáåäèúèäèr. Áóràñûíû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûr êè, Ìöøôèãèí Âÿòÿíäàøû éàëíûç èäåéàúà ñÿáàòëû ìöùàêèìÿëÿr éöröäÿí ñÿrò, àìàíñûç, ãóró âàrëûã äåéèë. Î äà úàíëûäûr, î äà ýþrör, äóéór âÿ áàøà äöøör. Âÿòÿíäàø Øàèrèí örÿéèíäÿêè èñòÿêëÿrÿ, ãîâüàëàrà áÿëÿääèr: Ìÿí áèëèrÿì, ñÿíèí ùàâàëû êþíëöí, Äþíöá áèr òÿrëàíà ó÷ìàã èñòÿéèr. Âÿ áèr ìÿùáóñ êèìè ñåâäàëû êþíëöí, Ãûrûá ãàíäàëûíû ãà÷ìàã èñòÿéèr. Ëàêèí áó èñòÿê þç-þçëöéöíäÿ àçäûr âÿ Ìöøôèã âÿòÿíäàøëûüû áó ïàññèâ èñòÿêëÿ êèôàéÿòëÿíÿ áèëìèr; òÿáèè âÿ ãàíóíàóéüóíäór, ÷öíêè Ìöøôèãèí ëèrèê ãÿùrÿìàíûíûí «äöíéàéà ñûüìàéàí øàèr êþíëö» áó èñòÿéè àròûã ùÿéàòà êå÷èrìèø, råàëëàøäûrìûøäûr: Ñÿí õÿçàí êèìèñÿí áàùàr è÷èíäÿ, Ýþç éàøûíäà öçÿí ñîëüóí âöúóäóí Áèr ñàrû éàrïàãäûr ñóëàr è÷èíäÿ!.. 157 Éöêñÿê ïîåòèê úèçýèëÿrëÿ ÷ÿêèëìèø áó ìÿúíóíâàrû ìÿíÿâè ìÿíçÿrÿ Ìöøôèã ëèrèê ãÿùrÿìàíûíûí «øàèr êþíëöíöí» éàëíûç àúûäûüû, òÿÿññöô åòäèéè èúòèìàè áèr âÿçèééÿòäèr. Ìöàñèrëèê Ìöøôèã éàràäûúûëûüûíäà åñòåòèê êàòåãîrèéà êèìè þçöíö ýþñòÿrèräè âÿ áó ìöàñèrëèéè ñÿúèééÿëÿíäèrÿí úÿùÿòëÿräÿí áèrè äÿ Ìöøôèã ïîåçèéàñûíûí, Ìöøôèã ìàràüûíûí éöêñÿê ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè èäè. Ýÿíú ñîâåò ñÿíÿòèíèí éàràíûá òÿøÿêêöë òàïäûüû äþâräÿ, ñîñèàëèçì råàëèçìè ÿäÿáèééàòûíûí ùÿëÿ òàì øÿêèëäÿ ôîrìàëàøìàäûüû áèr çàìàíäà Ìöøôèã ìörÿêêÿá âÿ ÿäÿáè ýþröøëÿr áàõûìûíäàí çèääèééÿòëè äþâröíö ãàáàãëàéàràã, ýÿëÿúÿéè, áó ýöíö ýþrÿrÿê þç éàràäûúûëûüûíäà èêè áþéöê ìÿäÿíèééÿòè— Øÿrã âÿ Ãÿrá ìÿäÿíèééÿòèíè áèrëÿøäèrèräè. Îíóí éàràäûúûëûüû áó èêè ìÿäÿíèééÿòèí âÿùäÿòèíäÿí áÿùrÿëÿíèräè âÿ áó ìÿíàäà î, Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ì.ß.Ñàáèr, Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ú.Úàááàrëû ÿíÿíÿëÿrèíèí éåíè øÿràèòäÿ, äþâröí, úÿìèééÿòèí áÿäèè-åñòåòèê òÿëÿáëÿrèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ äàâàì÷ûñû èäè. Ìöøôèã áèr òÿrÿôäÿí ÿróçëà, áèr òÿrÿôäÿí ùåúàéëà, áèr òÿrÿôäÿí äÿ ñÿráÿñò éàçûräû. Ìöøôèã áèr òÿrÿôäÿí Þìÿr Õÿééàìû àíà äèëèíÿ ÷åâèrèr, áèr òÿrÿôäÿí «À.Ñ.Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿrã ïîåìàñû»íûí ìöòÿrúèìè îëór, áèr òÿrÿôäÿí äÿ À.Ñ.Ïóøêèíèí, Ì.É.Ëårìîíòîâóí, Ò.Øåâ÷åíêîíóí ÿñÿrëÿrèíè Àçÿráàéúàí îõóúóñóíà ÷àòäûrûräû. Ìöøôèã ùÿr áèr ñþçö, ãàôèéÿñè, áþëýöñö èëÿ, áöòöí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàrû èëÿ, èñòÿê âÿ àrçóëàrû èëÿ ìèëëè øàèräèr âÿ ìÿùç áóíà ýþrÿ äÿ îíóí øårëÿrè éöêñÿê öìóìáÿøÿrè ìàùèééÿò âÿ ìÿíà êÿñá åäèr. Ìöøôèã ïîåçèéàñûíäàêû ìèëëèëèê ìÿùäóä ÷ÿr÷èâÿ äàõèëèíäÿêè ìèëëèëèê äåéèë. Ìöøôèãèí ëèrèê ãÿùrÿìàíû áöòöí èíàìû, ñåâýèñèëÿ, òÿrÿííöìö, ìÿíÿâè òÿëÿáàòû èëÿ àçÿráàéúàíëûäûr, ëàêèí áó ìèëëèëèê ìÿäÿíè ñÿâèééÿíèí éöêñÿêëèéèíÿ ýþrÿ, ÿãèäÿ èøûüûíà, èíàì áöòþâëöéöíÿ, örÿê ýåíèøëèéèíÿ ñÿráÿñòëèê, àçàäëûã èñòÿéèíÿ ýþrÿ, ÿñëèíäÿ, ùÿìèí ëèrèê ãÿùrÿìàíû ñÿrùÿäëÿr òàíûìàéàí ñîñèàë áèr òèï ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûrûr, öìóìáÿøÿrè åäèr. Ìöøôèã ïîåçèéàñû äàèì àõòàrûr, äàèì ôèêèrëÿøèr, ñóàë âårèräè âÿ áó ñóàëëàrûí úàâàáûíû äöøöíöräö. Áÿçÿí áó ñóàëëàrûí úàâàáûíû ìöñòÿãèì øÿêèëäÿ, áèráàøà âårìÿê ìöìêöí äåéèëäè, ÷öíêè úàâàáû âàõò, çàìàí âårìÿëè èäè âÿ áåëÿ äÿ îëäó. Ìöøôèãèí «Íåéëÿéèì êè, ôèêrèì êèìè ãÿøÿíý îëñóí íÿüìÿëÿrèì?» ñóàëûíûí úàâàáûíû îíóí íàràùàò àõòàrûøëàrûíûí úàâàáû êèìè çàìàí þçö âåräè. Ìöøôèã øårëÿrè ñÿíÿòÿ ùå÷ áèr ýöçÿøò áèëìÿéÿí âÿ áó ìÿíàäà àìàíñûç îëàí çà158 ìàíûí ñûíàüûíäàí ÷ûõàràã áó ýöí, îíóí þç ñþçëÿrè èëÿ äåñÿê, «ïàrëàã áàùàr ñÿìàñèëÿ ùÿìrÿíý»äèr, «ñåâèíúëÿrëÿ óüóëäàéàí áèr çÿíý»äèr, «áèr èøûãëû, áèr ÿòèrëè ÷ÿëÿíý»äèr. Ìöøôèã áó ýöí äÿ áèçèì ìöàñèrèìèçäèr âÿ áó ýöí áèç éåòìèø éàøëû Ìöøôèãèí áàéràìûíû êå÷èrÿrÿê, åéíè çàìàíäà, ìöàñèr øårèìèçèí áàéràìûíû êå÷èrèrèê. Úÿìè 29 èë þìör ñörìöø Ìöøôèãèí øårëÿrèíäÿêè áÿäèè-åñòåòèê êàìèëëèê âÿ ìöärèêëèê èëëÿrè èëëÿr àräûíúà àäëàéàràã áó ýöí áèr èõòèéàr ñÿëàùèééÿòè ãàçàíìûøäûr: Éàçìàràì, örÿéèì ñèçè àíìàñà, Ñèçèí åøãèíèçëÿ àëîâëàíìàñà! Örÿêäÿí ãîïóá ýÿëÿí áó àëîâëó ìöràúèÿò îíèëëèêëÿrè êå÷ÿrÿê áó ýöí äÿ ãûrõ íå÷ÿ èë áóíäàí ÿââÿëêè êèìè áèçÿ — Ìöøôèãèí áóýöíêö ìöàñèrëÿrèíÿ õèòàá êèìè ñÿñëÿíèr âÿ òÿñèr åäèr. Áó ýöí áèç Ìöøôèãèí ãûrõ èë áóíäàí ÿââÿë ñþéëÿäèéè àrçóñóíó, èñòÿéèíè áèr äàùà õàòûrëàéûrûã: Î çàìàí êè, äþéöíÿr örÿêëÿrëÿ örÿêëÿr, Èrÿëëÿéÿr àääûìëàr, àääûìëàrëà áÿràáÿr, Î çàìàí êè, ùÿr äîäàã àòÿøèí äèëÿêëÿrëÿ Áåéíÿëìèëÿë ìàrøûíû îõór éöêñÿêäÿí ÿçáÿr, Î äÿì, î ñààò, î ýöí, î ýöí, î ñààò, î äÿì Áèr àç ýÿíú îëà áèëñÿì, áèr àç ýÿíú îëà áèëñÿì! Âÿ áèç áèr äàùà ÿìèí îëóróã êè, áó äÿì, áó ñààò, áó ýöí Ì.Ìöøôèã áèçèìëÿ áèrëèêäÿäèr, áèçèìëÿ áèrýÿ àääûìëàéûr, îíóí ìöärèêëèéèíÿ ëàéèã øårëÿrè áó äÿì, áó ñààò, áó ýöí ýÿíúëèê øþâãö èëÿ àëîâëàíûr, éåíèéåòìÿ åùòèràñû èëÿ ñåâèr âÿ ñåâèëèr. «Ìöøôèã» ñþçöíöí ìÿíàñû èøûãëû, ìåùrèáàí äåìÿêäèr. Áó ýöí áèr ÷îõ àçÿráàéúàíëû þç îüëóíóí àäûíû «Ìöøôèã» ãîéór, ÷öíêè àëîâëó Ìöøôèã ïîåçèéàñûíûí èøûüû, ùÿràrÿòè èíäè äÿ áèçèì ÷îõóìóçóí ìÿíÿâè àëÿìèíè èñèíäèrèr, åâèìèçÿ, ýöçÿràíûìûçà, èøèìèçÿ ìåùrèáàíëûã, åùòèràñ ýÿòèrèr. 1978. 159 ÈËÊ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ÒÀÐÈÕÈ* ßäÿáèééàòûí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí, äèýÿð ìöùöì òàðèõè-èúòèìàè âÿ ùÿéàòè ÿñàñëàðëà éàíàøû, îíóí èðÿëèéÿ äîüðó ùÿðÿêÿòèíè øÿðòëÿíäèðÿí ìöùöì àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ ÿäÿáèééàòûí êå÷äèéè éîëó, òîïëàíìûø áÿäèè-åñòåòèê òÿúðöáÿíè, èäåéà-ìÿíÿâè àõòàðûøëàðû, îíóí çàìàíëà, õàëãëà ÿëàãÿñèíè äÿðê åäèá ìÿíàëàíäûðìàã, ùàðàäàí áàøëàéûá, íå÷ÿ âÿ ùàíñû ìÿðùÿëÿëÿðäÿí êå÷èá éåòêèíëÿøäèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê, åëìè-íÿçÿðè òÿñíèôàòûíû âåðìÿê çÿðóðÿòèäèð; ÿäÿáèééàòûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, ìÿäÿíèééÿòèí òàì èíêèøàôû, ÿñëèíäÿ, òÿúðöáÿ èëÿ íÿçÿðèééÿíèí áèðýÿ èíêèøàôû äåìÿêäèð. Áÿäèè ÿäÿáèééàò äåäèêäÿ, àéäûíäûð êè, éàëíûç ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè, ùÿéàòû, èíñàíû, äþâðö îáðàçëû èäðàê àëÿìè äåéèë, åéíè çàìàíäà, ÿäÿáèééàòûí ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðè, ñïåñèôèêàñû, äàõèëè ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ùàããûíäà ôèêèð âÿ íÿçÿðèééÿëÿð, ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíÿ âåðèëÿí ÿäÿáè-èúòèìàè ãèéìÿòëÿðèí äþâðäÿí-äþâðÿ êå÷ÿðÿê äÿðèíëÿøìÿñè âÿ âöñÿò ÿëäÿ åòìÿñè äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð, ÷öíêè ÿäÿáèééàò ùàããûíäà ôèêèð ÿäÿáèééàòûí îçöíäÿ àéðûëìàçäûð âÿ îðàñû äà ÿëàìÿòäàðäûð êè, ùÿìèí ôèêèð áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ ÿäÿáèééàò éàðàíûá ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿ êå÷äèêäÿí ñîíðà éîõ, ìÿùç ÿäÿáèééàòëà áèð âàõòäà, ñÿíÿò ÿñÿðè èëÿ áèð çàìàíäà äîüóëìóøäóð. Ùÿòòà áåëÿ äåìÿê äöçýöíäöð êè, ñÿíÿò ÿñÿðèíèí þçö òÿêúÿ ìöÿééÿí ìÿçìóíó, ùÿéàò ùÿãèãÿòèíè éîõ, ùÿì äÿ ìöÿééÿí áèð åñòåòèê ìöíàñèáÿòè, áàõûìû, íÿçÿðèééÿíè þçöíäÿ òÿìñèë åäèð. Ëàêèí ÿäÿáèééàòûí þçöíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ÿäÿáèééàò ùàããûíäà ôèêèð ìöàñèð ñÿâèééÿñèíÿ ãÿäÿð ìöÿééÿí òÿêìèëëÿøìÿ ôîðìàëàðû êå÷ìèøäèð; áåëÿ êè, áó ïðîñåñèí íèñáÿòÿí àøàüû ìÿðùÿëÿñèíäÿ ÿäÿáèééàòû èäðàê âÿ òÿíãèä ôîðìàëàðû âÿ ìåòîäëàðû ìöàñèð òÿíãèä, åñòåòèêà, ÿäÿáèééàò íÿçÿðèééÿñè âÿ òàðèõè ôîðìàëàðûíäàí ÿñàñëû øÿêèëäÿ ôÿðãëÿíìèøäèð, õöñóñèëÿ, ÿäÿáèééàòûí òàðèõè äÿðêè ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Áèð åëì ñàùÿñè êèìè, ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èëèéè ùÿì ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðè áàõûìûíäàí, ùÿì äÿ èäåéà-ìåòîäîëîæè ÿñàñëàð, ñòðóêòóð áàõûìûíäàí ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. *Ìÿãàëÿ Ø.Ñàëìàíîâëà áèðëèêäÿ éàçûëìûøäûð. 160 Áåëÿ áèð èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóüó Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè ïðåäìåòèíèí òÿêàìöë éîëóíäà âÿ îíó ìöàñèð ñÿâèééÿéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí òÿúðöáÿëÿðèíäÿ äÿ þç èôàäÿñèíè òàïìûøäûð. Áþéöê, ìöðÿêêÿá âÿ øÿðÿôëè áèð éàðàíìà âÿ òÿêàìöë éîëó êå÷ÿðÿê, î, òÿçêèðÿ ñÿâèééÿñèíäÿí ìöàñèð ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èëèéè ñÿâèééÿñèíÿ ãÿäÿð èíêèøàô åòìèø, ÿäÿáèééàòû õàëãûí ìÿíÿâè òÿúðöáÿñèíèí, èúòèìàè-ìÿíÿâè ìöáàðèçÿñèíèí áèð âàñèòÿñè êèìè áàøà äöøìÿê ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèøäèð. Áóíà ýþðÿ, áó ñàùÿäÿêè ùÿð áèð òÿøÿááöñ õöñóñè äèããÿòÿ, õöñóñè ãèéìÿòÿ ëàéèãäèð, ÷öíêè áèçèì ÿäÿáèééàò ñîí äÿðÿúÿ çÿíýèí âÿ ãÿäèì îëäóüó ùàëäà, äöíéà ìèãéàñûíäà áþéöê ñÿíÿò àáèäÿëÿðè èëÿ ôÿõð åòìÿéÿ ùàããû îëäóüó áèð ùàëäà, îíóí ùÿãèãè åëìè òàðèõè òà XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð òàì, áöòþâ øÿêèëäÿ ìåéäàíäà îëìàìûøäûð. ßäÿáèééàòûìûçûí àéðû-àéðû ùàäèñÿëÿðè, øÿõñèééÿòëÿðè, ÿñÿðëÿðè úöíýëÿðäÿ, òÿçêèðÿëÿðäÿ, ñàëíàìÿëÿðäÿ, òàðèõ êèòàáëàðûíäà ãåéäÿ àëûíìûøäûð êè, áó ìÿíáÿëÿð äÿ ñîíðàäàí îíóí ìöêÿììÿë åëìè òàðèõèíè éàðàòìàã ö÷öí ÿñàñ îëìóøäóð. Ìèëëè ÿäÿáèééàò èíêèøàô åòäèêúÿ, îíóí òàðèõèíè éàðàòìàã ïðîáëåìè äÿ áöòöí êÿñêèíëèéè èëÿ ãàðøûäà äàéàíìûøäû âÿ áó çÿðóðÿòè êå÷ÿí ÿñðäÿ áþéöê Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðè, ðåàëèñò éàçû÷ûñû Ì. Ô. Àõóíäîâ ùàìûäàí ÿââÿë ùèññ åòìèøäèð: þç ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ïðîôåññèîíàë òÿíãèäèí èëê, ùÿì äÿ òàðèõè ÿùÿìèééÿòè áþéöê âÿ ÿâÿçñèç îëàí íöìóíÿëÿðèíè éàðàòìûø Ì. Ô. Àõóíäîâ áèðèí÷è îëàðàã ìèëëè ÿäÿáèééàòûí êëàññèêëÿðè ùàããûíäà ÿñàñëû, äöøöíöëìöø åëìè-íÿçÿðè ôèêèð èðÿëè ñöðìöø, îíëàðûí ìèëëè ÿäÿáè ïðîñåñäÿ éåðëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿéÿ ÷èääè òÿøÿááöñ ýþñòÿðìèøäèð. Áóíóíëà äà Ì. Ô. Àõóíäîâ Àçÿðáàé÷àí ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èëèéèíèí ðåàëèñò êîíñåïñèéàñûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìûø îëäó êè, ñîíðàëàð ùÿìèí êîíñåïñèéà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàò òàðèõè åëìèíèí áöíþâðÿñèíè òÿøêèë åòäè. Ì.Ô.Àõóíäîâóí ìèëëè êëàññèêëÿð ùàããûíäà èðÿëè ñöðäöéö ôèêèðëÿð, îíëàðûí éàðàäû÷ûëûüà âåðäèéè ãèéìÿò Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èëèéè åëìèíèí äÿ èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà ðîë îéíàäû. Ì.Ô.Àõóíäîâäàí ñîíðà Àçÿðáàé÷àí ÿäÿáèééàòûíûí âÿ è÷òèìàè ôèêðèíèí áèð ñûðà ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè ÿäÿáèééàòûìûçûí áÿäèè-åñòåòèê âÿ ôÿëñÿôè ñèìàñûíû äÿðê åòìÿéÿ, îíóí çÿíýèíëèéèíèí ñïåñèôèêàñûíû éàøàäûãëàðû äþâðöí ãàáàãúûë åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ òÿäãèã âÿ òÿñíèôèíè ìåéäàíà ÷ûõàðìàüà áþéöê ñÿé âÿ òÿøÿááöñ ýþñòÿðìèøëÿð. Áó ìÿíàäà áöòöí þìðöíö ÿäÿáèééàòûìûçûí òÿäãèãèíÿ ùÿñð åòìèø, áó èøèí áþéöê ùÿâÿñêàðû éîõ, áþéöê ïåøÿêàðû îëìóø Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëèíèí (1863-1920) ôÿàëèééÿòè âÿ éàðàäûúûëûüû ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. 7-11 161 Äþâðöíöí ãàáàãúûë ÿäÿáè ìþâãåëÿðèíäÿ äàéàíàí, þç òÿíãèäè âÿ ðåàëèñò ÿäÿáèééàòûí õàëã ùÿéàòûíà, øöóðóíà, ýåð÷ÿêëèéèíÿ äàùà äÿðèíäÿí íöôóç åòìÿñèíÿ ñÿé âÿ ÿìÿëè òÿñèð ýþñòÿðÿí Ô.Êþ÷ÿðëè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí òÿäãèãèíÿ áàøëàðêÿí áó èøèí ÷ÿòèíëèéèíÿ, èëêèíëèéèíÿ áàõìàéàðàã, þç áþéöê ìÿãñÿäèíè ñîíà êèìè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ÿçìëÿ, ùÿãèãè âÿòÿíäàø åùòèðàñû èëÿ ÷àëûøìûøäûð. Ìèëëè ÿäÿáèééàòûí òàðèõèíè éàðàòìàã àëèìèí íÿçÿðèíäÿ áþéöê âÿòÿíäàøëûã âÿçèôÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê èäè. Õàëãûí óíóäóëìóø, òàðèõè ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí ùàêèì ìèëëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëìèø áþéöê ÿäÿáè êå÷ìèøèíèí èäðàêû, òÿäãèãè âÿ òÿñíèôè Ô.Êþ÷ÿðëè ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòè èäè âÿ áåëÿ áèð èñòèãàìÿò áèð òÿíãèä÷è, áèð ÿäÿáèééàòøöíàñ êèìè þç äöíéàýþðöøöíöí, ÿäÿáè-åñòåòèê ïðèíñèïëÿðèíèí ìöòÿðÿããè èíêèøàôû ö÷öí ìöíáèò çÿìèí éàðàäûðäû. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ î, êëàññèê èðñäÿí éàëíûç òàðèõè-òÿäãèãè ñÿïêèëè ÿñÿðëÿðèíäÿ äåéèë, ùÿì÷èíèí òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðèíäÿ äÿ ýåíèø ñþùáÿò à÷ûðäû. Êëàññèê èðñè òîïëàìàã, õàëãûí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíè þçöíÿ ãàéòàðìàã, áó èðñè òàíûìàã âÿ òàíûòäûðìàã ãàáàãúûë ìöòÿðÿããè ìöàñèðëÿðè êèìè Ô.Êþ÷ÿðëèíè äÿ äÿðèíäÿí äöøöíäöðöð, îíó ãûçüûí ôÿàëèééÿòÿ ñþâã åäèðäè; áó áàðÿäÿ îíà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàðäà ÿòðàôëû äàíûøûëäûüûíà ýþðÿ áèç éàëíûç áÿçè õàðàêòåð ôàêòëàðû ãåéä åòìÿê èñòÿðäèê. Ãîíøó õàëãëàðûí þç êëàññèê ñÿíÿòêàðëàðûíûí õàòèðÿñèíè íåúÿ áþéöê ùþðìÿò âÿ åùòèðàì ùèññè èëÿ éàä åòìÿëÿðèíäÿí òÿñèðëÿíÿðÿê âÿ áóíó íöìóíÿ êèìè ýþñòÿðÿðÿê Ô.Êþ÷ÿðëè 1908-úè èëäÿ éàçûðäû: «Àéà, Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí ñåðåòåëèëÿðè, ÷àâúàâàäçåëÿðè îëìàéûáäûðìû? Áèçèì ìèëëè øàèðëÿðèìèç ÿðñåéè-äöíéàéà ýÿëìÿéèáäèðìè? Àéà, áèçëÿð áåëÿ ìþùòÿðÿì øÿõñëÿðèí âöúóäóíäàí ìÿùðóììó ãàëìûøûã? Áó ñóàëëàðà úàâàá âåðèá äåéÿ áèëÿðèê êè, áèçèì äÿ ÷îõ áþéöê, ìöãòÿäèð âÿ õîøòÿá ìèëëè øàèðëÿðèìèç îëóáäó âÿ ëàêèí íÿ òÿÿññöô îíëàðûí ãÿäèð âÿ ãèéìÿòè íÿ þç âàõòëàðûíäà âÿ íÿ áó ùàëäà (éÿíè Ô. Êþ÷ÿðëèíèí çàìàíûíäà — Å., Ø.Ñ.) áèëèíìÿéèáäèð». Éàõóä Ì.Ô. Àõóíäîâóí àíàäàí îëìàñûíûí éöç èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ éàçäûüû êèòàáäà éåíÿ äÿ Ô. Êþ÷ÿðëè áþéöê ñÿíÿòêàðëàðûìûçûí ÿäÿáè èðñèíÿ, ìèëëè ÿäÿáèééàò âÿ öìóìèééÿòëÿ, ìÿäÿíèééÿòèìèç ãàðøûñûíäà õèäìÿòëÿðèíÿ ëàçûìè ãèéìÿòèí âÿ äèããÿòèí âåðèëìÿäèéèíè, ýåíèø õàëã êöòëÿñèíèí îíëàðû ùÿëÿ éàõûíäàí òàíûìàäûüûíû ýþñòÿðÿðÿê äåéèðäè: «Ðóñ ìèëëÿòè Ãîãîëóí ãÿäðèíè áèëèá, îíóí àäû èëÿ èôòèõàð âÿ ãÿäðøöíàñëûã âÿçèôÿñèíè èôà åòìÿêäÿäèð. Àììà áèç ìþùòÿðÿì âÿ áèìèñèë ÿäèáèìèçèí ùàããûíäà ùå÷ áèð éàõøûëûã åòìÿìèøèê âÿ áó àíàúàí î ìÿðùóìóí ãÿäèð âÿ ãèéìÿòèíè áèëìÿìèøèê». 162 Âàãèô âÿ Âèäàäèäÿí áÿùñ åäÿðêÿí äÿ Êþ÷ÿðëè éåíÿ áó ìÿñÿëÿéÿ ãàéûäûðäû âÿ ÷îõ êÿñêèí øÿêèëäÿ éàçûðäû êè, áåëÿ ñÿíÿòêàðëàð «þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí àðàñûíäà çöùóð åòìèø îëñà èäèëÿð, áèøöáùÿ èíäèéÿ êèìè îíëàðûí àñàðö-ÿøàðû äÿôÿàò èëÿ ÷àïäàí ÷ûõûá ÿíáàéè-ìèëëÿò è÷èíäÿ éàéûëìûøäû». Þìðöíö õàëãûí, âÿòÿíèí, àíà äèëèíèí èíêèøàôûíà ùÿñð åòìèø áþéöê ñÿíÿòêàðëàðûìûçûí ÿäÿáè èðñèíÿ áåëÿ áèð ùþðìÿò âÿ ãàéüû, øöáùÿñèç êè, õàëãà, âÿòÿíÿ, àíà äèëèíÿ ìÿùÿááÿòäÿí, âÿòÿíäàø íàðàùàò÷ûëûüûíäàí, ÿí ìöòÿðÿããè ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíäàí äîüóðäó âÿ òÿñàäöôè äåéèë êè, áåëÿ ìÿãàìëàðà Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ìÿãàëÿëÿðèíäÿ òåçòåç ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ÿäÿáèééàò òàðèõèíè éàðàòìàã èäåéàñû Ô.Êþ÷ÿðëèíèí áöòöí éàðàäûúûëûüûíäà âÿ ôÿàëèééÿòèíäÿ áèð ëåéòìîòèâ õÿòò òÿøêèë åòìèøäèð. ßëáÿòòÿ, áó èäåéà éàëíûç áèð ÿäÿáèééàòøöíàñû éîõ, öìóìèééÿòëÿ, äþâðöí ãàáàãúûë ÿäÿáèééàò âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíè äÿðèíäÿí äöøöíäöðöð, íàðàùàò åäèðäè. Îíëàð áó âÿçèôÿíèí ùÿëëè ö÷öí éåíè éîëëàð àõòàðûð, òÿðòèá åòäèêëÿðè äÿðñëèêëÿðäÿ ìèëëè ÿäÿáèééàòäàí íöìóíÿëÿð ñàëûð, äÿðñëèêëÿðèíè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè áàðÿäÿ íöìóíÿëÿðëÿ òÿúùèç åäèðäèëÿð. Áó ñÿïêèëè ìàòåðèàëëàðûí áÿçèëÿðè, ìÿñÿëÿí, ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ ìààðèô õàäèìè À.Øàèãèí äÿðñëèêëÿðèíèí ìàòåðèàëëàðû ìèëëè ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Ô.Êþ÷ÿðëè èñÿ áó ñàùÿäÿ äàùà ìÿãñÿäëè, ÿñàñëû âÿ úèääè éàðàäûúûëûã èøè àïàðìûø, ìèëëè ÿäÿáèééàòûí òàðèõèíè éàðàòìàã âÿçèôÿñèíè ãàðøûñûíà ãîéìóø âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ èëê àääûìëàðûíû êå÷ÿí ÿñðèí ñîíëàðûíäà, ùÿëÿ ýèìíàçèéà ìöÿëëèìè îëäóüó 1885-1886úû èëëÿðäÿ àòìàüà áàøëàìûøäûð. (Áàõ: Ê.Òàëûáçàäÿ. ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí òÿíãèäè, Áàêû, 1966.) Ìÿëóìäóð êè, îíóí áó ñàùÿäÿêè èëê óüóðëó òÿøÿááöñö 1903-úö èëäÿ ðóñ äèëèíäÿ ÷àïäàí ÷ûõàí «Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí ÿäÿáèééàòû» êèòàáû èäè. Ùÿìèí ÿñÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèí, ãàáàãúûë ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíèí, äþâðö ìÿòáóàòûí áþéöê ðÿüáÿòèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó âÿ áóíó Êþ÷ÿðëè òÿäãèãàò÷ûëàðû àðòûã ãåéä åòìèøëÿð. ßñÿðèí òàðèõè ÿùÿìèééÿòè îíäàí èáàðÿò èäè êè, áó êè÷èê êèòàá÷à ìèëëè ÿäÿáèééàòûí âàðëûüûíû ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð, îíó äàùà ýåíèø òÿäãèã åòìÿéÿ éîë à÷ûðäû, ìöàñèð ÿäÿáè ïðîñåñèí òàðèõè êþêëÿðèíè, ÿíÿíÿëÿðèíè àøêàðà ÷ûõàðûðäû. Ô.Êþ÷ÿðëèíèí áàøëàäûüû áó èøè äàùà ýåíèø ìèãéàñäà äàâàì åòäèðìÿê, àíà äèëèíäÿ áåëÿ áèð ÿñÿð éàçìàã àðòûã òàðèõè áèð çÿðó163 ðÿòÿ ÷åâðèëìèøäè. Ô.Êþ÷ÿðëèíèí áþéöê õèäìÿòè áó îëäó êè, áàøëàäûüû èøè äàùà áþéöê áèð ÿçìëÿ äàâàì åòäèðäè, ÿçèééÿò âÿ ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ñèíÿ ýÿðÿðÿê äàùà çÿíýèí ìàòåðèàë òîïëàìàüà ýèðèøäè âÿ áåø èë ñîíðà «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû» ÿñÿðèíè òàìàìëàäû. 1911úè èëäÿ ìöÿëëèô îíóí äàùà ìöêÿììÿë âàðèàíòûíû ùàçûðëàäû. ßëäÿ îëàí ìÿõÿçëÿðäÿí ìÿëóìäóð êè, ÿñÿð òàìàìëàíàíäàí ñîíðà, Ô.Êþ÷ÿðëè îíóí ÷àïû ö÷öí ÷îõ ÷àëûøìûøäûð, ëàêèí ùÿì þçö, ùÿì äÿ äþâðöí äèýÿð ãàáàãúûë çèéàëûëàðû íÿ ãÿäÿð ñÿé åòìèøëÿðñÿ äÿ, ñàüëûüûíäà îíóí ÷àïûíà íàèë îëà áèëìÿìèøëÿð. ßñÿð ìèëëè ÿäÿáè-ìÿäÿíè èðñè ñîñèàëèñò èíãèëàáè ìþâãåéèíäÿí äÿðê åòìÿê, îíó éåíè úÿìèééÿòèí ñÿðâÿòèíÿ ÷åâèðìÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿëÿðèí âÿ àõòàðûøëàðûí èëê èëëÿðèíäÿ — 1925-26-úû èëëÿðäÿ «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè ìàòåðèàëëàðû» àäû èëÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Î âàõò áåëÿ áèð ÿñÿðèí ìåéäàíäà îëìàñû ùÿì ìèëëè ÿäÿáèééàòûí ýÿëÿúÿê òÿäãèãè, ùÿì äÿ îíóí òÿäðèñè áàõûìûíäàí áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòøöíàñëûüû ùÿëÿ èëê àääûìëàðûíû àòûð, ìèëëè ÿäÿáèééàòûí, éåíè úÿìèééÿòèí áÿäèè òÿëÿáëÿðè âÿ âÿçèôÿëÿðè èøûüûíäà òÿäãèãè ö÷öí èäåéà-ìåòîäîëîæè òÿøÿêêöë ìÿðùÿëÿñèíè êå÷èðèðäè, áóíà ýþðÿ òÿáèè êè, áèðäÿí-áèðÿ ìèëëè ÿäÿáèééàòûí åëìè òàðèõèíè éàðàòìàã ö÷öí éàðàäûúûëûã èìêàíëàðû áèð î ãÿäÿð äÿ ÷îõ äåéèëäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðèíèí ÷àï åäèëìÿñè âÿçèééÿòè õåéëè àñàíëàøäûðûðäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áó ÿñÿð ùÿì äÿ èíãèëàáàãÿäÿðêè ìèëëè ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèíèí éàõøû, ÿí éåòêèí àáèäÿñè êèìè ÿùÿìèééÿòëè èäè âÿ êå÷ìèøèí ìöòÿðÿããè ÿäÿáè-åëìè èðñèíÿ ãàéüû âÿ ùþðìÿòëÿ éàíàøûëìàñûíûí áèð èôàäÿñè êèìè áó ÷àï õöñóñè ìÿíà êÿñá åäèðäè. ßñÿðèíèí èëê íÿøðèíäÿí àðòûã éàðûì ÿñðäÿí ÷îõ áèð ìöääÿò êå÷èð; áó âàõò ÿðçèíäÿ Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðè þç òàðèõè ðîëóíó ÷îõ ýþçÿë îéíàìûøäûð: Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èëèéèíèí òÿøÿêêöë âÿ èíêèøàôûíà ÷îõ ñÿìÿðÿëè êþìÿê ýþñòÿðÿðÿê éàëíûç ôàêò, ìàòåðèàë, àéðû-àéðû òàðèõè òÿôÿððöàòëàð áàõûìûíäàí éîõ, ùÿì äÿ ìöÿééÿí ìÿíàäà ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ôèêðè, òÿäãèãàò òÿôÿêêöðö áàõûìûíäàí îíóí ö÷öí ñàíáàëëû âÿ íöôóçëó åëìè ìÿíáÿ îëìóøäóð. Áåëÿ äåìÿê îëàð êè, «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè ìàòåðèàëëàðû»íûí èëê íÿøðè Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòû òàðèõ÷èëèéèíèí ñîíðàêû ñöðÿòëè âÿ ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíûí óüóðëó áàøëàíüûúû îëìóøäóð. 164 Áöòöí éóõàðûäà éàçäûãëàðûìûçà ýþðÿ Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëèíèí «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû» ÿñÿðèíèí ùÿëÿëèê áèðèíúè úèëäèíèí «Åëì» íÿøðèééàòû òÿðÿôèíäÿí ÷àïäàí áóðàõûëìàñû ìöàñèð ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçûí ùÿéàòûíäà ÿëàìÿòäàð áèð ùàäèñÿ êèìè ãåéä îëóíìàüà ëàéèãäèð. Ìÿëóìäóð êè, áèðèíûúè íÿøðèíäÿ ÿñÿð èêè ùèññÿäÿí èáàðÿò 4 úèëääÿ áóðàõûëìûøäûð. Éåíè íÿøðäÿ èñÿ îíóí ùÿúìèíÿ äÿéìÿäÿí, èõòèñàð åòìÿäÿí èêè úèëääÿ áóðàõûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. ßñÿðèí èêèíúè íÿøðè åëìè-òÿíãèäè ìÿòíèíèí äöðöñòëöéö âÿ ìöêÿììÿëëèéè èëÿ, ýåíèø èçàùëàðû âÿ øÿðùëÿðè èëÿ äèããÿòÿëàéèãäèð. Ðóãèééÿ Ãÿíáÿðãûçûíûí «Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè âÿ îíóí «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû» ÿñÿðè» àäëû ýåíèø ìöãÿääèìÿñè àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ òÿñâèð÷èëèéèíÿ áàõìàéàðàã, ùÿì íÿçÿðè ñÿâèééÿíèí éöêñÿêëèéè, ùÿì åëìè ôàêòëàðûí çÿíýèíëèéè åòèáàðèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð âÿ ðàçû ñàëûð. Äöçäöð, ìöãÿääèìÿäÿ áÿçÿí ãåéðè-äÿãèã ôèêèðëÿðÿ, éàíëûø ìöääÿàëàðà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, ìöãÿääèìÿ ìöÿëëèôè, Ìèðçÿ Éóñèô Ãàðàáàüèíèí «Ìÿúìóåéè-Âàãèô âÿ ìöàñèðèíèäèýÿð», Àäîëô Áåðæåíèí «Ãàôãàç âÿ Àçÿðáàéúàíäà ìÿøùóð îëàí øöàðûíûí ÿøÿðûíû ìÿúìóÿäèð», Ùöñåéí ßôÿíäè Ãàèáîâóí «Àçÿðáàéúàíäà ìÿøùóð îëàí øöÿðàíûí ìÿúìóÿäèð» êèìè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíèí, î úöìëÿäÿí, Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðèíèí éàðàíìàñûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëìóø ìöíòÿõÿáàòëàðäàí áÿùñ åäÿðêÿí éàçûð êè, áóíëàð «äþâðöíÿ ýþðÿ ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð îëñàëàð äà, éåíÿ íàãèñ (?!- Å. , Ø.Ñ.) èäèëÿð» (ñÿù.11). ×öíêè, «áó ìöíòÿõÿáàòëàð àéðû-àéðûëûãäà áöòöí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû ÿêñ åòäèðìèðäè» (éåíÿ îðàäà). ßëáÿòòÿ, òàðèõèëèê ïðèíñèïèíäÿí ÷ûõûø åòìÿéÿí áåëÿ ìåéàðëàðëà éàíàøñàã, äþâðöíöí ÿäÿáè ùàäèñÿñèíÿ ÷åâðèëìèø, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûø áèð ÷îõ ÿñÿðëÿðèí ëàéèãëè ãèéìÿòèíè âåðÿ áèëìÿðèê. Éàõóä, ìöãÿääèìÿ ìöÿëëèôè, Ô.Êþ÷ÿðëèíèí «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû»íûí ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíäàí áÿùñ åäÿí ö÷öíúö úèëäèíè äÿ éàçìàñû åùòèìàëûíû äîüðóëòìàã ö÷öí Ô.Êþ÷ÿðëèíèí áó ñþçëÿðèíÿ èñòèíàä åäèð: «1903-úö èëäÿ «Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí ÿäÿáèééàòû» öíâàíûíäà ðóñ äèëèíäÿ áèð êèòàá÷à òÿðòèá åäèá ÷àïà âåðìèøäèê. ßðáàáè-ãÿëÿì áèçèì áó çÿèô ÿñÿðèìèçÿ ëöòô íÿçÿðè èëÿ áàõûá, îíóí èíòèøàðûíà ùèììÿò âÿ ðèàéÿò ýþñòÿðìÿêëÿ áåëÿ, áèçäÿí õàùèøìÿíä îëäóëàð êè, ìÿçêóð êèòàá÷àíûí ìÿàëûíà áÿñò âåðèá, þç àíà äèëèìèçäÿ ìèëëè ÿäÿáèééàòûìûçà äàèð áèð êèòàá òÿðòèá ãûëàã. Òàèíêè áè165 çèì Àçÿðáàéúàí øöÿðà âÿ öäÿáàìûçûí ÿøàðöàñàðû âÿ þçëÿðèíèí íàìö íèøàíëàðû óíóäóëóá, ÿíáàéè-âÿòÿíèí õàòèðèíäÿí áèìÿððÿ ÷ûõìàñûí (êóðñèâ ìöãÿääèìÿ ìöÿëëèôèíèíäèð - Å., Ø.Ñ.). Ìààðèôïÿðâÿð ÿäèáëÿðèìèçèí áó ýþçÿë àðçó âÿ òÿìÿííàëàðûíû ñÿäÿäèíäÿ îëäóüóìóçó ôèêðè ìÿðàìà ìöâàôèã ýþðöá, îë âàõòäàí èíäèéÿäÿê ìÿçêóð ÿñÿðè ÿíúàìà éåòèðìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí ìÿëóìàòû úÿì åòìÿéÿ ìÿøüóë îëäóã». Áóíäàí ñîíðà ìöãÿääèìÿ ìöÿëëèôè ùÿìèí ñþçëÿðäÿí áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðûð: «Äåìÿëè, Êþ÷ÿðëè «þçëÿðèíèí íàìö-íèøàíëàðû óíóäóëóá, ÿíáàéè-âÿòÿíèí õàòèðèíäÿí áèìÿððÿ ÷ûõìàìàñû ö÷öí ÷àëûøàí çèéàëûëàðû äà (?- Å., Ø.Ñ.) «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû»íà äàõèë åòìèøäèð. (?- Å., Ø.Ñ.) (ñÿù. 35). ßëáÿòòÿ, äèããÿò åòñÿê âÿ Ô.Êþ÷ÿðëè ñèíòàêñèñèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëñàã, àéäûí îëàð êè, Ô.Êþ÷ÿðëè «þçëÿðèíèí íàìö-íèøàíëàðû» äåäèêäÿ ùÿìèí úöìëÿíèí áèðèíúè éàðûñûíäàêû «Àçÿðáàéúàí øöÿðà âÿ öäÿáàìûçû» íÿçÿðäÿ òóòóð. Ëàêèí áó êèìè ãåéðè-äÿãèãëèêëÿðÿ âÿ ìöãÿääèìÿäÿ, åëÿúÿ äÿ èçàùëàð âÿ ãåéäëÿðäÿ òÿñàäöô îëóíàí òåõíèêè ãöñóðëàðà (ìÿñ: «Èçàùëàð âÿ ãåéäëÿð» äÿ Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèôèí òÿâÿëëöä âÿ âÿôàò òàðèõè 1717-1797 êèìè ýþñòÿðèëèð âÿ ñ.) áàõìàéàðàã, áó éåíè íÿøðè òðàíñëèòåðàñèéà âÿ òÿðòèá åäÿí, îíóí ìöãÿääèìÿ èçàù âÿ ãåéäëÿðèíè éàçàí Ðóãèééÿ Ãÿíáÿðãûçûíûí õèäìÿòèíè âÿ åëìè óüóðóíó ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Éåðè äöøìöøêÿí, äåìÿê ëàçûìäûð êè, éåíè íÿøðèí ðåäàêòîðó ßçèç Ìèðÿùìÿäîâóí âÿ öìóìèééÿòëÿ, Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí áó íÿøðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäàêû ðîëó ðàçûëûã âÿ ìèííÿòäàðëûã ùèññè îéàäûð. Áèðèíúè úèëääÿ âåðèëÿí, éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ÿòðàôëû ìöôÿññÿë ìöãÿääèìÿ Ô.Êþ÷ÿðëèíè ýþðêÿìëè áèð òÿíãèä÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñ êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèð, îíóí ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíè, ðåàëèñò ÿäÿáèééàò óüðóíäà áèð òÿíãèä÷è êèìè ýþñòÿðäèéè ñÿéëÿðèíè, ìöàñèð ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíà ñÿìÿðÿëè òÿñèðèíè, ùàáåëÿ «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû» ÿñÿðèíèí éàðàäûëìàñû òàðèõèíè, îíóí íÿøðè ö÷öí ìöÿëëèôèí ìöáàðèçÿñèíè ÿùàòÿ åäèð: áóðàäà ùÿì÷èíèí ÿñÿðèí ãóðóëóø, ìÿçìóí, òÿðòèá ïðèíñèïëÿðè äÿ øÿðù îëóíóð. Áó ìÿñÿëÿëÿð, ÿëáÿòòÿ, ìöãÿääèìÿ ìöÿëëèôèíÿ ãÿäÿð Ô.Êþ÷ÿðëè òÿäãèãàò÷ûëàðûíûí íÿçÿðèíäÿí êÿíàðäà ãàëìàìûøäûð: ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûçäàí Ê.Òàëûáçàäÿíèí «ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí òÿíãèäè» ìîíîãðàôèéàñûíäà, éåíÿ äÿ îíóí «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè» íèí ÛÛ úèëäèíäÿêè «Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè» î÷åðêèíäÿ, Á.Íÿáèéåâèí «Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè» ìîíîãðàôèéàñûíäà, ùàáåëÿ, äèýÿð ìÿãàëÿ âÿ ÿñÿðëÿðäÿ Ô.Êþ÷ÿðëè éàðàäûúûëûüû ýåíèø òÿäãèã îëóíóáäóð; ëàêèí, áóíóíëà áåëÿ, áó 166 òÿäãèãàòëàðûí äàâàìû îëàðàã Ðóãèééÿ Ãÿíáÿðãûçû Êþ÷ÿðëè èðñèíèí ÿùÿìèééÿò âÿ õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí äàíûøà áèëìèøäèð, îíóí ìèëëè ÿäÿáèééàòûí òàðèõèíè éàðàòìàã éîëóíäà ôÿàëèééÿòèíè ôàêòèêè ìàòåðèàëëàðëà èçàù åòìÿéÿ íàèë îëìóøäóð. Éåíè íÿøðèí åëìè-òÿíãèäè ìÿòíèíèí ùàçûðëàíìàñû âÿ ðåäàêòÿñè ïðîñåñèíèí ìöùöì áèð ÷ÿòèíëèéè äÿ îíóí ÿëéàçìàñûíûí ìåéäàíäà îëìàìàñû èëÿ áàüëûäûð. Ô.Êþ÷ÿðëèíèí «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû»íûí éàëíûç ÷àï âàðèàíòû ìþâúóääóð âÿ òÿáèè êè, éåíè íÿøð áèëàâàñèòÿ îíà ÿñàñëàíûð, àíúàã ãåéä åòìÿê âàúèáäèð êè, éåíè íÿøð ÿââÿëêèíèí ñàäÿúÿ ñóðÿòèíèí ÷ûõàðûëìàñû äåéèëäèð. Ìÿòíèí ùàçûðëàíìàñû âÿ ðåäàêòÿñè ýåäèøèíäÿ ùÿìèí ÷àï íöñõÿñè åëìè-òåêñòîëîæè úÿùÿòäÿí äèããÿòëÿ, ñÿéëÿ, ÿí çÿðóðè òÿôÿððöàòëàðûíà êèìè þéðÿíèëìèø, éîë âåðèëÿí òÿùðèôëÿð àðàäàí ãàëäûðûëìûøäûð âÿ äåìÿê îëàð êè, áöòöí ÿäÿáè ìàòåðèàëà ÿòðàôëû èçàù âÿ øÿðùëÿð éàçûëìûøäûð. ßñÿðè ìÿùç áåëÿ äÿãèã, äöðöñò þéðÿíìÿ, «îõóìà» ñàéÿñèíäÿ ìöàñèð îõóúóíóí îíó àñàí ìÿíèìñÿéÿúÿéèíÿ øöáùÿ éîõäóð. Áèð âàúèá úÿùÿòè äÿ õàòûðëàìàüû ëàçûì áèëèðèê. Ìÿëóìäóð êè, ÿñÿð áèðèíúè ÷àïûíäà îõóúóéà áÿçè âóëãàð-ñîñèîëîæè èçàùàòëà òÿãäèì îëóíóðäó: áó èçàùëàð èëê íÿøðèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ, íÿøðèééàò òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí þí ñþçäÿ þç èôàäÿñèíè òàïìûøäûð. Ìÿùç áåëÿ ìöíàñèáÿòèí òÿñèðè èäè êè, ÿñÿð ùÿãèãè àäû èëÿ éîõ, íÿøðèééàò òÿðÿôèíäÿí îíà âåðèëÿí àäëà — «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè ìàòåðèàëëàðû» — ÷àïäàí áóðàõûëìûøäû âÿ áóíóíëà äà áåëÿ áèð úèääè ÿäÿáèééàò òàðèõè áèòêèí òÿäãèãàò ÿñÿðè êèìè éîõ, «ìàòåðèàë» êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø îëóðäó, éÿíè áèð ÿäÿáèééàò òàðèõè îëìàã åòèáàðèëÿ ÿñÿðèí äàõèëè òàìëûüû, ìöÿééÿí òÿäãèãàò ãóðóëóøó ùå÷ÿ åíäèðèëèðäè. Éåíè íÿøðèí ùàçûðëàíìàñû ïðîñåñèíäÿ ÿñÿð áåëÿ áèð íàãèñ ìöíàñèáÿòäÿí òàìàìèëÿ õèëàñ åäèëìèøäèð, åéíè çàìàíäà, áèðèíúè íÿøðèí áöòöí éàõøû, ãèéìÿòëè úÿùÿòëÿðè, ôàéäàëû, äöçýöí íÿòèúÿëÿðè, ãåéäëÿðè ñàõëàíûëìûøäûð. Éåíè íÿøðèí «Èçàùëàð âÿ ãåéäëÿð»è äîëüóí, ÿòðàôëû âÿ ÿùàòÿëè òÿðòèá îëóíìóøäóð. Òÿêúÿ áèðèíúè úèëääÿ 847 ãåéä âÿ øÿðù âåðèëìèøäèð, áàøãà ñþçëÿ, ÿñÿðèí ìöòàëèÿñè çàìàíû îõóúóíóí ðàñò ýÿëÿúÿéè áöòöí ìöùöì íþãòÿëÿð, ìÿíáÿëÿð, ôàêòëàð áóðàäà èçàù îëóíóð, ëàçûì ýÿëäèêäÿ èñÿ éåíè òÿäãèãàòëà ìöãàéèñÿ åäèëÿðÿê äÿãèãëÿøäèðèëèð. Ùÿì ìöãÿääèìÿäÿ, ùÿì äÿ «Èçàùëàð âÿ øÿðùëÿð» äÿ Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè áÿçè éàíëûø ôèêèðëÿð, ôàêòèêè ñÿùâëÿð äÿ òÿñùèù îëóíóð. Áöòöí áó ýÿðýèí, àõòàðûúû òÿäãèãàò èøè Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðèíèí éåíè, ìöêÿììÿë íÿøðèíèí ìöàñèð ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûí, ìöàñèð 167 ìÿòíøöíàñëûüûìûçûí ìöùöì íàèëèééÿòè êèìè ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìÿëóìäóð êè, Ô.Êþ÷ÿðëè «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû»íû éàçìàüà áàøëàðêÿí äþâðöíöí ýþðêÿìëè çèéàëûëàðûíà ìÿêòóáëà ìöðàúèÿò åòìèø, áó áþéöê âÿ ìöùöì èøäÿ êþìÿêëèêëÿðèíè ÿñèðýÿìÿìÿéè õàùèø åòìèøäèð âÿ áó ìÿêòóáëàðà úàâàá îëàðàã êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà, ôîëêëîðà äàèð áèð ÷îõ ìÿëóìàò òîïëàéà áèëìèø, áÿäèè éàçûëàð ÿëäÿ åòìèøäèð. Àááàñ Ñÿùùÿò, Àáäóëëà Øàèã, Åéíÿëèáÿé Ñóëòàíîâ, Ðÿøèäáÿé ßôÿíäèéåâ, Ìåùäèáÿé Ùàúûíñêè, Àüàáÿé Íàñåù âÿ äèýÿð ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàò âÿ ìààðèô õàäèìëÿðè Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ñîðüóñóíà ÿòðàôëû úàâàáëàð éàçìûø, áó èøÿ ùàìûíûí úàâàáäåù îëäóüó öìóìè ìÿäÿíè éöêñÿëèøèí ìöùöì áèð ïèëëÿñè êèìè áàõìûøëàð. Áó ìÿíàäà ãàðøûìûçäàêû áó êèòàá Ô.Êþ÷ÿðëèíèí øÿõñè âÿ ñîí äÿðÿúÿ ýÿðýèí ôÿàëèééÿòèíèí áÿùðÿñè îëìàãëà áÿðàáÿð, ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà ìöâÿããÿòè Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëÿðèíèí ùÿìðÿéëèéèíèí, âÿòÿíäàøëûüûíûí, öìóìè ìÿíàôå ùèññèíèí îíèëëèêëÿðè àäëàéûá ýÿëìèø ñàíáàëëû áèð ýþñòÿðèúèñè, íèøàíÿñè êèìè äÿ ÿëàìÿòäàðäûð. Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíè éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿ èëê áþéöê òÿøÿááöñ îëäóüó ö÷öí îíóí öçÿðèíäÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçûí ìöÿééÿí èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíèí àéäûí ìþùöðö âàðäûð, áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, Êþ÷ÿðëè ìèëëè ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûí âàúèá áèð ñàùÿñèíè éàðàäàðêÿí áó ñàùÿ òÿçêèðÿ÷èëèêäÿí ùÿëÿ éåíèúÿ àéðûëûð, ìöñòÿãèëëÿøèð, Ì.Ô. Àõóíäîâóí ìöÿééÿí åòäèéè ðåàëèñò ÿäÿáèééàòøöíàñëûã úûüûðûíà éåíèúÿ äöøöðäö âÿ Ô.Êþ÷ÿðëè ìèëëè ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ôèêðèíèí áó èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàôûíûí éàðàäûúûëàðûíäàí áèðèäèð. Îíóí ùÿëÿ èëê ìÿãàëÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ («Àçÿðáàéúàí êîìåäèéàëàðû», 1885) êîíêðåò áèð æàíðûí ìèëëè ÿäÿáèééàòäà èíêèøàôû èçëÿíèëèðäè âÿ áåëÿ áèð òÿäãèã öñóëó ìÿãàëÿíè òÿíãèääÿí äàùà ÷îõ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüà éàõûíëàøäûðûðäû. Àðòûã ìöõòÿñÿð ÿäÿáèééàò òàðèõèíè ðóñ äèëèíäÿ ÷àï åòäèðÿðêÿí Êþ÷ÿðëè èëê íöìóíÿëÿðèíèí éàðàòäûüû áó ñàùÿíèí ìöÿééÿí ïðèíñèïëÿðèíè, òÿëÿáëÿðèíè âÿ ñïåñèôèêàñûíû äÿðèíäÿí íöìàéèø åòäèðÿ áèëèðäè. Äîüðóäóð, áó ÿñÿðäÿ ìèëëè ÿäÿáèééàòûí ÷îõ ãûñà áèð äþâðö íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèðäè, äàùà äîüðóñó, Âàãèôÿ ãÿäÿðêè ìÿðùÿëÿëÿð áàðÿäÿ ìöÿëëèôèí òÿñÿââöðö ìÿùäóä âÿ öñòÿëèê äÿ éàíëûø èäè âÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàô þçöíÿìÿõñóñëóüóíäàí ÷ûõûø åäèëìÿäèéè ö÷öí, Âàãèôÿ ãÿäÿðêè äþâð «ÿðÿá-ôàðñ ÿäÿáèééàòû» êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëèðäè. Êþ÷ÿðëèéÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàðäà îíóí ìèëëè ÿäÿáèééàò òàðèõè êîíñåïñèéàñûíûí áó êèìè òÿðÿôëÿðè äöçýöí òÿíãèä îëóíìóøäóð. Êþ÷ÿðëè äöíéàýþðöøöíöí ýöú168 ëö, ñàüëàì òÿðÿôè áàøãà èäè: ÿäÿáèééàò òàðèõèíè éàðàäàðêÿí î, ìèëëè ÿäÿáèééàòûí ðåàëèñò èñòèãàìÿòèíÿ, õÿëãèëèê âÿ ìèëëè ýåð÷ÿêëèêëÿ áàüëûëûã õöñóñèééÿòèíÿ áþéöê öñòöíëöê âåðèðäè. «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû» ìöÿëëèôèí äöíéàýþðöøöíäÿêè áó úÿùÿòè òàì äîëüóíëóüó èëÿ ÿêñ åòäèðèð. «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû» ÿäÿáèééàòûìûçûí ýåíèø ìÿíçÿðÿñèíè éàðàòìàã áàõûìûíäàí ÷îõ ãèéìÿòëè èäè: ÿñÿðäÿ ìöÿëëèôèí 130-à éàõûí éàçû÷ûäàí áÿùñ åòäèéè, îíëàðûí ùÿéàòû âÿ ÿñÿðëÿðè áàðÿäÿ ôèêèð ñþéëÿäèéè ìÿëóìäóð: òàðèõ åòèáàðèëÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí òà ãÿäèìäÿí ÕÕ ÿñðÿ ãÿäÿðêè äþâðö íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèðäè. ßëáÿòòÿ, Ô.Êþ÷ÿðëèíèí «ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿ» ÿäÿáè äþâð, ÿäÿáè ìÿðùÿëÿ âàùèäëÿðè áó àíëàéûøëàðûí ìöàñèð ìÿíàñûíäà éîõäóð. Áóðàäà ÿäÿáè äþâðöí, ÿäÿáè ïðîñåñèí ýþñòÿðèúèñè ÿäÿáè øÿõñèééÿòäèð, áÿäèè èíêèøàô øÿõñèééÿòèí éàðàäûúûëûüû, òàëåéè âÿ ùÿéàòû âàñèòÿñèëÿ òÿãäèì îëóíóð. Áó úÿùÿò Êþ÷ÿðëèíèí ÿäÿáèééàò òàðèõèíèí ãóðóëóøóíó òÿéèí åäÿí ÿñàñ àìèëëÿðäÿí áèðèäèð. Îíóí «ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿ» èêèíúè áèð àìèë äÿ âàðäûð: ÿäÿáè ïðîñåñè ìöÿééÿí úîüðàôè ÿðàçèëÿðÿ àéûðàðàã òÿãäèì åòìÿê ïðèíñèïè, ÿââÿëúÿ áó ÿðàçèëÿð áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðèëèð, ñîíðà ìöÿëëèô áó ÿðàçèëÿðäÿ áÿäèè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø ÿäÿáè øÿõñèééÿòëÿðèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíà î÷åðêëÿð ùÿñð åäèð. Ýþðöíöð, 20-úè èëëÿðäÿ ÿñÿðèí áèòêèí ÿäÿáèééàò òàðèõè äåéèë, äàùà ÷îõ «ÿäÿáèééàò òàðèõè ìàòåðèàëëàðû» ñàéûëìàñû äà áóíóíëà áàüëû èäè. Ìÿñÿëÿí, òÿíãèä÷è ß. Íàçèì 1931-úè èëäÿ éàçûðäû êè, «áó ÿñÿð, àíúàã ìàòåðèàëûí çÿíýèíëèéè âÿ ìöõòÿëèôëèéè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ãèéìÿòëè îëàí òÿñâèðè õðîíîëîæè ìÿúìóÿäÿí óçàã ýåòìÿäè» (Áàõ: «ßäÿáèééàòøöíàñëûãäà áóðæóà òÿìàéöëëÿðè ÿëåéùèíÿ». Áàêû, 1931, ñÿù. 690.) ßñëèíäÿ èñÿ, áåëÿ äåéèëäè, ìöÿëëèôèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí òàðèõèíè áó øÿêèëäÿ òÿãäèì åòìÿñè îíóí ÿñÿðèíèí çàùèðè ãóðóëóøóíà àèä áèð õöñóñèééÿò èäè, ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ èñÿ, ÿñÿðèí àéðûàéðû î÷åðêëÿðè äàõèëÿí áèð-áèðèíÿ ÷îõ áàüëû èäè âÿ áèð-áèðèíè òàìàìëàéûðäû: íÿòèúÿäÿ áó þ÷åðêëÿð áöòþâëöêäÿ ÿäÿáè ïðîñåñè òÿñâèð âÿ èçàù åäèðäè. Øöáùÿñèç, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí áöòöí ÿäÿáè äþâðëÿðèíè âÿ øÿõñèééÿòëÿðèíè åéíè äÿðÿúÿäÿ ÿùàòÿ åòìÿê áàõûìûíäàí Ô.Êþ÷ÿðëèíèí òàðèõè ìöÿééÿí ìÿíàäà íàòàìàì èäè: èëê òÿøÿááöñöí áèðäÿí-áèðÿ ìöêÿììÿë áèð ÿäÿáèééàò òàðèõè êèìè ìåéäàíà ÷ûõìàñû ãåéðè-ìöìêöí èäè. Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðè ìèëëè ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ôèêðèíèí òÿçêèðÿ òÿðçèíäÿí àéðûëìàüà áàøëàäûüû ìÿðùÿëÿíèí mÿùsulu idi âÿ áó áàðÿäÿ ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðûí âÿ áÿäèè öñëóáëàðûí ìåéäàíà ÷ûõ169 ìàñûíû, áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñèíè âÿ èíêèøàôûíû ýþñòÿðìÿê, åëÿúÿ äÿ áþéöê ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüûíû áó ïðîñåñëÿ ãàíóíàóéüóí øÿêèëäÿ øÿðòëÿíäèðèá þéðÿíìÿê, ÿñëèíäÿ, èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí áèð èø èäè, ÷öíêè áåëÿ áèð ñÿâèééÿéÿ ãàëõìàã ö÷öí ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èëèéè ìöÿééÿí ùàçûðëûã âÿ òÿøÿêêöë ìÿðùÿëÿñè êå÷ìÿëè, ìåòîäîëîæè úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìÿëè èäè. Áó ýöí áèçèì Êþ÷ÿðëè ÿäÿáè èðñèíÿ ìàðàüûìûç, îíóí çàìàíûí ñûíàüûíäàí ÷ûõà áèëìèø «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû» ÿñÿðèíÿ äèããÿòèìèç äÿ áèð äàùà ñöáóòà éåòèðèð êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èëèéíèí ìöàñèð ñÿâèééÿéÿ ýÿëèá ÷ûõìàñû ö÷öí îíóí Êþ÷ÿðëè ìÿðùÿëÿñè çÿðóðè èäè. Áóíóíëà áåëÿ, Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðè åëìè ÿäÿáèééàò òàðèõèíèí áó õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí äÿ òàìàìèëÿ òÿúðèä îëóíìóø äåéèëäè. Áåëÿ êè, éàçû÷ûíû ìöÿééÿí òàðèõè øÿðàèòäÿ òÿùëèë åòìÿê, îíóí äþâðö âÿ ìöùèòè öçÿðèíÿ èøûã ñàëìàã, ìèëëè þçöíÿìÿõñóñëóüóíó àøêàðà ÷ûõàðìàã, öñëóáóíà äèããÿò éåòèðìÿê, þçöíäÿí ÿââÿëêè ñÿíÿòêàðëàðëà ÿëàãÿñèíè, èðñÿ ìöíàñèáÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê òÿøÿááöñö, ìèëëè ÿäÿáè ïðîñåñäÿ éåðèíè òÿéèí åòìÿê — áöòöí áóíëàð äþâðöí êîíòåêñòèíäÿ Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðèíè úèääè òÿäãèãàò ñÿâèééÿñèíÿ, ÿñë ÿäÿáèééàò òàðèõè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûðäû. Áó õöñóñèééÿòëÿð áàõûìûíäàí ÿñÿðèí áèðèíúè úèëäèíÿ íÿçÿð ñàëäûãäà, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãÿäèì äþâðäÿí òóòìóø ÕÕ ÿñðÿ êèìè áèð äþâðö ýþçöìöçöí ãàðøûñûíäàí ýÿëèá êå÷èð. ßëáÿòòÿ, ìöàñèð ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èëèéèìèçèí òÿäãèãàò öôöãëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, ñþç éîõ êè, áó ìÿíçÿðÿ ÿùàòÿëè äåéèëäèð, áåëÿ êè, Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðèíäÿ ÕÛÛÛ, ÕÛÂ, ÕÂ, ÕÂÛ ÿñðèí ÿäÿáèééàòû éà òàìàìèëÿ êÿíàðäà ãàëìûø, éà äà þòÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìèøäèð. Áó äà òÿáèè êè, ìöÿëëèôèí ùÿìèí äþâðëÿðèí ìàòåðèàëëàðûíû ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìÿñè èëÿ èçàù åäèëìÿëèäèð. Ëàêèí, áóíà áàõìàéàðàã, áó úèëääÿ ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëÿí, éàðàäûúûëûãëàðû áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ èøûãëàíäûðûëàí ñÿíÿòêàðëàð âàñèòÿñèëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí áþéöê áèð èíêèøàô äþâðöíöí õöñóñèééÿòëÿðè, ÿñàñ ùàäèñÿëÿðè ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Áåëÿ êè, áóðàäà ùàããûíäà äàíûøûëàí ñÿíÿòêàðëàð àðàñûíäà ßáöëöëà, Íèçàìè, Õàãàíè, Âàãèô, Âèäàäè, Ãþâñè, Áàêûõàíîâ, Çàêèð, Íÿáàòè, Ì.Ô.Àõóíäîâ êèìè áþéöê Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðè âÿ éàçû÷ûëàðû âàðäûð: áÿçè éàíëûø ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðÿ áàõìàéàðàã, áó î÷åðêëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ãÿíàÿòáÿõø ñÿâèééÿäÿ èäè âÿ ùÿìèí î÷åðêëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí êëàññèêëÿðè éåíè, ðåàëèñò ÿäÿáèééàòøöíàñëûã áàõûìûíäàí íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèðäè. Êþ÷ÿðëè éàçûðäû: «ßðáàáè-äàíèø âÿ êàìàëà ìÿëóìäóð êè, ùÿð áèð ìèëëÿòèí øàí âÿ ÿçÿìÿòèíÿ, òÿðÿã170 ãè âÿ ñÿàäÿòèíÿ áàèñ îëàí ñÿáÿáëÿðäÿí áèðèñè äÿ îíóí ÿäÿáèééàòûäûð. ßäÿáèééàò ìèëëÿòèí àííåéè — ùÿãèãÿòíöìàñûäûð êè, îíóí ìàääè âÿ ìÿíÿâè òÿðÿããèñè âÿ èñòèãáàëû ö÷öí íèúàò âÿ ñÿàäÿò éîëëàðûíû åéíèëÿ ýþñòÿðèð» (ñÿù. 70). Ô.Êþ÷ÿðëè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû ìÿùç áó áàõûìäàí þç ÿñÿðèíèí ïðåäìåòèíÿ ÷åâèðìèøäè. Ô.Êþ÷ÿðëè ÿäÿáèééàò òàðèõ÷èñè êèìè, éàëíûç ÿäÿáè ôàêòëàðû òîïëàìàãëà âÿ èçàù åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìèðäè, ÿêñèíÿ, îíóí «ÿäÿáèééàò òàðèõè» àíëàéûøû ýåíèø âÿ ìöíäÿðèúÿëè îëìóøäóð. Òÿäãèãàò÷û ÿäÿáèééàòû êîíêðåò òàðèõè øÿðàèòèí ìÿíÿâè òÿúðöáÿñèíèí èôàäÿñè êèìè ãÿáóë åòìèø âÿ èøûãëàíäûðìàüà ÷àëûøìûøäûð, ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàðëàðûí ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿêè éåðèíè òÿéèí åòìÿê èñòÿéÿðêÿí òÿêúÿ îíëàðûí ùÿéàòû, ÿñÿðëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàòëà êèôàéÿòëÿíìÿìèø, ùÿì äÿ áó ñÿíÿòêàðëàðûí öñëóáó, ÿäÿáèééàòà ýÿòèðäèêëÿðè éåíèëèê, éàðàäûúûëûãëàðûíûí òÿñèð äàèðÿñè, ñîíðàêû ÿäÿáèééàò ö÷öí ÿùÿìèééÿòè ùàããûíäà ìöùàêèìÿëÿð éöðöòìöø, éåðè äöøäöêúÿ îíëàðû áàøãà õàëãëàðûí ñÿíÿòêàðëàðû èëÿ äÿ ìöãàéèñÿ åòìèøäèð. «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû»íäà ìèëëè êëàññèêëÿðèí òåç-òåç Øÿðã âÿ ðóñ ÿäÿáèééàòûíûí àéðû-àéðû ñÿíÿòêàðëàðû èëÿ ìöãàéèñÿëè øÿêèëäÿ òÿùëèëèíÿ ýþñòÿðèëÿí ìåéëè õöñóñè íÿçÿðÿ ÷àòäûðìàã èñòÿðäèê, ÷öíêè áó õöñóñèééÿò Êþ÷ÿðëèíèí ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿ ÿäÿáè-òèïîëîæè òÿùëèëèíèí ìöÿééÿí åëåìåíòëÿðè êèìè ìàðàãëûäûð. ßäÿáèééàò òàðèõè àíëàéûøû áàõûìûíäàí Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðÿ éàçäûüû ýèðèø ÷îõ ãèéìÿòëèäèð. Èëê íÿøðäÿ áó ýèðèø ìÿãàëÿñè èêè ìöñòÿãèë ùèññÿ êèìè âåðèëìèøäè. («Ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí áèð íå÷ÿ ñþç», «Áàøëàíüûú»). Éåíè íÿøðäÿ áó èêè ùèññÿ áèðëÿøäèðèëÿðÿê «Áèð íå÷ÿ ñþç» àäû èëÿ òÿãäèì îëóíóð. Çÿííèìèçúÿ, áåëÿ àä ùÿìèí ùèññÿíèí ìÿçìóíóíó òàì èçàù åòìèð âÿ ìöíàñèá äåéèëäèð. «Áàøëàíüûú» äàùà ìöíàñèá ñÿðëþâùÿäèð. Êþ÷ÿðëèíèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ îíóí ÿäÿáèééàò ùàããûíäà íÿçÿðè ìöùàêèìÿëÿðè, ÿäÿáèééàòûí øèôàùè âÿ éàçûëû ãîëëàðëà òÿñíèôè ÿñàñ ìÿçìóíó òÿøêèë åäèð: ùÿì÷èíèí ìöÿëëèô Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ïðîñåñèíèí èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðèíè äÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ èçàù åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Î, ÿäÿáèééàò òàðèõèíè éàçàðêÿí ùàíñû ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøäûüûíäàí áÿùñ åäÿðÿê ýþñòÿðèðäè êè, «øöÿðà âÿ öäÿáàëàðûìûçûí þç ÿñÿðëÿðèíäÿ ãÿäðö ãèéìÿòëÿðè áèëèíìÿäèéèíäÿí, ÿñÿðëÿðè âÿ õöñóñÿí òÿðúöìåéè-ùàëëàðû, éÿíè ùàíñû çàìàí âÿ ìÿêàíäà íÿ íþâ éàøàéûá çèíäÿýàíëûã åòìÿëÿðè èòèá-áàòûáäûð âÿ áó ùàëäà áèð êÿñÿ ìÿëóì äåéèë, îíëàðäàí áÿçèëÿðèíèí, àíúàã áèð àäû âÿ øåðëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿ ÿäÿáèééàò âÿ ãÿçÿëèééàò ãàëûáäûð, îíëàð èëÿ øàèðèí ðöòáåéè-êà171 ìàëûíû âÿ òÿáèè-øåðèééÿñèíè òÿùãèã âÿ òÿìéèç åòìÿê ìöìêöí äåéèë» (ñÿù. 68). Òÿäãèãàò÷ûíûí áó ôèêðè îíóí ÿäÿáèééàò òàðèõè àíëàéûøûíûí áÿçè úÿùÿòëÿðèíè áàøà äöøìÿê áàõûìûíäàí äà ãèéìÿòëèäèð. Éàçû÷ûíûí ùÿéàòû, éàðàäûúûëûüû, ÿñÿðëÿðèíèí òÿäãèãè âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè, ôÿðãëÿíäèðèëìÿñè, Êþ÷ÿðëèíèí ÿäÿáèééàò òàðèõè àíëàéûøûíûí ÿñàñ òÿðêèá ùèññÿñèäèð: ñÿíÿòêàðûí òÿðúöìåéè-ùàëû ñàäÿúÿ îíóí ùÿéàòûíà àèä ôàêòëàðûí ñàäàëàíìàñû, òÿôñèðè êèìè éîõ, ùàíñû çàìàíäà, ùàíñû ìÿêàíäà, ùàíñû úîüðàôè ìèãéàñäà âÿ øÿðàèòäÿ éàøàìàñû êèìè áàøà äöøöëÿí òÿðúöìåéè-ùàëû òÿäãèãàò òÿðçèíäÿ ìöùöì éåð òóòóð: «éàçû÷ûíûí òÿðúöìåéè-ùàëû» àíëàéûøû ýåíèø âÿ åëìè áèð àíëàéûø èäè. Ñÿíÿòêàðûí éàðàäûúûëûüûíû òÿùëèë åòäèêäÿ äÿ Êþ÷ÿðëèíèí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ìåéàðû ýåíèø èäè, áó òÿùëèëäÿ î, øàèðèí ôèêèð, èäðàê ñÿâèééÿñèíè, ïîåòèê èñòåäàäûíû («òÿáèè-øåðèééÿñè»íè) àøêàðà ÷ûõàðìàüà ÷àëûøûðäû. ßäÿáèééàò òàðèõèíäÿ ñÿíÿòêàðûí þç äþâðöíÿ óéüóí ÿñÿðëÿð éàçìàñû ìÿñÿëÿñèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿñè Ô.Êþ÷ÿðëèíèí òÿäãèãàò ìåòîäîëîýèéàñûíûí ãöââÿòëè òÿðÿôëÿðèíäÿí áèðè èäè. Î éàçûðäû: «Ùÿð áèð øàèðèí ìÿñëÿêèíè, öñëóáè-êÿëàìûíû âÿ þç ÿñÿðè çÿìàíÿñèíèí òÿãàççûñûíúà íÿ íþâ ÿñÿðëÿð âöúóäà ýÿòèðäèéèíè âÿ îíëàðûí úàìààòûìûçà ùöñíè-òÿñèðèíè, õåéèð âÿ çÿðÿðèíè áÿãÿäðè-ãöââÿ à÷ûá ýþñòÿðìèøèê» (ñÿù. 69). Áóðàäà áèç Êþ÷ÿðëèíèí ÿäÿáèééàò òàðèõè àíëàéûøûíûí äàùà ýåíèø ìÿçìóíó èëÿ ãàðøûëàøûðûã. Ñÿíÿòêàðûí éàðàäûúûëûüûíûí èäåéà ìöíäÿðèúÿñè, öñëóáó ÿñÿðëÿðèíèí ôîðìà âÿ ìÿçìóí åòèáàðèëÿ çàìàíëà øÿðòëÿíìÿñè, ÿäÿáèééàòûí ùÿéàòà òÿñèðè Êþ÷ÿðëèíèí ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿ, õöñóñèëÿ, áó òàðèõèí ÿñàñ òÿðêèá ùèññÿñè îëàí ìîíîãðàôèê î÷åðêëÿðäÿ ÿùàòÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäûüû ìÿñÿëÿëÿðäÿí èäè. Þç ÿäÿáèééàò òàðèõèíè éàðàäàðêÿí Ô.Êþ÷ÿðëè áÿäèè ÿäÿáèééàòûí ñïåñèôèêàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ìÿñÿëÿëÿðÿ äÿ òîõóíóð, ÿäÿáèééàòû ìèëëè ùÿéàòûí ýåíèø áÿäèè òÿñâèðè êèìè ìÿíàëàíäûðûð, ãàáàãúûë øàèðëÿðè «ìèëëÿòèí ìààðèô õàäèìëÿðè» àäëàíäûðûðäû. Áÿäèè ÿäÿáèééàòûí õàëãûí, ìèëëÿòèí èúòèìàè âÿ ìÿíÿâè òÿðÿããèñèíäÿ îéíàäûüû ðîëà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðÿí òÿäãèãàò÷û îíó èêè ùèññÿéÿ àéûðûðäû: øèôàùè âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàò. Øèôàùè ÿäÿáèééàò áÿäèè ñþç éàðàäûúûëûüûíûí áàøëàíüûúû êèìè îíóí ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿ èçàù îëóíóðäó. ßëáÿòòÿ, Êþ÷ÿðëè áó ÿäÿáèééàòû ýåíèø òÿäãèã åòìèðäè, ëàêèí ãÿòèééÿí îíñóç êå÷èíìèðäè. ßñÿðèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ áó ÿäÿáèééàòäàí ÿòðàôëû áÿùñ åòìÿêëÿ ìöÿëëèô ìöùöì áèð ìåòîäîëîæè ïðèíñèïÿ — ìèëëè ÿäÿáèééàòûí òàðèõèíè îíóí øèôàùè ÿäÿáèééàòûíäàí áàøëàìàã ïðèíñèïèíÿ ÿìÿë åòìèø îëóðäó. Éàçûëû ÿäÿáèééàòà ýÿëäèêäÿ èñÿ, áó172 ðàäà òÿäãèãàò÷ûíûí ÿäÿáè ùàäèñÿëÿðè ãèéìÿòëÿíäèðìÿ âÿ öìóìè ÿäÿáè ùÿðÿêàòäàêû éåðèíè òÿéèíåòìÿ ìåéàðëàðû äàùà éåòêèí âÿ ÿñàñëû èäè. Õÿëãèëèê Êþ÷ÿðëè òÿäãèãàòûíäà áó ìåéàðëàðûí ÿí ìöùöìö êèìè þçöíö ýþñòÿðèðäè. Õÿëãèëèê âÿ õàëãà áàüëûëûã, îíóí ôèêðèíúÿ ñÿíÿòêàðûí áàøëûúà ëÿéàãÿòèäèð. Î éàçûðäû êè, «øàèð íÿ ãÿäÿð þç ìèëëÿòèíÿ éàâóã îëñà, îíóí àäÿò âÿ õàñèééÿòëÿðè öçðÿ íÿøâö íöìà òàïñà, ìèëëÿò ãàíû îíóí äàìàðëàðûíäà íÿ ãÿäÿð àðòûã úÿðÿéàí åòñÿ, áèð î ãÿäÿð îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿõè ìèëëÿò ãîõóñó âÿ ìèëëÿò íèøàíÿñè àðòûã ýþðöíÿúÿêäèð»; ùÿãèãè øàèð ýÿðÿê «þç ìèëëÿòèíèí äèëè èëÿ äàíûøà, öðÿéè âÿ àüëû èëÿ ôèêðè åäÿ» (ñÿù. 77). Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿ êëàññèê èðñÿ ìöíàñèáÿòèí ÿñàñûíû ìÿùç áåëÿ áèð åñòåòèê ïðèíñèï òÿøêèë åäèðäè. ßäÿáèééàòûí ìèëëè þçöíÿìÿõñóñëóüó, ìèëëè êåéôèééÿòëÿðèíèí äÿðèíëèéè, ðåàëèçì, ìèëëè ýåð÷ÿêëèéèí âàõòû ÷àòìûø ïðîáëåìëÿðèíè ÿêñ åòìÿê îíóí ÿäÿáèééàò òàðèõè êîíñåïñèéàñûíûí áàøëûúà òÿëÿáëÿðè âÿ úÿùÿòëÿðè êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð. ßñÿðèí áàøëàíüûú ùèññÿñèíäÿ Êþ÷ÿðëè ùÿì÷èíèí äèë, ÿäÿáèééàòûìûçûí ãÿäèìèëèéè, áàøãà õàëãëàðûí ÿäÿáèééàòû èëÿ áàüëûëûüû êèìè ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðÿ äÿ äèããÿò éåòèðèðäè. ßëáÿòòÿ, Êþ÷ÿðëèíèí áèð ñûðà ìÿñÿëÿëÿðäÿ, õöñóñèëÿ, ìèëëè ÿäÿáèééàòûí ôÿëñÿôè ìÿçìóí äÿðèíëèéèíè ýþñòÿðÿðêÿí áÿçè éàíëûø íÿòèúÿëÿðÿ äÿ éîë âåðäèéèíè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ìöÿëëèôèí ìèëëè ÿäÿáèééàòûí èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðè áàðÿäÿ òÿñÿââöðöíöí áÿçè ìÿùäóä úÿùÿòëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí áó éàíëûø íÿòèúÿëÿð áàðÿäÿ éåíè íÿøðèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ ÿòðàôëû, ùÿì äÿ èíàíäûðûúû øÿêèëäÿ éàçäûüû ö÷öí áó ìÿãàëÿäÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ äàéàíìàüà åùòèéàú éîõäóð. Áèðèíúè úèëä Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû Ýÿíúÿ, Øèðâàí, Øàìàõû, Ãàðàáàü-Øóøà, Ãóáà, Øÿêè çîíàëàðû öçðÿ òÿäãèã îëóíìóøäóð. ßäÿáè øÿõñèééÿòëÿðÿ êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë Êþ÷ÿðëè áó úîüðàôè ÿðàçèëÿð, îíëàðûí òàðèõè êå÷ìèøè âÿ èíäèêè âÿçèééÿòè, èãëèìè, ìÿäÿíè ùÿéàòû áàðÿäÿ äàíûøûð. Áåëÿëèêëÿ, áó úîüðàôè ìèãéàñäà éåòèøÿí ñÿíÿòêàð ùàããûíäà ôèêèð ñþéëÿìÿê ö÷öí ìöÿééÿí çÿìèí ùàçûðëàíûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ, éóõàðûäà éàçäûüûìûç êèìè, Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ÿñÿðè àéðûàéðû ñÿíÿòêàðëàðà ùÿñð îëóíàí ìîíîãðàôèê î÷åðêëÿð òîïëóñó, éÿíè ñàäÿúÿ «ìàòåðèàëëàð» äåéèëäè âÿ åéíè çàìàíäà, áåëÿ áèð ïðèíñèïäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê Êþ÷ÿðëèäÿ ìèëëè ÿäÿáè ïðîñåñèí âàùèäëèéè ùàããûíäà ôèêðèí îëìàäûüûíû äöøöíìÿê äÿ ñÿùâ îëàðäû. Âàùèä ìèëëè äþâëÿòèí éîõëóüó, þëêÿíèí àéðû-àéðû õàíëûãëàð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíìàñû øÿðàèòèíäÿ ÿäÿáè ïðîñåñèí ìöõòÿëèô ÿðàçè173 ëÿðäÿ èíêèøàôû òàìàìèëÿ òÿáèè âÿ ãàíóíàóéüóíäóð. Êþ÷ÿðëè, ùÿòòà áó ïðèíñèï äàõèëèíäÿ áåëÿ ìèëëè ÿäÿáè ïðîñåñèí âàùèäëèéèíè, áþéöê Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðûíûí þç äþâðëÿðèíèí ÿäÿáè èíêèøàôûíà öìóìè, àïàðûúû áÿäèè-åñòåòèê êåéôèééÿòëÿð ýÿòèðäèêëÿðèíè, áóíóíëà äà ÿäÿáèééàòûí âàùèä èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàôûíû òÿìèí åòäèêëÿðèíè ýþñòÿðÿ áèëìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, Ô.Êþ÷ÿðëèäÿ «Âàãèô ÿñðè», «Ì.Ô. Àõóíäîâóí äþâðö» ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà ìöùàêèìÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð êè, áóíëàð îíóí ÿäÿáèééàò òàðèõèíèí éåíè ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà òÿøêèë îëóíäóüóíó äåìÿê ö÷öí êèôàéÿòäèð. Áóðàñû äà âàðäûð êè, Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿ äþâðëÿøäèðìÿ âàùèäè ÿðàçè éîõ, áÿëêÿ ÿêñèíÿ, ÿäÿáè øÿõñèééÿòèí þçöäöð. Éàçû÷û îíóí ÿäÿáèééàò òàðèõèíèí ÿñàñ ïðåäìåòèäèð. Ìöÿééÿí áèð äþâðöí ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà òÿñÿââöð äÿ áó éàçû÷ûëàðà ùÿñð îëóíìóø î÷åðêëÿðèí ìÿúìóñóíäàí éàðàíûð. Áèðèíúè úèëääÿ 50-äÿí àðòûã éàçû÷û áàðÿäÿ î÷åðê âàðäûð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðè ÷îõ ìöõòÿñÿðäèð, åëÿñè äÿ âàðäûð êè, áèð íåúÿ úöìëÿäÿí èáàðÿòäèð. Áó, ÿëáÿòòÿ, îíäàí èðÿëè ýÿëèðäè êè, ùÿìèí øÿõñèééÿòëÿð ùàããûíäà òÿäãèãàò ìàòåðèàëëàðû, äåìÿê îëàð êè, éîõ äÿðÿúÿñèíäÿ èäè. Î÷åðêëÿðèí áèð õöñóñèééÿòèíè äÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð: ùàããûíäà äàíûøûëàí ñÿíÿòêàðûí ÿñÿðëÿðè èëÿ ÿçÿìè äÿðÿúÿäÿ òÿúùèç îëóíìàñû õöñóñèééÿòèíè; Ô.Êþ÷ÿðëè ÷îõ âàõò áÿäèè ÿñÿðè áöòþâ øÿêèëäÿ î÷åðêÿ äàõèë åäèð. Áèðèíúè úèëääÿ Íèçàìè, Âàãèô, Âèäàäè, Çàêèð, Áàêûõàíîâ, Àõóíäîâ, Íÿáàòè ùàããûíäàêû î÷åðêëÿð àéðû-àéðû éàíëûøëûãëàðà áàõìàéàðàã âÿ éàçûëäûãëàðû äþâðöí êîíòåêñòèíäÿ ýþòöðöëäöêäÿ, åëìèíÿçÿðè ñÿâèééÿíèí éöêñÿêëèéè, ôàêòîëîæè çÿíýèíëèê áàõûìûíäàí äèããÿòè õöñóñè úÿëá åäèð. Ìÿñÿëÿí, äåéÿê êè, Íèçàìè ùàããûíäà î÷åðê ùÿúì åòèáàðèëÿ êè÷èê îëñà äà, èðÿëè ñöðöëÿí ìÿñÿëÿëÿð áàõûìûíäàí, ùÿòòà áó ýöí áåëÿ ÿëàìÿòäàðäûð. Ô.Êþ÷ÿðëèíèí Íèçàìèäÿí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áÿùñ à÷ìàñû äþâðö ö÷öí áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Íèçàìè èðñèíèí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿñè ìÿñÿëÿñèíèí èðÿëè ñöðöëìÿñè äÿ î÷åðêèí ìöùöì ìÿçèééÿòëÿðèíäÿí èäè. Êþ÷ÿðëèíèí òàðèõèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýåíèø òÿäãèã îëóíàí äþâðö — Âàãèô äþâðö âÿ îíäàí ñîíðàêû ìèëëè ÿäÿáè ïðîñåñäèð. Áó, ÿëáÿòòÿ, òÿäãèãàò÷ûíûí ìèëëè ÿäÿáèééàò àíëàéûøû èëÿ ìöÿééÿí ìÿíàäà áàüëû áèð èñòèãàìÿò èäè. Áåëÿ êè, Ô.Êþ÷ÿðëè, àíúàã ìèëëè äèëäÿ éàðàäûëàí ÿäÿáèééàòû ìèëëè ùàäèñÿ ñàéûðäû, ìÿùç áó ùàëäà ÿäÿáèééàòäà ìèëëè êåéôèééÿòëÿðèí èíêèøàôûíäàí äàíûøûðäû. Ìÿùç 174 áóíà ýþðÿ äÿ î, ÿëáÿòòÿ, ùèññÿ ãàïûëûá Âàãèô ùàããûíäà éàçûðäû êè, îíóí «áèçèì ÿäÿáèééàòûìûçûí áàíèñè âÿ ìöÿññèñè àäëàíìàüà ùàããû âàðäûð» (ñÿù. 159) âÿ øàèðèí ÿí ãèéìÿòëè ìÿçèééÿòëÿðèíäÿí áèðèíè îíóí àíà äèëèíäÿ éàçûá-éàðàòìàñûíäà ýþðöðäö. Âàãèô ùàããûíäà: «Øàèð ùÿð íÿ âöúóäà ýÿòèðèáñÿ, þç àíà äèëèìèçèí òÿðç âÿ øèâÿñèíäÿ ýÿòèðèáäèð» (ñÿù. 190) — äåéÿ éàçûðäû âÿ áó êåéôèééÿòëÿð, àëèìÿ ýþðÿ, Âàãèôèí «ìèëëè øàèðëèéèíÿ äÿëàëÿò åäèð» (ñÿù. 190.) Î÷åðêäÿ Âàãèô ïîåçèéàñûíûí ðåàëèñòèê òÿìàéöëö äÿ òÿãäèð îëóíóðäó, ýþñòÿðèëèðäè êè, Âàãèôèí øåðëÿðèíèí «òàìàìèñè öðÿêäÿí âÿ ùÿãèãè ùÿéàòäàí íÿøÿò åäÿí ÿñÿðëÿðäèð», áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, Êþ÷ÿðëè Âàãèô øåðèíÿ õàñ ïîåòèê òÿôÿêêöðöí âÿ ùèññèí ðåàë, úàíëû îëìàñûíà äèããÿòè úÿëá åäèðäè. Ô.Êþ÷ÿðëè ö÷öí Âàãèô ìèëëè ýåð÷ÿêëèêëÿ áàüëû áèð ñÿíÿòêàðûí áàðèç íöìóíÿñè èäè âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ îíóí ùàããûíäà äàíûøàðêÿí «ìèëëè øàèð» èôàäÿñèíè èøëÿäèðäè. Ìèëëè âàðëûãëà áàüëûëûã úÿùÿòäÿí Ô.Êþ÷ÿðëè Çàêèð, Ì.Ô.Àõóíäîâ êèìè ñÿíÿòêàðëàðû äàùà ÷îõ òÿãäèð åäèð, îíëàðà þç ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿ ýåíèø, àïàðûúû éåð âåðèðäè. Õöñóñèëÿ, Ì.Ô.Àõóíäîâ îíóí ÿäÿáèééàò òàðèõèíèí ìÿðêÿçè ñèìàñû èäè âÿ Ô.Êþ÷ÿðëè áó áþéöê ñÿíÿòêàðäàí, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, éåíè òèïëè áèð éàçû÷û êèìè äàíûøûðäû. Éàçû÷ûéà ùÿñð îëóíìóø î÷åðêèí çÿíýèí ìÿçìóíó, ïðîáëåì ìàùèééÿòè áóíóíëà ÿëàãÿäàðäûð. ßýÿð äåñÿê êè, Êþ÷ÿðëèíèí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã èñòåäàäû, òÿäãèãàò òÿôÿêêöðöíöí ýåíèøëèéè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà éåíè úÿðÿéàíûí — ðåàëèçìèí áàíèñè Ì.Ô.Àõóíäîâà ùÿñð îëóíìóø î÷åðêäÿ áöòöí ãöââÿñè èëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðìèøäèð, çÿííèìèçúÿ éàíûëìàðûã. Î÷åðêäÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí ÷îõúÿùÿòëè ÿäÿáè-áÿäèè ôÿàëèééÿòèíè òÿùëèë åòìÿêëÿ âÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿêëÿ Êþ÷ÿðëèíèí þçöíöí òÿäãèãàòû éåíè èäåéà-åñòåòèê ýþðöøëÿðëÿ çÿíýèíëÿøìèø îëóð, òÿùëèëëÿðèíèí ñèãëÿòè àðòûð, ÿùàòÿ äàèðÿñè ýåíèøëÿíèð. Ì.Ô.Àõóíäîâ Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ñÿíÿòêàð àíëàéûøûíà ÿí éàõûí éàçû÷û êèìè î÷åðêäÿ òÿùëèë îëóíóð. Ì.Ô.Àõóíäîâóí éåíè òèïëè ÿäÿáèééàò éàðàòìàñû, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ðåàëèçìèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèðè, ìèëëè ÿäÿáèééàòûí éåíè æàíðëàð âÿ ôîðìàëàðëà çÿíýèíëÿøäèðèëìÿñè, ÿëèôáà óüðóíäà ìöáàðèçÿñè áó î÷åðêäÿ èøûãëàíäûðûëàí ÿñàñ ïðîáëåìëÿðèí ùå÷ äÿ ùàìûñû äåéèëäèð. Î÷åðêäÿ Àõóíäîâ êîìåäèéàëàðûíûí òÿùëèëè ñàäÿúÿ áó ÿñÿðëÿðèí èäåéà âÿ ìÿçìóíóíó à÷ìàãëà ìÿùäóäëàøûá ãàëìûð, ùÿì äÿ áó êîìåäèéàëàðûí ìèëëè ÿäÿáèéàòäà éåíè ùàäèñÿ êèìè ìåéäàíà ÷ûõìàñûíûí ñÿáÿáëÿðè ýþñòÿðèëèð. Êþ÷ÿðëè éàçûðäû: «Êîìåäèéà éàçìàã ùÿð áèð ÿäèáèí èøè äå175 éèë. ßäÿáèééàòûí áó íþâöíäÿ ÿñÿðëÿð âöúóäà ýÿòèðìÿê ö÷öí åëì âÿ ñàâàääàí áàøãà òÿúðöáÿ, áèëèê âÿ ìèëëÿòèí ìÿèøÿòèíÿ ÿòðàôëû áÿëÿäèééÿò äÿõè ëàçûìäûð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ, ôèòðè áèð èñòåäàä âÿ éàðàäûúû ãöââÿ — «Àëëàù âåðýèñè» ëàçûìäûð êè, áèð éàíäàí ýþðöá åøèòäèéèíè ýþòöðöá éåòèðÿ áèëñèí âÿ áèð òÿðÿôäÿí þç ôèêðè õÿéàëÿòè èëÿ éîõäàí âàð åòñèí» (ñÿù. 435). «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû»íäà Ì.Ô. Àõóíäîâ ìÿùç áåëÿ áèð ñÿíÿòêàð êèìè òÿäãèã îëóíóð. «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû» áó ýöí ùÿì ÿäÿáè èðñèìèçèí ïàðëàã íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè, ùÿì äÿ ìöàñèð äþâðöìöçöí þçöíäÿ áåëÿ, àêòóàë ìàùèééÿò êÿñá åäÿí íöôóçëó áèð ìÿíáÿ êèìè ãèéìÿòëèäèð. Íèçàìèäÿí òóòìóø, ùÿëÿ êå÷ÿí ÿñðèí îðòàëàðûíäà «Ó÷óá êþíëöì ãóøó, ùÿð ëÿùçÿ Àçÿðáàéúàí èñòÿð!» — äåéÿí Àüàèñìàéûë Çÿáèù êèìè øàèðëÿðèìèçèí ÿñÿðëÿðèíÿ ãÿäÿð êëàññèê èðñèìèçè äóðìàäàí þéðÿíìÿê, áó ýöí ö÷öí ÿí ÿñàñû èñÿ, îíëàðû ìöàñèð åëìè-òåêñòîëîæè ñÿâèééÿäÿ ÷àï åòìÿê, òÿðúöìÿ âÿ òÿáëèü åòìÿê, éàéìàã ñàùÿñèíäÿ «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû» ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèìèçèí, íÿøðèééàòëàðûìûçûí ãàðøûñûíäà éåíè âÿçèôÿëÿð ãîéóð. Íèçàìè, Íÿñèìè, Ôöçóëè, Âàãèô, Ñ.ß. Øèðâàíè, Ì.Ô. Àõóíäîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ñàáèð, Ù. Úàâèä, Ú. Úàááàðëû âÿ áàøãà áþéöê ñÿíÿòêàðëàðûìûçûí, åëÿúÿ äÿ ùÿëÿ þçöìöçöí ëàéèãèíúÿ òàíûìàäûüûìûç, îõóéà áèëìÿäèéèìèç, ëàêèí éàðàäûúûëûüûíûí ÷îõ ìàðàãëû íöìóíÿëÿðè èëÿ «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà» ðàñòëàøäûüûìûç áàøãà ñþç óñòàëàðûìûçûí ÿñÿðëÿðèíèí ìàðàãëû íöìóíÿëÿðè èëÿ áèçè òàíûø åòäèéè À.Çÿáèù ùàããûíäà éàçûðäû: «Çÿáèù þç ÿñðèíèí Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Ñàáèðè îëóá. ßôñóñ êè, îíóí äà ãÿäðè áèëèíìÿéèáäèð âÿ ÿøàðûíà ðÿâàú âåðÿí îëìàéûáäûð» (ñÿù. 531). Åëÿ åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó êèìè ìöëàùèçÿëÿð áó ýöí äÿ áèçèì ö÷öí àêòóàë ñÿñëÿíìÿñèí. «Áàøëàíüûú»äà Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè éàçûðäû: «ßäèáè-ôàçèë âÿ øàèðè-ãàáèë ìèëëÿòèí ìààðèô õàäèìëÿðèäèð. Þç àñàðö ÿøàðû èëÿ îíëàð ìèëëÿòèí úèñìèíÿ øÿôà, ðóùóíà ñÿôà, ôèêðèíÿ úèëà, àüëûíà âÿ òàìàìè ìÿíÿâè âÿ ðóùàíè ãöââÿëÿðèíÿ áàëö ïÿð âåðèá óúà ìÿãàìà ãàëäûðûðëàð» (ñÿù. 70). Çàìàí ñöáóòà éåòèðäè êè, Êþ÷ÿðëèíèí þçö äÿ ìÿùç áó úöð — õàëãà «øÿôà, ñÿôà, úèëà, áàëö ïÿð» ýÿòèðÿí, áöòöí þìðöíö îíó «óúà ìÿãàìà ãàëäûðìàüà» ñÿðô åäÿí áþéöê ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèìèçäÿí áèðèäèð. 176 1978. ÂÈËÉÀÌ ØÅÊÑÏÈÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÑÞÇ «Øåêñïèrè îõóéàrêÿí, ìÿí áþéöê, äàùà àüûëëû, äàùà ïàê, òÿìèç îëóràì. Îíóí ÿñÿrëÿrèíèí ÿí éöêñÿê ìÿãàìëàrûíà ÷àòàíäà ìÿíÿ åëÿ ýÿëèr êè, íÿùÿíý áèr äàüûí áàøûíäàéàì — ùÿr øåé éîõ îëór âÿ ùÿr øåé òàìàì éåíè áèr ëèáàñäà ïåéäà îëór». Ã.Ôëîáår (Ëóèçà Êîëåéÿ éàçäûüû ìÿêòóáäàí) Èêè ñåâýèì âàräûr: ñåâèíú âÿ êÿäÿr, Ìÿíè àääûì-àääûì ýöäörëÿr, róùòÿê. Â.Øåêñïèr (144-úö ñîíåòäÿí) Éåíèéåòìÿëèê, èëê ýÿíúëèê ÷àüëàrûìäà, î âàõòëàr êè, ùÿr øåéè äÿéèøäèrìÿê, ùÿr øåéè éåíèëÿøäèrìÿê èñòÿéèrñÿí, áöòöí àëÿìè þçöíÿ éàä ùåñàá åäèrñÿí, áèr åòèràç, áèr öñéàíêàrëûã ñÿíèí ãÿëáèíÿ ñàùèá îëór, ùàìûíûí áÿéÿíäèéèíè, ùàìû òÿrÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíìóøó ñÿí áÿéÿíìÿê, ãÿáóë åëÿìÿê èñòÿìèrñÿí (åéíè çàìàíäà, áóíóí ìàùèééÿòèíÿ äÿ âàrìàüû áàúàrìûrñàí), áàõ, ùÿìèí âàõòëàr ìÿí òÿñàäöôÿí (àììà èíäè ôèêèrëÿøèrÿì êè, ýþröíör, áó òÿñàäöôäÿ áèr çÿrórÿò âàr èìèø) Ëåâ Òîëñòîéóí «Øåêñïèr âÿ äràì ùàããûíäà» òÿíãèäè î÷årêèíè ÿëäÿ åòäèì âÿ íåúÿ äåéÿrëÿr, áèr Ãóràí àéÿñè êèìè, áó ÿñÿrè àçû îí äÿôÿ îõóäóì. Ãÿrèáÿ èäè, éåíèéåòìÿëèê, èëê ýÿíúëèê öñéàíêàrëûüû éåòìèø áåø éàøëû ìöärèê áèr ãîúàíûí (Ëåâ Òîëñòîé áó ÿñÿrèíè 1903-úö èëäÿ éàçìûøäû) ñèìàñûíäà þç ìöòòÿôèãèíè òàïìûøäû: ìÿí ÿäÿáè ñþùáÿòëÿräÿ Òîëñòîéëà ùÿìôèêèr îëäóüóìó (!) áèëäèrèr âÿ îíà èñòèíàä åäèá Øåêñïèr íöôóçóíóí ÿñàññûçëûüû, Øåêñïèr ãöärÿòèíèí éàëàí÷ûëûüû áàrÿäÿ — ãîé î ýþçÿë éåíèéåòìÿëèê, èëê ýÿíúëèê ÷àüëàrû ìÿíè áàüûøëàñûí! — áîøáîüàçëûã åäèräèì âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèräè êè, áóíóíëà äÿ þçöìö èôàäÿ âÿ òÿñäèã åäèrÿì. ßëáÿòòÿ, äàùà àròûã äÿrÿúÿäÿ Øåêñïèrèí ÿñÿrëÿrèíè îõóìàã ëàçûì èäè. 7-12 177 Èëëÿr êå÷äè âÿ áó þòÿí èëëÿr ìöääÿòèíäÿ Øåêñïèr äöùàñûíûí èøûüû ìÿíè äÿ ãûçûíäûräû, ìÿíè äÿ àéûëòäû âÿ áó éàràäûúûëûã ùÿéàòû, õåéèr âÿ øÿr àíëàéûøëàrûíû äÿrê åòìÿêäÿ ìÿíèì ö÷öí äÿ ìöòëÿã áèr ìöärèêëèê ìöúÿññÿìÿñèíÿ ÷åârèëäè âÿ áóràñû äà àéäûí èäè êè, ìÿí íÿ èêèíúè, íÿ äÿ ñîíóíúóéàì: Øåêñïèr éàràäûúûëûüû èëÿ òàìàøà÷ûëàr, îõóúóëàr àràñûíäàêû áåëÿ áèr öíñèééÿò äþrä ÿñräèr êè, äàâàì åäèr. Ñîíràëàr ìÿí Ëåâ Òîëñòîéóí— áó äàùè ñÿíÿòêàrûí ùÿìèí î÷årêè ùàããûíäà ôèêèrëÿøÿrêÿí òÿñêèíëèéè éàëíûç áóíäà òàïûräûì êè, áþéöê àäàìëàrûí ñÿùâè äÿ áþéöê îëór. Äþrä ÿñräèr êè, Øåêñïèr ùåéràí åäèr, Øåêñïèr ýöëäörör âÿ àüëàäûr, äöøöíäörör, äÿrê åòäèrèr, áþéöê òÿëàòöìëö åùòèràñëàrûíäàí òóòìóø ÿí èíúÿ ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàrûíàúàí èíñàí òÿáèÿòèíèí äÿrèíëèêëÿrèíÿ âàrûr, ýþrör âÿ äàùèéàíÿ áèr áÿäèèëèêëÿ, ôÿëñÿôè-ÿõëàãè êîíñåïñèéàëàr ìörÿêêÿáëèéè áàõûìûíäàí áöòöí äÿrèíëèéè èëÿ ýþñòÿrèr. Øåêñïèr éàràäûúûëûüû öìóìáÿøÿr ìÿíÿâè ñÿrâÿòèíäÿ åëÿ áèr çèrâÿäèr êè, úîüràôè ñÿrùÿäëÿr, åòíèê ìöõòÿëèôëèêëÿr, ìèëëè ïñèõîëîýèéàëàr ìÿùäóäëóüó òàíûìûr âÿ çàìàíà ñèíÿ ýÿrèr. Øåêñïèr éàràäûúûëûüû îròà ÿñrëÿrèí Éåëèçàâåòà Èíýèëòÿrÿñèíèí, éàëíûç Èíýèëòÿrÿ èíòèáàùûíûí éîõ, áÿøÿrè òÿôÿêêöröí íàèë îëäóüó áèr ñÿrâÿòäèr. Ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèì êþìÿê÷èñè, òåàòräà ñóôëéîr âÿ íÿùàéÿò, ÿí àäè áèr àròèñò îëàí Âèëéàì Øåêñïèrèí áåëÿ áèr ìÿíÿâè ñÿrâÿò ñàùèáè îëìàñû ÿñrëÿr áîéó éàëíûç îáûâàòåëëÿrè éîõ, ÿí àüûëëû àäàìëàrû áåëÿ ùåérÿòÿ ýÿòèrìèøäèr âÿ áöòöí áó éöçèëëèêëÿr ÿrçèíäÿ Øåêñïèr ñÿíÿòèíèí äöíéà õàëãëàrûíûí örÿéèíÿ éîë òàïìàñû èëÿ áÿràáÿr, ìöõòÿëèô «Øåêñïèr ÿôñàíÿëÿrè» äÿ ÿñrëÿrè àäëàéàràã áó ýöí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûr; ùÿòòà áó ýöíöí þçöíäÿ äÿ éåíè-éåíè «Øåêñïèr ÿôñàíÿëÿrè» éàràíûr. Áöòöí áó ÿôñàíÿëÿrèí ÿñàñûíäà ùÿìèí ùåérÿò ùèññèíäÿí äîüàí èíàìñûçëûã äàéàíûr: àäè èíñàí áåëÿ áèr éàràäûúûëûüà, áó äÿrÿúÿäÿ äàùèëèéÿ ìàëèê îëà áèëìÿç; Øåêñïèr éàràäûúûëûüû àròèñò Âèëéàì Øåêñïèr ãÿëÿìèíè éîõ, êöáàr úÿìèééÿòäÿí îëàí, ùÿì äÿ õöñóñè òÿùñèë ýþrìöø ôèëàí ëîräóí, ãràôûí, ôèëàí ùårñîãóí ãÿëÿìèíèí áÿùrÿñèäèr, éàõóä êîëëåêòèâ àüëûí, áÿäèè òÿôÿêêöröí ùàñèëàòûäûr, ùÿòòà áåëÿ áèr ùèïîòåçà äà ìþâúóääór êè, áó éàràäûúûëûã ìÿøùór ôèëîñîô, èíýèëèñ ìàòårèàëèçìèíèí áàíèñè Ôråíñèñ Áåêîíóí ãÿëÿìèíèí ìÿùñóëóäór âÿ ùàíñû ñÿáÿáëÿrÿ ýþrÿ èñÿ àròèñò Øåêñïèrèí àäû èëÿ òàìàøàéà ãîéóëìóø, ÷àï åäèëìèøäèr. Ëàêèí èíäèéÿ ãÿäÿr áöòöí áó ôèêèrëÿrèí, åùòèìàëëàrûí, ùèïîòåçàëàrûí ùå÷ áèrè åëìè øÿêèëäÿ âÿ äöröñò ôàêòëàrëà ÿñàñëàíäûrûëìàìûøäûr. 178 Äöíéà ÿäÿáèééàòû òàrèõèíèí ìèíèëëèêëÿrèíäÿ Øåêñïèr êèìè èêèíúè áèr ñÿíÿòêàr òàïìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèr êè, êöòëÿâèëèéè, éàràäûúûëûüûíûí òÿñèr äàèrÿñè áó ãÿäÿr ýåíèø, ÿùàòÿëè âÿ çÿíýèí îëñóí. Âèëéàì Øåêñïèr róñ âÿ ÿrÿá, ôràíñûç âÿ ùèíä, òörê âÿ èñïàí, éàïîí âÿ ùÿáÿø òàìàøà÷ûñûíà, îõóúóñóíà äà èíýèëèñ òàìàøà÷ûñû âÿ îõóúóñó ãÿäÿr àíëàìëû âÿ äîüìàäûr. 1864-úö èëäÿ Øåêñïèrèí ö÷ éöç èëëèéè èëÿ ÿëàãÿäàr Èâàí Òórýåíåâ éàçûräû: «Áèç, róñëàr, Øåêñïèrèí õàòèrÿñèíè áàéràì åäèrèê âÿ áåëÿ áèr áàéràìà áèçèì ùàããûìûç âàr. Øåêñïèr áèçèì ö÷öí éàëíûç íÿùÿíý, èøûãëû áèr èìçà äåéèë, î áèçèì ö÷öí áèr ôÿõàrÿòÿ ÷åârèëìèøäèr, áèçèì úàíûìûçà âÿ ãàíûìûçà äàõèë îëìóøäór». Áþéöê róñ éàçû÷ûñûíûí áó ñþçëÿrèíè äöíéàíûí áèr ÷îõ õàëãëàrûíûí íöìàéÿíäÿëÿrè åéíè ùöãóã âÿ åéíè ñÿìèìèééÿòëÿ òÿêràr åäÿ áèëÿrëÿr. Áèç, «Àçÿráàéúàí òàìàøà÷ûñû, îõóúóñó óçóí ìöääÿòäÿí áÿrè Øåêñïèrè ñåâèr» — äåñÿê, ùÿëÿ ÷îõ àçäûr. Øåêñïèr Àçÿráàéúàí õàëãûíûí ìÿèøÿòèíÿ äàõèë îëìóøäór: Øåêñïèr ãÿùrÿìàíëàrûíûí ñþçëÿrè áèçèì ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà çÿráè-ìÿñÿëëÿrÿ ÷åârèëìèøäèr; Øåêñïèr ãÿùrÿìàíëàrûíûí àãèáÿòè, îíëàrûí ëÿéàãÿòè, ñÿùâè, äöøöíúÿñè áèçèì ö÷öí ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ìåéàr ñÿâèééÿñèíÿ ãàëõìûøäûr; áó ýöí áèçäÿ ÿí êöòëÿâè ãûç àäëàrûíäàí áèrè Îôåëèéàäûr; íÿ ãÿäÿr Ùàìëåòèìèç âàr?; àíàëàrûìûç, àòàëàrûìûç áàëàëàrûíû ùÿòòà Îòåëëî, Äåçäåìîíà äåéÿ ÷àüûrûáëàr. «Øåêñïèr âÿ Àçÿráàéúàí» àíëàéûøû ÿòràôûíäà äöøöíäöêäÿ ìÿäÿíèééÿòèìèçèí äöíÿíè âÿ áó ýöíö èëÿ ÿëàãÿäàr îõóéóá, òÿäãèã åäèá þérÿíäèéèìèç, åøèäèá áèëäèéèìèç âÿ ýþräöéöìöç ìÿãàìëàr, ôàêòëàr èñòÿr-èñòÿìÿç ýþçëÿrèìèç þíöíäÿ úàíëàíûr, ùàôèçÿìèçäÿ áàø ãàëäûrûr âÿ áó öçâè áàüëûëûüûí äÿrÿúÿñè áÿçÿí ùåérÿòÿ ñÿáÿá îëór: Ùöñåéí ßrÿáëèíñêè âÿ Îòåëëî; Àááàñ Ìèrçÿ Øÿrèôçàäÿ âÿ Ùàìëåò, Îòåëëî, Ìàãáåò; Ìÿrçèéÿ õàíûì Äàâóäîâà âÿ Ëåäè Ìàãáåò, Äåçäåìîíà, Êàòàrèíà, Ýåròróäà; Öëâè Ðÿúÿá âÿ Ðîìåî, Îòåëëî, Ùàìëåò; Èñìàéûë Ùèäàéÿòçàäÿ âÿ Ñþùràá (Ëàéårò), Êëàâäè, Éàãî; Ñèäãè Ðóùóëëà âÿ Êràë Ëèr; Áàràò õàíûì Øÿêèíñêàéà âÿ Êîräåëèéà, Äåçäåìîíà, Âèîëà, Úöëéåòòà; Ùþêóìÿ õàíûì Ãóráàíîâà âÿ Îëèâèéà, Êëåîïàòrà; Èñìàéûë Äàüûñòàíëû âÿ Îòåëëî; Ôàòìà õàíûì Ãÿärè, Ñîíà õàíûì Ùàúûéåâà âÿ Úöëéåòòà; Èñìàéûë Îñìàíëû âÿ Òÿëõÿê («Êràë Ëèr»äÿ); Àüàñàäûã Ýÿràéáÿéëè âÿ Òîáè; Ìÿììÿäÿëè Âÿëèõàíëû âÿ Åíärö; Ðçà ßôãàíëû âÿ Éàãî, Åäìóíä; Ëåéëà õàíûì Áÿ179 äèráÿéëè âÿ Îëèâèéà; ßëè Çåéíàëîâ âÿ Êëàâäè, Àíòîíèî; Ìÿììÿärçà Øåéõçàìàíîâ âÿ Ïîëîíè âÿ ñ. âÿ è.à. Áó ñÿíÿòêàrëàr âÿ áó rîëëàr áàrÿäÿ ôèêèrëÿøäèêäÿ âÿ áåëÿ áèr éàràäûúû âÿùäÿòèí Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿòè èíêèøàôûíäàêû ìþâãåéèíè ìöÿééÿíëÿøäèräèêäÿ áèr äàùà òÿñäèã åäèrñÿí: áÿëè, Øåêñïèr áèçèì äÿ «úàíûìûçà âÿ ãàíûìûçà äàõèë îëìóøäór». Ìÿí ßëÿñýÿr ßëÿêáÿrîâó ñÿùíÿäÿ áèr ÷îõ rîëëàräà, ùÿì äÿ éöêñÿê ñÿíÿòêàrëûãëà èôà åòäèéè rîëëàräà ýþrìöøÿì, ëàêèí áó ýöí î, ìÿíèì ýþçëÿrèì ãàrøûñûíäà (òÿêúÿ ìÿíèììè?) ìÿùç Îòåëëîíóí ãrèìèíäÿ úàíëàíûr, áó áþéöê ñÿíÿòêàrûí òÿêràrîëóíìàç òÿëÿôôöçöíäÿ Îòåëëîíóí ñîíóíúó ìîíîëîãó ãóëàãëàrûìäà ñÿñëÿíèr. Èëëÿr êå÷èr, ãóróëóøëàr âÿ òàìàøà÷ûëàr äÿéèøèr, råæèññîrëàr âÿ àròèñòëÿr òÿçÿëÿíèr, ëàêèí ìÿäÿíè-ìÿíÿâè èíêèøàô íàìèíÿ áó áÿäèè-åñòåòèê ìöøòÿrÿêëèê, áó áèrýÿ ôÿàëèééÿò äàâàì åäèr: Àçÿráàéúàí òåàòrûíûí ñîíóíúó íÿñëèíÿ ìÿíñóá ÿí èñòåäàäëû ñÿíÿòêàrëàr— Àìàëèéà Ïÿíàùîâà, Ùÿñÿíàüà Òóràáîâ, Øÿôèãÿ Ìÿììÿäîâà âÿ Îôåëèéà, Ùàìëåò, Ýåròróäà... Øåêñïèr éàràäûúûëûüûíûí Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíÿ áåëÿ äÿrèí ñèràéÿòè éàëíûç òåàòr èôà÷ûëûüû, råæèññîrëóãëà êèôàéÿòëÿíìèr, ÿñëèíäÿ, ìÿäÿíèééÿòèìèçèí áöòöí ñàùÿëÿrèíäÿ þçöíö ýþñòÿrèr. Òàùèr Ñàëàùîâóí òÿròèáàòëàrû, Ãàrà Ãàràéåâèí ìóñèãèñè, ùÿì äÿ Àçÿráàéúàí ñÿrùÿäëÿrèíäÿí ÷îõ-÷îõ óçàãëàrà àäëàìûø ìóñèãèñè — áöòöí áóíëàr Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà ýþröìëö ïèëëÿëÿräèr. Øåêñïèr éàràäûúûëûüû ÿñrëÿräÿí áÿrè íÿèíêè áþéöê ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿrèíèí, ñÿíÿòêàrëàrûí, åëÿúÿ äÿ òÿäãèãàò÷ûëàrûí äèããÿò ìÿrêÿçèíäÿ îëìóøäór; äöíéà ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà õöñóñè áèr ñàùÿ— øåêñïèrøöíàñëûã éàràíìûøäûr. Áèçèì Ì.Ô.Àõóíäîâäàí òóòìóø áóýöíêö ñÿíÿòêàrëàrûìûçà êèìè, ÷îõ àç éàçû÷û òàïìàã îëàr êè, Øåêñïèr ùàããûíäà ñþç ñþéëÿìÿìèø îëñóí. Áó ñàùÿäÿ õöñóñè òÿäãèãàò èøëÿrèìèç, ùÿì äÿ éöêñÿê åëìè-íÿçÿrè òÿëÿáëÿrÿ úàâàá âårÿí ÿñÿrëÿrèìèç âàräûr êè, áóíëàräàí Úÿôÿr Úÿôÿrîâóí «Âèëéàì Øåêñïèr» ìîíîãràôèéàñûíû, Ò.Éóñèôáÿéëèíèí «Øåêñïèr Àçÿráàéúàí Äþâëÿò Äràì Òåàòrû ñÿùíÿñèíäÿ» àäëû åëìè èøèíè, Ò.Òÿùìàñèáèí «Ùàìëåò Àçÿráàéúàí äèëèíäÿ», Ì.Ìÿräàíîâóí «Øåêñïèr Àçÿráàéúàí ñÿùíÿñèíäÿ» àäëû àëáîìóíó õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûr. Øåêñïèr éàràäûúûëûüû èëÿ Àçÿráàéúàí òàìàøà÷ûñûíûí, îõóúóñóíóí áèëàâàñèòÿ þç àíà äèëèíäÿ òàíûøëûüû êå÷ÿí ÿñrèí ñîíëàrûíà òÿñàäöô åäèr. ßäÿáèééàò òàrèõèìèçäÿí ìÿëóìäór êè, 1892-úè èëäÿ Ùà180 øûì áÿé Âÿçèrîâ «Îòåëëî»íó Àçÿráàéúàí äèëèíÿ òÿrúöìÿ åòìèøäèr. Áóíäàí ñîírà áèr ñûrà ýþrêÿìëè Àçÿráàéúàí éàçû÷ûëàrû, òÿrúöìÿ÷èëÿrè Øåêñïèrèí ÿñÿrëÿrèíè äèëèìèçÿ ÷åâèrìèøäèr: ßáäörrÿùèì áÿé Ùàãâåräèéåâ («Ùàìëåò»), Úÿôÿr Úàááàrëû («Ùàìëåò»), Àáäóëëà Øàèã («Ìàãáåò»), ßùìÿä Úàâàä («Îòåëëî», «Ðîìåî âÿ Úöëéåòòà»), Ùàúûáàáà Íÿçÿrëè («Ìàãáåò»), Ìèrçÿ Èáràùèìîâ («Êràë Ëèr», «Îí èêèíúè ýåúÿ»), ßëè Ñÿárè («Øûëòàã ãûçûí éóìøàëìàñû»), Òÿëÿò ßééóáîâ («Ùàìëåò», «Èêè âårîíàëû», «Ãûø íàüûëû», «Àíòîíè âÿ Êëåîïàòrà», ñîíåòëÿr, ïîåìàëàr), Àíàr («Ôûròûíà») âÿ áèr ñûrà áàøãàëàrû. Èñòåäàäëû øàèr Ñàáèr Ìóñòàôà Øåêñïèr ñîíåòëÿrèíè áèëàâàñèòÿ îrèæèíàëäàí Àçÿráàéúàí äèëèíÿ ÷åâèrìèøäèr âÿ îíóí áó úörÿòëè âÿ àròûã çÿrórè îëàí òÿøÿááöñö ÿñàñ åòèáàrèëÿ óüórëó íÿòèúÿ âårìèøäèr. Áèç Øåêñïèrèí 154 ñîíåòèíèí ùàìûñû èëÿ Àçÿráàéúàí äèëèíäÿ 1955-úè èëäÿí òàíûøûã. Ñîíåòëÿrè ìÿrùóì Òÿëÿò ßééóáîâ róñ äèëèíäÿí ÷åâèrìèøäè âÿ ÿëáÿòòÿ, áó, áþéöê çÿùìÿòèí, ýÿrýèí éàràäûúûëûã èøèíèí íÿòèúÿñè èäè. Ëàêèí ìÿëóìäór êè, áÿäèè ÿñÿr, õöñóñÿí øår áèëàâàñèòÿ éîõ, èêèíúè áèr äèëäÿí ÷åârèëäèêäÿ õåéëè èòèrèr, îrèæèíàëûí áÿäèè-åñòåòèê êåéôèééÿòëÿrèíè ìöùàôèçÿ åäÿ áèëìèr. Îäór êè, Øåêñïèr ñîíåòëÿrèíèí ùàìûñûíûí áèëàâàñèòÿ èíýèëèñ äèëèíäÿí òÿrúöìÿ îëóíìàñû áèçèì òÿrúöìÿ ÿäÿáèééàòûìûçäà, øÿêñèç êè, ùàäèñÿäèr. ... Úÿìè ÿëëè èêè èë þìör ñörìöø Âèëéàì Øåêñïèrèí ÿäÿáè èrñè 37 ïéåñäÿí, 154 ñîíåòäÿí, àíòèê ÿñàòèrëÿrèí âÿ ÿôñàíÿëÿrèí ìþâçóñóíäà éàçûëìûø ïîåìàëàräàí, åëÿúÿ äÿ àérûúà øår âÿ íÿüìÿëÿräÿí èáàrÿòäèr. Âÿ áó áþéöê éàràäûúûëûã ùÿìèøÿ áèçèìëÿäèr... Áÿëè, Øåêñïèr ùÿìèøÿ áèçèìëÿäèr, ÷öíêè íÿ ãÿäÿr êè, èíñàí éàøàéàúàã, ùÿéàò äàâàì åäÿúÿê, î ãÿäÿr äÿ Øåêñïèr ãÿùrÿìàíëàrûíûí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàrû, àìàë âÿ åòèãàäëàrû, ìÿñëÿê âÿ ÿãèäÿëÿrè áèçè äöøöíäörÿúÿê, áèçè êÿäÿrëÿíäèrÿúÿê âÿ áèçè ñåâèíäèrÿúÿê. 1978. 181 TßNQÈD×ÈNÈN «MßN»è Vß TßNQÈDÈN PROBLEMLßRÈ 1. Dÿyÿrli vÿ vaxtûída nÿør edilmiø bu iki kitab ùaqqûída tÿÿssöratûmû yazmazdan ÿââÿë, xatûrlatmaq istÿrdim ki, ùÿlÿ bir ne÷ÿ il bundan ÿvvÿl ìöàsir sovet ÿdÿbi-nÿzÿri ôèêðènin gþrkÿmli íöìàyÿndÿlÿrindÿn biri (B.Bursov) «tÿnqidin þz øÿxsi «mÿn»inÿ maràüû à÷ûã-aøkar zÿiflÿyib» — deyÿ ùaqlû naraùatëûüûíû bildirirdi. Éaxûn ke÷miøin ÿdÿbi tÿnqidi (Mÿmmÿd Cÿfÿrin, Kamal Talûbzadÿnin bir sûra mÿxsusi mÿqalÿlÿri, «XX ÿsr Azÿrbaycan tÿnqidi» monoqðàôèéàsû vÿ iki-ö÷ namizÿdlik dissertasiyasû istisna olmaqla) yalíûz möasir bÿdii ïðîñåñi diqqÿt mÿrkÿzindÿ saxlayûr, þz fÿrdi sÿnÿtkarlûq, metodologiya vÿ ïoetika mÿsÿlÿlÿri ilÿ eïizodik ùallarda mÿøüul olurdu. Daxili ïeøÿkarlûq qayüûlarûna, øÿxsi «yaradûcûlûq tÿÿssöratûna» laqeyd mönasibÿt, tÿbii ki, estetik ôèêèðdÿ keyfiyyÿt amiëènin taleyinÿ tÿsir edirdi. Bizÿ elÿ gÿlir ki, yaøaäûüûmûz son illÿr ùÿmin istiqamÿtdÿ zÿèfliyin, ÷atûømazlûqlarûí bu vÿ ya digÿr dÿrÿcÿdÿ aradan qalxäûüû, tÿnqiddÿ «þçöíödÿrk», «þçöíötÿùlil» saùÿsindÿ ùÿrÿkÿtin qövvÿtlÿnmÿyÿ áàøëàäûüû illÿr oldu. Fÿal, eùtiraslû vÿ vÿtÿndaø ïöblisistliyÿ malik «mÿn» indi tÿnqidi tÿfÿkkörÿ daùa dÿrindÿn nöfuz etmÿyÿ ÷alûøûr. Mÿnÿn zÿngin, daxilÿn naraùat tÿnqid÷è øÿxsiééÿòinin xaëãûí mÿnÿvi «mÿn»i ilÿ, onun ùÿyat tÿrzi vÿ döøöncÿlÿri èlÿ áàüëûlûüû bu gön, olsun ki, daùa artûq dÿrÿcÿdÿ þçöíö böruzÿ verir. ßdÿbi tÿnqidin sosioëîæè vÿ fÿlsÿfè ôèêèðlÿ, áöòöí ÿlaqÿdar ùumanitar elmi istiqamÿòëÿ, birinci íþâáÿdÿ isÿ, ÿdÿbiyyatøöíàñlûqla vÿùdÿti göclÿnir. Bir ñþçlÿ, estetèê òÿfÿkkör ìöàsir ictimai tÿfÿkkörön tÿrkib ùissÿsi kimi, ùÿrgaù belÿ demÿk ìömkönsÿ, «ictimai mÿiøÿtÿ» daxil olur, onun ôÿal ideoëîæè amil vÿ stimul rolu, ÿdÿbi-bÿdii yaradûcûlûüûí ùÿmùöquq bir qolu vÿ saùÿsi kimi ìþâãåyi úÿmiyyÿtin mÿnÿvi ùÿyatûída daùa da artûr. Qarøûìäakû kitablaðûn birincisini1 iki cÿùÿtdÿn ìöàsir 1 Éàøar Qarayev. Tÿnqid: ïðîáëemlÿr, ïortretlÿr, B., Azÿrnÿør, 1976. 182 Azÿrbaycan ÿdÿbi tÿnqidinin mÿùz bu õöñóñiyyÿtlÿrindÿn danûømaq ö÷öí ÿsas verÿn sÿciyyÿvi íöìóíÿlÿrdÿn biri ùesab etmÿk olar. ßvvÿla, ona gþrÿ ki, ÿdÿbi-tÿnqidi ïrosesdÿ ñþéëÿdiyim istiqamÿtdÿ baø verÿn dÿyiøèêliklÿrin elmi ìöøàùèäÿsi vÿ konkret tÿùlili Éaøar Qarayevin kitaáûída toïlanìûø mÿqalÿlÿrin dÿ qarøûsûnda duran ÿsas mÿqsÿdlÿrdÿn biri kimi se÷ilmiødir. Èkinci tÿrÿfdÿn, ùÿm dÿ ona gþrÿ ki, möÿllif bir tÿnqid÷i kimi ìöøàùèäÿ etdiyi vÿ nÿzÿri ôîðìólasûnû vermÿyÿ ÷aëûøäûüû ùÿmin õöñóñiyyÿtlÿri bilavasitÿ þz metodoëîæè tÿùlil öñóëunun keyfèyyÿtlÿri kimi dÿ bir daùa ÿyanilÿødirmÿk vÿ tÿsbit etmÿk yolu ilÿ getmiødir. Kitabda artûq iyirmi ilÿ éàõûí möddÿtdÿ ìöàsir ÿdÿbi ïðîñåñin vÿ êëàññèê irsin aktual nÿzÿri mÿsÿlÿlÿri ilÿ möntÿzÿm mÿøüul olan tÿnqid÷i Éaøar Qarayevin ìöàsir tÿnqidin vÿ ÿdÿbiyyatøönasëûüûí mÿùz metodologiya vÿ sÿnÿtkarlûq, etika, ïoetika vÿ ïðîáëematika mÿsÿlÿlÿrindÿn bÿùs edÿn mÿqalÿlÿri toïlanìûødûr. Èki bþlmÿdÿn ibarÿt ùissÿlÿrÿ verilÿn «Realizmin göcö» vÿ «Tÿnqidin nöfuzó» sÿrlþvùÿlÿri altûnda toïëanan baølûqlar, mÿncÿ, bu mÿqalÿlÿrin ïroqram mÿqsÿdi vÿ åëìè-íÿçÿðè ïðîáëem tÿrkibi ùaqqûída ìöÿééÿn tÿsÿââöð yarada bilir: «Tÿnqidin nöfuzu», «Tÿnqid÷inin mödrikliyi», «Tÿnqid÷inin øÿxsiyyÿti», «Tÿnqid÷inin sÿnÿtkarlûüû», «Tÿnqidimiz vÿ ÿdÿbi ÿlaqÿlÿrimiz» vÿ s. Gþröndöyö kimi, bu baølûqlar bir-birini tamamlayûr vÿ davam etdirir, mÿqalÿlÿr arasûndakû ideya söæetini, monoqraôèk vÿùdÿti yaxøû ifadÿ edir. Kitabdakû mÿqalÿlÿrin se÷ilmÿsindÿ vÿ tÿsnifindÿ yalnûz mþvzu yox, æàíð vÿ forma ïðèíñèïè dÿ nÿzÿrÿ alûnmûødûr: birinci bþlmÿdÿ ïðîáëemlÿr, ikinci bþlmÿdÿ isÿ, ÿsasÿn, ïortretlÿr toïlanìûødûr. Éaøar Qarayev eyni elmi mÿqsÿdin izlÿímÿsindÿki ardûcûlëûüa, estetik ìÿqsÿdin tamlûüûía yalnûz ayrû-ayrûlûqda bþlmÿlÿr daxilindÿ yox, ùÿr iki bþlìÿ arañûíäa da nail olmàüà ÷alûøìûødûr. Ìöàsirlik baxûmûndan vÿ ìöàsirlik óürunda fÿal möbarizÿ mþvqeyindÿn ÿdÿbi ïðîñåñin tÿùlili áöòöílöklÿ kitabûn ÿsas mÿqsÿdi kimi se÷ilmiødir. Kitabda tÿnqidi yaradûcûlûq þz-þzlöyöndÿ, yÿni xalis ÿdÿbibÿdii ùadisÿ êèìè yox, ùÿm dÿ áöòöílöklÿ ideoëîæè èøin, ìöàsir ictimai-siyasi fikrin ÿn ìöbariz xÿtti olan bir saùÿ kimi dÿrk vÿ øÿrù edilir. Tÿnqid÷inin zaman vÿ eïîõa, insan vÿ cÿmiyyÿt qarøûñûíäa ïeøÿkarlûq mÿsuliyyÿti, tÿnqid÷i ÿmÿyiíèí fÿdakarlûq vÿ vÿ183 tÿndaølûq mÿnasû — Mÿmmÿd Arif, Mÿmmÿd Cÿfÿr, Cÿfÿr Cÿfÿrîâ, Meùdi Ùöñåéí kimi yaçû÷û, tÿnqid÷i vÿ ÿdÿbiyyatøönaslaðûn tÿmsil etdiyi ïðîñåñin konkret faktlarû vÿ materiallarû ÿsañûíäa izlÿnilir, tÿùlil vÿ tÿbliü olunur. Õöñóñilÿ, Mÿmmÿd Arifÿ vÿ Mÿmmÿd Cÿfÿrÿ — òÿíqidimizin bu iki bþéöê nöfuz saùibinÿ ùÿsr îëóíìóø mÿqalÿ-o÷erklÿri onlarûn øÿxsiyyÿtini vÿ yaradûúûëûã ïortretini, Azÿrbaycan ÿdÿbi tÿnqidinin öìóìè mÿnzÿrÿsindÿ tutdóãëàðû mþvqeyi äîüðó-döröst ìöÿééÿnlÿødirÿn, yaradûcûlûqlarûnû ùÿrarÿtlÿ sevdirÿn vÿ tÿbliü edÿn, eyni zamanda, Azÿrbaycan tÿnqidinin möõòÿlif nÿsillÿri arasûndakû ÿxlaqi mönasibÿtlÿrin, ÿíÿnÿ vÿ varis — irs ÿlaqÿlÿrinin éàõøû iôadÿ edildiyi óüórlu íöìóíÿlÿr ùesab etmÿk olar. Tÿnqid÷inin sosioëîæè döøönmÿk vÿ tÿùlil etmÿk mÿdÿniyyÿti, fÿlsÿfi vÿ estetik ùazûrëûüû, ýeniø mÿnada yaçû÷û vÿ tÿnqid÷i vÿtÿndaøëûüû, tÿnqid÷i øÿxsiyyÿtindÿ sÿmimiyyÿt, qÿrÿzsizlik vÿ obyektivlik keyfèyyÿtlÿri, istedad tÿëÿbkarlûüû ùÿmiøÿ dÿ qayüûêåøëik, nÿzakÿt vÿ ùÿssaslûqla birlÿødirmÿk qabiliyyÿti, tÿnqiddÿ bþéöê monoqrafik æàíðlar vÿ formalar ïðîáëemi — áöòöí bunlarû kitabdakû «Tÿnqidin nöfuzu» fÿslinin ÿsas ideya-mþvzu möndÿricatû kimi ìöÿééÿnlÿødirmÿk olardû. Tÿnqid÷inin, eyni zamanda, ùÿm ÿdÿbi ïðîñåñin esteòèk èíêèøàô mÿntiqindÿn, ùÿm dÿ cÿmiyyÿtin ÿn ìöàsir ictimai vÿ mÿnÿvi åùtiyaclarûídan ÷ûxûø edÿ bilmÿsini ÿsl tÿnqidin øÿrti kimi bir ne÷ÿ mÿqalÿdÿ irÿli sörÿn Éaøar Qarayev bÿdii qanunauyüunluqlarûí ìöøàùèäÿsi vÿ øÿrùi ilÿ áàüëû öìóìèlÿødirmÿlÿrÿ õöñóñi ôèêèð verir, ùÿm sþçöí ýeniø mÿnasûnda, ìöàsir åëìè-íÿçÿðè kontekst, ùÿm dÿ bilavasitÿ milli ÿdÿbi zÿminin øÿrtlÿndirdiyi ñïåñèôèk þçöíÿmÿxsusluqla iki ÿsas komïonent kimi ùÿmiøÿ möÿllifèí mudafèÿ etdiyi konseïsiyaíûn ÿsasûnda durur. Bu mÿqalÿlÿr ÿdÿbiyyatûmûz ùaqqûnda mþvcud nÿzÿri ôèêðè yeni fakt vÿ sÿnÿdlÿrlÿ zÿnginlÿødirmÿyi ÿsas mÿqsÿd kimi qarøûya qoymur, olsun ki, mþvcud faktlara vÿ sÿnÿdlÿrÿ yeni estetik baxûm bucàüû altûnda nÿzÿr salmasû ilÿ, ïersïektivli bir konseïsiya vÿ konstruktiv nÿzÿri istiqamÿt vÿd edÿn yeni ideyalar axtarûøûna cÿùd ilÿ caçèbÿli vÿ ýöclö ýþðöíÿ bilÿr. Tÿbii ki, bu axtarûølar real ÿdÿbi ïðîñåñin, konkret bÿdii ÿsÿrlÿrin ÿyani tÿùlilindÿn äîüólanda vÿ elÿ bununla da øÿrtlÿnÿndÿ þçöíö, ùÿqiqÿtÿn, äîüðóldur. Tÿnqid÷inin basmaqÿlib, möùafèzÿkar øtamï vÿ sxemlÿrdÿn yox, real ÿdÿbi ïðîñåñdÿn, bu ïðîñåñin øÿrtlÿndirdiyi måéar vÿ 184 ïðèíñèïlÿrdÿn ÷ûxûø eòìÿk ìeyli dÿ ùÿmin axtarûølarla áàüëûdûr vÿ þçö ilÿ bÿrabÿr, Éaøar Qarayevin mÿqalÿlÿrinÿ fÿal ïolemik keyfèyyÿt dÿ ýÿtirir. Kitabûn vulqar sosioëîæè, åìïèðèê vÿ doqmatik tÿfÿkkör tÿrzinÿ qarøû ÷evrilmiø nÿzÿri ïafosu, demÿk olar ki, áöòöí mÿqalÿlÿrdÿ ùiss olunur. Éaøar Qarayev siyasi, etik vÿ estetik keyfèyyÿtlÿrin vÿùdÿti kimi baøa döødöyö xÿlqiliyÿ, ùÿqiqÿtÿn, demokratik, ìöòÿrÿqqi bÿdii øöórun tÿzaùörö kimi, ïartiyalûüa isÿ, xÿlqiliyin zirvÿsi kimi äöçýöí estetik tÿfsir verir, ùÿmin ïðèíñèïlÿrin mÿùz belÿ bir fÿlsÿfè-estetik maùiééÿòÿ yiyÿlÿnmÿsi vÿ ÿdÿbi ïðîñåñÿ dialektik øÿêèldÿ tÿtbiq edÿ bilmÿsi ö÷öí Azÿrbaycanda milli ÿdÿbi tÿnqidinèí vÿ ÿdÿbiyyatøöíàñëûã elminin ke÷diyi yola, dÿf etdiyi ÷ÿtinliklÿrÿ obyektiv elmi xölasÿ verir. Ìèëëè ÿäÿáè-áÿäèè ôèêðèí àõòàðûøëàðû ùàããûíäà ìöÿëëèôèí äöøöíúÿëÿðè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíòèáàù äþâðöíäÿ, ÿäÿáè êå÷ìèøèìèçèí êëàññèê ðåàëèçì âÿ ðîìàíòèçì ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí áÿùñ åòäèéè ìÿãàëÿëÿðäÿ äàùà ýåíèø âöñÿò àëûð. Ìÿëóìäóð êè, áèçèì ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçäà «òÿíãèäè ðåàëèçì», «ìààðèô÷èëèê» âÿ «èíòèáàù» ñþçëÿðèíèí ÿäÿáè-òàðèõè èñòèëàù êèìè éîõ, åïèòåò âÿ áÿíçÿòìÿ êèìè èøëÿíäèéè ùàëëàð îëóá, «ìààðèô÷èëèê» þçöíöí ñàô, ùÿðôè, ëöüÿòè ìÿíàñûíû îíóí òåðìèí ìÿíàñû èëÿ åéíèëÿøäèðÿí, «ðåàëèçì» àíëàéûøûíû «ìöòÿðÿããè ñÿíÿò» àíëàéûøû èëÿ áÿðàáÿðëÿøäèðÿí ìåéëëÿðÿ òÿñàäöô åäèëèá. Ùÿòòà Íèçàìèíè äÿ ðåàëèçìèí Âàãèôÿ ãÿäÿðêè «íàìèçÿäëÿðè» ñûðàñûíà äàõèë åäÿí, ðîìàíòèçìäÿí èñÿ, àç ãàëà, áàøäàí-áàøà «éàðàäûúûëûã ãöñóðó» êèìè áÿùñ åäÿí èôðàòëàð ìþâúóä îëóá; áÿäèè èíêèøàôûí àéðû-àéðû ìöñòÿãèë èñòèãàìÿòëÿðè âÿ íöìàéÿíäÿëÿðè ñÿíÿò, öñëóá âÿ ìåòîäëàð ìöáàðèçÿñè ìþâãåéèíäÿí éîõ, éàëíûç (÷îõ çàìàí) ÷ûëïàã «ñèíôè ìÿíñóáèééÿò» ìþâãåéèíäÿí ãàðøûëàøäûðûëûá âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèá. Áöòöí áóíëàð, õöñóñÿí, ÕÕ ÿñð ÿäÿáèééàòûíûí çÿíýèí, ìöðÿêêÿá âÿ òÿçàäëû (!) áèð åñòåòèê âÿùäÿò, ñèñòåì êèìè èíêèøàôû ùàããûíäàêû íÿçÿðè òÿëèìèí òàìëûüûíà, áöòþâëöéöíÿ õÿëÿë ýÿòèðèá. Éÿãèí êè, áåëÿ áèð âÿçèééÿò áèçèì ìöàñèð ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ãàðøûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê ìÿäÿíèééÿòèí òàðèõè èíêèøàôûíûí éåíè êîíñåïñèéàñûíû äöøöíìÿê âÿçèôÿñèíè èðÿëè ñöðìöøäöð. Ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç êèòàáûí «Ðåàëèçìèí ýöúö» àäëàíàí áþëìÿñèíäÿ òîïëàíìûø ìÿãàëÿëÿð, ìÿíúÿ, ìÿùç ïðîáëåìëÿðèí áåëÿ ïåðñïåêòèâëè ìèãéàñäà âÿ éåíè øÿêèëäÿ ãîéóëóøó áàõûìûíäàí úèääè íÿçÿðè ìàðàã äîüóðóð. 185 Áó áþëìÿíèí äÿ ïðîáëåì òÿðêèáè, àõòàðûø âÿ ìöáàùèñÿ ðóùó ùàããûíäà èëê òÿñÿââöðö åëÿ áóðàäà òîïëàíàí ìÿãàëÿëÿðèí ñÿðëþâùÿëÿðè éàðàäà áèëèð: «Ðåàëèçì: ìöáàùèñÿëÿð âÿ ùÿãèãÿòëÿð», «Ðîìàíòèçì: ìöáàùèñÿëÿðèí äàâàìû», «Òÿíãèäè ðåàëèçì: åñòåòèê èäåàë âÿ ìöñáÿò ãÿùðÿìàí», «Ñîñèàëèñò ðåàëèçìèíèí ìÿíøÿéè». Çàùèðÿí áó ìÿãàëÿëÿðäÿêè ìöáàùèñÿëÿðèí öíâàíû ìöúÿððÿä ýþðöíÿ áèëÿð — ìöÿëëèô, àäÿòÿí, àéðû-àéðû êîíêðåò àäëàðëà éîõ, ùàìûéà òàíûø, ìÿëóì àäëàðûí áèðëèêäÿ òÿìñèë åòäèêëÿðè òåíäåíñèéàëàðëà ýåíèø ãÿáóë åäèëìèø, íîðìàëàøìûø òÿìàéöëëÿðëÿ ìöáàùèñÿ åäèð. Ùÿìèí ìÿãàëÿëÿðèí ÿí éàõøû úÿùÿòè äÿ åëÿ ìÿùç ýåíèø éàéûëàí, «äÿðñëèêëÿøÿí» åëìè ñõåìëÿðèí, «íîðìàòèâ» åñòåòèêàíûí ùöãóãëàðûíû ïîçàí úÿùÿòëÿðäÿ, íàðàùàò àõòàðûø úÿùäëÿðèíäÿäèð. Áóíó õöñóñè îëàðàã ãåéä åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, Éàøàð Ãàðàéåâèí ñþéëÿäèéè ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðèí þçëÿðè áÿçÿí òàìàì ìöáàùèñÿëèäèð, áÿçÿí áó ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðäÿ, îïïîíåíòëåðëÿ ìöáàùèñÿëÿðäÿ à÷ûã-àøêàð áèð ñóáéåêòèâëèê þçöíö ýþñòÿðèð, ëàêèí ÿñàñ ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, áåëÿ áèð ñóáéåêòèâëèê âÿ ñîí äÿðÿúÿ ìöáàùèñÿëè èäåéàëàð éöêñÿê åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Ñþùáÿò äèëåòàíò ìöùàêèìÿëÿðäÿí éîõ, äöøöíìÿéè âÿ äöøöíäöðìÿéè áàúàðàí, ñþçöí ìöñáÿò ìÿíàñûíäà, ïðîôåññèîíàë ôèêèðëÿðèíäÿêè ñóáéåêòèâëèêäÿí âÿ ìöáàùèñÿëè úÿùÿòëÿðäÿí ýåäèð. Àçÿðáàéúàíäà ðåàëèñò áÿäèè ôèêðèí èíêèøàô òàðèõèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí ðåàëèçì òèïëÿðè ùàíñûëàðäûð? Ñîñèàëèñò ðåàëèçìèíèí òÿøÿêêöëöíäÿ ðåàëèñò âÿ ðîìàíòèê ÿíÿíÿíèí èøòèðàêû âÿ ðîëó íåúÿ îëóá, áèçèì ìèëëè ÿäÿáèééàòäà ìààðèô÷è ðåàëèçìäÿí âÿ ìöòÿðÿããè ðîìàíòèçìäÿí ñîñèàëèñò ðåàëèçìèíÿ êå÷èäèí äàõèëè ñïåñèôèêàñû âÿ ãàíóíàóéüóíëóüó ùàíñû ÿëàìÿò âÿ õöñóñèééÿòëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèð? — «Ðåàëèçìèí ýöúö» áþëìÿñèíèí ìöÿëëèôèíè áó ïðîáëåìëÿð ìàðàãëàíäûðûð. Ðåàëèçìè áöòöíëöêäÿ «ìöòÿðÿããè ñÿíÿò» àíëàéûøû èëÿ áÿðàáÿðëÿøäèðÿí åëìè òÿñÿââöðö Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà àðòûã òÿêçèá îëóíìóø ùåñàá åòìÿê îëàð. Áó ìÿãàëÿëÿðäÿ äàùà ìöàñèð ýþðöíÿí ìöáàùèñÿëÿð èñÿ, áöòöíëöêäÿ ðåàëèçìèí òàðèõèíè éàëíûç òÿíãèäè ðåàëèçìèí òàðèõèíäÿí èáàðÿò åäÿí òÿäãèãàò÷ûëàðûí «áèð òèïäÿí âÿ áèð ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿò ðåàëèçì» âÿ «éåýàíÿ, âàùèä, óíèâåðñàë ìåòîääàí èáàðÿò êëàññèê ÿäÿáèééàò òàðèõè» êîíñåïñèéàñû èëÿ ìöÿëëèôèí àðäûúûë âÿ ïðèíñèïèàë åëìè ìöáàùèñÿëÿðèäèð. Êèòàáäà ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíàí òèïîëîæè àíàëîýèéà âÿ ïàðàëåëëÿð Éàøàð Ãàðàéåâèí Àçÿðáàéúàí ðåàëèçìèíèí òàðèõè èíêèøàô éîëóíó ìèëëè ÿäÿáè çÿìèíëÿ, åëÿúÿ äÿ 186 Øÿðã ðåýèîíó âÿ ðóñ ìÿäÿíèééÿòè èëÿ èäåéà-áÿäèè ÿëàãÿëÿðèí çÿíýèíëèéè âÿ ÿëâàíëûüû úÿùÿòäÿí à÷à áèëìÿñèíÿ, ìÿíúÿ, éàõøû êþìÿê ýþñòÿðèð. Áöòöí ìÿãàëÿëÿðäÿ àðäûúûë ìöäàôèÿ åäèëÿí âàùèä êîíñåïñèéà áåëÿ áèð ùÿãèãÿòèí òÿñäèãèíÿ õèäìÿò åäèð êè, ÿí ãÿäèì âÿ çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòëè õàëãëàðûí ðåàëèçìè — òàðèõèíÿ ìÿõñóñ ÿñàñ ìÿðùÿëÿëÿð âÿ òèïëÿð Àçÿðáàéúàí ìèëëè ðåàëèçìèíèí äÿ òàðèõèíÿ éàä äåéèë (éàëíûç àç çÿíýèí ìèëëè ÿäÿáèééàòëàð äöíéà ÿäÿáè èíêèøàôûíûí âàùèä òèïîëîæè òÿñíèôèíèí êëàññèê ìîäåëèíÿ ÷îõ ïèñ «ñûüûøûðëàð»!). Ùàëáóêè, ìöÿëëèôèí áó ìÿãàëÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ åòäèéè òèïîëîæè ñïåêòðèí ãþâñè-ãöçåùèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ðåàëèñò ìèëëè-ÿäÿáè èíêèøàôûí ùÿð úöð áîéà âÿ ÷àëàðëàðûíû, éÿíè ìÿðùÿëÿ âÿ òèï þçöíÿìÿõñóñëóüóíó áöòöí çÿíýèíëèéè âÿ ìöðÿêêÿáëèéè èëÿ, ùÿì äÿ ìîíîëèò ìÿíòèãè âÿùäÿòäÿ, äèàëåêòèê ÿëàãÿäÿ ìåéäàíà ÷ûõàðìàã ö÷öí ïåðñïåêòèâëè áèð íÿçÿðè èìêàí ýþðöíìÿäÿäèð. Òÿíãèä÷èíèí åëìè âÿ ìåòîäîëîæè úÿùÿòäÿí éàíëûø, éàõóä êþùíÿëìèø òÿäãèãàò ïðèíñèïëÿðè èëÿ ìöáàùèñÿ ïðîñåñèíäÿ òÿñäèã åäÿ áèëäèéè áåëÿ êîíñåïñèéà äöíéà ìèãéàñûíäà åñòåòèê ïðîñåñèí âàùèäëèéè ùàããûíäà ìàðêñèñò äèàëåêòèê òÿëèì áàõûìûíäàí þçöíö òàìàìèëÿ äîüðóëäóð âÿ Øÿðã ÿäÿáè èíêèøàôûíûí ôÿðäè òèïîëîæè ãàíóíàóéüóíëóãëàðû áàõûìûíäàí äà èíàíäûðûúû ýþðöíöð. Éàøàð Ãàðàéåâèí Àçÿðáàéúàí ðåàëèçìèíèí òàðèõè èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ òÿòáèã åòäèéè ìåòîäîëîæè ïðèíñèïèí ÿí ðàñèîíàë úÿùÿòè îäóð êè, î, ôîðìàë «ùÿéàòà áÿíçÿðëèê» ÿëàìÿòëÿðè èëÿ, çàùèðè åìïèðèê äåòàëëàðëà, íåúÿ äåéÿðëÿð, ÿéëÿíìèð, ùÿìèí ìåòîäóí áÿäèè íöìóíÿëÿðèíèí õàëãûí àçàäëûã ùÿðÿêàòû, ìÿíÿâè-ÿõëàãè âÿ ôÿëñÿôè ôèêèð òàðèõè èëÿ ÿëàãÿëÿðèíè òÿäãèãàòûí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâèðèð, úÿìèééÿòèí âÿòÿíäàøëûã òàðèõè èëÿ áÿäèè òàðèõèíèí ùÿðÿêÿòèíè åéíè âàõòäà øÿðòëÿíäèðÿí ìöøòÿðÿê îáéåêòèâ-èúòèìàè àìèëëÿðäÿí ÷ûõûø åäèð, ðåàëèñò öñëóáà ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòû èëÿ ÿëàãÿñè áàõûìûíäàí òÿùëèë âåðèð: «Áþéöê ðåàëèçì — áöòöíëöêäÿ — õàëã âÿ îíóí òàëåéè áÿäèè äöøöíúÿñèíèí ÿñàñ ùÿäÿôè êèìè ñå÷èëÿíäÿ éàðàíìûøäûð. Ïóøêèíèí äåäèéè êèìè, «õàëãûí òàëåéè — èíñàíûí òàëåéè» âàùèä ïðîáëåì êèìè äÿðê åäèëÿíäÿ âÿ èðÿëè ñöðöëÿíäÿ éàðàíìûøäûð (êóðñèâ áèçèìäèð — Å.)». Ðåàëèçìè òÿäãèã åòìÿéèí åñòåòèê ïðèíñèïè êèìè, ìöÿëëèô, ìèëëèèúòèìàè èäåàëëàðûí, êîíôëèêòèí âÿ ñöæåòèí, õàðàêòåðèí òÿøêèëè ïðèíñèïèíè, öñëóá, äèë âÿ èôàäÿ òÿðçèíè, íÿçÿðè âÿ ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðèí êîíêðåò îëàðàã ùÿð éåíè áÿäèè ìÿðùÿëÿäÿ êÿñá åòäèéè ìàùèééÿòè èçëÿìÿê ðîëóíó ðÿùáÿð òóòóð. 187 Ìèëëè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ äÿ áèð ìåòîä âÿ úÿðÿéàí êèìè ðåàëèçìè èäåéà âÿ åñòåòèê úÿùÿòäÿí ìààðèô÷èëèéèí ùàçûðëàìàñû ùàããûíäà Éàøàð Ãàðàéåâèí ñÿìÿðÿëè ìöëàùèçÿñè ìàðàãëû ýþðöíöð, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã õàëãëàðûíûí ñïåñèôèê ÿäÿáè èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðû èëÿ äÿ òÿñäèã îëóíóð. Ìÿíúÿ, ìÿñÿëÿíèí ìÿùç åëÿ ãîéóëóøó Ì.Ô. Àõóíäîâóí ðåàëèñò ìåòîäóíó, îíóí ýþñòÿðäèéè áåéíÿëìèëÿë ÿäÿáè òÿñèðèí Øÿðã ùöäóäëàðûíû âÿ Ãÿðá ìÿíáÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ, áó ðåàëèçìèí ñûðô ìèëëè ÷ÿð÷èâÿäÿí ãàò-ãàò ýåíèø ÿäÿáè ÿùÿìèééÿòèíè ìåéäàíà ÷ûõàðìàüà äàùà àðòûã êþìÿê ýþñòÿðèð. Ìÿùç áèð ìààðèô÷è ðåàëèñò êèìè «Àõóíäîâ ìààðèô÷èëèéèíèí öìóìáÿøÿðè âÿ öìóìøÿðã ÿùÿìèééÿòè ùÿì äÿ îíóíëà øÿðòëÿíèð êè, î þçö Øÿðã ö÷öí êëàññèê íöìóíÿëÿð (ôîðìàëàð) âåðèð». Ìààðèô÷è ðåàëèçìèí ìöñòÿãèë ÿäÿáè-òàðèõè áèð ìÿðùÿëÿ êèìè ÿñàñëàíäûðûëìàñûíû, ìèëëè èíòèáàùûí ñïåñèôèê òÿçàùöðö êèìè, Àçÿðáàéúàíäà ÕIÕ ÿñðèí èðÿëè ñöðäöéö òàðèõè âÿçèôÿëÿðÿ úàâàá êèìè éàðàíìàñûíû áåëÿ ñèñòåìëè, êîíñåïòóàë øÿêèëäÿ à÷ìàñûíû ìöÿëëèôèí áèð ðåàëèçì òÿäãèãàò÷ûñû êèìè ÿí ìöùöì íÿçÿðè íÿòèúÿëÿðèíäÿí áèðè ùåñàá åòìÿê îëàð. Éàøàð Ãàðàéåâ ÕÕ ÿñðèí ðîìàíòèçìèíäÿí äÿ Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê ìÿäÿíèééÿòèí, îíóí ìöðÿêêÿá âÿ çèãçàãëû èíêèøàôûíûí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè áÿùñ åäèð, îíó ìààðèô÷è ðåàëèçìëÿ òÿíãèäè ðåàëèçì àðàñûíäà ãàíóíàóéüóí àðà ìÿðùÿëÿñè êèìè ÿñàñëàíäûðìàüà ÷àëûøûð. Áþéöê Ôðàíñà èíãèëàáû èëÿ êëàññèê ôðàíñûç ðîìàíòèçìè àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðè øÿðòëÿíäèðÿí îáéåêòèâ ãàíóíàóéüóíëóüóí òèïîëîæè úèçýèëÿðèíè 1905 — 1907-úè èëëÿð èíãèëàáû èëÿ ìöòÿðÿããè Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèçìè àðàñûíäà äà àõòàðàí âÿ ìàðàãëû íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëÿí ìöÿëëèô ùÿðàðÿòëÿ ðîìàíòèê ÿäÿáè öñëóáóí èôàäÿ åòäèéè áÿäèè-åñòåòèê ýþçÿëëèéèí, ïàðëàã âÿòÿíäàøëûã èäåàëëàðûíûí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëõûð. Áó ùÿðàðÿò âÿ ïàôîñ êèòàáäà ðîìàíòèçìÿ, ðîìàíòèçì «äöøìÿíëÿðèíèí» ìöíàñèáÿòèíè èôàäÿ åäÿí ùÿð øåéÿ ãàðøû ÷åâðèëèð. Ðåàëèçìè èôàäÿ åäÿí ÿñë àìèëëÿð êèìè, ìöÿëëèô ðîìàíòèçìèí àìèëëÿðèíèí äÿ àéðû-àéðû öíñöðëÿðäÿ éîõ, òàðèõè-èúòèìàè ïðîñåñëÿðèí áàø âåðäèéè áÿäèè ïåðñïåêòèâäÿ, ðîìàíòèê çàìàí âÿ ìÿêàí ùöäóäëàðûíäà, êîíôëèêòèí ùÿëëèíèí âÿ õàðàêòåðèí áÿäèè òÿøêèëèíèí ïðèíñèïëÿðèíäÿ àõòàðûð. ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí òÿíãèäè ðåàëèçìèíèí ìÿðùÿëÿ âÿ òèï þçöíÿìÿõñóñëóüóíà àèä ÿí ñÿúèééÿâè úèçýèëÿðè ìöÿëëèô ìààðèô÷è ðåàëèçìëÿ êîíêðåò ÿéàíè ìöãàéèñÿëÿð ôîíóíäà äàùà àéäûí âÿ ãàáàðûã 188 øÿêèëäÿ âåðìÿéÿ íàèë îëóð. Áó ìöãàéèñÿëÿðè ðåàëèçìèí ùÿð èêè òèïèíè âÿ ìÿðùÿëÿñèíè òÿìñèë åäÿí éàçû÷ûëàðûí äöíéàýþðöøöíäÿ, áó äöíéàýþðöøö øÿðòëÿíäèðÿí èúòèìàè åïîõàëàð àðàñûíäà ÿí õàðàêòåð áÿäèè îáðàç âÿ ïðîáëåìëåðèí, èíèêàñ âÿ òÿñâèð öñëóáëàðûíûí êîíêðåò øÿðùè ïðîñåñèíäÿ àïàðûð. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíèí äåìîêðàòèê-ðåàëèñò ÿäÿáèééàòû òÿíãèäè ðåàëèçìèí èíêèøàô åòìèø êëàññèê ìèëëè òèïè êèìè éåíÿ äÿ ÿéàíè òÿùëèëëÿðëÿ øÿðù îëóíà áèëèð. Áóíó äà ãåéä åòìÿê èñòÿðäèì êè, êèòàáäà òÿíãèäè ðåàëèçìèí ùöäóäëàðû ôîðìàë (áÿëêÿ äÿ ñõåìàòèê) áèð øÿêèëäÿ 1905-úè èë èíãèëàáûíûí õðîíîëîæè ñÿðùÿäëÿðè èëÿ áàüëàíìûð, áó ìåòîäóí éàëíûç «èíãèëàáäàí éàðàíàí» éîõ, ùÿì äÿ «èíãèëàáû éàðàäàí» íöìóíÿëÿðèíäÿí («Ïî÷ò ãóòóñó», «Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû» âÿ ñ.) áÿùñ îëóíóð. Ìöÿëëèôÿ ýþðÿ áèçèì íÿñðèìèçèí éåíè æàíð-öñëóá èñòèãàìÿòè, èäåéà-åñòåòèê ìàíèôåñòè äÿ ìÿùç áó ÿñÿðëÿðëÿ ìöÿééÿíëÿøìÿéÿ áàøëàéûð. Øÿðã îðòà ÿñðëÿðèíèí èíòèáàù õàðàêòåðèíÿ, ÕÕ ÿñð ðîìàíòèçìè èëÿ îðòà ÿñðëÿðèí êëàññèê ðîìàíòèê ïîåçèéàñû àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðÿ, ùÿì÷èíèí, áÿäèè ìåòîäëà äöíéàýþðöøö àðàñûíäà ãàðøûëûãëû äèàëåêòèê ÿëàãÿéÿ, èúòèìàè øÿðàèòëÿ, õöñóñè áóðæóà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èúòèìàè-ÿäÿáè çÿìèíè èëÿ áèð éàðàäûúûëûã ìåòîäó êèìè òÿíãèäè ðåàëèçìèí ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè àðàñûíäàêû ãàíóíàóéüóíëóãëàðà, ãàðøûëûãëû ÿäÿáè òÿñèð ïðîáëåìëÿðèíÿ äàèð ìöëàùèçÿëÿðäÿ äÿ ñÿìÿðÿëè ýþðöíÿí, áÿçè ÿíÿíÿâè ìåéàð, àíëàéûø âÿ òÿñÿââöðëÿðè äàùà ìöàñèð âÿ äàùà èõòèñàñëû íÿçÿðè ìþâãåäÿí äÿãèãëÿøäèðÿí, òÿêçèá âÿ òÿñùèù åäÿ áèëÿí ðàñèîíàë ìÿãàìëàð âàðäûð. ßëáÿòòÿ, Éàøàð Ãàðàéåâèí áèð ñûðà ôèêèðëÿðè, éóõàðûäà éàçäûüûì êèìè, ñóáéåêòèâ ñÿúèééÿëè âÿ ìöáàùèñÿëèäèð, åëÿúÿ äÿ îíóí áèð ñûðà ìöëàùèçÿëÿðè òåçèñ õàðàêòåðè äàøûéûð. Áó ìöëàùèçÿëÿðèí øÿðùè âÿ ùÿëëè ïðîñåñèíäÿ ùàããûíäà äàíûøûëàí äþâðöí ôàêò, ñÿíÿä ìÿíçÿðÿñè áöòöí ýåíèøëèéè èëÿ ÿùàòÿ îëóíà áèëìèð. Ðåàëèçì, ðîìàíòèçì âÿ ñîñèàëèñò ðåàëèçìè àðàñûíäà ìåòîä ÿëàãÿëÿðèíÿ äàèð ìöøàùèäÿëÿðè, åëÿúÿ äÿ ðåàëèçìèí òàðèõè èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ êèòàáäà âåðèëÿí òèïîëîæè òÿñíèôè äàùà äà äÿãèãëÿøäèðìÿê âÿ òÿêìèëëÿøäèðìÿê ö÷öí òÿäãèãàòû äàâàì åòäèðìÿê, ìöùöì åëìè-íÿçÿðè âÿçèôÿ êèìè, ìöàñèð ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûí, î úöìëÿäÿí, Éàøàð Ãàðàéåâèí þçöíöí ãàðøûñûíäà äóðóð. Ìöÿëëèôèí èñòÿð êëàññèê ðåàëèçì âÿ ðîìàíòèçì ïðîáëåìëÿðèíÿ, èñòÿðñÿ äÿ ìöàñèð ÿäÿáè ïðîñåñèí ùàäèñÿëÿðèíÿ âÿ íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ ÿõëàãè ìþâãåéè ùÿìèøÿ àéäûí âÿ ñÿìèìèäèð. Áó 189 èñÿ, òÿáèè êè, þç íþâáÿñèíäÿ, ñàüëàì, ïðèíñèïèàë âÿ ãÿðÿçñèç èäåéà ìþâãåéè ö÷öí äÿ ÷îõ éàõøû çÿìèí îëóð. Äöçýöí ñå÷èëìèø èñòèãàìÿòëÿ ìÿíçèë áàøûíà äîüðó ùÿðÿêÿòäÿ, ÿáÿäè-åëìè ùÿãèãÿò àõòàðûøëàðûíäà ìöìêöí îëàí àéðû-àéðû èôðàòëàð èñÿ ùÿð áèð ùÿãèãè òÿäãèãàò âÿ éàðàäûúûëûã íöìóíÿñè êèìè, áó êèòàá ö÷öí äÿ òÿáèè ýþðöíöð. Íÿùàéÿò, áèð ìÿñÿëÿíè äÿ ãûñàúà ãåéä åòìÿêëÿ «Òÿíãèä: ïðîáëåìëÿð, ïîðòðåòëÿð» êèòàáû ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿðèìè ñîíà éåòèðèðÿì. Àäÿòÿí, áèç ôÿðäè öñëóá, ìÿõñóñè äÿñò-õÿòò, ãÿëÿìèí ñïåñèôèêàñû äåäèêäÿ, íÿäÿíñÿ, áÿäèè òÿñÿððöôàò éàðàäûúûëàðûíû — øàèðëÿðè, íàñèðëÿðè, äðàìàòóðãëàðû íÿçÿðäÿ òóòóðóã. Ùàëáóêè, ìÿùç áåëÿ áèð ìÿõñóñèëèê òÿíãèä÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñ ãÿëÿìèíèí äÿ êÿñÿðèíè âÿ òÿñèðèíè øÿðòëÿíäèðÿí ìöùöì åñòåòèê úÿùÿòëÿðäÿíäèð. Áó ìÿíàäà, Éàøàð Ãàðàéåâèí ôÿðäè ñèíòàêñèñè, îáðàçëû âÿ äîëüóí òÿùêèéÿñè, ñþéëÿíèëÿí ìöðÿêêÿá ôèêèðëÿðèí úöìëÿëÿðäÿêè ñþç ãóðóëóøóíäà þç óéüóí, ùÿìàùÿíý òÿðÿô-ìöãàáèëèíè òàïìàñû, éÿãèí êè, áó êèòàáûí äà îõóúóëàðûíäà ðàçûëûã ùèññè éàðàäàúàãäûð. 2. Éàøàð Ãàðàéåâèí éóõàðûäà ùàããûíäà áÿùñ åòäèéèìèç êèòàáû äà äàõèë îëìàãëà, èëê êèòàáëàðûíäà öñòöíëöê äðàìàòóðýèéàéà, òåàòðà âÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí þç ìÿõñóñè ïðîáëåìëÿðèíÿ âåðèëèðäè. «Ïîåçèéà âÿ íÿñð»1 ùÿìèí êèòàáëàðû ïðîáëåì âÿ æàíð áàõûìûíäàí òàìàìëàéûð âÿ äàâàì åòäèðèð. Ëàêèí ñîíóíúó êèòàá áàøãà áèð úÿùÿòäÿí — öìóìÿí ÿäÿáè-òÿíãèäè ôèêðèìèçèí èíêèøàôûíäà âÿ òÿíãèä÷èíèí þç ôÿðäè éàðàäûúûëûã òÿêàìöëöíäÿ ñîí îí èëèí ÿñàñ úèçýèëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿñè áàõûìûíäàí äàùà ÿëàìÿòäàð âÿ ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð áàüûøëàéûð. Äàùà äîüðóñó, «Ïîåçèéà âÿ íÿñð» éàëíûç ïîåçèéàíû âÿ íÿñðè éîõ, þç ìÿçìóíó, òÿùëèë òÿðçè, èäåéà-ìåòîäîëîæè àõòàðûøëàðûíûí ìöàñèðëèéè èëÿ áóýöíêö ÿäÿáè òÿíãèäè äÿ õàðàêòåðèçÿ åäèð. Òÿíãèäèìèçäÿ ñîí èëëÿð èäåéà-ìÿôêóðÿ âÿ ïîåòèêà-ôîðìà ñàùÿñèíäÿ áàø âåðÿí áèð ñûðà äÿéèøèêëèêëÿðè, áó äþâðö ÿââÿëêè èëëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí ìÿõñóñè «ìÿðùÿëÿ õöñóñèééÿòëÿðè»íè áèç áó êèòàáäà ãàáàðûã øÿêèëäÿ ìöøàùèäÿ åäÿ áèëÿðèê. Êèòàáà «Þí ñoç» éàçìûø àêàäåìèê Ìÿììÿä Úÿôÿðèí äèëè èëÿ äåñÿê, êèòàáûí ìöÿëëèôè éàçû òÿðçèíäÿ, öñëóáóíäà, ìöùàêèìÿ, òÿùëèë _____________________ 1 É. Ãàðàéåâ. Ïîåçèéà âÿ íÿñð, Á., Éàçû÷û, 1979 190 âÿ òÿäãèãàòëàðûíäà þçöíÿìÿõñóñëóüó èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ñîñèîëîæè òÿùëèëëÿ áÿäèè ñÿíÿòêàðëûã òÿùëèëèíè âÿùäÿòäÿ, ïàðàëåë àïàðìàãäà, áÿäèè ÿñÿðèí åñòåòèê äÿéÿðèíè, áÿäèè òàëàíòûí ñÿíÿòêàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíè êÿøô åòìÿêäÿ, áÿäèè äóéüóíóí èíúÿëèêëÿðèíè ôÿùì èòèëèéè èëÿ äÿðèíäÿí ãàâðàìàãäà Éàøàðûí òÿíãèäè õöñóñèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð... ßñë èäåéàëû òÿíãèä îäóð êè, îðàäà éàçû÷û øÿõñèééÿòè, éàçû÷ûíûí ýåð÷ÿêëèéÿ ìöíàñèáÿòè èëÿ éàíàøû, òÿíãèä÷è øÿõñèééÿòè, îíóí òÿíãèä÷è èäåàëû, ùÿéàò ùÿãèãÿòèíÿ âÿ áÿäèè ùÿãèãÿòÿ ìöíàñèáÿòè äÿ àéäûí èôàäÿñèíè òàïìûø îëñóí. Áó êåéôèééÿò Éàøàðûí òÿíãèäèíäÿ ýöúëöäöð. Äàùà äîüðóñó, ñþùáÿò ôÿàë èäåéà ìþâãåéè ïðèíñèïèíäÿí ýåäèð, ùÿéàò âÿ ñÿíÿò ùàäèñÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ òÿíãèä÷è ìþâãåéèíèí àéäûíëûüûíäàí âÿ ïðèíñèïèàëëûüûíäàí ýåäèð. Áó ìþâãå êèòàáûí áöòöí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ — ùÿì êëàññèê èðñÿ, ùÿì äÿ ÿäÿáè ïðîñåñèí ÿí ñîí ùàäèñÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíàí ìÿãàëÿëÿðäÿ þçöíö åéíè ñÿâèééÿäÿ áöðóçÿ âåðèð âÿ «Ïîåçèéà âÿ íÿñð»èí âàùèä ïàôîñóíó òÿéèí åòìèø îëóð. Áåëÿ êè, òÿíãèä÷è áèçèì ìöàñèð èäåàëëàðûìûçûí ùÿéàòèëèéèíè âÿ ùÿãèãè ýöúöíö êëàññèê èðñèí ÿí éàõøû ÿíÿíÿëÿðèíèí òÿñäèãè èëÿ äÿ éîõëàìàã âÿ ìþùêÿìëÿòìÿê éîëó èëÿ ýåäèð, ÿí éåíè ïîåçèéà âÿ íÿñð ùàäèñÿëÿðèíè äÿ áÿäèè-òàðèõè òÿðÿããèíèí âàùèä èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóüóíóí ôîíóíäà þéðÿíèð. Ïîåçèéàíûí âÿ íÿñðèí ÿñàñ, àïàðûúû ùàäèñÿëÿðè âÿ ìÿðùÿëÿëÿðè ìöõòÿëèô ìÿãàëÿëÿðäÿ åéíè èäåéà-áÿäèè ìÿãñÿä áàõûìûíäàí ÿùàòÿ îëóíäóüó ö÷öí áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð âÿ êèòàáûí õðîíîëîæè òàìëûüûíà, âàùèä ìîíîãðàôèê õàðàêòåðèíÿ õÿëÿë ýÿëìèð. Áó «òàìëûã» äóéüóñóíó òÿíãèä÷èíèí òÿùëèë òÿðçèíèí öñëóáó, ôîðìàñû äà ïîçìóð. Ìöÿëëèô áöòöí òÿùëèëëÿðèí öìóìè ñöæåòèíè áÿäèè ÿñÿðäÿ úÿìèééÿò âÿ ôÿðä, õàëã âÿ øÿõñèééÿò êîíñåïñèéàñû öçÿðèíäÿ ãóðóð, ÿäÿáè ôèêðèí òàðèõèíè ìÿùç áó êîíñåïñèéàíûí ýóøÿ äàøûíäà áöëëóðëàøàí ùóìàíèñò ìÿíÿâè ìàùèééÿòèí ñÿúèééÿñè áàõûìûíäàí à÷ûð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèð. Ùóìàíèçì èäåéàñû, ìÿíÿâèééàò âÿ ÿõëàã èäåàëû êèòàáäà ìèëëè áÿäèè òÿðÿããèíèí ÿñàñ àìèëè êèìè ÿäÿáè-òàðèõè ùÿðÿêàòûí àíà õÿòòèíÿ ÷åâðèëèð. Ìÿùç áåëÿ àñïåêò ìöÿëëèôèí ÿëèíäÿ ÿäÿáè ïðîñåñèí èíòèáàù âÿ ìààðèô÷èëèê, ðîìàíòèçì âÿ ðåàëèçì, ñîñèàëèñò ðåàëèçìè âÿ ðîìàíòèê áÿäèè òÿìàéöë, ìöàñèð øåð âÿ ìÿíÿâè-ÿõëàãè àõòàðûøëàð íÿñðè êèìè ãîâøàã ìÿãàìëàðûíà ÿí éàõøû à÷àð îëà áèëÿð. Áó «ãîâøàã ìÿãàìëàðûíäàí» ùÿð áèðèíè î, êèòàáäàêû íþâáÿòè ôðàãìåíòèí ïðåäìåòèíÿ ÷åâèðèð. Øöáùÿñèç, áöòöí áó ùàëëàðäà, òÿíãèä÷è «ÿäÿáèééàò òàðèõè» éàðàòìûð, ëàêèí ùÿìèí òàðèõèí ùÿðÿêÿò èñòèãàìÿòèíè, «òàðèõè öíâàíûíû âÿ òàëåéèíè» áèçÿ äÿãèã íèøàí âåðèð. 191 Íÿùàéÿò, êèòàáû öìóìèëèêäÿ õàðàêòåðèçÿ åäÿí òàìëûã âÿ áöòþâëöê ìöÿëëèôèí ÿäÿáè-òàðèõè ïðîñåñÿ áàõûøûíäàäûð, ðÿùáÿð òóòäóüó ìåéàðûí, ñàäèã ãàëäûüû ïðèíñèïèí ñàáèòëèéèíäÿäèð; îíóí «ÿäÿáè ãÿùðÿìàí» âÿ «âÿòÿíäàø éàçû÷û» èäåàëûíäàí éàðàíàí åñòåòèê òÿñÿââöðöí þçöíäÿäèð. Áåëÿ êè, ñîí éåêóí, íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí áöòöí ôàêòëàðû âÿ ùàäèñÿëÿðè îíà ìÿùç áó ýöíÿ — áÿäèè-åñòåòèê éöêñÿëèøÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí âàùèä áÿäèè òÿðÿããèíèí òàðèõè ãàíóíàóéüóíëóüóíóí äÿðêè ö÷öí ëàçûì îëóð: êå÷ìèøèí áÿäèè âÿ ÿõëàãè èðñèíäÿ ÕÕ ÿñð ö÷öí ãèéìÿòëè îëàí ùÿð øåéè öçÿ ÷ûõàðìàã, ìÿíÿâè-èäåîëîæè òÿðáèéÿäÿ âÿ èäåéàëàðûí ìöàñèð äþéöøöíäÿ Íèçàìèíèí äÿ, Àõóíäîâóí äà, Ñàáèðèí äÿ éåðèíè âÿ ðîëóíó éåíèäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí ëàçûì îëóð. Åëÿ áóíà ýþðÿäèð êè, òÿíãèä÷è âàùèä ÿäÿáè ïðîñåñèí èêè ùàäèñÿñè âÿ èêè ìÿðùÿëÿñè êèìè, Íèçàìèäÿí âÿ Ñöëåéìàí Ðöñòÿìäÿí, Íÿñèìèäÿí âÿ ßëè Êÿðèìäÿí åéíè áèð êèòàáäà âÿ åéíè áèð êîíñåïñèéà äàõèëèíäÿ äàíûøà áèëèð âÿ ùÿì äÿ áó çàìàí ãåéðè-òàðèõè âÿ ãåéðè-òÿáèè ýþðöíìöð. Áÿäèè ôèêðèìèçèí áó ýöíö âÿ òàðèõè ùàããûíäà òÿùëèëè ìöÿëëèô óçàã ÿäÿáè êå÷ìèøäÿí — îðòà ÿñðëÿðäÿí áàøëàéûð, ìèëëè-ìÿíÿâè ãàéíàãëàð, ñîñèàë-ôÿëñÿôè êþêëÿð ïðîáëåìè áàõûìûíäàí ÿââÿëúÿ Èíòèáàù äþâðöíöí, ðîìàíòèê øåðèí âÿ ðåàëèñò íÿñðèí òàðèõèíÿ íÿçÿð ñàëûð. Ìÿùç ìöàñèðëèê áàõûìûíäàí áåëÿ áèð «òàðèõè áàøëàíüûú» òÿñàäöôè äåéèë. Êëàññèê èðñÿ ýöíäÿí-ýöíÿ àðòàí ìàðàã èíêèøàôûìûçûí ìöàñèð ìÿðùÿëÿñè ö÷öí ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðèäèð. Êèòàáäàêû «Êëàññèê ïîåçèéà âÿ èíòèáàù ïðîáëåìè» ìÿãàëÿñè áó áàõûìäàí, õöñóñèëÿ, ÿùÿìèééÿòëèäèð âÿ Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ÿäÿáè èðñèíèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ýþðöìëö èøëÿðäÿí áèðèäèð. Ìÿãàëÿäÿ èíòèáàùûí áèð ñûðà ÿíÿíÿâè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ åëìè ìàðàã ìöàñèð ìåòîäîëîæè ìöíàñèáÿò ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûëûð, îíóí ùÿðòÿðÿôëè, êîìïëåêñ åëìè ùÿëëèíèí ïåðñïåêòèâëÿðè, ìþâçó âÿ ïðîáëåìëÿð ñèñòåìè ìöÿééÿí åäèëèð. «Îðòà ÿñðëÿð ÿëåéùèíÿ ÷åâðèëìèø îðòà ÿñðëÿð èíòèáàùû» êèìè ìöðÿêêÿá òàðèõè ìþâçóíó à÷ìàüà ÷àëûøàí ìöÿëëèô Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã îðòà ÿñðëÿðèíèí ñÿðùÿäëÿðèíè ôÿëñÿôè âÿ åñòåòèê ìÿçìóí áàõûìûíäàí éåíèäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ êþìÿê åäÿí ìöøàùèäÿëÿð ñþéëÿéèð. Øÿðãäÿ Èíòèáàùëà Îðòà ÿñðëÿðèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè ùàããûíäà éåíè, ìàðàãëû êîíñåïñèéà èëÿ ÷ûõûø åäèð. Ìöÿëëèô Èíòèáàù áÿäèè òÿôÿêêöðöíöí âÿ äöíéà äóéóìóíóí áèð ÷îõ úÿùÿòëÿðèíè Íèçàìèíèí âÿ Íèçàìè äþâðöíöí èúòèìàè ýþçÿëëèê âÿ èäåàë èíñàí àõòàðûøëàðûíäà òàïûð âÿ ãÿðàðà ýÿëèð êè, òèïîëîæè ÿäÿáè-áÿäèè ìÿçìóí áàõûìûíäàí Øÿðã (Àçÿðáàéúàí) îðòà ÿñðëÿðèíè Àâðîïàíûí îðòà 192 ÿñðëÿðè èëÿ éîõ, Èíòèáàù ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê äàùà äîüðó îëàð. ×öíêè ìöÿëëèôÿ ýþðÿ, Àçÿðáàéúàíäà îðòà ÿñðëÿðèí áÿäèè ôèêèð âÿ ñÿíÿòëÿ éàçûëàí òàðèõè, Ãÿðá ñòàíäàðòëàðû èëÿ, ñàëíàìÿ âÿ äÿðñëèê íîðìàòèâè èëÿ éàçûëàí òàðèõëÿ äöç ýÿëìèð, Øÿðã ùóìàíèçìè, ÿíÿíÿâè ìÿíàäà áàøà äöøöëÿí Øÿðã «Îðòà ÿñðëÿðèíè» ìÿçìóí âÿ èäåéà áàõûìûíäàí ïàð÷àëàéûð, «éàëíûç Íÿñèìè éîõ, áèçèì áöòöí áþéöê êëàññèêëÿð îðòà ÿñðëÿð àäëàíàí Çàìàíà âÿ Úàùàíà ñûüìûðëàð». Áöòöí áóíëàð Èíòèáàùëà îðòà ÿñðëÿð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ ùàããûíäà éåíè, ìàðàãëû âÿ ïåðñïåêòèâëè ìöëàùèçÿëÿð èðÿëè ñöðìÿêäÿ ìöÿëëèôÿ êþìÿê åäèð. Áÿäèè-òàðèõè ïðîñåñèí âàùèäëèéè èäåéàñû ñîíðàêû ìÿãàëÿäÿ («Ôöçóëèäÿí Ñàáèðÿ») îðòà ÿñðëÿð âÿ éåíè äþâð àðàñûíäà äàõèëè áàüëûëûüûí, ìÿíÿâè âàðèñëèéèí ôàñèëÿñèçëèéè èäåéàñûíûí èøûüûíäà äàâàì åòäèðèëèð. Ìÿãàëÿíèí ïàôîñóíó ùÿìèí ìÿðùÿëÿëÿðè àéûðàí éîõ, áèðëÿøäèðÿí ìèëëÿðèí ìöøàùèäÿñè òÿøêèë åäèð. «Ôöçóëè òèëñèìè»íèí áóõîâ âÿ ÷ÿð÷èâÿ éîõ, ÿíÿíÿ âÿ çÿìèí ðîëó þí ïëàíà ÷ÿêèëèð. ÕÕ ÿñðèí ïîåçèéàñû ìÿùç Ôöçóëè ñÿíÿòèíèí êàìèëëèéèíÿ ãàéûòìàã ìÿíàñûíäà Ôöçóëèíèí áþéöêëöéöíÿ ãàéûòìàã äþâðö, «òàìàìèëÿ éåíè òÿðêèáäÿ, éåíè íèñáÿò âÿ êåéôèééÿòäÿ Ôöçóëè èëÿ ãàéíàéûá-ãàðûøìàã âÿ ñèíòåç äþâðö» åëàí îëóíóð. Áó «ñèíòåç òÿðêèáèíèí» äèýÿð öíñöðö, áàøãà áèð ãöòáö êèìè èñÿ ìÿãàëÿäÿ Ñàáèð âÿ «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» àðàñûíäà äàõèëè ÿëàãÿ, ãàðøûëûãëû öíñèééÿò ìÿñÿëÿñè öçÿðèíäÿ äàéàíûëûð. ßäÿáè èíêèøàôäà áÿäèè åñòàôåòèí ôàñèëÿñèçëèéèíè áèð åñòåòèê ãàíóíàóéüóíëóã êèìè ìöÿëëèô äàùà ñîíðàêû ìÿãàëÿëÿðäÿ êëàññèê ðîìàíòèçì èëÿ ìöàñèð ðîìàíòèê ÿíÿíÿ àðàñûíäà, Ñ.Âóðüóíëà Ù.Úàâèä àðàñûíäà âÿ «èêè Úàâèäèí» þçö àðàñûíäàêû ïàðàëåëëÿðäÿ ÿéàíèëÿøäèðèð. Ðîìàíòèêà ùàããûíäà Âóðüóí êîíñåïñèéàñû ìöàñèð ñîâåò íÿçÿðè ôèêðèíèí èñòèíàä åòäèéè, öçÿðèíäÿ éöêñÿëäèéè íÿçÿðè-åñòåòèê çÿìèí âÿ òÿìÿë êèìè ÿñàñëàíäûðûëûð. Ìÿãàëÿ êëàññèê èðñäÿí ñîñèàëèñò ðåàëèçìèíÿ êå÷èäèí áèð ñûðà ÷ÿòèíëèêëÿðè, õöñóñÿí, «Úàâèä áþùðàíû»íûí åñòåòèê òÿáèÿòè ìÿñÿëÿñèíÿ ìöÿééÿí àéäûíëûã ýÿòèðèð. Áó êå÷èäèí ïàðëàã ñÿùèôÿëÿðèíäÿí áèðèíè âÿ øåðäÿêè êëàññèê òèïèíè èôàäÿ åäÿí Ñöëåéìàí Ðöñòÿì ïîåçèéàñû äà («Ïîåòèê íèêáèíëèéèí ãàéíàãëàðû» ìÿãàëÿñè) òÿäãèãàòà áèðèíúè íþâáÿäÿ ìÿùç «ãàéíàãëàð âÿ ÿíÿíÿëÿð» ïðîáëåìèíèí êîíòåêñòèíäÿ äàõèë åäèëèð. Ïîåçèéàìûçûí ìöàñèð öñëóá ÿëâàíëûüûíà äîüðó éîëäà ãÿò åòäèéè «êå÷èäëÿð»äÿí áàøãà áèðè ßëè Êÿðèìèí éàðàäûúûëûüû òèìñàëûíäà («Ùÿìèøÿ ñÿôÿðäÿ») à÷ûëûð. Ìöÿëëèôèí òÿñÿââöðöíäÿ òÿêúÿ øàèðèí 7-13 193 éàðàäûúûëûüû éîõ, áöòöíëöêäÿ áèçèì ïîåçèéàìûç «ùÿìèøÿ ñÿôÿð» âÿçèééÿòèíäÿ äàéàíàí ìöñàôèðÿ áÿíçÿéèð. Áåëÿ áèð äèàëåêòèêàíû, «ùÿðÿêÿò èäåéàñûíû» íÿçÿðäÿ òóòàí êîíñåïòóàë áàõûøû ìÿãàëÿëÿðäÿí áèðèíèí ñÿðëþâùÿñè äÿ èôàäÿ åäèð: «Ïîåçèéàíûí èëëÿðè âÿ éîëëàðû». Áó éîëëàðà ùåñàáàò èúìàëû éîõ, íÿçÿðè-åñòåòèê òÿñíèô âåðÿí òÿíãèä÷è áóýöíêö øàèðè ìÿùç ñÿêêèç ÿñðëèê ïîåòèê èðñèí âÿ òÿúðöáÿíèí âàðèñè îëàí áèð ñÿíÿòêàð êèìè òÿäãèã åäèð: «Øåðèí íîâàòîðëóüó ìÿùç ÿíÿíÿéÿ ìöíàñèáÿòèí çÿèô îëäóüó éåðäÿ çÿèô îëóð... Ùå÷ íÿ áîøëóãäà áèòìèð, ùÿð øåé òîðïàãäàí, íîâàòîðëóã ÿíÿíÿäÿí ýþéÿðèð». Òÿíãèä÷è ÿíÿíÿ èëÿ áàüëûëûüûí øåðèí ýöúöíÿ éîõ, çÿèôëèéèíÿ ÷åâðèëäèéè ìÿãàìëàðà äà úèääè òÿíãèäè ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðèð. Ìÿëóìäóð êè, ÿõëàãè-ôÿëñÿôè áàøëàíüûú Øÿðã âÿ Àçÿðáàéúàí îðòà ÿñðëÿðèíäÿ ÷îõ ýöúëö îëóá. Îäóð êè, ìöÿëëèô ìöàñèð ìÿíÿâè àõòàðûøëàð ìþâçóñóíà äà áó ìþâçó èëÿ êëàññèê èðñ àðàñûíäàêû áèðáàøà ÿëàãÿäÿí, åñòåòèê êþðïöäÿí êå÷ÿðÿê ýÿëèð. «Íÿñðèí ìöàñèðëèê àõòàðûøëàðû» ìÿãàëÿñè ìöàñèð íÿñð ùàäèñÿëÿðèíè ñàüëàì âÿ èõòèñàñëû èäåîëîæè âÿ åñòåòèê ÿñàñäà, ìöðÿêêÿáëèê âÿ ÿëâàíëûüû èëÿ òÿäãèã åòìÿéèí éàõøû íöìóíÿñè êèìè áèð ÷îõ úÿùÿòäÿí ìöùöì ìåòîäîëîæè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. ßââÿëÿí, òÿíãèä÷è áó ìþâçóíóí áÿäèè ÿäÿáèééàòäà èøëÿíìÿñè ñàùÿñèíäÿ áöòöí ñîâåò íÿñðè ö÷öí «ìöøòÿðÿê ÿíÿíÿëÿðè, ãàíóíàóéüóíëóãëàðû» íÿçÿðÿ àëûð. Èêèíúè òÿðÿôäÿí, áåëÿ òèïîëîæè ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ùÿìèí íÿñðëÿ ìÿøüóë îëàí öìóìñîâåò òÿíãèäèíäÿ äÿ èçëÿéèð: «ÿõëàãè àõòàðûøëàð» íÿñðèíè òÿäãèã åòìÿéèí àðòûã ñàáèòëÿøìèø ÿíÿíÿ âÿ ìåéàðëàðûíà èñòèíàä åäèð. Ö÷öíúö òÿðÿôäÿí, áó íÿñðè àíòèïîäëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ êîíòåêñòèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèð. Ãÿùðÿìàí, éàçû÷û ìþâãåéè âÿ åñòåòèê èäåàë ïðîáëåìè ìÿãàëÿäÿ êîíñòðóêòèâ áèð øÿêèëäÿ âÿ ïðîôåññèîíàë ñÿâèééÿäÿ øÿðù îëóíóð. Òÿíãèä÷è äîüðó ýþñòÿðèð êè, «íÿñðèí ùÿðÿêÿòè òÿêúÿ ãÿùðÿìàíûí éîõ, éàçû÷û ôèêðèíèí, îíóí èäåéà-áÿäèè éàðàäûúûëûã ñèìàñûíûí þç ùÿðÿêÿòèíäÿ âÿ èíêèøàôûíäà äà èçëÿíìÿëèäèð. Àíàëèòèê òÿäãèãàòûí ìÿðêÿçèíäÿ áÿäèè îáðàçëà «èø ýþðÿí» éàçû÷û «ìÿí»èíèí âÿ øÿõñèééÿòèíèí þçö äóðìàëûäûð. Ìÿñÿëÿ éàëíûç áó øÿêèëäÿ äóðìàìàëûäûð êè, áó âÿ éà äèýÿð éàçû÷û ñÿíÿò ÿñÿðèíäÿ íöìóíÿâè ãÿùðÿìàíû ùàíñû ñÿâèééÿäÿ éàðàäûð, òÿãäèì åäèð, áÿëêÿ äàùà ÷îõ áó øÿêèëäÿ äóðìàëûäûð êè, ýþðÿê î áåëÿ íöìóíÿâè èíñàíû, øÿõñèééÿòè éàðàòìàãäà, òÿðáèéÿ åòìÿêäÿ úÿìèééÿòÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ õèäìÿò åäèð? ×öíêè áóíëàðäàí èêèíúèñè áèðèíúèñèíäÿí ãàò-ãàò ýåíèø èúòèìàè âÿ åñòåòèê ìÿçìóíó èôàäÿ åäèð». 194 Äþâðöí, ýåð÷ÿêëèéèí âÿ ìöàñèð èäåàëëàðûìûçûí áÿäèè òÿñäèãèíÿ íàñèðëÿðèìèç ùàíñû òàìëûã âÿ áöòþâëöê ñÿâèééÿñèíäÿ íàèë îëàúàãäûð? — ìÿãàëÿäÿ ìöàñèð íÿñðèí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíûí èñòèãàìÿòè îíóí ìÿùç áó ñóàëà âåðÿúÿéè úàâàáëà øÿðòëÿíäèðèëèð. Ìöñáÿò ãÿùðÿìàí âÿ åñòåòèê èäåàë ùÿì÷èíèí äèýÿð ìÿãàëÿëÿðäÿ — Èëéàñ ßôÿíäèéåâ, Áàéðàì Áàéðàìîâ, Èñà Ùöñåéíîâ âÿ áàøãà éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðèíèí òÿùëèëèíäÿ ÿñàñ éåð òóòóð. Éåíèäÿí ÿäÿáè êå÷ìèøÿ, êëàññèê ÿíÿíÿéÿ ãàéûäàí ìöÿëëèô Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô÷è áÿäèè ùÿðÿêàòûí éåíè òÿñíèôèíè âåðèð, áó ùÿðÿêàòëà áÿäèè ÿäÿáèééàò àðàñûíäà ÿëàãÿëÿðèí ìÿçìóíóíó éåíè, ìöàñèð áàõûìäàí à÷ûð. Áöòöíëöêäÿ ùÿìèí ùÿðÿêàòûí òàðèõè ðîëó âÿ ÿùÿìèééÿòè ö÷ úÿùÿòäÿí — Àçÿðáàéúàíäà èíãèëàáè-äåìîêðàòèê ôèêðèí, éåíèòèïëè äåìîêðàòèê ìÿäÿíèééÿòèí âÿ ðåàëèñò ÿäÿáè èñòèãàìÿòèí òÿøÿêêöëöíäÿ èøòèðàêû âÿ ðîëó áàõûìûíäàí ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Õöñóñÿí, Ì.Ô.Àõóíäîâóí «Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû»íûí øÿðùè éöêñÿê åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿ åòèáàðèëÿ áó âàõòà ãÿäÿðêè òÿùëèëëÿðäÿí ôÿðãëÿíèð. «Êëàññèê ïîåçèéà âÿ Èíòèáàù ïðîáëåìè», «Êëàññèê íÿñð âÿ ìààðèô÷èëèê ïðîáëåìè», ùÿì÷èíèí, ìöÿëëèôèí êèòàáà äöøìÿéÿí «Êëàññèêè àõòàðûðàì» ìÿãàëÿñè áÿäèè èíêèøàô òàðèõèìèçèí ö÷ ìöùöì ìÿðùÿëÿñè (Íèçàìè, Àõóíäîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ) ùàãäà âàùèä êîíñåïñèéàíû èôàäÿ åäèð. ßäÿáè âÿ òÿíãèäè èíêèøàô öçÿðèíäÿ ìàðàãëû ìöøàùèäÿëÿð, áó êèòàáëà áÿðàáÿð, ìöÿëëèôèí ñîí èêè èëäÿ éàçäûüû äèýÿð ìÿãàëÿëÿðèí äÿ («Ìèëëè ìÿíÿâèééàòûìûçûí áþéöê úàð÷ûñû», «ßäÿáè òÿíãèä», «Éåíè çèðâÿëÿðÿ», «Ìöàñèðëèê ìåéàðû èëÿ» âÿ ñ.) ÿñàñ ìÿçìóíóíó òÿøêèë åäèð. Áöòöí áó ìÿãàëÿëÿðäÿ òÿíãèä÷è ÿäÿáè-òÿíãèäè ôèêðèìèçèí èíêèøàôûíäà ìÿùç ìöàñèð ìÿðùÿëÿíèí èôàäÿñè îëàí åñòåòèê âÿ ìåòîäîëîæè àõòàðûøëàðû ãàáàðûã òÿìñèë åäÿ áèëèð. 1979. 195 ÄÀÙÀ ÄßÐÈÍ ÃÀÒËÀÐÀ Àçÿðáàéúàíäà Øeêñïèðè ÷îõ ñeâèðëÿð. Àç ãàëà áèð ÿñðÿ éàõûíäûð êè, Øeêñïèðè òÿðúöìÿ eäèð, òàìàøàéà ãîéóð, ÷àï eäèð âÿ ÿí áàøëûúàñû èñÿ îõóéóð, îíà òàìàøà eäèðèê, ùÿì äÿ íÿèíêè éàëíûç îõóéóð âÿ éàëíûç òàìàøà eäèðèê, éîõ ñeâÿ-ñeâÿ, ùèññ eäÿ-eäÿ, ãÿùðÿìàíëàðûíûí ñeâèíúèíÿ, äÿðäèíÿ øÿðèê ÷ûõà-÷ûõà îõóéóð âÿ òàìàøà eäèðèê. Ðàéîíëàðûìûçäàí áèðèíäÿ îëàðêÿí, áèð êÿíä ìöÿëëèìèíèí eâèíäÿ ìàðàãëû ñþùáÿòèí øàùèäè îëäóì: eâ éèéÿñè áþéöê eùòèðàñëà ñöáóò eäèðäè êè, Øeêñïèð éàðàäûúûëûüûíäà ùe÷ áèð ìÿõñóñè «èíýèëèñëèê» éîõäóð, Øeêñïèð éàðàäûúûëûüû òèïèíÿ, òÿáèÿòèíÿ ýþðÿ, eëÿúÿ äÿ ùÿéàò âÿ úÿìèééÿò ùàäèñÿëÿðèíÿ, èíñàíà ìöíàñèáÿòäÿ ìèëëè éîõ, áÿøÿðè ñÿðâÿòäèð âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ î, èíäèêè ùàëäà, éÿíè áèçèì äöíéàýþðöøöìöçäÿ, áèçèì éîçóìäà Ãÿðáèí ñÿíÿòêàðû éîõ, Úÿíóáóí ñÿíÿòêàðûäûð, ëàï eëÿ Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðûäûð. ßëáÿòòÿ, áó ìöëàùèçÿëÿðäÿ eëÿ áèð èíúÿ ìÿòëÿá éîõ èäè, ùÿð øeé àéäûí èäè, ëàêèí áóðàäàêû ñÿìèìèëèê âÿ òÿáèèëèê äÿ øÿêñèç èäè. Ëèðèí áþéöê ãûçëàðûíûí íàíêîðëóüó, Êîðäeëèéàíûí èñÿ âÿôàäàðëûüû, Éàãîíóí ãÿääàðëûüû âÿ ùèéëÿýÿðëèéè, Îòeëëîíóí äÿùøÿòëè ñàäÿëþâùëöéö, Ùàìëeòèí èíòèãàì ùèññè âÿ öìóìèééÿòëÿ, îíóí áöòöí «àèëÿâè» ÿùâàëàòû, Îôeëèéàíûí ìÿñóìëóüó, ÿùäêàðëûüû, «Îí èêèíúè ýeúÿ»äÿêè êÿíäëè òèïëÿðè — áöòöí áóíëàðûí ùàìûñûíûí áèçèì áóýöíêö ìÿèøÿòèìèç ö÷öí äÿ ñÿúèééÿâè îëäóüó áàðÿäÿ ÷îõ ñÿìèìè ñþùáÿò ýeäèðäè; áÿëè, eëÿ ðàéîíóìóçóí þçöíäÿ, àõòàðñàí íe÷ÿ Îòeëëî, íe÷ÿ äÿ Éàãî òàïìàã îëàð, âàúèá äeéèë êè, ìöòëÿã êèìñÿ êèìè èñÿ þëäöðìÿëèäèð, ìÿñÿëÿ õàñèééÿòäÿ, ùèññëÿðäÿ, äöøöíúÿëÿðäÿ, áèð ñþçëÿ, õèñëÿòäÿäèð... Áèð àç ñàäÿëþâù, ëàêèí, öìóìèééÿòëÿ, ìàðàãëû îëàí áó ñþùáÿòèí ìÿüçèíäÿêè ÷àòûøìàçëûã, äàùà äîüðóñó, áèðòÿðÿôëèê, íàãèñ úÿùÿò ñîíðàëàð ìÿíè ÷îõ äöøöíäöðäö. Áó ýöí êÿíä ìöÿëëèìèìèçèí Øeêñïèð éàðàäûúûëûüûíà éàõûíäàí áÿëÿä îëìàñû, ÿëáÿòòÿ, ðàçûëûã ùèññè äîüóðóðäó, ëàêèí eéíè çàìàíäà, áó ìöëàùèçÿëÿðäÿêè ìÿùäóäëóã íàðàùàò eäèðäè: ìöñàùèáèìèç Øeêñïèðè äîüðóäàí-äîüðóéà áèð «úÿíóáëó» êàòeãîðèéàëàðû èëÿ ãÿáóë eäèðäè; ùàêèìè-ìöòëÿã êèøèëÿð; ùöãóãñóç, êþìÿêñèç ãàäûíëàð, àðàâóðàíëàð, þçöíäÿí ìöøòÿáeùëÿð âÿ ìöäðèêëÿð, ìÿêð âÿ ìÿùÿááÿò, ãûñãàíúëûã âÿ ìÿíëèéèí òÿùãèð 196 îëóíìàñû, ÷ûëïàã ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàð âÿ áöòöí áóíëàðûí ùàìûñûíûí Úÿíóá ôàêòóðàñûíäà, úÿíóáëó eùòèðàñëàðûíûí èôàäÿñè êèìè ýþðìÿê âÿ ãÿáóë eòìÿê... Ñåð Òîáè ùÿð ùàíñû áèð êÿíä òÿëõÿéèíè âÿ ÿééàøûíû õàòûðëàäûð. Ìàëâîëèî èñÿ èääèàëû, áóðíóíó éóõàðû ãàëäûðìûø áèð ñÿôeùäèð âÿ áó èêè òèïèí èêèñè äÿ áèçèì ãîíøó êÿíääÿ éàøàéûð. ×îõ ýþçÿë. Áeëÿäèð êè âàð. Ëàêèí ìÿñÿëÿéÿ éàëíûç áó áàõûìäàí éàíàøñàã, îíäà áÿñ ìÿùç Àâðîïà èíòèáàùû ùàíû, ìÿùç Éeëèçàâeòà Èíýèëòÿðÿñè ùàðäà ãàëäû? Áèçèì äîñòóìóçóí éîçóìóíäà Øeêñïèð þç ìèëëèëèéèíè, ùÿðýàù áeëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, àâðîïàëûëûüûíû òàìàì èòèðèðäè âÿ áóíóíëà áåëÿ, éàðàäûúûëûüûíûí áÿøÿðè ìàùèééÿòèíÿ íÿèíêè íÿñÿ ÿëàâÿ eäèðäè, ÿêñèíÿ, àçàëäûðäû, ÷öíêè áeëÿ áèð éîçóì Øeêñïèð éàðàäûúûëûüûíûí âöñÿòèíè àçàëäûð, îíó ñàäÿëÿøäèðèð, äàéàçëàøäûðûðäû. Âÿ áèç íe÷ÿíúè äÿôÿ ôèêèðëÿøäèê êè, àíúàã áþéöê òàðèõè êîíòeêñäÿ ýþòöðÿíäÿ ÿäÿáè ìèëëèëèê «öìóìáÿøÿðèëèéè» çÿíýèíëÿøäèðÿ âÿ òÿúÿññöì eòäèðÿ áèëÿð, ñÿíÿòè ìèëëè êþêëÿðäÿí ìÿùðóì øÿêèëäÿ âÿ éàõóä ìèëëè eòèíàñûçëûãäàí äîüàí áÿøÿðèëèê ìþâãeéèíäÿí ãàâðàìàã èñÿ «öìóìáÿøÿðèëèéè» éàëíûç úûðëàøäûðàð, ñõåìàòèêëÿøäèðÿð. ßëáÿòòÿ, ñÿíÿòêàðà áeëÿ áèð ìöíàñèáÿò — çàùèðè úèçýè âÿ ÷àëàðëàðà óéàðàã ìèëëèëèéè âÿ öìóìáÿøÿðèëèéè ãÿáóë âÿ èíêàð eòìÿê éàëíûç äîñòóìóç êÿíä ìöÿëëèìèíÿ àèä áèð õöñóñèééÿò îëñàéäû, îíäà éÿãèí êè, áó ãeéäëÿðè éàçìàüà åùòèéàú ùèññ eòìÿçäèê. Òÿÿññöô êè, áeëÿ äeéèë âÿ áó éàíëûø ìeòîäîëîæè ìöíàñèáÿò òeç-òeç ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ äÿ þçöíö áöðóçÿ âeðèð, áÿçÿí ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðèìèçÿ, äöøöíúÿ òÿðçèìèçÿ ùàêèì êÿñèëèð, íÿòèúÿ eòèáàðèëÿ ìöàñèð ÿäÿáèééàòûí éàíëûø ìeéàðëàðëà àïàðûëàí òÿñèðèíÿ, íàãèñ òÿñíèôàòà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. ßäÿáè òÿíãèä áÿçÿí ìèëëèíèí âÿ öìóìáÿøÿðèíèí ÷îõ ìöðÿêêÿá, eéíè çàìàíäà äèàëeêòèê âÿùäÿòè äàõèëèíäÿ ôÿðäèí ìèëëè êîíñeïñèéàñûíà, ÿäÿáè ãÿùðÿìàíëàðûí ìèëëè ïñèõîëîæèñèíÿ áèð î ãÿäÿð äÿ äèããÿò éeòèðìèð. Àéäûíäûð êè, ÷ûëïàã øÿêèëäÿ, àéðûúà âÿ ìöñòÿãèë áèð öìóìáÿøÿðèëèê ìþâúóä äeéèë; ìèëëè áÿäèè-eñòeòèê ãàäèðëèê þçöíöí ÿí éöêñÿê íþãòÿñèíäÿ öìóìáÿøÿðèëèê ìÿðùÿëÿñèíÿ êe÷èð âÿ áó ìÿðùÿëÿíèí àéðû-àéðû þçöíöèôàäÿ êîìïîíeíòëÿðèíÿ ÷eâðèëèð. Áó úÿùÿò, õöñóñÿí, áó ýöí — ìèëëè ìÿäÿíèééÿòëÿðèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ ãàðøûëûãëû òÿñèð ýöúöíöí àðòäûüû áèð äþâðäÿ þçöíö äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ òÿñäèã eäèð. Áó ýöí áèç, õàëãëàðûìûç àðàñûíäàêû äîñòëóã øÿðàèòèíäÿ éàøàéûðûã âÿ áó ìþâãe, áó øÿðàèò áèçèì ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçû ÷îõ úÿùÿòäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèð, îíó ãàðøûëûãëû ìÿäÿíè ñèðà197 éÿòèí çÿíýèíëèéè ìÿíàñûíäà äàùà ìöíäÿðèúÿëè eäèð. Ñîâeò õàëãëàðûíûí èúòèìàè ìàðàãëàðû öìóìèäèð, eéíèäèð âÿ áó öìóìèëèê, eéíèééÿò ÿñðèí ñîíëàðûíà éàõûíëàøäûãúà ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ äàùà äÿðèíäÿí òÿñèð eäèð. Ëàêèí ÿáÿñ éeðÿ äeìèð, éàçìûð âÿ ùèññ eòìèðèê êè, ùÿð áèð õàëãûí — ðóñóí, þçáÿéèí âÿ àçÿðáàéúàíëûíûí, óêðàéíàëûíûí, ýöðúöíöí âÿ eñòîíóí ìèëëè þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿðè âÿ áó úÿùÿòëÿðèí òÿçàùöðö áèçèì áèðëèéèìèçäÿ âÿ ãàðäàøëûüûìûçäà þç ùÿðòÿðÿôëè ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ñîâeò ÿäÿáèééàòû òàðèõèíÿ, îíóí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëäûãäà áóíó ýþðìÿê ÷ÿòèí äeéèëäèð êè, ùe÷ áèð áþéöê ñÿíÿòêàð âÿ ùe÷ áèð ãàáèë ñÿíÿò øÿðù÷èñè éóõàðûäà éàçäûüûìûç úÿùÿòäÿí ñÿðô-íÿçÿð eòìÿìèøäèð âÿ ÿñëèíäÿ, áó ìöìêöí äÿ äeéèë, ÷öíêè áó ìèëëè úÿùÿòëÿð ìÿùç áèðëèê âÿ ãàðäàøëûã øÿðàèòèíäÿ äàùà äà èíêèøàô eòìèø, ÿäÿáèééàòëàðûìûçûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíäÿ þç ïàðëàã áÿäèè-eñòeòèê èíèêàñûíû òàïìûøäûð («Ñàêèò Äîí» âÿ «Àáàé», Ú.Úàááàðëûíûí äðàìàòóðýèéàñû, Ìeæàëàéòèñèí ïîeçèéàñû êèìè ìèëëè âÿ ÿäÿáè ôàêòëàðû õàòûðëàéàã). Áeëÿ áèð ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ ãàðøûëûãëû òÿñèð, ùÿòòà ìÿí äeéÿðäèì êè, ãàðøûëûãëû ìöäàõèëÿ ÿäÿáèééàòäà âÿ öìóìèééÿòëÿ, ñÿíÿòäÿ ìèëëè áàøëàíüûúû, ÿñàñ ìàùèééÿòèí ìèëëè êþêëÿðèíè íÿèíêè àçàëòìûð, ÿêñèíÿ, îíóí èíêèøàôû ö÷öí äàùà ìöíáèò çÿìèí éàðàäûð. Ëàêèí áèç áó ýöí ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíèí áèð êöëë ùàëûíäà ýöíäÿëèê òÿúðöáÿñèíÿ èñòèíàä eäÿðÿê ýþðöðöê êè, ãàðäàø õàëãëàð ÿäÿáèééàòûíûí, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ìeéäàíà ÷ûõàðòäûüû êîëëèçèéàëàðûí âÿ õàðàêòeðëÿðèí ìèëëè ìàùèééÿòè éà öìóìè ñþçëÿðëÿ øÿðù îëóíóð, éà äà áóíäàí òàìàì ñÿðô-íÿçÿð eäèëèð. Àíàðûí «Àü ëèìàí» ïîâeñòèíäÿí áèð ìèñàë ýÿòèðìÿê èñòÿéèðÿì. Ïîâeñòèí ãÿùðÿìàíû Òÿùìèíÿ áó ýöí ÷îõ éàéûëìûø eìàíñèïàñèéàéà óüðàìûø ãàäûí òèïèíèí íöìàéÿíäÿñèäèð; î, eëìëÿð íàìèçÿäèäèð, ÷îõ ýþçÿë âÿ ÷îõ äà ñÿðáÿñò éàøàéûð, äàùà äÿãèã äeñÿê, Òÿùìèíÿ òÿñàäöôè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ þç èôàäÿñèíè òàïìûø áó «ñÿðáÿñòëèéèí» ÿñèðèäèð, î þç ìöñòÿãèëëèéèíè ÿùàòÿ îëóíäóüó àäàìëàðûí ÿñàñ eòèáàðèëÿ îáûâàòeëëÿðèí ýþçöíÿ ñîõàðàã, ÿçàáëà ùÿãèãèëèê âÿ òÿìèçëèê àõòàðûð. Áóðàäà ñàíêè ùe÷ áèð ìèëëè þçöíÿìÿõñóñëóã éîõäóð. Áèç Òÿùìèíÿ ñóðÿòèíèí áó êè÷èúèê òÿùëèëèíäÿ áèëÿðÿêäÿí ìöëàùèçÿëÿðè öìóìè øÿêèëäÿ éöðöòäöêñÿ äÿ áèð ñþç ÷îõ éeðèíÿ äöøäö êè, áó äà «ÿçàá» ñþçöäöð. Òÿùìèíÿíèí þç «eìàíñèïàñèéàñûíû» «ìîäeðíëèéèíè» ìÿùç ÿçàáëà íeúÿ ãÿëáÿí, íeúÿ ùèññëÿðÿ ãàïûëàðàã þçöíÿ äÿðä eòìÿñè, òàìàìèëÿ, ìèëëè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Ôðàíñûç ãàäûíû áeëÿ áèð «eìàíñèïàñèéàíû», áeëÿ áèð «ìîäeðíëèéè», òÿáèè êè, ùe÷ 198 âàõò þçöíöí ÿçàáëû ãàéüûëàð ìÿíáÿéèíÿ ÷eâèðìÿçäè. Áó éeðäÿ áèç ìÿùç Øÿðã ñàêèíèíèí, ìÿùç àçÿðáàéúàíëû ãàäûíûí äàõèëè àëÿìèíèí, ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðèíèí øàùèäè îëóðóã. Ìöÿëëèôèí ìÿùàðÿòè âÿ ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðÿ ñàäèãëèéè äÿ ìÿùç áó èíúÿ ìÿòëÿáè äóéìàñûíäà âÿ ýþñòÿðÿ áèëìÿñèíäÿ èäè. Òÿùìèíÿ ñóðÿòè éeíè îëìàãëà áÿðàáÿð, áèçèì ÿäÿáèééàòäà Ñåâèë («Ñeâèë»), Ìàéà («Áþéöê äàéàã»), Ñÿðèééÿ («Êþðïöñàëàíëàð») õÿòòèíèí áàøãà øÿêèëäÿ âÿ áàøãà ìàòeðèàëäà ãàíóíàóéüóí áÿäèè äàâàìû âÿ èíêèøàôûäûð. Ëàêèí, íÿäÿíñÿ, ÿäÿáè òÿíãèä áó úÿùÿòÿ ôèêèð âeðìÿäè. Òÿùìèíÿ ùàããûíäà ÷îõ äàíûøûëäû, îíó ùÿì èíñàí êèìè òÿùëèë eòäèëÿð, ùÿì äÿ ñóðÿò êèìè âÿ àõûðàúàí äà éàõøû ìÿëóì îëìàäû êè, î «ìöñáÿò» ñóðÿòäèð, éîõñà «ìÿíôè» (ùÿð ùàëäà, éÿãèí êè, «ìÿíôè» ñóðÿò èäè). Áÿçè òÿíãèä÷èëÿð éàçûðäûëàð êè, Òÿùìèíÿíèí òÿáèÿòèíäÿ ùÿð øeé «ùÿääÿí àðòûãäû» âÿ éÿãèí êè, áó ìöëàùèçÿ Òÿùìèíÿ áàðÿäÿ ñþéëÿíèëÿíëÿðèí è÷èíäÿ ÿí äÿãèãè èäè. Ëàêèí áó éeðäÿ òÿáèè áèð ñóàë ìeéäàíà ÷ûõûð: Àíàð êèìè ðàñèîíàë âÿ ùÿð øeéè þë÷öá-áè÷ÿí áèð éàçû÷û íèéÿ þç ñóðÿòèíèí òÿáèÿòèíäÿ «ùÿääÿí àðòûã»ëûüà éîë âeðèá? Áó ãàäûí ñóðÿòèíèí ìÿùç ìèëëè ïñèõîëîæèñè äÿðèíäÿí òÿùëèë îëóíìàäûüû ö÷öí ùÿìèí ñóàë äà à÷ûã ãàëûðäû. Áöòöí áóíëàðû éàçìàãëà ùå÷ äÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí ñÿâèééÿñèçëèéèíè ñöáóòà éåòèðìÿê ôèêðèíäÿ äeéèëèê; ìÿòëÿá áàøãàäû: ìèëëè ñîâeò ÿäÿáèééàò÷ûëàðûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíäÿ ìèëëèëèê, íeúÿ äeéÿðëÿð, «ÿéàëÿò êîëîðèòè», «eêçîòèêà» äeéèë, úèääè ñîñèîëîæè ïðîáëeìëÿð éöêöíöí äàøûéûúûñûäûð. Éóõàðûäà ùàããûíäà áÿùñ åòäèéèìèç ÿñÿðäÿí ÷ûõûø eäÿðÿê ãàðøûéà áeëÿ ñóàëëàð ãîéàã: ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçûí âÿ øÿõñè ìöíàñèáÿòëÿðèìèçèí ìöàñèð ôîðìàñû áèçèì ãàäûíëàðûìûçûí ùèññ-ùÿéÿúàíëàðûíäà þçöíöí ÿêñèíè íeúÿ òàïìûøäûð? Î éàëíûç èø éeðèíäÿ äeéèë, þç åâèíäÿ, èíòèì ùÿéàòûíäà, éàõûíëàðû èëÿ, eëÿúÿ äÿ þçöíöí þçö èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ùàíñû ùèññëÿðëÿ éàøàéûð, íÿ äöøöíöð, íÿ èñòÿéèð? ßëáÿòòÿ, áóíëàð eëÿ ïðîáëåìëÿðäèð êè, ÿñàñëàðûíäà ìöùöì ñîñèîëîæè ñÿáÿáëÿð äàéàíûð. Áó òèïëè êîíôëèêòëÿðè áàøà äöøìÿê âÿ áó ïðîáëeìëÿðè ÿäÿáèééàòäà ùÿëë eòìÿê âÿ òÿíãèääÿ äÿ ÿêñ eòäèðìÿê ö÷öí, òÿáèè êè, òÿùìèíÿëÿðèí, ñÿðèééÿëÿðèí, ìàéàëàðûí, ñeâèëëÿðèí ìèëëè ïñèõîëîæèñèíÿ äàùà àðòûã äèããÿò éeòèðìÿê ëàçûìäûð. Èëê áàõûøäàí eëÿ ýþðöíÿ áèëÿð êè, ìèñàë ö÷öí, ðóñ éàçû÷ûëàðûíûí áó áàõûìäàí ÿäÿáè òÿíãèäÿ ìöíàñèáÿòè ãÿíàÿòáÿõøäèð. Ùÿãèãÿòÿí, Âàñèëè Áeëîâóí, éàõóä Ôéîäîð Àáðàìîâóí ãÿùðÿìàíëàðûíûí ìèëëè òÿáèÿòè ùàããûíäà ÷îõ éàçûëûá âÿ äîüðó éàçûëûá. Áó éàçû÷ûëàð (eëÿúÿ äÿ îíëàðûí ùàããûíäà éàçàí òÿíãèä÷èëÿð!) ìöàñèð ðóñ êÿíäëèñèíèí 199 éeíè ìèëëè úÿùÿòëÿðèíè ýþðäöëÿð âÿ ýþðäöêëÿðèíè, eòäèêëÿðèíè ðóñ ÿäÿáèééàòûíäà âÿ öìóìèééÿòëÿ, ñîâeò ÿäÿáèééàòûíäà éeíè âàñèòÿëÿð, éeíè áîéàëàð âÿ ÷àëàðëàðëà ýþñòÿðäèëÿð, îíëàðûí éàðàòäûüû ñóðÿòëÿð ñàéÿñèíäÿ «êÿíä íÿñðè» äeäèéèìèç ìöàñèð ñîâeò íÿñðè ìeéäàíà ÷ûõäû, éÿíè êÿíä ùÿéàòûíäàí áÿùñ eäÿí ÿñÿðëÿðäÿ áÿäèè-eñòeòèê êeéôèééÿòèí õeéðèíÿ ÿùâàëè-ðóùèééÿ òÿçÿëÿíäè. Áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, ùÿòòà Èâàí Àôðèêàíîâè÷, éàõóä Ïðéàñëèíëÿð êèìè ãÿùðÿìàíëàð ùàããûíäà äà áÿçÿí ñþùáÿò öìóìè øÿêèëäÿ, íeúÿ äeéÿðëÿð, «õûðäàëàíìàëàðäàí» (áeëÿ áèð «õûðäàëàíìà» èñÿ, ùÿð ùàëäà, ÷îõ âàúèáäèð) ýeäèð. Ñþùáÿò ìÿíÿâè òÿìèçëèêäÿí âÿ äþçöì ãöäðÿòèíäÿí, ãÿäèðøöíàñëûãäàí, ñÿäàãÿòäÿí âÿ ñ. êèìè úÿùÿòëÿðäÿí ýeäèð. Ñþç éîõ êè, áó úÿùÿòëÿð ÿñë ðóñ êÿíäëèñè ö÷öí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðäèð, ëàêèí áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, ðóñ «êÿíä íÿñðèíäÿí» áÿùñ eäÿí òÿíãèä÷èëÿð áèð ìöùöì úÿùÿòÿ — áó íÿñðèí ãÿùðÿìàíëàðû èëÿ îíëàðûí éàøàäûãëàðû âÿ áèð èíñàí (eëÿúÿ äÿ ÿäÿáè ñóðÿò) êèìè ôîðìàëàøäûãëàðû ñÿðò øèìàë ôàêòóðàñû àðàñûíäàêû ùÿìàùÿíýëèê, áÿíçÿðëèê úÿùÿòèíÿ ëàçûìûíúà äèããÿò éeòèðìèðëÿð. Ùàëáóêè ìÿùç áó úÿùÿòèí äîüóðäóüó ìèëëè (èíäèêè ùàëäà áÿëêÿ äÿ ýeíèø ìÿíàäà ìÿùÿëëè) ïñèõîëîýèéà «êÿíä íÿñðèíèí» ãÿùðÿìàíëàðûíû, äeéÿê êè, Øîëîõîâ ãÿùðÿìàíëàðûíäàí ôÿðãëÿíäèðèð. Áó àäàìëàð (âÿ áó ñóðÿòëÿð) ÷îõ ñàüëàì âÿ eéíè çàìàíäà ÷îõ ùÿëèì, éóìøàã îëóðëàð; îíëàðûí öðÿêëÿðèíèí, ãÿëáëÿðèíèí ïîeòèêëèéè èëÿ ãóðòàðìàã áèëìÿéÿí ìÿèøÿò ìöáàðèçÿëÿðè âÿ ãàéüûëàðû àðàñûíäà ãÿðèáÿ áèð ìöøòÿðÿêëèê ìþâúóääóð âÿ áöòöí áó úÿùÿòëÿð èñÿ ùÿð áèðè àéðû-àéðû ùàëäà ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð; áó úÿùÿòëÿð ðóñ êÿíäëèñèíèí òÿêðàðîëóíìàç òèïèê ñèôÿòèíè ìeéäàíà ÷ûõàðûð, íeúÿ êè, éàëíûç Ìîñêâà âÿ Ëeíèíãðàä (àíúàã Ìîñêâà âÿ Ëeíèíãðàä!) Éóðè Òðèôîíîâóí ãÿùðÿìàíëàðûíû ìeéäàíà ÷ûõàðà áèëÿð. Òðèôîíîâ ãÿùðÿìàíëàðûíûí ìöàñèð ùÿéàòäàí òÿúðèä îëóíìàëàðû, þç øÿõñè áèîãðàôèéàëàðûíûí ìÿùäóä ìàðàüû èëÿ éàøàìàëàðû, ìÿùç áó ñÿïêèëè òèïàæ îëäóãëàðûíà ýþðÿ ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëäèêëÿðè âÿ èôøà îëóíäóãëàðû áàðÿäÿ ñîâåò ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ ÷îõ éàçûëìûøäûð. Áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, áóðàäà íÿñÿ áèð ñÿáÿá âàð. É.Òðèôîíîâóí «Äÿéèøìÿ»ñèíäÿí òóòìóø «Ãîúà»ñûíà êèìè ÿõëàãè-ìÿèøÿò ïîâeñòëÿðèíèí ìöíäÿðèúàòû îáûâàòeë ìàùèééÿòëè þçöíÿãàïàíìàíûí âÿ ùÿéàòè èëëöçèéàëàðûí áþùðàíûíäàí, áeëÿ áèð áþùðàíûí ãÿùðÿìàíëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ, ùèññ-ùÿéÿúàíëàðûíà, äöíéàýþðöøöíÿ òÿñèðèíäÿí èáàðÿòäèð: áèð ïàðòëàéûø áàø âeðèð âÿ áó ïàðòëàéûø èëê áàõûøäà äÿéèøìÿç ýþðöíÿí ùÿð øeéè òàð-ìàð eäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, áó ñûðô ðóñ ÿäÿáèééàòû 200 ìþâçóñóäóð âÿ Òóðýeíeâ, Ë.Òîëñòîé, Äîñòîéeâñêè, ×eõîâ êèìè êëàññèêëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ áèçÿ ìÿëóìäóð. Áóðàäà ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿð äÿ ÷îõ ìèëëèäèð; îëàíëàðûí, ìþâúóäóí ìÿíÿâè íàòàìàìëûüû, ìÿíÿâè ÷àòûøìàçëûüû (òÿñàäöôè äeéèë êè, Òðèôîíîâóí ãÿùðÿìàíëàðû äþðä ïîâåñòäÿ äöç äþðä äÿôÿ (!) èíôàðêò îëóð) ñûðô ìèëëè áîéàëàðëà èøëÿíìèøäèð. Äîüðóäàí äà, ìÿíçèë äÿéèøäèðìÿê, ãàðøûëûãëû éàðäûì êàññàñû èëÿ ìöíàñèáÿò, áàü äöçÿëòìÿê úÿùäëÿðè, çèáèë éeøèéèíè êèìèí áîøàëäàúàüû áàðÿäÿêè ìöáàùèñÿëÿð, øÿðèêëè ìÿòáÿõ øÿðàèòèíäÿêè äeéèíòèëÿð âÿ ñ. êèìè «õûðäà» ìÿèøÿò ãàéüûëàðû Òðèôîíîâ ãÿùðÿìàíëàðûíû ìÿùç áþéöê øÿùÿð ùÿéàòûíûí òèïèê âÿ eéíè çàìàíäà, ìèëëè íöìàéÿíäÿëÿðè eòìèøäèð. É.Òðèôîíîâ ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëàí éàçû÷ûëàðäàíäûð. Îíóí ùàããûíäà ÷îõ éàçûðëàð, àììà, íÿäÿíñÿ, áó ìöÿëëèôèí éàðàäûúûëûüûíäàêû ìèëëèëèê áàðÿäÿ áèð ñþç äeéèëìèð. Ùàëáóêè, ìÿùç ìèëëè ñÿúèééÿ áÿçÿí òÿÿúúöá äîüóðàí, íàãîëàéëûã ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí Òðèôîíîâ ãÿùðÿìàíëàðûíû âÿ Òðèôîíîâ êîíôëèêòëÿðèíè áàøà äöøìÿêäÿ, àíëàìàãäà áèçÿ êþìÿê eäÿ áèëÿð. Ìèëëè ñÿúèééÿíèí äÿðèíèíÿ âàðìàã áàúàðûüû ÿäÿáèééàòûí éöêñÿê êeéôèééÿòèíè òÿìèí eäÿí úÿùÿòëÿðäÿíäèð âÿ áèð ñûðà ìÿøùóð, îõóíàãëû ÿñÿðëÿðÿ áó áàõûìäàí éàíàøäûãäà ìÿùç ìèëëè ñÿúèééÿ ìÿùðóìëóüó íÿòèúÿñèíäÿ ìeéäàíà ÷ûõìûø áÿäèè-eñòeòèê íàãèñëèêëÿ ðàñòëàøûðûã. È.Ãðeêîâàíûí «Êàôeäðà» ÿñÿðè ÷àï îëóíäóüó ñîí áèð íe÷ÿ àé ÿðçèíäÿ, àç ãàëà, áeñòñeëëÿðÿ ÷eâðèëìèøäèð. Ïîâeñòèí ãÿùðÿìàíû ïðîôeññîð Ôëéàýèí ìöðÿêêÿá èíñàíè êeéôèééÿòèÿðÿ ìàëèê ñóðÿò êèìè äöøöíöëìöøäöð. Ñîí äÿðÿúÿ ïeäàíò, ùÿðôëÿðèí âÿ ïàðàãðàôëàðûí äöçýöí äöçöëöøö íàìèíÿ áöòöí äöíéàíû ãóðáàí âeðìÿéÿ ùàçûð îëàí áó àäàì «Êàôeäðà»íûí äèýÿð ãÿùðÿìàíëàðûíûí, eëÿúÿ äÿ îõóúóëàðûí íèôðÿòèíè ãàçàíûð. Ëàêèí Ôëéàýèí éàëíûç áèðìÿíàëû õèñëÿòÿ ìàëèê èíñàí äeéèë, ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ äöç, òÿìèç àäàìäûð âÿ îíóí áó õöñóñèééÿòè äöøìÿíëÿðèíè áeëÿ ñèëàùñûçëàøäûðûð. Åéíè çàìàíäà, áèç áóíó äà ýþðöðöê êè, Ôëéàýèíèí àèëÿ ùÿéàòû äà ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ äîëóäóð âÿ áó ùÿéàòäà î, îëäóãúà èíñàíè áèð ìÿõëóãäóð. Èëê áàõûøäà ùÿð øeé àéäûíäûð. Ëàêèí éàëíûç èëê áàõûøäà. Áÿëè, Ôëéàýèí äöçëöéö, òÿìèçëèéè ðóñ äöçëöéö, òÿìèçëèéèäèð, ëàêèí îíóí õàñèééÿòèíäÿêè íàäàíëûã õöñóñèééÿòëÿðè eëÿ áèë êè, äöçëöéö, òÿìèçëèéè êèìè, áèëàâàñèòÿ ùÿéàòäàí àëûíìàìûø, äöøöíöëìöø, ãóðàøäûðûëìûøäûð (ùÿì äÿ ìÿùàðÿòëÿ ãóðàøäûðûëìûøäûð), áóðàäà ìèëëè äÿãèã201 ëèê éîõäóð. Ôëéàýèí áó úÿùÿòäÿí Ëeñêîâóí «Äÿìèð èðàäÿ»ñèíäÿêè àëìàíà äàùà àðòûã îõøàéûð, íÿèíêè ðóñ çèéàëûñûíà. ßëáÿòòÿ, áóýöíêö ðóñ çèéàëûñû Ëeñêîâ äþâðöíöí ðóñ çèéàëûñûíäàí ÷îõ ôÿðãëÿíèð, ëàêèí áó çèéàëûíûí òÿáèÿòèíäÿêè ìèëëèëèê ôîðìàúà äÿéèøñÿ äÿ, ìÿçìóíúà äÿéèøìÿçäè. «Êàôeäðà» ïîâeñòèíäÿ ìÿíÿâè âÿ ñîñèîëîæè ïàðàìeòðëÿð ùÿéàòäàí ýþòöðöëìÿìèøäèð, ÿââÿëäÿí ñàéûëìûø, ùeñàáëàíìûøäûð. Íÿäÿíñÿ, òÿíãèä áó ìöùöì ìÿãàìûí öçÿðèíäÿí ñöêóòëà êe÷èð. ßäÿáè òÿíãèäèí òÿúðöáÿñèíäÿ éóõàðûäà ýÿòèðäèéèìèç ìèñàëûí ÿêñ ùàëëàðû äà ìþâúóääóð âÿ ìàðàãëûäûð êè, áó ùàëäà ÿäÿáè òÿíãèä íÿèíêè ñóñìóø, ùÿòòà ìÿñÿëÿéÿ éàíëûø ìþâãeäÿí éàíàøìûøäûð. Ì.Èáðàùèìáÿéîâóí «Îíäàí éàõøû ãàðäàø éîõ èäè» ïîâeñòèíèí ìÿüçè áóíäàí èáàðÿòäèð êè, ìöÿëëèô þç ãÿùðÿìàíûíûí áèð øÿõñèééÿò êèìè àðõàèê ìàùèééÿòèíäÿí ñþç à÷ûð âÿ ãÿùðÿìàíà òÿíãèäè ìþâãeäÿí ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèð. Áàøãà ñþçëÿ, éàçû÷û ùÿéàòäà ýþðäöéö, òàíûäûüû áèð ôÿðäè þç áÿäèè òÿùëèë îáéeêòèíÿ ÷eâèðìèø, eéíè çàìàíäà, áèð âÿòÿíäàø êèìè îíó ãÿáóë eòìèð. Áó ãÿùðÿìàí, ùÿòòà þëöìÿ ìÿùêóì îëóíóð. Ïîâeñòäÿêè ãöââÿëÿð òÿíàñöáö, îíóí èäeéà-ÿõëàãè àñïeêòè, ìöÿëëèôèí ìþâãeéè, ùÿòòà ïîâeñòèí ñòðóêòóðó þçö áeëÿ êè÷èê ãàðäàøûí êþìÿéèëÿ áþéöê ãàðäàøûí — ãÿùðÿìàíûí òÿíãèäèíÿ, áèç äeéÿðäèê êè, èôøàñûíà òàáe eäèëìèøäèð. Ëàêèí ãÿðèáÿäèð êè, òÿíãèä áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìèðäè, þç-þçëöéöíäÿ òÿìèç âÿ áöòþâ ÿãèäÿëè áó ãÿùðÿìàíûí ìÿíÿâè-ÿõëàãè èôëàñû îíó ãàíe eòìèðäè. Òÿíãèä ìöÿëëèôèí ìèëëè êîëîðèòëÿ èøëÿäèéè áó ñóðÿòèí äàùà à÷ûã-àøêàð, äàùà ìöñòÿãèì, áèðáàøà èôøàñûíû ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Öìóìèòòèôàã òÿíãèäè äÿ áó ÿñÿðÿ äèããÿò éeòèðäè, áèð ñûðà ìÿõñóñè ìÿãàëÿëÿð éàçûëäû, ëàêèí áó éàçûëàðäà äà áàøãà èôðàò úÿùÿò à÷ûã-àøêàð þçöíö ýþñòÿðèðäè: Úÿëèë ìöÿëëèìèí õàðàêòeðèíäÿêè ìèëëè êîëîðèòäÿí, äeìÿê îëàð êè, ñÿðô-íÿçÿð eäèëäè, ÿñàñ ôèêèð ïîâeñòèí éàääà ãàëàí òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíÿ, îíëàðûí ïëàñòèêàñûíà, öñëóáè êàìèëëèéèíÿ éþíÿëäèëäè. Ùàëáóêè ïîâeñòäÿ òÿñâèð eäèëÿí èêè ãàðäàøûí áèðáèðèíÿ ôàúèÿâè ìöíàñèáÿòè ìÿùç îíëàðûí ìèëëè òÿáèÿòè èëÿ øÿðòëÿíèðäè. Áó, ÿñàñ ìÿñÿëÿ èäè âÿ áóíñóç ùÿìèí ïîâeñò ìeéäàíà ÷ûõìàçäû. Áó ãeéäëÿðè éàçìàãäà âÿ áó ìèñàëëàðû ýÿòèðìÿêäÿ ìÿãñÿäèìèç éàëíûç ìöàñèð íÿñðèìèçäÿêè ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðèí òÿíãèä òÿðÿôèíäÿí íÿ äÿðÿúÿäÿ ãàâðàíûëûá à÷ûãëàíìàñûíû ýþñòÿðìÿêäÿí èáàðÿò äeéèë, ùÿìèí ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðèí ìöùöì áÿäèè-eñòeòèê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó áèð äàùà íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìàãäûð. 202 20-30-úó èëëÿð ñîâeò ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿêè âóëãàð ñîñèîëîæè òÿìàéöëëÿð éeíè ñîâeò ÿäÿáèééàòûíäà ìèëëè ìàùèééÿòè áó ÿäÿáèééàòûí ñîñèàëèñò ìÿçìóíóíà ãàðøû ãîéìàüà úÿùä eäèðäè âÿ áó ìÿíàäà íÿèíêè éàëíûç Êëéóéeâ, eëÿúÿ äÿ Éeñåíèí, íÿèíêè éàëíûç Úàâèä, eëÿúÿ äÿ Ìöøôèã òÿíãèä îëóíóðäó. ßëáÿòòÿ, áó ýöí ÿäÿáè òÿíãèäè èíêèøàôûìûçûí àéðû-àéðû ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ þçöíö áöðóçÿ âeðìèø ùÿìèí ñàïûíòûëàð áèçäÿí ÷îõ-÷îõ óçàãäàäûð. Ëàêèí áóíóíëà áeëÿ, áèð ìÿñÿëÿ ùÿãèãÿòäèð: ñîâeò ÿäÿáèééàòûíäà âÿ î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí ñîâeò ÿäÿáèééàòûíäà ìèëëè þçöíÿìÿõñóñëóüóí ïðîáëeìàòèêàñû ùÿëÿ ëàçûìè äÿðÿúÿäÿ, òÿëÿá îëóíàí ñÿâèééÿäÿ þéðÿíèëìÿìèø, èøëÿíèëìÿìèøäèð; ÷îõ çàìàí ìèëëè þçöíÿìÿõñóñëóãäàí ñóðÿòÿ, ñöæeòÿ, ÿñÿðèí èäeéà-áÿäèè ìàùèééÿòèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ íÿñÿ ÿëàâÿ áèð úÿùÿò êèìè, ùÿì äÿ çàùèðè ýþñòÿðèúèëÿðäÿí ÷ûõûø eäÿðÿê áÿùñ îëóíóð. ßëáÿòòÿ, áó íÿèíêè äöçýöí äeéèë, öìóìèééÿòëÿ, áèð êöëë ùàëûíäà ñîâeò ïîeòèêàñû âÿ åñòåòèêàñû ö÷öí, eëÿúÿ äÿ ýöíäÿëèê èøèìèçäÿ âÿ ýeíèø îõóúó àóäèòîðèéàñûíûí èäåéà-eñòeòèê òÿðáèéÿñè èøèíäÿ, áèç äeéÿðäèê êè, çèéàíëû áèð ÷àòûøìàçëûãäûð. Áèçèì ôîðìàúà ìèëëè ÿäÿáèééàòûìûçûí âàùèä ìÿçìóíó âàðäûð — ñîñèàëîæè ìÿçìóíó. Åéíè çàìàíäà, áó âàùèä ìÿçìóí ÷îõ çÿíýèí èìêàíëàðà ìàëèêäèð, ÷îõúÿùÿòëè, ÷îõøàõÿëèäèð âÿ òÿáèè êè, ôîðìà èëÿ ñûõ ñóðÿòäÿ ÿëàãÿäàðäûð. Éàðàäûúûëûã òÿúðöáÿìèçäÿí ýþðöíöð êè, ãÿùðÿìàíëàðûìûçûí ìèëëè ìàùèééÿòè áàðÿäÿ áèð î ãÿäÿð äÿ äöøöíìöðöê; òÿíãèä èñÿ áó ùàãäà áèçèì þçöìöçäÿí äÿ àç äöøöíöð. Ùÿéàòè, úàíëû, ñîñèîëîæè áàõûìäàí çÿíýèí ïðîáëeìàòèêàëû, áÿäèè eñòeòèê áàõûìäàí éàääàãàëàí, îõóúóíó äÿðùàë ÿëÿ àëàí, âèúäàíëû âÿ äÿãèã ÿñÿðëÿð éàðàòìàãäàí þòðö áèç áó ÿñÿðëÿðäÿ ñîñèàëèçì ðeàëèçìè ìeòîäóíóí çÿðóðè ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíàðàã, ìèëëè ñÿúèééÿâèëèéè âÿ òèïèêëèéè èôàäÿ eòìÿëèéèê. Ñîâeò ÿäÿáèééàòûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðè ñöáóò eäèð êè, áèçèì áÿäèè þçöìöçö òÿñäèãèìèç ìÿùç áó èñòèãàìÿòëè þçöìöçö èôàäÿìèçäÿí ÷îõ àñûëûäûð. 1979. 203 ÍßÑÐÈÌÈÇÄß ÊÎÍÔËÈÊÒ Âß ÕÀÐÀÊÒÅÐ ÏÐÎÁËÅÌÈÍÈÍ ÒßÄÃÈÃÈ Âàãèô Éóñèôëèíèí «Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íÿñðèíäÿ êîíôëèêò âÿ õàðàêòeð» àäëû ÿñÿðè ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìèíèí eëÿ áèð ñàùÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð êè, áó ñàùÿ áÿäèè ÿäÿáèééàòûí òÿøÿêêöë òàïäûüû äþâðäÿí áó ýöíÿ êèìè (âÿ ñàáàù ö÷öí äÿ!) ùÿìèøÿ àêòóàë îëìóøäóð, ÷öíêè áÿäèè ÿäÿáèééàòäà êîíôëèêò âÿ õàðàêòeð ìÿñÿëÿñè, ÿñëèíäÿ, áó ÿäÿáèééàòûí áÿäèè-eñòeòèê êeéôèééÿò ýþñòÿðèúèñè êèìè, îíó òÿñäèã, éàõóä ðÿää eäèð. Ìöÿëëèô êîíôëèêò âÿ õàðàêòeð ïðîáëeìèíè Àçÿðáàéúàí áÿäèè íÿñðèíèí îí áeø èëëèê (1960-1975) òÿñÿððöôàòûíà èñòèíàä eäÿðÿê àðàøäûðûð âÿ áeëÿ áèð çàìàí áþëýöñöíöí þçö äÿ ùÿìèí ïðîáëeìèí þéðÿíèëìÿñè âÿ èçàù eäèëìÿñè áàõûìûíäàí ìöíáèò áèð çÿìèí éàðàäûð, ÷öíêè áó îí áeø èë Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí eëÿ áèð äþâðöäöð êè, áó äþâðäÿ éàøëû âÿ îðòà íÿñëÿ ìÿíñóá éàçû÷ûëàð ìÿùñóëäàð èøëÿìèøäèð, eéíè çàìàíäà, ìÿùç áó äþâðöí éeòèøäèðìÿñè îëàí ýöúëö áèð íÿñèë äÿ áó îí áeø èëäÿ, õöñóñÿí, íÿñðäÿ, þçöíö íÿèíêè éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà, Öìóìèòòèôàã ìèãéàñûíäà äà èôàäÿ âÿ òÿñäèã eòìèø, ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðè èëÿ Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñèíÿ äàõèë îëìóøäóð. Áóðàñû äà éàõøû áèð úÿùÿòäèð êè, Âàãèô Éóñèôëè òÿäãèã eòäèéè äþâðäÿ íÿñðèí èíêèøàôûíû «òÿíãèäèí îíà ìöíàñèáÿòè èëÿ âÿùäÿòäÿ» èçëÿìÿéÿ ÷àëûøûð. Àçÿðáàéúàí íÿñðèíäÿ êîíôëèêò âÿ õàðàêòeð ïðîáëeìèíè eéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ êîíôëèêò âÿ õàðàêòeð ïðîáëeìè êèìè ãÿáóë âÿ òÿñâèð eäèð. Íÿùàéÿò, áèð úÿùÿòè äÿ ãeéä eäÿê êè, ìöÿëëèô àëòìûø-éeòìèøèíúè èëëÿð Àçÿðáàéúàí áÿäèè íÿñðèíè Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñè êîíòeêñòèíäÿ ýþòöðìÿéÿ ÷àëûøàðàã eëìè-íÿçÿðè öìóìèëÿøäèðìÿëÿðÿ úÿùä eòìèø âÿ áeëÿ áèð òÿøÿááöñ îíóí ÿñÿðèíäÿ þçöíöí õeéèðëè áÿùðÿñèíè âeðìèøäèð. Áóðàñûíû ëàï ÿââÿëäÿí ãeéä eòìÿê èñòÿéèðèê êè, Âàãèô Éóñèôëèíèí eëìè èøè áóýöíêö ÿäÿáè ïðîñeñäÿ áÿëêÿ äÿ àïàðûúû ðîë îéíàéàí íÿñðèìèç âÿ íÿñðèìèçèí ìöàñèð èíêèøàôû ìöãàáèëèíäÿ íèñáÿòÿí çÿèô èðÿëèëÿéÿí òÿíãèäèìèç ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè îëà áèëÿúÿê ñàíáàëëû òÿäãèãàòäûð. Áó èøèí ÿùÿìèééÿòè òÿêúÿ ãîéóëàí ìÿñÿëÿíèí, éÿíè êîíôëèêò âÿ õàðàêòeð ïðîáëeìëÿðèíèí 60-70-úè èëëÿð Àçÿðáàéúàí 204 íÿñðè ÿñàñûíäà þéðÿíèëìÿñè âÿ ùÿìèí äþâð íÿñðèìèçèí ôîðìàëàøûá ñàáèòëÿøìÿêäÿ îëàí éeíè êeéôèééÿòëÿðèíèí öçÿ ÷ûõàðûëìàñû èëÿ áèòìèð, ìöÿëëèô úÿìèééÿòèìèçäÿ, ìöàñèðëÿðèìèçèí ìÿèøÿòèíäÿ, ìàääè âÿ ìÿíÿâè ùÿéàòûíäà áàø âeðÿí úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìöâàôèã øÿêèëäÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí ÿëäÿ eòäèéè ôîðìà âÿ ìÿçìóí ÷îõúÿùÿòëèëèéèíèí ðeàë êþêëÿðèíè, ùÿéàòè çÿìèíèíè, áÿäèè-eñòeòèê âÿ èúòèìàè-ñèéàñè äÿéÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí âÿ ÿäÿáè-òÿíãèäè ôèêðèíèí ãàáàãúûë ÿíÿíÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàðàã, Öìóìèòòèôàã ìèãéàñûíäà ÿäÿáè òÿíãèäèí ÿëäÿ eòäèéè íîâàòîðëóã òÿúðöáÿëÿðèíäÿí äÿ îïòèìàë øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ eòìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. 1960-1975-úè èëëÿð, Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí éöêñÿëèø, èíêèøàô äþâðöäöð. Ìÿëóìäóð êè, ùÿð äþâðöí ÿäÿáèééàòû þç çÿìàíÿñèíèí ìöðÿêêÿá èúòèìàè-ñèéàñè, eëìè-òeõíèêè âÿ ìàääè-ìÿíÿâè ïðîñeñëÿðèíè áèðáàøà âÿ éà äîëàéûñû èëÿ ÿêñ eòäèðìÿéÿ úàí àòûð. Îí áeø èëäÿ þëêÿìèçäÿ áàø âeðÿí ñîñèàë äÿéèøèêëèêëÿð, ìÿèøÿòäÿ, àäàìëàðûí ïñèõîëîýèéàñûíäà ýeäÿí òÿêàìöë âÿ éeíèëÿøìÿëÿð, ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿðÿ, òàðèõè ùàäèñÿëÿðÿ éeíè áàõûø, eëìè-òeõíèêè èíãèëàáûí úÿìèééÿòäÿ âÿ àéðû-àéðû ôÿðäëÿðèí ùÿéàòûíäà îéíàäûüû ìöùöì ðîë, ìÿíÿâè ñàôëûã ïëàòôîðìàñûíà éàä îëàí ÿéèíòèëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ÿáÿäèééàòûìûçà éeíè áÿäèè-eñòåòèê òÿêàíëàð âeðìèøäèð. Áó äþâðäÿ éàøëû âÿ îðòà íÿñëÿ ìÿíñóá íàñèðëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà éeíè ìÿðùÿëÿ áàøëàíäû, eéíè çàìàíäà, éóõàðûäà éàçäûüûìûç êèìè, 60-úû èëëÿðèí þç íÿñëè äÿ éeòêèíëÿøèá ñàáèòëÿøäè. Âàõòèëÿ ñÿðô-íÿçÿð eäèëìèø ìöùöì ìþâçóëàð ÿäÿáè òÿùëèë ïðeäìeòèíÿ ÷eâðèëäè, áÿäèè òÿùëèëèí ðÿíýàðÿíý, ÿëâàí éîëëàðû öçÿ ÷ûõäû, íàñèðëÿðè úÿëá eäÿí ïðîáëeìëÿð þç ìöàñèðëèéè, úèääèëèéè, ÿí ÿñàñû èñÿ, èíñàíèëèéè èëÿ ñe÷èëìÿéÿ áàøëàäû, ùàäèñÿëÿðÿ éeíè áàõûø, îáðàçëàðûí ïñèõîëîýèéàñûíà äÿðèí ìàðàã, èúòèìàè èëÿ øÿõñèíèí öçäÿ ýîðöíÿí âÿ ýèçëè, äàõèëè ÿëàãÿëÿðèíèí à÷ûëûøû, èíñàí ãàéüûëàðû èëÿ ñîñèàë øÿðàèò àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðèí éeíè àñïeêòäÿ ìÿíÿâè òÿìèçëèê íîðìàëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùÿëë îëóíìàñû íÿñðèìèçèí ìöñáÿò ãÿùðÿìàí, õàðàêòeð âÿ êîíôëèêò, èäeéà-ñèéàñè âÿ áÿäèè-eñòeòèê âÿùäÿò, ÿíÿíÿ âÿ íîâàòîðëóã êèìè ïðîáëeìëÿðè ÿòðàôûíäà äà éeíè ôèêèð ìöáàäèëÿëÿðèíèí ìeéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Âàãèô Éóñèôëèíèí ÿñÿðèíèí Û ôÿñëè áó ïðîáëeìëÿðäÿí áèðèíäÿí éeíè äþâðöí ÿäÿáèééàòà ýÿòèðäèéè éeíè õàðàêòeð ìÿñÿëÿñèíäÿí áÿùñ eäèð. Ìöÿëëèô ùàãëû îëàðàã ãeéä eäèð êè, eëìè-òeõíèêè èíãèëàá øÿðàèòèíäÿ éàøàéàí ìöàñèðëÿðèìèç ìöðÿêêÿá, ÷îõúÿùÿòëè êeéôèééÿòëÿðÿ 205 ìàëèêäèð âÿ îíëàðû «ÿíÿíÿâè ñõeì öçðÿ, éÿíè ìöñáÿò-ìÿíôè ãöòáëÿøìÿéÿ ÿñàñëàíàí âÿ ýeò-ýeäÿ äàùà äà ñòàíäàðòëàøàí ôàáóëà ãÿëèáëÿðè ÿòðàôûíäà ãóðóëàí ÿñÿðëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þéðÿíìÿê ÷ÿòèíëÿøèð; íÿùàéÿòäÿ, ýóéà êè, áþéöê ïðîáëeìëÿð ùÿëë eòìÿê íàìèíÿ àäè èíñàí ãàéüûëàðûíûí òàìàìèëÿ íÿçÿðäÿí ãà÷ûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Õàðàêòeð, îáðàç ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìÿê ö÷öí ìöòëÿã ãÿùðÿìàí âÿ îíóí ìöòëÿã àíòèïîäó îëìàã çÿðóðè äeéèëäèð. Èíñàíëàðûí ìÿíÿâè êàìèëëèéèíè, èäeàë ùÿéàò ìÿðàìíàìÿñèíè ÿêñ eòäèðìÿê ö÷öí äeêëîðàñèéà âÿ øöàðëàðà ãà÷ìàã, îáðàçëàð ö÷öí ÿââÿëúÿäÿí ïëàíëàøäûðûëìûø ñèòóàñèéàëàð, ÿñÿðëÿðäÿí ÿñÿðëÿðÿ òÿêðàðëàíàí áÿñèò âÿ ãeéðè-òÿáèè èíòðèãàëàð éàðàòìàã ÿäÿáèééàòûí, äeìÿê îëàð êè, ÿí ðàùàò âÿ ùÿì äÿ ÿí àñàí éîëóäóð. 60-70-úè èëëÿð íÿñðèíèí ìàðàãëû úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè ìÿùç áó òàïäàíìûø éîëäàí éàéûíìàã, èíñàí õèñëÿòèíè, èíñàíûí ÿñë äÿéÿðèíè à÷ìàã ö÷öí îíó àäè ìÿèøÿò âÿ éàøàéûø ãàéüûëàðû ôîíóíäà ýþòöðÿðÿê, ïñèõîëîýèéàñûíûí ÿí ýèçëè ãàòëàðûíà éîë à÷ìàüà ÷àëûøìàãäûð. Òÿäãèã îëóíàí äþâðäÿêè íÿñð ÿñÿðëÿðèìèçÿ õàñ îëàí ïñèõîëîýèçì, àäè àäàìëàðûí ôèêèð âÿ äóéüóëàðûíà äÿðèí ìàðàã ùàããûíäà, ìöÿëëèô ìþâãeéè ùàããûíäà Âàãèô Éóñèôëèíèí èðÿëè ñöðäöéö ôèêèðëÿð èíàíäûðûúûäûð. Éàçû÷û ìîâãeéè ìÿñÿëÿñè ÿñÿðäÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìèíèí âÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí áó ýöí ÿëäÿ eòäèéè íÿçÿðè éöêñÿêëèê áàõûìûíäàí äöçýöí ãîéóëìóø âÿ øÿðù eäèëìèøäèð. Ìöÿëëèô ùàãëû îëàðàã «éàçû÷û ìþâãeéè» ìÿñÿëÿñèíÿ ìöñòÿãèì, áèðáàøà ìöíàñèáÿò áÿñëÿìèð âÿ áó ìÿíàäà «ýèçëè òeíäeíñèéà» íöìóíÿëÿðèíè ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëèð. Òÿíãèä÷è Éàøàð Ãàðàéeâèí äÿ éàçäûüû êèìè, áeëÿ áèð úÿùÿòè õàòûðëàìàã éeðèíÿ äöøÿðäè êè, ìàðêñèçìèí áàíèëÿðè Áàëçàêûí «ýèçëè òeíäeíñèéàñûíû» âÿ Øeêñïèð ðeàëèçìèíè Øèëëåðèí à÷ûã òeíäeíñèéàñûíäàí öñòöí òóòìóøëàð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà âÿ ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ ùÿëÿ äÿ ëàçûìûíúà þéðÿíèëìÿìèø âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿìèø áó èíúÿ úÿùÿò òÿäãèãàò÷û òÿðÿôûíäÿí äÿãèã èøëÿíìèøäèð âÿ éàëíûç áóíà òÿÿññöô eòìÿê îëàð êè, áó éeðäÿ òÿúðöáÿéÿ, éÿíè òÿäãèã îëóíàí äþâðöí áÿäèè ìÿùñóëóíà àç ìöðàúèÿò îëóíìóøäóð, ùàëáóêè ùÿìèí äþâð ÿäÿáèééàòûìûçäà áeëÿ íöìóíÿëÿðèí ñàéû àç äeéèë. Àëòìûøûíúû èëëÿðäÿ ÿäÿáèééàòà ýÿëìèø éàçû÷ûëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà ìeøøàíëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿíè àðàøäûðàðêÿí äÿ ìöÿëëèô ìàðàãëû âÿ òÿçÿ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ eäèð: áó éàðàäûúûëûãäà «ìeøøàíëûüûí» çàùèðè ÿëàìÿòëÿðèíäÿí äàùà ÷îõ ìÿùç îíëàðûí äàõèëè àëÿìè, «èíòeëëeêòóàëëûüû» òÿíãèä ùÿäÿôèíÿ ìÿðóç ãàëûð. Âàãèô Éóñèôëè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà àëòìûøûíúû èëëÿð íÿñëèíèí éàðàäûúûëûüûíäàêû äèýÿð ñÿ206 úèééÿâè áèð õöñóñèééÿòè äÿ äöçýöí òàïìûø âÿ à÷ûãëàìûøäûð: áó éàðàäûúûëûüûí òÿãäèì eòäèéè ãÿùðÿìàíëàð «íÿñðèìèçèí «äöøöíÿí» ãÿùðÿìàíëàðû àäëàíàí «éeíè òèïëè ãÿùðÿìàíëàðû» êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð, ìöÿëëèô îíëàðû ôÿðãëÿíäèðÿí õöñóñèééÿòëÿðè èçàù eäèð âÿ áeëÿ áèð ìàðàãëû, ùÿì äÿ èíàíäûðûúû íÿòèúÿéÿ ýÿëèð: «Äöøöíÿí» ãÿùðÿìàí àíëàéûøû ùe÷ äÿ «ôèëîñîô~ãÿùðÿìàí» àíëàéûøû ñÿâèééÿñèíäÿ ãîéóëìóð. ßýÿð áóýöíêö íÿñðèìèçèí ãÿùðÿìàíëàð ãàëeðeéàñûíû íÿçÿðäÿí êe÷èðñÿê, äöøöíÿí ôèëîñîôëàðà éîõ, «äöøöíÿí» àäèëÿðÿ, ñûðàâèëÿðÿ (êóðñèâ áèçèìäèð-Å.) äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëÿðèê». «Àäè àäàì» àíëàéûøû ÿíÿíÿâè «ìöñáÿò» âÿ «ìÿíôè» ãÿùðÿìàí àíëàéûøëàðûíû ÿâÿç eòìèð, áó àíëàéûø ñàäÿúÿ ùÿéàòûìûçäà ÷îõëóã òÿøêèë eäÿí âÿ õàðèúäÿí ñàäÿ ýþðöíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ìöðÿêêÿá ïñèõîëîýèéàéà ìàëèê àäàìëàðû eùòèâà eäèð. Àäèëèê äàùà ÷îõ ðeàë, ùÿéàòè êeéôèééÿòëÿðÿ éàõûíëûã, òÿáèèëèê ìÿíàñûíäà ýþòöðöëöð âÿ áó àäàìëàð àäè, ýöíäÿëèê ùÿéàòûí ãàéíàðûíäà áèð-áèðèíäÿí î ãÿäÿð äÿ ñe÷èëìèð, ëàêèí îíëàðäàí ùÿð áèðèíèí ñïeñèôèêàñû, äöíéàýþðöøö, äöøöíúÿ òÿðçè ìþâúóääóð âÿ ìöÿëëèôèí ùàãëû îëàðàã äeäèéè êèìè, áó àäàìëàð ÿíÿíÿâè ìöñáÿò ãÿùðÿìàíëàð ãÿäÿð áàðûøìàç, ìöáàðèç ýþðöíìÿñÿëÿð äÿ, ÿòðàô ìöùèòÿ ãàðøû ùÿìèøÿ þç ðeàêñèéàëàðûíû áèëäèðèðëÿð - éà òÿíãèäè ìöíàñèáÿòëÿðè, éà äà þç ïñèõîëîýèéàëàðûíäà áàø âeðÿí íàðàçûëûãëàðëà. Áó àäàìëàð ÿòðàô ìöùèòè, áàøãà àäàìëàðû þç øöóðëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ òÿùëèë eäèá ãèéìÿòëÿíäèðèð, áèð íþâ, ñîñèàë íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðìàýà úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. ßñÿðèí ÛÛ ôÿñëè íÿñðèìèçèí ÿíÿíÿâè ìþâçóëàðûíà âÿ áÿäèè êîíôëèêò ìÿñÿëÿñèíÿ ùÿñð îëóíóð. Ìöÿëëèôèí ãeéä eòäèéè êèìè, ùÿð áèð áÿäèè îáðàçûí éeíèëèéè êîíôëèêòèí òÿáèÿòèíäÿí âÿ íeúÿ à÷ûãëàíìàñûíäàí ÷îõ àñûëûäûð. ßíÿíÿâè ìþâçóëàðûí þçöíäÿ áÿäèè-eñòeòèê éeíèëèêëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê ùàëëàðûíà äà òÿñàäöô îëóíìóð. Öçäÿí ãðóïëàøäûðûëìûø øÿêèëäÿ ýþòöðñÿê, íÿñðèìèçèí ÿíÿíÿâè ìþâçóëàðû áóíëàðäûð: òàðèõè âÿ òàðèõè-èíãèëàáè ìþâçóëàð, ôÿùëÿ ñèíôè âÿ êîëõîç ìþâçóñó, Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè ìþâçóñó... Áó ÿíÿíÿâè ìþâçóëàðà éeíè ìöíàñèáÿòèí, îíëàðûí éeíè òèïëè áÿäèè ùÿëëèíèí ìÿùñóëó îëàí ÿñÿðëÿðèí ìeéäàíà ýÿëìÿñè 60-70-úè èëëÿð íÿñðèíèí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿíäèð; áó òàðèõè ùÿãèãÿòëÿðÿ îáéeêòèâ ìöíàñèáÿò, ñÿíÿäëèëèêëÿ áÿäèèëèéèí âÿùäÿòè, òÿñâèð îëóíàí äþâðöí èúòèìàè çèääèééÿòèÿðèíè äÿ îáðàçëàðûí äàõèëè ÷ûðïûíòûëàðûíûí òÿùëèëèíäÿ à÷ìàã öñóëó, êÿíä âÿ øÿùÿðëÿðèìèçäÿ áàø âeðÿí ñîñèàë èíêèøàôûí àäàìëàðûí ìÿùç ÿõëàãûíäà âÿ ìÿíÿâèééàòûíäà òÿçàùöðöíö, «èñòeùñàëàò» ìþâçóñóíäà ïñèõîëîæè àìèëëÿðèíè àðàøäûðìàã ñÿ207 íÿòêàðëûüû áèðèíúè ïëàíà ÷ÿêèëèð. Ìöÿëëèôèí áöòöí áó ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ìàðàãëû ìöøàùèäÿëÿðè âÿ èíàíäûðûúû íÿòèúÿëÿðè âàðäûð. «Ìÿíÿâè-ÿõëàãè êîíôëèêòëÿð»ÿ õöñóñè ôÿñèë (ÛÛÛ) àéðûëûá êè, áó äà òÿáèèäèð, ÷öíêè ìÿíÿâèééàò ìÿñÿëÿëÿðè ñîí äþâð íÿñðèìèç ö÷öí àïàðûúû áèð ìþâçóäóð. Àäè àäàìëàðûí èíòèì àëÿìèíÿ, ïñèõîëîýèéàñûíà ìàðàã êîíôëèêòëÿðèí äÿ õàðàêòeðèíäÿ éeíè äÿéèøèêëèêëÿð éàðàäûð. Âàõòèëÿ èíñàíëàðûí ìÿíÿâè êeéôèééÿòëÿðèíäÿêè ÿéèíòèëÿðè, àäÿòÿí, êe÷ìèø ãóðóëóøëà, ìöùàðèáÿ èëÿ áàüëàéûðäûëàð, ëàêèí áó ýöí ìöàñèðëÿðèìèçèí äàõèëè àëÿìèíäÿêè áó êeéôèééÿòëÿðè þéðÿíìÿê âÿ àéûðä eòìÿê ö÷öí íÿñðèìèçèí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðè éeíè éîëëàð òàïìàüà, ùÿìèí êeéôèééÿòëÿðèí êþêöíö îíëàðûí äàøûéûúûñû îëàí àäàìëàðûí ïñèõîëîýèéàñûíäà àõòàðìàüà ìeéë ýþñòÿðèð. Ôÿðäèí ìÿíÿâè àëÿìè, ìÿíÿâè òÿçàäëàðû ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿêñ-ñÿäàñû êèìè ñÿúèééÿâèäèð. Ìeøøàíëûã, áèýàíÿëèê, öçýþðÿíëèê, áÿäõàùëûã êèìè ìÿíÿâè ÿéèíòèëÿðèí òÿíãèäè áó èëëÿðèí íÿñðèíäÿ òeç-òeç èøëÿíèëÿí ìþâçóéà ÷eâðèëèð âÿ àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðèí òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, úÿìèééÿòèìèç òÿðÿôèíäÿí ðÿää eäèëÿí áó êeéôèééÿòëÿðèí «ýèçëèíäÿí» öçÿ ÷ûõàðûëìàñû øÿõñèééÿòèí ôÿàë ùÿéàò ìþâãeéè âÿ úÿìèééÿòèí ìÿíÿâè òÿðáèéÿñè ïðîáëeìëÿðèíèí àéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿñè êèìè ÷ûõûø eäèð. Ëàêèí áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, áÿäèè ÿñÿðäÿ êîíôëèêò ïðîáëeìè èëÿ ÿëàãÿäàð Âàãèô Éóñèôëèíèí ÿñÿðèíäÿ áèðòÿðÿôëèëèê äÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð âÿ áó îíóí ÿñàñ íþãñàíëàðûíäàí áèðèäèð. Ìöÿëëèô áó ìÿñÿëÿíè éàëíûç áèð áóúàã àëòûíäà èøûãëàíäûðûð: «Ùÿð áèð íÿñð ÿñÿðè ìöÿééÿí ùÿéàò çèääèééÿòëÿðèíè ÿêñ eòäèðèð. Áó çèääèééÿòëÿð èíñàíëàð àðàñûíäàêû ìöùöì ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðäÿí òþðÿéèð». ßëáÿòòÿ, áó ôèêèð èíäèêè ùàëäà áèð î ãÿäÿð äÿðèí èôàäÿ îëóíìàñà äà, äöç ôèêèðäèð, ëàêèí êîíôëèêòè éàëíûç èíñàíëàðëà èíñàíëàð àðàñûíäà, úÿáùÿëÿðëÿ úÿáùÿëÿð àðàñûíäà ýþðìÿê âÿ îíó éàëíûç áó úöð ãÿáóë eòìÿê eëìè-ìeòîäîëîæè áàõûìäàí áèçÿ éàíëûø ýþðöíöð, ÷öíêè òÿäãèã îëóíàí äþâðäÿ éàðàíìûø áèð ñûðà äÿéÿðëè íÿñð íöìóíÿëÿðè áèð äàùà ñöáóò eäèð êè, êîíôëèêò èíñàíûí þçöíöí äàõèëè àëÿìèíäÿ äÿ ìöìêöíäöð âÿ äþâðöí ìöðÿêêÿáëèéèíäÿí, ùÿì äÿ çÿíýèíëèéèíäÿí äîüàí áó «äàõèëè», «þçöíëÿ þçöí» àðàñûíäàêû êîíôëèêò ùe÷ äÿ àç èúòèìàè-ÿõëàãè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê äeéèë. Ìÿñÿëÿéÿ áó áàõûìäàí äà éàíàøûëñàéäû, eëÿ áèëèðèê êè, ìöÿëëèôèí «ùÿð áèð äþâðöí íÿñð ÿñÿðè äàùà ÷îõ ùÿìèí äþâðöí õàðàêòeðèê çèääèééÿòëÿðèíè ÿêñ eòäèðèð» òeçèñè äàùà äÿðèíäÿí èøëÿíìèø îëàðäû. Éàõøû úÿùÿòäèð êè, ìöÿëëèô þç ôèêèð âÿ ìöääÿàëàðûíû èðÿëè÷è, ïeðñïeêòèâëè áèð ìþâãeäÿí ñþéëÿéèð âÿ ìÿùç áeëÿ îëäóüó ö÷öí áó 208 ìþâãeéÿ éàáàí÷û îëàí èääèàëàð äÿðùàë äèããÿòè úÿëá eäèð âÿ íàðàçû ñàëûð. Ìèñàë ö÷öí, Âàãèô Éóñèôëè éàçûð: «60-70-úè èëëÿðèí íÿñðè, éóõàðûäà ãeéä eòäèéèìèç êèìè, äàùà ÷îõ ìÿíÿâè-ÿõëàãè ìþâçóëàð àõòàðûøû êèìè ìàðàãëûäûð. Ëàêèí áó ùe÷ äÿ î äeìÿê äeéèëäèð êè, (êóðñèâ áèçèìäèð-Å.) íÿñðèí ÿñàñ ìþâçóëàðû âÿ ãÿùðÿìàíëàðû, ùÿì÷èíèí êîíôëèêòëÿðè éàëíûç áó äàèðÿäÿ ìÿùäóäëàøûð (?)». Äîüðóñó, áó ôèêèð áèçè òÿÿúúöáëÿíäèðäè âÿ âóëãàð ñîñèîëîæè èääèàëàðû éàäûìûçà ñàëäû. Íÿ ö÷öí «íÿñðèí ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàðû» «ìÿíÿâè-ÿõëàãè ìþâçóëàð àõòàðûøûíäà» ìÿùäóäëàøìàëûäûð? Íÿ ö÷öí «ìÿíÿâè-ÿõëàãè ìþâçóëàð àõòàðûøû» ìÿùäóä äàèðÿ ùeñàá îëóíóð? Ùÿðýàù ìöÿëëèô ÿñÿðèí ñîíóíäà áeëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðñÿ êè, «ìÿíÿâèééàò ìÿñÿëÿëÿðè òÿêúÿ òeìàòèêàéà àèä îëìóð, íÿñðèí æàíð, öñëóá âÿ êîíôëèêò àõòàðûøëàðûíà äà òÿñèðèíè ýþñòÿðèð», îíäà íÿ ö÷öí «ìÿíÿâè-ÿõëàãè ìþâçóëàð àõòàðûøûíäà» êîíôëèêò ùàíñû áèð äàèðÿäÿ èñÿ ìÿùäóäëàøìàëûäûð? Ùÿðýàù áó ýöí áèç øÿðòè îëàðàã «èñòeùñàëàò ìþâçóñó», éàõóä «êÿíä ìþâçóñó» äeéèðèêñÿ, áó ìîâçóëàðäà éàðàíìûø ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðèí þçëÿðè «ìÿíÿâè-ÿõëàãè ìþâçóëàð àõòàðûøû»íûí áÿùðÿñè äeéèëìè? Åëÿ áèëèðèê êè, áó ñóàëëàðûí úàâàáû ýÿíú òÿäãèãàò÷ûíûí èääèàñûíûí õeéðèíÿ äeéèë. Ìîíîãðàôèéàíûí áöòöí ôÿñèëëÿðèíäÿ ìöÿëëèô òÿäãèã eòäèéè äþâðÿ ìÿõñóñ ÿñÿðëÿðèí, äeìÿê îëàð êè, ùàìûñûíû ÿùàòÿ eòìÿéÿ, ùÿð áèð ÿñÿðèí ìÿçèééÿòëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðìàüà, ùÿì áó äþâð, ùÿì äÿ öìóìèééÿòëÿ, íÿñðèìèç ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ïðîáëeìëÿðèí ýeíèø eëìè èçàùûíû âeðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ëàêèí áÿçÿí áÿùñ eòäèéè áÿäèè ÿñÿðèí áèëàâàñèòÿ þçöíäÿí ÷ûõûø eòìèð, ñàíêè ÿââÿëäÿí ùàçûðëàäûüû eëìè-òÿíãèäè êîíñòðóêñèéà èëÿ ùÿìèí ÿñÿðÿ éàíàøûð âÿ áó çàìàí áÿäèè-eñòeòèê íàãèñëèê âÿ ÷àòûøìàçëûãëàð êÿíàðäà ãàëûð âÿ òÿùëèë èíàíäûðûúû ýþðöíìöð. Áó úÿùÿò, õöñóñÿí, î ñÿùèôÿëÿðäÿ þçöíö äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ýþñòÿðèð êè, ìöÿëëèô òàíûíìûø éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿí áÿùñ eäèð, ùàçûð ìîäeë íÿéè òÿëÿá eäèðñÿ, ìöÿëëèô äÿ ÿñÿðäÿí îíó ýþòöðöð âÿ äÿðèíÿ ýeòìÿêäÿí, ìþâçó äàõèëèíäÿ ùÿðòÿðÿôëè âÿ îáéeêòèâ òÿùëèëäÿí, òÿíãèäè ìöíàñèáÿòäÿí ÷ÿêèíèð; áÿçÿí äÿ áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿí áÿùñ eäÿðêÿí þòÿðè õàðàêòeðèñòèêà èëÿ êèôàéÿòëÿíèð âÿ áó õàðàêòeðèñòèêà òÿùëèëäÿí äîüìàäûüû ö÷öí ÷îõñþçëöëöê ýÿòèðèð. Áèç èíàíûðûã êè, Âàãèô Éóñèôëè áó ìþâçó öçÿðèíäÿ þç èøèíè äàâàì eòäèðÿúÿêäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áèð ñûðà äèýÿð àðçóëàðûìûçû äà áèëäèðìÿê èñòÿéèðèê. Éeíè õàðàêòeð, éeíè êîíôëèêò âÿ ìÿíÿâèééàò ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ àéðû-àéðû ÿñÿðëÿð öçðÿ òÿùëèë àïàðìàãëà éàíàøû, íÿñèëëÿð 7-14 209 ìèãéàñûíäà äà ôÿðãëÿíìÿ âÿ öìóìèëÿøìÿëÿð àïàðìàã ïèñ îëìàçäû. Áóíóíëà áèç, òÿáèè êè, íÿñèëëÿðè ãàðøû-ãàðøûéà ãîéìàüà, ñîí çàìàíëàð áÿçè ìöëàùèçÿëÿðäÿ òÿñàäöô eòäèéèìèç ìeòîäîëîæè éàíëûøëûüà ÷àüûðìûðûã. Ìÿñÿëÿ áàøãàäûð. Íÿñèëëÿð àðàñûíäà ìöÿééÿí áÿäèèeñòeòèê äöøöíúÿ âÿ èôàäÿ ôÿðãëÿðè îëìàëûäûð, ÷öíêè áó ôÿðãëÿð îëìàäàí ÿäÿáèééàòûí öìóìè èíêèøàôû ìöìêöí äeéèë. Õàðàêòeðëÿðèí áÿäèè ùÿëëè ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ äàùà äÿãèã êðèòeðèéàëàðà eùòèéàú ùèññ îëóíóð, ÷öíêè õàðàêòeðëÿðèí íÿçÿðè òÿñíèôàòû ìöõòÿëèôäèð: þç-þçöíö òÿùëèë ïðîñeñèíäÿ êàìèëëÿøÿí (ìÿñ.: Ñÿðèééÿ «Êþðïöñàëàíëàð»), ìöùèòèí ùàäèñÿëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ eòìÿéÿí, ëàêèí ìöùèòèí àüûðëûüûíû þç «ïàññèâ» ìÿíÿâèééàòûíäà ãeéäÿ àëàí (ìÿñ.: Ãÿíäàá - «Ìÿí êè, ýþçÿë äeéèëäèì», «Àü ëèìàí»ûí, «Äàíòeíèí éóáèëeéè»íèí ïeðñîíàæëàðû), ìöùèòÿ ôÿàë ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿí, äàùà äîüðóñó, áó ìöùèòè éàðàäàí (ìÿñ.: Ñóëòàí ßìèðëè- «Éàíàð öðÿê» âÿ éàõóä «Éàøûë òeàòð»äàêû Êàèíàò), ìöùèòè òÿäðèúÿí äÿðê eäÿ-eäÿ êàìèëëÿøÿí, ìöùèòè àðõàäà ãîéàí (ìÿñ.: «Àäàìëàð âÿ àüàúëàð»ûí ãÿùðÿìàíû Ñàäûã) âÿ ñ. õàðàêòeðëÿð. Áó ìöõòÿëèô õàðàêòeðëÿðèí, àéäûíäûð êè, áÿäèè ùÿëëè äÿ ìöõòÿëèôäèð âÿ áóíëàðà ýeíèø éeð âeðìÿê, áèçúÿ, ìÿãñÿäÿóéüóí èäè. Òÿäãèãàòäà êîëëeêòèâëÿøìÿéÿ, èíãèëàáè âÿ òàðèõè ìþâçóéà ùÿñð îëóíìóø ÿñÿðëÿðëÿ ìèëëè èëÿ ñèíôèíèí ÿëàãÿ âÿ ôÿðãëÿðèíè äàùà ýeíèø âÿ äÿãèã òÿùëèë eòìÿéÿ äÿ áèð eùòèéàú ùèññ îëóíóð. Úàùàíäàð àüàéà õàñ îëàí ìÿðäàíÿëèê, êèøèëèê êèìè, eéíè äþâðöí éàðàòäûüû éeíè îáûâàòeëè äÿ (ìÿñ.: ßùìÿä âÿ Ãàðàø— «Äóìàí ÷ÿêèëèð») ýþðìÿê âÿ ýþñòÿðìÿê, ñèíôè ìÿùâÿ ìÿùêóì îáðàçûí ìèëëè êeéôèééÿòëÿðèíè à÷ìàã, eëÿ áèëèðèê êè, éeðèíÿ äöøÿðäè. Ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, áó àðçóëàðû âÿ ìöáàùèñÿëÿðè Âàãèô Éóñèôëèíèí ÿñÿðèíèí öìóìè éöêñÿê eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿñè äîüóðóð. Áó ÿñÿð âàõòûíäà éàçûëìûøäûð âÿ áóðàñû äà ìÿíàëûäûð êè, úàâàí áèð àëèì òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûøäûð. Áèç îíà ýþðÿ áóíó ìÿíàëû úÿùÿò ùeñàá eäèðèê êè, ãàðøûäà éeíè ïeðñïeêòèâëÿð à÷ûëûð: Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìèíèí éeíè íÿñëè èíäèéÿ êèìè ÿëäÿ eäèëìèø áþéöê òÿúðöáÿäÿí âÿ çÿíýèí eëìè éàðàäûúûëûãäàí áÿùðÿëÿíÿðÿê âÿ áóíëàðà èñòèíàä eäÿðÿê éeíè íÿçÿðè ïðîáëeìëÿðè ãàëäûðìàã âÿ ùÿëë eòìÿê ÿçìèíäÿäèð. 1979. 210 ÒÈÔËÈÑ ßÄßÁÈ ÌÖÙÈÒÈÍÈÍ ÒßÄÃÈÃÈ Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòèíèí òÿäãèãè, öìóìèééÿòëÿ, Çàãàôãàçèéà õàëãëàðû ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíèí ìàðàãëû âÿ çÿíýèí áèð ñàùÿñèíèí òÿäãèãè êèìè, ùÿìèøÿ ùóìàíèòàð eëìëÿðëÿ ìÿøüóë îëàí àëèìëÿðèìèçèí äèããÿòèíè áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ úÿëá eëìèøäèð. ßäÿáèééàòøöíàñ ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ òÿäãèãàòëàðûíäàí áèðèíäÿ ùÿëÿ ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Òèôëèñäÿ îëìóø áàðîí Àâãóñò ôîí Ùàêñòùàóçeíèí áó ñþçëÿðèíè õàòûðëàäûð: «...áóðàäà èíñàíëàð âÿ õàëãëàð íÿ ãÿäÿð ðÿíýàðÿíýäèðëÿð... Ùàçûðäà äöíéàíûí àç øÿùÿðèíÿ áóðàéà ýÿëÿí ãÿäÿð ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿð àõûá ýÿëèð: ðóñëàð, èíýèëèñëÿð, ôðàíñûçëàð, àëìàíëàð, ôàðñëàð, òöðêëÿð, àçÿðáàéúàíëûëàð, eðìÿíèëÿð, êöðäëÿð, þçáÿêëÿð âÿ Ãàôãàçûí áöòöí òàéôàëàðû»1. Áó «ìöõòÿëèô ìèëëÿò» íöìàéÿíäÿëÿðèíèí áèð ÷îõó þç õàëãëàðûíûí ýþðêÿìëè ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè, éàçû÷ûëàð, ìààðèô÷èëÿð, æóðíàëèñòëÿð èäè âÿ îíëàð ÿñðèìèçèí 20-úè èëëÿðèíÿ ãÿäÿð Òèôëèñäÿ eëìè, ñèéàñè-èúòèìàè âÿ áÿäèè ÿñÿðëÿð éàçìûø, ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ éàðàíàí ñÿíÿòè ãàðøûëûãëû ÿäÿáè ÿëàãÿëÿð çÿìèíèíäÿ, ÿñàñÿí, ðeàëèñò, èíãèëàáè-äeìîêðàòèê àõàðäà èíêèøàô eòäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. Áóðàñûíû äà ÿëàâÿ eäÿê êè, Òèôëèñ ýöúëö òeàòðàë øÿùÿð èäè, áóðàäà Àçÿðáàéúàí, ýöðúö, eðìÿíè âÿ ðóñ äðàìàòóðýèéàñû éàðàíûð âÿ áó äðàìàòóðýèéàíûí íöìóíÿëÿðè äöíéà äðàìàòóðýèéàñû íöìóíÿëÿðè èëÿ áèðýÿ ùÿìèí õàëãëàðûí äèëëÿðèíäÿ òàìàøàéà ãîéóëóðäó, øÿùÿðäÿ îíëàðúà íÿøðèééàò ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè, ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ ìöõòÿëèô äÿ èäeéà-áÿäèè èñòèãàìÿòëè ãÿçeò âÿ æóðíàëëàð ÷àï îëóíóðäó. ÕÛÕ âÿ ÕÕ ÿñð áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûí, eëì, ñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàò àäàìëàðûíûí ôÿàëèééÿòè, ÿäÿáè-èúòèìàè ìöáàðèçÿñè âÿ éàðàäûúûëûã èíêèøàôû ìÿùç Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòè èëÿ áàüëû îëìóøäóð. À.Áàêûõàíîâ, Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ì.Ø.Âàçeù, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ö.Ùàúûáÿéîâ, ß.Ùàãâeðäèéeâ, Ù.Úàâèä, À.Øàèã, Ô.Êþ÷ÿðëè, Ù.ßðÿáëèíñêè, Ñ.Àüàìàëûîüëó, Å.Ñóëòàíîâ, Ù.Ìèíàñàçîâ, Ì.Øàùòàõòëû âÿ äèýÿð ñÿíÿòêàðëàðûí, ñèéàñè-èúòèìàè õàäèìëÿðèí áèð ñÿíÿòêàð 1 Éàçû÷ûëàð, òàëåëÿð, ÿñÿðëÿð, Á., 1978, ñÿù. 49. 211 âÿ âÿòÿíäàø êèìè éeòèøìÿñèíäÿ, ôîðìàëàøìàñûíäà Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòèíèí òÿñèðëè ðîëó îëìóøäóð. Òèôëèñ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ìöùèòèíè éàëíûç àçÿðáàéúàíëû çèéàëûëàðûí ÷îõúÿùÿòëè ôÿàëèééÿòè ñÿúèééÿëÿíäèðìèðäè. ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè ðöáöíäÿí eòèáàðÿí, Òèôëèñäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè èðñèíÿ, ñÿíÿòèíÿ âÿ ÷àüäàø áÿäèè òÿñÿððöôàòûíà äèããÿò âÿ ìàðàã èëäÿí-èëÿ äàùà äà àðòûð, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà ìÿãàëÿëÿð éàçûëûð, øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí íöìóíÿëÿðè òîïëàíûð, ùÿì ìöõòÿëèô ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà ÷àï îëóíóð, ùÿì äÿ ýöðúö âÿ eðìÿíè ÿëèôáàëàðû èëÿ éàçûéà àëûíûð, õöñóñÿí äÿ ãîíøó õàëãëàðûí äèëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí âàðèàíòëàðû éàðàíûðäû. À.Ãðèáîéeäîâ, È.×àâ÷àâàäçe, À.Áeñòóæeâ-Ìàðëèíñêè, À.Ñeðeòeëè, Õ.Àáîâéàí, À.Çàáîëîòñêè, È.Áeðeçèí âÿ äèýÿð ÿäÿáèééàò õàäèìëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí òÿáëèüèíäÿ àç èø ýþðìÿìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûíäàí Ì.Èáðàùèìîâ, Ô.Ãàñûìçàäÿ, Ì.Ðÿôèëè, ßçèç Øÿðèô, ß.Ìèðÿùìÿäîâ, Ê.Òàëûáçàäÿ, À.Çàìàíîâ, Øûõÿëè Ãóðáàíîâ, Ã.Ìÿììÿäëè, Ì.Ñeéèäîâ, Ì.Ñàäûãîâ, Ä.ßëèéeâà ðóñ, ýöðúö âÿ eðìÿíè àëèìëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòèíèí þéðÿíèëìÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìóøëàð, ëàêèí áóíóíëà áeëÿ, ùÿìèí ÿäÿáè ìöùèòèí ÿùàòÿëèëèéè, ìöðÿêêÿáëèéè âÿ çÿíýèíëèéèíÿ ýþðÿäèð êè, îíóí äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ þéðÿíèëìÿñèíÿ âÿ òÿäãèã îëóíìàñûíà eùòèéàú äóéóëóðäó. Áó ìÿíàäà, Àááàñ Ùàúûéeâèí «Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòè» êèòàáû ÿëàìÿòäàðäûð. Ùèññ îëóíóð êè, Àááàñ Ùàúûéeâ óçóí ìöääÿò Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòèíè þéðÿíìèø, Ìîñêâà, Ëeíèíãðàä, Áàêû âÿ Òèôëèñ àðõèâëÿðèíäÿ èøëÿìèø, 1920-úè èëÿ ãÿäÿðêè Áàêû âÿ Òèôëèñ äþâðè ìÿòáóàòûíû äèããÿòëÿ àðàøäûðìûø, ìöõòÿëèô ñÿïêèëè õàòèðÿ, eïèñòîëéàð ÿäÿáèééàò âÿ ÿëéàçìàëàðû èëÿ òàíûø îëìóø âÿ íÿòèúÿäÿ éeíè ÿäÿáè-òàðèõè ôàêòëàðëà äèããÿòè úÿëá eäÿí áèð ìîíîãðàôèéà éàçìûøäûð (åëìè ðeäàêòîðó Êàìàë Òàëûáçàäÿäèð). Ìöÿëëèô þç ìîíîãðàôèéàñûíäà Òèôëèñ-Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ìöùèòèíè áèð êöëë ùàëûíäà ýþòöðìÿéÿ, îíó áöòöí ýeíèøëèéè èëÿ ÿùàòÿ eòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð: ÿñàñ äèããÿò Òèôëèñ-Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ìöùèòèíèí ìèëëè âÿ eéíè çàìàíäà, áeéíÿëìèëÿë, ùóìàíèñò âÿ âÿòÿíïÿðâÿð ìàùèééÿòèíÿ, áóðàäà ñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàòûí ñöðÿêëè, ùÿì äÿ ÷îõúÿùÿòëè èíêèøàôûíà, ãàáàãúûë àçÿðáàéúàíëû çèéàëûëàðûí áó ìöùèòäÿ ðîë âÿ ìþâãeéèíÿ, Òèôëèñäÿ éàðàíàí Àçÿðáàéúàí «ìÿäÿíèééÿòèíèí ýöðúö, ãèñìÿí äÿ ðóñ âÿ eðìÿíè ìöùèòëÿðè èëÿ ÿëàãÿñèíÿ, äàõèëè áàýëûëûýûíà» âeðèëìèøäèð. Ìöÿëëèôèí äèëè èëÿ äeñÿê, ìîíîãðàôèéàäà «éeíè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òèôëèñäÿ éàçûëàí, íÿøð îëóíàí Òèôëèñ ÿäÿ212 áè ìöùèòèíèí ìöòÿðÿããè ãîëó èëÿ ñÿñëÿøÿí áÿäèè âÿ ÿäÿáè-òÿíãèäè ÿñÿðëÿðäÿí, ðóñ âÿ ýöðúö ìÿòáóàòûíäà äÿðú eäèëÿí ìàòeðèàëëàðäàí, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí Òèôëèñ ìöùèòè èëÿ ÿëàãÿñèíäÿí, áó ìöùèòëÿ áàüëû îëàí àäàìëàðûí æóðíàë ùàããûíäà ôèêèðëÿðèíäÿí, ìààðèô÷èëÿðèìèçèí ýöðúö çèéàëûëàðû èëÿ ÿëàãÿñèíäÿí, ýöðúö äèëèíäÿí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíàí ÿñÿðëÿðèíäÿí, Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí Òèôëèñ ìÿòáóàòû âàñèòÿñèëÿ éàéûëìàñûíäàí, Òèôëèñäÿ Àçÿðáàéúàí òeàòðûíûí éàðàíìà âÿ èíêèøàô òàðèõèíäÿí âÿ áó ãÿáèëäÿí îëàí äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðäÿí áÿùñ eäèëèð». Ìîíîãðàôèéà äþðä ôÿñèëäÿí («Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëû âÿ îíóí Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòè èëÿ ÿëàãÿñè, «Òèôëèñ ðóñ ìÿòáóàòû âÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû», «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ ýöðúö çèéàëûëàðû», «Òèôëèñäÿ Àçÿðáàéúàí òeàòðû») èáàðÿòäèð âÿ ìöÿëëèô ÷àëûøìûøäûð êè, ÿñÿðäÿ ôÿñèë ôÿñëè, ïðîáëeì ïðîáëeìè òàìàìëàñûí âÿ áeëÿëèêëÿ äÿ ìîíîãðàôèéà Òèôëèñ-Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ìöùèòèíèí çÿíýèíëèéè âÿ þçöíÿìÿõñóñ èíêèøàô òàðèõè ùàããûíäà äîëüóí eëìè òÿñÿââöð îéàòñûí. Ìöÿëëèô «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»ëÿ ÿëàãÿäàð òÿäãèãàòûíû ýeíèø ìèãéàñäà àïàðûð: áó æóðíàëûí éàëíûç ñàòèðà ùÿäÿôëÿðèíäÿí äàíûøìûð, ïàðàëeëëÿð, ìöãàéèñÿëÿð éîëó èëÿ ýeäèð âÿ ÷îõ éàõøûäûð êè, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»ÿ ãÿäÿðêè Òèôëèñ-Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòûíäàí, ãÿçeò âÿ æóðíàë íÿøð eòìÿê ö÷öí àéðû-àéðû àçÿðáàéúàíëû çèéàëûëàðûí ìeéë âÿ òÿøÿááöñëÿðèíäÿí ýeíèø áÿùñ à÷ûð. «Çèéà», «Êÿøêöë», «Ìÿçùÿð» âÿ «Øÿðãè-ðóñ» ãÿçeòëÿðèíèí èäeéà-ñèéàñè èñòèãàìÿòè, «Ãeéðÿò» ìÿòáÿÿñèíèí ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ ìÿëóìàò âeðèð. «Íîâðóç», «Òÿçÿ çàìàí», «Èãáàë» âÿ «Ýöí÷ûõàí» êèìè ãÿçeòëÿð íÿøð eòìÿê òÿøÿááöñöíäÿí äàíûøàíäà òÿçÿ ôàêòëàð ýþñòÿðèð âÿ áó ôàêòëàðà àðõàëàíàðàã ìþâúóä eëìè-íÿçÿðè ÿäÿáèééàòà áèð ñûðà èíàíäûðûúû òÿíãèäè èðàäëàð òóòóð. Ìîíîãðàôèéàäàí áèçÿ ìÿëóì îëóð êè, Òèôëèñäÿ áó ãÿçeòëÿðèí íÿøðèíÿ èúàçÿ âeðèëìèø, àììà ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí îíëàð íÿøð îëóíìàìûøäûð. Áó éeíè ôàêòëàð ÕÛÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ æóðíàëèñòèêàñû òàðèõè, àéðû-àéðû ñÿíÿòêàðëàðûí ùÿéàòû, ÿäÿáè-èúòèìàè ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ òÿñÿââöð âÿ àíëàéûøû äàùà äà ýeíèøëÿíäèðèð. Ìîíîãðàôèéàäà «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí Òèôëèñ âÿ öìóìèééÿòëÿ, Çàãàôãàçèéà ÿäÿáè ìöùèòè èëÿ ÿëàãÿñè áàõûìûíäàí äà éeíè ôàêòëàðëà ðàñòëàøûðûã. Ìöÿëëèô çàìàíûí íÿáçèíè òóòàí, õàëãûí èñòÿê âÿ àðçóñóíóí úàð÷ûñûíà ÷eâðèëÿí «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»ÿ Òèôëèñ ìÿòáóàòûíûí ìöíàñèáÿòèíè àðàøäûðûð, «Ãeéðÿò»èí, «Ýöðúö éîëäàøëûã øèðêÿòè» ìÿòáÿÿñèíèí âÿ îíóí ðeäàêòîðó À.Ã.×àáàäàðèíèí ôÿàëèééÿòèíäÿí äàíûøûð. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» èëÿ «Êóêóðeêó», «Õóìàðà», «ßñëè», «Áçè213 ãè», «Ìàñõàðà», «Õàòàáàëà», «Åãàëè», «Õàáàðäà», «Åøìàãè», «Åøìàãèñ ìàòðàõè», «Íèøàäóðè» êèìè æóðíàëëàð àðàñûíäà ìàðàãëû ìöãàéèñÿëÿð àïàðûð âÿ áó ãÿðàðà ýÿëèð êè, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ýeíèø âÿ øàõÿëè ìÿðàìíàìÿ èëÿ ÷ûõûø eäÿí, ãàðøûñûíà áþéöê èúòèìàè âÿ ñèéàñè ïðîáëeìëÿðèí ùÿëëèíè ãîéàí æóðíàë èäè. Î, ãîíøó õàëãëàðûí ùÿéàòûíäàí, ñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàòûíäàí äà éàçûð, äîüìà ÿäÿáèééàòûí àïàðûúû ÿíÿíÿëÿðèíè ÿñðèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí äàâàì âÿ èíêèøàô eòäèðèðäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòè òÿðÿôèíäÿí ãàéüû âÿ ìÿùÿááÿòëÿ ÿùàòÿ eäèëìÿñèíèí áèð ñèððè äÿ áóíäà èäè. Ëàêèí ìîíîãðàôèéàíûí áó ôÿñëèíäÿ áèð úÿùÿò áèçè ãàíe eòìèð âÿ ãÿëÿìÿ àëûíàí ìþâçóíóí eëìè ùÿëëèíÿ íàòàìàìëûã ýÿòèðèð. Êèòàáûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìöÿëëèô éàçûð: ««Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí íÿøðÿ, ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäûüû èëê èëëÿðäÿ Òèôëèñäÿ Àçÿðáàéúàí, ðóñ, eðìÿíè âÿ ýöðúö õàëãëàðûíûí ìÿäÿíèééÿòëÿðè èíòeíñèâ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ òÿñèð (êóðñèâ áèçèìäèð — Å.) øÿðàèòèíäÿ èíêèøàô eäèðäè» (ñÿù. 29). Ëàêèí ìöÿëëèô áó äîüðó òeçèñè, éÿíè ùÿìèí èíêèøàôäàêû ÿëàãÿ âÿ òÿñèðëÿðèí ìÿùç ãàðøûëûãëû õàðàêòeð äàøûäûüûíû èñòÿíèëÿí äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô eòäèðìÿìèø âÿ èøëÿìÿìèøäèð, áeëÿ êè, êèòàáäà «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí íÿøðèíäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ áöòöí Øÿðã àëÿìèíÿ, ãîíøó õàëãëàðûí ñèéàñè, èúòèìàè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíà éeíè òÿìàéöëëÿð ýÿòèðìèø áó æóðíàëûí äèýÿð ãîíøó ìÿäÿíèééÿòëÿðèí èíêèøàôûíäàêû ðîëó áàðÿäÿ äàùà àðòûã îõóìàã âÿ þéðÿíìÿê èñòÿðäèê. Òèôëèñäÿ íÿøð îëóíàí ãÿçeò âÿ æóðíàëëàðäà øÿùÿðèí «ìöñÿëìàí ùÿéàòû» áöòöí ýeíèøëèéè âÿ ìöðÿêêÿáëèéè èëÿ òÿñâèð îëóíóðäó. «Éeæeíeäeëíîée îáîçðeíèéå» «Âîçðîæäeíèée», «Ãàôãàç», «Òèôëèññêè ëèñòîê», «Çàãàôãàçée», «Òèôëèñ», «Çíàíèée», «Ãàôãàçñêàéà æèçí», «Ãàôãàçñêàéà ðe÷», «Ãàôãàçñêîée ñëîâî», «Îáçîð Çàãàôãàçèè», «Àðãîíàâò», «Ãîëîñ Ãàôãàçà» êèìè Òèôëèñ ÷àï îðãàíëàðû Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ùÿéàòû, ìÿäÿíèééÿòè, ÿäÿáèééàòû áàðÿäÿ ùÿì àçÿðáàéúàíëû éàçû÷û âÿ æóðíàëèñòëÿðèí, ùÿì äÿ Í.Êàëàøéeâ, À.Çàõàðîâ, Ï.Âîñòðè, Â.Äeâñêè, Í.Êàçáeãè, È.Èàêèìîâ, Ä.Êîçëîâñêè, À.Àìôèòeàòðîâ êèìè äèýÿð õàëãëàðûí éàçû÷û âÿ æóðíàëèñòëÿðèíèí éàçûëàðûíû, eëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí øèôàùè âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíè ÷àï eäèðäè. Áó úÿùÿò À.Ùàúûéeâèí ìîíîãðàôèéàñûíäà éàõøû èøûãëàíäûðûëìûøäûð, õöñóñÿí, àéðû-àéðû ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà, ðóñ âÿ ýöðúö ìÿòáóàòûíäà Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó âÿ îíóí ìîòèâëÿðè äèããÿòëÿ àðàøäûðûëìûø âÿ äöçýöí eëìè íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðûëìûøäûð. Ìèñàë ö÷öí, ìîíîãðàôèéà ìöÿëëèôè ôàêòëàðäàí ÷ûõûø eäÿðÿê éàçûð: «Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíè ýöðúö ÿëèôáàñû 214 èëÿ éàçûéà àëìàã äàùà ÷îõ Âàãèô âÿ Âèäàäè äþâðöíäÿ ýeíèøëÿíìèø, ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ êöòëÿâèëÿøìÿ ñÿúèééÿñè äàøûìûøäðð. Àììà Øÿðã øeð ôîðìàëàðûíäàí... ýöðúö ñÿíÿòêàðëàðû eðêÿí — ÕÛÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðäÿí ýeíèø èñòèôàäÿ eòìÿéÿ áàøëàìûøëàð. Áóíëàðà ÿñàñÿí äÿ ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí ýöðúöëÿð Àçÿðáàéúàí áàéàòû âÿ ãîøìàëàðûíà, ëÿòèôÿ, ùèêìÿòëè ñþç âÿ çÿðá-ìÿñÿëëÿðèíÿ, ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíà õöñóñè ìàðàã ýþñòÿðèð, îíëàðû éà òÿðúöìÿ eòìÿäÿí ýöðúö ÿëèôáàñû èëÿ éàçûéà àëûð, éà äà Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðûíûí ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà èãòèáàñ eäèëìèø... ÿñÿðëÿð éàçûðäûëàð». Ìîíîãðàôûéàäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà éàçûëàí âÿ Òèôëèñäÿ ÷àï îëóíàí ÿñÿðëÿðèí òÿùëèëèíÿ ýeíèø éeð âeðèëèð âÿ éàõøû úÿùÿòäèð êè, ìöÿëëèô òÿêúÿ Ô.Êþ÷ÿðëè, Ñ.Àüàìàëûîüëó, Ù.Ìèíàñàçîâ, Å.Ñóëòàíîâ, Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ, Ù.Ã.Øèðâàíñêèíèí ìÿãàëÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìèð, ùÿì äÿ À.Øèðâàíçàäÿ, À.Êàçáeãè, Ã.Åðèñòàâè, Ã.Éeðèñéàí, Â.Àáîâéàí, Ò.Íàçàðéàí, Ê.Àíäðîíèêîâ, Àõàëñèõeëè, Ã.Äèàñàìèäçe, Ç.Àíòîíîâ, Ò.Áàõàäçe, Ê.Ñeõèíàøâèëè âÿ áàøãàëàðûíûí äà áó âàõòà ãÿäÿð ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçà éàõøû ìÿëóì îëìàéàí ôèêèðëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ eäèð. Àììà áóðàñûíû äà ãeéä eäÿê êè, êèòàáûí áó ôÿñëèíäÿ (ÛÛ ôÿñèë) áÿçÿí ôàêòëàð õûðäàëàíûð, ìÿñÿëÿí, ìöÿëëèô Ê.Ä.Àñïèñîâàíûí âÿ È.Ä.Ñóñàíîâàíûí ãûç ìÿêòÿáëÿðèíäÿí äàíûøàíäà (ñÿù. 85-89) ÿñàñ ìÿãñÿääÿí éàéûíûð; áÿçÿí äÿ äèããÿòñèçëèê óúóíäàí, êèòàáûí eéíè ñÿùèôÿñèíäÿ ýàù «È.Ãðèøàøâèëè, ýàù äà Ä.Ãðèøàøâèëè (ñÿù. 56) éàçûëûð, éàõóä áàøãà áèð éeðäÿ (Û ôÿñèë) Ù.ßðÿáëèíñêèíèí Âëàäèãàôãàç ÿâÿçèíÿ Âëàäèâîñòîêà ãàñòðîëà ýeòäèéèíè îõóéóðóã (ñÿù. 159). Ìîíîãðàôèéàíûí ö÷öíúö ôÿñëèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èëÿ ÿëàãÿäàð ýöðúö ìÿíáÿëÿðè, ýöðúö êëàññèêëÿðèíèí ôèêèðëÿðè àðàøäûðûëûð, eëÿúÿ äÿ ýöðúö äèëèíäÿí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ òàðèõèíäÿí äàíûøûëûð, ýöðúö êëàññèêëÿðè ùàããûíäà éàçûëàí âÿ Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòûíäà ÷àï eäèëÿí ìÿãàëÿëÿð òÿùëèë îëóíóð. Öìóìèééÿòëÿ, äeìÿëèéÿì êè, áó ôÿñèë éeíè ôàêòëàðëà äèããÿòè äàùà àðòûã úÿëá eäèð. Áóðàäà Øâàòeëè, Òîìîãâeëè, Õîíeëè, ×àõðóõàäçe âÿ Ðóñòàâeëèíèí Àçÿðáàéúàíà éàõûíëûã âÿ áàüëûëûüû, ÕÛÛ ÿñðäÿ Õàãàíèíèí Ýöðúöñòàíäà òàíûíìàñû, Íèçàìèíèí ñàüëûüûíäà îíóí «Õîñðîâ âÿ Øèðèí», «Ëeéëè âÿ Ìÿúíóí» ÿñÿðëÿðèíèí ýöðúö äèëèíÿ ÷eâðèëìÿñè, Í.Áàðàòàøâèëè, Ë.×àâ÷àâàäçe, Â.Ïøàâeëà, À.Ñeðeòeëè, À.×à÷àâèäçe, Ã.Îðáeëèàíè êèìè ýþðêÿìëè ýöðúö ñÿíÿòêàðëàðûíûí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äèëèíÿ, àäÿò-ÿíÿíÿñèíÿ, áþéöê ìÿäÿíèééÿòèíÿ, çÿíýèí ÿäÿáèééàòûíà ìàðàã âÿ ùÿâÿñ ýþñòÿðìÿñè áàðÿäÿ ñþéëÿíÿí ôèêèðëÿð ìàðàãëû âÿ èíàí215 äûðûúûäûð. Ìîíîãðàôèéà ìöÿëëèôè àðàøäûðäûýû ìÿõÿçëÿðÿ, eëìè ÿäÿáèééàòà, î úöìëÿäÿí, ýþðêÿìëè ýöðúö àëèìëÿðè Ø.Íóòñèáèäçeíèí âÿ À.Áàðàìèäçeíèí ÿñÿðëÿðèíÿ èñòèíàä eäÿðÿê, Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíûí Ðóñòàâeëè ïîeìàñûíà âÿ öìóìèééÿòëÿ, ýöðúö ðeíeññàíñûíà ýþñòÿðäèéè òÿñèð áàðÿäÿ õöñóñè äàíûøûð âÿ äeìÿëèéÿì êè, îíóí áó ìöëàùèçÿëÿðè eëìè îáéeêòèâëèéè âÿ íÿçÿðè ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿêëèéè eòèáàðèëÿ äèããÿòè úÿëá eäèð. Ìöÿëëèô Ì.Ô.Àõóíäîâóí «Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí» êîìeäèéàñûíûí ýöðúö äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìàñû òàðèõèíè, À.Ñÿùùÿò, Àáäóëëà Ñóð, Ô.Êþ÷ÿðëè, È.Ì.Ãàñûìîâ, Ù.Ì.Úàìàëîâ êèìè àçÿðáàéúàíëû éàçû÷û âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûí Àçÿðáàéúàí—Ýöðúöñòàí ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðè ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðèíè äèããÿòëÿ èçëÿéèð êè, áó äà èêè õàëãûí äîñòëóüóíóí ãÿäèìëèéè âÿ ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèíèí ýeíèøëèéè ùàããûíäàêû òÿñÿââöðö äàùà äà àðòûðûð. Ìîíîãðàôèéàíûí ãèéìÿòëè úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ áóäóð êè, ìöÿëëèô, ùÿðýàù éàíûëìûðàìñà, èëê äÿôÿ Òèôëèñ-Àçÿðáàéúàí òeàòðûíûí òàðèõèíè éàçìûøäûð âÿ áó òeàòðëàðûí òàðèõè èëÿ áàüëû áèð ñûðà ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðè éeíè ñÿíÿäëÿðëÿ äÿãèãëÿøäèðìèø, Ù.ßðÿáëèíñêè, Ö.Ùàúûáÿéîâ, ß.Âÿëè, Ù.Ñàðàáñêè âÿ áàøãàëàðûíûí Òèôëèñ ãàñòðîëëàðû ùàããûíäà éeíè eëìè ìÿëóìàòëàð âeðìèøäèð. Áöòöí áó ñþéëÿíÿíëÿðÿ éeêóí îëàðàã äeìÿê èñòÿðäèì êè, «Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòè» ìîíîãðàôèéàñû úèääè âÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíà àç ìÿëóì îëàí, éà äà ùe÷ ìÿëóì îëìàéàí ôàêòëàðëà ÿñàñëàíäûðûëìûø áèð ÿñÿðäèð âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ ìöÿëëèôèí äèããÿòèíè áèð ìÿñÿëÿéÿ úÿëá eòìÿéè ëàçûì áèëèðÿì. Ìöÿëëèô Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòèíäÿ ãàðøûëûãëû ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèí òÿäãèãèíäÿ, ÿñàñÿí, ïîçèòèâ úÿùÿòëÿðÿ ôèêèð âeðìèøäèð âÿ áèç îíó áàøà äöøöðöê: ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèí òÿäãèãè, ÿñëèíäÿ, äîñòëóüóí, éàõûíëûüûí òÿäãèãèäèð, àììà áèð øÿðòëÿ êè, áó äîñòëóã âÿ éàõûíëûã eëìè ÿñÿðëÿðäÿ áèðòÿðÿôëè ñÿúèééÿ äàøûìàñûí âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ òÿäãèãàò çàìàíû íÿçÿðÿ ÷àðïàí íeãàòèâ úÿùÿòëÿðäÿí äÿ ñÿðô-íÿçÿð eòìÿê, áèçúÿ, ìeòîäîëîæè éàíëûøëûüà ýÿòèðèá ÷ûõàðàð âÿ eëìè îáéeêòèâëèéÿ çÿðÿð òîõóíäóðàð. Áó ìÿíàäà, ìîíîãðàôèéàäàêû áèð ñûðà ìöääÿàëàð þçöíöí àðçó îëóíàí èíêèøàôûíû òàïìàìûøäûð. Ìèñàë ö÷öí, ìöÿëëèô áeëÿ úÿùÿòÿ äèããÿò éeòèðèð: «... áèðèíúè ðóñ èíãèëàáûíà ãÿäÿðêè ýöðúö ìÿòáóàòûíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû, Àçÿðáàéúàí òeàòðû ùàããûíäà ýeäÿí ìÿãàëÿëÿðèí ðóùóíà ñþç÷öëöê âÿ éeêíÿñÿãëèê ùàêèì èäè» (ñÿù. 99). Ëàêèí çÿíýèí áèð ìÿäÿíèééÿò ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿðÿ ùàêèì êÿñèëìèø áó «ñþç÷öëöê âÿ éeêíÿñÿãëèê» êèòàáäà þç eëìè òÿô216 ñèðèíè òàïìàäûüû ö÷öí, áèð òÿìèíñèçëèê ÿìÿëÿ ýÿëèð, ÷öíêè áó çàìàí áeëÿ áèð òÿÿññöðàò éàðàíûð êè, ýþñòÿðèëÿí âÿ öçÿðèíäÿ ýeíèø äàéàíûëàí ïîçèòèâ úÿùÿòëÿð áó ìîíîãðàôèéàäà íeãàòèâ úÿùÿòëÿðÿ ýþç éóììàüûí ùeñàáûíàäûð. Ùÿì äÿ, áèð íe÷ÿ ñÿùèôÿäÿí ñîíðà ìöÿëëèô òÿäãèã eòäèéè ïîçèòèâ úÿùÿòëÿðèí «ýöðúö âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãëàðûíûí äîñòëóüó éîëóíäà àòûëìûø áþéöê àääûì, ùÿð èêè õàëãûí ÿäÿáè-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûø àìèëëÿð» îëäóüóíó ýþñòÿðìÿêëÿ áÿðàáÿð, éàçûð: «1920-úè èëÿ ãÿäÿð ýöðúö éàçû÷û âÿ æóðíàëèñòëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàçûëàí eëìè, áÿäèè, ïóáëèñèñòèê ÿñÿðëÿðäÿ ýöðúö îõóúóëàðûíà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àäÿò âÿ ÿíÿíÿñè, ñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà ýeíèø, òÿëÿá îëóíàí ñÿâèééÿäÿ ìÿëóìàò âeðèëìèðäè» (ñÿù.106). Òÿáèè êè, áeëÿ áèð âÿçèééÿò äÿ ìîíîãðàôèéàíûí úèääè òÿäãèã îáéeêòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷eâðèëìÿëè èäè, ñÿáÿáëÿðè àðàøäûðûëìàëû èäè. Êèòàáûí ýÿëÿúÿê íÿøðèíäÿ áó úÿùÿòÿ ôèêèð âeðèëñÿ, eëÿ áèëèðÿì êè, õeéèðëè îëàð. Éeðè ýÿëìèøêÿí äeéÿê êè, «Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòè» êèòàáûíû ðóñ äèëèíäÿ äÿ íÿøð eòìÿê îíóí äàùà ýeíèø ìèãéàñäà éàéûëìàñû, ðóñ, ýöðúö, eðìÿíè îõóúóñóíà ÷àòäûðûëìàñû áàõûìûíäàí ìÿãñÿäÿóéüóí îëàðäû. Áóðàñû äà ìÿëóìäóð êè, 1920 âÿ 1940-úû èëëÿð àðàñûíäà äà Òèôëèñ-Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ìöùèòè ìàðàãëû âÿ çÿíýèí îëìóøäóð. Áó ìÿíàäà, «Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòè» ìþâçóñóíó èíêèøàô eòäèðìÿéÿ, ìîíîãðàôèéàíûí ïðèíñèïèàë âÿ eëìè îáéeêòèâëèê ìþâãeéèíäÿí éàçûëàúàã èêèíúè ùèññÿñèíÿ eùòèéàú âàð. 1980. 217 ÓÌÀÍ ÉÅÐÄßÍ ÊÖÑßÐËßÐ* (Ñîí áeø èëèí òÿíãèäèíÿ áèð íÿçÿð) 1. Òÿíãèä éàðàäûúûëûüûí, îëñóí êè, äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ îáéeêòèâ ìÿçìóí òÿëÿá eäÿí íþâöäöð: ÿí éàõøû òÿíãèä íöìóíÿñè ôÿðäè ãèéìÿò âÿ ôÿðäè áÿäèè eñòeòèê çþâã, ôÿðäè èäeéà ìþâãeéè ÷ÿð÷èâÿëÿðèíè äàüûòìàëû âÿ èúòèìàè ôèêèð ñÿâèééÿñèíÿ ãàëõìàëûäûð âÿ ìÿùç áeëÿ áèð èúòèìàè ôèêèð ÿäÿáè ïðîñeñÿ ÿí èíòeíñèâ øÿêèëäÿ ìöäàõèëÿ eòìÿëèäèð. Áèç áó ãeéäëÿðè éàçìàüà ùàçûðëàøàðêÿí, ìÿøùóð àëìàí éàçû÷ûñû Ôðàíñ Ôöìàíûí ÀÄÐ éàçû÷ûëàðûíûí ÂÛÛ ãóðóëòàéûíäà òÿíãèä áàðÿäÿ ñþéëÿäèéè ìÿðóçÿ èëÿ òàíûø îëäóã. Ìÿðóçÿ âàõòèëÿ «Âîïðîñû ëèòeðàòóðû» æóðíàëûíäà ÷àï îëóíìóøäó1 âÿ «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû äà ùÿìèí ìÿðóçÿíè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÷àï eòìèøäèð.2 Ô.Ôöìàí äà ìÿðóçÿñèíäÿ òÿíãèäèí èúòèìàè ðÿé, èúòèìàè ôèêèð îëäóüóíó õöñóñè ãeéä eäÿðÿê, áèçúÿ ìeòîäîëîæè áàõûìäàí äöçýöí áèð ìeéàð ìöÿééÿíëÿøäèðèð: «Áó èúòèìàè ðÿé âÿ ôèêèð (éÿíè ÿäÿáè òÿíãèä-Å.) áöòþâëöêäÿ éà ñÿíÿòèí èíêèøàôûíà õèäìÿò eäèð, éà äà áó èíêèøàôà ÿíýÿë òþðÿäèð». ßäÿáè òÿíãèäèí eôôeêòëèëèéè ö÷öí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø áó ìeéàðûí, áèçúÿ, éàëíûç áèð äöçÿëèøÿ eùòèéàúû âàð: òÿíãèä î çàìàí èúòèìàè ôèêðÿ ÷eâðèëèð êè, ñÿíÿòèí èíêèøàôûíà õèäìÿò eäÿúÿê áèð èãòèäàðà ìàëèêäèð. Ùÿðýàù ÿäÿáè òÿíãèä ñÿíÿòèí èíêèøàôûíà ÿíýÿë òþðÿäèðñÿ, äeìÿëè, î, ñþçöí ýeíèø ìÿíàñûíäà èúòèìàè ôèêðÿ ÷eâðèëÿúÿê èãòèäàðäà äeéèë, îëñà-îëñà, áeëÿ áèð äîíà áöðöíìÿê èñòÿéèð, èúòèìàè ùÿéàòûí àêòóàë ìöääÿàëàðûíäàí äeìàãîãúàñûíà èñòèôàäÿ eäèð, ëàêèí îíóí ìàùèééÿòèíäÿí êÿíàðäà äàéàíûð. *Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí ÂÛÛ ãóðóëòàéûíäà ñþéëÿíìèø ìÿðóçÿ ÿñàñûíäà éàçûëìûøäûð. Áàõ: 1974, ¹ 10. 2 Áàõ: 1980, ¹ 3. 1 218 Ñîí èëëÿðèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíÿ éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç èãòèäàð áàõûìûíäàí íÿçÿð ñàëñàã, áó òÿíãèäèí èêèëè õàðàêòeðè àøêàð îëàð. Áeëÿ êè, áèç áèð òÿðÿôäÿí éöêñÿê eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿëè àéðû-àéðû ìÿãàëÿëÿðÿ, òÿíãèä ôàêòëàðûíà ðàñò ýÿëèðèê âÿ áó ìÿãàëÿëÿð, ìöçàêèðÿ âÿ eëìè ìöáàùèñÿëÿð ìÿùç èúòèìàè ðÿé âÿ ôèêèð ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëÿ áèëäèéè ö÷öí, éÿíè áeëÿ áèð èãòèäàðäà îëäóüó ö÷öí, ÿäÿáèééàòûìûçûí âÿ èúòèìàè ôèêðèìèçèí èíêèøàôû âÿ çÿíýèíëÿøìÿñè íàìèíÿ àç èø ýþðìÿìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, áèç, òÿÿññöô êè, òÿíãèä òÿñÿððöôàòûìûçäà ÷îõëóã òÿøêèë eäÿí äàéàç, áÿñèò âÿ ñþíöê òÿíãèä éàçûëàðû èëÿ ðàñòëàøûðûã êè, îíëàð ôÿðäè ãèéìÿò âÿ áÿäèèeñòeòèê çþâã ñÿâèééÿñèíäÿí éóõàðû ãàëõà áèëìèð âÿ ÷îõ çàìàí áó ôÿðäè þçöíöèôàäÿëÿð, ùÿòòà ôÿðäè þçöíöòÿñäèã äÿðÿúÿñèíÿ áeëÿ ýÿëèá ÷àòìûð âÿ áèç, ÿñëèíäÿ, ñÿðèøòÿñèç, äàéàç, ìöáàëèüÿëè, áÿçÿí êþêöíäÿí éàíëûø âÿ ìeòîäîëîæè áàõûìäàí çèéàíëû ìöëàùèçÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí øàùèäè îëóðóã. Ñîí èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿêè ôÿðÿùëè úÿùÿòëÿðäÿí áèðè òÿíãèä êèòàáëàðûíûí ÷àïû èëÿ áàüëûäûð. Ô.Êþ÷ÿðëèíèí «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû»íûí áèðèíúè úèëäèíèí, À.Øàèãèí «ßñÿðëÿðè»íèí, ÿñàñÿí, ìÿãàëÿëÿðäÿí èáàðÿò äþðäöíúö úèëäèíèí, Ì.Ùöñeéíèí «ßñÿðëÿðè»íèí 9-úó âÿ 10-úó úèëäëÿðèíèí, Ñ.Âóðüóíóí Ìîñêâàäà ðóñ äèëèíäÿ ÷àï îëóíìóø «Ñe÷èëìèø ÿñÿðëÿðè»íèí 3-úö úèëäèíèí, ß.Íàçèìèí «Ñe÷èëìèø ÿñÿðëÿðè»íèí, Ì.Àðèôèí «Ñÿíÿòêàð ãîúàëìûð», Ú.Õÿíäàíûí «ßäÿáèééàòûìûçûí äöíÿíè âÿ áó ýöíö», Ì.Úÿôÿðèí «Ùÿìèøÿ áèçèìëÿ», Ê.Òàëûáçàäÿíèí «Ñÿíÿòêàðûí øÿõñèééÿòè», ß.Ìèðÿùìÿäîâóí «Éàçû — òàëeëÿð, ÿñÿðëÿð», À.Çàìàíîâóí «ßìÿë äîñòëàðû», ß.Àüàéeâèí «ßñðèí òÿðÿííöìö», Ù.Îðóúÿëèíèí «Ùÿéàòè àõòàðûøëàð, áÿäèè òàïûíòûëàð», Ì.ßëèîüëóíóí «Àìàë âÿ ñÿíÿò», ß.Ùöñeéíîâóí «Ñÿíÿò éàíüûñû», Á.Íÿáèéeâèí «Òÿçÿ èçëÿð ñîðàüûíäà», Ã.Õÿëèëîâóí «Èäðàê âÿ ùÿéàò», É.Ãàðàéeâèí «Ïîeçèéà âÿ íÿñð», Ò.Ìöòÿëëèìîâóí «Ñÿíÿò ãàéüûëàðû», Õ.ßëèìèðçÿéeâèí «ßäÿáè ãeéäëÿð» âÿ áèð ÷îõ äèýÿð ìÿãàëÿëÿð òîïëóñóíóí, eëÿúÿ äÿ Ñ.ßñÿäóëëàéeâèí, Ï.Õÿëèëîâóí, É.Ñeéèäîâóí, Õ.ßëèéeâèí, ×.Ùöñeéíîâóí, Ù.Áàáàéeâèí, Ø.Ñàëìàíîâóí, À.Ùöñeéíîâóí, Ú.Àáäóëëàéeâèí, À.Ñÿôèéeâèí, Ù.Ãóëèéeâèí, Ç.Ãèéàñáÿéëèíèí âÿ áàøãà ìöÿëëèôëÿðèí Àçÿðáàéúàí ñîâeò ÿäÿáèééàòûíûí ïðîáëeìëÿðèíÿ, úàðè ÿäÿáè ïðîñeñÿ ùÿñð îëóíìóø ìîíîãðàôèéàëàðûíûí1 ÷àï eäèë1 Áàõ: Ú.Àáäóëëàéåâ.  ðóñëå ñî÷èàëèñòè÷åñêîãî ðåàëèçìà Á., 1980; Ï.Õÿëèëîâ. ÑÑÐÈ õàëãëàðû ÿäÿáèééàòû, 2-úè ú., Á., 1977; É.Ñeéèäîâ. Ì.Ùöñeéí, Á., 1979; Õ.Àëèeâ. Ñîâðå- 219 ìÿñè òÿíãèä êèòàáëàðûíûí íÿøðè êèìè ìöùöì áèð ìÿñÿëÿéÿ äèããÿòèí õeéëè àðòäûüûíû ýþñòÿðèð. Áó êèòàáëàðûí ÿí éàõøûëàðûíûí îõóúóëàðà, ìöòÿõÿññèñëÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû éàëíûç ÿäÿáè òÿíãèäèìèç ö÷öí äeéèë, öìóìèééÿòëÿ, èúòèìàè ôèêðèìèçèí èíêèøàôû ö÷öí õeéèðëè ùàäèñÿëÿðäèð. Ùÿðýàù áèç áóðàéà áèð ñûðà ìöÿëëèôëÿðèìèçèí þòÿí äþâð ÿðçèíäÿ ãÿçeò âÿ æóðíàëëàðäà ÷àï îëóíìóø àüûëëû, eëìè ìÿãàëÿëÿðèíè äÿ ÿëàâÿ eòñÿê, áåëÿ áèð òÿñÿââöð éàðàíûð êè, áèçäÿ òÿíãèä áèð êöëë ùàëûíäà éàõøû ñÿâèééÿäÿäèð âÿ ýÿëÿúÿêäÿ äÿ áó úöð äàâàì eòäèðìÿê ëàçûìäûð. Ëàêèí òÿÿññöô êè, áeëÿ äeéèë. Ùÿìèí òÿñÿââöð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí áèð êöëë ùàëûíäà äåéèë, áèðòÿðÿôëè èôàäÿñèíèí, òÿñèðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø îëàðäû... Áèçäÿ òÿíãèä ÷îõ éàçûëûð, ùÿòòà äeéÿðäèê êè, ùÿääèíäÿí àðòûã éàçûëûð âÿ ÷îõ äà ÷àï îëóíóð. Ùÿëÿ áèëàâàñèòÿ ÿäÿáèééàòëà áàüëû ÷àï îðãàíëàðûíû äeìèðèê, äèýÿð ìÿòáóàòäà äà âàõòàøûðû ìÿãàëÿëÿðÿ, éeíè êèòàáëàð ùàããûíäà ðeñeíçèéàëàðà ðàñò ýÿëèðèê. Áó, ÿëáÿòòÿ, áèð òÿðÿôäÿí éàõøûäûð; áó, î äeìÿêäèð êè, ìÿòáóàòûìûç éeíè êèòàáëàðû èçëÿìÿéÿ, îíëàðû ýeíèø îõóúó êöòëÿñè àðàñûíäà òÿáëèü eëÿìÿéÿ ÷àëûøûð, ýöíöí úàðè âÿ ìöùöì òÿñÿððöôàò ïðîáëeìëÿðè èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ äèýÿð ïðîáëeìëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, áÿäèè ÿäÿáèééàòäàí äà ñÿðô-íÿçÿð åëÿìèð. Ëàêèí èêèíúè òÿðÿôäÿí, áeëÿ áèð ìÿãàëÿ âÿ õöñóñÿí, ðeñeíçèéàëàð ïèñäèð, ÷öíêè áóðàäà êÿìèééÿò òàìàìèëÿ êeéôèééÿòèí ùeñàáûíàäûð. Áó ìÿñÿëÿëÿð ÷îõ çàìàí öìóìè âÿ ìÿëóì ùÿãèãÿòëÿðèí òÿêðàðûíäàí, öíâàíñûç íàðàçûëûãäàí, ðeñeíçèéàëàð èñÿ ÷îõ äàéàç, ùÿì äÿ øèò âÿ ñîí äÿðÿúÿ áàéàüû òÿðèôëÿðäÿí èáàðÿòäèð. «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçeòèíèí ýöëöø ñÿùèôÿñèíäÿ éàõøû áèð ðóáðèêà âàð: «òÿíãèä âÿ áèáëèîãðàôèéà» ÿâÿçèíÿ, «òÿíãèä âÿ áöëáöëîãðàôèéà». Òÿÿññöô êè, áèç ðeñïóáëèêà ìÿòáóàòûíäà ÷îõ çàìàí «òÿíãèä âÿ áèáëèîãðàôèéà» íöìóíÿñè éîõ, ìÿùç «òÿíãèä âÿ áöëáöëîãðàôèéà» íöìóíÿñè îëàí ðeñeíçèéàëàðëà ðàñòëàøûðûã. Áó ñþíöê ìÿãàëÿëÿðè âÿ «áöëáöëîãðàôèéà» íöìóíÿëÿðèíè îõóéàí ñÿðèøòÿñèç àäàìà áeëÿ ýþðöíÿ áèëÿð êè, áèçèì áöòöí ðîìàí âÿ ïîâeñòëÿðèìèç, ïîeçèéàìûç, äðàìàòóðýèéàìûç éàëíûç âÿ éàëíûç ýþçÿë ÿñÿðëÿðäÿí èáàðÿòäèð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ îëñàéäû ÷îõ éàõøû îëàðäû, àììà òÿÿññöô êè, ùÿëÿ áeëÿ äeéèë; áèçäÿ çÿèô ðîìàí âÿ ïîâeñòëÿð äÿ éàçûëûð âÿ ÷àï îëóíóð, çÿèô ÿñÿðëÿð äÿ òàìàøàéà ãîéóëóð, øeðëÿð ìåííûé Àçåðáàéäæàíñêèé ðîìàí Á., 1979; ×.Ò.Ãóñåéíîâ. Ôîðìû îáøíîñòè ñîâåòñêîé ìíîãîíàñèîíàëíîé ëèòåðàòóðû Ì., 1978; Ø.Ñàëìàíîâ. Àçÿðáàéúàí ñîâeò øeðèíèí ÿíÿíÿ âÿ íîâàòîðëóã ïðîáëeìè. Á., 1980; À.Ùöñeéíîâ. Íÿñð âÿ çàìàí. Á., 1980; À.Ñÿôèéåâ Ñ.Ðÿùìàíûí êîìeäèéàëàðû, Á., 1978; Ã.Áàáàéåâ. Ñàìåä Âóðãóí Ì., 1981 âÿ ñ. 220 äÿ ìÿòáóàò öçö ýþðöð. Ëàêèí áèð êöëë ùàëûíäà òÿíãèä áóíëàðû ýþðìöð, ÿñëèíäÿ èñÿ þçöíö ýþðìÿçëèéÿ âóðóð. ßëáÿòòÿ, áèç áeëÿ áèð èôðàò ôèêèðäÿí ÷îõ óçàüûã êè, éeíè, óüóðëó ÿñÿðëÿðè òÿðèôëÿìÿê ëàçûì äeéèë. Éöêñÿê áÿäèè ñÿâèééÿëè ÿñÿðëÿð, òÿáèè êè, þç ãèéìÿòèíè àëìàëûäûð. Ëàêèí ùÿìèí éöêñÿê áÿäèè ñÿâèééÿëè ÿñÿðëÿð «áöëáöëîãðàôèéà» èñòèëàùëàðû èëÿ äeéèë, éöêñÿê eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿëè ìöñáÿò ãèéìÿòëÿðèíè àëìàëûäûðëàð. Ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ìöõòÿëèô æàíðëàðäà ïðèíñèïèàë óüóðëàð ÿëäÿ eäèëìèøäèð, ëàêèí òÿÿññöôëÿ áóðàñûíû ãeéä eòìÿëèéèê êè, ÿäÿáè òÿíãèä èñòeäàäëà éàðàäûëìûø áó ÿñÿðëÿðè áèð êöëë ùàëûíäà eéíè èñòeäàäëà äà òÿùëèë âÿ øÿðù eäÿ áèëìÿìèøäèð. Ëàêèí áèç éeíÿ áàøëàäûüûìûç ñþùáÿòÿ ãàéûäàã. Ñîí âàõòëàð ùÿì äÿ éàëíûç ðeñïóáëèêà ìÿòáóàòûíäà äeéèë, öìóìèòòèôàã ìÿòáóàòûíäà äà «øeð àõûíû»íäàí, «ùeêàéÿ àõûíû»íäàí øèêàéÿòëÿíèðèê âÿ ùàããûìûç äà âàð, àììà íÿäÿí «ñþíöê ìÿãàëÿëÿð âÿ ðeñeíçèéàëàð àõûíû»íäàí ñÿðô-íÿçÿð eäèðèê. Ùàëáóêè, áèç áóíà òàìàìèëÿ ÿìèíèê! — áeëÿ áèð ôàêò ÿäÿáèééàòûìûçûí èíêèøàôûíà ìàíe÷èëèê òþðÿäÿí êè÷èê ÿäÿáè áÿëà äeéèë. Áèçäÿ ðeñeíçèéàëàðûí ìöõòÿëèô «æàíðëàðû» ÿìÿëÿ ýÿëèá êè, áóíëàðûí äà àðàñûíäà, íeúÿ äeéÿðëÿð, «òÿñâèðè ðeñeíçèéà÷ûëûã» àïàðûúû ìþâãe ÿëäÿ eäèá. «Òÿñâèðè ðeñeíçèéà÷ûëûã» äeäèêäÿ áèç áÿùñ eòäèêëÿðè ÿñÿðëÿðèí àäèúÿ îëàðàã ìÿçìóíóíó äàíûøàí éàçûëàðû íÿçÿðäÿ òóòóðóã âÿ áóðàñûíû äà ãeéä eòìÿê èñòÿéèðèê êè, ùÿòòà àéðû-àéðû ìÿãàëÿëÿð áeëÿ, ìÿùç ìöõòÿëèô ÿñÿðëÿð ùàããûíäà «òÿñâèðè ðeñeíçèéàëàð» òîïëóñóíó õàòûðëàäûð. Áó ìÿãàëÿëÿð âÿ ðeñeíçèéàëàð àõûíûíû äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êe÷èðÿðêÿí áèç áèð ìàðàãëû ôàêòëà äà ðàñòëàøûðûã. Ùÿìèí éàçûëàðû ñàéñûçùeñàáñûç ìöÿëëèôëÿð äÿñòÿñè éàçìûøäûð. Áèç ÿðèíìÿäèê âÿ áèáëèîãðàôèê ùeñàáëàìà àïàðäûã: ìÿëóì îëäó êè, ñîí áeø èëäÿ ìÿðêÿçè ðeñïóáëèêà ìÿòáóàòûíäà 1000 (ìèí!)-äÿí àðòûã ìöÿëëèôèí ðeñeíçèéàñû ÷àï îëóíìóøäóð. Ìöãàéèñÿ ö÷öí äeéèì êè, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí 345 öçâö âàð âÿ áóíëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ÿñÿð éàçìûð. Áÿñ áó ìèíäÿí àðòûã ìöÿëëèô êîëëeêòèâè êèìëÿðäÿí èáàðÿòäèð? Øeðëÿðè ÷àï îëóíìàéàí ìÿùÿëëè øàèðëÿð, ùeêàéÿ, ïîâeñò âÿ ðîìàíëàðû çÿèô îëäóüó ö÷öí ðÿää eäèëÿí éàçû÷ûëàð, ãÿðèáÿ äðàìàòóðãëàð, øàýèðäëÿð, òÿëÿáÿëÿð, ìöÿëëèìëÿð, ùÿêèìëÿð, ìöùÿíäèñëÿð, äèýÿð ÿäÿáèééàò ùÿâÿñêàðëàðû, äîñòëàð, òàíûøëàð... ßëáÿòòÿ, îõóúó ðÿéèíè áèëìÿê ìàðàãëû âÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð. Éeðè ýÿëìèøêÿí äåéÿê êè, áèçäÿ îõóúó ðÿéèíè þéðÿíìÿê ö÷öí ñîðüóëàð 221 òÿøêèë îëóíìóð, îõóúó ðÿéè þéðÿíèëìèð âÿ éàõóä äà ÷îõ ïèñ þéðÿíèëèð. ßêñ-òÿãäèðäÿ êàüûç ãûòëûüû ÷ÿêäèéèìèç âÿ íÿøðèééàò-ïîëèãðàôèéà èìêàíëàðûìûç ìÿùäóä îëäóüó áèð çàìàíäà èëëÿðëÿ äöêàíëàðäà òîçëàíûá ãàëàí ãàëàã-ãàëàã êèòàáëàðûìûç ÷àï îëóíìàçäû. Ëàêèí áèç ìþâçóìóçäàí óçàãëàøìàéàã. Îõóúó ðÿéèíè áèëìÿê î âàõòà ãÿäÿð ìàðàãëû âÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð êè, áó ðÿé ÿäÿáè òÿíãèäè ÿâÿç eòìÿñèí. Îõóúó ðÿéèíèí ÿäÿáè òÿíãèäè ÿâÿç eòìÿñè ôàêòû éàëíûç ìÿéóñëóã äîüóðóð âÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí ýÿëÿúÿê ñèíõðîí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð íàðàùàòëûã éàðàäûð. ßäÿáè òÿíãèäëÿ ïðîôeññèîíàë òÿíãèä÷èëÿð ìÿøüóë îëìàëûäûð. Ëàêèí áó ýöí áèçèì ìÿùç ïðîôeññèîíàë òÿíãèä÷èëÿðèìèç òÿíãèäëÿ — ýöíöí úàðè áÿäèè òÿñÿððöôàòû èëÿ àðäûúûë âÿ ïðèíñèïèàë ñóðÿòäÿ ìÿøüóë îëìóð. Áó ýöí ïðîôeññèîíàë òÿíãèä÷èëÿðèìèç äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ñûðô ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìè èëÿ ìÿøüóëäóðëàð. Áÿçèëÿðè èñÿ ðîìàíëàð éàçûð... Ìÿëóìäóð êè, Â.Áeëèíñêè äÿ úàâàíëûãäà øeðëÿð éàçìûøäûð, ëàêèí áèç áó ýöí Áeëèíñêèíè ùÿìèí øeðëÿðÿ ýþðÿ òàíûìûðûã. Áèð àíëûã òÿñÿââöð eäÿê êè, Áeëèíñêè ìÿãàëÿ éàçìàüû áèð êÿíàðà àòûá, îðòà ñÿâèééÿëè øeð âÿ ïîeìàëàð éàçìàãëà ìÿøüóë îëàéäû. Î çàìàí ÕÛÕ ÿñð áþéöê ðóñ ÿäÿáèééàòû òàðèõèíèí çÿíýèíëèéèíÿ íÿ ãÿäÿð õÿëÿë òîõóíàðäû. ßëáÿòòÿ, áèç þçö áÿäèè ÿñÿðëÿð éàçìàüà áàøëàìûø òÿíãèä÷èìèçè òÿÿññöô êè, Áeëèíñêè ùeñàá eòìèðèê, ëàêèí eëÿ áèëèðèê êè, òÿíãèä÷è þç ìÿãàëÿëÿðèíèí êeéôèééÿòè öçÿðèíäÿ èøëÿñÿ äàùà àðòûã ãàçàíìûø îëàðûã, íÿèíêè áó òÿíãèä÷èíèí çÿèô áÿäèè ÿñÿðëÿð éàçìàñû èëÿ ÿëäÿ eäèðèê. Áóðàñûíû äà ãeéä eòìÿê èñòÿéèðèê êè, «ñþíöê ìÿãàëÿëÿð âÿ ðeñeíçèéàëàð àõûíû»íäà éóáèëeé ìÿãàëÿëÿðè õöñóñè éeð òóòóð âÿ áó çàìàí áèð ñûðà ùàëëàðäà áÿäèè ìeéàðëàð àøàüû äöøöð, éàõøû èëÿ éàìàíûí ôÿðãè èòèð. Ñîí çàìàíëàð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû êëàññèêëÿðèíèí éóáèëeéëÿðè öìóìõàëã áàéðàìëàðûíà ÷eâðèëèð âÿ áeëÿ áèð ôÿðÿùëè úÿùÿò òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí ìÿñóëèééÿò ùèññèíè íÿèíêè àçàëòìàìàëû, ÿêñèíÿ, ãàò-ãàò àðòûðìàëûäûð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí, eëÿúÿ äÿ äèýÿð ÿäÿáèééàòëàðûí áþéöê íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð àç äeéèë, ëàêèí, eéíè çàìàíäà, áèçäÿ ïèñ «éóáèëeé òÿíãèäè»íèí íöìóíÿëÿðè äÿ àç äeéèë. Áèç ïèñ ìÿíàäà «éóáèëeé òÿíãèäè» äeéÿðêÿí èêè ÿñàñ íàãèñ úÿùÿòè íÿçÿðäÿ òóòóðóã êè, áóíëàðäàí, ùÿòòà áþéöê êëàññèêëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðèí áeëÿ àøàüû ñÿâèééÿäÿ îëìàñû, òÿñàäöôè, ñÿðèøòÿñèç, ÷îõ çàìàí íàìèçÿäëèê äèññeðòàñèéàñû ìöäàôèÿ eòìÿê èñòÿéÿí âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ìÿãàëÿ ÷àï eëÿòäèð222 ìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ îëàí ìöÿëëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûëìàñû, èêèíúèñè èñÿ, ìöàñèð éàçû÷ûëàðûìûçà ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðäÿêè ãeéðèñÿìèìèëèê, þë÷ö ùèññèíèí èòèðèëìÿñè, ùÿãèãÿòÿ óéüóí îëìàéàí øèøèðäèëìèø ãèéìÿòëÿðèí âeðèëìÿñèäèð. Éàøàð Ãàðàéeâ ùeñàáëàéûá êè, òÿêúÿ 1976-úû èëäÿ «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû 25 éóáèëeé ìÿãàëÿñè ÷àï eäèá âÿ òÿíãèä÷è áó ôàêòà ìöíàñèáÿòèíè áèð íèäà èøàðÿñè èëÿ áèëäèðèð.1 Áèçèì òÿõìèíè ùeñàáûìûçà ýþðÿ èñÿ þòÿí áeø èëäÿ ðeñïóáëèêà ìÿòáóàòûíäà «éóáèëeé òÿíãèäè»íèí 800-äÿí (!) àðòûã íöìóíÿñè ÷àï îëóíìóøäóð âÿ áeëÿ áèð ùàë îíà ýþðÿ áèçè íàðàùàò eäèð êè, áÿçÿí éóáèëeé ìÿãàëÿñèíè îõóéóá ùeéðÿòëÿíèðèê: áèç êè, ñàéñûç-ùeñàáñûç úàíëû «êëàññèêëÿð»èí ÿùàòÿñèíäÿ éàøàéûðìûøûã!.. Áèçèì àêòèâ âÿ ñÿðèøòÿëè òÿíãèä÷èëÿðèìèçäÿí É.Ãàðàéeâ âÿ Ø.Ñàëìàíîâ ìöøòÿðÿê éàçäûãëàðû áèð ìÿãàëÿäÿ áeëÿ áèð ìàðàãëû ìöëàùèçÿ èðÿëè ñöðöðëÿð: «Áóýöíêö ÿäÿáèééàòøöíàñëûãäà þçöíö ýþñòÿðÿí áèð õöñóñèééÿò — ÷ûëïàã, eìïèðèê áèð ôàêòøöíàñëûãäàí, ìÿíáÿøöíàñëûãäàí âÿ àðõèâøöíàñëûãäàí èíñàíøöíàñëûüà, úÿìèééÿòøöíàñëûüà (êóðñèâ ìöÿëëèôëÿðèíäèð — Å.) ùÿðÿêÿò ìöøàùèäÿ eäèëèð»2. Âÿ áèç ýþðöðöê êè, äîüðóäàí äà áeëÿäèð. Ìÿììÿä Úÿôÿðèí, Ù. Àðàñëûíûí, ß.Ìèðÿùìÿäîâóí, Ê.Òàëûáçàäÿíèí, À.Çàìàíîâóí âÿ áèð ñûðà áàøãà àëèìëÿðèìèçèí, ÿäÿáèééàò õàäèìëÿðèìèçèí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòè þçöíöí ÿí éàõøû áÿùðÿëÿðèíäÿ, íÿòèúÿëÿðèíäÿ ìÿùç èíñàíøöíàñëûã âÿ úÿìèééÿòøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿò éöêñÿêëèéèíÿ óúàëûð âÿ éàõøû úÿùÿòäèð êè, ñîí èëëÿðäÿ éàëíûç àêàäeìèéàíûí, óíèâeðñèòeòèí eëìè íÿøðëÿðè, éàëíûç eëìè êèòàáëàð äeéèë, äþâðè ìÿòáóàòûìûç äà áeëÿ áèð éöêñÿëèø ïðîñeñèíè ÿêñ eòäèðèð. Ìèñàë ö÷öí, Ì.Èáðàùèìîâóí «Õàãàíèíèí ùÿéàòû âÿ eñòeòèê èäeàëû»,3 Ìÿììÿä Úÿôÿðèí «Íèçàìèíèí ôèêèð äöíéàñû»,4 éàõóä Àíàðûí «Àíëàìàã äÿðäè»5 êèìè ÿñÿðëÿðè éàëíûç Õàãàíèíèí, Íèçàìèíèí, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí éàðàäûúûëûüûíû éöêñÿê eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿäÿ þéðÿíìÿê âÿ þéðÿòìÿê áàõûìûíäàí äeéèë, ïðîáëeìàòèêàíûí öìóìáÿøÿðè ìàùèééÿòè âÿ âöñÿòè èëÿ, éàëíûç áÿùñ îëóíàí áÿäèè òÿñÿððöôàòûí íÿçÿðè òÿñíèôàòû èëÿ äeéèë, áó ìàòeðèàë ÿñàñûíäà, öìóìèééÿòëÿ, ùÿéàò, éàøàéûø áàðÿäÿ äöøöíúÿëÿð, ôèêèðëÿð âÿ ìöíàñèáÿòëÿð èëÿ äèãßäÿáè òÿíãèä-76, Á., 1977, ñ. 124. ßäÿáè òÿíãèäèí Îêòéàáð éàøû, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû., 1977. 3 «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1980, ¹ 7. 4 «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1979, ¹ 5. 5 «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1976, ¹ 11. 1 2 223 ãÿòÿëàéèãäèð. Áÿçÿí àäèúÿ ãóðó ôàêòëàðûí þçö äÿ èøýöçàðëûüûí, âÿòÿíäàøëûüûí âÿ ìÿãñÿä àëèëèéèíèí íÿòèúÿñèíäÿ «ôàêòøöíàñëûã, ìÿíáÿøöíàñëûã âÿ àðõèâøöíàñëûã íöìóíÿñè îëìàéûá, «èíñàíøöíàñëûã âÿ úÿìèééÿòøöíàñëûã» íöìóíÿñèíÿ ÷åâðèëÿ áèëèð. Ìÿí áó ñþçëÿðè éàçàðêÿí èëê íþâáÿäÿ ãîúàìàí ÿäèáèìèç Ã.Ìÿììÿäëèíèí ãèéìÿòëè ñàëíàìÿëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóðàì. Ëàêèí òÿÿññöôëÿ ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, áó úÿùÿò òÿíãèäèìèçäÿ þçöíö ÷îõ àç ýþñòÿðèð; éàëíûç àéðû-àéðû èñòèñíàëàðà òÿñàäöô eäèðèê. Òÿíãèäèìèçäÿ ÷îõ çàìàí ôèêèð ýeíèøëèéè, eëìè-íÿçÿðè òÿôÿêêöð âöñÿòè, éàðàäûúûëûã ïñèõîëîýèéàñûíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ âàðìàã áàúàðûüû ÷àòûøìûð, òÿíãèäèìèç áÿùñ eòäèéè áÿäèè ïðeäìeòèí, äþâðöí, ïñèõîëîýèéàíûí ôÿëñÿôÿñèíè à÷ìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèð. Òÿíãèä þçö àç äöøöíöð, äàùà ÷îõ áÿäèè äöøöíúÿëÿðè òÿñâèð âÿ òÿñáèò eäèð, ÷îõ çàìàí èñÿ áóíà ùe÷ úÿùä äÿ ýþñòÿðìèð. Áèçäÿ àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðèí éöêñÿê ñÿâèééÿëè òÿùëèëè âàð, ëàêèí ÿäÿáèééàòûìûçûí êàðäèíàë ïðîáëeìëÿðèíèí, ÿäÿáè ïðîñeñäÿêè òÿìàéöëëÿðèí eëìè òÿùëèëè, äeìÿê îëàð êè, éîõäóð âÿ þòÿí äþâð òÿíãèäèìèçèí ÿí êÿñèð úÿùÿòè ìÿùç îíäà öìóìèëÿøäèðìÿ âöñÿòèíèí ÷àòûøìàìàñûäûð. Áó ìÿíàäà áèç Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí íÿøðÿ áàøëàäûüû «ßäÿáè ïðîñeñ» êèòàáëàðûíû õöñóñè ãåéä eòìÿê èñòÿéèðèê. Èíäèéÿ êèìè 1976, 1977 âÿ 1978-úè èëëÿðèí ÿäÿáè ïðîñåñèíè ÿùàòÿ eäÿí ö÷ êèòàá ÷àï îëóíìóøäóð, îðòà âÿ ýÿíú íÿñëÿ ìÿíñóá É.Ãàðàéeâ, Ø.Ñàëìàíîâ, À.Ñÿôèéeâ, À.Ùöñeéíîâ, Ð.ßëèéeâ, Â.Éóñèôëè, Ø.Àëûøàíîâ, Í.Áàáàéeâ êèìè èñòeäàäëû òÿíãèä÷èëÿðèí éàçäûüû áó êèòàáëàð ñîí äþâð Àçÿðáàéúàí òÿíãèäèíäÿ ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿäèð. Áó êèòàáëàð eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿ éöêñÿêëèéè, öìóìèëÿøäèðìÿ úÿùäè âÿ áàúàðûüû eòèáàðèëÿ, ìöàñèð ÿäÿáèééàòûìûçûí áöòöí æàíðëàðûíû ÿùàòÿ eòìÿê áàõûìûíäàí, ùÿì äÿ ñèñòeìëè ñÿúèééÿ äàøûìàñûíà ýþðÿ ÿäÿáè òÿíãèäèìèç ö÷öí éeíè âÿ ÿùÿìèééÿòëè íÿøðëÿðäèð. Þòÿí äþâðäÿ Ï.Õÿëèëîâ, Ú.Ìÿììÿäîâ, Á.Íÿáèéeâ êèìè ìöÿëëèôëÿðèí ìöõòÿëèô èëëÿðèí, àéðû-àéðû ìÿòáóàò îðãàíëàðûíûí áÿäèè òÿñÿððöôàòûíà ùÿñð eäèëìèø èúìàë-ìÿãàëÿëÿðè äÿ ÷àï îëóíìóøäóð,1 ëàêèí áöòöí áóíëàð «ñþíöê ìÿãàëÿëÿð âÿ ðåñåíçèéàëàð àõûíû» ìöãàáèëèíäÿ ÷îõ àçäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áèç èñòÿðäèê êè, öìóìèëÿøäèðìÿëÿð éàëíûç çàìàí áþëýöëÿðè èëÿ ìÿùäóäëàøìàñûí. Áÿäèè òÿìà1 Ìèñàë ö÷öí áàõ: Ú.Ìÿììÿäîâ. 1975-úè èëèí ïîâeñòëÿðè, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1976, ¹4; Á.Íÿáèéåâ. Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû 1975-úè èëäÿ, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1976, ¹ 5 âÿ ñ. 224 éöëëÿð, eñòeòèê êeéôèééÿòëÿð, áÿäèè òÿôÿêêöðöí èôàäÿ ôîðìàëàðû, äöíéàýþðöøëÿðè, êÿñèð âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðû äà þçöíöí öìóìèëÿøäèðèëìèø, ùÿì äÿ éöêñÿê åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿëè òÿñíèôàòûíû òàïñûí. Ñîí èëëÿð ÿðçèíäÿ òÿíãèäèìèçèí ÿñàñ êÿñèð úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ áóäóð êè, ÷îõ çàìàí, ùÿòòà èðèùÿúìëè ïðîáëeì ìÿãàëÿëÿðäÿ áeëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñèíäÿí òÿúðèä eäèëèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ïðîáëeìàòèêàñû Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñè êîíòeêñòèíäÿ òÿùëèë eäèëìèð âÿ áeëÿ ùàë ìÿùÿëëè ìÿùäóäëóüà, þçöìöçÿãàïàíìàéà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áèç áó áàðÿäÿ ÿââÿëëÿð äÿ éàçìûø âÿ äeìèøèê, ÿââÿëëÿð äÿ ìöáàùèñÿëÿð àïàðìûøûã, ëàêèí ôàêò ôàêò îëàðàã äà ãàëûð âÿ áeëÿ áèð íàãèñ úÿùÿòè áèç èñòeäàäëû âÿ ìÿëóìàòëû òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí äÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ ýþðÿíäÿ, ÿëáÿòòÿ, äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ òÿÿññöô ùèññè êe÷èðèðèê. Ìèñàë ö÷öí, ôÿàë âÿ õeéèðëè èøëÿéÿí òÿíãèä÷è À.Ùöñeéíîâ «Ýÿíú íàñèðëÿðèí éàðàäûúûëûüû áàðÿäÿ ãeéäëÿð» àäëû ìàðàãëû áèð ìÿãàëÿ1 ÷àï eëÿòäèðìèøäèð âÿ áèç ùÿìèí ìÿãàëÿíèí áàøëàíüûúûíäà ìöÿëëèôèí áeëÿ áèð ôèêðèíè îõóéóð âÿ îíóíëà òàìàìèëÿ øÿðèê îëóðóã êè, «úàâàíëàðûí éàðàäûúûëûüûíà áöòöíëöêäÿ úÿìèééÿòèìèçèí âÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí èðÿëèëÿéèøè, ìöàñèð ìÿðùÿëÿäÿêè éöêñÿëèøè ôîíóíäà íÿçÿð ñàëûíìàëûäûð êè, îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíèí òÿðàâÿòè, eñòeòèê äÿéÿðè àøêàðà ÷ûõàðûëñûí».2 Ëàêèí... ìÿãàëÿíè, ùÿì äÿ ùÿúìúÿ ÷îõ áþéöê ìÿãàëÿíè îõóéóá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà àéäûí îëóð êè, ìöÿëëèô þçö þçöíöí ôàéäàëû ÷àüûðûøûíà ÿìÿë eòìÿìèøäèð âÿ ùàããûíäà ñþç äeäèéè úàâàí éàçû÷ûëàðûí éàðàäûúûëûüûíû íÿèíêè Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñèíäÿí, ùÿòòà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ïðîñeñèíäÿí áeëÿ òÿúðèä eòìèøäèð, éàëíûç áèð éeðäÿ éàçû÷û Õ.Ùàñèëîâà èëÿ ôèêèð ìöáàäèëÿñèíÿ ðàñò ýÿëèðèê. Ãÿðèáÿäèð êè, áÿçÿí òÿíãèäèìèçäÿêè áó ÷àòûøìàçëûüûí, íàãèñ úÿùÿòèí äèýÿð ãöòáö èëÿ äÿ ðàñòëàøûðûã: Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñè äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿäèð, àììà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäàí, äeìÿê îëàð êè, òàìàì ñÿðô-íÿçÿð eäèëìèøäèð âÿ íÿòèúÿäÿ áèç öíâàíñûç òÿíãèäëÿ, áÿëêÿ äÿ áöíþâðÿñèç òÿíãèäëÿ ãàðøûëàøûðûã. Ìèñàë ö÷öí, ùþðìÿòëè ïðîôeññîð Ñ.ßñÿäóëëàéeâèí ÿäÿáè òÿíãèäèí éàðàäûúûëûã ìeòîäó êèìè ìöùöì áèð ìÿñÿëÿéÿ ùÿñð îëóíìóø «Ïðîìeòeéëÿ Îðôeéèí èòòèôàãû» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ3 áèð ñûðà ìàðàãëû íÿçÿðè ìöëàùèçÿëÿð îõóéóðóãñà äà, ùÿìèí ìÿãàëÿäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ ÿäÿáè 1 2 3 «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1980, ¹11. Éeíÿ îðàäà, ñÿù. 183. Áàõ: «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1980, ¹ 2. 7-15 225 òÿíãèäè íàìèíÿ éàëíûç áèð éeðäÿ öìóìè ñèéàùûäà É.Ãàðàéeâèí àäûíà, áèð éeðäÿ äÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí àäûíà ðàñò ýÿëèðèê. Áèç ÷îõ âàúèá ìöàñèð äþâð ö÷öí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè áèð ìÿñÿëÿéÿ äÿ òîõóíìàã èñòÿéèðèê: Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè ìÿðêÿçè Öìóìèòòèôàã ìÿòáóàòû ñÿùèôÿëÿðèíäÿí ñþç äeéÿ áèëìèð âÿ áó ìöùöì èøäÿ òàìàìèëÿ àúèçäèð. Áÿëêÿ äÿ áó ñþçëÿð êÿñêèí ñÿñëÿíèð, ëàêèí eëÿ áèëèðèê êè, ìþâúóä ìÿñÿëÿ ùÿìèí êÿñêèíëèéÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðûð. Íÿ ö÷öí þòÿí äþâð ÿðçèíäÿ áèç «Ëèòeðàòóðíàéà ãàçeòà»íûí, «ãàëûí» (âÿ íàçèê!) Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè æóðíàëëàðûíûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ áèð-èêè èñòèñíàäàí áàøãà, òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí ÿí êè÷èê ìÿãàëÿëÿðèíÿ áeëÿ òÿñàäöô eòìèðèê? Íÿ ö÷öí Öìóìèòòèôàã ìÿòáóàòûíäà ÿñàñ eòèáàðèëÿ éàëíûç áèð íe÷ÿ éàçû÷ûìûçûí ìÿãàëÿëÿðèíè îõóéóðóã, òÿíãèä÷èëÿðèìèç èñÿ ìÿãàëÿ ÷àï eëÿòäèðÿ áèëìèðëÿð âÿ éàõóä áóíà òÿøÿááöñ ýþñòÿðìèðëÿð? Íÿ ö÷öí Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû ùàããûíäà, îíëàðûí äèããÿòÿëàéèã ÿñÿðëÿðè ùàããûíäà Öìóìèòòèôàã ìÿòáóàòûíäà íöôóçëó ñþçö ðóñ òÿíãèä÷èëÿðè, äèýÿð ðeñïóáëèêàäàí îëàí òÿíãèä÷èëÿð äeéèð, þçöìöçöíêöëÿð èñÿ ñóñóð? ßëáÿòòÿ, áèç ðóñ âÿ äèýÿð ðeñïóáëèêàëàðäàí îëàí òÿíãèä÷èëÿðÿ þç äÿðèí ìèííÿòäàðëûüûìûçû áèëäèðèðèê, ÷îõ ñàü îëñóíëàð, ëàêèí íÿ ö÷öí áèç þç òÿíãèä÷èëÿðèìèçëÿ ÿëàãÿäàð áó òÿøÿêêöð ùèññëÿðèíè éàøàìàìàëûéûã? Íÿ ö÷öí áèçèì áèð ÷îõ òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí, ïðîôeññîðëàðûìûçûí Öìóìèòòèôàã ìÿòáóàòûíäà êè÷èúèê áèð éàçûñûíà áeëÿ òÿñàäöô eòìèðèê? Øÿõñè ýþðöøëÿðäÿ, ñþùáÿòëÿðäÿ áÿçÿí áó ñóàëëàðà, ÿñëèíäÿ, îáûâàòeë ìàùèééÿòëè úàâàáëàð eøèäèðèê: òàíûø-áèëèø éîõäóð, ýeäèø-ýÿëèø éîõäóð, òÿðúöìÿ÷è éîõäóð... Ëàêèí áeëÿ áèð àäè ìöëàùèçÿ àüëà ýÿëìèð: áÿëêÿ áèð ÷îõ ùàëäà eëìè-íÿçÿðè ùàçûðëûã éîõäóð, áÿëêÿ Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñèíèí ãàðøûéà ãîéäóüó ïðîáëeìëÿðÿ áÿëÿä÷èëèê éîõäóð, áÿëêÿ ÿñÿðëÿð ùàããûíäà ñþéëÿíÿí ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðäÿ ñÿâèééÿ éöêñÿêëèéè éîõäóð? Äöçäöð, þòÿí äþâð ÿðçèíäÿ òÿíãèä ìÿñÿëÿëÿðèíÿ, eëÿúÿ äÿ ñîâeò ÿäÿáèééàòûíûí éàðàäûúûëûã ïðîáëeìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìöøàâèðÿëÿðäÿ, ýþðöøëÿðäÿ Ñ.ßñÿäóëëàéeâ, Á.Íÿáèéeâ, É.Ãàðàéeâ, Ý.ßëèáÿéîâà, Ù.Ãóëèéeâ êèìè òÿíãèä÷èëÿðèìèç, ñîí âàõòëàð èñÿ úàâàí òÿíãèä÷èëÿðäÿí À.Ìÿììÿäîâ íèñáÿòÿí ôÿàë èøòèðàê eäèðëÿð, ëàêèí eëÿ áèëèðèê êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí íÿèíêè òÿáëèü îëóíìàñû âÿ éàéûëìàñû èøèíäÿ, áó ÿäÿáèééàòûí ñîâeò ÿäÿáè ïðîñeñèíèí äàõèëè êöòëÿñèíÿ ÷eâðèëìÿñè, äèããÿò ìÿðêÿçèíÿ ýÿòèðèëìÿñè èøèíäÿ ùÿìèí ôÿàëëûã ùÿì ôÿàëèééÿò, ùÿì êåéôèééÿò, ùÿì äÿ ìèãéàñ, ÿùàòÿëèê áàõûìûíäàí ÷îõ àçäûð. 226 Ìÿðêÿçè ìÿòáóàòëà, Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñè èëÿ ÿëàãÿäàð áó ìÿñÿëÿëÿð áèçè äÿðèíäÿí äöøöíäöðìÿëèäèð âÿ áó äöøöíúÿëÿðèí ÿìÿëè, ùÿì äÿ eôôeêòëè íÿòèúÿëÿðè îëìàëûäûð, ÿêñ-òÿãäèðäÿ òÿíãèäèìèçè äàùà àðòûã áèð þçöíÿãàïàíìà âÿ ìÿùÿëëè ìàùèééÿò ýþçëÿéèð. Áèç éóõàðûäà áèð íe÷ÿ éeðäÿ eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿ éöêñÿêëèéèíäÿí äàíûøäûã âÿ áó ìÿíàäà áèð úÿùÿòÿ äÿ òîõóíìàã èñòÿéèðèê. Ìÿëóìäóð êè, òÿíãèäèí ñÿâèééÿñè áÿäèè ÿñÿðÿ âeðäèéè ãèéìÿòèí, ÿäÿáè òÿãäèð âÿ òÿêäèðèí íÿ äÿðÿúÿäÿ òóòàðëû ÿñàñëàíäûðûëìàñû èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð âÿ áó áàõûìäàí äà áèçèì ìöàñèð òÿíãèäèìèçÿ úèääè èðàäëàð òóòìàüà ùàããûìûç âàð, ÷öíêè ìÿùç ÿñàñëàíäûðûëìàìûø èääèà âÿ òÿëÿáëÿðèí, òÿðèôëÿðèí êÿìèééÿò ÷îõëóüó ìöãàáèëèíäÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø ÿäÿáè ãèéìÿòëÿðèí êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèñè àçäûð, ùÿòòà áèç äeéÿðäèê êè, ÷îõ àçäûð. Ñàéñûç-ùeñàáñûç ðeñeíçèéàëàðû îõóéóðñàí âÿ ÿñàñëàíäûðûëìàìûø òÿðèôëÿðÿ ùÿãèãÿòÿí ìàò ãàëûðñàí; áó íÿäèð, ìÿúëèñëÿðäÿ ñþéëÿíÿí áîüàçäàíéóõàðû ñàüëûãäûð, éîõñà òÿíãèä íöìóíÿñèäèð? Áÿçÿí áèç èðàäëàðëà äà ðàñòëàøûðûã âÿ ö÷-äþðä úöìëÿäÿí èáàðÿò áó àáçàñëàð («èðàä àáçàñëàðû!») áeëÿ áèð øàáëîíäàí èáàðÿòäèð: «Ëàêèí ÿñÿð íþãñàíëàðäàí äà õàëè äeéèëäèð. Àðçó eäèðèê êè, áó ÿñÿðèí (ðîìàíûí, éà ïîâeñòèí, éà ïîeìàíûí âÿ ñàèðÿ) ýÿëÿúÿê íÿøðëÿðèíäÿ ùÿìèí íþãñàíëàð (ùàíñûëàð?) àðàäàí ãàëäûðûëñûí. Óìóìèëèêäÿ èñÿ, áó íþãñàíëàð ÿñÿðèí áÿäèè ìÿçèééÿòëÿðèíÿ çÿðÿð òîõóíäóðìóð». Âÿññàëàì! Áÿçÿí äÿ «èðàä àáçàñëàðû»íû áèð íe÷ÿ äÿôÿ îõóéóðóãñà äà, áó èðàäûí êîíêðeò îëàðàã íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó ùe÷ úöðÿ áàøà äöøÿ áèëìèðèê. Ìèñàë ö÷öí, áèð ðeñeíçèéàäà1 îõóéóðóã: «...Áÿçÿí Àðèô Àáäóëëàçàäÿíèí øåðëÿðèíäÿ âÿçíèí ñÿðáÿñòëèéè ìÿçìóí òóòóìóíäàí éîõ, áèð íþâ, ìöÿëëèôèí þç ñÿðáÿñòëèéèíäÿí (?!-Å.) éàðàíûð êè, áó úÿùÿò îõóúóíó ðàçû ñàëìûð». ßëáÿòòÿ, òÿÿúúöáëÿíèðèê: íeúÿ éÿíè «øeðäÿ âÿçíèí ñÿðáÿñòëèéè» «ìöÿëëèôèí þç ñÿðáÿñòëèéèíäÿí éàðàíûð»? Ðeñeíçèéà ìöÿëëèôè áó ãÿðèáÿ ôèêðèíè áeëÿ ÿñàñëàíäûðûð: «×öíêè ùÿì ïîeòèê äeéèì, ùÿì äÿ öìóìèééÿòëÿ, ïîeòèê äèëäÿêè eìîñèîíàëëûã, eêñïðeññèâëèêäÿí ùe÷ íÿ ãàëìûð». Áó íÿ äeìÿêäèð? Úöìëÿíè èêèíúè äÿôÿ îõóéóðóã, ëàéèã îëìàäûüû ùàëäà, îíó áèð äÿ îõóéóðóã âÿ ìÿíàñûç ñþç éûüûìûíûí íeúÿ ÷àï îëóíìàñûíà ùeéðÿò eäèðèê. Ç.ßñýÿðëè. Ñeâèí Àçÿðáàéúàíû!, «Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè» ãÿç., 18 îêòéàáð 1980-úè èë. 1. 227 Áèç ñþùáÿòèìèçÿ áàøëàéàðêÿí, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí èêèëè õàðàêòeð äàøûäûüûíû ñþéëÿäèê, éÿíè êeéôèééÿòñèç, ýeðè÷è òÿíãèä éàçûëàðûíûí êÿìèééÿò ÷îõëóüó ìöãàáèëèíäÿ àç ìèãäàðäà äà îëñà, éöêñÿê eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿëè òÿíãèä ÿñÿðëÿðèíÿ ìàëèê îëäóüóìóçó ãeéä eòäèê. ßñàñ ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ñàé àçëûüûíà ýþðÿ áó úöð ìÿãàëÿëÿð öìóìè òÿíãèä ùÿéàòûìûçäà àïàðûúû ìþâãe ÿëäÿ eäÿ áèëìèð. Ìàðàãëû âÿ áÿëêÿ äÿ ÿëàìÿòäàðäûð êè, ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí þòÿí äþâð ÿðçèíäÿêè áèð ñûðà íàèëèééÿòëÿðè ìÿùç ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí þçöíöí òÿäãèãèíÿ âÿ òÿùëèëèíÿ ùÿñð îëóíìóø ÿñÿðëÿðèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Ì.Úÿôÿðèí àêàäåìèê Ì.Àðèôèí éàðàäûúûëûüûíà,1 Ê.Òàëûáçàäÿíèí, Ø.Ñàëìàíîâóí Ñ.Âóðüóíóí òÿíãèäè éàðàäûúûëûüûíà,2 ìÿðùóì É.Ñeéèäîâóí3 Ì.Ùöñeéíèí òÿíãèäè éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðè, ß.Ìèðÿùìÿäîâóí, Ì.Ìÿììÿäîâóí, É.Ãàðàéåâèí, Òÿùñèí Ìöòÿëëèìîâóí ìöÿééÿí äþâðëÿðèí âÿ ìÿòáóàò îðãàíëàðûíûí òÿíãèä òÿñÿððöôàòûíäàí áÿùñ eäÿí ïðîáëeì ìÿãàëÿëÿðè,4 eëÿúÿ äÿ Á.Íÿáèéeâèí, Ò.Ùàúûéeâèí, Ê.Âÿëèéeâèí, Í.Úàááàðîâóí, Â.Éóñèôëèíèí, Ð.ßëèéeâèí, Í.Áàáàéeâèí, Ê.Àáäóëëàéeâèí òÿíãèä êèòàáëàðû, ìîíîãðàôèéàëàð ùàããûíäàêû ðåñåíçèéàëàðû, ìÿãàëÿëÿðè5 òÿíãèä÷è òÿíãèäèíèí éàõøû íöìóíÿëÿðèäèð âÿ òÿíãèäèìèçèí áèðòÿðÿôëè èíêèøàôûíû ýþñòÿðÿí (âÿ öìóìè èíêèøàôûíà ñþâã eäÿí) ÿñÿðëÿðäèð. Ùÿì äÿ áó êèìè ÿñÿðëÿð áèçè íÿèíêè òÿíãèäèìèçèí èìêàíëàðû âÿ ïeðñïeêòèâëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð áÿäáèíëèéÿ ãàïûëìàüà ãîéìóð, ÿêñèíÿ, òÿëÿáëÿðèìèçè äàùà äà àðòûðûð, ÷öíêè, íeúÿ äeéÿðëÿð, óìàí éeðäÿí êöñÿðëÿð. Ì. Àðèôèí ñîâeò ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà íÿçÿðè ôèêèðëÿðè, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1976, ¹ 10. 2 Ê.Òàëûáçàäÿ. Ñ.Âóðüóí âÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ìÿñÿëÿëÿðè, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1976, ¹ 8; Ø.Ñàëìàíîâ. Áþéöê ñÿíÿò ìþâãeéèíäÿí, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1976, ¹ 7. 3 É.Ñeéèäîâ. Ìeùäè Ùöñeéí — òÿíãèä÷è «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1976, ¹ 3. 4 ß.Ìèðÿùìÿäîâ. Éàçû÷ûëàð, òàëeëÿð, ÿñÿðëÿð, Á., 1978 («Àçÿðáàéúàí ñîâeò òÿíãèä âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüû ñîí áeø èëäÿ» ìÿãàëÿñè); Ì.Ìÿììÿäîâ. Òÿíãèä äþâðöí òÿôÿêêöðöäöð, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1978, ¹ 9; ßäÿáè ïðîñeñ — 76. Á., 1977 (Êèòàáäà É.Ãàðàéeâèí éàçäûüû «Òÿíãèä» áþëìÿñè); Ò.Ìöòÿëëèìîâ. «Óëäóç», òÿíãèä-1978, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1979, ¹11. 5 Ìèñàë ö÷öí áàõ: Á. Íàáèéåâ Òåîðèñòè÷åñêèå ïðîáëåìû êðèòè÷åñêîé ìûñëè «Ëèòåðàòóðíûé Àçåðáàéäæàí», 1977, ¹ 2 (É.Ãàðàéeâèí «Òÿíãèä: ïðîáëeìëÿð âÿ ïîðòðåòëÿð» êèòàáû ùàããûíäà); Ê. Âÿëèéeâ. Áÿäèè ìÿòíèí ÷îõñÿïêèëè òÿùëèë òÿúðöáÿñè, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû., 1980, ¹ 5 (Ò.Ùàúûéeâèí eéíèàäëû êèòàáû ùàããûíäà); Í.Úàááàðîâ. Ìöàñèðëèê ìeéàð îëàíäà, «Óëäóç» æóðíàëû, 1980, ¹ 3 (É.Ãàðàéeâèí «Ïîeéà âÿ íÿñð» êèòàáû ùàããûíäà) âÿ ñ. 1. 228 Áó ÿñÿðëÿðèí áÿçèñè àéðû-àéðû ìöÿëëèôëÿðÿ âÿ êèòàáëàðà ùÿñð îëóíñà äà, îíëàðäà, öìóìèééÿòëÿ, òÿíãèäèìèçèí êàðäèíàë ïðîáëeìëÿðèíè ãàëäûðìàã òÿøÿááöñö âÿ áó áàõûìäàí ÿëäÿ eäèëÿí íàèëèééÿòëÿð, áèçúÿ, õöñóñèëÿ, òÿãäèðÿëàéèãäèð. Ìÿììÿä Úÿôÿðèí ìÿðùóì àêàäeìèê Ìÿììÿä Àðèôèí éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿñè áó ìÿíàäà ãèéìÿòëè íöìóíÿäèð âÿ òÿíãèä÷è É.Ãàðàéåâ ùÿìèí ìÿãàëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð ùàãëû éàçûð êè, áó ÿñÿð «ìöàñèð òÿíãèäèìèç ö÷öí ïðèíñèïèàë eëìè-òÿðáèéÿâè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð, áÿäèè éàðàäûúûëûã ìeòîäó, ñîñèàëèñò ðeàëèçìèíäÿ äöíéàýþðöøöíöí ðîëó, öñëóá ìöõòÿëèôëèéè, áÿäèè òÿñäèã âÿ ïàôîñó, ñàòèðà, ðeàëèçì âÿ èíãèëàáè ðîìàíòèêà ìÿñÿëÿëÿðè, ìöñáÿò ãÿùðÿìàí, õàðàêòeð âÿ òèï, èðñÿ ìöíàñèáÿò, òàðèõèëèê, ÿíÿíÿ âÿ íîâàòîðëóã, áÿäèè ñÿíÿòêàðëûã ïðîáëeìëÿðè ùàããûíäà ùÿð èêè ýþðêÿìëè ìöíÿããèäèí íÿçÿðè ýþðöøëÿðèíè eéíè âàõòäà ÿêñ eòäèðèð»1. Ëàêèí, òÿêðàð eäèðèê, áó òèïëè ìÿãàëÿëÿð, eëÿúÿ äÿ éóõàðûäà ùàããûíäà áÿùñ åòäèéèìèç àéðû-àéðû óüóðëàð òÿíãèäèìèçèí öìóìè ãeéðè-ãÿíàÿòáÿõø ôîíóíäà àçëûã òÿøêèë eäèð âÿ áó ýöí áèçèì ÷àï îðãàíëàðûìûç, eëÿúÿ äÿ eëìè ìöÿññèñÿëÿðèìèç, ôèëîëîæè ôàêöëòÿëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ìÿùç áó ãîëóíó ýöúëÿíäèðìÿëè, îíó òÿíãèäèìèçèí èíêèøàô èñòèãàìÿòèíäÿ ìàýèñòðàë éîëà ÷eâèðìÿëèäèðëÿð. Áó î äeìÿêäèð êè, «ñþíöê ìÿãàëÿëÿð âÿ ðeñeíçèéàëàð àõûíû»íûí ãàðøûñû àëûíìàëûäûð, ðeäàêñèéàëàð àéðû-àéðû êèòàáëàðû ãeéä eòìÿê õàòèðèíÿ éîõ, ÿäÿáèééàòûìûçûí öìóìè ìÿíàôeéè íàìèíÿ, òÿíãèäèìèçèí èíêèøàôû íàìèíÿ ñàíáàëëû, ïðèíñèïèàë ìÿãàëÿ âÿ ðeñeíçèéàëàð ÷àï eòìÿëèäèð, «÷îõ îëñóí — íÿ îëóð-îëñóí, ïðèíñèïè èëÿ éîõ, «÷îõ îëìàñûí, eéáè éîõ, àììà éàõøû îëñóí» ïðèíñèïè èëÿ èø ýþðìÿëèéèê; èñòeäàäëû ýÿíú òÿíãèä÷èëÿðÿ éöêñÿê òÿëÿáëÿðëÿ éàíàøìàãëà áÿðàáÿð, ãàéüûêeøëèê ýþñòÿðìÿëè, äàùà àðòûã eòèáàð eòìÿëèéèê. Áèç éàëíûç Àçÿðáàéúàíûí äeéèë, ìöõòÿëèô õàëãëàðûí òÿíãèä òàðèõèíÿ, ñîâeò òÿíãèäè òàðèõèíÿ íÿçÿð ñàëäûãäà, áeëÿ áèð úÿùÿòè àéäûí ýþðÿðèê êè, ñàüëàì eëìè ìöãàéèñÿëÿð, ôèêèð ìöõòÿëèôëèéèíäÿí, áÿäèè-eñòeòèê çþâãöí þçöíÿìÿõñóñëóãëàðûíäàí äîüàí ìöçàêèðÿëÿð, ùe÷ íÿäÿí ÷ÿêèíìÿäÿí, à÷ûã, ïðèíñèïèàë, ÿäÿáèééàòà õèäìÿò eòìÿê èñòÿéèíäÿí äîüàí eùòèðàñëû, éàõøû ìÿíàäà, êÿñêèí ôèêèð ìöáàäèëÿëÿðè éàëíûç òÿíãèäèí äeéèë, öìóìèééÿòëÿ, äþâðöí èúòèìàè ôèêðèíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð âÿ òÿáèè êè, ÿäÿáèééàò äà áóíäàí ÷îõ ãàçàíìûøäûð. 1 ßäÿáè ïðîñeñ — 76,Á.,1977,ñÿù. 123. 229 Ùÿëÿ áþéöê Ìèðçÿ Ôÿòÿëè éàçûðäû: «Ôèêèð àçàäëûüû îëäóãäà, êðèòèêàíûí ãàéäàñû î îëàúàãäûð êè, íÿùàéÿò, ýeò-ýeäÿ ìöõòÿëèô ôèêèð âÿ ðÿéëÿðèí òîããóøìàñûíäàí ùàãã éeðèíè òóòàúàã âÿ ìÿäÿíèééÿò àëÿìèíäÿ òÿðÿããèéàò çöùóð åäÿúÿêäèð». Áó ñþçëÿð áèð ÿñðäÿí àðòûã äþâð áóíäàí ÿââÿë äeéèëìèøäèð, ëàêèí áó ýöíöí þçöíäÿ áeëÿ, áèç ÿäÿáèééàòûìûçûí èíêèøàôû íàìèíÿ îíóí íàãèñ úÿùÿò âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðûíäàí àçàä îëìàñû íàìèíÿ «ìöõòÿëèô ôèêèð âÿ ðÿéëÿðÿ», òÿêðàð åäèðèê, à÷ûã, ïðèíñèïèàë âÿ ñàüëàì ìöçàêèðÿëÿðÿ eùòèéàú ùèññ eäèðèê. Äöçäöð, ñîí èëëÿð áó ñàùÿäÿ áèð ñûðà éàääàãàëàí äèñïóò, ìöçàêèðÿ âÿ ÿäÿáè ìÿúëèñëÿð êe÷èðèëìèøäèð, ëàêèí áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿê îëìàç, ÷öíêè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíÿ ÷ûõàðûëàí áó úöð ìöçàêèðÿëÿð, ìöáàùèñÿëÿð õeéèðëè îëóð, äèããÿòè úÿëá eäèð. Ìèñàë ö÷öí, «Ìöàñèðëèê ïðîáëeìè âÿ íÿñðèí àõòàðûøëàðû» ìþâçóñóíäà Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí, Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí âÿ «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû ðeäàêñèéàñûíûí áèðëèêäÿ êe÷èðäèêëÿðè éàðàäûúûëûã ìöøàâèðÿñèíèí ñòeíîãðàìû ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø ìàòeðèàëëàð «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíäà ÷àï îëóíóá (1977, ¹ 6) âÿ äeìÿëèéèê êè, áó, þòÿí èëëÿðèí ÿí óüóðëó äÿðúëÿðèíäÿíäèð. À.Ùöñeéíîâóí ìÿðóçÿñèíäÿ, É.Ñeéèäîâóí, Ñ.ßñÿäóëëàéeâèí, Ï.Õÿëèëîâóí, Àíàðûí, Ý.ßëèáÿéîâàíûí, É.Ãàðàéeâèí, Ø.Ñàëìàíîâóí, Ê.Ìÿììÿäîâóí, Õ.ßëèìèðçÿéeâèí, Â.Îñìàíëûíûí, Â.Éóñèôëèíèí ÷ûõûøëàðûíäà eñòeòèê áèð êàòeãîðèéà êèìè ìöàñèðëèê áàõûìûíäàí Àçÿðáàéúàí èðñèíÿ íÿçÿð ñàëûíûð âÿ îíóí èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð, áÿäèè-eñòeòèê òÿìàéöëëÿðèíèí òÿñíèôàòû âeðèëèð. Áó çàìàí ôèêèð ìöõòÿëèôëèêëÿðèíèí, áÿäèèééàòà ìöíàñèáÿò âÿ ãèéìÿò ìöõòÿëèôëèéèíèí, eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿ ìöõòÿëèôëèéèíèí øàùèäè îëóðóã, ëàêèí íÿòèúÿ eòèáàðèëÿ, áöòöí áóíëàðäàí ãàçàíàí áÿäèè ÿäÿáèééàò îëóð, èúòèìàè ôèêðèìèç îëóð. «Ëèòeðàòóðíûé Àçeðáàéäæàí» æóðíàëû äà êe÷ÿí èë éàõøû áèð òÿøÿááöñ ýþñòÿðìèø, áèð ñûðà òÿíãèä÷è âÿ éàçû÷ûëàðûí èøòèðàêû èëÿ «Òÿíãèä ìÿñóëèééÿòëè èøäèð» ìþâçóñóíäà «Äÿéèðìè ìàñà» êe÷èðìèø âÿ ùÿìèí «Äÿéèðìè ìàñà» àðõàñûíäàêû ÿäÿáè ñþùáÿòè áöòöíëöêëÿ äÿðú eòìèøäèð (1980, ¹ 10). Ùÿìèí ñþùáÿòèí ôÿàë èøòûðàê÷ûëàðûíäàí áèðè, ïðîôeññîð Àðèô Ùàúûéeâ éàçûð êè, «Áèçäÿ íàñèð âÿ øàèðëÿð áèð òÿíãèä÷è êèìè æóðíàë âÿ ãÿçeò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ äàùà ôÿàë ÷ûõûø eäèðëÿð, íÿèíêè ïðîôeññèîíàë òÿíãèä÷èëÿð». Ñîí áeø èëèí òÿíãèä òÿñÿððöôàòûíû íÿçÿðäÿí êe÷èðÿðêÿí ýþðöðöê êè, áó, äÿãèã ìöøàùèäÿäèð âÿ áèçèì éàçû÷ûëàðûìûç þòÿí äþâðöí áèð ñûðà ÿäÿáè ôàêòëàðû áàðÿäÿ, eëÿúÿ äÿ ÿäÿáèééàòûí àêòóàë ïðîáëeìëÿ230 ðè áàðÿäÿ äöøöíúÿ âÿ ìöëàùèçÿëÿðèíäÿí èáàðÿò ìÿãàëÿ âÿ ðeñeíçèéàëàð èëÿ ÷ûõûø eòìèøëÿð âÿ áó ÿñÿðëÿðèí àðàñûíäà éöêñÿê êeéôèééÿòëè éàçûëàð àç äeéèë. «Ëèòeðàòóðíûé Àçeðáàéäæàí»ûí êe÷èðäèéè «Äÿéèðìè ìàñà» àðõàñûíäà ñþéëÿíèëÿí ìöëàùèçÿëÿðÿ ãàéûäàã. À.Ùàúûéeâ éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç äÿãèã ìöøàùèäÿñèíäÿí ñîíðà áeëÿ áèð ôèêèð èðÿëè ñöðöð: «Áèçè ñûõàí úÿùÿò îíëàðäà (éÿíè íàñèð âÿ øàèðëÿðäÿ — E.) éîõäóð, ùÿìèí úÿùÿò êè, îíóí àäû íÿùÿíý eëìè àïàðàòäûð». Ñîíðà ìöÿëëèô áó ôèêðè áeëÿ à÷ûãëàéûð: «Îíëàðäà (éàçû÷ûëàðäà —Å.) ñÿðáÿñòëèê âàð, ýÿðýèí øÿõñè ìàðàã âàð. Îíëàðûí ÷ûõûøëàðûíû îõóéóðñàí âÿ ùèññ eäèðñÿí êè, éàçû÷û éàëíûç þç àäûíäàí éîõ, þç ùÿìêàðûíûí àäûíäàí, ìÿíñóá îëäóüó íÿñëèí àäûíäàí äàíûøìàüà úÿùä eäèð». Äîüðóñó, áó ìöëàùèçÿëÿð áèçÿ ãÿðèáÿ ýþðöíäö. Äeìÿëè, ÿäÿáèééàò ùàããûíäà, ìöàñèð áÿäèè òÿñÿððöôàò ùàããûíäà ñþç äeéÿðêÿí þçöíö ñÿðáÿñò ùèññ eòìÿê ö÷öí «íÿùÿíý eëìè àïàðàò»à éèéÿëÿíìÿéÿ eùòèéàú éîõäóð, îíäàí ñÿðô-íÿçÿð eòìÿê ëàçûìäûð? Øÿõñÿí áèçÿ ìÿëóì äeéèë, íÿ ö÷öí «íÿùÿíý eëìè àïàðàò»à ñàùèá îëìóø áèð òÿíãèä÷è ÿäÿáèééàòäàí «ýÿðýèí øÿõñè ìàðàã ùèññè» èëÿ éàçìàìàëûäûð? Íÿ ö÷öí òÿíãèä÷è «þç àäûíäàí éîõ, þç ùÿìêàðëàðûíûí àäûíäàí, ìÿíñóá îëäóüó íÿñëèí àäûíäàí äàíûøìàüà úÿùä» åòìÿìÿëèäèð? Áÿëêÿ àéðû-àéðû òÿíãèä÷èëÿð À.Ùàúûéeâèí éàçäûüû ùÿìèí «íÿùÿíý eëìè àïàðàò»à ëàéèãèíúÿ éèéÿëÿíÿ áèëìèð, îíóí ö÷öí âÿçèééÿò áeëÿäèð? Áèçúÿ, ñÿáÿá eëÿ ìÿùç áóíäàäûð. Áÿçÿí òÿíãèä÷èëÿðèìèç þç éàçûëàðûíäà îíà ýþðÿ ñûõûëìûð, îíà ýþðÿ ìÿùäóä ãÿëèáëÿð äàõèëèíäÿ ãàïàíûá ãàëìûð êè, eëìè-íÿçÿðè ùàçûðëûüà ìàëèêäèðëÿð âÿ eëìè-íÿçÿðè ìÿëóìàòûí ìÿñóëèééÿòè îíëàðû ÿë-ãîë à÷ìàüà ãîéìóð, éîõ, îíà ýþðÿ êè, ùÿìèí òÿíãèä÷è, ÿêñèíÿ, áeëÿ áèð eëìè-íÿçÿðè ìÿëóìàòà, áèëèéÿ ìàëèê äeéèë âÿ àéðû-àéðû éàçû÷ûëàð áó «íÿùÿíý eëìè àïàðàò»à äàùà àðòûã áÿëÿä âÿ ñàùèáäèðëÿð, íÿèíêè áèð ñûðà òÿíãèä÷èëÿðèìèç. Òÿíãèäèìèçäÿ áèð êöëë ùàëûíäà òÿùëèë äàéàçëûüûíûí, ÿäÿáèééàò áàðÿäÿêè äöøöíúÿëÿðäÿ ìèãéàñ âÿ âöñÿò êàñûáëûüûíûí, ðeñeíçèéàëàð àõûíûíûí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ ìÿùç áó eëìè-íÿçÿðè ìÿùäóäëóãäóð. Áó éeðäÿ áèç À.Ùàúûéeâèí eëÿ ùÿìèí ñþùáÿò çàìàíû ñþéëÿäèéè áàøãà áèð ôèêèðëÿ òàìàìèëÿ øÿðèêèê: «Áèçèì òÿíãèääÿ ýeíèø ìèãéàñ âöñÿòè ÷àòûøìûð. Êe÷ÿí èëè ýþòöðÿê (ñþùáÿò 1979-úó èëäÿí ýeäèð —Å.). Áèçèì, íeúÿ äeéÿðëÿð, ãàëûí æóðíàëëàðûìûçûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ öìóìèëÿøäèðèúè ìÿãàëÿëÿð ÷ûõûáìû? Ùÿð ùàíñû áèð òÿíãèä÷è þòÿí 231 îí èëèí (70-úè èëëÿð — Å.) íÿòèúÿëÿðèíè öìóìèëÿøäèðÿí áèð ìÿãàëÿ éàçûáìû?». Àðòûã áèç áó áàðÿäÿ äàíûøìûøûã. Ëàêèí òÿíãèäèìèçèí áó úèääè êÿñèð úÿùÿòè áàðÿäÿ áèð äàùà äöøöíöðöê âÿ éóõàðûäà ãeéä eòäèéèìèç áèð ñûðà ÿñÿðëÿðè ÷ûõìàã øÿðòèëÿ âÿ òÿÿññöô ùèññèëÿ À.Ùàúûéeâèí ñóàëëàðûíà ìÿíôè úàâàá âeðèðèê. Øàèð Ìÿíñóð Âÿêèëîâ À.Ùàúûéeâèí áó ñóàëëàðûíà ãàðøû éàðûçàðàôàò, éàðûúèääè áèð ñóàë: «Áeëèíñêè ùÿñðÿòèíäÿñèíèçìè?» ñóàëûíû âeðèð, ëàêèí áó éeðäÿ éóìîð ùèññè áèçè òÿðê eòìèøäèð âÿ áèçèì ö÷öí Ìÿíñóðóí ñóàëûíûí éàëíûç úèääè òÿðÿôè ÿùÿìèééÿòëèäèð, ÷öíêè áèç áó ýöí ÿäÿáè òÿíãèäèìèçäÿ áèð êöëë ùàëûíäà, àéðû-àéðû ìöÿëëèôëÿðèí ãÿëÿìèíÿ äeéèë, öìóìèëèêäÿ Áeëèíñêè âÿ Ïèñàðeâ, Àõóíäîâ âÿ Êþ÷ÿðëè ãÿëÿìèíÿ õàñ îëàí ìèãéàñ âöñÿòèíè ýþðìÿê èñòÿéèðèê. 2. Éàçû÷û Àíàð «Âîïðîñû ëèòeðàòóðû» æóðíàëûíûí (1979, ¹ 12) ñóàëëàðûíà úàâàá âeðÿðêÿí òÿíãèäèìèç èëÿ áàüëû ìàðàãëû áèð ìÿñÿëÿéÿ òîõóíóð: «Ìÿí âÿ ìÿíèìëÿ áèð äþâðäÿ, 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿäÿáèééàòà ýÿëìèø øàèð âÿ íàñèðëÿð áó ìÿñÿëÿäÿí ùÿëÿ äÿ ðàçû ãàëà áèëìèðèê êè, áèçèì 60-úû èëëÿð íÿñðè è÷ÿðèñèíäÿ «þç òÿíãèä÷èëÿðèìèç» (äûðíàã ìöÿëëèôèíäèð-Å.) éeòèøìÿäè. Áèçèì éàøûäëàðûìûç è÷ÿðèñèíäÿ èñòeäàäû èëÿ ñe÷èëÿí òÿíãèä÷èëÿð âàð. Àíúàã îíëàð 60 - 70-úè èëëÿð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû âÿ íÿñðèíäÿ éeíè èúòèìàè øöóðóí, ÿäÿáè çþâãöí, ÿõëàãè ïðèíñèïëÿðèí òÿíãèääÿ èôàäÿ÷èëÿðè îëìàã èñòÿìÿäèëÿð âÿ éà îëà áèëìÿäèëÿð». Áèç éàçû÷ûíûí òÿÿññöô ùèññèíè áàøà äöøöðöê. Äöçäöð, 60-úû èëëÿðäÿ òÿíãèäÿ Ýöëðóõ ßëèáÿéîâà, Éàøàð Ãàðàéeâ, éàõóä Øàìèë Ñàëìàíîâ, Àðàç Äàäàøçàäÿ, Àêèô Ùöñeéíîâ êèìè èñòeäàäëû òÿíãèä÷èëÿðèìèç þç éàøûäëàðûíûí, þçëÿðè èëÿ áèð âàõòäà ÿäÿáèééàòà ýÿëìèø éàçû÷ûëàðûí, î úöìëÿäÿí, Àíàðûí éàðàäûúûëûüûíäàí äà éàçìûøëàð âÿ éàõøû êè, éàçìûøëàð, àììà ìÿñÿëÿ áóíäà äeéèë, «ìÿñÿëÿ ñîñèàëèçì ðeàëèçìè ÿäÿáè ìeòîäó äàõèëèíäÿêè áÿäèè-eñòeòèê ïðèíñèïëÿð ìþâãeéèíèí éàõûíëûüûíäà, áèð-áèðèíè äàâàì eòäèðìÿñèíäÿ âÿ òàìàìëàìàñûíäàäûð». ßäÿáèééàò òàðèõèìèçÿ, ùÿì äÿ óçàã êe÷ìèøÿ éîõ, ñîâeò ÿäÿáèééàòû òàðèõèìèçÿ íÿçÿð ñàëàã: 20-úè èëëÿðäÿ âÿ 30-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ñÿìÿä Âóðüóí âÿ ßáöëùÿñÿí, Ñöëeéìàí Ðöñòÿì âÿ Ìèêàéûë Ìöøôèã, Ñöëeéìàí Ðÿùèìîâ âÿ Ðÿñóë Ðçà, Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ 232 âÿ ßëè Âÿëèéeâëÿ áèðëèêäÿ, Àðèô âÿ ßëè Íàçèì, Ìóñòàôà Ãóëèéeâ âÿ Ùÿíÿôè Çeéíàëëû, Ìeùäè Ùöñeéí âÿ Ìèêàéûë Ðÿôèëè, Ìÿììÿä Êàçûì ßëÿêáÿðëè âÿ Õÿëèë Èáðàùèì êèìè, áèð àç ñîíðàëàð èñÿ Èëéàñ ßôÿíäèéeâ âÿ ßíâÿð Ìÿììÿäõàíëû, Ìèðâàðèä Äèëáàçè âÿ ßùìÿä Úÿìèë èëÿ áèðëèêäÿ Ìÿììÿä Úÿôÿð âÿ Úÿôÿð Úÿôÿðîâ, Ùèäàéÿò ßôÿíäèéeâ âÿ ßêáÿð Àüàéeâ, Îðóúÿëè Ùÿñÿíîâ âÿ Úÿôÿð Õÿíäàí êèìè òÿíãèä÷èëÿð Àçÿðáàéúàí ñîâeò ÿäÿáèééàòûíà ýÿëìèø âÿ áó éeíè ÿäÿáèééàòûí éàðàíìàñû, ôîðìàëàøìàñû èøèíäÿ ùÿð áèðè þç èìêàíû äàõèëèíäÿ, eùòèðàñëà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. 20-úè âÿ 30-úó èëëÿðèí éàëíûç ÿäÿáè ùÿéàòûíà äeéèë, öìóìèééÿòëÿ, áó èëëÿðèí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðûíà, àõòàðûø âÿ àìàëëàðûíà, àðçó âÿ èñòÿêëÿðèíÿ áÿëÿä îëìàãäàí þòðö òÿêúÿ ùÿìèí äþâðöí áÿäèè òÿñÿððöôàòûíû îõóìàã êèôàéÿò äeéèë, eéíè çàìàíäà, ùÿìèí òÿíãèä÷èëÿðèí ÿñÿðëÿðèíè äÿ îõóìàã âàúèáäèð âÿ ÿñàñ ìÿñÿëÿ äÿ, áàõ, áóðàñûíäàäûð. ßëáÿòòÿ, áó ôèêèðäÿí áeëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ìàùèééÿòÿ âàðìàìàã îëàðäû êè, ýóéà, Éàøàð Ãàðàéeâ Èëéàñ ßôÿíäèéeâäÿí, Áÿõòèéàð Âàùàáçàäÿäÿí, éàõóä Øàìèë Ñàëìàíîâ Ñöëeéìàí Ðöñòÿìäÿí, Ðÿñóë Ðçàäàí éàçìàìàëûäûð, ñþùáÿò îíäàí ýeäèð êè, êèìäÿí éàçûëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, áÿäèè-eñòeòèê ïðèíñèïëÿð ùÿð ùàíñû áèð áàøãà äþâðäÿ éîõ, ìÿùç 60 -70-úè èëëÿðäÿ äîüóëóá ôîðìàëàøìûøäûð, áó èëëÿðèí èúòèìàè ôèêðèíèí éeòèøäèûðìÿñèäèð, áó èëëÿðèí eùòèéàúûíäàí äîüìóøäóð, ùÿìèí î eùòèéàúäàí êè, eéíè çàìàíäà áÿäèè ÿäÿáèééàòà þçöíöí áÿäèè èôàäÿ÷èñè âÿ òÿñäèã÷èñè îëàðàã éeíè éàçû÷ûëàð íÿñëè ýÿòèðìèøäè. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà éeíè áèð íÿñèë éàðàíìûø âÿ ôîðìàëàøìûøäûð. 70-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí eòèáàðÿí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø âÿ äÿðùàë äà ÿäÿáè ïðîñeñÿ äàõèë îëìóø áó íÿñèë íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà èñòeäàäëû éàçû÷û âÿ øàèðëÿðëÿ áÿðàáÿð, Àéäûí Ìÿììÿäîâ, Êàìèë Âÿëèéeâ, Íàäèð Úàááàðîâ, Âèëàéÿò Ãóëèéeâ, Íèçàìÿääèí Áàáàéeâ, Øèðèíäèë Àëûøàíîâ, Ðÿùèì ßëèéeâ, Èëùàì Ðÿùèìëè, Âàãèô Éóñèôëè, Êàìàë Àáäóëëàéeâ, Ãóðáàí Áàéðàìîâ, ßñÿä Ìÿììÿäîâ, Ìèêàéûë Ìèðçÿéeâ, Ñàäûã Åëúàíëû, Ðàùèä Õÿëèëîâ êèìè èñòeäàäëû òÿíãèä÷èëÿð äÿ âàðäûð. Åëÿ áèëèðèê êè, éóõàðûäà ùàããûíäà áÿùñ eòäèéèìèç áÿäèè-eñòeòèê ïðèíñèïëÿð áèðëèéè áàõûìûíäàí áó éeíè íÿñèë äàùà àðòûã äèããÿòÿ ëàéèãäèð âÿ äàùà äöçýöí, õeéèðëè éîëäàäûð. Ùÿðýàù Àíàðû, éàõóä ßêðÿì ßéëèñëèíè Éàøàð Ãàðàéeâñèç, éàõóä Øàìèë Ñàëìàíîâñóç, eëÿúÿ äÿ ÿêñèíÿ, ùÿìèí òÿíãèä÷èëÿðè ùÿìèí éàçû÷ûëàðñûç òÿñÿââöð eòìÿê ìöìêöíäöðñÿ, áó ýöí éàõøû êè, Ðàìèç Ðþâøÿíè, Ìþâëóä Ñöëeéìàíëûíû, éàõóä Øàùìàðû, Áàáà Âÿ233 çèðîüëóíó, éàõóä Âàãèô Úÿáðàéûëçàäÿíè Àéäûíñûç âÿ Êàìèëñèç, Íàäèðñèç âÿ Ðÿùèìñèç òÿñÿââöð eòìÿê ÷ÿòèíäèð âÿ áeëÿ áèð íÿñèë áöòþâëöéö, áèçúÿ, éàëíûç àéðû-àéðû éàçû÷ûëàðûí éàðàäûúûëûüûíûí äeéèë, öìóìèééÿòëÿ, ìèëëè ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíäà äàùà eôôeêòëè ðîë îéíàéà áèëÿúÿêäèð. Úàâàí òÿíãèä÷èëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà õöñóñè ðàçûëûã äîüóðàí âÿ ÿëàìÿòäàð ùeñàá eòäèéèìèç úÿùÿòëÿðäÿí áèðè áóäóð êè, îíëàð áÿäèèeñòeòèê òÿëÿá âÿ òÿùëèëëÿðèíäÿ ùàããûíäà äàíûøäûãëàðû ÿñÿðëÿðÿ ðeñïóáëèêàìûçûí áóýöíêö ùÿéàòûíû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ñèéàñè-èúòèìàè ìöùèò êîíòeêñòèíäÿ íÿçÿð ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð. Áó ìÿíàäà áèç, òÿíãèä÷è Íàäèð Úàááàðîâóí ìÿãàëÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ ñþéëÿäèéè ôèêðÿ, öìóìèééÿòëÿ, îíóí íöìàéÿíäÿñè îëäóüó ýÿíú òÿíãèä÷èëÿð íÿñëèíèí íÿçÿðè-eñòeòèê êðèòeðèéàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿí áèð ìÿðàìíàìÿ êèìè áàõûðûã. Í.Úàááàðîâ éàçûð: «Éàõûí êe÷ìèøèí ìèñèëñèç éöêñÿëèøëÿðëÿ, éàáàí÷û àíòèïîäëàðà ãàðøû êÿñêèí ìöáàðèçÿëÿðëÿ ÿëàìÿòäàð îëàí çÿíýèí òàðèõè òÿúðöáÿñè áÿäèè èíèêàñû äà éeíè òÿëÿáëÿð ãàðøûñûíäà ãîéìóø, îíó äà þçöíö òîïëàìàüà, ñÿôÿðáÿðëèéÿ ñþâã eòìèøäèð. Òÿêúÿ ðàì eäèëìèø èëùàì, èòè òÿõÿééöë, êàìèë éàçû òåõíèêàñû äeéèë, ñîñèîëîã ñÿðèøòÿñè, ïóáëèñèñò ôÿùìè, èúòèìàè ïñèõîëîýèéàéà äÿðèí áÿëÿäëèê, ñàäÿúÿ, éàðàäûúûëûã ñòèõèéàñû âÿ ïeøÿêàð èíeðñèéàñû èëÿ éîõ, ùÿì äÿ âÿòÿíäàø éàíüûñû èëÿ, âèúäàíè íîðìà êèìè! Èíäè ìÿñÿëÿ áeëÿ ãîéóëóð. Ôÿàë ùÿéàò ìþâãeéè, éàðàäûúûëûã àõòàðûøëàðûíûí áÿäèè-eñòeòèê èñòèãàìÿòëÿðèíè áó ýöí áeëÿ áèð èäeéà-ìÿíÿâè êîìïëeêñ ìöÿééÿí eäèð»1. Áÿçÿí ýÿíú òÿíãèä÷èëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà, àéðû-àéðû íöìóíÿëÿðäÿ, îëñóí êè, òÿúðöáÿñèçëèêëÿ, ùèññÿ ãàïûëìàã ùàëëàðû èëÿ, àëóäÿ÷èëèêëÿ, eùòèéàú îëìàäûüû éeðäÿ îðèæèíàëëûã úÿùäëÿðè èëÿ ðàñòëàøà áèëÿðèê, ëàêèí áèð êöëë ùàëûíäà, îíëàðûí éàðàäûúûëûüûíû ìÿùç «âÿòÿíäàø éàíüûñû èëÿ âèúäàíè íîðìà» ñÿúèééÿëÿíäèðèð âÿ áèç áeëÿ áèð ñÿúèééÿíè ÿëàìÿòäàð, ùÿì äÿ òÿáèè, ãàíóíàóéüóí ùeñàá eäèðèê. Îíëàðûí ìÿãàëÿëÿðèíäÿêè, ÷ûõûøëàðûíäàêû, ÿäÿáè ÿõëàãëàðûíäàêû òÿëÿáêàðëûã, àüà àü, ãàðàéà ãàðà äeìÿê úÿùäè âÿ áàúàðûüû äà ðàçûëûã äîüóðóð. Áeëÿ áèð òÿëÿáêàðëûã áèçèì àéðû-àéðû éàçû÷ûëàðûìûçû íàðàùàò eòìÿìÿëèäèð, ÿêñèíÿ, îíëàðû äÿðèíäÿí äöøöíäöðìÿëèäèð. Åéíè çàìàíäà, úàâàí òÿíãèä÷èëÿðèìèç äÿ áeëÿ áèð òÿëÿáêàðëûãëàðû ìöãàáèëèíäÿ äóðìàäàí, äþíÿ-äþíÿ þç öçÿðëÿðèíäÿ èøëÿìÿëèäèðëÿð, äöíéàýþðöøëÿðèíè, íÿçÿðèeñòeòèê ùàçûðëûãëàðûíû àðòûðìàëû âÿ àðòûðìàëûäûðëàð. Íàäèð Úàááàðîâ. Ìÿíÿâè óúàëûã çèðâÿñèíäÿ, «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿç., 24 îêòéàáð, 1980-úè èë. 1 234 Äöç îí èë áóíäàí ÿââÿë, Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí  ãóðóëòàéûíäà î âàõòûí ýÿíú éàçû÷ûëàðû áàðÿäÿ áÿçè ùàãñûç âÿ ãeéðèîáéeêòèâ òÿíãèäëÿ áÿðàáÿð, öìèäëè ñþçëÿð äÿ ñþéëÿíäè. Áó ýöí áèç õöñóñè èôòèõàð ùèññèëÿ ãeéä eòìÿëèéèê êè, îí èë áóíäàí ÿââÿëêè ýÿíú éàçû÷ûëàð ùÿìèí öìèäè áèð êöëë ùàëûíäà äîüðóëòäóëàð. Îí èë áóíäàí ÿââÿëêè ýÿíú éàçû÷ûëàðûìûç áó ýöí éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà äeéèë, Öìóìèòòèôàã ìèãéàñûíäà ýeíèø ÷àï îëóíóð, éàõøû òàíûíûðëàð. Îíëàðûí ÿñÿðëÿðè, ÿäÿáèééàò ùàããûíäàêû ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðè áó ýöí öìóìñîâeò ÿäÿáè ïðîñeñèíèí äàõèëè êöòëÿñèíÿ ÷eâðèëìèøäèð. Áó ýöí îíëàðûí ÿñÿðëÿðè õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ÷àï îëóíóð âÿ ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèí äèããÿòèíè úÿëá eäèð. Èíäè ùÿìèí ýÿíú éàçû÷ûëàðûí éeðèíè éeíè éàçû÷ûëàð íÿñëè òóòìóøäóð âÿ áèç ðàçûëûã ùèññèëÿ áóðàñûíû äà ãeéä eòìÿëèéèê êè, îíëàðûí ÷àï îëóíìàñû ö÷öí èíäè ìöíáèò áèð øÿðàèò éàðàíìûøäûð. Ëàêèí áóíóíëà áeëÿ, áèç ýÿíúëÿðèí éàðàäûúûëûüûíà ìöíàñèáÿòëÿ ÿëàãÿäàð áèð íe÷ÿ ñþç äeìÿê èñòÿéèðèê. Áèç, Àêèô Ùöñeéíîâóí «Ýÿíú éàçû÷ûëàðûí éàðàäûúûëûüû áàðÿäÿ ãeéäëÿð»èíäÿêè ÷àòûøìàçëûãäàí äàíûøäûã, ëàêèí öìóìèëèêäÿ áó ìÿãàëÿíè, ùÿì äÿ «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíäà ìöçàêèðÿ òÿëèãè èëÿ ÷àï îëóíìóø áó ìÿãàëÿíè ÿäÿáè òÿíãèäèí ýÿíúëÿðèí éàðàäûúûëûüûíà ìöíàñèáÿòè áàõûìûíäàí äöçýöí âÿ õåéèðëè ìeòîäîëîæè ïðèíñèïëÿðÿ ÿñàñëàíàí áèð éàçû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðèê. Ìöÿëëèô ìÿãàëÿñèíèí áàøëàíüûúûíäà éàçûð: «Áÿäèè ôèêèð òÿðàâÿòëè ïîeòèê íÿôÿñ ñeâèð, îíó àíúàã êeéôèééÿò àðòûìû, ùÿéàòû äàùà äîëüóí, äàùà èíàíäûðûúû òÿúÿññöì eòäèðìÿê ñàùÿñèíäÿêè íÿùàéÿòñèç àõòàðûøëàð èðÿëèëÿäèð.1 ßëáÿòòÿ, áó ñþçëÿð þç-þçëöéöíäÿ ùàìûìûçà ìÿëóìäóð, ëàêèí èíäèêè éàõøû úÿùÿò áóðàñûíäàäûð êè, ùÿìèí ìÿëóì òeçèñ áöòöí ìÿãàëÿ áîéó Ð.Ðþâøÿí, Ì.Ñöëeéìàíëû, À.Ìÿñóä âÿ ß.ßìèðîâóí éàðàäûúûëûüû ÿñàñûíäàêû òÿùëèëäÿ þçöíöí íÿçÿðè òÿñäèãèíè âÿ òÿôñèðèíè òàïìûøäûð. Òÿíãèä÷è ýÿíúëÿðèí éàçûëàðûíà òÿëÿáêàðëûãëà éàíàøûð, áó éàçû÷ûëàðûí óüóðëó úÿùÿòëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, óüóðñóç úÿùÿòëÿðè öçÿðèíäÿ äÿ äàéàíûð, îíëàðëà ìöáàùèñÿ eäèð, îíëàðà èðàäëàð òóòóð âÿ áöòöí áó úèääè ñþùáÿòèí àðõàñûíäà ýÿíúëÿðè áàøà äöøìÿéÿ ìàêñèìàë áèð úÿùä, ÿí ÿñàñû èñÿ, õeéèðõàùëûã äàéàíûð. Áó úÿùÿòëÿðè îíà ýþðÿ õöñóñè ãeéä eäèðèê êè, áèð ñûðà ìÿãàëÿëÿðäÿ, ÷ûõûøëàðäà, ÿäÿáè ñþùáÿòëÿðäÿ ìÿùç áeëÿ áèð õeéèðõàùëûüûí ÷àòûøìàäûüû ìöøàùèäÿ îëóíóð. 1 «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1980, ¹ 11, ñ. 183. 235 Èñòeäàäëû ýÿíúëèê ñÿíÿòèí çèðâÿëÿðèíÿ äîüðó êe÷èëìèø éîëëàðëà àääûìëàéûð, ìèëëè êþêëÿðäÿí, ÿíÿíÿëÿðäÿí ãöââÿò âÿ úÿñàðÿò ÿëäÿ eäÿðÿê éeíè-éåíè úûüûðëàð ñàëûð; áó ùÿìèí eíñèç, eíèøëè-éîõóøëó, äàøëû-êÿñÿêëè úûüûðëàðäûð êè, ýÿëÿúÿéèí ìàýèñòðàëëàðûíà ÷eâðèëèð âÿ áó õöñóñèééÿò ñÿíÿò òàðèõèíèí áöòöí äþâðëÿðèíÿ àèääèð, ÿêñ-òÿãäèðäÿ ùàíñû èíêèøàôäàí, ùàíñû áÿäèè íàèëèééÿòëÿðäÿí äàíûøìàã îëàðäû? Áèç áàøà äöøöðöê êè, áó, èíúÿ áèð ìÿñÿëÿäèð, õöñóñè ùÿññàñëûã òÿëÿá eäÿí ýÿíúëèê þçöíäÿí éàøëûëàðûí éàðàäûúûëûüûíû, ôÿàëèééÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè áàúàðìàëûäûð, ëàêèí eéíè çàìàíäà, ýÿíúëèéèí þçöíö äÿ áàøà äöøìÿéÿ ÷àëûøìàëûéûã. Ýÿíúëèéèí àõòàðûøëàðû, áÿçÿí óüóðëó, áÿçÿí óüóðñóç òàïûíòûëàðû áèçè ÿñÿáèëÿøäèðìÿìÿëèäèð âÿ áèç àéðû-àéðû ùàëëàðäà îëäóüó êèìè, ýÿíúëèéÿ ÿìÿëè ìÿñëÿùÿòëÿð âeðìÿê, îíó èíàíäûðìàã ÿâÿçèíÿ, ýÿíúëèéè, àç ãàëà, èíçèáàòè ìöíàñèáÿò âÿ èñòèëàùëàð èëÿ èòòèùàì eòìÿìÿëèéèê. Òÿíãèä÷è Øàìèë Ñàëìàíîâ 1978-úè èëèí ïîeçèéàñûíà ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿñèíäÿ ýÿíúëÿðëÿ ÿëàãÿäàð, áó òÿíãèä÷èéÿ õàñ îëàí áèð ìàêñèìàëèçì èëÿ éàçûð: «Ýÿíú øàèðëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ïîeòèê úÿñàðÿò ùèññè çÿèôäèð».1 Áó ñþçëÿð êÿñêèí äeéèëìèøäèð âÿ îëñóí êè, ñÿùâ ôèêèðäèð, ÷öíêè ùÿìèí çÿèô úÿùÿòè áèçèì ýÿíú øàèðëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíÿ øàìèë eòìÿê äöç äeéèë, ëàêèí èñòÿê, àðçó áàõûìûíäàí áèç áó ñþçëÿðÿ øÿðèê ÷ûõûðûã, ÷öíêè ýÿíúëèéè äàùà àðòûã úÿñàðÿòëÿ áÿäèè-eñòeòèê àõòàðûøëàð àïàðìàüà ñþâã eòìÿëèéèê. Ýÿíúëèê ãàðøûñûíäàêû ÿñàñ ìÿãñÿä ìÿíñóá îëäóãëàðû ìèëëè ÿäÿáèééàòû èíêèøàô eòäèðìÿêäÿí èáàðÿòäèð âÿ áèç ùàìûìûç éàõøû áèëèðèê êè, áó «ÿñàñ ìÿãñÿä» àñàíëûãëà ÿëäÿ åäèëìèð âÿ ýÿíúëèê þçö áóíó äÿðê eòñÿ äÿ, eòìÿñÿ äÿ, áèçèì êþìÿéèìèç îëìàäàí îíëàðûí ùÿìèí «ÿñàñ ìÿãñÿä»ÿ íàèë îëìàãëàðû ïðîñeñè ëÿíý èíêèøàô åäÿúÿê, áÿëêÿ äÿ ùe÷ þçöíöí ñîí ùÿääèíÿ ÷àòìàéàúàã âÿ íeúÿ äeéÿðëÿð, çÿðÿðäèäÿ äÿ ÿäÿáèééàòûìûç îëàúàã. Áèç ãÿòè ÿìèíèê êè, ìÿãàëÿëÿðèìèçäÿ, ùÿì äÿ þçöìöçäÿí éàøúà õeéëè êè÷èê éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿí áÿùñ eäÿí ìÿãàëÿëÿðèìèçäÿ ÿñàñëàíäûðûëìàìûø, èíàíäûðìàéàí èíêàðëàðëà îíëàðà ÿäÿáè êþìÿê eäÿ áèëìÿéÿúÿéèê. Äåìÿëè, ÿñàñ ìÿãñÿäèìèç êÿíàðäà ãàëàúàã, èìïóëñèâ íèäàëàðûìûç ÿñàñëàíäûðûëìûø òÿùëèëëÿðèìèçè, òÿäáèðëè ìÿñëÿùÿò âÿ ÷àüûðûøëàðûìûçû öñòÿëÿéÿúÿê. 1 ßäÿáè ïðîñåñ — 78, Á , 1980, ñ. 95 236 Åéíè çàìàíäà, áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, ýÿíúëÿðèí éàðàäûúûëûüû èëÿ áàüëû áèð ñûðà ìöáàùèñÿëÿðäÿ, ÿäÿáè ñþùáÿòëÿðäÿ úèääèëèê ÷àòûøìûð, ÿñÿðëÿðèí êÿñèð úÿùÿòëÿðè ÿòðàôûíäàêû ìöëàùèçÿëÿðäÿ eëìèëèê ÷àòûøìûð, äþâðöí àðòìûø áÿäèè-eñòeòèê òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âeðÿúÿê íÿçÿðè ùàçûðëûã ÷àòûøìûð, öìóìèëÿøäèðìÿ âöñÿòè ÷àòûøìûð. Áó ñþçëÿðè äeéÿðêÿí íÿéè íÿçÿðäÿ òóòóðóã? Áèç, öìóìèééÿòëÿ, úàâàí íàñèðëÿðèí éàðàäûúûëûüû ö÷öí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ êÿñèð âÿ ÷àòûøìàçëûã ùeñàá eòäèéèìèç áÿçè ïðèíñèïèàë úÿùÿòëÿðèí öçÿðèíäÿ ãûñàúà äà îëñà äàéàíìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí ùeñàá eäèðèê, ÷öíêè ñîí ÿäÿáè òÿíãèäèí õöñóñè òîõóíìàäûüû áó úÿùÿòëÿð ýeò-ýeäÿ äàùà àðòûã íÿçÿðÿ ÷àðïûð âÿ òÿáèè êè, áèçè äàùà àðòûã íàðàùàò eäèð. Èëê íþâáÿäÿ, úàâàí íàñèðëÿðèí áèð êöëë ùàëûíäà ÿñÿðëÿðèíäÿ ìöøàùèäÿ eòäèéèìèç äöíéàýþðöøöí ìÿùäóäëóüó ôàêòûíà îíëàðûí äèããÿòèíè úÿëá eòìÿê èñòÿéèðèê. Áèç áó èñòeäàäëû áÿäèè òÿôÿêêöðöí, øèðèí òÿùêèéÿíèí, èíúÿ, ùÿçèí âÿ ñÿððàñò èôàäÿ eäèëìèø ùèññ-ùÿéÿúàíëàðûí, éeíè ñþç äeìÿê úÿùÿòèíèí àðõàñûíäà, áèð àç êîáóä äà ñÿñëÿíñÿ, äÿðèí ñàâàä äóéìóðóã, äöíéà ÿäÿáèééàòûíà, õöñóñÿí, êëàññèê âÿ ìöàñèð ðóñ âÿ Ãÿðá ÿäÿáèééàòûíà áÿëÿä÷èëèê ýþðìöðöê âÿ áóíà ýþðÿ äÿ àéðû-àéðû éàçûëàðäà, òÿêðàð eäèðèê, ùÿì äÿ èñòeäàäëû éàçûëàðäà áèð ïðèìèòèâëèê íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Ôëîáeð éàçûðäû: «Áèð êèòàáû éàçìàãäàí þòðö ìèí áeø éöç áàøãà êèòàá îõóìàã ëàçûìäûð». Áó ùÿëÿ Ôëîáeð äþâðöíöí - éöç èëäÿí àðòûã áèð ìöääÿò áóíäàí ÿââÿëèí òÿëÿáè èäè. Áó éöç èëäÿ äöíéà èúòèìàè ôèêðè, áÿäèè eñòeòèê òÿñÿððöôàò íÿ ãÿäÿð àðòìûøäûð, ÷îõàëìûøäûð. Áó ýöí, áèçúÿ, áþéöê Ôëîáeðèí ýþñòÿðäèéè ðÿãÿì áeëÿ àç ýþðöíöð. Áó ýöí ö÷ãàò àðòûã áèð ðÿãÿìÿ eùòèéàú âàð. Ìÿí ùÿëÿ ýöíäÿëèê ãÿçeòëÿðè, ãàëûí-ãàëûí æóðíàëëàðû äeìèðÿì... ßëáÿòòÿ, áèç áeëÿ áèð ôèêèðäÿí ÷îõ óçàüûã êè, êèòàá îõóìàã àäàìû éàçû÷û åäèð âÿ íÿ ãÿäÿð ÷îõ êèòàá îõóéóðñàíñà, áèð î ãÿäÿð éàõøû éàçû÷û îëàúàãñàí. Áeëÿ îëñàéäû, áó ýöí êèòàá àæèîòàæû äþâðöíäÿ (äöçäöð, èíäè ÷îõ çàìàí êèòàáëàð eâ ÿøéàñû êèìè àëûíûð, îõóìàã ö÷öí éîõ) éàçû÷û ÿëèíäÿí òÿðïÿíìÿê îëìàçäû (ùÿð÷ÿíä áó ýöí äÿ îíëàð àç äeéèë!). Ëàêèí êèòàá îõóìàã àäàìûí ýþçöíö à÷ûð, ùÿð áèð êÿñ, õöñóñÿí, äþâðöíöí áÿäèè-eñòeòèê òÿñÿððöôàòûíäàí õÿáÿðäàð îëìàëû âÿ áàø ÷ûõàðìàëûäûð. ßêñ-òÿãäèðäÿ þç êèòàáëàðûíäà ùÿì ôîðìà, ìÿçìóí, ùÿì äÿ ùÿéàò ùàäèñÿëÿðè èëÿ áàüëû, ìþâãe eòèáàðèëÿ ÿââÿëúÿ ñàäÿëþâùëöê äàéàçëûüûíà, ñîíðà èñÿ úàùèëëèê âÿ íàäàíëûã ýèðäàáûíà éóâàðëàíìàã ïeðñïåêòèâëÿðè äàùà àðòûã âÿ äàùà ìöíáèòäèð. 237 Áÿçÿí ùÿð ùàíñû áèð éàçû÷û ùàããûíäà äeéèðëÿð êè, ôèëàíêÿñ êèòàáäàí ýÿëèð. Áèçúÿ, ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, áó éeðäÿ äÿ ìÿñÿëÿíè èñòeäàä ùÿëë eäèð: èñòeäàä àçäûðñà, îíäà äîüðóäàí äà áeëÿäèð âÿ íÿ ãÿäÿð îõóíàãëû, òÿñèðëè éàçûëìûø îëñà äà, âeðñèôèêàñèéà ñÿâèééÿñè íÿ ãÿäÿð éöêñÿê îëñà äà, «êèòàáäàíýÿëìÿ» áèð éàçû éàøàìàéàúàã; éîõ, èñòeäàä âàðñà, äeìÿëè, áeëÿ äeéèë. «Îõóìàã, îõóìàã âÿ éeíÿ äÿ îõóìàã!» - áèç, áó áþéöê ìÿñëÿùÿòè âÿ ÷àüûðûøû áèð äàùà úàâàí éàçû÷ûëàðûìûçà õàòûðëàòìàã èñòÿéèðèê âÿ òàìàìèëÿ ÿìèíèê êè, îíëàð áó ìÿñëÿùÿò âÿ ÷àüûðûøà íÿ ãÿäÿð ÷îõ ôèêèð âeðñÿëÿð âÿ ÿìÿë eòñÿëÿð, ÿäÿáèééàòûìûç äà áèð î ãÿäÿð ãàçàíàúàãäûð, ÷öíêè öìäÿ áèð úÿùÿò - èñòeäàä îíëàðäà øÿêñèçäèð. Ýÿíúëÿðèí äèããÿòèíè úÿëá eòìÿê èñòÿäèéèìèç èêèíúè ìöùöì úÿùÿò õÿëãèëèê ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëûäûð. Áèçèì ùàìûìûçà éàõøû ìÿëóìäóð êè, õÿëãèëèê ìàðêñèñò eñòeòèêàñûíûí ÿñàñ êàòeãîðèéàëàðûíäàí áèðèäèð âÿ ñîâeò ÿäÿáèééàòûíûí éàðàíìàñû, òÿøÿêêöë òàïìàñû âÿ áóýöíêö èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéìàñûíäà ùÿìèí eñòeòèê êàòeãîðèéàíûí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Âàõòèëÿ õÿëãèëèê âÿ éàëàí÷û õÿëãèëèê ìöáàðèçÿëÿðè èëëÿð êe÷äèêúÿ þç âóëãàð-ñîñèîëîæè òÿìàéöëëÿðèíäÿí õèëàñ îëàðàã ÿñë ÿäÿáèééàòûí, éÿíè èñòeäàäëû ÿäÿáèééàòûí ìÿíàôeéè íàìèíÿ àç èø ýþðìÿìèøäèð. Áèçèì áó ýöí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí úàâàí íàñèðëÿðèìèçèí ÿêñÿðèééÿòè êÿíäëÿðäÿ, ðàéîíëàðäà, ñàäÿ, çÿùìÿòêeø àèëÿëÿðäÿ äîüóëóá áîéà-áàøà ÷àòìûøëàð âÿ èëêèí îëàðàã êèòàáëàðäàí, úèçýè ôèëìëÿðèíäÿí, òeëeâèçèéà âeðèëèøëÿðèíäÿí éîõ, áèëàâàñèòÿ ùÿéàòûí þçöíäÿí ýÿëäèêëÿðè ö÷öí ùÿìèí ùÿéàòà éàõøû áÿëÿääèðëÿð. Úàâàíëàðûí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðèíè ìÿùç êÿíä ùÿéàòûíûí ìÿíàñûíû, ìöíäÿðèúÿñèíè âÿ ïðîáëeìàòèêàñûíû áèð éàçû÷û êèìè äÿðê eòìÿê âÿ ýþñòÿðìÿê ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Ëàêèí ñîí âàõòëàð áèç úàâàíëàðûí àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðèíäÿ áó õÿëãèëèéèí çàùèðè úÿùÿòëÿðèíÿ àëóäÿ÷èëèê ìöøàùèäÿ eäèðèê, áóðàäà õÿëãèëèê äàõèëè ìÿçìóíäà éàðàíìûð, àéðû-àéðû çàùèðè êîìïîíeíòëÿðèí òîïëóñó êèìè þçöíö ýþñòÿðèð, éÿíè ýeíèø ìèãéàñëû îëìóð, äÿðèí ãàòëàðäàí õÿáÿð âeðìèð. Ìöõòÿëèô ÷è÷ÿêëÿðèí àäûíû áèëìÿê, àüàúëàðû òàíûìàã âÿ éàõóä íÿíÿëÿðèìèçèí, àíàëàðûìûçûí íeùðÿäÿ éàü ÷àëõàìàñûíû èñòeäàäëà, ñeâÿðÿêäÿí òÿñâèð eòìÿê éàëíûç î çàìàí áèçèì ùÿãèãè ìÿíÿâè ñÿðâÿòèìèçÿ ÷eâðèëÿ áèëÿð êè, áó áèëèéèí âÿ òÿñâèð ãàáèëèééÿòèíèí àðõàñûíäà áÿøÿðè ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàð, èíñàí ùàããûíäà, òîðïàã ùàããûíäà, éàøàéûø ùàããûíäà, äÿðóíè äöøöíúÿëÿð, ñóàë âÿ úàâàáëàð äàéàíìûø îëñóí. 238 Õÿëãèëèê þçöíöùÿäÿôÿ ÷eâðèëäèêäÿ, ÿñÿðëÿðèìèçäÿ õÿëãèëèê õÿëãèëèê íàìèíÿ ÿëäÿ eäèëäèêäÿ, áó äà áèð íþâ ñàõòà õÿëãèëèéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð âÿ ýÿëÿúÿêäÿ ìÿùç áó úöð îëìàñûí äeéÿ, áèç úàâàí éàçû÷ûëàðûìûçûí äèããÿòèíè áó ìÿñÿëÿéÿ úÿëá eäèðèê. Íÿùàéÿò, úàâàí éàçû÷ûëàðûìûçûí éàðàäûúûëûüû èëÿ áàüëû áèð ìÿñÿëÿíè äÿ îíëàðûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðìàüà eùòèéàú ùèññ eäèðèê. Áèç éóõàðûäà éàçäûã êè, úàâàí íàñèðëÿð ùe÷ êèìÿ áÿíçÿìÿê èñòÿìèðëÿð âÿ áó, øöáùÿñèç êè, òÿãäèð eäèëÿñè áèð úÿùÿòäèð. Ëàêèí áóíóíëà áÿðàáÿð, áèç àéðû-àéðû úàâàí íàñèðëÿðèí òÿùêèéÿñèíäÿ áÿäèè òÿôÿêêöð òèïàæûíäà íèñáÿòÿí éàøëû éàçû÷ûëàðûìûçûí, õöñóñÿí, 60-úû èëëÿð íÿñëè äeéèëÿí íÿñëèí áÿçè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí òÿñèðèíè àøêàð ùèññ eäèðèê âÿ þòÿí äþâðöí òÿíãèäè äÿ áóíó ãeéä eäèá. Ëàêèí èíäè áèçè äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ áàøãà ìÿñÿëÿ äöøöíäöðöð: èø áóðàñûíäàäûð êè, ñîí çàìàíëàð úàâàíëàðûí ÿñÿðëÿðèíè ìöòàëèÿ eäÿðêÿí áeëÿ áèð õîøàýÿëìÿç òÿñÿââöð ÿìÿëÿ ýÿëèð êè, îíëàð þçëÿðè áèð-áèðèíÿ áÿíçÿìÿéÿ áàøëàéûáëàð. Úàâàíëàðûí éàðàäûúûëûüûíû áèð êöëë ùàëûíäà ýþòöðÿíäÿ ýþðöðöê êè, òÿùêèéÿ ôÿðäèëèéè ÷àòûøìûð, ùÿòòà áèç äeéÿðäèê êè, áó òÿùêèéÿ êîíéóíêòóðàñû ÿìÿëÿ ýÿëìÿéÿ áàøëàéûð. Áó, ÷îõ úèääè ìÿñÿëÿäèð âÿ áåëÿ áèð òÿùêèéÿ eéíèëèéè ýÿëÿúÿêäÿ, öìóìèééÿòëÿ, áÿäèè òÿôÿêêöð eéíèëèéèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ áó ýöí èñòeäàäëû úàâàíëàðûìûçûí àðàñûíäà ñûðô ïîeòèêà áàõûìûíäàí ýþçÿë ñîëèñòëÿð âàð, àììà öìóìèëèêäÿ áèð îðêeñòð ÿëâàíëûüû âÿ ìèãéàñû ÷àòûøìûð. Úàâàíëàðûí, õöñóñÿí, ëàï éeíèúÿ éàçìàüà áàøëàéàíëàðûí òÿùêèéÿñèíäÿ áèç ÿí ëöçóìñóç ñþç îéíàòìàëàðûíà, ñèíòàêñèñèí áèëÿðÿêäÿí ïèíòèëÿøäèðèëìÿñèíÿ, éàëíûç ïeðñîíàæëàðûí äèëèíäÿ äeéèë, ìöÿëëèôëÿðèí þç äèëèíäÿ îðôîãðàôèéà ëöüÿòèìèçäÿ éàçûëûøû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ñþçëÿðèí, ýóéà, ùÿéàòèëèê, òÿáèèëèê íàìèíÿ òÿùðèô îëóíìàñû ùàëëàðûíà äà ðàñò ýÿëèðèê âÿ eëÿ áèëèðèê êè, òÿúðöáÿ ÿëäÿ eäèëäèêúÿ áó éàíëûø ìeéëëÿð àðàäàí ÷ûõàúàãäûð. Ëàêèí áóíóíëà áèç áþéöê Ìèðçÿ Úÿëèëèí âàõòèëÿ éàçäûüû âÿ ùÿð áèð äþâð ö÷öí ìÿíàëû ñÿñëÿíÿí áèð êÿëàìûíû õàòûðëàòìàã èñòÿéèðèê: «Èíäè ãÿëÿìëÿ òÿøÿõõöñ ñàòìàã âàõòû äeéèë». Áèç úàâàíëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà ìöøàùèäÿ eòäèéèìèç áó úÿùÿòëÿðè (áóíëàðûí î ãèñìèíè úàâàí øàèðëÿðèí äÿ éàðàäûúûëûüûíà øàìèë eòìÿê îëàð) öìóìè øÿêèëäÿ ãåéä eòäèê, îíëàðû êîíêðeòëÿøäèðìÿäèê, ÷öíêè áó, õöñóñè áèð ìþâçóäóð âÿ ÿäÿáè òÿíãèäè äÿðèíäÿí äöøöíäöðìÿëèäèð. Ëàêèí òÿÿññöô ùèññè èëÿ ãeéä eòìÿëèéèê êè, ñîí èëëÿðèí òÿíãèäè áó ÷àòûøìàçëûãëàð öçÿðèíäÿ äàéàíìàìûøäûð âÿ áèð ñûðà ùàëëàðäà úàâàíëàðûí éàðàäûúûëûüûíäàêû ÷àòûøìàçëûãëàð ùàããûíäàêû ñþù239 áÿò àðòûã äÿðÿúÿäÿ ïðeäìeòñèç, òÿùëèëñèç øèêàéÿòëÿðÿ, íeúÿ äeéÿðëÿð, ÿäÿáèééàò ÿòðàôûíäàêû ãeéáÿòëÿðÿ ÷eâðèëìèøäèð. Ìÿùç áó ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ äÿ áèç úèääèëèéèí ÷àòûøìàäûüûíû ãeéä eòäèê. Ýÿíúëÿðäÿí éàçàðêÿí, îíëàðà ÿäÿáè ìÿñëÿùÿòëÿð âeðÿðêÿí, ÿí éöêñÿê eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿäÿ äàéàíìàëûñàí êè, ñþéëÿäèêëÿðèíèí eôôeêòè îëñóí, ùàããûíäà áÿùñ eòäèéèí úàâàí ìöÿëëèôè, îíóí éàøûäëàðûíû, íeúÿ äeéÿðëÿð, ïàïàãëàðûíû ãàáàãëàðûíà ãîéóá äöøöíäöðÿ áèëñèí. Ëàêèí ÷îõ çàìàí úàâàíëàðûí éàðàäûúûëûüû ùàããûíäàêû òÿíãèääÿ áeëÿ áèð ñÿâèééÿ éöêñÿêëèéè íÿçÿðÿ ÷àðïìûð, áèð ñûðà ùàëëàðäà èñÿ, öìóìèééÿòëÿ, eëìè íàãèñëèêëÿ, íÿçÿðè ñàâàäñûçëûãëà ðàñòëàøûðûã. Ãóëó Õÿëèëîâ ýÿíú øàèðëÿðäÿí Ìöçÿôôÿð Øöêöð âÿ Ìóñà ßëÿêáÿðëèíèí éeíè êèòàáëàðûíûí ÷ûõìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã à÷ûã ÿäÿáè ìÿêòóá éàçûá ÷àï eëÿòäèðìèøäèð. ßëáÿòòÿ, óçóí èëëÿðäÿí áÿðè éàçàí òÿíãèä÷èíèí ýÿíú øàèðëÿðÿ ÿäÿáè ìÿêòóáëà ìöðàúèÿò eòìÿñè ÷îõ ýþçÿë ôàêòäûð, ëàêèí áèð øÿðòëÿ êè, ùÿìèí ìÿêòóá óçóí èëëÿðèí äÿ òÿúðöáÿñèíäÿí äîüàí áèð ñÿðèøòÿ èëÿ, áèð ìöäðèêëèê èëÿ éàçûëìûø îëñóí. Ëàêèí, èíäèêû ùàëäà, âÿçèééÿò áóíóí ÿêñèíÿäèð. Ãóëó Õÿëèëîâ Ìóñà ßëÿêáÿðëèéÿ ìöðàúèÿòëÿ éàçûð: «... Î úÿùÿò éàõøûäûð êè, ùÿð ùàíñû ïðeäìeò âÿ ÿøéà áàðÿäÿ ìöÿééÿí ÿíäàçÿäÿ äàíûøûð, ñþç÷öëöéÿ éîë âeðìÿìÿéÿ ÷àëûøûðñàí. Ïîeòèê þë÷öëÿðè ýþçëÿìÿê øeðëÿðèíèí ÷îõóíäà áèð ìÿçèééÿò êèìè íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Îáðàçëûëûã, ñþçö ñÿëèñ âÿ ïîeòèê äeìÿê òÿðçè äÿ õîøà ýÿëèð. Ùÿð øeðèíäÿí óüóðëó ìèñàëëàð ýÿòèðìÿê ìöìêöíäöð. Àíúàã eòèðàô eäèì êè, øeðëÿðèí áèð ÷îõóíäà ìöøàùèäÿ âàð, èäeéà âÿ ãàéÿ âàð, ëàêèí áóíëàðûí áÿäèè éeêóíó çÿèôäèð»1. Ýþðöíäöéö êèìè, áóðàäà «áÿäèè éeêóí» ìÿôùóìó þç äàõèëè êîìïîíeíòëÿðèíäÿí òÿúðèä eäèëìèøäèð âÿ íÿòèúÿäÿ äÿ òÿíãèä÷èíèí ýþñòÿðäèéè èðàä ýþéäÿí àñûëû âÿçèééÿòäÿ ãàëìûøäûð. Ýÿíú òÿíãèä÷è Íèçàìÿääèí Áàáàéeâ Ãóëó Õÿëèëîâóí áó ÿäÿáè ìÿêòóáóíäàí áÿùñ eäÿðÿê, áèçúÿ, ãàðøûéà ÷îõ òÿáèè ñóàëëàð ãîéóð: «Ïðeäìeò âÿ ÿøéà áàðÿäÿ ìöÿééÿí ÿíäàçÿäÿ» äàíûøûá, «ñþç÷öëöéÿ éîë âeðìÿéÿí», îáðàçëûëûüû, ñþçö «ñÿëèñ âÿ ïîeòèê äeìÿê òÿðçè» èëÿ ñe÷èëÿí âÿ áöòöí áèð øeð òeõíèêàñûíû «èäeéà âÿ ãàéÿ» èëÿ áèðëèêäÿ þçöíäÿ ÿêñ eòäèðÿí øeðëÿðäÿ «áÿäèè éeêóíóí çÿèô» îëìàñû íÿ äeìÿêäèð? Øeð ö÷öí èäeéà, ãàéÿ âÿ ïîeòèê õöñóñèééÿòëÿðäÿí êÿíàðäà «áÿäèè éeêóí íeúÿ âÿ ùàðàäà îëà áèëÿð?».2 1 2 Èêè êèòàá ùàããûíäà. «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿç., 11 íîéàáð, 1978-úè èë. ßäÿáè ïðîñeñ —78, Á. 1980, ñ.139. 240 Ýÿíú òÿíãèä÷èíèí áó úöð ùeéðÿòëÿíìÿñèíÿ òÿÿññöô êè, ùàãã ãàçàíäûðìàëûéûã âÿ áó ôàêò áèð äàùà áèçÿ õàòûðëàäûð êè, ýÿíúëÿðëÿ ÿëàãÿäàð (âÿ öìóìèééÿòëÿ!) eëÿ éàçìàëûéûã êè, Íèçàìÿääèí Áàáàéeâ äÿ, îíóí éàøûäëàðû úàâàí òÿíãèä÷èëÿð äÿ áó éàçûëàðû ãàáàãëàðûíà ãîéóá úöìëÿ-úöìëÿ þéðÿíñèíëÿð, ýÿëÿúÿêäÿ ìÿùç áeëÿ ñÿâèééÿëè ìÿãàëÿëÿð éàçìàã ùÿâÿñè èëÿ àëûøûá-éàíñûíëàð, äàùà èíäèêè ùàëäà îëäóüó êèìè, ùÿì äÿ ùàãëû ñóðÿòäÿ ùeéðÿòëÿíìÿñèíëÿð. 3. Áèç, éóõàðûäà Öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñeñèíäÿí äàíûøàðêÿí, äîëàéûñû èëÿ ìÿñÿëÿéÿ òîõóíäóã êè, áó ýöí ìèëëè ÿäÿáèééàò÷ûëàðûí ãàðøûëûãëû òÿñèðè âÿ çÿíýèíëÿøìÿñè ïðîñeñèíäÿí ñÿðô-íÿçÿð eòìÿê, ÿñëèíäÿ, öìóìèééÿòëÿ, èòòèôàã ìèãéàñëû ÿäÿáè ïðîñeñäÿí êÿíàðäà ãàëìàã äeìÿêäèð. Áèç, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èëÿ ÿëàãÿäàð ãàðøûëûãëû òÿñèðëÿíìÿ âÿ çÿíýèíëÿøìÿ ïðîñeñèíè þçöìöç à÷ûãëàìàëûéûã (Ã.Ãàñûìçàäÿíèí, éàõóä Ø.Ãóðáàíîâóí àéðû-àéðû ìÿãàëÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè), þçöìöç þéðÿíìÿëè âÿ áóíó eëìè øÿêèëäÿ ñöáóòà éeòèðìÿëèéèê, ÿêñ-òÿãäèðäÿ ãàðøûéà àíëàøûëìàçëûãëàð, ñÿðèøòÿñèçëèêäÿí, áÿëÿä îëìàìàãäàí èðÿëè ýÿëÿí áèðòÿðÿôëè ìöùàêèìÿëÿð ÷ûõà áèëÿð âÿ íÿòèúÿ eòèáàðèëÿ äÿ áóíäàí ìèëëè ÿäÿáèééàòûìûçûí ìÿíàôeéè óäóçàð. Ñîí èëëÿðäÿ òÿíãèä÷èëÿðèìèç âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç õàðèúäÿ, õöñóñÿí, Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà äàèð íÿøð îëóíàí êèòàáëàðû, ìÿãàëÿëÿðè èçëÿìÿéÿ ÷àëûøûð, îíëàðûí ùàããûíäà ðeñïóáëèêà ìÿòáóàòûíäà ÷ûõûø eäèðëÿð. Áó ëÿéàãÿòëè èøäÿ áèç àêàäeìèê Ùÿìèä Àðàñëûíûí «Îðõàí Øàèã Ýþêéàéà à÷ûã ìÿêòóá»,1 ìÿðùóì ïðîôeññîð Ì.Ãóëóçàäÿíèí «Àøûã ßëÿñýÿðèí Òöðêèéÿäÿ íÿøð îëóíìóø øeðëÿðèíÿ äàèð»2 àäëû ìÿãàëÿëÿðèíè, Íöøàáÿ Àðàñëûíûí «Íèçàìè âÿ òöðê ÿäÿáèééàòû» ìîíîãðàôèéàñûíû, ïðîôeññîð Àááàñ Çàìàíîâóí, Ìóðòóç Ñàäûãîâóí, Ùÿìèä Ìÿììÿäçàäÿíèí, Ùÿáèá Áàáàéeâèí, øàèð Ñþùðàá Òàùèðèí, æóðíàëèñò-ÿäÿáèééàò÷û Ñèðóñóí ôÿàëèééÿòèíè õöñóñè ãeéä eòìÿê èñòÿðäèê. Åéíè çàìàíäà, ñîí èëëÿðäÿ áèçèì Ùÿìèä Àðàñëû, Ìÿììÿä Úÿôÿð, Ìÿùÿììÿä Ùöñeéí Òÿùìàñèá, Àááàñ Çàìàíîâ, Ìèðÿëè Ñeéèäîâ êèìè òÿíãèä÷è âÿ ÿäÿáèééàò1 2 «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1977, ¹ 5. «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1978, ¹ 11. 7-16 241 øöíàñëàðûìûçûí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðè Èðàí, Òöðêèéÿ, Èðàã âÿ áàøãà þëêÿëÿðèí äþâðè ìÿòáóàòûíäà ÷àï îëóíìóø, À.Çàìàíîâóí «Ñàáèð âÿ ìöàñèðëÿðè», Ì.Ñóëòàíîâóí Õàãàíè ùàããûíäàêû ìîíîãðàôèéàëàðû Èðàíäà ôàðñ äèëèíäÿ íÿøð eäèëìèøäèð. Þòÿí èëëÿðèí ÿí äèããÿòÿëàéèã úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ áóäóð êè, áèçèì òÿíãèä÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èëÿ éàõûíäàí ìàðàãëàíìûøäûð âÿ áó áàõûìäàí «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíûí, «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçeòèíèí ÷àï eòäèéè ìàòeðèàëëàð ñîí èëëÿðèí ñeâèíäèðèúè ùàäèñÿëÿðèíäÿíäèð. Ùÿìèí ìàòeðèàëëàð, ìÿãàëÿëÿð ÿäÿáè ùÿéàòûìûçäàêû âÿòÿíäàøëûã òÿìàéöëöíöí ëàéèãëè èôàäÿñè êèìè ãèéìÿòëèäèð. Áó éàçûëàðûí ÿí éàõøûëàðûíäà éàëíûç ìöàñèð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð âåðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíèëìèð, ùÿì äÿ ÿäÿáèééàòäà áàø âeðÿí ïðîñeñëÿðèí ñèéàñè-èúòèìàè ìÿíàñû à÷ûëûð, áÿäèè-eñòeòèê êeéôèééÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Ëàêèí áöòöí áó ôÿðÿùëè úÿùÿòëÿðëÿ áÿðàáÿð, äeìÿëèéèê êè, òÿíãèä÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûçûí õàðèúè þëêÿëÿðëÿ ÿäÿáè ÿëàãÿëÿð ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòè áèð êöëë ùàëûíäà áèçè ãàíe eòìèð âÿ áó ýöí, áèç, éàëíûç àéðû-àéðû ìöÿëëèôëÿðèí àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðèíäÿ äeéèë, áöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ áó ôÿàëèééÿòèí äàùà äîëüóí âÿ äàùà âöñÿòëè èíèêàñûíû ýþðìÿê èñòÿéèðèê. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ïðîáëeìëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð áèç éöêñÿê âÿòÿíäàøëûã ãàéÿñè èëÿ, öðÿéèìèçèí îäó, àëîâó èëÿ éàçûëìûø ìÿãàëÿëÿðè òÿñàäöôäÿí-òÿñàäöôÿ ìöòÿìàäè îëàðàã, áèð çÿðóðèééÿò êèìè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ îõóìàã èñòÿéèðèê. Áèç òeç-òeç ãàðøûëûãëû ÿäÿáè ÿëàãÿ âÿ òÿñèðäÿí äàíûøûðûã. Úàâàíëàðû âÿ öìóìèééÿòëÿ, áöòöí îõóúóëàðû äöíéà ÿäÿáèééàòûíû ìÿíèìñÿìÿéÿ ÷àüûðûðûã, ãÿðèáÿäèð, eéíè çàìàíäà äà, áeëÿ áèð ÿëàãÿ âÿ ìÿíèìñÿìÿ èøèíäÿ ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè îëàí òÿðúöìÿ ïðîáëeìëÿðè èëÿ àç ìÿøüóë îëóðóã. Ìþâúóä âÿçèééÿò èñÿ õeéëè àðòûã áèð ôÿàëèééÿò òÿëÿá eäèð, ÷öíêè áèçäÿ ùÿì ÿäÿáèééàòûí äèëèìèçÿ òÿðúöìÿ îëóíìàñû, ùÿì äÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí áÿäèè òÿðúöìÿ ïðîñeñèíÿ ìöíàñèáÿòè âÿ ìöäàõèëÿñè éàðûòìàç âÿçèééÿòäÿäèð. Òÿíãèä âÿ òÿðúöìÿ ïðîáëeìè äeäèêäÿ, áèç ÿñàñ èêè úÿùÿòè íÿçÿðäÿ òóòóðóã: áèðèíúèñè, òÿðúöìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿíãèääÿ èøûãëàíäûðûëìàñû, èêèíúèñè èñÿ, òÿíãèäèí þçöíöí òÿðúöìÿ îëóíìàñû. Äöçäöð, þòÿí äþâð ÿðçèíäÿ áèç Ú.Ìÿììÿäîâóí, Á.Íÿáèéeâèí, Ì.Âÿêèëîâóí, Ò.Ðöñòÿìîâóí, Â.Ãàôàðîâóí, Ñ.Ìÿììÿäçàäÿíèí, À.ßáèëîâóí âÿ áàøãàëàðûíûí òÿðúöìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø áèð ñûðà ìÿãàëÿëÿðèíÿ òÿñàäöô eòìèøèê. Á.Òàùèðáÿ242 éîâ, Ô.Âÿëèõàíîâà êèìè ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç òÿðúöìÿ íÿçÿðèééÿñè èëÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Ëàêèí öìóìèëèêäÿ òÿíãèä Àçÿðáàéúàí òÿðúöìÿ ÿäÿáèééàòûíûí ìöàñèð âÿçèééÿòè âÿ âÿçèôÿëÿðè áàõûìûíäàí ÷îõ àç èø ýþðìöøäöð. Îíóí ïðîáëeìàòèêàñû äèããÿòäÿí êÿíàðäà ãàëìûøäûð, òÿðúöìÿ íÿçÿðèééÿñè òÿúðöáÿ èëÿ âÿùäÿò øÿêëèíäÿ, ùÿì äÿ eôôeêòëè ñóðÿòäÿ èøëÿíìÿìèø âÿ ÿäÿáè ïðîñeñÿ òÿòáèã eäèëìÿìèøäèð. Áÿçÿí ðóñ âÿ äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí áþéöê êëàññèêëÿðèíèí, ýþðêÿìëè ìöÿëëèôëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ íàøû ãÿëÿìè ñàéÿñèíäÿ áÿðáàä âÿçèééÿòÿ ñàëûíûð, òÿíãèäèìèç èñÿ ñóñóð. Áÿçÿí áó áþéöê ìöÿëëèôëÿð áèð êÿíàðäà ãàëûð, ÿâÿçèíäÿ òÿñàäöôè ÿñÿðëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ eäèëèð, ÿäÿáè òÿíãèä èñÿ ñóñóð. Áèëàâàñèòÿ îðèæèíàëäàí, éÿíè ðóñ äèëèíäÿí áàøãà, äèýÿð äöíéà äèëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ áÿðáàä âÿçèééÿòäÿäèð, òÿíãèä èñÿ ùÿéÿúàí òÿáèëè äþéìöð âÿ áó éeðäÿ îíäàêû âÿòÿíäàøëûã ÷àòûøìûð. Àçÿðáàéúàí êëàññèêàñûíûí ðóñ äèëèíÿ âÿ õàðèúè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿñè, éÿíè ãÿäèì âÿ çÿíýèí ÿäÿáèééàòûí äöíéà ìèãéàñûíäà òàíûäûëìàñû âÿ òÿáëèüè èøè ñîí äÿðÿúÿ ïèñ âÿçèééÿòäÿäèð, òÿíãèä èñÿ áóíäàí ñÿðô-íÿçÿð eäèð. Òÿðúöìÿíèí àêòóàë ùÿëëèíèí âàõòû ÷îõäàí ÷àòìûø ïðîáëeìëÿðè ìöòÿìàäè ñóðÿòäÿ ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ãàëäûðûëìûð âÿ ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèí äèããÿòè äàùà ñûõ øÿêèëäÿ áó èøÿ úÿëá îëóíìóð. Éàõøû êè, «Êîììóíèñò» ãÿçeòè (24 éàíâàð, 1981-úè èë) òÿðúöìÿ ïðîáëeìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø éeíè ìöçàêèðÿ à÷ûá âÿ áèç öìèä eäèðèê êè, ùÿìèí ìöçàêèðÿ áó ñàùÿäÿ áèð úàíëàíìà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿúÿêäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áèçäÿ òÿíãèäèí þçöíöí, ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ìîíîãðàôèéàëàðûíûí òÿðúöìÿñè äÿ, äeìÿê îëàð êè, éîõ äÿðÿúÿñèíäÿäèð. Áeëÿ êè, ùÿëÿ þòÿí äþâð ÿðçèíäÿ ðóñ âÿ äöíéà òÿíãèä÷èëÿðèíèí, òÿíãèä êëàññèêëÿðèíèí áèð-èêè ÿñÿðèíè Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ eòìèø, èúòèìàè ôèêðèìèçèí èíêèøàôû ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè îëàúàã áèðúÿ ìîíîãðàôèéàíû áeëÿ äèëèìèçÿ ÷eâèðìÿìèøèê. Áó ñàùÿäÿ áèçäÿ ß.Àüàéeâ õeéèðëè èø ýþðöð âÿ î, êe÷ÿí èë Â.Ã.Áeëèíñêèíèí ñe÷èëìèø ìÿãàëÿëÿðèíè òÿðúöìÿ eòìèøäèð1. Ùÿìèí êèòàáûí îðèæèíàëëà ìöãàéèñÿëè îõóíóøó ýþñòÿðäè êè, òÿðúöìÿ÷è þç èøèíÿ úèääè éàíàøìûø âÿ êeéôèééÿòëè áèð êèòàáûí ìeéäàíà ÷ûõìàñûíà íàèë îëìóøäóð. 1 Â.Áeëèíñêè. Ñe÷èëìèø ìÿãàëÿëÿðè, Á., 1979. 243 Åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìèíèí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðè, òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí àêòóàë ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðè íÿèíêè äèýÿð äèëëÿðÿ, ùÿòòà ðóñ äèëèíÿ áeëÿ òÿðúöìÿ eäèëìèð. Áeëÿ áèð ìþâúóä âÿçèééÿòèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éàéûëìàñû âÿ òÿáëèüè èøèíÿ íÿ ãÿäÿð çèéàí âóðäóüó áàðÿäÿ ñþç äeìÿê, eëÿ áèëèðèê êè, àðòûãäûð. Ñîí çàìàíëàð ÿäÿáèééàòøöíàñëûã èëÿ òÿíãèä àðàñûíäàêû äèàëeêòèê âÿùäÿò ùàããûíäà ÷îõ éàçûð, ÷îõ äàíûøûðëàð âÿ äîüðóäàí äà, áó ýöí áèç ÿäÿáèééàòøöíàñëûã èëÿ òÿíãèä àðàñûíäà, îëñóí êè, áàøãà äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà àðòûã áèð éàõûíëûã ìöøàùèäÿ eäèðèê, ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíäÿ ìöàñèð äþâðöìöçöí ìÿùç òÿíãèä÷è âÿòÿíäàøëûüû ìþâãeéèíäÿí òÿäãèã îáéeêòèíÿ íÿçÿð ñàëìàã ãàáèëèééÿòèíèí øàùèäè îëóðóã. Ìèñàë ö÷öí, Ì.Èáðàùèìîâóí Àçÿðáàéúàí èíòèáàùûíûí ïðîáëeìëÿðèíè ãàëäûðàí ìÿãàëÿñè1 âÿ éàõóä Ì.Úÿôÿðèí «Ëåâ Òîëñòîé íÿ ö÷öí êèëñÿéÿ ýeòìèðäè?» àäëû ìÿãàëÿñè1 ìÿùç áó ìÿíàäà þòÿí äþâð ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿëÿðäÿíäèð. ß.Ìèðÿùìÿäîâ, À.Çàìàíîâ, Ê.Òàëûáçàäÿ, Ï.Õÿëèëîâ, Ã.Ãàñûìçàäÿ, Ñ.ßñÿäóëëàéeâ, Ý.ßëèáÿéîâà, ß.Úÿôÿðçàäÿ, Ì.Àááàñëû, Ã.Êÿíäëè êèìè ìöÿëëèôëÿðèí àéðû-àéðû ìÿãàëÿëÿðèíäÿ äÿ áèç áó úÿùÿòè ýþðöð âÿ òÿãäèð eäèðèê. Éàõøû áèð ùàëäûð êè, ñûðô ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìèíèí áÿùðÿñè îëàí áèð ñûðà àêàäåìèê ìîíîãðàôèéàëàðäà äà áó úÿùÿò þçöíö ýþñòÿðèð âÿ ùÿìèí ìîíîãðàôèéàëàðûí äÿéÿðèíè àðòûðûð. ß.Ìèðÿùìÿäîâóí áþéöê Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ ùÿñð îëóíìóø «Àçÿðáàéúàí Ìîëëà Íÿñðÿääèíè», À.Ðöñòÿìîâàíûí «Íèçàìè. Ùÿéàòû âÿ ñÿíÿòè», É.Ãàðàéeâèí «Ðeàëèçì. Ñÿíÿò âÿ ùÿãèãÿò», Àðèô Ùàúûéeâèí «Ñîâeò øÿðãè ÿäÿáèééàòëàðûíäà ðeàëèçì», À.Äàäàøçàäÿíèí «ÕÂÛÛÛ ÿñð Àçÿðáàéúàí ëèðèêàñû», À.Ùàúûéeâèí «Òèôëèñ ÿäÿáè ìöùèòè», À.Âÿôàëûíûí «Ôöçóëè þéðÿäèð», Õ.Ðçàíûí «Ìàãñóä Øeéõçàäÿíèí áÿäèè éàðàäûúûëûüû» êèìè ìîíîãðàôèéàëàð, Á.Àçÿðîüëóíóí, Ê.Ìÿììÿäîâóí, Â.Âÿëèéeâèí, Ø.Ãóðáàíîâóí, Ô.Ùöñeéíîâóí, Õ.Ìÿììÿäîâóí, Ã.Úàùàíèíèí eëìè êèòàáëàðû, áÿçèëÿðèíèí àéðû-àéðûëûãäàêû ÷àòûøìàçëûãëàðûíà áàõìàéàðàã, áèð êöëë ùàëûíäà áeëÿ ÿñÿðëÿðäÿíäèð. ßäÿáè òÿíãèäèí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã èëÿ ãàéíàéûá ãîâóøìàñû ÿââÿëëÿð àç èøëÿíÿí, ëàêèí ÿäÿáèééàò òàðèõèìèç ö÷öí âàúèá ïðîáëeìëÿðèí ùÿëëèíÿ ìeéäàí à÷ìûø, áèð ñûðà íÿçÿðè ïðîáëeìëÿð äèñêóññèéà Ì.Èáðàùèìîâ. Ðeíeññàíñ âÿ Àçÿðáàéúàí ðeíeññàíñû, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû. 1979, ¹ 7. 1 244 ùÿäÿôèíÿ ÷eâðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ðeíeññàíñ ìÿñÿëÿñè ìÿùç áó úöð íÿçÿðè ïðîáëeìëÿðäÿí áèðèäèð. Èéèðìèíúè-îòóçóíúó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí èíòèáàùû ùàããûíäà éàëíûç ñþùáÿòëÿð ýeäèðäè, éàëíûç ìÿðùóì ïðîôeññîð Ìèêàéûë Ðÿôèëè «Íèçàìè» àäëû ìîíîãðàôèéàñûíäà «Èëêèí Àçÿðáàéúàí ðeíeññàíñû» òeðìèíèíè èøëÿòìèø âÿ ìÿñÿëÿíè, ÿñàñÿí, äöçýöí ìeòîäîëîæè ìþâãeäÿí èøûãëàíäûðìûøäû. Ëàêèí áó ýöí Àçÿðáàéúàí èíòèáàùûíûí ìÿúùóë áèð ïðîáëeì äeéèë, ùÿãèãÿò îëäóüó áàðÿäÿ eëìè âÿ èíàíäûðûúû ìöêàëèìÿ ýeäèð âÿ ùàçûðäà ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûçûí âÿ òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí ãàðøûñûíäà áó ùÿãèãÿòè òàì øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõàðìàã âÿçèôÿñè äóðóð. Ì.Úÿôÿðèí, É.Ãàðàéeâèí, Ð.ßëèéeâèí âÿ áàøãàëàðûíûí ñîí äþâðäÿêè ìÿãàëÿëÿðè, eëÿúÿ äÿ À.Ùàúûéeâèí «Èíòèáàù âÿ Íèçàìèíèí ïîeçèéàñû» ìîíîãðàôèéàñû Àçÿðáàéúàí èíòèáàùøöíàñëûüûíûí, áèçúÿ, éàõøû áöíþâðÿñèíè ãîéóð... Áèç, áèð íe÷ÿ éeðäÿ «Âÿòÿíäàø òÿíãèäè» èôàäÿñèíè èøëÿòäèê âÿ òÿÿññöô ùèññèëÿ äeìÿëèéèê êè, ìöàñèð òÿíãèäèìèçäÿ áèð êöëë ùàëûíäà âÿòÿíäàøëûã âöñÿòèíè ýþðìöðöê, òÿíãèääÿ éàëíûç ÿäÿáè ïðîñeñÿ äeéèë, ìÿäÿíè ùÿéàòûìûçûí ùÿð áèð ñàùÿñèíÿ âÿòÿíäàø ìöäàõèëÿñè ÷àòûøìûð, Ô.Ãëàäêîâóí äeäèéè «âîñïèòàòeëíàéà êðèòèêà» — «òÿðáèéÿ eäÿúÿê òÿíãèä» éîõ äÿðÿúÿñèíäÿäèð. Áèç Ì.Ô.Àõóíäîâóí ôèêðèíè õàòûðëàòìàã èñòÿðäèê: «...Òÿíãèä ìöàñèð èíñàíëàðûí ÿõëàã âÿ òÿðáèéÿñèíèí èñëàù âÿ òÿêàìöëöíäÿ òÿñèðñèç ãàëìàäûüû êèìè, ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðèí âÿ ÿõëàã òÿðáèéÿñèíèí èñëàù âÿ òÿêàìöëöíäÿ äÿ îíóí òàì òÿñèðè âàðäûð». Ìèñàë ö÷öí, Àçÿðáàéúàí êîììóíèñòëÿðèíèí ÕÕÕ ãóðóëòàéûíäà, Éåâëàõ ðàéîíóíäàêû Õàëäàí ãÿñÿáÿ îðòà ìÿêòÿáèíèí äèðeêòîðó Øþéöáîâ éîëäàø ìÿêòÿáëÿðäÿ «Àçÿðáàéúàí äèëè òÿäðèñè ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ äeéèëäèð» — äeéÿ íàðàçûëûüûíû áèëäèðèð.1 Òÿáèè áèð ñóàë ìeéäàíà ÷ûõûð: íÿ ö÷öí Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿäðèñè êèìè ñîí äÿðÿúÿ ìöùöì áèð ìÿñÿëÿ ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí äèããÿòèíäÿí êÿíàðäà ãàëìûøäûð? Àõû, ÿñëèíäÿ, áó, öìóìèééÿòëÿ, ýÿëÿúÿéèìèçÿ ëàãeéä ìöíàñèáÿòäèð. Äöçäöð, ñîí èëëÿðäÿ À.Àõóíäîâ, Ò.Ùàúûéeâ, Â.Àñëàíîâ, À.Ìÿììÿäîâ, Ê.Âÿëèéeâ, Ê.Àáäóëëàéeâ êèìè äèë÷è-òÿíãèä÷èëÿð ÿäÿáèééàòûìûçûí ïîeòèêàñû, áÿäèè äèëèí ïðîáëeìëÿðè, èíòîíàñèéà âÿ ðèòì, àëëèòeðàñèéà âÿ àññîíàíñ ìÿñÿëÿëÿðè, eëÿúÿ äÿ Ì.Ñeéèäîâ áèð ñûðà ñþçëÿðèìèçèí eòèìîëîæè òÿùëèëè áàðÿäÿ ìàðàãëû âÿ êeéôèééÿòëè 1 Ìÿììÿä Úÿôÿð. Ùÿìèøÿ áèçèìëÿ, Á., 1980. 245 ìÿãàëÿëÿð ÷àï eòäèðìèøëÿð, ëàêèí áèð êöëë ùàëûíäà áóíëàð êÿìèééÿò eòèáàðèëÿ àçäûðëàð, ùÿì äÿ ïðîáëeìàòèêàíûí âöñÿòè âÿ âÿòÿíäàøëûã ìèãéàñû eòèáàðèëÿ ãàíe eòìèðëÿð. Áèç, íÿèíêè Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ðÿñìè ãÿçeò ìàòeðèàëëàðûíäà áÿðáàä âÿçèééÿòÿ ñàëûíìàñûíà, ðÿñìè ìàòeðèàëëàðûí ðóñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿñèíäÿ ðàñò ýÿëäèéèìèç äèë eéáÿúÿðëèêëÿðèíÿ, òeàòð ñÿùíÿëÿðèíäÿí âÿ òeëeâèçèéà eêðàíëàðûíäàí áÿçÿí äèëèí âóëãàð æàðãîíëàð òîïëóñóíà ÷eâðèëìÿñèíÿ ãàðøû þç èíàíäûðûúû, èçàù eäÿí, áàøà ñàëàí ìÿãàëÿëÿðèìèçëÿ ÷ûõûø eòìÿëèéèê, áèçèì ùÿð áèð úöìëÿìèçäÿ, ùÿð áèð ñþçöìöçäÿ áeëÿ àíà äèëèíÿ ìÿùÿááÿòëÿ îíà õèäìÿò eòìÿê èôàäÿñèíè âÿ òÿñäèãèíè òàïìàëûäûð. Ãîúà Ôöçóëè: «Àðòûðàí ñþç ãÿäðèíè ñèäã èëÿ, ãÿäðèí àðòûðàð; Êèì, íÿ ìèãäàð îëñà, ÿùëèí eéëÿð îë ìèãäàð ñþç» - äeéèðäè âÿ áèç, áó ìöäðèê ñþçëÿðè áèð àí áeëÿ óíóòìàìàëûéûã. *** Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè áó ìþâúóä êÿñèð âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðû, íþãñàí úÿùÿòëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí áöòöí ãöââÿñèíè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëìàëû âÿ ÿëèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿìÿëèäèð. Áÿëè, ïîòeíñèàë èìêàíëàðûìûç éöêñÿêäèð. Ëàêèí áó éöêñÿêëèéè éàëíûç ïîòeíñèéàìûçûí äeéèë, ìàëèê îëäóüóìóç òÿíãèä òÿñÿððöôàòûìûçûí ýþñòÿðèúèñèíÿ ÷eâèðìÿê ö÷öí, eëìè îáéeêòèâëèê, ïðèíñèïèàëëûã ìþâãeéèíäÿí èøëÿìÿëè âÿ èøëÿìÿëèéèê. 1981. 246 «ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍ» ÈØÛÜÛ «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëûíûí áèðèíúè íþìðÿñè ÷àïäàí ÷ûõäû. Éîõ, áó ñþçëÿð ìÿòáÿÿ õàòàñû äeéèë âÿ áèç äÿ ñÿùâ eòìèðèê: ñþùáÿò þëìÿç æóðíàëûìûç «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí áó ýöíëÿðäÿ éeíèúÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø áèðèíúè íþìðÿñèíäÿí ýeäèð... Ýþðêÿìëè àëèìèìèç ßçèç Ìèðÿùìÿäîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí ìÿòíøöíàñëûã øþáÿñèíèí ýÿðýèí çÿùìÿòè, èøýöçàðëûüû þçöíöí áó ñàùÿäÿ èëê áàðûíû âeðäè: äöç éeòìèø áeø èëäÿí ñîíðà «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí èëê íþìðÿñèíèí ôàêñèìèëeñè âÿ ìöàñèð ÿëèôáàìûçäà òðàíñëèòeðëè ÷àïû éeíèäÿí îõóúóëàðà ÷àòäûðûëäû. Áó, ÿñë âÿòÿíäàøëûã èøèäèð. Áó, ÿäÿáè èðñèìèçÿ, áþéöê ñÿëÿôëÿðèìèçèí éàðàäûúûëûüûíà âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ áþéöê ùþðìÿòèí âÿ ìÿùÿááÿòèí èôàäÿñèäèð. Áó — Ìèðçÿ Úÿëèë äöùàñûíäàêû çèéàíûí, íóðóí íÿòèúÿñèäèð. Áó — Ìèðçÿ Úÿëèë ãÿëÿìèíèí, Ìèðçÿ Úÿëèë àìàëûíûí, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëû âÿòÿíäàøëûüûíûí õàëãûìûçûí ìÿäÿíèééÿòèíèí ùÿð ùàíñû àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíäÿ äeéèë, öìóììèëëè èíêèøàôûíäà îéíàäûüû áþéöê ðîëóí äàùà áèð òÿñäèãèäèð. Áèç áó èëê íþìðÿ ùàããûíäà ÷îõ îõóìóøóã, êèòàáõàíàëàðäà, øÿõñè àðõèâëÿðäÿ îíó ÷îõ âÿðÿãëÿìèøèê, ÷îõóìóç áó èëê íþìðÿíè Î.È.Øìeðëèíãèí êàðèêàòóðàëàðûíäàí òóòìóø êè÷èúèê eëàíëàðûíà ãÿäÿð, äeìÿê îëàð êè, ÿçáÿð áèëèðèê, ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã, áó èëê íþìðÿíè íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð ìàðàãëà à÷ûðûã, äÿôÿëÿðëÿ îõóäóüóìóçó íÿ ãÿäÿð ùÿâÿñëÿ éeíèäÿí îõóéóðóã, íÿ ãÿäÿð äöøöíöð âÿ äöøöíöðöê. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí éeíèúÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø èëê íþìðÿñè áèçè éeòìèø èë áóíäàí ÿââÿëÿ àïàðûð, Ìèðçÿ Úÿëèëèí íóðëó ñèìàñû áèçèì ýþçëÿðèìèç ãàðøûñûíäà úàíëàíûð, eëÿ áèë êè, 1906-úû èë àïðeë àéûíûí 6äàí 7-íÿ êe÷ÿí ýeúÿ Òèôëèñèí Âèäîâñêàéà êö÷ÿñèíäÿêè èêèìÿðòÿáÿëè êè÷èê áèíàäà éeðëÿøÿí «Ãeéðÿò» ìÿòáÿÿñèíäÿ þç òàðèõè èøèíè ýþðÿí ÷àï ìàøûíëàðûíûí ñÿñèíè eøèäèðèê, eëÿ áèë êè, æóðíàëûí ÷àïûíûí ôÿùëÿëèê èøèíè äÿ þçö ýþðÿí Ìèðçÿ Úÿëèëèí èëê ìèí íöñõÿíè ÷àï eäèá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ùàíñû óúà ùèññëÿðëÿ, ùàíñû ôÿðÿùëè äóéüóëàðëà éàøàäûüûíû áèç äÿ ùèññ eäèð, äóéóðóã. 247 «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí íÿøðè èäeéàñû èëÿ àëûøûá-éàíäûüû äþâðäÿ îòóç äîããóç éàøëû Ìèðçÿ Úÿëèë äîñòó Þìÿð Ôàèã Íeìàíçàäÿéÿ äeéèðäè: «... Èíäèéÿäÿê áèçè ãîéìàéûáëàð áèð äÿðâèøèí ùîããàáàçëûüûíû òÿíãèä eäÿê; áèð ìÿðñèéÿõàíûí ëîòóëóüóíó òÿíãèä eäÿê; ãîéìàéûáëàð áàøûìûçûí öñòöíö êÿñÿí ìèíëÿðúÿ çîðáàçîðëàðûí çöëìëÿðèíäÿí áÿùñ eäÿê; ãîéìàéûáëàð Èñëàì ìèëëÿòèíè ÷öðöäÿí âÿ ÷öðöòìÿêäÿ îëàí ìèëéîíëàðúà ìöôñèä ùÿøÿðàòëàðûí eéèáëÿðèíè à÷ûá úàìààòû ìöòÿíÿááeù eäÿê» («Õàòèðàòûì»). Áó ñþçëÿðäÿ «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí ÷ÿêäèéè äÿðäèí àç áèð ãèñìè ñàäàëàíûðäû; äÿðâèøëÿðèí ùîããàáàçëûüû, ìÿðñèéÿõàíëàðûí ëîòóëóüó, çîðáàçîðëàðûí çöëìö, «ìèëëÿòè ÷öðöäÿí âÿ ÷öðöòìÿêäÿ îëàí ìèëéîíëàðúà ìöôñèä ùÿøÿðàòëàðûí eéèáëÿðè» þç-þçëöéöíäÿ áþéöê áÿëà, áþéöê ìöñèáÿò èäè, ëàêèí «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» äÿðäèíèí, ÿëÿìèíèí öìóìè ïàíîðàìû ôîíóíäà, ùÿòòà áóíëàð áeëÿ êè÷èê èäè. Õàëã íÿ ãÿäÿð áþéöê èäèñÿ, îíóí ìÿíÿâû ñÿðâÿòè íÿ ãÿäÿð çÿíýèí èäèñÿ, õàëãûí ðóùó íÿ ãÿäÿð òÿìèç âÿ ïàê èäèñÿ, äÿðäè äÿ î ãÿäÿð ÷îõ âÿ áþéöê èäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» áó äÿðäèí éöêöíö ýöëÿ-ýöëÿ ÷ÿêèðäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» þç ìöáàðèçÿñèíè ýöëÿ-ýöëÿ àïàðûðäû. Áó, ýöëÿ-ýöëÿ àüëàìàã äeéèëäè, ýöëÿ-ýöëÿ âóðóøìàã èäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» áó èëê íþìðÿñèíäÿí áàøëàéàðàã ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿðÿ äöøìöøäö, ÷îõ òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäû, ÷îõ òÿùãèðëÿðÿ äþçìöøäö, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ÿí äÿðäëè äÿðäëèëÿðè ýþðìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê èäè, î áó äÿðäëÿðè ýþðöðäö âÿ éàíûðäû, ëàêèí «Ìîëëà Íÿñðÿääûí» ùe÷ âàõò àüëàéûá þçöíÿ ãàïàíìûðäû, ýöëöá, ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. Ìèðçÿ Úÿëèë «Õàòèðàòûì»äà éàçûðäû: «Âàãeÿí íeúÿ êè, ùàë-ùàçûðäà, ùÿì÷èíèí î çàìàí, Øÿðãèí ãàðàíëûüûíû òÿñÿââöð eäÿíäÿ èíñàíà eëÿ áèð òÿÿúúöá, ùeéðÿò öç âeðèð êè, àõûðäà ÿúàèá áèð øeéÿ ýöëÿí êèìè áóðàäà äà èíñàíëà áèð ìàéeéè-ýöëöíú âÿ ìÿçùÿêÿ öç âeðèð. Âàãeÿí äàìûí öñòöíäÿ ïàëòàð ñÿðÿí áèð êÿíäëè îâðÿòèíèí äàì öñòöíäÿ áóðíó ýèúèøèá àñãûðìàãëà õàíûí çèéàðÿò ìöñàôèðÿòèíäÿí ýeðè ãàéûòìàüûíà ìÿýÿð ýöëìÿìÿêìè îëàð? Éàõóä ðÿõòèõàáäà óçàíûá ýþçëÿðèíè àõûäà-àõûäà äîäàãëàðû èëÿ âèðä eäÿí áèð õÿñòÿíèí íàìàç ãûëìàüû ìÿýÿð ýöëöíú äeéèë? Âÿ áeëÿ ýöëöíú áèð çàìàíäà, áeëÿ ãóëéàáàíû áèð èíñàíëàðûí òàðèõèíè éàçìàã ö÷öí, ÿùâàë âÿ ÿòâàðûíû òÿñâèð eòìÿê ö÷öí ìÿýÿð «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí éàðàíìàüû òÿáèè äeéèë?». 248 Áóíäàí ñîíðà Ìèðçÿ Úÿëèë þç ìÿøùóð ñþçëÿðèíè éàçûð: ««Ìîëëà Íÿñðÿääèí»è òÿáèÿò þçö éàðàòäû, çÿìàíÿ þçö éàðàòäû». Ãîúàìàí ÿäèáèìèç Ãóëàì Ìÿììÿäëè òÿðòèá eòäèéè ãèéìÿòëè «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ñàëíàìÿñèíäÿ áó ñþçëÿðè äàùèéàíÿ ôèêèð àäëàíäûðûð âÿ Ìèðçÿ Úÿëèëèí ýþçëÿðèíè þç çàìàíûíûí, äþâðöíöí êîíòeêñòèíäÿ ýþòöðäöêäÿ, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí õàëãûìûçû ìöñòÿìëÿêÿ áóõîâëàðûíäà ñûõàí ÷àðèçì èñòèáäàäûíà ãàðøû, úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûüà ãàðøû ÿëáÿéàõà âóðóøóíà ãàëõäûüûíû ýþðäöêäÿ, Ãóëàì Ìÿììÿäëèíèí ãèéìÿòèíÿ øÿðèê ÷ûõûðûã: õàëã úàíà ýÿëìèøäè, áû÷àã ñöìöéÿ äèðÿíìèøäè âÿ õàëã äàíûøìàëû èäè, õàëã «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ãÿùãÿùÿëÿðè èëÿ ýöëìÿëè èäè. Ëàêèí eéíè çàìàíäà, Ìèðçÿ Úÿëèëèí áó ñþçëÿðèíäÿ, áó «äàùèéàíÿ ôèêðèíäÿ» ÿñë ñÿíÿòêàð — âÿòÿíäàø ñÿíÿòêàð òÿâàçþêàðëûüû éîõ, ùÿãèãè òÿâàçþêàðëûüû! - ùèññ eòìÿìÿê ìöìêöí äeéèë. Ùÿìèäÿ õàíûì «Ìèðçÿ Úÿëèë ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèì»äÿ «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí éeíèúÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø áèðèíúè íþìðÿñèíèí áþéöê ìöâÿôôÿãèééÿòèíäÿí éàçûð âÿ 1906-úû èëèí ìàé àéûíäà Òèôëèñÿ ýeäèá ùÿëÿ òÿçÿ òàíûø îëäóãëàðû Ìèðçÿ Úÿëèëÿ áó áþéöê ìöâÿôôÿãèééÿò áàðÿäÿ äàíûøäûüûíû ýþñòÿðèð. Áÿñ Ìèðçÿ Úÿëèë íÿ äeéèð? Ùÿìèäÿ õàíûì éàçûð: «Î, (Ìèðçÿ Úÿëèë-Å.) òÿâàçþêàðëûãëà áàøûíû àøàüû ñàëûá ñóñóð âÿ ôàñèëÿ âeðìÿäÿí ïàïèðîñ ÷ÿêèðäè». Ìèðçÿ Úÿëèë áàøûíû àøàüû ñàëûá ïàïèðîñ ÷ÿêèðäè... Áÿñ Ìèðçÿ Úÿëèëèí öðÿéè íÿ ÷ÿêèðäè? «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí ñÿùèôÿëÿðèíäÿí ãîïàí ãÿùãÿùÿëÿð áó ñóàëûí úàâàáû èäè. Ùÿìèí ãÿùãÿùÿëÿð áöòöí Øÿðã õàëãëàðûíûí, áöòöí ìöñÿëìàí õàëãëàðûíûí ãóëàãëàðûíäà úèíýèëäÿéèðäè. Ùÿìèí ãÿùãÿùÿëÿð éóõóäàí îéàäûðäû. Ùÿìèí ãÿùãÿùÿëÿð èñòèáäàäûí þçöíöí, úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûüûí þçöíöí äÿðäèíÿ, ùÿì äÿ ñàüàëìàç äÿðäèíÿ ÷eâðèëèðäè. Èëê íþìðÿäÿ «Ñèçè äeéèá ýÿëìèøÿì, eé ìÿíèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì!» - äeéÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí - Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùe÷ êèìäÿí, þç ÿçèçèíäÿí äÿ, þç äöøìÿíèíäÿí äÿ ÷ÿêèíìèðäè, eùòèéàò eòìèðäè, ÷öíêè îíóí áþéöê áèð ìöòòÿôèãè âàð èäè: ùÿãèãÿò! Ìèðçÿ Úÿëèë «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿ éàçûðäû: «Åé ìÿíèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì! Çÿìàíû êè, ìÿíäÿí áèð ýöëìÿëè ñþç eøèäèá àüçûíûçû ýþéÿ à÷ûá âÿ ýþçëÿðèíèçè éóìóá î ãÿäÿð õà-õà eäèá ýöëäöíöç êè, àç ãàëäû áàüûðñàãëàðûíûç éûðòûëñûí âÿ äÿñìàë ÿâÿçèíÿ ÿòÿêëÿðèíèç èëÿ öç-ýþçöíöçö ñèëèá «ëÿíÿò øeéòàíà» äeäèíèç, 249 î âàõò eëÿ ýöìàí eòìÿéèí êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ ýöëöðñöíöç, eé ìÿíèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì! ßýÿð áèëìÿê èñòÿñÿíèç êè, êèìèí öñòöíÿ ýöëöðñöíöç, î âàõò ãîéóíóç ãàáàüûíûçà àéíàíû âÿ äèããÿòëÿ áàõûíûç úàìàëûíûçà». Áó àúû âÿ êÿñêèí ñþçëÿð õàëãû îéàäûðäû. Ìèðçÿ Úÿëèë eëÿ ùÿìèí íþìðÿäÿ áeëÿ áèð «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» òeëeãðàìû ÷àï eäèðäè: «Ïeòeðáóðã — Ìàðò 30. Áóðàäà áeëÿ ñþéëÿéèðëÿð êè, Îðeíáóðã ìöôòèëèéèíèí ìÿíñÿáèíÿ ñeíàòîð ×eðèâàíñêè òÿéèí îëóíàúàã. Îðeíáóðã ìöôòèñè úÿíàá Ñóëòàíîâ æàíäàðì ãóëëóüóíà êe÷èð». Áó þëäöðöúö ñàòèðà ÷àðèçì ñèéàñÿòèíèí ñàüàëìàç éàðàñûíà, äÿðäèíÿ ÷eâðèëèðäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿ «Î ùàíñû øÿùÿðäèð êè, ãàëà äèâàíõàíàñûíûí îí èêè íÿôÿð ìöñÿëìàí âÿêèëèíèí úöìëÿñè áèñàâàä âÿ ìÿùç áèðè, àíúàã ùûããàíà-ùûããàíà àäûíû éàçà áèëèð?» âÿ éàõóä «Ùàðàäà áèð eëÿ òÿëèì êèòàáû ÿëÿ ýÿòèðìÿê îëàð êè, ìöñÿëìàí óøàüûíà òöðê (áóðàäà âÿ àøàüûäà «Àçÿðáàéúàí» ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð — Å.) äèëèíäÿ ñàâàä þéðÿòìÿê ìöìêöí îëà?» - êèìè ñóàëëàðëà ìöðàúèÿò eòäèêäÿ, eéíè çàìàíäà ùÿì îéàäûð, ùÿì äÿ èòòèùàì eäèðäè. «Áó íÿ ñèðäèð êè, eðìÿíè-ìöñÿëìàí âóðóøìàñû äöøÿí êèìè ùþêóìÿò ÿñýÿðëÿðè eëÿ øèääÿòëè àçàðà ìöáòÿëà îëäóëàð êè, òÿáèáëÿð îíëàðûí ÷þëÿ ÷ûõìàüûíû ðÿâà ýþðìöðäöëÿð?» - êèìè ñóàëëàðëà «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéèí ÿñðëÿð áîéó ñàíêè áÿðêèìèø, ñàáèòëÿøìèø âÿ ÿçÿìÿòëè, ìþùòÿøÿì ýþðöíÿí ñöòóíëàðûíû äèáèíäÿí òèòðÿäèð, ñàðñûäûðäû. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» áèðèíúè íþìðÿñèíäÿí þç ìèëëè ñèìàñûíû, ìèëëè ìàùèééÿòèíè à÷ûãëàìûøäû âÿ ÿí ÿñàñû äà áó èäè êè, ùÿìèí ìèëëèëèê ìÿùäóäëóãäàí éîõ, áÿøÿðè ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðäàí, áÿøÿðè äöøöíúÿëÿðäÿí äîüóðäó, áóíà ýþðÿ äÿ ðóñ âÿ eðìÿíè ö÷öí äÿ, ôàðñ âÿ ÿðÿá ö÷öí äÿ, òàòàð âÿ òöðêìÿí ö÷öí äÿ, þçáÿê âÿ ýöðúö ö÷öí äÿ äîüìà âÿ àíëàìëû èäè. Àçÿðáàéúàí ïðîáëeìàòèêàñû, Àçÿðáàéúàí òàðèõèíÿ, ìÿäÿíèééÿòèíÿ, òîðïàüûíà ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿò «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëûíûí àäûíäàí òóòìóø ñîí ñÿòðèíÿúÿí áöòöí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ, àáçàñëàðûíäà, úöìëÿëÿðèíäÿ íÿôÿñ àëûð, éàøàéûð. Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ñîíñóç, ÿâÿçñèç eùòèðàì, áó äèëèí áþéöê èìêàíëàðû ùeñàáûíà îíó èíêèøàô eòäèðìÿê, éàéìàã, îíäà éàçìàã âÿ îõóìàã èëê íþìðÿñèíäÿí eòèáàðÿí, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» àìàëûíûí, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ÿãèäÿñèíèí ÿñàñ àòðèáóòëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. 250 Áèðèíúè íþìðÿíèí àïàðûúû ôeëéeòîíóíäà (Ìèðçÿ Úÿëèë «Õàòèðàòûì»äà áóíó áàø ìÿãàëÿ àäëàíäûðûð) þç äþâðöíöí ÿí àüûð äÿðäëÿðèíäÿí áèðèíäÿí õÿáÿð âeðÿí áó ñþçëÿðè îõóéóðóã: «Ìÿíè ýÿðÿê áàüûøëàéàñûíûç, eé ìÿíèì òöðê ãàðäàøëàðûì. Ìÿí îíó áèëèðÿì êè, òöðê äèëèíäÿ äàíûøìàã eéèáäèð âÿ øÿõñèí eëìèíèí àçëûüûíà äÿëàëÿò eäèð, àììà ùÿðäÿíáèð êe÷ìèø ýöíëÿðè éàä eòìÿê ëàçûìäûð: ñàëûíûç éàäûíûçà î ýöíëÿðè êè, àíàíûç ñèçè áeøèêäÿ éûðüàëàéà-éûðüàëàéà ñèçÿ òöðê äèëèíäÿ ëàéëà äeéèðäè âÿ ñèç ãóëàã àüðûñû ñÿáÿáèíÿ ñàêèò îëìóðäóíóç. Àõûðû áè÷àðÿ àíàíûç ñèçÿ äeéèðäè: «Áàëà, àüëàìà, õîðòäàí ýÿëÿð, ñÿíè àïàðàð». Âÿ ñèç äÿõè úàíûíûçûí ãîðõóñóíäàí ñÿñèíèçè êÿñèá àüëàìàãäàí ñàêèò îëóðäóíóç. Ùÿðäÿíáèð àíà äèëèíè äàíûøìàã èëÿ êe÷ìèøäÿ ýþçÿë ýöíëÿðè éàä eòìÿéèí íÿ eéáè âàð?». Áèðèíúè íþìðÿäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè èëÿ áàüëû áàøãà ìàòeðèàëëàð äà âeðèëìèøäè. Ì.ß.Ñàáèðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà Ñàáèð ñàòèðàñû ôàêòûíû éàðàòìàüà ñþâã eòìèø «Ëèñàí áÿëàñû» ôeëéeòîíó âÿ øeðè äÿ ÷àï îëóíìóøäó, ëàêèí áöòöí áó áþéöê âÿòÿíäàø ñþùáÿòëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, ÿñàñ ìÿñÿëÿ áóðàñûíäà èäè êè, æóðíàë þçö èëê íþìðÿñèíäÿí eòèáàðÿí, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãàäèðëèéèíè þç ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ÿéàíè øÿêèëäÿ ñöáóòà éeòèðèðäè. Àçÿðáàéúàí äèëè ëöüÿò ôîíäóíóí çÿíýèíëèéè, áó äèëèí àùÿíý ãàíóíóíóí ýþçÿëëèéè, ÿí èíúÿ ìÿòëÿáëÿðè, ÿí ìöðÿêêÿá ìöëàùèçÿëÿðè èôàäÿ eäÿ áèëìÿê ãàäèðëèéè, îíóí øèðèíëèéè, òÿáèèëèéè «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ þçöíöí ÿéàíè òÿúÿññöìöíö âÿ òÿòáèãèíè òàïìûøäû. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» õàëãûí þç äèëè èëÿ õàëãà õèäìÿò eäèðäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» äeäèêëÿðèíÿ ÿìÿëëÿðè èëÿ úàâàá âeðèðäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí áöòöí âàðëûüû õàëãûíûí òàëeéè èëÿ áàüëû èäè. Âàõòèëÿ íóðàíè Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ öðÿê àüðûñû èëÿ éàçûðäû: «Ìÿíèì äÿðäèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûí úÿùàëÿòäÿ ãàëìàüû, íàùÿìâàð èøëÿðè, áÿä ùÿðÿêÿòëÿðèäèð. Ìÿíèì äÿðäè-ãöññÿì ìèëëÿòäèð». «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» éàëíûç ãöññÿ ÷ÿêìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» èëê íþìðÿñè èëÿ äþéöøÿ ýèðèøäè. Áó ýöí, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí èëê íþìðÿñèíèí íÿøðèíäÿí 75 èë êe÷äèêäÿí ñîíðà, ùÿìèí íþìðÿíèí éeíèäÿí ÷àï îëóíìàñû, ùÿì äÿ ãàéüû èëÿ, äèããÿòëÿ, íÿôèñ øÿêèëäÿ ÷àï îëóíìàñû ÿäÿáè ùÿéàòûìûçäà ÷îõ äÿéÿðëè ùàäèñÿäèð. Áó, ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûçûí ÷îõ ÿçèééÿòëè, ëàêèí ÷îõ äà øÿðÿôëè èøèíèí íÿòèúÿñèäèð. 251 Ãàðøûäà áèçè «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí éeíè íþìðÿëÿðè ýþçëÿéèð. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» èøûüû éeòìèø áeø èëäÿí ñîíðà äà èëûãëûã ýÿòèðèð, èñèíäèðèð âÿ çèéàëàíäûðûð. 1981. 252 ÕÎØÁßÕÒ ÏÎÅÇÈÉÀ (Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñû ùàããûíäà äöøöíúÿëÿr) Ãÿëáèì àrçóëàrëà äîëó, ýþçöì ýöíÿøëÿ, ñèíÿì áó ýöíöí ñþçöéëÿ. Ðÿñóë Ðçà 1980-úè èëèí ìàé àéûíäà Ðÿñóë Ðçàíûí 70 éàøû òàìàì îëóräó âÿ áèç ùàìûìûç áó éóáèëåéè ëÿéàãÿòëÿ ãàrøûëàìàüà ùàçûrëàøûräûã. Òÿíòÿíÿëè éóáèëåé ýåúÿñè Ì.Ô.Àõóíäîâ àäûíà Îïårà âÿ Áàëåò Òåàòrûíäà êå÷èrèëÿúÿêäè, ìÿí ìÿróçÿ÷è èäèì âÿ âàõò éàõûíëàøäûãúà ùÿìèí ìÿróçÿíèí ìÿñóëèééÿòèíè äàùà àròûã ùèññ åäèräèì, îõóäóüóì ÿñÿrëÿrè éåíèäÿí îõóéóräóì âÿ ùÿr äÿôÿ äÿ éåíè áèr rÿíý, éåíè áèr ÷àëàr òàïûräûì, äóéóräóì. Ëàêèí î çàìàí ìÿí áèëìèräèì êè, áó ìÿróçÿ ùå÷ âàõò ñþéëÿíìÿéÿúÿê. Ìÿí áèëìèräèì êè, èíäÿí áåëÿ Ðÿñóë Ðçàíûí ìÿñêÿíè éàëíûç õÿñòÿõàíàëàr îëàúàã, õÿñòÿëèê õÿñòÿëèéÿ ãàrûøàúàã âÿ îíóí þìröíöí 71-úè èëè þìröíöí ñîíóíúó èëè îëàúàã... ...1927-úè èë èäè. Âÿòÿíäàø ìöùàrèáÿñè, àúëûã àròûã äöíÿíêè ýöíöí àúû, ãîrõóíú âÿ ñîéóã ÿêñ-ñÿäàñûíà ÷åârèëìèøäè. Éåíè áèr äþâëÿò, éåíè áèr ùÿéàò ãóróëóräó. Áó äþâr ñîâåò ÿäÿáèééàòûíûí ãûçüûí ÿäÿáè ìöáàùèñÿëÿr àïàräûüû, ÿäÿáè úÿáùÿëÿrè ìöÿééÿíëÿøäèräèéè, ìöõòÿëèô íÿçÿrè-åñòåòèê êîíñåïñèéàëàrû áÿçÿí åùòèéàòëà, áÿçÿí ùèññÿ ãàïûëàràã àràøäûräûüû áèr äþâr èäè, ùÿìèí äþâräÿ éåíè ùÿéàòûí ãóróúóëóüó øöórëàräà, ùèññ-ùÿéÿúàíëàräà åëÿ áèr òÿáÿääöëàò âÿ òÿëàòöì ÿìÿëÿ ýÿòèrìèøäè êè, åëÿ áèr åùòèràñ éàràòìûøäû êè, áÿçÿí áó òÿëàòöì âÿ áó åùòèràñ øår øÿêëèíäÿ ýöíäÿëèê ãÿçåò âÿ æóríàëëàräà, àëìàíàõ âÿ âÿrÿãÿëÿräÿ, ìöõòÿëèô æóríàë âÿ ãÿçåò ÿëàâÿëÿrèíäÿ ÷àï îëóíóräó. Áó øårëÿrèí áÿäèè ñÿâèééÿñè, îëñóí êè, éöêñÿê äåéèëäè, îíëàr áÿäèè òÿñÿrröôàòäàí äàùà àròûã, ìÿíÿâè éåíèëèéèí âÿ òÿìèçëèéèí íÿòèúÿñèíäÿ éàràíìûø ýöíäÿëèê òÿëÿáàò ìÿùñóëëàrû èäè. Áåëÿ áèr âàõòäà, Òèôëèñäÿ Àçÿráàéúàí äèëèíäÿ íÿør åäèëÿí «Ãûüûëúûì» àëìàíàõûíûí éåíè íþìrÿñèíäÿ äÿ ùÿìèøÿêè êèìè, ÷îõëó øårëÿr ÷àï îëóíìóøäó. Áó øårëÿräÿí áèrè «Áó ýöí» àäëàíûräû âÿ ãÿ253 ëÿìÿ àëûíäûüû ýöíëÿrèí òÿñèrèëÿ éàçûëìûø ùÿìèí øår, ìöÿëëèôèí ÷àï îëóíàí èëê éàçûñû èäè. Éÿãèí êè, î çàìàí ÷îõ àäàì áó øårÿ äÿ ôèêèr âårìÿäè, îíó äà ýÿëäè-ýåäÿr áèr øåé áèëäè. Éÿãèí î çàìàí ùå÷ êèìèí àüëûíà ýÿëìÿäè êè, ùÿìèí øårèí ÷àï îëóíäóüó ýöí Àçÿráàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòû òàrèõèíäÿ ãàëàúàãäûr; î çàìàí ùå÷ êèìèí àüëûíà ýÿëìÿäè êè, èëëÿr, óçóí-óçóí èëëÿr êå÷ÿúÿê âÿ «Ãûüûëúûì»äà ÷àï îëóíàí î êè÷èê øårèí ìöÿëëèôè Ðÿñóë Ýþé÷àéëû óíóäóëìàç Ðÿñóë Ðçà îëàúàã. ...Êå÷ÿí èëèí ìàrò àéû èäè. Ðÿñóë ìöÿëëèì Ìÿräÿêàí õÿñòÿõàíàñûíäà éàòûräû âÿ ìÿí Àíàrëà áèrëèêäÿ Ðÿñóë ìöÿëëèìè éîëóõìàüà ýåòìèøäèì. Ðÿñóë ìöÿëëèìèí ýþrêÿìè ñàüëàì èäè, îâãàòû íèêáèí èäè, éåíè øårëÿr éàçìûøäû, îòàüûíäàêû êè÷èê ìèçèí öñòö ÿëéàçìàëàrû èëÿ, ùÿëÿ éàçûëàúàã àü êàüûçëàrëà äîëó èäè âÿ î çàìàí «Ãûüûëúûì» àëìàíàõûíäà ÷àï îëóíàí ùÿìèí øår áàrÿäÿ Ðÿñóë ìöÿëëèì þçö äàíûøäû. Ìÿí Ð.Ðçàéà Ðÿñóë Ýþé÷àéëû áàrÿäÿ ñóàëëàr âåräèì âÿ Ðÿñóë ìöÿëëèì õÿéàëÿí î óçàã èëëÿrÿ ãàéûäàrêÿí, Ðÿñóë Ýþé÷àéëûäàí äàíûøàrêÿí îíóí ùÿìèøÿ ôèêèrëè, ìàâè ýþçëÿrèíäÿ áèr ãörór ùèññè èëÿ éàíàøû, ÿëëè èë áóíäàí ÿââÿëëÿrèí ÿë÷àòìàçëûüûíäàí, öíéåòìÿçëèéèíäÿí äîüàí áèr êÿäÿr äÿ âàräû. Ðÿñóë ìöÿëëèì Ðÿñóë Ýþé÷àéëû ùàããûíäà åëÿ äàíûøûräû, ñèôÿòèíäÿ åëÿ áèr òÿáÿññöì âàräû êè, èíñàí éàëíûç þç áàëàñû ùàããûíäà áåëÿ äàíûøà áèëÿr... Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíûí ÿëäÿ åòäèéè ñÿíÿòêàr ìöärèêëèéè çèrâÿñèíäÿí ùÿìèí ïîåçèéàéà íÿçÿr ñàëàrêÿí, âàõòèëÿ — ÿñrèí ÿââÿëëÿrèíäÿ Ìÿùÿììÿä Ùàäèíèí áó øàèrÿ ìÿõñóñ ÷ûëüûíëûãëà éàçäûüû ñþçëÿr éàäà äöøör: «Úèääÿí øàéàíè-ìöòàëèÿ î êèòàáäûr êè, éàòìûø ùèññëÿrè, ñþíìöø âèúäàíëàrû, ãàràëìûø ãÿëáëÿrè òÿñâèr âÿ òÿùrèê åòñèí, çèéàëàíäûrñûí». Éàëíûç ïàê âÿ òÿìèç èíñàíëàrû äåéèë, ùÿì äÿ «éàòìûø ùèññëÿrè, ñþíìöø âèúäàíëàrû, ãàràëìûø ãÿëáëÿrè» áåëÿ, Ìÿùÿììÿä Ùàäèíèí äåäèéè êèìè èøûãëàíäûrûá ùÿrÿêÿòÿ ýÿòèrìÿê, çèéàëàíäûrìàã Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíûí ÿí ãèéìÿòëè âÿ ÿëàìÿòäàr úÿùÿòëÿrèíäÿí áèrèäèr. Èíñàíû ìÿíÿâè èøûüà äîüró ñþâã âÿ òÿùrèê åòìÿê õöñóñèééÿòè Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíûí áÿäèè-åñòåòèê ìöíäÿrèúÿñèíè, îíóí ìàùèééÿòèíè òÿøêèë åäÿí âÿòÿíäàøëûã êàòåãîrèéàñû èëÿ öçâè ñórÿòäÿ áàüëûäûr. Ùÿrýàù Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà Ðÿñóë Ðçà éàràäûúûëûüû ôàêòûíû áèr ñþçëÿ ñÿúèééÿëÿíäèrìÿëè îëñàéäûã, ìÿí äåéÿräèì, âÿòÿíäàø ïîåçèéà. Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíäàêû âÿòÿíäàøëûã úîüràôè ñÿrùÿäëÿr âÿ ìèëëè ÷ÿr÷èâÿëÿr äàõèëèíäÿêè âÿòÿíäàøëûã äåéèë, áó âÿòÿíäàøëûã ÿñ254 rèí, çàìàíûí âÿòÿíäàøëûüûäûr, õàëãëàrûí, þëêÿëÿrèí «ìÿíèì-ñÿíèí» áèëìÿéÿí ñÿíÿòêàr âÿòÿíäàøëûüûäûr. Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñû «ñàüûúû Ýöëõàràíûí ãàràýþç êè÷èê ãûçûíà» äà, çÿíúè áàëàñû Âèëëèéÿ äÿ, êîråéàëû áàëàúà ïàròèçàí Ñè-Àóéà äà åéíè âÿòÿíäàø ýþçö èëÿ áàõûr: Àñèéà, Àôrèêà, Àârîïà þëêÿëÿrè õàëãëàrûíûí àçàäëûã ìöáàrèçÿñè äÿ áó ïîåçèéà ö÷öí Úÿíóáè Àçÿráàéúàí õàëãûíûí ìèëëè-àçàäëûã ìöáàrèçÿñè êèìè, ÿçèç âÿ äîüìàäûr; áó ïîåçèéà áèr êöëë ùàëûíäà ùÿìèøÿ ùÿéàò ìþâãåéè ôÿàë îëìóø áèr ñÿíÿòêàrûí éàràäûúûëûüûäûr. Øår éàçà áèëìèrÿì, Íÿ örÿéèì ýþéíÿéèr, Íÿ ñþçëÿr éàíäûrûr äîäàãëàrûìû. Àürûñûç, ýþéíÿêñèç Øår îëàrìû? ßëëè íå÷ÿ éàøëû Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñû áó ñóàëà äöøöíöëìöø, äÿãèã âÿ àéäûí úàâàá âårèräè: éîõ, ìöìêöí äåéèë! Âÿ íÿ éàõøû êè, àürûñûç, ýþéíÿêñèç øårèí ìöìêöí îëìàäûüûíû àù-óô åäÿí, ýþçëÿrèíäÿí àúû-àúû éàøëàr àõûäàí, äÿrìàíñûç áèr ïîåçèéà éîõ, íèêáèí âÿ ìöáàrèç áèr ïîåçèéà äåéèr. Áèçèì ìöàñèrèìèç Ðÿñóë Ðçà þìröíöí éåòìèøèíúè èëèíäÿ þòÿí ÷àüëàrà íÿçÿr ñàëûr âÿ «Áèîãràôèê åòèràô»ûíäà äåéèräè: Áóýöíëö äöíéàìûçà, Áþéöê, råàë èíàìû, Ãÿëáèìäÿêè öìèäè Ùÿr éàíäà, ùÿr ýöí, ùÿr àí Èôòèõàrëà ñàõëàäûì. Éåòìèø éàøû ùàãëàäûì. «Ùÿr éàíäà, ùÿr ýöí âÿ ùÿr àí» øàèrèí ãÿëáèíäÿ éàøàéàí áó «áþéöê âÿ råàë èíàì» áèr êöëë ùàëûíäà Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíäà þçöíöí éöêñÿê ñÿâèééÿëè áÿäèè-åñòåòèê òÿúÿññöìöíö òàïìûøäû âÿ áó ïîåçèéàíû ñàáàùà èíàíàí ïîåçèéà, èøûüà èíàíàí ïîåçèéà, íèêáèí ïîåçèéà åòìèøäè, ýþéíÿêñèç ïîåçèéàíûí ìöìêöí îëìàäûüûíû ñþéëÿéÿí âÿ áèçè áó ñþçëÿrèí òàì ñÿìèìèëèéèíÿ èíàíäûràí äà ùÿìèí ñàáàùà èíàíàí, èøûüà èíàíàí, èíñàíà èíàíàí ïîåçèéà èäè. Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíäà àürû âÿ ýþéíÿê èëÿ íèêáèíëèê — èëê áàõûøäà áÿëêÿ äÿ 255 áèr-áèrèíè èíêàr åäÿí áó àíëàéûøëàr àràñûíäàêû áåëÿ áèr ÿëàãÿ, áàüëûëûã ùÿìèøÿ äèàëåêòèê èíêèøàôäà îëìóøäór. ßëëè èë áóíäàí ÿââÿë ùÿìèí ïîåçèéà þç ìÿøùór ìèñràëàrûíû ñþéëÿìèøäè: Ìöáàrèçÿ áó ýöí äÿ âàr, éàrûí äà, Ìÿí äÿ îíóí ÿí þí ñûràëàrûíäà. Âÿ íÿ éàõøû êè, ÿëëè èëëèê áèr äþâräÿí ñîírà äà úèëä-úèëä ÿñÿrëÿrèí èøûüûíäà áó ýÿíúëèê åùòèràñû, ùÿâÿñè âÿ ÿçìè èëÿ ñþéëÿíìèø ìèñràëàr áó ýöí äÿ áèr éàràäûúûëûã êråäîñó êèìè, Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíûí åïèãràôûíà ÷åârèëÿ áèëèr. Áèr ùÿãèãÿò Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíäà áöòöí âöñÿòèëÿ òÿúÿññöì åäèr: áÿäèè-åñòåòèê ìöáàrèçÿ ùÿr ýöí äàâàì åòìèøäèr, Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñû áó ìöáàrèçÿíè ýårè÷èëèéÿ, íàäàíëûüà âÿ úÿùàëÿòÿ ãàrøû àïàrìûøäûr, ìÿíÿâè êöòëöéÿ âÿ äöøêöíëöéÿ ãàrøû àïàrìûøäûr, èíñàíû ñûõàí, îíà ÿçèééÿò âårÿí, îíó äÿräÿ ñàëàí ùÿr áèr úÿùÿò áó ïîåçèéàäà þçöíöí áÿäèè åòèràçûíû, áÿäèè òÿêçèá âÿ ãÿçÿáèíè òàïìûøäûr; ùÿìèí àürû âÿ ýþéíÿê äÿ ìÿùç áó çàìàí øårÿ ÷åârèëìèøäèr. Áåëÿ áèr ìöáàrèçëèê ÿçìè âÿ íèêáèíëèê èíñàíû ìÿíÿâè èøûüà ÷àüûrûø ïrîñåñèíäÿ Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíäà áÿäèè-åñòåòèê âÿùäÿò øÿêëèíäÿ ÷ûõûø åäèr, áèr-áèrèíè äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèrèr, áèr-áèrèíè òàìàìëàéûräû. Áó ïîåçèéàíûí ëèrèê ãÿùrÿìàíû: Ñÿññèç ýåäèr þìör, àäèëèê ñûçãîâóíäàí ñöçöëÿ-ñöçöëÿ. Õûräà-õûräà, öçöëÿ-öçöëÿ — äåéÿ áÿçÿí ýöíëÿrèí àäèëèéèíè ýþrör, ëàêèí áó àäèëèêëÿ áàrûøà, áó àäèëèéÿ óéóøà áèëìèräè. Áåëÿ ýöíëÿr áÿíçÿéÿräè àäè éàñà; 256 àrõàäà äîïäîëó ýöíëÿrèì, Ãàrøûäà óìóäëó ýöíëÿrèì îëìàñà. Áó «äîïäîëó» êå÷ÿí ýöí âÿ áó «öìèäëè» ýÿëÿúÿê ýöí òÿñêèíëèê ö÷öí éàäà ñàëûíìûräû; Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíäà áó õàòûrëàìàíûí ìÿíàñû áàøãàäûr; áó ïîåçèéàíûí ãÿùrÿìàíû àäè ýöíöí þçöíäÿ áåëÿ ïîåòèê ãåérè-àäèëèê ýþrÿí âÿ ýþñòÿrÿ áèëÿí áèr ãöärÿò ñàùèáèäèr; áó àäè ýöí äöíÿí «óìèäëè» ýÿëÿúÿê ýöí èäè, ñàáàù èñÿ î, ìÿùç ùÿìèí öìèäè äîüróëòäóüóíà ýþrÿ «äîïäîëó» êå÷ìèø ýöí îëàúàã. Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñû éàëíûç öìèäëè ïîåçèéà äåéèë, áó ïîåçèéà þç áÿäèè òÿúröáÿñèíäÿ ùÿìèí öìèäè ùÿãèãÿòÿ ÷åâèrÿí áèr ïîåçèéàäûr, àrçóíó ùÿéàòà êå÷èrÿí áèr ïîåçèéàäûr. Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíûí ãÿùrÿìàíû øårëÿräÿí áèrèíäÿ «Ìÿí íÿ èñòÿéèrÿì?» — ñóàëûíà «Áþéöê àrçóëàr ñÿñëÿíñèí ùÿr ùöúåérÿìèçäÿ» — äåéÿ úàâàá âårèr, áàøãà áèr øåräÿ èñÿ: Ýÿëÿúÿê î ýöí, èíñàí àrçóñóéëà èìêàí ùÿìàùÿíý îëàúàã — äåéèräè âÿ áèçè äÿ î ýÿëÿúÿê ýöíöí råàëëûüûíà èíàíäûrûräû, ÷öíêè áåëÿ áèr ùÿìàùÿíýëèê, èìêàí èëÿ àrçó àràñûíäàêû òÿçàäñûçëûã Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíûí þçöíäÿ råàë áÿäèè-åñòåòèê ôàêòäûr. «Íÿüìÿëÿrèí ùÿñrÿòèíè áèr ãûrûëìûø òåëäÿí ñîróø» êèìè èíúÿ, àêâàråëëÿ èøëÿíìèø îáràçëàrà ìàëèê Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíûí ëèrèê ãÿùrÿìàíû áèçèì ìörÿêêÿá, àíòàãîíèñò äöíéàìûçû øàèr êèìè, ñÿíÿòêàr êèìè ýþröräö: Äöøöíäöêúÿ à÷ûëûr ÿëâàí ñÿùèôÿëÿrè rÿíýëÿrèí, úàíëàíûr ýþçöìäÿ rÿíýè þìröí, ìöáàrèçÿíèí, ãÿëáèí, íèôrÿòèí, ýåúÿíèí, ñÿùÿrèí âÿ èíñàí òàëåéèíèí. 7-17 257 Ëàêèí áó ëèrèê ãÿùrÿìàíûí õÿéàëû, íåúÿ äåéÿrëÿr, ýþéëÿräÿ äåéèë, î þçö ùÿéàòûí, âàrëûüûí áèr ïàr÷àñûäûr, äöíéàíûí ÿëÿìëÿrèíÿ råàë âàñèòÿëÿrëÿ, råàë èìêàíëàräàí èñòèôàäÿ åäÿrÿê ñèíÿ ýÿrìÿê ÿçìèíäÿäèr, î áó ýöíö âÿ ýÿëÿúÿéè råàë òÿñÿââör åäèr, øÿrè råàë áèr äÿãèãëèêëÿ ýþrör âÿ råàë áèr äÿãèãëèêëÿ äÿ õåérÿ ÷àüûrûr, áóíà ýþrÿ äÿ ùÿìèí ëèrèê ãÿùrÿìàíûí òÿìñèë åòäèéè ïîåçèéà õÿëãè ïîåçèéàäûr. Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñû þçöíöí ãÿäèì âÿ çÿíýèí òàrèõè áîéó áþéöê èúòèìàè-áÿøÿrè ïrîáëåìëÿrèí ãàëäûrûëìàñûíäà, èíñàí ìÿíÿâèééàòûíûí ÿí äÿrèí ãàòëàrûíûí áÿäèè òÿäãèãèíäÿ, ìÿíÿâè àçàäëûüà âÿ òÿìèçëèéÿ ÷àüûrûøûíäà áÿäèè ñþçöí ãÿärèíè áèëìèø, îíäàí ñÿíÿòêàr ñå÷ìÿñè âÿ äÿãèãëèéè èëÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèr. Ùÿëÿ àëòû ÿñr áóíäàí ÿââÿë Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñû áþéöê Íÿñèìèíèí øårè èëÿ äåéèräè: Àãèë èíñàí, ñþçöíö ìöõòÿñÿr åò, Åé Íÿñèìè, ÷ö áèêÿràíäûr ñþç. Íÿñèìè ñþçöí ùÿäñèçëèéèíäÿí äàíûøûräû, èíñàíû òÿñâèr âÿ òÿrÿííöì åòìÿê ö÷öí áó ùÿäñèç ñþçëÿrèí ÿí ãèéìÿòëèëÿrèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ÷àüûrûräû âÿ Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíûí òàrèõè ãàäèrëèéèäèr êè, áó ïîåçèéà áó ýöí èíñàíè ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàrû î ãÿäÿr äÿrèíäÿí âÿ ùÿròÿrÿôëè ýþrör êè, áó ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàrûí òÿñâèrèíäÿ ñþçöí àçëûüûíäàí øèêàéÿò åäèr: Äöíéàíûí ñþç åùòèéàòû íÿ àçäûr, íÿ àç! Åëÿ øåéëÿr âàr êè, ñþçëÿ àíëàòìàã îëìàç. Ýÿrÿê þçöí ýþrÿñÿí, äóéàñàí. Ôèêrèíÿ òîïëàéûá örÿéèíèí áàøûíà ãîéàñàí èñèíñèí, ÿë âóràíäà êþêëÿíìèø ñèì êèìè äèíñèí. ßñrëÿr êå÷èr, èíñàí òÿôÿêêörö äöíéàíûí åëìè äÿrêèíäÿ ñÿñäÿí èòè ñörÿòëÿ èíêèøàô åäèr, ìÿñàôÿëÿr èøûã èëëÿrè èëÿ þë÷öëör, íöâÿ ïrîòîíà âÿ íåéòrîíà ïàr÷àëàíûr âÿ íÿ éàõøû êè, áåëÿ áèr çàìàíäà, åë258 ìè-òåõíèêè èíãèëàá äþâröíäÿ Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñû, Ðÿñóë Ðçàíûí áó øårèíäÿêè êèìè, ñþçëÿ — ñàéñûç-ùåñàáñûç ñþçëÿrëÿ èôàäÿ îëóíìàéàíû áåëÿ äóéìàã âÿ äóéäórìàã ÿçìèíäÿäèr. Ùÿrýàù áèç Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñû ùàããûíäà éàçûëìûø áèr ÷îõ ìÿãàëÿëÿrè, åëìè ÿñÿrëÿrè áèr äàùà éåíèäÿí íÿçÿräÿí êå÷èrñÿê, ýþrÿrèê êè, áèr ìÿôùóì ùÿìèí ìÿãàëÿ âÿ òÿäãèãàòëàrûí ñÿïêèñèíäÿí âÿ ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàràã ñÿùèôÿëÿräÿí-ñÿùèôÿëÿrÿ àäëàéûr: áó— íîâàòîr ìÿôùóìóäór. Ðÿñóë Ðçà éàràäûúûëûüà áàøëàäûüû äþâräÿí åòèáàrÿí, ÿäÿáè òÿíãèä ùÿìèøÿ áåëÿ áèr ôèêrè àräûúûë ñórÿòäÿ èíêèøàô åòäèrèá êè, Ðÿñóë Ðçà íîâàòîr øàèräèr. Íàçèì Ùèêìÿò Ðÿñóë Ðçà éàràäûúûëûüûíäàí áÿùñ åäÿrêÿí éàçûräû: «Ïîåçèéàäà íîâàòîrëóã íÿ èëÿ þë÷öëör? Áó ñîrüóéà òÿõìèíÿí áåëÿ úàâàá âårìÿê îëàr: ïîåçèéàíûí çÿíýèí ôîrìà âÿ ìÿçìóíóíäàêû éåíè èìêàíëàrëà. Ðÿñóë Ðçà äà áó éåíè èìêàíëàrà àrõàëàíàràã éàràäûr». ßëáÿòòÿ, áöòöí áóíëàr ùÿãèãÿòäèr âÿ ÿëëèèëëèê áèr éàràäûúûëûüûí òÿúröáÿñè áó ýöí áó ôèêrè áèr äàùà òÿñäèã åäèr. Ëàêèí áó éåräÿ áèr ìÿñÿëÿéÿ õöñóñè äèããÿò éåòèrìÿê ëàçûìäûr: «Ïîåçèéàíûí çÿíýèí ôîrìà âÿ ìÿçìóíóíäàêû éåíè èìêàíëàrà àrõàëàíìàã», éÿíè íîâàòîrëóã êëàññèê Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíäà ÿíÿíÿ òÿøêèë åäÿí áèr õöñóñèééÿòäèr. «Ãÿëáèìäÿ éåíè øårèí ùÿâÿñèíè äóéóràì» äåéÿí Ðÿñóë Ðçà ÿí ñûõ òåëëÿrëÿ êëàññèê Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíà áàüëû îëàí íîâàòîr øàèr èäè âÿ áó ìÿíàäà î, ÿäÿáèééàòäà ÿíÿíÿëÿrÿ ñàäèã ãàëìàã, ùÿìèí ÿíÿíÿëÿrè íîâàòîrúàñûíà èíêèøàô åòäèrìÿêäèr — ïrèíñèïèíè ÿéàíè øÿêèëäÿ ùÿéàòà òÿòáèã åäÿí øàèr èäè. Äöíéàíû ÷îõ ýÿçìèø, ùÿì äÿ áèr ñÿééàù êèìè éîõ, áèr øàèr êèìè ýÿçìèø, ïîåòèê ìþâçóñóíóí úîüràôè öôöãëÿrè Èíäîíåçèéàäàí òóòìóø Ùèíäèñòàíàúàí, Ôràíñàäàí òóòìóø ÿrÿá þëêÿëÿrèíÿúÿí ýåíèø îëàí Ðÿñóë Ðçà ìèëëè øàèr èäè âÿ áó ìèëëèëèê îíóí ïîåçèéàñûíûí òÿáèÿòèíäÿäèr âÿ ìÿùç áåëÿ áèr ìèëëè ìàùèééÿòÿ ìàëèê îëäóüó ö÷öí äÿ Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñû áåéíÿëìèëÿë, áÿøÿrè ïîåçèéàäûr. Àçÿráàéúàí êîëîrèòè, Àçÿráàéúàí äöøöíúÿ âÿ ýþrìÿ òÿrçè, äÿíèçÿ, ìåøÿéÿ, òîrïàüà àçÿráàéúàíëû áàüëûëûüû, ìèëëè ïrîáëåìàòèêàíûí âöñÿòè, ìèëëè áÿäèè òÿôÿêêör éþíöìö Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿrè ö÷öí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿräèr âÿ áóíà ýþrÿ äÿ áó ïîåçèéà þç ìèëëè îõóúóñóíó ÿëÿ àëà âÿ îíà òÿñèr åäÿ áèëäèéè êèìè, róñ, åñòîí âÿ Ëèòâà, éàõóä ÿrÿá âÿ Êàíàäà îõóúóñóíó äà ÿëÿ àëûr, îíà òÿñèr åäèr âÿ ìÿùç áóíà ýþrÿ äÿ ùÿëÿ 1937-úè èëèí èéóë àéûíäà áó ïîåçèéàíûí ãÿùrÿìàíû «Èñïàíèéàäàí ýÿëÿí õÿáÿr, örÿéèìè äÿëÿr éåíÿ» — äå259 äèêäÿ áèç îíà èíàíûräûã âÿ îíóí örÿéèíèí àürûñûíû äóéóräóã, ùÿìèí èíàì âÿ ùÿìèí äóéüó áó ýöí äÿ áèçèìëÿäèr. Ðÿñóë Ðçà òåç-òåç þìör áàrÿäÿ äöøöíör, þìör áàrÿäÿ éàçûräû. Áó ìîòèâ îíóí «Áèr ýöí äÿ èíñàí þìröäör», «Ãûçûëýöë îëìàéàéäû...» êèìè ïîåìàëàrûíäà, ìÿøùór «Ðÿíýëÿr» ñèëñèëÿñèíäÿ, àérû-àérû øårëÿrèíäÿ ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ þçöíöí áÿäèè èíèêàñûíû òàïìûøäûr. Ðÿñóë Ðçà øårëÿrèíäÿí áèrèíäÿ áåëÿ áèr àrçóñóíó ñþéëÿéèräè: Áèr... ÷èíàr þìrö îëñóí äåéèrÿì þìröì. Èëëÿrèí ñàéûíà ýþrÿ éîõ! Áèr þìör êè, õàòèrÿëÿräÿ éàíüûñû, èçè ãàëñûí... Þç-þçëöéöíäÿ áèr àç êþârÿê âÿ áèr àç äà rèããÿòëÿ, ùÿéÿúàíëà äåéèëìèø áó ñþçëÿr áèr èíñàí êèìè Ðÿñóë Ðçàäàí àérûëäûüûìûç áó éàíûãëû ýöíëÿräÿ áåëÿ, ôèêrèìèçäÿ íèêáèí ñÿñëÿíèr, ÷öíêè øàèrèí þìrö îíóí øårëÿrèíèí þìröäör. Éàçûã î øàèrÿ êè, øårëÿrèíèí þìrö þç þìröíäÿí ãûñà îëór. Ñÿàäÿò î øàèrèíäèr êè, èëëÿr êå÷äèêúÿ, øårè äÿ åéíè áÿäèè òÿñèr ýöúö èëÿ éàøàéûr, íÿôÿñ àëûr. Ùÿrýàù áèç áó ýöí— ÿëëè èë êå÷äèêäÿí ñîírà äà «Áîëøåâèê éàçû»íû éàäà ñàëûr âÿ õàòûrëàäûrûãñà, äåìÿëè, Ðÿñóë Ðçà ïîåçèéàñû éàøàéàí âÿ éàøàéàúàã ïîåçèéàäûr, õàòèrÿëÿräÿ éàíüûñû, èçè ãàëàúàã áèr þìrÿ ìàëèê ïîåçèéàäûr. Ðÿñóë Ðçà ìÿãàëÿëÿrèíäÿí áèrèíäÿ éàçûräû: «Ñÿíÿòêàrûí èêè äîüóëìà òàrèõè îëór. Áèrè àíàäàí îëäóüó ýöí, î áèrè èëê ñÿíÿò ÿñÿrè éàràòäûüû ýöí. Áèrèíúè òàrèõ äÿôòÿrõàíà êèòàáûíäà éàçûëûr, î áèrè òàrèõè ùÿéàò, çàìàí ìöÿééÿí åäèr». Áÿëè, ñÿíÿòêàrûí— ÿñë ñÿíÿòêàrûí — èêè äîüóëìà òàrèõè îëór, ëàêèí ñÿíÿòêàrûí þëöì òàrèõè îëìór, ÷öíêè— òàrèõ áóíó áèçÿ éàõøû ñöáóò åäèá— ñÿíÿòêàr þëìör; áèç èíñàí èòèrèrèê, ñÿíÿòêàr èñÿ éàøàéûr âÿ éàøàéûr. Áèç ÿçèç áèr àäàìûìûçû, éàõûíûìûçû— Ðÿñóë ìöÿëëèìè èòèräèê. Íÿ åòìÿê îëàr, «ùÿr ýöí éàõûíëàøäûrûr àõûr ìÿíçèëÿ áèçè», ÷öíêè: Þìör áèr êö÷ÿäèr êè, Áèr òÿrÿôëè ùÿrÿêÿò Îíóí ñÿrò ãàíóíóäór. 260 Áèç, «Ùåéràí ãàëäû èêè ýþçöì éàrïàãëàrà, éàrïàãëàrà» — äåéÿí áèr èíñàíû èòèräèê, ëàêèí áèç áó ìèñràëàrû éàçàí ñÿíÿòêàrû èòèrìÿìèøèê. Ãîúà Òîëñòîé éàçûräû: «Àäàìëàr î âàõò áÿäáÿõòäè êè, éàëíûç þçëÿrè ö÷öí éàøàéûrëàr». Ñÿíÿòêàrëàrûí örÿéè ìèëëÿòèíäÿí, éàõûíëûüûíäàí, óçàãëûüûíäàí àñûëû îëìàéàràã ùàìû ö÷öí äþéöíör. Ñÿíÿòêàrûí þìrö þëöìñöç âÿ õîøáÿõò þìöräör. Ðÿñóë Ðçà þìrö êèìè... 1981. 261 «ÌßÍÈÌ ÔÈÊÈÐËßÐÈÌ ÙÀÃÄÛÐ...»* (Ìèrçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí øÿõñèééÿòè âÿ éàràäûúûëûüû ùàããûíäà äöøöíúÿëÿr) Äöíéà ÿäÿáèééàòû âÿ èúòèìàè ôèêrè òàrèõèíäÿ åëÿ íàäèr øÿõñèééÿòëÿr âàräûr êè, îíëàrûí áÿäèè-åñòåòèê âÿ èúòèìàè-ôÿëñÿôè þçöíöòàïìàëàrû âÿ þçöíöèôàäÿëÿrè, ÿñëèíäÿ, ìÿõñóñ îëäóãëàrû õàëãûí ìÿíÿâè òàrèõèíäÿ åïîõàë ñÿúèééÿ äàøûéàí áèr éöêñÿëèøÿ ÷åârèëèr. Ìèrçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ ãÿäèì âÿ çÿíýèí Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí âÿ èúòèìàè ôèêrèíèí òàrèõèíäÿ åëÿ áèr øÿõñèééÿòäèr êè, ùÿìèí ÿäÿáèééàòûí âÿ èúòèìàè ôèêrèí ìÿùç ãÿäèìëèéèíÿ âÿ çÿíýèíëèéèíÿ, rÿíýàrÿíýëèéèíÿ âÿ ÿùàòÿëèëèéèíÿ ýþrÿ («Äÿäÿ Ãîrãóä»à ýþrÿ, Íèçàìèéÿ, Íÿñèìèéÿ, Õÿòàèéÿ, Ôöçóëèéÿ, Âàãèôÿ ýþrÿ!) ñîí äÿrÿúÿ ÷ÿòèí, ìörÿêêÿá áÿäèè-åñòåòèê âÿ èúòèìàè-ôÿëñÿôè âÿçèôÿíèí þùäÿñèíäÿí ýÿëèá: éåíè ìÿrùÿëÿ éàràäûá, ïrèíñèïèàë ôèêrè-åñòåòèê éåíèëÿøìÿéÿ íàèë îëóá. Ýåíèø ìÿíàäà ýþòörñÿê, äöíéà ìÿäÿíèééÿòè òàrèõèíäÿ þç äþârëÿrèíèí, ìöùèòëÿrèíèí âÿ ìèëëè ìÿíñóáèééÿòëÿrèíèí êîíòåêñòèíäÿ, ìÿíñóá îëäóãëàrû õàëãëàrûí áþéöêëöéöíäÿí-êè÷èêëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàràã, Ùîìår íÿ èøè ýþröáñÿ, Ñîôîêë âÿ Åârèïèä, Ôèräîâñè âÿ Íèçàìè, Äàíòå âÿ Ñårâàíòåñ, Øåêñïèr âÿ Ôöçóëè, Âàãèô âÿ Ïóøêèí, Áàëçàê âÿ Äîñòîéåâñêè íÿ èøè ýþröáëÿrñÿ, Ìèrçÿ Ôÿòÿëè äÿ ùÿìèí èøè ýþröá. Ñîíràêû äþârëÿräÿ Ëåâ Òîëñòîé âÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ñàáèr âÿ Íàçèì Ùèêìÿò äÿ, áó ñàéàã äèýÿr íÿùÿíý ÿäÿáè ñèìàëàr äà ùÿìèí èøè ýþröáëÿr. Ñþùáÿò îíäàí ýåòìèr êè, áèç Ìèrçÿ Ôÿòÿëè èëÿ Ùîìårè, éàõóä Íàçèì Ùèêìÿòëÿ Ôöçóëèíè ìöãàéèñÿ åäèrèê, éîõ, ñþùáÿò áó «âårýè»ëÿrèí þç õàëãëàrûíûí ìÿíÿâè òàëåéèíäÿêè rîëóíäàí âÿ ïàéûíäàí ýåäèr. Áó ãåéäëÿrè éàçìàüà áàøëàrêÿí âÿ Ìèrçÿ Ôÿòÿëèíèí êîìåäèéàëàrûíû íå÷ÿíúè äÿôÿ òÿçÿäÿí îõóéàrêÿí «Ùåêàéÿòè-Ìöñéþ Æîräàí ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ Äÿrâèø Ìÿñòÿëè Øàù úàäóêöíè-ìÿøùór» ÿñÿrèí* Ì.Ô.Àõóíäîâóí 170 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ ñþéëÿíìèø ìÿróçÿ ÿñàñûíäà éàçûëìûøäûr. 262 äÿêè ñàäÿ âÿ èääèàñûç áèr åïèçîä áèçèì ö÷öí ÿëàìÿòäàr âÿ rÿìçè ýþröíäö. Ìöñéþ Æîräàí ýÿíú âÿ èñòåäàäëû Øàùáàç áÿéè «ôèrÿíý äèëèíè âÿ öëóìóíó áÿãÿäÿrè ìÿãäór îíà òÿëèì» åòìÿê ö÷öí Ïàrèñÿ àïàrìàüûí õåérèíè Ùàòÿìõàí àüàéà áàøà ñàëûr âÿ Ùàòÿìõàí àüà äà ùÿì Ìöñéþ Æîräàíûí ñþçëÿrèíèí òÿñèrèëÿ, ùÿì äÿ Øàùáàç áÿéèí þçöíöí úîøüóí ùÿâÿñèíè, èñòÿéèíè ýþröá áåëÿ áèr ñÿôÿrÿ èçí âårèr, ëàêèí áó çàìàí Øÿùrÿáàíó õàíûì «éårèíäÿí ãàëõûá ÷ûüûrà-÷ûüûrà» Øàùáàç áÿéèí ñÿôÿrèíÿ ãÿòè åòèràç åäèr: «— Êèøè, íÿ äàíûøûrñàí, ñÿíèí ôèêrèí ùàràäàäûr? Èñòÿìèrÿì îíóí Ïàrèñÿ ýåòìÿéèí äÿ, ìÿrèôÿò êÿñá åòìÿéèí äÿ, ôèrÿíý êràëûíäàí áÿõøåéèø àëìàüûí äà! Áó ñþçëÿr òàìàì áÿùàíÿäèr. Øàùáàç èñòèr ýåòñèí Ïàrèñÿ, ìÿúëèñëÿräÿ, éûüûíúàãëàräà öçöà÷ûã ýþçÿë ãûç-ýÿëèíëÿr èëÿ êåô åòñèí, äàíûøñûí, ýöëñöí, âÿññàëàì!». Äàùà ñîírà: « — Ãîéìàíàì ýåòñèí! ßýÿr Øàùáàçû Ïàrèñÿ ýåòìÿéÿ ãîéñàì, áó ëÿ÷ÿê ÷ÿíýèëÿrèí ëÿ÷ÿéè îëñóí! (ßëèíè óçàäûr þrïÿéèíÿ)»1. Áèçÿ åëÿ ýÿëäè êè, áóràäàêû ñÿôÿr èñòÿéèíè, åùòèràñûíû Ïàrèñÿ, éàõóä Àârîïàíûí ùÿr ùàíñû áèr áàøãà øÿùÿrèíÿ ýåòìÿê àrçóñó éàràòìàéûá, ñÿôÿr — éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê çèrâÿëÿrÿäèr, äþâröí, çàìàíûí òÿëÿáëÿrèíäÿí äîüàí éåíè êåéôèééÿòÿ, éåíè ìöíäÿrèúÿéÿ, áÿäèè þçöíöèôàäÿíè áÿäèè âÿ ìèëëè þçöíöòÿñäèãÿ ÷åâèrÿí èøûãëû éîëëàràäûr. Áó àíàëîýèéàäà Ïàrèñ, Àârîïà áèçèì ö÷öí øÿròè áèr ñÿúèééÿ äàøûéûr âÿ åéíè çàìàíäà, áóràñûíû äà ãåéä åäÿê êè, Øàùáàç áÿéèí «ôèrÿíý äèëèíè âÿ öëóìóíó» þérÿíìÿê ùÿâÿñè ìèëëè àäÿò-ÿíÿíÿëÿrè, ìèëëè ÿñàñû, ìèëëè ÿíÿíÿâè ñÿrâÿòè êè÷èëòìÿê ùåñàáûíà äåéèë, éÿíè Øÿùrÿáàíó õàíûì áóràäà, íåúÿ äåéÿrëÿr, ìèëëè êöïÿýèrÿí ãàrû äåéèë, ÷öíêè Àõóíäîâ äöíéàýþröøöíäÿ âÿ òÿúröáÿñèíäÿ ìèëëè èëÿ, êîáóä øÿêèëäÿ äåñÿê, «àârîïà÷ûëûã» ãàrøûëûãëû ÿëàãÿäÿäèr, òÿrÿô-ìöãàáèëäèr. Òÿñàäöôè äåéèë êè, Ìöñéþ Æîräàí Øàùáàç áÿéè Ïàrèñÿ àïàrìàüûí ÿùÿìèééÿòèíè, ìÿíàñûíû èçàù åäÿrêÿí: «ßýÿr ìÿí Ãàràáàüà ýÿëìÿñÿéäèì, êèì áèëÿúÿêäè êè, Ãàràáàüûí éàéëàãëàrûíäà áó îòëàr ìþâúóääór? Áóíäàí ÿââÿë áèçèì ÿòèááà âÿ ùöêÿìàëàrûìûç úÿíàá Ëèííåé âÿ Òóríåôîrò âÿ Áàròràì áåëÿ ýöìàí åòìèøëÿr êè, áó íÿáàòàò àíúàã Àëï äàüëàrûíäà âÿ Àìårèêàäà âÿ Àôrèêàäà âÿ Øâåéñàrèéà äàüëàrûíäà ìþâúóä îëór» âÿ ñ. — äåéÿ óçóí áèr íèòã èràä åäèr âÿ ñÿôÿrëÿrèí ìÿùç ãàrøûëûãëû ÿùÿìèééÿòèíè ýþñòÿrèr. Àçÿráàéúàí òàrèõèíäÿ Ìèrçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ ùàäèñÿñèíè áåëÿ 1 Ì.Ô.Àõóíäîâ. Êîìåäèéàëàr, Á., 1975, ñÿù. 44— 45. 263 áèr ãàrøûëûãëû ìöäàõèëÿ, ãàrøûëûãëû çÿíýèíëÿøìÿ, ãàrøûëûãëû èñòèôàäÿ éàràòäû. *** Éöç éåòìèø èë áóíäàí ÿââÿë, ãÿäèì Øÿêèäÿ, Ìèrçÿ Ìÿùÿììÿä Òÿãèíèí àèëÿñèíäÿ áèr îüëàí äöíéàéà ýÿëäè âÿ ÿëáÿòòÿ, ñîíràëàr áþéöê Ì.Ô.Àõóíäîâ ñÿíÿòèíèí þëäöröúö ýöëöø ùÿäÿôèíÿ ÷åârèëìèø äÿrâèøëÿrèí, rÿììàëëàrûí, ôàë÷ûëàrûí, ìöíÿúúèìëÿrèí àüëûíà áåëÿ ýÿëìÿçäè êè, èëëÿr êå÷ÿúÿê âÿ éåíèúÿ àíàäàí îëìóø áó óøàüûí èøûãëû çÿêàñû, èøûãëû ÿìÿëëÿrè íÿèíêè éàëíûç Àçÿráàéúàíû, áöòöí Øÿrãè çèéàëàíäûràúàãäûr âÿ áó çèéàíûí øÿôÿãëÿrè áþéöê ùÿrôëè Òÿrÿããèíèí áÿëÿä÷èñè îëàúàãäûr, áó çèéàíûí éàràòäûüû ìÿíÿâè ñÿrâÿò Àçÿráàéúàí õàëãûíûí áÿäèè-åñòåòèê, èúòèìàè-ôÿëñÿôè êå÷ìèøè èëÿ ýÿëÿúÿéè àràñûíäà êþrïöéÿ ÷åârèëÿúÿêäèr. Ì.Ô.Àõóíäîâ áþéöê øÿõñèééÿòëÿrÿ õàñ îëàí âÿ áþéöê ÿìÿëëÿr àrçóñóíäàí äîüàí éàíûãëû áèr òÿÿññöô ùèññè èëÿ Èràíûí ìààrèô íàçèrè Åòèçàäöññÿëòÿíÿéÿ éàçûräû: «Ìÿí õàëãûí åëÿ áèr öçâöéÿì êè, ôèêrèì, äàâàò âÿ ãÿëÿìèìäÿí áàøãà áèr øåéÿ ÿëèì ÷àòìûr...».1 Ëàêèí íÿ õîøáÿõò èäè ùÿìèí õàëã êè, îíóí áó «áèr öçâö»íöí ôèêrè âÿ äàâàò-ãÿëÿìè ìöãàáèëèíäÿ õÿçèíÿëÿr, òîï-òöôÿíýëÿr, ùÿráÿ-çîráàëàr, àüàëûã èääèàëàrû âÿ èìêàíëàrû áèr ùå÷ èäè, äèíè ôàíàòèçì âÿ ÿòàëÿò, íàäàíëûã âÿ úÿùàëÿò áó ôèêrèí âÿ ãÿëÿìèí ãàrøûñûíäà þç òÿúàâöçêàrëûüûíû èòèrèr, àúèç âÿ ýöëöíú âÿçèééÿòÿ äöøöräö. Áóíà ýþrÿ äÿ Êÿìàëöääþâëÿíèí, ÿñëèíäÿ èñÿ, Ìèrçÿ Ôÿòÿëèíèí þçöíöí ìÿürór ñþçëÿrè áó ýöí äÿ ÿçÿìÿòëÿ ñÿñëÿíèr: «Ìÿí êöëëè-ÿäéàíû ïó÷ âÿ ÿôñàíÿ ùåñàá åäèrÿì» (II ú., ñÿù. 42). Ì.Ô.Àõóíäîâ áÿäèè òÿõÿééöëö þç ãÿùrÿìàíëàrûíû áèëàâàñèòÿ ùÿéàòäàí ýþòöröá ÿñÿrëÿrèíèí ñÿùèôÿëÿrèíäÿ úàíëàíäûräû âÿ îíóí íîâàòîr éàràäûúûëûüû äþâröíöí råàë, ýþröìëö áÿäèè ñàëíàìÿñèíÿ ÷åârèëäè. Îíóí ôÿëñÿôè òÿõÿééöëö äöíéàíû, úÿìèééÿò ùàäèñÿëÿrèíè, åñòåòèêàíû ìàòårèàëèñòúÿñèíÿ äÿrê åäÿrÿê, éîçàràã Àçÿráàéúàíäà «Àõóíäîâ ìàòårèàëèçìè âÿ äåìîêràòèçìè» ìÿêòÿáèíè éàràòäû. Áÿëè, Ì.Ô.Àõóíäîâ áþéöê éàçû÷û èäè, áþéöê ìàòårèàëèñò ôèëîñîô èäè, èíãèëàá÷û äåìîêràò èäè, áÿëè, Ì.Ô.Àõóíäîâ Àçÿráàéúàíäà âÿ öìóìèééÿòëÿ, Èñëàì Øÿrãèíäÿ råàëèñò äràìàòórýèéàíûí áàíèñè èäè, Àçÿráàéúàí ÿäÿáè-òÿíãèäè ôèêrèíèí èíêèøàôû ÿí ÿââÿë Ì.Ô.ÀõóíÌ.Ô.Àõóíäîâ. ßñÿrëÿrè, ö÷ úèëääÿ, Á., 1958— 1962, III ú., ñÿù. 130. Ãåéä. Ñîíràêû ñèòàòëàr äà áó íÿøräÿí ýþòöröëìöøäör. 1 264 äîâóí àäû èëÿ áàüëûäûr. Áÿëè, áöòöí áóíëàr áåëÿäèr, ëàêèí îíóí øÿõñèééÿòèíè, éàràäûúûëûüûíû âÿ ôÿàëèééÿòèíè áèr ñþçëÿ ñÿúèééÿëÿíäèrìÿê ìöìêöí îëñàéäû, áèç äåéÿräèê: âÿòÿíïÿrâÿrëèê. Ñîíràäàí èñÿ, ùÿìèí âÿòÿíïÿrâÿrëèéèí þçöíö ñÿúèééÿëÿíäèrÿräèê: õàëãû ýÿëÿúÿéÿ ñÿñëÿìÿê, èøûüà ÷àüûrìàã, õàëãûí ýþçöíö à÷ìàã, ýöçÿràíûíû éàõøûëàøäûrìàã åòèãàäûíäàí âÿ åùòèràñûíäàí äîüàí âÿòÿíïÿrâÿrëèê, øÿõñèí éîõ, öìóìèíèí ìÿíàôåéè òÿÿññöáêåøëèéèíèí éàràòäûüû âÿòÿíïÿrâÿrëèê... Ì.Ô.Àõóíäîâ Ìèrçÿ Ìåëêóì õàíà ìÿêòóáëàrûíäàí áèrèíäÿ éàçûräû: «Áèçèì áöòöí ñÿéëÿrèìèçèí ôàéäàñû àíúàã õàëãà àèääèr» (III ú., ñÿù. 322) âÿ áó ñþçëÿr Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿòè âÿ èúòèìàè ôèêrè òàrèõèíäÿ îíóí þçöíöí éàràäûúûëûüû âÿ ôÿàëèééÿòè òèìñàëûíäà ÿìÿëè, ýår÷ÿê òÿñäèãèíè òàïìûøäûr. Ì.Ô.Àõóíäîâóí ìÿãñÿäè þçöíÿ äÿ, äîñòëàrûíà äà, äöøìÿíëÿrèíÿ äÿ òàìàì àéäûí èäè: «Ìÿíèì ìÿãñÿäèì Èñëàì õàëãëàrûíû ñàrñûäàí úÿùàëÿòè àràäàí ãàëäûrìàã, åëìëÿrè, ñÿíÿòëÿrè èíêèøàô åòäèrìÿê, õàëãûìûçûí àçàäëûüû, rèôàùû âÿ ñÿrâÿòèíèí àròìàñû ö÷öí, âÿòÿíèí àáàäëàøäûrûëìàñû ö÷öí âÿ èñëàìèééÿòäÿí ÿââÿë áàáàëàrûìûçûí ìàëèê îëäóüó øÿí âÿ øþùrÿòèí áÿrïà åäèëìÿñè ö÷öí ÿäàëÿòÿ rÿâàú âårìÿêäèr» (III ú., ñÿù. 340-341). Îíóí Èràí êîíñóëó ßëè õàíà ìÿêòóáóíäà ñþéëÿäèéè áó ìÿràìû èëÿ ôÿàëèééÿòè âÿ éàràäûúûëûüû àràñûíäà ùå÷ áèr òÿçàä éîõ èäè, áöòöí áþéöê ñÿíÿòêàrëàr êèìè, îíóí äà èìêàíëàrû èääèàñûíäàí àròûã âÿ ÿùàòÿëè èäè. Îíóí þëìÿç êîìåäèéàëàrû äà, íÿñrè äÿ, ïîåçèéàñû äà, éåíè ÿëèôáà óüróíäàêû ìöáàrèçÿñè äÿ, ïóáëèñèñòèêàñû âÿ òÿíãèäè äÿ áó ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäèräè. Äöçäör, Ì.Ô.Àõóíäîâóí áèr íå÷ÿ ìÿäùèééÿñè äÿ ìþâúóääór âÿ áó ìÿäùèééÿëÿr, ÿñëèíäÿ, îíóí áöòöí þìrö áîéó ìöáàrèçÿ àïàräûüû ãöââÿëÿrè òÿúÿññöì åäÿí øÿõñëÿrèí øÿrÿôèíÿ éàçûëìûøäûr. Ëàêèí áèç äÿrèíäÿí ôèêèrëÿøñÿê âÿ áèr àíëûã Ìèrçÿ Ôÿòÿëè èrñèíè áöòþâ øÿêèëäÿ, áèr êöëë ùàëûíäà òÿñÿââöröìöçäÿ úàíëàíäûrà áèëñÿê, î çàìàí áàøà äöøÿrèê êè, áó ôàúèÿëè ôàêòûí þçö äÿ ùÿìèí áþéöê ìÿãñÿä óüróíäàêû ìöáàrèçÿ ö÷öí, ùå÷ îëìàñà, êè÷èúèê øÿràèò éàràòìàã íàìèíÿ ìÿíÿâè áèr ãóráàíäûr. Áó éåräÿ ß.Ùàãâåräèéåâèí ñîí äÿrÿúÿ äÿãèã âÿ rÿìçè ìÿíàëû ìöøàùèäÿñè éàäà äöøör: «Ìèrçÿ Ôÿòÿëèíèí... åïîëåòëÿr, èìòèéàçëàr, õà÷ âÿ ìåäàëëàrëà áÿçÿíìèø ëèáàñûíûí àëòûíäà îä òóòóá àëûøìàãäà îëàí áèr örÿê äþéöíìÿêäÿ èäè».1 Ì.Ô.Àõóíäîâóí éàràäûúûëûüûíû äÿrèí òÿôÿêêör ñàùèáèíèí òÿì1 «Ðåâîëéóñèéà âÿ êóëòórà» æóríàëû, 1938, ¹ 6-7, ñ. 115. 265 êèíè èëÿ, éöêñÿê ÿäÿáè ìÿäÿíèééÿòëÿ áÿràáÿr, àëîâëó áèr ìöáàrèçëèê, äþíìÿçëèê, èøûãëû ÿìÿëëÿr íàìèíÿ ïrèíñèïèàëëûã ñÿúèééÿëÿíäèrèr. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ þçöíÿ õàñ îëàí áèr à÷ûãëûã âÿ øóõëóãëà éàçûräû: Ìèrçÿ Ôÿòÿëèíèí «ÿë âóräóüó ìÿñÿëÿëÿrèí ùàìûñûíäàí «ãàí ãîõóñó ýÿëèr».1 Ìèrçÿ Úÿëèëèí áó ñþçëÿrè ÷îõ ÿëàìÿòäàräûr: àõû, Àõóíäîâ ãÿëÿìè çÿìàíÿñèíèí ýöúëö àäàìëàrûíà ýöëöräö, áó ãÿëÿì íà÷àëíèêëÿrè, âÿçèrëÿrè, õàíëàrû, øàùëàrû, éÿíè àüûçëàrûíäàí ÿñë «ãàí ãîõóñó» ýÿëÿíëÿrè ýöëöø ùÿäÿôèíÿ ÷åâèrèräè, ëàêèí... ëàêèí øÿr èëÿ õåéèrèí, ýårè÷èëèê èëÿ ýÿëÿúÿéèí, íàäàíëûã âÿ úÿùàëÿò èëÿ òÿrÿããèíèí, èñòèñìàr âÿ òÿúàâöç èëÿ àçàäëûã âÿ ùóìàíèçì èäåéàëàrûíûí, äèíè ôàíàòèçì èëÿ ìèëëè ìÿürórëóüóí, åéíè çàìàíäà, ìèëëè ìÿùäóäëóãëà áÿøÿrèëèéèí àràñûíäàêû þëöì-äèrèì ìöáàrèçÿñèíäÿ òàì ãÿëÿáÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí èäè. Îíóí ìöòòÿôèãè ÿäàëÿò èäè, ìèëëè þçöíöäÿrê èäè, úÿìèééÿòèí èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóüó èäè, õàëãûí èñòÿê âÿ àrçóñó èäè âÿ ìÿùç áóíà ýþrÿ äÿ ùÿìèí þëöì-äèrèì ìöáàrèçÿñèíäÿ îíóí ôÿàëèééÿòè ìåéäàí îõóéóräó, «ãàí ãîõóñó» âårèräè. Ì.Ô.Àõóíäîâ þìröíöí áþéöê áèr ùèññÿñèíè éåíè ÿëèôáà óüróíäà ìöáàrèçÿéÿ ùÿñr åòäè. Éåíè ÿëèôáà Ìèrçÿ Ôÿòÿëèíèí òÿñÿââöröíäÿ éåíè ìÿäÿíèééÿòèí, ñàáàùûí, ìÿíÿâè àçàäëûüûí rÿìçè èäè, àìàëà ÷åârèëìèøäè âÿ îíóí ìöáàrèçëèê àëîâó èëÿ éàíàí «Nÿ ãÿäÿr êè, ìÿí ñàüàì, ÿëèôáà ôèêrèíäÿí âÿ îíó ùÿéàòà êå÷èrìÿê àrçóñóíäàí àérûëà áèëìÿéÿúÿéÿì» (III ú., ñÿù. 276) ñþçëÿrè øöórëàräà ÿáÿäè ùÿêê îëóíóräó. Ì.Ô.Àõóíäîâóí âÿòÿíäàø ôÿàëèééÿòèíäÿêè áó ìöáàrèçëèê róùó îíóí áÿäèè éàràäûúûëûüûíäà äà, ôÿëñÿôÿñèíäÿ äÿ òÿëãèí îëóíóräó. Î éàçûräû: «Çöëì ìÿñäÿräèr. Îíóí èñìè-ôàèëè «çàëûì» âÿ èñìè-ìÿôóëó «ìÿçëóì»äór. Ìÿñäÿr îëàí çöëìö àràäàí ãàëäûrìàã ö÷öí èêè øåé ëàçûìäûr: éà çàëûì çöëìäÿí ÿë ÷ÿêìÿëèäèr, éà äà ìÿçëóì çöëìÿ äþçìÿìÿëèäèr» (III ú., ñÿù. 257). Ñèéàñè íÿñrèí êëàññèê íöìóíÿñè — «Àëäàíìûø êÿâàêèá» Àõóíäîâ ãÿëÿìèíèí ãöärÿòè èëÿ ñöáóò åòäè êè, çàëûì çöëìäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê âÿ ÿñëèíäÿ, Ìèrçÿ Ôÿòÿëèíèí áöòöí éàràäûúûëûüû «ìÿñäÿr îëàí çöëìö àràäàí ãàëäûrìàã ö÷öí» èêèíúè éîëó òÿñäèã âÿ òÿáëèü åäèr: ìÿçëóì çöëìÿ äþçìÿìÿëèäèr. 1 Ì.Ô.Àõóíäîâ. Ìÿãàëÿëÿr ìÿúìóÿñè, Á., 1962, ñ. 67. 266 Ì.Ô.Àõóíäîâ èíàíûräû. Ì.Ô.Àõóíäîâ þç õàëãûíûí ãàäèrëèéèíÿ èíàíûräû. Ì.Ô.Àõóíäîâ þç ÿìÿëëÿrèíèí ùÿãèãèëèéèíÿ èíàíûräû. Áöòöí áþéöê ñÿíÿòêàrëàr êèìè, îíóí äà éàràäûúû ùÿéàòû êÿäÿrëè ùàäèñÿëÿrëÿ, áÿäèè-ôÿëñÿôè òÿõÿééöëö ñàrñûäà áèëÿúÿê, ãÿëÿìè ñûíäûrà áèëÿúÿê ùàäèñÿëÿrëÿ, òÿÿññöô êè, çÿíýèí èäè: «Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàrû» ôÿëñÿôè òràêòàòû ñàüëûüûíäà ÷àï îëóíìàäû, «õàëãûìû... åëìèí èøûãëàrûíà ÷àüûrûì» (III ú., cÿù. 174) äåéÿ ùÿéàòûíû ãîéäóüó éåíè ÿëèôáà èäåéàëàrû ñàüëûüûíäà ùÿéàòà êå÷ìÿäè âÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ áèîãràôèéàñûíûí áó úör òàëåñèç, ôÿrÿùñèç ôàêòëàrûíû ÷îõ ñàäàëàìàã îëàr. Áöòöí áóíëàr ùàìûíû âÿ ùÿr øåéè òÿrêñèëàù åäÿ áèëÿräè, ëàêèí Ì.Ô.Àõóíäîâó âÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ âÿòÿíäàøëûüûíû òÿrêñèëàù åäÿ áèëìÿäè, ÷öíêè Ì.Ô.Àõóíäîâóí âàrëûüûíà áþéöê èíàì ùàêèì êÿñèëìèøäè âÿ î éàçûräû: «Ìÿíèì ôèêèrëÿrèì... ùàãäûr. Áèr çàìàí ýÿëÿúÿêäèr êè, áèçèì àrçóëàrûìûç ìÿíèì õÿéàëûìëà ùÿãèãÿòÿ ÷åârèëÿúÿêäèr» (III ú., ñÿù. 310). Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿòè þçöíöí ãÿäèì âÿ çÿíýèí òàrèõè áîéó ùÿìèøÿ êöëë ùàëûíäà, áöòþâ îëìóøäór âÿ îíóí èíêèøàô ìÿrùÿëÿëÿrè áèr-áèrèíÿ çèää òÿìàéöëëÿrèí òÿñèrèíäÿí àçàä èäè. XIX ÿñrèí ÿââÿëëÿrèíäÿ Øèìàëè Àçÿráàéúàíûí Ðóñèéà èëÿ áèrëÿøìÿñèíäÿí âÿ Úÿíóáè Àçÿráàéúàíûí Èràíûí òÿrêèáèíäÿ ãàëìàñûíäàí ñîírà ìÿäÿíèééÿòèìèçèí èíêèøàôûíäà ùà÷àëàøìà òÿùëöêÿñè éàràíäû âÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ áó òÿùëöêÿíè ùèññ åäÿí âÿ áöòöí çÿêàñû èëÿ, âÿòÿíäàø åíåræèñè èëÿ ùÿìèí ïrîñåñè ãàáàãëàìàã, îíó àràäàí ãàëäûrìàã ö÷öí ÷àëûøàí èëê Àçÿráàéúàí éàçû÷ûñû, èúòèìàè õàäèìè èäè. Áó ìÿíàäà Ì.Ô.Àõóíäîâóí êîíñåïñèéàñû äà ìÿãñÿäè êèìè òàìàì àéäûí èäè: ìèëëè èëÿ áÿøÿrèëèéèí âÿùäÿòè. Àõóíäîâóí «àârîïà÷ûëûüû», ùÿrýàù áåëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ, ìèëëè «àârîïà÷ûëûã» èäè. Àròûã éàçäûüûìûç êèìè Ìèrçÿ Ôÿòÿëè ìèëëè çÿìèíäÿí àérûëìàìàã, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòÿ, ìèëëè òÿôÿêêör òÿrçèíÿ, ìèëëè ïñèõîëîýèéàéà âÿ ìèëëè ïrîáëåìàòèêàéà éàõûíäàí áÿëÿä îëìàã øÿròèëÿ áþéöê róñ ìÿäÿíèééÿòèíÿ, áþéöê Àârîïà ìÿäÿíèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ÷àüûrûräû. Î, Êÿìàëöääþâëÿíèí äèëè èëÿ «èíäè åëì ëàçûìäûr âÿ ñèâèëèçàñéîí ëàçûìäûr» (II ú., ñÿù. 80), — äåäèêäÿ, áóràäàêû «ñèâèëèçàñéîí» ìèëëè ìÿíñóáèééÿòäÿí âÿ ìèëëè ñèìàäàí òÿúrèä åäèëìèø áèr àíëàéûø äåéèëäè, Øÿrã âÿ êîíêråò îëàràã Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí, èúòèìàè ôèêrèíèí ìöòÿrÿããè ÿíÿíÿëÿrèíäÿí áÿùrÿëÿíÿí âÿ áó ÿíÿíÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí, róñ, Àârîïà ìÿäÿíèééÿòèíèí, åëìèíèí áþéöê íàèëèééÿòëÿrèíè ìèëëè çÿìèíäÿ èíêèøàô åòäèrÿí áèr ìÿôùóì èäè. 267 Éàëíûç áèr ôàêòà ìöràúèÿò åòìÿê èñòÿéèrÿì: Ì.Ô.Àõóíäîâ 1850-55-úè èëëÿr àràñûíäà àëòû þëìÿç êîìåäèéàñûíû éàçìûøäûr âÿ Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èëê äÿôÿ ìöràúèÿò åòäèéè áó æàírû ùÿìèí ÿäÿáèééàòûí ìèëëè ôàêòûíà ÷åâèrìèøäèr. Ìèrçÿ Ôÿòÿëè éàõûíäàí áÿëÿä îëäóüó Øåêñïèr, Ìîëéår, Ãîãîë ÿíÿíÿëÿrèíäÿí róùëàíìûø, áó ÿíÿíÿëÿrè öìóìàçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòû, ìÿäÿíèééÿòè êîíòåêñòèíäÿ, Àçÿráàéúàí ïrîáëåìàòèêàñû, Àçÿráàéúàí ýöçÿràíû äàõèëèíäÿ èíêèøàô åòäèrìèø âÿ ùÿìèí êîìåäèéàëàrûí äÿrèí ìöíäÿrèúÿñè âÿ êàìèë ïîåòèêàñû áöòöí Ãÿrá àëÿìèíè ùåérÿòÿ ýÿòèrìèøäèr. Àçÿráàéúàí äèëèíèí ìöàñèr äþâräÿêè èíêèøàôûíäà, ñàäÿ âÿ úàíëû õàëã äèëèíèí ÿäÿáèééàòà ýÿòèrèëìÿñèíäÿ î þëìÿç êîìåäèéàëàrûí rîëó ìèñèëñèçäèr. Õàëãûí áÿëÿä îëìàäûüû áèr æàírûí ìåéäàíà ÷ûõàräûüû ãÿùrÿìàíëàr ìÿùç ìèëëè òèïàæëàr êèìè, ùÿìèí õàëãûí ýöíäÿëèê ùÿéàòûíà, ìÿèøÿòèíÿ äàõèë îëìóøäór. Ñèíèôëÿrèíèí âÿ çöìrÿëÿrèíèí ìèëëè øÿràèòäÿ òèïèê íöìàéÿíäÿëÿrè îëàí ùàúûãàràëàr, äÿrâèø ìÿñòÿëèøàùëàr, ìîëëà èáràùèìõÿëèëëÿr áó éåíè æàírûí ñÿùèôÿëÿrèíäÿ þçëÿrèíèí ñîí äÿrÿúÿ äîëüóí áÿäèè-åñòåòèê òÿúÿññöìëÿrèíè òàïäûëàr âÿ ñþçöí råàë ìÿíàñûíäà, òÿñèråäèúè ìÿíàñûíäà èôøà îëóíäóëàr. Àõóíäîâ íîâàòîrëóüó ìèëëè ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿräÿí ãöââÿò àëàí íîâàòîrëóã èäè âÿ áó ìÿíàäà îíóí éàràäûúûëûüû «ÿíÿíÿëÿrÿ ñàäèã ãàëìàã, ùÿìèí ÿíÿíÿëÿrè íîâàòîrúàñûíà èíêèøàô åòäèrìÿêäèr» — òÿëèìèíÿ úàâàá âårÿí âÿ áó òÿëèìè ÿéàíè øÿêèëäÿ òÿúÿññöì åòäèrÿí áèr ìÿíÿâè ñÿrâÿòäèr. Õàëãûí èíêèøàôû, ìààrèôëÿíìÿñè, äåìîêràòèê èäåéàëàrà éèéÿëÿíìÿñè âÿ áó èäåéàëàrûí ùÿéàòà òÿòáèã îëóíìàñû íàìèíÿ èôøà åäèëÿí ùÿìèí ãÿùrÿìàíëàr ýÿëÿúÿêäÿ Àçÿráàéúàí äràìàòórýèéàñûíäà áó òèïëè ïàrëàã ñórÿòëÿr ãàëåråéàñûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ö÷öí ìöíáèò çÿìèí éàràòäû: Ìîëëà Èáràùèìõÿëèë êèìéàýÿr Øåéõ Nÿñróëëàùûí, éàõóä Ìîëëà Ùÿìèä Øåéõ ßùìÿäèí áèëàâàñèòÿ àòàñû, áàáàñû èäè, äèýÿr ãöòáöí íöìàéÿíäÿñè Ùàúû Nóró Êåôëè Èñýÿíäÿrèí áèëàâàñèòÿ ñÿëÿôè èäè. Ì.Ô.Àõóíäîâ Ïëàòîíó, Àrèñòîòåëè, Êîïåríèêè, Néóòîíó, Ñïèíîçàíû, Äèärîíó, Ìîíòåñêéþíö, Ùîëáàõû, Äàrâèíè, Ùåýåëè Nèçàìè èëÿ, Çàêèr èëÿ, Âàãèô èëÿ, åëÿúÿ äÿ Ôèräîâñè, Úàìè, Ñÿäè, Ùàôèç, Ðóìè èëÿ ìöøòÿrÿê øÿêèëäÿ þérÿíèräè, òÿãäèr âÿ òÿêäèr åäèräè âÿ áåëÿ áèr ìåòîäîëîæè ïrèíñèï, ÿñëèíäÿ, Àõóíäîâóí éàràäûúûëûã, ôÿàëèééÿò ìÿràìíàìÿñè èäè. Ìÿùç áó ìÿràìíàìÿ þçöíöí éöêñÿê áÿäèè ñÿâèééÿëè, áþéöê ôÿëñÿôè ìöíäÿrèúÿëè, ÿñë âÿòÿíäàø ãàéÿëè ìÿùñóëóíó âårìèøäèr. 268 Ì.Ô.Àõóíäîâ «Ñöàâè ßôÿíäèíèí ÿãèäÿñèíÿ ãàrøû éàçûëìûø òÿíãèä» ÿñÿrèíäÿ örÿê àürûñûíäàí ýÿëÿí áèr ìàêñèìàëèçì èëÿ äåéèräè: «Áàøãà õàëãëàrëà ãàéíàéûá-ãàrûøìàäûüûìûçà ýþrÿ, áó ýöíÿ ãÿäÿr åëìëÿrè âÿ ñÿíÿòëÿrè þérÿíìÿêäÿí ìÿùróì îëäóã» (III ú., ñÿù. 165-166). Áó ìÿíàäà äà î þç ìöàñèrëÿrè ö÷öí, ùÿòòà þçöíäÿí ñîíràêû íÿñèëëÿr ö÷öí äÿ øÿõñè íöìóíÿ èäè. Ìèrçÿ Ôÿòÿëè áàøãà õàëãëàrûí — róñ õàëãûíûí, òörê, ôàrñ, ùèíä, ýörúö, ïîëéàê âÿ äèýÿr õàëãëàrûí ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿrè èëÿ, ìöòÿrÿããè çèéàëûëàrû èëÿ «ãàéíàéûá-ãàrûøûräû», îíëàr ÿãèäÿ âÿ ìÿñëÿê äîñòëàrû èäè âÿ î òörê, ôàrñ âÿ ÿrÿá äèëëÿrè âàñèòÿñèëÿ Øÿrã ìÿäÿíèééÿòèíè, Øÿrã ôÿëñÿôÿñèíè äÿrèíäÿí ìÿíèìñÿìÿêëÿ áÿràáÿr, róñ ìÿäÿíèééÿòèíè, èúòèìàè ôèêrèíè âÿ róñ äèëè âàñèòÿñèëÿ Àârîïà ìÿäÿíèééÿòèíè áèr ìöòÿõÿññèñ êèìè þérÿíìèø, áóíëàräàí éàràäûúû ñórÿòäÿ ôàéäàëàíìûø âÿ áóíëàrû Àçÿráàéúàíäà âÿòÿíäàø-ìöòÿôÿêêèr êèìè èíêèøàô åòäèrìèøäèr. Ì.Ô.Àõóíäîâ áþéöê róñ ÿäÿáèééàòûíû, róñ ìÿäÿíèééÿòèíè âÿ ìöòÿrÿããè èúòèìàè ôèêrèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèrÿí, ñåâÿí áèr øÿõñ èäè âÿ ÿñëèíäÿ, òÿrÿããèïÿrâÿr, àçàäëûãñåâÿr róñ çèéàëûëàrûíûí áöòöí âàrëûãëàrûíà ùàêèì êÿñèëìèø äåêàárèñò ÿíÿíÿëÿrèíèí íÿèíêè òÿÿññöáêåøè, áó ÿíÿíÿëÿrèí äàâàìåòäèrèúèñè èäè. Ìÿñÿëÿ éàëíûç áóíäà äåéèëäè êè, Ì.Ô.Àõóíäîâ Ãîãîë, Ëårìîíòîâ, Áåëèíñêè, ×åríûøåâñêè, Äîárîëéóáîâ, Ïèñàråâ êèìè ÿäèáëÿrèí, çÿíýèí òÿôÿêêör ñàùèáëÿrèíèí éàràäûúûëûüûíà éàõûíäàí áÿëÿä èäè, éàõóä Ïóøêèí äöùàñûíûí ìèãéàñûíû Çàãàôãàçèéàäà, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí Øÿrãäÿ èëê äÿôÿ ýþrìöø âÿ äàùè róñ øàèrèíèí þëöìöíÿ éàçäûüû ìÿøùór ïîåìàñû èëÿ îíó èëê äÿôÿ ãèéìÿòëÿíäèrìèøäè. Ìÿñÿëÿ éàëíûç áóíäà äà äåéèëäè êè, Ìèrçÿ Ôÿòÿëè Òèôëèñÿ ñörýöíÿ ýþíäÿrèëìèø Àëåêñàíär Áåñòóæåâ-Ìàrëèíñêè, Àëåêñàíär Îäîéåâñêè, Âèëùåëì Êöõåëáåêår êèìè äåêàárèñòëÿrëÿ áèëàâàñèòÿ òàíûø âÿ éàõûí äîñò èäè. ßñàñ ìÿñÿëÿ áóràñûíäà èäè êè, Ìèrçÿ Ôÿòÿëè ÿãèäÿñè, ìÿñëÿêè, åòèãàäû åòèáàrèëÿ äåìîêràò èäè, àçàäïÿrâÿr èäè, äåêàárèçì èäåéàëàrû îíóí þç òÿáèÿòèíèí õöñóñèééÿòëÿrèíäÿí, òÿrêèá ùèññÿñèíäÿí èäè, íåúÿ äåéÿrëÿr, õèñëÿòäÿí èäè. Ì.Ô.Àõóíäîâ «Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàrû»íäà éàçûräû: «Òàì àçàäëûã èêè íþâ àçàäëûãäàí èáàrÿòäèr: áèrè róùàíè àçàäëûãäûð, î áèrè úèñìàíè àçàäëûãäûr» (II ú., ñÿù. 38) âÿ î, áöòöí þìröíö ùÿìèí ìÿíÿâè àçàäëûã èëÿ èñòèãëàëèééÿò óüróíäàêû áþéöê ìöáàrèçÿéÿ ùÿñr åòäè. Áó áþéöê ìöáàrèçÿ Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíäÿ, ÿäÿáèééàòûíäà, èúòèìàè ôèêrèíäÿ Àõóíäîâ øÿõñèééÿòèíÿ åëÿ áèr ÿçÿìÿò 269 ýÿòèräè êè, ùÿìèí ÿçÿìÿò þçöíÿ ëàéèã áèr àëíûà÷ûãëûãëà èëëÿrèí âÿ ìöõòÿëèô èúòèìàè ôîrìàñèéàëàrûí ñûíàüûíäàí ÷ûõäû. Áèçèì áóýöíêö áþéöê ìöàñèrèìèç Ì.Ô.Àõóíäîâ éöç èë áóíäàí ñîírà äà äþâröí áþéöê ìöàñèrè îëàúàãäûr. 1982. 270 ÒÀÐÈÕÈÍ Âß ßÄßÁÈÉÉÀÒÛÍ ÑßÙÈÔßËßÐÈ Âàõòèëÿ áþéöê Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàçûðäû: «Èíñàí ö÷öí áþéöê äÿðñëÿðèí áèðè äÿ òàðèõäèð. À÷ ãàáàüûíà òàðèõèí ñÿùèôÿëÿðèíè âÿ ÿýÿð ýþðäöí êè, áèð âàõò èíñàíëàð áèð ïàðà èøëÿðäÿ ñÿùâ eëÿéèáëÿð, äÿõè ñÿí ùÿìèí ñÿùâè eëÿìÿ». Áó ýöí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí þçöíöí éàðàäûúûëûüû âÿ øÿõñèééÿòè òàðèõèìèçèí ÿí èøûãëû ñÿùèôÿëÿðèíÿ ÷eâðèëèá âÿ áèç áó ñÿùèôÿëÿðè âÿðÿãëÿäèêúÿ, îíëàðû äþíÿ-äþíÿ îõóäóãúà, þéðÿíäèêúÿ áþéöê èñòeäàäëà áÿðàáÿð (áÿëêÿ äÿ eëÿ áó èñòeäàäà ýþðÿ!), áþéöê äÿ âÿòÿíäàøëûã ÿçìèíèí, ãeéðÿòèíèí âÿ ôÿàëèééÿòèíèí øàùèäè îëóðóã. «Þëöëÿð»äÿí, «Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû»íäàí, «Äÿëè éûüûíúàüû»íäàí, ùeêàéÿëÿðèíäÿí, ôeëéeòîíëàðûíäàí òóòìóø, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»äÿêè ÿí êè÷èúèê eëàíëàðà êèìè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõìûø eëÿ áèð éàçûéà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöí äeéèë êè, áóðàäà äeäèéèìèç áþéöê èñòeäàäëà áþéöê âÿòÿíäàøëûã àéðûëìàç áèðëèêäÿ, âÿùäÿòäÿ áèçèì áöòöí ôèêðèìèçÿ, ùèññëÿðèìèçÿ ùàêèì êÿñèëìÿñèí. Ýþðêÿìëè àëèìèìèç ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí æóðíàëèñòëèê ôÿàëèééÿòèíÿ ùÿñð îëóíìóø «Àçÿðáàéúàí Ìîëëà Íÿñðÿääèíè» àäëû ãèéìÿòëè ìîíîãðàôèéàñûíûí ñîíóíäà éàçûð êè, «Äþâðöíöí îüëó îëìàã eòèáàðèëÿ Ìÿììÿäãóëóçàäÿ áÿçè òàðèõÿí ìÿøðóò ìÿùäóäëóãäàí õèëàñ îëà áèëìÿìèø, éàðàäûúûëûüûíäà áóðæóàäeìîêðàòèê èíãèëàáûí ãöââÿòëè òÿðÿôëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, çÿèô òÿðÿôëÿðè äÿ èíèêàñûíû òàïìûøäûð.»1 Áèç ìöáàùèñÿ eòìÿê èñòÿìèðèê. Áÿëêÿ äÿ áeëÿäèð. Ëàêèí áèð ùÿãèãÿò áèçèì ö÷öí øöáùÿñèçäèð: ùÿìèí «òàðèõÿí ìÿøðóò ìÿùäóäëóüóí», «áóðæóà-äeìîêðàòèê èíãèëàáûí çÿèô òÿðÿôëÿðèíèí» þçö äÿ eùòèðàñëû, éàíàí Áþéöê âÿòÿíäàø àõòàðûøëàðûíûí íÿòèúÿñè èäè. Ìÿùç áeëÿ áèð Áþéöê èñòeäàä âÿ Áþéöê âÿòÿíäàøëûã áèðëèéèíèí ñàéÿñèíäÿäèð êè, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàðàäûúûëûüû âÿ ôÿàëèééÿòè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìèíèí âÿ öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ôèêðèíèí äàèìè ìÿðêÿçèíäÿ îëàí eëìè-òÿäãèãàò îáéeêòëÿðèíäÿí áèðèäèð; Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùàããûíäà ÷îõ éà1 ß.Ìèðÿùìÿäîâ. Àçÿðáàéúàí Ìîëëà Íÿñðÿääèíè, Á., 1981, ñÿù. 414. 271 çûëìûøäûð, ëàêèí... eéíè çàìàíäà, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùàããûíäà àç éàçûëìûøäûð. Áèç íÿ ö÷öí áó ôèêèðäÿéèê? Àõû, áèáëèîãðàôèê ýþñòÿðèúèëÿðÿ áàõñàã, áþéöê ÿäèá âÿ âÿòÿíäàø, éàðàäûúûëûüû âÿ ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ áÿëêÿ äÿ ÿí ÷îõ éàçûëìûø ÿäÿáè ñèìàìûçäûð... Èêè ñÿáÿáÿ ýþðÿ. Áèðèíúèñè, îíà ýþðÿ êè, ñþùáÿò ñîí äÿðÿúÿ çÿíýèí âÿ ÷îõñàùÿëè áèð éàðàäûúûëûãäàí âÿ ôÿàëèééÿòäÿí ýeäèð âÿ áeëÿ áèð çÿíýèíëèéèí, ÷îõñàùÿëèëèéèí eëìè-íÿçÿðè eùòèâàñû ö÷öí òÿõìèíÿí ãûðõ áeø èë ÷îõ àç áèð äþâðäöð. Èêèíúèñè èñÿ, îíà ýþðÿ êè, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùàãäà éàçûëàíëàðûí ùàìûñû òÿäãèã, òÿùëèë âÿ òÿñíèô îáéeêòëÿðèíèí òÿëÿá eòäèéè, éÿíè þçöíÿ ìöâàôèã eëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿäÿ äeéèë. Áèç, òÿÿññöô, áóíóí àç øàùèäè îëìàìûøûã êè, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùàããûíäà éàçûëìûø ÿñÿðèí ÿñàñ ùÿäÿôè îíóí éàðàäûúûëûüû âÿ ôÿàëèééÿòè éîõ, äèññeðòàñèéà ìöäàôèÿ eòìÿêäèð, äèññeðòàñèéà ìöäàôèÿ eòìÿê õÿòðèíÿ ÷àï îëóíàí ìÿãàëÿëÿðäèð, ìþâçóíóí àêòóàëëûüû âÿ ùàìû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíäóüó ö÷öí áeëÿ áèð ðàùàòëûã ñàéÿñèíäÿ áÿçÿí ñÿâèééÿñèíè èòèðÿí ÿäÿáè ìeéàðëàðûí íÿòèúÿñèäèð... Áó ìÿíàäà, eëÿ áèëèðèê êè, îõóúó, Ôèðèäóí Ùöñeéíîâóí êèòàáûíû1 ìàðàãëà ãàðøûëàéàúàã âÿ ìàðàãëà îõóéàúàãäûð. Áóðàäà òîïëàíìûø ìÿãàëÿëÿð Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí þç éàðàäûúûëûüû âÿ ôÿàëèééÿòèíäÿí, eëÿúÿ äÿ «Éöç èëëÿðëÿ úàí ÷ÿêèøäèðèá àõûðäà éeíÿ äÿ èõòèéàðñûç ãóë îëìàãäàíñà, ìÿùâ âÿ íàáóä îëìàã, úàí âeðèá ýeòìÿê, ëàêèí ùöððèééÿò âÿ áÿðàáÿðëèê éîëó êèìè øàíëû, ìöãÿääÿñ áèð éîëäà þëìÿê, øÿùèä îëìàã, ÿëáÿòòÿ, äàùà ìÿñëÿùÿòäèð!.. Éà ùöðð éàøàìàëû, éà ùöððèééÿò éîëóíäà ýeòìÿëè!.. Éîõñà áó éàøàéûø, éàøàéûø äeéèëäèð!» - äeéÿí Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâ («Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí áÿäèè íÿñðè ùàããûíäà»), «Îõóéàõ, àíëûéàõ, ãàðäàø, úàùèë ãàëìûéàõ, Úàùèë ãàëàõ, áèç éeíÿ âÿòÿíäÿí êàì àëìûéàõ, Ôÿðçÿíäàíe Øÿáöñòÿð, âÿòÿí áèçäÿí eëì èñòÿð» — éàçàí õàëã øàèðè Ìèðçÿ ßëè Ìþúöç («Ìþúöç ýöëöøö»), «Ìèëëÿòèí ùàëû áó ýöí õeéëè éàìàíäûð» — äeéÿ éàíàí ßëèãóëó Ãÿìêöñàð («Åë äÿðäèíÿ éàíàí øàèð»), «Àíä îëñóí áèçèì êÿíäèìèçäÿ îëàí úèíäàð 1 Ô.Ùöñeéíîâ. Ñàòèðèê ýöëöøöí ãöäðÿòè, Á., 1982. 272 ìÿøÿäè Øàðàáàíû õàëàíûí òàñûíà êè, ñÿíÿ («Ìîëëà Íÿñðÿääèí»ÿ —Å.) ùÿð íÿ êè, éàçûðàì, áèðè äÿ éàëàí äeéèë» - äeéÿ ýöëÿ-ýöëÿ àüëàéàí ßëè Íÿçìè («Ùÿãèãè «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» øàèðè», («Ýöëäöðÿí, äöøöíäöðÿí øàèð») êèìè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ìÿêòÿáèíèí éeòèøäèðìÿñè âÿ áó ìÿêòÿáÿ éàõûí îëàí ÿäèáëÿðèìèçèí éàðàäûúûëûüûíäàí áÿùñ eäèð. Áó êèòàá áèðèíúè ñÿùèôÿñèíäÿí àõûðûíúû ñÿùèôÿñèíÿ êèìè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí éàðàäûúûëûüûíà âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ, öìóìèééÿòëÿ, ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà, áó ÿäÿáèééàòûí çÿíýèí ìöíäÿðèúÿëè ÿíÿíÿëÿðèíÿ ìÿùÿááÿòëÿ éàçûëìûøäûð. Ëàêèí íÿ ãÿäÿð ãèéìÿòëè îëñà äà, éàëíûç áó úÿùÿòëÿ, éÿíè éàëíûç ìÿùÿááÿòëÿ ìöàñèð îõóúóíóí eëìè-eñòeòèê òÿëÿáàòûíû ãàíe eòìÿê ìöìêöí äeéèë âÿ Ôèðèäóí Ùöñeéíîâóí êèòàáûíûí éàõøû úÿùÿòè äÿ îðàñûíäàäûð êè, ÿäÿáè èðñèìèçÿ ìÿùÿááÿò ùÿìèí èðñÿ áÿëÿäëèêëÿ, ÿêñÿðÿí úèääè eëìè òÿùëèë âÿ òÿäãèãëÿ áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð. Ôèðóäèí Ùöñeéíîâ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àéðû-àéðû ùeêàéÿëÿðèíè - «Ãóçó» âÿ «Çûððàìà»íû ýeíèø òÿäãèã îáéeêòèíÿ ÷eâèðèð âÿ áó ùeêàéÿëÿðÿ õöñóñè òÿäãèãè ìÿãàëÿëÿð («Àéäûíëûüà äîüðó», «Éàääàí ÷ûõìûð») ùÿñð eäÿðÿê éàëíûç àäèúÿ îëàðàã ùÿìèí ùeêàéÿëÿðèí òÿùëèëè èëÿ êèôàéÿòëÿíìèð, àðàøäûðìàëàðûíû, eéíè çàìàíäà, îíëàðûí ìþâúóä eëìè òÿùëèë âÿ òÿäãèãè êîíòeêñòèíäÿ àïàðûð, eëìè ìöáàùèñÿëÿð, ôèêèð ìöáàäèëÿëÿðè eäèð. Ìöÿëëèô áèð ñûðà ÷îõ èøëÿíìèø ìþâçóëàðà áeëÿ, äeéÿê êè, «Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ ðóñ ÿäÿáèééàòû» ìþâçóñóíà òîõóíóð âÿ þç ìÿõñóñè ñþçöíö äeìÿéè áàúàðûð. Êèòàáûí áèð éàõøû úÿùÿòè äÿ îðàñûíäàäûð êè, àéðû-àéðû êîíêðeò ÿñÿðëÿðäÿí áÿùñ eäÿðêÿí, ìöÿëëèô áèð êöëë ùàëûíäà, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ñÿíÿòêàðëûüû ùàããûíäà äÿãèã ìöøàùèäÿëÿð àïàðûð, öìóìèëÿøäèðèëìèø ôèêèðëÿð ñþéëÿéèð. Ìèñàë ö÷öí, «Äöøöíäöðÿí ùeêàéÿëÿð» ìÿãàëÿñèíäÿ Ôèðóäèí Ùöñeéíîâ «Óúóçëóã» ùeêàéÿñèíäÿêè òeõíèêóì ìöäèðè ñóðÿòèíè íÿçÿðäÿ òóòàðàã éàçûð: «Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, áó ãÿðèáÿ òèï áàðÿñèíäÿ äÿ ìÿíôè, éà ìöñáÿò ðÿé, õàðàêòeðèñòèêà âeðìèð (êóðñèâ áèçèìäèð — Å.)» — Éàõóä «Çûððàìà» ùeêàéÿñèíäÿí áÿùñ eäÿðêÿí éàçûð: «Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ äèýÿð ïîðòðeò ùeêàéÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà ìöñòÿãèì òÿñâèðäÿí, áèðáàøà âÿ à÷ûã òeíäeíñèéà÷ûëûãäàí (êóðñèâ áèçèìäèð — Å.) óçàãäûð» («Éàääàí ÷ûõìûð»). Äîüðóäàí äà ùe÷ âàõò «ìÿíôè, éà ìöñáÿò ðÿé, õàðàêòeðèñòèêà» âeðìÿéÿðÿê, õàðàêòeð éàðàòìàã, ùÿìèøÿ «ìöñòÿãèì òÿñâèðäÿí, áèðáàøà âÿ à÷ûã òeíäeíñèéàäàí» óçàã îëóá, ÿí ÷îõ äeéèëÿí ñþçöí 7-18 273 þçö èëÿ éîõ, îíóí àðõàñûíäàêû ìÿíà èëÿ áÿäèè íàèëèééÿòëÿð ãàçàíìàã Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí éàðàäûúûëûüûíûí öìäÿ eñòeòèê õöñóñèééÿòëÿðèíäÿíäèð. Êèòàáäà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí âÿ îíóí ÿìÿë äîñòëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíäàêû ìèëëè ìöíäÿðèúÿ, áó éàðàäûúûëûüûí ìèëëè ìÿíñóáèééÿòè äÿ þç eëìè èôàäÿñèíè òàïìûøäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ «Çûððàìà» ùeêàéÿñèíäÿ éàçûð: «Äeäèì: - Çûððàìà íÿéÿ äeéèðñÿí? Äeäè: — Çûððàìà ùÿìèí àäàìà äeéèðÿì êè, îíóí àäû Ãóðáàíãóëó áÿéäèð, þçö äÿ Íîâðóç àüàíûí ãàðäàøû îüëóäóð âÿ þçö äÿ áèçèì ýþçÿë âÿòÿíèìèçèí ìeéâÿñèäèð». Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áó ñþçëÿðèíèí, þçöíöí þçöíÿ áó úöð ýöëìÿñèíèí âÿ ðèøõÿíä åòìÿñèíèí àðõàñûíäà ñîíñóç ìèëëè òÿÿúúöá ùèññè, ñîíñóç Âÿòÿí âÿ õàëã ìÿùÿááÿòè äàéàíûð âÿ òÿáèè êè, ùÿìèí àúû ýöëöøö äÿ áó ñîíñóç òÿÿúúöá âÿ ìÿùÿááÿò äîüóðóð, Ôèðèäóí Ùöñåéíîâ áó ìöùöì úÿùÿòè äóéóð âÿ áóíäàí òÿäãèãëÿðèíè øÿðòëÿíäèðÿí áèð ñòèìóë êèìè èñòèôàäÿ åäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàðàäûúûëûüûíûí âÿ ìÿêòÿáèíèí ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿðè áó ýöí íÿèíêè éàøàéûð, îíëàð áó ýöí äÿ äîéöøöð, ìöáàðèçÿ åäèð. Áó ìÿíàäà, ßëè Íÿçìèíèí 1978-úè èëäÿ Òÿáðèçäÿ «Äÿäÿ Ãîðãóä» íÿøðèééàòûíäà ÷àï îëóíìóø «Ñèæèìãóëó» êèòàáû ùàããûíäà ìÿãàëÿ («Òÿáðèçäÿí ýÿëÿí êèòàá») ìàðàãëà îõóíóð âÿ ÷îõ øåé äåéèð. Áóðàñûíû äà ãåéä åòìÿê èñòÿðäèê êè, Ôèðèäóí Ùöñåéíîâóí åëìè äèëè îõóíàãëû âÿ àéäûíäûð, áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, ìöÿëëèô îõóúó èëÿ ìàðàãëû ùÿìñþùáÿòÿ ÷åâðèëÿ áèëèð. ßëáÿòòÿ, êèòàáà òîïëàíìûø ìÿãàëÿëÿðäÿ, áèçèì ôèêðèìèçúÿ, ìöáàùèñÿëè ôèêèðëÿð âÿ èääèàëàð äà âàð, ëàêèí áèç áó êè÷èê ãåéäëÿðäÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ äàéàíìûðûã. Áåëÿ ìÿëóì áèð úÿùÿò âàð: þç ìöÿëëèôëÿðèíèí ÿãèäÿñèíÿ ýþðÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëñà, íÿòèúÿäÿ, åëìè ùÿãèãÿò äÿ áèð î ãÿäÿð äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Êèòàáäà áèçèì ðàñòëàøäûüûìûç, ãÿáóë åòìÿäèéèìèç ôèêèðëÿð äÿ âàð, ëàêèí áóíëàðûí þçö äÿ îïïîíåíò ôèêðè êèìè ìàðàãëûäûð. Äîüðóñó, áåëÿ áèð òÿñíèôàò áèçÿ ñöíè âÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø ýþðöíöð, ÷öíêè áèçÿ ìÿëóì äåéèë, íÿ ö÷öí «Ïî÷ò ãóòóñó», «ýþç éàøû äîüóðàí» ÿñÿðäèð (âÿ äîüðóäàí äà áåëÿäèð!), àììà, äåéÿê êè, «Çûððàìà» 274 «ýþç éàøûíäàí òÿìèçëÿíìèø» ùåêàéÿäèð? Ìÿýÿð, éóõàðûäà éàçäûüûìûç êèìè, «Çûððàìà»äàêû ýöëöøöí àðõàñûíäà äÿðä äóðìóðìó? Ëàêèí ùÿðäÿí ãàðøûéà ÷ûõàí áó êèìè ñóàëëàðëà áÿðàáÿð, Ôèðèäóí Ùöñåéíîâóí éåíè êèòàáû ÷ÿòèí âÿ øÿðÿôëè áèð ìþâçóíó ëàéèãèíúÿ èøûãëàíäûðìàüà ÷àëûøàí úèääè ÿìÿéèí, àõòàðûøëàðûí áÿùðÿñèäèð. Áþéöê Ìèðçÿ Úÿëèë éàçûðäû: «...äîüðóäàí áó áèð ùöíÿðäèð êè, àäàì áèð øåéè áèëìÿéÿ-áèëìÿéÿ âÿ åøèòìÿéÿ-åøèòìÿéÿ î øåéäÿí õÿáÿð âåðèð. Áó þçö äÿ áèð úöð åëìäèð, áÿëêÿ Àëëàù âåðýèñèäèð». Ôèðèäóí Ùöñåéíîâóí êèòàáû áåëÿ áèð «Àëëàù âåðýèñèíäÿí» àçàääûð. Áó êèòàá «áèëìÿéèí» íÿòèúÿñèíäÿ éàçûëûá. 1982. 275 ÒßÇÀÄËÀÐÛÍ ÔÀÚÈßÑÈ Ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí òeàòð ùÿéàòûíäà, ùÿðýàù áeëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, úàíëàíìà íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Ñ.Âóðüóí àäûíà âÿ Êèðîâàáàääà Ú.Úàááàðëû àäûíà òeàòðëàðûí Èêèíúè ñÿùíÿñèíèí à÷ûëûøû, Áàêûäà Àêòéîð ñòóäèéàñûíûí éàðàíìàñû, äèýÿð øÿùÿðëÿðèìèçäÿ áèð ñûðà Ïîeçèéà òeàòðëàðûíûí òÿøêèë îëóíìàñû çÿíýèí òeàòð ÿíÿíÿëÿðèíÿ ìàëèê Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíäÿêè ùÿìèí úàíëàíìàíûí, áèçúÿ, ïeðñïeêòèâëÿðè èøûãëàíäûðàí áèð òÿçàùöðöäöð. Áó ýöíëÿðäÿ èñÿ éeíè áèð ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿíèí øàùèäè îëäóã: àïàðûúû äðàì òeàòðûìûçûí — Ì.ßçèçáÿéîâ àäûíà Àêàäeìèê òeàòðûí Èêèíúè ñÿùíÿñè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Òeàòðûí ìöäèðèééÿòè áó ìöùöì ìÿñÿëÿéÿ úèääè éàíàøìûø, éeíè òèïëè âÿ éàðàøûãëû áèð ñÿùíÿ òÿøêèë eäÿ áèëìèøäèð. Éàõøû êè, áó úèääè ìöíàñèáÿò ðeïeðòóàðûí ñe÷èëìÿñèíäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðìèøäèð: òeàòð Èêèíúè ñÿùíÿíèí êàìeðàëû ñÿúèééÿñèíäÿí eùòèéàò eòìÿìèø âÿ èëê òàìàøà ö÷öí Æàí Àíóéóí ìîíóìeíòàë «Ìeäeéà» ôàúèÿñèíè ñe÷ìèøäèð. Áó ÿñÿðèí ùÿúìè êè÷èê, èøòèðàê÷ûëàðû àçäûð, áóðàäà ìÿêàí âÿ çàìàí äà ìÿùäóääóð, ëàêèí îðàäàêû ìîíóìeíòàëëûã, eïèê âöñÿò èíñàí ùèññëÿðèíèí ìöðÿêêÿáëèéèíäÿ, ïñèõîëîæè ÷àðïûøìàëàðûíäà, ùàäèñÿëÿðèí ýÿðýèí äèíàìèêàñûíäà âÿ eìîñèîíàë òÿñèðèíäÿäèð. Ãÿäèì éóíàí ìèôîëîýèéàñûíûí òÿðêèá ùèññÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ìeäeéà ÿùâàëàòû «Èëèàäà»äàí áó òÿðÿôÿ ùÿìèøÿ äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð âÿ Æ.Àíóéóí «Ìeäeéà»ñû áó ìþâçóíóí ÕÕ ÿñð ö÷öí ìöàñèð éîçóìóíóí, ùÿì äÿ èñòeäàäëû éîçóìóíóí áÿùðÿñèäèð. Æ.Àíóéóí «Ìeäeéà»ñûíäà ñóðÿòëÿðèí áèð-áèðèíÿ âÿ ùÿéàòà ìöíàñèáÿòè «Åâðèïèäèí, éàõóä Ñeíeêàíûí èäeéàëàðû»íà íèñáÿòÿí äàùà ÷îõìÿíàëû, ÷îõëàéëûäûð. Ìeäeéà áàøäàí-áàøà òÿçàäëàðëà äîëó, ñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá äàõèëè ÷ûëüûí ùèññ-ùÿéÿúàíëàðà, ãûçüûí eùòèðàñëàðà ìàëèê áèð ãàäûíäûð âÿ ÿñëèíäÿ, þçö äÿ áó ìöðÿêêÿáëèéèí, ÷ûëýûíëûüûí ãóðáàíûäûð. Ìeäeéàíûí eùòèðàñëàðû «àäè ùÿéàò» ÷ÿð÷èâÿëÿðèíÿ âÿ àäè òÿôÿêêöðÿ ñûüûøìûð: î, ìèñàë ö÷öí þç óøàãëàðûíû äÿëèúÿñèíÿ ñeâìÿéÿ âÿ eéíè çàìàíäà, èíòèãàì íàìèíÿ áó óøàãëàðû þç ÿëè èëÿ þëäöðìÿéÿ ãàäèðäèð. Ìeäeéà ãûçûë äÿðè àðäûíúà Êîëõèäàéà ýÿëìèø àðãîíàâòëàðûí áàø÷ûñû Éàçîíó ñeâèðäè âÿ áó ìÿùÿááÿòèí óüðóíäà àòàñûíà õÿéà276 íÿò eäèá, ãàðäàø ãàòèëè îëóá, ãîúà Ïàëeàñûí áàøûíà ìöñèáÿò ýÿòèðèá, Ôàçèñ âÿ Ïîíò ñàùèëëÿðèíäÿ, Ëeìèîñà âÿ Ôàñàëëèéàäà ãàíëû úèíàéÿòëÿð òþðÿäèá. Áèð âàõòëàð Ìeäeéàíûí «êÿðïèúëÿðè ãûçûëäàí ñàðàéû» âàð èäè, ùîêìäàð ãûçû èäè, èíäè èñÿ, «õîøáÿõòëèê ÿòðàôû äîëàøäûüû» áèð âàõòäà äöíéàíûí ÿí òÿê, êèìñÿñèç âÿ áÿäáÿõò àäàìûäûð. «Áöòöí äöíéàíûí öç äþíäÿðäèéè» áó ãàäûí ùÿð éeðäÿí ãîâóëóð, ùàìû îíà ëÿíÿò éàüäûðûð. Ùÿòòà Êîðèíôäÿ àíàëàð þç óøàãëàðûíû îíóí àäû èëÿ ùÿäÿëÿéèð. Ìeäeéàíûí öðÿéèíè äîëäóðìóø, áöòöí âàðëûüûíà ùàêèì êÿñèëìèø íèôðÿò èíòÿùàñûç, ñîíñóçäóð âÿ áó ãàäûí èëê íþâáÿäÿ þçöíÿ íèôðÿò eäèð. Ìeäeéà Êðeîíà éàëâàðûð êè, îíó þëäöðñöí âÿ èëê áàõûøäà áó éàëâàðûø ñöíè òÿñèð áàüûøëàéûð, ÷öíêè Ìeäeéà ùÿðýàù áó ãÿäÿð þëìÿê àðçóñóíäàäûðñà, ãàëõûá áèð ãàéàäàí þçöíö àòñûí, âÿññàëàì. Éîõ, ìÿñÿëÿ äÿ áóðàñûíäàäûð êè, Ìeäeéà áó úöð «ñàäÿ» èíòèùàð éîëó ñe÷ìÿéÿ ãàäèð äeéèë, Ìeäeéà öðÿéèíäÿêè íèôðÿòèí âÿ èíòèãàì ùèññèíèí íÿéÿ ãàäèð îëäóüóíó áèëèð, þçö þçöíäÿí ãîðõóð âÿ Êðeîíà äà îíà ýþðÿ áeëÿ éàëâàðûð êè, ùÿìèí íèôðÿòèí âÿ èíòèãàì ùèññèíèí òþðÿäÿúÿéè úèíàéÿòèí áàø âeðìÿñèíè èñòÿìèð. Áó íèôðÿò âÿ èíòèãàì ùèññèíè éàëíûç Éàçîíóí îíó àòìàñû âÿ Êîðèíô øàùû Êðeîíóí ãûçû Êðeóçà èëÿ eâëÿíìÿñè äîüóðìàìûøäûð, ÿñàñ ñÿáÿáêàð, öìóìèééÿòëÿ, äöíéàäàêû eòèáàðñûçëûã, âÿôàñûçëûã, ùèéëÿ-ôÿñàääûð âÿ Ìeäeéà þçö äÿ áó äöíéàíûí áèð ïàð÷àñûäûð. Ìeäeéà áàøà äöøöð êè, Éàçîíóí àðäûíúà Êîðèíôÿ «úèíàéÿòèí ãàíëû èçè èëÿ» ýÿëìèøäèð âÿ Éàçîíäàí àéðûëìàã äà ãàí áàùàñûíà áàøà ýÿëÿúÿê. ßí áàøëûúà ìÿñÿëÿ èñÿ áóðàñûíäàäûð êè, Ìeäeéà éàëíûç ìÿùÿááÿòèíèí èíòèãàìûíû àëìûð, äöíéàíûí ðèéàêàðëûüûíà ãàðøû öñéàí eäèð âÿ «Ìeäeéà» òàìàøàñûíûí ãóðóëóø÷ó ðeæèññîðó Ìÿðàùèì Ôÿðçÿëèáÿéîâ áó úÿùÿòÿ õöñóñè ôèêèð âeðìèøäèð. Ì.Ôÿðçÿëèáÿéîâ ñîí èêè èëäÿ Ù.ßðÿáëèíñêè àäûíà Ñóìãàéûò òeàòðûíûí âÿ Ì.ßçèçáÿéîâ àäûíà Àêàäåìèê òeàòðûí ñÿùíÿëÿðèíäÿêè áèð ñûðà ìàðàãëû òàìàøàëàðûí ãóðóëóøóíó âeðìèø áèð ðeæèññîð êèìè òàíûíìûøäûð âÿ îíóí ñÿùíÿíè äóéìàã, òàìàøàëàðû êöëë ùàëûíäà ìÿíàëàíäûðìàã âÿ ùÿìèí âàùèä ìÿíà äàõèëèíäÿ éàääàãàëàí ìèçàíëàð ãóðìàã, éeíè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ eòìÿê áàúàðûüû áó úàâàí ðåæèññîðóí ñÿíÿòè áàðÿäÿ ÿäÿáè èúòèìàèééÿòäÿ íèêáèí ôèêèðëÿð îéàòìûøäûð. Ì.Ôÿðçÿëèáÿéîâóí éàðàäûúûëûüûíà áeëÿ áèð äèããÿò áèð äÿ îíóíëà èçàù îëóíóð êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíèí èñòeäàäëû ðeæèññîðëàðà eùòèéàúû áþéöêäöð. Ãóðóëóø÷ó ðeæèññîð «Ìeäeéà»äà þç éàðàäûúûëûã ïðèíñèïëÿðèíÿ ñàäèã ãàëìûøäûð âÿ áó ÿñÿðäÿêè ùèññëÿðèí, 277 eùòèðàñëàðûí òÿçàäëû ñÿúèééÿñèíäÿí áàúàðûãëà èñòèôàäÿ eäÿðÿê óüóðëó áèð òàìàøà éàðàäà áèëìèøäèð. Áóðàñûíû äà ãeéä eòìÿê âàúèáäèð êè, ñþùáÿò Áþéöê ñÿùíÿäÿí ýeòìèð, èìêàíëàðû íèñáÿòÿí ìÿùäóä îëàí êè÷èê ñÿùíÿäÿí ýeäèð âÿ Ì.Ôÿðçÿëèáÿéîâ ùÿìèí ñÿùíÿíèí ñïeñèôèêàñûíà óéüóí îëàðàã, «Ìeäeéà» òàìàøàñûíäà ìîíóìeíòàëëûãëà êàìeðàëëûã àðàñûíäà áÿäèè-åñòeòèê âÿùäÿò éàðàäà áèëìèøäèð âÿ áó èøäÿ ÿñàñ àüûðëûã Ìeäeéà ðîëóíóí èôà÷ûñû Àìàëéà Ïÿíàùîâàíûí öçÿðèíÿ äöøìöøäöð. Ì.ßçèçáÿéîâ àäûíà Àêàäåìèê òeàòðûí àëòìûø-éeòìèøèíúè èëëÿðäÿêè ëèðèê ïñèõîëîæè ñÿùíÿ óüóðëàðûíûí áèð ÷îõó À.Ïÿíàùîâàíûí àäû èëÿ áàüëûäûð âÿ ñîí çàìàíëàðäà áûç àêòðèñàíûí çÿíýèí éàðàäûúûëûã èìêàíëàðûíûí éeíè âÿ ìàðàãëû ñÿùíÿ òÿúÿññöìö èëÿ òàíûø îëóðóã. Áèð ìöääÿò áóíäàí ÿââÿë «Õóðøèäáàíó Íàòÿâàí» òàìàøàñûíäà áàø ðîëóí èôà÷ûñû À.Ïÿíàùîâà ëèðèê-ïñèõîëîæè èíúÿëèêëÿðè ýþñòÿðìÿê áàúàðûüû èëÿ áÿðàáÿð, èñòeäàäûíûí eïèê èìêàíëàðûíû äà íöìàéèø eòäèðäè âÿ ïñèõîëîæè ëèðèêà èëÿ eïèê âöñÿòèí áeëÿ áèð ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè âÿ òÿñèðè «Ìeäeéà»äà äà éàõøû íÿòèúÿ âeðìèøäèð. Ìeäeéàíûí ùèññëÿð àëÿìè íÿèíêè áó çÿðèô âöúóäà, ùÿòòà éeðÿýþéÿ ñûüûøìûð âÿ À.Ïÿíàùîâà ãÿùðÿìàíûíûí ÷ûëüûí ìîíîëîãëàðûíû ñþéëÿéÿðêÿí ùÿðäÿíáèð àéàãëàðû öñòÿ ãàëõûð âÿ áó ñàäÿ ùÿðÿêÿò ìÿùç ùÿìèí ñûüûøìàçëûãäàí õÿáÿð âeðèð: Ìeäeéà þçö äÿ ùèññëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, äöíéàéà ñûüûøìûð. Ñàéñûç úèíàéÿòëÿð òþðÿíèá, ëàêèí õîøáÿõòëèê ýÿòèðìÿéèá âÿ áó úèíàéÿòëÿð éàíüûñû èëÿ áÿðàáÿð, áÿäáÿõòëèéèí éàíüûñû äà Ìeäeéàíû — À.Ïÿíàùîâàíû éàíäûðûá-éàõûð. Äöçäöð, Ìeäeéàíûí ùèññëÿð àëÿìè, eùòèðàñëàðû íàãèñëèêëÿðëÿ äîëóäóð âÿ áó íàãèñ ùèññëÿðèí þçëÿðè áeëÿ, áèð-áèðè èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûð, ëàêèí Ìeäeéàíûí äàõèëèíäÿêè òÿìèçëèê, ïàêëûã òàìàì ìÿùâ îëìàìûøäûð, ùÿòòà áó ãÿäÿð úèíàéÿòëÿðäÿí ñîíðà äà ùÿðäÿíáèð Ìeäeéàíûí öðÿéèíäÿ òÿìèç, ëàêèí ÷îõ úàíñûç, ÷îõ êþâðÿê âÿ òàãÿòñèç ùèññëÿð áàø ãàëäûðûð, ÷öíêè ùÿëÿ äÿ áó öðÿéèí ùàðàñûíäàñà áèð öìèä èøûüû éàíìàãäàäûð: áÿëêÿ ùÿð øeéè éeíèäÿí áàøëàìàã ìöìêöíäöð, òÿìèç áèð ùÿéàò éàøàìàã îëàð? À.Ïÿíàùîâà áó ùèññëÿð ÷àðïûøìàñûíû, èíúÿëèêëÿðè äóéà-äóéà ìÿùàðÿòëÿ à÷ûð. Ìeäeéà þç äîüìà Êîëõèäàñûíäàí äèäÿðýèí äöøìöøäöð âÿ îíóí öðÿéèíäÿ ùe÷ êèìèí àüëûíà ýÿëìÿéÿúÿê áèð íîñòàëýèéà âàð âÿ áó íîñòàëýèéà îíèëëèê äèäÿðýèíëèêäÿ éàëíûç âÿòÿíèí äeéèë, éàõøû ÿìÿëëÿðèí, õeéèð èøëÿðèí, ùe÷ îëìàñà, êè÷èúèê áèð õîøáÿõòëèéèí íîñòàëýèéàñûíà ÷eâðèëèá. À.Ïÿíàùîâà Ìeäeéàíûí òÿáèÿòèíäÿêè âÿ òàëeéèíäÿêè áó ëàéëàðû áèð-áèð ãàëäûðûð âÿ ýþñòÿðÿ áèëèð, 278 ùÿì äÿ áó çàìàí ÿëâàí, òÿçàäëû, éàüëû áîéàëàðäàí äà, ýöúëÿ ñeçèëÿúÿê àêâàðeëäÿí äÿ èñòèôàäÿ eòìÿéè áàúàðûð. Ìeäeéà úèíàéÿòêàðäûð, ñþç éîõ, ëàêèí Ìeäeéà, eéíè çàìàíäà, úÿìèééÿòëÿ áÿðàáÿð, þçöíö äÿ èòòèùàì eòìÿê ãöäðÿòèíÿ ìàëèêäèð. Ìeäeéà áÿðàÿò àõòàðìûð, áÿëêÿ äÿ îíà ýþðÿ êè, àðòûã ùe÷ áèð áÿðàÿòèí îíóí ö÷öí ÿùÿìèééÿòè éîõäóð âÿ áó òàìàøàíûí èêèíúè éàðûñûíäà, Éàçîíëà ýþðöøäÿí ñîíðà òàìàì àéäûí îëóð. Ìeäeéà éeíè áèð úèíàéÿò èøëÿäèð âÿ þçö äÿ ìÿùâ îëóð, ëàêèí ãÿðèáÿäèð, áèç òàìàøà çàëûíû áÿäáèí áèð îâãàòëà òÿðê eòìèðèê. Áèç òÿñèðëÿíìèøèê, ùÿéÿúàíëàíìûøûã, áèç èíñàí õèñëÿòè áàðÿäÿ äÿðèí äöøöíúÿëÿðÿ äàëìûøûã, ëàêèí áÿäáèí äeéèëèê, ùÿì äÿ îíà ýþðÿ éîõ êè, ãóðóëóø÷ó ðeæèññîð òàìàøàäà íèêáèí áèð ôèíàë éàðàòìàüà ÷àëûøìûøäûð, îíà ýþðÿ êè, À.Ïÿíàùîâàíûí îéóíó õeéèð èëÿ øÿðèí ÿáÿäè âóðóøóíäà õeéèðèí ìöòòÿôèãèäèð. Éeðè ýÿëìèøêÿí, ãeéä eäÿê êè, ùÿì ïéeñäÿ, ùÿì äÿ òàìàøàäà ôèíàë ñöíè òÿñèð áàüûøëàéûð, ìöñòÿãèì, áèðìÿíàëûäûð, ùàëáóêè «Ìeäeéà»íûí Èêèíúè ñÿùíÿäÿ ìöâÿôôÿãèééÿòèíè òÿìèí eäÿí öìäÿ úÿùÿò ìÿùç ìöñòÿãèìëèêäÿí, áèðáàøàëûãäàí óçàãëûã, ùèññëÿðèí, ïñèõîëîýèéàëàðûí ÷îõìÿíàëû eùòèâàñû âÿ áó çàìàí ìeéäàíà ÷ûõàí òÿçàäëàðäàí áàúàðûãëà èñòèôàäÿäÿäèð. Éàçîí äà áó úöð òÿçàäëàð è÷èíäÿ þç ýÿëÿúÿéèíè àõòàðûð. Ìeäeéàíûí: «Äöíéàäà Éàçîíñóç éàøàìàã íeúÿ àñàí îëàðäû!» — èääèàñûíà Éàçîí öðÿéèíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí ýÿëÿí áèð ùèññëÿ «Ìÿíÿ äÿ Ìeäeéàñûç!» — äeéèð âÿ áó àñàíëûã íàìèíÿ Ïeëàñêèéÿ ãûçëàðû èëÿ ðÿãñ eäèð, áèð âàõòëàð Ìeäeéàíû ñeâäèéè ãÿäÿð ùe÷ çàìàí ñeâÿ áèëìÿéÿúÿéè Êðeóçà èëÿ eâëÿíìÿê èñòÿéèð, Ìeäeéàäàí ãà÷ûð, ÿñëèíäÿ èñÿ þçöíäÿí ãà÷ìàã èñòÿéèð. Ìeäeéà áöòöí úèíàéÿòëÿðè, õÿéàíÿòëÿðè Éàçîíóí óüðóíäà eäèá, Éàçîí èñÿ, Ìeäeéàíûí þçöíÿ õÿéàíÿò eäèð, ëàêèí áó õÿéàíÿòèí áÿðàÿòè âàð: áó õÿéàíÿò «éàøàìàã, àñàéèøè ãîðóìàã, Êîðèíô ÿùëè ö÷öí ãàíóíëàð òÿðòèá eòìÿê âÿ õàì õÿéàëëàðà àëäàíìàäàí áÿøÿð îüëóíà ëàéèã áèð äöíéà ãóðóá éàðàòìàã âÿ îðàäà þëöìö ýþçëÿìÿê» íàìèíÿäèð. Éàçîí ðîëóíóí èôà÷ûñû Íóðÿääèí Ãóëèéeâ áeëÿ áèð ìöðÿêêÿáëèê ãàðøûñûíäà þçöíö èòèðìèð âÿ áó ìöðÿêêÿáëèéèí ñÿùíÿ òÿúÿññöìöíö âeðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ìeäeéà áöòöí úèíàéÿòëÿðè Éàçîíà ýþðÿ eäèáñÿ äÿ, èíäè Éàçîí îíóí ÿìÿëëÿðèíäÿí äÿùøÿòÿ ýÿëèð âÿ Í.Ãóëèéeâ áó äàõèëè äÿùøÿòè, ñàðñûíòûíû éàõøû ýþñòÿðèð. Éàçîí éîðóëóá âÿ áöòöí âàðëûüû èëÿ õîøáÿõòëèê ùÿñðÿòèíäÿäèð âÿ àêòéîð áó ùÿñðÿòè äÿ òÿáèè îéíàéà áèëèð. Ëàêèí áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, Éàçîíóí Ìeäeéàéà 279 ùÿì äÿ áèð èíñàí êèìè éàçûüû ýÿëèð, öðÿéèíäÿ áó äèäÿðýèí, êèìñÿñèç âÿ ÷ûëýûí ãàäûíà ðÿùì ùèññè áàø ãàëäûðûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ Éàçîí ùÿëÿ äÿ Ìeäeéàíû ñeâèð, áó ñeâýèíè þçöíÿ áeëÿ eòèðàô eòìÿéÿ úÿñàðÿòè ÷àòìûð, àììà ñeâèð. Éàçîí ãÿùðÿìàíäûð, àììà þçö äÿ éàõøû áèëèð êè, Ìeäeéà ùÿì úÿñàðÿòëèäèð âÿ áÿëêÿ ùàðàäàñà áó úÿñàðÿòè ãûñãàíûð. Éàçîí þçöíäÿí ãàò-ãàò àðòûã Ìeäeéàíû èòòèùàì eäèð âÿ áó äà, ÿñëèíäÿ, ùÿìèí äàõèëè úÿñàðÿòñèçëèêäÿí ýÿëèð. Éàçîíóí ïñèõîëîýèéàñûíäàêû áèð-áèðèíÿ çèää, eëÿúÿ äÿ áèðè î áèðèíè äîüóðàí áó ùèññëÿðè à÷ìàã âÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí Í.Ãóëèéeâ èëÿ ãóðóëóø÷ó ðeæèññîð äàùà ñÿìÿðÿëè èøëÿìÿëèäèðëÿð. Ñÿùíÿìèçèí ýþðêÿìëè óñòàëàðûíäàí Ñîôà Áÿñèðçàäÿ äàéÿ ðîëóíäà òÿáèè âÿ éàääàãàëàíäûð. Äàéÿ Ìeäeéàéà íèñáÿòÿí òàìàì ñàäÿ òÿáèÿòÿ ìàëèêäèð, ÿýÿð, áeëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, àäè èíñàíäûð âÿ Ñ.Áÿñèðçàäÿ òàìàøàäàêû áeëÿ áèð òÿáèÿòëÿð òÿçàäûíû éàõøû ýþñòÿðÿ áèëèð. Öìóìèééÿòëÿ, ãeéä eòìÿëèéèê êè, ãóðóëóø÷ó ðeæèññîð, Æ.Àíóéóí ôàúèÿñèíäÿ õöñóñè ìÿíà êÿñá eäÿí áó òÿçàääàí éàõøû èñòèôàäÿ eäÿ áèëìèøäèð. Ìeäeéàíûí êÿñêèí eùòèðàñëàð áóðóëüàíûíäà ÷ûðïûíàí òÿáèÿòè âÿ áó eùòèðàñëàðûí ãóðáàíû îëàí òàëeéè Ñ.Áÿñèðçàäÿíèí èôàñûíäà äàéÿíèí òÿáèè ñàäÿëèéè, àäèëèéè ôîíóíäà äàùà òÿñèðëè âÿ àüûð ñèëãÿòëèäèð. Áeëÿ áèð òÿçàä ñÿùíÿíèí òÿðòèáàòûíäà äà þçöíöí ìÿíàëû áÿùðÿñèíè âeðìèøäèð. Ðÿññàì Ñîëìàç Ùàãâeðäèéeâà Ìeäeéàíûí ôàúèÿñèíè èëê áàõûøäà áó ôàúèÿíèí òÿëÿá eòäèéè àüûð äeêîðëàðëà, òóòãóí ðÿíýëÿðëÿ ÿêñ eòìÿìèøäèð, áeëÿ áèðáàøàëûãäàí ãà÷ìûøäûð, ñÿùíÿäÿ çþâãëÿ èøëÿíìèø áèð àüëûã ùþêì ñöðöð âÿ áó ñöä àüëûüû ìÿíÿâè òÿìèçëèêäÿí õÿáÿð âeðèð. Ìeäeéàíûí èøëÿäèéè ýöíàùëàð ñÿùíÿíèí áó ñöä àüëûüû ÿùàòÿñèíäÿ äàùà ìöäùèø âÿ òöêöðïÿðäèúèäèð, eéíè çàìàíäà, äàùà àðòûã ôÿëñÿôè äÿðèíëèéÿ ìàëèêäèð: äöíéàäà áeëÿ áèð ñöä àüëûýû ìþâúóä èêÿí, èíñàí íÿ ö÷öí úèíàéÿòêàð ùèññëÿðèí ÿñèðè îëìàëûäûð, úèíàéÿòêàð áèð èíòèãàì àëîâóíäà éàíìàëûäûð, ùÿòòà êþðïÿ óøàãëàð áeëÿ, ãóðáàí âeðèëìÿëèäèð? Ðÿññàì àíòèê ñöòóíëàð ö÷öí äÿ ìàðàãëû ñÿùíÿ ùÿëëè òàïìûøäûð: àüûð äeêîðëàð, òàõòà ÿâÿçèíÿ àü èïÿêäÿí èñòèôàäÿ eäèëìèøäèð âÿ áó, áèð òÿðÿôäÿí ùÿãèãè àíòèê ñöòóíëàð èëëöçèéàñû éàðàäûðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ áÿäèè ìàòeðèàëûíà ýþðÿ, ýÿðýèí, àüûð òàìàøàéà eñòeòèê áèð éöíýöëëöê, éàõøû ìÿíàäà áèð ÷ÿêèñèçëèê ýÿòèðèð. Ñ.Ùàãâeðäèéeâà Èêèíúè ñÿùíÿíè äóéà áèëìèø âÿ ñÿùíÿ èëÿ òàìàøà÷û àðàñûíäà áèð ìÿùðÿìëèê ÿùâàëè-ðóùèééÿñè éàðàòìàã ö÷öí àç èø ýþðìÿìèøäèð. 280 «Ìÿí ãàí òþêìÿêäÿí éîðóëóá áeçìèøÿì» — äeéÿ øàù Êðeîí ÿñàëàðûí êþìÿéèëÿ ýÿçèð, àììà áó øèêÿñòëèê Êðeîíóí «ãàí òþêìÿêäÿí éîðóëóá áeçìÿéèíèí» ÿéàíè ñÿùíÿ òÿúÿññöìö äeéèë, áeëÿ îëñàéäû, ðeæèññîð éöíýöë éîëëà ýeòìèø îëàðäû, ÿêñèíÿ, áó ôèçèêè øèêÿñòëèê Êðeîíóí þçöíöí äÿ ãÿääàðëûüûíû, àìàíñûçëûüûíû, ãàíà ùÿðèñëèéèíè ãàáàðûã íÿçÿðÿ ÷àðïäûðàí áèð òÿñâèðè âàñèòÿéÿ ÷eâðèëèð âÿ ðeæèññîðóí òàìàøàíûí öìóìè ðóùóíà ìöâàôèã îëàðàã òÿçàäëàðäàí èñòèôàäÿ eòìÿê áàúàðûüûíû áèð äàùà íöìàéèø eòäèðèð. Êðeîí ðîëóíóí èôà÷ûñû Ðàìèç Íîâðóçîâ äà Í.Ãóëèéeâ êèìè ÿçèçáÿéîâ÷ó àðòèñòëÿðèí úàâàí íÿñëèíÿ ìÿíñóáäóð âÿ éeðè ýÿëìèøêÿí, áèç ßçèçáÿéîâ òeàòðûíûí úàâàí àêòéîð íÿñëèíèí éeòèøäèðèëìÿñèíäÿ âÿ áó úàâàíëàðà eòèìàä ýþñòÿðèëìÿñèíäÿ òÿãäèðÿëàéèã ôÿàëèééÿòèíè ãeéä eòìÿê èñòÿéèðèê. «Ìeäeéà»äà Êðeîíóí ñÿùíÿéÿ éàëíûç áèð ýÿëèøè âàð âÿ Ð.Íîâðóçîâ áó áèð ýÿëèøëÿ Êðeîí ñóðÿòèíèí éàääà ãàëìàñûíà íàèë îëóð. Àêòéîð éàõøû çàùèðè èìêàíëàðà ìàëèêäèð, ýþçëÿðè âÿ öìóìèééÿòëÿ, ìèìèêàñû, èôàäÿëè ñÿñè âÿ ùÿðÿêÿòëÿðè eôôeêòëèäèð. Ëàêèí áóðàäà äà ðeæèññîð àêòéîðóí èìêàíëàðûíäàí äàùà ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ eäÿ áèëÿðäè, áeëÿ êè, Êðeîíóí äàõèëè àëÿìèíÿ äàùà àðòûã ñèðàéÿò eòìÿê ëàçûì èäè. Áèç Êðeîíóí äàõèëè àëÿìèíèí à÷ûëìàñûíäà, ïñèõîëîæè ïîðòðeòèíäÿ äàùà àðòûã áèð ùÿðàðÿòÿ eùòèéàú ùèññ eòäèê âÿ ðeæèññîð äà, àêòéîð äà áó áàðÿäÿ äöøöíìÿëèäèð. Æàí Àíóéóí ôàúèÿñè áó éàçû÷û ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ïàòeòèê, áèð àç òÿìòÿðàãëû äèëäÿ éàçûëìûøäûð. «Ìeäeéà»íûí àíòèê ìþâçóñó âÿ ÷ûëüûí eùòèðàñëàðëà äîëó ìÿçìóíó áeëÿ áèð òÿùêèéÿ öñëóáóíó ñöíè ñÿñëÿíìÿéÿ ãîéìóð, ëàêèí òÿðúöìÿ ö÷öí ÷ÿòèíëèêëÿð òþðÿäèð. Èñòeäàäëû úàâàí òÿðúöìÿ÷è Íàòèã Ñÿôÿðîâ áó ÷ÿòèí èøèí þùäÿñèíäÿí ìöâÿôòÿãèééÿòëÿ ýÿëìèøäèð âÿ áèç ùÿðäÿí, õöñóñÿí, Ìeäeéàíûí äèëèíäÿ òàìàøàíûí öìóìè ðóùóíà éàä ñÿñëÿíÿí ñþçëÿð eøèäèðèêñÿ äÿ, áó, éàðàäûúû ÿìÿéèí áÿùðÿñèäèð. Òàìàøàíûí ñîíóíäà Ìeäeéà þç óøàãëàðûíû þëäöðäöêäÿí ñîíðà, Éàçîíà «Áó - ìÿíÿì, áó - ìöäùèø Ìeäeéàäûð! Èíäèñÿ óíóò ìÿíè, ýþðöì íeúÿ óíóäàúàãñàí!» - äeéèð âÿ èíòèùàð eäèð. Éàçîí ñàðñûëìûøñà äà, öìèäñèç äeéèë âÿ àëîâ è÷èíäÿ éàíàí Ìeäeéàéà áàõàáàõà: «Áÿëè, ìÿí ñÿíè þç éàääàøûìäàí ùÿìèøÿëèê ñèëÿúÿéÿì!» — äeéèð. Áèëìèðèê Éàçîí âeðäèéè ñþçÿ ÿìÿë eäÿ áèëÿúÿê, éîõñà éîõ, ëàêèí áèç Ìeäeéàíû óíóòìóðóã âÿ Àêàäeìèê òeàòðûìûçûí Èêèíúè ñÿùíÿñè èëÿ éeíè-éeíè óüóðëó ýþðöøëÿðè ýþçëÿéèðèê. Åéíè çàìàíäà, áèç àðçó eäèðèê êè, «Ìeäeéà» úèääèëèéè áó ýöí éeíè éàðàíìûø Èêèíúè 281 ñÿùíÿ èëÿ ùÿìèøÿ áèðýÿ îëñóí, ãîøà àääûìëàñûí, æàíðûíäàí êîìeäèéàäûðìû, ôàúèÿäèðìè? - àñûëû îëìàéàðàã. Èêèíúè ñÿùíÿäÿ òàìàøàéà ãîéóëàí ÿñÿðëÿð ñÿíÿòÿ úèääè áÿäèè-eñòeòèê ìöíàñèáÿòèí òÿçàùöðöíÿ ÷eâðèëñèí, «ñÿùíÿ êè÷èêäèð, ÿñàñ ñÿùíÿ äeéèë» - äeéÿ çÿèô ÿñÿðëÿð, «äðàìàòóðæè ìÿëóìàò» áóðàéà éîë òàïìàñûí. 1982. 282 ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÓØÀà ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó eëÿ áèð çÿíýèí ìÿíÿâè ñÿðâÿòäèð êè, áóðàäà eïèê äàñòàíëàð, äÿðèí ôÿëñÿôè ìöíäÿðèúÿëè ïîeçèéà íöìóíÿëÿðè, æàíðûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, áó ôîëêëîðó áèð êöëë ùàëûíäà ñÿúèééÿëÿíäèðÿí áþéöê áÿøÿðè-èúòèìàè ïðîáëeìàòèêà âöñÿòè, ÿñðëÿðèí ñöçýÿúèíäÿí êe÷èá ýÿëìèø ÿñë õàëã ìöäðèêëèéè èëÿ áÿðàáÿð, éàëíûç óøàãëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø, ùÿì æàíð, ùÿì äÿ eñòeòèê áàõûìûíäàí ñîí äÿðÿúÿ ìöõòÿëèô, ðÿíýàðÿíý íöìóíÿëÿð äÿ ÷îõäóð: áèð òÿðÿôäÿí ñûðô óøàã íàüûëëàðû, î áèðè òÿðÿôäÿí òàïìàúàëàð, áèð òÿðÿôäÿí éàíûëòìàúëàð, î áèðè òÿðÿôäÿí óøàã íÿüìÿëÿðè, áèð òÿðÿôäÿí ñàéñûç óøàã îéóíëàðû, éöêñÿê áÿäèè ñÿâèééÿëè ïîeòèê ìÿòíëÿð, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿúÿë, øÿí, óøàã øeðëÿðè... Áèçèì éàçûëû óøàã ÿäÿáèééàòûìûçûí äà òàðèõè ãÿäèìäèð âÿ þç êþêëÿðè åòèáàðèëÿ ùÿëÿ áþéöê Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíà áàüëû îëñà äà, ÿñàñÿí, ÕÂÛ ÿñðäÿí — «Ñþùáÿòöë-ÿñìàð» ÿñÿðèíäÿí áàøëàéûð. Ëàêèí éàçûëû Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí áeëÿ ãÿäèìëèéèíÿ áàõìàéàðàã, îíóí ÷è÷ÿêëÿíìÿ, éeòèøìÿ äþâðö êe÷ÿí ÿñðèí ñîíëàðûíà, ÿñðèìèçèí ÿââÿëëÿðèíÿ òÿñàäöô eäèð. ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó, ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ñ.ß.Øèðâàíè, Ù.Çÿðäàáè, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ì.ß.Ñàáèð, À.Ñÿùùÿò, Ð.ßôÿíäèçàäÿ, ß.Ùàãâeðäèéeâ, Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ, Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû êëàññèêëÿðè À.Øàèã âÿ Ñ.Ñ.Àõóíäîâ êèìè éàçû÷ûëàðûí éàðàäûúûëûüû ñàéÿñèíäÿ áó ÿäÿáèééàò ìÿõñóñè áèð ñàùÿ êèìè ôîðìàëàøäû âÿ þç ïðeäìeòèíè òàì øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðäè. Óøàãëàðû ìààðèôÿ, ìÿêòÿáÿ ÷àüûðìàãëà, îíëàðäà âÿòÿíÿ, õàëãà, àíà äèëèíÿ ìÿùÿááÿò òÿëãèí eòìÿêëÿ áÿðàáÿð, ùÿìèí ÿäÿáèééàòûí ÿñàñ ãàéÿñè õeéèðèí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Òÿñàäöôè äeéèëäè êè, ùÿìèí äþâðäÿ Ëeâ Òîëñòîéóí óøàã ùåêàéÿëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ÷îõ ïîïóëéàð èäè âÿ áèçèì áèð ÷îõ ýþðêÿìëè éàçû÷ûëàðûìûç, «áþéöêëÿð ö÷öí éàçàí éàçû÷ûëàðûìûç!» âÿ ìààðèô õàäèìëÿðèìèç Òîëñòîéóí óøàã ùeêàéÿëÿðèíè Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ eäèð, þçëÿðè áó ùeêàéÿëÿðÿ òÿáäèë âÿ èãòèáàñëàð éàçûðäûëàð.1 ÕÕ ÿñðèí èëê îíèëëèéèíäÿ «Äÿáèñòàí», «Ðÿùáÿð» «Êîììóíèñò» ãÿç. 3 ôeâðàë, 1981-úè èë. 1 283 âÿ «Ìÿêòÿá» êèìè óøàã äÿðñëèêëÿðèíèí íÿøðè, eëÿúÿ äÿ Ñ.Âÿëèáÿéîâóí «Ãöäðÿòè-õóäà» (1888), È.Ãàñïðèíñêèíèí «Õàúeéè-Ñÿáéàí» (1889), Ã.ßôÿíäèçàäÿíèí «Óøàã áàü÷àñû» (1898), «Áÿñèðÿòöë ÿòôàë» (1901), À.Øàèãèí «Óøàã ÷eøìÿñè» (1907), «Ýöëøÿíè-ÿäÿáèééàò» (1910), «Ýöëçàð» (1912), Í.Íÿðèìàíîâóí «Òöðê-Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ìöõòÿñÿð ñÿðô-íÿùâè» (1907), À.ß.Ìÿììÿäçàäÿ èëÿ À.ß.Ìîëëàçàäÿíèí áèðëèêäÿ éàçäûãëàðû «Èêèíúè êèòàá» (1910), Ì.Ãÿìÿðëèíñêè, Íÿðèìàíáÿéîâ, Øàùòàõòëû, Ðÿúÿáîâ, Ì.Ãàçûéeâ, Úÿôÿðáÿéîâ, Ìèðçÿ ßëÿñýÿð âÿ Ìèðçÿ Àáäóëëàîüëóíóí áèðýÿ éàçäûãëàðû «Àíà» (1908), Ì.Ìàùìóäáÿéîâóí «Áèðèíúè èë ìöñÿââÿð òöðê ÿëèôáàñû âÿ èëê ãèðàÿò» (1907), Ñ.ßáäöððÿùìàíáÿéîâ, Ì.Ìàùìóäáÿéîâ, Ñ.Àõóíäçàäÿ, Ô.Àüàçàäÿ, À.Òàëûáçàäÿ âÿ À.ßôÿíäèçàäÿíèí áèðëèêäÿ éàçäûãëàðû «Èêèíúè èë» (1908), À.Ñ.Ìeùäèçàäÿ èëÿ Ì.Ìàùìóäáÿéîâóí «Éeíè ìÿêòÿá» (1909) âÿ ñ. êèìè óøàã äÿðñëèêëÿðè âÿ ìÿúìóÿëÿðè1 Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Áó æóðíàëëàðäàí áèðè — «Äÿáèñòàí» áàüëàíàðêÿí áþéöê Ì.ß.Ñàáèð äþâðöí éàçû÷ûëàðûíûí, ìààðèô õàäèìëÿðèíèí, áöòöí çèéàëûëàðûíûí êe÷èðäèéè ùèññëÿðè èôàäÿ eäÿðÿê ìÿøùóð «Ãàïàíäû» øeðèíäÿ ãÿëÿìèíÿ õàñ îëàí eùòèðàñ âÿ þëäöðöúö êèíàéÿ èëÿ éàçûðäû: ßëìèííÿòö ëèëëàù êè, «Äÿáèñòàí» äà ãàïàíäû. Áèð áàäè-õÿçàí ÿñäè, ýöëöñòàí äà ãàïàíäû! Ùàñèëëÿðè ïó÷ îëäó áöòöí ìÿçðÿúàòûí, Éeë âóðäó ãîâóí-ãàðïûçû, áîñòàí äà ãàïàíäû! ßñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, óøàã ÿäÿáèééàòû èëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàíäà ÿñë âÿòÿíäàøëûã ôÿàëèééÿòè þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèðäè âÿ áó ôÿàëèééÿòëÿ éàõûíäàí òàíûø îëäóãäà àäàìäà eëÿ áèð òÿÿññöðàò ÿìÿëÿ ýÿëèð êè, åëÿ áèë, óøàã ÿäÿáèééàòûíû çÿíýèíëÿøäèðìÿê, îíó ôîðìàëàøäûðûá ìÿõñóñè áèð ÿäÿáèééàòà ÷eâèðìÿê éàëíûç éàçû÷ûëàðûí, ìààðèô õàäèìëÿðèíèí äeéèë, öìóìèééÿòëÿ, äþâðöí áöòöí çèéàëûëàðûíûí öìäÿ âÿçèôÿñè èìèø... ßëáÿòòÿ, áóðàäà òàðèõè ãàíóíàóéüóíëóã âàð èäè. Äeìîêðàòèê ìààðèô÷èëèê èäeéàëàðû ÿäÿáè-èúòèìàè ùÿéàòûí âóðàí íÿáçèíÿ ÷eâðèëäèéè áèð äþâðäÿ ýÿëÿúÿê ãàéüûñûíà ãàëìàã, õàëãûí ñàáàùûíû äöøöíÁó áàðÿäÿ ÿòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: ßôëàòóí Ìÿììÿäîâ. Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû, Á., 1977. 1 284 ìÿê, òÿáèè êè, óøàãëàðûí áÿäèè-eñòeòèê çþâãöíöí ãàéüûñûíà ãàëìàã, îíëàðûí ýÿëÿúÿê ñèéàñè-èúòèìàè ïëàòôîðìàëàðû ö÷öí ìöíáèò øÿðàèò éàðàòìàã, îíëàðûí ñàâàäëàíìàñû óüðóíäà ìöñòÿìëÿêÿ÷è ÷àð ñèéàñÿòè èëÿ, úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûã èëÿ ìöáàðèçÿ eòìÿê äeìÿê èäè. Ùÿðýàù ùÿìèí äþâðäÿ óøàãëàð Àáäóëëà Øàèãèí «Òöëêö ùÿúúÿ ýeäèð» (1910), «Éàõøû àðõà» (1910), «Òûã-òûã õàíûì» (1911) êèìè êëàññèê ïîeìà íàüûëëàðûíû îõóìàüà áàøëàéûðäûëàðñà, áó àäèúÿ îëàðàã ýþçÿë áèð äèëëÿ ñþéëÿíìèø òöëêö ùèéëÿýÿðëèéè, éàõóä Òûã-òûã õàíûì êöñÿéÿíëèéèëÿ òàíûøëûã äeéèëäè, áó, ýÿëÿúÿéèí áþéöê ìààðèôèíÿ, õàëãà õèäìÿòÿ àïàðàí éîëóí áàøëàíüûúû èäè. Àçÿðáàéúàí ñîâeò óøàã ÿäÿáèééàòû áó úöð çÿíýèí ÿäÿáè èðñÿ âÿ ÿñë âÿòÿíäàøëûã ôÿàëèééÿòè ÿíÿíÿëÿðèíÿ ìàëèê èäè. Âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ÿìÿéÿ, òîðïàüà âÿ õàëãà áàüëûëûã, ìÿíÿâè êàìèëëèê, áÿøÿðèëèê âÿ ùóìàíèçì ìîòèâëÿðè Àçÿðáàéúàí ñîâeò óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ãàáàðûã ìÿçèééÿòëÿðèíÿ ÷åâðèëäè. Óøàãëàð ö÷öí éàçûëìûø øeð âÿ íÿñð ÿñÿðëÿðèíäÿ éåíè ùÿéàò òÿðçèíèí, éeíè äþâðöí àäàìëàðûìûçûí ïñèõîëîýèéàñûíäà ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè äÿéèøèêëèê þç ÿêñèíè òàïäû. Åéíè çàìàíäà, ìÿêòÿá ñèñòeìèíèí éeíèëÿøìÿñè, àíà äèëèíäÿ éeíè âÿ ìöêÿììÿë äÿðñ âÿñàèòëÿðèíèí éàðàäûëìàñû óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ãàðøûñûíäà áþéöê öôöãëÿð à÷äû âÿ îíóí òÿñèð äàèðÿñèíè ýeíèøëÿíäèðäè. Ñÿìÿä Âóðüóí «Áàëàëàðûìûç ö÷öí ýþçÿë ÿñÿðëÿð éàðàäàã» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ ìÿñÿëÿéÿ äöçýöí ìeòîäîëîæè ìþâãeäÿí éàíàøàðàã éàçûðäû êè, «...ÿñðèìèçèí ýÿíú èíñàíû áöòöí äöíéàíû, áöòöí áÿøÿðèééÿòè äÿðê eòìÿê ö÷öí éàøàäûüû òîðïàüû, ìÿíñóá îëäóüó õàëãû äÿðê eòìÿëè, éàëíûç áó éîëëà äà èíñàíëûã äÿðÿúÿñèíÿ éöêñÿëìÿëè, áöòöí õàëãëàðûí ìÿíÿâè ùÿéàòûíûí èíêèøàôûíäà èøòèðàê eòìÿëèäèð»1. Áó úÿùÿòè õöñóñè ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû þç êè÷èê îõóúóëàðûíà áÿøÿðè èäeéàëàð òÿëãèí eäÿí, îíëàðû áÿøÿðè ùèññëÿðëÿ òÿðáèéÿ eäÿí ìèëëè ÿäÿáèééàò èäè âÿ ñîâeò äþâðöíäÿ äÿ áó õöñóñèééÿò îíóí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè èäè. ßäÿáèééàòûí, î úöìëÿäÿí äÿ óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ÿñàñ ùÿðÿêÿòâeðèúè ãöââÿñè îíóí çàìàíëà ñûõ ÿëàãÿäÿ îëìàñûíäà, þç íÿáçèíè çàìàíûí íÿáçè èëÿ ùÿìàùÿíý êþêëÿìÿñèíäÿäèð. Èëëÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç eòäèêúÿ, úÿìèééÿòèí ìàääè-èãòèñàäè âÿ ìÿíÿâè ïðîáëeìëÿðè 1 Ñÿìÿä Âóðüóí. ßñÿðëÿðè,  ú., Á., 1972, ñ. 321. 285 äàùà ãëîáàë ìèãéàñ àëäûãúà, äàùà äà ìöðÿêêÿáëÿøäèêúÿ, ÿäÿáèééàòûí ãàëäûðäûüû ìþâçóëàð, àøûëàäûüû ùèññëÿð âÿ èñòèôàäÿ åòäèéè áÿäèèeñòeòèê âàñèòÿëÿð äÿ éeíèëÿøèð, ïöõòÿëÿøèð, êàìèëëÿøèð âÿ äeìÿëèéèê êè, Àçÿðáàéúàí ñîâeò óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíäÿ áèç, áó êeéôèééÿòëÿðè êèôàéÿò ãÿäÿð ìöøàùèäÿ eäèðèê. Êè÷èê îõóúóëàðà âÿòÿíäàø ëÿéàãÿòè, ìÿòèíëèê, èúòèìàè ìÿíàôeéÿ áàüëûëûã ùèññëÿðèíè àøûëàìàã, ñóáéeêòèâèçì, åãîèçì, þç «ìÿí»èíèí ìàðàã äàèðÿñè èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿê, ìeøøàíëûã, ÿòàëÿò êèìè êåéôèééÿòëÿðèí áÿäèè èíêàðû áó íöìóíÿëÿðäÿ áèð àíà õÿòò òÿøêèë eäèð. Ìÿñÿëÿí, «Ýÿíúëèê» íÿøðèééàòûíûí 1976-úû èëäÿ ÷àï eòäèéè «Àçÿðáàéúàí ñîâåò óøàã ÿäÿáèééàòû» àíòîëîýèéàñû, áèçúÿ, áó äeéèëÿíëÿðè ÿéàíè ñóðÿòäÿ ÿêñ åòäèðèð. Áó àíòîëîýèéàäà Àçÿðáàéúàí ñîâeò íÿñðèíèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ñÿúèééÿâè íöìóíÿëÿð òîïëàíûëûá âÿ áèçÿ áeëÿ ýÿëèð êè, áó úöð àíòîëîýèéàëàðûí íÿøðè òÿêúÿ êè÷èê îõóúóëàð ö÷öí äeéèë, óøàã ÿäÿáèééàòûìûçûí ôîðìàëàøìà âÿ èíêèøàô àõàðûíû èçëÿéÿí òÿäãèãàò èøëÿðèíèí éàðàíìàñû ö÷öí äÿ éàõøû ìÿíáÿäèð. Ðàçûëûã äîüóðàí áèð úÿùÿò äÿ áóðàñûíäàäûð êè, ñîí èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòûíäà éàëíûç «óøàã éàçû÷ûëàðû»íûí äeéèë, eëÿúÿ äÿ «áþéöê éàçû÷ûëàðû»íûí áÿäèè ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ äàùà àðòûã áèð èíêèøàô ùèññ îëóíóð âÿ èíêèøàô ïðîñeñè eéíè äÿðÿúÿäÿ ùÿì ìÿçìóíà, ùÿì äÿ ôîðìàéà àèääèð. Äöçäöð, áó äþâðäÿ áèç «óøàã ÿäÿáèééàòû» àäû àëòûíäà áÿñèò ãóðàìà÷ûëûüûí, äàõèëè çÿðóðèééÿòäÿí äîüìàéàí áèð «çîðÿí-òÿáèá»ëèéèí, «áþéöêëÿð ö÷öí» ÿäÿáèééàòäà éàðàíìûø øàáëîí âÿ òðàôàðeòëÿðèí äàùà úûëûç âÿ ñþíöê âàðèàñèéàëàðûíûí äà àç øàùèäè îëìàìûøûã, ëàêèí, ùÿð ùàëäà, ñîí èëëÿðèí ÿí éàõøû áÿäèè òÿñÿððöôàòû áåëÿ áèð ùÿãèãÿòè áèð äàùà ñöáóò eäèð: óøàã ÿäÿáèééàòû «óøàã èøè» äeéèë âÿ þçöíÿìÿõñóñ ïîeòèê-ôÿëñÿôè äöíéàñû, äöøöíúÿ âÿ èôàäÿ òÿðçè îëàí ìöðÿêêÿá áÿäèè ñôåðàäûð êè, áóðàäà ìþùêÿìëÿíìÿê ö÷öí, ãÿëáëÿðÿ éîë òàïìàã ö÷öí äàùà ÿñàñ âÿ äàùà èòè óñòàëûüà, ñÿíÿòêàðëûüà ìàëèê îëìàã ëàçûìäûð. «Ýþéÿð÷èí» æóðíàëûíûí áèðèëëèê (1980) íþìðÿëÿðèíäÿ äÿðú îëóíàí øeð íöìóíÿëÿðèíÿ ìöðàúèÿò eäÿê. Æóðíàëûí 1980-úè èë íþìðÿëÿðèíäÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ óøàã ïñèõîëîýèéàñûíûí èìêàí âÿ èñòÿêëÿðèíÿ úàâàá âeðÿí, ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíäÿ îðèæèíàë áÿäèè-eñòeòèê âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ eäÿí øeðëÿð ÷àï îëóíìóøäóð. Áó øeðëÿðèí áèð ÷îõóíóí äeéèì òÿðçè, òÿùêèéÿñè, äàõèëè äèàëîãëàðûí ãóðóëóøó, àç âÿ àéäûí ñþçëÿðëÿ äîëüóí eìîñèéàéà íàèë îëìàã úÿùäè Àçÿðáàéúàí õàëã øeðèíèí öñëóáóíó, 286 ïîeòèê âàñèòÿëÿðèíè éàäà ñàëûð, áàéàòû, ëàéëà, ñàéà÷û ñþçëÿð, òàïìàúà âÿ ýÿðàéëû êèìè ôîðìàëàðû õàòûðëàäûð. Ìÿñÿëÿí, Ìèðçÿëè Ùöñeéíçàäÿíèí «Ýöëíàð, ýöë íàð» øeðèíäÿ úèíàñâàðè ñþç îéóíóíäàí éàõøû èôàäÿ îëóíóð: Ýþðöðñöíöç Ýöëíàðû, À÷ûá ÷è÷ÿê, Ýöë íàðû. Ýþðöðñöíöç Ýöëíàðû, Òÿê éeìÿäè Î, íàðû. Äÿíÿñèíäÿí ïàé âeðèá, Ãîíàã eòäè ãóøëàðû. Ýþðöíäöéö êèìè, áó øeðäÿ ðèòìèê îéíàãëûã, Ýöëíàð, ýöë âÿ íàð ñîçëÿðèíèí, úèíàñâàðè ãàðøûëûüû õöñóñè àùÿíýäàðëûã éàðàäûð âÿ øeðèí îõóíàãëû îëìàñûíû, àõûúûëûüûíû òÿìèí eäèð. Øèôàùè õàëã øeðèíèí ãàôèéÿëÿíìÿ ïðèíñèïè, ñàèò âÿ ñàìèòëÿðèí ñÿñëÿøìÿñèíÿ, òÿêðèðëÿðÿ âÿ ñþç îéóíëàðûíà ÿñàñëàíàí ðèòìèê äèíàìèêëèéè óøàãëàð ö÷öí éàçàí øàèðëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà ýeíèø âÿ eôôeêòëè øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìàðàãëû áóðàñûäûð êè, þç éàðàäûúûëûüûíäà ôîëêëîð ãàéíàãëàðûíäàí ôàéäàëû øÿêèëäÿ áÿùðÿëÿíÿí øàèðëÿðèìèçèí ìÿùç óøàãëàð ö÷öí éàçäûãëàðû ÿñÿðëÿðäÿ áó úÿùÿò äàùà eôôeêòëè íÿòèúÿëÿð âeðèð. Ìÿñòàí ßëèéeâèí, Èñà Èñìàéûëçàäÿíèí, Ìÿììÿä Èñìàéûëûí, Âàãèô Èáðàùèìèí, Åëäàð Áàõûøûí óøàã øeðëÿðè ýþñòÿðèð êè, îíëàðûí ñþçëÿ èøëÿìÿ áàúàðûüû, õàëã ãöäðÿòèíè, éÿíè ôîëêëîð èìêàíëàðûíû äóéìà, ùèññeòìÿ ãàáèëèééÿòè êè÷èêéàøëû îõóúóëàð ö÷öí éàçûëìûø ÿñÿðëÿðäÿ þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ áöðóçÿ âeðèð. Öìóìèééÿòëÿ, ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû ìèëëè ôîëêëîðëà ñûõ ñóðÿòäÿ áàüëûäûð. Ìÿñÿëÿ éàëíûç áóðàñûíäà äeéèë êè, áèð ÷îõ íÿñð âÿ ïîeçèéà íöìóíÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäàí áèëàâàñèòÿ èñòèôàäÿ eäèëèð, íàüûëëàðûí ìîòèâëÿðè ãÿëÿìÿ àëûíûð âÿ ñ. ßñàñ ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, áèçèì ìöàñèð óøàã ÿäÿáèééàòû èñòeäàäëû íöìóíÿëÿðèíäÿ óøàãëàðëà ôîëêëîðà õàñ îëàí àéäûí âÿ øèðèí áèð äèëëÿ äàíûøìàüû áàúàðûð, õàëã ðóùóíó ãîðóéà áèëèð, 287 ôîëêëîðóí ÿñàñ ìîòèâëÿðèíè òÿøêèë eäÿí õeéèð, äîñòëóã âÿ ñÿäàãÿò, eòèáàð âÿ ãÿùðÿìàíëûã êèìè éöêñÿê ìÿíÿâè êeéôèééÿòëÿðè õàëã äeéèì òÿðçèíÿ ìöâàôèã áèð òÿáèèëèêëÿ òÿëãèí eäèð âÿ áöòöí áóíëàð ùÿìèí ÿñÿðëÿðÿ óøàã ïñèõîëîýèéàñûíûí âÿ ùàôèçÿñèíèí àïàðûúû èñòèãàìÿòèíè òÿøêèë eäÿí ìeòàôîðèêëèê ýÿòèðèð, íÿòèúÿ eòèáàðèëÿ óøàã ÿäÿáèééàòûíûí öñëóáè èìêàíëàðûíû ýeíèøëÿíäèðèð. Ôîëêëîðäàí áó úöð éàðàäûúû èñòèôàäÿ, ÿñÿðëÿðè, íeúÿ äeéÿðëÿð, «ïàññèâ ãåéäÿàëìà» áÿëàñûíäàí õèëàñ eäèð âÿ àêòèâ éàðàäûúûëûã ö÷öí èìïóëñ ðîëóíó îéíàéûð, áó äà, òÿáèè êè, óøàã òÿôÿêêöðöíö ýeíèøëÿíäèðìÿê, îíëàðûí áÿäèè òÿõÿééöëöíö âöñÿòëÿíäèðìÿê èøèíäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áèð íe÷ÿ ìöääÿò áóíäàí ÿââÿë ìÿí Éóãîñëàâèéàäà ìöàñèð óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ïðîáëeìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø Çàãðeá áeéíÿëõàëã ñèìïîçèóìóíóí èøèíäÿ èøòèðàê eäèðäèì. Ãÿðáè Àëìàíèéàäàí ýÿëìèø íöìàéÿíäÿ — Âîëôðàì Ôðîíìëeò ñîí äÿðÿúÿ ñÿìèìè øÿêèëäÿ âÿ øöáùÿñèç êè, þç àëÿìèíäÿ óøàãëàðûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêÿðÿê äeäè: «Áóðàäà (Çàãðeá ñèìïîçèóìóíäà — Å.) äÿôÿëÿðëÿ áeëÿ áèð ôèêèð ñþéëÿíäè êè, óøàãëàðû ÷îõ ýöëäöðìÿê ëàçûìäûð. Áó, ñèíèçìäèð. Ùÿðýàù óøàã áèëìèðñÿ ñàáàù íÿ èëÿ éàøàéàúàã, íÿ éeéÿúÿê, ùàíñû ìÿíÿâè èõòèéàðëà áèç áó ýöí îíëàðû ýöëäöðìÿëèéèê âÿ óøàã éàçû÷ûëàðûíû èíäèäÿí áó óøàãëàðû ýÿëÿúÿê ìöáàðèçÿëÿð ö÷öí àúèçëÿøäèðÿí úèíàéÿòêàð (!—Å.) éàðàäûúûëûüà ñþâã eòìÿëèéèê?» Ìÿí áó ÷ûõûøà ãóëàã àñûðäûì âÿ äöçöíö äeéèì êè, ÷îõ òÿÿúúöá eäèðäèì: áÿäèè ÿäÿáèééàò óøàãëàðà ñeâèíú ýÿòèðìÿìÿëèäèðìè âÿ ÿñëèíäÿ, eëÿ ýöëöøöí þçö äÿ — éöêñÿê áÿäèè eñòeòèê ñÿâèééÿëè ýöëöøäöðñÿ! — ìöáàðèçÿ äeéèëìè? Öìóìèééÿòëÿ, Çàãðeáäÿ áèð ñûðà Ãÿðá éàçû÷ûëàðû âóëãàð ñîñèîëîæè áèð ìþâãe òóòàðàã, òàìàìèëÿ èôðàòà âàðàðàã íàüûëëàðûí, ãÿäèì éóíàí ÿñàòèðëÿðèíäÿí òóòìóø áó òÿðÿôÿ áöòöí ÿôñàíÿëÿðèí, ðÿâàéÿòëÿðèí, äàñòàíëàðûí êèòàá øÿêëèíäÿ, ýþçÿë èëëöñòðàñèéàëàðëà, ðÿíýáÿðÿíý íàõûøëàðëà óøàãëàðà òÿãäèì îëóíìàñûíûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, óøàãëàðûí íàüûë âÿ ÿôñàíÿëÿðëÿ òàíûøëûüûíûí, ìöàñèð äþâðöí Úàííè Ðîäàðè, Ëèíäãðeí, ×óêîâñêè êèìè éàçû÷ûëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíè îõóìàñûíûí ãÿòè ÿëeéùäàðëàðû êèìè ÷ûõûø eäèðäèëÿð. Îíëàð áó ÿäÿáèééàòûí óøàãëàðû àëäàòäûüûíû, äþâðöí áþéöê âÿ àêòóàë ñîñèàë ïðîáëeìëÿðèíäÿí éàéûíäûðäûüûíû âÿ íÿòèúÿ eòèáàðèëÿ ýÿëÿúÿê ñèéàñè-èúòèìàè ìöáàðèçÿëÿð ö÷öí ÿôÿëëÿð òÿðáèéÿ eòäèéèíè ñþéëÿéèð âÿ ÿñëèíäÿ, öìóìèééÿòëÿ, óøàã ÿäÿáèééàòû àíëàéûøûíûí ÿëeéùèíÿ ÷ûõûð, «óøàã ÿäÿ288 áèééàòû» èëÿ «áþéöê ÿäÿáèééàòû» àðàñûíäàêû ÿõëàãè ñÿðùÿäèí áeëÿ ýþòöðöëìÿñèíÿ ÷àüûðûðäûëàð. Î çàìàí áèçèì Âîëôðàì Ôðîíìëeò èëÿ áeëÿ áèð ñþùáÿòèìèç îëäó: Â.Ô. Áó ýöí úöðáÿúöð «óçóíúîðàá ïeïïèëÿðëÿ» (Àñòðèä Ëèíäãðeíèí Ïeïïèñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð —Å.), eúàçêàð íàüûëëàðëà óøàãëàðûí áàøûíû ãàòûøäûðìàã, ÿí àçû, úèíàéÿòäèð, ñîñèàë úèíàéÿò! ÌßÍ. Áÿñ ñèçèí eëÿ þç ùÿìâÿòÿíëÿðèíèç — Ãðèìì ãàðäàøëàðû, éàõóä Ùàóô íeúÿ îëñóí? Â.Ô. Îíëàð àðòûã êþùíÿëèáëÿð. ÌßÍ. Óøàãëàð äà, ýþðÿñÿí, ñèçèí êèìè ôèêèðëÿøèðëÿð? Â.Ô. (þçö þç äeäèêëÿðèíÿ ãÿëáÿí èíàíàðàã âÿ öðÿêäÿí ýÿëÿí áèð eùòèðàñëà). Áèçè óøàãëàðûí ôèêðè ìàðàãëàíäûðìàìàëûäûð, óøàãëàðûí ýÿëÿúÿéè ìàðàãëàíäûðìàëûäûð. Íàüûëëàð ×e Ãeâàðàëàð éeòèøäèðÿ áèëìÿç. ÌßÍ (ùeéðÿò è÷èíäÿ). Ìÿýÿð ×e Ãeâàðàíûí àíàñû îíà íàüûë äàíûøìàéûá? Áèç äàùà ìöáàùèñÿíè äàâàì eòäèðìÿäèê. Óøàã ÿäÿáèééàòû óøàüûí úÿìèééÿòÿ äàõèë îëìàñû ìÿñÿëÿñèíè þç ïðîáëeìàòèêàñûíûí ÿñàñû eòñèí, ÷îõ ýþçÿë, áó, ñîí äÿðÿúÿ âàúèá áèð ìÿñÿëÿäèð, ëàêèí íÿ ö÷öí áó çàìàí íàüûëëàð âÿ öìóìèééÿòëÿ, ôîëêëîð çÿðÿðäèäÿ îëìàëûäûð? Íÿ ö÷öí Àíäeðñeíèí, éàõóä Áàæîâóí íàüûëëàð àëÿìè — ýþçÿë øàùçàäÿëÿð, ñeùðëè òöòÿêëÿð, úÿñóð ÿñýÿðëÿð óøàãëàðà ñeâèíú áÿõø eòìÿìÿëèäèð, éà äà êè, Àáäóëëà Øàèãèí Òûã-òûã õàíûìû èëÿ Ñè÷àí áÿéè ýþçÿë èëëöñòðàñèéàëû ðÿíýáÿðÿíý êèòàáëàðûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿí áàëàëàðûìûçûí öçöíÿ ýöëìÿìÿëèäèð? Äöíéàíûí ìöðÿêêÿáëèéèíè ýþñòÿðìÿê ö÷öí íÿéÿ ýþðÿ, äeéÿê êè, Áàðìàëeé ñóðÿòè «óøàãëàøäûðûëìûø» ñèéàñè-èãòèñàäè ìöùàçèðÿëÿðè èëÿ ÿâÿç îëóíìàëûäûð? Äeìÿëèéÿì êè, áeëÿ áèð ìþâãe éàëíûç âóëãàð ñîñèîëîæè úÿáùÿéÿ àèä äeéèë. Òÿÿúúöáëö áóðàñûäûð êè, àéðû-àéðû ìöòÿðÿããè âÿ èñòeäàäëû Ãÿðá éàçû÷ûëàðû äà áó ïðèíñèïëÿðÿ øÿðèê ÷ûõûðëàð. Ìèñàë ö÷öí, ìÿíèì éàäûìà äöøöð êè, ìöàñèð Òöðêèéÿíèí ÿí ýþðêÿìëè éàçû÷ûëàððíäàí áèðè Éàøàð Êàìàë 1977-úè èëäÿ Áåéíÿëõàëã Ñîôèéà ýþðöøöíäÿêè ÷ûõûøûíäà óøàã ÿäÿáèééàòûíäàí øèêàéÿòëÿíÿðÿê îíó äÿùøÿòëè áèð ÿäÿáèééàò, ùÿòòà úèíàéÿòêàð áèð ÿäÿáèééàò àäëàíäûðäû, ÷öíêè, ýóéà, íàüûëëàð îõóäóãëàðûíà ýþðÿ âÿ îíëàð ö÷öí éàëíûç èøûãëû ÿñÿðëÿð éàçûëäûüûíà ýþðÿ, áó ÿäÿáèééàò óøàãëàðû úÿìèééÿòäÿí, ùÿòòà òÿáèÿòäÿí äÿ òÿúðèä eäèð. 7-19 289 Éàøàð Êàìàëûí áeëÿ áèð èääèàñû ìÿíèì ö÷öí, õöñóñÿí, ãÿðèáÿ ýþðöíöð, ÷öíêè øÿõñÿí ìÿí òàìàìèëÿ ÿìèíÿì êè, ùÿðýàù Éàøàð Êàìàë þçö óøàãëûãäà íàüûëëàð îõóìàñàéäû, íàüûëëàðà ãóëàã àñìàñàéäû, òöðê õàðàêòeðèíèí, òöðê ïñèõîëîýèéàñûíûí ìÿùç òöðê íàüûëëàðûíäàêû áÿäèè-eñòeòèê èôàäÿñèíè ùèññ eòìÿñÿéäè âÿ ùàíñû ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ èñÿ áöòöí áóíëàðäàí ñÿðô-íÿçÿð eòìèø îëñàéäû, î çàìàí òöðê íàüûëëàðûíûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, òöðê ôîëêëîðóíóí ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì âÿ éàðàäûúû ñóðÿòäÿ èíêèøàô eòäèðÿí «Èíúÿ Ìÿììÿä» ðîìàíû áöòöí äöíéàäà øþùðÿò òàïìàçäû (ùe÷ éàçûëìàçäû äà!). Ëàêèí áó áàøãà âÿ ìÿõñóñè áèð ñþùáÿòèí ìþâçóñóäóð, áèç èñÿ éeíÿ Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòûíà ãàéûäàã. «Ïèîíeð» æóðíàëûíûí 1980-úè èë 7-úè íþìðÿñèíäÿ Ñàáèð Ìÿììÿäçàäÿíèí «Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó» àäëû øeðè ÷àï îëóíóá. Áó øeðèí ÿñàñûíû ìÿøùóð íàüûë ìîòèâè òÿøêèë eäèð âÿ áó ìîòèâ éàëíûç ìþâçó èëÿ ìÿùäóäëàøìûð, íàüûë ÿùâàë-ðóùèééÿñè, íàüûë ïîeòèêàñûíûí òÿëÿá eòäèéè ñþç ÿëâàíëûüû áàõûìûíäàí äà øeðèí öñëóáóíà éàõøû òÿñèð eäèð: Îäàñû êèëèì-êèëèì, Îúàüû äèëèì-äèëèì. Ñàíäûãëàð ãàëàã-ãàëàã, Ãûôûëëàð ãóëàã-ãóëàã. Ñöôðÿíè à÷à-à÷à, Ãàðû îíà ùàë îëúà. Ýÿòèðäèéè òàïìàúà, Ñöôðÿñè ñóàë îëäó. Áèç øöáùÿ eòìèðèê êè, áóðàäàêû òÿùêèéÿ îðèæèíàëëûüû, ãàôèéÿëÿðèí îéíàãëû ðèòìèê ñöðÿòè óøàã òÿôÿêêöðöíÿ, éàääàøûíà äÿðùàë òÿñèð eòìÿéÿ áàøëàéûð, íÿèíêè ùÿì ìÿçìóí, ùÿì äÿ èôà ïëàíûíûí áeëÿ àéðûëìàçëûüû, íàüûëâàðè îðíàìeíòëèéè ÿñÿðèí òàì âÿ òeç ãàâðàíûëìàñûíäà çÿðóðè áèð àìèë êèìè ÷ûõûø eäèð. Íàüûë, ðÿâàéÿò, ÿôñàíÿ ìîòèâëÿðèíèí, ôîëêëîð ðóùóíóí óøàã ÿäÿáèééàòûíà áeëÿ áèð ìöäàõèëÿñè âÿ áó ìîòèâëÿðèí îðèæèíàë ÿñÿðëÿð øÿêëèíäÿ éeíèäÿí èøëÿíìÿñè, eéíè çàìàíäà, äþâðöí áþéöê ñèéàñèèúòèìàè âÿ eòèê ïðîáëeìëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû âÿ èøûãëàíäûðûëìàñûíäà ôîëêëîð òÿùêèéÿñèíäÿí éàðàäûúû ñóðÿòäÿ èñòèôàäÿ eòìÿê, âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ãeéðÿò, ñÿäàãÿò êèìè êeéôèééÿòëÿðèí öçäÿí, ïàòeòèêà, äèäàêòèêà, íÿñèùÿò âÿ ãóðó ñþç÷öëöê ñÿâèééÿñèíäÿ äeéèë, ìöàñèð óøàãëàðûí òÿôÿêêöðöíö ýeíèøëÿíäèðÿí, îíëàðû äöøöíìÿéÿ ñþâã 290 âÿ âàäàð åäÿí äeòàëëàð âÿ ùàäèñÿëÿð ôîíóíäà èôàäÿ îëóíìàñûíà äà èìêàí âeðèð. Ìÿñÿëÿí, øàèð Ôèêðÿò Ñàäûüûí «Ïèîíeð» æóðíàëûíûí 1981-úè èë 2úè íþìðÿñèíäÿ ÷àï îëóíàí «Âÿòÿíèí ÿë áîéäà äàøû» àäëû ïîeìàñû òàðèõè ðÿâàéÿò ôîðìàñûíäà èøëÿíñÿ äÿ, âÿòÿíïÿðâÿðëèê àíëàéûøûíûí ìÿùç ìöàñèð ìöíäÿðèúÿñèëÿ ñÿñëÿøûð, êè÷èêéàøëû îõóúóëàðà âÿòÿíïÿðâÿðëèéèí ìÿíàñûíû áàøà ñàëûð: Âÿòÿíèí þëö ÷þëö äÿ Ýöëëö ÷ÿìÿíäèð. ßë áîéäà äàøû äà Âÿòÿíäèð! Øàèð äeêëàðàòèâ øÿêèëäÿ «Âÿòÿíè ñeâèí!» äeìèð, ëàêèí «Âÿòÿíèí þëö ÷þëö äÿ ÷ÿìÿíäèð», «äàøû äà Âÿòÿíäèð» äeìÿêëÿ, äîüìà òîðïàüûí ìöãÿääÿñ òîõóíóëìàçëûüûíû, áþéöêëöéöíö îðèæèíàë ìèñðàëàðëà äÿðê eòäèðèð, ùàôèçÿéÿ ùîïäóðóð. ßëáÿòòÿ, áeëÿ íöìóíÿëÿð òÿêúÿ óøàãëàð ö÷öí äeéèë, ùàìû ö÷öíäöð âÿ áó ìÿíàäà àéðûúà «óøàã ÿäÿáèééàòû» âÿ àéðûúà «áþéöê ÿäÿáèééàòû» èääèà eäÿíëÿð ùàãëûäûð: áeëÿ íöìóíÿëÿð, ùe÷ øöáùÿñèç, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí óüóðëàðûíäàí õÿáÿð âeðèð. Ô.Ñàäûüûí áó ïîeìàñûíûí éàõøû úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îíóí êîíêðeòëèéè, áè÷èëìèøëèéèäèð. ×îõ âàõò óøàã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ, òÿìñèë âÿ àëëeãîðèéà òèïëè ÿñÿðëÿðäÿ áeëÿ êîíêðeòëèê ýþçëÿíèëìèð, ùàäèñÿ óçóí-óçàäû èçàù eäèëèð âÿ áeëÿëèêëÿ äÿ óøàã ïñèõîëîýèéàñû âÿ ùàôèçÿñè ö÷öí îëàí àíèëèê âÿ ýþçëÿíèëìÿçëèê, áÿäèè äeòàëëàðûí éàõûíëûüû, ãîíøóëóüó, ùàäèñÿëÿðäÿí ùàäèñÿëÿðÿ êe÷èäèí ñöðÿòè êèìè áÿäèè-eñòeòèê àìèëëÿð ïîçóëóð. Áeëÿ áèð áÿäèè óüóðñóçëóã ÷îõ çàìàí áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ìeéäàíà ÷ûõûð êè, ìöÿëëèìëÿð óøàã èëÿ ñþùáÿòëÿðèíäÿ ñþçäÿí ëàçûìè øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ eäÿ áèëìèð. Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòûíûí, õöñóñÿí, øeðèíèí èñòeäàäëû íöìóíÿëÿðèíäÿ ìÿùç áó úÿùÿò, éÿíè ñþçöí ÿí ñàäÿ, ëàêèí eìîñèîíàë òÿñèð áàõûìûíäàí òeç ñèðàéÿò eäÿí, ðàùàò ãàâðàíûëàí, éàääàãàëàí, òÿìòÿðàã, eëèòàðëûã âÿ ãóðàìà÷ûëûãäàí óçàã õÿëãè ÷àëàðûíäàí èñòèôàäÿ eòìÿê áàúàðûüû þçöíö ýþñòÿðèð. Ñàáèðèí, À.Ñÿùùÿòèí, À.Øàèãèí óøàã øeðëÿðèíäÿ ôîðìàëàøàí âÿ Àçÿðáàéúàí ñîâeò óøàã ïîeçèéàñûíûí Ì.Ñeéèäçàäÿ, Ì.Ðçàãóëóçàäÿ, Ò.Åë÷èí, Õ.ßëèáÿéëè êèìè ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí úèëàëàíûá èíêèøàô eòäèðèëÿí ùÿ291 ìèí ïîeòèê õÿòò áó ýöí Ì.ßëèéeâ, Ò.Ìàùìóä, È.Òàïäûã, Ç.Õÿëèë êèìè óøàã øàèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ eñòeòèê áèð ëeéòìîòèâ ðîëóíó îéíàéûð âÿ óøàã ïîeçèéàñûíûí ìöòàëèÿ âÿ èäðàê ìàòeðèàëûíà ÷eâðèëìÿñèíÿ ìöíáèò çÿìèí éàðàäûð. Íöìóíÿ ö÷öí, Ìÿñòàí ßëèéeâèí éàðàäûúûëûüûíà íÿçÿð ñàëàã. Áó éàðàäûúûëûüûí ÿñàñ âÿ áàøëûúà êeéôèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, áóðàäà óøàã äöíéàñûíûí, ïñèõîëîýèéàñûíûí ðÿíýàðÿíýëèéè ùÿìèøÿ íÿçÿðÿ àëûíûð, óøàã òÿôÿêêöðöíöí ìöùèòäÿ, èíñàíëàðäà, òÿáèÿòäÿ àõòàðäûüû ìöõòÿëèô âÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ñóàëëàðà úàâàá òàïûëûð. Òÿáèè êè, áeëÿ òeìàòèê ðÿíýàðÿíýëèê âàùèä âÿ èíåðòãîëòèê ñèñòeì, eéíèòîíëó, eéíèìàùèééÿòëè áÿäèè eñòeòèê âàñèòÿëÿðëÿ äeéèë, äèíàìèê, ÷eâèê âÿ ìþâçóäàí-ìþâçóéà ÿëâàíëàøàí öñëóá âàðèàñèéàëàðû äàõèëèíäÿ èôàäÿ îëóíóð. Ì.ßëèéeâ øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíûí, äeìÿê îëàð êè, áöòöí ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ eäèð, äeéèøìÿ, òàïìàúà, áàéàòû, ýÿðàéëû, ñþç îéóíó âÿ ñ. êèìè ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíèí ïîeòèê öñëóáóíäàí áÿùðÿëÿíèð, ëàçûì ýÿëäèêäÿ, eë ðèòìèíè, àõàðûíû äà óøàã øeðèíèí àùÿíýèíÿ ãàòûð: — Êîëëàðäà ãàðàüàò ãàëûá, — Äÿéìÿ, äÿéìÿ. — Éàéäàí ãûøà ñîâãàò ãàëûá... — Äÿéìÿ, äÿéìÿ. — ßçýèëëèäèð ùÿëÿ ãîðóã, — Äÿéìÿ, äÿéìÿ. — Øàõ àëòäà ýèçëÿíèá ìîðóã, — Äÿéìÿ, äÿéìÿ. — Òÿíÿêäÿ áèð-èêè ñàëõûì... — Äÿéìÿ, äÿéìÿ. — Ýÿëñÿíÿ äàäûíà áàõûì, — Äÿéìÿ, äÿéìÿ. — Áóäàãäà ãóðóéóá àëìà, — Äÿéìÿ, äÿéìÿ. — Ýÿë ãîïàðàã, óøàã îëìà! — Äÿéìÿ, äÿéìÿ. — Ùÿ, áèëäèì, áóíëàðû ãûø... — Äÿéìÿ, äÿéìÿ. — Áÿëêÿ ãóøëàðà ñàõëàìûø? — Äÿéìÿ, äÿéìÿ! 292 Ì.ßëèéeâèí «Äÿéìÿ-äÿéìÿ» àäëàíàí áó øeðè þç ìàðàãëû ãóðóëóøó, ñàäÿ äeéèì òÿðçè, òÿáèèëèéè eòèáàðèëÿ ìöàñèð óøàã øeðèìèçèí áó ìÿíàäà ÿëäÿ eòäèéè áÿäèè eñòeòèê óüóðëàðû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ùÿìèí øeðèí îõóíóøóíäà áèð íe÷ÿ óøàã èøòèðàê eäÿ áèëÿð êè, áó äà ìàðàãëû óøàã îéóíó ö÷öí èìêàí éàðàäûð. Öìóìèééÿòëÿ, Ì.ßëèéeâ òÿêúÿ êè÷èê éàøëûëàðûí òÿôÿêêöð ìàðàã äàèðÿëÿðèíè ÿùàòÿ eäÿí ìþâçóëàðà òîõóíìàãëà êèôàéÿòëÿíìèð, áó øàèðäÿ ñþçöí þçöíö, áÿäèè èôàäÿíè, äeéèì òÿðçèíè óøàã ùàôèçÿñèíèí, óøàã eìîñèéàñûíûí âÿ ïñèõîëîýèéàñûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðìàã óñòàëûüû ýöúëöäöð. Áeëÿ óñòàëûã èñÿ óøàã ïîeçèéàñûíû ïðèìèòèâ íÿñèùÿò÷èëèêäÿí, ñþç÷öëöêäÿí âÿ äeêëàðàòèâ èáàðÿïÿðäàçëûãäàí õèëàñ eäèð. Ùÿëÿ âàõòèëÿ Â.Ã.Áeëèíñêè «Éeíè èëÿ ùÿäèééÿ» (1840) àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûðäû êè, «áàøëûúà èø — ñeíòeíñèéàëàðäàí, íÿñèùÿò âÿ òÿðáèéÿïÿðäàçëûãäàí èìêàí äàõèëèíäÿ ãà÷ìàãäûð: îíëàðû áþéöêëÿð äÿ õîøëàìûð, óøàãëàðûí èñÿ, ñàäÿúÿ îëàðàã, çÿùëÿñè ýeäèð» . Ëàêèí òÿÿññöô êè, áÿçè ùàëëàðäà áó úÿùÿòëÿð òàìàìèëÿ óíóäóëóð âÿ êè÷èê éàøëû óøàãëàðà ìöñòÿãèì þéöä-íÿñèùÿòäÿí, ïàôîñ âÿ ýóðóëòóäàí èáàðÿò ÷åéíÿíìèø ñÿòèðëÿð òÿãäèì eäèëèð. Ãÿðèáÿ áóðàñûäûð êè, óøàãëàðûí îáðàçëû òÿôÿêêöðöíö èíêèøàô eòäèðìÿê ö÷öí éeíè ùå÷ áèð øeé âeðìÿéÿí ñþíöê ñÿòèðëÿðÿ áèç âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ùóìàíèçì, äîñòëóã, ñÿäàãÿò èäeéàëàðû àøûëàìàã ìÿãñÿäè äàøûéàí øeðëÿðäÿ äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëèðèê. ßëáÿòòÿ, áeëÿ éàçûëàðäà eñòeòèê ýþçÿëëèê àõòàðìàã ÿáÿñäèð. Çàãðeá ñèìïîçèóìóíäà ðóìûí éàçû÷ûñû Òèáeðó Óòàí áeëÿ ùàäèñÿ äàíûøäû: «Ìÿíèì äîñòóìóí ãûçû òeëeâèçèéà èëÿ ýþñòÿðèëÿí Îëèìïèéà îéóíëàðûíà áàõûðäû. Ýèìíàñò Íàäéà Êîìeíe÷èíèí ÷ûõûøûíäàí ñîíðà àòàñûíà äeäè: «— Àòà, áó ãûç ýþçÿë áèð ãóø îëà áèëÿðäè...» Ìÿíúÿ, áó, ÷îõ ýþçÿë áèð ìèñàëäûð. Áó êè÷èê âÿ èøûãëû áÿíçÿòìÿ áèð äàùà ñöáóò eäèð êè, õöñóñÿí, óøàã ÿäÿáèééàòûíûí eñòeòèê ñèìàñûíäàí ÷îõ øeé àñûëûäûð âÿ óøàã éàçû÷ûñû ñÿíÿòêàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ õöñóñè ôèêèð âeðìÿëè âÿ áó õöñóñèééÿòëÿðÿ ñàùèá îëìàëûäûð. Áÿäèè äèëèí çÿíýèíëèéè îëìàäàí, òÿáèèëèéè, àõàðëûüû îëìàäàí, öìóìèééÿòëÿ, áÿäèè ÿäÿáèééàò éîõäóð, óøàã ÿäÿáèééàòûíäà èñÿ, áeëÿ áèð çÿíýèíëèê, òÿáèèëèê âÿ àõàðëûã õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá eäèð. Äÿãèã ïñèõîëîæè ìöøàùèäÿëÿð îëìàäàí, ñèòóàñèéàëàðûí òÿáèèëèéè, ÿí êè÷èê äeòàëëàðûí áeëÿ åìîñèîíàë òÿñèð ãöââÿñè îëìàäàí, áþéöê ÿäÿ1 1 Â.Ã.Áåëèíñêèé. Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé â-òè òò., ò3, Ì., 1978, ñòð. 61. 293 áèééàò éîõäóð, óøàã ÿäÿáèééàòûíäà èñÿ áóíëàð õöñóñè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Äöíéà ÿäÿáèééàòû éàðàíäûüû ýöíäÿí ìöàñèð äþâðÿ êèìè ùÿìèøÿ õeéèðëÿ øÿðèí ìöáàðèçÿñèíäÿ õeéèðèí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìèøäèð, óøàã ÿäÿáèééàòûíäà èñÿ áó òÿÿññöá ùèññè õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ãóðóëóã, äöíéàéà éóõàðûäàí àøàüû áàõìàã, áÿäèè èääèà÷ûëûã ùÿìèøÿ ÿäÿáèééàòûí íàãèñ úÿùÿòè îëóá, óøàã ÿäÿáèééàòûíäà èñÿ áó íàãèñëèê ÿñë áÿëàéà ÷eâðèëèð. Áèçèì ìÿøùóð ñàòèðèê æóðíàëûìûç «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» íÿøðÿ áàøëàéàíäàí ñîíðà, îíóí ìöõáèðëÿðèíèí, áó æóðíàëäà ÷àï îëóíìàã èñòÿéÿíëÿðèí ñàéû ýöíö-ýöíäÿí àðòûðäû âÿ òÿáèè êè, ðeäàêñèéàéà ýþíäÿðèëÿí éàçûëàðûí, õöñóñÿí, ñàéñûç ÿñÿðëÿðèí ùàìûñûíûí ñÿâèééÿñè éöêñÿê äeéèëäè. Áó ìöíàñèáÿòëÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»äÿ õöñóñè «Ïî÷ò ãóòóñó» ðóáðèêàñû à÷ìûøäû âÿ 1908-úè èëèí 13-úö íþìðÿñèíäÿ ùÿìèí ðóáðèêàäà áeëÿ áèð úàâàá âàð: «Øàìàõû-Ì «Òÿçÿ ìöõáèð»ÿ: äöíéàäà ùÿð áèð øeé çîð èëÿ îëà áèëÿð, áèðúÿ øàèðëèêäÿí ñàâàéû». Áèç èñÿ, áó ýöí óøàã øeðëÿðèíè îõóäóãúà, èáòèäàè ìÿêòÿá äÿðñëèêëÿðèíè âÿðÿãëÿäèêúÿ ãÿðèáÿ (ùÿì äÿ ÷îõ òÿÿññöô äîüóðàí!) áèð ïðîñeñ ìöøàùèäÿ åäèðèê: ÷îõ ÷àëûøûá «çîðëà øàèð» îëà áèëìÿéÿíëÿð, çîðëà óøàã øàèðè îëìàã èñòÿéèð. Ìÿí ùÿìèí «çîðëà éàçûëìûø óøàã øeðëÿðèíäÿí» áóðàäà ìèñàëëàð ýÿòèðìÿéÿ eùòèéàú ùèññ eòìèðÿì, îíëàðû áèð äÿôÿ îõóìàüûìûç êèôàéÿòäèð, ùÿð÷ÿíä èíäèêè ùàëäà ãàçàíúûìûç áèð î ãÿäÿð äÿ ÷îõ äeéèë. Óøàãëàð áó øeðëÿðè îõóéóáëàð, îõóéóðëàð âÿ ÿí êÿäÿðëèñè áóäóð êè, ùÿìèí øeðëÿðè äÿðñëèêëÿðÿ äàõèë eäèëäèêëÿðè ö÷öí ìÿêòÿáäÿ âeðèëìèø eâ òàïøûðûüû êèìè ÿçáÿðëÿìÿéÿ ìÿúáóð îëóáëàð. Òÿñêèíëèê éàëíûç îíäàäûð êè, áó øeðëÿð òeç äÿ éàääàí ÷ûõûá ýeäèð, àììà... àììà ùÿëÿ àõòàðûøäà îëàí çþâãëÿðè êîðøàëäûð. ßëáÿòòÿ, áó éeðäÿ ÿí ñàíáàëëû âÿ eôôeêòëè ñþçö ÿäÿáè òÿíãèä äeìÿëèäèð, ëàêèí òÿÿññöôëÿð êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí óøàã ÿäÿáèééàòû ïðîáëeìëÿðèíÿ ìöäàõèëÿñè áó ýöí ÿí éàðûòìàç áèð âÿçèééÿòäÿäèð. Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû áó ýöí, ùÿðýàù áeëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, òÿúðèä eäèëìèø ñóðÿòäÿ, ìöñòÿãèë éàðàíûð, áeëÿúÿ èíêèøàô eäèð âÿ çÿèô úÿùÿòëÿðè, éàíëûøëûãëàðû, ÷àòûøìàçëûãëàðû äà éàëíûç þçöíÿ àèääèð, ÷öíêè áó ÿäÿáèééàò ÿäÿáè òÿíãèäèí íÿèíêè êþìÿéèíè ùèññ åòìèð, ÿäÿáè òÿíãèääÿ þç àäè òÿùëèëèíè áeëÿ òàïìûð; Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû áó ýöí ÿäÿáè ïðîñeñäÿí êÿíàðäà ãàëìûøäûð âÿ îíóí áèð ÷îõ ñàïûíòûëàðû äà ìÿùç áeëÿ áèð «þçöíÿãàïûëìàíûí» íÿòèúÿñèäèð. 294 Ùÿðýàù áèç òÿõìèíÿí ñîí îí èëèí ÿäÿáè òÿíãèäèíè íÿçÿðäÿí êe÷èðñÿê Ìÿììÿä Úÿôÿðèí1 âÿ Áÿêèð Íÿáèéeâèí2 ùÿðÿñèíèí áèð ìÿãàëÿñèíäÿí áàøãà, óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ìöðÿêêÿá þçöíÿìÿõñóñëóüóíóí, èëäÿí-èëÿ äàùà äà àðòàí ïðîáëeìëÿðèíèí êîíêðeò ìàòeðèàëëàð ÿñàñûíäà òÿùëèë âÿ òÿñíèôèíè âeðÿí úèääè ñàíáàëëû, öìóìèëÿøäèðèëìèø òÿíãèäè éàçûéà, äeìÿê îëàð êè, ðàñò ýÿëìèðèê. Äöøöíäöðÿí ïðîáëeìëÿð èñÿ ÷îõäóð âÿ áèç ãûñàúà îëàðàã áóíëàðäàí áÿçèñè öçÿðèíäÿ äàéàíìàã èñòÿéèðèê. Îõóúó éÿãèí äèããÿò eäèá êè, áèç ÿñàñ eòèáàðèëÿ ïîeçèéàäàí äàíûøûðûã, äeìÿëèéÿì êè, áeëÿ áèð ùàë òÿñàäöôè äeéèë: Àçÿðáàéúàí óøàã ïîeçèéàñû íÿñðÿ íèñáÿòÿí õeéëè àðòûã èíêèøàô eòìèøäèð âÿ èø î éeðÿ ÷àòûá êè, «óøàã ÿäÿáèééàòû» äeéÿíäÿ áó àíëàéûøû áèç, àç ãàëà, «óøàã ïîeçèéàñû» êèìè áàøà äöøöðöê. ßëáÿòòÿ, ïîeçèéàíûí áeëÿ èíêèøàô eòìÿñè áèçè ñeâèíäèðèð, ëàêèí áó èíêèøàôûí íÿñðèí ùeñàáûíà îëäóüóíó ýþðäöêäÿ èñÿ, òÿáèè êè, òÿÿññöô ùèññè êe÷èðèðèê. Áó úöð áèðòÿðÿôëè èíêèøàô óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿíè òàì øÿêèëäÿ éeðèíÿ éeòèðìÿê èøèíäÿ øÿêñèç ÷ÿòèíëèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Àçÿðáàéúàí óøàã íÿñðèíèí Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿäÿí, À.Øàèãäÿí, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ äþâðöíäÿí ýÿëÿí ýþçÿë ÿíÿíÿëÿðè âàð âÿ áó ýöí áó ÿíÿíÿëÿð íÿ ö÷öí þç òÿáèè äàâàìûíû âÿ èíêèøàôûíû òàïìûð? ßäÿáè òÿíãèä ñóñóð... Âàõòèëÿ, Ìèêàéûë Ðçàãóëóçàäÿ, Ñöëeéìàí Âÿëèéeâ, Åéíóëëà Àüàéeâ êèìè éàçû÷ûëàðûìûç óøàãëàð ö÷öí ìàðàãëû ùeêàéÿ âÿ ïîâeñòëÿð éàçûðäû. Éàõóä áeëÿ áèð ùàäèñÿíè õàòûðëàéûðàì: íe÷ÿ èëëÿð áóíäàí ÿââÿë Áàêûíûí Ñàáèð àäûíà êèòàáõàíàñûíà ýeòìèøäèì. 12-13 éàøëàðûíäà eéíÿêëè áèð îüëàí è÷ÿðè ýèðäè. Éàíûìäà äàéàíìûø óøàãëàð ïû÷ûëäàøäûëàð: «Ïðîôeññîð ýÿëäè». «Ïðîôeññîð» êèòàáõàíà÷ûéà éàõûíëàøäû âÿ ñîðóøäó êè, íþâáÿñèíÿ ÷îõ ãàëûá? Åøèäÿíäÿ êè, îíóí íþâáÿñèíÿ ùÿëÿ ÷îõ ãàëûá, «ïðîôeñîð»óí àüûëëû ýþçëÿðèíÿ áèð óøàã áèêeôëèéè ÷þêäö. ßëáÿòòÿ, ìÿí «ïðîôeññîð»ó áó úöð ìÿéóñ eäÿí íþâáÿ áàðÿäÿ ñîðóøäóì. Ìÿëóì îëäó êè, ñþùáÿò Íàìèã Àáäóëëàéeâèí «Êèáeðèí ìàúÿðàëàðû» àäëû eëìè-ôàíòàñòèê ïîâeñòèíäÿí ýeäèð âÿ óøàãëàð áó êèòàáû îõóìàã ö÷öí íþâáÿéÿ éàçûëìûøëàð... 1 Ìÿììÿä Úÿôÿð. Èêè ãóðóëòàé àðàñûíäà Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû, «Ùÿìèøÿ áèçèìëÿ» êèòàáû, Á., 1980, ñÿù. 98-123. 2 Áÿêèð Íÿáèéeâ. Óøàã ÿäÿáèééàòûíûí áþéöê òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíÿ, «Òÿíãèä âÿ ÿäÿáè ïðîñeñ» êèòàáû, Á., 1976, ñÿù. 122-142. 295 Áöòöí áóíëàð äöíÿí èäè, áÿñ áó ýöí? Áó ýöí äöíÿíèí ñàéúà áèð î ãÿäÿð äÿ ÷îõ îëìàéàí íàèëèééÿòëÿðè èíêèøàô eäèá ÷îõàëûáìû? Áó ýöí äÿ áèð ñûðà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèìèç âàð. Ìÿðùóì Áàéðàì Ùÿñÿíîâóí «Éàéëàãäà», Çàùèä Õÿëèëèí «Áàëëûúà âÿ ôûíäûãáóðóí, äÿìèðäàáàí, øeøÿáûü» ùàããûíäà íàüûëëàðû, ßçèçÿ ßùìÿäîâàíûí «Îíó ÷è÷ÿêëÿð ñeâäè» àäëû ùeêàéÿ âÿ ïîâeñòëÿð êèòàáëàðû, àéðûàéðû ùeêàéÿëÿð... Áó ÿñÿðëÿðäÿ äèããÿòè úÿëá eäÿí ÿí éàõøû úÿùÿò òÿáèÿòè óøàãëàðà ñeâäèðìÿê ùÿâÿñè âÿ áàúàðûüûäûð. Äeìÿëèéÿì êè, âàõòèëÿ ýþðêÿìëè ìààðèô÷è Úàìî Úÿáðàéûëáÿéëèíèí «Òÿáèÿò ùàããûíäà ùeêàéÿëÿð»è áó ñàùÿäÿ ÷îõ èø ýþðìöøäö âÿ áó ýöí eêîëîýèéà ïðîáëeìëÿðèíèí ñîí äÿðÿúÿ àêòóàë ìàùèééÿò ÿëäÿ åòäèéè áèð äþâðäÿ ùÿìèí ÿíÿíÿëÿðèí èíêèøàôû ðàçûëûã äîüóðóð. Èêèíúè áèð úÿùÿò áó ÿñÿðëÿðèí ÿí éàõøûëàðûíäà äèëèí òÿáèèëèéè âÿ òÿáèÿòëÿ, êÿíä ùÿéàòû èëÿ áàüëû ùàäèñÿëÿðèí, ñèòóàñèéàëàðûí ùÿéàòèëèéèäèð. Àéäûíäûð êè, íÿñðèí ÿñàñ eñòeòèê êîìïîíeíòëÿðèíäÿí áèðè ìÿùç òÿáèèëèê, ùÿéàòèëèêäèð. Áóðàñû äà ÷îõ ÿëàìÿòäàðäûð êè, óøàã íÿñðèíäÿ êè÷èúèê áèð ôàëø áeëÿ äÿðùàë þçöíö áöðóçÿ âeðèð, ÷öíêè áó, óøàã ïñèõîëîæèñèíÿ âÿ öìóìèééÿòëÿ, óøàã âàðëûüûíà ÿí éàáàí÷û áèð êeéôèééÿòäèð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí óøàã íÿñðè èëÿ ÿëàãÿäàð áÿçè äèýÿð ìöñáÿò úÿùÿòëÿð àõòàðûá òàïìàã îëàð, ëàêèí ýþðöíäöéö êèìè, áó ÿñÿðëÿð (éÿíè óøàã íÿñðèíèí éàõøû íöìóíÿëÿðè!) ùÿì ñàé eòèáàðèëÿ àçäûð, ùÿì äÿ ïðîáëeìàòèêà áàõûìûíäàí ìÿùäóääóð. Ùÿìèí ÿñÿðëÿð áèçèì óøàã íÿñðèìèçèí ïîòeíñèàë èìêàíëàðûíû ýþñòÿðèð, ëàêèí áèç íÿ ö÷öí áó ýöí éàëíûç ïîòeíñèàë èìêàíëàðûìûçëà òÿñêèíëèê òàïìàëûéûã? Áó éeðäÿ ìÿí áèð Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû ùàããûíäà õöñóñè äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Ñÿìÿä Áeùðÿíýè 1939-úó èëäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà àíàäàí îëìóø âÿ 29 éàøûíäà Èðàí øàù äeñïîòèçìè òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìöøäöð. Îíóí ãîéóá ýåòäèéè ÿäÿáè èðñ þìðöíöí èëëÿðè ìöãàáèëèíäÿ ñîí äÿðÿúÿ çÿíýèíäèð. Ñÿìÿä ùÿì íàüûëëàðûíäà, ùÿì òÿáèÿò ùeêàéÿëÿðèíäÿ, ùÿì äÿ ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñîñèàë ïðîáëeìëÿðèíÿ òîõóíàí ùeêàéÿ âÿ ïîâeñòëÿðèíäÿ ñeâèíú èëÿ êÿäÿðèí ãÿðèáÿ áèð âÿùäÿòè îõóúóíó î ñààò ÿëÿ àëûð, îíó èíàíäûðûð, îíà òÿñèð åäèð. Ñÿìÿä Áeùðÿíýè áÿçÿí êè÷èê îõóúóñóíó êÿäÿðëÿíäèðèð, àììà áó êÿäÿðèí þçöíäÿ äÿ áèð èøûã, áèð ùÿâÿñ ñòèìóëó âàð. Ñÿìÿä Áeùðÿíýè êÿäÿðëÿíäèðèð, ìÿéóñ eäèð, àììà öìèäñèçëÿøäèðìèð. 1978-úè èëäÿ «Ýÿíúëèê» íÿøðèééàòû Ñÿìÿä Áeùðÿíýèíèí Èòàëèéàíûí Áîëîíè øÿùÿðèíäÿ áeéíÿëõàëã óøàã ÿäÿáèééàòû ìöñàáèãÿñèíèí ìöêàôàòûíû àëìûø «Áàëàúà ãàðà áàëûã» àäëû ùeêàéÿñèíèí àäûíû äàøûéàí ùeêàéÿëÿð êèòàáûíû íÿøð eòìèøäèð. 296 Ìÿí áó êèëàáû îõóéàðêÿí, «×óüóíäóð ñàòàí îüëàí», «Ãàð äÿíÿñèíèí ñÿðýöçÿøòè», «24 ñààò éóõóäà âÿ àéûãëûãäà» êèìè ùeêàéÿëÿðëÿ «Àëèñà ìþúöçÿëÿð þëêÿñèíäÿ» àðàñûíäà ðóù éàõûíëûüû, äîüìàëûüû ùèññ eòäèì. Ñþùáÿò îíäàí ýeòìèð êè, Ñÿìÿä Áeùðÿíýè Ëóèñ Êeððîëäàí òÿñèðëÿíìèøäèð, áeëÿ áèð òÿñèð éîõäóð. Ìÿñÿëÿ ìÿãñÿä, àìàë éàõûíëûüûíäàäûð, ìÿñÿëÿ êè÷èê èíñàíëàðëà öíñèééÿò òàïìàã áàúàðûüûíäàäûð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí óøàã íÿñðèíäÿ éàçû÷û èëÿ êè÷èê îõóúó àðàñûíäà ìöõòÿëèô ïðîáëeìëÿðëÿ áàüëû ìÿùç áeëÿ áèð öíñèééÿò éàðàòìàã áàúàðûüû áèð êöëë ùàëûíäà íÿçÿðÿ ÷àðïìûð. Áó áàúàðûã àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðäÿ âàð, ëàêèí öìóìè ö÷öí ñÿúèééÿâè äåéèë âÿ áó, íàðàùàòëûã äîüóðóð. Íàðàùàòëûã òþðÿäÿí äèýÿð áèð úÿùÿò óøàã íÿñðèìèçèí æàíð ìÿùäóäëóüó èëÿ áàüëûäûð. Áèçäÿ áÿäèè ôàíòàñòèêàíûí, éeíèéeòìÿëÿð ö÷öí ìàúÿðà âÿ äeòeêòèâ ÿñÿðëÿðèí éöêñÿê áÿäèè-eñòeòèê ñÿâèééÿëè íöìóíÿëÿðè, äeìÿê îëàð êè, éîõ äÿðÿúÿñèíäÿäèð; eéíè çàìàíäà, óøàãëàð âÿ éeíèéeòìÿëÿð ö÷öí ñàäÿ âÿ øèðèí áèð äèëëÿ äþâðöí âàúèá ñèéàñè-èúòèìàè, ìÿíÿâè-ÿõëàãè, èãòèñàäè âÿ ñ. ïðîáëeìëÿðèíäÿí áÿùñ eäÿí eëìèêöòëÿâè ÿñÿðëÿðè äÿ áèç ùÿëÿ éàëíûç àðçó eäÿ áèëÿðèê. Áèç ÿëèìèçè öðÿéèìèçèí öñòöíÿ ãîéóá äeéÿ áèëÿðèêìè êè, êèòàáëàðûìûç, àéðû-àéðû íÿñð âÿ ïîeçèéà ÿñÿðëÿðèìèç âàñèòÿñèëÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿäèì çÿíýèí òàðèõè áîéó éeòèøìèø áþéóê øÿõñèééÿòëÿðèìèç ùàããûíäà óøàãëàðëà ñþùáÿò ö÷öí äèë òàïìûøûã? Áàáÿê, Úàâàíøèð, Íèçàìè, Êîðîüëó, Íÿñèìè, Øàù Èñìàéûë Õÿòàè, Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ñÿòòàðõàí, Õèéàáàíè, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ñàáèð... Áó ñèéàùûíû ÷îõ óçàòìàã îëàð âÿ ìÿí èíãèëàá ãÿùðÿìàíëàðûíû, Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè ãÿùðÿìàíëàðûíû, éeíè òàðèõèìèçèí éeòèøäèðäèéè áþéöê øÿõñèééÿòëÿðè äeìèðÿì. Òÿÿññöô êè, Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû áó òàðèõè ñèìàëàðûí ùe÷ áèðè ùàããûíäà éöêñÿê áÿäèèëèêëÿ éàçûëìûø íöìóíÿéÿ ìàëèê äeéèë. ßëáÿòòÿ, óøàãëàð ö÷öí éàçàí éàçû÷ûëàð, øàèðëÿð, ùÿì äÿ íàñèðëÿð þç îõóúóëàðûíûí éàø õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëûðëàð, ëàêèí áó çàìàí áèç áèð ñûðà ùàëëàðäà, õöñóñÿí, óøàã øeðëÿðèìèçäÿ ñàäÿ âÿ ìÿíàëû äeéèì ÿâÿçèíÿ áÿñèòëÿøäèðìÿ, ïðèìèòèâëÿøìÿ ìöøàùèäÿ eäèðèê. Åëÿ áèë, òàìàì éàääàí ÷ûõàðûëûð êè, áèçèì óøàãëàð eëìè-òeõíèêè èíãèëàá ÿñðè äeäèéèìèç áèð äþâðäÿ ùÿääÿí àðòûã èíôîðìàñèéàéà ìàëèêäèðëÿð âÿ áeëÿ áèð çÿíýèí èíôîðìàñèéà ìöãàáèëèíäÿ ìöàñèð éàçû÷û óøàãëà eëÿ äàíûøìàëûäûð êè, êèòàáëàðû íÿ ñàäÿëþâù òÿñèð áàüûøëàñûí, íÿ äÿ eëìèòeõíèêè, eòèê-èúòèìàè âÿñàèòÿ ÷eâðèëñèí. Ùÿëÿ 27 èë áóíäàí ÿââÿë éàçû÷ûëàðûí èêèíúè ãóðóëòàéûíäà Ñ.Ìàðøàêûí ñþéëÿäèéè ñþçëÿð áó ýöí eëÿ áèëèðÿì êè, äàùà àêòóàë ñÿñëÿíèð: «Î êèòàá ùÿãèãè ìÿíàäà òÿðáèéÿ 297 eäèð êè, ìöÿëëèô îõóúóíóí éàøûíûí àç îëìàñûíäàí èñòèôàäÿ eäèá, îíà þéöä-íÿñèùÿò âeðìÿê ö÷öí õèòàáÿò êöðñöñöíÿ ãàëõìûð, áöòöí ùèññëÿðè, ùÿéÿúàíëàðû èëÿ ñeâèíÿðÿê, êÿäÿðëÿíÿðÿê þçöíöí éàðàòäûüû ýeð÷ÿêëèêäÿ éàøàéûð» . Áóðàñûíû äà õöñóñè ãeéä eòìÿê èñòÿðäèê êè, ùÿìèí «ýeð÷ÿêëèêäÿ» ìÿùç ïðîôeññèîíàë éàçû÷û ùèññ-ùÿéÿúàí êe÷èðìÿëè, ñeâèíìÿëè âÿ êÿäÿðëÿíìÿëèäèð. Áèç áó úÿùÿòè îíà ýþðÿ õöñóñè ãeéä eäèðèê êè, ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà ÿñë «ùÿâÿñêàð àõûíû» ìöøàùèäÿ eäèðèê. Ùÿâÿñêàð, ùÿéàòûíäà èëê âÿ ñîí äÿôÿ ö÷ øeð, éàõóä áèð ùeêàéÿ éàçûá ÷àï eòäèðèð, ëàêèí íÿçÿðÿ àëñàã êè, ùÿâÿñêàðëàð éöçëÿðëÿäèð, îíäà áó «ùÿâÿñêàð ùeêàéÿëÿðèí», «ùÿâÿñêàð øeðèí» àõûíû ÿñë ÿäÿáè áÿëàéà ÷eâðèëèð âÿ òÿíãèä áó úöð «ùÿâÿñêàð éàðàäûúûëàð» ö÷öí éàøûë èøûã éàíäûðìûø ìÿòáóàò îðãàíëàðûíûí çÿðÿðëè òÿúðöáÿñèíäÿí ñÿðôíÿçÿð eòìÿìÿëèäèð. Íÿùàéÿò, áèð ìÿñÿëÿéÿ äÿ äèããÿòè úÿëá eòìÿê èñòÿðäèì. Áó ýöí êè÷èê éàøëû àçÿðáàéúàíëû îõóúó þç ýþçÿë àíà äèëèíäÿ Ê.×óêîâñêèíèí, Ñ.Ìàðøàêûí, À.Áàðòîíóí, ñîâeò óøàã ÿäÿáèééàòûíûí áàøãà ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí, eëÿúÿ äÿ À.Ëèíäãðeíèí, Ú.Ðîäàðè âÿ áàøãà õàðèúè þëêÿ éàçû÷ûëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíè îõóìàã èìêàíûíà ìàëèêäèð âÿ áþéöê ðàçûëûã ùèññè èëÿ äeìÿëèéèê êè, ùÿìèí òÿðúöìÿëÿð àðàñûíäà áÿäèè íàèëèééÿòëÿð àç äeéèë. Åéíè çàìàíäà, Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòûíûí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìàñû ñàùÿñèíäÿ äÿ ñîí çàìàíëàð áèð úàíëàíìà íÿçÿðÿ ÷àðïûð, áó èøäÿ áèç èñòeäàäëû øàèðèìèç Àëëà Àõóíäîâàíûí éàðàäûúû ôÿàëèééÿòèíè, ùÿâÿñèíè âÿ èøýöçàðëûüûíû õöñóñè ãeéä eòìÿëèéèê. Áó éàõûíëàðäà îíóí òÿðòèá âÿ òÿðúöìÿ eòäèéè «×eøìÿ» («Ðîäíèê», Ì, «Äåòñêàéà ëèòåðàòóðà», 1981) àäëû êèòàá Ìîñêâàäà ðóñ äèëèíäÿ áþéöê òèðàæëà íÿøð îëóíìóøäóð. Áó êèòàáäà Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí, ÕÂ-ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ éàçûá-éàðàòìûø Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿí òóòìóø ìöàñèð ñîâeò øàèðëÿðèìèçèí éàçûëàðûíà ãÿäÿð ÿí éàõøû óøàã øeð âÿ ïîeìàëàðû òîïëàíìûøäûð âÿ ÿí áàøëûúàñû èñÿ ùÿìèí ÿñÿðëÿð ðóñ äèëèíäÿ, îðèæèíàëà ìÿõñóñ îëàí éöêñÿê áÿäèè-eñòeòèê õöñóñèééÿòëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç áó êèòàáû ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí óøàã ÿäÿáèééàòû èëÿ áàüëû ÿí ôÿðÿùëè ùàäèñÿëÿðäÿí áèðè ùeñàá eäèðèê. Ëàêèí áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, áó ýöí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ áÿùðÿëÿíìÿíèí áþéöê âÿ eôôeêòëè ðîë îéíàäûüû áèð äþâðäÿ óøàã 1 1 156. Âòîðîé Âñåñîéóçíûé ñéåçä ñîâåòñêèõ ïèñàòåëåé. Ñòåíîãðàôè÷åñêèé îò÷éîò, Ì, 1956, ñòð. 298 ÿäÿáèééàòû ñàùÿñèíäÿ òÿðúöìÿ ìÿñÿëÿñèíÿ äèããÿò äàùà äà àðòûðûëìàëûäûð âÿ áó èøÿ ÿí èñòeäàäëû éàçû÷ûëàðûìûç úÿëá îëóíìàëûäûð. Óøàã îëìàã ÷ÿòèíäèð. Äöçäöð, Ñ.Ìèõàëêîâ, Ì.Ïðèëeæàéeâà âÿ Ë.Ðàçãîí áèðëèêäÿ éàçäûãëàðû ìÿãàëÿäÿ òÿíãèä÷è Àëëà Ìàð÷eíêî èëÿ ìöáàùèñÿ eäèðëÿð: «—Óøàã îëìàã ÷ÿòèíäèð» — äeéÿí Àëëà Ìàð÷eíêî èëÿ ðàçûëàøìàã îëìàç. Óøàã îëìàã — õîøáÿõò îëìàã, øÿí îëìàã, øèðèí îëìàãäûð!» . Áó éeðäÿ áèç Ñ.Ìèõàëêîâ, Ì.Ïðèëeæàéeâà âÿ Ë.Ðàçãîí èëÿ ðàçûëàøìûðûã, ÷öíêè áèçÿ ìÿëóì äeéèë, «õîøáÿõò îëìàã, øÿí îëìàã, øèðèí îëìàã» íÿ ö÷öí óøàã ÷ÿòèíëèéèíè ðÿää eòìÿëèäèð? Ìÿýÿð «óøàã ÷ÿòèíëèéè» ìÿôùóìóíóí þçöíäÿ «óøàã õîøáÿõòëèéè» éîõäóðìó? Ìÿýÿð þç êóêëàëàðû ö÷öí eâúèê-eâúèê îéíàéàí 6 éàøëû øÿí ãûç, õîøáÿõò âÿ øèðèí ãûç Ìàë÷èø-Êèáàë÷èøèí þëöìöíö äÿðê eäÿðêÿí àíè ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøìèðìè? Éàõóä Ãàâðîøóí ùÿëàê îëìàñû áó áàëàúà ãûçûí öðÿéèíè èçòèðàáëàðëà ñûõìûðìû? «Ìÿýÿð ùÿìèí õîøáÿõò, øÿí âÿ øèðèí» ãûç À.Øàèãèí «Òöëêö Ùÿúúÿ ýeäèð» ïîeìàñûíà ãóëàã àñàíäà, éàõóä áó ÿñÿðèí ìóëòôèëìèíÿ áàõàíäà ùèéëÿýÿð òöëêöíöí òîéóãëàðû àëäàäûá éeìÿñèíÿ áèðäÿí-áèðÿ öðÿêäÿí àüëàìûðìû âÿ «Òîéóãëàð þëäö?», «Áó òîéóãëàð äàùà Ãûðìûçûïàïàã úàíàâàðûí ãàðíûíäàí ÷ûõàí êèìè, Øÿíýöëöì, Øöíýöëöì úàíàâàðûí ãàðíûíäàí ÷ûõàí êèìè ÷ûõìàéàúàãëàð?», «Þëìÿê íÿ äeìÿêäèð?», «Íeúÿ éÿíè þëìÿê?» êèìè ñóàëëàðëà áèçè — þç àòà âÿ àíàëàðûíû ñàðñûòìûðëàðìû? Âÿ áöòöí áóíëàð ÿí àäè ùÿéàòè ÷ÿòèíëèêëÿð äeéèëìè? Áÿëè, óøàã îëìàã õîøáÿõò îëìàãëà, øÿí îëìàãëà, øèðèí îëìàãëà áÿðàáÿð, ùÿì äÿ ÷ÿòèíäèð. Óøàãëàð ö÷öí éàçìàã äà ÷ÿòèíäèð. Ëàêèí áÿäèè ÷ÿòèíëèê îëìàéàí éeðäÿ áÿäèè ãÿëÿáÿ äÿ éîõäóð. 1 1982. 1 Ñåðýåé Ìèõàëêîâ, Ìàðèéà Ïðèëåæàéåâà, Ëåâ Ðóçãîí. Äåòñêèì ïèñàòåëåì íàäî ðîäèòñà; «Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà». 4 íîéàáðéà 1981 ã. 299 «ÑÖÁÙ ØßÔßÃÈ»ÍÈÍ ÈØÛÜÛ (Ùöñeéí Úàâèä éàðàäûúûëûüû âÿ Àâðîïà èíòèáàùû) ...Òÿáèÿòëÿðè eòèáàðèëÿ èíòèãàì ùÿðèñè îëàí ãàäûíëàð àðàñûíäà ìÿí ñÿíè î äÿðÿúÿäÿ áàüûøëàéà áèëÿðÿììè êè, íÿ äÿðÿúÿ îíëàð ñÿíäÿí èíòèãàì àëàðäûëàð? (Úèðàëäè ×èíòî. «Åêàòîììèòè», Àëòûíúû äeêàäà, ÂÛ íîâeëëà.) Ìÿðùÿìÿò! Éà ðÿáá, ìÿðùÿìÿò, èíàéÿò! Òÿùÿììöë âeð! (Ùöñeéí Úàâèä. «Àíà») Àéðû-àéðû õàëãëàðûí îíó Ðeíeññàíñ, Èíòèáàù, Âîçðîæäeíèée, Êâèíêâè÷eíòî, Ðèíàøèìeíòî, Âeðàòñóíóíä... àäëàíäûðìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, î, «ñöáù øÿôÿãè» èäè âÿ èøûüû úîüðàôè ñÿðùÿäëÿð, ìèëëè ìöõòÿëèôëèêëÿð òàíûìûðäû, èíñàíûí õèñëÿòèíè àéäûíëàøäûðûðäû âÿ çÿíýèí áÿäèè òÿôÿêêöð ñàùèáëÿðèíè áó õèñëÿòèí ìöðÿêêÿáëèéèíÿ, çèääèééÿòèíÿ, ãeéðè-ìöñòÿãèìëèéèíÿ, ÷îõìÿíàëûüûíà âàðìàüà, õèñëÿòäÿêè ñàéñûç ëàéëàðû áèð-áèð, ùÿì äÿ èñòeäàäëà à÷ìàüà ñþâã eäèðäè. Ïðîôeññîð Ìèêàéûë Ðÿôèëè «Íèçàìè» ìîíîãðàôèéàñûíäà Àäàì Ìeòñèí âÿ àêàäeìèê Â.Â.Áàðòîëäóí Èíòèáàù ùàããûíäà eëìè-íÿçÿðè ôèêèðëÿðèíè òÿäãèã eäÿðÿê éàçûðäû êè, «Èíòèáàù» ìÿôùóìó Ìeòñÿ âÿ Áàðòîëäà ýîðöíäöéöíäÿí äàùà ýeíèø, äàùà ìöðÿêêÿáäèð» âÿ Ðÿôèëè áó ýeíèøëèéè, ìöðÿêêÿáëèéè à÷ûá ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ áó àëèìÿ õàñ îëàí áèð èìïóëñèâëèêëÿ Èíòèáàù «äîüðóäàí äà «ñöáù øÿôÿãè» èäè»2 äeéèðäè. «Ñöáù øÿôÿãè» Ùeýeëèí èôàäÿñè èäè âÿ î, «Òàðèõèí ôÿëñÿôÿñè» ÿñÿðèíäÿ éàçûðäû: «...eëìëÿðèí äèð÷ÿëèøèíè, èíúÿñÿíÿòèí ÷è÷ÿêëÿíìÿñèíè, Àìeðèêàíûí êÿøôèíè âÿ Îñò-Ùèíäèñòàí éîëëàðûíûí òàïûëìàñûíûí 1 1 2 Ì.Ðàôèëè. Èçáðàííîå, Á., 1973, ñðò. 51. Éeíÿ îðàäà, ñÿù. 32. 300 óçóí-óçàäû ôûðòûíàëàðäàí ñîíðà, èëê äÿôÿ éeíÿ äÿ ýþçÿë áèð ýöíöí õÿáÿðèíè âeðÿí ñöáù øÿôÿãèíÿ áÿíçÿòìÿê îëàð. Ùÿìèí ýöí îðòà ÿñðëÿðèí óçóíìöääÿòëè, çÿíýèí èç ãîéóá ýeòìèø âÿ äÿùøÿòëè ýeúÿñèíäÿí ñîíðà, íÿùàéÿò êè, à÷ûëìûø öìóìèíèí (êóðñèâ áèçèìäèð --- Å.) òÿíòÿíÿñè ýöíö èäè».1 Áÿäèè-ôÿëñÿôè òÿôÿêêöð ìÿùñóëó îëàí áó ôèêèðäÿ áèçèì ö÷öí ÿí ÿëàìÿòäàð îäóð êè, «ñöáù øÿôÿãè» éàëíûç Èòàëèéàéà, éàëíûç Èñïàíèéàéà, éàõóä Ïîðòóãàëèéàéà ìÿõñóñ äeéèëäè, «ñöáù øÿôÿãè» öìóìèíèí ìÿíÿâè ñÿðâÿòè èäè. Èíòèáàùûí ãÿùðÿìàíû äþâðöíäÿí âÿ ìÿíñóá îëäóüó õàëãäàí, áó íîâeëëàäà èòàëèéàëû, î ïîeìàäà àçÿðáàéúàíëû, î áèðè ïîâeñòäÿ ÷èíëè, êîìeäèéàäà èñïàí, ôàúèÿäÿ èíýèëèñ îëìàñûíûí, áó ÿñÿðäÿ øàù, î áèðè ÿñÿðäÿ íþêÿð, áèð éeðäÿ ðàùèá, î áèðèñèíäÿ òÿëõÿê îëìàñûíûí ôÿðãèíÿ âàðìàäàí áþéöê ùÿðôëè Èíñàíäûð âÿ áó òÿáèè áèð ùàëäûð, ÷öíêè Èíòèáàù öìóìèíèí íàèë îëäóüó ìÿíÿâè ñÿðâÿò îëäóüó ö÷öí, îíóí ãÿùðÿìàíû äà þç ìÿõñóñè ñeâèíúè âÿ êÿäÿðè èëÿ, ãàéüûñû âÿ ýöçÿðàíû èëÿ, èñòÿéè âÿ èìêàíû èëÿ áÿðàáÿð, öìóìèíèí íöìàéÿíäÿñè èäè. Áèçèì ÿäÿáèééàòøöíàñëûãäà Àçÿðáàéúàí Èíòèáàùû, õöñóñÿí, ñîí ö÷-äþðä èëäÿ èíòeíñèâ âÿ ñÿìÿðÿëè øÿêèëäÿ þéðÿíèëèð, òÿäãèã eäèëèð âÿ îíóí eëìè òÿñíèôàòû âåðèëèð. Âàõòèëÿ Ì.Ðÿôèëèíèí, ñîíðàëàð Ì.Úÿôÿðèí, Ç.Ãóëóçàäÿíèí, À.Ùàúûéeâèí, ß.Àüàéeâèí, É.Ãàðàéeâèí, Ð.ßëèéeâèí, Ã. ßëèéeâèí, À.Ðöñòÿìîâàíûí ìîíîãðàôèéà âÿ ìÿãàëÿëÿðè, eëÿúÿ äÿ àéðû-àéðû äþâðëÿðäÿ Ø.Íóòñèáèäçeíèí, È.Áðàýèíñêèíèí, Â.Íèêèòèíàíûí, Í.Êîíðàäûí âÿ áàøãàëàðûíûí ìöõòÿëèô ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Èíòèáàùûíûí öôöãëÿðèíè ÿñðëÿðèí åëìè-íÿçÿðè ãàðàíëûüû àëòûíäàí éàâàø-éàâàø èøûãëàíäûðìàüà áàøëàìûøäûð. Áó, ÿëáÿòòÿ, âàúèá áèð ìÿñÿëÿäèð, ìÿí äeéÿðäèì êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüû ãàðøûñûíäà äóðàí âÿòÿíäàøëûã âÿçèôÿñèäèð, ëàêèí áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, áó çàìàí ìÿùç Èíòèáàù ìÿôùóìóíóí ýeíèøëèéèíÿ, çÿíýèíëèéèíÿ ýþðÿ îíóíëà ÿëàãÿäàð áèð ñûðà äèýÿð ìöùöì ïðîáëeìëÿð êþëýÿäÿ ãàëìàìàëû, éÿíè Èíòèáàù êîìïëeêñ øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿëèäèð âÿ Àçÿðáàéúàí èíòèáàùøöíàñëûüû äà áó êîìïëeêñ þéðÿíìÿíèí, òÿäãèãèí, òÿáèè êè, ÿñàñ èõòèñàñëàðûíäàí áèðè îëìàëûäûð. Èíòèáàùûí þéðÿíèëìÿñè ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñè èëÿ ÿí ñûõ ñóðÿòäÿ áàüëûäûð âÿ ñîí èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Èíòèáàùû èëÿ ÿëà1 Ôèëîñîôèéà èñòîðèè.ò 8, Ì.-Ë, 1935, ñòð. 384. 301 ãÿäàð äÿéÿðëè ÿñÿðëÿð éàçìûø ïðîôåññîð Àðèô Ùàúûéåâèí «Àçÿðáàéúàí ðeíeññàíñûíû òöðêäèëëè, ôàðñäèëëè, ÿðÿáäèëëè õàëãëàðûí (eëÿúÿ äÿ áàøãà äèëëè õàëãëàðûí! — Å.), ùÿì÷èíèí ×èí âÿ Ùèíäèñòàí Èíòèáàùëàðû èëÿ ÿëàãÿäÿ ýþòöðöá òÿäãèã eòìÿê ëàçûìäûð1 êèìè ÷àüûðûøëàðûíû áèç äöçýöí eëìè ìeòîäîëîýèéàíûí äîüóðäóüó õeéèðëè ÷àüûðûøëàð ùåñàá eäèðèê. Êþëýÿäÿ ãàëìûø, äeìÿê îëàð êè, ùÿëÿ ùe÷ òîõóíóëìàìûø ñàùÿëÿðäÿí áèðè Àâðîïà Èíòèáàùû âÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ìþâçóñóäóð âÿ áó áàõûìäàí áèç Úàâèä éàðàäûúûëûüûíû àðàøäûðäûãäà ÷îõ ìàðàãëû ÿäÿáè ùàäèñÿëÿðëÿ ðàñòëàøûðûã. Úàâèäèí «Øeéõ Ñÿíàí»ûíäà, «Õÿééàì»ûíäà, eëÿúÿ äÿ áèð ñûðà áàøãà ÿñÿðëÿðèíäÿ Àâðîïà Èíòèáàù íÿñðè âÿ ïîeçèéàñû èëÿ ñÿñëÿøÿí ìîòèâëÿð ÷îõäóð, ëàêèí áó éàçûìûçäà áèç éàëíûç «Àíà» äðàìûíûí öçÿðèíäÿ äàéàíàúàüûã. Áèð àç àøàüûäà ùàããûíäà áÿùñ eäÿúÿéèìèç Èíòèáàù íîâeëëàñû ùóìàíèñò äöíéàýþðöøöíöí êàòîëèê eòèêàéà ãàðøû àìàíñûç ìöáàðèçÿñèíèí ÿéàíè, ùÿì äÿ ÿëàìÿòäàð íöìóíÿñèäèð. Êàòîëèê ÿõëàã ÿñðëÿð áîéó ýöíàùêàðëûüûí èíñàí õèñëÿòè èëÿ ÿêèç îëäóüóíó òÿëãèí eäèðäè âÿ òÿáèè êè, Àâðîïà Èíòèáàùûíû ìeéäàíà ýÿòèðìèø ùóìàíèçì äöíéàýþðöøö áeëÿ áèð îðòîäîêñàë òÿëèìè ðÿää eäèðäè. Áó ùóìàíèñò äöíéàýþðöøö, òÿôÿêêöðö ïàññèâ äeéèëäè, àêòèâ èäè, ìöáàðèç âÿ úÿñàðÿòëè, ùÿòòà, áeëÿ äeìÿê eéáÿúÿð ýþðöíìöðñÿ, äàâàêàð èäè âÿ ùóìàíèçìèí ìÿùç áó ìöáàðèçëèéè âÿ úÿñàðÿòè íÿòèúÿñèíäÿ îðòà ÿñðëÿðèí úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûüû è÷èíäÿí Àâðîïà Èíòèáàùûíûí «ñöáù øÿôÿãè» äîüìóøäó. Ôeîäàë-êàòîëèê òÿôÿêêöð áó «ñöáù øÿôÿãè»íèí ãàðøûñûíäà íÿ eäÿ áèëÿðäè? Î, àúèç èäè... «Äeêàìeðîí»óí, éàõóä Ñàêêeòòè ãÿëÿìèíèí èøûüû èëÿ çèéàëàíìûø áó «ñöáù øÿôÿãè»íÿ àñêeòèê ÿõëàã, éà äà äèíè ãîðõó íeúÿ ñÿää ÷ÿêÿ áèëÿðäè? Âàòèêàí êèòàáëàðû ãàäàüàí eäèðäè, ëàêèí ùÿìèí êèòàáëàðäàêû àíòèêðåëèêàë õÿòòè äàùà äà èíêèøàô eòäèðÿí éeíè-éeíè êèòàáëàð éàðàíûðäû; ôeîäàë èñòèäáàäû ÿëèíäÿí ýÿëÿíè eäèðäè, äèíè îáñêóðàíòèçì ùöúóìà êe÷èðäè, Ìàçó÷÷î Ãóàðäòèíèí, éàõóä Ïîäæî Áðà÷÷îëèíèíèí ãÿùðÿìàíëàðû èñÿ ýöëöðäö, êöò úÿìèééÿòè ÿëÿ ñàëûðäû, ëàçûì 1 Àðèô Ùàúûéeâ. Àçÿðáàéúàí èíòèáàùøöíàñëûüû éàðàíûð, «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëû, 1981, ñÿù. 182. 302 îëàíäà ýþç éàøû àõûäûðäû âÿ áöòöí áóíëàðëà äà èíñàíû ìÿíÿí êàìèëëèéÿ ÷àüûðûðäû. Úèðàëäè äÿ î «ñöáù øÿôÿãè»íè çèéàëàíäûðàí áÿäèè òÿôÿêêöð ñàùèáëÿðèíäÿí áèðè èäè. Úàìáàòèñòà Úèðàëäè ×èíòèî (1504-1573) Ôeððàð çàäÿýàíëàðûíäàí èäè âÿ éàçû÷ûëûüûíäàí ÿëàâÿ äþâðöíöí ýþðêÿìëè ùóìàíèñò àëèìëÿðèíäÿí áèðè êèìè Èòàëèéàíûí ìÿøùóð Ôeððàð óíèâeðñèòeòèíäÿ ôÿëñÿôÿíè âÿ òÿáàáÿòè òÿäðèñ eäèðäè, ñîíðà Ôeððàð ùàêèìëÿðè èëÿ èõòèëàô íÿòèúÿñèíäÿ (áàøãà úöð íeúÿ îëà áèëÿðäè?!) äîüìà øÿùÿðèíäÿí êî÷ìöø, Èòàëèéàíûí Ìàíòó, Òóðèí êèìè øÿùÿðëÿðèíäÿ éàøàìûø, äÿðñ äeìèøäè; î, éàëíûç 68 éàøûíäà èêÿí éeíèäÿí Ôeððàðà ãàéûòäû âÿ eëÿ áèë, äîüìà òîðïàãäà äÿôí îëóíìàã ö÷öí ýeðè äþíöðìöø êèìè áèðúÿ èëäÿí ñîíðà îðàäà âÿôàò eòäè. Úèðàëäè ä`Åñòe ñöëàëÿñèíäÿí îëàí Ôeððàð ùeðñîãó ÛÛ Åðêîëeíèí êàòèáè âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿìèøäèð âÿ öìóìèééÿòëÿ, 1560-úû èëÿ ãÿäÿð ä`Åñòeëÿðèí ñàðàéûíäà éàøàìûøäûð. Ìÿí õeéëè ìöääÿò Áàêû âÿ Ìîñêâà êèòàáõàíàëàðûíäà ÛÛ Åðêîëe ùàããûíäà ìÿëóìàò àõòàðäûì, ìöõòÿëèô ÿäÿáèééàòëàðû âÿðÿãëÿäèì, àììà äeìÿê îëàð ùe÷ íÿ òàïìàäûì. Õÿéàë èñÿ ìÿíè ÕÂÛ ÿñðÿ, ä`Åñòeëÿðèí ñàðàéûíà àïàðûð... Áóäóð, ÛÛ Åðêîëe ýþðöíöð... Ùàìû êèìè, Úèðàëäè äÿ îíà òÿçèì eäèð, áàø ÿéèð. Ùàìû Åðêîëeíè òÿðèôëÿéèð, îíà éàëòàãëàíûð, îíóí ìöñáÿò (!) òÿáÿññöìöíö öçÿðèíäÿ ùèññ eäÿíäÿ õîøáÿõò îëóð. Åðêîëe áöòöí ñàðàé àäàìëàðû êèìè, Úèðàëäèéÿ äÿ ÿìð eäèð, Úèðàëäèéÿ äÿ ýþñòÿðèøëÿð âeðèð, àììà... àììà áó ÛÛ Åðêîëeíèí àäûíû òàðèõ éàëíûç îíà ýþðÿ ùèôç eëÿéèá êè, Úèðàëäè îíóí êàòèáè îëìóøäóð... Ëàêèí áèç ÕÂÛ ÿñðÿ áó óçàã ñÿôÿðäÿí ãàéûäàã âÿ ùeðñîã êàòèáèíèí éîõ, áþéöê éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðèíÿ ìöðàúèÿò eäÿê. Úèðàëäè íîâeëëàëàð òîïëóñó îëàí ìÿøùóð «Åêàòîììèòè» êèòàáûíû ùÿëÿ 24 éàøûíäà èêÿí éàçìàüà áàøëàìûøäûð âÿ éàëíûç 1565-úè èëäÿ îíó áöòþâ øÿêèëäÿ ÷àï eòäèðìèøäèð. «Åêàòîììèòè» (éóíàí äèëèíäÿ «Éöç ùeêàéÿ» äeìÿêäèð) ìeéäàíà ÷ûõàðêÿí Àâðîïà Èíòèáàùû íîâeëëàñû àðòûã Úîâàííè Áîêêà÷÷îíóí (1313-1375) «Äeêàìeðîí», Ôðàíêî Ñàêêeòòèíèí (13351410) «Ö÷ éöç íîâeëëà», Ãóàðäàòèíèí (1420-1476) «Íîâeëëèíî», Ïîäæî Áðà÷÷îëèíèíèí (1380-1459) «Ôàòñeòè» êèìè øàù ÿñÿðëÿðÿ ìàëèê èäè, Úèðàëäèíèí ìöàñèðëÿðè Àíîëî Ôèðeíòñóîëó (1493-1545) «Ìÿùÿááÿò ùàããûíäà ùeêàéÿòëÿð»èíè, Ôðàí÷eñêî Ãîàòññèíè (1503-1584) «Ýeúÿ ãîíàãëûãëàðû»íû éàçìûøäû. 303 Úèðàëäè çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðÿ ìàëèê áþéöê áèð ìÿêòÿáèí éeòèøäèðìÿñè èäè âÿ éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç õðîíîëîýèéà, ÿëáÿòòÿ, «Åêàòîììèòè»íèí õeéðèíÿ èäè, èñòèíàä eòìÿéÿ, áÿùðÿëÿíìÿéÿ, þéðÿíìÿéÿ èìêàí âàð èäè, àììà äèýÿð òÿðÿôäÿí, «Åêàòîììèòè»íèí éàðàíäûüû äþâð «Äeêàìeðîí»óí, éàõóä «Ö÷ éöç ùåêàéÿ»íèí ìeéäàíà ÷ûõäûüû äþâðäÿí ôÿðãëÿíèðäè âÿ áó ôÿðã èñÿ «Åêàòîììèòè»íèí õeéðèíÿ äeéèëäè. Õeéèð èëÿ øÿðèí ìöáàðèçÿñèíäÿ õeéèðèí ìöâÿããÿòè ìÿüëóáèééÿòëÿðè îëóð âÿ áóíó òàðèõäÿí éàõøû áèëèðèê... ÕÂÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ôeîäàë-êàòîëèê èäeîëîýèéà èëÿ ìöáàðèçÿäÿ Èíòèáàù Ùóìàíèçìè (Èíòèáàùû éàðàòìûø âÿ îíó èíêèøàô eòäèðÿí ìÿíÿâè ãöââÿ!) àðòûã éàâàø-éàâàø çÿèôëÿéèðäè, þç ìöáàðèçëèéèíè íèñáÿòÿí èòèðèðäè âÿ áó äà òÿáèè êè, äåìîêðàòèê âÿ ðeñïóáëèêà÷û ÿíÿíÿëÿðäÿí óçàãëàøäûðìàãëà áÿðàáÿð, áÿäèèééàòûí eñòeòèêàñûíà äà ìÿíôè òÿñèð eäèðäè. Íîâeëëà áèëàâàñèòÿ ýþñòÿðìÿêäÿí äàùà ÷îõ, ÿõëàã äÿðñè âåðìÿéÿ áàøëàéûðäû, äèäàêòèêàéà óéóðäó, ìÿñÿëÿí, «Äeêàìåðîí» íîâeëëàëàðûíà õàñ îëàí äèíàìèêà, îéíàãëûã, øóõëóã ýeò-ýeäÿ ãóðó íÿñèùÿò÷èëèêëÿ ÿâÿç îëóíóðäó. Ëàêèí áeëÿ áèð öìóìè òÿíÿççöëÿ áàõìàéàðàã, áþéöê ùÿðôëè Èñòeäàä þç èøèíè ýþðöðäö âÿ î, «ñöáù øÿôÿãè»íÿ ëàéèã èøûãëà ïàðëàìàüû áàúàðûðäû. Úèðàëäè Èñòeäàä èäè âÿ «Åêàòîììèòè» äÿ Èíòèáàù èäeéàëàðû èëÿ, Èíòèáàù ÿùâàëè-ðóùèééÿñè èëÿ íÿôÿñ àëàí Èñòeäàäûí áÿùðÿñè èäè. Áÿëè, Úèðàëäè íîâeëëàëàðûíäà áèç ãóðó íÿñèùÿò÷èëèêëÿ ðàñòëàøûðûã, áÿçÿí áó íÿñèùÿò÷èëèê, ÿõëàã äÿðñè îõóìàã, äèäàêòèêà ùÿðÿêÿòè, õàðàêòeðèí úàíëûëûüûíû öñòÿëÿéèð. Áÿëè, áÿçÿí ùÿìèí íîâeëëàëàðäà ñþç áÿäèèëèéèí çèéàíûíà îëàðàã ìöñòÿãèì, áèðáàøà äeéèëèð, ëàêèí áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, áèð êöëë ùàëûíäà Úèðàëäèíèí íîâeëëàëàðû Èíñàíû ýþñòÿðÿ áèëèð âÿ îíó éàøàìàüà ÷àüûðìàüû áàúàðûð, ùÿì äÿ áó ÷àüûðûø eôôeêòëèäèð; áèð êöëë ùàëûíäà áó íîâeëëàëàðûí áÿäèè-eñòeòèê ñÿâèééÿñè Èíòèáàù ñÿíÿòèíèí éöêñÿêëèéè èëÿ àéàãëàøûð. ...Ýÿíúëèê ÷îõ çàìàí ñàáèòëÿøìèø, ÿñðëÿðèí ñûíàüûíäàí ÷ûõìûø ùÿãèãÿòëÿðè äÿ, áÿäèè-eñòeòèê ùÿãèãÿòëÿðè äÿ èíêàð eäèð âÿ áóíóíëà äà þçöíö òÿñäèã åòìÿê èñòÿéèð. Ùÿëÿ óíèâeðñèòeò òÿëÿáÿñè îëàðêÿí ìÿí áþéöê áèð ÷ûëüûíëûãëà âÿ ñàäÿëþâù äÿëèëëÿðëÿ (äàùà äîüðóñó, áó ýöí ìÿíÿ ñàäÿëþâù ýþðöíÿí, î âàõò èñÿ òÿêçèáîëóíìàç ùeñàá eòäèéèì!) Øeêñïèð ñÿíÿòèíèí çÿèôëèéèíè âÿ ùÿìèí ñÿíÿòÿ âeðèëÿí áÿøÿðè ãèéìÿòèí éàíëûøëûüûíû ñöáóò eòìÿéÿ úèää-úÿùä åäèðäèì. Î âàõò ìÿùç Ëeâ Íèêîëàéeâè÷ Òîëñòîéóí ñèìàñûíäà (!) 304 þç áþéöê ìöòòÿôèãèìè òàïìûøäûì. Ë.Í.Òîëñòîéóí Øeêñïèð ñÿíÿòèíÿ èðàäëàðûíäàí áèðè äÿ îíäàí èáàðÿò èäè êè, îíóí ÿñÿðëÿðèíèí, õöñóñÿí «Ùàìëeò», «Ðîìeî âÿ Úóëéåòòà», «Îòeëëî» êèìè ìÿøùóð ôàúèÿëÿðèíèí ñöæeòè îðèæèíàë äeéèë, Àâðîïà Èíòèáàùû íîâeëëàëàðûíäàí ýÿëèð. ßëáÿòòÿ, äàùèëÿðèí (Ë.Í.Òîëñòîé êèìè!) ñÿùâëÿðè äÿ þç áþéöêëöêëÿðèíÿ óéüóí îëóð. Äöçäöð, ùÿìèí Øeêñïèð ÿñÿðëÿðèíèí ñöæeòè îðèæèíàë äeéèëäè, ëàêèí áó «ãeéðè-îðèæèíàë» ñöæeòëÿð Øeêñïèð äöùàñû èëÿ äöíéà ñÿíÿòèíèí ÿí îðèæèíàë, ÿí íîâàòîð ìàùèééÿòëè ìÿðùÿëÿñèíè òÿøêèë eòäè. Ìÿí áó ìÿëóì ìÿñÿëÿëÿðè îíà ýþðÿ õàòûðëàéûðàì êè, «Îòeëëî»íóí èëêèí ìÿíáÿéè ìÿùç Úèðàëäèíèí íîâeëëàëàðûíäàí áèðèäèð. Øeêñïèð «Åêàòîììèòè»íèí ö÷öíúö äeêàäà, ÂÛÛ íîâeëëàñû ÿñàñûíäà «Îòeëëî»íó éàçìûøäûð. Èíäè èñÿ «Åêàòîììèòè»íèí àëòûíúû äeêàäà, ÂÛ íîâeëëàñûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿçäÿí ÿââÿë Úàâèäèí «Àíà» äðàìûíû õàòûðëàéàã. Ùöñeéí Úàâèä 28 éàøûíäà èêÿí äðàìàòóðýèéàéà ìöðàúèÿò eäèð âÿ «Àíà» äðàìûíû éàçûð. Î âàõò Úàâèä àðòûã òàíûíìûø áèð øàèð èäè âÿ éÿãèí êè, î âàõò ùå÷ êèìèí àüëûíà ýÿëìÿçäè êè, Úàâèä èñòeäàäûíûí éþíöìöíÿ ÿí óéüóí áèð æàíð êèìè, ìÿùç äðàìàòóðýèéà áó øàèðèí éàðàäûúûëûüûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë eäÿúÿê, ýÿëÿúÿêäÿ «Úàâèä òeàòðû» äeéèëÿí ìÿíÿâè áèð ñÿðâÿò éàðàíàúàã êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí âÿ ôÿëñÿôè-eñòeòèê ôèêðèíèí çÿíýèíëèéèíäÿí, ÷îõúÿùÿòëèëèéèíäÿí õÿáÿð âeðÿúÿê, Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèçìè áó äðàìàòóðýèéàíûí ñàéÿñèíäÿ þçöíöí éöêñÿê çèðâÿëÿðèíè ôÿòù eäÿúÿê. Ëàêèí áöòöí áóíëàð ùÿëÿ èðÿëèäÿäèð, ýÿëÿúÿéèí ùàäèñÿëÿðèäèð, èíäè ãàðøûìûçäàêû Úàâèäèí èëê äðàì ÿñÿðèäèð âÿ îëñóí êè, áó ïéeñäÿ áèð ñûðà äðàìàòóðæè íþãñàíëàð òàïìàã ìöìêöíäöð. Ñÿëìàäàí âÿ Èñìÿòäÿí áàøãà äèýÿð ñóðÿòëÿð õàðàêòeð ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûëìàéûá, îíëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ, ìöëàùèçÿëÿðèíäÿ ñàäÿëþâùëöê þçöíö áöðóçÿ âeðèð, áóðàäàêû çàìàí, ìÿêàí eéíèëèéè ùàäèñÿëÿðèí äèíàìèêàñû ìöãàáèëèíäÿ ìÿùäóä âÿ ãeéðè-òÿáèè ýþðöíöð, îëà áèëÿð. Ëàêèí, eéíè çàìàíäà, Úàâèäèí áó èëê äðàì ÿñÿðèíäÿ äÿ ýÿëÿúÿê áöòöí ÿñÿðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, áþéöê ùóìàíèñò èäeéàëàð þçöíöí ÿéàíè òÿúÿññöìöíö òàïìûøäûð. Àíàíûí — Ñÿëìàíûí «éàëíûç âàðû-éîõó òÿê áèð îüëó» âàð âÿ Ñÿëìà «áèð èëäÿí ôÿçëÿäèð» êè, ñÿôÿðäÿ îëàí îüëóíóí éîëóíó ýþçëÿéèð. Ãàíïîëàä íèøàíëûäûð âÿ íèøàíëûñû ÷ÿðêÿç ãûçû Èñìÿò äÿ Ñÿëìà èëÿ áèðëèêäÿ îíóí éîëóíó ýþçëÿéèð. Îðõàí àäëû áèð äÿëèãàíëû Èñìÿòÿ âóðóëìóøäóð, àììà Èñìÿò þç íèøàíëûñûíà ñàäèãäèð. Ãàíïîëàä àíàñûíûí âÿ íèøàíëûñûíûí éàíûíà ãàéûäàðêÿí, Îðõàíýèë îíà áàñãûí åäèðëÿð âÿ 7-20 305 Îðõàíûí «ãàðäàøû âÿ ãîíàüû» Ìóðàä îíó þëäöðöð. Èñìÿòèí ãàðäàøû Ñÿëèì þç äîñòó èëÿ áèðëèêäÿ Ìóðàäû èçëÿéèð âÿ îíó þëäöðöá Ãàíïîëàäûí èíòèãàìûíû àëìàã èñòÿéèð âÿ ÿñÿðèí ìÿüçèíè òÿøêèë eäÿí ùàäèñÿ äÿ áó çàìàí áàø âeðèð: Ñÿëìà ÿââÿëúÿ, áèëìÿäÿí þç îüëóíóí ãàòèëèíè eâèíäÿ ýèçëÿäèð, ñîíðà ùÿð øeéè áèëèð, ëàêèí éeíÿ ãàòèëè þëäöðìÿéÿ èçèí âeðìèð âÿ Ìóðàäû õèëàñ eäèð. Áèç ãûñà âÿ ãóðó øÿêèëäÿ «Àíà»íûí ôàáóëàñûíû ñþéëÿäèê. Èíäè èñÿ «Åêàòîììèòè»íèí àëòûíúû äeêàäà, ÂÛ íîâeëëàñûíû íÿçÿðäÿí êe÷èðÿê. Ôîíäè øÿùÿðèíäÿ éàøàéàí Àíàíûí — Ëèâèéàíûí «äöíéàäà ùàìûäàí âÿ ùÿð øeéäÿí ÷îõ èñòÿäèéè éeýàíÿ áèð îüëó» âàð âÿ Øèïèîíe àäëû áó úàâàí îüëàí ãàäûí öñòöíäÿ áàøãà áèð úàâàí îüëàíëà äàëàøûð âÿ ùÿìèí úàâàí îüëàí Øèïîíåíè þëäöðöð. Øÿùÿðèí êeøèê÷èëÿðè ãàòèëè èçëÿéèð âÿ îíó þëöì ùþêìö ýþçëÿéèð âÿ áó çàìàí áó Èíòèáàù íîâeëëàñûíûí ìÿüçèíè òÿøêèë eäÿí áèð ùàäèñÿ áàø âeðèð. Ëèâèéà, ÿââÿëúÿ áèëìÿäÿí þç îüëóíóí ãàòèëèíè eâèíäÿ ýèçëÿäèð, ñîíðà ùÿð øåéè áèëèð, ëàêèí éeíÿ ãàòèëè þëäöðìÿéÿ èçèí âeðìèð âÿ îíó õèëàñ eäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, eéíè ôàáóëàäûð. Ôàáóëà eéíèëèéèíäÿí ÿëàâÿ, «Àíà» èëÿ Úèðàëäèíèí íîâeëëàñû àðàñûíäà ÷îõ ìàðàãëûû, îõøàð ìÿãàìëàð âàð. Áóíëàðûí áÿçèñè õûðäà, áÿçèñè ÿñàñëûäûð, ëàêèí ùÿð ùàëäà, äèããÿòè úÿëá eäèð. Ëèâèéà îüëóíóí þëäöðöëìÿñè õÿáÿðèíè eøèäÿðêÿí äeéèð: «Ùeéùàò, áó äÿùøÿòëè áÿäáÿõòëèê, eëÿ áèë êè, ÿââÿëúÿäÿí ìÿíèì öðÿéèìÿ äàììûøäû». Ñÿëìà äà ùÿëÿ îüëóíóí éîëóíó ýþçëÿéÿðêÿí áeëÿ äeéèð. Ùÿð ýeúÿ ýþðäöéöì ãàíëû ðþéàëàð, Ýþñòÿðèð êè, ãîðõóëó áèð õÿáÿð âàð. Ãàòèë ãÿòëäÿí ñîíðà ãà÷àðàã Ëèâèéàíûí eâèíÿ ýèðèð âÿ èìäàä èñòÿéèð âÿ Ìóðàä äà ìÿùç áeëÿ eäèð âÿ áèçèì ö÷öí ÿëàìÿòäàð úÿùÿò áóðàñûíäàäûð êè, ùÿð èêè Àíà ãàòèëÿ «îüëóì» --- äeéÿ ìöðàúèÿò eäÿðÿê îíó òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðìàã èñòÿéèð. Ñÿëìà Ìóðàäà þç eâèíäÿ ñûüûíàúàã âeðÿðêÿí áeëÿ ôèêèðëÿøèð: Ùÿì ãÿðèá, ùÿì êèìñÿñèç, ùÿì êþìÿêñèç... Áöòöí äöíéà òîïëàíûá ýÿëñÿ ùÿðýèç, Àëëàù øàùèä, ìÿí îíó âeðìÿì ÿëÿ... Ëèâèéà äà eéíè èëÿ áó úöð äöøöíöð. Ëèâèéà äà, Ñÿëìà äà îüóëëàðûíûí ãàòèëëÿðèíÿ ùÿëÿ ãÿòëäÿí õÿ306 áÿðñèç îëäóãëàðû âàõò ñþç âeðèáëÿð êè, ãîðõìàñûí, îíó îëöì àéàüûíà âeðìÿéÿúÿêëÿð âÿ ñîíðàäàí ùÿì Ëèâèéà, ùÿì äÿ Ñÿëìà ìÿùç âeðäèêëÿðè áó ñþçÿ ýþðÿ þç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðûðëàð. Íîâeëëàäàêû ãàòèë äÿ, Ìóðàä äà áþéöê ñàðñûíòû è÷èíäÿäèðëÿð âÿ äÿðèí ïeøìàí÷ëûã ùèññè êe÷èðèðëÿð. Íîâeëëàäà ãàòèë Ëèâèéàéà äeéèð: «...ìÿí ÿí áþéöê ìÿìíóíèééÿò ùèññèëÿ ñèçèí ùöçóðóíóçäà þëìÿéÿ ùàçûðàì» âÿ îíó þç àíàñû ñàíûð. Úàâèäèí äðàìûíà äèããÿò eäÿê; Ìóðàä: «—Éàøàòìà, þëäöð, àíà!». Ëèâèéà äà, Ñÿëìà äà éàíà-éàíà òàëeéèí äþíöêëöéöíäÿí, äöíéàíûí ìÿðùÿìÿòñèçëèéèíäÿí, áèð àíà êèìè ãèñìÿòëÿðèíèí äÿùøÿòèíäÿí ñþç à÷ûðëàð âÿ öìóìèééÿòëÿ, ùÿð èêè ñóðÿò eéíè òÿôÿêêöðëöäöð. «Àíà» èëÿ Úèðàëäèíèí íîâeëëàñû àðàñûíäàêû áó úöð ïàðàëeëëÿð ÷îõäóð âÿ áèçèì ôèêðèìèçúÿ, áó éàçûäà îíëàðûí ñàéûíû àðòûðìàüà äàùà eùòèéàú éîõäóð. Úàâèä áÿëêÿ áó Èíòèáàù íîâeëëàñûíû ðóñ äèëèíäÿ îõóéóá? Áÿëêÿ ùÿìèí íîâåëëà èëê äÿôÿ òöðê äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíóá âÿ Úàâèä Òöðêèéÿäÿ îëàðêÿí áó íîâeëëà èëÿ òàíûø îëóá? Êèì áèëèð ... Éÿãèí êè, áeëÿ áèð ñîí äÿðÿúÿ ìàðàãëû Úàâèä-Àâðîïà ÿëàãÿëÿðè þçöíöí ýÿëÿúÿê eëìè-íÿçÿðè àðàøäûðìàñûíû ýþçëÿéèð. Ìÿí ôèêèðëÿøèðÿì: áÿëêÿ Úàâèä ùe÷ î íîâeëëàíû îõóìàéûá? Èíòèáàù ìÿäÿíèééÿòè ôîëêëîðóí ùàâàñû èëÿ íÿôÿñ àëûá, ôîëêëîðóí ýþçëÿðè èëÿ ýþðöá âÿ õeéèð èëÿ øÿðèí ìöáàðèçÿñèíäÿ ôîëêëîðóí ìþâãeéè èëÿ þç ìîâãeéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèá. Áó õöñóñèééÿò èíòèáàù äþâðö Èòàëèéà íîâeëëàëàðûíäà þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðìÿäÿäèð. Ùÿìèí íîâeëëàíûí òÿäãèãàò÷ûñû ìÿðùóì Å.Éåãàðìàí éàçûð: «Èòàëèéà íîâeëëàñû îçöíöí éöç èëëèê èíêèøàôû áîéó ìþâçó âÿ îáðàçëàðûíû ôîëêëîðäàí, ùÿì êe÷ìèøäÿ, ùÿì äÿ úàðè äþâðäÿ éàðàíàí ôîëêëîðäàí ýîòöðìöøäöð âÿ äàùà ÷îõ êöòëÿâè îëàí ìþâçó âÿ îáðàçëàðûí âàðèàñèéàëàðûíû éàðàòìàãäàí éîðóëìàìûøäûð»1. Ôîëêëîðøöíàñëûãäà èñÿ ìöõòÿëèô ñöæeòëÿðèí áèð õàëãäàí î áèðè õàëãà êe÷ìÿ ùàäèñÿñè éàõøû ìÿëóìäóð âÿ áeëÿ áèð ìàðàãëû (ùÿì äÿ ÿëàìÿòäàð!) ùàäèñÿ áèð ñûðà ùèïîòeçàëàðëà, íÿçÿðèééÿëÿðëÿ èçàù eäèëèð. Âèëùeëì âÿ Éàêîâ Ãðèìì ãàðäàøëàðû ýþçÿë íàýûëëàðûíû éàçìàãëà áÿðàáÿð, íÿçÿðèééÿ èëÿ äÿ ìÿøýóë îëäóëàð âÿ éeð öçöíöí áöòöí õàëãëàðûíû, ÿñëèíäÿ, åéíè ìÿíøÿëè ùeñàá eòäèëÿð, ìèôîëîæè íÿçÿðèééÿ éàðàòäûëàð. Îíëàðûí ùÿìéeðëèñè Ò.Áeíôeé èãòèáàñ íÿçÿ1 _______ Èòàëéàíñêàéà íîâåëëà âîçðîæäåíèéà, Ì., 1964, ñòð. 4. 307 ðèééÿñèíè èðÿëè ñöðäö âÿ áöòöí ñöæeòëÿðèí èëêèíúè Âÿòÿíè Ùèíäèñòàíû ùeñàá eòäè. Áÿøÿðèééÿò ìèí-ìèí êèëîìeòðëÿðëÿ óçàã ìÿñàôÿëÿðäÿ éàøàéàí õàëãëàðûí îõøàð ñöæåòëÿð øÿêëèíäÿ ìeéäàíà ÷ûõìûø eéíè òÿôÿêêöð òÿðçèíè, eéíè äöíéà ýîðöìöíö, eéíè áÿäèè-eñòeòèê çîâãöíö èçàù eòìÿéÿ ÷àëûøûðäû, àíëàìàüà, áàøà äöøìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Àíòðîïîëîæè íÿçÿðèééÿ ìeéäàíà ÷ûõäû âÿ áó íÿçÿðèééÿ áèð-áèðè èëÿ ÿëàãÿñè îëìàéàí õàëãëàðûí ôîëêëîðóíäàêû îõøàð ñöæeòëÿðè ùÿìèí õàëãëàðûí ñîñèàë-èúòèìàè èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè àðàñûíäàêû éàõûíëûãëà, äîýìàëûãëà éîçäó (àêàä. Â.Ì.Æèðìóíñêè ñîâeò ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà áó íÿçÿðèééÿíèí éeíè ìÿçìóíóíóí òÿùëèëèíè âeðìèø âÿ ìàðêñèñò eñòeòèêàíûí èøëÿéèá ùàçûðëàäûýû òàðèõè-ìÿíÿâè, òàðèõè-òèïîëîæè âÿ òàðèõè-ýeíeòèê úÿùÿòëÿðè ÿñàñ ýîòöðìöøäö). Ëàêèí ìÿí, íeúÿ äeéÿðëÿð, ôèêèðëÿðèí úèëîâóíó ÷ÿêèðÿì. Äîýðóäàí äà, áó eêñêóðñëàð íÿ ö÷öíäöð? Àõû, Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà áeëÿ áèð ñöæeò éîõäóð! Ùÿð ùàëäà, ìÿí íÿ äàñòàíëàðûìûçäà, íÿ äÿ íàüûë âÿ ìÿñÿëëÿðèìèçäÿ áeëÿ áèð ìîòèâÿ ðàñò ýÿëìÿìèøÿì... Úàâèä Úèðàëäèíèí íîâeëëàñû èëÿ òàíûø èäè. Úàâèä äÿ áèð ÿäÿáè ìÿíáÿ êèìè Àâðîïà Èíòèáàùû íîâeëëàëàðûíäàí èñòèôàäÿ eäÿí áöòöí áîéöê äðàìàòóðãëàð êèìè (Øeêñïèð, Øèëëeð, Ëîïe äe Âeãà âÿ áàøãàëàðû), ìeõàíèêè éîõ, éàðàäûúû éîëëà ýeòìèøäèð âÿ Èíòèáàù íîâeëëàñû ÿñàñûíäà îçöíöí îðèæèíàë ñÿùíÿ ÿñÿðëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Úèðàëäèíèí áó íîâeëëàñûíäà Àâðîïà Èíòèáàùûíûí ñîí ìÿðùÿëÿñè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí éóõàðûäà ýîñòÿðäèéèìèç êÿñèð úÿùÿòëÿð «Åêàòîììèòè»äÿêè äèýÿð íîâeëëàëàðà íèñáÿòÿí îçöíö äàùà àðòûã áöðóçÿ âeðèð. Ùÿìèí íîâeëëàäà Úèðàëäè òÿñâèð îëóíàí ùàäèñÿíèí áÿäèèeñòeòèê òÿñèð ýöúöíö çÿèôëÿäÿí áèð íe÷ÿ óçóí-óçàäû eêëeêòèê ìîíîëîãëàð ñþéëÿéèð âÿ áó çàìàí úàíëûëûã, òÿáèèëèê àðõà ïëàíà ÷ÿêèëèð, äèäàêòèêà îçöíö áöðóçÿ âeðèð. «Àíà»äà èñÿ áeëÿ áèð ìöñòÿãèìëèê éîõäóð, ìöÿëëèô íàüûë eòìèð, ýîñòÿðèð: ïeðñîíàæëàð ìöùàêèìÿ éöðöòìÿéè îõóúóíóí — òàìàøà÷ûíûí èõòèéàðûíà âåðèð, þçëÿðè èñÿ ùÿðÿêÿòäÿäèð. Íÿ Ñÿëìà, íÿ äÿ äèýÿð ñóðÿòëÿð áöòöí ÿñÿð áîéó áèðúÿ äÿôÿ äÿ îëñóí Àíà ìÿôùóìóíóí áþéöêëöéöíäÿí, ìöãÿääÿñëèéèíäÿí ñþç à÷ìûðëàð, éàëíûç áèðúÿ éeðäÿ Ìóðàä îçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá: «Àìàí! Àù, íÿ ãàäûíñàí!» — äeéèð, ëàêèí áèç øàùèäè îëäóüóìóç ùàäèñÿéÿ ýîðÿ Ñÿëìàíûí òèìñàëûíäà àíà ìÿôùóìóíóí çÿíýèíëèéè èëÿ ÿéàíè øÿêèëäÿ ãàðøûëàøûð, áóíó ÿéàíè ñÿêèëäÿ ùèññ eäèð, äóéóð âÿ áó áîéöêëöéÿ eùòèðàì áÿñëÿéèðèê. Íîâeëëàäà Ëèâèéàíûí îýëó Øïèîíe èëÿ ãàòèë éöíýöë ÿõ308 ëàãëû áèð ãàäûí öñòöíäÿ äàëàøûðëàð âÿ ìöÿëëèô áó ùàäèñÿíè áèð úöìëÿ èëÿ ñþéëÿéèð. «Àíà»äà èñÿ òàìàì éeíè — Ãàíïîëàä — Èñìÿò — Îðõàí õÿòòè âàð âÿ áó õÿòò áèð òÿðÿôäÿí ìÿíÿâèëèê, ïàêëûã íöìàéèø eòäèðèð âÿ áó, òÿìèçëèéÿ, ïàêëûýà ÷àüûðûðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí ÿñÿðèí öìóìè òÿñèð ýöúöíö àðòûðûð âÿ áó ìÿùÿááÿò õÿòòèíèí ñîíóíäà àíàíûí ôàúèÿñè äàùà ãàáàðûã ýîðöíöð. «Ãàíïîëàäñûç ùÿð øeé ýþçöìäÿ ìÿùçóí» äeéÿí Èñìÿò ðîìàíòèê ùèññëÿðëÿ éàøàéàí áèð ãûçäûð, ëàêèí î þç eùòèðàñëàðû, ùÿðÿêÿòè âÿ äöøöíúÿñè èëÿ ùÿì äÿ ùÿéàòèäèð âÿ áóíà ýîðÿ äÿ ÿñÿðÿ úàíëûëûã, òÿáèèëèê ýÿòèðèð. Àêàäeìèê Ìÿììÿä Úÿôÿð ùàãëû îëàðàã éàçûð êè, Èñìÿò ñóðÿòèíäÿ «ðeàë úèçýèëÿð ãöââÿòëèäèð»1 âÿ öìóìèééÿòëÿ, ìÿí ãeéä eòìÿê èñòÿéèðÿì êè, «Àíà»íûí èäeéàñû áèëàâàñèòÿ ùÿéàòäàí ýÿëäèéè ö÷öí, áóðàäàêû ðîìàíòèçì íÿôÿñ àëàí, éàøàéàí, ÿýÿð áeëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, ðeàë ðîìàíòèçìäèð (Ë.Ã.Áeëèíñêèíèí ìÿøùóð — «ðîìàíòèçìèí ìàùèééÿòè îíóí èäeéàñûíäàäûð» òÿëèìè éàäà äöøöð). Ëàêèí áèç îç ìîâçóìóçà ãàéûäàã. Úèðàëäèíèí íîâeëëàñû èëÿ Úàâèäèí äðàìû àðàñûíäàêû áó úöð ìöõòÿëèôëèêëÿð, éàðàäûúû ÿëàãÿëÿð ÷îõäóð, ëàêèí ÿí ÿñàñ ôÿðã, áèçúÿ, ùÿð èêè ÿñÿðèí ñîíëóýó èëÿ áàüëûäûð. Íîâeëëàäà Ëèâèéà ãàòèëèí õàùèøè èëÿ îíó îüóëëóüà ýîòöðöð, ùÿòòà îç àäûíû äà îíà âeðèð âÿ îìðöíöí àõûðûíà ãÿäÿð áó úàâàíëà áèð éeðäÿ ãàëûð, ÿââÿëëÿð òàíûìàäûüû ãàòèëè þç äîüìà îüëó êèìè ñeâèð âÿ Úèðàëäè, áöòöí áóíëàðûí ùàìûñûíû èíôîðìàñèéà øÿêëèíäÿ áèçÿ ÷àòäûðûð. «Àíà»äà èñÿ Ñÿëìà ìöãàéèñÿîëóíìàç äÿðÿúÿäÿ úàíëûäûð, îíóí äàõèëèíäÿ ýÿðýèí âÿ òÿçàäëû ùèññëÿð áóðóëüàíû áàø ãàëäûðûð: Àõ, áó õàèí ãîíàã àìàí èñòÿðêÿí, Íå÷öí ìÿí îíà éeð âeðäèì, áèëìÿäÿí? Îüëóìóí êþêñöíö éàðñûí äà ýÿëñèí, Áèð úÿëëàä êÿíäèíè ÿìàíäà áèëñèí? Õàéûð, õàéûð, áó ìöìêöí äeéèë ÿñëà. Ñàü áóðàõìàì! Ìÿíèì ïÿíúeìäÿ ùàëà Îìûí ùÿääèíè áèëäèðèð áó ÿëëÿð. Ãÿëáèíäÿ éeðëÿøñèí ýÿðÿê áó õÿíúÿð! Ýÿðÿê áóëñóí úÿçàñûíû... Ëàêèí Ñÿëìà àíàäûð âÿ îíóí îüëóíóí ãàòèëè äÿ îüëó êèìè úàâàí âÿ äÿëèãàíëûäûð âÿ áó úàâàí äÿëèãàíëûíûí äà àíàñû âàð éÿãèí... 1 Ìÿììÿä Úÿôÿð. Ñe÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, ÛÛ ú, Á., 1973, ñÿù. 226. 309 Àù, ôÿãÿò Îüëóìóí ðóùó áÿëêÿ eéëeð íèôðÿò. Áÿëêÿ ìÿíäÿí èíúèéèð, ÷öíêè èíäè Ãàí òþêìÿéÿ ÿñëà ðèçà âeðìÿäè. Äöçäöð, Ãàíïîëàä àõûð íÿôÿñèíäÿ Ñÿëìàíû ãàí òþêìÿêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿê èñòÿéèð, ëàêèí Úàâèä ãÿëÿìèíèí ýöúö áóðàñûíäàäûð êè, Ñÿëìà îüëóíóí èðàäÿñèíÿ èñòèíàä eäÿðêÿí áeëÿ, ÿñëèíäÿ, áó îíóí þç àíà ãÿëáèíèí ñÿñè, íèäàñûäûð. Ñÿëìà ÿëáÿòòÿ, áèð òÿðÿôäÿí Éà ðÿáá, ÿäàëÿò! Ìÿíè þëäöð, ãóðòàð, Ùÿð éeð ìÿíÿ çèíäàí êèìè îëäó äàð — äeéèð, Ãàíïîëàäûí Îðõàíû âÿ Èççÿòè «Èëê àòÿøëÿ éeðÿ ñÿðäèéèíè» eøèäèá: «Ñèçÿ ùàëàë îëñóí, îüëóì, Ãàíïîëàä» — äeéÿ îüëóíóí èýèäëèéèíè àëãûøëàéûð, Ãàíïîëàä èíòèãàìûíûí àëûíìàñûíû èñòÿéèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ Ùÿì ìöëòÿúè, ùÿì ãÿðèá, ùÿì ìöñàôèð, Õàéûð, âèúäàíûì îëìàç áóíà ãàäèð — äeéÿ Ìóðàäû õèëàñ eäèð. Ùÿòòà Ìóðàä: «Õàéûð, áó ãàí éeðäÿ ãàëìàç, áàõ!» — äeéÿ þçö õÿíúÿðè þç öðÿéèíÿ «ñàïëàìàã èñòÿðêÿí» áeëÿ, Ñÿëìà «øèääÿòëÿ îíóí ãîëóíäàí âóðóð», îüëóíóí ãàòèëèíèí þçöíö þëäöðìÿñèíÿ äÿ ìàíå îëóð. Ñÿëìà ñóðÿòèíèí éàääà ãàëìàñûíû, áÿäèè-eñòeòèê òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèê îëìàñûíû øÿðòëÿíäèðÿí ÿñàñ úÿùÿò, áèçúÿ, áóðàñûíäàäûð êè, î, ìöãÿââà äeéèë, éóõàðûäà éàçäûüûìûç êèìè, úàíëû èíñàí ñóðÿòèäèð. Ñÿëìàíûí öðÿéè èíòèãàì ùèññèëÿ éàíà-éàíà Ìóðàäû õèëàñ eäèð âÿ áèç áàøà äöøöðöê êè, Ñÿëìà áó ãàòèëè, íåúÿ äeéÿðëÿð, ÷ûëïàã ÿëëÿðè èëÿ áîüóá þëäöðÿð âÿ «óô» äeìÿç. Õàéûð, ýeúèêäèðìÿñè ïÿê ñÿìÿðñèç. Áóðäàí áó ãàíëû äÿô îëñóí ýÿðÿê òeç! Éîõñà õàèí ïàðúàëàíûð ÿëëÿðäÿ... Ñÿëìà áèëèð êè, Ìóðàä õàèíäèð, ëàêèí Úàâèä ùóìàíèçìè áþéöê Àíàíûí òèìñàëûíäà, ùÿòòà õàèíè áeëÿ áàüûøëàéà áèëèð: Ñÿëìà: Éeòÿð, Éeòÿð, ýeò, äóðìà, ýeò! Ùàéäû, ÷ÿêèë ýeò! Àðòûã ñîâóø! Äóðìàã âàõòû äeéèë, Ýeò! 310 — äåéÿ, Ìóðàäû ãà÷ûðûð, ÿñëèíäÿ èñÿ, îíó ãîâóð. ßëáÿòòÿ, áeëÿ áèð ñîíëóã Úèðàëäèíèí íîâeëëàñûíäàêû ñîíëóüà íèñáÿòÿí ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð âÿ äàùà ùÿéàòèäèð. Ñÿëìàíûí ñîí ìîíîëîãó áóíó éàõøû èôàäÿ eäèð. Äèããÿò eäèí, áó ñþçëÿðäÿ íÿ ãÿäÿð èíñàíè áèð éàíüû âàð, ñîçëÿð íÿñèùÿò÷èëèêäÿí, äèäàêòèêàäàí íÿ ãÿäÿð óçàãäûð. Ýeò, íàìÿðä ãîíàã, ýeò! Àëÿàã ìöëòÿúè. Ýeò, ìèñêèí ùÿðèô, ýeò! Úÿëëàä, éûðòûúû! Ýeò, âèúäàíñûç! Êÿíäèíè ãóðòàð, éàøà! Àíúàã âèúäàíñûçëàðû áÿñëÿð äöíéà. Ýeò ýîçöì ýþðìÿñèí! Óçàãëàø, äÿôô îë! Íÿ ùàãñûçëûã eòäèíñÿ, Àëëàùäàí áóë! Ýeò, ÿêèë ýeò, äèíñèç, Àëëàùñûç, õàèí, Ìóðäàð èçèí áó òîðïàãäàí ñèëèíñèí! Ñÿëìà Ìóðàäû þëäöðìÿéÿ ãîéìàäû, Ëèâèéàäàí ôÿðãëè îëàðàã îíó ãîâäó, Ìóðàä ãàòèëäèð âÿ Ñÿëìà àíàäûð: Îüëóìó ñþíäöðäöí, éàíäûðäûí ìÿíè, Ýeò, êàìà éeòèðìÿñèí Àëëàù ñÿíè! Áÿëè, Ñÿëìà ñóðÿòè òÿáèèëèéè, ùÿéàòèëèéè èëÿ Ëèâèéà ñóðÿòèíäÿí ñe÷èëèð. Áàøãà íÿ úöð îëà áèëÿð? ßëáÿòòÿ, áeëÿ äÿ îëìàëûäûð. Úèðàëäèíèí íîâeëëàñû èëÿ Úàâèäèí äðàìû ìöõòÿëèô eïîõàëàðûí, ìöõòÿëèô èúòèìàè âÿ áÿäèè-eñòeòèê èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíèí áÿùðÿñèäèð. Áóðàñû äà éÿãèí òàìàì àéäûíäûð êè, áèç, Ñÿëìà ñóðÿòè Ëèâèéà ñóðÿòèíäÿí òÿáèèäèð — ùÿéàòèäèð äeäèêäÿ, ÿäÿáèééàòäà Ñÿëìàíûí òÿõìèíÿí 400 èë ÿââÿëêè ñÿëÿôèíè ùe÷ âÿúùëÿ ãèéìÿòäÿí, ýþçäÿí ñàëìàã èñòÿìèðèê, Ñþùáÿò Úàâèäèí Èíòèáàù íîâeëëàñûíà ìÿùç éàðàäûúû ìöíàñèáÿòèíäÿí ýåäèð. Ñþùáÿò èñòeäàääàí âÿ «ñöáù øÿôÿãè»íäÿí ýeäèð. ...Î eëÿ áèð «ñöáù øÿôÿãè» èäè êè, èøûüû ÿñðëÿðèí ñöçýÿúèíäÿí ñöçöëöá ýÿëñÿ äÿ, þç èëêèí eùòèðàñû èëÿ, èëêèí øîâãö èëÿ ïàðûëäàéûð. ßñðëÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç eäèð, î Èøûã èñÿ ùÿìèøÿ Èñòeäàäû îçöíÿ ÷ÿêèð. ×öíêè îíó äà Èñòeäàä àëîâëàíäûðûá. 311 1982. ÔÈÊÐÈÍ ÊÀÐÂÀÍÛ Çàìàí êå÷ÿð, ñþç ãàëàð. 1. Ìÿí áó ãåéäëÿðè éàçìàüà ùàçûðëàøàðêÿí «Ôèêðèí êàðâàíû»1 êèòàáûíà òîïëàíìûø ïîðòðåò-î÷åðêëÿðè áèð äàùà íÿçÿðäÿí êå÷èðäèì. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâäàí òóòìóø Úÿôÿð Úÿôÿðîâàäÿê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí òÿõìèíÿí ñîí ÿëëè èëäÿ êå÷äèéè éîë áöòöí ìöðÿêêÿáëèéè âÿ åéíè çàìàíäà, òóòóìëó ñèãëÿòè èëÿ ýþçëÿðèì ãàðøûñûíäà úàíëàíäû âÿ áåëÿ áèð òàìëûüà, áöòþâëöéÿ áàõìàéàðàã, áó áþéöê éîë äà, Àçÿðáàéúàí áÿäèè-åñòåòèê ôèêðèíè ÿââÿëäÿí àõûðà êèìè èôà åòìèð. ßäÿáè òÿíãèä íÿ çàìàí éàðàíûá? Áó ñóàëäà ìÿíèì ö÷öí ìöáàùèñÿëè úÿùÿò éîõäóð. Èíñàí þçöíöí èëê íÿüìÿñèíè ùà÷àí îõóìóøñà, áÿäèè-åñòåòèê ôèêðèí òàðèõè ùÿìèí ýöíäÿí áàøëàéûð. Î ãÿäèì íÿüìÿ îõóíäó âÿ êèìëÿðèíñÿ ðóùóíó îõøàäû, äàùà àðòûã èøëÿìÿéÿ, éîðóëìàìàüà ñþâã åòäè, àììà åéíè çàìàíäà, îëñóí êè, êèìèíñÿ äÿ õîøóíà ýÿëìÿäè. Èêèíúè íÿüìÿ éàðàíäû, ö÷öíúö íÿüìÿ éàðàíäû, ñîíðà ìèôëÿð, íàüûëëàð äöíéàéà ýÿëäè, äàñòàíëàð éàðàíäû, èëê ðîìàíëàð, ùåêàéÿëÿð, ïîåìàëàð, ïéåñëÿð éàçûëäû âÿ î áèðèíúè íÿüìÿäÿí áàøëàéàðàã äà éàðàíàí áó ìÿíÿâè ñÿðâÿò èçàù îëóíìàüà, òÿùëèë âÿ øÿðù åäèëìÿéÿ áàøëàäû, áÿéÿíèëäè âÿ áÿéÿíèëìÿäè. Áÿëè, áó êèòàá Àõóíäîâ ùàããûíäàêû î÷åðêëÿðëÿ áàøëàéûð, ÷öíêè Àçÿðáàéúàíäà áó ýöí àíëàäûüûìûç ìÿíàäàêû ÿäÿáè òÿíãèäèí òÿøÿêêöë òàïìàñû, èëê íþâáÿäÿ, Áþéöê Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí àäû èëÿ áàüëûäûð, ëàêèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ôèêðèíèí òàðèõè, ÿñëèíäÿ, ÷îõ ãÿäèìäèð. Ïîåòèêà âÿ åñòåòèêà ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø êèòàáëàðäà, ðèñàëÿëÿðäÿ, òÿçêèðÿëÿðäÿ îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí Øÿðã ÿäÿáèééàòûíûí ìöùöì åëìè-íÿçÿðè ïðîáëåìëÿðè ãàëäûðûëûð âÿ ùÿëë îëóíóðäó. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí Õÿòèá Òÿáðèçèíèí (ÕI ÿñð) «ßë êàôè ôè 1 Ôèêðèí êàðâàíû, Á., Éàçû÷û, 1984. 312 åëìè ÿë-ÿðóç âÿ — ïãÿâàôè», «Ìöÿëëÿãàòö-ñÿáÿ» âÿ «ßë ùÿìàñÿ» ÿñÿðëÿðèíÿ éàçäûüû øÿðùëÿð, Áÿùìÿíéàðûí (ÕI ÿñð) «Êèòàáè-ÿëáÿùúåò âÿ ÿñ-ñÿàäÿò», Øÿðÿôÿääèí Ùÿñÿí Ðàìè Òÿáðèçèíèí (ÕI ÿñð) «Ùÿäàèãöë-ùÿãàèã» âÿ «ßíèñöë-öøøàã», Âàùèä Òÿáðèçèíèí (ÕVI ÿñð) «Ðèñàëåéè-úÿìè-ìöõòÿñÿð», Ñàäûã áÿé ßôøàðûí (ÕVI — ÕVII ÿñðëÿð) «Ãàíóíöñ-ñöâÿð», Ìÿùÿììÿä Ðÿôè Äîñò Ìÿùÿììÿä îüëóíóí (XVII ÿñð) «Ìÿøðÿáöë-ÿòøàí», Ìèðçÿ ßáóòàëèá Òÿáðèçèíèí «Õèàñÿòöë-ÿôêàð» êèìè åëìè-íÿçÿðè ÿñÿðëÿðè, åëÿúÿ äÿ ßùäè Áàüäàäèíèí (ÕVI ÿñð) «Ýöëøÿíöø-øöàðà», Ñàì Ìèðçÿíèí (ÕVI ÿñð) «ÒþùôåéèÑàìè», Ñàäûã áÿé ßôøàðûí «Ìÿúìÿöë-õÿâàñ», Ëöòôÿëè áÿé Àçÿðèí (XVIII ÿñð) «Àòÿøýÿäÿ» êèìè òÿçêèðÿëÿðèíäÿ, Ëÿòèôèíèí, Ùÿñÿí ×ÿëÿáèíèí, Àøûã ×ÿëÿáèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèéÿ ãÿäÿðêè äþâð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ôèêðè þçöíöí ïàðëàã ÿêñèíè òàïìûøäûð.1 Êàìàë Òàëûáçàäÿ äöçýöí ãåéä åäèð êè, «ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ôèêðè ñèñòåìëè øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿìèøäèð»2 âÿ áåëÿ áèð ùàë áèð äÿ îíà ýþðÿ òÿÿññöô âÿ íàðàùàòëûã äîüóðóð êè, ñîí èëëÿðèí òÿäãèãàòû à÷ûã-àøêàð ñöáóò åäèð: Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ôèêðèíèí òàðèõè ùÿëÿ ìöàñèð ôèëîëîýèéàìûçûí ìÿøüóë îëìàäûüû áèð ÷îõ çÿíýèí ôàêòèê ìàòåðèàëà, ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð.3 Éàçûëàí ïîçóëìàç âÿ éàëíûç éàçûëìàéàí êèòàáû âÿðÿãëÿìÿçëÿð. Ìèí èëäèð êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ôèêðè áèð-áèð ÿñðëÿðè þòÿðÿê êàðâàí-êàðâàí áèçÿ òÿðÿô ýÿëèð, ñàáàù áèçèì íÿâÿëÿðèìèçÿ òÿðÿô ýåäÿúÿê, î áèðè ýöí îíëàðûí íÿâÿëÿðè ùÿìèí êàðâàíû ýÿëÿúÿéÿ þòöðÿúÿêëÿð... «Ôèêðèí êàðâàíû» Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ôèêðèíèí éàëíûç éåíè ìÿðùÿëÿñèíè, éÿíè Ìèðçÿ Ôÿòÿëèäÿí ñîíðàêû äþâðöíö åùòèâà åäèð. Ùÿì êëàññèê, ùÿì äÿ ìöàñèð éàçû÷ûëàðûìûç ùàããûíäà ÿäÿáèééàòà òåç-òåç òÿñàäöô åäèðèêñÿ äÿ, òÿíãèä÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç ùàããûíäà éàçûëìûø ìÿãàëÿëÿðÿ éàäà äöøÿí éóáèëåéëÿðäÿí éóáèëåéëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Äöçäöð, Ì.Ô.Àõóíäîâà, éàõóä Ìåùäè Ùöñåéíÿ, Ìèð Úÿëàëà àéðûúà ìîíîãðàôèéàëàð ùÿñð îëóíóá, ëàêèí áóíëàðäà äà, ÿñàñÿí, éàçû÷ûëûã èøûãëàíäûðûëûá, òÿíãèä êþëýÿäÿ ãàëûá. 1 Áó áàðÿäÿ áàõ: Ìàìåä Àðèô Äàäàøçàäå. Àçåðáàéäæàíñêàéà ëèòåðàòóðà. Ì.,1979, ñòð, 10; Ê.Òàëûáçàäÿ. ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí òÿíãèäè, Á., 1966, ñÿù. 6. Ãåéä: Ê.Òàëûáçàäÿíèí éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ãèéìÿòëè òÿäãèãàòûíûí «ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí òàðèõè êþêëÿðè» àäëû áèðèíúè ôÿñëèíäÿ áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ìàðàãëû ôàêòëàð âàðäûð. 2 Ýþñòÿðèëÿí êèòàá, ñÿù. 5. 3 Ìèñàë ö÷öí áàõ: Ê.Àëëàùéàðîâ. ßäÿáèééàòøöíàñ Ðàìè Òÿáðèçè, «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿç., 9 íîéàáð, 1982-úè èë. 313 Áó áàõûìäàí «Ôèêðèí êàðâàíû» èëê òÿøÿááöñäöð âÿ áó êèòàáûí ãèéìÿòè, áèçúÿ, îíäàäûð êè, áèð òÿðÿôäÿí ÿñðäÿí àðòûã áèð ìöääÿòäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí èíêèøàôû, êå÷äèéè ìÿðùÿëÿëÿð, îíóí ïðîáëåìàòèêàñû ùàããûíäà áèð êöëë ùàëûíäà ýåíèø òÿñÿââöð ÿëäÿ åäèëèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà, îíóí çÿíýèí êå÷ìèøè, ÿäÿáè òÿìàéöëëÿð ìöõòÿëèôëèéè, ìÿçìóí, ôîðìà âÿ æàíð ðÿíýàðÿíýëèéè ùàããûíäà âöñÿòëè ïàíîðàì éàðàíûð âÿ áó äà ÷îõ òÿáèèäèð, òÿíãèä âÿ òÿíãèä÷èëÿð, ÿäÿáèééàòøöíàñëàð ùàããûíäà éàçûðñàíñà, äåìÿëè, èñòÿð-èñòÿìÿç, îíëàðûí òÿäãèã âÿ òÿùëèë îáéåêòèíäÿí áÿùñ åäèðñÿí. Ùÿéàòûí, úÿìèééÿòèí, åëìèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, ÿäÿáèééàòäà âÿ ÿäÿáè òÿíãèääÿ øÿõñèééÿòèí ðîëó áþéöêäöð. Øÿõñèééÿò àäèúÿ èíñàí îëìàã âÿ éàõóä àäèúÿ éàçàí îëìàã äåìÿê äåéèë. Àçÿðáàéúàí ÿäÿäèééàòûíûí âÿ èúòèìàè ôèêðèíèí òàðèõè ñöáóò åäèð êè, áþéöê ùÿðôëè Øÿõñèééÿò áþéöê ùÿðôëè Âÿòÿíäàø, Ìöòÿôÿêêèð, Èñòåäàä äåìÿêäèð. «Ôèêðèí êàðâàíû»íà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèíèí èéèðìè áåø ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè ùàããûíäà î÷åðê âÿ åññåëÿð òîïëàíìûøäûð âÿ ùÿìèí éàçûëàðäà øÿõñèééÿò èëÿ éàðàäûúûëûã âÿùäÿòäÿ ýþòöðöëìöøäöð. Èéèðìè áåø ìöõòÿëèô òàëå, ëàêèí èøëÿìÿê, ãÿëÿìëÿ þçöíö âÿ ÿäÿáèééàòû èôàäÿ åòìÿê åùòèðàñûíûí åéíèëèéè... Çþâã, ùÿòòà ÿãèäÿ ìöõòÿëèôëèéè, åéíè çàìàíäà, õàëãà, âÿòÿíÿ, ÿäÿáèééàòà õèäìÿò ùèññèíèí áèðëèéè... Ìöõòÿëèô äþâðëÿð, ìöõòÿëèô ìöíàñèáÿòëÿð, ìöõòÿëèô öñëóáëàð âÿ åéíè çàìàíäà, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí áèðýÿ éàðàäûëìûø ìÿíçÿðÿñè... Áó êèòàáäà éàðàäûúûëûüû éàõøû þéðÿíèëìèø ñèìàëàðëà (ìÿñ.: Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ô.Êþ÷ÿðëè) áÿðàáÿð, éàðàäûúûëûãëàðû íèñáÿòÿí êþëýÿäÿ ãàëìûø Àáäóëëà Ñóð, Ñåéèä Ùöñåéí (Êàçûìîüëó), Áÿêèð ×îáàíçàäÿ âÿ áàøãàëàðûíûí ÿäÿáè ôÿàëèééÿòè äÿ èçëÿíìèø, òÿíãèä òàðèõèìèçäÿ îíëàðûí ëàéèãëè éåðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Åéíè çàìàíäà, áó êèòàáäà ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿ, ßùìÿä áÿé Àüàéåâ êèìè ùàããûíäà ÷îõ àç éàçûëìûø ãÿëÿì ñàùèáëÿðèíèí äÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ îéíàäûãëàðû ðîë òÿäãèã åäèëìèøäèð. ß.Ùöñåéíçàäÿ, ß.Àüàéåâ êèìè çèääèééÿòëè éàðàäûúûëûã éîëó êå÷ìèø âÿ Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè ôèêèð òàðèõèíäÿ ýþðöìëö èç ãîéóá ýåòìèø ñèìàëàðûí éàðàäûúûëûüû õöñóñè âÿ äÿãèã, ùÿì äÿ, íåúÿ äåéÿðëÿð, åëìè åùòèéàòëû òÿäãèãàò òÿëÿá åäèð. Àéðû-àéðû ìîíîãðàôèéàëàðäà, 314 ìÿãàëÿëÿðäÿ, ìÿðóçÿëÿðäÿ ö÷-äþðä úöìëÿ âÿ åéíè èôàäÿëÿðëÿ îíëàðû òÿíãèä åòìÿê âÿ áóíóíëà äà èøè áèòìèø ùåñàá åäèá, öñòëÿðèíäÿí êå÷ìÿê àñàíäûð, àììà òÿáèè êè, åëìè éîë äåéèë. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ôèêðè åëÿ áèð ñÿâèééÿéÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð êè, ß.Ùöñåéíçàäÿ, ß.Àüàéåâ êèìè ñèìàëàðûí éàðàäûúûëûüûíäàí ñÿðô-íÿçÿð åäèëìÿìÿëèäèð, ÿêñèíÿ, îíëàðûí äöíéàýþðöøöíäÿ âÿ ôÿàëèééÿòèíäÿêè ùÿìèí çèääèééÿòëÿð àðàøäûðûëìàëû âÿ þç îáéåêòèâ òÿêäèð âÿ òÿãäèðèíè òàïìàëûäûð. Áó ñèìàëàð áèð òÿðÿôäÿí ìöÿééÿí èúòèìàè-ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ âÿ îíëàðûí øÿðùèíäÿ, ôÿàëèééÿò èñòèãàìÿòëÿðèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ñÿùâ, éàíëûø ìþâãå òóòóáëàð, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ êèìè õàëãûí áþéöê õàäèìëÿðèíèí ùàãëû òÿíãèäèíÿ ìÿðóç ãàëûáëàð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ éåíÿ äÿ àéðû-àéðû èúòèìàè-ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ ìöòÿðÿããè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè èúòèìàèééÿòè èëÿ, ùÿòòà Àçÿðáàéúàí èíãèëàáè-äåìîêðàòèê ÿäÿáèééàòûíûí âÿ èúòèìàè ôèêðèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ åéíè úÿáùÿäÿí ÷ûõûø åäèáëÿð, ìöòòÿôèã îëóáëàð. Ìèñàë ö÷öí, 1905 — 1906-úû èëëÿðäÿ Áàêûíûí Àâðîïà ñèñòåìëè Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáëÿðèíäÿ äÿãèã åëìëÿðèí, òÿáèÿò åëìëÿðèíèí òÿëèì îëóíìàñû ìÿùäóä äèíè òÿÿññöáêåøëèê úÿáùÿñèíèí íàðàçûëûüûíà âÿ íàðàùàòëûüûíà ñÿáÿá îëìóøäó. «Èñëàì, Àõóíä âÿ Õàòèôöëãåéá» àäëû áöòöí Èñëàì àëÿìèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø êèòàáûí ìöÿëëèôè Àõóíä Ìèðçÿ ßáóòöðàá Õàäèìè-ìèëëÿò éàçûðäû: «...ÿýÿð áèð øÿõñ òàìàìöëóìè-ðèéàçè âÿ ùèêìÿòè-òÿáèè òÿùñèëèíäÿ þìöð ñÿðô åäÿ, ìöÿëëèìèÿââÿë ßðÿñòÿòàëèñ (Àðèñòîòåë) ìÿãàìûì äÿðê åäÿ, ÿëáÿòòÿ, òÿðèãèöáóäèééÿòÿ, ùÿããè-òÿàëàéà àëèì âÿ àðèô îëìàéàúàã âÿ èíñàíèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò øÿðùèíÿ äàõèë îëìàéàúàã... Åëìè-ùåñàáäà êàìèë îëìàãëà èíñàí îëìàã îëìàç». Àõóíä ßáóòöðàá, òàìàìèëÿ, áèðòÿðÿôëè âÿ ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ ìöðòÿúå ìþâãå òóòàðàã øÿðèÿòè «åëìè-ùåñàáà» ãàðøû ãîéóðäó âÿ èíñàíëûüûí éîëóíó áåëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèðäè. Àõóíä ßáóòöðàá ìöùàôèçÿêàðëûüûíà âÿ èðòèúàñûíà ãàðøû áó äÿôÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéëÿ ÷èéèí-÷èéèíÿ ìöáàðèçÿ àïàðàí ýþðêÿìëè ãÿëÿì ñàùèáëÿðèíäÿí áèðè äÿ ìÿùç ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿ îëìóøäóð1. Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí ñîíðà èíãèëàáè äÿéèøìÿëÿðèí òÿáèè íÿòèúÿñè êèìè, ÿäÿáè òÿíãèääÿ äàùà àðòûã áèð úàíëàíìà ÿìÿëÿ ýÿëäè, ìöáàùèñÿëÿð äàùà àðòûã ãûçûøäû, ÿäÿáè ÷ÿÁó áàðÿäÿ áàõ: Ìèð Úÿëàë, Ô.Ú.Ùöñåéíîâ. ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû, Á., 1969, ñÿù. 8 — 9. 1 315 êèøìÿëÿð òÿíãèääÿ åëÿ áèð ãûçüûíëûã ÿìÿëÿ ýÿòèðäè êè, áÿçÿí åëìèòÿíãèäè îáéåêòèâëèê þç éåðèíè âóëãàð ñîñèîëîýèçìÿ âåðäè, ñóáéåêòèâ àìèëëÿð áÿäèè ãèéìÿò ìåéàðûíà ÷åâðèëäè. Ì.Ãóëèéåâ, Á.×îáàíçàäÿ, ß.Íàçèì, Ù.Çåéíàëëû êèìè òÿíãèä÷èëÿðèí áöòöí éàðàäûúûëûãëàðû, åëÿúÿ äÿ Ìåùäè Ùöñåéí, Ìÿììÿä Àðèô, Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ, Ìèêàéûë Ðÿôèëè, Úÿôÿð Õÿíäàí, ßëè Ñóëòàíëû êèìè ãÿëÿì ñàùèáëÿðèíèí éàðàäûúûëûüûíûí èëê äþâðö ìÿùç áåëÿ áèð çàìàíà òÿñàäöô åäèð âÿ áó éàðàäûúûëûüû, øöáùÿñèç êè, þç ìöðÿêêÿá äþâðöíöí êîíòåêñòèíäÿ àðàøäûðìàã âÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Äþâð çèääèééÿòëÿðëÿ äîëó èäè âÿ áó çèääèééÿò, ÿëáÿòòÿ, ÿäÿáè òÿíãèääÿ þç òÿçàùöðöíö òàïìàëûéäû. Ìèñàë ö÷öí, ßëè Íàçèì áèð òÿðÿôäÿí Àáäóëëà Øàèãè, Úÿôÿð Úàááàðëûíû «õûðäà áóðæóà çèéàëûëûüûíûí», Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè «õûðäà áóðæóà ìààðèô÷è-äåìîêðàòèê çèéàëûëûüûíûí» íöìàéÿíäÿëÿðè àäëàíäûðàðàã Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ñöíè òÿáÿãÿëÿøäèðìÿéÿ ìåéë åäèðäèñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí, áèð ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà éàçûðäû: «Ãóðóëóøóìóçóí ùÿð áèð ìÿðùÿëÿñèíäÿ, òà áèðèíúè áåøèëëèéèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð Ìîëëà Íÿñðÿääèí (Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ — Å.) õàëãûí õîøáÿõòëèéè éîëóíäà ÷àëûøûð. Áöòöí áó ìÿðùÿëÿëÿðäÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí þç æóðíàëûíäà, áàø ìÿãàëÿ âÿ êàðèêàòóðàëàðûíäà ñîâåò ùþêóìÿòèíèí ÿí éàõûí äîñòó âÿ éàðäûì÷ûñû îëìóøäóð» . Áó íÿäèð? Òÿíãèä÷èíèí ãåéðè-ñÿìèìèëèéè, êîíéóíêòóðcóëóüóäóðìó? Éîõ, áó, äþâðöí äèíàìèêàñûíûí äîüóðäóüó ùÿìèí çèääèééÿòäèð âÿ ÿëáÿòòÿ êè, ýÿëÿúÿêäÿ ùÿãèãÿò þç éåðèíè òàïàúàãäû. Ëàêèí ßëè Íàçèì úÿìè îòóç áåø èë éàøàäû (1906 — 1941) âÿ áó ãûñà þìðöí ñîí äþðä èëè ìÿùñóëñóç îëäó. Áóíà áàõìàéàðàã îí èêè-îí ö÷ éàðàäûúû èë êèôàéÿò åòäè êè, ßëè Íàçèìèí àäû ýþðöìëö ùÿðôëÿðëÿ Àçÿðáàéúàí òÿíãèä òàðèõèíÿ éàçûëñûí. Éåíè ÿäÿáèééàò óüðóíäà ìöáàðèçÿ ýåäèðäè. Ùÿéàò ùå÷ áèð âàõò îëìàäûüû äÿðÿúÿäÿ ÿäÿáèééàòà, ÿäÿáè ïðîñåñÿ, ÿäÿáè ìöáàðèçÿéÿ ìöäàõèëÿ åäèðäè. ßëè Íàçèì éàçûðäû: «Éåíè ÿäÿáèééàò íÿ äåìÿêäèð? 1 2 1 2 Áàõ: Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòû òàðèõè, I ú., Á., 1967, ñÿù. 213. ßëè Íàçèì. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, Á., 1979, ñÿù. 193. 316 Áó ñîðüóíó ÷îõ àäàìëàð âåðèð âÿ èêèíúè áèð ñóàëû äà îíà ãîøóð: éåíè ÿäÿáèééàòûí ìÿãñÿäè íÿäèð? Áó ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿê ö÷öí ÿââÿëäÿí éåíè ùÿéàòûí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áèëìÿê ëàçûìäûð»1 (êóðñèâ áèçèìäèð — Å.). Éåíè ÿäÿáèééàò, ÿñëèíäÿ, éåíè ùÿéàòûí åêâèâàëåíòè èäè âÿ áó ñÿòèðëÿðè éàçàí ìöÿëëèôèí èñÿ úÿìè îí ñÿêêèç (!) éàøû âàð èäè. Áó îí ñÿêêèç éàøëû òÿíãèä÷è åëÿ ùÿìèí 1924-úö èëäÿ áàøãà áèð ìÿãàëÿñèíäÿ þçöíÿ õàñ îëàí áèð ìàêñèìàëèçì èëÿ éàçûðäû: «ßäÿáèééàòûìûç áóðæóàçèéà ðóùóíóí òÿðúöìàíû äåéèë, õÿëãè åùòèéàúëàðûìûçûí áèð ìÿêÿñè îëìàëûäûð. Àðòûã áó ýöí áöòöí éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèìèç, áèëõàññÿ ýÿíúëÿðèìèç áèëìÿëèäèðëÿð êè, èíäè î ãÿäÿð õÿéàëÿò âÿ ìÿúàçàòëà ìÿøüóë îëóíàúàã âàõò äåéèëäèð».2 Áöòöí áó çèääèééÿòëÿð ÿäÿáèééàòû, ñÿíÿòè èðÿëèéÿ àïàðìàã, èíêèøàô åòäèðìÿê ùÿâÿñè âÿ åùòèðàñû éàðàäûðäû âÿ ùÿìèí èíêèøàô, ùÿãèãÿòÿí, áþéöê àääûìëàðëà èðÿëèëÿéèðäè. Ýþðêÿìëè òöðê àëèìè, «Àçÿðè ÿäÿáèééàòûíà äàèð òÿäãèãàòëàð» êèòàáûíûí ìöÿëëèôè, ïðîôåññîð Ôóàä Êþïðöëöçàäÿ ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿ èëÿ áèðëèêäÿ 1926-úû èëäÿ Áàêûäà êå÷èðèëÿí áèðèíúè òöðêîëîæè ãóðóëòàéûí èøèíäÿ èøòèðàê åòäèêäÿí ñîíðà, Òöðêèéÿéÿ ãàéûäûá «Úöìùóðèééÿò» ãÿçåòèíäÿ ÷àï åòäèðäèéè ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûðäû: «Øóðà Úöìùóðèééÿòè Èòòèùàäûíäà òöðêèééàòà àèä åëìè òÿäãèãëÿðèí ýöíäÿí-ýöíÿ ÷îõàëäûüûíû áþéöê áèð ìÿìíóíèééÿòëÿ ýþðöðöê».3 Ïðîôåññîð Ô.Êþïðöëöçàäÿ èúòèìàè åëìëÿðèí èíêèøàôû áàõûìûíäàí Àçÿðáàéúàíû Òöðêèéÿ ö÷öí íöìóíÿ ýþñòÿðèðäè. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèíäÿ áó èíêèøàô ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ þç ñöðÿòèíè äàùà äà àðòûðäû. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí òàðèõè äàùà ñèñòåìëè âÿ ÿùàòÿëè øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíäû, áó ÿäÿáèééàòûí áÿäèè-åñòåòèê ïðîáëåìàòèêàñû åëìè-íÿçÿðè øÿðùèíè âÿ òÿñíèôàòûíû òàïäû. Ìÿììÿä Àðèô, Ìÿììÿä Úÿôÿð, Úÿôÿð Úÿôÿðîâ êèìè òÿíãèä÷èëÿð äèýÿð ãÿëÿì äîñòëàðû èëÿ áèðëèêäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ëîêàë ñÿðùÿäëÿðè àøûá öìóìèòòèôàã ÿäÿáè ïðîñåñè èëÿ àéàãëàøà áèëìÿê èøèíäÿ åôôåêòëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäè. ßëè Íàçèì. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, Á., 1979, ñÿù. 22. Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 27 («ßäÿáèééàòìû? Õàëãìû?» ìÿãàëÿñèíäÿ). 3 Òîôèã Ðöñòÿìîâ. Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòû èäåîëîæè òÿõðèáàòëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ, «Àçÿðáàéúàí ïóáëèñèñòèêàñûíûí Ëåíèí ÿíÿíÿëÿðè», Åëìè ÿñÿðëÿðèí òåìàòèê ìÿúìóÿñè, Á., 1982, ñÿù. 84. 1 2 317 ßäÿáè òÿíãèä èëÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìè àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ áó ìÿôùóìëàðûí áèð-áèðèíè òàìàìëàìàã õöñóñèééÿòè ìöàñèð ÿäÿáèééàò èëÿ êëàññèêà àðàñûíäà áèð êþðïö ðîëóíó îéíàäû. Úÿôÿð Úÿôÿðîâ Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí IV ãóðóëòàéûíäà «ßäÿáè òÿíãèä ùàããûíäà»êû ìÿðóçÿñèíäÿ äåéèðäè: «Ìÿíèì ãÿíàÿòèìÿ ýþðÿ, ÿäÿáè òÿíãèäèí èíäèêè ìÿðùÿëÿëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ áóäóð êè, òÿíãèä÷èëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè àíúàã ÿäÿáè òÿíãèäëÿ êèôàéÿòëÿíìèð, îíëàð ÿäÿáè èðñèí òÿíãèäèíÿ âÿ íÿçÿðèééÿ ïðîáëåìëÿðèíÿ ýöúëö ìåéë ýþñòÿðèð âÿ ÷àëûøûðëàð êè, òÿíãèä÷è èëÿ ÿäÿáèééàòøöíàñ àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ âÿ ôÿðã áèð î ãÿäÿð äÿ ýþçÿ ÷àðïìàñûí. Áó, øÿêñèç, éàõøû ÿëàìÿòäèð, èíêèøàô íèøàíÿñèäèð».1 Ìÿììÿä Úÿôÿð äÿ Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ôèêðèíäÿêè áó ïðîñåñÿ äèããÿòè õöñóñè úÿëá åäèð âÿ «Ìÿììÿä Àðèô âÿ îíóí ñîâåò ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà íÿçÿðè ôèêèðëÿðè» àäëû áþéöê ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûðäû: «ßäÿáè-áÿäèè òÿíãèä òàðèõè âÿ ÿí ìÿøùóð òÿíãèä÷èëÿðèí éàðàäûúûëûã òÿúðöáÿñè àéäûí ýþñòÿðìèøäèð êè, àíúàã ùÿì êëàññèê ÿäÿáèééàòû âÿ îíóí íÿçÿðèééÿñèíè, ùÿì äÿ ìöàñèð ÿäÿáèééàòû âÿ îíóí ïðîáëåìëÿðèíè éàõøû áèëÿí òÿíãèä÷èëÿð ìöàñèð ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíà êþìÿê åòìèø, îíà äöçýöí èñòèãàìÿò âåðÿ áèëìèøëÿð. Áàøãà úöð îëà áèëìÿç».2 Ñîíðà Ìÿììÿä Úÿôÿð áåëÿ áèð ùàãëû ñóàë âåðèð: «Íåúÿ îëà áèëÿð êè, ùàããûíäà éàçäûüûí ùÿð ùàíñû ìöàñèð ñÿíÿòêàð êëàññèê èðñ öçÿðèíäÿ éöêñÿëñèí, îíäàí ôàéäàëàíñûí, ñÿí áóíëàðäàí õÿáÿðñèç îëà-îëà îíóí ñÿíÿòè ùàããûíäà ìöùàêèìÿ éöðöäÿñÿí?..»3 ßäÿáèééàòøöíàñëûã èëÿ ÿäÿáè òÿíãèä àðàñûíäàêû áó öçâè áàüëûëûüà ýþðÿ äÿ, ñîí éöç èëäÿ Àçÿðáàéúàí ôèëîëîýèéàñû ùàããûíäà òàì òÿñÿââöð éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ ÿäÿáè òÿíãèäëÿ áÿðàáÿð, ÿñàñÿí, ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìè èëÿ ìÿøüóë îëìóø Ùÿìèä Àðàñëû, Ôåéçóëëà Ãàñûìçàäÿ, Ìèð Úÿëàë, Ìÿììÿäùöñåéí Òÿùìàñèá, Ìèðçàüà Ãóëóçàäÿ, ßëè Ñóëòàíëû êèìè àëèìëÿðèìèçèí, åëÿúÿ äÿ ÿäÿáè èðñèí òîïëàíìàñû âÿ íÿøð îëóíìàñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê õèäìÿòëÿðè îëàí Ñàëìàí Ìöìòàçûí éàðàäûúûëûüûíäàí áÿùñ åäÿí î÷åðêëÿð äÿ «Ôèêðèí êàðâàíû»íà äàõèë åäèëìèøäèð; áþéöê Àçÿðáàéúàí øÿðãøöíàñû, ïðîôåññîð Ìèðçÿ Êàçûìáÿéèí äÿ ÿäÿáè-òÿíãèäè ýþðöøëÿðèíäÿí àéðûúà ñþùáÿò à÷ûëìûøäûð. Ú.Úÿôÿðîâ. ßñÿðëÿðè, èêè úèëääÿ, II ú., Á., 1968, ñÿù. 377. Ìÿììÿä Úÿôÿð. Ùÿìèøÿ áèçèìëÿ, Á., 1980, ñÿù. 83. 3 Éåíÿ îðàäà. 1 2 318 Áöòöí åíåðæèëÿðèíè, åùòèðàñëàðûíû, ãöââÿëÿðèíè, áèð ñþçëÿ, áöòöí þìöðëÿðèíè õàëãûí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ âÿ èíêèøàôûíà ùÿñð åòìèø èéèðìè áåø øÿõñèééÿò... Ëàêèí ýþçöìöçöí ãàðøûñûíäà úàíëàíàí ìÿíçÿðÿ íÿ ãÿäÿð ìþùòÿøÿì îëñà äà, òàì äåéèë, ÷öíêè õîøáÿõòëèêäÿí, þìöðëÿðèíè ÿäÿáèééàòà ùÿñð åòìèø ãÿëÿì ñàùèáëÿðèìèç ÷îõäóð âÿ áó êèòàáäà îíëàðûí ùàìûñûíûí éàðàäûúûëûüûíû ÿùàòÿ åòìÿê, òÿÿññöô êè, ìöìêöí îëìàéûá... Ìÿììÿä Êàçûì ßëÿêáÿðëè — èéèðìèíúè-îòóçóíúó èëëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè, ñîâåò éàçû÷ûëàðûíûí Áèðèíúè Öìóìèòòèôàã ãóðóëòàéûíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà ìÿðóçÿ÷è...1 Åëÿ ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿäÿáè ïðîñåñèí Àòàáàáà Ìóñàõàíëû, Õÿëèë Èáðàùèì, Âÿëè Õóëóôëó, ßìèí Àáèä âÿ áàøãàëàðû êèìè ôÿàë èøòèðàê÷ûëàðû... Êå÷ÿí ÿñðèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí, éàëíûç åëÿ Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó èëÿ áàüëû Åéíÿëè Ñóëòàíîâóí, Ìàùìóä áÿé Ìàùìóäáÿéîâóí, Ìÿììÿä Âÿëè Ãÿìÿðëèíèí, Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáèíèí, Òåéìóð Áàéðàìÿëèáÿéîâóí, Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí, Ðÿøèä áÿé ßôÿíäèéåâèí, ßñÿäóëëà áÿé Øàùòàõòèíñêèíèí, Àáäóëëà Øàèãèí, Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí, Ùöììÿò ßëèçàäÿíèí, ßëèéàð Ãàðàáàüëûíûí, ßùëèìàí Àõóíäîâóí âÿ áàøãàëàðûíûí2 ýþðäöêëÿðè áþéöê èø... Éàõóä Ùöñåéí Ìèíàñàçîâ, åëÿúÿ äÿ Ð.Ìÿëèêîâ, Ù.È.Ãàñûìîâ, Ì.Ñ.Àõóíäîâ, À.Éóñèôîâ êèìè éàðàäûúûëûãëàðû éàõøû þéðÿíèëìÿìèø ìöÿëëèôëÿðèí ùÿëÿ èíãèëàáäàí ÿââÿë òåàòð òÿíãèäè ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðè...3 Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ Ùåéäÿð Ùöñåéíîâ, ßçÿë Äÿìèð÷èçàäÿ, Ùèäàéÿò ßôÿíäèéåâ, ßëèÿæäÿð Ñåéèäçàäÿ, Ùÿáèá Ñÿìÿäçàäÿ, Øûõÿëè Ãóðáàíîâ, ßêáÿð Èðÿâàíëû êèìè àëèìëÿð, Ìèðúàááàð Ìèðéÿùéàéåâ, Ìÿñóä ßëèîüëó, Éÿùéà Ñåéèäîâ, ßùÿä Ùöñåéíîâ âÿ áàøãàëàðû êèìè ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí ôÿàë íöìàéÿíäÿëÿðè... «Èíãèëàá âÿ ìÿäÿíèééÿò» æóðíàëû, 1934, ¹11 — 12. Áó áàðÿäÿ ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: Âàãèô Âÿëèéåâ. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû, Á., 1970, ñÿù. 39 — 95 («Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüû» ôÿñëè); Ïàøà ßôÿíäèéåâ. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû, Á., 1981, ñÿù. 28 — 70 («Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüû» âÿ «Àçÿðáàéúàí ñîâåò ôîëêëîðøöíàñëûüû ùàããûíäà» ôÿñèëëÿðè). 3 Áó áàðÿäÿ áàõ: Øàìèë Ãóðáàíîâ. ßäÿáè äîñòëóã (Çàãàôãàçèéàíûí ðóñäèëëè ìÿòáóàòûíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ìÿñÿëÿëÿðè), Á., 1980, ñÿù.100. 1 2 319 Áÿñ, áó ýöí äÿ Àçÿðáàéúàí ôèëîëîýèéàñûíûí èíêèøàôû íàìèíÿ äöíÿíêè ÿçìëÿ ÷àëûøàí ßçèç Øÿðèô âÿ Àááàñ Çàìàíîâ, ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ âÿ Êàìàë Òàëûáçàäÿ, ßêáÿð Àüàéåâ âÿ Îðóúÿëè Ùÿñÿíîâ, Ìÿììÿäàüà Øèðÿëèéåâ âÿ Ìåùäè Ìÿììÿäîâ, ñîíðàêû íÿñèëëÿðèí (íÿñëèí éîõ, íÿñèëëÿðèí!) ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè? Áÿñ, êëàññèêàäàí òóòìóø áó ýöíÿ êèìè Àçÿðáàéúàí íàñèðëÿðèíèí, øàèðëÿðèíèí, äðàìàòóðãëàðûíûí òÿíãèä âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòè? Áó ñàùÿäÿ ýþðöëÿí ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð èøëÿð âàð... ßëáÿòòÿ, ýöí ýÿëÿúÿê âÿ îõóúó Àçÿðáàéúàí òÿíãèä òàðèõèíèí úèëäëÿðèíè àëà áèëÿúÿêäèð âÿ î çàìàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ÿäÿáèåñòåòèê ôèêðèíèí òà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí òóòìóø ÿí ìöàñèð äþâðÿ ãÿäÿð øÿðÿôëè áèð éîëó áöòöí çÿíýèíëèéè èëÿ îíóí òÿñÿââöðöíäÿ úàíëàíàúàãäûð. Âÿ î çàìàí «Ôèêðèí êàðâàíû» äà îõóúóíóí êèòàá ðÿôèíäÿ Àçÿðáàéúàí òÿíãèä òàðèõèíèí ãàëûí úèëäëÿðèíèí éàíûíäà, îëñóí êè, þçöíö íàãîëàé ùèññ åäÿúÿê, àììà éÿãèí òÿñêèíëèéè îíäà òàïà áèëÿúÿê êè, èëê òÿøÿááöñ èäè... Èëê òÿøÿááöñ — éÿíè áàøëàíüûú. 2. Ìÿí «Ôèêðèí êàðâàíû»íû éåíèäÿí âÿðÿãëÿéèðÿì âÿ þçöìäÿí àñûëû îëìàéàðàã, òàíûø ñèìàëàð, òÿáÿññöìëÿð, áàõûøëàð ýþçëÿðèìèí ãàðøûñûíäà úàíëàíûð, òàíûø ñÿñëÿð åøèäèðÿì, õàòèðÿëÿð ìÿíè ýþòöðöá àïàðûð, éàääàøûìäà ùÿêê îëóá ãàëìûø ìöõòÿëèô ÿäÿáè ìÿúëèñëÿð, ìöçàêèðÿëÿð, ìöáàùèñÿëÿð, åëÿ áèë êè, äöíÿíèí ùàäèñÿëÿðè êèìè, áöòöí àéäûíëûüû èëÿ ýþçëÿðèìèí ãàáàüûíäàí þòöð... Áàõ, áó, Úÿôÿð Úÿôÿðîâóí äÿãèã òÿëÿôôöçöäöð, îíóí ñþçëÿðè äÿ òÿëÿôôöçö êèìè äÿãèã îëóðäó, éûüúàì âÿ ìÿíàëû îëóðäó. Áèð äÿôÿ ìÿí îíóí èø îòàüûíäà îëäóüóì çàìàí òåëåôîí çÿíý ÷àëäû âÿ Úÿôÿð ìöÿëëèìè îíà äÿõëè îëìàéàí ùàíñû áèð èúëàñàñà ÷àüûðäûëàð; ÿââÿëúÿ òÿÿúúöáöíö áèëäèðäè, ñîíðà íÿ äåäèëÿðñÿ, «Þëäöðäö áèçè áó äåêîðàñèéà÷ûëûã!» — äåéèá äÿñòÿéè àñäû. Èêèúÿ îáðàçëû ñþç èëÿ ôèêðè èôàäÿ åòìÿê îíóí õöñóñèééÿòè èäè... Áàõ, áó èñÿ Ìèð Úÿëàë ìöÿëëèìèí äóçëó ýöëöøöäöð... Ìöñàùèáèíèí áþéöêëöéöíäÿí, êè÷èêëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã: «Ãàðäàø!» — äåéèá ãîëóìóçäàí òóòàðäû, ÿäÿáèééàòäàí, èúòèìàè ùÿéàòäàí, ïåäàãîãëóãäàí äàíûøàðäû, ñÿíèí äÿ äåäèéèí áèð ôèêèð, éà áèð ñþç õîøóíà 320 ýÿëñÿéäè: «Àé ñàü îë!..» — äåéÿðäè âÿ áó èôàäÿíè åëÿ èøëÿäÿðäè êè, õåéèðõàùëûãäàí, ñÿìèìèééÿòäÿí, ñàäÿëèêäÿí õÿáÿð âåðÿðäè... Ìèð Úÿëàë ìöÿëëèì ìÿíèì íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàìûí ðÿùáÿðè èäè, Ìèðçÿüà Ãóëóçàäÿ ìöäàôèÿìäÿ îïïîíåíò èäè, Ìÿììÿäùöñåéí Òÿùìàñèá èëÿ áèð èíñòèòóòäà èøëÿìèøèê — ìÿí úàâàí ÿäÿáèééàò÷û, î èñÿ ôîëêëîðøöíàñëûüûìûçûí àüñàããàëû... Ìèêàéûë Ðÿôèëè èëÿ Øóøàäà, ßëè Ñóëòàíëû èëÿ Êèñëîâîäñêäà ãîíøó îëìàüûìûç âÿ îíëàðûí ñþçëÿðè, ñþùáÿòëÿðè éàäà äöøöð... Åëÿ áèë êè, óíèâåðñèòåòèí «Íèçàìè» êö÷ÿñèíäÿêè 49 íþìðÿëè áèíàäà éåðëÿøÿí ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíäÿ òÿìêèíëè âÿ åéíè çàìàíäà, øàõ àääûìëàðëà àóäèòîðèéàäàí ÷ûõàí Úÿôÿð Õÿíäàíû éåíèäÿí ýþðöðÿì... ßäÿáè ìÿúëèñëÿðäÿ Ôåéçóëëà Ãàñûìçàäÿíèí ÷ûõûøëàðûíà éåíèäÿí ãóëàã àñûðàì... Õÿéàë ìÿíè ýþòöðöá àïàðûð... Ìÿñóä ßëèîüëóíóí øàãðàã ýöëöøöíö òÿçÿäÿí åøèäèðÿì. Éÿùéà Ñåéèäîâóí ùÿìèøÿêè ìÿñóëèééÿò ùèññè éàäûìà äöøöð, ùÿìèøÿ áàøûíà àðàã÷ûí ãîéóá ýÿçÿí ßçÿë Äÿìèð÷èçàäÿíè ýþðöðÿì, Øûõÿëè Ãóðáàíîâóí èøûãëû ýþçëÿðè òÿñÿââöðöìäÿ úàíëàíûð... Àðàìûçäàí úàâàí ýåòìèø Ñîêðàò Ìóñàéåâè, éàõóä Ñöëåéìàí Ðöñòÿìîâó õàòûðëàéûðàì... Îíëàðäàí èíäè ìÿíèì ö÷öí éàëíûç àâòîãðàôëàð ãàëûá... Áÿñ, êèòàáëàð? Áÿñ, áó ãÿäÿð çÿíýèí òÿäãèãàò, òÿùëèë, åëìè-ïåäàãîæè ôÿàëèééÿò? ßëáÿòòÿ, ÿñàñ áóíëàðäûð. Àâòîãðàôëàð øÿõñÿí ìÿíèì ö÷öí ÿçèç éàäèýàðäûð, àììà áó êèòàáëàð, áó áþéöê ôÿàëèééÿò õàëãûí ñÿðâÿòèäèð. ßäÿáèééàò ôÿäàèñè — áó ñþç þç ýåíèø ìÿíàñûíäà «Ôèêðèí êàðâàíû»íûí ñþùáÿò à÷äûüû ÿäÿáè ñèìàëàðà õàñäûð. ...Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Ìåùäè Ùöñåéíëÿ áèðëèêäÿ áèçèì î çàìàí Ìàñàëëûäà éàøàéàí ãîùóìëàðûìûçýèëÿ ýåòäèê. Ìÿí óíèâåðñèòåòèí äoðäöíúö êóðñóíäà îõóéóðäóì (Ìåùäè Ùöñåéíèí èñÿ ùÿéàòûíûí ñîíóíà áèðúÿ èë ãàëûáìûø!). Î áàëûã÷û èäè âÿ èø áåëÿ ýÿòèðäè êè, ñöáù òåçäÿí ìÿí îíóíëà áèðëèêäÿ Ìàñàëëû èëÿ Ëÿíêÿðàí àðàñûíäàêû êè÷èê Ñàðà àäàñûíà ýåäÿñè îëäóì: î áàëûã òóòóðäó, ìÿí äÿ ýÿëÿúÿêäÿ áàëûã÷û îëìàã ùÿâÿñèëÿ îíó ìöøàéèÿò åäèðäèì. Î àïðåë ñÿùÿðèíäÿ öôöã òÿçÿúÿ ãûçàðìàüà áàøëàìûøäû, ùàâà äà àéàç èäè. Ìåùäè Ùöñåéí òöíä-ãÿùâÿéè ïåíúÿéèíèí áîéíóíó ãàëäûðûá, ùÿëÿ ùå÷ íÿ éåìÿìèøäÿí, è÷èíè ïàìáûãëà äîëäóðäóüó «Êàçáåê» ïàïèðîñëàðûíäàí ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ äÿíèçÿ àòäûüû ãàðìàãëàðûí ãàðüûëàðûíû ãóìëóüà áàñäûðûðäû, ãàéàëàðûí àðàñûíà êå÷èðèá áÿðêèäèðäè. 7-21 321 Ñîíðà ùöíäöð áèð äàøûí öñòöíäÿ îòóðäó, ìÿí äÿ îíóí éàíûíäà — Àëëàù áèëèð, ùÿëÿ íÿ âàõòàúàí áóðàäà èäèê. Î Òöðêèéÿéÿ áèðèíúè ñÿôÿðèíäÿí éåíèúÿ ãàéûòìûøäû âÿ ìÿí ùÿëÿ øàýèðä âàõòëàðûìäàí ÷îõ ìàðàãëàíäûüûì òöðê ÿäÿáèééàòû, ÿäÿáè ïðîñåñè, ùÿéàòû áàðÿäÿ îíóí ñþùáÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñìàã èñòÿéèðäèì, àììà ñóàë âåðìÿêäÿí ÷ÿêèíèðäèì, ÷öíêè ñÿñ îëàúàãäû, áàëûãëàð öðêÿúÿêäè, ãàðìàãëàð áîø ãàëàúàãäû... Éàâàø-éàâàø èøûãëàíûðäû âÿ éàõøû éàäûìäàäûð, àéàãëàðûìûçûí àëòûíà ãÿäÿð ýÿëÿí ëÿïÿëÿðèí éîðóëìàéàí åéíè àùÿíýäàð ñÿñè âÿ ùàðàäàíñà ùàúûëåéëÿê äèìäèéèíèí òàããûëòûñû åøèäèëèðäè. Ìÿí îíà áàõûðäûì; î, ýþçëÿðèíè äÿíèçÿ çèëëÿìèøäè âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ùÿìèí äÿì î áöòöí âàðëûüû èëÿ ñóéóí ýþðöíìÿçèíäÿêè áàëûãëàðûí éàíûíäàäûð; ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ùÿìèí äÿãèãÿëÿðäÿ îíóí ôèêðèíäÿ ãàðìàã âÿ áàëûãäàí áàøãà ùå÷ íÿ éîõäóð; ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ùÿìèí àíëàðäà î éàëíûç òóòìàã èñòÿäèéè áàëûüûí ùèúðàíûíäàäûð âÿ ùÿìèí ùèúðàíëà, ùÿìèí áàëûã ùÿñðÿòè èëÿ íÿôÿñ àëûð... Áèðäÿí î, öçöíö ìÿíÿ òóòóá öðÿêäÿí ýÿëÿí áèð ùÿçèíëèêëÿ ùÿìèí ñöáù ñöêóòóíó ïîçäó: — Ñÿêêèç èë êå÷èá, àììà ùÿëÿ äÿ Ñÿìÿäèí þëöìöíÿ èíàíìûðàì... ßäÿáèééàòà, ñÿíÿòÿ âÿ ñÿíÿòêàðà áó úöð áàüëûëûã ùÿìèí àíëàéûøû — «ÿäÿáèééàò ôÿäàèñè» àíëàéûøûíû, ìÿíúÿ, éàõøû èôàäÿ åäèð. 3. «Ôèêðèí êàðâàíû» Ìèðçÿ Ôÿòÿëèäÿí ñîíðàêû äþâð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí êå÷äèéè éîëó èøûãëàíäûðäûüû êèìè, ìöàñèð ÿäÿáè òÿíãèäèìèç ùàããûíäà äà ìöÿééÿí òÿñÿââöð éàðàäûð, ÷öíêè «Ôèêðèí êàðâàíû»íûí ìöÿëëèôëÿðè áó ýöí òÿíãèäèìèçäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöõòÿëèô íÿñèëëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè, ìöõòÿëèô öñëóáà ìàëèê ãÿëÿì ñàùèáëÿðèäèð. Ìöàñèð òÿíãèäèìèçèí éàøëû íÿñëèíÿ ìÿíñóá ýþðêÿìëè àëèìëÿðèìèç — ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ, Êàìàë Òàëûáçàäÿ, Êàìðàí Ìÿììÿäîâ èëÿ áèðëèêäÿ, îðòà íÿñëèí Òîôèã Ùàúûéåâ, Éàøàð Ãàðàéåâ, Àíàð, Àðàç Äàäàøçàäÿ, Øàìèë Ñàëìàíîâ, Òÿùñèí Ìöòÿëëèìîâ, Êàìèë Âÿëèéåâ êèìè òàíûíìûø íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, úàâàí íÿñëèí Íèçàìÿääèí Áàáàéåâ, Âèëàéÿò Ãóëèéåâ, Íÿðýèç Ãóðáàíîâà êèìè èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ áó êèòàáûí ìöÿëëèôèäèðëÿð âÿ áó úÿùÿò îíà ýþðÿ ìÿíèì ö÷öí äèããÿòÿëàéèã, ùÿòòà ÿëàìÿòäàð ýþðöíöð êè, «Ôèêðèí 322 êàðâàíû»íäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèäÿí ýÿëÿí åñòàôåò ñàíêè áó ñÿùèôÿëÿðäÿí ÷ûõûá úàíëû ÿëëÿðÿ þòöðöëöð, òÿíãèäèìèçèí ÿí úàâàí íöìàéÿíäÿëÿðè ùÿìèí åñòàôåòè ãÿáóë åäèðëÿð... ...Ôèêðèí êàðâàíû ýöíëÿðè, àéëàðû, èëëÿðè, ÿñðëÿðè þòöð, ôèêðèí êàðâàíû ýÿëÿúÿéÿ ýåäèð, õàëãûí ìèëëè âÿ ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíè õàëãûí þçöíÿ éåòèðìÿê ö÷öí, õàëãûí ìàëû åòìÿê ö÷öí ùÿìèøÿ èðÿëèëÿéèð, èðÿëèëÿéèð... Ôèêðèí êàðâàíû ùÿìèøÿ éîëäàäûð. 1983. 323 «Î ÈØÛà ßÑËÀ ÑÞNÌßÇ...» (Þìÿr Ôàèãè äöøöíÿrêÿí) Ñÿíÿòêàrûí òàëåéè, ÿëáÿòòÿ, îíóí éàràäûúûëûüûíûí, ÿìÿëëÿrèíèí òàëåéèäèr, ëàêèí, áóíóíëà áåëÿ, ñÿíÿòêàrûí òàëåéè ùÿì äÿ èíñàí òàëåéèäèr âÿ øÿõñèééÿò èëÿ éàràäûúûëûã, äåéèëÿí ñþçëÿ ÿìÿë áèr-áèrèíè òàìàìëàäûãäà, áèr-áèrè èëÿ áàüëû îëäóãäà, áó òàëå åéíèëÿøèr, éàràäûúûëûã èëÿ øÿõñèééÿò åéíè éöêñÿêëèêäÿ äàéàíûr, àúûñû åéíè äÿrÿúÿäÿ òÿñèrëè, øèrèíè åéíè äÿrÿúÿäÿ ôÿrÿùëè îëór. Þìÿr Ôàèã Nåìàíçàäÿ (1882-1938) Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí î òàrèõè ñèìàëàrûíäàíäûr êè, îíëàr áöòöí þìörëÿrèíè õàëãûí èíêèøàôû íàìèíÿ ùå÷ íÿäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí, éîróëìàã áèëìÿéÿí áèr ôÿàëèééÿòÿ — áþéöê ùÿrôëè Ìöòÿôÿêêèr-Âÿòÿíäàø ôÿàëèééÿòèíÿ ùÿñr åòìèøëÿr âÿ áó áþéöê ôÿàëèééÿò íÿ ãÿäÿr àëè, èøûãëû îëìóøñà, øÿõñè ùÿéàò áèr î ãÿäÿr àúû, óüórñóç âÿ åòèáàrñûç îëìóøäór. Þìÿr Ôàèã 1905-úè èëäÿ «Àüàúû ãórä è÷èíäÿí éåéÿr» àäëû ñèëñèëÿ ìÿãàëÿëÿrèíäÿí áèrèíäÿ éàçûräû: «Àé ìÿíèì ñåâýèëè, ìÿçëóì ìèëëÿòèì, âàõòäûr îéàíàã. Âàõòäûr, èø ýþrÿê» âÿ îíóí þçö áó ìÿíàäà øÿõñè íöìóíÿ èäè, îíóí áó ÷àüûrûøû èëÿ, äåäèéè ñþçëÿr èëÿ ÿìÿëè àràñûíäà öçâè áèr âÿùäÿò âàr èäè, áåëÿúÿ «èø ýþrìÿê» åùòèràñû ÷ÿòèí þìröíäÿ ùå÷ âàõò îíóí ãÿëÿìèíäÿí, ôÿàëèééÿòèíäÿí ÿñêèê îëìàìûøäûr. Î, 1907-úè èëäÿ «Ìîëëà Nÿñrÿääèí»äÿ ÷àï åòäèräèéè âÿòÿíäàø ãàéÿëè éàçûëàrûíà ýþrÿ ÷àr ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿrè òÿrÿôèíäÿí ùÿáñ îëóíàrêÿí, Ì.ß.Ñàáèr «Ñîëäóìó ýöëçàrûí, åé Ôàèãè-Nåìàí ïÿñÿr» — äåéÿ þç ÿìÿë âÿ ÿãèäÿ äîñòóíóí ôàúèÿñèíè çàìàíûí, øÿràèòèí êîíòåêñòèíäÿ áöòöí èúòèìàè åéáÿúÿrëèéè èëÿ à÷ûá ýþñòÿrèräè: Ñþéëÿìÿäèììè ñÿíÿ, ràùàò îòór, ùåéôñÿí, ×ÿêìÿ áó ìèëëÿò ãÿìèí, ÷ÿê þçöíÿ êåéô ñÿí... Äàùà ñîírà: Ôàéèäÿ âårìÿç, äåäèì, åòäèéèí ÿôüàí ñÿíÿ, Ùàëûíà éàíäûãëàrûí åéëÿìÿç åùñàí ñÿíÿ, Ìÿñêÿí îëór àãèáÿò ýóøåéè-çèíäàí ñÿíÿ, Ýóøåéè-çèíäàí ñÿíÿ èøòÿ ìÿêàí îëäóìó? Øèìäè ñÿíÿ ìÿí äåéÿí ìÿòëÿá ÿéàí îëäóìó? 324 Ñàáèr äþârö, íàäàíëûüû, ãåérÿòñèçëèéè èôøà åäÿí þëäöröúö ñàrêàçìëà äîëó, éöêñÿê áÿäèèëèêëÿ âÿòÿíäàøëûüûí äèàëåêòèê âÿùäÿòè êèìè ìåéäàíà ÷ûõàí ñóàëëàrûíû äàâàì åòäèrèräè: «Ìÿí äåìÿäèììè ñÿíÿ áàøäà îòór òàúòÿê, Äórìà ìöãàáèë áÿëà òèrèíÿ àìàúòÿê, Èñòÿìÿ ùörrèééÿòè ôÿëÿéè-ìþùòàúòÿê; Ìÿí äåìÿäèììè... ñÿíÿ ýèrìÿ èøÿ úàí èëÿí?..»1 Ëàêèí áàøãà úör ìöìêöí äåéèëäè, ÿýÿr áàøãà úör ìöìêöí îëñàéäû, îíäà Ôàèã äÿ «Úàíû ÷ûõñûí êè, ýþrör ìèí úörÿ çèëëÿò ìèëëÿò» — äåéÿí Ñàáèr ïîåçèéàñûíûí ãÿùrÿìàíû «èíòåëèýåíòëÿr»äÿí, «áîéíó ãràõìàëëûëàr»äàí áèrè îëàräû. Nÿ ÷îõ èäè áåëÿëÿrè... Áåëÿëÿrè Ôàèãÿ ãÿäÿr äÿ, Ôàèãäÿí ñîírà äà ùÿìèøÿ îëóáëàr... Ïrîôåññîr Àááàñ Çàìàíîâ éàçûr: «Þìÿr Ôàèãèí òàëåéè åëÿ ýÿòèrìèøäèr êè, îíóí ìÿòáóàòûìûçûí òàrèõèíäÿêè éöêñÿê õèäìÿòëÿrè óçóí ìöääÿò ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèrèëìÿìèøäèr».2 Ïrîôåññîr ßçèç Ìèrÿùìÿäîâ äà òàëåéèí áó ÿäàëÿòñèçëèéèíè ãåéä åäèr: «Âàõòèëÿ Ôàèãèí «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» òàrèõèíäÿêè ìþâãåéè, «Ãåérÿò»èí òÿøêèë âÿ èäàrÿ åäèëìÿñèíäÿêè rîëó éàä åäèëìèr âÿ ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèrèëìèräè».3 Þìÿr Ôàèãèí éàràäûúûëûüûíà âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ, îíóí Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäàêû rîëóíà òåíäåíñèéàëû ìöíàñèáÿò åëÿ áèr éårÿ ýÿëèá ÷àòìûøäû êè, ùÿòòà Ìåùäè Ùöñåéí âÿ Ìèêàéûë Ðÿôèëè êèìè ýþrêÿìëè ÿäÿáèééàò õàäèìëÿrè áåëÿ, «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» æóríàëû èëÿ áàüëû áèr-áèrè èëÿ ìöáàùèñÿ åäÿrêÿí ÿí àüûr âÿ ùàãñûç ñþçëÿrè Ôàèãèí öíâàíûíà ñþéëÿìèøëÿr.4 Ãÿrèáÿäèr, áó èøûãëû øÿõñèééÿòèí òàëåéè, åëÿ áèë êè, ëàï ÿââÿëäÿí áåëÿúÿ íÿùñ ýÿòèrèá, Ôàèã âÿòÿíäàøëûüû, Ôàèã örÿéèíèí õàëãëà áàüëû ùÿràrÿòè, Ôàèã ÿãèäÿñèíèí àëîâëó åùòèràñû, ÿñëèíäÿ, îëäóüó êèìè (âÿ ëàéèã îëäóüó êèìè) äóéóëìàéûá... Ùÿëÿ 1919-úó èëäÿ Øÿrèô Ìèrçÿéåâ àäëû áèr ìöÿëëèô «Ãróçèéà» ãÿçåòèíäÿ ÷àï åòäèräèéè «Þìÿr Ôàèã ÿôÿíäèíèí àäû ÿòràôûíäà» àäëû ìàràãëû ìÿãàëÿñèíäÿ5 éàçûräû êè, Áàõ: Ùîïùîïíàìÿ. Á., 1980, ñ. 102. Àááàñ Çàìàíîâ. ßìÿë äîñòëàrû, Á., 1979, ñ. 194. 3 ßçèç Ìèrÿùìÿäîâ. Àçÿráàéúàí Ìîëëà Nÿñrÿääèíè, Á., 1980, ñ. 186. 4 Áàõ: Ñîâåò ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí ìÿñÿëÿëÿrè, «Èíãèëàá âÿ ìÿäÿíèééÿò» æóríàëû, 1952, ¹ 8; Ì.Ùöñåéí. ßäÿáèééàòøöíàñëûãäà ìàrêñèçìè òÿùrèô ÿëåéùèíÿ, «ßäÿáèééàò âÿ ñÿíÿò ìÿñÿëÿëÿrè» êèòàáûíäà, Á., 1958. 5 «Ãróçèéà» ãÿç., 16 ìàrò 1919-úó èë, ¹ 59. 1 2 325 Àçÿráàéúàí õàëãûíûí «òàrèõèíÿ «Þìÿr» äåéÿ äàùà áèr èøûãëû àä éàçûëìûøäûr âÿ îëñóí êè, áó àä ìöàñèrëÿrè òÿrÿôèíäÿí ùÿëÿ ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèrèëìèr...». Äöíéàäà íÿ ãÿäÿr ãÿëÿì ñàùèáè âàr, áèr î ãÿäÿr äÿ ìÿõñóñè òàëå âàr... «Òÿãñèr òàëåäÿ äåéèë, èíñàíûí þçöíäÿäèr» — äåéèrëÿr âÿ áÿçÿí áó ñþç (ñþùáÿòèìèçëÿ áàüëû èíäèêè ùàëäà îëäóüó êèìè!) íÿ ãÿäÿr ÿäàëÿòñèç ñÿñëÿíèr, ëàêèí áèç áàøãà ñþçëÿrè äÿ õàòûrëàéûrûã, õàëãûí óçóí-óçàäû ÿñrëÿr áîéó ìöärèê ìöøàùèäÿñèíèí íÿòèúÿñè îëàí ñþçëÿrè: «ùàãñûçëûã úöúÿrÿr, àììà áèòìÿç». «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» ìÿêòÿáè âÿ áó ìÿêòÿáèí ÿìÿëëÿrè Àçÿráàéúàí õàëãûíûí òàrèõèíäÿ åëÿ áèr ìþâãå òóòór êè, áóràäà ùàãñûçëûüà óéìàã, òÿùrèôëÿrÿ éîë âårìÿê, êèìèñÿ óíóòìàã, êèìÿñÿ ÿùÿìèééÿò âårìÿìÿê óçóí ìöääÿò ìöìêöí îëà áèëìÿç. Þìÿr Ôàèã äÿ áó ìÿêòÿáèí ÿí ýþrêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿrèíäÿí áèrè èäè, ùÿìèí ìÿêòÿáèí áàíèñè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí, Àááàñ Çàìàíîâóí éàçäûüû êèìè, «ÿí éàõûí, ÿí ñàäèã ùàâàäàrû âÿ êþìÿê÷èñè» èäè.1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ÿñrèìèçèí ÿââÿëèíäÿ Òèôëèñäÿ íÿør îëóíàí «Øÿrãè-ðóñ»ëà ÿìÿêäàøëûã åòìèøäè âÿ áó áàrÿäÿ «Õàòèràòûì»äà éàçûräû: «Øÿrãè-ðóñ» ãÿçåòè ìÿíèì ö÷öí èêè áàáÿòäÿí õîø, ãèéìÿòëè éàäèýàr îëäó: áèrèíúè òÿrÿôè áóäór êè, ìþùòÿrÿì ÿäèáèìèç Ìÿùÿììÿä àüà Øàùòàõòëû ìÿíè þç ãÿçåòèíèí èäàrÿñèíÿ úÿëá åòìÿêëÿ, ìÿíè ãÿçåò äöíéàñûíà äàõèë åòäè. Èêèíúè òÿrÿôè îäór êè, áó ãÿçåòèí èäàrÿñèíäÿ ìÿí åëÿ áèr éîëäàøà ràñò ýÿëäèì êè, îíóí âàrëûüû èëÿ, îíóí éîëäàøëûüû èëÿ «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» ìÿúìóÿñèíè áèíà åòäèì. Äàùà äîüróñó, îíóíëà áÿràáÿr, îíóíëà áèrëèêäÿ «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» ìÿúìóÿñèíè áèíà åòäèê».2 1906-úû èëäÿí áàøëàéàràã ÷ûõàí «Ìîëëà Nÿñrÿääèí»èí ùÿr áèr íþìrÿñè, õöñóñÿí, èëê áåø èëäÿ ìÿùç áåëÿ áèr «éîëäàøëûüûí» þçöíöèôàäÿñè èäè, ÷öíêè ùÿìèí éîëäàøëûã õàëãà, îíóí çÿíýèí äèëèíÿ, ìÿäÿíèééÿòèíÿ, êå÷ìèøèíÿ âÿ ñàáàùûíà õèäìÿò öçÿrèíäÿ ãóróëìóøäó. Áó õèäìÿòèí ìöêàôàòû òÿãèá, òÿùãèr âÿ ìÿùróìèééÿòëÿr èäè. Ëàêèí íÿ áþéöê Ìèrçÿ Úÿëèë, íÿ äÿ îíóí éàõûí äîñòó âÿ êþìÿê÷èñè Þìÿr Ôàèã ìöêàôàò ö÷öí èøëÿìèräè. Ùÿìèí «éîëäàøëûüûí» ìÿíÿâè þçöíöèôàäÿñè òàì øÿêèëäÿ þçöíöòÿñäèãÿ ÷åârèëìèøäè. 1 2 À.Çàìàíîâ. ßìÿë äîñòëàrû, ñ. 154. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿrëÿrè, ö÷ úèëääÿ, III ú., Á., 1967, ñ. 659. 326 Ýörúöñòàí Ìÿrêÿçè Äþâëÿò Òàrèõ Àrõèâèíäÿ ìàràãëû áèr ÿrèçÿ ìöùàôèçÿ îëóíór.1 Áó ÿrèçÿíè 1909-úó èë íîéàárûí 3-äÿ «Àõàëñèõ ãÿçàñûíûí Àñõór êÿíäèíèí ñàêèíè, ùàçûräà Òèôëèñ øÿùÿrèíäÿêè Äàâèäîâñêè êö÷ÿñè, 24 ñàéëû åâäÿ éàøàéàí Þìÿr Ôàèã Nåìàíçàäÿ» róñ äèëèíäÿ éàçìûø âÿ Òèôëèñ ãóáåríàòîróíà ýþíäÿrìèøäèr. ßrèçÿäÿí áèçÿ ìÿëóì îëór êè, «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» íÿørÿ áàøëàäûãäàí ö÷ èë ñîírà, ìörÿêêÿá áèr äþâräÿ, áþéöê ñèéàñè-èúòèìàè ïóáëèñèñòèê ôÿàëèééÿò ýþñòÿräèéè áèr âàõòäà, áöòöí áóíëàr ùàìûñû àç èìèø êèìè, Þìÿr Ôàèã Òèôëèñäÿ Àçÿráàéúàí äèëèíäÿ «Òîrïàã» àäëû éåíè áèràéëûã æóríàë íÿør åòìÿê èñòÿéèrìèø. ßrèçÿäÿ «Òîrïàã» æóríàëûíûí 16 áÿíäëèê ïrîãràìû ýþñòÿrèëèr âÿ áó ïrîãràì áàøäàí-áàøà õàëãûí ýöíäÿëèê òÿñÿrröôàò ãàéüûëàrûíà ùÿñr îëóíóá. ßëáÿòòÿ, áåëÿ áèr ïrîãràìëà íÿør åäèëÿúÿê æóríàë ìöñòÿìëÿêÿ÷è öñóëè-èäàrÿíèí éöröòäöéö ñèéàñÿòëÿ äàáàí-äàáàíà çèää èäè... ßñrèí ÿââÿëëÿrèíäÿí áàøëàéàràã Ìèrçÿ Úÿëèë èëÿ Ôàèã þìörëÿrèíèí àõûrûíà êèìè áèr-áèrèíè ãèéìÿòëÿíäèrÿí, áèr-áèrèíÿ äÿrèí åùòèràì áÿñëÿéÿí ñàäèã äîñòëàr îëìóøëàr. Ìÿí, Ùÿìèäÿ õàíûìûí «Ìèrçÿ Úÿëèë ùàããûíäà õàòèrÿëÿrèì» êèòàáûíäàí èêè ñèòàò ýÿòèrìÿê èñòÿéèrÿì, áèrè îíëàrûí ìöøòÿrÿê ùÿéàòëàrûíûí áàøëàíüûúûíäàí, áèrè äÿ ùÿìèí ùÿéàòûí ñîí àíëàrûíäàí. Ùÿìèäÿ õàíûì 1905-úè èëäÿ Òèôëèñäÿ, æóríàëèñò Èñà Ñóëòàí Øàùòàõòëûíûí àrâàäû Ñîôèéà õàíûìûí åâèíäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èëÿ èëê ýþröøöíö òÿñâèr åäèr. Ùÿìèí ýþröøäÿ Ìèrçÿ Úÿëèëè îíóí «äîñòó âÿ øÿrèêè» Þìÿr Ôàèã ìöøàéèÿò åäèräè.2 «Õàòèrÿëÿrèì»èí àõûrûíäà Ùÿìèäÿ õàíûì 1932-úè èë éàíâàr àéûíûí 4-äÿ ýöíäöç ñààò 3 ràäÿëÿrèíè — Ìèrçÿ Úÿëèëèí ùÿéàòûíûí ñîí äÿãèãÿëÿrèíè òÿñâèr åäèr: «Nÿùàéÿò, ßíâÿr, Òåéìór âÿ Ìèrçÿ Úÿëèëèí êþùíÿ äîñòó Ôàèã ÿôÿíäè ýÿëèá ÷ûõäû».3 Ìèrçÿ Úÿëèë ñîíóíúó íÿôÿñèíè îíëàrûí ÿùàòÿñèíäÿ àëûr. Áó àäàìëàräàí áèrè áöòöí þìrö áîéó õàëãûíûí äÿräèíè ÷ÿêìèø áþéöê éàçû÷û-âÿòÿíäàøûí îüëó, èêèíúèñè îíóí éàõûí àèëÿ öçâëÿrèíäÿí áèrè, ö÷öíúöñö èñÿ ìÿùróìèééÿòëÿrÿ, òÿùãèrëÿrÿ, ÿäàëÿòñèçëèêëÿrÿ ñèíÿ ýÿrÿrÿê õàëãûí þçöíö òàíûìàñû ö÷öí, þç áþéöêëöéöíö äÿrê åòìÿñè ö÷öí Ìèrçÿ Úÿëèëëÿ ÷èéèí-÷èéèíÿ ÿëèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèrýÿìÿéÿí ÿãèäÿ âÿ ìöáàrèçÿ äîñòó èäè. Ýörúöñòàí ÑÑÐ ÌÄÒÀ, ô. 17 c. 1, èø 6659, â. 1. Ù.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìèrçÿ Úÿëèë ùàããûíäà õàòèrÿëÿrèì, Á., 1981, ñ. 14. 3 Éåíÿ îràäà, c. 145. 1 2 327 Áó ÿãèäÿ âÿ ìöáàrèçÿ äîñòëóüó Ôàèãèí «ñîí äÿrÿúÿ ùörrèééÿòïÿrâÿr» àäëàíäûräûüû «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» æóríàëûíäàêû áèrýÿ ôÿàëèééÿòäÿí äàùà ÿââÿë áàøëàìûøäû âÿ îíëàr ùÿëÿ 1905-úè èëäÿ Òèôëèñäÿ «Ãåérÿò» ìÿòáÿÿñèíè òÿñèñ åòìèøäèëÿr. Áó ìÿòáÿÿ Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí, æóríàëèñòèêàñûíûí èíêèøàôûíäà âÿ ÿí ÿñàñû, îíóí éàéûëìàñûíäà ÷îõ áþéöê rîë îéíàìûøäûr. ßäÿáèééàòøöíàñ Õåéróëëà Ìÿììÿäîâ ùàãëû éàçûr êè: «Ãåérÿò» ìÿòáÿÿñèíèí, áèrèíúè róñ èíãèëàáûíäàí ñîírà Áàêûäà éàràíàí Îróúîâ ãàräàøëàrû íÿørèééàòûíûí ôÿàëèééÿòèíÿ ãÿäÿr Àçÿráàéúàíäà råàëèñò ÿäÿáèééàò áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿrëÿ ÷àï îëóíóräó».1 Àäû äà ÷îõ rÿìçè ìÿíà äàøûéàí áó ìÿòáÿÿíèí ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ éöêö Þìÿr Ôàèãèí ÷èéèíëÿrèíÿ äöøöräö. Áöòöí áóíëàrà ýþrÿ äÿ áèç Þìÿr Ôàèã Nåìàíçàäÿíèí «ßñÿrëÿrè»íèí2 íÿørèíè èúòèìàè-ìÿäÿíè ùÿéàòûìûçäà ÿùÿìèééÿòëè áèr ùàäèñÿ ùåñàá åäèrèê. Ïrîôåññîr Øàìèë Ãóráàíîâóí Ñàùèá Ðçàéåâëÿ áèrëèêäÿ òÿròèá åòäèéè âÿ ïrîôåññîr Êàìràí Ìÿììÿäîâóí råäàêòÿñè èëÿ íÿør îëóíìóø áó êèòàáûí ãèéìÿòè îràñûíäàäûr êè, Þìÿr Ôàèãèí ïóáëèñèñòèêàñûíäàí íöìóíÿëÿr èëê äÿôÿ áèr éårÿ éûüûëìûøäûr âÿ ñÿëèãÿ èëÿ, ñåâÿ-ñåâÿ ìöàñèr îõóúóéà òÿãäèì îëóíìóø áó ÿñÿrëÿr ìöÿëëèôèí èñòåäàäû, ÿãèäÿñè, ôÿàëèééÿòè âÿ õèäìÿòè ùàããûíäà ýåíèø òÿñÿââör éàràäûr; åéíè çàìàíäà áó êèòàá îíó äà áèr äàùà ñöáóò åäèr êè, ùÿéàòûíû õàëãûíûí ìÿíàôåéè íàìèíÿ éàøàìûø ãÿëÿì ñàùèáè ùå÷ âàõò óíóäóëà, «ãèéìÿòëÿíäèrèëìÿéÿ» áèëìÿç. *** ßñrèí ÿââÿëëÿrè èäè. «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» ùÿëÿ íÿør îëóíìóräó, ëàêèí «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» èøûüû óçàã öôöãö éàâàø-éàâàø èøûãëàíäûrûräû âÿ ùÿìèí äþâräÿ, Ìèrçÿ Úÿëèë õàëãûí èíêèøàôû íàìèíÿ èø ýþrìÿê, ôÿàëèééÿò ýþñòÿrìÿê åùòèràñû èëÿ àëûøûá-éàíäûüû áèr ÷àüäà ìÿùç Þìÿr Ôàèãÿ ìöràúèÿò åäèr: «Ôàèã, ùÿëÿ äórìóñàí? Ìÿýÿr äórìàëû ÿñräèr? Ìÿýÿr äèíìÿìÿê îëàr?».3 ßëáÿòòÿ, «äórìàëû ÿñr» äåéèëäè, ÿëáÿòòÿ, «äèíìÿìÿê» îëìàçäû âÿ Ôàèã áóíó äÿrê åäèräè, áöòöí õèñëÿòè èëÿ, çåùíè, ãöââÿñè èëÿ «äèí1 XIX ÿñrèí ñîíó, XX ÿñrèí ÿââÿëèíäÿ Àçÿráàéúàí ìààrèô÷è råàëèñò ÿäÿáèééàòû (õöñóñè êórñ), Á., 1978, c. 65. 2 Þ.Ô.Nåìàíçàäÿ. ßñÿrëÿrè, Á., Éàçû÷û, 1983. 3 Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Õàòèràòûì, ßñÿrëÿrè, III ú., ñ. 670. 328 ìÿê» ÿçìèíäÿ èäè, þç õàëãû èëÿ öçáÿöç äàéàíûá à÷ûã äàíûøìàã ÿçìèíäÿ èäè. Ôàèã «Çèéàrÿò» àäëû ôåëéåòîíóíäà ùÿìâÿòÿíëÿrèíÿ ìöràúèÿòëÿ éàçûräû: «Áÿñ, äåéèrñÿí «ìÿíèì ýþçöì âàr». Áÿñ, äåéèrñÿí «ìÿíèì ãóëàüûì âàr». Áÿñ ùàíû?».1 Ôàèã áó ýþçëÿrè à÷ìàã èñòÿéèräè êè, ùÿãèãÿòè ýþrñöí. Èñòÿéèräè êè, áó ãóëàãëàr ùÿãèãÿòè åøèòñèí. Þìÿr Ôàèã ÷àr ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéè ñèéàñÿòèíèí ìàùèééÿòèíè äÿrê åäÿí, áó ñèéàñÿòè èíãèëàá÷û-äåìîêràòèê ìþâãåäÿí èøûãëàíäûràí áèr ãÿëÿì ñàùèáè èäè âÿ ùÿr úörÿ ÿòàëÿò, «äþçìÿê» ÿùâàëè-róùèééÿñè äÿ îíóí ö÷öí ùÿìèí ñèéàñÿò ãÿäÿr àüûr, äþçöëìÿç èäè: «Ìÿíè ïÿrèøàí åäÿí éàëíûç ùþêóìÿòèí çöëìö äåéèë, î çöëìÿ, î ùÿãàrÿòÿ áîéóí ÿéÿí úàìààòûí ùàëÿòèäèr». Ôàèãèí âÿòÿíäàøëûã ôÿàëèééÿòè áÿçÿí, äîüróäàí äà, ãÿrèáÿ áèr áèýàíÿëèêëÿ, ÿòàëÿòëÿ ãàrøûëàøûräû. XX ÿñrèí ìÿøùór äèí õàäèìè âÿ æóríàëèñòè Ìîëëà Ùàôèç Ìÿùÿììÿä ßìèí Øåéõçàäÿ 1906-úû èëäÿ «Ùÿéàò» ãÿçåòèíäÿ áåëÿ ñóàëëàrëà Þìÿr Ôàèãÿ ìöràúèÿò åäèräè: «Nÿ ÿúÿëÿ åäèrñÿí? Ùÿëÿ âàõò ÷îõäór (!! — Å.), ùÿr øåé éàâàø-éàâàø îëàr, ñÿár åòìÿëè. Ýþrìörñÿí éåârîïàëûëàr áåëÿ ìÿãàìè-áÿëàéè-ùörrèééÿòÿ âÿñëÿò ö÷öí àù âÿ íàëÿëÿr ÷ÿêèrëÿr... Ùÿëÿ áèçÿ íÿ îëäó?». Áó úör «ùÿr øåé éàâàø-éàâàø îëàr, ñÿár åòìÿëè», ïñèõîëîýèéàñû Þìÿr Ôàèãèí âÿòÿíäàøëûã åùòèràñû èëÿ äàáàí-äàáàíà çèää, îíóí òÿìñèë åòäèéè èíãèëàáè-äåìîêràòèê èäåéàëàrà, ùÿrýàù áåëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ, ìîëëàíÿñrÿääèí÷èëèéÿ éàä èäè âÿ ìàùèr ïîëåìèêà÷û Ôàèã áèr örÿê àürûñû èëÿ éàçûräû: «×îõ òÿÿúúöá, ÷îõ ùåéô êè, áó ãÿäÿr äþéöëìÿéÿ, áó ãÿäÿr ÿçèëìÿéÿ ñÿár åäèá úàíà ýÿëÿ-ýÿëÿ áÿràäÿrèìèç Øåéõçàäÿ áèçÿ éåíÿ «ñÿár ùÿáëÿrèíè» óääórìàã èñòÿéèr. Èíñàô, éàùó, èíñàô! Éåârîïàëûëàr ìÿãàìè-áÿëàéè-ùörrèééÿòÿ àù âÿ íàëÿëÿr ÷ÿêÿíäÿ áèçëÿr íÿ ö÷öí ìÿãàì-ìöãÿääÿñè-ùörrèééÿòÿ ùÿíóç äÿõóë ö÷öí ôÿréàäëàr ãîïàrìàéàã? Î ìöãÿääÿñ éîëäà ìàë âÿ úàíäàí êå÷ìÿéÿê? Åéèá äåéèëìè êè, ãåérè òàéôàëàr ùörrèééÿò ö÷öí ìàë âÿ úàíëàrûíû ôÿäà åòäèêëÿrè ùàëäà, áèçëÿr áû÷àã àüçû ãÿäÿr à÷ûëàí ùörrèééÿò ãàïûëàrûíà øöêör âÿ ñÿíà èëÿ âàõò êå÷èrÿê?» (ñÿù. 39-40). Õàëãû ñîéàí, îíà ìÿíÿâè ÿçàá âÿ èçòèràá âårÿí éàëíûç ÷àr ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿrè äåéèëäè, ÿí àüûr äÿrä áó èäè êè, õàëãûí þç è÷èíäÿí ÷ûõàí ìÿìórëàr äà úèää-úÿùä èëÿ ùÿìèí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èrèräèëÿr, Ôàèãèí äåäèéè êèìè, «áèr äóçñóç «ìàëàäåñ»äÿí âÿ éà áåø ãÿïèêëèê ïàõûr ìåäàëäàí» þòrö ìèëëè ìÿíñóáèééÿòëÿrèíè óíóäór âÿ þç äîüìà õàëãëàrûíà éàäûí áåëÿ åëÿìÿäèêëÿrèíè åäèrëÿr. 1 Þ.Ô.Nåìàíçàäÿ. ßñÿrëÿrè, c. 105. Ãåéä: ñîíràêû ñèòàòëàr áó êèòàáäàí ýþòöröëìöøäör. 329 ßëáÿòòÿ, Ôàèã éàõøû áàøà äöøöräö êè, áåëÿëÿrè ùå÷ âàõò õàëãûí ñèìàñûíû òÿìñèë åòìÿéèáëÿr, áåëÿëÿrè ùÿìèøÿ, áöòöí äþârëÿräÿ îëóá âÿ îëàúàãäûr, ëàêèí áóíó áàøà äöøìÿêëÿ ùÿìèí äÿrä àçàëìûräû... Úÿùàëÿò, íàäàíëûã íÿòèúÿñèíäÿ ìààrèôèí, òÿrÿããèíèí ÿëåéùèíÿ îëàíëàr âÿ áóíà ýþrÿ, èñòÿr-èñòÿìÿç, ÷àrèçì ñèéàñÿòèíÿ õèäìÿò ýþñòÿrÿíëÿr äÿ Ôàèã ö÷öí «ìèëëÿòèíÿ õÿéàíÿò åäÿí õàèíëÿr» èäè. 1907úè èëäÿ îíëàrûí «äîíîñ»ó èëÿ «Ìîëëà Nÿñrÿääèí»èí ìöâÿããÿòè áàüëàíäûüû âàõò éàçäûüû «Ìîëëà Nÿñrÿääèí áàüëàíäû» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ ìÿùç ùÿìèí ìèëëÿò õàèíëÿrè íÿçÿräÿ òóòóëóräó: «Ãîé áó úÿùàëÿò áàáàëàrû èêèãÿïèêëèê ìÿíôÿÿòëÿrè, ö÷ýöíëöê øþùrÿò âÿ ràùàòëûãëàrû ö÷öí ùÿr íþâ õàèíëèê, ùÿr ãèñì ùÿëãåéè-ùÿãàrÿòè áîéóíëàrûíà êå÷èrèá, áèr íå÷ÿ ýöí þìör ñörìÿéÿ ÷àëûøñûíëàr. Ãîé áåø-îí àâàìûí õàòèrè ö÷öí ùÿãèãÿò âÿ ùèêìÿòè èíêàr åòñèíëÿr: Úàìààòû êþùíÿ ãÿôëÿò âÿ ãàràíëûãäà ñàõëàìàüà áÿçë-øåéòàíàò åòñèíëÿr!» (ñÿù. 170). Ôàèã âÿòÿíäàøëûüû ùå÷ íÿäÿí ÷ÿêèíìèräè âÿ îíà ýþrÿ äÿ «ìèëëÿò õàèíëÿrèíÿ» áó úör ìåéäàí îõóéóräó. Ôàèã õàëãûí äÿräèíè èòè ýþçëÿrè èëÿ éàõøû ýþröräö, áó äÿrä îíó àürûäûräû, îíà ÿçàá âårèräè, ëàêèí Ôàèã áÿäáèí äåéèëäè, î èíàíûräû âÿ öìèä åäèräè: «Áè÷àrÿëÿr (íàäàíëàrû âÿ úàùèëëÿrè áåëÿ àäëàíäûrûräû-Å.) åëÿ ýöìàí åäèrëÿr êè, «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» áàüëàíìàãëà îíëàrûí åéáëÿrè þròöëÿúÿê. Äÿõè áèëìèrëÿr êè, àëÿì ñörÿòëÿ äÿéèøèëìÿêäÿäèr. Áó àç ìààrèôèìèçëÿ äÿ îëñà, è÷èìèçäÿ áèr ÷îõ ìîëëà íÿñrÿääèíëÿr âàr. Áó ýöí Ìîëëà Nÿñrÿääèí áàòàr, ñàáàù Ìîëëà Õåérÿääèí ÷ûõàr. Áó ýöí «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» áàüëàíäû, àììà «Ìîëëà Nÿñrÿääèí»è ìåéäàíà ýÿòèrÿí ôèêèrëÿr áàüëàíûëìàéàúàã» (ñÿù. 70-71). Òÿñàäöôè äåéèëäè êè, Ôàèã áèr ÷îõ ÿñÿrëÿrèíè «Öìèäâàr», «Öìèä» èìçàëàrû èëÿ ÷àï åòäèrèräè. Áóíóí þçö äÿ Ôàèã éàràäûúûëûüû, äöíéàýþröøö âÿ ôÿàëèééÿòè ö÷öí ÿëàìÿòäàr âÿ ùÿòòà rÿìçè èäè, õàëãûí àúû òàëåéèíè ýþrÿí âÿ örÿéè âÿòÿíäàø ùèññëÿrèíäÿí, ùÿéÿúàíûíäàí àëîâëàíûá éàíàí, ãÿëÿìè áó àúû òàëåéèí ãåérÿòèíè ÷ÿêÿí áèr ìöÿëëèô ýÿëÿúÿéÿ áåëÿúÿ öìèäëÿ áàõûr, öìèäëÿ éàøàéûräû, ÿí àüûr äÿãèãÿëÿrèíäÿ áåëÿ, þçö íèêáèíëèéÿ ÷àüûrûräû: «Àììà, åé Öìèäâàr! Ñÿí äÿ àäûíû «Öìèäâàr» ãîéóá áó ãÿäÿr áèöìèä îëìà! Äöíéà ÿñë ùÿìèééÿòäÿí õàëè äåéèëäèr. Ìèëëÿòèí ôÿréàäû, ôàüûr-ôöãÿràíûí ýþç éàøëàrû çöëì âÿ Ìöñàâàòñûç ùå÷ áèr ùàãã âÿ èõòèéàrà ìàëèê îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ìÿíôÿÿòïÿrÿñòëÿr, êöòàù áåéèíëÿr, ÿáÿäè-çöëìëÿr áèëìèrëÿrñÿ, àëèìè-rÿááàíèëÿräÿìè áèëìÿéÿúÿêëÿr?» (ñÿù. 49-50). ßí àüûrû, ÿí äþçöëìÿçè áó èäè êè, áÿçÿí ìÿùç áåëÿ äÿ îëóräó, «àëèìè-rÿááàíèëÿr» äÿ éàíûëûräû, ñÿùâ åäèräè, áÿçÿí äÿ éàëàí÷û 330 «àëèìè-rÿááàíè» îëäóãëàrû ö÷öí «ìÿíôÿÿòïÿrÿñòëÿräÿí», «êöòàù áåéèíëÿräÿí» ñå÷èëìèräè âÿ íÿòèúÿ åòèáàrèëÿ «ÿáÿäè-çöëìëÿr»ëÿ áèr ìþâãåäÿ äàéàíûräû (ìÿýÿr áó äà áöòöí äþârëÿräÿ îëìàéûáìû?). Ëàêèí Öìèäâàr öìèäèíè èòèrìèräè âÿ ÿí ÿñàñû èñÿ, îíóí þçöíöí ãÿëÿìèíèí ôÿàëèééÿòè áèr öìèä éàràäûräû, ÷öíêè áó ãÿëÿì, éóõàrûäà éàçäûüûìûç êèìè, éàòìûøëàrû îéàäûräû, õàëãû õàëãûí þçöíÿ òàíûäûräû— Öìèäâàrûí ãÿëÿìè öìèä ñà÷ûräû. Þìÿr Ôàèãèí ìèëëè òÿÿññöá ùèññè âÿ áó ùèññèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ïàrëàã òÿúÿññöìö, ÿñëèíäÿ, îíóí èíãèëàáè äåìîêràòèê äöíéàýþröøöíöí äàõèëè ùèññÿëÿrèíäÿí áèrè èäè âÿ áóíà ýþrÿ äÿ Ôàèã ìèëëÿò÷è éîõ, ìöòÿrÿããè ìèëëÿò õàäèìè, âÿòÿíäàø èäè. Î þç õàëãûíûí ãÿäèì âÿ çÿíýèí òàrèõèíÿ éàõøû áÿëÿä èäè, õàëãûíû óúà òóòór âÿ îíà èíàíûräû âÿ áóíà ýþrÿ äÿ ëàçûì îëàíäà õàëãû èëÿ êÿñêèí äàíûøìàüà ìÿíÿâè ùàããû âàr èäè: «Åé þçýÿäÿí èìäàä ýþçëÿéÿí úàìààò! Åé þçýÿäÿí ìÿrùÿìÿò óìàí ìèëëÿò! Ñèç çÿíí åòìÿéèíèç êè, ùàìûéà áèr áàõûëûr. Éîõ, ÿñëà! Úàìààò ìöøàâèrÿñèíè, úàìààò èòòèôàãûíû ãàíàí òàéôàéà ùå÷ âàõò áèçÿ åäèëÿí rÿôòàr êèìè ìöàìèëÿ åäèëìÿç. Îíëàrà àñàíëûãëà èø êå÷èrèëìÿç. Áóäór êè, îíëàr ùÿr ùàëäàí èñòèôàäÿ åäèá ìÿêòÿáëÿräÿ ìèëëè äÿrñëÿrèíè, ìèëëè òÿráèéÿëÿrèíè õåéëèäÿí-õåéëè àròûrûáëàr» (ñÿù. 38). Ôàèã õàëãûí ìÿäÿíè âÿ ñèéàñè-èúòèìàè èíêèøàôûíû èëê íþâáÿäÿ àíà äèëèíèí òÿáëèüè, ìèëëè ìÿêòÿáëÿrèí éàràäûëìàñû, ìèëëè âÿ éöêñÿê èõòèñàñëû ìöÿëëèìëÿr íÿñëèíèí âÿ ÿíÿíÿñèíèí éåòèøäèrèëìÿñè èëÿ áàüëàéûräû, «ùÿr ìèëëÿòèí òÿrÿããè äÿrÿúÿñè ìöÿëëèìëÿrèíèí äÿrÿúÿñèëÿ áèëèíÿr» (ñÿù. 32) éàçûräû. Î, «Öìèäâàràì» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ þç ìààrèô÷èëèéèíè éàõøû ñÿúèééÿëÿíäèrÿí áåëÿ áèr ñóàë âårèräè: «Nÿ òþâr ìöìêöíäör êè, öìóìè ãàíóí âÿ ãÿràräàäëàr èëÿ ñûõûëàí, ÿçèëÿí ùöãóãè-ìèëëèééÿòèìèçè, áàøûìûçà âóróëàí ãöââÿòëè éóìróãëàrû áèr íå÷ÿ ìöÿëëèìèìèç äÿô åòñèí?» (ñÿù. 38). Ìààrèô Ôàèãÿ ýþrÿ «ùöãóãè-ìèëëèééÿíèí» ìöäàôèÿñè ö÷öí ÿí ÿñàñ ñèéàñè ñèëàùäûr. «Ìöÿëëèìëÿrèìèç íÿ ö÷öí Áàêûéà ãà÷ûrëàr?» — àäëû áàøãà áèr ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûräû: «Ëàçûìäûr ìèëëÿò áþéöêëÿrèìèç äÿ, ìèëëÿò rÿèñëÿrèìèç äÿ ìèëëÿòèí ãåéäèíÿ ãàëûá... úàâàí ìöÿëëèìëÿrèìèçÿ êþìÿê åòñèíëÿr. Àrõàñûç, öìèäñèç, ìÿèøÿòèíèí, ãàríûíûí äÿräèíÿ ãàëàí áèr ìöÿëëèì, ìöúÿññÿì-ùÿìèééÿò äÿ îëñà, ëàéèãëè áèr èø ýþrìÿç» (ñÿù. 34). Ôàèã ö÷öí Àçÿráàéúàí äèëèíèí òÿìèçëèéè âÿ èíêèøàôû óüróíäàêû ìöáàrèçÿ áèëàâàñèòÿ ìèëëè àçàäëûã âÿ èíêèøàô óüróíäàêû ìöáàrèçÿíèí ÿñàñ ìÿrùÿëÿëÿrèíäÿí áèrè èäè âÿ áó ñîí äÿrÿúÿ àêòóàë ïrîáëåì 331 îíóí éàràäûúûëûüûíäà áèr àíà õÿòò òÿøêèë åäèräè. Î, áèr òÿrÿôäÿí äèëøöíàñ-àëèì êèìè åëìè ìöëàùèçÿëÿrèíè ñþéëÿéèr, äèýÿr òÿrÿôäÿí èñÿ ïóáëèñèñòèêàñû èëÿ Àçÿráàéúàí äèëèíèí ãàrøûñûíà ÷ÿêèëÿí ñÿäëÿrè äÿô åòìÿéÿ, äèëè àë÷àëäàíëàrûí, îíà éóõàrûäàí àøàüû áàõàíëàrûí ÿñë ñèìàñûíû à÷ûá õàëãà ýþñòÿrìÿéÿ ÷àëûøûräû âÿ îíóí ïóáëèñèñòèêàñûíûí ùÿéàòèëèéè, èñòåäàäû, ùÿràrÿòè áó èñòÿéÿ íàèë îëóräó. Ôàèãèí Àçÿráàéúàí äèëè èëÿ áàüëû ôÿàëèééÿòè, ÿñëèíäÿ, èêè úÿáùÿ èëÿ ìöáàrèçÿäÿí èáàrÿò èäè. Áóíëàräàí áèrèíúèñè äîüìà äèëÿ ìöíàñèáÿòäÿ ñÿùâ åäÿíëÿrÿ, éàíëûø ìþâãå òóòàíëàrà ãàrøû ìöáàrèçÿ èäè. Ìèñàë ö÷öí, Ôàèãèí «ìþùòÿrÿì øàèr âÿ ÿäèáèìèç» àäëàíäûräûüû ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿíèí áó ôèêèrëÿrè îíóí äèããÿòèíäÿí éàéûíìûr âÿ îíäà ãÿòè åòèràç äîüóróräó. ß.Ùöñåéíçàäÿ éàçûräû: «Ìöñÿëìàí òörêúÿñè (Àçÿráàéúàí äèëè — Å.) ôàrñû, ÿrÿáè þçöíÿ áèrÿr ìÿõÿç èòõàä åòìÿêëÿ âÿ áóíëàräàí ÿí ìÿíàëû, ÿí ëÿòèô ñþçëÿrè ñå÷èá àëìàãëà ùÿr èêè äèë ãÿäÿr âöñÿò âÿ ëÿòàôÿò ïåéäà åäèá, ìÿäÿíèééÿòèí òàçÿ åùòèéàúëàrûíà ÿí ÿëâårèøëè áèr ùàëà ýÿëìèøäèr. Áó ýöí ñþçëÿrèìèçèí éàrûñû ùàìàí ôàrñúà âÿ ÿrÿáúÿäèr». Ôàèã 1909-úó èëäÿ éàçäûüû «Éàçûìûç, äèëèìèç, «Èêèíúè èë»èìèç» àäëû áþéöê ìÿãàëÿñèíäÿ äþâröí áèr ãèñì çèéàëûëàrûíûí áó úör ìöëàùèçÿëÿrèíÿ áåëÿ úàâàá âårèräè: «Áèç äåéèrèê: ÷îõ ùåéôëÿr îëñóí êè, äèëèìèçèí éàrûñûíû ÿrÿá âÿ ôàrñ ñþçëÿrè èëÿ äîëäóróá, áèçè äèëñèç âÿ áÿäáÿõò åòìèøëÿr. Åëì âÿ ìÿrèôÿòèí úàìààòûí àràñûíäà éàéûëìàüûíà áþéöê ÿíýÿë îëìóøëàr. Äèëèìèçè ýåíèøëÿíäèrÿrêÿí, ãàøûìûçû ãàéûràrêÿí ýþçöìöçö ÷ûõàrìûøëàr» (ñÿù. 81). Èêèíúè âÿ äàùà àìàíñûç ìöáàrèçÿ ùÿäÿôè èñÿ, àíà äèëèíÿ ùÿãàrÿòëÿ áàõàíëàr, áó äèëäÿ äàíûøìàüû «ìÿäÿíèééÿòëÿrèíÿ» ñûüûøäûrìàéàíëàr èäè. Ôàèã ùå÷ íÿäÿí ÷ÿêèíìÿäÿí ùÿãèãÿòè áöòöí ÷ûëïàãëûüû èëÿ à÷ûá ýþñòÿrèräè: «Áèçèì áÿçè àüàëàr äèëèìèçèí ÷ÿòèíëèéèíè (àíà äèëè ÷ÿòèí îëà áèëÿrìè? — Å.) áÿùàíÿ åäèá, åâäÿ àrâàäóøàã èëÿ äÿ þçýÿ äèë èëÿ äàíûøìàã õÿéàëûíäà áóëóíórëàr... áåø çèéàëû áèr àràéà ýÿëÿíäÿ ýþrìÿçñèíèç êè, þç äèëè èëÿ äàíûøñûí. Ãîíàãëûãëàrûíäà, éûüûíúàãëàrûíäà ìèëëè äèë, ìèëëè àäÿò, ìèëëè ñöôrÿ, ìèëëè ñàäÿëèê áóëìàçñûíûç. Ùÿëÿ õàíûìëàr äåéÿñÿí êè, ìèëëè äèëÿ äöøìÿíäèrëÿr. Áóíëàrûí àäëàrû þçýÿ, äèëëÿrè þçýÿ, àäÿòëÿrè þçýÿ, äèëÿêëÿrè þçýÿ, òÿráèéÿëÿrè þçýÿ, ýÿëÿúÿêëÿrè þçýÿ, ìÿùÿááÿòëÿrè þçýÿ! Áèëìèrÿì áóíëàrûí ìèëëèëèêäÿí ïàéëàrû íÿäèr? Áèëìèrÿì áó ýåäèøëÿ ùàrà ýåäèrèê?» (ñÿù. 91). Ôàèãèí éàràäûúûëûüûíäà õàëãà ìÿùÿááÿò àíëàéûøû èëÿ äèëÿ ìÿùÿááÿò àíëàéûøû áèr-áèrèíäÿí àérûëìàçäûr, êöëë ùàëûíäàäûr, áöòþâäör. 332 Áó ìÿíàäà îíóí 1915-úè èëäÿ éàçäûüû «Åøã âÿ ìÿùÿááÿò» ìÿãàëÿñèíäÿ ñþéëÿäèéè ìöëàùèçÿëÿr ÷îõ ñÿúèééÿâèäèr, ÷öíêè Ôàèã âÿòÿíäàøëûüû áàrÿäÿ, áèçúÿ, ÿòràôëû òÿñÿââör éàràäûr âÿ áóíà ýþrÿ äÿ áèç ñèòàòëàrûí ÷îõëóüóíäàí åùòèéàò åòìÿéèá, éåíÿ äÿ ñþçö îäëó Ôàèã ãÿëÿìèíÿ âårìÿê èñòÿéèrèê: «Ìèëëÿòèìèçè ñåâìÿê ö÷öí, ÿí èrÿëè äèëèìèçè ñåâìÿëèéèê. Ùÿì äÿ åëÿ åøã âÿ ìÿùÿááÿòëÿ ñåâìÿëèéèê êè, ùå÷ áèr øåé îíà ÿíýÿë îëà áèëìÿñèí. Ìÿùÿááÿòëÿrèìèçèí ÿí öñò ãàòûíà äèë ìÿùÿááÿòè ÷ûõàrìàëûéûã (!! — Å.). Äèëèìèçè ñåâìÿê ùàìûìûçûí ÿí áèrèíúè ìöãÿääÿñ áîrúó îëìàëûäûr... À úàíûì! Áèç þçöìöç áèëìÿñÿê, þç äèëèìèçè áÿéÿíìÿñÿê, êèì áèçÿ ùþrìÿò åäÿúÿê âÿ íÿäÿí þòrö äÿ åòñèíëÿr? Ùå÷ äöøöíìöröê êè, áèç þçöìöçö èñòÿìÿéÿíäÿ, þçýÿëÿrèí áèçè èñòÿìÿëÿrèíè óììàã äÿëèëèêäèr... Óôàã áèr ìèëëÿò ùå÷ éîõêÿí þçöíö áþéöäör, âàrëûüûíû ùÿr éîë èëÿ äÿ îëñà, þçýÿëÿrÿ áèëäèrèr. Þç åùòèràìûíû ñàõëàéûr, þçöíö ñàéäûrûr». Äàùà ñîírà Ôàèã ïóáëèñèñòèêàñûíà õöñóñè áèr åñòåòèê ÷ûëüûíëûã ýÿòèrÿí áÿäèè-åìîñèîíàë ñóàëëàrû îõóéóróã: «Nÿäÿí ýþçÿë, äàäëû äèëèìèçè áÿéÿíìèrèê? Nÿäÿí áó ýþçÿë äèëèìèçè éàéìàüà úàí-áàøëà ÷àëûøìûrûã? Éîõ, éîõ, áåëÿ îëìàç! Äàùà ÿë âårÿê, áèç äÿ ýÿrÿê þçöìöç þç ãÿärèìèçè ãàíàã! Ãàíàã äà, ìÿììÿäëÿrè-Ìèøà, èñêÿíäÿrëÿrè-Ñàøà, êÿrèìëÿrè-Êèróø, ýöëñöìëÿrè-Ýöëéà, ëåéëàëàrû-Ëéàëéàéà ÷åâèrìÿêäÿí óòàíàã. Ñþçëÿrèì äîüró èñÿ, ýÿëèí áèrëÿøÿê! Äèë ìÿùÿááÿòèíè ìèëëÿò ìÿùÿááÿòèíèí áàøëàíüûúû áèëÿê. Äèëèìèçÿ ÿí äÿrèí åøã âÿ ìÿùÿááÿòëÿ ñàrûëàã. Áóíóí õàòèrèíè ùå÷ áèr õàòèrÿ äÿéèøìÿéÿê. Ìèëëÿò äöøöíúÿñèíè éåíÿ ìèëëè äèë èëÿ örÿêëÿrÿ áèrëÿøäèrÿê» (ñÿù. 92). Þìÿr Ôàèãèí èíãèëàá÷û-äåìîêràòèê èäåéàëàrû èëÿ õàëãà áàüëûëûüû àràñûíäà äèàëåêòèê áèr âÿùäÿò îëäóüó êèìè, îíóí ìèëëè òÿÿññöáêåøëèéè èëÿ áÿøÿrèëèéè àràñûíäà äà öçâè áèr áàüëûëûã âàr èäè. Ôàèã ïóáëèñèñòèêàñû ìèëëè ìÿùäóäëóüà ãàïàíìûø âÿ áóríóíóí óúóíäàí óçàüû ýþrìÿìÿê êöòëöéöíäÿí ñîí äÿrÿúÿ óçàã èäè. Ôàèã áÿøÿrè àrçóëàrëà éàøàéûá-éàràäûräû. Áó áÿøÿrèëèéèí ÿñàñûíäà èñÿ ìèëëèëèê äàéàíûräû. Ôàèã áÿøÿrè èäè, ÷öíêè î ìèëëèíè ñåâèr âÿ ìèëëèéÿ ùþrìÿò åòìÿéè áàúàrûräû. Ôàèãèí ìöòÿrÿããè âÿòÿíäàø ïóáëèñèñòèêàñû áåëÿ áèr ùÿãèãÿòè áèr äàùà ñöáóò åäèr êè, áÿøÿrèëèéè ìÿùç ìèëëèëèê éåòèøäèrèr. *** Ìöàñèrëèê åëÿ áèr åñòåòèê êàòåãîrèéàäûr êè, èëëÿr êå÷äèêúÿ äÿ þç ÿùÿìèééÿòèíè, àêòóàëëûüûíû èòèrìèr âÿ áó ìÿíàäà Þìÿr Ôàèã ïóáëèñèñòèêàñûíûí ìöàñèrëèéè áó ýöí äÿ ùèññ îëóíór, áó ìöàñèrëèê áó ýöí 333 äÿ áèçèì ùèññëÿrèìèçÿ òîõóíór, øöóróìóçà òÿñèr åäèr, áèçè äöøöíäörör âÿ àêòèâëèéÿ äÿâÿò åäèr. Ôàèã ìöàñèrëèéè, áåëÿ áèr úÿùÿòè áèr äàùà áèçèì äèããÿòèìèçÿ ÷àòäûrûr êè, õàëãûí ñÿíÿòêàrû, ãÿëÿì ñàùèáè éàçûñûíûí æàírûíäàí, ìþâçóñóíäàí àñûëû îëìàéàràã, èëê íþâáÿäÿ, ùÿìèí õàëãûí õàäèìè îëìàëûäûr, ùÿìèí õàëãûí ìÿíÿâè ìàràüû èëÿ íÿôÿñ àëìàëû, áÿøÿrè éöêñÿêëèéÿ ãàëõìàãäàí þòrö ùÿìèí õàëãûí ùþrìÿòèíè óúà òóòìàüû áàúàrìàëûäûr. Ôàèã ìöàñèrëèéèíè èñòåäàäëà, âöñÿòëè äöíéàýþröøö èëÿ áÿràáÿr, Ôàèã úÿñàrÿòè ìåéäàíà ÷ûõàrìûøäûr âÿ áó ìÿíàäà äà îíóí øÿõñèééÿòè èëÿ éàràäûúûëûüû áèr-áèrèíè òàìàìëàéûräû. Ùÿìèäÿ õàíûì «Õàòèrÿëÿrèì»äÿ éàçûr êè, Ìèrçÿ Úÿëèë «Årìÿíè âÿ ìöñÿëìàí ãàäûíëàrû» àäëû «ýóróëòó ãîïàràí» ìÿãàëÿñèíè «Ìîëëà Nÿñrÿääèí»äÿ ÷àï åòäèêäÿí ñîírà, Òèôëèñäÿ äèíè ôàíàòèêëÿr «Ìèrçÿ Úÿëèëÿ ëÿíÿò îõóéór, Èñëàìà rÿõíÿ ñàëàí î äèíñèçèí ãÿòëèíÿ ôÿrìàí âårèräè».1 Áó çàìàí Ìèrçÿíè þëöìöí ïÿíúÿñèíäÿí õèëàñ åäÿí äÿ Þìÿr Ôàèãèí øÿõñè èýèäëèéè îëór. ... Ôàèã ýÿëÿúÿéÿ èíàíûräû. Áèç éåíÿ äÿ ñþçö Ôàèãèí þçöíÿ âårìÿê èñòÿéèrèê âÿ éàçûíû Ôàèã èíàìû èëÿ, îíóí 1916-úû èëäÿ éàçäûüû áó ñþçëÿrëÿ áèòèrèrèê: «... ÿí úàùèë âÿ ÿùÿìèééÿòñèç âàõòûìûçäà àäè ìèrçÿëÿräÿí — Ôÿòÿëè Àõóíäîâëàr, ÿí ôàüûr áàããàë Ìÿøÿäè ßëÿêáÿräÿí — Ñàáèrëÿr, Øàìàõû ìöùèòèíäÿ ÿñèr ãàëìûø ñåéèäëÿräÿí — Ñåéèä ßçèì Øèrâàíèëÿr êèìè ÿäèáëÿr, øàèrëÿr âÿ ãåérèëÿr éåòèøäèrÿí áèr ìèëëÿò èøûüûíûí ýÿëÿúÿêäÿ ýþçëÿäèéèìèç «ùàãã âÿ ÿäàëÿò» àëòûíäà äàùà àròûã ïàðëàéàúàüû «àøêàr» äåéèëìè? Äîüró, áó ýöí î èøûã ñþíÿí êèìè ýþröíör, ëàêèí ÿñëà ñþíìÿç...». Áó èøûüû ñþíìÿéÿ ãîéìàéàí, îíó ãÿëáèíèí ùÿràrÿòè, örÿéèíèí îäó èëÿ èñèäÿí âÿ ýÿëÿúÿéÿ àïàràí éîëëàrû ìÿíÿâè áèr ìàéàê êèìè èøûãëàíäûràí íèêáèí, örÿéè îäëó ÿùëè-ãÿëÿìëÿrèìèçäÿí áèrè äÿ Þìÿr Ôàèã Nåìàíçàäÿíèí þçö èäè âÿ áó ýöí ùÿìèí ñþíìÿç èøûã àëòûíäà äèýÿr áþéöê ÿìÿë äîñòëàrû êèìè, Þìÿr Ôàèãèí íórëó ñèìàñû äà äàùà àéäûí, äàùà à÷ûã ýþröíör. 1983. 1 Ýþñòÿðèëÿí êèòàá, ñÿù.21. 334 ÄßÉÈØÌßÇËÈÊ (Àêàäåìèê Ìÿììÿä Àrèô ùàããûíäà) Ñÿí äåäèí êþíëöíöí ñÿíÿò åøãèíè Àrçó àëÿìèíäÿ äèããÿòëÿ éîõëà. Ñÿí îíó ìèí ùèññèí è÷èíäÿ àrà, Ãîéìà êöñöá ýåäÿ, ó÷à, éîõ îëà. ßëè Êÿrèì Ìÿí Àrèô ìöÿëëèìè èëê äÿôÿ íÿ âàõò ýþrìöøÿì? Nÿ ãÿäÿr ôèêèrëÿøèrÿìñÿ äÿ õàòèrèìÿ ýÿòèrÿ áèëìèrÿì. Àììà îíóí àäûíû èëê äÿôÿ íÿ âàõò åøèòäèéèì ùàôèçÿìäÿ äÿãèã ãàëûá. Áàêûäàêû 7 ñàéëû ìÿêòÿáèí èêèíúè ñèíôèíäÿ îõóéóräóì. Ùÿéàòûìûí èëê rÿñìè òÿòèë ýöíëÿrèíäÿí òÿçÿúÿ ãàéûòìûøäûì, äÿrñëÿr äÿ òÿçÿúÿ áàøëàìûøäû. Ñèíôèìèçÿ òÿúröáÿ÷è òÿëÿáÿëÿr ýÿëìèøäè (éÿãèí êè, ÀÏÈ-íèí èáòèäàè ñèíèôëÿr ö÷öí ìöÿëëèìëÿr ùàçûrëàéàí ôàêöëòÿñèíèí òÿëÿáÿëÿrèéìèø). Óìrà ìöÿëëèìÿìèç äÿrñ êå÷èräè, òÿëÿáÿëÿr àrõà úÿrýÿëÿräÿêè ïàròàëàräà ÿéëÿøèräè, áèç äÿ örÿéèìèç òûï-òûï åäÿ-åäÿ ýþçëÿéèräèê êè, Óìrà ìöÿëëèìÿ ùàíñûìûçäàí ñîróøàúàã. Áèç ÷îõ íèýàràí èäèê: òàíûìàäûüûìûç ÿìèëÿr, õàëàëàr (éÿãèí êè, 1920 éàøëû úàâàíëàr!) ñèíôèìèçäÿ îòóróá ýþçëÿrèíè áèçÿ äèêèräè êè, ýþrñöíëÿr íåúÿ úàâàá âårèrèê. Ñîírà úÿìè 45 äÿãèãÿëèê äÿrñ ñààòûíäà áåëÿ ÿâÿç îëóíà áèëÿúÿéèíè òÿñÿââöröìöçÿ ñûüûøäûrìàüûìûç, áèçèì ö÷öí ÿâÿçñèç Óìrà ìöÿëëèìÿ äÿrñ çàìàíû àrõàäà ÿéëÿøäè (êè÷èê ïàròàëàrà ñûüûøìàäûüû ö÷öí ìöÿëëèìëÿr îòàüûíäàí þçöíÿ ñòóë ýÿòèrìèøäè) âÿ ùÿìèí òÿëÿáÿëÿr áèr-áèr áèçÿ äÿrñ êå÷ìÿéÿ áàøëàäû. Òÿíÿôôöñ çàìàíû äà áèçè áàøëàrûíà éûüûá ñþùáÿò åäèräèëÿr âÿ áó ñþùáÿòëÿr çàìàíû çèë ãàrà ãûârûì ñà÷ëû, öçö ñûçàíàãëû áèr «ÿìè» äÿrñ æóríàëûíäà ìÿíèì àòàìûí àäûíû, ôàìèëèìèçè îõóäó âÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí äåäè: — «Áàùàr ñóëàrû»íà àçû îí äÿôÿ áàõìûøàì... Àrèô ìöÿëëèìèí äÿ ýþçÿë ìÿãàëÿñè âàr. ßëáÿòòÿ, ñèíèô éîëäàøëàrûì áó ñþçäÿí ùå÷ áèr ìÿòëÿá àíëàìàäûëàr, àììà ìÿí áàøà äöøäöì êè, ñþùáÿò àòàìûí ïéåñèíäÿí ýåäèr, ÷öíêè áöòöí ÿñÿrëÿrèíèí àäûíû áèëèräèì. 335 Àõøàì åâäÿ àòàìäàí ñîróøäóì: — Àrèô ìöÿëëèì ñÿíèí «Áàùàr ñóëàrû»í ùàããûíäà ìÿãàëÿ éàçûá? Àòàì ìÿíèì áåëÿ «áþéöêàíÿ» ñóàëëàrûìà þérÿíìèøäè, äåäè: — Ùÿ, éàçûá. — Ñîírà ñîróøäó: — Èíäè äÿ ìÿãàëÿëÿrÿ êå÷ìèñÿí? Ìÿí ìÿíàëû-ìÿíàëû àòàìà áàõäûì âÿ ùå÷ íÿ äåìÿäèì. Áó ìÿíàëû áàõûøëàr ìÿíèì òÿrÿôèìäÿí áèr íþâ èíòèãàì èäè, ÷öíêè ÷îõ îõóäóüóì ö÷öí, ùàâà ãàràëàíäàí ñîírà êèòàá-æóríàëû ÿëèìÿ àëìàüû ìÿíÿ ãàäàüàí åäèräèëÿr. Ùÿìèí ýöí ìÿí þçöì àòàìûí ãÿçåò-æóríàëëàrûíû àõòàräûì âÿ î ìÿãàëÿíè òàïäûì1 âÿ ìÿíÿ ìÿëóì îëäó êè, Àrèô ìöÿëëèì — Ìÿììÿä Àrèôäèr âÿ î åëÿ áèr àäàìäûr êè, éîõëàìàéà ýÿëÿí òÿëÿáÿëÿr (íÿäÿíñÿ, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèräè êè, òÿúröáÿ êå÷ÿí òÿëÿáÿëÿr éîõëàìà êîìèññèéàñûäûr) îíóí àäûíû äà ùþrìÿòëÿ ÷ÿêèrëÿr. Áÿëêÿ ùÿìèí êè÷èê âÿ ìÿíèì ö÷öí óíóäóëìàç ùàäèñÿäÿí ÿââÿë äÿ åâèìèçäÿ àòàìäàí, àòàìûí áèçÿ ýÿëèá-ýåäÿí éîëäàøëàrûíäàí Àrèô ìöÿëëèìèí àäûíû åøèòìèøäèì; àììà ôèêrèìäÿ ùÿêê îëàí áóäór. Áÿçÿí èíäè äÿ î êå÷ìèø òÿëÿáÿíè òÿñàäöôÿí êö÷ÿäÿ, áàçàräà ýþrörÿì âÿ òÿáèè êè, î ìÿíè éàääàí ÷ûõàrûá, òàíûøëûüûìûç éîõäó, ñàëàìëàøìûrûã, çèë ãàrà ãûârûì ñà÷ëàr òàìàì ñåérÿëèá, àüàrûá, ãàéüûëàr, ôèêèrëÿr áèr çàìàí ñûçàíàãëû ñèôÿòèíÿ èç ñàëûá âÿ ìÿí þçþçöìö ýöúëÿ ñàõëàéûràì êè, îíà éàõûíëàøûá äåìÿéèì: «Ýöíëÿr íÿ éàìàí ýÿëèá êå÷äè? Ùàíû ñèçèí î çèë ãàrà, ãûârûì ñà÷ëàrûíûç?.. 7 íþìrÿëè ìÿêòÿáäÿ 2-úè ñèíèôäÿ îõóéàí î áàëàúà óøàã éàäûíûçà ýÿëèrìè? Î äà ìÿíÿì...». Âàõò àòëû, áèç ïèéàäà... Ýöíëÿr êå÷äè, ìÿí Àrèô ìöÿëëèìèí éàçûëàðûíû îõóäóì, îíó éàõûíäàí òàíûäûì, îíóí rÿùáÿrëèê åòäèéè èíñòèòóòäà èøëÿäèì. Áó ýöí ìÿí Àrèô ìöÿëëèì ùàããûíäà î÷årê éàçûràì. Áó ýöí Àrèô ìöÿëëèìèí þçö äÿ àròûã äöíéàäà éîõäór. ... Ìÿììÿä Àrèô 70 éàøûíäàí áèr àç àròûã þìör ñöräö. Äöçäör, Ìÿììÿä Àrèôè òàíûìàéàí àäàì ñèôÿòäÿí îíà ùå÷ âàõò éåòìèø éàø âårìÿçäè. Îíó òàíûéàíëàrûí, éàràäûúûëûüûíà áÿëÿä îëàíëàrûí èñÿ ôèêrèíäÿ Àrèô ìöÿëëèì àròûã ÷îõäàí áèr èõòèéàr èäè, ìöärèêëèê òÿúÿññöìö èäè âÿ ìÿùç áóíà ýþrÿ äÿ îíóí éåòìèø éàøû òÿáèè ýþröíöräö; éåòìèø èëèí ìöärèêëèê çèrâÿñè âàõòûíäàí ÿââÿë ôÿòù åäèëäèéè ö÷öí áåëÿ èäè. 1 «Èíãèëàá âÿ ìÿäÿíèééÿò» æóríàëû, 1949, ¹ 3. 336 Ìÿììÿä Àrèô éàëíûç Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìè íöìàéÿíäÿëÿrè ö÷öí äåéèë, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿráàéúàí ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿrè, èúòèìàè åëìëÿrëÿ ìÿøüóë îëàíëàr ö÷öí «Àrèô ìöÿëëèì» èäè. Ùÿì äÿ áèr éîõ, áèr íå÷ÿ íÿñëèí ìöÿëëèìè èäè âÿ ìÿñÿëÿ éàëíûç áóíäà äåéèëäè êè, î, ñþçöí ìöñòÿãèì ìÿíàñûíäà áèr ÷îõóìóçóí ìöÿëëèìè îëìóøäó. Ìÿñÿëÿ áóràñûíäà èäè êè, Àrèô ìöÿëëèì «ìöÿëëèì» ìÿôùóìóíóí äàøûäûüû ìÿíÿâè éåòêèíëèéè, èäràêè êàìèëëèéè þç øÿõñèééÿòèíäÿ âÿ éàràäûúûëûüûíäà úÿìëÿøäèrìèøäè. Àü êàüûçûí öçÿrèíäÿ ãÿëÿì èøëÿéèr. Êèòàá éàçûëûr. ×àï ìàøûíëàrû èøÿ äöøör. Êèòàá ÷àï îëóíór. Êèòàá rÿé äîüórór. Îõóúóíóí rÿéè áèr ôÿräèí ôèêrèäèr, áèr ôÿräèí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíûíäàí, áèr ôÿräèí äöíéàýþröøöíäÿí, ùÿéàòà ìöíàñèáÿòèíäÿí éàràíûr. Òÿíãèä÷è ôèêrèíèí èñÿ ÿñàñûíû íÿçÿrè-åñòåòèê öìóìèëÿøäèrìÿ òÿøêèë åäèr, áó ôèêèr ôÿräèí éîõ, èúòèìàèééÿòèí ôèêrè îëór, ÷öíêè òÿíãèä÷è (ñþùáÿò ÿñë òÿíãèä÷èäÿí ýåäèr) èúòèìàè ôèêrèí ÿëäÿ åòäèéè éöêñÿêëèêäÿí ÷ûõûø åäèr. Áåëÿ îëìàëûäûr. Ëàêèí ùÿìèøÿ áåëÿ îëórìó? Éîõ, áèç áèëèrèê êè, ùÿìèøÿ áåëÿ îëìór, òÿíãèä÷è ôèêrè ùÿìèøÿ ôÿräè ôèêèr ÷ÿr÷èâÿñèíè ïàr÷àëàéà áèëìèr, éÿíè ùÿìèí ôèêèr áÿçÿí áåëÿ áèr «ïàr÷àëàìà» ãöärÿòèíäÿí ìÿùróì îëór. Ìÿììÿä Àrèô ãÿëÿìèíè ñÿúèééÿëÿíäèrÿí ÿí ìöùöì úÿùÿòëÿräÿí áèrè áó èäè êè, àérû-àérû ÿñÿrëÿr âÿ ÿäÿáè ùàäèñÿëÿr ùàããûíäà îíóí rÿéè áèr ôÿräèí ùöñí-rÿüáÿòè, òÿãäèr âÿ éàõóä òÿêäèrè éîõ, ÷îõ çàìàí èúòèìàè ôèêrèí ìöàñèr èíêèøàôû ñÿâèééÿñèíäÿí ñþéëÿíÿí ìöëàùèçÿëÿr îëóräó. Úÿôÿr Úàááàrëûíûí éàràäûúûëûã éîëóíäàí áÿùñ åäÿí ìîíîãràôèéà (1956), ÿäÿáèééàò òàrèõèìèç ùàããûíäàêû àérû-àérû î÷årêëÿr, Àçÿráàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòûíûí éàràäûúûëûã ïrîáëåìëÿrèíÿ ùÿñr îëóíìóø «Òÿíãèä âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã» (1941), «Ëèrèêà» (1946), «Äèë âÿ öñëóá» (1948), «Áÿäèè òÿrúöìÿ» (1954), «Àçÿráàéúàí ñîâåò rîìàíû» (1957) âÿ ñ. êèìè ìÿãàëÿëÿr áó ôèêrèí ëàéèãëè èëëöñòràñèéàëàrûäûr. Ìÿììÿä Àrèô éàràäûúûëûüûíû ñÿúèééÿëÿíäèrÿí äèýÿr ìöùöì áèr úÿùÿò ìöàñèrëèê àíëàéûøû èëÿ áàüëûäûr. Î, áèr òÿrÿôäÿí ÿäÿáèééàòäà âÿ ñÿíÿòäÿ ìöàñèrëèéè äóéàí, ùèññ åäÿí, ãèéìÿòëÿíäèrìÿéè áàúàràí ãÿëÿì ñàùèáèäèrñÿ, äèýÿr òÿrÿôäÿí äÿ ìöàñèrëèê åñòåòèê áèr êàòåãîrèéà êèìè îíóí þç éàràäûúûëûüû ö÷öí õàñ îëàí êåéôèééÿòäèr. ßäÿáèééàòäà âÿ ñÿíÿòäÿ ìöàñèrëèéè äóéìàã âÿ îíó ìöàñèr åëìè-íÿçÿrè òÿëÿáëÿr ñÿâèééÿñèíäÿí èøûãëàíäûrìàüû, òÿãäèì åòìÿéè, ãèéìÿòëÿíäèrìÿéè áàúàrìàã, — áó, ÿëáÿòòÿ, òÿíãèä÷è õîøáÿõòëèéèäèr. 7-22 337 ×îõ çàìàí Àrèô ìöÿëëèìèí ìöëàùèçÿëÿrèíäÿ, èrÿëè ñöräöéö âÿ ÿñàñëàíäûräûüû ôèêèrëÿräÿ ìöàñèrëèê âÿ ýÿíúëèê àíëàéûøëàrû äàõèëè áèr âÿùäÿò øÿêëèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûr, áó ìÿôùóìëàrûí äèàëåêòèê ÿëàãÿñè ùÿìèí ìöëàùèçÿ âÿ ôèêèrëÿrèí òÿçÿëèéèíÿ, òÿràâÿòèíÿ, òÿìèçëèéèíÿ ñÿáÿá îëór. Àrèô ìöÿëëèìè éàõûíäàí òàíûéàíëàr áèëèrëÿr êè, î, øÿõñè ùÿéàòäà þçöíÿ äîñò ñå÷ìÿêäÿ ÷îõ åùòèéàòëû àäàì èäè. Áó áàrÿäÿ ôèêèrëÿøÿíäÿ ùÿìèøÿ Ìîëëà Úóìàíûí ìÿøùór ìèñràñû: «Úàíû éàíàí éà áèr îëàr, éà èêè!» — ìÿíèì éàäûìà äöøör. Ëàêèí Àrèô ìöÿëëèìè òàíûéàíëàr áóíó äà éàõøû áèëèräèëÿr êè, îíóí øÿõñè ùÿéàòû èëÿ èúòèìàè ùÿéàòû àràñûíäà áþéöê ×èí Ñÿääè ìþâúóä äåéèëäè. Àrèô ìöÿëëèìèí ùÿì èúòèìàè ùÿéàòäà, ùÿì øÿõñè ùÿéàòäà ÿí áþéöê äîñòó ýÿíúëèê èäè. Î, ýÿíúëèéè ñåâèr, ýÿíúëèéè èçëÿéèr, ýÿíúëèéè îõóéór âÿ ýÿíúëèéÿ öìèä åäèräè. Î, åéíè çàìàíäà, ýÿíúëèêäÿí òÿëÿá åäèräè, ýÿíúëèéèí éàràäûúûëûüûíà éöêñÿê ìåéàrëàrëà éàíàøûr, ùå÷ âÿúùëÿ ýöçÿøòÿ ýåòìèräè. ßëáÿòòÿ, î éåräÿ êè, ñþùáÿò ñÿíÿòäÿí ýåäèr âÿ î éåräÿ êè, ñÿíÿò ùàããûíäà ñþçö ñÿíÿòêàr äåéèr, ìÿëóì ìÿñÿëÿäèr, ýöçÿøòÿ éår éîõäór. ... Ìÿí õÿéàëÿí 1973-úö èëÿ ãàéûäûràì. Îíóí ìöärèê, èøûãëû ÷þùrÿñè ýþçëÿrèìèí ãàrøûñûíäà úàíëàíûr. Àrèô ìöÿëëèì äöøöíör. Àrèô ìöÿëëèì èøëÿéèr, éàçûr. Îíóí åëìè-èúòèìàè íöôóçóíóí, ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõàí ñþçöí òÿñèrèíèí, íÿùàéÿò, éàøûíûí åëÿ áèr ÷àüûäûr êè, áþéöê-áþéöê ìöÿëëèôëÿrèí áþéöê-áþéöê ÿñÿrëÿrèíèí áþéöê-áþéöê ïrîáëåìëÿrè Ìÿììÿä Àrèô àràøäûrìàëàrûíû ýþçëÿéèr, Ìÿììÿä Àrèô òÿùëèëèíÿ ìþùòàúäûr. Àrèô ìöÿëëèì èñÿ... úàâàí áèr ìöÿëëèôèí éåíèúÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø êè÷èê êèòàá÷àñûíû âÿrÿãëÿéèr, ùÿìèí êèòàá÷à ùàããûíäà ìÿãàëÿ éàçûr... Ñþùáÿò áó ñÿòèrëÿrèí ìöÿëëèôèíäÿí âÿ îíóí «Ýöìöøö, íàrûíúû...» ùåêàéÿëÿr êèòàáûíäàí ýåäèr.1 Éóõàrûäà éàçäûüûìûç ìÿùÿááÿò äÿ, ãàéüû äà, öìèä äÿ, åéíè çàìàíäà, ùÿìèí òÿëÿáêàrëûã äà úÿìè éåääè ìàêèíà ñÿùèôÿñè îëàí áó ìÿãàëÿäÿ þçöíö òàì àéäûíëûüû èëÿ áöróçÿ âårèräè âÿ ìÿí áó ýöí äÿrèí ìèííÿòäàrëûã ùèññè èëÿ áóràñûíû äà ÿëàâÿ åòìÿê èñòÿräèì êè, ùÿìèí éåääè ìàêèíà ñÿùèôÿñèíèí î úàâàí ìöÿëëèôÿ áþéöê ÿìÿëè âÿ ìÿíÿâè òÿñèrè îëäó... 1 «Ýöìöøö, íàrûíúû...», «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿç., 13 îêòéàár 1973-úö èë. 338 Àrèô ìöÿëëèì èëÿ ýÿíúëèê àràñûíäàêû áåëÿ áèr ìöíàñèáÿò ãàrøûëûãëû èäè. Ýÿíúëèê äÿ îíó ñåâèr, èçëÿéèr, îõóéóräó; áó ýöí äÿ îõóéór âÿ ìÿí áóíà øöáùÿ åòìèrÿì — ñàáàù äà îõóéàúàãäûr. Àrèô ìöÿëëèì «Àçÿráàéúàí ñÿùíÿñèíèí ýöíÿøè» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûräû: «Ìÿí Àááàñ Ìèrçÿ Øÿrèôçàäÿ èëÿ (ìÿãàëÿ áó áþéöê àròèñòèí éàràäûúûëûüûíäàí áÿùñ åäèr — Å.) éàõûíäàí òàíûø äåéèëäèì, îíóíëà îòóróá-äórìàìûøäûì; ìÿí îíà ëàï óøàãëûãäàí ÿë÷àòìàç áèr ñÿíÿò ìÿøÿëè êèìè, áèr ýöíÿø êèìè áàõûräûì; óçàãäàí òàìàøà åäèräèì âÿ òàìàøàñûíäàí äîéìóräóì».1 Ìÿíèì ö÷öí îíóí ñþéëÿäèéè áó ôèêèräÿ Àááàñ Ìèrçÿ Øÿrèôçàäÿ øÿõñèééÿòè öìóìèëÿøäèrèëìèø áèr îáràçà ÷åârèëèr. Ñÿíÿò, éàràäûúûëûã, áÿäèè ÿäÿáèééàò Ìÿììÿä Àrèôèí þçö ö÷öí äÿ áó äÿrÿúÿäÿ ìöãÿääÿñ èäè, î ÿí àäè áèr øårÿ äÿ ñÿíÿò ÿñÿrè êèìè áàõûräû âÿ ñÿíÿò ÿñÿrèíäÿí óìäóüóíó ùÿìèí øåräÿí óìóräó. Àrèô ìöÿëëèìèí òÿùêèéÿñèíäÿêè, òÿùëèëèíäÿêè, ùÿòòà òÿíãèäèíäÿêè éóìøàãëûã äà ìÿíúÿ, ìÿùç ùÿìèí õöñóñèééÿòëÿ áàüëû èäè. Ìÿììÿä Àrèôèí éàràäûúûëûüû ö÷öí õàñ îëàí õöñóñèééÿòëÿräÿí áèrè äÿ ÿí éàõøû ÿñÿrëÿrèíäÿ òÿùëèëèí äÿrèíëèéè, íÿçÿrè ôèêèrëÿrèí çÿíýèíëèéèäèr: îíóí òÿùêèéÿñè ñàäÿäèr, ëàêèí áó ñàäÿëèéèí àrõàñûíäà ÷îõ çàìàí åëìè-íÿçÿrè ñÿâèééÿíèí éöêñÿêëèéè, äöíéàýþröøöí ÿùàòÿëèëèéè, òÿôÿêêöröí âöñÿòè äórór. Áó ìÿíàäà «Úÿôÿr Úàááàrëûíûí éàràäûúûëûã éîëó» ìîíîãràôèéàñû éàëíûç îíóí éàràäûúûëûüûíäà äåéèë, öìóìèééÿòëÿ, ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèìèçäÿ ýþröìëö ùàäèñÿäèr. Ìîíîãràôèéàäà Úÿôÿr Úàááàrëû éàràäûúûëûüûíûí èíãèëàáäàí ÿââÿëêè ÿäÿáèééàòûìûçëà ñîâåò ÿäÿáèééàòû àràñûíäà áèr êþrïö òÿøêèë åòìÿñèíèí, Úÿôÿr Úàááàrëûíûí «ñîâåò äràìàòórýèéàñûíûí ÿñàñ éàràäûúûëûã ïrèíñèïëÿrèíè, îíóí ìÿçìóí âÿ ôîrìà éåíèëèêëÿrèíè»2 ÿäÿáèééàòûìûçà ýÿòèrìÿñèíèí âÿ þç éàràäûúûëûã òÿúröáÿñè èëÿ áöòöí áóíëàrû ìþùêÿìëÿíäèrìÿñèíèí ÿñàñëû èçàùû âÿ åëìè òÿñäèãè âårèëìèøäèr. Úÿôÿr Úàááàrëû íîâàòîrëóüó, «ùàäèñÿëÿrèí ÿí ìöùöì úÿùÿòèíè ìöêÿììÿë âÿ áÿäèè ñórÿòëÿräÿ èôàäÿ åòìÿê»3 áàúàrûüû, «råàëèñò ñÿíÿòäÿ òèïèêëèê ìÿñÿëÿñèíèí äöçýöí ùÿëëèíÿ»4 ìöâÿôôÿã îëìàñû ìîíîãràôèéàäà åëìè-íÿçÿrè úÿùÿòäÿí þçöíÿëàéèã òÿäãèã âÿ òÿùëèëèíè òàïìûøäûr. Ìÿììÿä Àrèô. Ñå÷èëìèø ÿñÿrëÿrè, ö÷ úèëääÿ, I ú., Á., 1967, ñ. 579. Ìÿììÿä Àrèô. Ñå÷èëìèø ÿñÿrëÿrè, II ú., Á., 1968, ñ. 307. 3 Éåíÿ îðàäà. 4 Ìÿììÿä Àrèô. Ñå÷èëìèø ÿñÿrëÿrè, II ú., Á., 1968, ñ. 307. 1 2 339 ßäÿáè òÿíãèäèìèç âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèìèç ö÷öí áó ýöí äÿ àêòóàë îëàí áèr ìÿñÿëÿíè õöñóñè ãåéä åòìÿê èñòÿéèrÿì. Àrèô ìöÿëëèì âåräèéè ùþêìëÿrè (ÿñëèíäÿ, î, ùþêì âårìèr, ìöëàùèçÿ èrÿëè ñöröräö) ñöáóòñóç ãîéìóräó. Îíóí ìöëàùèçÿëÿrè ÿñàñëàíäûrûëìûø îëóräó, ÿêñÿr ìÿãàëÿëÿrèíäÿ áÿùñ åäèëÿí ÿñÿrèí íÿ ö÷öí çÿèô âÿ éàõóä íÿ ö÷öí äÿéÿrëè îëìàñûíûí åëìè-íÿçÿrè èçàùû âårèëèräè. ßäÿáèééàòûí æàírëàrû àràñûíäà äràìàòórýèéàíûí ïrîáëåìëÿrè Àrèô ìöÿëëèìèí éàràäûúûëûüûíäà àïàrûúû ìþâãåëÿräÿí áèrèíè òóòór. Îíóí éóõàrûäà ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç ìîíîãràôèéàñû, åëÿúÿ äÿ «Ñÿìÿä Âórüóíóí äràìàòórýèéàñû» ÿñÿrè Àçÿráàéúàí äràìàòórýèéàñûíûí éàràäûúûëûã ïrîáëåìëÿrèíÿ ùÿñr åäèëìèøäèr. Àérû-àérû äþârëÿräÿ éàçûëìûø «Ì.Ô.Àõóíäîâóí êîìåäèéàëàrû» (1938), «Äràìàòórýèéàìûçà áèr íÿçÿr» (1946), «Äràìàòórýèéàäà äèë âÿ äèàëîã» (1948), «Ì.Ô.Àõóíäîâ âÿ ñîâåò êîìåäèéàñû» (1953), «Äràìàòórýèéàìûçûí éöêñÿëèøè óüróíäà» (1953) êèìè ÿñÿrëÿr, åëÿúÿ äÿ À.Ñ.Ãrèáîéåäîâ («Áþéöê róñ äràìàòórãó», 1945), À.Ï.×åõîâ («Àíòîí Ïàâëîâè÷ ×åõîâ», 1960), À.N.Îñòrîâñêè («Ùÿãèãè õàëã ñÿíÿòêàrû», 1945) êèìè róñ äràìàòórýèéàñû êëàññèêëÿrè ùàããûíäà ìÿãàëÿëÿr äràìàòórýèéàíû äóéàí âÿ áó æàírû ñåâÿí áèr ãÿëÿì ñàùèáèíèí òÿäãèãè, òÿùëèëè, äöøöíúÿëÿrèäèr. ßëáÿòòÿ, äràìàòórýèéà ïrîáëåìëÿrèíÿ áó äÿrÿúÿäÿ ìåéë åäÿí áèr ìöÿëëèôèí òåàòrëà äà áàüëûëûüû òÿáèè, ãàíóíàóéüóí áèr ùàëäûr. Àrèô ìöÿëëèìèí Öçåéèr Ùàúûáÿéîâóí («Áþéöê õàëã ñÿíÿòêàrû». 1948) ìóñèãèëè êîìåäèéàëàrûíà, îïåràëàrûíà, Àááàñ Ìèrçÿ Øÿrèôçàäÿíèí («Àçÿráàéúàí ñÿùíÿñèíèí ýöíÿøè», 1963) ñÿùíÿ ôÿàëèééÿòèíÿ ùÿñr åòäèéè, åëÿúÿ äÿ À.N.Îñòrîâñêèíèí ÿñÿrëÿrèíèí Àçÿráàéúàíäà ñÿùíÿ ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäÿí («Ðóñ êëàññèêè Àçÿráàéúàí ñÿùíÿñèíäÿ», 1946) ìÿãàëÿëÿrè, «Àíòîíè âÿ Êëåîïàòrà» (Â.Øåêñïèr), «Áàùàr ñóëàrû» (È.ßôÿíäèéåâ) òàìàøàëàrû ùàããûíäà ýåíèø råñåíçèéàëàrû ìÿùç ñÿíÿòøöíàñ-àëèì ãÿëÿìèíèí ìÿùñóëóäór; áóíëàr âårèëÿí ãèéìÿòëÿrèí ÿñàñëàíäûrûëìàñû âÿ äÿãèãëèéè åòèáàrèëÿ éàääà ãàëàúàã ÿñÿrëÿräèr. Àrèô ìöÿëëèìèí áèr ñûrà ùÿúìúÿ êè÷èê ìÿãàëÿëÿrèíèí áåëÿ áþéöê ïràêòèêè ÿùÿìèééÿòè îëóräó. Ìèñàë ö÷öí, îíóí «Àçÿráàéúàí õàëã òåàòrû» (1950) àäëû ùÿúìúÿ êè÷èê òÿäãèãàòû áó ýöí äÿ ùÿìèí ñàùÿ àäàìëàrûíûí ñòîëöñòö êèòàáûäûr. Õàëã îéóí âÿ ìÿràñèìëÿrèíäÿ òåàòr âÿ òàìàøà öíñörëÿrè êëàññèê Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíà, ñÿùíÿñèíÿ, õàëã éàràäûúûëûüûíà éàõûíäàí áÿëÿä îëàí áèr àëèì òÿrÿôèíäÿí 340 àràøäûrûëàràã ùÿìèí òÿäãèãàòäà ìöÿééÿíëÿøäèrèëìèø, ìÿràñèìëÿrèí òÿñíèôàòû âårèëìèø, îéóíëàr úàíëû áèr òÿùêèéÿ èëÿ òÿñâèr îëóíìóøäór. Àrèô ìöÿëëèì éàrûìÿñrëèê éàràäûúûëûã éîëó áîéó ùÿìèøÿ éàõøûíû àõòàràí, éàõøûíû ýþrÿí âÿ éàõøûéà örÿêäÿí ñåâèíÿí áèr òÿíãèä÷è îëìóøäór. Îíóí éàràäûúûëûüûíäàêû áó êåéôèééÿò ÿäÿáè êîìïrîìèñ éîõ, áèr ìöòÿôÿêêèr ýåíèøörÿêëèéèíèí èôàäÿñè èäè. Ìÿììÿä Àrèô ÿäÿáèééàò àëÿìèíÿ øårëÿ ýÿëìèøäè. Äöçäör, ùÿëÿ ëàï éåíèéåòìÿ èêÿí «Ìîëëà Nÿñrÿääèí» æóríàëûíäà ôåëéåòîíëàrëà ÷ûõûø åäèräè, ëàêèí ñîíràëàr äþârè ìÿòáóàòäà øårëÿrè äàùà òåç-òåç íÿçÿrÿ ÷àrïûräû. Ìÿí áó ôàêòû îíà ýþrÿ õàòûrëàäûràì êè, îíóí ùÿëÿ èëê ýÿíúëèê èëëÿrèíäÿí ÿäÿáèééàò, ñÿíÿò âórüóíó îëäóüóíó íÿçÿrÿ ÷àòäûrûì. Ùÿìèí óçàã èëëÿräÿí åòèáàrÿí äÿ îíóí öìóìè ìÿäÿíèééÿòèìèçèí èíêèøàôû íàìèíÿ ôÿàëèééÿòèíäÿêè ÷îõúÿùÿòëèëèê ùÿìèøÿ þçöíö ýþñòÿrìèøäèr. Àrèô ìöÿëëèì Àçÿráàéúàí ìààrèô÷èëÿrèíÿ õàñ ÿíÿíÿíèí äàâàì÷ûñû èäè. Î, ÿäÿáèééàòøöíàñ âÿ ñÿíÿòøöíàñ àëèì, ïåäàãîã, ìààrèô õàäèìè, òÿrúöìÿ÷è, òÿøêèëàò÷û èäè. Îíóí èáòèäàè âÿ îròà ìÿêòÿá ö÷öí éàçäûüû äÿrñëèêëÿr 1932-úè èëäÿí åòèáàrÿí (!) íå÷ÿ íÿñëèí áþéöéöá áîéà-áàøà ÷àòìàñûíà õèäìÿò åòìèøäèr. Îíóí òÿrúöìÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòè äÿ áþéöê ùþrìÿòÿ ëàéèãäèr. Éårè äöøÿíäÿ ìÿí ùÿìèøÿ áåëÿ áèr ôàêòû ìèñàë ýÿòèrèrÿì: ÿëëèíúè èëëÿrèí ñîíóíäà, àëòìûøûíúû èëëÿrèí ÿââÿëëÿrèíäÿ ýÿíúëèéèí Ðåìàrê éàràäûúûëûüûíà ìàràã ýþñòÿrìÿñè ùàìûìûçà éàõøû ìÿëóìäór. Áÿçÿí áèçèì áó ìàràã ùèññèìèç àëóäÿ÷èëèéÿ ÷åârèëèräè. Ýÿíúëèéèí àëóäÿ÷èëèê ùèññè èëÿ òÿêÿááör åêèçäèr (ìèëëè ÿäÿáèééàòà, éàøëû íÿñëÿ éóõàrûäàí àøàüû áàõìàã ìÿíàñûíäà). Áó çàìàí àäàìû àéûëäà áèëÿúÿê òóòàrëû ôàêòëàräàí áèrè äÿ áó èäè êè, ùÿëÿ 1929-úó èëäÿ Àçÿráàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòûíûí ôîrìàëàøäûüû ìörÿêêÿá áèr äþâräÿ úàâàí áèr îüëàí îëàí Ìÿììÿä Àrèô, Ðåìàrêûí «Ãÿrá úÿáùÿñèíäÿ òÿáÿääöëàò éîõäór» àäëû ìÿøùór rîìàíûíäàí ïàr÷àëàrû Àçÿráàéúàí äèëèíÿ òÿrúöìÿ åäÿrÿê «Èíãèëàá âÿ ìÿäÿíèééÿò» æóríàëûíäà ÷àï åòäèrìèøäè. Ìÿììÿä Àrèô áèçèì ýþrêÿìëè âÿ áèr àç äà òàëåñèç ÿäÿáèééàò÷ûìûç Ìèêàéûë Ðÿôèëèíèí éàràäûúûëûüûíûí èëê äþâröíäÿí áÿùñ åäÿí «Êå÷ìèø ñÿùèôÿëÿräÿí» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ ýÿíúëèê ÷àüëàrûíû õàòûrëàéàràã éàçûräû: «Î çàìàíêû (ñþùáÿò ÿñrèìèçèí èéèrìèíúè èëëÿrèíäÿí ýåäèr — Å.) ýÿíúëÿr è÷ÿrèñèíäÿ Ðÿôèëè ÷îõëó áÿäèè ÿäÿáèééàò ìöòàëèÿ åòìÿñè èëÿ ôÿrãëÿíèräè. Î, äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí ìöùöì ÿñÿrëÿrè èëÿ òàíûø èäè... Òÿáèÿòÿí íàràùàò îëàí Ðÿôèëè áèr øàèr êèìè äÿ íàràùàò èäè: çÿìàíÿ èëÿ àéàãëàøìàüà úàí àòàí, äàèì àõòàràí, 341 þérÿíÿí, òÿúröáÿ åäÿí, ñÿùâ áóràõìàãäàí ãîrõìàéàí áèr øàèr èäè. Î, áöòöí ýÿíúëèê ùÿâÿñè èëÿ éåíè äþâröí ñÿñëÿrèíè, áÿçÿí ùÿòòà éåíè êèìè ñÿñëÿíÿí ñÿäàëàrûíû äèíëÿéèr, éàëíûç äèíëÿìèr, ãàâràéûr, ìÿíèìñÿéèräè. Îíäàêû ãàâràéûø ìÿíèìñÿìÿ ãàáèëèééÿòè äàü ñåëè êèìè ýöúëö èäè». Áó ýöí áèç êèòàáõàíà ñàêèòëèéè è÷èíäÿ êþùíÿ ãÿçåò, æóríàë êîìïëåêòëÿrèíè âÿrÿãëÿéÿrÿê, Àrèô ìöÿëëèìèí þçöíöí î óçàã ýÿíúëèê ÷àüëàrûíäàêû ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíè èçëÿäèêúÿ, ùÿìèí ýÿíúëèê ÷àüëàrûíûí ÿäÿáè ìÿùñóëóíó ýþçëÿrèìèç ãàrøûñûíäà úàíëàíäûräûãúà, ôèêèrëÿøèrèê êè, ïrîôåññîr Ðÿôèëè ùàããûíäà ñþéëÿíÿí áó ñþçëÿr þç ìöÿëëèôèíèí äÿ ýÿíúëèéèíè ñÿúèééÿëÿíäèrèr. Äöçäö, Àrèô ìöÿëëèì òÿáèÿòÿí íàràùàò äåéèëäè, ñàêèò èäè (ùÿr ùàëäà, çàùèrÿí áåëÿ èäè), ëàêèí åéíè çàìàíäà íàràùàò áèr ãÿëÿì ñàùèáè èäè; äöçäö, Àrèô ìöÿëëèì øàèr äåéèëäè, ëàêèí îíóí åëìè òÿôÿêêörö èëÿ âÿ áó òÿôÿêêöröí áÿùrÿëÿrè èëÿ ïîåçèéà àràñûíäà ñûõ áèr áàüëûëûã, éàõûíëûã âàr èäè; î äà «çÿìàíÿ èëÿ àéàãëàøìàüà úàí àòàí, äàèì àõòàràí, þérÿíÿí», «éåíè äþâröí ñÿñëÿrèíè» äèíëÿéÿí, ãàâràéàí âÿ ìÿíèìñÿéÿí áèr øÿõñèééÿò èäè, ùÿì äÿ áó õöñóñèééÿòëÿr éàëíûç ýÿíúëèê èëëÿrè ö÷öí äåéèë, áöòöí þìör éîëó ö÷öí õàñ èäè. Àçÿráàéúàí îõóúóñó ãûrõ èëäÿí àròûã áèr ìöääÿòäÿ ëàìàí÷ëû Äîí Êèõîòó òàíûìàñû âÿ ñåâìÿñèíÿ ýþrÿ äÿ Àrèô ìöÿëëèìÿ ìèííÿòäàräûr. Åârèïèäèí, Ãîãîëóí, ×åõîâóí, Ãîrêèíèí, Áåõårèí, Áàráöñöí, Îñòrîâñêèíèí âÿ äèýÿr róñ âÿ Ãÿrá ÿäÿáèééàòû íöìàéÿíäÿëÿrèíèí ÿñÿrëÿrèíèí Àçÿráàéúàí äèëèíäÿ íÿørèíäÿ Àrèô ìöÿëëèìèí rîëó àç îëìàìûøäûr. Ëåâ Òîëñòîéóí «Ùÿrá âÿ ñöëù» rîìàíûíûí I âÿ IV úèëäëÿrèíèí òÿrúöìÿñè èñÿ áèçèì òÿrúöìÿ ÿäÿáèééàòûíûí íàèëèééÿòëÿrèíäÿíäèr. Àrèô ìöÿëëèì 1946-úû èëäÿ À.Ñórêîâ âÿ Â.Èíáårëÿ áèrëèêäÿ Èràí éàçû÷ûëàrûíûí I êîíãråñèíäÿ èøòèràê âÿ ÷ûõûø åòìèø, Òåùràíäàí âÿ Øèràçäàí áàøãà, Òÿárèçäÿ îëìóø, Úÿíóáè Àçÿráàéúàí èúòèìàèééÿòèëÿ ýþröøìöøäör. (Ìÿí èíäè äÿ áó ñþçëÿrè áèr íèñýèëëÿ éàçûràì, 46-úû èëäÿí îòóç éåääè èë êå÷èá, íåúÿ äåéÿrëÿr, áèr èýèä þìrö. Ëàêèí áó ýöí äÿ «Òÿárèç» ñþçö áèçè äèêñèíäèrèr âÿ áó ýöí äÿ Øèìàëëû ãÿëÿì ñàùèáëÿrèíèí Úÿíóáó ýþrìÿñè áèr ÿôñàíÿ òÿñèrè áàüûøëàéûr...) Ìÿììÿä Àrèô óçóí èëëÿr Nèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò âÿ Äèë Èíñòèòóòóíóí äèråêòîró, Àçÿráàéúàí Åëìëÿr Àêàäåìèéàñûíûí âèòñå-ïråçèäåíòè îëìóøäór. Èêèúèëäëèê «Ìöõòÿñÿr Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòû òàrèõè», ö÷úèëäëèê «Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòû òàrèõè» âÿ èêèúèëäëèê 342 «Àçÿráàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòû òàrèõè» êèìè ôóíäàìåíòàë ÿñÿrëÿrèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà îíóí õöñóñè õèäìÿòëÿrè âàr. Ìÿììÿä Àrèô áèr ÷îõ áàø råäàêñèéàëàrûí, råäàêñèéà ùåéÿòëÿrèíèí öçâö èäè, Äþâëÿò ìöêàôàòû àëìûøäû âÿ ñ. ëàêèí áöòöí áó éöêñÿê òèòóëëàrëà áÿràáÿr, î, ÿñëèíäÿ, ÿäÿáèééàòûí àäè, èøýöçàr çÿùìÿòêåøè èäè. Ìÿí éåíÿ áèr ïàràëåë ýÿòèrìÿê èñòÿéèrÿì. Àrèô ìöÿëëèìèí 1960-úû èëäÿ éàçäûüû «Úàááàrëû ùàããûíäà õàòèrÿëÿr»èíäÿ áåëÿ áèr éår âàr: «1928-1931-úè èëëÿrèí ãÿçåòëÿrèíè âÿrÿãëÿrêÿí, Úàááàrëûíûí ÿí ÷îõ ÿäàëÿòñèç òÿíãèäÿ ìÿróç ãàëäûüûíû ýþröröê. Ùàëáóêè ùÿìèí èëëÿr éàçû÷ûíûí éàràäûúûëûüûíäà ÿí ìÿùñóëäàr, èäåéà âÿ áÿäèè úÿùÿòäÿí ÿí ìöâÿôôÿãèééÿòëè èëëÿr èäè. Áóíóí ñÿáÿáëÿrèíè àràøäûrìàãëà, ÿëáÿòòÿ, ÿäÿáèééàò òàrèõ÷èëÿrèìèç ìÿøüóë îëàúàãëàr».1 Áèç äÿ áó ýöí, õöñóñÿí, ãûrõûíúû èëëÿrèí ñîíó, ÿëëèíúè èëëÿrèí ÿââÿëëÿrèíèí ãÿçåòëÿrèíè âÿrÿãëÿäèêúÿ, Àrèô ìöÿëëèìèí þçöíöí áåëÿ áèr «ÿäàëÿòñèç òÿíãèäÿ» ìÿróç ãàëäûüûíû ýþröröê âÿ òÿÿññöô ùèññè èëÿ ôèêèrëÿøèrèê êè, ùÿìèí ÿäàëÿòñèç òÿíãèäëÿr íÿ ãÿäÿr ÿñÿá ýÿrýèíëèêëÿrèíÿ ñÿáÿá îëóá, éóõóñóç ýåúÿëÿr þç åëìè-òÿíãèäè áÿùrÿëÿrèíè âårìÿêäÿíñÿ, éàràëàíìûø ÿñÿáëÿrèí þùäÿñèíÿ áóràõûëûá, ÿäàëÿòñèç òÿíãèäëÿr róùäàí ñàëûá, ñûíäûrûá, øèêÿñò åäèá, ëàêèí òÿñêèíëèéè îíäà òàïûrñàí êè, ùÿr áèr äþâröí «ÿäàëÿòñèç òÿíãèäè» îëóá âÿ áó «ÿäàëÿòñèç òÿíãèä» èëÿ ñÿíÿòêàrûí, ìöòÿôÿêêèrèí ìöáàrèçÿñèíäÿ ùå÷ áèr róù äöøêöíëöéöíÿ, ñûíäûrûëìàüà áàõìàéàràã, íÿòèúÿ åòèáàrèëÿ ãÿëÿáÿ ùÿìèøÿ ñÿíÿòêàrûí îëóá. Ùàêèì — çàìàíäûr âÿ çàìàíûí ñûíàüû îáéåêòèâ ñûíàãäûr, ÿäàëÿòëè ñûíàãäûr. ...Àrèô ìöÿëëèì çàràôàòû, éóìîró áàøà äöøÿí âÿ ãèéìÿòëÿíäèrìÿéè áàúàràí àäàì èäè, àììà, åéíè çàìàíäà, úèääè àäàì èäè. Áÿëêÿ äÿ úèääè ñþçö áóràäà áèr î ãÿäÿr äÿ éårèíÿ äöøìör. Äàùà äÿãèã äåìÿéÿ ÷àëûøñàì, «ãûëûãñûçëûã» ñþçöíö èøëÿäÿräèì, ùÿì äÿ òÿêÿááöräÿí, éîâóøìàçëûãäàí äîüàí ãûëûãñûçëûã éîõ, òÿáèè áèr àüàéàíàëûãäàí ýÿëÿí ãûëûãñûçëûã èäè áó; õûräàäàí òóòìóø áþéöéÿúÿí — ùÿr áèr øåéëÿ áàüëû ñàáèò þë÷ö ùèññè âàr èäè îíäà. Áóíà ýþrÿ äÿ îíóíëà öíñèééÿò, èñòÿr-èñòÿìÿç, áèr ñÿôÿráÿrëèê òÿëÿá åäèräè, ìÿñóëèééÿò òÿëÿá åäèräè. Áó ñþçëÿrè ìÿí èíäè éàçûràì, Àrèô ìöÿëëèìèí âÿôàòûíäàí éåääè èëäÿí àròûã áèr äþâr êå÷äèêäÿí ñîírà âÿ èíäè ôèêèrëÿøèrÿì êè, 1 Ì.Àðèô. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, ÛÛ ú, ñÿù.334. 343 àõû, äåéÿñÿí, î âàõòëàr ùÿìèí ìÿñóëèééÿòè áèr î ãÿäÿr äÿ ùèññ åòìèräèê? Àõû, Àrèô ìöÿëëèìëÿ ñþùáÿòëÿðèìèçäÿ, ìöíàñèáÿòëÿrèìèçäÿ áèr ñÿráÿñòëèê, àçàäëûã âàr èäè... Éîõ, áèç îíóíëà ýþröøÿíäÿ, äîüróäàí äà, þçöìöçö ñÿôÿráÿr åäèräèê, ìÿñóëèééÿò ùèññè äÿ âàr èäè, àììà ìÿñÿëÿ áóràñûíäà èäè êè, ùÿìèí ñÿôÿráÿrëèêäÿ, ìÿñóëèééÿòäÿ áèr òÿáèèëèê âàr èäè. Òåç-òåç Àrèô ìöÿëëèìýèëÿ éûüûøàräûã, àèëÿâè ìÿúëèñëÿrÿ, åëÿáåëÿ ñþùáÿòëÿrÿ. Àràç îëàräû, Àíàr, Éóñèô âÿ Âàãèô Ñÿìÿäîüëó, Ãöärÿò ßáäöëñÿëèìçàäÿ, Ðÿùìàí Áÿäÿëîâ, Åìèí Ñàáèòîüëó îëàräû, äåéÿräèê, ýöëÿräèê, Àrèô ìöÿëëèì äÿ ýÿëèá áèçèìëÿ ÿéëÿøÿräè, ñþç äóçëó îëàíäà î äà ýöëÿräè, ùÿräÿí ùÿr ùàíñû áèr ùàäèñÿ èëÿ, õöñóñÿí äÿ ÿäÿáè ùàäèñÿëÿrëÿ áàüëû äÿãèã råïëèêàëàrûíû âårÿräè... (Áóíëàrû õàòûrëàéûràì âÿ þçöìäÿí àñûëû îëìàéàràã örÿéèìäÿí áèr ãóáàr þòör: éàõøû ýöíëÿr âàr èäè... Êå÷ÿí ýöíÿ ýöí ÷àòìàç, úàëàñàí ýöíö ýöíÿ — áó ìÿùrÿì ñþçëÿrèí ìÿíàñûíäàêû àúûíû äóéóràì âÿ åëÿ áèë, êèì èñÿ óçàãëàräàí ýÿëÿí áèr ñÿñëÿ îõóéór: êå÷ÿr áó äþâràí, ñÿíÿ äÿ ãàëìàç...) Ùÿìèí óíóäóëìàç ýöíëÿräÿí áèrè ýþçëÿrèìèí ãàáàüûíà ýÿëèr. Éåòìèøèíúè èëëÿrèí ÿââÿëè, éàíâàr àéûíûí 30-ó èäè, Àràçûí àä ýöíöíÿ òîïëàøìûøäûã. Ñÿìèìè, çàràôàòëû, äóçëó áèr ìÿúëèñ èäè. Àrèô ìöÿëëèì äÿ áèçèìëÿ èäè. Áèräÿí ãàïûíûí çÿíýè ÷àëûíäû âÿ òàìàìèëÿ ýþçëÿìÿäèéèìèç ùàëäà, òàíûø áèr ìöüÿííè è÷ÿrè ýèräè. Àrèô ìöÿëëèì ÿââÿëúÿ îíó ÷îõ ùþrìÿòëÿ ãàrøûëàäû, øÿrÿôèíÿ ñàüëûã äåäè, àììà áó ìöüÿííè òàíûøûìûç, ãåéáÿò îëìàñûí, éöíýöë àäàì èäè âÿ ýåò-ýåäÿ þçöíö äàùà äà éöíýöë àïàrìàüà áàøëàäû âÿ ìÿí îíóí íþâáÿòè éöíýöëëöéöíäÿí ñîírà, íåúÿ äåéÿrëÿr, áèr õÿúàëÿò ùèññè èëÿ Àrèô ìöÿëëèìÿ òÿrÿô áàõäûì: Àrèô ìöÿëëèì éîõ èäè, ùå÷ êèìèí äèããÿòèíè úÿëá åòìÿäÿí þç îòàüûíà ÷ÿêèëìèøäè... Ñîíràëàr äà áèç áó ÿùâàëàòû õàòûrëàéàíäà, ùå÷ íÿ äåìèräè, òÿêúÿ åëÿ ýöëöìñÿéèräè... ... Àrèô ìöÿëëèìè èëê äÿôÿ íÿ âàõò ýþräöéöì éàäûìà ýÿëìèr, àììà îíó ñîíóíúó äÿôÿ ýþräöéöì ýöí ùàôèçÿìäÿ èäè, ýöíäÿëèéèìäÿ äÿ ùÿêê îëóíóá ãàëûá. «2 äåêàár 1975. Àrèô ìöÿëëèì éåíÿ àüûr õÿñòÿäè. Örÿê, áþérÿê, ùàìûñû ãàrûøûá áèr-áèrèíÿ. Öìèä îíàäû êè, áåëÿ õÿñòÿëèêëÿrè ÷îõ ýþröá. Áó ýöí àòàìëà âÿ Òåéìór ìöÿëëèìëÿ (øàèr Òåéìór Åë÷èíëÿ) áèrëèêäÿ îíó éîëóõìàüà ýåòìèøäèê. Àràç, Àèäà, Àãøèí, Çöìröä åâäÿ èäè. Àrèô ìöÿëëèì áèçèì åòèràçëàrûìûçà áàõìàéûá þç îòàüûíäàí ÷ûõäû âÿ àñòà-àñòà ýÿëèá êråñëîäà ÿéëÿøäè. Ýþrêÿìè ÿââÿëêèíäÿí éàõøûäû, àì344 ìà ùèññ åäèräèì êè, äàõèëÿí ùÿéÿúàíëûäû. Áèçèì ýÿëèøèìèçÿ ÷îõ øàä îëäó, äåéÿñÿí, äàrûõûräû, ñþùáÿò åëÿìÿê èñòÿéèräè. Äîüróäàí äà, õåéëè ñþùáÿò åòäè, Õûçû êÿíäèíè, Úÿôÿr Úàááàrëûíû õàòûrëàäû, èéèrìèíúè èëëÿräÿ ßçèçáÿéîâ òåàòrûíûí úàìààòûí àràñûíäàêû íöôóçóíäàí, Øÿrèôçàäÿíèí, Öëâè Ðÿúÿáèí áþéöê èñòåäàäûíäàí äàíûøäû, ñîírà áåëÿ áèr ôèêèr ñþéëÿäè: «Ìÿí èéèrìèíúè-îòóçóíúó èëëÿrèí òÿÿññöràòû èëÿ äàíûøûràì. Áÿëêÿ áó ýöí îíëàrûí ñÿíÿòè áàøãà úör ñÿñëÿíÿräè, äàíûøûãëàrûíäà, ùÿrÿêÿòëÿrèíäÿ ãöñór ýþrÿräèê. Áèëìèrÿì... Àíúàã áèr ùÿãèãÿò âàr êè, ñÿíÿòêàrû äþâröíäÿí àéûrìàã îëìàç». Êåôè éàõøû èäè, ùÿräÿí ýöëöräö, öìóìèééÿòëÿ, øþâãëÿ äàíûøûräû, àììà áèräÿí ñûíûã÷ûëàräàí, ÷þï÷öëÿräÿí äàíûøìàüà áàøëàäû âÿ áó ìÿíÿ ÷îõ òÿñèr åòäè, îíóí ñþçëÿrèíäÿ ýèçëè áèr éàøàìàã ùÿâÿñè ùèññ åòäèì âÿ áó ùÿâÿñäÿ ýèçëè áèr íèñýèë äÿ âàr èäè. Òÿêè áó õÿñòÿëèê äþâröíäÿí äÿ ñàëàìàò ÷ûõñûí. Òåç-òåç éàíûíà ýåòìÿê ëàçûìäû». Áó ýþröø Àrèô ìöÿëëèìëÿ ñîí ýþröø èìèø. Áèr íå÷ÿ ýöí ñîírà ìÿí Ìîñêâàéà ýåäÿñè îëäóì. Ãàéûäàíäà Àrèô ìöÿëëèì àròûã õÿñòÿõàíàäà èäè. Ýåäèá îíó éîëóõìàüà ìàúàë òàïìàäûì. Äåêàárûí 27-äÿ âÿôàò åòäè. Nÿ éàõøû êè, î ñîí ýþröøäÿ Àrèô ìöÿëëèìèí ñèôÿòè õÿñòÿ ñèôÿòè äåéèëäè, ÿêñèíÿ, ùÿìèøÿêèíäÿí äàùà àròûã áèr èøûã âàr èäè î ñèôÿòäÿ âÿ áó ýöí ìÿùç î èøûãëû ñèôÿò ìÿíèì ýþçëÿrèìèí ãàrøûñûíäà úàíëàíûr... ... Àrèô ìöÿëëèìèí 70 èëëèéèíè òÿíòÿíÿ èëÿ ãåéä åòäèéèìèç çàìàí ìÿí «Ãîáóñòàí» òîïëóñóíäà éàçìûøäûì: «Àrèô ìöÿëëèìèí 60 èëëèê éóáèëåé ýåúÿñè áèçèì éàõøû éàäûìûçäàäûr. Ùÿìèí âàõòäàí åëÿ áèë êè, ÷îõ àç êå÷èá. Ëàêèí áó «àçëûã» þìröí îí èëèäèr. Áó îí èëäÿ Àrèô ìöÿëëèìäÿ éàçìàã, èøëÿìÿê åùòèràñû ùå÷ äÿéèøìÿìèøäèr. ×îõ àäàì äåéèr: — Àrèô ìöÿëëèì ùå÷ äÿéèøìèr! Áèç îíóí ö÷öí ñÿêñÿíèíäÿ äÿ, äîõñàíûíäà äà, éöçöíäÿ äÿ áåëÿ áèr äÿéèøìÿçëèê àrçóëàéûrûã. Äàùà ñîíràëàr äà...». ßëáÿòòÿ, î âàõò áèç àüëûìûçà ýÿòèrìèräèê êè, Àrèô ìöÿëëèìëÿ ñþùáÿòëÿrèìèç, ýþröøëÿrèìèç, îíóíëà áèëàâàñèòÿ òÿìàñäà îëìàüûìûç àìàíñûç áèr ñörÿòëÿ þçöíöí ñîí ùÿääèíÿ éàõûíëàøûr... Ëàêèí áó ýöí (âÿ ñàáàù äà áåëÿ îëàúàã!) áèç òÿñêèíëèéè îíäà òàïûrûã êè, áåëÿ áèr äÿéèøìÿçëèê äàùà àròûã äÿrÿúÿäÿ Àrèô ìöÿëëèìèí ÿñÿrëÿrèíÿ õàñ îëàí áèr êåéôèééÿòäèr: ÿäÿáè òÿñèr äÿéèøìÿçëèéè, ïrîáëåìàòèêà àêòóàëëûüû, åëìè-íÿçÿrè êåéôèééÿò äÿéèøìÿçëèéè, úèñìÿí éàøàìàäûüû èëëÿrèí ñûíàüûíà ñèíÿ ýÿrÿí ìöòÿôÿêêèr íöôóçóíóí äÿéèøìÿçëèéè. 345 1983. TßNQÈÄÈMÈZÈN METODOLOÆÈ PROBLEMLßRÈ BÈRÈNCÈ MßQALß Ìöàsir ÿdÿbiyyatûn tÿdqiqindÿ vÿ tÿùlilindÿ metodoloæi ïðèíñèïlÿr get-gedÿ daùa artûq nÿzÿri-estetik rol oynamàüà áàøëàyûr, ÷öíêè dþvr mörÿkkÿblÿødikcÿ, tÿbii ki, ùÿmin äþâðön ÿdÿbiyyatû da mörÿkkÿb dönyaýþðöøönö, ïsixologiyanû, etik-estetik õöñóñiyyÿtlÿri, ictimai mönasibÿtlÿri daùa artûq dÿrÿcÿdÿ þçöídÿ ÿks etdirir. ßdÿbiyyat áöòöí dþvrlÿrdÿ ictimai èíêèøàôûn qanunauyüunluqlarû ilÿ qoøa addûmlaìûødûr vÿ ùÿmin ÿdÿbiyyatûn þçöíön èíêèøàôûnda qanunaóéüóíluqlaðû, onun mÿxsusiliyini, ñïåñèôèkasûnûí maùiyyÿòini à÷ìaqda, bÿdii-estetik vÿ ictimai simasûnû ìöÿééÿnlÿødirmÿkdÿ metodoloæi ïðèíñèïlÿr, geniø mÿnada, öñëöálar estetikanûí kateqoriyasû sÿviyyÿsinÿ éöêsÿlir. Ìöàsir ÿdÿbiyyatûn nÿzÿri tÿsnifatû, onun tiïiklÿødirilmÿsi ÿdÿbi tÿnqidin metodoloæi mÿùarÿti vÿ dÿqiqliyi ilÿ ÿn sûx ÿlaqÿdÿdir, ÷öíêè nÿzÿri möddÿalar, elmi nÿticÿlÿr vÿ bu zaman bÿdèiliyÿ verilÿn qiymÿt bilavasitÿ tÿnqidin þz tÿdqiq vÿ ïredmeòinÿ yanaøma öñóëunun, yÿni metodoloæi ïðèíñèïlÿrÿ riayÿtinin sayÿsindÿ yaranûr. Qÿribÿdir ki, tÿnqidin bu dÿrÿcÿdÿ möùöm tÿrkiblÿrindÿn biri olmàüûna baxmayaraq, biz tÿnqidin tÿnqidindÿ nÿzÿri dolüunluqdan, faktik dÿqiqlikdÿn vÿ s. danûøûrûq, lakin onun metodoëîæè möndÿricatûía lazûm vÿ layiq olan tÿrzdÿ ôèêèð vermirik. Belÿ bir naqis cÿùÿt bir tÿrÿfdÿn öñëóá möõòÿlifliyi baxûmûndan tÿnqidimizin bir êöëë ùalûnda yeknÿñÿqliyinÿ gÿtirib ÷ûõarûr, tÿravÿtini azaldûr, ÿyanilik yaradûr, digÿr tÿrÿfdÿn isÿ, metodoëîæè qösurlara sÿbÿb olur. Biz bu yazûmûzda ìöàsir Azÿrbaycan ÿdÿbi tÿnqidinin åëìè-íÿçÿðè tÿsnifatûíû vermÿk, öìóìè vÿziyyÿtini vÿ vÿzifÿlÿrini ìöÿééÿnlÿødirmÿk fikrindÿ deyilik, bunlar tÿnqidimizin qlobal ïðîáëemlÿridir vÿ son zamanlar ùaqlarûnda da az yazûlìûr, lakin tÿnqidimizin ùe÷ dÿ az ÿùÿmiyyÿti olmayan ñïåñèôik ïðîáëemlÿri dÿ vardûr ki, bunlardan ÿn möùömö, bizcÿ, onun metodoëîæè mÿnzÿrÿsidir. Mÿùz bu baxûmdan, tÿnqidimizdÿ 346 tÿsadöf etdiyimiz kÿsir vÿ ÷àòûømazlûqlara konkret mönasibÿtimizi bildirmÿk istÿyirik. Aydûndûr ki, istedadlû vÿ istedadsûz ÿdÿbiyyat oldóüó kimi, istedadëû vÿ istedadsûz tÿnqid dÿ mþvcuddur vÿ biz yuxaðûda yazäûüûìûz metodoëîæè qösurlaðû istedadlû tÿnqid÷ilÿrimizin dÿ yaradûcûëûüûída ìöøàùèäÿ etdikdÿ daùa artûq naraùat oluruq, ÷öíêè tÿnqidin vÿzifÿsi ÿdÿbiyyatûn èíêèøàôû ö÷öí mönbit zÿmin yaratmaqdan ibarÿtdir vÿ ùÿmin èíêèøàôa da, tÿbii ki, istedadlû tÿnqid tÿsir edir, istedadsûz tÿnqid yox. Akif Ùöñåéíov son illÿrdÿ yazäûüû mÿqalÿlÿrdÿ ìöàsir ÿdÿbiyyatûmûzûn, õöñóñÿn, nÿsrimizin ïðîáëemlÿrini elmi-estetik ôèêðèn bu gön ÿldÿ etdiyi nÿzÿri éöêsÿklik sÿviyyÿsindÿn iøûqlandûrmàüà ÷alûøûr vÿ bu zaman yalnûz Azÿrbaycan deyil, Öìóìèttifaq, bÿzi ùallarda isÿ, dönya ÿdÿbi ïðîñåñinin òÿúröbÿsiíäÿn isòifadÿ etmÿk istÿyir. Bu, ÿlbÿttÿ, tÿqdir olunasû bir cÿùÿtdir, ÷öíêè ÿdÿbi tÿnqidimizin öìóìè mÿnzÿrÿsindÿ mÿùz belÿ bir cÿùdin ÷àòûømazlûüû dönÿn oldóüó kimi, bu gön dÿ nÿzÿrÿ ÷arïûr, bizi naraùat edir vÿ äöøöndörör. ßdÿbi ïðîñåñ ÷îõ geniø bir mÿfùumdur, cari äþâðön bÿdii ÿdÿbiyyatûnû, tÿnqèdini, möõòÿlif ÿdÿbi tÿdbirlÿri þçöídÿ birlÿødirir vÿ bunlarûn bir-biri ilÿ, elÿcÿ dÿ tÿbii ki, úÿmiyyÿtlÿ qarøûlûqlû mönasibÿtëÿðini þçöídÿ ÿks etdirir. Ùÿmin qarøûëûãëû mönasibÿt nÿ qÿdÿr éöêsÿk intellektual vÿ emosional keyfèééÿòlÿrÿ malikdirsÿ, nÿ qÿdÿr artûq dÿrÿcÿdÿ vÿtÿndaølûq qayÿlÿri ilÿ nÿfÿs alûrsa, ÿdÿbi ïðîñåñ dÿ bir o qÿdÿr canlû olur vÿ milli mÿdÿniyyÿtin èíêèøàôûnda effektli rol oynayûr. Eyni zamanda, ÿdÿbi ïðîñåñin eùtiva dairÿsi dÿ nÿ qÿdÿr vösÿtlidirsÿ, onun mÿzmunu bir o qÿdÿr geniø, dolüun vÿ ÿùatÿlidir. Bu mÿnada, milli ÿdÿbiyyatûn, daùa geniø ýþòörsÿk, milli mÿdÿniyyÿtin èíkiøafû naminÿ digÿr xalqlarûn ÿäÿáè ïðîñåñinin tÿcröbÿsini þyrÿnmÿk, ona nÿzÿri «mödaxilÿ» etmÿk bir tÿrÿfdÿn milli ÿdÿbi ïðîñåñi zÿnginlÿødirir, digÿr tÿrÿfdÿn isÿ, milli mÿnÿvi sÿrvÿtin bÿøÿri maùiyyÿt daøûìàñûía sþvq edir. Bu, ÷îõ incÿ mÿsÿlÿdir, ÷öíêè ki÷icik bir eùtiyatsûzlûq, ùissÿ qaïûlmaq metodoëîæè yanlûøëûãlara gÿtirib ÷ûõarar. Bÿdiiliyin qiymÿti verilÿrkÿn qeyrielmi möqayisÿlÿr ÿdÿbi måéarlara ÷evrilir. Äîüðósu, Akif Ùöñåéíovun «Ùÿyatûmûz vÿ nÿsrimiz» silsilÿ mÿqalÿlÿrindÿ («Azÿrbaycan» æóðíàëû, 1983, ¹ 8,9) ùiss etdiyimiz belÿ bir yanlûø metodologiyanûn ÿlamÿtlÿri bu qeydlÿri yazmàüû347 mûza sÿbÿb oldu. Biz «ÿlamÿtlÿr» deyirik, ÷öíêè, ùÿqiqÿtÿn, ñþùbÿt bu mÿqalÿlÿrin maùiyyÿtini tÿøkil edÿn yanlûø metodologiyadan yox, onun mÿùz ÿlamÿtlÿrindÿn gedir vÿ biz ona gþrÿ bu ÿlamÿtlÿrÿ indidÿn ïðèíñèïèal mönasibÿt bÿslÿyirik ki, sabaù onlar àïàðûcû metodologiyaya ÷evrilmÿsin. Akif Ùöñåéíov 1982-ci ilin nÿsrinÿ ùÿsr îëóíìóø bu icmal sÿciyyÿli vÿ öìóìèlikdÿ bir sûra tutarlû ìöëàùèçÿlÿri, dÿqiq ìöøàùèäÿlÿri ilÿ diqqÿòi cÿlb edÿn mÿqalÿlÿrinin áàøëàíüûúûnda «êëàññèê icmal nömuíÿlÿrinin» öìóìèlÿødirmÿk göúöídÿn ñþùbÿt a÷ûr vÿ inanmaq istÿyir ki, onun ñþéëÿyÿcÿyi mölaùizÿlÿr diqqÿti nÿsrimizin «vÿtÿndaølûq ruùunun qabarûqlûüûía vÿ estetik yetkinliyinÿ yþnÿlòmÿk baxûmûndan ÿùÿmiééÿòsiz olmayacaq». Ýþðöídöyö kimi, mÿsÿlÿ ÷îõ ciddi qoyulur vÿ biz bilirik ki, Akif nÿzÿri cÿùÿtdÿn ùazûrlûqlû, aktiv vÿ zÿùmÿtkeø tÿnqid÷ilÿrimizdÿn biridir, buna gþrÿ dÿ bizim fikir möbadilÿsi àïàðmaq eùtiyacûmûz daùa da artûr, ÷öíêè ñþùbÿt sÿriøtÿsiz bir möÿllifèn tÿsadöfè ôèêèðlÿrindÿn yox, tÿcröbÿli tÿnqid÷inin mölaùizÿlÿrindÿn gedir. Akif Ùöñåéíov sÿksÿn ikinci ildÿ ÷àï îëóíìóø bir sûra nÿsr ÿsÿrlÿrimizin geniø tÿùlilini verdikdÿn sonra, belÿ bir öìóìèlÿødirilmiø ôèêèð ñþéëÿyir: «Èttifaq miqyañûíäa, mÿsÿlÿn, Pribaltika nÿsrinin, görcö nÿsrinin mövÿffÿqiééÿòëÿri, éöêsÿk nöfuzu möqabilindÿ bizim nÿsrin mþvqeyi xeyli adi gþðöíöð. Bu ùal ciddi tÿøviø (! — E.) äîüórmalûdûr. Axû, niyÿ belÿ olsun?! Niyÿ bizim nÿsr dÿ qabaðûq se÷ilÿn boyalarû, tÿravÿòëè taïûntûlarû ilÿ, tam ùalda sû÷rayûøû (! — E.) ilÿ geniø miqyaslarda dÿrin ùþrmÿt qazanmasûn, mþtÿbÿr ÿdÿbi körsölÿrdÿ bizim nÿsrin dÿ nailiyyÿtlÿri þn mþvqelÿrÿ ÷ÿkilmÿsin?!». Belÿ bir möstÿqim ìöãàéisÿ, Pribaltika vÿ görcö nÿsrini ìöàsir Azÿrbaycan nÿsrinÿ qarøû qoymaq vÿ bu qeyri-elmi möqayisÿdÿ ösòönlöyö Pðèbaltika vÿ görcö nÿsrinÿ vermÿk cÿùdlÿri metodoëîæè baxûmdan bizÿ qÿribÿ vÿ ÿsassûz gþðöíöð. Áu gön Azÿrbaycan nÿsri vÿ bu nÿsrÿ sovet tÿnqidinin mönasibÿti Ömumittifaq ÿdÿbi ïðîñåñinin ayrûlmaz tÿrkib ùissÿñènÿ ÷evrilmiødir. Öìóìèttifaq tÿnqidindÿ «yeni Azÿrbaycan nÿsri» anlayûøû yaranìûødûr, möõòÿlif nÿslÿ mÿnsub olan nasirlÿrèìiz äþâðön aktual ïðîáëemlÿrini qaldûðûr vÿ onlaðûn bÿdii ùÿllini vermÿyÿ ÷alûøûrlar. Q.Lomidze, S.Zaëûgin, Z.Kedrina, L.Anninski, V.Oskotski, P.Ulyaøov, É.Surovtsev, A.Mar÷enko, É.Øklovski vÿ 348 bir ÷îõ áàøãàlaðû kimi taíûnìûø tÿnqid÷ilÿr, yaçû÷ûlar ùÿmin nÿsrin bÿdii-estetik õöñóñiyyÿtlÿrini þyrÿnir, éöêsÿk måéarlar sÿviyyÿsindÿn tÿqdir vÿ tÿkdir edirlÿr. ßlbÿttÿ, deyÿk ki, Litva romanû göclö romandûr, ÿlbÿttÿ, son illÿrdÿ göðcö nÿsrinin maraqëû íöìóíÿlÿri ÷àï olunub, lakin bunlar nÿ ö÷öí Azÿrbaycan nÿsri ùesabûna qiymÿtlÿndirilmÿlidir?! Ùÿm Litva, yaxud eston nÿsrinin, ùÿm görcö nÿsrinin, ùÿm dÿ Azÿrbaycan nÿsrinin þz yeri var, þz mÿxsusi mÿçiyyÿtëÿri vÿ mÿxsusi dÿ ÷àòûømazlûqlarû var. Áu gön Öìóìèttifaq ÿdÿbi tÿíãidi bir tÿrÿfdÿn Litva nÿsrinin zeùni inkiøàfûndan daíûøûrsa, o biri tÿrÿfdÿn Azÿrbaycan nÿsrinin emosionalëûüûnû nÿzÿrÿ ÷atdûrûr, yaxud görcö nÿsrinin ÿsatirlÿrÿ meyli tÿdqiq olunur. Bunlar nÿ ö÷öí qarøûlaødûrûlmalûdûr? Qarøûlûqlû ÿdÿbi ÿlaqÿlÿrin vÿ tÿsirin getdikcÿ daùa artûq bir rol oynaäûüû zamanda, ñþç yox ki, biz digÿr ðåñïóálikalarûn ÿdÿbiyyatûnûn tÿcröbÿsindÿn xÿbÿrdar olmalûyûq, qarøûlûqlû surÿtdÿ þyrÿímÿli vÿ þyrÿtìÿliyik, lakin bu «þérÿnmÿk» þçömözönkönö gþrmÿmÿk, ki÷iltmÿk ùesaáûía olmamalûdûr. Akif «mþtÿbÿr ÿdÿbi körsölÿr»dÿn danûøûr vÿ bu yerdÿ biz onun ïatriotik ùisslÿrini baøa döøörök, lakin bu «mþtÿbÿr ÿdÿbi körsölÿr»dÿn indiyÿ qÿdÿr oldóüó kimi, nÿ ö÷öí, ÿsasÿn, rus tÿnqid÷ilÿri, digÿr ðåñïóálikalarûn tÿnqid÷ilÿri ÷ûõûø edirlÿr, bÿs, bizim þz tÿnqid÷ilÿrimiz, o cömlÿdÿn, Akif Ùöñåéíovun þçö ùÿmin «mþtÿbÿr ÿdÿbi körsölÿr»dÿ niyÿ ýþðöímöðëÿð? Éaxøû, deyÿk ki, bizim nÿsrin nailiyyÿtlÿri Akif ö÷öí «þn mþvqelÿrdÿ» dayanmûr, bÿs, o ki, Pribaltika nÿsrini, görcö nÿsrini Azÿrbaycan nÿsrinin ùesabûna bu qÿdÿr qiymÿtlÿndirir, nÿ ö÷öí Öìóìèttifaq mÿtbuatûnda, «mþtÿbÿr ÿdÿbi körsölÿr»dÿ, ùe÷ olmasa, bu barÿdÿ daíûømûr, eston romanûíû, yaxud Latviya novellasûíû tÿùlil etmir? Axû, onun áàøãà ðåñïóálikalardan olan ùÿmkarlarû bu iølÿ ciddi mÿøüuldurlar. Mÿgÿr osetin Nÿfè Cusoytû, yaxud daüûstanlû Kazbek Sulòanov, yaxud þzbÿk Lÿziz Kayumov Azÿrbaycan nÿsri ilÿ, digÿr ðåñïóálikalarûí nÿsri ilÿ ÿlaqÿdar mÿrkÿzi mÿtbuatda ÷ûxûø etmirlÿrmi? O ki, qaldû «tam ùalda sû÷rayûøa», ÿdÿbiyyat, ùÿr ùalda, mÿnÿvi sÿrvÿtdir, xaëq tÿsÿrröfatû äeyil vÿ ondan «tam ùalda sû÷rayûø»û ummaq da äöçýöí deyil. Böòöí dþâðëÿðdÿ, áöòöí åïoõàlarda ùÿmiøÿ éöêsÿk sÿviyéÿli ÿsÿrlÿrëÿ bÿrabÿr, sÿviyyÿsiz ÿsÿr349 lÿr dÿ yaranûb, ÿdÿbiyyat ùe÷ vaxt yalnûz vÿ yalnûz «tam ùalda sû÷rayûø»a zÿmin yaradan øedevrlÿrdÿn ibarÿt olmayûb. Akif Ùöñåéíovóí ùaqqûída bÿùs etdiyimiz qÿti ìöëàùèçÿsindÿn sonra qarøûéà tÿbii bir sual qoyur: «Bunun sÿbÿbi nÿdir?». Biz maraqla bu suala Akifin þçöíön cavaáûíû oxumàüà áàøëàyûrûq, ÷öíêè, äîüðódan da, maraqlûdûr, möÿllif bu yanëûø möddÿasûíûí sÿbÿbini nÿdÿ ýþðöð? Oxuyuruq: «Bÿzÿn göman edildiéi kimi, òÿíãidimizin acèçliyindÿndirmi, nailiyyÿtlÿrimizin kifayÿt dÿrÿcÿdÿ tÿbliü olónmamasûndandûrmû?». Möÿllif tÿlÿñèê bu sualûí özÿrindÿn êå÷èð: «Éox, gþðöíöð, ùÿr øåédÿn ÿââÿl, nÿsrin þçöídÿdir, nailiyyÿtlÿrimizin cazibÿsinin zÿifliyindÿdir. Bÿlkÿ, istedadlarûmûz azdûr, onlarûn ïotensial imkanlaðû mÿùduddur? Buna da inanmaq olmur (Tÿÿccöblödör, ÷öíêè o mþvqedÿ ki, Akif dayanûb, gÿrÿk buna inansûn! — Å.). Bizdÿ, yuxarûda dediyim kimi, ùÿqiqÿt ùissinÿ sadiq qalmàüà ÷alûøan, yaradûcûlûüa vicdan måéarû ilÿ yanaøan sÿnÿtkarlar vardûr. Bu, ÷îõ möùöm keyfèééÿòdir, ìöàsir mÿrùÿlÿdÿ nail oldóüómuz vÿ sabaùa inamûmûzû artûran, bÿlkÿ dÿ, ÿn dÿyÿrli bÿdii sÿrvÿtimizdir (ßlbÿttÿ, «ùÿqiqÿt ùiññinÿ sadiq qalmaq», «yaradûcûlûüa vicdan måéarû ilÿ yanaømaq» þz-þzlöyöndÿ «bÿdii sÿrvÿt» ola bilmÿz, ùÿmin keyfèyyÿtlÿrin dolüun bÿdii tÿcÿssömö «bÿdii sÿrvÿt»ÿ ÷evrilÿ bilÿr — Å.). Tÿnqidimiz nÿñðimizin ÷ÿtinliklÿrinÿ, onun zÿifliklÿrinÿ diqqÿtini artûrmalûdûr, yaçû÷ûlarûmûzûí nÿzÿrini xalq ùÿyatûna, cÿmiyyÿt ùÿyatûnûí êþêlö ïðîáëemlÿrinÿ yþnÿltmÿlidir. Nÿsrin estetik tÿravÿti dÿ bizi ciddi döøöndörmÿlidir». Ýþðöídöyö kimi, tÿnqid÷i, ÿslindÿ, istÿr-istÿmÿz yenÿ dÿ tÿqsirin bir ùissÿsini tÿnqidin ösòönÿ yûxûr, lakin biz dÿ áàøãà bir ifrata varûb, tÿnqid ilÿ nÿsri ìöãàéisÿ etmÿk vÿ tÿnqidin ùesabûna nÿsrÿ östönlök vermÿk ôèêðèndÿ deyilik. Mÿsÿlÿ burasûndadûr ki, bizcÿ, ìöÿëëèf «Pribaltika nÿsrinin, görcö nÿsrinin mövÿffÿqiyyÿtëÿri, éöêsÿk nöfuzu möqabilindÿ bizim nÿsrin mþvqeyi xeyli adi gþðöíöð» — ùþkmö ilÿ ÿlaqÿdar qarøûya qoydóüó, «Axû, niyÿ belÿ olsun?!», «Bunun sÿbÿbi nÿdir?» suallarûía cavab verÿ bilmir. Akifèn øèêayÿt etdiyi «nailiyyÿtlÿrimizin cazibÿsinin zÿifliyi», «nÿñrimizin ÷ÿtinliklÿri», «onun zÿifliklÿri», «nÿsrin estetik tÿravÿti» kimi anlayûølar ÷îõ öìóìè maùiééÿò dàøûyûr vÿ bizim nÿsrimizin «ìþâãåyinin xeyli adi» ýþðöímÿsini bu öìóìè ñþçlÿrlÿ izaù elÿmÿk, ÿlbÿttÿ, tÿnqid÷inin þçöíön «ìþâãåyinin xeyli 350 adiliyinÿ» gÿtirib ÷ûõarar vÿ biz bunu iñtÿmÿzdik, ÷öíêè ñþùbÿt «adi» yox, istedadlû tÿnqid÷idÿn gedir. «Éaçû÷ûlaðûmûzûí nÿzÿrini xalq ùÿyatûnà, cÿmiyyÿt ùÿyatûnûí êþêlö ïðîáëemlÿrinÿ éþnÿltìÿyÿ» gÿëäikdÿ èsÿ, þz-þzlöyöndÿ biz bu fikirlÿ möbaùisÿ etmirik, bu, Azÿrbaycan nÿsri ö÷öí dÿ, Pribaltika íÿsri ö÷öí dÿ, görcö íÿsri ö÷öí dÿ vacibdir, ÷öíêè óüórlu ÿsÿrlÿrÿ maëik olub-olmamasûna baxmayaraq, öìóìèyyÿtëÿ, ùÿmiøÿ ÿdÿbiyyat ö÷öí vacib olub. Digÿr tÿrÿôdÿn isÿ, Akiô þçö birinci mÿãaëÿsindÿ «ke÷ÿn ilin nÿsr nömuíÿñèíÿ» áÿäèè òÿñvirin inandûrûcûlûüû vÿ kÿsÿrëiliyi baxûmûndan íÿçÿð ñàëàðàã, íÿñðèìèçèí ÿëäÿ åòäèéè ìöâÿôôÿãèééÿò êèìè ö÷ ÿñàñ cÿùÿòè möÿyyÿílÿødirèð: 1. «...qÿùrÿmanlaðûn þmör yolunu cÿmiyyÿt ùÿéatûnûn konfliktlÿri ôîíóídà ÿks etdirmÿyÿ meyl göclÿnìèødir vÿ bu, ùazûrda nÿsrimizin ÿn ïersïektivli õöñóñiééÿòlÿrindÿndir». 2. «Èndi ÿdÿbi ïðîñåñdÿ daùa artûq mÿnÿvi yanüû, éaçû÷û mþvqeyinin qÿòiyyÿtliliyi duyulur, áöòöílökdÿ nÿsrimizin etik mþvqeyinin fÿallûüû diqqÿti cÿlb edir». 3. «Onu da razûlûq ùissi ilÿ demÿliyÿm ki, sÿnÿtkarlarûmûz qarøûda duran vÿzifÿlÿrin bþéöêlöyönö, ciddiliyini getdikcÿ dÿrindÿn anlayûb: bÿdii sþçö xaëãûí, zamanûn sÿsi, ùÿqiqÿtin sÿsi kimi ucaltmaq zÿrurÿti indi daùa artûq dÿrÿcÿdÿ ùiss olunur». Biz bu nÿzÿri tÿsnifat ilÿ, tamamilÿ, razûyûq vÿ bunu Akif Ùöñåéíovun dÿqiq tÿnqid÷i ìöøàùèäÿsinin nÿticÿsi ùesab edirik. Lakin burasû da var ki, bu óüórlu cÿùÿtlÿrin ùÿr ö÷ö «yaçû÷ûlarûmûzûí nÿzÿrini xalq ùÿéatûna, cÿmiyyÿt ùÿyatûnûn êþêlö ïðîáëemlÿrinÿ yþnÿltìÿê» mÿsÿlÿsi ilÿ ÿn sûx ÿlaqÿdÿdir vÿ biz Akifèí þz tÿsnifatûídan belÿ bir äöçýöí nÿticÿ ÷ûõaðûðûã ki, xalq ùÿéàtûnà, «cÿmiééÿò ùÿyatûnûn êþêlö ïðîáëemlÿrinÿ Azÿrbaycan nÿñrinin mödaxilÿsi bu gön dönÿnÿ nisbÿtÿn daùa ùÿrtÿrÿfli vÿ daùa dÿrindir, ÷öíêè nÿsrimiz ö÷öí, yuxarûda yazäûüûmûz kimi, ÷îõ möùöm vÿ gÿrÿkli olan bu cÿùÿt, øÿksiz, inkiøafdadûr». Tÿÿññöô ki, bu cör uyüunsuzluq, ìöëàùèçÿlÿrin bir-birini tamamlamasû ÿvÿzinÿ ïÿrakÿndÿliyÿ gÿtirib ÷ûxarmasû ùallarûna biz Akiôèn mÿqalÿlÿrindÿ arà-ñûra rast gÿlirik. Misal ö÷öí, tÿnqid÷i, ß.ßylislinin «Gilÿnar ÷i÷ÿyinÿ dediklÿrim» ïovestini tÿùlil edÿrkÿn, bir sûra ciddi iradlarûíû ñþéëÿyir: «Éaçû÷û ÷îõ vaxt øÿri, eybÿcÿrliyi ùazûr vÿziyyÿtdÿ alûr, onu ïðîñåñ (kursiv möÿllifèndir — Å.) kimi izlÿmir, onu quran amillÿri à÷ìûr». Biz tÿnqid÷i ilÿ razû351 yûq, qÿùrÿmanlaðû söni øÿkildÿ «yaxøûlara» vÿ «ïèñlÿrÿ» bþlmÿk olmaz, yÿni, belÿ adi bir ùÿqiqÿt ki, yaçû÷û þz qÿùrÿmanlarûnûí ùÿm ittiùam÷ûsû, ùÿm dÿ vÿkili olmalûdûr. Áu cör söni bþlgödÿn bizim nÿsrimiz dÿ az zÿrÿr ÷ÿkmÿyib... Tÿnqid÷inin ikinci bir iradû: «...ìöÿééÿn þçöíötÿkrar meyli dÿ nÿzÿrÿ ÷arïûr. Möÿllifèn nÿèíki eyni fikrÿ, ùÿm dÿ eyni ifadÿ vasitÿsinÿ, eyni obrazlar sisteminÿ dþnÿ-dþnÿ öz tutdóüónu ìöøàùèäÿ edirik». Biz bu iradla da razûyûq vÿ vaxtilÿ bu barÿdÿ yazìûøûq. Tÿnqid÷inin ö÷öícö bir iradû: «ß.ßylislinin ùekayÿ vÿ ïovestlÿrinin emosional tÿsiri ÷îõ göclödör, ancaq bunlarda ger÷ÿkliyÿ sosial (kursiv ìÿíèìäèð — Å.) nöfuz dolüun deyil». Bu fikri bir dÿ yenidÿn oxuyuruq vÿ ÿlbÿttÿ, tÿÿccöblÿnirik: bu nÿ demÿkdir, necÿ iraddûr? Mÿgÿr, bÿdii ÿsÿrdÿ «ger÷ÿkliyÿ sosial nöfuz», onun «emosional tÿsirini» ìöÿééÿnlÿødirÿn möùöm øÿrtlÿrdÿn biri deyilmi? Necÿ ola bilÿr ki, «ger÷ÿkliyÿ sosial nöfuz dolüun» oëìàñûn, amma «emosional tÿsir ÷îõ göclö» olsun? Ùÿrgaù ger÷ÿkliyÿ sosial nöfuz dolüun deyilsÿ, o zaman, demÿk, ùÿmin ÿsÿrlÿrin emosional tÿsir göcö dÿ zÿifdir. Éox, ùÿrgaù «ùekayÿ vÿ ïovestlÿrin emosional tÿsiri ÷îõ göúlöäörsÿ», o zaman bunlarda «ger÷ÿkliyÿ sosial nöfuz» da doëüóí olmaëûäûr. Tÿkðàð edirik ki, «ger÷ÿkliyÿ sosial nöfuz» emosional tÿsirin fþvqöndÿ dayanìûð, ÿksinÿ, ùÿmin tÿsiri yaradûr. Éaxud áàøãà yerdÿ Akif Ùöñåéíovun belÿ bir ôèêðè ilÿ rastlaøûrûq: «...nÿsðèmizin àïàðûcû ïersonaælarûíûn ÷îõusu, õöñóñilÿ, bu cÿùÿtdÿn axsayûrlar» («øöur aydûnlûüû vÿ möùakimÿ sÿrrastlûüû» nÿzÿrdÿ tutulur — Å.). Tÿbii ki, yenÿ dÿ tÿÿccöálÿnirik: axû, necÿ ola bilÿr ki, ùÿmin ïersonaælar bir tÿrÿfdÿn nÿñðimizdÿ aïaðûcû mþvqedÿ dayansûnlar, digÿr tÿrÿfdÿn isÿ, «øöur aydûílûüû vÿ möùakimÿ sÿrrastlûüû» etibarilÿ «axsasûílar». Èstÿr-istÿmÿz, biz, ke÷ÿn il Akif Ùöñåéíovun «Nÿsrimiz vÿ ke÷miøimiz» silsilÿ mÿqalÿlÿrindÿ ñþéëÿdiyi vÿ ùafèzÿmizdÿ qalìûø bir ôèêðèni xatûrlayûrûq. Akif ×ingiz Ùöñåéíovun «Labödlök» adlû ÿsÿrini tÿùlil edÿrkÿn yazûrdû: «Povestdÿ qösurlar da yox deyildir, ùÿtta deyÿrdik ki, ÿsÿrin kÿsirlÿri onun mÿziyyÿtlÿrindÿn irÿli gÿlmiødir» («Azÿrbaycan», æurnàëû, 1982, ¹ 10, sÿù.187). Bu nÿ demÿkdir? Tÿkràr-tÿkrara ÷evrilÿ bilÿr, kÿmiyyÿt keyfèyyÿtÿ tÿsir edÿr, amma bÿdii ÿsÿrin mÿziééÿòlÿrinin qösurlar äîüórmasûíû, äîüðósu, biðinci dÿfÿ eøidirik... Òÿíãid÷i bu qÿribÿ 352 fikrini belÿ a÷ûrdû: «Faktlara aøkar tendensiyalû mönasibÿt ìöÿééÿn ùallardan onlarûn «eùtirassûz» oxunuøuna imkan vermÿìèødir. Möÿllif ìþâãåyinin aøkar qÿtiliyi, ôèêèðlÿrin tÿqdimindÿki øÿrtè konstruksiya tÿsvirlÿri øÿrùlÿrin «sÿrbÿstliyini» (burada vÿ yuxarûda dûrnaq möÿllifèndir — Å.) nisbÿtÿn zÿiflÿtìèødir. Assosiativ öñëóáa, döøöncÿlÿr axaðûna ùÿdsiz meyl bÿzÿn ùaradasa ÿsÿrin qavranûlmasûnû ÷ÿtinlÿødirìèødir». Burada ùansû mÿziyyÿtlÿr nÿzÿrdÿ tutulur? «Faktlara aøkar tendensiyalû mönasibÿt»ií, yoxsa «assosiativ öñëóáa, döøöncÿlÿr axarûna ùÿdsiz meyl»èí? Axû, tÿnqid÷inin ôèêðènÿ gþrÿ «Labödlök» ÿsÿrinin qösurlarûíû yaradan mÿùz bunlardûr. Tÿÿññöô ki, bu cör misallarûn sayûnû artûrmaq olar vÿ Akifin mÿqalÿëÿrindÿ oldóüó kimi, digÿr istedadlû tÿnqid÷ilÿrin dÿ yazûlarûnda arà-ñûra bunlara tÿsadöf edirik. Lakin ÿsas mþvzumuzdan yayûnmayaq vÿ bu mÿqalÿni yazmàüûmûza sÿbÿb îëìóø ùÿmin qeyri-elmi vÿ qeyri-obyektiv möqayisÿnin özÿrinÿ qayûdaq. Biz yuxarûda yazdûq ki, Akif Ùöñåéíovun mÿqalÿlÿrindÿ ùÿmin yanlûø tÿmayölön ÿlamÿtëÿðinÿ tÿsadöf edirik vÿ demÿliyik ki, bu ÿlamÿtlÿr möõòÿlif øÿkildÿ þçöíö gþstÿrir. Misal ö÷öí, tÿnqid÷i, bÿzÿn, Azÿrbaycan nÿsrinin ayðû-ayðû íöìóíÿlÿrini digÿr ðåñïóálika ÿdÿbiyyatûnûn íöìóíÿlÿri ilÿ qarøûlaødûrûr vÿ bu zaman biz ùissÿqaïûlma ùallarûíû ìöøàùèäÿ edirik. Elÿ ùÿmin «Nÿsrimiz vÿ ke÷miøimiz» silsilÿsindÿn ikinci mÿqalÿsindÿ Akif Ùöñåéíov F.Eyvazlûíûn Qa÷aq Kÿrÿmdÿn bÿùs edÿn «Kÿrÿm meydanû» ïovestini tÿùlil edir vÿ biz áöòöílökdÿ, bu ÿsasëû tÿùlili qÿbul edirik, lakin birdÿn-birÿ yånÿ dÿ belÿ bir fèkirlÿ rastlaøûrûq: «Povestdÿ ìÿøùóð «Dàta Tutaøxia» romanûíûí ìöÿééÿn tÿsiri duyulur». Äîüðósu biz Akifäÿí ôÿrqli olaraq, bu ÿsÿrlÿr arañûíäa äà bir bÿnzÿyiø, sÿñlÿømÿ ùiss åtmÿdik, ëaêèí ÿsas mÿsÿlÿ bu äà deyil; dàùa sonra oxuyóruq: «ßlbÿttÿ, qa÷aq mþvçusuía möraciÿt ådÿrkÿn, ×.Amiðåúèáèíèí òÿúðöáÿñèíäÿí yan ke÷mÿk ÷ÿtindir...». ßlbÿttÿ, «Data Tutaøxia» son illÿrdÿ sovet ÿdÿbiyyatûnda yaranìûø diãqÿtÿlayiq ÿsÿrlÿrdÿn biridir, lakin bununla bÿrabÿr, qa÷aq÷ûlûüûí Azÿrbaycaí xalqûnûí tarixindÿ daùa bþéöê rolu var, ùÿmin milli ictimai ùadisÿnin ïarlaq ÿíÿnÿlÿri yaranìûødûr, o ÿíÿnÿlÿr möõòÿlif ÿfsanÿlÿrdÿ, rÿvayÿtlÿrdÿ «Koroülu» kimi, «Qa÷aq Nÿbi» kimi eïoslarda, dastanlarda yalíûz qa÷aqlarûí deyil, öìóìèyyÿtlÿ, xalqûn bþéöêlöyöndÿn xÿbÿr verir vÿ daùa mönasib (vÿ äaùa obyektiv!) olmazdûmû ki, tÿíqid÷i Azÿrbaycan yaçû÷ûsû7-23 353 nûn diqqÿtini ×.Amirecibinin tÿcröbÿsindÿn daùa ÿââÿl mÿùz ùÿmin milli instituta, ÿnÿnÿlÿrÿ, dastanlara cÿlb etsin? Akif yazûr: «...éàõøû olardû ki, ùÿmin ÿsÿr bizdÿ dÿ Data Tutaøxia vösÿòindÿ vÿ ÿzÿmÿtindÿ (aydûndûr ki, ñþùbÿt tÿqliddÿn, yaxud anaëîæè íöìóíÿdÿn yox, bizim þz möùitimizin äatalarûí áöòöí oriæinaëlûüû ilÿ meydana ÷ûõaðmaqdan gedir — A.Ù.) obràzlar yaranmasû ö÷öí þrnÿyÿ ÷evrilÿydi, biz dÿ xalq ruùunun bu dÿrÿcÿdÿ dolüun tÿcÿssömö, ùaqqûn, ÿdalÿtin bu dÿrÿcÿdÿ eùtirasëû axtaðûøû ilÿ tÿsirlÿnÿydik». Mÿlum deyil, nÿ ö÷öí biz «þz möùitimizin» ùazûr Koroülularûnûí, Qa÷aq Nÿbilÿrinin, Qacaq Kÿrÿmlÿrinin obrazlarûíû «áöòöí îðèæèíàëlûüû ilÿ meydana» ÷ûõarmamalûyûq, «þz möùitimizin Datalarûíûn» sórÿtini yaratmaq ö÷öí ÷alûømalûyûq? Tÿnqid÷i ÿmindirmi ki, yalnûz bu zaman «xalq ruùunun dolüun tÿcÿssömö» ilÿ rastlaøacàüûq, buíóí ÿksi ilÿ yox? Biz qeyd etdik ki, «Data Tutaøxia» óüórlu ÿsÿrdir, lakin bu óüór ÿsas verirmi ki, ùÿmin ÿsÿr bizim ÿdÿbiyyatûmûz ö÷öí, yÿni øanlû qa÷aq÷ûlûq tarixinÿ malik bir xalqûn ÿäÿáèyyatû ö÷öí qa÷aq surÿtlÿrinin yaranmañûíäa þrnÿyÿ ÷evrilsin? Biz qÿti sórÿtdÿ ÿminik ki, konkret olaraq Data Tutaøxianû etalon kimi ýþòöröb Qa÷aq Nÿbinin ïarlaq bÿdii sórÿtini yaratmaq ìöìêöí deyil, ÷öíêè bu zaman Qa÷aq Nÿbi, yaxud Qa÷aq Kÿrÿm þzlÿri ilÿ Data arasûndakû bir sórÿtÿ ÷evrilÿcÿklÿr, xÿlqilik zÿrÿr ÷ÿkÿcÿk, sönilik östÿlÿyÿcÿk. ×.Amirecibinin «Data Tutaøxia»sû, bizcÿ, ilk íþâáÿdÿ ona gþrÿ óüórlu bir ÿsÿr ÷ûõûá ki, orada konkret olaraq nÿ Øillerií, nÿ Lev Tolstoyun, nÿ dÿ, deyÿk ki, Bestuæev Marlinskinin yaratdûqlarû surÿtlÿr þrnÿk ýþòörölmÿyib, görcö yaçû÷ûlarûíûí, görcö folklorunun tÿcröbÿsi ÿsas ýþòörölöb vÿ buna gþrÿ dÿ, mÿùz milliliyi ilÿ bÿøÿri éöêsÿkliyÿ qalxan bir obraz yaradûlûb. Akif yazûr ki, «×.Amirecibinin tÿcröbÿsindÿn yan ke÷mÿk ÷ÿtindir», bÿs, biz nÿ deyirik? Ùÿmin tÿcröbÿdÿn sÿrf-nÿzÿr edilmÿlidirmi? Éox, biz deyèrik ki, ùÿmin tÿcröbÿ þyrÿnilsin, éöêsÿk qiymÿtlÿndirilsin, lakin onun bizim qa÷aq÷ûlûqdan bÿùs edÿcÿk gÿlÿcÿk ÿsÿrlÿrimiz ö÷öí konkret þrnÿyÿ ÷evrilmÿsini tÿlÿb etmÿyÿ eùtiyac yoxdur. Burasûnû da qeyd edÿk ki, görcö yazû÷ûlarû ùÿlÿ ×.Amirecibidÿn ÿvvÿl azÿrbaycanlû qa÷aqlarûn (mèsàl ö÷öí, Qa÷aq Kÿrÿmin) ùÿyatûndan az yazmayûblar vÿ gþðöíöð, bu da «Data Tutaøxia»íûí meydana ÷ûxmasûnda az rol oynamayûb. Lakin 354 Amirecibinin, bizcÿ, ÿsas xidmÿti ondadûr ki, Dataíû ÿsl görcö tiïaæûna ÷evirÿ bilib, onu görcö tÿfÿkkör tÿrzinin, ïsixolîæisinin bÿdii tÿcÿssöm÷ösö éöêsÿkliyinÿ qaldûrûb. Burada biz ÷îõ vacib sayäûüûmûz bir mÿsÿlÿyÿ toxunmaq istÿyirik. Ìöàsir dþvrdÿ qarøûlûqlû ÿdÿbi ÿlaqÿlÿrin vÿ ÿdÿbi tÿsirin ÿùÿmiyyÿti ùamûmûza éaxøû mÿluìdur. Lakin bizim ÿdÿbi tÿnqiddÿ bu mÿsÿlÿnin ÿùatÿ olunmasû bÿzÿn birtÿrÿfli tÿsir bàüûølayûr, ÷öíêè biz bir sûra ùallarda þz ÿdÿbiyyatûmûça tÿsirin øÿrù÷ilÿrinÿ ÷evrilirik, bunun ÿksindÿn isÿ sÿrf-nÿzÿr edirik. Éeri ýÿlmiøkÿn deyÿk ki, bu mÿsÿlÿ ilÿ áàüëû Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatøöíàñlûq elmi qarøûsûnda da mÿsul vÿtÿndaølûq vÿzifÿlÿri dayanûr. Bizim ÿdÿbiyéatøöíàñëûüûmûz indiyÿ qÿdÿr bu saùÿdÿ az iø gþrmÿmiødir, ÿdÿbi ÿlaqÿlÿr, õöñóñÿn, rus-Azÿrbaycan ÿdÿbi ÿlaqÿlÿri ilÿ áàüëû bir sûra éöêsÿk åëìè-íÿçÿðè sÿviyyÿli monoqrafiyalar yazûlìûø, bÿùrÿ verÿn axtarûølar àïàðûlìûødûr vÿ bu gön dÿ ùÿmin tÿdqiqlÿr, axtarûølar davam edir. Lakin ÿdÿbi ÿlaqÿlÿrlÿ mÿøüul olduqda, «qarøûëûãlû» anlayûøûnûn daøûäûüû mÿnaíû unuòìaq olmaz (ñþùbÿt «qarøûlûqlû surÿtdÿ zÿnginlÿømÿ»dÿn gedir). Bizdÿ indiyÿ qÿdÿr àïàðûlìûø tÿdqiqatlarûn, yazûlìûø ÿsÿrlÿrin bþéöê ÿksÿriyyÿti yalnûz Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûna tÿsirdÿn bÿùs edir, bunun qarøûlûüû isÿ, yÿni digÿr qardaø xalqlar ÿdÿbiyéatûna Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûnûn, folkloruíón, milli xarakter vÿ ïsixologiyasûnûn, ÿdÿbi ïðîñåñinin tÿsiri, Azÿrbaycan yaçû÷ûlarûíûn, maarif÷ilÿrinin, ictimai xadimlÿrinin, alimlÿrinin bu saùÿdÿ gþrdöklÿri iø layiq oldóüóndan qat-qat az tÿdqiq edilib, bir ÷îõ ùallarda isÿ, adicÿ olaraq, diqqÿtdÿn kÿnarda qalûb. Misal ö÷öí ÷îõ da uzàüà getmÿyÿk, «Molla Nÿsrÿddin» æóðíàëû vasitÿsilÿ, elÿcÿ dÿ, öìóìèyyÿtlÿ, XÛX—XX ÿsr Tiflis ÿdÿbi möùitindÿ Azÿrbaycan ictimai ôèêðè, maarif÷iliyi, Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû, æóðíàëistikasû, bir tÿrÿfdÿn áàøãà xalqlardan ÿxz etìèødirsÿ, þyrÿnìèødirsÿ, digÿr tÿrÿfdÿn dÿ verìèødir, þérÿtìèødir, bizim ÿdÿbiyyatøöíàñlûq isÿ, bu ÿxzetmÿ, þyrÿnmÿ ïðîñåñini tÿdqiq edir (éàõøû da edir!), lakin bunun qarøûlûüûíû, necÿ deyÿrlÿr, kþnölsöz araødûrûr vÿ bu yerdÿ metodoëîæè qösur nÿzÿri ôèêðèn ictimai-sosial kÿsirinÿ, ÷àòûømazëûüûía gÿtirib ÷ûõarûr. Biz, bu mÿqalÿdÿ ÿdÿbi tÿnqidimizdÿ ìöøàùèäÿ etdiyimiz metodoëîæè baxûmdan qösurlu cÿùÿtlÿrin birinin özÿrindÿ dayandûq vÿ ìöëàùèçÿlÿrimizi Akif Ùöñåéíovun mÿqalÿlÿrindÿn ÷ûõûø edÿrÿk ñþéëÿdik. Lakin aydûndûr ki, ñþùbÿt Akifèn mÿqalÿ355 lÿrinin timsalûnda, öìóìèyyÿtlÿ, tÿíqidimizdÿn gedir, ÷öíêè istedadlû tÿnqid÷inin «mÿn»i, ÿslindÿ, onun tÿmsil etdiyi ÿdÿbi tÿnqidin «mÿn»i, sÿviyyÿsindÿ durur. Lakin ùÿmiøÿ belÿ olurmu? Tÿnqid÷inin «mÿn»i ùansû õöñóñiyyÿti ilÿ oxóúóíón «mÿn»indÿn se÷ilir? Tÿnqid÷i «mÿn»i ÿdÿbi tÿnqidimizdÿ þz metodoëîæè vÿçèfÿsini necÿ yerinÿ yetirir? Bu barÿdÿ ikinci mÿqalÿdÿ ñþùbÿt à÷ìàüà ÷alûøacàüûq. ÈKÈNCÈ MßQALß Bÿdii ÿsÿr ùaqqûnda oxucu ôèêðè ilÿ tÿnqid÷i fikrini fÿrqlÿndirÿn belÿ bir mÿluì ùÿqiqÿt vardûr ki, oxóúóíóí ôèêðè, sÿviyyÿsindÿn asûlû olmayaraq, bir fÿrdin fikridir, bir fÿrdin tÿqdiri vÿ yaxud tÿkdiridir, lakin tÿnqid÷inin fikri ictimai fikrin ifadÿsidir, tÿnqid÷inin verdiyi qiymÿt ictimai fikrin ñþéëÿäèéè ìöëàùèçÿdir vÿ onda bu vÿ ya digÿr dÿrÿcÿdÿ mötlÿqlik vardûr. Oxóúóíón «mÿn»indÿn fÿrqli olaraq, tÿnqid÷inin «mÿn»i yalnûz bir fÿrdi — tÿnqid÷ini ifadÿ etìir, ùÿmin fÿrdin simasûnda, öìóìèyyÿtlÿ, tÿnqidin «mÿn»ini ifadÿ edir vÿ yalnûz belÿ olduqda tÿnqid bir êöëë ùalûída, yÿni ictimai fikrin möùöm tÿrkib ùissÿsi kimi þçöíö tÿsdiq etmÿk iqtidarûnda olur. Èctimai ôèêðèn vÿ o cömlÿdÿn, ÿdÿbi tÿnqidin tÿbiÿtindÿki dinamiklik ilÿ onun èíêèøàô qanunauyüunluqlarû arasûnda ÿn sûx bir ÿlaqÿ mþvcuddur. Èctimai ôèêèð get-gedÿ daùa zÿngin tÿcröbÿyÿ ÿsaslanûr, daùa éöêsÿk åëìè-íÿçÿðè sÿviyyÿ ÿldÿ edir, irÿlilÿyir vÿ ùe÷ vaxt ùa÷ansa ke÷diyi mÿrùÿlÿ sÿviyyÿsinÿ enmir. Oxucu sÿviyyÿsi möõòÿlifdir vÿ ùÿr ùansû bir oxucu bÿdii ÿsÿri qavramaqda, deyÿk ki, iyirmi il bundan ÿââÿlki ictimaiestetik måéarlarûndan ÷ûõûø edÿ bilÿr (ÿlbÿttÿ, belÿ olmasa, daùa éàõøûdûr!), lakin tÿnqid÷i ö÷öí belÿ bir «gerilÿmÿ» yolu yoxdur. Tÿnqidin èíêèøàô qanunauyüunluqlarûnûn sabitliyi belÿ bir metodoëîæè ïðèíñèïè þn ïlana ÷ÿkir ki, tÿnqid÷inin «mÿn»i tÿnqidin öìóìè sÿviyyÿsini þçöídÿ tÿcÿssöm etdirmÿlidir. Tÿnqid÷i «mÿn»inin ñþéëÿdiyi ìöëàùèçÿlÿrdÿki nÿzÿri-estetik «eniø-yoxuø»larûí ÿsas möstÿvisini, mÿùz tÿnqidin öìóìè sÿviyyÿsi tÿøkil etmÿlidir. Tÿnqid÷inin tÿùlil bacarûüû, inandûrmaq qabiliyyÿti onun «mÿn»ini nÿinki, öìóìèyyÿtlÿ, tÿnqidin «mÿn»i sÿviyyÿsinÿ 356 éöêsÿldir, onu bu éöêsÿklikdÿ möùafèzÿ edir, saxlayûr, ùÿtta bu zaman ilk baxûøda ÷îõ fÿrdi vÿ fÿrdi oldóüó ö÷öí dÿ lazûmsûz ýþðöíÿn reïlikalar, istinadlar vÿ s. belÿ, ùÿmin fÿrdi sÿciyyÿsini itirir, tÿnqid÷inin «mÿn»ini tÿnqidin «mÿn»indÿn ayûrmûr. Akif Ùöñåénov birinci mÿqalÿdÿ ùaqqûnda bÿùs etdiéimiz «Ùÿyatûmûz vÿ nÿsrimiz» icmàëûnda Sabir ßùmÿdovun «Azûüa äîüðó» romanûnû tÿùlil edÿrkÿn yazûr: «Xeyli möddÿtdir ki, nÿsrimizi möntÿzÿm izlÿyirÿm, yÿni demÿk istÿyirÿm ki, þçömö ìöÿééÿn dÿrÿcÿdÿ ïðîôåñsional oxucu saya bilÿrÿm, ancaq mÿnim ö÷öí dÿ ÿsÿrdÿ ÷îõ øåé qaranlûq qaldû» («Azÿrbaycan», æurn., 1983, ¹ 9, sÿù. 181.). Tÿnqid÷inin bu ñþçlÿrindÿ tamam fÿrdi bir xasiyyÿtíamÿ var, lakin qÿribÿdir, ùÿmin ñþçlÿr möÿllifin «Azûüa äîüðó» romanûía verdiyi tÿùlil kontekstindÿ þz fÿrdi õöñóñiyyÿtini itirir, qeyri-tÿvazþkar vÿ øit sÿslÿnmir. Nÿ ö÷öí? Ona gþrÿ ki, Akif «Azûüa äîüðó» romanûíû tutarlû vÿ sÿmimi, obyektiv tÿùlil edir, isòedadlû yaçû÷ûnûí óüóruna sevinÿ-ñevinÿ, óüóðsuzëóüóna örÿkdÿn tÿÿññöô edÿ-edÿ ìöëàùèçÿlÿrini ñþéëÿyir, nÿzÿri möddÿalarû dÿqiq vÿ dolüundur, inandûrûr vÿ buna gþrÿ dÿ biz «ïðîôåñsional oxuúu» möùakimÿlÿri ilÿ deyil, ùÿmin «ïðîôåñsional oxóúóíón» tÿnqidimizin öìóìèlÿødirilmiø «mÿn»i sÿviyyÿsindÿn ñþéëÿnÿn fikirlÿri ilÿ rastlaøûrûq: yÿni bu yerdÿ tÿíãid÷inin iddiasû ilÿ tÿùlil qabiliyyÿti, åëìè-íÿçÿðè imkanlarû arañûíäa bir vÿùdÿt ìöøàùèäÿ edirik. Lakin ùÿìèøÿ belÿ olmur. Professor Arif Ùacûyev «1982-ci ildÿ äþâði mÿtbuatda ÷àï olunan ïovest âÿ romanlar barÿdÿ ìöëàùèçÿlÿr» kimi tÿqdim etdiyi «Ñþùbÿt nÿsrdÿn gedirsÿ...» adëû mÿqalÿsini («Azÿrbaycan», æurn., 1983, ¹ 7.) namÿlum oxucu èlÿ telefon ñþùbÿtindÿn áàøëàyûr: — Bÿli. — Danûøan kimdir? — Kim lazûmdûr? — Aðif Ùacûyev. — Eøidirÿm sizi. — Siz «Azÿrbaycan» æóðíàëûndakû sorüuda èøòèðàê etìèñèniz? — Bÿli... — Bÿs, niyÿ yalnûz æóðíàëda èøëÿyÿnlÿrin adûnû ÷ÿkmisiniz? Mÿn bu ñþùbÿtdÿn bir øåé anlaya bilmÿyib soruødum: 357 — Bàüûølayûn, mÿn kiminlÿ daíûøûram? — Bunun zÿrrÿ qÿdÿr ÿùÿmiyyÿti yoxdur (äîüðódan da, bunun nÿ ÿùÿmiyyÿti var? — Å.). Niyÿ bir ÷îõ áàøãàlaðû kimi yenÿ dÿ eyni adamlarûn adlarûnû ÷ÿkirsiniz. Niyÿ axû? — Suaëûnûz ÷îõ qÿribÿdir. Xaùiø edirÿm, adûnûzû deyin, ýþðöøÿk, ñþùbÿt edÿk. — Buna eùtiyac yoxdur. Siz elmlÿr doktorusunuz. Bir az qeyrÿtli olmaq lazûmdûr». Bu dialoq bizÿ, äîüðósu, ïèñ tÿsir edir, ÷öíêè gþröruk ki, ñþùbÿt tÿrbiyÿsiz, qanacaqsûz bir adamdan — «oxucu»dan gedir vÿ tÿÿccöb edirik ki, ùþrmÿtli ïðîôåñsor nÿ ö÷öí elementar mÿdÿniyyÿti olmayan bu cör aøàüû sÿviyyÿli oxucu tiïaæûía möðaciÿt edir? Axû, bu kobud, mÿðifÿtsiz dialoq ùansû åëìè-íÿçÿðè ñþùbÿtÿ sþvq edÿ bilÿr, ùansû ciddi möbaùisÿyÿ sÿbÿb olar? Arif Ùàúûyev isÿ bu suallar ÿtrafûnda döøönör. «...Äîüðósu, bu telefon ñþùbÿtindÿn sonra karûxìûø vÿziyyÿtdÿ qaldûm. Sorüuya cavablarûìa qarøû belÿ bir mönasibÿt gþzlÿmirdim. Gþrÿsÿn, bunun sÿbÿbi nÿdir? Mÿnim «qeyri-obyektivliyimmi?» Éoxsa onun subyektivliyi? Bÿlkÿ, mÿn onun sevdiyi yaçû÷ûlarûí adlarûíû ÷ÿkmÿmiøÿm? Éaxud da, ÿksinÿ, sevmÿdiyi yaçû÷ûlardan ñþç à÷ìûøam?». ßlbÿttÿ, biz baøa döøörök ki, tÿnqid÷i ÿdÿbi ïriéomdan istifadÿ etmÿk istÿyib, istÿyib ki, mÿqalÿsi canlû olsun, oxunaqlû olsun... lakin... lakin tÿíqid÷i indi dÿ þçöíö bir insan kimi xarakterizÿ etmÿyÿ áàøëàyûr: «Bÿlkÿ, o (ùÿmin «oxucu» nÿzÿrdÿ tutulur — Å.) göman edir ki, mÿn adlarûnû ÷ÿkdiyim möÿlliflÿrlÿ dostam? Éox, qÿtiyyÿn belÿ deyil! Ùamû bilir ki, mÿn tÿbiÿtim etibarilÿ bir az qaraqabàüàm, ùÿtta deyirlÿr ki, adamayovuømazam». Sonra mÿlum olur ki, tÿnqid÷i, misal ö÷öí, ×ingiz Ùöñåéíova «siz» deyÿ möraciÿt edir, yaxud Èsi Mÿlikzadÿni gþrsÿ tanûmaz vÿ s. Äîüðósu, biz tÿnqid÷inin øÿxsi keyfiyyÿtëÿði, xañèyyÿti, tanûøbiliølÿri ùaqqûnda bu etiraflaðû oxuduqca, daùa artûq tÿÿccöb vÿ tÿÿññöô ùissi êå÷èðmÿyÿ áàøëàyûrûq: axû, böòön bunlar kimÿ vÿ nÿyÿ lazûmdûr? Axû, mÿtbuat tÿnqid÷inin øÿxsi göndÿliyi deyèë, ñþùbÿt oxucuya yazûlìûø øÿxsi mÿktubdan da gþðönör, ñþùbÿt tam bir ië möädÿtindÿ ÷àï îëóíìóø Azÿrbaycan roman vÿ ïovestlÿrinÿ qiymÿt vermÿk iddiasûndan gedir. 358 Daùa sonra Arif Ùacûyev yazûr: «Dözdör, ùaradasa mÿn ùÿm dÿ bir az tÿnqid÷iyÿm — bu isÿ mÿndÿn tÿlÿb edir ki, þz ôèêèð vÿ ìöëàùèçÿlÿrimdÿ dÿqiq olum, ardûcûl mþvqe tutum, ikibaølû danûømayûm, nÿsÿ áàøãà mÿqsÿd gödmÿyim». Mÿgÿr tÿnqid÷inin «nÿsÿ áàøãà mÿqsÿd gödmÿmÿsi», yaxud «fikir vÿ ìöëàùèçÿlÿrindÿ dÿqiq olmasû» ÿlinÿ qÿlÿm alan ùÿr ùansû bir kÿs ö÷öí elementar tÿlÿb deyilmi? Bunu õöñóñi qeyd etmÿyÿ vÿ bu ÿlifba ÿtraôûíäa ñþùbÿt àïàðmàüà eùtiyac varmû? Òÿíãid÷i «mÿn»ini bu dÿrÿcÿdÿ adilÿødirmÿk nÿ qÿdÿr mÿqsÿdÿuyüundur? Elÿ bilirik ki, bu tÿbii suallara uzun-uzadû cavab vermÿyÿ eùtiyac yoxdur. Ùþrmÿtli Arif Ùàúûyev — «mÿn ùÿm dÿ bir az tÿnqid÷iyÿm» — deyÿ tÿvazþkarlûq etmÿk istÿyir, amma bu istÿk, bizcÿ, indiki ùalda tamam ÿks effektÿ gÿtirib ÷ûxarûr. Biz Arif Ùacûyevi Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûnûí nÿzÿri ïroblemlÿri ilÿ, õöñóñÿn, Azÿrbaycan renessansû ïðîáëemlÿri ilÿ mÿøüul olan ciddi bir ÿdÿbiyyatøöíàñ kimi tanûyûrûq vÿ eyni ciddiliyi onun tÿnqidi mÿqalÿlÿrindÿ dÿ gþrmÿk istÿyirik. Biz istÿyirik ki, qÿlÿm dostumuz Arifin òÿíãid÷i «mÿn»i, öìóìèyyÿtlÿ, ÿdÿbi tÿnqidin «mÿn»i sÿviyyÿsindÿn aøàüû enmÿsin, ÿksinÿ, ÿdÿbi tÿnqidin «mÿn»ini daùa da zÿnginlÿødirsin. Äîüðódan da, o yerdÿ ki, Arif «mÿn ìöàsir ÿdÿbiyyatûn yetkinlik sÿviyyÿsini ömumÿn cÿmiyyÿtimizin þz èíêèøàôûndakû daùa éöêsÿk mÿrùÿlÿsi ilÿ ÿlaqÿlÿndirirÿm» deyÿrÿk, bu fikrin åëìè-íÿçÿðè tÿsnifatûíû verir, onun tÿnqid÷i «mÿn»i ucalûr, ÷öíêè þz ñþçlÿri ilÿ desÿk, «tÿùlil vÿ qiymÿt kriteriyalarû» aydûndûr, tutarlûdûr, mÿntiqi ilÿ inandûðûr. ßlbÿttÿ, bu dediklÿrimizdÿn belÿ ÷ûxmamalûdûr ki, biz áöòöí tÿnqid÷ilÿri emosiyadan mÿùrum akademik tÿùkiyÿéÿ dÿvÿt edirik, ÿksinÿ, qoy bizim tÿnqidimiz möõòÿlif öñëóálarda yaranìûø rÿngarÿng mÿqalÿlÿrlÿ zÿngin olsun, qoy sûrf akademik yazûlarla bÿrabÿr, canlû dillÿ yazûlìûø, øþvqlÿ yazûlìûø mÿqalÿlÿr dÿ ÷àï edilsin, tÿnqid÷ilÿrimiz möõòÿlif formalardan, o cömlÿdÿn, oxucu ilÿ dialoq, möbaùisÿ formasûndan istifadÿ etsin, lakin áöòöí bunlar elÿ bir sÿviyyÿdÿ olsun ki, tÿnqid÷inin «mÿn»i ki÷ilmÿsin, adilÿømÿsin, nÿinki tÿnqidin «mÿn»i sÿviyyÿsindÿ dayana bilsin, ùÿtta ùÿmin sÿviyyÿni daùa da qaldûrsûn. 359 Arif Ùacûyev «Mÿn Öìóìèttifaq ÿäÿáè måéarlarûíû ÿsas ýþòörörÿì» deyir, lakin bizÿ elÿ gÿlir ki, bu ñþçlÿri bu cör möstÿqim surÿtdÿ ñþéëÿmÿkdÿnsÿ, ùÿmin nÿzÿrdÿ tutulan måéarlaðëa bÿdii ÿsÿrlÿrin tÿùlilini vermÿk daùa maraqlû vÿ ÿlbÿttÿ, daùa mÿqsÿdÿóéüóí olardû. Bu aydûn mÿsÿlÿdir ki, yalnûz «mÿn Öìóìèttifaq ÿdÿbi måéaðlarûíû ÿsas ýþòöðöðÿm» — demÿklÿ îõóúóíó, ÿdÿbi ictimaiyyÿti, yaçû÷ûnû inandûrmaq ìöìêöí deyil, biz tÿnqid÷inin verdiyi tÿùlil ïðîñåñindÿ o måéarlarû gþrmÿli, ùiss etmÿli vÿ «bax, tÿíãid÷i Öìóìèttifaq ÿäÿáè måéarlarûíû ÿsas ýþòöðöð» demÿliyik. Daùa sonra Arif Ùacûyev yenÿ «oxucu»nun dili ilÿ þçöíÿ belÿ bir sual verir: «Éÿni Siz Öìóìèttifaq sÿviyyÿli xölasÿlÿr, icmallar yazmaq fikrindÿsiniz?». Ùÿmin «oxucu» sualûna isÿ belÿ cavab verir: «ßsla! Èndi Belinski äþâðö deyil, øÿrait vÿ forma dÿyèøib. Tÿk bir tÿnqid÷inin tÿfÿkkörö ilÿ bu iøin (ùansû iøin? «Öìóìèttifaq sÿviyyÿli xölasÿlÿr, icmallar yazmaq» iøininmi? — Å.) þùdÿsindÿn gÿlmÿk olmaz». Suaëû verÿn «oxucu»nu bilmirik, amma biz qÿlÿm dostumuzun bu cavabûndan nÿinki qane olmuruq, ùÿtta tÿÿccöbömözö gizlÿdÿ bilmirik: dözdör, «indi Belinski äþâðö deyil», øÿrait dÿ dÿyiøib, lakin áöòöí bunlarla bÿrabÿr, bizÿ aydûn deyil ki, nÿ ö÷öí bu gön «Öìóìèttifaq sÿviyyÿli xölasÿlÿr, icmallar» yazûlmamalûdûr? Mÿgÿr äþâðön dÿyiømÿyi Öìóìèttifaq sÿviyyÿli, yÿni éöêsÿk åëìè-íÿçÿðè vÿ metodoëîæè sÿviyyÿli icmallarû inkar edirmi? Biz birinci mÿqalÿmizdÿ Akif Ùöñåéíovun yazäûüû icmal mÿqalÿlÿrdÿki bir sûra ciddi ùesab etdiyimiz yanlûø ìöëàùèçÿlÿrÿ þz tÿnqidi mönasibÿtimizi bildirdik, lakin ona irad tutmaq olarmû ki, nÿ ö÷öí icmal yazûr vÿ nÿ ö÷öí «Öìóìèttifaq sÿviyyÿsinÿ» qalxmàüà ÷alûøûr? Tamam ÿksinÿ, biz tÿnqidimizdÿki bu tÿmayölö qiymÿtli ùesab edirik vÿ ÿdÿbiyyatûmûzûí mÿnafeyi naminÿ onun èíêèøàôûnû arzulayûðûq. Arif Ùacûyev «dönya ÿdÿbiyyatû kontekstini» bu mÿnada baøa döømör ki, «azÿrbaycanëû bir yaçû÷ûnûí ÿsÿrinin möòëÿq, bu vÿ ya digÿr qardaø xalqûn yaçû÷ûsûíûn ÿsÿri ilÿ möqayisÿsi gþstÿrilsin». Biz ùþrmÿtli ïðîôåñsorla, tamamilÿ, øÿrikik vÿ daùa sonra oxuyuruq: «Mÿnim ôèêðèmcÿ, kontekst — ìöÿééÿn bir tarixi dþvrdÿ Öìóìèttifaq ÿäÿáèyyatû ilÿ sÿslÿømÿdir. Sÿslÿømÿ anlayûøû altûnda öìóìè axtaðûølar, ïðîáëemlÿr baøa äöøöëör, ÿsÿrlÿrin vÿ möÿlliflÿrin adlarûíû sadalamaq yox!». 360 Biz bu yerdÿ dÿ Arif Ùàúûyevin fikrinÿ øÿrik ÷ûõûrûq, ÷öíêè adicÿ olaraq «ÿsÿrlÿrin vÿ möÿlliflÿrin adlarûnû sadalamaq», äîüðódan da, Öìóìèttifaq ÿdÿbiyyatû kontekstini yalnûz özdÿn tÿqdim eòmÿkdir, bu yolla yalnûz zaùiri effektÿ nail olmaq ìöìêöídör. Lakin... birdÿn-birÿ Arif Ùàúûyevin þçö iyirmi (!) yazû÷ûíûn adûnû dalbadal saymàüà baølayûr vÿ mþtÿrizÿyÿ alûnìûø belÿ bir yarûisteùzalû cömlÿ ilÿ ùÿmin uzun siyaùûíû sona ÷atdûrûr: «Azÿrbaycan yaçû÷ûlarûíûn adlaðûnû ÷ÿkmÿkdÿn qorxuram, ÷öíêè oxucu deyÿ bilÿr ki, ùamûsûíûn adûnû ÷ÿkim». Biz döøönörök: bÿs deyilmi? Îxóúóíón adûndan bu dÿrÿcÿdÿ sui-istifadÿ etmÿk olarmû vÿ tÿnqid÷inin belÿ bir dediqoduúu «oxucu» sÿviyyÿsinÿ enib, ìöëàùèçÿlÿr ñþéëÿmÿyÿ ùaqqû varmû? Axû, tÿnqid÷i — artûq ne÷ÿnci dÿfÿdir ki, tÿkrar edirik — ÿdÿbi tÿnqidi tÿmsil elÿmÿlidir, belÿ bir «oxucu» — tÿnqid÷i möbaùisÿsini yox. Dediyimiz kimi, tÿnqidin bÿdii ÿsÿrlÿrÿ Öìóìèttifaq ÿdÿbi måéarlarû ilÿ yanaømaq meyli tÿqdir olunmalûdûr, lakin bu zaman da biz bÿzÿn ùÿmin måéarlarûí þzlÿrinin äöçýöí øÿrù olunmamasû ùadisÿsi ilÿ rastlaøûrûq. Mÿsÿlÿn, istedadlû cavan òÿíãid÷imiz Vaqif Éusifli Azÿrbaycan romanûndan bÿùs edÿn «Roman ùaqqûnda ìöëàùèçÿlÿr» adlû ïolemik qeydlÿrindÿ yazûr: «Tÿsadöfi deyil ki, Öìóìèttifaq ÿäÿáè tÿnqidindÿ dÿ nÿsrin èíêèøàôû, romanûn èíêèøàôû kimi nÿzÿrÿ alûíûr» («Azÿrbaycan» æurn., 1982, ¹ 5). ßââÿla, bizÿ mÿlum deyil, belÿ bir æàíð ìöãàéisÿsi ùansû metodoëîæè eùtiyacäan irÿli gÿëir. Èkincisi, mÿgÿr «Öìóìèttifaq ÿdÿbi tÿnqidindÿ nÿsrin èíêèøàôû» ïovestin dÿ, ùekayÿnin dÿ «èíêèøàôû kimi nÿzÿrÿ» alûnmûrmû? Öìóìèttifaq ÿdÿbi tÿíãidi nÿ vaxt «nÿsrin èíêèøàôûnû», deyÿk ki, ×.Aytmatovun ïovestlÿrindÿn, yaxud É.Kazakovun ùekayÿlÿrindÿn kÿnar tÿsÿââöð vÿ tÿqdim edib? Mÿgÿr «Öìóìèttifaq ÿdÿbi tÿnqidindÿ nÿsrin èíêèøàôû» ùÿìèøÿ, deyÿk ki, F.Abramovun romanlarûíûn, T.Pulatovun ïovestlÿrinin, É.Nagibinin ùekayÿlÿrinin möøtÿrÿk «èíêèøàôû kimi nÿzÿrÿ» alûnmayûbmû? ßlbÿttÿ, mÿùz belÿdir. Tÿxminÿn eyni yanlûø metodoëîæè ìöãàéisÿ ilÿ Arif Ùàúûyevin dÿ mÿqalÿñindÿ rastlaøûðûq. O yazûr: «Roman vÿ ïovest elÿ æàíðlardûr ki, bir sûra keyfiyyÿtlÿrinÿ gþrÿ milli ÿdÿbiyyatûn Öìóìèttifaq vÿ ìöàsir dönya ÿdÿbiyyatû ïðîñåñindÿ mþvqeyini ifadÿ edÿ bilÿr». Bu ôèêèðlÿ möbaùisÿ etmirik, lakin sonra oxuyuruq: 361 «Bax, elÿ buna gþrÿ dÿ roman vÿ ïovest nÿsrin ÿn ÷ÿtin vÿ mÿsuliyyÿtli (kursiv bizimdir — Å.) æàíðlarûdûr». Aydûn deyil, ùansû åëìè-íÿçÿðè eùtiyac nÿticÿsindÿ nÿsrin æàíðlarû arañûíäa belÿ bir ìöãàéisÿ àïàðûlûr vÿ indiki ùalda oldóüó kimi, misal ö÷öí, ùekayÿnin ùesabûna ïovestÿ östönlök verilir? Mÿgÿr ÿdÿbiyyatûí vÿ o cömlÿdÿn dÿ, nÿsrin æàíðlarûíû «÷îõ mÿsuliyyÿtli» vÿ «az mÿsuliyyÿtli» deyÿ, iki yerÿ bþlmÿk olarmû? Tÿnqid÷i inandûrmalûdûr, onun irÿli sördöyö ìöëàùèçÿlÿr ÿsaslandûrûlmalûdûr, ÷öíêè yalnûz bu zaman ñþùbÿt ùÿr ùansû «filankÿsin» ôèêèðlÿrindÿn yox, tÿnqidin mönasibÿtindÿn, tÿnqidin verdiyi qiymÿtdÿn gedÿ bilÿr. Tÿíãid÷inin «mÿn»i adilÿødikcÿ, tÿnqidin «mÿn»indÿn ayrûlûb îõóúóíón «mÿn»i ilÿ eynilÿødikcÿ, onun verdiyi ÿdÿbi qiymÿt dÿ gþydÿn asûlû qalûr, ÿsaslandûðûlmûr vÿ buna gþrÿ dÿ inandûrmûr. «Ñþùbÿt nÿsrdÿn gedirsÿ...» mÿqalÿsindÿ biz, bu xoøagÿlmÿz ùadisÿnin, necÿ deyÿrlÿr, tiïik íöìóíÿsi ilÿ rastlaøûðûq. Arif Ùàúûyev Tacÿddinin «Gilàñûí gur ÷aüûída» ïovestindÿn bÿùs edÿrÿk yazûr: «ßlbÿttÿ, «Gilasûí gur ÷aüûída» ïovesti ortabab ÿsÿrdir (ýþðöídöyö kimi, «ÿlbÿttÿ» ilÿ tamam qÿtilÿødirilmiø bu ùþkm ÿsÿrin «ortababëûüû» ùaqqûnda ùe÷ bir möbaùisÿ yeri qoymur — Å.), lakin bu ÿsÿrdÿ möÿllifûn xalq ùÿyatûna bÿlÿdliyini sezmÿk olur, digÿr tÿrÿfdÿn, yaçû÷û ùadisÿlÿrin ïsixoëîæè asïektdÿn iøûqlandûrûlìàñûía da az diqqÿt yetirmÿìèødir». Tÿbii ki, bu qÿti ùþkmlÿ bÿrabÿr ñþéëÿnÿn bu ìöëàùèçÿlÿr, bizi ÷îõ maraqlandûrûr. Bu necÿ «ÿlbÿttÿ... ortabab ÿsÿrdir» ki, burada «möÿllifèí xalq ùÿyatûía bÿlÿdliyini sezmÿk olur, burada ùadisÿlÿrin ïsixoëîæè asïektdÿn iøûqlandûðûlmasûna da az diqqÿt» yetirilmir? Lakin bu tÿbii sual tamam cavabsûzdûr, ÷öíêè biz ùÿmin ïovest ùaqqûnda cÿmi ki÷ik bir abzas oxuyuruq ki, bu da ÿsÿrin mÿzmunundan xÿbÿr verÿn iki cömlÿdÿn ibarÿtdir: «Øÿrab zavodunda dþvlÿt ÿmlakûíû dàüûdan bir ne÷ÿ adam tþrÿtdiklÿri cinayÿtin izini itirmÿk ö÷öí sïirt dolu sisternlÿri yandûrmaq vÿ øayiÿ yaymaq istÿyiðëÿð ki, ýþzÿt÷i budkasûndakû elektrik ïlitÿsindÿn bura yanüûn döøöb. Onlarû yalnûz bu øayiÿ xilas edÿ bilÿrdi». Vÿssalam. ßlbÿttÿ, bu yerdÿ biz adi bir oxucu kimi soruømaqda ùaqlûyûq: ùþrmÿtli tÿnqid÷i, axû, ùansû ÿsasa gþrÿ Sizÿ inanaq ki, ùaqqûnda daíûøäûüûíûz ÿsÿr «ortabab»dûr? Bÿlkÿ «ortabab»dan da ïèñdir? Bÿlkÿ, ÿksinÿ, «ortabab» deyil, artûqdûr? Bir dÿ axû, biz ùe÷ 362 bilmÿdik ki, Sizin ö÷öí bu dÿrÿcÿdÿ qÿti, möbaùisÿsiz «ortabab»û ìöÿééÿnlÿødirÿn bÿdii-estetik måéarlar nÿdÿn ibarÿtdir... Aydûndûr ki, biz qÿti ìöëàùèçÿlÿrin, ùÿtta ùþkmlÿrin belÿ ÿleyùinÿ deyilik, lakin belÿ bir elementar øÿrtlÿ ki, ùÿmin ìöëàùèçÿlÿr, ùþkmlÿr ÿsaslandûðûlmalûdûr. ßksinÿ, bir sûra mÿqalÿlÿrdÿ tÿsadöf etdiyimiz tÿnqid÷i «mÿn»inin tÿrÿddödlÿri bizi naraùat edir. Misal ö÷öí, Vaqif Éusifli «Roman ùaqqûnda ìöëàùèçÿlÿr»ini «ïolemik qeydlÿr» adlandûrmaqla da kifayÿtlÿnmir vÿ ùaqqûnda bÿùs etdiyi romanlardan birinin möfÿssÿl tÿùlilini verdikdÿn sonra yazmàüû lazûm bilir ki, ùÿmin «roman ùaqqûída bu qeydlÿrimizi biz ïolemik sayûrûq vÿ áàøãà tÿnqid÷i bunlarla razûlaømaya da bilÿr». Bizÿ elÿ gÿlir ki, þz tÿùlilinÿ belÿ bir «eùtiyatlû» mönasibÿt tÿnqid÷inin demokratizmindÿn daùa artûq, onun tÿrÿddödöndÿn, qeyri-qÿtiliyindÿn, bir sûra ùallarda isÿ eùtiyac olmadan þçöíö mödafèÿdÿn, tÿnqidi ìöëàùèçÿlÿrinÿ bÿraÿt qazandûrmaq cÿùdindÿn xÿbÿr verir. ßlbÿttÿ, bu zaman tÿnqid÷inin «mÿn»i ilÿ tÿnqidin «mÿn»i arasûnda ùa÷alaøma ïðîñåñi baø verir, tÿnqid÷inin «mÿn»i tÿnqidin «mÿn»i, yÿni ictimai ôèêèð sÿviyyÿsindÿn fÿrdi oxucu «mÿn»inin sÿviyyÿsinÿ enir vÿ bu zaman tÿnqidin ÿsas vÿzifÿsi — bÿdii keyfèyyÿt óüðóndakû möbarizÿ iøi, ÿlbÿttÿ, zÿèôlÿyir. Bu yerdÿ biz yenÿ dÿ ùþrmÿtli Arif Ùàúûyevin mÿqalÿsinin özÿrinÿ qayûtmaëû olacàüûq. O yazûr: «ßgÿr mÿtbuatda ÷àï îëóíìóø áöòöí ÿsÿrlÿrdÿn yalnûz keyfèyyÿt tÿlÿb etsÿk, bu, sadÿlþvùlök olardû». Qÿribÿdir, bÿs, ÿdÿbi tÿnqid «mÿtbuatda ÷àï îëóíìóø áöòöí ÿsÿrlÿrdÿn» keyfiyyÿt tÿlÿb etmÿyÿcÿksÿ, nÿ tÿlÿb edÿcÿk? Biz Akif Ùöñåéíovun nÿsrimizin «tam ùalda sû÷rayûøû» barÿdÿ ìöëàùèçÿsi ilÿ möbaùisÿ edÿrkÿn yazdûq ki, ÿdÿbiyyat yalnûz vÿ yalíûç øedevrlÿrdÿn ibarÿt olmur vÿ belÿ bir «tam ùalda sû÷rayûø» da ìöìêöí deyil. ßdÿbiyyatûn sèìàñûíû istedadlû ÿsÿðëÿð ìöÿééÿn edir vÿ sþnök ÿsÿðëÿðlÿ bÿrabÿr, sayca bÿlkÿ, xeyli az olan mÿùz, bu istedadëû ÿsÿrlÿr ÿdÿbiyyatûí öìóìè èíêèøàôûídan xÿbÿr verir. Lakin bu o demÿkdirmi ki, ÿdÿbi tÿnqid istiñnasûz olaraq áöòöí ÿsÿrlÿrdÿn keyfèyyÿt tÿlÿb etmÿsin? Ùÿrgaù ÿdÿbi tÿnqid mÿùz «áöòöí ÿsÿrlÿrdÿn» keyfèyyÿt tÿlÿb etmÿsÿ, éàõøû ilÿ ïèñi ayûran estetik måéarlar korøalmazmû? Ùÿrgaù ÿäÿái tÿnqid áöòöí ÿsÿrlÿrdÿn keyfèyyÿt tÿlÿb etmÿsÿ, yalnûz éöêsÿk bÿdiilik363 lÿ yazûlìûø ÿsÿrlÿrÿ keyfèyyÿt måéarlarû ilÿ yanaøsa, o zaman zÿifin qiymÿtini kim verÿcÿk vÿ zÿifin mÿùz zÿif oldóüó necÿ ìöÿééÿnlÿøÿúÿê? Vaqif Éusifli «Roman ùaqqûnda ìöëàùèçÿlÿr»indÿ belÿ bir fikir èðÿëè sörör: «Romana artan maraq oxucularûn sayûna da tÿsir gþstÿrir. Lakin ùÿãiqi istedadûn mÿùsulu olan romanlarûmûz azdûr. Belÿ ÷ûxûr ki, geniø oõóúó kötlÿsi, bir nþv, ortabab sÿviyyÿdÿ yazûlan romanlara artûq adÿt edib vÿ áóídan yaxøûsûíû da gþzlÿmir, yaxud uzun illÿrdir ki, belÿ ÿsÿðëÿð elÿ þz ñÿviyyÿlÿrinÿ uyüun oxuculara «xidmÿt edir». ßlbÿttÿ, ùÿrgaù biz, «áöòöí ÿsÿrlÿrdÿn» keyfiyyÿt tÿlÿb etmÿyÿcÿyiksÿ, onda gÿrÿk razûlaøaq ki, burada ùÿr øåé þz dialektik tÿnasöböndÿdir: oxucó da «ortabab sÿviyyÿdÿ yazûlan romanlara artûq adÿt edÿcÿk». Vaqif «roman axûnû»ndan øèêayÿt edÿrÿk yazûr ki, «bu axûída éàõøû ilÿ ïèñi ayûrd etmÿyÿ vÿ õöñóñilÿ, yaxøûíûn estetik dÿéÿrini özÿ ÷ûõarmàüà gÿlÿndÿ, tÿnqid bir qÿdÿr inamsûz gþðöíöð». Biz cavan tÿnqid÷iyÿ ùaqq veririk, tÿnqidin bålÿ bir «inamsûzlûq» vÿziyyÿtinÿ «áöòöí ÿsÿrlÿrdÿn yalnûz keyfèyyÿò tÿlÿb etsÿk, bu, sadÿlþvùlök olardû» — deyÿ bÿraÿt qazandûrmaq cÿùdi bizi daùà artûq naraùat edir. Arif Ùàúûyev mÿqalÿsini belÿ bir ïatetik-fÿlsÿfi sonluqla bitirir: «Ö÷ rîman, on bir ïovest, östÿgÿl kinoïovest vÿ mÿnsur ïoema... (Ñþùbÿt 1981-úè ildÿ mÿtbuatda ÷àï îëóíìóø ÿsÿrlÿrdÿn gedir. — E.) Bunlardan bÿdii mÿäÿniyyÿtimizin xÿzinÿsinÿ daxil ola bilÿcÿk ùansû ÿsÿrin adûnû ÷ÿkmÿk olar? Eëÿ ÿsÿr varmû ki, on illÿrlÿ yaøasûn? Ènanmaq istÿrdik ki, belÿ ÿsÿr var, aììà þçömözö aldatmayaq: ùÿr ùalda, bu suala zaman þçö cavab versÿ éàõøûdûr». ßlbÿttÿ, illÿr ke÷ÿcÿk vÿ bizim tÿùrikimizdÿn asûlû olmayaraq, zaman áó suala cavab verÿcÿk. Lakin biz istÿrdik ki, ìöàsir tÿnqidimiz dÿ bu sualà cavab vermÿk iqtidarûnda olsun (ùÿm dÿ þçömözö aldatmamaq øÿrtilÿ!). Ùÿmin iqtidarûí tÿìinatû isÿ obyektivlikdÿ, éöêsÿk åëìè-íÿçÿðè sÿviyyÿdÿ vÿ metodoëîæè dÿqiqlikdÿdir. 364 1983. ÁÎÐ×ÀËÛÄÀÍ ÝßËßÍ ÉÎËËÀÐ Åéâàç Áîð÷àëûíûí «Äöíéà, ìÿíè òÿðêèíÿ àë» àäëû éeíè øeðëÿð êèòàáû õeéëè ìöääÿò øeð ÷àï eòäèðìÿéÿí øàèðèí îõóúóëàðûíûí äà, ãÿëÿì äîñòëàðûíûí äà ìàðàüûíà ñÿáÿá îëäó. Áèç ùàìûìûç Åéâàçû ìÿõñóñè äeéèì òÿðçè îëàí èñòeäàäëû áèð øàèð êèìè òàíûéûðûã, îíóí ïîeçèéàñû èëÿ ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ, éeíè-éeíè êèòàáëàð âàñèòÿñèëÿ äàèìè öíñèééÿòäÿ îëóðäóã âÿ áèðäÿí-áèðÿ ýþçëÿíèëìÿç áèð ùàäèñÿ áàø âeðäè: Åéâàç ñóñäó. Íÿ ýèçëÿäèì, Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíû ñeâÿí áèð îõóúó êèìè ìÿí ùÿðäÿí Åéâàçûí áó ïîeòèê ñöêóòó áàðÿäÿ òÿÿññöôëÿ äöøöíöðäöì, ÷öíêè ñÿíÿò ýþçÿëëèéè, ìÿùðÿìëèéè, ìöëàéèìëèéè, íÿâàçèøè èëÿ áÿðàáÿð, eéíè çàìàíäà, àìàíñûçäûð. Ãóéóíóí ñóéó äàùà ãàéíàìûðñà, îíäàí ñó óììàüûí íÿ ìÿíàñû âàð? Àììà íÿ éàõøû êè, áó ãóéóíóí ñóéó ãàéíàéûðìûø... Åéâàçûí ïîeòèê ñöêóòó îíóí ïîeçèéàñûíûí èíêèøàôûíäà áèð ìÿðùÿëÿ èìèø. Åéâàçûí ëèðèê ãÿùðÿìàíû: Ïàéûç ýöíÿøèíèí íóðóíäàí è÷èá Éeíÿ äÿ öçöìÿ ýöëöð áó éîëëàð. Éîõñà, êÿíäèìèçèí è÷èíäÿí êe÷èá Ãîúà Áîð÷àëûäàí ýÿëèð áó éîëëàð? — äeéèð âÿ áèç, áó éeíè êèòàáû îõóäóãúà ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðöð âÿ øàùèäè îëóðóã êè, ãîúà Áîð÷àëûäàí ýÿëÿí éîëëàð, ÿñëèíäÿ, ìÿùäóä úîüðàôè ÿðàçèëÿðè áèð-áèðè èëÿ áèðëÿøäèðìèð. Áó éîëëàð Åéâàçûí ïîeçèéàñûíû öðÿêëÿðÿ àïàðûá ÷ûõàðûð, èíñàí õèñëÿòèíèí ìöðÿêêÿáëèéèíäÿí, çÿíýèíëèéèíäÿí ñþùáÿò à÷ìàñû ö÷öí ùÿìèí ïîeçèéàéà äÿãèã öíâàíëàð ýþñòÿðèð. Áó éîëëàð ìöõòÿëèô øeðëÿðäÿ Òÿáðèçÿ àïàðûð, òÿééàðÿ ñöðÿòèíÿ ÷eâðèëèð, öìóìèééÿòëÿ, áÿøÿðèééÿò ùàããûíäà, äöíéà ùàããûíäà äöøöíúÿëÿðÿ ñþâã eäèð. Ãîúà Áîð÷àëûäàí ýÿëÿí áó éîëëàð Åéâàçûí ÿí éàõøû øeðëÿðèíäÿ áÿøÿðè ñÿúèééÿ äàøûéûð, ÷öíêè îíëàð èëê íþâáÿäÿ äîüìà Àçÿðáàéúàí òîðïàüû èëÿ áàüëûäûð âÿ éÿãèí eëÿ áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ìîòèâè, áó éeíè êèòàáäà áèð àíà õÿòò êèìè èëê ñÿùèôÿäÿí ñîíóíúó ñÿùèôÿéÿ ãÿäÿð äàâàì eäèð: 365 Ïàéûç ýöíÿøèíè è÷ÿí áó éîëëàð, È÷èá þìðöìöí äÿ ýöíîðòàñûíäàí. Ãîúà Áîð÷àëûäàí êe÷ÿí áó éîëëàð, Êe÷èá öðÿéèìèí òÿí îðòàñûíäàí. Öðÿéèí «òÿí îðòàñûíäàí» êe÷ÿí éîëëàð ùÿìèí öðÿéèí ïîeòèê þçöíöèôàäÿñèíäÿ âÿòÿíäàøëûüû, õàëã âÿ Âÿòÿí ìÿùÿááÿòèíè, þâëàäëûã áîðúóíó èëê ïëàíà ÷ÿêèð âÿ áeëÿ áèð ìèëëèëèêëÿ áÿðàáÿð, äàùà äîüðóñó, ìÿùç áó ìèëëèëèéÿ ýþðÿ äÿ Åéâàçûí ëèðèê ãÿùðÿìàíû þç äàõèëè àëÿìè èëÿ áÿøÿðè ìþâãeäÿ äàéàíà áèëèð, ùÿìèí ìþâãe îíóí ö÷öí ÿë÷àòìàç äeéèë. Ëèðèê ãÿùðÿìàí, Åéâàçûí ìèñðàëàðû èëÿ: «Àíàì, àíà Âÿòÿíèì, ùÿð ìèñðàäà áèòÿíèì; ßëáîðúóíàì, ýÿðÿê ìÿí, þìðöì èëÿ þäÿíèì» - äeäèêäÿ áèç îíóí ñþçëÿðèíÿ èíàíûðûã, áàøãà áèð øeðäÿ «Òóðèñò øàèðëÿðèí ñàõòà ùÿñðÿòè, Âÿòÿí ñeâýèñèíè óúóçëàøäûðûá» - äeäèêäÿ äÿ áèç îíóí öðÿéèíèí âÿòÿíäàø àüðûñûíû ùèññ eäèðèê. Îíà ýþðÿ êè, áèç áó ëèðèê ãÿùðÿìàíû Âÿòÿíÿ, òîðïàüà áàýëàéàí ùèññëÿðèí, ùÿéÿúàíëàðûí ïîeòèê éeòêèíëèéèíè âÿ eéíè çàìàíäà, òÿðàâÿòèíè ýþðöðöê, îíóí âÿòÿíäàøëûã ãàéÿëÿðèíèí ùÿãèãèëèéèíèí, ñÿìèìèëèéèíèí øàùèäè îëóðóã. Éeðè ýÿëìèøêÿí äeéÿê êè, eëÿ áóíà ýþðÿ äÿ áèç èñòÿìÿçäèê êè, àéðû-àéðû øeðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, Åéâàçûí ëèðèê ãÿùðÿìàíû «Ñÿíäÿí ýþçÿëè éîõäóð, àíàì, Àçÿðáàéúàíûì», «×è÷ÿêëÿíÿí, ýöëëÿíÿí, ñîíàì Àçÿðáàéúàíûì» - êèìè áèðáàøà âÿñô÷èëèê, ÷ûëïàã òÿðèôëÿð éîëó èëÿ ýeòñèí. Ãîúà Áîð÷àëûäàí ýÿëÿí éîëëàðäà Åéâàç Áîð÷àëûíûí þç ïîeòèê èçè âàð âÿ ÿëáÿòòÿ, îíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíû ìÿùç áó ìÿõñóñè èçëÿðèí âöñÿòèíè àðòûðìàëûäûð, èñáàòäàí ÷ûõìûø úûýûðëàðëà ýeòìÿìÿëèäèð, ÷öíêè áó, ùÿìèí ëèðèê ãÿùðÿìàíûí àðòûã ôîðìàëàøìûø, ñàáèòëÿøìèø ïîeòèê òÿáèÿòèíÿ çèääèð. Äöíéà, ìÿíè òÿðêèíÿ àë, Ýþðöì éîëóí ùàéàíàäûð! Áàõ, áó úöð ìÿüðóð ÷àýûðûøà ýþðÿ, äöíÿíäÿí ýÿëÿí âÿ ñàáàùà àïàðàí éîëëàð àõòàðûøûíäàêû áó âöñÿòÿ, eïèêëèéÿ ýþðÿ áèç ùÿìèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû ãÿáóë eäèðèê âÿ îíà öðÿê ãûçäûðûðûã. Åéâàçûí ëèðèê ãÿùðÿìàíû áeëÿ ìèñðàëàðäà ìöàñèð äöíéà èëÿ òÿêáÿòÿê äàéàíìàã èãòèäàðûíäàäûð âÿ îíóí ùÿéàòè äeòàëëàðû, èúòèìàè ìÿãàìëàðû, ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðû ìÿíàëàíäûðìàã âÿ öìóìèëÿøäèðÿ áèëìÿê áàúàðûüû, ôèêèðëÿðè, ìöøàùèäÿëÿðè ýþñòÿðèð êè, ñþùáÿò î ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ñèìà366 ñûíäà ùÿì èúòèìàè, ùÿì äÿ eñòeòèê áèð êàòeãîðèéà êèìè ìöàñèðëèéèí ñÿâèééÿëè òÿðÿôìöãàáèëèíäÿí ýeäèð. Áèç éóõàðûäà Åéâàçûí íe÷ÿ èëëÿð øeð ÷àï eòäèðìÿäèéèíè éàçäûã âÿ èíäè àéäûí îëóð êè, î ñöêóò «èëùàì ÷eøìÿñèíèí» ýöíàùû äeéèëìèø, øeðÿ, ñÿíÿòÿ eùòèðàìûí, ìÿñóëèééÿò ùèññèíèí «ýöíàùû» èìèø âÿ ãàðøûìûçäàêû áó éeíè êèòàá ùÿìèí ìÿñóëèééÿò ùèññèíè éàõøû íöìàéèø eòäèðèð. Ëàêèí áóðàñû áèçèì ö÷öí äàùà ÿëàìÿòäàð ýþðöíäö êè, áó ýöíöí þçöíäÿ äÿ Åéâàç «Ùe÷ âÿäÿ îõóéà áèëìÿéÿúÿéèì, Áèð íÿüìÿ ÷ûðïûíûð äèëèì óúóíäà» - äeéÿ þç ïîeòèê èìêàíëàðûíû (ùÿì äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, òóòàðëû èìêàíëàðûíû!) ïîeçèéàíûí, öìóìèééÿòëÿ, ñÿíÿòèí èìêàíëàðû ñÿâèééÿñèíÿ ãîéìóð âÿ éóõàðûäà äeäèéèì ìÿñóëèééÿò ùèññè áàõûìûíäàí ñÿìèìè áèð òÿâàçþêàðëûãëà «Áèð úàâàí øàèðè ãîé ýÿëÿúÿéèí, îõóñóí áó øeðè êþíëö àúàíäà» - äeéèð. Áó úÿùÿò áèçèì ö÷öí îíà ýþðÿ ÿùÿìèééÿòëè ýþðöíöð êè, áèð êöëë ùàëûíäà ìöàñèð ïîeçèéàìûçäà ìÿùç áeëÿ áèð ìÿñóëèééÿò ùèññèíèí ÷àòûøìàçëûüûíû à÷ûã-àøêàð ìöøàùèäÿ eäèðèê âÿ àç ãàëà, èúòèìàè ãàéüûìûçà ÷eâðèëìèø (ìÿí ùÿëÿ eñòeòèê ãàéüûíû äeìèðÿì!) «øeð àõûíû» ïðîñeñè äÿ eëÿ áóðàäàí áàøëàíûð. Áÿçÿí áèç èìêàíëà èääèà àðàñûíäà áeëÿ áèð êîìèê, eéíè çàìàíäà, àúû òÿçàäûí øàùèäè îëóðóã êè, ùÿð ùàíñû áèð ìöÿëëèô þç ïîeòèê èìêàíëàðûíû èãòèäàðñûç áèð ïîeçèéà èëÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèð. Ëàêèí áèç éeíÿ äÿ ãàðøûìûçäàêû êèòàáûí öçÿðèíÿ ãàéûäàã. Ìÿí ñÿíè öðêöäöá ïeðèêäèðÿëè, ×àòûá ÷ÿíáÿðèíäÿ áîüóëóá äàëüàì. Ùàðäàñàí, óçàëû ãàëûá áèð ÿëèì, Ãàéûò þç éóâàíà, ãàéûò, eé èëùàì. ßëáÿòòÿ, èëùàìû ÷àüûðìàã àñàíäûð, áóíó ùàìû áàúàðûð, àììà ùÿãèãè èëùàìûí ìÿùñóëó îëàí øeðëÿð éàçìàã èñÿ, àíúàã øàèðèí, ñÿíÿòêàðûí èìêàíû äàõèëèíäÿäèð âÿ ìÿí Åéâàçûí éeíè êèòàáûíû îõóäóãúà ñeâèíèðäèì êè, ãÿëÿì äîñòóìóí äèëè èëÿ èëùàìû ÷àüûðàí ìÿíÿâè eùòèéàúûí, «êþíöë àúëûüû»íûí þçö äÿ eëÿ èëùàìäàí ýÿëèð. Áó êèòàáûí éàõøû úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè áóäóð êè, îðàäàêû øeðëÿðäÿ èíñàíè ùèññëÿðëÿ, ùÿðýàù áeëÿ äeìÿê îëàðñà, «àäè» èíñàíëûãëà âÿòÿíäàøëûã àðàñûíäà öçâè áèð áàüëûëûã âàð, áóðàäàêû âÿòÿíäàøëûã àäèúÿ èíñàíè äóéüóëàðûí ôþâãöíäÿ äeéèë, ÿêñèíÿ, ùÿìèí «àäè» äóéüóëàðäàí, ùèññëÿðäÿí ãèäàëàíûð, áóíà ýþðÿ äÿ òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèêäèð, ñþéëÿíÿí ñþçöí eôôeêòè âàð. 367 Ìÿí äàüëàðà éàüàí ãàðàì, Ãàð ÿðèéèá èòÿñèäèð. Ìÿí äàýëàðäà áèòÿí áàðàì, Áàð éeéèëèá ýeäÿñèäèð. Ìÿíäÿí ñîíðà äàü ãàëàúàã, Øöêöð, øöêöð, ñàü ãàëàúàã. ßëáÿòòÿ, çÿðèô èíñàíè ùèññëÿðäèð, áóðàäà êàìeðàëûãäàí äîüàí áèð ùÿçèíëèê âàð, ùÿòòà èíòèìëèê âàð, àììà äöíéàýþðöøöíöí, áÿäèè eùòèâàíûí ìÿùäóäëóüó éîõäóð, ÷öíêè áó çÿðèô âÿ ùÿçèí ùèññëÿðè à÷ûãëàéàí ëèðèê ãÿùðÿìàí áàøãà áèð øeðäÿ àéðûúà áèð äàü áàðÿäÿ, éàõóä êÿíääÿêè áèð àüàú, ÷ÿìÿíäÿêè áèð ëàëÿ áàðÿäÿ éîõ, áöòöí äöíéà áàðÿäÿ ôèêèðëÿøèð, äeéÿê êè, «Àeðîïîðòäà» øeðèíäÿ îëäóüó êèìè, «äöíéàíûí öñòöíäÿ ôûðëàíàí» äóìàí áàðÿäÿ ôèêèðëÿøèð âÿ ÿí áàøëûúàñû èñÿ, ùÿìèí áÿøÿðè äöøöíúÿëÿðèí áÿäèè èíèêàñû áèçèì ãÿëáèìèçëÿ áÿðàáÿð, øöóðóìóçà äà éîë òàïûð, áÿäèè-eñòeòèê òÿìèíàò ùèññè îéàäûð. Áó ìÿíàäà, Åéâàçûí êèòàáûíà òîïëàíìûø øeðëÿð áèð-áèðèíè äàâàì eòäèðèð, áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð âÿ îíà ýþðÿ äÿ áèçäÿ áeëÿ áèð òÿñÿââöð éàðàíäû êè, éàçûëäûãëàðû âàõòäàí, áÿùñ eòäèéè ìþâçóëàðäàí àñûëû îëìàéàðàã áèç áöòþâ, òàì áèð ÿñÿð îõóìóøóã, ìöàñèð áèð øàèðèí òÿáèÿò áàðÿäÿ, õàëã âÿ Âÿòÿí áàðÿäÿ, äöíéà áàðÿäÿ äöøöíúÿëÿðèíäÿí èáàðÿò âàùèä ïîeìà-ïàíîðàì îõóìóøóã. Åéâàçûí ÿí éàõøû øeðëÿðèíäÿ éàðàäûúûëûã íàðàùàòëûüû èëÿ éàðàòìàã ÿçìè ãîøà àääûìëàéûð, þç äèàëeêòèê âÿùäÿòèíè òàïûð. Îíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíû íàðàùàòäûð, Òÿáðèçè õàòûðëàéûá, «Åëÿ éóõó ãîíàüûíàì íÿ âàõòäû» — äeéÿ ÿçàáëû, éàíûãëû äöøöíúÿëÿð è÷èíäÿäèð, ëàêèí î áó íàðàùàòëûãäàí ÷ÿêèíìèð, áó ÿçàáäàí ãîðõìóð, ÿêñèíÿ, «Àòëàí,öðÿéèì!» - äeéèð, ïîeòèê ìeéäàí àõòàðûð, «Âÿòÿí òÿêäèñÿ, íèéÿ ïàð÷àëàíûá òÿêúÿ Âÿòÿíèì?!» — éàíüûñû èëÿ äþâðöí ìöùöì èúòèìàè-ñîñèàë ïðîáëeìëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ eäèð. Åéâàçûí ëèðèê ãÿùðÿìàíûíûí ñþéëÿäèéè ñþç òÿñèð eäèð, ÿëÿ àëûð âÿ äöøöíäöðöð, ÷öíêè áó ãÿùðÿìàíûí þçö äÿ äàõèëÿí áèð êÿëìÿ ñþçÿ ìþùòàúäûð («Áèð äöíéà éàøàéàð áèð êÿëìÿ ñþçäÿ!») âÿ áó ìÿíÿâè òÿëÿáàòûíû îõóúóäàí ýèçëÿòìèð, ÿêñèíÿ, îíó øeðèí «ìàòeðèàëûíà» ÷eâèðèð: Ìÿí òÿøíÿ òîðïàüàì, ñÿí äîëìóø áóëóä, Øèìøÿéÿ ùÿñðÿòäè ãóëàã äà, ýþç äÿ. Ñóñìà, äÿðäèí àëûì, áöðêöäö ñöêóò, Öðÿéèì ïàðòëàéûð, áèð êÿëìÿ ñþç äe! 368 Áó éeðäÿ óñòàä Ôöçóëèíèí áèð áeéòè áèçèì éàäûìûçà äöøäö: Ñÿí eé ñþç äèëáÿðèíÿ çèéíÿòö çèéâÿð âeðÿí èíñàí, Ëèáàñè-ìÿðèôÿòäÿí ãûëìà ýÿë ìÿùðóì î úàíàíû. Ôöçóëè ùÿëÿ àäè èíñàíà ìöðàúèÿòëÿ áó áeéòè ñþéëÿìèøäè, øàèð èñÿ î èíñàíäûð êè, ñþçÿ âeðäèéè «çèéíÿòö çèéâÿð» àäè èíñàíëàðûí èøëÿòäèéè «çèéíÿòö çèéâÿð»äÿí ñe÷èëìÿëèäèð, äàùà òóòàðëû âÿ ìÿíàëû îëìàëûäûð âÿ áó áàõûìäàí Åéâàç áèçèì î øàèðëÿðèìèçäÿíäèð êè, ñþçö ñe÷ìÿéÿ, öìóìèëÿøäèðìÿéÿ, îáðàçëàøäûðìàüà ÷àëûøûð, ñþçö, íeúÿ äeéÿðëÿð, áàøëû-áàøûíà áóðàõìûð, ñþçëÿ èøëÿéèð. Åéâàçûí ïîeçèéàñû Àçÿðáàéúàí äèëèíè éàõøû áèëÿí, áó äèëè ñeâÿí âÿ áó äèëèí çÿíýèí ïîeòèê èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ eòìÿê èñòÿéÿí áèð øàèðèí ïîeçèéàñûäûð. Îíóí íÿèíêè ñþçëÿðëÿ èøëÿìÿê, ùÿòòà ñÿñëÿðëÿ èøëÿìÿê èñòÿéè âÿ áó çàìàí ÿëäÿ eòäèéè ïîeòèê óüóðëàð áó ìÿíàäà áèçÿ ïðèíñèïèàë, ÿùÿìèééÿòëè ýþðöíöð. Ìèñàë ö÷öí, àøàüûäàêû ïàð÷àäà «ø» ñÿñè, öìóìèééÿòëÿ, øeðèí ãàâðàíìàñûíäà, ñþéëÿíÿí ôèêèðëÿðèí ÿõç eäèëìÿñèíäÿ ìöíáèò áèð eñòeòèê ÿùâàëè-ðóùèééÿ éàðàäûð: Ùÿðäÿíáèð áàëàúà íàõîøëàéàíäà, Êþíëöì ÷èñÿêëÿéèá éàüûøëàéàíäà Ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð, ìÿí éàõøûëàøñàì, Áÿëêÿ éàõøûëàøàì áèð éàøûë àõøàì Äîüìà êÿíäèìèçäÿ, ÷àé ãûðàüûíäà... Íÿðýèçëè ýþéëÿðèí ÷èë÷ûðàüûíäà... Åéâàçûí îáðàçëàð àëÿìèíäÿ äÿ ñþçö äóéàí, ùèññ eäÿí âÿ ùÿìèí äóéüóäàí, ùèññäÿí éàðàíàí eñòeòèê áèð ñàôëûã âàð, îíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíû «×àïûð, àòëû êþíöë äöøìöð éÿùÿðäÿí», éàõóä «Øàèð òàëeéèìèí äèäÿðýèíèéÿì» — äeäèêäÿ, áóðàäàêû, íeúÿ äeéÿðëÿð, àüûëëû ñàäÿëèéè äîüóðàí äà ìÿùç ùÿìèí eñòeòèê ñàôëûã, òÿìèçëèêäèð. Åéâàç ùeúà âÿçíèíèí àðòûã ñàáèòëÿøìèø ôîðìàëàðûíäà éàçàí øàèðëÿðèìèçäÿíäèð âÿ éàõøû úÿùÿòäèð êè, áó èñòèãàìÿòäÿ äÿ î àõòàðûøëàðûíû äàâàì eòäèðèð, éeíè áþëýöëÿð, éeíè ãàôèéÿëÿð àõòàðûð. Áÿçÿí î, èëê áàõûøäàí êîáóä ýþðöíÿí ñþçëÿðè, ìèñàë ö÷öí, «Ùeé-ýÿëèá-ëeéýÿëèð-ùeéêÿëè» êèìè ñþçëÿðè eëÿ ãàôèéÿëÿíäèðèð êè, îíëàð øeðèí êîíòeêñòèíäÿ òÿáèè ñÿñëÿíèð, òÿðàâÿò ýÿòèðèð. Åéâàç ãóëàã ãàôèéÿëÿðèíäÿí äÿ éàõøû èñòèôàäÿ eäèð: 7-24 369 Ýþéäÿ òÿêëÿíÿí äóðíà, Òÿêëÿíèá ýþéäÿ äóðìà, Êþ÷, ìÿíèì ãÿëáèìÿ êþ÷. ßëáÿòòÿ, èëê áàõûøäà ôèêèðëÿøÿ áèëÿðèê êè, äóðíà ýþéäÿ äàéàíà áèëìÿç, éà ó÷ìàëû, éà äà eíìÿëèäèð, ëàêèí øàèð «äóðìàã» ÷îõìÿíàëû ôeëèíèí ÷àëàðûíäàí éàõøû èñòèôàäÿ eäÿ áèëìèøäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ «äóðíà-äóðìà» ãóëàã ãàôèéÿñè äÿ òÿáèè ñÿñëÿíèð, ìÿíçÿðÿíè, ÿùâàëè-ðóùèééÿíè èíúÿ, àêâàðeë áîéàëàðëà ùÿêê eäèð. «Äöíéà, ìÿíè òÿðêèíÿ àë» êèòàáû, eéíè çàìàíäà, áÿçè àðçóëàðûìûçû äà ìöÿëëèôèí äèããÿòèíÿ ÷àòäûðìàüà ñþâã eäèð. Éóõàðûäà àðòûã áóíëàðäàí áèðèíè ãeéä eòäèì: öìóìè ñþçëÿðèí éàðàòäûüû âÿñô÷èëèê ùÿëÿ éàëíûç çÿèô áèð òÿìàéöë êèìè àðà-ñûðà Åéâàçûí áÿçè øeðëÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèð âÿ áèç èñòÿðäèê êè, îíóí éàðàäûúûëûüû ýÿëÿúÿêäÿ ùÿìèí òÿìàéöëäÿí òàìàì àçàä îëñóí. Èêèíúè àðçóìóç áóäóð êè, éeíÿ äÿ àðà-ñûðà áÿçè øeðëÿðäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàí íÿñèùÿò÷èëèê ÿùâàëè-ðóùèééÿñè Åéâàçûí ïîeçèéàñûíûí ùÿéàòèëèéèíÿ, úàíëûëûüûíà éàä îëäóüó ö÷öí àðàäàí ãàëäûðûëñûí. «Àéàüûí àëòûíäà ñeâ áó òîðïàüû!», éàõóä «Êèì éeòèðñÿ ñÿíÿ ãàäà, ÿâÿçèíè ñàëìà éàäà; Âàç êe÷ êè, éàõøûëûãëàðûí áèðè àðòñûí áó äöíéàäà!» äeìÿêëÿ áó ýöí, eëÿ áèëèðÿì êè, áÿäèè íàèëèééÿò ÿëäÿ eòìÿê ìöìêöí äeéèë, ÷öíêè íÿñèùÿò÷èëèê, ÷ûëïàã øÿêèëäÿ èáðÿò äÿðñè âeðìÿê, äèäàêòèêà ìöàñèð ïîeçèéàíûí òÿáèÿòèíÿ éàääûð. Áó ýöí ïîeçèéàäà òîðïàüûí, õàëãûí, Âÿòÿíèí òÿÿññöáö eëÿ ÷ÿêèëìÿëèäèð êè, òÿðèô ñþçëÿðè éîõ, òÿñèðëè äeòàëëàð, ìöøàùèäÿëÿð, îáðàçëûëûã ñÿíè ÿëÿ àëñûí, äöøöíäöðñöí, éàääàí ÷ûõìàñûí. ßëáÿòòÿ, ùÿð ìèñðàäà, ùÿòòà ùÿð áèð øeðäÿ ïîeòèê êÿøôÿ íàèë îëìàã ìöìêöí äeéèë, ëàêèí ìÿùç Âÿòÿí ìÿùÿááÿòèíè òÿðÿííöì eäÿí, eëÿúÿ äÿ èíñàíû «éàõøûëûüà» äÿâÿò eäÿí øeðëÿðäÿ ïîeòèê êÿøôëÿðÿ eùòèéàú äàùà àðòûãäûð, ÷öíêè áó áàðÿäÿ ÷îõ éàçûëûá âÿ ñÿíèí éàçäûüûí ìöòëÿã ñe÷èëìÿëèäèð, ÿêñ-òÿãäèðäÿ øeð ìÿìóëàòû è÷èíäÿ èòèá-áàòàúàãäûð. Íÿùàéÿò, áèð àðçóìóçó äà áèëäèðèðèê: áèç èñòÿðäèê êè, Åéâàç Áîð÷àëû ñþçàëòû ìÿíàëàðäàí, ìèñðàëàðûí ñÿòèðàðàñû äàøûäûüû ôèêèð àüûðëûüûíäàí äàùà àðòûã èñòèôàäÿ eòñèí. Ìèñðàëàð ùÿð øeéè äÿãèã ñóðÿòäÿ, ñþçëÿðèí éàëíûç ìöñòÿãèì ìÿíàñû èëÿ ñÿùèôÿëÿðÿ ùÿêê eäÿúÿêñÿ, îíäà ùÿéàòûí áÿäèè äÿðêè èëÿ çeùíè äÿðêè àðàñûíäàêû ôÿðã ýeò-ýeäÿ àðàäàí ýþòöðöëìÿçìè? 370 Åéâàçûí áèð ÷îõ øeðè îíà ýþðÿ áèçè ÿëÿ àëûð, áèçÿ òÿñèð eäèð êè, îíëàð ìÿùç áÿäèè òÿôÿêêöðöí ìÿùñóëóäóð âÿ áèç èñòÿðäèê êè, áó ìÿíàäà îíóí éàðàäûúûëûüûíäà èñòèñíàëàð îëìàñûí. ... Ãîúà Áîð÷àëûäàí ýÿëÿí éîëëàð áó ýöí óüóðëó áèð øeð êèòàáûíû áèçÿ ÷àòäûðûá. Éîë éàëíûç ìÿêàíëà áàüëû ìÿôùóì äeéèë, éîë eéíè äÿðÿúÿäÿ çàìàíëà äà áàüëûäûð. Áîð÷àëûäàí ýÿëÿí éîëëàð áèçè ñàáàùûí äà éeíè ïîeòèê ýþðöøëÿðèíÿ àïàðûð âÿ áó ýþðöøëÿðèí áèð äàùà ýeúèêìÿìÿñè ö÷öí øàèð äîñòóìóçà äeéèðèê: Éîë÷ó éîëäà ýÿðÿê. 1984. 371 ßÔÑÀÍß ÄÀÂÀÌ ÅÄÈÐ... («Íÿñèìè» ïîeìàñûíû éeíèäÿí îõóéàðêÿí) Ñÿíÿòêàð ùàããûíäà ÿñÿð éàçìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Èíñàí, îíñóç äà, ìöðÿêêÿá, çÿíýèí áèð âàðëûãäûð, ñÿíÿòêàðûí èñÿ ùèññëÿðè, ÿìÿëëÿðè, äöíéàýþðöøö, éÿãèí êè, äàùà ìöðÿêêÿá âÿ äàùà çÿíýèíäèð. Ô.Äîñòîéeâñêè éàçûðäû: «Ìÿíèì ùÿð áèð ãÿùðÿìàíûì þç äèëè âÿ þç àíëàéûøëàðû èëÿ äàíûøûð» âÿ áó, ùÿãèãÿòäèð, ÷öíêè, ÿñëèíäÿ, ñÿíÿòêàð éàëíûç áèð ôÿðä äeéèë. Ñÿíÿòêàðûí äàõèëè àëÿìèíäÿ, ùèññëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô õàðàêòeðëÿð, ìöõòÿëèô ùèññëÿð, ùÿéÿúàíëàð ìÿñêÿí ñàëûð, ñÿíÿòêàðûí ñàðñûíòûñû äà, ñeâèíúè äÿ àäè ñàðñûíòû (ùÿðýàù ñàðñûíòûéà àäè äeìÿê ìöìêöíñÿ!) âÿ àäè ñeâèíú äeéèë. Ãàáèë, ñÿíÿòêàð ùàããûíäà ÿñÿð éàçûá. Ùÿðýàù áó ñÿíÿòêàðûí ÿäÿáè èðñè éàëíûç þç õàëãûíûí éîõ, áöòöí áÿøÿðèééÿòèí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèäèðñÿ, ùÿðýàù áó ñÿíÿòêàðûí ÿìÿëëÿðè, ùÿéàòû áÿøÿðè ãÿùðÿìàíëûã íöìóíÿñèäèðñÿ, î çàìàí, ÿëáÿòòÿ, ùÿìèí ñÿíÿòêàð ùàããûíäà ÿñÿð éàçìàã äàùà ÷ÿòèíäèð. Íÿñèìè äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí ìÿùç áeëÿ áèð íöìàéÿíäÿñèäèð, áÿøÿð òàðèõèíèí ìÿùç áeëÿ áèð ôèãóðàñûäûð. Áó ÷ÿòèíëèê Ãàáèëèí þçöíö áèð ñÿíÿòêàð êèìè ãîðõóòìàìûøäûð âÿ î, «Íÿñèìè» eïèê ïîeìàñûíû éàçìûøäûð. Ïîeìàíûí éàçûëìàñûíäàí àðòûã áèð íe÷ÿ èë êe÷ìèøäèð, ëàêèí ñÿíÿò ÿñÿðè áó áèð íe÷ÿ èëäÿ êþùíÿëÿúÿêñÿ, äöíÿíèí ÿäÿáè ôàêòûíà ÷eâðèëÿúÿêñÿ, äeìÿëè, ñÿíÿò ÿñÿðè éîõ, ùÿðýàù áåëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, ýöíäÿëèê ñÿíÿò ìÿìóëàòûäûð. Ãàáèëèí ïîeìàñû ñÿíÿò ÿñÿðèäèð âÿ òÿíãèäèìèç áó áàðÿäÿ òóòàðëû ôèêðèíè ñþéëÿéèá, ïîeìà ùÿì ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèí, ùÿì îõóúóëàðûí ëàéèãëè ãèéìÿòèíè àëûá, ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã, áèç äÿ ùÿìèí ïîeìàíû éeíèäÿí îõóéàðêÿí, áó êè÷èê ãeéäëÿðè éàçìàüà áèð eùòèéàú ùèññ eòäèê. Íÿñèìè àëòû éöç èëäÿí àðòûã áèð âàõò áóíäàí ÿââÿë, ÕÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí ìÿøùóð Øàìàõû øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëäó âÿ òàëe îíó þìðöíö òàìàìëàìàã ö÷öí Ñóðèéàíûí ìÿøùóð Ùÿëÿá 372 øÿùÿðèíÿ àïàðûá ÷ûõàðäû, úÿùàëÿò, èñòèáäàä øàèðèí þëöìöíÿ ôèòâà âeðäè, Ìèñèð ñóëòàíû ßëìöééÿä øàèðèí äèðè-äèðè äÿðèñèíèí ñîéóëìàñû, éeääè ýöí Ùÿëÿáäÿ úàìààòà ýþñòÿðèëìÿñè áàðÿäÿ ÿìð âeðäè. Èíñàíëàð êèìè, øÿùÿðëÿðèí äÿ þç òàëeéè âàð: øàèð ìÿùç îðàäà àíàäàí îëäóüó ö÷öí Øàìàõû äàùà àðòûã ìÿøùóðëàøäû. Øàèð ìÿùç îðàäà äèðè-äèðè ñîéóëäóüó ö÷öí Ùÿëÿá äÿ äàùà àðòûã ìÿøùóðëàøäû. Øàìàõû èëÿ óçàã Ùÿëÿá àðàñûíäàêû øàèð þìðö áèð äàùà èíñàíûí áþéöêëöéöíäÿí õÿáÿð âeðäè âÿ áó þìöðäÿ Ïîeçèéà èëÿ Àçàäëûã àíëàéûøëàðû eéíèééÿò òÿøêèë eòäè. Íÿñèìè Àçàäëûã íàìèíÿ éàçäû âÿ Àçàäëûã íàìèíÿ äèðè-äèðè ñîéóëäó. ×îõ çàìàí ÿôñàíÿëÿð þëöìäÿí ñîíðà éàðàíûð. Ëàêèí Íÿñèìèíèí ùÿéàòû þç ñàüëûüûíäà èêÿí ÿôñàíÿâè áèð ãÿùðÿìàíëûã èäè, Íÿñèìèíèí èñòeäàäû ÿôñàíÿâè áèð âeðýè èäè. Áó ýöí äÿ áeëÿäèð. ßôñàíÿ, àäèúÿ îëàðàã äàâàì eäèð. Íÿñèìè ùèññëÿðè, ùÿéÿúàíëàðû, Íÿñèìè ôèòðÿòè äöíéàéà ñûüìûðäû: Ìÿíäÿ ñûýàð èêè úàùàí, ìÿí áó úàùàíà ñûüìàçàì! Ýþâùÿðè-ëàìÿêàí ìÿíÿì, êþâíö ìÿêàíÿ ñûüìàçàì! Íÿñèìèäÿí ñþç äöøÿíäÿ áÿçÿí îíóí àíà äèëèíè çÿíýèíëÿøäèðìÿñèíè Äàíòe èëÿ, ùóìàíèñò ëèðèêàñûíû Ïeòðàðêà èëÿ, ôÿëñÿôÿñèíäÿêè ïàíòeèñòëèéè Ëóêðeòñè Êàð èëÿ, Èíñàí, Àçàäëûã âÿ Ýÿëÿúÿê íàìèíÿ ùÿéàòûíäàí êe÷ìÿéèíè Úîðäàíî Áðóíî èëÿ ìöãàéèñÿ eäèðëÿð. ßëáÿòòÿ, áó àíàëîýèéàëàðäà áèð ùÿãèãÿò âàð, ëàêèí ùÿìèí ùÿãèãÿòëÿ áÿðàáÿð, ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, Äàíòe äÿ, Ïeòðàðêà äà, Ëóêðeòñè Êàð äà, Úîðäàíî Áðóíî äà âÿ Íÿñèìè äÿ áÿøÿð òàðèõèíèí eëÿ ïàð÷àëàðû, ùèññÿëÿðèäèð êè, îíëàðû áèð-áèðè èëÿ ìöãàéèñÿ eòìÿê îëìàç. Òàðèõèí ïàð÷àëàðû, ùèññÿëÿðè ìöãàéèñÿéÿ ñûüûøìûð. Òàðèõèí áó ñÿùèôÿëÿðè î ãÿäÿð èøûãëû, î ãÿäÿð éöêñÿêäèð êè, îíëàð ìöãàéèñÿñèç, àíàëîýèéàñûç, þç-þçëöéöíäÿ èíñàí äöùàñûíûí ãàäèðëèéèíäÿí õÿáÿð âeðèð. Íÿñèìè øÿõñèééÿòè áþéöê Èíñàí íöìóíÿñè èäè âÿ áóíà ýþðÿ äÿ Íÿñèìèíèí Èíñàí ùàããûíäà éàçäûãëàðû áþéöê äÿ òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèê èäè âÿ ùÿìèí òÿñèð ýöúö áó ýöí äÿ ïîeçèéàíûí ãöäðÿòèíäÿí äeéèð: Ùÿãã òÿàëà Àäÿì îüëó þçöäöð, Îòóç èêè ùàãã êÿëàìû ñþçöäöð. Úöìëÿ àëÿì áèë êè, Àëëàù þçöäöð, Àäÿì îë úàíäûð êè, ýöíÿø öçöäöð. 373 Óçóí-óçàäû ÿñðëÿð áîéó èíñàí þçöíöí êè÷èêëèéèíè, ùe÷ëèéèíè áèëäèðèðäè, Íÿñèìè èñÿ Èíñàíû Àëëàù àäëàíäûðûðäû âÿ Íÿñèìèíèí Èíñàíà ùþðìÿòè, ìÿùÿááÿòè îíóí áþéöê èñòeäàäû èëÿ âÿùäÿòäÿ äöíéà ïîeçèéàñûíäà Èíñàí ùèìíè éàðàòäû. Ùÿìèí èíñàí ùèìíèíèí ìöÿëëèôè Ãàáèëèí ÿäÿáè ãÿùðÿìàíûäûð. Áÿçÿí áèç ìöàñèð ïîeçèéàìûçäà èìêàí èëÿ èääèà àðàñûíäàêû àúû áèð òÿçàäûí øàùèäè îëóðóã: ìöÿëëèô ïîeìà éàçûð, èääèàñû áþéöêäöð, áþéöê ìÿòëÿáëÿðÿ ýèðèøèð, ëàêèí ïîeòèê èìêàíû ùÿìèí èääèàíûí ìöãàáèëèíäÿ êè÷èêäèð âÿ ÿëáÿòòÿ, áó çàìàí áÿäèè ìÿüëóáèééÿò áàø âeðèð. Íÿ éàõøû êè, Ãàáèëèí èääèàñû èëÿ èìêàíëàðû áó ïîeìàäà îç âÿùäÿòèíè òàïìûøäûð. Ùÿëÿ ïîeìàíûí áàøëàíüûúûíäà Ãàáèë Íÿñèìèéÿ ìöðàúèÿòëÿ: ... Ýöí êèìè ãàëõûðñàí, áàáàì Íÿñèìè! — äeéèð âÿ ÿëáÿòòÿ, ñÿëÿôèíè áeëÿúÿ ýöíÿøÿ áÿíçÿòìÿñè ìöÿëëèôèí ãàðøûñûíà áþéöê âÿçèôÿ ãîéóð: ìèñðàëàð, ôÿñèëëÿð, áöòöí ïîeìà þç ãÿùðÿìàíûíûí áeëÿ áèð óúàëûüûíû ïîeçèéàíûí äèëè èëÿ ýþñòÿðìÿéè áàúàðìàëûäûð. Ãàáèë áó áîéöê âÿçèôÿíèí þùäÿñèíäÿí ýÿëìèøäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ «Íÿñèìè» ïîeìàñû ìöàñèð Àçÿáàéúàí ïîeçèéàñûíûí ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Íÿñèìèíèí Øàìàõûäà áàøëàéûá, óçàã Ùÿëÿáäÿ ñîíà éeòÿí çÿíýèí âÿ ìöðÿêêÿá ùàäèñÿëÿðëÿ äîëó ùÿéàòû, Ãàáèëèí ïîeìàñûíäà þç äîëüóí áÿäèè èíèêàñûíû òàïìûøäûð. Ïîeìàíûí ñîíóíäà îõóéóðóã: Ìÿøÿëëÿð ãîâóøäó ôÿúðèí íóðóíà, Ýeúÿ èøûã îëäó ñàáàùà êèìè. Òàðèõ øÿõñèééÿòèí ÿí ìÿüðóðóíà Ùÿëÿáäÿ ðàñò ýÿëäè—øàèð Íÿñèìè! «Íÿñèìè» ïîeìàñûíûí áÿäèè-eñòeòèê êeéôèééÿòëÿðè, ôÿëñÿôè ìöíäÿðèúÿñè áèçè Ùÿëÿáäÿí áàøëàìûø þëöìñöçëöéÿ èíàíäûðûð, Ãàáèëèí ïîeçèéàñû ùÿìèí þëöìñöçëöéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí ÿìÿëëÿðè, ôÿàëèééÿòè, ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðû, ÿãèäÿíè äîëüóí, òóòàðëû áîéàëàðëà ÿêñ eòäèðèá. Ãàáèë ÿñÿðèíè «òàðèõè-äðàìàòèê ïîeìà» àäëàíäûðûá. Ìÿíúÿ, «Íÿñèìè» ïîeìàñûíûí ÿí éàõøû úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè áóäóð êè, òàðèõèëèê áóðàäà øÿðòè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Äÿãèã òàðèõè ðÿãÿìëÿð374 ëÿ, òàðèõè øÿõñèééÿòëÿðëÿ, ùÿãèãÿòÿí áàø âeðìèø ùàäèñÿëÿðèí òÿñâèðè èëÿ, òàðèõè êîëîðèòëÿ áÿðàáÿð, Ãàáèëèí ïîeìàñûíûí ìöíäÿðèúÿñèíè âàõò, çàìàí ÷ÿð÷èâÿñèíè òàíûìàéàí áÿøÿðè ñÿúèééÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Ñÿíÿòêàð âÿ çàìàí, ñÿíÿòêàð âÿ úÿìèééÿò äàèìè áèð ïðîáëeìäèð âÿ áó ìÿíàäà, Ãàáèëèí ïîeìàñû áó ýöíöí ïîeìàñûäûð. Ìÿí áó êè÷èê ãeéäëÿðè Ô.Äîñòîéeâñêèäÿí ýÿòèðäèéèì áèð ñèòàòëà áàøëàäûì âÿ éeíÿ äÿ îíäàí áèð ñèòàò ýÿòèðìÿê èñòÿéèðÿì: «Áÿäèè ÿñÿðèí áöòöí äÿðèíëèéè, áöòöí ìöíäÿðèúàòû, éÿãèí éàëíûç òèïëÿðëÿ âÿ õàðàêòeðëÿðëÿ áàüëûäûð». Ãàáèëèí ïîeìàñû òèïëÿð âÿ õàðàêòeðëÿð ïîeìàñûäûð. Ëàï áó ýöíëÿðäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø «Ðöáàèëÿð» êèòàáûíäà Ãàáèë éàçûð: Ùàãñûçëûüà êèì äþçñÿ äÿ, øàèð þëÿð, øàèð äþçìÿç. «Íÿñèìè» ïîeìàñû áeëÿ áèð «øàèð äþçìÿçëèéè» ùàããûíäà ÿñÿðäèð. Íÿñèìèíèí «äþçìÿçëèéè» àíëàéûøû, ÿñëèíäÿ, îíóí ÿáÿäèëèéè, ìÿíÿâè «þëìÿçëèéè» àíëàéûøû èëÿ eéíè ìàùèééÿòëèäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, Íÿñèìè «äþçìÿçëèéèíè» áöòöí âöñÿòè èëÿ ýþðìÿê âÿ áóíó ïîeçèéàíûí äèëè èëÿ èôàäÿ eòìÿê ö÷öí, ïîeìà ìöÿëëèôèíèí þçöíöí íàðàùàòëûüû, ìÿíÿâè ñûõûíòûéà, èúòèìàè áÿðàáÿðñèçëèéÿ, ìèëëè ùöãóãñóçëóüà, õèñëÿòèí íàãèñëèéèíÿ äþçìÿçëèéè âàúèá èäè. Áó ìÿíàäà, Ãàáèëèí þçö äÿ íàðàùàò âÿ «äþçìÿéÿí» øàèðäèð. Éeíÿ äÿ ùÿìèí «Ðöáàèëÿð» êèòàáûíäà Ãàáèë îõóúóñóíà — ìöàñèðèìèçÿ ìöðàúèÿòëÿ äeéèð: Íÿñèìèéÿ, Ôöçóëèéÿ, Âàãèôÿ òàïûí! Äàõèëäÿí ãîïóá ýÿëÿí áó ÷àüûðûø, áó äÿâÿò, ýþðöíöð, îõóúó èëÿ öíñèééÿòèí äàùà àðòûã eòèáàðëû, ùÿðàðÿòëè îëìàñû, äàùà àðòûã áèð ìÿùðÿìëèéè íàìèíÿ ìÿíÿâè òÿëÿáàòäàí äîüóð. ßëáÿòòÿ, Íÿñèìèéÿ, Ôöçóëèéÿ, Âàãèôÿ òàïûíàí áèð îõóúó èëÿ, áó áþéöê ñÿëÿôëÿðÿ òàïûíàí øàèð àðàñûíäàêû öíñèééÿò äàùà ìöíäÿðèúÿëè âÿ äàùà àëè îëàúàãäûð. «Íÿñèìè» ïîeìàñû þç ãÿùðÿìàíûíûí òèìñàëûíäà Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíûí ãÿäèìëèéè âÿ ãàäèðëèéè áàðÿäÿ äîëüóí òÿñÿââöð éàðàäûð, eéíè çàìàíäà, Ãàáèëèí ñÿíÿòèíèí òèìñàëûíäà ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíûí eïèê æàíðûí éöêñÿê çèðâÿëÿðèíè ôÿòù eòìÿê ÿçìèíäÿ îëäóüóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ íöìàéèø eòäèðèð. 1985. 375 ÂßÒßÍÄÀØ ÃÀÉßÑÈ ÈËß Îõóúó (éàõóä òàìàøà÷û, äèíëÿéèúè) ñÿíÿòêàðà èíàíûðñà, îíóí èñòeäàäûíà áÿëÿääèðñÿ, ùÿìèí èñòeäàäûí ìöõòÿëèô øÿêèëäÿêè þçöíö èôàäÿñèíÿ òÿÿúúöáëÿíìèð, ñeâäèéè ìöüÿííèíèí, éàõóä ðåæèññîðóí éàçäûüû êèòàáû, ñåâäèéè øàèðèí, éàõóä àðòèñòèí ôÿðäè ôîòîñÿðýèñèíè, ñåâäèéè éàçû÷ûíûí, éàõóä áÿñòÿêàðûí ðÿíýêàðëûã àëáîìóíó òÿÿúúöá ùèññè èëÿ éîõ, ðàçûëûã, ìÿìíóíèééÿò ùèññè èëÿ ãàðøûëàéûð âÿ áó, éÿãèí êè, áeëÿ äÿ îëìàëûäûð, ÷öíêè «èñòeäàä» àíëàéûøû, âeðýèñè eëÿ áèð ìþúöçÿäèð êè, ùÿìèí ìþúöçÿäÿ òÿáèè áèð ãàäèðëèê, ÷îõúÿùÿòëèê âàð. Áöòöí áóíëàð áeëÿäèð, ëàêèí áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, eòèðàô eäèì êè, ñÿíÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðäèéèì, èñòeäàäûíà, çÿùìÿòêeøëèéèíÿ, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ áàüëûëûüûíà éàõøû áÿëÿä îëäóüóì ðÿññàì Åë÷èí Àñëàíîâóí éeíèúÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø «Åë-îáà îéóíó, õàëã òàìàøàñû» (Áàêû, 1984) êèòàáûíû (ìöÿëëèôèí òÿáèðèëÿ äeñÿê, «õàëã îéóí-òàìàøà ìÿäÿíèééÿòèìèçäÿ äeéèì âÿ àäëàðûí èçàùëû ñþç êèòàáû»íû) âÿðÿãëÿäèêúÿ, îíóí õàëã òàìàøàëàðûíà, öìóìèééÿòëÿ, ñÿíÿòèí ìöõòÿëèô ïðîáëeìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðèíè àðà-ñûðà îõóäóüóìà áàõìàéàðàã, ÿââÿëúÿ ìÿùç òÿÿúúöá ùèññè êe÷èðäèì: ìöÿëëèô áöòöí áó èëëÿð ÿðçèíäÿ ðÿíýêàðëûãëà ìÿøüóë îëìàãëà, ìöõòÿëèô òeàòð òàìàøàëàðûíà áÿäèè òÿðòèáàò âeðìÿêëÿ áÿðàáÿð, õàëãûìûçûí ãÿäèì âÿ çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòèíè, Àçÿðáàéúàí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíèí eùòèâà âöñÿòèíè ÿéàíè øÿêèëäÿ òÿúÿññöì eòäèðÿí áó îðèæèíàë âÿ ÷îõ ëàçûìëû êèòàáûí öçÿðèíäÿ èøëÿéèðìèø... Êèòàáû äèããÿòëÿ îõóäóãäàí ñîíðà, äîüðóñó, ùÿìèí òÿÿúúöá ùèññè äàõèëè áèð ðàçûëûãëà, ùÿòòà ìÿí äeéÿðäèì êè, äàõèëè áèð ôÿðÿùëÿ ÿâÿç îëóíäó. Áèç ôÿðÿùëÿíäèê êè, áþéöê ÿäÿáè èðñèìèçëÿ, øàíëû òàðèõè êe÷ìèøèìèçëÿ áÿðàáÿð, èúòèìàè-ôÿëñÿôû ôèêðèìèçëÿ, þç òÿñèð ýöúö èëÿ ìèëëè âÿ úîüðàôè ñÿðùÿäëÿð òàíûìàéàí ôîëêëîðóìóçëà áÿðàáÿð, çÿíýèí eë-îáà îéóíëàðû, õàëã òàìàøàëàðû ìÿäÿíèééÿòèíèí äÿ âàðèñëÿðèéèê âÿ áó ýöí ìÿùç áèð âàðèñ êèìè, þç êe÷ìèøèìèçè, ìÿäÿíèééÿòèìèçè, áó êèòàáäà îëäóüó êèìè, äÿðèíäÿí âÿ ñèñòeìëè øÿêèëäÿ þéðÿíìÿê, òÿäãèã eòìÿê âÿ ýþñòÿðìÿê èãòèäàðûíäàéûã. Åë÷èí Àñëàíîâ ôîëêëîðóìóçó, êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçû, ãÿäèì eëìè ìÿíáÿëÿðè, àâðîïàëû ñÿééàùëàðûí åïèñòîëéàð èðñèíè, ÿñÿðëÿðèíè, òÿñâèðè ñÿíÿòèìèçè (õöñóñÿí, ìöõòÿëèô îéóíëàðû, êöòëÿâè äÿðâèø ìÿ376 ðàñèìëÿðèíè, õàëã òàìàøàëàðûíû) ýþñòÿðÿí ìèíèàòöðëÿðèìèçè òÿäãèã eäÿðÿê, îíëàðäàí éàðàäûúû ñóðÿòäÿ èñòèôàäÿ eäÿðÿê, õàëãûìûçûí çÿíýèí îéóí-òàìàøà èðñè èëÿ áàüëû òîïëàäûüû àäëàðûí, äeéèìëÿðèí, ÿñàñÿí, ñÿêêèç áèðëÿøìÿ öçðÿ òÿñíèôàòûíû âeðìèøäèð: ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ýÿëÿí àò áeëèíäÿ âÿ öìóìèééÿòëÿ, àòëà îéíàíûëàí ìèëëè îéóíëàðû áèðëÿøäèðÿí àòöñòö îéóíëàð; êè÷èê âÿ éeíèéeòìÿ ãûçëàðûí, úàâàí ýÿëèíëÿðèí èøòèðàêû èëÿ êe÷èðèëÿí îéóíëàðû áèðëÿøäèðÿí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðû; äÿðâèø òðóïïàëàðûíûí ìeéäàíëàðäà, òÿêéÿëÿðäÿ, ìÿúëèñëÿðäÿ õàëãà ýþñòÿðäèéè îéóí âÿ òàìàøàëàðû áèðëÿøäèðÿí äÿðâèø îéóíëàðû; òeàòðëàøäûðûëìûø èäìàí îéóíëàðû áèðëÿøäèðÿí çîðõàíà îéóíëàðû; ùÿëÿ èñëàìèééÿòäÿí ÿââÿë õàëãûìûçûí èíàì âÿ òàïûíìàëàðû èëÿ áàüëû êöòëÿâè õàëã øÿíëèêëÿðèíè, òàìàøàëàðû áèðëÿøäèðÿí ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðè; à÷ûã ùàâàäà, áàçàðëàðäà, ÷àéõàíàëàðäà, ìeéäàíëàðäà êóêëà òàìàøàëàðûíû áèðëÿøäèðÿí îéóã-êóêëà òàìàøàëàðû; ÿí ãÿäèì òàïûíìàëàðëà áàüëû îëàí óøàã îéóíëàðû áèðëÿøäèðÿí óøàã îéóíëàðû; ôàúèÿ òÿáèÿòëè eë òàìàøàëàðûíû áèðëÿøäèðÿí øÿáèù òàìàøàëàðû. Áóíëàðäàí áàøãà, éàëëû îéóíëàðûíà, êîìèê îéóí÷ó àäëàðûíà, ëàëîéóíó (ïàíòîìèìà) òàìàøàëàðûíà, íàüûë-äàñòàí ìÿúëèñëÿðèíÿ, îéóí ìeéäàí÷àñûíà âÿ îéóí÷ó ëÿâàçèìàòûíà, îéóí-òàìàøà íþâöíÿ, îéóí-òàìàøà òÿøêèëàò÷ûëàðûíà, îéóí÷ó, éàðäûì÷û àäëàðûíà, îéóí÷ó (àðòèñò) ëÿùúÿñèíÿ, òàìàøà, ìÿúëèñ âÿ ñóðÿò àäëàðûíà, òÿê îéóíáàç òàìàøàëàðûíà, áöòöí áó ñÿíÿòëÿðëÿ áàüëû îëàí òàðèõè øÿõñëÿðÿ àèä îíëàðúà àäëàð, äeéèìëÿð, øÿõñëÿð êèòàáäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìöÿëëèô àéðû-àéðû áèðëÿøìÿëÿð öçðÿ áèð éeðÿ ñàé ùeñàáû ìèí àä, äeéèì, òeðìèí òîïëàìûøäû, ÿñëèíäÿ èñÿ, êèòàáäà èçàù îëóíàí, ùàããûíäà ìÿëóìàò âeðèëÿí áó àäëàð, äeéèìëÿð, òeðìèíëÿð õeéëè ÷îõäóð. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ âeðèëÿí äeéèìëÿðäÿ, àäëàðäà, òeðìèíëÿðäÿ eéíè êþêäÿí îëàí ñþçëÿð ñàéà ñàëûíìàìûøäûð, ùàëáóêè, îíëàðûí äà ùÿð áèðèíèí òàìàì ìöñòÿãèë ìÿíàëàðû âàð. Ìèñàë ö÷öí, «Ãàðà» — Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà «òîé âÿ eë øÿíëèêëÿðèíäÿ îéíàíûëàí ùîâóçöñòö òàìàøàñûíûí àïàðûúûñû âÿ áàø îéóí÷óñóíà» âeðèëÿí àääûð, eéíè ñþçëÿ áàøëàíàí «Ãàðàãîéäó», «Ãàðàäèíìÿç» ãûç-ýÿëèí îéóíëàðû, «Ãàðàýÿù», «Ãàðàýþç», «Ãàðà÷þùðÿ» îéóã-êóêëà òàìàøàëàðû, «Ãàðàïàøà» óøàã îéóíó, «Ãàðàýþç÷ö» õÿéàë-îéóíó êþëýÿ-îéóã òàìàøàñûíäà ôèãóð îéíàäàí àðòèñòèí àäû, «Ãàðàâÿëëè (Ãÿðâÿëëè)» ëÿòèôÿ âÿ ãàðàâÿëëè ìÿòíëÿðè ÿñàñûíäà ìÿçùÿêÿ òàìàøàñû, «Ãàðà Ëîòó» èñÿ, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ýeíèø øþùðÿò ãàçàíìûø êîìèê áèð îéóí÷óíóí àäûäûð. Éàõóä «Êîñà» — ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëÿí òàìàøàëàðûí áàø ãÿùðÿìàíûäûð, áó 377 ñþçëÿ áàøëàíàí «Êîñàáàðíeøèí» Àçàðýàí øÿíëèéèíäÿêè «Êÿâñÿú» ìÿðàñèìèíèí áàøãà àäûäûð, «Êîñàáàøû» Êîñà òàìàøàëàðûíû ùàçûðëàéàí ðeæèññîðäóð, «Êîñ-êîñà» ãÿäèì ìÿðàñèì òàìàøàñûíûí àäû, «Êîñà èëÿ ýÿëèí» áàøãà áèð îéóíóí àäû, «Êîñà-ýÿëèí» Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ìþâñöì ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èøòèðàê eäÿí òÿëõÿéèí àäû, «Êîñà îéóíó», «Ìàñêà îéóíó», «Êîñ-êîñà» èñÿ ùÿì ìÿñãÿðÿáàç ìÿíàñûíäà èøëÿíèð, ùÿì äÿ öúàáîéëó ìöãÿââà àäûäûð. Êèòàáäà áó úöð ìèñàëëàðûí ñàéû ÷îõäóð âÿ áó äà, ÿëáÿòòÿ, îíóí ìöíäÿðèúÿñèíè äàùà àðòûã çÿíýèíëÿøäèðèð. Ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòè, èñòèáäàä, äèíè ôàíàòèçì òàðèõ áîéó ùÿìèøÿ õàëãûí ìèëëè-ìÿíÿâè àçàäëûüûíû ÿëèíäÿí àëìàã ö÷öí, èëê íþâáÿäÿ, îíóí ìÿäÿíèééÿòèíè éîõ eòìÿéÿ, áó ìÿäÿíèééÿòè èíêèøàôäàí ãîéìàüà, áó ìÿäÿíèééÿòÿ ãàðà éàõìàüà ÷àëûøìûøäûð âÿ áó ýöí áèçèì äèëèìèçäÿ ùîããàáàçëûã, øÿáèù÷è, îéóíáàç, äöááÿ, ëîòó âÿ ñàèð êèìè ñþçëÿðèí ìÿíàñûíäàêû ìÿíôè ÷àëàðëàð äà ìÿùç ùÿìèí úÿùÿòëÿ áàüëûäûð. Êèòàáûí eëìè ðeäàêòîðó Éàøàð Ãàðàéeâ êè÷èê þí ñþçöíäÿ éeíè âÿ áèçúÿ, óüóðëó áèð òeðìèí èøëÿäèð: Àçÿðáàéúàí îéóíøöíàñëûüû. Áèç ÷îõ èñòÿéèðèê êè (âÿ èíàíûðûã êè, áeëÿ äÿ îëàúàã!), áó éeíè òeðìèí òeðìèí îëàðàã äà ãàëìàéàúàã, òeàòðøöíàñëûüûí, ôîëêëîðøöíàñëûüûí, eòíîãðàôèéàíûí, ùÿòòà, eë-îáà îéóíëàðû, õàëã òàìàøàëàðû èëÿ öçâè ñóðÿòäÿ áàüëû îëàí èäìàí òàðèõèíèí öíñöðëÿðèíè, õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí Àçÿðáàéúàí îéóíøöíàñëûã eëìè îéóíëàðûìûçû, õàëã òàìàøàëàðûìûçû íÿèíêè þéðÿíÿúÿê, òÿäãèã âÿ òÿùëèë eäÿúÿê, eéíè çàìàíäà, ìÿäÿíèééÿòèìèçèí áó ãÿäèì íöìóíÿëÿðèíè, ôîðìàëàðûíû äèð÷ÿëäÿúÿê, îíëàðà éeíè ùÿéàò âeðÿúÿê. Áó ýöí, äeéÿê êè, Éàïîíèéà òeàòð ìÿäÿíèééÿòèíèí Íî êèìè, Áóíðàêó êèìè, Êàáóêè êèìè õàëã íþâëÿðè áöòöí äöíéàäà ìÿøùóðäóð, ìöàñèð éàïîí èíúÿñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà ýþðöìëö ðîë îéíàéûð âÿ áèç äÿ Àçÿðáàéúàí îéóíøöíàñëûüûíûí èíêèøàô ïeðñïeêòèâëÿðèíè ìÿùç áeëÿ áèð èñòèãàìÿòäÿ òÿñÿââöð eäèðèê. Åë÷èí Àñëàíîâóí êèòàáûíûí îðèæèíàëëûüû îíäàäûð êè, ìöõòÿëèô ëöüÿòëÿðèí, èíôîðìàñèéà ÿäÿáèééàòûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ úÿìëÿøäèðÿ áèëìèøäèð âÿ áèç áóðàäà ùÿì èçàùëû ëöüÿòèí, ùÿì eíñèêëîïeäèéàíûí, ùÿì òeðìèíëÿð ëöüÿòèíèí, ùÿì eòíîãðàôèéà, eòèìîëîýèéà, ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ëöüÿòëÿðèíèí, ùÿòòà îðôîãðàôèéà ëöüÿòèíèí õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ðàñòëàøûðûã, ùÿìèí ëöüÿòëÿðÿ õàñ îëàí ÿùÿìèééÿòè ýþðöðöê. Óøàã âàõòû áèç Áàêûíûí äàüëûã êö÷ÿëÿðèíäÿ «øóìàãÿäÿð» îéóíó îéíàéàðäûã, òàõòàäàí «øóìàãÿäÿð»ëÿð éîíàðäûã, äÿìèð «øóìà378 ãÿäÿðëÿð» äöçÿëäÿðäèê. Ìÿí «Áèð ýþðöøöí òàðèõ÷ÿñè» («Ýöìöøö ôóðãîí») ïîâeñòèìäÿ ùÿìèí óøàã îéóíó áàðÿäÿ äÿ éàçìûøäûì âÿ ÷àï çàìàíû áó îéóíó ðeäàêòîðà òÿñâèð eäÿ áèëñÿì äÿ, ùÿìèí ñþçö ùe÷ áèð ëöüÿòäÿ òàïà áèëìÿäèéèì ö÷öí, òÿùðèô îëóíìóø øÿêèëäÿ — «øèìàãÿäÿð» êèìè ÷àï îëóíäó âÿ ìÿí Åë÷èí Àñëàíîâóí êèòàáûíäà áó îéóíóí òÿñâèðèíè ýþðÿíäÿ, ñþçöí eòèìîëîæè èçàùûíû îõóéàíäà, êèòàáûí õeéðèíè, íeúÿ äeéÿðëÿð, ÿéàíè øÿêèëäÿ ùèññ eòäèì. Áóðàñû äà ìÿíèì ö÷öí àéäûí îëäó êè, øóìàãÿäÿð îéóíó éàëíûç Àáøeðîíäà äeéèë, Íàõ÷ûâàíäà, Ìóüàíäà, úÿíóá-øÿðã ðàéîíëàðûíäà äà éàéûëûá âÿ áó îéóí ùÿìèí ÿðàçèëÿðäÿ ìöõòÿëèô úöð àäëàíûð: øèøìÿãÿäÿð, ÷èëèíýàüàú, ÷èëèíýàüàúû-÷èëèíýè, øàáàøûïáà, øóï-øóïè, ÷ûããû-÷àããû âÿ ñ. Öìóìèééÿòëÿ, ãeéä eòìÿëèéÿì êè, êèòàáäà âåðèëÿí îéóí âÿ òàìàøà àäëàðûíûí, òeðìèíëÿðèí Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðèíäÿêè, eëÿúÿ äÿ ôîëêëîðäàêû, éàçûëû ÿäÿáèééàòäàêû ñèíîíèì àäëàðû äà ýþñòÿðèëìèøäèð. Ìèñàë ö÷öí, Àçÿðáàéúàíäà ýeíèø éàéûëìûø «àðòûðìà»- «àðòûðìàú» îéóíó øèìàë ðàéîíëàðûìûçäà «ÿëõàðäà», «àòëàíáàú», «áèëäèðáèð»- «áèðäèðáèð», «÷àëàøìà», Íàõ÷ûâàíäà «éàòûáùîïïàíìà», «eøøÿéèì-eøøÿéèì», ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà «eøøÿêáeëèñûíäûðäû», Ìóüàíäà «eøøÿêáeëèõûð÷», Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà «ñÿðíàìÿ», «ýÿçèò», áàøãà ðàéîíëàðûìûçäà «ÿççÿëèäèð, äÿéìÿçëÿð» âÿ «ÿíçÿëè» àäëàíûð. Åéíè ïðèíñèï îéóí âÿ òàìàøà òeðìèíëÿðèíèí, àòðèáóòëàðûí èçàùûíäà äà ÿñàñ ýþòöðöëìöøäöð. Ìèñàë è÷öí, «òóðíàâóðäó» (Áàêûäà «ãàéûøãàïäû», Ãàðàáàü, Ãàçàõ, Áîð÷àëû òÿðÿôëÿðäÿ «òàùäèðÿ» âÿ ñ.) ñàéàüû îéóíóí èøòèðàê÷ûëàðûíûí èñòèôàäÿ eòäèéè øàëëàüà, éàõóä òîããàëû êÿìÿðÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðèíäÿ «òóðíà», «òóðíèê», «òûðíà», «äèðÿ», «äöðÿ», «äûðà», «òóðà», «òóðàãàì÷û» äeéèðëÿð. Áó, ÷îõ ãèéìÿòëè áèð úÿùÿòäèð êè, ìöÿëëèô êèòàáäà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíè áöòöí øÿêèëäÿ, òàì eùòèâà eòìèøäè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ýeíèø éàéûëìûø «Àðàäàíõûð», «Ãóëèéàáàíè», «Ãóëéàáàíè», «Äàðûñÿïäè», «Éîëäàø, ìÿíè ãóðä àïàðäû», «Ýöëèýÿíäöì», «Ìÿíüÿëe», «Íÿíÿ ãÿìáÿð», «Òÿêÿ îéóíó» âÿ ñ. êèìè îéóíëàð, òàìàøà íþâëÿðè, «Ïÿíáÿ ïÿùëÿâàí», «Ãàíãàë ïÿùëÿâàí», «Áàäè-õàí» âÿ áàøãàëàðû êèìè ñóðÿò àäëàðû, òeðìèíëÿð êèòàáäà þç èçàùûíû òàïìûø, áóíëàðûí ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð âeðèëìèøäèð. Êèòàáäà «Éóõ», «Äþðäàéàã», «Àáðèçàí», «Ãÿäèð ýeúÿñè», «Áÿùìàíýàí», (Áÿùìàíúàí), «Àíà, ìÿíè ãóðäà âeðìÿ», «Àçÿðýàí» (Àçÿðúàí) âÿ áèð ÷îõ áàøãà ãÿäèì Àçÿðáàéúàí eë îéóíëàðûíûí éûüúàì, eéíè çàìàíäà, òÿëÿá îëóíàí èíôîðìàñèéàíû ÷àòäûðà áèëÿí 379 òÿñâèðè âeðèëìèøäèð, àììà òÿÿññöô êè, «Ïàïàãàëäû-ãà÷» (Ïàïàãýþòöðäöãà÷), «Êe÷äè-êe÷äè», «Éóðä éeðè», «Éàéëûã îéóíó», «Èò-êóñäó», «Áÿçèðýàíîéóíó» âÿ ñ. êèìè îéóíëàð éàëíûç áèð ôàêò êèìè ãeéä îëóíìóøäóð, îíëàðûí òÿñâèðè âeðèëìÿìèøäèð. Éÿãèí êè, áóíóí ñÿáÿáè ìÿõÿçëÿðèí ãûòëûüû, ìÿëóìàòëàðûí àçëûüûäûð. Ëàêèí áó êèòàáûí þçöíöí òÿúðöáÿñè ñöáóò eäèð êè, àõòàðûø åùòèðàñû, âÿòÿíäàø ãàéÿñè îëàí éeðäÿ éeíè-éeíè ìÿõÿçëÿð äÿ òàïûëûð, ìÿëóìàòëàð äà ÿëäÿ eäèëèð. Éeðè ýÿëìèøêÿí áèð àðçóìóçó äà áèëäèðìÿê èñòÿðäèê. ×îõ éàõøû îëàðäû êè, áó êèòàáûí ýÿëÿúÿê íÿøðëÿðèíäÿ (öìèä eäèðèê êè, ùÿìèí íÿøðëÿð ýÿëÿúÿêäÿ áèçè ýþçëÿéèð!) òÿñâèðè âeðèëÿí îéóíëàðûí, õàëã òàìàøàëàðûíûí (ìèñàë ö÷öí, «ßíçÿëè», «Ñàéà», «Ñàéà÷ÿ», «Êîñà», «Êe÷è ýèðäè áîñòàíà», «Éeëáàáà», «Éàëëû», «Èíúÿëÿãûç» âÿ ñ.) ìÿòíëÿðè äÿ ÷àï îëóíñóí, ÷öíêè ùÿìèí íÿüìÿëÿð, äåéèøìÿëÿð, áàüëàìàëàð, à÷ìàëàð, äèàëîãëàð, ñeâìÿëÿð, ýöëäöðìÿëÿð ìÿäÿíèééÿòèìèçèí òàðèõèíèí ñöçýÿúèíäÿí ñöçöëÿðÿê ýÿëèá áèçÿ ÷àòìûø àíà äèëè àáèäÿñèäèð, õàëãûí ïñèõîëîýèéàñûíäàí, òÿôÿêêöð òÿðçèíäÿí, òàðèõè ýöçÿðàíûíäàí õÿáÿð âeðèð. Áèç áó êèòàáäàêû èçàùëàðäàí éàëíûç eëÿ «òÿëõÿê» ñþçöíöí ìöõòÿëèô äeéèì òÿðçëè eêâèâàëeíòëÿðè èëÿ ðàñòëàøäûã: áàäèõàí-áàäõÿâàí, íÿäèì, áÿäáàç, áÿùëóë, áöñàò÷û, êîñà ýÿëèí, âöøãàðì, ãàäàã÷û, äàëãàâóü, äöíáàë, èòîéíàäàí, éàôÿð, éeðáàç, ëîäÿ, ìÿçùÿê-ìöñùèê, òþðÿíÿí, õûðñáàç, ùÿããÿäàü, áÿëýÿíúÿê, ùÿçàë-ùöçàë, øàããÿ÷ÿèøàüëeáàí-øàüàúû-øàüÿëàü-øöããÿ÷è, øàòð-øàòèð, øÿíýöë-øÿíýöë âÿ ñ. Áó eêâèâàëeíò àäëàðûí òàðèõè èëÿ ìÿøüóë îëìàã, àðàøäûðìàã, þéðÿíìÿê, øöáùÿñèç êè, Àçÿðáàéúàíäà ìÿäÿíè áèð èðñ êèìè òÿëõÿêëèê (êëîóíàäà) èíñòèòóòóíóí íÿ ãÿäÿð çÿíýèí òàðèõè ÷àëàðëàðûíû à÷àð, îíóí ñàðàé òÿëõÿê÷èëèéè èíñòèòóòóíäàí ôÿðãëè îëàðàã (ùÿð÷ÿíä, áóðàäà äà éÿãèí êè, ñÿíÿò öíñöðëÿðè âàð èäè), õàëã òàìàøàëàðû øÿêëèíäÿ ñÿíÿò íþâö êèìè, áÿäèè-eñòeòèê ÷îõúÿùÿòëèéèíè, ãàäèðëèéèíè ýþñòÿðÿ áèëÿð. Òàíûíìûø ôðàíñûç òÿäãèãàò÷ûñû Òðèñòàí Ðeìè òÿëõÿêëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø ÿñÿðèíäÿ ôðàíñûç òÿëõÿê÷èëèê ñÿíÿòèíèí áàøëàíüûúûíû ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéûð.1 Åë÷èí Àñëàíîâóí êèòàáû èñÿ ñöáóò eäèð êè, Àçÿðáàéúàíäà òÿëõÿê÷èëèê ñÿíÿòèíèí òàðèõè ùÿëÿ èñëàìèééÿòäÿí ãàò-ãàò ÿââÿëëÿðÿ ýeäèá ÷ûõûð. ßëáÿòòÿ, áèç ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿðè ãàðøû-ãàðøûéà ãîéìàã ôèêðèíäÿí ÷îõ óçàüûã, ìÿãñÿäèìèç áó òèïëè òÿäãèãàòëàðûí ÿùÿìèééÿòèíè, âÿòÿíäàø ñèãëÿòèíè íÿçÿðÿ ÷àòäûðìàãäûð. 1 Áàõ: Òðèñòàí Ðåìè. Êëîóíû, Ì., 1965, ñòð. 24. 380 Êèòàáäà òàðèõ áîéó õàëãûìûçûí òàìàøàëàðû èëÿ áàüëû îëàí áþéöê ñÿíÿòêàðëàðûí — Áàáà, Øÿìñ, Àáäàë (Àâäàë) Ãàñûì, Àüàìèðçÿ Ùÿñÿí, Àáäàëëû Íÿúÿô, Øàèð Ìèðçÿ Ùÿñÿí Éöçáàøîâóí àòàñû Àëû Éöçáàøû, Áàìÿçÿ Ìóñà, Âàéûä ãûçû, Ãà÷àí Ùàúû Ìÿììÿä, Êÿëáÿúÿðëè Úàááàð, ßáäöëìÿúèä îüëó Êÿáèë, Òÿëõÿê Ãàñûì âÿ îíóí àòàñû Ëîòó Èáèø, Ëîòó Èáðàùèì Òÿáðèçè, Øîìó Àáäóëëà, Ìÿøÿäè Úàááàð Øèðèíè, Ìîëëà Ìóíèñ âÿ áàøãàëàðû êèìè ìÿðÿêÿ èôà÷ûëàðû, ìÿçùÿêÿ÷èëÿð, ëîòóëàð, øÿáèùýÿðäàíëàð, áÿçì÷èëÿð, íÿããàëáàøûëàð, ãèññÿõàíëàð, çîðõàíà îéóí÷óëàðû, çÿðèôëÿð, îéóã-êóêëà óñòàëàðû, ìÿñãÿðÿáàçëàð, îéóíáàçëàð ùàããûíäà, eëÿúÿ äÿ Àüàìèðçÿ Õàëõàëè Áàãèð, Ìîëëàüà Áèõóä, Ìèðçÿ Òóðàá Áöëáöë, Ýöëàáëû Âàëeù, Ìèðçÿ ßëèõàí Ëÿëè, Ìèðçÿ Úÿáðàéûë Ñöïeùðè, Øàùíèýàð õàíûì Ðÿíúóð, Àüà Ìèðçÿ Ïöðüÿì âÿ áàøãàëàðû êèìè áó ýöí àç òàíûíàí øàèðëÿðèìèç ùàããûíäà eíñèêëîïeäèéà ñÿúèééÿëè ãûñà ìÿëóìàòëàð âeðèëìèøäèð âÿ ùÿìèí ìÿëóìàòëàð áèð êöëë ùàëûíäà áó êèòàáûí ÿùÿìèééÿòèíè äàùà äà àðòûðûð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí òeàòð ñþçëöéöíäÿ áèð ÷îõ àëûíìà ÿúíÿáè ñþçëÿð èøëÿäèëèð âÿ îíëàðûí áèð ãèñìè äèëèìèçÿ éàòìûð, ìöðÿêêÿá âÿ ÷ÿòèí äeéèìëèäèð. Åë÷èí Àñëàíîâóí êèòàáûíäà èñÿ áèç ìÿùç ùÿìèí ñþçëÿðèí âàõòè èëÿ èøëÿòäèéèìèç, àììà áó ýöí óíóòäóüóìóç ãàðøûëûãëàðû èëÿ ðàñòëàøûðûã. Ìèñàë ö÷öí, «òÿðÿô-ìöãàáèë» («ïàðòíéîð») êèìè äèëèìèçÿ êe÷ìèø éþíäÿìñèç ñþçöí ÿâÿçèíÿ áàáàëàðûìûç «àéàãäàø», éàõóä «éàðäàð», éàõóä «îéóíäàø» ñþçöíö èøëÿòìèøëÿð, «ãàðäeðîá» ÿâÿçèíÿ «àñãû», «ãàðäeðîáäà èøëÿéÿí àäàì» ÿâÿçèíÿ «àñãû÷û», «ìèìèêà» ÿâÿçèíÿ «ùèì-úèì», «ãàø-ýþç îéóíó», «ïàíòîìèìà òàìàøàñû» ÿâÿçèíÿ «ëàëîéóíó», «ðàêeòêà» (èäìàí îéóíëàðûíäà) ÿâÿçèíÿ «òàáòàá», «òàáòàáà», «àïëóà» ÿâÿçèíÿ «öçëöê», «ïàíòîìèìà÷û àðòèñò» ÿâÿçèíÿ «ùèì÷è» âÿ ñ. ßëáÿòòÿ, áèç êîð-êîðàíÿ áöòöí áó ñþçëÿðè ýþòöðöá òeðìèíëÿøäèðìÿéÿ, ñþçëöéöìöçäÿ èøëÿòìÿéÿ ÷àüûðìûðûã, àììà, ùÿð ùàëäà, áó áàðÿäÿ äöøöíìÿê, áó úöð ãÿäèì òeðìèí-ñþçëÿðèìèçäÿí éàðàäûúû ñóðÿòäÿ èñòèôàäÿ eòìÿê, eëÿ áèëèðÿì êè, ôàéäàëû îëàð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí òeàòð òàðèõèíè ñèñòeìëè øÿêèëäÿ òÿäãèã eäèð, àéðû-àéðû òðóïïàëàðûí ôÿàëèééÿòèíè þéðÿíèðèê âÿ ÿëáÿòòÿ, éàõøû äà eäèðèê, áàøãà áèðèñè ýÿëèá áó èøè áèçèì éeðèìèçÿ ýþðìÿéÿúÿê, ëàêèí íÿ ö÷öí áó çàìàí áèç áÿçÿí öçäÿí ýeäèðèê, ÿñàñ eòèáàðèëÿ ñîí éöç îí èëèí òeàòð òàðèõè èëÿ ìàðàãëàíûðûã? Äöçäöð, áèçäÿ Àçÿðáàéúàí õàëã òeàòðû èëÿ áàüëû áÿçè ñàíáàëëû òÿäãèãàòëàð âàð (ìèñàë ö÷öí, Ì.Àëëàùâeðäèéeâèí «Àçÿðáàéúàí õàëã òeàòð òàðèõè» àäëû äÿéÿðëè êè381 òàáû), ëàêèí ÿââÿëà, áó ÷îõ àçäûð, èêèíúèñè èñÿ, ùÿìèí òÿäãèãàòëàðûí ìeòîäîëîæè éþíöìöíö äÿéèøìÿéèí âàõòû ÷àòìûøäûð. Åë÷èí Àñëàíîâóí êèòàáû áèð äàùà ñöáóò eäèð êè, Àçÿðáàéúàíäà ïeøÿêàð òeàòð èëÿ (ñîí éöç îí èëèí òåàòð ñÿíÿòèíè íÿçÿðäÿ òóòóðóã) õàëã òeàòðû àðàñûíäà ñÿää ÷ÿêìÿê, îíëàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã äöçýöí äeéèë. Ìÿýÿð, äeéÿê êè, ñeéèäíèýàðè, éàõóä áÿíäèíèýàðè äÿñòÿëÿðè ïeøÿêàð àðòèñò òðóïïàëàðû äeéèëäèðìè? Áÿñ íÿ ö÷öí áèç Àçÿðáàéúàí òeàòðûíûí úÿìè éöç îí èëëèéèíäÿí äàíûøûðûã? Êèòàáûí ãèéìÿòëè úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ìÿùç áó úöð âÿòÿíäàø ãàéÿëè âÿ eëìè-íÿçÿðè îáéeêòèâëèêäÿí äîüàí, ìÿõñóñè òàðèõè ôàêòîðëàðëà òÿñäèãèíè òàïàí ñóàëëàðû ìeéäàíà ÷ûõàðòìàñûíäàäûð. Ìöÿëëèôèí Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíÿ áàüëûëûüû, òàðèõèìèçÿ áÿëÿäëèéè âÿ eùòèðàìû, àíà äèëèìèçÿ, óçóí-óçóí éöçèëëèêëÿðäÿí àäëàéûá ýÿëìèø, ÿí ãÿääàð èñòèëà÷û ìöùàðèáÿëÿðëÿ, ìèëëè âÿ ìÿíÿâè àçàäëûüû áîüìàã úÿùäëÿðè èëÿ, eéíè çàìàíäà, øàíëû ãÿùðÿìàíëûã ñÿùèôÿëÿðè èëÿ äîëó îëàí äþâðëÿðèí àüûð ñûíàüûíäàí ÷ûõìûø àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèìèçÿ âÿòÿíäàø ìÿùÿááÿòè âÿ áöòöí áóíëàðäàí äîüìóø ìÿñóëèééÿò ùèññè áó êèòàáû éàëíûç ñÿíÿòøöíàñëûã, ôîëêëîðøöíàñëûã, ëöüÿòøöíàñëûã ôàêòè éîõ, þëêÿøöíàñëûã, ùÿðýàù áeëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, õàëãøöíàñëûã ôàêòû eòìèøäèð. Áó êèòàá õàëãûìûçûí ìÿíÿâè çÿíýèíëèéèíè, ìÿäÿíè ãàäèðëèéèíè áèð äàùà áèçèì äèããÿòèìèçÿ ÷àòäûðûð âÿ áó ìÿíàäà, ýÿëÿúÿêäÿ ýþðöëÿñè âàúèá âÿ áþéöê èøëÿð áàðÿäÿ äöøöíäöðöð, áèçè èø ýþðìÿéÿ, î áþéöê ìÿäÿíè-ìÿíÿâè èðñÿ ëàéèã îëìàüà, î èðñè éàëíûç þçöìöçöí éîõ, äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí ôàêòû êèìè òÿãäèì eòìÿê íàìèíÿ âÿòÿíäàø ôÿàëèééÿòèíÿ ÷àüûðûð. 1985. 382 ßÁßÄÈ ÝÖÍ ÑÎÐÀÜÛÍÄÀ (Ìÿäèíÿ Ýöëýöí ïîeçèéàñû áàðÿäÿ äöøöíúÿëÿð) Áåëÿ ñàùèëÿ úàí àòûðàì ìÿí... Ìÿäèíÿ Ýöëýöí Ùà÷àíñà éeíÿ éàç ýÿëÿúÿê... Î áàäàì àüàúëàðû ùà÷àíñà éeíÿ äÿ ÷è÷ÿêëÿéÿúÿê âÿ î àü ÷è÷ÿêëÿð Âÿòÿíèí áöòîâëöéöíäÿí, Âÿòÿíèí âàùèäëèéèíäÿí, öëâèëèéèíäÿí õÿáÿð âeðÿúÿê. Ùà÷àíñà... íÿ ö÷öí «ùà÷àíñà»? ×öíêè î ýÿëÿúÿê éàç àäè ôÿñèë äeéèë, î áàäàì àüàúëàðû äà àäè àüàúëàð äeéèë. Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí «Àü áàäàì àüàúëàðû» àäëû øeðèíèí eïèãðàôû ìþòÿðèçÿéÿ àëûíìûø âÿ úÿìè áeø ñþçäÿí èáàðÿò äöíéàíûí ÿí ñàäÿ áèð úöìëÿñèäèð: «Òÿáðèçäÿ áàäàì àüàúëàðû ÷îõ îëóð». Ëàêèí áó ñàäÿ úöìëÿíèí íèñýèëè, áó ñàäÿ úöìëÿíèí ãÿëáëÿðè äîëäóðàí ùÿñðÿòè, öðÿêëÿðè äþéöíäöðÿí ùÿéÿúàíû éàëíûç áèð øàèðèí, îíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíûíûí éîõ, éàëíûç ïîeçèéàíûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, ñÿíÿòèí éîõ, áöòþâ áèð õàëãûí íèñýèëè, ùÿñðÿòè, ùÿéÿúàíûäûð. Òÿáðèçèí ýöëëÿðè äÿ, íÿ âàõòäû, eëÿúÿ ãþí÷ÿ ãàëûá: Òÿáðèçèí ýöëëÿðè ãþí÷ÿ, Ýöëëÿð à÷ìàç ìÿí ýÿëèíúÿ. Ùà÷àíñà éeíÿ éàç ýÿëÿúÿê... Î éàçûí ùÿãèãèëèéè, ìöòëÿãëèéè øàèðè ðóùäàí äöøìÿéÿ ãîéìóð, öìèä éàðàäûð, èíàì éàðàäûð, àðçóëàð ìèñðàëàðà ÷eâðèëèð, eéíè çàìàíäà, î íèñýèë äÿ, ùÿñðÿò äÿ, ùÿéÿúàí äà øàèðèí áöòöí âàðëûüûíû ÿëÿ àëûð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ ïîeçèéà éàðàíûð. Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí ëèðèê ãÿùðÿìàíû: «Ìÿí êèìÿì?» — ñóàëûíà «àðçóñó øèðèí áèð àíà» úàâàá âeðèð âÿ ùÿìèí «øèðèíëèê» èíäèêè ùàëäà áèçèì÷öí îíà ýþðÿ ãèéìÿòëè ýþðöíöð êè, îíóí äàõèëè êöòëÿñèíè áàøãà áèð øeðäÿ ñþéëÿíÿí áó èñòÿê òÿøêèë eäèð: «Âÿòÿí eøãè ùÿð àðçóäàí óëó îëñóí». Ùÿìèí ïîeòèê àðçóëàðäà âÿòÿíïÿðâÿðëèê eùòèðàñû, ìöáàðèçÿ ÿçìè, âÿòÿíäàø ãàéÿñè èëÿ áÿðàáÿð, áèð òÿìèçëèê, àêâàðeëëÿ èøëÿíìèø 383 áèð çÿðèôëèê âàð: «Ãóøëàðûí Âÿòÿíÿ äþíÿí ãàòàðû ìÿíèì àðçóëàðûì, öìèäëÿðèìäèð». Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí ïîeçèéàñûíäà âÿòÿíäàøëûã èëÿ èíúÿ ëèðèêà áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð, áèç, ùÿòòà õöñóñè áèð çÿðèôëèéèí, õÿôèôëèéèí ñèíîíèì êèìè «ãàäûí ëèðèêàñû» èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê èñòÿéèðèê. Ãàéûäàéäûã î Òÿáðèçëè ýóíëÿðÿ, Àðçóëàðûì ãþí÷ÿñèíäÿí ÷ûõàéäû, Ñà÷ëàðûìà éàç éàüûøû éàüàéäû... Áó çÿðèôëèéèí, áó ïîeòèê éöíýöëëöéöí, õÿôèôëèéèí áèçèì ïîeçèéàìûçäà ÿíÿíÿëÿðè âàð, îíëàð Ùeéðàí õàíûìûí, Àøûã Ïÿðèíèí, Íàòÿâàíûí, Êÿìèíÿíèí, Àøûã Áÿñòèíèí, úÿìè áèðúÿ áeéòè èëÿ ÿäÿáèééàò òàðèõèìèçäÿ èøûãëû âÿ eéíû çàìàíäà, ùÿçèí áèð èç ãîéóá ýeòìèø Àüàáÿéèì Àüàíûí («ßôñóñ êè, éàðûì ýeúÿ ýÿëäè, ýeúÿ ýeòäè, Ùe÷ áèëìÿäèì þìðöì íeúÿ ýÿëäè, íeúÿ ýeòäè») éàðàäûúûëûüûíäàí ñöçöëöá ýÿëèð. Ìÿäèíÿ Ýöëýöí ïîeçèéàñûíäà õàëãûìûçûí ãÿùðÿìàí ãûçû Ìÿðçèééÿ Öñêóéèíèí «ýþç éàøëàðû» îäëóäóð, ìöáàðèçÿ ÿçìèíäÿí äîüóð âÿ ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðûð, ëàêèí î ýþç éàøëàðû áàøãà áèð éeðÿ éîõ, «ýöëëÿðèí ëÿ÷ÿéèíÿ» àõûð. Áó ïîeçèéàíûí ëèðèê ãÿùðÿìàíû êþâðÿêäèð, ùÿññàñäûð, ÿí êè÷èê áèð ôÿðÿùè, ÿí êè÷èê áèð ìÿéóñëóüó ñeçìÿê âÿ áÿäèè äöøöíúÿëÿðèíèí ïðeäìeòèíÿ ÷eâèðìÿê èãòèäàðûíäàäûð: Áèð êîðïÿ ãóø ýþðñÿì à÷ûáäûð ãàíàä, Îíóíäóð, eëÿ áèë, áöòöí êàèíàò. Êþíëöìäÿ áàøëàíûð ñàíêè òîé-áöñàò, Ìÿí ñóñà áèëìèðÿì, ñóñà áèëìèðÿì. Êþðïÿ áèð ãóøóí ãàíàä à÷ìàüûíà áeëÿúÿ ñeâèíÿí, ñeâèíúèíè ýèçëÿäÿ áèëìÿéÿí, ñóñà áèëìÿéÿí ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ãûðõ èëäÿí àðòûã áèð ìöääÿòäÿ Âÿòÿí àüðûñûíû öðÿéèíäÿ ýÿçäèðìÿéè, ÿëáÿòòÿ, òÿáèèäèð, òÿñèðëèäèð. Ëèðèê ãÿùðÿìàí: «Ùÿëÿ éîðóëìàìûøàì Âÿòÿí÷öí àëûøìàãäàí, éàíìàãäàí, éàíìàãäàí... » — äeéèð âÿ áèç äÿ Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí ãûðõ éàøëû ïîeçèéàñûíû îõóäóãúà, ìÿíèìñÿäèêúÿ, ñþéëÿíÿí áó ôèêðèí ïîeòèê òÿñäèãèíè òàïûðûã. Ëèðèê ãÿùðÿìàí áèð âàõò «éàçû ìàñàì áèð ïàð÷à äàø èäè, éàòàüûì òîçëó ñÿíýÿð» — äeäèêäÿ, áèç ùÿìèí ïîeçèéàäà ýþðäöéöìöç âÿ ãèéìÿòëÿíäèðäèéèìèç èíúÿ ëèðèêàéà, î êþâðÿê òÿùêèéÿéÿ, çÿðèô 384 îáðàçëàð àëÿìèíÿ áàõìàéàðàã, áó ýöí äÿ áóíó ùèññ eäèðèê, øàèðèí ÿí éàõøû øeðëÿðèíäÿ î äàø ñÿðòëèéèíè, ñÿíýÿð eùòèðàñûíû äóéóðóã. Ùÿðýàù øàèð «Ìÿíè îçàí eòäè Âÿòÿíèí äÿðäè» — äeéèðñÿ, eëÿ áèëèðèê ñþçëÿðèí ìÿñóëèééÿòè ÷îõ áþéöêäöð, ÷öíêè ùÿìèí øàèðèí ïîeçèéàñûíûí eñòeòèê ñÿâèééÿñè, òÿôÿêêöð òÿðçè âÿ eùòèâà äàèðÿñè, ñèéàñè-èúòèìàè ìÿçìóíó áèð òÿðÿôäÿí Âÿòÿíèí äÿðäèíè ýþñòÿðìÿéè (éÿíè Âÿòÿíè ñeâìÿéè!) áàúàðìàëûäûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ þç ìèñðàëàðû, ùÿòòà ñþçëÿðè èëÿ ùÿðÿìèçèí îçàíëûüû ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëìÿëèäèð, èääèà èääèà êèìè äÿ ãàëìàìàëûäûð (áó, ÿëáÿòòÿ, ýöëöíú îëàðäû!), èìêàíëà âÿùäÿòäÿ îëìàëûäûð. Áèç, óçóí èëëÿðäÿí áÿðè ÿäÿáè ïðîñeñèìèçäÿ ôÿàë èøòèðàê eäÿí Ìÿäèíÿ Ýöëýöí ïîeçèéàñûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíäÿ ùÿìèí âÿùäÿòè ýþðöðöê. Ãÿùðÿìàíû «éîðà áèëìÿç éîëëàð ìÿíè» äeéÿíäÿ äÿ áóðàäàêû «éîë» íÿçÿðëÿðèìèçäÿ àäè éîë êèìè éîõ, ýþçëÿðèí ÷ÿêäèéè éîë, ñàáàùà àïàðàí, õàëãûìûçû áèðëÿøäèðÿúÿê éîë êèìè ìÿíàëàíûð âÿ ìÿùç áó ìÿíàäà äà ãÿùðÿìàíà èíàíûðûã. Áÿçÿí áó ëèðèê ãÿùðÿìàí äà õÿéàëà äàëûð, «ùÿñðÿòñèç ýöíëÿðëÿ ÿêèç îëàéäûì» — äeéèð, ÷öíêè ùÿñðÿòèí àüðûñû-àúûñû îíà éàõøû ìÿëóìäóð, áó àüðû-àúû ýöçÿðàíûíûí, éàøàéûøûíûí òÿðêèá ùèññÿñèäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ, ìÿùç ùÿìèí ãÿùðÿìàíûí ñþéëÿäèéè, äeéÿê êè, àøàüûäàêû ìèñðàëàðûí eìîñèîíàë òÿñèðè ýöúëöäöð. Ñàõëà äÿðäÿ ùÿñðÿòè, Éàíäûð îäà ùÿñðÿòè! Ãîéìà éàòà ùÿñðÿòè, Éeíÿ îéàíàð áèðäÿí... Ýÿðÿê ùÿñðÿòèí «îéàíìàüûíû» äÿôÿëÿðëÿ ùèññ eäÿñÿí, éàíàñàí, éàõûëàñàí, îíäàí áeëÿúÿ ãîðõàñàí âÿ ùÿìèí ãîðõóíó áeëÿúÿ ïîeòèê (âÿ ñàäÿ!) øÿêèëäÿ èôàäÿ eäÿ áèëÿñÿí. Áèçèì òÿíãèäèìèç ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñûíû òÿäãèã eäÿðêÿí, òeç-òeç áåëÿ áèð úÿùÿòëÿ ðàñòëàøûð êè, ñþéëÿíÿí ïîeòèê ìöëàùèçÿëÿð øÿõñÿí éàøàíìûø ùèññ-ùÿéÿúàíëàðäàí, øÿõñè òÿúðöáÿäÿí äîüìóð, áÿçÿí èääèà ÷îõ áþéöê îëóð, áèð òÿðÿôäÿí øeðèí âeðñèôèêàñèéà ñÿâèééÿñè, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ìþâçóíóí ìöÿëëèô ö÷öí äîüìàëûã äÿðÿúÿñè ùÿìèí èääèàíû äîüðóëòìóð, ÷öíêè ìöÿëëèôèí ùÿéàòû èëÿ, éàðàäûúûëûüû èëÿ î èääèà àðàñûíäà öçâè áàüëûëûã éîõäóð. Áó, ÷îõ íàãèñ úÿùÿòäèð, áÿäèè-eñòeòèê òÿñèð ñÿùèùëèéèíÿ çèéàí âóðóð âÿ òÿáèè êè, ñÿíÿòèí ýeð÷ÿê-ùÿéàòè, õÿëãè áèð ñÿðâÿò êèìè ãàâðàíìàñûíà ìàíe 7-25 385 îëóð. Î çàìàí êè, áeëÿ äåéèë, î çàìàí êè, áÿäèè èääèà éàøàíìûø ùèññëÿðèí, ñöðöëìöø þìðöí òÿáèè íÿòèúÿñèäèð, ÿêñèíÿ, eìîñèîíàë ýöúö äàùà äà àðòûð. «Ìÿí þëìÿê èñòÿìÿçäèì àäè þëÿíëÿð êèìè. Áóíà éîõ ùàããûì ìÿíèì. Ìÿí ýÿðÿê þëöìöìëÿ äîüàì áèð øÿùÿð êèìè» — Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí ëèðèê ãÿùðÿìàíûíûí áó èääèàñûíäà ùe÷ áèð ñöíèëèê, òÿâàçþêàðñûçëûã éîõäóð, ÷öíêè áó ìÿãàìäà ëèðèê ãÿùðÿìàíëà øàèðèí øÿõñèééÿòè áèðëÿøèð âÿ ùÿìèí ïîeçèéàíûí Âÿòÿí ùÿñðÿòè, ìöáàðèçÿ ÷àüûðûøû, áó êeéôèééÿòëÿðèí èëäÿí-èëÿ äàâàì âÿ èíêèøàô eòìÿñè î «ùàãã» èääèàñûíû äîüðóëäóð. Åéíè çàìàíäà, ëèðèê ãÿùðÿìàíëà øÿõñèééÿòèí áeëÿúÿ eéíèëÿøäèéè çàìàí áèç ñÿàäÿòëÿ èúòèìàè ãàéüûëàðûí ïîeòèê âÿùäÿòèíÿ òÿñàäöô eäèðèê. Áàëàø Àçÿðîüëóíà ùÿñð îëóíìóø øeðäÿ ëèðèê ãÿùðÿìàí — øàèð äeéèð: «Íÿ éàõøû êè, eë äÿðäèíè ãîøà ÷ÿêäèê». Áóðàäàêû «íÿ éàõøû êè» õîøáÿõòëèéè Ìÿäèíÿ Ýöëýöí ïîeçèéàñû ö÷öí ÿëàìÿòäàð áèð úÿùÿòäèð, ÷öíêè ùÿìèí õîøáÿõòëèéèí þçö äÿ íèñýèëëÿ éîüðóëóá... Áàøãà áèð øeðäÿ ëèðèê ãÿùðÿìàí — øàèð éöêñÿê âÿ ñÿìèìè ùèññëÿðëÿ ùÿð øåéÿ ùàçûðäûð, ùÿð øeéÿ ýöúö ÷àòàð, òóôàí äà îëà áèëÿð, öììàí äà, éàç éàüûøû äà îëà áèëÿð, ëàêèí «êþíëöí àëà áèëìèðÿì, Âÿòÿí îëà áèëìèðÿì ñÿíèí÷èí, ñÿíèí÷èí...». ßëáÿòòÿ, Øèìàë äà Âÿòÿíäèð, øàèð áó ýöí äÿ þç Âÿòÿíèíäÿäèð, ëàêèí «áó íÿäèð áÿñ? Áó äöíéàäà ùÿì éàõûí, ùÿì óçàã». Àéðû-àéðû õàëãëàð áèð-áèðèíÿ éàõûí, áèð-áèðèíäÿí óçàã îëà áèëÿð, ëàêèí eéíè áèð õàëãûí eéíè áèð çàìàí éàõûíëûüû, ùÿì äÿ óçàãëûüû èøûãëû èíñàíè èäeàëëàðà âÿ öìóìèééÿòëÿ, èíñàíëûüûí òÿáèÿòèíÿ çèääèð, ìÿíÿâè-èúòèìàè äÿðääèð. Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí áèð øåðèíäÿ: «Áèðúÿ éîë éóõóìà ýÿë áàðû», «Ìÿýÿð éóõóìäà äà ñÿðùÿä âàð ìÿíèì» — äåéÿ âeðèëÿí éàíûãëû áÿäèè ñóàë, ìÿùç ùÿìèí ìÿíÿâè èúòèìàè äÿðäèí òÿçàùöðöäöð. Ìÿäèíÿ Ýöëýöí Øèìàëäà éàëíûç Úÿíóáóí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêìèð, áèð âÿòÿíäàø êèìè Âÿòÿí òÿÿññöáö ÷ÿêèð âÿ äeìÿëèéÿì êè, áó âàúèá úÿùÿò Úÿíóáäàí ýÿëìèø Áàëàø Àçÿðîüëó, Ñþùðàá Òàùèð, Àøûã Ùöñeéí Úàâàí, ßëè Òóäÿ, Áèëëóðè êèìè øàèðëÿðèìèçèí äÿ éàðàäûúûëûüû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Ýöëýöí ïîeçèéàñûíûí äèããÿòè úÿëá eäÿí úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ áó ïîeçèéàäà Úÿíóáà áàüëûëûã, Úÿíóá ìÿùÿááÿòè, Úÿíóá òÿÿññöáö þçöíöí Øèìàë ãàðøûëûüû èëÿ òàìàì ìöøòÿðÿêäèð. Áó ïîeçèéà Úÿíóá ïîeçèéàñû äåéèë, íåúÿ êè, áèçèì øèìàëëû ìöàñèð ñîâeò øàèðëÿðèìèçèí ïîeçèéàñû éàëíûç Øèìàë ïîåçèéàñû äeéèë. Áèçèì áèð ïîeçèéàìûç âàð: Àçÿðáàéúàí ïîeçèéàñû. 386 Áèð òîðïàã öñòöíäÿ äîýóëìóøóã áèç, Áèð ãîëóì Áàêûäûð, áèð ãîëóì Òÿáðèç. Áeëÿ áèð eéíèëèê ùèññè Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí Úÿíóá ùÿñðÿòèíè äàùà äà ãàáàðûãëàøäûðûð, äàùà àðòûã òÿñèðëè eäèð, ÷öíêè áóðàäà ìÿùÿëëè òÿÿññöáêeøëèê éîõ, éóõàðûäà éàçäûüûìûç êèìè, Âÿòÿí òÿÿññöáêeøëèéè âàð. Áó úÿùÿò øàèðèí «Íÿíÿëÿð âÿ íÿâÿëÿð», «Õàòèðÿëÿðèìèí íÿüìÿñè», «Öðÿêëÿðäÿ, íÿüìÿëÿðäÿ éàøàéàíëàð», «Äàñòàíà ÷eâðèëìèø ùÿéàò» êèìè ïîeìàëàðûíà äà õàñäûð. Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí ÿí éàõøû øeðëÿðèíäÿ áÿäèè öìóìèëÿøäèðìÿ ýöúö øÿõñè ùèññ-ùÿéÿúàíëàðà öìóìõàëã ìàùèééÿòè âeðÿ áèëèð: Òÿáðèçäÿ éàøàéàí àíà èëÿ Áàêûäà éàøàéàí ãûçû óçóí àéðûëûãäàí ñîíðà òeëeôîíëà äàíûøûðëàð: «òeëeôîí õÿòëÿðèíäÿ áèð ñÿñ äöøäö äöíéàéà, òeëeôîí õÿòëÿðèíäÿ áèðëÿøäè àíà, áàëà. Áèð àíàíûí ñÿñèíäÿí ñàíêè öøöäö äöíéà, áèð áàëàíûí ñÿñèíäÿí ýþé àýëàäû àç ãàëà». Àðòûã áóðàäà ñîùáÿò êîíêðeò àíàäàí âÿ êîíêðeò áàëàäàí ýeòìèð. Ñîùáÿò Úÿíóáäàí âÿ Øèìàëäàí ýeäèð. Ìÿäèíÿ Ýöëýöí éà Òÿáðèçÿ, Ñàâàëàíà, Ìàðàüàéà ìöðàúèÿò eäÿíäÿ, éà Ìÿðÿíääÿí, Ñÿëìàñäàí äàíûøàíäà áó ãÿäèì òîïîíèìëÿðèìèç ìöÿééÿí áèð úîýðàôè ÿðàçèíè áèëäèðìèð, Úÿíóáóí ðÿìçèíÿ ÷eâðèëèð. «Ñèç eé ßðäÿáèëäÿ ãàëàí ýöíëÿðèì, èëëÿðèí ÿëèíäÿ òàëàí ýöíëÿðèì» — óçóí-óçóí èëëÿðèí ÿëèíäÿ òàëàí îëàí î ýöíëÿð éàëíûç ßðäÿáèëäÿ ãàëìàéûá, áöòîâ Úÿíóáäà ãàëûá âÿ î ýöíëÿð éàëíûç Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí ëèðèê ãÿùðÿìàíûíà éîõ, áèçèì ùàìûìûçà ìÿõñóñäóð. Áóðàñû äà äèããÿòÿëàéèãäèð êè, áöòöí áó äÿðäÿ, ùÿñðÿòÿ, íèñýèëÿ áàõìàéàðàã, Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí ïîeçèéàñû íîñòàëýèéà õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìàéûá, ÿêñèíÿ, áóðàäàêû íîñòàëýèéà, ùÿðýàù áeëÿ äeìÿê îëàðñà, öìèäëÿ íÿôÿñ àëûð, àðçóéëà éàøàéûð; áó ïîeçèéà áÿäáèí, ÿëàúñûç áèð ïîeçèéà äeéèë («Ùÿð ýöí ìÿíè îéàäàðëàð ãûçûë ðÿíýëè ñÿùÿðëÿðèì»), ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðàí, éàääà ãàëàí, ãÿçÿá îéàäàí áÿäèèeñòeòèê òÿáëèüàò âàñèòÿñèäèð. Ìÿí ñþç áèðëÿøìÿñèíè — «áÿäèè-eñòeòèê òÿáëèüàò âàñèòÿñè» — éàçäûì âÿ àíè îëàðàã äóðóõäóì: ïîeçèéàéà áeëÿ áèð ìeéàðëà éàíàøûá îíó «òÿáëèüàò âàñèòÿñè» ùeñàá eòìÿê îëàðìû? Áó ñóàëûí úàâàáûíäà ìÿíèì ö÷öí ìöáàùèñÿëè áèð øeé éîõäóð: î éeðäÿ êè, ñþùáÿò Âÿòÿíäÿí ýeäèð, î éeðäÿ êè, ïîeçèéà õàëãû èôàäÿ eòìÿéÿ ÷àëûøûð, îëàð âÿ îëìàëûäûð. «Åëèìèí, Âÿòÿíèìèí ñàáàùûíà èíàíäûì» — äeäèêäÿ, áèç äÿ î ëèðèê ãÿùðÿìàíëà áèðëèêäÿ áó èíàì ùèññèíè áþëöøöðöê. 387 ßëáÿòòÿ, ùÿðäÿí áÿäáèíëèê íîòëàðû þçöíö ýþñòÿðèð: «éàõûíäûð Òÿáðèçèí éîëó» âÿ î éàõûí éîëó ãÿò eòìÿê ö÷öí «áèð þìöð äÿ ÷àòìàäû», éàõóä «äÿðäëè-äÿðäëè þòÿðÿì Òÿáðèçè ýþðìÿéèíúÿ», éàõóä «ýþçöìäÿ äöíéàíûí ùÿñðÿòè, ãÿìè» âÿ áèç áóíó áàøà äöøöðöê, éÿãèí êè, áó íîòëàðñûç ìöìêöí äeéèë, ÷öíêè àéðûëûã áþéöê àéðûëûãäûð, ëàêèí ñÿúèééÿâè âÿ áèçèì òÿãäèð eòäèéèìèç úÿùÿò áóäóð êè, ùÿìèí áÿäáèíëèê áó ïîeçèéàíû ÿëÿ àëà áèëìèð, ÷öíêè øàíëû áèð êe÷ìèøäÿí ýÿëÿí ìöáàðèçëèê ðóùó, èíàì âàð: «Áèð ýþðöø éeðèíÿ ýöí äîüàð áèð éàç...». Î ýöí äîüàúàã, äîüìàëûäûð, øàèðëÿ áÿðàáÿð, áèç äÿ áóíà èíàíûðûã, ùe÷ âàõò Òÿáðèçè ýþðìÿñÿì äÿ, àòàìû, àíàìû, áàúûìû, ãàðäàøûìû Úÿíóáëó ãÿëÿì äîñòëàðûì êèìè, îðàäà ãîéóá ýÿëìÿñÿì äÿ, eëÿ áèë êè, ìÿíèì äÿ î ëèðèê ãÿùðÿìàíûí äåäèéè êèìè «÷àëûíìàìûø òîéëàðûì âàð î òàéäà, éàøàíìàìûø àéëàðûì âàð î òàéäà, äeéèëìÿìèø áîéëàðûì âàð î òàéäà». Ìÿäèíÿ Ýöëýöíöí ëèðèê ãÿùðÿìàíû: «Úàí ãóðòàðà áèëìÿðÿì êþêñöìäÿ áàø ãàëäûðàí òóôàíëàðûí ÿëèíäÿí, äàëüàëàðûí ÿëèíäÿí» — äeéèð âÿ ÿñëèíäÿ, áèç áóíó éàõøû äóéóðóã — î òóôàíëàðûí, äàëüàëàðûí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàã èñòÿìèð äÿ, ÷öíêè ùèññëÿðèíäÿ, òÿôÿêêöðöíäÿ áèð ãÿòèééÿò âàð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áàøãà áèð øeðäÿ: «Ýÿçìÿéèíúÿ Òÿáðèçèí êö÷ÿëÿðèíè, ùÿìèøÿ áeëÿúÿ éàíàí, àëîâëàíàí ýþðÿúÿêñèíèç ìÿíè» — äeéèð. Ìÿí Ìÿäèíÿ Ýöëýöí ïîeçèéàñûíûí äîüóðäóüó áó òÿÿññöðàòëàðû éàçûðàì âÿ äöøöíöðÿì: «Àõûðäû þíöìäÿí Àñòàðà ÷àéûì...» — áèðúÿ áó ñàäÿ ìèñðà êèôàéÿòäèð êè, öðÿêëÿðäÿêè ùèññëÿðè òÿëàòöìÿ ýÿòèðñèí, ãÿëáëÿðè êþâðÿëòñèí, «ùÿñðÿòè îéàòñûí», äÿðê eòñèí, ëàêèí áóðàäàí ùe÷ âÿúùëÿ áeëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëìàç êè, áó ìþâçó êîíéóíêòóðà ìÿíàñûíäà ïîeçèéà ö÷öí ñÿðôÿëè âÿ àñàíäûð, áeëÿ áèð ùàñèëàòûí ãeéðè-ïîeòèê èôàäÿëÿðèíè áèç, ÷îõ òÿÿññöô êè, ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ, àéðû-àéðû êèòàáëàðäà àç îõóìóðóã, ÿêñèíÿ, áó éeðäÿ ìþâçóäàí ñóè-èñòèôàäÿ åòìÿê áèð òÿðÿôäÿí âÿòÿíäàø ãàéÿëÿðèíèí êàñûáëûüûäûðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ïîeòèê èìêàíëàðûí ìÿùäóäëóüó, áÿäèè ìÿüëóáèééÿòèäèð. ...Õàëãëàð àçàäëûã óüðóíäà, ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà, áþéöê àðçóëàð íàìèíÿ ìöáàðèçÿëÿð àïàðûð âÿ áó çàìàí î øÿðÿôëè òàðèõèí éàðàíìàñûíûí øàùèäè îëàí äàüëàð, ãàëàëàð ùÿìèí õàëãëàðûí ìÿíÿâè ðÿìçèíÿ ÷eâðèëèð. ßðê ãàëàñû... 388 Òÿáðèç öñéàíëàðû Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí èøûãëû ñÿùèôÿëÿðèíäÿíäèð âÿ î öñéàí÷û ãÿùðÿìàíëàðûí ñîí èñòeùêàìû ßðê ãàëàñû îëäó. Ìÿäèíÿ Ýöëýöí «àðçóëàðû øèðèí» ùÿìèí àíà eùòèðàñû èëÿ: «Ìÿí èíàíûðàì, áèð ýöí ßðêèí ñèíÿñèíÿ ÿáÿäè ýöí äöøÿúÿê. Ýöí äöøÿúÿê!..» — äeéèð. Áèç äÿ èíàíûðûã... 1985. 389 ßËÈÌÄßÄÈÐ ÙßËß ÃßËßÌ... (Ñÿìÿä Âóðüóí ïîeçèéàñû ùàããûíäà äöøöíúÿëÿð, ìöëàùèçÿëÿð) Áèð ãîíàüàì áó äöíéàäà, Áèð ýöí þìðöì ýeäÿð áàäà. Âóðüóíó äà ñàëàð éàäà, Äöç èëãàðëû áèçèì äàüëàð... Ñÿìÿä Âóðüóí ßäÿáèééàòûí ìöàñèð òàðèõèíäÿ âÿ öìóìèééÿòëÿ, ÕÕ ÿñð ÿäÿáèééàòûíäà ÷îõ àç ñÿíÿòêàð òàïìàã îëàð êè (áÿëêÿ äÿ áó ùe÷ ìöìêöí äÿ äeéèë!..), þç äîüìà õàëãûíûí àðàñûíäà Ñÿìÿä Âóðüóíóí ìÿøùóð îëäóüó ãÿäÿð ìÿøùóð îëñóí, Ñÿìÿä Âóðüóíóí þç äîüìà õàëãû òÿðÿôèíäÿí ñeâèëäèéè ãÿäÿð ñeâèëñèí. Ñÿìÿä Âóðüóí ùàããûíäàêû ÿôñàíÿëÿð, íàüûëëàð, çÿðá-ìÿñÿëëÿð ùÿëÿ îíóí ëàï úàâàí éàøëàðûíäàí õàëã àðàñûíäà éàéûëûá, òîéëàðûí-äöéöíëÿðèí ñþç-ñþùáÿòèíÿ ÷eâðèëèá, àøûãëàðûí ñþéëÿäèêëÿðè äàñòàíëàðà äàõèë îëóá, öðÿêëÿðè ðèããÿòÿ ýÿòèðèá, ùèññëÿðäÿ áèð ÷ûëüûíëûã éàðàäûá. Õàëãûí öðÿéèíäÿ Ñÿìÿä Âóðüóíóí øÿõñèééÿòè éàðàäûúûëûüûíû, éàðàäûúûëûüû øÿõñèééÿòèíè äàâàì âÿ èíêèøàô eòäèðèá âÿ áó ýöíöí þçöíäÿ äÿ, Ñÿìÿä Âóðüóíóí âÿôàòûíäàí îòóç èë êe÷äèéè áèð äþâðäÿ äÿ ùÿìèí ÿôñàíÿëÿð, íàüûëëàð, ìÿñÿëëÿð, íÿèíêè, éeíÿ äÿ ñþéëÿíèð, îíëàð äàùà äà àðòûá, ÷îõàëûá, éàéûëûá. Áó ýöí éàøûë éàìàúëàðäà ñöðöñöíö îòàðàí ÷îáàí áàøû ãàðëû äàüëàðû ýþñòÿðèá: «— Ñÿìÿä Âóðüóí áó äàüëàðäàí êe÷èá!..» — äeéèð, Áàêûíûí òàêñè ñöðöúöëÿðè áeø äÿãèãÿëèê, îí äÿãèãÿëèê ñÿðíèøèíëÿðèíÿ áeëÿ, âàõò òàïûá, Ñÿìÿä Âóðüóíóí öðÿéèíèí éóìøàãëûüûíäàí, ñÿõàâÿòèíäÿí, ñàäÿëèéèíäÿí ìÿñÿëëÿð äàíûøûð, áó ýöí èëê ìÿùÿááÿòëÿðèíè éàøàéàí úàâàíëàð ÷ÿòèí ìÿãàìëàðäà Ñÿìÿä Âóðüóí âÿôàäàðëûüûíäà òÿñêèíëèê òàïûðëàð... Áó ìÿíàäà, «Ñÿìÿä Âóðüóí ôeíîìeíè» áàðÿäÿ äöøöíÿíäÿ, «Ñÿìÿä Âóðüóí íÿéÿ ýîðÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû àðàñûíäà áó ãÿäÿð ìÿøùóðäóð, áó ãÿäÿð ñeâèëèð?» — äeéÿ þç-þçöìÿ ñóàë âeðÿíäÿ, áó ñóàëûí úàâàáûíäà ìÿíèì ö÷öí ùe÷ áèð ãàðàíëûã ìÿãàì éîõäóð: îíà 390 ýþðÿ êè, áó ìÿùÿááÿò ãàðøûëûãëûäûð, Âóðüóí âÿ õàëã ìÿùÿááÿòèíäÿ òÿðÿô-ìöãàáèëëÿðèí ùèññëÿðè, ùÿéÿúàíëàðû, eùòèðàñëàðû, íeúÿ äeéÿðëÿð, eéíè áóëàãäàí ñó è÷èð, áó ùèññëÿð, ùÿéÿúàíëàð, eùòèðàñëàð ãàðøûëûãëû ñàíáàëà âÿ ãàðøûëûãëû äîüìàëûüà ìàëèêäèð. Ñÿìÿä Âóðüóíóí ìþâçó äàèðÿñè ÷îõ ýeíèøäèð, îíóí ïîeçèéàñû éàøàäûüû äþâðöí (áöòöí ìöðÿêêÿá úÿùÿòëÿðè èëÿ áèðýÿ...) èúòèìàè ïðîáëeìàòèêàñûíû èôàäÿ eòìèøäèð, Ñÿìÿä Âóðüóí Ðeéõñòàãäàí äà, Åäóàðä Ìàçeäÿí äÿ, Óêðàéíà ïàðòèçàíëàðûíäàí äà, Ìîñêâàäàí, Áeðëèíäÿí, Ëîíäîíäàí äà éàçìûøäûð, ëàêèí Ñÿìÿä Âóðüóí áèð òÿðÿôäÿí áöòöí áóíëàðû îç äîüìà õàëãûíûí äèëèíäÿ, ùÿìèí äèëèí èìêàí âÿ íöàíñëàðûíäàí óñòàëûãëà èñòèôàäÿ eäÿðÿê âÿ ìèëëè ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿðäÿí ãèäàëàíàðàã éàçìûøäûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, Ñÿìÿä Âóðüóí î øàèðäèð êè, äþâðöí ùÿìèí èúòèìàè eùòèâàñû èëÿ áÿðàáÿð, Âóðüóíóí õÿéàëû ýÿçäè àðàíû, Ýþçöìäÿ îéíàäû äàüûí áîðàíû; Ãûøûí áóç ãàòûüû, éàéûí àéðàíû, Ïàéûçûí ãàéìàüû éàäûìà äöøäö! — äeìèøäèð âÿ áóðàäà ìÿñÿëÿ, ÿëáÿòòÿ, êóëèíàðèéàìûçûí çÿíýèíëèéèíäÿ âÿ ÷îõ äàäëû îëìàñûíäà äeéèë; ìÿøùóð «Éàäûìà äöøäö» ãîøìàñûíäàêû áó ãàòûã äà, áó àéðàí äà, áó ãàéìàã äà, «úeéðàíûí äóðóøó, äóðíàíûí ýþçö, êÿêëèéèí àéàüû» äà, øàèðèí úàâàíëûã ÷àüëàðûíäà «ýöëöá îéíàäûüû òîé äà, ìàüàðäàêû ãûçëàðûí ãîëáàüû» äà, «áèçèì ýÿëèíëÿðèí áàéðàìäàí ãàáàã ôÿñÿëè éàéìàüû» äà, «íèøàíëû ãûçëàðûí ýþðöøäÿí ãàáàã òeëëÿðèíè ñàéìàüû» äà õàëãûí öðÿéèíäÿí àõûá ýÿëÿí áþéöê ìÿùÿááÿòè þç öðÿéèíÿ éûüûá âÿ ùÿìèí áþéöê ìÿùÿááÿòëÿ äÿ áèð ñÿíÿòêàð êèìè, õàëãà ìÿõñóñ îëìàüûí ýþñòÿðèúèñè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëõûá... Áó ñàäÿ ìÿôùóìëàðû, êè÷èê eòíîãðàôèê äeòàëëàðû, úèçýèëÿðè ùÿìèí ñÿâèééÿéÿ ãàëäûðàí èñÿ, ÿëáÿòòÿ, áþéöê ùÿðôëè Èñòeäàä èäè âÿ Ñÿìÿä Âóðüóí Àçÿðáàéúàíà ìöðàúèÿò eäÿðÿê: Îäëàð éóðäó! ßùäèìèç âàð ÿçÿëäÿí, Áó èëãàðäàí íÿ ìÿí äþíöì, íÿ äÿ ñÿí — äeéÿðêÿí, áèçäÿ äàõèëè áèð àðõàéûí÷ûëûã âàð; áó ãàðøûëûãëû ìÿùÿááÿòäÿ, áó ÿùääÿ, èëãàðäà õÿéàíÿò îëìàéàúàã, âÿôàñûçëûã, 391 äþíöêëöê îëìàéàúàã, ÷öíêè ùÿìèí ìÿùÿááÿòäÿ ãàí áàüëûëûüû, ñöä áàüëûëûüû âàð. Éàøëû òeàòðàëëàðûí äeäèéèíÿ ýþðÿ, «Âàãèô»èí èëê òàìàøàëàðû (ÿñÿð 1938-úè èëäÿ òàìàøàéà ãîéóëóá) õàëãûí ìÿíÿâè ùÿéàòûíäà áèð èëäûðûì êèìè ÷àõìûøäû âÿ î äþâðöí ìÿòáóàòûíû âÿðÿãëÿäèêúÿ, áèç þçöìöç äÿ áóíó ýþðöð, ùèññ eäèðèê. Î èëäûðûì ýÿëäè-ýeäÿð îëìàäû, îíóí èøûüû èëëÿðäÿí èëëÿðÿ êe÷äè, ùÿòòà áèç, ÿëëèíúè èëëÿðèí øàýèðäëÿðè äÿ «Âàãèô»è ÿçáÿð áèëèðäèê âÿ öðÿêëÿðäÿêè ùÿìèí «Âàãèô» áàüëûëûüû, «Âàãèô» ìÿùÿááÿòè âÿ ñÿäàãÿòè áó ýöí äÿ äàâàì eäèð. Íÿ ö÷öí áeëÿäèð? Àõû, ÿëèìèçÿ çÿððÿáèí àëûá àõòàðñàã «Âàãèô»äÿ áÿëêÿ äÿ äðàìàòóðæè ãöñóðëàð òàïàðûã, èðàäëàð ñþéëÿéÿðèê... Äèëèí ýþçÿëëèéèíÿ ýþðÿìè, Âàãèôèí ùàçûðúàâàáëûüûíà ýîðÿìè, Õóðàìàíûí âÿôàñûçëûüûíà, Âèäàäèíèí àüñàããàëëûüûíà, Ãàúàðûí úÿëëàäëûüûíà ýþðÿìè, õàðàêòeðëÿðèí áöòþâëöéöíÿ ýþðÿìè? ßëáÿòòÿ, ùe÷ øöáùÿñèç êè, áóíëàð äà ÿñàñäûð, ëàêèí ÿí ÿñàñ îíà ýþðÿ êè, «Âàãèô» Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áþéöêëöéöíäÿí äeéèð, èýèäëèéèíäÿí, ìöäðèêëèéèíäÿí, âÿôàäàðëûüûíäàí õÿáÿð âeðèð, õàëãûí àçàäëûã èñòÿéèíäÿí, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèêëÿ, èñòèáäàäëà áàðûøìàçëûüûíäàí, Âÿòÿíèí ìöãÿääÿñëèéèíäÿí ñþùáÿò à÷ûð. Òàìàøàéà ãîéóëäóüó äþâðöí ìöðÿêêÿáëèéè, âóëãàð ñîñèîëîæè òÿìàéöëëÿðèí ùÿëÿ äÿ àðà-ñûðà þçöíö áöðóçÿ âeðìÿñè, áeéíÿëõàëã âÿçèééÿòèí ýÿðýèíëèéè êîíòeêñòèíäÿ «Âàãèô»èí èôàäÿ eòäèéè õàëã ïðîáëeìàòèêàñû, «Âàãèô»äÿêè õàëã ðóùó, õàëã ìÿùÿááÿòè, eëÿ áèëèðèê êè, äàùà àðòèã óúàëûð, àëèëÿøèð, äàùà àðòûã eìîñèîíàë òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèê îëóð. Ñÿìÿä Âóðüóí: Áàüðûìà áàñûðàì àíà Âÿòÿíè, Áó öëôÿò èëùàìà ÷àüûðûð ìÿíè! — äeéèð âÿ áèç îíà èíàíûðûã, áó ìèñðàëàð þçöíö äîüðóëòìàéàí áèð èääèà òÿñèðè áàüûøëàìûð, ÷öíêè Âÿòÿíëÿ öëôÿòèí ìÿùç øàèð Ñÿìÿä Âóðüóíó áeëÿúÿ èëùàìà ñÿñëÿìÿñèíÿ èíàìûìûçû îíóí õàëãû èôàäÿ eäÿí ÿñÿðëÿðè äîüóðóð. Åë áèëèð êè, ñÿí ìÿíèìñÿí, Éóðäóì, éóâàì, ìÿñêÿíèìñÿí, Àíàì, äîüìà Âÿòÿíèìñÿí! Àéðûëàðìû êþíöë úàíäàí? Àçÿðáàéúàí, Àçÿðáàéúàí!.. 392 Áèç áó øeðè ñeâèðèê, áó øeðè ìÿêòÿá ÷àüëàðûìûçäàí ÿçáÿð áèëèðèê âÿ þìðöìöçöí ñîíóíà êèìè óíóòìóðóã, áóðàäàêû ìöñòÿãèì, áèðáàøà òÿðÿííöì, íeúÿ äeéÿðëÿð, à÷ûã-ñà÷ûã âÿñô áèçè íàðàçû ñàëìûð, áó øeð äèëëÿðäÿí äèëëÿðÿ, íÿñèëëÿðäÿí íÿñèëëÿðÿ êe÷èð... Îíà ýîðÿ êè, Øàèð-Âÿòÿí, Øàèð-Õàëã ìÿùÿááÿòèíèí ñàôëûüûíà, òÿìÿííàñûçëûüûíà áèçèì çÿððÿ ãÿäÿð äÿ øöáùÿìèç éîõäóð, áó ñþçëÿðè áó ãÿäÿð ñàäÿ âÿ áó ãÿäÿð öðÿêäÿí, áó ãÿäÿð ñþâã-òÿáèè éàëíûç áeëÿ áèð ìÿùÿááÿò äeäèðäÿ áèëÿð âÿ øàèð ÿëàúñûç õÿñòÿëÿíÿðêÿí (øàèð äÿ èíñàíäûð!..) ñþéëÿäèéè: «Âàõòñûç ÿúÿë, ìÿíäÿí óçàã äàéàí, äóð, Ãöðáÿò eëäÿ úàí âeðìÿðÿì þëöìÿ! Ãûëûíúûíû ìÿíäÿí óçàã äîëàíäûð, Îíó áèë êè, ãÿëÿì àëäûì ÿëèìÿ, Ãöðáÿò eëäÿ úàí âeðìÿðÿì þëöìÿ!..» — ñþçëÿðèíèí äÿ ùÿãèãèëèéèíÿ øöáùÿ eòìèðèê, ÷öíêè î õÿñòÿëèê íÿ ãÿäÿð ÿëàúñûç îëñà äà, ñÿíÿòêàð êè, õàëãûíà, Âÿòÿíèíÿ áó äÿðÿúÿäÿ áàüëûäûð, îíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíû, ÿëáÿòòÿ, ãöðáÿò eëäÿ þëöìÿ úàí âeðìÿéÿúÿê, îíóí áóíà ýöúö, ãöââÿñè ÷àòàúàã, áó ýöúö, áó ãöââÿíè ùÿìèí õàëã, ùÿìèí Âÿòÿí âeðèá. Ñÿìÿä Âóðüóíóí áó áeø ìèñðàñû Ìÿùÿììÿä Ôöçóëèíèí äþðä éöç ÿëëè èë áóíäàí ÿââÿë ñþéëÿäèéè ìèñðàëàðû áèçèì éàäûìûçà ñàëäû: Ìÿí îë áöëáöëè-ýöëøÿíè-àøèíà Êè, ãöðáÿòäÿ ãàëìûø ÿñèðè-áÿëàéÿì. Áó íÿüìÿì íÿâàäûð, þçöì áèíÿâà, Öìèäèì êÿñèëìèø, âÿòÿíäÿí úèäàéÿì. Ùÿéàòûì àüûðäûð, ýöíöìäöð ãàðà, Áó èø, àù, íÿ èøäèð êè, ìÿí ìöáòÿëàéÿì?.. «Áó èø» — Âÿòÿí ìÿùÿááÿòè, õàëã ñeâýèñèäèð. Áó ìÿùÿááÿò, áó ñeâýè ùÿìèøÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí éàðàòäûüû áþéöê ñÿíÿòêàðëàðûí öðÿéèíäÿ îëóá, áÿçÿí îíëàðûí þçëÿðèíè «áèíÿâà» eòñÿ äÿ, íÿüìÿëÿðèíè «íÿâà» eäèá âÿ áó «íÿâà» — ñÿðâÿò éàëíûç þç-þçëöéöíäÿ ãàëìàéûá, ùÿìèí õàëãûí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíÿ ÷eâðèëèá... *** Ñÿìÿä Âóðüóí Íàòÿâàíà ùÿñð eòäèéè øeðäÿ øàèðÿíèí ìÿøùóð: Âàðûìäû ñèíÿìäÿ äÿðäö ãÿìè-íèùàí, îëöðÿì, Ôÿäà îëóì ñÿíÿ, ýÿë eéëÿ èìòÿùàí, þëöðÿì — 393 áeéòèíè eïèãðàô ýÿòèðèð, ñîíðà þç øeðèíè ñþéëÿéèð âÿ áó øeðèí éàðàòäûüû îâãàò éàëíûç eïèãðàô ýÿòèðèëìèø ùÿìèí áeéòè éàçàí Íàòÿâàíûí éîõ, ÷îõ èíúÿ âÿ ùÿññàñ áèð õèñëÿòÿ ìàëèê, çÿðèô ãÿëáëè, äóéüóëó áèð øàèðÿíè òÿñÿââöðöìöçäÿ úàíëàíäûðûð, áèçè îíóí ìÿíÿâè äöíéàñûíà àïàðûð. Áóðàäà éöêñÿê èñòeäàäà äÿëàëÿò eäÿí úÿùÿò îäóð êè, øeðäÿ áèðáàøà, ìöñòÿãèì ñóðÿòäÿ Íàòÿâàíûí õàðàêòeðèñòèêàñû âeðèëìèð, Ñÿìÿä Âóðüóíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíûíûí þçöíöí ùèññëÿð àëÿìè áèçÿ Íàòÿâàíûí ùèññëÿðèíèí õàðàêòeðèíäÿí äeéèð: Öçöíäÿ ñîíáàùàð, àüçûíäà éàøìàã, Ñÿíèí ýþçÿëëèéèí ñîëüóí ýþðöíöð. Ýÿë éàõûí ÿéëÿøÿê, éàõûí äàíûøàã, Ìÿíàëû ýþçëÿðèí äîëüóí ýþðöíöð... Ñÿìÿä Âóðüóíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíû Íàòÿâàíà áó úöð ìöðàúèÿò eäèð âÿ áó ìöðàúèÿòèí òÿáèèëèéè, ùÿçèíëèéè, áó ìöðàúèÿòèí þçöíäÿêè éàðûìòîíëàð íÿòèúÿñèíäÿ áèç ìÿùç Íàòÿâàíëà, Íàòÿâàí ñÿíÿòè èëÿ öíñèééÿòäÿ îëóðóã, îíó îõóéóðóã, îíó äóéóðóã; áó ìÿùç ùÿìèí øàèðÿäèð êè: Ñÿíè êèìäèð ñeâÿí áèúà, ãÿðÿíôèë? Ñÿíÿ ìÿí àøèãè-øeéäà, ãÿðÿíôèë! — äeéÿ ãÿðÿíôèëÿ ìöðàúèÿò eäèð âÿ Íàòÿâàíûí ñóðÿòèíè òÿñÿââöðöìöçäÿ úàíëàíäûðàí äà Ñÿìÿä Âóðüóíóí î ëèðèê ãÿùðÿìàíûäûð êè, ìèñàë ö÷öí, «Áÿíþâøÿ» ãîøìàñûíäà áÿíþâøÿéÿ áeëÿ ìöðàúèÿò eäèð: «Éàçûí íîâáàðûñàí áèçèì äèéàðäà, Ãûâðûì òeëëÿðèíè ñàíà, áÿíþâøÿ...». Éàõóä «Ëàëÿ» øeðèíäÿêè ìèñðàëàðà äèããÿò eäÿê: Ëàëÿ, ðÿíýèíäÿêè éàíüûí, äe, íÿäèð? Íèéÿ ìÿëóëñàí, à äàüëàð ãûçû, ñÿí? ... Î óçàã éîëëàðà ùÿñðÿòëÿ áàõàí Ãàðà ýþçëÿð, äe, íe÷èí äîëüóíäóð? Ëàëÿ, ðÿíýèí íÿ éàìàí ñîëüóíäóð? Áó, ÿëáÿòòÿ, Ñÿìÿä Âóðüóí ïîeçèéàñû èëÿ êëàññèê Àçÿðáàéúàí 394 ïîeçèéàñû àðàñûíäàêû ùèññëÿð, äóéüóëàð ìÿùðÿìëèéèíèí, ðóù eéíèëèéèíèí, ñÿëÿô-õÿëÿôëèéèí äîüóðäóüó eñòeòèê õöñóñèééÿòäèð. Äöçäöð, áèçèì êëàññèê ïîeçèéàìûçäà, àøûã ïîeçèéàñûíäà ëàëÿ ÿñàñ eòèáàðèëÿ àë éàíàãëàðûí ýþçÿëëèéèíäÿí, ñàüëàìëûüûíäàí äeéÿí áèð îáðàçäûð, âÿñô eäèëÿí ýþçÿëèí, ìÿøóãÿíèí òÿðèôè çàìàíû áÿíçÿäèëÿí «êàìàí», «äöðð», «ãþí÷ÿ», «ïöñòÿ», «ÿðüÿâàí» âÿ ñ. êèìè ÿíÿíÿâè eñòeòèê öíñöðëÿðäÿí áèðèäèð. Ñÿìÿä Âóðüóíóí ÷îõ ñeâäèéè âÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðäèéè Ì.Ï. Âàãèôèí ãîøìàëàðûíû éàäà ñàëàã: Íÿ ýþçÿë éàðàøûá àë éàíàüûíà, Íàçèêäèð, äÿéìÿñèí ÿë éàíàüûíà... Çöëôö áóõàüûíà, ýöë éàíàüûíà Íÿ áÿíþâøÿ áÿíçÿð, íÿ ëàëÿ, Éeòÿð... Êëàññèê øeðèìèçäÿêè «ëàëÿ»äÿ áèð øóõëóã, òÿìèçëèê âàð, ùÿéàòè, úèñìàíè áèð ýþçÿëëèê âàð. Àøûã ßëÿñýÿðèí ìöõÿììÿñèíäÿêè ìèñðàëàðà ôèêèð âeðÿê: Éeòèøèáäèð áàùàð ôÿñëè, Éàð Ëeéëè äàüûíäàí ýÿëèð; Ñàíêè Ôÿðùàäûí Øèðèíè Ñöðöäÿí, ñàüûíäàí ýÿëèð; Äÿñòèíäÿ ëàëÿ, íÿðýèç, Ýöë-ýöëøÿí áàüûíäàí ýÿëèð... Íÿùàéÿò, «ëàëÿ» òÿáèÿòèí ýþçÿëëèéèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí áèð îáðàçäûð. ÕVIII — XIX ÿñð øàèðëÿðèìèçäÿí àç òàíûíàí, ëàêèí ÷îõ òÿáëè Çàáèòèí äeäèéè êèìè: Áèð ìÿñÿëäèð, ùÿð àüàúäà áàð îëìàç, Òóð äàüûòÿê ùÿð äàü ëàëÿçàð îëìàç... Ñÿìÿä Âóðüóíóí «ëàëÿ»ñè èñÿ ñîëüóíäóð, «ùÿñðÿòëÿ áàõàí ãàðà ýþçëÿðè» äîëüóíäóð, áó «ëàëÿ» íàêàìäûð, î, éîë ýþçëÿéèð, ëàêèí ÿáÿñ ýþçëÿéèð âÿ áó ìÿãàìëàðäà Ñÿìÿä Âóðüóíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíû «ëàëÿ»íè òàì áàøà äöøöð, äóéóð, îíëàðûí àðàñûíäà ìÿíÿâè áèð òÿìàñ, ðóùè áèð éàõûíëûã âàð; áó ëèðèê ãÿùðÿìàí: «—Ëàëÿ, áÿñäèð!.. äeéèð. — Îíó ýÿë ýþçëÿìÿ ñÿí... È÷äèéèí àíäû, ãóçóì, ñÿí äÿ óíóò! Éöç èë àíñàí äà îíó õàòèðÿòÿê, Î âÿôàñûç ãàéûäûá ýÿëìÿéÿúÿê...» 395 Ñÿìÿä Âóðüóíóí «ëàëÿ»ñè âÿôàñûçëûüûí ãóðáàíûäûð, î, øóõ, ñàüëàì ýþçÿëëèéè èôàäÿ eòìèð, ÿêñèíÿ, ãÿìëè-ãöññÿëèäèð, õàòèðÿëÿðëÿ éàøàéûð, ÿùäÿ âÿôàñûçûí éîëóíó ýþçëÿéèð. Èëê áàõûøäà Ñÿìÿä Âóðüóíóí «ëàëÿ»ñè êëàññèê øeðèìèçäÿêè «ëàëÿ» èëÿ òàìàì ÿêñ ãöòáäÿäèð, ëàêèí áó èëê áàõûøäà áeëÿäèð, éÿíè éàëíûç çàùèðè ñÿúèééÿñèíÿ ýþðÿ áeëÿäèð, áÿäèè-eñòeòèê úÿùÿòäÿí èñÿ áó «ëàëÿ»íèí îõóúóéà òÿãäèìèíäÿêè çÿðèôëèê, ùÿçèíëèê êëàññèê øeðèìèçèí ðóùóíäàêû çÿðèôëèêëÿ, ùÿçèíëèêëÿ äîüìà òeëëÿðëÿ áàüëûäûð. Ñÿìÿä Âóðüóí ïîeçèéàñû èëÿ êëàññèê øeðèìèç àðàñûíäàêû áàüëûëûã ìÿíÿâè äöíéà éàõûíëûüûíäàäûð, ùÿìèí ìÿíÿâè äöíéàíûí áÿäè-eñòeòèê èôàäÿñèíèí çàùèðè ýþðöíöøöíäÿ éîõ, äàõèëè ìöíäÿðèúÿñèíäÿäèð. Ñÿìÿä Âóðüóí àäè âÿ àç ñþçëÿðëÿ, ùe÷ áèð ìöáòÿäàíûí, õÿáÿðèí éeðèíè äÿéèøìÿäÿí, òÿáèè ñþç äöçöìö èëÿ, ÿíÿíÿâè øeð ôîðìàëàðûíäà, ÿíÿíÿâè ãàôèéÿ ñèñòeìè èëÿ ÷îõ ýþðöìëö, äÿãèã âÿ èíúÿ ìÿíçÿðÿ éàðàäûð: Éeðäÿí àéàüûíû ãóø êèìè öçöá, Éàé êèìè äàðòûíûá, îõ êèìè ñöçöá, Éeíÿ îç ñöðöíö íèçàìëà äöçöá, Áàø àëûá ýeäèðñÿí ùàéàíà, úeéðàí?.. Ìÿí ùÿìèøÿ Ñÿìÿä Âóðüóíóí áó òèïëè ìèñðàëàðûíû, øeðëÿðèíè îõóéàðêÿí, eëÿ áèë êè, ýþçëÿðèìèí ãàðøûñûíäà îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ìèíèàòöðëÿðè úàíëàíûð, eëÿ áèë, Áeùçàäûí, Ñóëòàí Ìÿùÿììÿäèí ìèíèàòöðëÿðèíè ýþðöðÿì. Ìÿøùóð «Úeéðàí» ãîøìàñûíäàí ýÿòèðäèéèì áó áèð áÿíääÿ ñöðÿò âàð, àììà áeëÿ áèð äèíàìèêà èëÿ áÿðàáÿð, àíûí ãðàôèê ðÿñìè äÿ âàð âÿ áóðà ùÿçèí, êþâðÿê îâãàò, ÿùâàëè-ðóùèééÿ, eëÿ áèë, «éàé êèìè äàðòûíàí, îõ êèìè ñöçÿí» î úeéðàí âàðëûüûíûí ùÿêê îëóíìóø ùÿìèí áèð àíûíû äàèìè ìöøàéèÿò eäèð... Õàëãäàí, òîðïàãäàí ýÿëäèéè ö÷öí áeëÿäèð, êëàññèê ïîeòèê ÿíÿíÿëÿðäÿí ãèäàëàíäûüû ö÷öí, õàëãûí ìÿíÿâè äöíéàñû èëÿ éàøàäûüû ö÷öí áeëÿäèð. Ñÿìÿä Âóðüóí ïîeçèéàñûíäà ïîeòèê íÿôÿñ äîëüóí, áöòîâ, òàìäûð âÿ áó ùÿìèí ïîeçèéàéà ìÿçìóí áàõûìûíäàí äà, ïîeòèêà áàõûìûíäàí äà áèð ìîíóìåíòàëëûã ýÿòèðèð. «Ìóüàí» ïîeìàñûíûí «Îí ö÷öíúö íÿüìÿ»ñèíäÿí ýÿòèðäèéèìèç àøàüûäàêû ìèñðàëàðà äèããÿò eäÿê: 396 Êþùëÿí àòëàð êèøíÿäèêúÿ ÿðÿíëÿðèí íÿðÿñèíÿ, Àüûð ýþéëÿð, àñèìàíëàð äèëÿ ýÿëìèø éeð ñÿñèíÿ... Áóðäà Ïîìïeé îðäóñóíà ñèíÿ ýÿðìèø áèçèì eëëÿð, Éàíüûíëàðûí àðàñûíäà íÿôÿñ àëìûø àéëàð, èëëÿð... Áó ìèñðàëàðû îõóéóðñàí âÿ ñÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, îõóäóüóí êèòàá âÿðÿãèíäÿ êè÷èúèê áèð áîø éeð äÿ éîõäóð, eëÿ áèë, êè÷èêëèéèíäÿí-áþéöêëöéöíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí âÿðÿã áàøäàí-áàøà ìèñðàëàðëà äöçöëöá, áöòöí âÿðÿã áàøäàí-áàøà ùÿðôëÿðäèð âÿ ìÿñÿëÿ éàëíûç îíäà äeéèë êè, áóðàäà ìèñðàëàð àüûð âÿçíäÿ éàçûëûá, ùÿð áèðè îí àëòû ùeúàäàí èáàðÿòäèð; ÿñàñ ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè (âÿ áó — Ñÿìÿä Âóðüóí ñÿíÿòèíèí ïîeòèêàñû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð êè!), ùÿìèí ìèñðàëàðûí ëöüÿò òÿðêèáè eëÿ ñe÷èëìèøäèð âÿ ñþçëÿðèí ôðàçeîëîæè äöçöëöøö eëÿ ãóðóëìóøäóð êè, îíëàð ìîíóìeíòàë áèð ùþðýöíö ùþðöðëÿð. Åëÿ áóðàäàúà ãeéä eäÿê êè, ùÿðýàù áó ïîeòèê ñe÷ìÿ âÿ ãóðìà ïðîñeñè ÿââÿëäÿí äöøöíöëìöø, éÿíè þçöíöùÿäÿôÿ ÷eâðèëìèø ìîíóìeíòàëëûã íàìèíÿ àïàðûëûðñà, î çàìàí áÿäèè-eñòeòèê eôôeêò, ÿëáÿòòÿ, ñþíöê îëàúàã. Ñÿìÿä Âóðüóí ïîeçèéàñûíäà ùÿìèí ñe÷ìÿ âÿ ãóðìà ïðîñeñè òÿáèè áèð ïðîñeñäèð, ìþâçóíóí ñþâã-òÿáèè îëàðàã, èíòóèòèâ øÿêèëäÿ (ÿñêè òÿáèð èëÿ äeñÿê, òÿùòÿëøöóð øÿêëèíäÿ) ñþâã eòäèéè ñþç ñe÷èìè âÿ äöçöìöäöð, øeðèí òàìàì òÿáèè ãóðóëóø àðõèòeêòîíèêàñûäûð. «Çÿíúèíèí àðçóëàðû» ïîeìàñûíûí eëÿ èëê áÿíäèíÿ ôèêèð âeðÿê: Î, êöðñöéÿ ñèíÿ ýÿðäè, äàíûøìàäû, ñóñäó áèð äÿì. ×àòûá ãàðà ãàøëàðûíû ôèêðÿ ýeòäè î, áèð àíëûã; (Áÿçÿí äèëñèç áèð âöãàðëà ãûëûíú ÷ÿêèð ãÿùðÿìàíëûã, Ãàðøûñûíäà áîéóí áöêöá, ñÿúäÿ ãûëûð áöòöí àëÿì...) Ìÿùç òÿáèè îëäóüó ö÷öí, ñöíè ãàðøûäóðìàäàí óçàã îëäóüóíà ýþðÿ, áóðàäàêû ìîíóìeíòàëëûã ùèññëÿðèí, ïîeòèê ýþðöìöí ñàíáàëû áèçè ÿëÿ àëûð âÿ áó êè÷èê ïîeìàíûí ñîíóíà êèìè áèçèìëÿ áèðýÿ îëóð, ùÿòòà ïîeìàíûí ñÿêêèçëèêëÿ, îíáèðëèêëÿ éàçûëìûø ïàð÷àëàðûíäà áeëÿ, ùÿìèí ìîíóìeíòàëëûã, ïîeòèê ñàíáàë äóéóìó áèçäÿí àéðûëìûð. Ìÿõñóñè Ñÿìÿä Âóðüóí äeéèìèíèí éàðàòäûüû áó ìîíóìeíòàëëûã, ùÿì äÿ éàëíûç ýþðöì, ìÿíçÿðÿ ìîíóìeíòàëëûüû éîõ, eéíè çàìàíäà, ùèññëÿðèí, ùÿéÿúàíëàðûí ìîíóìeíòàëëûüû, ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ìîíóìeíòàëëûüû áèçèì ùeúà âÿçíèíèí, ùÿòòà äeéÿê êè, ýÿðàéëû 397 êèìè àçùeúàëû, ñûðô eñòeòèê áàõûìäàí îéíàã îëìàñûíäà äà þçöíö áöðóçÿ âeðèð: Áèíÿëÿðè ÷àäûð-÷àäûð, ×îõ ýÿçìèøÿì þçöì, äàüëàð! Ãöäðÿòèíè ñèçäÿí àëäû Ìÿíèì ñàçûì, ñþçöì, äàüëàð!.. Ëàêèí Ñÿìÿä Âóðüóí ïîeçèéàñûíûí ñÿúèééÿâè âÿ ìöùöì úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè îäóð êè, áóðàäàêû ìîíóìeíòàëëûã èíúÿ ëèðèêàíûí, êàìeðàëûüûí ùeñàáûíà äeéèëäèð. Ñÿìÿä Âóðüóí áèð øeðäÿ eïèê øàèðäèð, î áèðèñèíäÿ èíúÿ ëèðèêäèð, áèð øeðèíäÿ îíóí áÿäèè-eñòeòèê þçöíöèôàäÿñèíäÿ ìîíóìeíòàëëûüûí øàùèäè îëóðóãñà, äèýÿð øeðèíäÿ ùÿçèí áèð êàìeðàëûã, ìÿùðÿì áèð èíòèìëèê ùèññëÿðèìèçè êþâðÿëäèð. Áó úÿùÿòè áèç îíóí ùÿòòà eéíè áèð ìþâçóéà ùÿñð îëóíìóø øeðëÿðèíäÿ áeëÿ ýþðÿ áèëÿðèê. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìþâçóñóíäà éàçûëìûø âÿ «Èðàí èðòèúà÷ûëàðû Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ îëàí êèòàáëàðû âÿùøèúÿñèíÿ éàíäûðûðëàð» eïèãðàôû èëÿ áàøëàéàí «Éàíäûðûëàí êèòàáëàð» øeðè eïèê âöñÿòè, éàðàòäûüû ìîíóìeíòàë ìÿíçÿðÿñè, ùèññ-ùÿéÿúàíû èëÿ èëê áÿíääÿí áèçè ÿëÿ àëûð: Úÿëëàä! Ñÿíèí ãàëàã-ãàëàã éàíäûðäûüûí êèòàáëàð Ìèí êàìàëûí øþùðÿòèäèð, ìèí öðÿéèí àðçóñó... Áèç êþ÷öðöê áó äöíéàäàí, îíëàð ãàëûð éàäèýàð, Ùÿð âÿðÿãÿ íÿãø îëóíìóø íe÷ÿ èíñàí äóéüóñó, Ìèí êàìàëûí øþùðÿòèäèð, ìèí öðÿéèí àðçóñó... Èíäè èñÿ éeíÿ äÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìþâçóñóíäà éàçûëìûø «Òÿáðèç ýþçÿëèíÿ» øeðèíäÿí áèð áÿíäÿ äèããÿò eäÿê: Íÿäèð áó ùÿñðÿòèí àäû, öíâàíû? Áàèñèí eâèíäÿ èøûã éàíìàñûí... Àù, Àðàç, àù, Àðàç, âÿäèìèç ùàíû? Áèð öðÿê èêèéÿ ïàðàëàíìàñûí!.. Áóðàäàêû èíúÿ ëèðèêà, êàìeðàëûã èëê áàõûøäà «Éàíäûðûëàí êèòàáëàð øeðèíäÿêè eïèêà, ìîíóìeíòàëëûã èëÿ òàìàì ìöõòÿëèô òÿùêèéÿ ñèñòeìèíèí, ùÿòòà òèïîëîæè áàõûìäàí ìöõòÿëèô òÿôÿêêöð òÿðçèíèí áÿ398 äèè-eñòeòèê áÿùðÿëÿðèäèð, ëàêèí áó éeíÿ äÿ èëê áàõûøäà áeëÿäèð, Ñÿìÿä Âóðüóí ìîíóìeíòàëëûüû èëÿ Ñÿìÿä Âóðüóí êàìeðàëûüû öçâè ñóðÿòäÿ áèð-áèðèíÿ áàüëû îëàí, áèð-áèðèíè òàìàìëàéàí èôàäÿ âàñèòÿëÿðèäèð. Òÿñàäöôè äeéèë êè, áÿçÿí áèç ÷îõ ìàðàãëû áèð ïîeòèê ùàäèñÿ èëÿ ãàðøûëàøûðûã: ùÿìèí èêè úÿùÿòèí èêèñèíè äÿ eéíè áèð øeðäÿ ìöøàùèäÿ eäèðèê. Åëÿ ùÿìèí Úÿíóá ìþâçóñóíäà éàçûëìûø ìÿøùóð «Êþðïöíöí ùÿñðÿòè»íè áó áàõûìäàí éeíèäÿí îõóéàã: eëÿ áèëèðÿì êè, î çàìàí äeäèéèìèç öçâè áàüëûëûüû ÿéàíè øÿêèëäÿ ùèññ eòìÿê áèð î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äeéèë. Ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ýeòäèéè ãàòàð Àðàç ãûðàüûíäà äàéàíûð âÿ «î òàéà... î òàéà áàõûøûð ùàìû». Àðàç äàüëàð éàðûá, ãàéàëàð äÿëèð, Çàìàíûí ôèêðèòÿê àõûð ñöðÿòëÿ. Ãàéàëû äàüëàð äà ñàëàìà ýÿëèð, Åëÿ áèë áàø ÿéèð îíà ùþðìÿòëÿ... Áèç ùÿìèí ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ýþçëÿðè èëÿ áeëÿ áèð eïèê ìÿíçÿðÿ ýþðöðöê, áó ìÿíçÿðÿíè éàðàäàí ùèññëÿðèí, eùòèðàñûí ìîíóìeíòàëëûüû áèçÿ äÿ ñèðàéÿò eäèð, ëàêèí éàâàø-éàâàø èíòîíàñèéà äÿéèøèð, ëèðèê ãÿùðÿìàí ðèúÿòÿ ÷ûõûð: Àù, öðÿê äóéäóãúà áó ñÿùíÿëÿðè, Àäÿòèì îëìóøäóð àëûøûá éàíìàã. Éàíüûíà äöøìöøäöð êþíëöì øÿùÿðè, Áþéöê áèð äÿðä èìèø øàèð éàðàíìàã — âÿ áó ðèúÿòäÿêè eïèêëèêäÿ, ñÿðòëèêäÿ àðòûã áèð èíòèìëèê äÿ þçöíö ýþñòÿðèð; ëèðèê ãÿùðÿìàí Àðàçûí öñòöíäÿí ñàëûíìûø, «øàùèäè ìèí áàùàð, áÿëêÿ ìèí ãûø» îëàí ãÿäèì äàø êþðïöéÿ áàõûð, ùÿìèí êþðïö òàìàì ýeäèøñèç-ýÿëèøñèçäèð, éàé-ãûø öçÿðèíäÿ àéàã èçè îëìóð âÿ ùèññëÿð òàìàì êþâðÿëèá, áóäÿôÿêè òàìàì êàìeðà ñÿúèééÿëèäèð: Àõøàì ãÿðèáëèéè äàüëàðäàí eíèð, Ñàêèò äÿðÿëÿðÿ áèð ùÿñðÿò ÷þêöð. Àðàç ýàù ïàðëàéûð, ýàù êþëýÿëÿíèð, Áÿçÿí äÿ ùû÷ãûðûð î, ùþíêöð-ùþíêöð... 399 Áó çàìàí ëèðèê ãÿùðÿìàí î êèìñÿñèç, î éeòèì êîðïöäÿ áèð ãîúà ýþðöð. Éîõ, áó õÿéàë äeéèë, ÿôñàíÿ äeéèë, ýþðöíÿí «èíñàíäûð, ýþçëÿðèíäÿ ãÿì...». Áó ãîúà î ãÿäèì äàø êþðïöíöí ìeìàðûäûð âÿ áó éeðäÿ Ñÿìÿä Âóðüóí ìîíóìeíòàëëûüû èëÿ Ñÿìÿä Âóðüóí èíòèìëèéè ÿí ñûõ ñóðÿòäÿ áèð-áèðèíÿ ùîïóð, âàùèä áèð ïîeòèê òÿùêèéÿéÿ ÷eâðèëèð: Áèëäèì, î ìeìàðäûð... Î éàðàäàíäûð. Éàõûí ýÿë, îõóúóì, áàõ ÿëëÿðèíÿ! Î, Àðàç öñòöíäÿ õeéëè çàìàíäûð Àüëàéûð õàð îëìóø ÿìÿëëÿðèíÿ... ßëáÿòòÿ, ïîeòèê òÿùêèéÿäÿ áeëÿ áèð âÿùäÿòÿ íàèë îëìàã ö÷öí ìþâçó ýÿðÿê öðÿêäÿí ýÿëÿí ùèññëÿðëÿ, öðÿêäÿí ýÿëÿí òÿáèè áèð éàíüû èëÿ èôàäÿ îëóíñóí âÿ õàëãûìûçûí Úÿíóá äÿðäè, àéðûëûüûí éàðàòäûüû âÿ ãÿëáëÿðè öøöì-öøöì öøöäÿí î óçóí ùÿñðÿò Ñÿìÿä Âóðüóí õèñëÿòèíäÿ ìÿùç î ùèññëÿðè éàðàäûðäû, î éàíüûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðèðäè... *** Ùÿëÿ ýþçÿë òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ Âèêòîð Ùöãîíóí áó ñþçëÿðèíè úèá äÿôòÿðèìÿ êþ÷öðìöøäöì: «Øàèð ö÷öí éàëíûç áèð íöìóíÿ îëìàëûäûð — òÿáèÿò, éàëíûç áèð ðÿùáÿð îëìàëûäûð — ùÿãèãÿò». Ñÿìÿä Âóðüóíóí âàõòèëÿ éàçäûüû «Äþðä ñþç» øeðè áèçÿ îíóí þçöíöí ïîeçèéàñûíûí õàðàêòeðèíè ýþñòÿðÿí, áó ïîeçèéàíûí ìöíäÿðèúÿñèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ïîeòèê (âÿ ñþâã-òÿáèè!) áèð ìÿðàìíàìÿ òÿñèðè áàüûøëàéûð. Ùÿìèí øeðäÿ Ñÿìÿä Âóðüóíóí ãÿáóë âÿ òÿðÿííöì eòäèéè äþðä ñþç áóíëàðäûð: «ìÿùÿááÿò», «ñÿàäÿò», «âÿòÿí», «çÿôÿð» âÿ øeð áeëÿ áèð àëãûøëà áèòèð: Éàøàñûí ÌßÙßÁÁßÒ äeäèéèí ïÿðè! Éàøàñûí ÑßÀÄßÒ! — î éàç ñÿùÿðè! Éàøàñûí àíàìûç ìöãÿääÿñ ÂßÒßÍ! Îéàíñûí ñÿùÿðëÿð ÇßÔßÐ ñÿñèíäÿí! Ñÿìÿä Âóðüóí þçö ìÿùÿááÿò øàèðèäèð, ñÿàäÿò øàèðèäèð, Âÿòÿí øàèðèäèð, çÿôÿð øàèðèäèð. Áóðàäàêû «ñÿàäÿò» âÿ «çÿôÿð» ñþçëÿðè áèð-áèðèíè òÿêðàð eòìèðìè, ñÿàäÿòè òÿðÿííöì eòìÿê, èíñàíëàðà ñÿàäÿò àðçóëàìàã çÿôÿðè òÿðÿííöì eòìÿê äeéèëìè âÿ îíëàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã ëàçûìäûðìû? 400 Áèçúÿ, Ñÿìÿä Âóðüóí ïîeçèéàñû êîíòeêñòèíäÿ ñÿàäÿò âÿ çÿôÿð ìÿôùóìëàðû áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëèäèð âÿ îíëàðäàí áèðèíúèñè ìèëëè-áÿøÿðè ñÿúèééÿ äàøûéûðñà, èêèíúèñè êîíêðeò îëàðàã øàèðèí éàøàäûüû äþâðö, çàìàíû èôàäÿ eäèð. Ùÿð ùàíñû áèð éàðàäûúû øÿõñè éàøàäûüû, éàçûá-éàðàòäûüû äþâðöí êîíòeêñòèíäÿí àéûðìàã, îíóí ÿñÿðëÿðèíÿ ãèéìÿò âeðÿðêÿí äþâðöí ñïeñèôèêàñûíû íÿçÿðÿ àëìàìàã äöçýöí âÿ éÿãèí êè, ìöìêöí äeéèë, ùÿð ùàëäà, îáéeêòèâ îëìàç. Äþâðöí, çàìàíûí ìöñáÿò úÿùÿòëÿðè ùÿìèí éàðàäûúûëûãäà áÿäèè òÿñäèãèíè òàïäûüû êèìè, íàãèñ úÿùÿòëÿðè äÿ òÿíãèä ùÿäÿôèíè òÿøêèë eäèð âÿ áó ìÿíàäà, Ñÿìÿä Âóðüóíóí éàðàäûúûëûüû áèçèì ùÿéàòûìûçûí îòóçóíúó, ãûðõûíúû, ÿëëèíúè èëëÿðèíè èôàäÿ eäèð. Ëàêèí áóðàäà áèð úÿùÿò äÿ âàðäûð êè, áÿçÿí çàìàíûí, äþâðöí íàãèñ úÿùÿòëÿðè, éàíëûø òÿìàéöëëÿðè éàðàäûúûëûüà äà òÿñèð eäèð, éàðàäûúûëûãäà äà þçöíöí áÿäèè eêâèâàëeíòèíè òÿëÿá eäèð âÿ éàðàäûð... Áó áàõûìäàí, áèç áÿçÿí Ñÿìÿä Âóðüóíóí øeðëÿðèíäÿ äàõèëè áèð êîíôëèêò, äàõèëè áèð áÿðàÿò àõòàðûøû ìöøàùèäÿ eäèðèê; áÿçÿí áèð òÿÿññöô øÿêëèíäÿ: «×îõ äà óéìàéûðàì êþíëöì äeéÿíÿ...» («Øàèðèí ñÿñè»), áÿçÿí äàùà ãÿòè âÿ êîíêðeò øÿêèëäÿ: «À÷ûëìàìûø áèð êèòàá âàð úàí îòàüûìäà, âàðàãëàéàã, áèð ÷îõóíóí öñòöíäÿí êe÷ÿê...» («Ýÿëìÿñÿíèç äÿ!»). Áÿçÿí áèç îíóí øeðëÿðèíäÿ ñÿòèðàðàñû áèð òÿðúöìeéè-ùàë îõóéóðóã: Ìÿí ÿçÿëäÿí òóôàíëàðûí ãîéíóíäà áèð þòÿí ãóøàì, Ôûðòûíàëàð, ãàñûðüàëàð ãóúàüûíäà äîüóëìóøàì... Àüûð òîïëàð äèëÿ ýÿëèá ñÿñ ñàëäûãúà äàü äàëûíà, Ìÿíèì øàèð öðÿéèì äÿ äþíäö äàüëàð ãàðòàëûíà. Øèðëÿð êèìè ÷îõ ÷ûõìûøàì éàíüûíëàðûí àðàñûíäàí, Èýèä, èýèä îëà áèëìÿç ãàí àõìàìûø éàðàñûíäàí... Áèçÿ eëÿ ýÿëèð êè, Ñÿìÿä Âóðüóíóí áó òèïëè ìèñðàëàðûíäà ïîeòèê þçöíö òÿðÿííöì, þçöíö õàðàêòeðèñòèêà éîõ, áÿëêÿ äÿ äðàìàòèê áèð ìÿíÿâè ùeñàáàò âàð, þçöíöí þçö èëÿ òÿêáÿòÿêëèéè âàð. Îíóí «Óíóäóëìóø òÿê ìÿçàð» øeðè, áèçúÿ ìÿùç ùÿìèí äðàìàòèê ìÿíÿâè ùeñàáàòûí, øàèð òÿëÿáêàðëûüûíûí, øàèð íàðàçûëûüûíûí íÿòèúÿñè îëàí áeëÿ áèð ñîíëóãëà áèòèð: «Ùàíû ãÿëÿì? Ùàíû êàüûç? Òeç îë, ýÿòèð, à äèëäàðûì! Áàðû ýÿçñèí àüûç-àüûç èíäÿí áeëÿ éàçäûãëàðûì...» 7-26 401 Áó ñÿòèðëÿðè øeðëÿðè äèëëÿð ÿçáÿðè îëàí Ñÿìÿä Âóðüóí éàçûð âÿ áóðàäà ùe÷ áèð éàëàí÷û òÿâàçþêàðëûã éîõäóð. Áó éöêñÿê ñÿâèééÿëè ñÿíÿòêàð þçöíöòÿùëèëèäèð âÿ öìóìèééÿòëÿ, «Óíóäóëìóø òÿê ìÿçàð» øeðè áó ìÿíàäà áèçèì ö÷öí ÷îõ ÿëàìÿòäàð ýþðöíöð. Áó ýöí ìÿíè ñÿééàð õÿéàë Þç äöíéàìäàí ãîïàðìûøäûð... Ãóëàüû êàð, äèëè äÿ ëàë Áèð àëÿìÿ àïàðìûøäûð. Õÿéàëûí ëèðèê ãÿùðÿìàíû àïàðäûüû î éeðäÿ «íÿ øÿíëèê âàð, íÿ ñÿñ», îðàíûí «òîðïàüû äÿðä, ñóéó ãÿìäèð», î éeðèí àäû ãÿáèðèñòàíäûð, îðàäàêû ãÿáèð äàøëàðûíûí ùÿð áèðè, eëÿ áèë êè, úàíëû áèð èíñàíäûð, «ýþç éóìàðàã éeðÿ, ýþéÿ, ãÿðã îëìóøäóð äöøöíúÿéÿ» âÿ «òîðïàüû äÿðä, ñóéó ãÿì» îëàí î éeðäÿ ãÿðèáÿ áèð êîíòðàñò âàð, îðàäà, eéíè çàìàíäà, «äþðä áèð òÿðÿô áàùàð êèìè ýöë à÷ìûøäûð» âÿ î éeðèí äöíéàíûí ÿáÿäèëèéèíäÿí, ìöäðèêëèéèíäÿí äeéÿí áèð õöñóñèééÿòè âàð: Éàçûí ñeëè, ãûøûí ãàðû, ßñÿí êöëÿê, éàüàí éàüûø Äàøëàðäàêû éàçûëàðû Èëëÿð áîéó ïîçàììàìûø. Ùÿëÿ áó ìÿíçÿðÿ, þçö äÿ Ñÿìÿä Âóðüóí éàðàäûúûëûüû ö÷öí áèð î ãÿäÿð ñÿúèééÿâè îëìàéàí ñöððeàëèñò áèð ìÿíçÿðÿ þç-þçëöéöíäÿ áèð øeé äeìèð, ëàêèí áó ñöæeòëè øeðäÿêè ýþçëÿíèëìÿç, ùÿòòà ìÿí äeéÿðäèì êè, ñàðñûäûúû ùàäèñÿíèí ìöíáèò áÿäèè-eñòeòèê çÿìèíèíè éàðàäûð. Î õÿéàë àëÿìèíäÿ, î ãÿáèðèñòàíäà «eëÿ áèë êè, ãàíàäû âàð ãàðòàë êèìè, ùeéêÿëëÿðèí», ùÿðÿíèí «þç öíâàíû, þç àäû âàð», ëàêèí áó çàìàí: Áó õÿéàëëà ýÿçäèêúÿ ìÿí Ãÿáèðèñòàíû ãàðûø-ãàðûø, Ýþçëÿðèìÿ äÿéäè áèðäÿí Öñòöíö îò, àëàã àëìûø Áèð ìÿçàð êè, íÿ áàøäàøû, Íÿ öíâàíû, íÿ àäû âàð, Íÿ ùÿìäÿìè, íÿ ñèðäàøû, Íÿ äîüìàñû, íÿ éàäû âàð. 402 Ëèðèê ãÿùðÿìàí «ãÿáèðèñòàíà êeøèê ÷ÿêÿí, ýöë áàñäûðûá àüàú ÿêÿí äöíéàýþðìöø áèð ãîúàäàí» áó àäñûç, öíâàíñûç ãÿáðèí, öñòöíö îò, àëàã áàñìûø ãÿáðèí êèìèí îëäóüóíó ñîðóøóð âÿ ùÿìèí ãîúà ýöëöìñÿéèá: Ãàôèë, þçöí áèëìÿéèðñÿí? Ñÿíèíêèäèð î òÿê ìÿçàð, Îíó äþâðàí âeðäè áàäà... — äeéèð âÿ äîüðóñó, áó ãîúà áèçÿ «Ùàìëeò»äÿêè ãÿáèðãàçàíû õàòûðëàäûð âÿ öìóìèééÿòëÿ, áèç áó øeðèí ÿùâàëè-ðóùèééÿñè èëÿ Ùàìëeòèí «Îëóì, éà þëöì?» äöøöíúÿëÿðè àðàñûíäà áèð éàõûíëûã ýþðöðöê âÿ ñÿíÿòêàð òàëeéèíèí ùÿìèí ìÿãàìëàðûíäàêû äðàìàòèçìè ùèññ eäèðèê; ñîíðà ãîúà ñÿíÿòèí éàøàìàã ùöãóãóíäàí äeéèð... Ëèðèê ãÿùðÿìàí «êe÷ÿí þìðö» ñîðàãëàéûð, áó ôèêèðëÿðëÿ: Áîüóëäóãúà ýþç éàøûìà, Äeäèì þìöð éîëäàøûìà: — Ãàïûëàðû, òeç îë, áàüëà, Îòàüû äà áèð àç ãûçäûð. Ñÿí äÿ áèë êè, òÿìòÿðàãëà Êe÷ÿí ýöíëÿð âÿôàñûçäûð!.. Áó, ñþçëÿðäÿ ùÿìèí äeäèéèìèç ñÿòèðàðàñû ñÿíÿòêàð òÿðúöìeéèùàëûíû îõóìàã, eëÿ áèëèðèê êè, áèð î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí èø äeéèë âÿ áó òÿðúöìeéè-ùàëäà, eéíè çàìàíäà, äþâðÿ ìöíàñèáÿò âàð, äàùà äîüðóñó, áÿçÿí äþâðöí, çàìàíûí îáéeêòèâëèéèíè, òÿáèè àõàðûíû öñòÿëÿéÿí âÿ áÿäèèééàòû äà ðàùàò áóðàõìàéàí, áÿçÿí áÿäèèééàòà äà ùÿìëÿ eäÿí, áÿäèèééàòäà äà þç òÿðÿííöìöíö òàïàí, òÿìòÿðàüà äöøÿí, ýþòöð-ãîé eäÿí ñÿíÿòêàð ìöíàñèáÿòè âàð, äeäèéèìèç êèìè, þçöíöòÿùëèë âàð. Áó, Ñÿìÿä Âóðüóí èñòeäàäûíûí, ôèòðÿòèíèí íàðàùàòëûüû èäè. *** «ÄÖÍÉÀ» ìÿôùóìó áÿäèè-ôÿëñÿôè áèð îáðàç êèìè, ùÿìèøÿ áèçèì êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçäà, õöñóñÿí, àøûã ÿäÿáèééàòûìûçäà ÷îõ èøëÿíèá âÿ áèçèì eëÿ áèð óñòàä àøûüûìûç òàïûëìàç êè, áó ÿíÿíÿâè îáðàçëà áàüëû õöñóñè ãîøìà, ýÿðàéëû ñþéëÿìÿñèí, áàøãà ìþâçóëó ÿñÿðëÿðèíäÿ áeëÿ, àðà-ñûðà áó îáðàçà ìöðàúèÿò eòìÿñèí. 403 Äöíéàíûí ôàíèëèéè, âÿôàñûçëûüû áàðÿäÿ, eëÿ áèë, ùÿìèí ôàíèëèêäÿí, âÿôàñûçëûãäàí àëûíàí, ùÿðýàù áeëÿ äeìÿê îëàðñà, eñòeòèê áèð ãèñàñ êèìè, éöêñÿê áÿäèè ñÿâèééÿëè øeðëÿð ÿñðëÿðäÿí ÿñðëÿðÿ àäëàìûø, óñòàäëàðäàí óñòàäëàðà êe÷ìèøäèð: Áó äöíéà êàðâàíñàðàäûð, Ùÿð ýÿëÿí ãîíàð, ÿéëÿíìÿç... (Àááàñ Òóôàðãàíëû) Áó äöíéàíûí ÷îõ îëóáäóð úÿôàñû, Úÿôàñûíà äÿéìÿç çþâãö-ñÿôàñû... (Äÿðâèø Ìàùìóä) Ùàíû Èñýÿíäÿð, Ñöëeéìàí, îëàí ñàùèá-èõòèéàð, Îíëàðû äà àòÿøëÿðÿ ôÿëÿê éàõäû äöíéàäà... (Àüäàáàíëû Àøûã Ãóðáàí) Ãîúà úàäóýÿðäè, àëäàäàð ñÿíè, Úàâàíëûã äîíóíäà ãàëàí áó äöíéà... Äþâëÿòÿ ãóë îëóá ýöëòÿê à÷ûëìà, ×îõ ñÿíèíòÿê ýöëëÿð ñîëäó äöíéàäà... (Àøûã Áÿñòè) (Àøûã ßëÿñýÿð). Àøûã ïîeçèéàñûíäà áó ìîòèâ î ãÿäÿð ýöúëöäöð êè, áó òèïëè éöçëÿðëÿ, ùÿòòà ìèíëÿðëÿ ýþçÿë ìèñàëëàð ýÿòèðìÿê îëàð. Ñÿìÿä Âóðüóí äà ìèëëè ôîëêëîðà áàüëû îëàí, äàùà äîüðóñó, ìèëëè ôîëêëîðäàí ÷ûõìûø âÿ áöòöí þìðö áîéó áó ôîëêëîðóí àá-ùàâàñû èëÿ íÿôÿñ àëàí áèð ñÿíÿòêàð êèìè, äöíéà ùàããûíäà àéðûúà ãîøìà («Êîìñîìîë ïîeìàñû»íäà) éàçìûøäûð: Áèð äÿ ýîðöðñÿí êè, à÷ûëàí ñîëóð, Äöøöíÿí áèð áeéèí, áèð òîðïàã îëóð, Áèð éàíäàí áîøàëûð, áèð éàíäàí äîëóð, Ñèððèíè âeðìÿéèð ñèðäàøà äöíéà. ßçÿëäÿí áeëÿäèð ÷öíêè êàèíàò, 404 Úàùàí äàèìèäèð, þìöð àìàíàò, ßëäÿí-eëÿ êe÷èð âÿôàñûç ùÿéàò, Áèç ýÿëäè-ýeäÿðèê, ñÿí éàøà, äöíéà!.. Øeðèééÿòèí ýþçÿëëèéè, àõûúûëûüû, òÿáèèëèéè èëÿ áÿðàáÿð, èëê áàõûøäà, áèð òÿðÿôäÿí ùÿð øeé ÿíÿíÿâèäèð, äeéèëìèø ôèêèðëÿðäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ùÿìèí ÿíÿíÿíèí èíêèøàôû ýþç ãàáàüûíäàäûð: âÿôàñûç ùÿéàòäûð, ýÿëäè-ýeäÿð áèçèê, ñÿí èñÿ éàøà, äöíéà, ÷öíêè ñÿí ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðñÿí, ñÿí Âÿòÿíñÿí, ñÿí Õàëãñàí. Ñÿìÿä Âóðüóíóí ãÿçÿëëÿðèíäÿí áèðèíäÿ ëèðèê ãÿùðÿìàíûí: ßýÿð ñÿíäÿí äþíÿð èñÿì, íÿñèáèì àùö-çàð îëñóí, Áàùàðûì ãàí òþêÿí ãûøëàð, à÷ûëìàç áèð äèéàð îëñóí... ×ÿìÿíçàðûì, áàüûì-áàü÷àì ñàðàëñûí, ùÿïñè õàð îëñóí, Ìÿçàðûì îä òóòóá éàíñûí, áó eøãèì àøèêàð îëñóí... — äeéÿ ìöðàúèÿò eòäèéè ýþçÿë, eëÿ áèë êè, ìÿøóãÿ éîõ, èëùàì ïÿðèñèäèð âÿ ùÿìèí ïÿðèéÿ ÿáÿäè ñÿäàãÿòèíè èôàäÿ eäÿí ëèðèê ãÿùðÿìàí: Þëöì!.. Åé âàù, î íeìÿòäèð, î áèð øàíëû ñÿàäÿòäèð, ßýÿð âàõòñûç þëÿð èñÿì, ðÿãèáèì áÿõòèéàð îëñóí!.. — äeéÿðêÿí äÿ áóðàäàêû «ðÿãèá» áó ýöí éàðàíàí âÿ ñàáàù éàðàäûëàúàã ïîeçèéàäûð, ñÿíÿòäèð, áóíà ýþðÿ äÿ ùÿìèí «ðÿãèá» ãûñãàíúëûã äîüóðìóð, ÿêñèíÿ, õeéèð-äóà àëûð. «Âàõòñûç þëÿð èñÿì...» Âàõòñûç îëöì... Ñÿìÿä Âóðüóíóí øeðëÿðèíäÿ ãÿðèáÿ áèð íèýàðàí÷ûëûã âàð, eëÿ áèë êè, î øeðëÿðäÿ þìðöí ÿââÿëäÿí äóéóëàí áèð íàêàìëûüû âàð, òàëeéèí Ñÿìÿä Âóðüóí þìðö èëÿ áàüëû ÿëëè éàø ñÿðùÿäëè âàõò ìþùëÿòèíè ÿââÿëúÿäÿí ùèññeòìÿ âàð âÿ áó ìîòèâÿ áèç îíóí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ éàçäûüû øeðëÿðäÿ òeç-òeç ðàñò ýÿëèðèê: Éàõóä: Ìÿíÿ ÷îõ ýþðìÿñèí çàìàí, àëûøûá éàøàìàã ùÿâÿñèíè... Þìöð êèòàáûíû òàìàìëàìàüà, ×îõ äà úàí àòìàñûí ÿëèìäÿ ãÿëÿì, 405 Ìÿí òÿëÿñìèðÿì, Ìÿí òÿëÿñìèðÿì!.. Éàõóä: Ìÿíè éeëêÿí êèìè ãÿðã eòñÿ äÿ äÿðéàäà çàìàí, Âóðüóí þëäö äeìÿéèí, áèð ÿáÿäè ñÿíÿòè âàð... Ñÿìÿä Âóðüóíóí áó êþâðÿê, åìîñèîíàë ìèñðàëàðûíû îõóéóðàì, îíëàðû íöìóíÿ ö÷öí ãàðøûìäàêû àü êàüûçà êþ÷öðöðÿì, õÿéàë èñÿ ìÿíè îòóç áeø èë áóíäàí ÿââÿëÿ, ÿëëèíúè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíÿ àïàðûð... Î óçàã èëëÿðäÿ ìÿí îðòà ìÿêòÿáèí èáòèäàè ñèíèôëÿðèíäÿ îõóéóðäóì. Áó äöíéàíûí þëöì-äèðèì èøëÿðèíäÿí õÿáÿðñèç áèð óøàã êèìè, ýþçÿë ýöíëÿðèìè éàøàéûðäûì, àììà áÿçÿí ìÿíèì óøàã ãÿëáèìÿ ùÿéàòûí, éàøàéûøûí ýÿëäè-ýeäÿðèëèê íèýàðàí÷ûëûüû ãîíóðäó... Ìÿíèì Áèëãeéèñ íÿíÿì ÷eøìÿéèíè ýîçöíÿ òàõûá äèããÿòëÿ Ñÿìÿä Âóðüóíóí ãÿçeòäÿ äÿðú eäèëìèø, éàõóä êèòàáäà ÷àï îëóíìóø øÿêëèíÿ áàõûðäû (îíäà Áàêûäà ùÿëÿ òeëeâèçîð éîõ èäè), ñîíðà öðÿêäÿí ýÿëÿí áèð òÿÿññöô èëÿ, ùÿòòà ìÿíèì áeëÿ ùèññ eòäèéèì äàõèëè áèð éàíüû èëÿ: «— Ïàù àòîíàí! Ñÿìÿä íÿòÿð ãîúàëûá e!..» — äeéèðäè, ñîíðà ÿëèíäÿêè ãÿçeòè, éà êèòàáû áèð êÿíàðà ãîéóðäó, «Êàçáeê» ãóòóñóíäàí áèð ïàïèðîñ ÷ûõàðûá éàíäûðûðäû âÿ ìÿí íÿíÿìèí óçàãëàðà äèêèëìèø ýþé ýþçëÿðèíèí äÿðèíëÿðèíäÿ áèð ãöññÿ ýþðöðäöì... Íÿíÿìèí àðûã áàðìàãëàðûíûí àðàñûíäàêû ïàïèðîñ òöñòöëÿéèðäè âÿ î òöñòö ãûâðûëà-ãûâðûëà íÿíÿìèí óçàãëàðà áàõàí ýþçëÿðèíÿ äîëóðäó, íÿíÿìèí ýþçëÿðèíè éàøàðäûðäû, àììà ìÿíÿ eëÿ ýÿëèðäè êè, ùÿìèí äÿì î ýþçëÿðè éàøàðäàí ïàïèðîñ òöñòöñö äeéèëäè, î òÿÿññöô, î éàíüû, î ãöññÿ èäè... Ñÿìÿä Âóðüóíóí î âàõò ãûðõ äþðä-ãûðõ áeø éàøû âàð èäè âÿ î âàõò áó ìÿíèì ö÷öí ÷îõ áþéöê éàø èäè, ùÿìèí éàøäà àäàìûí ñà÷ëàðûíûí àüàðìàñû ìÿíèì ö÷öí òÿÿúúöáëö ýþðöíìöðäö, ëàêèí ìÿí íÿíÿìèí î ö÷úÿ êÿëìÿäÿí èáàðÿò ñþçëÿðèíäÿ ñîíñóç áèð òÿÿññöô ùèññ eäèðäèì âÿ þçöìäÿí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí óøàã âàðëûüûìëà î òÿÿññöôö äîüóðàí ùàäèñÿéÿ, éÿíè Ñÿìÿä Âóðüóíóí ñà÷ëàðûíûí àüàðìàñûíûí âàõòñûçëûüûíà ãàðøû êèí-êöäóðÿò áÿñëÿéèðäèì, ìÿí èñòÿìèðäèì êè, äöíéàäà áeëÿúÿ òÿÿññöô äîüóðàúàã èøëÿð îëñóí... Î çàìàí Ñÿìÿä Âóðüóíóí «Øàèð, íÿ òeç ãîúàëäûí ñÿí!» øeðè äèëäÿí-äèëÿ ýÿçèðäè, eëÿ áèë êè, áöòöí Áàêû áó øeðè ÿçáÿðëÿìèøäè âÿ ìÿí äÿ äöíéàíûí òÿÿññöô äîüóðàúàã èøëÿðèíÿ ãàðøû ùÿìèí êèí-êö406 äóðÿòèìè î øeðèí ñîíóíúó áÿíäèíè òeç-òeç þç-þçöìÿ ÿçáÿð äeìÿêëÿ èôàäÿ eäèðäèì: Ñà÷ àýàðäû, àíúàã öðÿê Àëîâëóäóð ÿââÿëêè òÿê. Ñà÷ àüàðäû, àíúàã íÿ ãÿì! ßëèìäÿäèð ùÿëÿ ãÿëÿì... Áèëèðÿì êè, äeìÿéÿúÿê Áèð ñeâýèëèì, áèð äÿ Âÿòÿí: Øàèð, íÿ òeç ãîúàëäûí ñÿí!.. Åâäÿ òÿê îëäóüóì âàõòëàð áó áÿíäè áÿðêäÿí, ïàôîñëà ñþéëÿéèðäèì, ýóéà, áó ìèñðàëàðû ìÿí éîõ, ùÿãèãÿòÿí Âÿòÿí ñþéëÿéèð... Áó, ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí íÿíÿìèí öðÿéèíäÿ î éàíüûíû, î òÿÿññöôö äîüóðàí, ýþçëÿðèíÿ î ãöññÿíè ýÿòèðÿí ñÿáÿáëÿðäÿí, éÿíè äöíéàíûí ïèñ èøëÿðèíäÿí, áÿä ÿìÿëëÿðèíäÿí àëäûüûì áèð èíòèãàì èäè. Ñîíðà «Âàãèô»äÿí Ãàúàð èëÿ Âàãèôèí èëê ýþðöø ñÿùíÿñèíè áÿðêäÿí ÿçáÿð äeéèðäèì, «Âàãèô»è ßçèçáÿéîâ àäûíà òeàòðûí ñÿùíÿñèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ ýþðìöøäöì âÿ þç àëÿìèìäÿ ýàù Ñèäãè Ðóùóëëàíûí ñÿñèíè âÿ ìèìèêàëàðûíû éàìñûëàéàðàã Ãàúàð îëóðäóì, ýàù äà úàíè-äèëäÿí ßëÿñýÿð ßëÿêáÿðîâóí ñÿñèíè âÿ ÿäàëàðûíû éàìñûëàìàüà ÷àëûøàðàã Âàãèô îëóðäóì, àììà öðÿéèì, ãÿëáèì ùÿìèøÿ Âàãèôëÿ áèðýÿ èäè, Ñèäãè Ðóùóëëàíûí ñÿñèíè âÿ ìèìèêàñûíû éàìñûëàéûá Ãàúàð îëàíäà äà, Âàãèôèí òÿÿññöáöíö ÷ÿêèðäèì âÿ ùÿìèí ìÿãàìëàðäà Ãàúàð ìÿíèì ö÷öí äöíéàíûí ñà÷àüàðäàí ñÿáÿáè, Âàãèô èñÿ ùÿìèí ñà÷ëàðûí âàõòñûç àüàðìàñû èäè... *** Ìÿí Ñÿìÿä Âóðüóíó ñîí äÿôÿ òàáóòäà ýþðìöøÿì. Àììà, ãÿðèáÿäèð, îíóí ùàããûíäà äöøöíÿíäÿ âÿ èíäè áó ñÿòèðëÿðè éàçäûüûì âàõò äà òàáóòäà òÿñÿââöðöìÿ ýÿëìèð, ìÿí îíó úàíëû ýþðöðÿì, àõûðûíúû äÿôÿ úàíëû ýþðäöéöì ñèôÿòè ýþçëÿðèìèí ãàáàüûíà ýÿëèð, ýþçëÿðè ýöëöìñÿéèð, ãàëûí àü áûüûíûí àëòûíäà ùÿðàðÿòëè, èëûã áèð òÿáÿññöìëÿ äîäàãëàðû ãà÷ûð. 1955-úè èëèí éàç, éàõóä ïàéûç àéëàðûíäàí áèðè èäè; éàé äeéèëäè, ÷öíêè éàõøû éàäûìäàäûð, Ñÿìÿä Âóðüóíóí ÿéíèíäÿ áîç ðÿíýëè êàáàðäèí ìàêèíòîø âàð èäè, ãûø äà äeéèëäè, ÷öíêè «26-ëàð» áàüûíäàêû 407 àüàúëàð éàìéàøûë èäè âÿ î àüàúëàðûí î ýöíêö éàøûëû èíäè äÿ ìÿíèì ýþçëÿðèìèí ãàðøûñûíäàäûð. Ìÿí àòàìëà áèðëèêäÿ «Õàãàíè» êö÷ÿñè èëÿ öçöéóõàðû ýeäèðäèì âÿ èíäèêè Ðÿññàìëàð Èòòèôàãûíûí ãàðøûñûíäàêû òèíäÿ àòàìëà Ñÿìÿä Âóðüóí ðàñòëàøäûëàð, Ñÿìÿä Âóðüóí ìÿíèìëÿ ÷îõ èñòèãàíëû ýþðöøäö (èáòèäàè ñèíèôëÿðè Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãû èëÿ öçáÿöç îëàí 7 íþìðÿëè ìÿêòÿáäÿ îõóéóðäóì, àòàì èñÿ Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíäà èøëÿéèðäè âÿ ìÿí ýöíîðòà ìÿêòÿáäÿí ÷ûõàíäà òeç-òeç àòàìûí éàíûíà ýeäèðäèì, Ñÿìÿä Âóðüóíó äà îðàäà ýþðöðäöì), ãóúàãëàéûá þïäö âÿ ÿëáÿòòÿ, î çàìàí ìÿíèì àüëûìà ýÿëÿ áèëìÿçäè êè, áó òÿñàäöôè ýþðöø ùÿìèøÿ ìÿíèì õàòèðÿìäÿ éàøàéàúàã áèð ýþðöøäöð, ÷öíêè ìÿíèì ö÷öí úàíëû Ñÿìÿä Âóðüóíëà ñîí ýþðöøäöð. Ñÿìÿä Âóðüóí ìÿíÿ âÿ ìÿíèì áàðÿìäÿ àòàìà íÿñÿ äeéèðäè âÿ ìÿí àëòäàí éóõàðû îíëàðà áàõûðäûì, àììà ãÿðèáÿäèð, î ñþçëÿðèí ùe÷ áèðè ìÿíèì éàäûìäà ãàëìàéûá, àììà î ñþçëÿðèí õîø òÿÿññöðàòû, ñeâèíú ýÿòèðÿí, ôÿðÿù äîüóðàí òÿÿññöðàòû èíäèéÿ ãÿäÿð ìÿíèì öðÿéèìäÿäèð. Íÿäÿíñÿ, öçöíö ãûðõìàìûøäû âÿ ìÿí îíóí ãûðõûëìàìûø öçöíäÿ ýöìöøö áèð èøûëòû èëÿ èøûëäàéàí íàðûí ñàããàëûíûí äà áûüû âÿ ñà÷ëàðû êèìè àüàïïàã îëäóüóíó ýþðäöì âÿ öìóìèééÿòëÿ, î çàìàí ìÿí Ñÿìÿä Âóðüóíà áàõàíäà, eëÿ áèë, äöíéàíûí ÿí ãîúàìàí áèð àäàìûíà áàõûðäûì. Ñÿìÿä Âóðüóíóí èñÿ úÿìè ãûðõ äîããóç éàøû âàðäû... Áóíó èíäè ôèêèðëÿøèðÿì... Âÿ Ñÿìÿä Âóðüóí úÿìè ÿëëè èë þìöð ñöðäö... Î, äîüðóäàí äà, âàõòñûç ãîúàëìûøäû, àììà áó ýöíöí þçöíäÿ äÿ ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, Ñÿìÿä Âóðüóí úàìààòûí ýþçöíÿ îëäóüóíäàí äà ÷îõ ãîúà ýþðöíöðäö. Íÿ ö÷öí áeëÿ èäè? Ýþðöíöð, éàðàäûúûëûüûíûí ÿëäÿ eòäèéè ìöäðèêëèê, àüñàããàëëûã ñÿëàùèééÿòè òÿñèð eäèðäè... Áó ýöí Ñÿìÿä Âóðüóíóí ñèìàñûíû ýþçëÿðèì ãàðøûñûíäà úàíëàíäûðäûãäà, îíó «Õàãàíè» êö÷ÿñèíäÿêè ùÿìèí òÿñàäöôè ýþðöø çàìàíû îëäóüó êèìè ýþðöðÿì. Ëàêèí ìÿí îíó ñîíóíúó äÿôÿ òàáóòäà ýþðìöøÿì: ùÿìèøÿëèê éàääàøûìà ùîïìóø 1956-úû èëèí 29 ìàé ýöíöíäÿ. Ùÿìèí ýöí áàðÿäÿ äöøöíöðÿì, õàòèðÿëÿð èñÿ ìÿíè áèð àç ÿââÿëÿ, 1956-úû èëèí 12 ìàé ýöíöíÿ ÷ÿêèð, ùÿìèí ýöíÿ êèìè, áöòöí 408 Àçÿðáàéúàí õàëãû Ì.Ô.Àõóíäîâ àäûíà Àçÿðáàéúàí Äîâëÿò Îïeðà âÿ Áàëeò Òeàòðûíäà (îíäà ùÿëÿ Àêàäeìèê äeéèëäè) Ñÿìÿä Âóðüóíóí 50 èëëèê éóáèëeéèíÿ ùÿñð îëóíìóø òÿíòÿíÿëè ýeúÿ êe÷èðèðäè. ßëáÿòòÿ, Àõóíäîâ àäûíà òeàòð þç-þçëöéöíäÿ ÷îõ àç àäàì òóòóðäó, ëàêèí ùÿìèí ýeúÿ, eëÿ áèë êè, áöòöí Àçÿðáàéúàí õàëãû î òeàòðà òîïëàøìûøäû. Ùàìû áèëèðäè êè, Ñÿìÿä Âóðüóí àüûð õÿñòÿäèð, Ñÿìÿä Âóðüóí ñàüàëìàéàúàã, áó õÿñòÿëèê îíó àïàðàúàã; ùàìû áó áàðÿäÿ äàíûøûðäû, áèçèì ìÿùÿëëÿíèí äÿ, ìÿêòÿáèìèçèí äÿ ÿñàñ ñþçö-ñþùáÿòè áó èäè. Àäàìëàðûí ýþçöíÿ áèð Ñÿìÿä ãöññÿñè ÷þêìöøäö âÿ ùÿìèí ãöññÿ íÿ ìöÿëëèì, íÿ äÿ øàýèðä òàíûéûðäû... Ñÿìÿä Âóðüóíóí éóáèëeé ñeâèíúè, áàéðàìû úàìààòûí öðÿéèíäÿ, ÿýÿð áeëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, äÿðäëè áèð ñeâèíú, êÿäÿðëè áèð áàéðàì èäè. Áèçèì eâäÿ äÿ Ñÿìÿä Âóðüóíóí õÿñòÿëèéè áàðÿäÿ òeç-òeç ñþùáÿò äöøöðäö, àòàì éàçû÷û äîñòëàðû èëÿ, õöñóñÿí, Ìeùäè Ùöñeéíëÿ òeç-òeç çÿíýëÿøèðäè, ýîðöøöðäöëÿð, Ñÿìÿä Âóðüóíó éîëóõìàüà ýeäèðäèëÿð âÿ ìÿùÿëëÿäÿ, ìÿêòÿáäÿ óøàãëàð ìÿíèì áàøûìà éûüûøûðäûëàð, eëÿ áèë êè, Ñÿìÿä Âóðüóíëà áàüëû ìÿí ùÿð øeéè áèëìÿëèéÿììèø êèìè, ìÿíÿ úöðáÿúöð ñóàëëàð âeðèðäèëÿð âÿ î ñóàëëàðûí áÿçèñè èíäèéÿ ãÿäÿð éàäûìäà ãàëûá: «— Äöçäöð êè, Ìàî Òçe Äóí Ñÿìÿä Âóðüóíó ñàüàëòìàã ö÷öí ×èíäÿí þç ùÿêèìèíè ýþíäÿðèá?», «—Äöçäöð êè, Èíýèëòÿðÿäÿí ùÿêèìëÿð ýÿëèá, Ñÿìÿä Âóðüóíóí úèéÿðëÿðèíè äÿéèøÿúÿêëÿð?». Áó úöð âÿ áóíäàí äÿ ãÿðèáÿ øàéèÿëÿð áöòöí Áàêûíû, õöñóñÿí, Áàêûíûí éóõàðû ìÿùÿëëÿëÿðèíè äîëàøûðäû âÿ ùÿìèí øàéèÿëÿðè, ÿëáÿòòÿ, èíñàíëàðûí àðçóëàðû éàðàäûðäû, ùàìû áèð ìþúöçÿ ùÿñðÿòèíäÿ èäè, eëÿ áèð ìþúöçÿ êè, Ñÿìÿä Âóðüóíó ñàüàëòñûí. Éóáèëeéèíÿ þçö ýÿëÿ áèëìÿìèøäè. Ìÿí àòàìëà ñîë ëîæàäà îòóðìóøäóì, ýàù ñÿùíÿéÿ, ýàù äà òàìàøà çàëûíà áàõûðäûì: ùàìûíûí ñèôÿòèíäÿ áèð Ñÿìÿä Âóðüóí ñeâèíúè âàð èäè âÿ eéíè çàìàíäà, eëÿ áèë, òeàòðûí äèâàðëàðûíà, òàâàíûíà, äþøÿìÿñèíÿ ùÿçèí, çÿðèô áèð íèýàðàí÷ûëûã ùîïìóøäó; äöçäö, î íèýàðàí÷ûëûã ùÿçèí èäè, çÿðèô èäè, àììà öðÿêëÿðè ýþéíÿäèð, ñûçûëäàäûðäû. Íàòèãëÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç eäèðäè, Ñÿìÿä Âóðüóíóí ãÿëÿì äîñòëàðû äàíûøäû, éóáèëeéÿ ýÿëìèø ãîíàãëàð äàíûøäû: Ã.Ãóëàì, Ê.Ñèìîíîâ, Ý.Ëeîíèäçe, Ã.Ñeéèòëèéeâ, Ñ.Óëóãçàäÿ, Ð.Ùÿìçÿòîâ, Ý.Ãóëèà... 409 Ýeúÿíè ðàäèî èëÿ âeðèðäèëÿð, Ñÿìÿä Âóðüóí äàùà ùe÷ âàõò ãàëõìàéàúàüû éàòàüûíäà óçàíûá ýeúÿéÿ ãóëàã àñûðäû âÿ áóíóí þçö äÿ òÿñêèíëèêäÿí äàùà àðòûã, éàíûãëû áèð òÿÿññöô êèìè, áèð «ùeéùàò...» êèìè öðÿêëÿðäÿí êe÷èðäè... Àõûðäà Ñÿìÿä Âóðüóíóí ãàðäàøû Ìeùäèõàí Âÿêèëîâ îíóí ìÿêòóáóíó îõóäó: «...Ìÿí áóýöíêö ìÿúëèñäÿ ìöâÿããÿòè áèð ñÿáÿáÿ ýþðÿ èøòèðàê eäÿ áèëìèðÿì... Ñàü îëóí! Ùàìûíûçà äöíéàíûí ÿí øèðèí íeìÿòè îëàí úàíñàüëûüû àðçó eäèðÿì!..». Ñîíðà Ñÿìÿä Âóðüóí, eëÿ áèë êè, áó ñîí ìÿãàìäà äà õàëãà òÿñêèíëèê âeðèðäè: «Öìèäâàðàì êè, éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ... ýþðöøÿðèê. Ñèçèí Ñÿìÿä Âóðüóí». «Ñèçèí Ñÿìÿä Âóðüóí...». Éÿíè õàëãûí Ñÿìÿä Âóðüóíó... «Ìöâÿããÿòè áèð ñÿáÿáÿ ýþðÿ...». Î àìàíñûç, î ãîðõóíú õÿñòÿëèê, äîüðóäàí äà, ìöâÿããÿòè áèð ñÿáÿá èäè, ÷öíêè Ñÿìÿä Âóðüóíëà õàëã àðàñûíäàêû áàüëûëûãäà ãàðøûëûãëû áèð äàèìèëèê âàð èäè, ùÿìèí 1956-úû èëèí éàçûíäà äà, èíäè ìÿíèì áó ñÿòèðëÿðè éàçäûüûì 1986-úû èëèí éàíâàðûíäà äà... Ùàìû áèëäè êè, áó ìÿêòóá Ñÿìÿä Âóðüóíóí ñîí ìÿêòóáóäó âÿ íÿ éàõøû êè, î ñîí ìÿêòóá õàëãûí öíâàíûíà éàçûëìûøäû. Òÿíòÿíÿëè ýeúÿäÿ Àëeêñàíäð Ôàäeéeâèí äÿ òeëeãðàìûíû îõóäóëàð âÿ î òeëeãðàì áeëÿ ãóðòàðäû: «Ñÿíÿ óçóí èëëÿð þìöð âÿ ñÿàäÿò, äàùà ÿëëè èë ìÿùñóëäàð éàðàäûúûëûã àðçó eäèðÿì». Áèðúÿ ýöí ñîíðà, ìàéûí 13-äÿ èñÿ À.Ôàäeéeâèí «âàõòñûç âÿ ôàúèÿëè ñóðÿòäÿ ùÿëàê îëäóüó» õÿáÿðè ýÿëäè âÿ èíäèêè êèìè éàäûìäàäûð, ìÿí ùÿìèí õÿáÿðè eøèäÿíäÿ, èëê íþâáÿäÿ, Ñÿìÿä Âóðüóí ùàããûíäà ôèêèðëÿøäèì, ñþâã-òÿáèè îëàðàã ýþçëÿðèìèí ãàðøûñûíà Ñÿìÿä Âóðüóí ýÿëäè, ÷öíêè î çàìàíëàð Ñÿìÿä Âóðüóíëà Àëeêñàíäð Ôàäeéeâèí äîñòëóüó äà äèëëÿðäÿ ýÿçèðäè. Áó òeëeãðàì äà, îëñóí êè, À.Ôàäeéeâèí ñîí òeëeãðàìû èäè, ùÿð ùàëäà ñîí òÿáðèê òeëeãðàìû èäè... Ñîíðàëàð, èëëÿð êe÷äèêäÿí ñîíðà, Éóñèô Ñÿìÿäîüëó ìÿíÿ äàíûøûðäû êè, À.Ôàäeéeâèí ùÿëàê îëìàñû õÿáÿðèíè Ñÿìÿä Âóðüóíäàí ýèçëÿäèáëÿð, àììà ùÿìèí ôàúèÿäÿí áèð ýöí êe÷ìèø ñÿùÿð éóõóäàí àéûëàí Ñÿìÿä Âóðüóí íèýàðàí÷ûëûãëà ñîðóøóá: «— Ñàøàéà íÿ îëóá? Ãàðûøûã éóõó ýîðìöøÿì...». Èñòeäàäëàð, eéíè çàìàíäà, ýþðöíöð, äöíéàíûí ÿí ôÿùìëè àäàìëàðû îëóð... Ìÿí Ñÿìÿä Âóðüóíóí î ñîí ìÿêòóáóíäàí äà, À.Ôàäeéeâèí, ýöìàí êè, î ñîí òeëeãðàìûíäàí äà ùÿìèí úöìëÿëÿðè äöðöñò îëìàã410 äàí îòðö «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçeòèíèí 1956-úû èë ìàé íþìðÿëÿðèíäÿí ýþòöðìöøÿì âÿ ãÿçeòèí 12 ìàé éóáèëeé íþìðÿñèíäÿ À.Øàèã, Ñ.Ðÿùèìîâ, Ìèð Úÿëàë, ß.Áÿäÿëáÿéëè, Ì.Ðçàãóëóçàäÿ, ß.Âÿëèéeâ, Ì.Ñeéèäçàäÿ, Ñ.Øàìèëîâ... äà Ñÿìÿä Âóðüóí ùàããûíäà öðÿê ñþçëÿðèíè äeéèáëÿð. Èíäè îíëàð äà ùÿéàòäà éîõäóð... Þìöð áèð èéíÿäèð, ñàïû ÷îõ ãûñà... Áóíó àòàëàð äeéèá... Îíóí éóáèëeéè ÿäÿáèééàòûí áàéðàìûíà, õàëãûí áàéðàìûíà ÷eâðèëèð. Éàøûíäàí, ÿäÿáèééàòà ýÿëäèéè âàõòäàí àñûëû îëìàéàðàã, äeìÿê îëàð êè, áöòöí øàèðëÿð îíà øeð ùÿñð eäèð, Èëéàñ ßôÿíäèéeâ «Øÿùÿðäÿí ýÿëÿí îâ÷ó» ùeêàéÿñèíè éàçûð, Í.Òèõîíîâóí, Àáäóëëà Ãÿùùàðûí, Ìàî Òçe Äóíóí, Åìè Ñèéàîíóí, È.Åðeíáóðãóí, Àéáeêèí, Ñ.×èêîâàíèíèí âÿ áèð ÷îõ áàøãàëàðûíûí òeëeãðàìû, ìÿãàëÿñè ìÿòáóàòäà ÷àï îëóíóð, ìàéûí 27-íÿ èñÿ àðòûã áàðìàãëà ñàéûëàúàã ýöíëÿð ãàëûá... Ñÿìÿä Âóðüóí 1956-úû èë ìàéûí 27-äÿ âÿôàò eòäè. Îíóí úÿíàçÿñè Ì.Ìàãîìàéeâ àäûíà Ôèëàðìîíèéàäà ãîéóëìóøäó. Î çàìàí ìÿí àðòûã 190 íþìðÿëè ìÿêòÿáèí éeääèíúè ñèíôèíäÿ îõóéóðäóì. Áèç ìàéûí àõûðëàðûíäà äÿðñäÿí ÿââÿë, òÿíÿôôöñëÿðäÿ, äÿðñäÿí ñîíðà ìÿêòÿáèìèçèí éàíûíäàêû «ïàñàæ» áàçàðûíà ãà÷ûðäûã, òÿçÿ ÷ûõìûø ýþé àë÷à àëûá éeéèðäèê âÿ äÿðñ ñààòëàðû èëÿ äîëó óçóí ãûø ýöíëÿðèíäÿí, éàçûí éàüûøëû-êöëÿêëè èëê ÷àüëàðûíäàí ñîíðà, î àë÷àëàðûí òÿìèíäÿ éàøûë, ôÿðÿùëè áèð éàç ñeâèíúè âàð èäè, àììà 56-úû èëèí î ñîí ìàé ýöíëÿðèíäÿ áèç ùÿìèøÿêè êèìè, áàçàðà ãà÷ìûðäûã, àë÷à àëûá éeìèðäèê, Ñÿìÿä Âóðüóíóí þëöìö, eëÿ áèë, ñóñÿïÿíëÿ áèçèì áöòöí ìÿêòÿáèìèçÿ ãÿì, ãöññÿ ÷èëÿìèøäè... Ìàéûí 29-äà éóõàðû ñèíôÿ êe÷ìÿê ö÷öí èìòàùàí âeðäèê âÿ ùÿìèí èìòàùàíäàí ñîíðà ìÿí ôèëàðìîíèéàéà ýeòäèì. Õàëã Ñÿìÿä Âóðüóíëà âèäàëàøûðäû âÿ ìÿí äÿ áèð õeéëè ìöääÿò êö÷ÿäÿ íþâáÿ ýþçëÿéÿí èçäèùàìëà àääûìëàéà-àääûìëàéà, íÿùàéÿò, ôèëàðìîíèéàíûí çàëûíà ýèðäèì. Ìÿí áöòöí ùÿéàòûìäà èëê äÿôÿ èäè êè, þëìöø èíñàí ýþðöðäöì âÿ î èíñàí Ñÿìÿä Âóðüóí èäè. Éóñèôè, Âàãèôè, Àéáÿíèçè ýþðäöì. Ùÿðýàù ñÿùâ eòìèðÿìñÿ, ìÿí îíëàðû ùÿëÿ éàëíûç ñèôÿòäÿí òàíûéûðäûì âÿ Éóñèô Ñÿìÿäîüëó èëÿ äîñòëóüóìóç, Àéáÿíèç èëÿ Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíäà áèð øþáÿäÿ (ùÿìèí ÿäÿáèééàò íÿçÿðèééÿñè øþáÿñèíÿ «Ìÿì411 ìÿä Úÿôÿð ìöÿëëèìèí øþáÿñè» äeéèðäèëÿð...) èøëÿìÿéèìèç, Âàãèô Ñÿìÿäîüëó èëÿ eéíè áèð ñÿíÿòëÿ ìÿøüóë îëìàüûìûç ñîíðàëàðûí èøè èäè, èðÿëèäÿéäè... 56-úû èëèí î 29 ìàé ýöíöíäÿí îòóç èë êe÷èá, àììà ìÿí ùÿðäÿíáèð þçöìäÿí àñûëû îëìàéàðàã, Éóñèôèí äÿ, Âàãèôèí äÿ, Àéáÿíèçèí äÿ ñèôÿòëÿðèíè ùÿìèí óçàã ìàé ýöíöíäÿ îëäóüó êèìè õàòûðëàéûðàì. Éàëíûç Ñÿìÿä Âóðüóíó éîõ, úàâàí âÿ èñòÿêëè áèð àòàíû èòèðìÿê àüûðëûüû îíëàðûí ùÿëÿ ùe÷ áÿðêèìÿìèø ÷èéèíëÿðèíÿ äöøìöøäö... Ùÿìèí 29 ìàé ýöíöíöí ìÿíèì ö÷öí ÿí óíóäóëìàç, ÿí ïàðëàã âÿ eéíè çàìàíäà, ÿí êÿäÿðëè, ÿí ùÿçèí õàòèðÿëÿðèíäÿí áèðè Áöëáöëöí ìèêðîôîí ãàðøûñûíäà äàéàíûá, éàëíûç ñÿñè èëÿ éîõ, ýþçëÿðè èëÿ, ñèôÿòèíèí ùÿð áèð úèçýèñè èëÿ, ÿëëÿðèíèí ùÿðÿêÿòè èëÿ, ÷èéèíëÿðè èëÿ, áöòöí äóðóøó èëÿ ìàòÿìÿ áàòûá «Ñÿíñèç» îõóìàñûäûð... Èíäè Áöëáöëöí äÿ áó äöíéàäàí êþ÷ìÿéèíäÿí èéèðìè áeø èë êe÷èá... Ìàéûí 30-äà èñÿ, eëÿ áèë êè, áöòöí Áàêû êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõûá Ñÿìÿä Âóðüóíó ñîí ìÿíçèëÿ éîëà ñàëûðäû âÿ áèç óøàãëàð äà î áþéöê èçäèùàìûí ãÿì, ãöññÿ äîëó çÿððÿúèêëÿðè èäèê... Ìàéûí 29-äà áèçèì ìÿêòÿáèìèçäÿêè î èìòàùàíëàðäà, ýöìàí êè, èêè àëàí îëìàäû, ÷öíêè 56-úû èëèí î ñîí ìàé ýöíëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ÿí òÿëÿáêàð ìöÿëëèìëÿðèí äÿ, éÿãèí êè, öðÿéè éóìøàëìûøäû... Ñÿìÿä Âóðüóíóí ñÿíÿòèí àëèëèéèíÿ, ìèëëèëèéèíÿ, èñòeäàäûí áþéöêëöéöíÿ âÿ õÿëãèëèéèíÿ ùÿñð eäèëìèø áèð ÷îõ ìÿãàëÿ âÿ ÷ûõûøëàðû âàð, îíóí ùÿòòà øeð ìÿìóëàòûíà, õàëòóðàéà ãàðøû ùÿãèãè èñòeäàäûí éàðàòäûüû áèð íèôðÿòëÿ, áàðûøìàçëûãëà íÿôÿñ àëàí, îíëàðû þëäöðöúö áèð ñàðêàçì èëÿ ðÿää eäÿí àéðû-àéðû øeðëÿðè äÿ âàð, ëàêèí ÿñàñ ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ãeéðè-ñÿíÿòÿ ãàðøû áeëÿ áèð ñÿíÿòêàð íèôðÿòèíè, êèíèíè, áàðûøìàçëûüíû áèð êöëë ùàëûíäà îíóí þç ÿñÿðëÿðèíèí, éàðàäûúûëûüûíûí öìóìè éöêñÿê ñÿâèééÿñè òÿñäèã eäèð âÿ ÿëáÿòòÿ, áeëÿ áèð ñÿâèééÿéÿ íàèë îëìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð; ÷ÿòèíäèð îíà ýîðÿ êè, ñþùáÿò ñÿíÿòäÿí âÿ ùÿìèí ñÿíÿòè éàðàòìàüûí ÿçàáëû, êåøìÿêåøëè, ìöðÿêêÿá éîëëàðûíäàí ýeäèð... 1986. 412 ÌßÍ ÑßÍÄßÍ ÀÉÐÛËÌÀÇÄÛÌ... Ùÿð äÿôÿ ôîëêëîð áàðÿäÿ, îíóí éàëíûç ìöàñèð ÿäÿáèééàòûìûçûí, ùÿòòà ýeíèø ýþòöðñÿê, éàëíûç ìöàñèð ìÿäÿíèééÿòèìèçèí âÿ èúòèìàè ôèêðèìèçèí éîõ, öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð úÿìèééÿòèìèçèí èíêèøàôûíäàêû ðîëó áàðÿäÿ, ôîëêëîðà ìÿíÿâè eùòèéàúûí ýöíö-ýöíäÿí àðòìàñû, ÷îõàëìàñû áàðÿäÿ äöøöíÿíäÿ ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, ùÿìèí ìÿíÿâè eùòèéàú áèçè òÿáèÿòèí èëêèí ñàôëûüûíà, òÿìèçëèéèíÿ ÷àüûðàí äàõèëè eùòèéàúà ÷îõ áÿíçÿéèð. Ôîëêëîð ùàíñû áèð éàçû÷ûíûíñà éîõ, ùàíñû áèð ÿäÿáè úÿðÿéàíûíñà éîõ, áöòþâ áèð õàëãûí ìÿíÿâèééàòûíûí âÿ àìàëûíûí ýöçýöñöäöð, ôîëêëîðäàí áÿùñ eòìÿê, ÿñëèíäÿ, õàëãûí ïñèõîëîæèñèíäÿí, ìÿèøÿòèíäÿí, àðçóñóíäàí, ñeâèíúèíäÿí âÿ äÿðä-ñÿðèíäÿí áÿùñ eòìÿê äeìÿêäèð. Èñòeäàäëû ôîëêëîðøöíàñ Áÿùëóë Àáäóëëàéeâèí òÿðòèáè èëÿ íÿøð îëóíìóø êèòàá èêè úÿùÿòäÿí äèããÿòè úÿëá eäèð: áèð òÿðÿôäÿí îíà ýþðÿ êè, ôîëêëîðó äèããÿò, ãàéüû âÿ eëìè ñÿðèøòÿ èëÿ ìöàñèð îõóúóéà òÿãäèì eòìÿê êèìè ìöùöì èøäÿ äàùà áèð éeíè âÿ óüóðëó àääûì àòûëìûøäûð, èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ êèòàáà òîïëàíìûø ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè ÿñàñ eòèáàðèëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìÿõÿçëÿðèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð. Á.Àáäóëëàéeâ êèòàáûí ñîíóíäàêû «Òÿðòèá÷èäÿí» ãeéäëÿðèíäÿ éàçûð: «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäàí (êóðñèâ áèçèìäèð - Å.) ñe÷ìÿëÿð òîïëàíûá. Áèç áóðàäà «Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó» èôàäÿñèíè øÿðòè ìÿíàäà áàøà äöøìÿëèéèê». Éîõ, ùÿòòà øÿðòè îëàðàã äà ùÿìèí èôàäÿíè èøëÿòìÿê ìöìêöí äeéèë, ÷öíêè Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó áöòîâ õàëãûìûçà ìÿõñóñ ìÿíÿâè ñÿðâÿòäèð. Éàõøû êè, Á.Àáäóëëàéeâ þçö äÿ ùÿìèí òeðìèíè èøëÿòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ìÿñÿëÿéÿ Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí âàùèäëèéè ìeòîäîëîæè ïðèíñèïèíäÿí éàíàøìûø âÿ êèòàáû äà ìÿùç áó ïðèíñèïÿ ÿñàñÿí òÿðòèá eòìèøäèð. Êèòàáûí òÿðòèáèíäÿ ìÿíáÿ êèìè Ñ.Úàâèäèí, ß.Ìöúòÿùèäèíèí, Ì.Ôÿðçàíÿíèí, Ù.Ì.Ñàäèãèí Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó èëÿ áàüëû Úÿíóá1 Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì, Á., Éàçû÷û, 1986. 1 413 äà, eëÿúÿ äÿ Òeùðàíäà ÷àï îëóíìóø êèòàáëàðûíäàí, ùÿì÷èíèí 1979úó èëäÿí eòèáàðÿí Úÿíóáäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÷ûõàí «Èíãèëàá éîëóíäà», «Êîðîüëó», «Âàðëûã», «Äÿäÿ Ãîðãóä» âÿ ñ. êèìè ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ eäèëìèøäèð. Áó ýöí èñÿ, «Âàðëûã»äàí áàøãà ùÿìèí ìÿòáóàò îðãàíëàðûíûí äà ùàìûñû áàüëàäûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ìÿòáóàò ãàäàüàí eäèëìèøäèð, «Âàðëûã» äà ö÷ àéäàí-áeø àéäàí áèð ÷ûõûð, þçö äÿ éàðûñû ôàðñúà. «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíà áàéàòûëàð, ñàéà÷û ñþçëÿð, àòàëàð ñþçö âÿ ìÿñÿëëÿð, íàüûëëàð, ëÿòèôÿëÿð, «Òóôàðãàíëû Àøûã Àááàñ» äàñòàíû, óøàã ôîëêëîðó íöìóíÿëÿðè (ëàéëàëàð, íàçëàìàëàð, äöçýöëÿð), îéóíëàð, ãàðàâÿëëèëÿð, òàïìàúàëàð (áèëìÿúÿëÿð) òîïëàíìûøäûð âÿ áó ôîëêëîð èíúèëÿðèíè îõóäóãúà êèòàáäà ýeòìèø ìÿøùóð áàéàòûëàðûìûçäàí áèðèíèí èêè ìèñðàñû: Ìÿí ñÿíäÿí àéðûëìàçäûì, Çöëìöíÿí àéûðäûëàð... — eëÿ áèë êè, áöòöí áó êèòàáûí eïèãðàôûíà ÷eâðèëèð, ùèññ-ùÿéÿúàíûìûçû, öðÿéèìèçèí ùÿñðÿòèíè, íèñýèëèíè òÿúÿññöì eäèð. ßëáÿòòÿ, áó ùèññ-ùÿéÿúàíû, áó ùÿñðÿòè, íèñýèëè ùÿòòà áÿäèè ñþçöí áeëÿ, ýöúö èëÿ òàì èôàäÿ eòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð, áóðàäà ãàðøûëûãëû äóéóì ëàçûìäûð, ñèðäàøëûã ëàçûìäûð âÿ áó äÿôÿ ìÿíèì éàäûìà áàøãà áèð áàéàòûìûçûí èêè ìèñðàñû äöøöð: Ñÿñèìè eøèòñÿéäèí, áèëÿðäèí, íàëÿ íÿäèð. Áàéàòû Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí àïàðûúû æàíðëàðûíäàí áèðèäèð âÿ áó æàíð óçóí-óçóí ÿñðëÿð áîéó êàìèëëÿøìèø, eëÿ ÿäÿáèééàòûìûçäà âÿ öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áÿäèè-eñòeòèê þçöíöèôàäÿñèíäÿ àëè ìþâãe ãàçàíìûø, ëàêîíèçìè, ñàäÿëèéè âÿ äÿðèí ôÿëñÿôè ìÿçìóíó èëÿ ìèëëè çÿìèíäÿí óúàëûá, áÿøÿðè ìàùèééÿò ÿëäÿ eòìèøäèð. Ñîí çàìàíëàð áàéàòûëàðûí òîïëàíûá ÷àï eäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ áèð úàíëàíìà íÿçÿðÿ ÷àðïûð âÿ áó, ÿëáÿòòÿ, ÷îõ ñeâèíäèðèúè áèð ùàäèñÿäèð. Á.Àáäóëëàéeâèí, Å.Ìÿììÿäîâóí, Ã.Áàáàçàäÿíèí òÿðòèá eòäèêëÿðè «Àçÿðáàéúàí áàéàòûëàðû» (1984), Ã.Ïàøàéeâèí òîïëàéûá òÿðòèá eòäèéè «Èðàã-Êÿðêöê áàéàòûëàðû» (1984), Â.Âÿëèéeâèí, Ñ.Ïàøàéeâèí òîïëàéûá òÿðòèá eòäèêëÿðè «Áàéàòûëàð» (1985) êèòàáëàðû, áóíäàí ÿââÿë À.Ìÿììÿäîâàíûí ãÿäèì ÿëéàçìàëàðäàí òîïëàéûá íÿøð 414 eòäèðäèéè «Áàéàòûëàð» (1977) êèòàáû, eëÿúÿ äÿ àéðû-àéðû úèääè íÿøðëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí, «Àçÿðáàéúàí êëàññèê ÿäÿáèééàòû êèòàáõàíàñû»íûí õàëã ÿäÿáèééàòûíà ùÿñð îëóíìóø áèðèíúè úèëäèíäÿ, «Äöíéà óøàã ÿäÿáèééàòû êèòàáõàíàñû»íûí «Åë ÷ÿëÿíýè» àäëû úèëäèíäÿ âÿ áèð ñûðà äèýÿð íÿøðëÿðäÿ òîïëàíìûø áàéàòûëàð áèð òÿðÿôäÿí áó æàíðûí èëëÿð êe÷äèêúÿ äàùà àðòûã áèð áÿäèè-eñòeòèê ñÿëàùèééÿò ãàçàíìàñûíû ýþñòÿðèðñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã eëìèíèí ãàðøûñûíäà éeíè âÿçèôÿëÿð ãîéóð. Áèç, èëê íþâáÿäÿ, Àçÿðáàéúàí áàéàòûëàðûíûí òÿíãèäè ìÿòíèíèí ùàçûðëàíìàñûíû, àêàäeìèê íÿøðèíè íÿçÿðäÿ òóòóðóã. Áeëÿ áèð íÿøð öçÿðèíäÿ èøÿ áàøëàìàã ö÷öí àðòûã êèôàéÿò ãÿäÿð ìöíáèò çÿìèí éàðàíìûøäûð âÿ ùÿìèí èø ïðîñeñèíèí þçö äÿ, òÿáèè êè, àõòàðûøëàðûí, òÿäãèãàòëàðûí, eëìè-íÿçÿðè òÿñíèôàòûí âöñÿòèíè äàùà äà àðòûðàúàãäûð. «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäà òîïëàíìûø áàéàòûëàðûí áèð ãèñìè áèçÿ éàõøû òàíûøäûð, éÿíè îíëàðû Øèìàë äà, Úÿíóá äà éàääàøëàðäà ùèôç eëÿéèá ñàõëàìûøäûð, ìèñàë ö÷öí, èíäèêè ùàëäà ìÿçìóíó äà áèçèì ö÷öí ðÿìçè ýþðöíÿí ìÿøùóð áàéàòûìûçû éàäà ñàëìàã èñòÿéèðÿì: Ãÿëéàíû ìÿí ÷ÿêÿðÿì, Ñÿíèíëÿ òÿí ÷ÿêÿðÿì, Äÿðäèí ãîé äÿðäèì öñòÿ, Îíó äà ìÿí ÷ÿêÿðÿì. Áàøãà áèð ãèñèì áàéàòûëàð èíäèéÿúÿí îëõóäóãëàðûìûçûí, íÿøð eäèëÿíëÿðèí âàðèàíòëàðûäûð âÿ äeìÿëèéÿì êè, «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäàêû áàéàòûëàðû éóõàðûäà àäûíû ÷ÿêäèéèì êèòàáëàðäà òîïëàíìûø áàéàòûëàðëà ìöãàéèñÿ eòäèêäÿ ðàñòëàøäûüûìûç âàðèàíòëàðûí àéðû-àéðû ÷àëàðëàðûíà, ëeêñèê ìöõòÿëèôëèéèíÿ áàõìàéàðàã, îíëàðûí eéíè äÿðÿúÿäÿ ýþçÿëëèéèíèí, çÿðèôëèéèíèí øàùèäè îëäóã. Ìèñàë ö÷öí, «Àçÿðáàéúàí áàéàòûëàðû» («Åëì», 1984) êèòàáûíäà ýeäÿí: Áöëáöë ó÷àð áàü öñòÿ, Øàìàìàëàð òàü öñòÿ, Íÿ ãàéäàäû ôÿëÿêäÿ, Äàüû ÷ÿêÿð äàü öñòÿ?! — áàéàòûñûíäà ìèñðàëàðûí «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäàêû âàðèàíòû áeëÿäèð: 415 Ãàð ýþðöíäö äàü öñòÿ, Éîë àéðûëûð áàü öñòÿ, Ôÿëÿéèí ãàéäàñûäûð, Äàüû ÷ÿêÿð äàü öñòÿ. Ýþðöíäöéö êèìè, áèðèíúè âàðèàíòäà ñîí èêè ìèñðàäàêû ÿñàñ ôèêèð áÿäèè ñóàë øÿêëèíäÿ âeðèëìèøäèð, èêèíúè âàðèàíòäà èñÿ èíôîðìàñèéà äÿãèã ãeéä eäèëìèøäèð. Âàðèàíòëàðûí ùÿð èêèñèíäÿ ÿñàñ ôèêðèí ôîíó îëàí òÿáèÿò ìÿíçÿðÿëÿðè òàìàìèëÿ ìöõòÿëèôäèð, ëàêèí eéíè äÿðÿúÿäÿ ýþçÿë, öðÿéÿéàòûìëûäûð. Éàõóä: Øèðèí ÷àéûí ãÿíäèéÿì, Çöëôëÿðèí êÿìÿíäèéÿì, Àëÿì òóôàíà ýeòñÿ, Ýþçëÿðèíèí áÿíäèéÿì — êèìè eøèäèá îõóäóüóìóç àøèãàíÿ áàéàòûíûí éeíè íÿøðäÿêè âàðèàíòû áeëÿäèð: Øèðèí ÷àéûí ãÿíäèéÿì, Çöëôöíöí êÿìÿíäèéÿì, Äöíéàíû ñeë àïàðñà, Ýþçëÿðèíèí áÿíäèéÿì. Ùÿð èêè âàðèàíò eéíè äÿðÿúÿäÿ éöêñÿê áÿäèèëèêëÿ áþéöê ìÿùÿááÿòäÿí, ñÿäàãÿòäÿí õÿáÿð âeðèð... Áàøãà áèð ìèñàëà ôèêèð âeðÿê: Ãûçûëýöëö ÿêìÿðÿì, Äÿðèá éeðÿ òþêìÿðÿì, ßëèì çöëôöíÿ äÿéñÿ, Øàùìàð îëñà, ÷ÿêìÿðÿì. Èíäèéÿ êèìè áó øÿêèëäÿ äeéèá ÷àüûðäûüûìûç áàéàòûíûí òÿêúÿ áèð ìèñðàñû äÿéèøìèøäèð: Ãûçûëýöëö ÿêìÿðÿì, Äÿðèá éeðÿ òþêìÿðÿì, 416 Çöëôöí áîéíóìà äöøñÿ, Øàùìàð îëñà, ÷ÿêìÿðÿì. Ìÿùÿááÿòèí, ñeâýèíèí èôàäÿñèíäÿ ùÿð èêè âàðèàíò eéíè äÿðÿúÿäÿ èíúÿ, çÿðèôäèð. «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáû âàñèòÿñèëÿ öçÿ ÷ûõìûø áó úöð éeíè âàðèàíòëàð ÷îõäóð âÿ áó, øöáùÿñèç êè, êèòàáûí ãèéìÿòëè úÿùÿòëÿðèíäÿíäèð. Ìöãàéèñÿ çàìàíû áèð ìàðàãëû ùàäèñÿ èëÿ ðàñòëàøäûã: «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäà eëÿ áàéàòûëàð âàð êè, îíëàðûí ìèñðàëàðû ÿââÿëêè íÿøðëÿðäÿí áèçÿ òàíûø îëàí äèýÿð àéðû-àéðû áàéàòûëàðäàí ýþòöðöëìöøäöð. Ìèñàë ö÷öí, «Àçÿðáàéúàí áàéàòûëàðû» êèòàáûíäàí ýþòöðäöéöìöç àøàýûäàêû èêè áàéàòûéà äèããÿò eäÿê: Áó äÿðÿ äÿðèí äÿðÿ, Ñóëàðû ñÿðèí äÿðÿ, Éàðäàí úàâàá àëûíúà, Éàëâàðìûøàì ìèí êÿðÿ. Äóìàí àëäû äàü, äÿðÿ, Äàøà äàüûëäû ôÿðÿ, Îâ÷ó ìàðàë àõòàðûð, Ýþñòÿðìÿ éeðèí, äÿðÿ. Éeíè íÿøðäÿêè áèð áàéàòûäà èñÿ áó èêè áàéàòû áeëÿ eùòèâà îëóíìóøäóð: Áó äÿðÿ äÿðèí äÿðÿ, Ñóëàðû ñÿðèí äÿðÿ, Îâ÷ó ìàðàë àõòàðûð, Ýþñòÿðìÿ éeðèí, äÿðÿ. Áeëÿ áèð âàúèá úÿùÿòè äÿ ãeéä eòìÿê èñòÿéèðèê êè, «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäà áèç èíäèéÿúÿí íÿøð îëóíìóø àéðû-àéðû áàéàòûëàðûí äàùà êàìèë, õàëã ðóùóíà äàùà éàõûí îëàí âàðèàíòëàðûíà âÿ áèçèì ôèêðèìèçúÿ, ÿñë âàðèàíòëàðà, éÿíè îðèæèíàëà òÿñàäöô eòäèê. Ìèñàë ö÷öí, ÿââÿëëÿð: 7-27 Óëäóçëàð ñàéðûøàíäà, Ãÿëá ãÿëáÿ ãàðûøàíäà, ×ÿòèí îëóð àéðûëìàã, Ýþç ýþçÿ àëûøàíäà — 417 øÿêëèíäÿ ÷àï îëóíìóø áàéàòûäà ìöàñèð éàçûëû ÿäÿáèééàòûí òÿñèðè àøêàð ùèññ îëóíóð, «ñàéðûøìàã» ñþçö, «ãÿëá ãÿëáÿ ãàðûøàíäà» èôàäÿñè, «àéðûëìàã» êÿëìÿñèíäÿêè ìÿñäÿð øÿêèë÷èñè, eëÿ áèëèðÿì êè, äeäèéèìèçè òÿñäèã eäèð. Éeíè íÿøðäÿ èñÿ ùÿìèí áàéàòûíûí âàðèàíòû áeëÿäèð: Àðû áàë ñàëû øàíäà, Áàëäàí êàì àëû øàíäà, ×ÿòèí îëóð àéðûëûã, Ýþç ýþçÿ àëûøàíäà. ßëáÿòòÿ, èêèíúè âàðèàíò äàùà òÿáèèäèð âÿ ýöìàí êè, ùÿìèí áàéàòûíûí ÿñëèäèð. Éeðè ýÿëìèøêÿí ãeéä eäÿê êè, ìöãàéèñÿ çàìàíû áèç «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäàêû àòàëàð ñþçëÿðèíäÿ äÿ ÿââÿëêè íÿøðëÿðèí äàùà êàìèë âàðèàíòëàðû èëÿ ðàñòëàøäûã. Ìèñàë ö÷öí, áèçèì ãîúàìàí ôîëêëîð÷óìóç ßáöëãàñûì Ùöñeéíçàäÿíèí öìóìèëèêäÿ ãèéìÿòëè êèòàáûíäà1 áeëÿ áèð àòàëàð ñþçö âàð: «Áàø ñûíàð áeë (?—Å.) è÷èíäÿ, ãîë ñûíàð êöðê è÷èíäÿ». «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäà èñÿ ùÿìèí àòàëàð ñþçöíöí âàðèàíòû áeëÿäèð: «Áàø ñûíàð áþðê (!-Å.) è÷èíäÿ, ãîë ñûíàð êöðê è÷èíäÿ». Àéäûíäûð êè, èêèíúè âàðèàíò äàùà äÿãèãäèð, éÿíè ãîëóí êöðêöí è÷èíäÿ ñûíà áèëÿúÿéè êèìè, áàø äà áþðêöí (ïàïàüûí) è÷èíäÿ ñûíà áèëÿð. Áó âàðèàíòûí ìÿúàçè ìÿíàñû äà áèçÿ äàùà ýöúëö ýþðöíöð. Éàõóä áàøãà áèð ìèñàë. «Àòàëàð ñþçö» êèòàáûíäà îõóéóðóã: «Áÿõòèíè áóçäà (?-Å.) ñûíà, îüóëäà, ãûçäà ñûíà!». Éeíè íÿøðäÿ èñÿ ùÿìèí àòàëàð ñþçöíöí âàðèàíòû áeëÿäèð: «Áÿõòèíè ãîçäà (!-Å.) ñûíà, îüëóíó ãûçäà ñûíà». Áóðàäà äà èêèíúè âàðèàíò áèçÿ äÿãèã âÿ ìÿíòèãè àðäûúûëëûüà ìàëèê ýþðöíöð, éÿíè áÿõòèíè ãîçó ñûíäûðìàãëà ñûíà êè, è÷è áîø ÷ûõàúàã, éîõñà éîõ. Áó àòàëàð ñþçöíöí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ èñÿ ìÿíà ôÿðãè âàð: áèðèíúè âàðèàíòäà áÿõò îüëàí, éàõóä ãûç óøàüûíûí àíàäàí îëìàñû èëÿ ñûíàíûð, èêèíúè âàðèàíòäà èñÿ áÿõò îüóëóí íeúÿ áèð ãûçû ñeâÿúÿéè, íeúÿ áèð ãûçëà eâëÿíÿúÿéè èëÿ ñûíàíûð. Ëàêèí áöòöí áó äeäèêëÿðèìèçäÿí eëÿ íÿòèúÿ ÷ûõìàìàëûäûð êè, ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèìèçèí éàëíûç «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäàêû âàðèàíòëàðû êàìèëäèð. ßëáÿòòÿ, éîõ. Ìèñàë ö÷öí, eëÿ ùÿìèí «áþðê» ñþçö èëÿ áàüëû «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäà áeëÿ áèð 1. Àòàëàð ñþçö, Á., Éàçû÷û, 1985. 418 àòàëàð ñþçö âeðèëìèøäèð: «Áþðê÷ö áàøûíà áþðê òàïìàç». «Àòàëàð ñþçö» êèòàáûíäà èñÿ áàøãà áèð âàðèàíò âeðèëìèøäèð. «Áþðê÷öíöí áþðêö îëìàç». Íÿùàéÿò, ö÷öíúö áèð âàðèàíòà — «Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè»íèí áèðèíúè úèëäèíäÿ (Áàêû, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ íÿøðèééàòû, 1964) òÿñàäöô eäèðèê: «Áþðê÷öíöí áþðêö îëìàç, êöðê÷öíöí êöðêö». Áèçúÿ, ìÿùç ö÷öíúö âàðèàíò ñîíðàêû íÿøðëÿðäÿí äàùà êàìèë, äàùà ÿùàòÿëèäèð âÿ áóðàäàêû ìÿúàçè ìÿíà äà äàùà äîëýóí íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ìÿõÿçëÿðèíäÿí ýþòöðöëìöø âÿ áèçèì ö÷öí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ éeíè îëàí áàéàòûëàðû, àòàëàð ñþçëÿðèíè, òàïìàúàëàðû, «Òóôàðãàíëû Àøûã Àááàñ» äàñòàíûíû ÿùàòÿ eòìÿñè áó êèòàáûí ÿí ãèéìÿòëè úÿùÿòëÿðèíäÿíäèð. Ùÿìèí, äeéÿê êè, áàéàòûëàðû îõóäóãúà, îíëàðûí eñòeòèê ýþçÿëëèéèíÿ, ìÿíà äÿðèíëèéèíÿ âàðäûãúà, èñòÿð-èñòÿìÿç, õàëã äöùàñûíûí óúàëûüûíà, öëâèëèéèíÿ, ãàäèðëèéèíÿ áèð äàùà ùeéðÿò eäèðñÿí. Áöêöáäö áeëè äàüëàð, Àüàðäûá òeëè äàüëàð, Àéðûëûã ÷àüû ÷àòìûø, Àõûäûð ñeëè äàüëàð. Ñàäÿ ñþçëÿðëÿ éàðàäûëìûø áó ìÿíçÿðÿíèí, ùÿðÿêÿòèí, îâãàòûí áeëÿ áèð eïèê âöñÿòè îáðàçëû òÿôÿêêöðöí ÿëäÿ eòäèéè ÿí éöêñÿê çèðâÿäèð âÿ áèç ôîëêëîðëà áàüëû òÿäãèãàòëàðûìûçû, eëìè ôÿàëèééÿòèìèçè ìÿùç áeëÿ çèðâÿ óúàëûüûíäà êþêëÿìÿëèéèê. Òÿÿññöô êè, òeç âÿ àñàí éîëëà äèññeðòàñèéà ìöäàôèÿ eòìÿê ö÷öí, éàõóä áàøãà ñàùÿëÿðëÿ áàüëû òÿäãèãàòëàð àïàðìàüà eëìè-íÿçÿðè ñàâàä ÷àòûøìàäûüû ö÷öí ôîëêëîðëà ìÿøüóë îëàí «ãÿëÿì ñàùèáëÿðèíÿ» áèç ñîí âàõòëàð ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ, ãîíäàðìà «ôîëêëîð» âÿ ôîëêëîðëà áàüëû áÿñèò «òÿäãèãàò» êèòàáëàðûíûí öç ãàáûüûíäà òeç-òeç ðàñò ýÿëèðèê. Ùàëáóêè, ôîëêëîðëà ÿí èñòeäàäëû âÿ éöêñÿê eëìè-íÿçÿðè ñàâàäà ìàëèê àëèìëÿðèìèç ìÿøüóë îëìàëûäûð. Ô.Êî÷ÿðëèíèí, Ù.ßëèçàäÿíèí, Ù.Çeéíàëëûíûí, Â.Õóëóôëóíóí, É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëèíèí, Ð. ßôÿíäèéeâèí, ß.Àáèäèí, Ù.Àðàñëûíûí, Ì.Àðèôèí, Ì.Òÿùìàñèáèí, ß.Àõóíäîâóí âÿ áàøãà ãÿëÿì ñàùèáëÿðèìèçèí, òîïëàéûúûëàðûìûçûí àäû èëÿ áàüëû îëàí Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûã ìÿêòÿáè áó ýöí ïÿðàêÿíäÿ éîõ, ñèñòeìëè øÿêèëäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿëèäèð âÿ òÿñàäöôè àäàìëàðûí ìeéäàíà ýèðèá àò îéíàòìàñûíûí ãàðøûñû àëûíìàëûäûð. 419 Ëàêèí áèç óçàüà ýeòìÿéÿê âÿ éeíÿ äÿ «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíà ãàéûäàã: Ýeúÿëÿð, àé ýeúÿëÿð? Çöëìÿòÿ òàé ýeúÿëÿð, Äÿðäèìè êèìÿ äeéèì, ×ûõìàñà àé ýeúÿëÿð? Ùèññëÿðèí, ìÿíçÿðÿíèí àêâàðeëëÿ èøëÿíìèø áó ùÿçèíëèéè éàëíûç áèçèì áàéàòûëàðûí éîõ, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð âÿ áóíó «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäà òîïëàíìûø ñàéà÷û ñþçëÿð âÿ ëàéëàëàð äà, íàüûëëàð âÿ ëÿòèôÿëÿð äÿ, îéóíëàð, òàïìàúàëàð âÿ ãàðàâÿëëèëÿð äÿ áèð äàùà ÿéàíè øÿêèëäÿ íöìàéèø eòäèðèð. Àááàñ Ìÿùéàðûí Ñèâèøäÿ òîïëàéûá «Âàðëûã» æóðíàëûíäà ÷àï eòäèðäèéè «Òóôàðãàíëû Àøûã Àááàñ» ìÿùÿááÿò äàñòàíûäûð âÿ áó äàñòàíûí ãÿùðÿìàíû, àäûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, ÕÂÛ ÿñð áþéöê Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðû Àááàñ Òóôàðãàíëûäûð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, áèçèì ìÿøùóð ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûìûçäàí áèðè «Àááàñ âÿ Ýöëýÿç» äàñòàíûäûð âÿ ìÿðùóì ïðîôeññîð Ì.Òÿùìàñèá áó äàñòàíû «éeääè ÿñàñ âàðèàíòû» îëäóüóíó éàçûð.1 Áèç «Òóôàðãàíëû Àøûã Àááàñ» äàñòàíûíû «Àááàñ âÿ Ýöëýÿç» äàñòàíûíûí èíäèéÿúÿí íÿøð eäèëìèø èêè âàðèàíòû èëÿ ìöãàéèñÿ eòäèê. Ùÿìèí âàðèàíòëàðûí áèðèíúèñè «Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðû»íûí Û úèëäèíÿ (Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1961), èêèíúèñè èñÿ áeøúèëäëèê «Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðû»ûíûí ÛÛ úèëäèíÿ (Áàêû, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ íÿøðèééàòû, 1966), ùÿì÷èíèí «Àçÿðáàéúàí ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðû» êèòàáûíà äàõèë eäèëìèøäèð. Ì.Òÿùìàñèá ãàëàí âàðèàíòëàðû äà ãðóïëàøäûðàðàã îíëàðû «Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðû» ìîíîãðàôèéàñûíäà òÿñâèð eäèð (Áàêû, «Åëì», 1972, ñÿù. 263-276) âÿ áó âàðèàíòëàðû äà íÿçÿðÿ àëàðàã ìöãàéèñÿ çàìàíû áèçäÿ áeëÿ áèð òÿÿññöðàò éàðàíäû êè, «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáûíäà îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí «Òóôàðãàíëû Àøûã Àááàñ» ìÿøùóð äàñòàíûìûçûí éeíè âàðèàíòûíäàí äàùà àðòûã, eéíè ìþâçóéà ùÿñð eäèëìèø, àç ãàëà, ìöñòÿãèë áèð äàñòàíäûð; ùÿð ùàëäà «Àááàñ âÿ Ýöëýÿç»èí âàðèàíòëàðûíäàí úèääè ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíèð. _______ Àçÿðáàéúàí ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðû, Á., Åëì, 1979. 1 420 Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí íÿòèúÿñè (Øàù Èñìàéûë — Û Òÿùìàñèá — Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿ — Û Øàù Àááàñ) Øàù Àááàñûí áÿäèè ñóðÿòèíÿ áèç áèð ÷îõ íàüûëëàðûìûçäà, äàñòàíëàðûìûçäà, ðÿâàéÿòëÿðèìèçäÿ ðàñò ýÿëèðèê âÿ áó äà òÿáèèäèð, ÷öíêè ùÿìèí äþâð (1587-1629) Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ñöðÿòëè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ òÿñàäöô eäèð. ÕÂÛ ÿñðèí ëàï ÿââÿëèíäÿí eòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû, äîüìà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí âÿòÿíäàøëûã ñÿëàùèééÿòè ÿëäÿ eòìÿñè âÿ èíêèøàôû, éàçûëû ÿäÿáèééàòûí, ìÿäÿíèééÿòèí éeíè êeéôèééÿòëè éöêñÿê ìþâãeéÿ (Ôöçóëè âÿ Óñòàä Ñîëòàí Ìÿùÿììÿä çèðâÿñèíÿ!) ãàëõìàñû, öìóìèééÿòëÿ, ìèëëè þçöíöèôàäÿíèí î âàõòà ãÿäÿð áÿëêÿ äÿ ýþðöíìÿìèø âöñÿòè, ÿëáÿòòÿ, ôîëêëîðäà äà þç òÿáèè èíèêàñûíû òàïûðäû. «Òóôàðãàíëû Àøûã Àááàñ» äà eéíè ìîâçóíóí ùÿìèí äþâðëÿ áàüëû áèçÿ ýÿëèá ÷ûõàí áó äàñòàí âeðñèéàñûäûð âÿ ùÿòòà eéíè áèð ìþâçóíóí áeëÿ âàùèä áèð æàíð äàõèëèíäÿ áó ãÿäÿð ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðà, àç ãàëà, òàìàì ìöñòÿãèë âeðñèéàëàðà ìàëèê îëìàñû áèð äàùà Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí çÿíýèíëèéèíäÿí, ãàäèðëèéèíäÿí õÿáÿð âeðèð. Êèòàáäàêû áàéàòûëàðäà, âÿñôè-ùàëëàðäà, àüûëàðäà, ñàéà÷û ñþçëÿðäÿ, àòàëàð ñþçö âÿ ìÿñÿëëÿðäÿ áèç òeç-òeç Úÿíóáëà áàüëû úîüðàôè àäëàðà òÿñàäöô eäèðèê: ßçèçèì ãàðà äàüà, Ýöí äîüàð Ãàðàäàüà, Ìÿí Ãàðàäàü ÿùëèéÿì, Éàç ìÿíè ãàðà äàüà. Ýÿë ìÿíè áÿíäÿ àòìà, Õîéäàí Ìÿðÿíäÿ àòìà..., ßçèçèéÿì Ñàëìàñà, Õîéäàí ýeäÿð Ñàëìàñà... ßçèçèì îäà ñàëìàç, Î Õîéäóð, î äà Ñàëìàñ... Õîéà ýÿë, Ìÿðÿíäÿ ýÿë, Áàüäàí áàð äÿðÿíäÿ ýÿë... Ñàâàëàíûì áóç áàüëàð, Äþðä éàíû éàðïûç áàüëàð... Ãàðàäàüûí äöçö âàð, ×þëëÿðèíäÿ ãóçó âàð... Òÿêÿì ýeòäè Ìÿðÿíäÿ, Òàìàøàäû ýÿëÿíäÿ... Õöñóñÿí, Òÿáðèçëÿ òeç-òeç ðàñòëàøûðûã: 421 Òÿáðèç öñòö Ìàðàüà, Çöëôöí ýÿëìÿç äàðàüà... Òÿáðèç öñòö Ìèéàíà, Ýöë ñöíáöëÿ äàéàíà... Êàðâàí ýeäèð Òÿáðèçÿ, Éîëó ÷ûõûáäûð äöçÿ... Àü äÿâÿ äöçäÿ ãàëäû, Éöêö Òÿáðèçäÿ ãàëäû... Àéíàíû ãîéäóì äöçÿ, Øþâãö äöøñöí Òÿáðèçÿ... Áóðäàí Òÿáðèçÿ êèìè, Ãàð éàüàð äèçÿ êèìè... Òÿáðèç öñòÿ àúû âàð, Ãàøëàðûí ãûéãàúû âàð... âÿ ñ. Áó úîüðàôû àäëàð áó ýöí õàëã ÿäÿáèééàòûíäà ðÿìçè ìÿíà äàøûìàüà áàøëàéûá, áó ýöí Òÿáðèç éàëíûç ãÿäèì, çÿíýèí âÿ øàíëû òàðèõÿ ìàëèê ýþçÿë Àçÿðáàéúàí øÿùÿðè äeéèë, áèçèì ö÷öí áó ñþç íèñýèëëÿ äîëóäóð, áó ñþçäÿ ÿë÷àòìàçëûã, öíéeòìÿçëèê âàð, àéðûëûüûí àüðûñû, àúûñû âàð. ßëáÿòòÿ, áó ýöí Úÿíóá ö÷öí Áàêû ñþçö äÿ éàëíûç ýþçÿë, ãÿäèì âÿ ìöàñèð øÿùÿð àäû, ñîâeò Àçÿðáàéúàíûíûí ïàéòàõòûíûí àäû äeéèë, Òÿáðèç áèçèì÷öí îëäóüó êèìè, Áàêû ñþçö äÿ Úÿíóáëó ãàðäàø âÿ áàúûëàðûìûç ö÷öí áèð ùÿñðÿò ìöúÿññÿìÿñèäèð: Áàêûíûí éeëè ÿñäè, ßñèá ñÿáðèìè êÿñäè, Ñàü ýþçöì ñÿíÿ ãóðáàí, Ñîë ýþçöì ìÿíÿ áÿñäè... Àçÿðáàéúàíûí Áöòþâëöéö, òàìëûüû, âàùèäëèéè eë ÿäÿáèééàòûíäà þçöíö ãàáàðûã áöðóçÿ âeðèð. Áàéàòûëàðûìûçäà, áàøãà eë ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèìèçäÿ Úÿíóáó eùòèâà eäÿí úîüðàôè àäëàð êèìè, Øèìàëûí äà ÿðàçè àäëàðûíà òeç-òeç òÿñàäöô eäèðèê: ×îõ ýÿçäèì Ãàðàáàüû, Øèðâàíû, Ãàðàáàüû... Øèðâàíûí áóç äàüëàðû, Òóòóáäó òîç äàýëàðû... 422 ßñëèì ãàðàáàüëûäûð, Ñèíÿì ÷àðïàç äàüëûäûð, Íÿ ýÿëÿí âàð, íÿ ýeäÿí, Éîõñà éîëëàð áàüëûäûð?.. Íÿ éàõøû êè, õàëãûí eëëèêúÿ éàðàòäûüû ìÿíÿâè ñÿðâÿò ö÷öí áàüëû éîëëàð éîõäóð, ÷öíêè áó ñÿðâÿò eëÿ áèð ýöúÿ ìàëèêäèð êè, ùe÷ áèð ñÿðùÿä äèðÿêëÿðè, òèêàíëû ìÿôòèëëÿð îíóí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿç. «Àðàçàì, Êöðÿ áÿíäÿì» êèòàáû Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí áó ãàäèðëèéèíè áèð äàùà ÿéàíè øÿêèëäÿ íöìàéèø eòäèðèð. 1986. 423 ÂÖÑÀËÛÍ ÓÇÓÍ ÉÎËÓ... (Ñöëeéìàí Ðöñòÿì âÿ Úÿíóá) Ñöëeéìàí Ðöñòÿì ÷îõ íèêáèí, ýöúëö éóìîð ùèññèíÿ ìàëèê áèð øÿõñèééÿòäèð âÿ ÿëáÿòòÿ, îíóí íèêáèíëèéè áèð êöëë ùàëûíäà Ñöëeéìàí Ðöñòÿì ïîeçèéàñûíû äà ñÿúèééÿëÿíäèðèð, áó ïîeçèéà ýÿëÿúÿéÿ ñÿñëÿéÿí, èíñàíû ñeâÿí âÿ îíó õîøáÿõò ýþðìÿê èñòÿéÿí áèð øàèðèí ïîeòèê þçöíöèôàäÿñèäèð. Ëàêèí áèð äÿôÿ ìÿí îíóí óçàãëàðà äèêèëìèø ýþçëÿðèíäÿí èêè äàìëà éàøûí ñöçöëöá àõäûüûíû ýþðäöì... Áèç — áèð äÿñòÿ éàçû÷û, ãàòàðëà ãÿäèì âÿ ýþçÿë Íàõ÷ûâàíà ýeäèðäèê. Ãàòàð ñöáù òeçäÿí Àðàç ñàùèëèíÿ ÷àòàúàãäû, áèð ìöääÿò ñàùèëëÿ ýeäÿúÿêäè âÿ áèç ñÿùÿðèí ýþçö à÷ûëìàìûø éeðèìèçäÿí ãàëõûá, òÿíòÿíÿëè áèð ìÿðàñèìÿ ùàçûðëàøûðìûøûã êèìè, ñÿëèãÿ èëÿ ýeéèíèá, òÿìèç éóéóíóá ñöðÿòëÿ ýeäÿí (âÿ áèçèì ùèññëÿðèìèçäÿí õÿáÿðñèç...) ãàòàðûí ïÿíúÿðÿëÿðèíèí ãàáàüûíà éûüûøäûã. Áèç Àðàçûí øèìàë ñàùèëè èëÿ ýeäèðäèê. Àðàçûí úÿíóá ñàùèëè èñÿ... èíäè áèçèì ýþçöìöçöí ãàðøûñûíäà îëàí, èíäè áèçèì áó ãÿäÿð éàõûíëûüûìûçäà, eéíè çàìàíäà, áèçäÿí óçàã — ÿë÷àòìàç, öíéeòìÿç áèð óçàãëûãäà îëàí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí èäè... Àçÿðáàéúàíëà áàüëû Øèìàë âÿ Úÿíóá ñþçëÿðè ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëûíûí öðÿéèíäÿ íèñýèëëÿ äîëó àéðûëûã ãöòáëÿðèäèð... Ãàòàð ýeäèð, áèç èñÿ ãàòàð ïÿíúÿðÿëÿðèíèí ñîéóã øöøÿëÿðèíäÿí Úÿíóáà áàõûðäûã. Ö÷-äþðä äÿãèãÿäÿí ñîíðà áèç áó éeðëÿðäÿí óçàãëàøàúàãäûã, Úÿíóá èñÿ eëÿúÿ ñöáù ñöêóòó è÷èíäÿ ãàëàúàãäû âÿ î äÿì ìÿíÿ eëÿ ýÿëèðäè êè, îðàäà ñÿùÿð ùe÷ çàìàí à÷ûëìàéàúàã, ãàðøûìûçäàí þòöá ýeäÿí î êÿíä eâëÿðè, î áÿðÿêÿòëè òîðïàã, î àüàúëàð ùÿìèøÿ áeëÿúÿ ñÿùÿðèí àëàòîðàíûíäà ãàëàúàã... Ìÿíÿ eëÿ ýÿëèðäè êè, àëàòîðàíëûã è÷èíäÿêè î êÿíä eâëÿðè äÿ, î àüàúëàð äà, î ãàðà òîðïàã äà úàíëû áèð âàðëûã êèìè ãöññÿ äîëó ýþçëÿðè èëÿ áèçÿ áàõûð, áèçèì ãàòàðûìûçû éîëà ñàëûð âÿ î òîðïàüûí ãàðà ðÿíýè äÿ, eëÿ áèë, áó äÿì Úÿíóáäà ãàëìûø îòóç ìèëéîí õàëãûí òàëeéèíèí, ãèñìÿòèíèí ðÿíýèäè... 424 ßëèìè ãàòàð ïÿíúÿðÿñèíèí ñîéóã øöøÿñèíÿ äèðÿäèì âÿ î ñîéóã ìÿíèì öðÿéèìè öøöòäö... Î âàõò Ñöëeéìàí Ðöñòÿìèí Úÿíóáóí óçàã öôöãëÿðèíÿ çèëëÿíèá ãàëìûø ýþçëÿðèíäÿí èêè ýèëÿ ýþç éàøû ñöçöëäö. Âöñàëûí óçóí éîëó ìÿíèì úàíûìäàí êe÷èð, Îðäóáàäûìäàí êe÷èð, Íàõ÷ûâàíûìäàí êe÷èð. Áó ìèñðàëàðû Ñöëeéìàí Ðöñòÿì 1966-úû èëäÿ éàçìûøäûð, ëàêèí ùÿìèí äþâðÿ ãÿäÿð äÿ, ùÿìèí äîâðäÿí ñîíðà äà Úÿíóá ìþâçóñó ùÿìèøÿ Ñöëeéìàí Ðöñòÿì ïîeçèéàñû èëÿ áèðýÿ îëìóøäóð, ùÿìèí «âöñàëûí óçóí éîëó» êèìè, áó ïîeçèéàíûí ìÿùâÿðèíäÿí êe÷ìèøäèð, àíà õÿòëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. «Âöñàëûí óçóí éîëó» Ñöëeéìàí Ðöñòÿì êèìè íèêáèí áèð øàèðè áeëÿ: Éàìàí äÿðèí éàðàñû âàð ñèíÿìèí, Àüðûìàéàí ùàðàñû âàð ñèíÿìèí? — äeìÿéÿ ìÿúáóð eòìèøäèð, íèêáèí èíñàíû âÿ íèêáèí øàèðè áeëÿúÿ àøêàð ÿëÿì àüðûñûíû áèëäèðìÿêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿìèøäèð. Ëàêèí ãÿðèáÿäèð (âÿ éÿãèí êè, ÿëàìÿòäàðäûð!), áèç áÿçÿí áó úöð äÿðäëè ìèñðàëàðûí þçöíäÿ äÿ ùÿçèí áèð íèêáèíëèê, äþçöì äóéóðóã: Ùàðäàñàí, ùàðäàñàí, eé âöñàë ýöíö! Éîðóëäóì äeìÿðÿì þìðöì óçóíó — Úÿíóá ùÿñðÿòèíèí àüûð éöêöíö Äàøûñàì ÿéíèìäÿ ãîúà ôèë êèìè... Ñöëeéìàí Ðöñòÿìèí Úÿíóá øeðëÿðèíäÿ èëëÿðäÿí èëëÿðÿ àäëàéàí, àììà òÿðàâÿòèíè, íeúÿ äeéÿðëÿð, àêâàðeëëÿ èøëÿíìèø òÿáèÿòèíè èòèðìÿéÿí Òÿáðèç ýþçÿëè îáðàçû âàð, ëàêèí áó àøèãàíÿ øeðëÿðèí ÿíÿíÿâè ìÿøóãÿ, éàð, ýþçÿë ñóðÿòè äeéèë, ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ýþçöíäÿ, ùèññëÿð àëÿìèíäÿ, âÿòÿíäàø ìÿùÿááÿòèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíûí âÿ õàëãûíûí ðÿìçèíÿ ÷eâðèëìèø áÿäèè-eñòeòèê áèð ìöúÿññÿìÿäèð. Ñöëeéìàí Ðöñòÿì Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí äeìîêðàò ùÿðÿêàòûíûí ýöúëÿíäèéè âÿ ïàðëàã ãÿëÿáÿ ÷àëäûüû ãûðõûíúû èëëÿðäÿ îðàäà âÿòÿíäàø ôÿàëèééÿòè ýþñòÿðÿí Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíäàí áèðèäèð âÿ ùÿëÿ 1941-úè èëäÿ Òÿáðèçäÿ èêÿí áó ãÿäèì øÿùÿðèìèçÿ ìöðàúèÿò 425 eäÿðÿê, õàëãûìûçûí ãÿùðÿìàíëûã ñèìâîëó ßðê ãàëàñûíû øàùèä ýþñòÿðÿðÿê éàçûðäû: Ãîé ìÿíèì ñþçöìÿ øàùèä îëñóí ßðê, Ñÿíè þëÿíÿäÿê ìÿí eòìÿðÿì òÿðê. Ýöíÿøèí ÿëèíäÿí éàïûøûá áÿðê-áÿðê, Ãîéíóíà óüóðëó áèð ñÿùÿð ýÿëèð... Î ñÿùÿð ýÿëäè, î óüóðëó ñÿùÿðèí èøûüû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ùÿñðÿòäÿí ñîëìóø ñèôÿòëÿðÿ, øàù èñòèáäàäûíäàí õèëàñ îëóá àçàä, ìöñòÿãèë éàøàìàã, àíà äèëèíäÿ îõóìàã, àíà äèëèíäÿ éàçìàã èñòÿéèíÿ, eùòèðàñûíà, öìèäñèç öðÿêëÿðÿ áèð ùÿðàðÿò ýÿòèðäè, ëàêèí î ñÿùÿðèí þìðö óçóí îëìàäû, î ñÿùÿð ýöíîðòà ýöíÿøèíèí øÿôÿãëÿðè èëÿ éàíìàäû, àéðûëûã éeíÿ äÿ õàí Àðàçûí àõàð ñóëàðûíûí öñòöíäÿí ñÿðùÿä ñàëäû, ãàðäàøû ãàðäàøäàí, áàúûíû áàúûäàí àéûðäû âÿ àðòûã 1974-úö èëäÿ Ñöëeéìàí Ðöñòÿìèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû Òÿáðèç ýþçÿëèíÿ ìöðàúèÿòëÿ äeéèðäè: Î çàìàí êè, ñeâèá ñÿíè êîíöë âeðäèì, eé ýþçÿë, Äeäèì îëìàç áó äöíéàäà äàùà äÿðäèì, eé ýþçÿë, ×îõ ñöðìÿäè ñeâèíúèìèç èëê ìÿùÿááÿò áàüûíäà, Êþíëöìäÿêè àðçóëàðûí ÷è÷ÿêëÿíÿí ÷àüûíäà, Áèð àé êèìè áàòäû áèðäÿí áóëóäëàðäà úàìàëûí, Ñþíìÿìèøäèð ùÿëÿ ìÿíèì ýþçëÿðèìäÿ õÿéàëûí... Ñöëeéìàí Ðöñòÿìèí Úÿíóáëà áàüëû èëê øeðëÿðèíèí éàçûëäûüû âàõòäàí, àç ãàëà, ÿëëè èë êe÷èð, ëàêèí áöòöí áó ìöääÿòäÿ ùÿìèí «õÿéàë» ùÿìèøÿ íàðàùàò øàèð ãÿëáèíèí èçòèðàáëàðû èëÿ áèðýÿ îëìóøäóð, î õÿéàëûí äîüóðäóüó ãöññÿíèí áÿäèè-ïîeòèê èôàäÿñè îõóúóíóí öðÿéèíÿ éîë òàïìûøäðð, îíó äöøöíäöðìöøäöð. Òÿáðèç ýþçÿëèíèí ìÿùÿááÿòè éàðàëû ìÿùÿááÿòäèð âÿ èëëÿðäÿí áÿðèäèð êè, ùÿìèí éàðà àüðûéûð, ùÿìèí éàðà ëèðèê ãÿùðÿìàíûí êþêñöíö ýþéíÿäèð âÿ áó çàìàí áèçèì êëàññèê âÿ ìöàñèð ïîeçèéàìûçäà àë éàíàãëàðûí ýþçÿëëèéèíäÿí, ñàüëàìëûüûíäàí õÿáÿð âeðÿí ëàëÿ îáðàçû äà àéðûëûã éàðàñûíäàí äàìúûëàéàí ãûðìûçû ãàí ðÿíýèíè àëûð: Àéðûëûãäàí îäëàíàí áàüðûìäà ëàëÿì âàð ìÿíèì, Òèòðÿéÿí êèðïèêëÿðèìäÿ ãàíëû æàëÿì âàð ìÿíèì... 426 Áèç Ñöëeéìàí Ðöñòÿìèí Úÿíóá øeðëÿðèíäÿ ëèðèê ãÿùðÿìàíûí Òÿáðèç ýþçÿëèíÿ ìöðàúèÿòëÿ ãÿëáèíäÿêè éàðàäàí ñþç à÷ìàñûíà òeçòeç òÿñàäöô eäèðèê: «Éîõ, ìöìêöí äeéèëäèð ñÿíè óíóòìàã, Åøãèí öðÿéèìèí éàðàñûíäàäûð!», «Òÿáðèç ýþçÿëèíäÿí ñÿíÿ õàòèðÿ, Áàüðûíäà ñûçëàéàí éàðà äeéèëìè?!». Ëàêèí ìöõòÿëèô øeðëÿðäÿ ñþéëÿíÿí áó ìèñðàëàð ôèêèð òÿêðàðû, àðòûã äÿôÿëÿðëÿ ÷ÿêèëìèø ïîeòèê ìÿíçÿðÿíèí éeíè áèð âàðèàñèéàñû äeéèë, ÿêñèíÿ, Ñöëeéìàí Ðöñòÿì ïîeçèéàñûíäà Øèìàë-Úÿíóá ùÿñðÿòè î ãÿäÿð áþéöê, äÿðóíèäèð êè, øeðäÿí øeðÿ àäëàéàí ùÿìèí «ñûçëàéàí éàðà» òÿáèè âÿ òÿñèðëè áèð òÿêðèðÿ ÷eâðèëèð. Îíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíû íÿèíêè òeç-òeç «ñûçëàéàí éàðà»äàí äeéèð, ùÿòòà áÿçÿí ùÿìèí éàðà èëÿ ôÿõð eëÿéèð: Ãÿëáèíäÿ éàðàí âàðñà äà ôÿõð eéëÿ, Ñöëeéìàí, Áèð õàòèðÿäèð ñÿíäÿ áó Òÿáðèç ýþçÿëèíäÿí... Áó ëèðèê ãÿùðÿìàíûí Òÿáðèç ýþçÿëèíÿ ìÿùÿááÿòè ùe÷ áèð âàõò, çàìàí ìÿùäóäëóüó òàíûìûð, áó ìÿùÿááÿò ÿáÿäèäèð, áó ìÿùÿááÿò òîðïàüûûí àëòûíäà äà îíóí ãÿëáèíäÿí ÿñêèê îëìàéàúàã: Ñàêèò îëñóí äeéÿ òîðïàãëàðûí àëòûíäà êþíöë, Ýþçÿëèì, ãîé àäûíû ãÿáðèìÿ éàçñûí íÿããàø!.. Ëàêèí êþíöë ñàêèò îëàúàãìû? Î éàðà êè, î úöð äÿðèíäèð, òîðïàüûí àëòûíäà äà ñûçëàéàúàã âÿ eëÿ áèë êè, ëèðèê ãÿùðÿìàí áóíó ùèññ eäèðìèø êèìè, Ñöëeéìàí Ðöñòÿìèí âàõòèëÿ éàçäûüû «Âÿñèééÿò êèìè» øeðèíäÿ öðÿêäÿí ýÿëÿí áèð éàíüû èëÿ «áèð àéàã ñàõëàéûí, éîëäàí þòÿíëÿð» - äeéÿ èíñàíëàðà ìöðàúèÿò eäèð: Ýöë-÷è÷ÿê ñÿïìÿéèí ãÿáðèì öñòöíÿ, Éàíàð äàü êèìèäèð öðÿéèì éeíÿ. Ñó ñÿïèí, úàâàáñûç ãàëìàñûí ðèúàì, Éàíûðàì, éàíûðàì, ñóéà ìþùòàúàì. Áèð ýþðöí äèëëÿíèá íÿ äeéèð éàðàì, Òîðïàãëàð àëòäà äà ýþéíÿéèð éàðàì. Ãÿëáèìäÿí ùe÷ çàìàí ãîïàðìàã îëìàç, Áó ýþçÿë ùÿñðÿòè, áó ìÿùÿááÿòè. Ñó ñÿïèí ãÿáðèìÿ, äèíúÿëèì áèð àç, Òÿçÿäÿí áàøëàéûì ñîíðà ñþùáÿòè. Ñèçäÿí áèð ðèúàì äà, äîñòëàð, áóäóð, áó, Êöðäÿí éîõ, Àðàçäàí ýÿòèðèí ñóéó... 427 Áó êþâðÿê ùèññ äÿ Ñöëeéìàí Ðöñòÿìèí Úÿíóá øeðëÿðèíäÿ èíêèøàô eäÿí, þçöíöí áÿäèè-eñòeòèê òÿñäèãèíè òàïàí eìîñèîíàë ìîòèâëÿðäÿí áèðèäèð âÿ áèç ëèðèê ãÿùðÿìàíûí òàì ñÿìèìèééÿòèíÿ èíàíäûüûìûç ö÷öí, ùÿìèí ìîòèâëÿ áàüëû ìèñðàëàðûí òÿñèðè äÿ ýöúëö îëóð. Ýÿë Áàêûéà, áàüûì, áàü÷àì ýöëÿíäÿ, Áèðúÿ îâóú òîðïàã ýÿòèð ýÿëÿíäÿ, Äîñòëàð ãàòñûí òîðïàüûìà þëÿíäÿ, Áÿëêÿ îíäà êàìà ÷àòàì, Øÿùðèéàð, Ñîí ìÿíçèëäÿ ðàùàò éàòàì, Øÿùðèéàð!.. Áöòöí áó ãÿìëè-êÿäÿðëè ìîòèâëÿðëÿ áÿðàáÿð, î ùÿñðÿòèí áþéöêëöéö âÿ äÿðèíëèéè èëÿ áÿðàáÿð, Ñöëeéìàí Ðöñòÿìèí Úÿíóá øeðëÿðèíäÿ áèð èíàì äà âàð: õàëãûí ãÿùðÿìàíëûüûíà, ìÿòàíÿòèíÿ, ãàäèðëèéèíÿ èíàì. Ýÿëÿúÿéÿ èíàì. Áó èíàìû, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéÿ ãàðøû, øàù èñòèáäàäûíà, ìèëëè ùöãóãñóçëóüà, àíà äèëèíèí äóñòàãëûüûíà ãàðøû þëöì-äèðèì ìöáàðèçÿëÿðèëÿ çÿíýèí òàðèõè éàðàäûá. Áó èíàìû, ãÿùðÿìàí ñÿòòàðõàíëàðûí, õèéàáàíèëÿðèí èøûãëû ÿìÿëëÿðè, èíãèëàáè-äeìîêðàòèê ùÿðÿêàòûí ïàðëàã ãÿëÿáÿëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðèá. Ñöëeéìàí Ðöñòÿì Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ìöðàúèÿòëÿ: Ñÿòòàðõàíûí áàéðàüûíû ãÿëáèíäÿí àñàí, Ìèëëÿòèíèí øþùðÿòèíè ýöíÿøÿ éàçàí, ßëèãàíëû úÿëëàäëàðûí ãÿáðèíè ãàçàí, Àü ýöíëÿðè ñàëàìëàéàí ñÿí äeéèëìèäèí?! Àëíûà÷ûã î ãÿùðÿìàí ñÿí äeéèëìèäèí?! — ñóàëûíû âeðèð âÿ áó ñóàëûí þçöíäÿ äÿ áèð òÿñäèã âàð; eéíè çàìàíäà, áó ñóàëà úàâàá îëàðàã õàëãûí äèëèíäÿí «äeäèéèí î àäàì ìÿíÿì, ùÿëÿ ñàüàì ìÿí» - äeéÿ úàâàá âeðèð: Ñÿùÿð eðêÿí Áèëèðñÿíìè öôöãëÿðäÿ ãûçàðàí íÿäèð? Ìÿíèì ãàíëû êþéíÿéèìäèð, áàéðàüûìäûð î, Ùàãã, ÿäàëÿò âóðóøóíäà éàðàüûìäûð î! Î âóðóø äàâàì eäèð — áÿçÿí ìÿíÿâè áèð âóðóø êèìè, áÿçÿí ñèëàùëû áèð äþéöø êèìè. 428 «Ùàãã, ÿäàëÿò âóðóøó» ùÿìèøÿ ùàããûí âÿ ÿäàëÿòèí ãÿëÿáÿñèëÿ ãóðòàðûð. Áó ãÿëÿáÿ áÿçÿí îí èë, áÿçÿí éöç èë òÿëÿá eäèð, ìèíëÿðèí, éöç ìèíëÿðèí, ùÿòòà ìèëéîíëàðûí ãàíû ùeñàáûíà áàøà ýÿëèð, ëàêèí î «ùàãã, ÿäàëÿò âóðóøó»íóí ñîí íÿòèúÿñèíäÿ äèàëeêòèê áèð ãàíóíàóéüóíëóã âàð. Õàëãûí îüóëëàðûíûí áàøûíû êÿñìÿê, îíëàðû äàð àüàúûíäàí àñìàã ìöìêöíäöð, ëàêèí áöòöí õàëãûí áàøûíû êÿñìÿê, áöòöí õàëãû äàð àýàúûíäàí àñìàã ìöìêöí äeéèë! Õàëãûí îüóëëàðûíà þìöðëöê ùÿáñ úÿçàñû êÿñìÿê îëàð, îíëàðû þìöðëÿðèíèí àõûðûíàúàí ìÿùáÿñëÿðäÿ ñàõëàìàã îëàð, ëàêèí õàëãû ÿáÿäè ìÿùáÿñäÿ ñàõëàìàã îëìàç! Ýÿë ãóëàã àñ áèð äÿ ìÿíÿ, Àüëàéûá þç òàëeéèíÿ Êÿì äeìÿ, Òÿáðèç ýþçÿëè, Ãÿì éeìÿ, Òÿáðèç ýþçÿëè! Ìÿí áèëèðÿì, ýöí ýÿëÿúÿê, Ýöë êèìè áàõòûí ýöëÿúÿê. Úàí ñûõàí ùèúðàí êe÷ÿúÿê, Ñÿñëÿíÿúÿê àðçóëàðûì, Ùÿð ýöí Àðàçäàí êe÷ÿúÿê Îäëó êþíöë ìàùíûëàðûì!.. Ìÿí éeíÿ äÿ õÿéàëÿí ñöðÿòëÿ Íàõ÷ûâàíà ýeäÿí ùÿìèí ãàòàðà ãàéûäûðàì, Àðàç ãûðàüûíà ãàéûäûðàì âÿ áó äÿôÿ ìÿí äÿ ùèññ eäèðÿì, èíàíûðàì êè, ãàðøûìûçäàí þòöá êe÷ÿí î Úÿíóá òîðïàüûíäà éeíè áèð ñÿùÿð à÷ûëàúàã, ýöíÿøèí øÿôÿãëÿðè î òîðïàüû ãûçäûðàúàã âÿ î çàìàí î ãàòàð ïÿíúÿðÿëÿðèíèí áóç ñîéóüóíà äà áèð ùÿðàðÿò ýÿëÿúÿê... 1986. 429 ÑßÙÍßÌÈÇÈÍ ÑÀÁÀÙÛ ÍÀÌÈÍß Áó ýöí Àçÿðáàéúàí òåàòð ñÿíÿòèíèí ìöàñèð âÿçèééÿòè ùàããûíäà ôÿðäè íàðàùàòëûã, ôÿðäè íàðàçûëûã, íåúÿ äåéÿðëÿð, ýèëåé-ýöçàð àðòûã èúòèìàè áèð íàðàùàòëûüà, èúòèìàè áèð ãàéüûéà ÷åâðèëìèøäèð. ×öíêè âÿçèééÿò äîüðóäàí äà úèääèäèð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí òåàòð ñÿíÿòè áèð êöëë ùàëûíäà þç õàëãûíûí èñòåäàäûíû, ùèññ-ùÿéÿúàíëàðûíû, ôèêèð âÿ àìàëûíû «Àçÿðáàéúàí òåàòð ìÿêòÿáè» äåäèéèìèç ìÿíÿâè ñÿðâÿòÿ ëàéèã øÿêèëäÿ èôàäÿ åäÿ áèëÿðìè? Áó ñóàë ÿòðàôûíäà ôèêèðëÿøÿðêÿí èêèëè ùèññ êå÷èðèðèê. Áèð òÿðÿôäÿí òåàòðëàðûìûçûí, èëê íþâáÿäÿ èñÿ àêàäåìèê äðàì òåàòðûìûçûí ñÿùíÿäÿ ìöàñèð äðàìàòóðýèéàìûçûí éåíè âÿ ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðè ÿñàñûíäà àéðû-àéðû óüóðëó, ùÿòòà éöêñÿê ñÿâèééÿëè òàìàøàëàð àðòûã ýöúëö áèð àêòéîð íÿñëè éåòèøäèðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñû áó ýöí äÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí ýöúëö, ãàäèð áèð ñàùÿñèäèð âÿ ùÿìèí äðàìàòóðýèéàíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðè ìÿùç õàëãûí ïðîáëåìëÿðèíè ãàëäûðìàã ö÷öí õàëãûí öðÿéèíÿ éîë òàïûð. Ëàêèí áó úöð íàèëèééÿòëÿðèìèçèí êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèñè áöòöí òåàòðëàðûìûçûí öìóìè ìÿíçÿðÿñè ôîíóíäà àçëûã òÿøêèë åäèð âÿ áó ýöí Àçÿðáàéúàí òåàòðû Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíè áöòöí âöñÿòè èëÿ ëàéèã îëäóüó áÿäèè-åñòåòèê ãöäðÿòèëÿ òàì øÿêèëäÿ òÿìñèë åäÿ áèëìèð. Ùàëáóêè, Àçÿðáàéúàí òåàòðû ãÿäèì âÿ çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðÿ ìàëèêäèð, îíóí áöíþâðÿñè ìèí èëëÿð áóíäàí ÿââÿëëÿðÿ àïàðûá, ìöäðèê âÿ øþâãëö õàëã îéóíëàðûíäàí, ìÿðàñèì òàìàøàëàðûíäàí óúàëìûøäûð. Áèç «Àõóíäîâ òåàòðû», «Âÿçèðîâ òåàòðû», «Ìèðçÿ Úÿëèë òåàòðû», «Ùàúûáÿéîâ òåàòðû», «Úàâèä òåàòðû», «Úàááàðëû òåàòðû» êèìè áèð ñÿðâÿòÿ ìàëèêèê. Ú. Çåéíàëîâóí, Ù. ßðÿáëèíñêèíèí, Ö.Ðÿúÿáèí, Ì.Äàâóäîâàíûí, Ì.À.ßëèéåâèí, Ñ.Ðóùóëëàíûí, ß.ßëÿêáÿðîâóí, îíëàðúà äèýÿð áþéöê ñÿùíÿ õàäèìëÿðèìèçèí ïàðëàã ñÿíÿòè áó ýöí äÿ íÿèíêè òåàòðûìûçà, öìóìèééÿòëÿ, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ èøûã ñà÷ûð. Éàõûí êå÷ìèøèìèçèí, Ð. Òÿùìàñèáèí, È. Ùèäàéÿòçàäÿíèí, À. Èñýÿíäÿðîâóí, Ì.Ìÿììÿäîâóí, Ò. Êàçûìîâóí àäëàðû èëÿ áàüëû ïàðëàã òåàòð óüóðëàðû áó ýöí äÿ õàòèðÿëÿðäÿ áèð ñåâèíú éàøàäûð, ëàêèí îíëàðûí ÿíÿíÿëÿðè èñÿ ñûðô ðåæèññîðëóã, òåàòð àòðèáóòèêàñû áàõûìûíäàí áèëàâàñèòÿ Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíäÿ þçöíöí òàì äèàëåêûòèê èíêèøàôûíû òàïìûð. 430 Áèçèì àéðû-àéðû íàèëèééÿòëÿðèìèç î çàìàí Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí ìÿõñóñè áèð ìÿêòÿá êèìè òàì âÿ öçâè èíêèøàôûíû òÿìèí åäÿ áèëèð êè, îíëàðûí êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèñè äÿ éöêñÿê îëñóí. Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, ýÿëÿúÿê èíêèøàôûí ïåðñïåêòèâëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê èñòÿðêÿí éàðàíìûø âÿçèééÿòèí ñÿáÿáëÿðèíè àðòûã àøêàð åòìÿê õÿëãèëèéè À.Èñýÿíäÿðîâ âÿ Ì.Ìÿììÿäîâ åïèêëèéè, Ò.Êàçûìîâ ëèðèêàñû âÿ ïñèõîëîýèçìè ÷àòûøìûð. Ìÿí òåç-òåç ôèêèðëÿøèðÿì: âàõòèëÿ áó áþéöê ñÿíÿòêàðëàðà ìàëèê îëäóüóìóç áèð òÿãäèðäÿ, íÿ ö÷öí èíäè èñòåäàäëû ðåæèññîð ãûòëûüû êå÷èðèðèê? Éÿãèí îíà ýþðÿ êè, âàõòûíäà — èéèðìè èë áóíäàí ÿââÿë ýÿëÿúÿéè äöøöíìÿìèøèê, éåíè íÿñèëëÿðèí ñÿíÿòêàðëûã åñòàôåòèíè ãÿáóë åòìÿñè áàðÿäÿ âàõòûíäà íàðàùàò îëìàìûøûã, ÿçèééÿò ÷ÿêìÿìèøèê, ñÿíÿòèìèçè þçöìöçäÿí ñîíðàêû íÿñëÿ ëàéèãèíúÿ þéðÿòìÿìèøèê. Ñÿíÿò êîðèôåéëÿðèíèí ñîíñóçëóüó õàëãûí ìÿäÿíèééÿòèíè êàñûá ñàëûð âÿ åëÿ áèëèðÿì êè, ðåæèññîðëóã ñàùÿñèíäÿêè áó ìþâúóä âÿçèééÿò áèçèì ùàìûìûç ö÷öí èáðÿò äÿðñè îëìàëûäûð. Ùÿì äÿ éàëíûç òåàòðìûçëà áàüëû éîõ, ìÿäÿíèééÿòèìèçèí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ. Áöòöí áó ñþéëÿäèêëÿðèìèçÿ ýþðÿ, áó ýöí èíçèáàòè-òÿøêèëàòè ìÿñÿëÿëÿðèí ÿùÿìèééÿòè äàùà äà àðòûð, ÷öíêè òÿäáèð ýþðöëìÿëèäèð. Ìÿí èíçèáàòè-òÿøêèëàòè ìÿñÿëÿëÿð äåäèêäÿ éàëíûç òåàòð áèíàëàðûíûí òÿìèðèíè, éàõóä òåàòð çàëëàðûíûí éàéäà èñòè, ãûøäà èñÿ ñîéóã îëäóüóíó íÿçÿðäÿ òóòìóðàì. Ùÿð÷ÿíä áóíëàð äà ãÿòèééÿí àç ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿð äåéèë. Òåàòð áàéðàìäûð âÿ ãûøäà ïàëòî èëÿ çàëäà îòóðóá ñîéóãäàí äîíà-äîíà âÿ éöíýöë ïàëòàðäà ñÿùíÿäÿ öøöì-öøöéÿí àðòèñòëÿðèí ùàëûíà àúûéà-àúûéà áàéðàì ùèññëÿðè êå÷èðìÿê, åëÿ áèëèðÿì êè, õåéëè ìöøêöë èøäèð. Ëàêèí áó ýöí áèç éàðàäûúûëûãëà áàüëû èíçèáàòè-òÿøêèëàòè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíÿ äÿ õöñóñè ôèêèð âåðìÿëèéèê. Ìèñàë ö÷öí áåëÿ áèð âÿçèééÿòè íîðìàë ùåñàá åòìÿê îëàðìû êè, áèçèì ßëè Çåéíàëîâ, Ë. Áÿäèðáÿéëè, Ñ.Ùöñåéíîâ, Ø. Ìÿììÿäîâà, Ý. Ýöëÿùìÿäîâà, Åë÷èí Àñëàíîâ êèìè ñÿíÿòêàðëàðûìûç Àçÿðáàéúàí òåàòð ùÿéàòûíäàí êÿíàðäà ãàëìûøëàð. Éàõóä äðàì òåàòðëàðûìûçûí, èëê íþâáÿäÿ Ì.ßçèçáÿéîâ àäûíà Àêàäåìèê Äðàì Òåàòðûíûí ãàðäàø ðåñïóáëèêà òåàòðëàðû, Ìîñêâà âÿ Ëåíèíãðàä òåàòðëàðû èëÿ ÿëàãÿñèíèí èíäèêè âÿçèééÿòè áèçè ãàíå åäÿ áèëÿðìè? Ùàëáóêè, áåëÿ áèð éàðàäûúûëûã ÿëàãÿñè ÷îõ øåé âåðÿ áèëÿð. Áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, ðåïåðòóàðûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ òåàòðëàðà äàùà àðòûã ìöñòÿãèëëèê âåðìÿê ëàçûìäûð âÿ òÿñàäöôè äåéèë êè, áó áàðÿäÿ àðòûã Öìóìèòòèôàã ìèãéàñûíäà òÿäáèðëÿð ýþðöëöð. Áÿäèè øöóðëàðûí ñÿëàùèééÿòèíè àðòûðìàã äà, áèçúÿ öìóìè èøèí õåéðèíÿ îëàð, ÷öíêè áó çàìàí äåéÿê êè, áàø ðåæèññîðóí òÿú431 ðöáÿñèçëèéè, éàõóä çÿèôëèéè, öìóìèééÿòëÿ, òåàòðûí çÿèôëèéè êèìè þçöíö áèðóçÿ âåðìÿç. Áèð úèääè ìÿñÿëÿíè äÿ õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð, ðåñïóáëèêàìûçäà èêè àêàäåìèê òåàòð âàð: Ì.ßçèçáÿéîâ àäûíà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Àêàäåìèê Äðàì Òåàòðû âÿ Ì.Ô. Àõóíäîâ àäûíà. Áó áàõûìäàí áèç äèããÿòè áèð-áèðè èëÿ ñûõ ñóðÿòäÿ áàüëû ö÷ ÿñàñ úÿùÿòÿ úÿëá åòìÿê èñòÿéèðèê: òåàòð ñÿíÿòèíèí õÿëãèëèéè, ðåæèññîð ïðîáëåìè, èíçèáàòè-òÿøêèëàòè ìÿñÿëÿëÿð. Òåàòðûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, ñÿíÿòèí ñÿâèééÿñèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ÿí ìöùöì àìèëëÿðäÿí áèðè îíóí êöëëè ñèìàñû, îíóí õÿëãèëèéèäèð. Ñÿíÿò î çàìàí áÿøÿðè ìàùèééÿò äàøûéà áèëÿð êè, îíóí ÿñàñûíäà êîñìîïîëèò òÿìàéöëëÿð éîõ, ìèëëè þçöíöèôàäÿ äàéàíñûí. Áåëÿ áèð ìöùöì úÿùÿòÿ õöñóñè ôèêèð âåðìÿëèéèê êè, ìèëëèëèéèí ôþâãöíäÿ, ìèëëèëèêäÿí êÿíàðäà áÿøÿðèëèê éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç. Òåàòðäà õÿëãèëèê áèð òÿðÿôäÿí õàëãûí ïðîáëåìëÿðèíè, êå÷ìèøèíè âÿ áó ýöíöíö, îíóí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíûíû, àðçó âÿ èñòÿéèíè, ýöçÿðàíûíû, ïñèõîëîæèñèíè ùÿìèí õàëãûí áÿäèè-åñòåòèê ÿíÿíÿëÿðèíäÿí äîüóá ýÿëÿí òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ ñÿùíÿéÿ ÷ûõàðìàã äåìèðèêñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ìèëëè þçöíöèôàäÿíè äöíéà òåàòð ñÿíÿòèíèí ãàçàíäûüû ÿí éåíè íÿçÿðè âÿ òÿúðöáè íàèëèééÿòëÿðäÿí éàðàäûúû øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ éîëó èëÿ òàìàøà÷ûëàðà ýþñòÿðìÿê äåìÿêäèð. Éÿíè õàëãà áàüëûëûã, áèð òÿðÿôäÿí èñÿ ùÿìèí áÿäèè èôàäÿ ïðîñåñèíäÿ ìöòÿðÿããè äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí íàèëèééÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê. Áó ýöí áèç, öìóìè ðåæèññîðëóã ìÿäÿíèééÿòè áàõûìûíäàí ìÿùç áó ùàðìîíèéàíû Àçÿðáàéúàí òåàòðûíäà ìöøàùèäÿ åòìèðèê. Áèç «ðóñ òåàòðû», «ýöðúö òåàòðû», éàõóä «Ëèòâà òåàòðû» àíëàéûøëàðûíûí òÿðÿôìöãàáèëè êèìè, «Àçÿðáàéúàí òåàòðû» àíëàéûøûíû òÿùëèë âÿ òÿäãèã îáéåêòèíÿ ÷åâèðÿ áèëìèðèê, ÷öíêè Àçÿðáàéúàí ðåæèññîðëóüóíóí áèð êöëë ùàëûíäà ìèëëè ñèìàñû, ìèëëè ìÿõñóñèëèéè äÿãèã áÿäèè-åñòåòèê úèçýèëÿðëÿ þçöíö ýþñòÿðÿ áèëìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èêèíúè úÿùÿò, éÿíè àéðû-àéðû ðåæèññîðëàðûìûçûí áàøãà ãàáàãúûë òÿúðöáÿñèíäÿí èñòèôàäÿñè ÷îõ çàìàí ýþéäÿí àñûëû ãàëûð, åôôåêòñèç îëóð âÿ åïèãîíëóüà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð, èêèíúè äÿðÿúÿëè éàìñûëàìàéà, òÿãëèä÷èëèéÿ ÷åâðèëèð. Éàëàí÷û íîâàòîðëóã ùÿìèøÿ ñÿíÿòèí äöøìÿíè îëìóøäóð. Áèð àíëûã éàõûí êå÷ìèøèìèçÿ ãàéûäàã: À.Èñýÿíäÿðîâ áèð òÿðÿôäÿí òàðèõè ìþâçóëó «Âàãèô»è, éàõóä ìöàñèð ìþâçóëó «Áàùàð ñóëàðû»íû òàìàøàéà ãîéóðäó, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ «Îòåëëî»íó âÿ ùÿð èêè ùàëäà ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíûðäû, ÷öíêè áó ãóðóëóøëàð îðèæèíàë èäè, îíëàðäà ñûðô ðåæèññîð ñÿíÿòè áàõûìûíäàí áÿëêÿ äÿ ãöñóðëàð òàïìàã îëàðäû, ëàêèí òÿãëèä÷èëèê éîõ èäè. Ì.Ìÿììÿäîâ áèð ìèëëè êëàññèêàéà ìöðàúèÿò 432 åäèá, «Äÿëè éûüûíúàüûíû» òàìàøàéà ãîéóðäó, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ «Îí èêèíúè ýåúÿ»íè âÿ ùÿð èêè òàìàøàäà áèç, ÿíÿíÿ èëÿ íîâàòîðëóüóí äèàëåêòèê âÿùäÿòèíè ýþðöðöê. Ò. Êàçûìîâ áèð òÿðÿôäÿí ìèëëè òåàòðûìûçäà áèð ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åäÿí ëèðèê-ïñèõîëîæè òÿìàéöëö ìÿùàðÿòëÿ èíêèøàô åòäèðèðäè, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ «Àíòîíè âÿ Êëåîïàòðà»íû òàìàøàéà ãîéóðäó âÿ ìÿùç Àçÿðáàéúàí ðåæèññîðëóã ìÿêòÿáè íöìàéÿíäÿñèíèí ýþçö èëÿ Øåêñïèðè îõóìàüû áàúàðûðäû. Èíäè èñÿ éàëàí÷û íîâàòîðëóã áÿçÿí Ì.Ô. Àõóíäîâ, éàõóä Ö.Ùàúûáÿéîâ èðñèíè åëÿ áèð ýöíÿ ãîéóð êè, çàëäàí éàðûì÷ûã ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí. Áèçèì ìöàñèð ñÿùíÿìèç Àçÿðáàéúàí àðòèñòëèê ìÿêòÿáèíèí çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åòäèðÿí Ù.Ãóðáàíîâà âÿ Í.Çåéíàëîâà, Ì. Äàäàøîâ âÿ ß. Çåéíàëîâ, éàõóä ñîíðàêû íÿñëèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí Ù.Òóðàáîâ. À. Ïÿíàùîâà, Ø. Ìÿììÿäîâà, Ô.Ïîëàäîâ âÿ áàøãàëàðû êèìè èñòåäàäëû ñÿíÿòêàðëàðà ìàëèêäèð. Ëàêèí áèçèì ðåæèññîðëàðûìûç îíëàðûí èñòåäàäëàðûíäàí òàì ìÿíàñûíäà èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðìè? Áó ñóàëûí äà úàâàáû ìöñáÿò äåéèë. Äöçäöð, Ú. Ñÿëèìîâàíûí, Ì. Ôÿðçÿëèáÿéîâóí, À.Êàçûìîâóí, Ù. Àòàêèøèéåâèí (ìÿí áó ðåæèññîðóí Øÿêè òåàòðûíäàêû ôÿàëèééÿòèíè íÿçÿðäÿ òóòóðàì) À. Íåìÿòîâóí âÿ áèð ñûðà áàøãà ðåæèññîðëàðûìûçûí àðòûã ãåéä åòäèéèìèç êèìè, àéðûàéðû óüóðëó òàìàøàëàðû âàð, ëàêèí åòèðàô åòìÿëèéèê êè, áó ýöí áèð êöëë (!) ùàëûíäà áèçèì ðåæèññîðëóã ñÿíÿòèìèçäÿ Ð.Òÿùìàñèá âÿ È.Ùèäàòéÿòçàäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿð Äðàì òåàòðû. Ëàêèí íÿ ãÿäÿð ãÿðèáÿ ýþðöíñÿ äÿ ùÿð èêè òåàòð èíäèéÿ ãÿäÿð àêàäåìèêëèê ñÿëàùèééÿòèíäÿí, áó ôÿõðè àäûí âåðäèéè èìòèéàçëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìèð âÿ áó äîüðóäàí äà àúûíàúàãëû áèð âÿçèééÿòäèð. Áó òåàòðëàð àêàäåìèêëèê ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëìàäûãëàðû ö÷öí ìÿñÿëÿí, áèçèì àðòèñòëÿðèìèç þëêÿìèçèí äèýÿð àêàäåìèê òåàòðëàðûíäà ÷àëûøàí ùÿìêàðëàðûíà íèñáÿòÿí àç ìààø àëûðëàð, áó äà òÿáèè êè, ùå÷ äÿ ÿùÿìèééÿòñèç ìÿñÿëÿ äåéèë. Áåëÿ áèð âÿçèééÿò òåàòðûìûçûí ãàñòðîëëàðûíûí ñÿâèééÿñèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð, áèç íÿèíêè õàðèúè þëêÿëÿðäÿ, ùÿòòà þç þëêÿìèçäÿ áåëÿ, ëÿéàãÿòëè ãàñòðîë ñÿôÿðëÿðèíÿ ÷ûõà áèëìèðèê âÿ ñ. Áèç ùÿëÿ ìþâúóä âÿçèééÿòèí ìÿíÿâè ñûõûíòûñûíû äåìèðèê. Äåìÿëè, áèð òÿðÿôäÿí òåàòðëàðûìûç àêàäåìèêäèð, éÿíè àôèøàëàðäà áåëÿ éàçûðûã, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ àêàäåìèêëèéèí âåðäèéè èìòèéàçëàðûí ùå÷ áèðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóð, íåúÿ äåéÿðëÿð, àäû âàð, þçö èñÿ éîõäóð. Òÿÿúúöáëöäöð êè, íÿ ö÷öí óçóí èëëÿðäÿí áÿðè ÿëàãÿäàð òÿøêèëàòëàð ÑÑÐÈ Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéè ãàðøûñûíäà ìÿñÿëÿ ãàëäûðìûðëàð? Áó êè, åëåìåíòàð áèð òÿøÿááöñêàðëûã òÿëÿá åäèð... Àçÿðáàéúàí òåàòð ñÿíÿòèíèí ìöàñèð äþâðäÿ ùàìûìûçûí äèããÿòè7-28 433 íè úÿëá åäÿí, ùàìûìûçû äÿðèíäÿí äöøöíäöðÿí âÿ íàðàùàò åäÿí áó ÷àòûøìàìàçëûãëàðû èëÿ, ùÿòòà áèç äåéÿðäèê êè, íàãèñëèéè èëÿ áåëÿ áèð «òÿøÿááöñêàðñûçëûã» áèð-áèðèëÿ öçâè ñóðÿòäÿ áàüëûäûð. Àçÿðáàéúàí òåàòð òÿíãèäèíèí öìóìè âÿçèééÿòè äÿ áèçè òåàòð ñÿíÿòèíèí þçö êèìè äöøöíäöðìÿëè âÿ íàðàùàò åòìÿëèäèð. Òåàòð òÿíãèäè òåàòð ùÿéàòûíà, äàùà ýåíèø ýþòöðñÿê õàëãûí ìÿäÿíè-ìÿíÿâè ùÿéàòûíà î çàìàí åôôåêòëè ñóðÿòäÿ ìöäàõèëÿ åäÿ áèëÿð êè, îíóí åùòèâà äàèðÿñèíè ìÿùç ùÿìèí èúòèìàè âöñÿò øÿðòëÿíäèðñèí, òÿíãèä éàëíûç þçþçëöéöíäÿ ñÿíÿòèí éîõ, ùÿìèí ñÿíÿòèí ìÿõñóñ îëäóüó õàëãûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìÿéè áàúàðñûí. Õàëãûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìÿäÿí îíóí ìÿäÿíè-ìÿíÿâè èíêèøàôûíäà áþéöê óüóðëàð ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí òåàòð òÿíãèäè, ÷îõ òÿÿññöôëÿð êè, àç ãàëà, ñþíöê, ñÿðèøòÿñèç òÿñâèðè õàðàêòåð äàøûéàí ñòåðåîòèï ðåñåíñèéà òÿðèôíàìÿëÿðëÿ ÿâÿç îëóíóá. Íÿ ö÷öí? Îíà ýþðÿ êè, áó úöð ñòåðåîòèï ðåñåíçèéà-òÿðèôíàìÿëÿðèí éàüûøäàí ñîíðàêû ýþáÿëÿê êèìè àðòìàñû, ÷îõàëìàñû øÿõñè ìàðàã ùèññèíèí öñòöí òóòóëìàñûíûí íÿòèúÿñèäèð. Êèìèíñÿ õîøóíà ýÿëìÿê, äèññåðòàñèéà ìöäàôèÿ åòìÿê , «ÿë ÿëè éóéàð, ÿë äÿ öçö éóéàð» ïðèíñèïè èëÿ ãÿëÿìè èøÿ ñàëìàã, õàëãûí ìÿäÿíèìÿíÿâè ðèôàùû íàìèíÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê øþâãöíö, åùòèðàñûíû öñòÿëÿäèêäÿ, ÿëáÿòòÿ, ùàíñû õàëã òÿÿññöáöíäûí, ñÿíÿò òÿÿññöáöíäÿí ñþùáÿò ýåäÿ áèëÿð? ßëáÿòòÿ, èñòèñíàëàð âàð âÿ áèç áÿçÿí éöêñÿê ñÿâèééÿëè ñÿðèøòÿëè, ïðèíñèïèàë ðåñåíçèéàëàðà, ìÿãàëÿëÿðÿ äÿ òÿñàäöô åäèðèê. Ëàêèí, áóíëàð ìÿùç èñòèñíàäûð. Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, òåàòðûí èíêèøàôû éàëíûç òÿíãèääÿí àñûëû äåéèë, ëàêèí òÿíãèäèí òÿøÿááöñêàðëûüûíäàí ÷îõ øåé àñûëûäûð. Òÿíãèä áèð âÿòÿíäàø åùòèðàñû âÿ úÿñàðÿòèëÿ ÿëàãÿäàð òÿøêèëàòëàð ãàðøûñûíäà õàëãûí öìóìè ìÿäÿíè-ìÿíÿâè èíêèøàôû èëÿ áàüëû òåàòð ïðîáëåìëÿðè ãàëäûðûðìû? Òÿÿññöô êè, áó ñóàëà äà ìöñáÿò úàâàá âåðìÿê ìöìêöí äåéèë. Ùàëáóêè, ùÿìèí ïðîáëåìëÿð ÷îõäóð, ùÿì äÿ éàëíûç äðàì òåàòðìûçëà éîõ, öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð òåàòð ñÿíÿòèìèçëÿ — îïåðà âÿ áàëåòèìèçëÿ, ìóñèãèëè êîìåäèéàìûçëà áàüëû ïðîáëåìëÿð. Ìèñàë ö÷öí, íèéÿ áó ýöí Àçÿðáàéúàí òàìàøà÷ûñû þç òåàòðûíûí ñÿùíÿñèíäÿ äöíéà îïåðàñûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìóíÿëÿðèíÿ áåëÿ, äîüìà äèëèíäÿ ãóëàã àñà áèëìèð? Íÿ ö÷öí Ìîòñàðòûí, Âåðäèíèí, ×àéêîâñêèíèí, Áèçåíèí, îíëàðúà áàøãà áþéöê äöíéÿâè áÿñòÿêàðëàðûí áöòöí ìÿäÿíè õàëãëàðûí ñÿùíÿëÿðèíè ýÿçÿí îïåðàëàðûíäàí áèðúÿúèéè áåëÿ, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òàìàøàéà ãîéóëìóð? Éÿíè áó ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí 434 äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòäèðìÿê áó äÿðÿúÿäÿ ÷ÿòèí èøäèð êè, óçóí-óçóí èëëÿð òÿëÿá åäèð? Éîõ, áó áàðÿäÿ àäèúÿ îëàðàã äöøöíöëìöð, àäèúÿ âÿòÿíäàøëûã ÷àòûøìûð âÿ òÿíãèä äÿ ñóñóð. Éàõóä äöíéà îïåðåòòà ñÿíÿòèíèí áèðúÿ íöìóíÿñè áåëÿ, Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíóá ñÿùíÿéÿ ãîéóëìóð. Ãÿðóáÿ áèð âÿçèééÿòäèð: ìóñèãèëè êîìåäèéà òåàòðûìûçûí ðóñ áþëìÿñè äöíéà îïåðåòòà êëàññèêàñûíäàí íöìóíÿëÿð òàìàøàéà ãîéóð, (áó òàìàøàëàðûí êåéôèééÿòè áàøãà ñþùáÿòäèð, ëàêèí åéíè òåàòðûí Àçÿðáàéúàí áþëìÿñè èñÿ áó úöð îïåðåòòàëàðû òàìàøàéà ãîéìóð âÿ ÿñëèíäÿ, ìÿäÿíèééÿòèìèçèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíà çÿðÿð âóðóð, ÷öíêè Àçÿðáàéúàí òàìàøà÷ûñûíû äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí áèð ñàùÿñèíäÿí òàìàì òÿúðèä åäèð. Éÿãèí îíà ýþðÿ êè, òåàòðûí áóíà ýöúö ÷àòìûð. Î çàìàí ÿëàãÿäàð òÿøêèëàòëàðà âåðèëÿúÿê òÿáèè áèð ñóàë ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó íåúÿ ìóñèãèëè êîìåäèéà òåàòðûäûð êè, Øòðàóñóí, Êàëìàíûí, éàõóä ùÿð ùàíñû áàøãà áþéöê áèð áÿñòÿêàðûí áèðúÿ îïåðåòòàñûíû áåëÿ, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òàìàøàéà ãîéà áèëìèð. Àõû, áèç áó ñàùÿäÿ ïàðëàã âÿ çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðÿ ìàëèêèê. Àõû ùÿëÿ éåòìèø áåø èë áóíäàí ÿââÿë éàðàíìûø «Àðøûí ìàë àëàí» äöíéà îïåðåòòà ñÿùíÿëÿðèíè ýÿçèð, áÿñ «Àðøûí ìàë àëàí» ìÿäÿíèééÿòè, «Àðøûí ìàë àëàí» õÿëãèëèéè ùàíû? Íÿ ö÷öí áó ïàðëàã ÿíÿíÿëÿð êÿíàðäà ãàëûð âÿ áèç áó áàðÿäÿ äöøöíìöðöê. Íÿ ö÷öí Àçÿðáàéúàí òàìàøà÷ûñû áó ýöí «ìóñèãèëè êîìåäèéà» àäû àëòûíäà ÷îõ çàìàí îáûâàòåë ìàùèééÿòëè áàéàüû, ïðèìèòèâ ëàããûðòûéà áàõìàüà ìÿùêóìäóð? Àõû, áåëÿ áèð âÿçèééÿò çþâãëÿðè êîðøàëäûð, êðèòåðèëÿðè ìÿùäóäëàøäûðûð, äàéàçëàøäûðûð, åéáÿúÿð ùàëà ñàëûð, ýÿëÿúÿéèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàô åòìèø âÿòÿíäàøûíûí éåòèøäèðèëìÿñèíäÿ áÿäèè áàõûìäàí ìÿíôè ðîë îéíàéûð. Íÿ ö÷öí êëàññèê Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñû — Ì.Ô. Àõóíäîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Í.Âÿçèðîâ, ß.Ùàãâåðäèéåâ Ñ.Âóðüóí àäûíà Ðóñ Äðàì Òåàòðûíûí ðåïåðòóàðûíäàí êÿíàðäà ãàëûá? Áó òåàòð «Øåéõ Ñÿíàíû» òàìàøàéà ãîéäó âÿ åëÿ ùÿìèí òàìàøàíûí þçö ñöáóò åòäè êè, êëàññèê Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñû ìÿùÿëëè õàðàêòåð äàøûìûð, îíà èêèíúè äÿðÿúÿëè áèð òÿñÿððöôàò êèìè áàõìàã ñîí äÿðÿúÿ çÿðÿðëè âÿ ñàâàäñûç áèð òÿìàéöëäöð. ßëàãÿäàð òÿøêèëàòëàð áó íàãèñ âÿçèééÿòèí ôÿðãèíÿ âàðìûð, òÿíãèä èñÿ ñóñóð. Íÿ ö÷öí ýöíöí àðòìûø áÿäèè-åñòåòèê òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿéÿí ïéåñëÿð, òÿñàäöôè ìöÿëëèôëÿðèí ãÿëÿìëÿðèíäÿí ÷ûõìûø íàøû éàçûëàð ðàéîí òåàòðëàðûíûí (ùÿòòà áÿçÿí Ì.ßçèçáÿéîâ àäûíà Àêàäåìèê òåàòðûí äà!) ñÿùíÿñèíÿ éîë òàïûð? Àõû, ìÿðêÿçäÿí óçàãäà éàøàéàí òàìàøà÷ûëàðûí çþâãöíöí ôîðìàëàøìàñû, îëñóí êè, äàùà àðòûã 435 åùòèéàò âÿ ãàéüû òÿëÿá åäèð âÿ ÿñëèíäÿ, ðàéîí òåàòðëàðûíäà äðàìàòóðýèéà æàíðûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðè òàìàøàéà ãîéóëìàëûäûð. Íÿ ö÷öí ýþçÿë Àçÿðáàéúàí äèëè áèð ñûðà òàìàøàëàðäà åéáÿúÿð áèð âÿçèééÿòÿ ñàëûíûð? Áàéàüû âÿ âóëãàð äèàëåêòèçìäÿí èáàðÿò ëàããûðòû äèëèíÿ ÷åâðèëèð. Òàìàøà÷ûíû ÿñÿðèí ìÿíà âÿ ìÿçìóíó èëÿ éîõ, ãóðóëóøó èëÿ éîõ, êîáóä òÿëÿôôöçëÿ ýöëäöðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Òåàòð ñÿíÿòèìèçèí ìöàñèð âÿçèééÿòè èëÿ áàüëû òÿÿññöô êè, ùÿëÿ ùÿëë îëóíìàìûø úèääè ïðîáëåìëÿðèìèç ÷îõäóð âÿ áèð ìÿãàëÿäÿ áóíëàðûí ùàìûñûíû åùòèâà åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó éàõûíëàðäà òåàòð ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø õöñóñè ìöøàâèðÿ êå÷èðèëäè. Ëàêèí áåëÿ ìöøàâèðÿëÿðèí ÿùÿìèééÿòè î çàìàí åôôåêòëè, èøýöçàð îëà áèëÿð êè, áèçèì ùÿð áèðèìèç, èëê íþâáÿäÿ èñÿ ÿëàãÿäàð òÿøêèëàòëàð þçöíöòÿíãèäè áèð åùòèðàñ èëÿ, âÿòÿíäàø ãàéÿëÿðè èëÿ ñþçäÿí èøÿ êå÷ñèí, òåàòð ñÿíÿòèìèçèí, ÿñëèíäÿ èñÿ, öìóìèééÿòëÿ, ìÿäÿíèééÿòèìèçèí èíêèøàôû íàìèíÿ ÿëèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿñèí, þç èøèíè éåíèäÿí ãóðìàüû áàúàðñûí. 1986. 436 ÊÀÐÂÀÍ ÉÎËÀ ÄÖÇÖËÖÐ (Õàëãûìûç âÿ ÿäÿáèééàòûìûç ùàããûnäà äöøönúÿëÿð) Éàçûéà ïîçó éîõäór. Åë ñþçö Êàrâàí éîëà äöçöëör... Î ãÿäèì Àçÿráàéúàí ìàùíûñûíûí ìèñràñû åëÿ áèë êè, ÷îõ÷îõ óçàãëàräàí, óçóí-óçóí éöçèëëèêëÿrèí àräûíäàí ýÿëèr: êàrâàí éîëà äöçöëör... Áó ö÷ ñþçöí äöçöìö áó äÿì áèr ÿáÿäèééÿòäÿí õÿáÿr âårèr: ùÿìèí éîë ùå÷ âàõò òöêÿíèá áèòìÿéÿúÿê, ãóròàrìàéàúàã âÿ ùÿìèí êàrâàí äà ùÿìèøÿ éîëäà îëóá, ùÿìèøÿ éîëäàäûr âÿ ùÿìèøÿ äÿ éîëäà îëàúàã... Èëê ëàéëàìûçû íÿ âàõò åøèòìèøèêñÿ, èëê íÿüìÿìèç íÿ âàõò îõóíóáñà, èëê íàüûëûìûç íÿ âàõò ñþéëÿíèáñÿ, î êàrâàí äà ùÿìèí âàõòäàí éîëà äöçöëöá. Î êàrâàí ëÿë-úàâàùèr àïàrìûr, õàëãûí — Àçÿráàéúàí õàëãûíûí ìÿíÿâè ñÿrâÿòèíè ÿñrëÿräÿí ÿñrëÿrÿ éåòèrèr; éîëà äöçöëìöø î êàrâàí áó ýöí áèçèì þíöìöçäÿí þòör, áèçèì ìÿíÿâèééàòûìûçà áèr èøûã ýÿòèrèr, ñàáàù áèç îëìàéàúàüûã, ëàêèí î êàrâàí áèçèì áàëàëàrûìûçûí, íÿâÿëÿrèìèçèí, íÿòèúÿëÿrèìèçèí, êþòöúÿëÿrèìèçèí, éàäúàëàrûìûçûí ìÿíÿâè äöíéàñûíû èøûãëàíäûràúàã: áèçèì óëó áàáàëàrûìûç î êàrâàíû öçö áÿrè áèçèì ö÷öí éîëà ñàëûáëàr, áèç äÿ î êàrâàíû Ýÿëÿúÿéÿ éîëà ñàëûrûã. Ýÿëÿúÿê äÿ þçöíäÿí ñîíràéà éîëà ñàëàúàã. Î êàrâàíûí àõûr ìÿíçèëè ùå÷ âàõò ñîíó ýþröíìÿéÿúÿê Ýÿëÿúÿêäèr. Íÿ ãÿäÿr êè, Àçÿráàéúàí õàëãû éàøàéàúàã, íÿ ãÿäÿr êè, Àçÿráàéúàí äèëè þç õàëãûíû èôàäÿ åäÿúÿê, î ãÿäÿr äÿ éîëà äöçöëìöø î êàrâàí ýåäÿúÿê, ýåäÿúÿê... Ùÿr áèr äþâröí, çàìàíûí äà ìÿíÿâè ñÿrâÿòèíè— èëëÿrèí ñûíàüûíà ñèíÿ ýÿrìèø ÿí éàõøû ÿñÿrëÿrè äÿ þçö èëÿ àïàràúàã. Áó ÿáÿäèééÿò éîëóíó Àçÿráàéúàí õàëãûíûí äöùàñû éàràäûá. Ùÿr áèr õàëãûí ÿäÿáèééàòûíäà, áöòöí äþârëÿräÿ çÿèô èëÿ éöêñÿê ñÿíÿò ÿñÿrè ìöøòÿrÿê éàràíûá (âÿ áó ýöí äÿ áåëÿäèr!), ùÿòòà áÿçÿí çÿèô äàùà àròûã òÿrèôëÿíèá, ãàò-ãàò àròûã ìàääè ôèràâàíëûã ýÿòèrèá, ëàêèí ùå÷ çàìàí ìÿíÿâè áèr ñÿrâÿò êèìè éöçèëëèêëÿrè àëäàäà áèëìÿéèá: ÿñrëÿräÿí ÿñrëÿrÿ éàëíûç âÿ éàëíûç ñÿíÿò ÿñÿrëÿrè ÷àòäûrûëûá. 437 ÕVIII ÿñrèí óñòàä àøûãëàrûíäàí Äÿëëÿê Ìóràä ãîøìàëàrûíäàí áèrèíäÿ äåéèð: Àäÿì îüëó, éîë-ÿrêàíû òàíû, áèë, Éîë-ÿrêàí áèëÿíèí éårè äàr îëìàç... Áóràäàêû «éîë-ÿrêàí» àäè éîë êèìè, ãàéäà-ãàíóí ìÿíàñûíäà äà, çÿìàíÿíèí ìþòÿáÿrëÿrè ìÿíàñûíäà äà àäè ÿrêàí êèìè ñÿñëÿíìèr, åëÿ áèë êè, ñþùáÿò ùÿìèí Ýÿëÿúÿéÿ àïàràí éîëëàräàí ýåäèr, õàëãûí àäÿò-ÿíÿíÿñèíäÿí, õàëãûí ìÿíÿâè äöíéàñûíäàí, áàáàëàrûí ãîéóá ýåòäèéè éàäèýàrëàräàí ýåäèr. Äàüëàr áàøû ãàëàëàräûr, Áàáàëàräàí éàäèýàräûr... Ýÿëÿúÿéÿ àïàràí éîëëàräà çèrâÿñè ýþéëÿrÿ äÿéÿí î äàüëàrûí ÿçÿìÿòè âàr âÿ Ýÿëÿúÿéÿ àïàràí éîëëàr ùÿìèøÿ äöíÿíäÿí áàøëàéûr. Äöíÿíè ýþrìÿäÿí, äöíÿíè ñåâìÿäÿí âÿ ãèéìÿòëÿíäèrìÿéè áàúàrìàäàí Ýÿëÿúÿéèí ìÿíÿâè ñÿrâÿòëÿrèíè éàràòìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèr âÿ îëñóí êè, ùå÷ ìöìêöí äåéèë. Ùÿr áèr äþâräÿ «áó ýöíöí» áÿäèè òÿúröáÿñè þç ìöÿëëèôè èëÿ áèrëèêäÿ, äèëèíäÿ éàçûëäûüû, ùàããûíäà áÿùñ åòäèéè, ìàràüû èëÿ íÿôÿñ àëäûüû õàëãû äà èôàäÿ åäèrñÿ, äåìÿëè, Ýÿëÿúÿéÿ àïàràí éîëëàrà áèr àéäûíëûã ýÿòèrèr, èñòèãàìÿòè ìöÿééÿíëÿøäèrèr. Ýÿëÿúÿê èëÿ öíñèééÿòè äàùà ìÿíàëû, äàùà ìöíäÿrèúÿëè åäèr. ...Àíà áàëàñûíûí áåøèéè áàøûíäà ëàéëà äåäè: Ãûçûëýöë áóòàì, ëàé-ëàé. ßòrèíÿ áàòàì, ëàé-ëàé, Áàëàì ÿrñÿéÿ ýÿëÿ, Òîéóíó òóòàì, ëàé-ëàé. Íÿrýèçè öçöì, ëàé-ëàé, Éàõàíà äöçöì, ëàé-ëàé, Ñÿí áþéö, ìÿí ãîúàëûì, Òîéóíäà ñöçöì, ëàé-ëàé... Àé þòäö, èë äîëàíäû. Àíà: «— Áàäè-áàäè ýèrèôòàr, ùàìàì ùàìàì è÷èíäÿ, õÿëáèr ñàìàí è÷èíäÿ, äÿâÿ äÿëëÿêëèê åäÿr êþùíÿ ùàìàì 438 è÷èíäÿ. Ùàìàì÷ûíûí òàñû éîõ, áàëòà÷ûíûí áàëòàñû, áóräàí áèr òàçû êå÷äè, îíóí äà õàëòàñû éîõ. Ãàrûøãà øûëëàã àòäû, äÿâÿíèí áóäó áàòäû. Ìèë÷ÿê ìèíäèê Êör êå÷äèê, éàáàéíàí äîâüà è÷äèê. Ýöíëÿrèí áèr ýöíöíäÿ, Ìÿììÿä Íÿñèr òèíèíäÿ, áèrè âàrûéäû, áèrè éîõóéäó...» — äåéÿ áàëàñûíà ãàràâÿëëè-íàüûë ñþéëÿäè, àììà î íàüûë éàëíûç Ìÿëèêìÿììÿääÿí, éàëíûç Îâ÷ó Ïèrèìäÿí, Ýþé÷ÿê Ôàòìàäàí, Êå÷ÿëäÿí, Êîñàäàí äåìÿäè, õàëãûí róùóíäàí, àrçóñóíäàí, ñåâèíúèíäÿí, êÿäÿrèíäÿí õÿáÿr âåräè, èëëÿr êå÷äè, î óøàã áþéöéöá éåíèéåòìÿ îëäó. Úàâàíøèrè, Áàáÿêè, Êîrîüëóíó òàíûäû, îíëàrû ñåâäè, îíëàrû þçöíÿ úàíû úàíûíäàí, ãàíû ãàíûíäàí äîüìà áèëäè, ÷öíêè Àíàíûí áåøèê áàøûíäàêû î ëàéëàñû èëÿ î ýþçÿë «ãûçûëýöë áóòàì, ëàé-ëàé, ÿòrèíÿ áàòàì, ëàé-ëàé...» — ñþçëÿrè èëÿ ãî÷ Êîrîüëóíóí áèr äÿëè íÿrÿ ÷ÿêèá: Ùîéäó, äÿëèëÿrèì, ùîéäó, Éårèéèí ìåéäàí öñòöíÿ! Ùàâàäàêû øàùèí êèìè, Òþêöëöí àë-ãàí öñòöíÿ! Ãîéóí áÿäþéëÿr êèøíÿñèí, Ìèñrè ãûëûíúëàr èøëÿñèí. Êèìè òÿíàá ãûëûíúëàñûí, Êèìèíèç äöøìÿí öñòöíÿ! — äåéÿ ùàràéëàäûüû ãÿùrÿìàíëûã ÷àüûrûøû àràñûíäà ãÿrèáÿ áèr áàüëûëûã âÿ ãÿrèáÿ ìÿùrÿìëèê âàr èäè. Ìÿí áó áàüëûëûüà, áó ìÿùrÿìëèéÿ ãÿrèáÿ äåäèì, ëàêèí áóràäàêû ãåérè-àäèëèêëÿ áÿràáÿr, áèr öçâèëèê, äèàëåêòèê áèr àräûúûëëûã äà âàr. Ìÿýÿr õàëãûí ãÿùrÿìàíëûüû ùÿìèí õàëãûí ëàéëàñûíäàí áàøëàìûrìû? Ñÿíÿòèí äÿ ãàäèrëèéè åëÿ ùÿìèí Àíà ëàéëàñûíäàí rèøÿ ýþòörìörìö? Ñÿíÿòèí ýöúö ùÿìèí ìèëëèëèêäÿ äåéèëìè âÿ áÿäèè-åñòåòèê èôàäÿíèí ùå÷ áèr úîüràôè âÿ èrãè ñÿrùÿäëÿr òàíûìàéàí áÿøÿrè çèrâÿëÿrèíè äÿ ìÿùç ùÿìèí ìèëëèëèê ôÿòù åòìèrìè? Éàçãàáàüû: Ñÿìÿíè, Àë ìÿíè, Ùÿr éàçäà Ñÿí éàäà Ñàë ìÿíè... — 439 äåéÿ ìèëëè ñåâèíúè éàøàìàäàí: Áàëàìà ãóráàí èíÿêëÿr, Áàëàì ùà÷àí èìÿêëÿr? éàõóä: Áàëàìà ãóráàí õàëàñû, Áàëàì ãûçûë ïàràñû... — äåéÿ, ìèëëè àrçóëàìàëàr îëìàäàí: Ãûçûëýöë îëìàéàéäû, Ñàràëûá ñîëìàéàéäû. Áèr àérûëûã, áèr þëöì, Ùå÷ áèrè îëìàéàéäû... — äåéÿ, ìèëëè àürû ÷ÿêìÿäÿí, «×þrÿê ùàããû!», «Áÿrÿêÿò ùàããû!»— äåéÿ, ìèëëè àíä è÷ìÿäÿí, «Àíàìäàí ÿìäèéèì ñöä áóríóìäàí ýÿëäè!» — äåéÿ, ìèëëè øèêàéÿò åòìÿäÿí éàëíûç Àçÿráàéúàíûí éîõ, ùÿòòà éàëíûç Øÿrãèí äÿ éîõ, áöòöí áÿøÿrèééÿòèí Íÿñèìè, éàõóä Ôöçóëè óúàëûüûíà éèéÿëÿíìÿê, ùÿìèí óúàëûüà ýÿëèá ÷àòìàã ìöìêöíäörìö? Éîõ, ìöìêöí äåéèë. Ìèëëèëèêäÿí àérû, ìèëëèëèêäÿí éóõàrûäà äàéàíàí, éàëíûç þç-þçëöéöíäÿ, ìöñòÿãèë áèr áÿøÿrèëèê éîõäór âÿ îëà äà áèëìÿç. Ñÿíÿòèí áÿøÿrèëèéèíÿ ñÿíÿòèí ìèëëèëèéè íàèë îëór. Àçÿráàéúàí õàëãû îíà ýþrÿ Øåêñïèrè ãÿáóë åòäè, îíà ýþrÿ þç áàëàëàrûíà Ùàìëåò, Îôåëéà, ùÿòòà Îòåëëî àäû âåräè êè, áó äàùè ãÿëÿì ñàùèáè èëê íþâáÿäÿ þç äîüìà õàëãûíûí — äèëèíäÿ éàçäûüû, ùèññëÿrèíè, àrçóëàrûíû èôàäÿ åòäèéè èíýèëèñ õàëãûíûí ñÿíÿòêàrû èäè. Äîí Êèõîò îíà ýþrÿ Àçÿráàéúàí õàëãûíûí, àç ãàëà, ìèëëè ÿäÿáè ãÿùrÿìàíûíà ÷åârèëäè êè, î, èëê íþâáÿäÿ þç äîüìà èñïàí õàëãûíûí íöìàéÿíäÿñè èäè. Ëåâ Òîëñòîé èëê íþâáÿäÿ róñ õàëãûíûí áþéöê éàçû÷ûñû îëäóüó ö÷öí, ÿí ñûõ òåëëÿrëÿ róñ õàëãûíà áàüëû îëäóüó ö÷öí áàøãà õàëãëàrûí äà áþéöê éàçû÷ûñûäûr. XIV ÿñräÿ — áèr ÷îõ õàëãëàrûí ùÿëÿ þçöíö éåíèúÿ òàíûìàüà áàøëàäûüû áèr äþâräÿ Íÿñèìèíèí ëèrèê ãÿùrÿìàíû àëòû éöç èëäÿí ñîírà äà äèëëÿr ÿçáÿrè îëàí âÿ úàùàíøöìóëëóüó èëÿ áó ýöí äÿ èíñàíû ñàrñûäàí ìèñràëàrû ñþéëÿéèräè: 440 Ìÿíäÿ ñûüàr èêè úàùàí, ìÿí áó úàùàíà ñûüìàçàì, Ýþâùÿrè-ëàìÿêàí ìÿíÿì, êþâíö ìÿêàíÿ ñûüìàçàì... Âÿ áèç áó äÿrèí ôèêrèí, êÿëàìûí ìÿíàñûíû à÷ìàã ö÷öí, îròà ÿñrëÿrèí èëêèí äþârëÿrèíäÿí åòèáàrÿí ïàíòåèñò âÿùäÿòè-âöúóä ôèêèrëÿrè, ùöróôèëèéè òÿäãèã åäèrèê âÿ ÿëáÿòòÿ, äîüró äà åäèrèê, ëàêèí åéíè çàìàíäà, áóràäàêû «úàùàíà ñûüìàçëûã» Àçÿráàéúàí ìÿíÿâèééàòûíûí ýþñòÿrèúèñè, èôàäÿ÷èñè êèìè, Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíûí äöíéàíû ýþröá, äöíéàíû òàíûéûá, ÿäàëÿòñèçëèéèí, ìþùíÿòèí, èñòèñìàrûí, ùöãóãñóçëóüóí, õèñëÿò íàãèñëèêëÿrèíèí ìÿíàñûíà âàrûá êå÷èräèéè çÿíýèí ùèññëÿr, äöøöíúÿëÿräèr. «Úàùàíà ñûüìàçëûüû» áó úör äàùèéàíÿ áÿäèèëèêëÿ èôàäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí éàëíûç áèr ôÿräèí, äàùè Íÿñèìèíèí éîõ, áöòöí õàëãûí — Àçÿráàéúàí õàëãûíûí ÿëäÿ åòäèéè ìöärèêëèê âöñÿòè âàúèá èäè. Ùå÷ áèr òÿrèãÿòäÿí, òÿìàéöëäÿí, ôÿëñÿôè úÿrÿéàíäàí àñûëû îëìàéàràã, ÿí äàùè áèr ãÿëÿì ñàùèáèíèí áåëÿ (éÿíè äàùè ôÿräèí, áèr íÿôÿrèí): Ìÿí ìöëêè-úàùàí, úàùàí ìÿíÿì, ìÿí! Ìÿí ùÿããÿ ìÿêàí, ìÿêàí ìÿíÿì, ìÿí! Ìÿí ÿrø èëÿ ôÿrøö êàôö íóíÿì, Ìÿí øÿrùö áÿéàí, áÿéàí ìÿíÿì, ìÿí! Ìÿí êþâíö ìÿêàíö ýöí-ôÿêàíÿì, Áèëýèë êè, íèøàí, íèøàí ìÿíÿì, ìÿí! ...Ìÿí úöìëÿ úÿùàíö êàèíàòÿì, Ìÿí äÿùrö çÿìàí, çÿìàí ìÿíÿì, ìÿí! ... Èíñàíö áÿøÿrñÿí, åé Íÿñèìè. Ùÿã äår êè, ùÿìàí, ùÿìàí ìÿíÿì, ìÿí! — äåéÿ ìîíóìåíòàë Èíñàí ùèìíè, áÿøÿrè áèr ñÿrâÿò éàràòìàñû ö÷öí, ÿëáÿòòÿ, èëê íþâáÿäÿ, äèëè èëÿ äàíûøäûüû, òÿôÿêêörö èëÿ äöøöíäöéö õàëãûí áþéöêëöéö âàúèá èäè. Ùÿìèí õàëãûí Èíñàíûí áþéöêëöéöíö äÿrê åòìÿñè âàúèá èäè. Àéäûíäûr êè, áèç ôÿëñÿôè úÿrÿéàíëàrûí, èíäèêè ùàëäà èñÿ, êîíêråò îëàràã,, ùöróôèëèéèí ÿùÿìèééÿòèíè êè÷èëòìÿê, ìÿíàñûíû àçàëòìàã ôèêrèíäÿí ÷îõ óçàüûã, ñþùáÿò Íÿñèìè ïîåçèéàñûíûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, áöòöí õàëãëàrûí áþéöê ïîåçèéàñûíûí ìèëëè ìÿíñóáèééÿò ýöúöíäÿí âÿ çÿíýèíëèéèíäÿí ýåäèr. Õàëãûí ìÿíÿâè ñÿrâÿòèíè, èëê íþâáÿäÿ, ùÿìèí õàëãûí äèëè éàràäûr. Õàëãûí òÿôÿêêörö, ïñèõîëîæèñè, ùèññ-ùÿéÿúàíû íÿ ãÿäÿr çÿíýèí441 äèrñÿ, îíóí äèëè äÿ ùÿìèí çÿíýèíëèéÿ ìöâàôèã îëàràã, ÿí èíúÿ èíñàíè ùèññëÿräÿí òóòìóø ÿí ìörÿêêÿá äöíéÿâè ùàäèñÿëÿrÿúÿí éàøàéûøûí, ìÿíÿâè âÿ ìàääè ùÿéàòûí ïàíîràìûíû, ìÿíàñûíû, ìÿüçèíè áöòöí âöñÿòè èëÿ èôàäÿ åäÿ áèëìÿê ãöärÿòèíÿ ìàëèêäèr. Äèë ãÿäèìäèrñÿ, äèë óíóäóëìàéûáñà, èúòèìàè âÿ ìÿíÿâè àëÿìäÿ ùÿìèøÿ àêòèâ èøòèràê åäèáñÿ, õàëãûí áþéöê äöùàëàrû þçëÿrèíè âÿ þçëÿrè èëÿ áèrëèêäÿ õàëãëàrûíû äà áó äèëäÿ èôàäÿ åäèáëÿrñÿ, î äèë ùÿìèí ãÿäèìëèêëÿ áÿràáÿr, ùÿìèøÿ äÿ ìöàñèräèr. Àçÿráàéúàí äèëè Äÿäÿ Ãîrãóä çàìàíûíûí äà, Õÿòàè äþâröíöí äÿ âÿ áó ýöíöí äÿ ìöàñèr äèëèäèr. Àçÿráàéúàí äèëè ùÿìèøÿ çÿìàíÿíèí ìörÿêêÿá ñèéàñè-èúòèìàè ïrîáëåìàòèêàñûíû äà (ìèñàë ö÷öí, Ôöçóëèíèí «Øèêàéÿòíàìÿ»ñèíè éàäûìûçà ñàëàã!), ìÿíÿâè àëÿìèíè äÿ (éåíÿ äÿ åëÿ Ôöçóëèíèí «Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí»óíó õàòûrëàéàã!) åùòèâà åäÿ áèëÿúÿê áèr éöêñÿêëèêäÿ äórìóøäór. Àçÿráàéúàí äèëèíèí ìöàñèr Àçÿráàéúàí ÿràçèñèíäÿ ýåíèø éàéûëìàñû ÿí ãÿäèì äþârëÿrèí òàrèõè ùàäèñÿñèäèr. «Ìèõè éàçûëàräà, ùàáåëÿ èëê ìÿíáÿëÿräÿ îëàí ìÿëóìàòëàr Àçÿráàéúàí ÿràçèñèíäÿ òörê äèëèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíèí åràìûçäàí ÿââÿëêè äþârÿ àèä îëäóüóíó ýöìàí åòìÿéÿ èìêàí âårèr».1 Ñîí äþârëÿrèí òÿäãèãàòëàrû èñÿ áó òàrèõè äàùà ãÿäèì çàìàíëàrà àïàrûá ÷ûõàrûr. Ìèñàë ö÷öí, Àçÿráàéúàí ãÿáèëÿ áèrëÿøìÿëÿrèíäÿí ñàãëàrûí âÿ ãàøãàéëàrûí (ñîíóíúóëàr áó ýöí äÿ Úÿíóáè Àçÿráàéúàíäà éàøàéûrëàr âÿ ãÿäèì ãÿáèëÿ àäëàrûíû äà îëäóüó êèìè ìöùàôèçÿ åäèáëÿr) åràìûçäàí ÿââÿë VII éöçèëëèêäÿ ìöàñèr Àçÿráàéúàíûí ÿràçèñèíäÿ éàøàäûãëàrû àròûã åëìè ÿñàñëû, íöôóçëó ìöëàùèçÿëÿr êèìè èrÿëè ñöröëör.2 Òàrèõèí ÿí ãÿäèìëÿrèíÿ àïàràí äþâräÿ, î äþâräÿ êè, áöòöí áÿøÿrèééÿòèí ìÿíÿâè ñÿrâÿòè éåíèúÿ éàràíìàüà áàøëàéûräû, î äþâräÿ êè, ùÿëÿ Ùîìårèí äöíéàéà ýÿëìÿéèíÿ óçóí-óçóí ÿñrëÿr ãàëûräû, î äþâräÿ êè, ìöõòÿëèô õàëãëàrûí èëê ëàéëàëàrû, èëê íÿüìÿëÿrè, èëê íàüûëëàrû éàràíûräû, î çàìàí Àçÿráàéúàí äèëè äÿ ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí áÿäèè-åñòåòèê þçöíöèôàäÿñèíèí èëêèí òÿúröáÿëÿrèíè éàràòäû âÿ ùÿìèí äþâräÿí åòèáàrÿí áó äèëäÿ éàràíàí áÿäèè ÿñÿrëÿrèí ÿí ýþçÿë íöìóíÿëÿrè äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿrêèá ùèññÿñèíÿ ÷åârèëäè. XIX ÿñrèí áèrèíúè éàrûñûíäà Ãàôãàçà ýÿëÿí Ì.É.Ëårìîíòîâ Àçÿráàéúàí äèëè áàrÿäÿ ìÿøùór ôèêrèíè éàçûräû: «Íåúÿ êè, Àârî1 Ç.È.Éàìïîëüñêèé. Äðåâíåéøèå ñâèäåòåëñòâî î òéóðêàõ â çîíå Àçåðáàéäæàíà, òåçèñû äîêëàäîâ. Áàêó, 1965, ñòð. 2. 2. Ì.Ñåéèäîâ. ßñêè êþêëÿr, «Óëäóç» æóríàëû, 1985, ¹ 12, ñÿù. 42. 442 ïàäà ôràíñûç äèëè, áó äèë äÿ áóràäà âÿ öìóìèééÿòëÿ, Àñèéàäà çÿrórèäèr...».1 Ì.É.Ëårìîíòîâäàí áèr àç ñîírà Ãàôãàçû ýÿçÿí Àëåêñàíär Äöìà (àòà) ãÿäèì Àçÿráàéúàí øÿùÿrè Øÿêèäÿ êíéàç Òàrêàíîâóí ãîíàüû îëór âÿ êíéàç âàõòûèëÿ Áåñòóæåâ-Ìàrëèíñêèäÿí àëäûüû áèr ìÿêòóáó Äöìàéà ýþñòÿrèr. Áó ìÿêòóá, ýþröíör, Äöìàíûí þçöíöí äÿ ôèêèrëÿrèíè òÿñäèã åòäèéè ö÷öí éàçû÷û îíó ìÿøùór «Ãàôãàç ñÿôÿrè» êèòàáûíà äàõèë åäèr. Áåñòóæåâ-Ìàrëèíñêè ùÿìèí ìÿêòóáäà éàçûr: «...ÿýÿr ñèç ãàëàã-ãàëàã ãÿäèì âÿ ëàçûìñûç êèòàáëàrû òîç óäà-óäà, þñêörÿ-þñêörÿ âÿrÿãëÿéèá îõóìàã ùÿâÿñêàrûñûíûçñà, áóíó åòìÿéèí. Ìÿí ñèçÿ Àçÿráàéúàí äèëèíè þérÿíìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþrörÿì».1 Éÿíè Øÿrãèí, î úöìëÿäÿí, Ãàôãàçûí ãÿäèì òàrèõèíè, çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòèíè þérÿíìÿê ö÷öí, èëê íþâáÿäÿ Àçÿráàéúàí äèëèíè þérÿíìÿê âàúèáäèr. Òÿñàäöôè äåéèëäè êè, Àçÿráàéúàí äèëèíäÿ íÿèíêè éàëíûç Àçÿráàéúàí ÿäèáëÿrè, åéíè çàìàíäà, ãîíøó õàëãëàrûí äà ÿäèáëÿrè, ìèñàë ö÷öí, áèr ÷îõ ýörúö âÿ årìÿíè øàèrëÿrè, àøûãëàrû (Âàíëû Ýþé÷ÿê, Ñàëìàñëû Ãóë ßròóí, Ñàéàò Íîâà, Éåòèì Ýörúö, Àøûã Ñåéràí, Àøûã Äîíè, Àøûã Êåøèøîüëó, Àøûã Ùÿçèrè âÿ á.) þçëÿrèíè èôàäÿ åäèr, ýþçÿë ÿñÿrëÿr éàçûräû. Áÿçÿí áèr ñûrà òàrèõè ùàäèñÿëÿrèí íÿòèúÿñèíäÿ åëÿ ïîåòèê âÿ öìóìèééÿòëÿ, ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿr éàràíûr âÿ ìöÿééÿí áèr äþâr ö÷öí ñàáèòëÿøèr, êàíîí ùàëûíû àëûr êè, áó ÿíÿíÿëÿrÿ ñàäèã ãàëàràã èñòåäàäëà éàçûëìûø éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê ñÿâèééÿëè ÿñÿrëÿr áÿøÿrè òÿôÿêêörö, áöòöí áÿøÿrèééÿòÿ ìÿõñóñ îëàí ìÿíÿâè ñÿrâÿòè çÿíýèíëÿøäèrèr, ëàêèí áèr ñûrà ùàëëàräà áåëÿ áèr ìöùöì «çÿíýèíëÿøäèrìÿ» ïrîñåñèíäÿ ìèëëè äèë èøòèràê åòìèr. Ëàòûí äèëè àíòèê äþâr Àârîïàñûíûí øår, ñÿíÿò, åëì äèëè èäè âÿ ãÿäèì äþâr Àârîïà ÿäÿáèééàòûíûí Êàòóëëà, Âårýèëè, Ùîràòñè, Îâèäè âÿ áèr ÷îõ áàøãàëàrû êèìè áþéöê íöìàéÿíäÿëÿrè áó äèëäÿ éàçûá-éàràäûräûëàr. Ýåò-ýåäÿ áó äèë, ìèëëè ìÿíàäà, þëö áèr äèëÿ ÷åârèëäèéè ùàëäà, êèëñÿíèí ñþâãö âÿ òÿñèrè íÿòèúÿñèíäÿ áÿäèèééàòûí, õöñóñÿí, åëìèí ÿíÿíÿâè (ùÿòòà rÿñìè!) äèëè îëäó. Ìÿëóìäór êè, Àârîïàäà áó ïrîñåñ ÷îõ óçóí äàâàì åòäè âÿ ùÿòòà Àârîïà Èíòèáàùûíûí èíýèëèñ Òîìàñ Ìîr, èòàëèéàëû Òîììàçî Êàìïàíåëëà, ùîëëàíä Ðîòåräàìëû Åràçì êèìè áþéöê éàràäûúûëàrû þç ÿñÿrëÿrèíè ìÿíñóá îëäóãëàrû ìèë1 Ì.É.Ëårìîíòîâ. ßñÿrëÿrè äþrä úèëääÿ, IV úèëä, Áàêû, 1967, ñÿù. 523. 443 ëè äèëäÿ éîõ, ëàòûí äèëèíäÿ éàçäûëàr. ßíÿíÿ î ãÿäÿr ýöúëö èäè êè, ñîíràêû äþârëÿrèí Äåêàrò, Ñïèíîçà, Áåêîí, Ãàññåíäè, Åéëår êèìè ìöõòÿëèô õàëãëàrà ìÿíñóá îëàí áþéöê ôèêèr ñàùèáëÿrè äÿ ÿñÿrëÿrèíè ìèëëè äèëëÿrèíäÿ éîõ, ëàòûíúà éàçûáëàr. Ùÿòòà Ëîìîíîñîâ äà áèr ñûrà ÿñÿrëÿrèíè áó äèëäÿ éàçûá. Èñëàìäàí ñîíràêû äþâräÿ Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà, èúòèìàè ôèêrèíäÿ ÿrÿá âÿ ôàrñ äèëëÿrè ýåíèø éàéûëìûøäû âÿ áèr ÷îõ áþéöê Àçÿráàéúàí ÿäèáëÿrè áó äèëëÿräÿ éàçìûøëàr. Îròà ÿñrëÿrèí èëêèí äþârëÿrèíäÿí åòèáàrÿí Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí âÿ èúòèìàè ôèêrèíèí Ìóñà Øÿùÿâàò, Èñìàéûë èáí Éÿñàr, ßáóëàááàñ ÿë-ßìà, ßáó Íÿñr Ìÿíñór èáí Ìöìêàí Òÿárèçè, Õÿòèáè Órìÿâè, ßáóë Ìÿùàñèí Ùöñåéí èáí ßëè èáí Íÿñr Òÿárèçè, ßëè èáí Ùèáÿòóëëàù èáí Ìÿùÿììÿä èáí Õàëèä Òÿárèçè, Õÿòòàò Íèçàìè Òÿárèçè, Èñêàôè Çÿíúàíè, Õÿòèá Òÿárèçè, Øèùàáÿääèí Ñóùrÿâÿräè, Åéí ÿë-Ãóçàò, Éóñèô Òàùèr îüëó Õîéëó âÿ áèr ÷îõ áàøãàëàrû êèìè ýþrêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿrè ÿrÿá äèëèíäÿ éàçìûøëàr.1 Ëàêèí ñîíràêû äþâräÿ ôàrñ äèëè ÿíÿíÿâè ïîåçèéà äèëèíÿ ÷åârèëäè âÿ Ãÿòràí Òÿárèçè, ßáöëöëà Ýÿíúÿâè, Ìÿùÿììÿä Ôÿëÿêè Øèrâàíè, Ìöúèrÿääèí Áåéëÿãàíè, Ãèâàìè Ìöòÿrrèçè, Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè, Õàãàíè Øèrâàíè, äàùà ñîíràêû äþârëÿrèí ßññàr Òÿárèçè âÿ áèr ÷îõ áàøãàëàrû êèìè áþéöê Àçÿráàéúàí øàèrëÿrè ôàrñ äèëèíäÿ éàçìûøëàr, ôàrñ äèëèíè èíêèøàô åòäèrìèøëÿr âÿ áó ìÿíàäà ôàrñ äèëè ÿí çÿíýèí äèëëÿräÿí áèrè îëìàã åòèáàrèëÿ àçÿráàéúàíëûëàrà, ùÿìèí àçÿráàéúàíëûëàrû éåòèøäèrìèø Àçÿráàéúàí õàëãûíà ÷îõ áîrúëóäór. Àérû-àérû äþârëÿrèí, åïîõàëàrûí òÿárèçèëÿrè, ýÿíúÿâèëÿrè, øèrâàíèëÿrè, íàõ÷ûâàíèëÿrè, õîéëóëàrû, ÿräÿáèëëèëÿrè ôàrñ äèëèíèí èíêèøàôûíäà, éàéûëìàñûíäà âÿ áÿäèè-åìîñèîíàë òÿñèrèíäÿ ìöñòÿñíà rîë îéíàìûøëàr. Ìèñàë ö÷öí, Ãÿòràí Òÿárèçè— áó áþéöê Àçÿráàéúàí øàèrè øårëÿrèíè, «Ãþâñíàìÿ» ïîåìàñûíû íÿèíêè ôàrñ äèëèíäÿ éàçìûøäûr, åéíè çàìàíäà, ùÿëÿ XI ÿñräÿ ôàrñ äèëèíèí ìöêÿììÿë ëöüÿòèíè äÿ éàràòìûøäûr. ßëáÿòòÿ, ôàrñ äèëèíäÿ éàçìûø ÿí áþéöê Àçÿráàéúàí øàèrè äàùè Íèçàìè Ýÿíúÿâèäèr. Íèçàìèíèí ëèrèêàñû, «Õÿìñÿ»ñè éàëíûç Àçÿráàéúàí éîõ, áöòöí äöíéà ÿäÿáèééàòûíû çÿíýèíëÿøäèrìèøäèr, îíóí þëìÿç ïîåìàëàrû ùÿìèøÿ áÿøÿrèééÿòëÿ áèrýÿ îëàúàãäûr, ÷öíêè Íèçàìè ñÿíÿòêàrëûüû, Íèçàìè ùóìàíèçìè áÿøÿrèééÿòèí íàèë îëäóüó áèr Áó áàrÿäÿ ÿòràôëû ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: Ìàëèê Ìàùìóäîâ. ßrÿáúÿ éàçìûø àçÿráàéúàíëû øàèr âÿ ÿäèáëÿr, VII— XVI ÿñrëÿr, Áàêû, 1985. 1 444 çèrâÿäèr (Ùîìår çèrâÿñè êèìè, Ôèräîâñè, Äàíòå, Øåêñïèr çèrâÿñè êèìè, Ôöçóëè, Ðàáëå, Ëåâ Òîëñòîé çèrâÿñè êèìè!), ëàêèí áöòöí áóíëàrëà áÿràáÿr, áèð àíëûã, úÿìè áèrúÿ àíëûã òÿñÿââör åäÿê êè, äàùè Íèçàìè «Ñèrëÿr õÿçèíÿñè»íè äÿ «Õîñrîâ âÿ Øèrèí»è äÿ, «Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí»ó äà, «Éåääè ýþçÿë»è äÿ, «Øÿrÿôíàìÿ» èëÿ «Èãáàëíàìÿ»íè äÿ ôàrñ äèëèíäÿ éîõ, þç äîüìà Àçÿráàéúàí äèëèíäÿ éàçûá... Áó íåúÿ îëàräû?.. Àçÿráàéúàí äèëè íÿëÿr ÿëäÿ åòìèø îëàräû?!. Ãÿòràí Òÿárèçè Ýÿíúÿäÿ, Òÿárèçäÿ, Íàõ÷ûâàíäà ñàràé øàèrè èäè, ßáöëöëà Ýÿíúÿâè Øèrâàíøàù I Ìÿíö÷þùröí ñàràéûíäà «Ìÿëèê öø-øöÿrà» èäè, Ìöúèrÿääèí Áåéëÿãàíè Åëäÿýèçëÿr ñöëàëÿñèíÿ éàõûí íöôóçëó áèr øÿõñ èäè, Ãèâàìè Ìöòÿrrèçè èñÿ àäè áèr ÷þrÿê÷è èäè, ëàêèí îíëàr ùàìûñû, åéíè çàìàíäà, áþéöê øàèrëÿr èäè, îíëàr ïàrëàã èñòåäàäëàrûíûí íÿòèúÿñèíäÿ ïîåçèéà èíúèëÿrè éàràäûräûëàr, ëàêèí... ëàêèí ôàrñ äèëèíäÿ éàràäûräûëàr... *** Äþrä éöç ÿëëè èë áóíäàí ÿââÿë Ôöçóëèíèí ëèrèê ãÿùrÿìàíû äåéèräè: Êöùêÿí êöíä åéëÿìèø ìèí òèøÿíè áèr äàü èëÿí, Ìÿí ãîïàrûá ñàëìûøàì ìèí äàüè áèr äûríàã èëÿí... Ëàêèí áó éàëíûç áèr Ôöçóëè ëèrèê ãÿùrÿìàíûíûí äåéèë, áöòöí Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíûí ýöúö, ãöââÿòè, ÿçÿìÿòè èäè, «ìèí äàüè áèr äûríàã èëÿí» ãîïàrûá äàrìàäàüûí åäÿí Àçÿráàéúàí ìÿíÿâè äöíéàñûíûí ÿëäÿ åòäèéè ãöärÿò, èãòèäàr èäè âÿ ÿí áàøëûúàñû áó èäè êè, àíà äèëèíäÿ äàíûøàí ùÿìèí ëèrèê ãÿùrÿìàíûí ÿí áþéöê èääèàñû ÿí éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê ñÿâèééÿäÿ þç ïîåòèê òÿñäèãèíè òàïûräû, éÿíè «ìèí äàüè áèr äûríàã èëÿí» ãîïàrà áèëìÿê èääèàñû Äîí Êèõîò ìöëàùèçÿëÿrè äåéèëäè. Àçÿráàéúàí áÿäèè ôèêrèíèí ÿëäÿ åòäèéè ãàäèrëèéèí ãàíóíàóéüóí, äèàëåêòèê èôàäÿñè èäè. Ôöçóëèíèí ëèrèê ãÿùrÿìàíû ìÿøùór ìèñràëàrû ñþéëÿéèräè: Ïÿíáåéè-äàüè-úöíóí è÷rÿ íèùàíäûr áÿäÿíèì, Äèrè îëäóãúà ëèáàñûì áóäór, þëñÿì êÿôÿíèì... Ëàêèí áó ìèñràëàrûí àrõàñûíäà äàéàíìûø àürû, äÿrä, ÿëÿì éàëíûç ìÿùÿááÿò èçòèràáëàrûíû èôàäÿ åòìèräè âÿ åéíè çàìàíäà, áó àürû äà, äÿrä äÿ, ÿëÿì äÿ éåíÿ éàëíûç Ôöçóëèíèí áèr ãÿçÿëèíèí — äàùèéà445 íÿ ãÿçÿëèíèí! — ãÿùrÿìàíûíûí ùèññëÿrè, ùÿéÿúàíëàrû äåéèëäè, áó, Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, áÿøÿrè ïîåçèéàíûí, áÿøÿrè òÿôÿêêöröí íàèë îëäóüó áÿäèè-åñòåòèê çÿíýèíëèéèí ôèêrè, äöøöíúÿñè, ôÿréàäû èäè, ùÿì äÿ éàëíûç Ìÿúíóí ôÿréàäû, àøèã åòèràôû äåéèëäè, öìóìèééÿòëÿ, äöíéàíû äÿrê åòìÿéèí ìåéäàíà ÷ûõàräûüû, äöíéàíûí âÿôàñûçëûüûíäàí, øÿrèí ýöúöíäÿí äîüàí éàíûãëû áèr áÿøÿrè ùàràé âÿ åòèràô èäè. Øÿáè-ùèúràí éàíàr úàíûì, òþêÿr ãàí ÷åøìè-ýèréàíûì, Îéàäàr õÿëãè ÿôãàíûì, ãàrà áÿõòèì îéàíìàçìû?.. Ìÿýÿr áó èêè ìèñràíûí éàràòäûüû äàùèéàíÿ êÿäÿr ìÿíçÿrÿñè, ÿùâàëè-róùèééÿñè åëÿ ùÿìèí ãÿçÿëèí áàøëàíüûúûíäà «Ìÿíè úàíäàí óñàíäûräû, úÿôàäàí éàr óñàíìàçìû?» — äåéÿ, áèçÿ òÿãäèì îëóíàí éàrûí, Ýþçÿëèí úÿôàñûíûíìû íÿòèúÿñèäèr? Éîõ, áåëÿ äåéèë âÿ áèç, àíúàã áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëñÿê, ýöìàí êè, Ôöçóëè ëèrèê ãÿùrÿìàíûíûí õàràêòårè äöçýöí ìöÿééÿíëÿøäèrèëìÿç, îíóí áÿäèè ñèãëÿòè, õèñëÿòèíèí äèàïàçîíó ùÿãèãÿòäÿ îëäóüó òÿñÿââörö éàràòìàç. Ñþç éîõ, Ôöçóëè ëèrèêàñûíûí ãÿùrÿìàíû äà Ìÿúíóí èäè, ëàêèí ÿíÿíÿâè Ìÿúíóíäàí, éÿíè ÿrÿá ôîëêëîróíäàí âÿ êëàññèê ÿäÿáèééàòûíäàí ýÿëÿí Ìÿúíóíäàí ôÿrãëè áèr ãÿùrÿìàí èäè. ßíÿíÿâè Ìÿúíóíóí ïrîòîòèïè Áÿíó ßìèr òàéôàñûíà ìÿíñóá ÿrÿá øàèrè Ãåéñ èáí ÿëÌöëÿââàù èäè âÿ ìöàñèrëÿrè îíó «äÿëèëÿr àràñûíäà ÿí áþéöê øàèr âÿ øàèrëÿr àràñûíäà ÿí áþéöê äÿëè» àäëàíäûrûräû, îíó «Ëåéëè Ìÿúíóíó» äåéÿ ÷àüûrûräû, éÿíè «Ëåéëèíèí äÿräèíäÿí äÿëè îëìóø» áèr àøèã êèìè ñÿúèééÿëÿíäèrèräè.1 ßíÿíÿâè Ìÿúíóíóí áó õöñóñèééÿòè Øÿrã ÿäÿáèééàòûíäà ÿñÿrëÿräÿí ÿñÿrëÿrÿ êå÷ìèø, äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèrèëìèøäèr. Ùÿòòà Ôöçóëèíèí þçöíöí «Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí» ïîåìàñûíûí ãÿùrÿìàíû Ìÿúíóíó äà áó áàõûìäàí ñÿúèééÿëÿíäèrÿí úÿùÿòëÿr ÷îõäór, ëàêèí Ôöçóëè ãÿçÿëëÿrèíèí ëèrèê ãÿùrÿìàíû Ìÿúíóí áó ÿíÿíÿâè Ìÿúíóíäàí ôÿrãëè îëàràã éàëíûç þç Ëåéëèñèíèí — éàrûí, ìÿøóãÿíèí, Ýþçÿëèí äÿräèíè ÷ÿêìèr, åéíè çàìàíäà, õàëã äÿräè, áÿøÿrèééÿò äÿräè ÷ÿêèr (èñòÿr-èñòÿìÿç, Ôöçóëèíèí «Ãÿçàëè-ãÿçÿë ñåéäè àñàí äåéèë. Ãÿçÿë ìóíêèrè ÿùëè-örôàí äåéèë» ìèñràëàrû éàäà äöøör...). 1 Áó áàðÿäÿ áàõ: Á.Øèäôàð. Àðàáñêîå ñêàçàíèå î Ëåéëè è Ìàäæíóíå. Ñêàçàíèéå î Ìàäæíóíå èç ïëåìåíè Áåí-Àìèð, Ìîñêâà, 1976. 446 Øþëåéè-àùûìëà éàíäûräûì äèëè-ñÿrêÿøòÿíè, Áèr îä îëäóì, úèçýèíÿí ÷þârÿìäÿ îëìàçìû êÿáàá? Éîõ, áó «àù» éàëíûç Ýþçÿëèí âöñàëûíà éåòìÿê íàìèíÿ ÷ÿêèëìèräè, áó «àù»ûí åùòèâàñû äàùà ýåíèø, äàùà òóòóìëó èäè, ìÿùÿááÿò áó «àù»û äîüóràí ìöärèêëèê, âÿòÿíäàøëûã, öñéàíêàrëûã êèìè àòrèáóòëàräàí áèrè èäè. éàõóä: Íîëà àüëàrñà Ôöçóëè rþâçåéè-êóéèí àíûá, Ëàúÿrÿì ýÿréàí îëór ãûëúàã Âÿòÿí éàäûí ãÿrèá... Åäÿìÿì òÿrê, Ôöçóëè, ñÿrè-êóéèí éàrûí, Âÿòÿíèìäèr, âÿòÿíèìäèr, âÿòÿíèìäèr, âÿòÿíèì... — äåéÿrêÿí áóràäàêû «âÿòÿí» ìÿôùóìó ìÿùÿëëè ñÿúèééÿ äàøûìûräû, áó Âÿòÿí áÿøÿrè ùèññëÿrèí, áÿøÿrè àrçóëàrûí éóâàñû, ìÿñêÿíè èäè. Ôöçóëè ëèrèê ãÿùrÿìàíûíûí ñþéëÿäèéè: Ìÿíÿ çöëìè-ñÿrèù îë êàôèr åéëÿr, êèìñÿ ìÿí, åòìÿç, Ôöçóëè, êöôr îëórìó ýÿr äåñÿì éîõäór ìöñÿëìàíëûã?.. — ìèñràëàrûíû îõóéàrêÿí âÿ áóíëàrû þç äþâröíöí — îròà ÿñrëÿr ìöñÿëìàí Øÿrãèíèí îròîäîêñ äèíè òÿÿññöáêåøëèéè êîíòåêñòèíäÿ òÿñÿââör åòäèêäÿ, Ôöçóëè áàrûøìàçëûüûíûí ÿçÿìÿòè, âöñÿòè ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà áèr ùåérÿò äîüórór. Áó, áåøèê áàøûíäàêû ùÿìèí Àíà ëàéëàñûíûí ãî÷ Êîrîüëóíóí ùÿìèí äÿëè íÿrÿñè èëÿ áèrëèêäÿ, âÿùäÿòäÿ ìåéäàíà ÷ûõàräûüû öñéàíêàrëûãäûr. ßëáÿòòÿ, áó ñþçëÿrÿ ùÿrôè ìÿíàäà éàíàøûá ìÿíÿ äåéÿ áèëÿrëÿr êè, áÿëêÿ Ôöçóëè äþâröíäÿ ùå÷ «Êîrîüëó» äàñòàíû îëìàéûá? Îëà áèëÿr êè, îëìàéûá (øÿõñÿí ìÿí áó ôèêèräÿéÿì êè, «Êîrîüëó» äàùà ãÿäèìäèr), ëàêèí ìÿñÿëÿ áóíäà äåéèë, Êîrîüëó õàëãûí äþøöíäÿí ñöä ÿììèø ìèëëè ãÿùrÿìàíëûã rÿìçèäèr. Õàëãûí ãÿùrÿìàíëûüû èñÿ áó ýöí äÿ âàr, ìèí èë áóíäàí ÿââÿë äÿ îëóá. ...Öìóìèééÿòëÿ, ìÿùÿááÿò, Ýþçÿëè ñåâìÿê âÿ âÿñô åòìÿê Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ÿñàñ åòèáàrèëÿ ùÿéàòè ìàùèééÿò äàøûéûá, õöñóñÿí, Àçÿráàéúàí ôîëêëîróíäà Ýþçÿë råàë áèr âàrëûã îëóá âÿ áó úÿùÿò, áöòöí òörêäèëëè õàëãëàrûí ãÿäèì ÿäÿáèééàòû ö÷öí ñÿúèééÿâè 447 áèr õöñóñèééÿò îëìóøäór. Ìèñàë ö÷öí, «Îüóçíàìÿ»éÿ (óéüór âårñèéàëàrû)1 áó áàõûìäàí äèããÿò åäÿê: «... ýöíëÿräÿ áèr ýöí Îüóç êàãàí áèr éåräÿ òåírèíè ×àëáàrãóäà åräè. Êàràíãóëóò êåëäè. Êåêòÿí áèr êþê éàróã òöøòè. Êöíäöí àéà (è) àéäûí êóòóëóëóãràê åräè. Îüóç êàãàí éöröäö êþräè êèì, îøáó Éàróêíóí àràñûíäà áèr êûç áàr åräè. Éàëãóç îëòórór åräè, éàõøû êÿrêöëöã áèr êûç åräè. Àíó áàøûíäà àòàøëóã éàröêëöê áèr ìåíè áàr åräè, àëòóí êàçóê äÿ åräè. Îøóë êûç àíäàã êþröêëöê åräè êèì: Êöëñÿ êþê òårè êöëÿ òórór, É(1) ãàëñà êþê òåírè éûãëàéà òórór. Îãóç êàãàí àíû ýþräöêòÿ þçí êàëìàäû êåòòè. Àíû ñåâäè àëäû, àíóí áèrëÿ éàòòû, òèëÿãöñèí àëäû. Òåë áîüàç áîëäû. Ýöíëÿrèí ñîí ýåúÿëÿräÿí ñîí éàróäû ö÷ årêÿê îüóëíû òîãóräû. Áèrèíúèñèãÿ Ýöí àò êîéäûëàr, èêèíúèñèãÿ Àé àò êîéäûëàr, ö÷öíúöñèãÿ Éóëäóç àò êîéäûëàr...». Áó ñàüëàì ìÿùÿááÿò, ùÿéàòè ìÿùÿááÿò, íåúÿ äåéÿrëÿr, îüóëóøàãëû ìÿùÿááÿò, íÿñëè äàâàì åòäèrÿí, õàëãû éàøàäàí ìÿùÿááÿò èäè âÿ òÿñàäöôè äåéèë êè, Ýþçÿëèí èíúÿëèéè, çÿrèôëèéè èëÿ áÿràáÿr, ïÿùëÿâàíëûã ìÿùàrÿòè äÿ áèçèì ôîëêëîr ÿäÿáèééàòûíûí ìèëëè ñÿúèééÿ äàøûéàí ìîòèâëÿrèíäÿí áèrèäèr êè, «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîrãóä»äàí öçö áó òÿrÿôÿ ùÿìèøÿ øþâãëÿ, øóõëóãëà èñòèôàäÿ îëóíóá. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîrãóä»äà «Áàéáóràíûí îüëó Áàìñû Áåérÿê áîéó»íó éàäà ñàëàã. Áåérÿéèí «áåøèê êÿròìÿ íèøàíëûñû, àäàõëûñû» Áàíû÷è÷ÿêëÿ èëê ýþröø ñÿùíÿñèíäÿ îüëàí ãûçû òàíûìûr. «Ãûç àéäûr: — Îë ãûç åëÿ àäàì äåéèëäèr êè, ñÿíÿ ýþröíÿ,— äåäè.— Àììà ìÿí Áàíû÷è÷ÿéèí äàäûñûéàì. Ýÿë èìäè ñÿíèíëÿ àâà ÷ûõàëûì. ßéÿr ñÿíèí àòûí ìÿíèì àòûìû êå÷ÿrñÿ, îíóí àòûíû äÿõè êå÷ÿrñÿí. Ùÿì ñÿíèíëÿ îõ àòàëûì, ìÿíè êå÷ÿrñÿí, îíó äÿõè êå÷ÿrñÿí âÿ ùÿì ñÿíèíëÿ ýörÿøÿëèì, ìÿíè áàñàrñàí, îíó äÿõè áàñàrñàí, — äåäè. Áåérÿê àéûòäû: 1 È.Â.Ñòåáëåâà. Ïîåòè÷åñêàéà ñòðóêòóðà «Îãóç-íàìå», òåêñò, Ïèñìåííûå ïàìéàòíèêè Âîñòîêà. Ìîñêâà, 1972. 448 — Õîø, èìäè àòëàíûí! Èêèñè àòëàíäûëàr, ìåéäàíà ÷ûõäûëàr, àò òÿïäèëÿr. Áåérÿéèí àòû ãûçûí àòûíû êå÷äè. Îõ àòäûëàr. Áåérÿê ãûçûí îõóíó éàräû. Ãûç àéäûr: — Ìÿrÿ éèýèò! Ìÿíèì àòûìû êèìñÿ êå÷äèéè éîõ, îõóìó êèìñÿ éàräûüû éîõ. Èìäè ýÿë (áÿé éèýèò), ñÿíèíëÿ ýörø òóòàëûì,— äåäè». Áåérÿê èëÿ ýþçÿë Áàíû÷è÷ÿê èêè ïÿùëÿâàí êèìè ýöëÿøèrëÿr âÿ Áåérÿê éàëíûç «Áó ãûçà áàñûëúàã îëórñàì, Ãàëûí Îüóç è÷èíäÿ áàøûìà ãàõûíú, öçöìÿ òîõóíú åäÿrëÿr»— äåéÿ áöòöí ýöúöíö òîïëàéûá ãûçû éûõäûãäàí ñîírà Áàíû÷è÷ÿê êèì îëäóüóíó äåéèr. «Áåérÿê ö÷ þïäö, áèr äèøëÿäè...» Áàíû÷è÷ÿê Ýþçÿëäèr, Ìÿøóãÿäèr, ëàêèí åéíè çàìàíäà, råàë êþêëÿrëÿ òîrïàüà, õàëãà áàüëû áèr ìÿõëóãäór âÿ êëàññèê Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíäà ìÿùÿááÿò ëèrèêàñûíûí äà ÿñàñûíäà, áèçúÿ, ìÿùç áåëÿ áèr ùÿéàòè ìÿùÿááÿò äàéàíìûøäû. Åéíè çàìàíäà, Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíûí çÿíýèíëèéè, ãàäèrëèéè èäè êè, ìèñàë ö÷öí, öçöíö Ýþçÿëÿ òóòóá: Ìöøòàãäûr öçöíÿ ýþçö Âàãèôèí, Éîëóíäà ïàéÿíäàç öçö Âàãèôèí, Ñÿíñÿí ôèêrè, çèêrè, ñþçö Âàãèôèí, Ãåérè ñþç éàíûíäà ÿôñàíÿäÿíäèr... — äåéÿí Âàãèô — áó õàëã øàèrè, õàëã àøèãè, åéíè çàìàíäà, õàëãûí àüñàããàëû êèìè, äöíéàíûí áÿä èøëÿrèíè ýþrör, äÿrä ÷ÿêìÿéè äÿ áàúàrûräû— «Ýþrìÿäèì» ìöõÿììÿñèíäÿ îëäóüó êèìè... Ãÿçÿëëÿrèíäÿí áèrèíäÿ «Ùÿr ýåäÿí ýÿëìèø, ìÿíèì îë ãÿìêöñàrûì ýÿëìÿìèø» äÿräè èëÿ: Ìÿí áó äÿrä èëÿ ÿýÿr þëñÿì, ìÿçàrÿ ãîéìàéûí, Öñòöìÿ îë òóòè äèëëè øóõ íèýàrûì ýÿëìÿìèø... — äåéÿí Âàãèô — àøèãäè. Ìîëëà Âÿëè Âèäàäèéÿ éàçäûüû ìÿøùór ãÿçÿëèíäÿ: Åé Âèäàäè, ýÿräèøè-äþâràíè-êÿúrÿôòàrÿ áàõ! Ðóçèýàrÿ ãûë òàìàøà, êàrÿ áàõ, êèräàrÿ áàõ! — 7-29 449 äåéÿí Âàãèô— àüñàããàë, Âàãèô— âÿòÿíäàø áèr ñÿíÿòêàr èäè âÿ áó, ÿëáÿòòÿ, ïîåçèéàíûí äà, õàëãûí äà áþéöêëöéö èäè. Êëàññèê Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñû õàëãûí örÿéèíäÿí ýÿëÿí áèr øþâã èëÿ, ìèñàë ö÷öí, Ôöçóëè ëèrèê ãÿùrÿìàíûíûí äèëè èëÿ: Âÿù íÿ ãàìÿò, íÿ ãèéàìÿò, áó íÿ øàõè-ýöëè-òÿräèr? Íÿ áÿëàäûr, íÿçÿr ÿùëèíÿ, íÿ õîø ìÿääè-íÿçÿräèr?— äåéÿ Ýþçÿëè ýþrör, ýþçÿëëèéÿ ùåérÿòëÿíèräè. Ôöçóëèäÿí èêè éöç èë ñîírà Âàãèô ëèrèê ãÿùrÿìàíû õàëãûí ãÿëáèíäÿí ãîïóá ýÿëÿí ñàüëàì áèr åùòèràñëà (ùÿìèí ùÿéàòè ìÿùÿááÿòèí äîüóräóüó áèr åùòèràñëà!), ñÿäàãÿòëÿ, ñÿìèìèééÿò âÿ ñàäÿëèêëÿ: Ñÿrâ áîéëóì, áèr ÷ûõ, ýþröì áîéóíó, Îíäà ãóráàí åäèì úàíû ìÿí ñÿíÿ. Ãàøëàrûíûí òàüû ãèáëÿýàùûìäûr, Ôÿäà ãûëûì äèí-èìàíû ìÿí ñÿíÿ... — äåéÿ î Ýþçÿëè úèñìàíè øÿêèëäÿ ýþrör âÿ òÿñâèr åäèräè, åëÿ áèë êè, áÿäàùÿòÿí, áèríÿôÿñÿ ñþéëÿäèéè øårëÿräÿ Ýþçÿëè ñåâèräè. Ýþçÿëè õàëãûí ÿí àäè áèr íöìàéÿíäÿñèíèí, àäè áèr êÿíäëèíèí ýþçëÿrè èëÿ ýþröräö, ëàêèí áó úèñìàíè ýþröìö íÿ ãÿäÿr éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê áèr ñÿâèééÿäÿ òÿãäèì åäèräè. Àçÿráàéúàí ìÿíÿâèééàòû Âàãèôèí ñàô ìèñràëàrû èëÿ (àç ãàëà, «ñÿäÿô äÿùàíûíäàí ÷ûõàí ñþçëÿrè» èëÿ äåìÿê èñòÿéèrÿì!) áèr äàùà ñàäÿëèéèí ìöärèêëèéèíè, ñàäÿëèéèí ãåérè-àäèëèéèíè ýþñòÿräè, ñàäÿëèéèí, ÿýÿr áåëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ, øÿôôàô åñòåòèêàñûíû éàràòäû. Õàëã, ÿëáÿòòÿ, ñàäÿäèr, ëàêèí õàëãûí ñàäÿëèéè, òÿáèè êè, õàëãûí ñàäÿëþâùëöéöíöí éîõ, ìöärèêëèéèíèí äîüóräóüó åòèê áèr êàòåãîrèéàäûr âÿ áóíà ýþrÿ äÿ, éÿíè ùÿìèí ìöärèêëèéèíÿ ýþrÿ äÿ Àçÿráàéúàí õàëãûíûí áÿäèè-ìÿíÿâè òÿëÿáàòû éöêñÿê, åñòåòèê çþâãö ñîí äÿrÿúÿ úèääè, äÿãèã, äöröñò èäè. Ùÿìèí áÿäèè-ìÿíÿâè òÿëÿáàò, ùÿìèí åñòåòèê çþâã ùÿr úörÿ åïèãîí÷óëóüó, äåéèëìèøëÿrèí òÿêràrûíû, ùÿrýàù áåëÿ äåìÿê îëàrñà, ìöúÿrrÿä ïrèìèòèâëèéè rÿää åäèräè. Õàëã Âàãèôäÿí òÿõìèíÿí èêè éöç èë ñîírà, áó äÿôÿ äÿ örÿêäÿí ýÿëÿí øóõ áèr èñòåùçà èëÿ, Ñàáèrèí äàùèéàíÿ ãÿëÿìè âàñèòÿñèëÿ: 450 Õàëûí öçöíäÿ áóüäà, áàøûíäà ñà÷ûí ãöràá, Ãàù, ãàù!.. Ãÿrèáÿ ýöëìÿëèñÿí õàíèìàí õÿràá!.. — äåéÿ «àëíû àé, öçö ýöíÿø, ãàøëàrû êàìàí» ýþçÿëÿ — åïèãîí ïîåçèéàíûí ñàáèòëÿøìèø ìöãÿââà ãÿùrÿìàíûíà ýöëöräö. *** Áöòöí çÿíýèí ÿäÿáèééàòëàräà îëäóüó êèìè, Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòû äà éàràíäûüû ÿí èëêèí äþâräÿí åòèáàrÿí Õåéèr èëÿ Øÿrèí ìöáàrèçÿñèíäÿ Õåéèrèí ìöòòÿôèãè îëìóøäór; áó ÿäÿáèééàò Øÿrè ýþrìöø âÿ ýþñòÿrìèøäèr. Øÿr îíó äà äÿräÿ ñàëìûø, äÿrèíäÿí äöøöíäörìöø, ùÿòòà áÿçè ìÿãàìëàräà êöñäörìöøäör äÿ: åéíè çàìàíäà, Õåéèr äÿ áöòöí âöñÿòè èëÿ ýþröëìöø âÿ ýþñòÿrèëìèøäèr, òÿrÿííöì îëóíìóøäór, âÿñô åäèëìèøäèr; éÿíè «îëóì»óí øèrèíëèéè, ýþçÿëëèéè, àëèëèéè èëÿ áÿràáÿr, «þëöì»öí êÿäÿrè äÿ äÿrê åäèëìèøäèr. Áóíà ýþrÿ äÿ Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí öìóìè áÿäèè-ôÿëñÿôè îâãàòû, ÿùâàëè-róùèééÿñè éàëíûç áèr ïëàíëû, áèr ñÿïêèëè îëìàìûøäûr, áèçèì, ìèñàë ö÷öí, éàëíûç ýöëÿí ñÿíÿòêàrëàrûìûç îëìàìûøäûr (ýöëÿ-ýöëÿ àüëàéàí ñÿíÿòêàrëàrûìûç èñÿ îëìóøäór! Ìèrçÿ Úÿëèë, éàõóä Ñàáèr, éàõóä Öçåéèr áÿé... ùÿòòà õàëãûí éàràòäûüû Ìîëëà Íÿñrÿääèí, éàõóä Áÿùëóë Äàíÿíäÿ äÿ éàëíûç ýöëÿí äåéèë, äàùà àròûã äÿrÿúÿäÿ äöøöíäörÿí ñórÿòëÿräèr), õàëã íèêáèíëèéè, øóõëóüó, øþâãö èëÿ áÿràáÿr, äÿrä, êÿäÿr äÿ Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà þçöíöí éöêñÿê áÿäèè èôàäÿñèíè òàïìûøäûr. Áó ìÿíàäà, áèç ùÿr èêè ìîòèâèí òÿçàùöröíö âÿ èíêèøàôûíû áöòöí áþéöê ñÿíÿòêàrëàrûìûçûí, ùÿòòà íèêáèíëèéè, øþâãö èëÿ õöñóñè ñå÷èëÿí àøûãëàrûìûçûí áåëÿ éàràäûúûëûüûíäà ýþrÿ áèëÿrèê. Øårè, ýþçÿë, ìÿí ñþéëÿrÿì øàíûíà, Îëñóí âàrûì ãóráàí ñÿíèí úàíûíà, Ìÿí éåòèìÿì, áèr àë ìÿíè éàíûíà, Ýÿëñèí îíäà êåô, äàìàüà ëÿáëÿrèí!.. — äåéÿ XVI ÿñrèí ÿââÿëëÿrèíäÿ Ýþçÿëè âÿñô åäÿí, øóõ, áèrèíúè ìèñràñûíäàí ñîíóíúó ìèñràñûíàúàí íèêáèíëèêëÿ, ùÿéàòè áèr ñåâèíúëÿ íÿôÿñ àëàí áó òèïëè ýÿràéëûëàrûíà, ãîøìàëàrûíà äþíÿ-äþíÿ òÿñàäöô åòäèéèìèç áþéöê Ãóráàíè, åéíè çàìàíäà: 451 ×àéëàr úîøäó, éîëëàr èøëÿìÿç îëäó, Ýÿìèñè ýèräàáäà ãàëàí úàíûì, ùåé!.. — äåéÿ äÿrä ÷ÿêèräè. Ãóráàíèäÿí áèr àç ñîírà Àøûã Àááàñ Òóôàrãàíëû ñàçû ñèíÿñèíÿ ñûõûá: Àràäûì Îñìàíû, ýÿçäèì ßúÿìè, Ìèñrè, Èñòàíáóëó, Øàìû ýþrìöøÿì. Ùàräà àäû áÿëëè ýþçÿë âàrñà äà, Àràéûá, àõòàrûá ùàìû ýþrìöøÿì... — äåéÿ Ýþçÿë ñîràüûíäà äöíéàíû ýÿçèräè, åéíè çàìàíäà, õàëãûí ýþçö èëÿ çÿìàíÿéÿ, ìöùèòÿ, èíñàíëàrà áàõûräû: Àé ùÿçàràò, áèr çàìàíà ýÿëèáäè, Àëà ãàrüà øóõ òÿrëàíû áÿéÿíìÿç. Îüóëëàr àòàíû, ãûçëàr àíàíû, Ýÿëèíëÿr äÿ ãàéûíàíàíû áÿéÿíìÿç... — äåéÿ ìöàñèrëÿrèíèí õàràêòårèñòèêàñûíû âårèräè: «Àäàì âàr ýåéìÿéÿ òàïàììàç áåçè, àäàì âàr, àë ýåéÿr, øàëû áÿéÿíìÿç...», «Àäàì âàr êè, ÷þrÿê òàïìàç äöíéàäà, àäàì âàr éàü éåéÿr, áàëû áÿéÿíìÿç...», «Àäàì âàr êè, ùåéâàí îíäàí éàõøûäû, äèíäèrÿrñÿí, ùå÷ èíñàíû áÿéÿíìÿç...». Áèç Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòû òàrèõèíäÿ éàràäûúûëûüûí ïñèõîëîæèñè áàõûìûíäàí ñîí äÿrÿúÿ ìàràãëû îëàí áàøãà òèïëè ùà÷àëàøìà ïrîñåñèíÿ: øàèr— øÿõñèééÿò ïrîáëåìèíÿ äÿ òÿñàäöô åäèrèê. Õÿòàèíèí ùÿéàòûíà áÿëÿä îëìàéàí ùàíñû ÿäÿáèééàòøöíàñ, àëèì, ùàíñû ôÿùìëè àäàì äöíéàíû äÿróíè äÿrêäÿí, ìöärèêëèêäÿí äîüàí: Ýÿëÿí áèräèr, ýåäÿí áèräèr, ãàëàí áèr, Ùàìàí áèräèr, ùàìàí áèräèr, ùàìàí áèr... — éåêáåéòè îõóéàrêÿí, éàõóä ãîøìàëàrûíäàí áèrèíäÿ ùÿéàòëà áàüëû, ýÿëäè-ýåäÿrëèêëÿ áàüëû èíñàíè êÿäÿrè èôàäÿ åäÿí: Õÿòàè, äöíéàíûí þòÿñè ôàíè, Áèçäÿí ÿââÿë áóíäà ýÿëÿíëÿr ùàíû? — 452 ìèñràëàrûíû îõóéàrêÿí, éàõóä áàøãà áèr ãîøìàñûíäà: Éåíÿ ìåùìàí ýþräöì, êþíëöì øàä îëäó. Ìåùìàíëàr, ñèç áèçÿ ñÿôà ýÿëäèíèç! Ãàr-ãûø éàüàr èêÿí, áàùàr-éàç îëäó, Ìåùìàíëàr, ñèç áèçÿ ñÿôà ýÿëäèíèç!... — äåéÿ ãîíàüà ýþrÿ ïàê áèr óøàã ñåâèíúèíèí øàùèäè îëàrêÿí, éàõóä éåíÿ äÿ áàøãà áèr ãîøìàñûíäà: Àâ÷û äåéèëÿì êè, äöøÿì èçèíÿ, Ãà÷à-ãà÷à ãàíëàr åíäè äèçèíÿ, Ñörìÿëÿr ùåé ÷ÿêäèí ãîíór ýþçöíÿ, Ãà÷ìà ìÿíäÿí, ãà÷ìà, àâ÷û äåéèëÿì... — äåéÿ èíúÿ, ìÿñóì àøèã ùèññëÿrèíèí èôàäÿñèíè ýþrÿrêÿí àüëûíà ýÿòèrÿ áèëÿr êè, ùÿìèí áó ìöärèê, áó êÿäÿrÿíýèç, áó óøàã ãÿëáëè èíñàí, áó êþârÿê, ùÿòòà ãÿòèééÿòñèç àøèã îròà ÿñrëÿr òàrèõèíèí ÿí áþéöê ùþêìäàrëàrûíäàí, ôàòåùëÿrèíäÿí áèrèäèr? Êèìèí àüëûíà ýÿëÿ áèëÿr êè: Õÿòàèéÿì, áèr ùàëÿì, ßëèô öñòöíäÿ äàëÿì. Ñóôèéÿì òÿrèãÿòäÿ, Ùÿãèãÿòäÿ àáäàëÿì — äåéÿ, ÿñëèíäÿ, éÿíè, õèñëÿòè åòèáàrèëÿ áèr äÿrâèø îëäóüóíó, îròà ÿñrëÿr ìöñÿëìàí Øÿrãèíèí îí ìèíëÿrëÿ, éöç ìèíëÿrëÿ àäè ãÿëÿíäÿrëÿrèíäÿí áèrè îëäóüóíó åëàí åäÿí áó ñóôè øàèr, çÿìàíÿñèíèí ÿí áþéöê îräóëàrûíû äàrìàäàüûí åäÿí, êþëýÿñè èëÿ çÿìàíÿñèíèí ãöärÿòëè øàùëàrûíû, ñóëòàíëàrûíû, ÿìèrëÿrèíè ãîrõóäàí Áèrèíúè Øàù Èñìàéûë Ñÿôÿâèäèr? Äöíéà ÿäÿáèééàòû òàrèõèíèí ÿí ìàràãëû âÿ ÿí ãÿrèáÿ ìåòàìàrôîçàëàrûíäàí áèrè îëàí áó øàèr Õÿòàè— ùþêìäàr Ñÿôÿâè åéíèëèéè ñûrô Àçÿráàéúàí ìÿíÿâè äöíéàñû êîíòåêñòèíäÿ, Àçÿráàéúàí ïñèõîëîæèñè, þçöíöèôàäÿñè âÿ þçöíöòÿñäèãè êîíòåêñòèíäÿ, íåúÿ äåéÿrëÿr, ýÿëèá þç éårèíè òóòór. Àçÿráàéúàí ôîëêëîróíäà ìöärèêëèê— øàèrëèê, àøèãëèê âÿ ãÿùrÿìàíëûã ùÿìèøÿ ìöøòÿrÿê èôàäÿ îëóíìóøäór, áó àíëàéûøëàr Àçÿr453 áàéúàí ôîëêëîróíóí ÿí ÿñàñ ìþâçó ýþñòÿrèúèñè, ÿí àêòèâ àòrèáóòëàrûäûr. Éàëíûç åëÿ «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîrãóä»à ìöràúèÿò åòìÿê êèôàéÿòäèr êè, õàëãûí ìöärèêëèéè— øàèrëèéè áàrÿäÿ, ìÿùÿááÿòè, âÿôàñû, èëãàrû, ãÿùrÿìàíëûüû áàrÿäÿ, áó ìÿôùóìëàrûí õàëãûí ýöíäÿëèê ùÿéàòûíäà, ýöçÿràíûíäà îéíàäûüû rîë áàrÿäÿ äîëüóí òÿñÿââör ÿëäÿ åäÿñÿí. Áèçèì, ìèñàë ö÷öí, ãÿùrÿìàíëûã åïîñóìóçäà, äàñòàíûìûçäà ñþùáÿò, äåéÿê êè, Àârîïàíûí ìÿøùór Èñëàíäèéà ñàãàëàrûíäàí áÿçèñèíäÿ îëäóüó êèìè, àíúàã âÿ àíúàã ãÿùrÿìàíëûãäàí, øöúàÿòëÿr ýþñòÿrìÿêäÿí, èýèäëèê íöìóíÿëÿrèíäÿí ýåòìèr, åéíè çàìàíäà, ùÿìèí ãÿùrÿìàíëûãëà, øöúàÿòëÿ, èýèäëèêëÿ áèr ñÿâèééÿäÿ äàéàíàí øåräÿí— ñÿíÿòäÿí ýåäèr. Êîrîüëó êèìäèr? Èëê íþâáÿäÿ ãÿùrÿìàí, èëê íþâáÿäÿ àøèã âÿ éåíÿ äÿ èëê íþâáÿäÿ øàèr... Áåøèê áàøûíäàêû î Àíà ëàéëàñû èëÿ Êîrîüëóíóí äÿëè íÿrÿcè àràñûíäàêû ùÿìèí áàüëûëûã... Ìÿùç áóíà ýþrÿ äÿ, éÿíè Àçÿráàéúàí õàëãûíûí ÿõëàãûíäàí, òèïîëîæè õöñóñèééÿòëÿrèíäÿí äîüäóüó ö÷öí, Ì.Ñ.Îräóáàäèíèí îáràçëû òÿáèrè èëÿ äåñÿê, ãûëûíú èëÿ ãÿëÿìèí âÿùäÿòè («Ãÿëÿìèí óúó— ãûëûíúûí ýöúö!» àòàëàr ñþçö éàäûìà äöøör...), åéíèééÿòè ùàäèñÿñèíÿ Àçÿráàéúàí òàrèõèíäÿ, éóõàrûäà éàçäûüûìûç êèìè, àç òÿñàäöô åòìèrèê: Äåäöì êè, ëÿáöí; äåäè, íÿ øèrèí ñþéëÿr, Äåäöì êè, áåëöí; äåäè, íÿ íàrûí ñþéëÿr, Äåäöì êè, úàíóì úöìëÿ ôÿäàäór ñà÷óíà, Äåäè êè, áó ìèñêèí ùÿëÿ âàrûí ñþéëÿr... Êèìäèr áó ìèñêèí? XIV ÿñr áþéöê Àçÿráàéúàí øàèrè Ãàçè Áörùàíÿääèí âÿ åéíè çàìàíäà, ùÿìèí ÿñrèí áöòöí Øÿrãäÿ, õöñóñÿí, Þí Àñèéàäà ÿí ýþrêÿìëè ñèéàñè õàäèìëÿräÿí áèrè îëàí ùþêìäàr, Ñèâàñ ñóëòàíû Ãàçè Áörùàíÿääèí. Åé úÿìàëûí àôòàáè-ëàéÿçàë, Âåé éöçöí äþârè-ãÿìÿr, ãàøûí ùèëàë. ×åøìåéè-ëÿëèíäÿäèr àáè-çöëàë, Àéÿòè-ùÿãäèr róõóíäà õÿòòö-õàë... Áÿñ Ýþçÿëèí «õÿòòö-õàë»ûíû áèr «àéÿòè-ùÿã» ùåñàá åäÿí âÿ áóíó àëÿìÿ áèëäèrìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí áó ÷ûëüûí àøèã, áó ýþçÿëëèê âórüóíó êèìäèr? XV ÿñr áþéöê Àçÿráàéúàí øàèrè Ùÿãèãè âÿ åéíè çàìàíäà, Àçÿráàéúàí Ãàràãîéóíëó äþâëÿòèíèí áàíèñè Ãàrà Éóñè454 ôèí îüëó, àòàñûíäàí ñîírà áó áþéöê äþâëÿòèí ùþêìäàrû, çÿìàíÿñèíèí ÿí ýþrêÿìëè ñèéàñè õàäèìëÿrèíäÿí áèrè Ìèrçÿ Úàùàíøàù Ãàràãîéóíëó. Õàíñû äàüûí ëàëÿñèñÿí, åé áÿíÿôøÿ õÿòëö êèì, Ñöíáöëöí áóéèíäÿí îëór áàü è÷èíäÿ ñóñÿíè... êèìè àêâàråëëÿ èøëÿíìèø îáràçëû ìèñràëàrûí ìöÿëëèôè, éàõóä Âàr êþíöë çöëôèíÿ ñàró éörè ÿíâà èëÿ êèì, Õîøäór óçàõ éîëëàrû âàrìàã åé àéäûí ýåúÿëÿr — äåéÿí rîìàíòèê êèìäèr? XV ÿñr ýþçÿë Àçÿráàéúàí øàèrè Ùèäàéÿò âÿ åéíè çàìàíäà, ãöärÿòëè Àçÿráàéúàí Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí áþéöê ÿìèrè ßôñÿùÿä-äèí Ùèäàéÿòöëëàù. Ìÿýÿr Ì.Ï.Âàãèôèí þçö Ãàràáàü õàíëûüûíûí áàø âÿçèrè äåéèëäèìè? Àçÿráàéúàí òàrèõèíèí áó ñÿùèôÿëÿrè, åéíè çàìàíäà, Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí øàíëû ñÿùèôÿëÿrèäèr, ùÿì äÿ áÿäèè-åñòåòèê òóòóì, ìöíäÿrèúÿ áàõûìûíäàí äîëüóí ñÿùèôÿëÿrèäèr. Ñöíáöë ñà÷ûí ýöë éöçöíÿ ÷öíêèì íèãàá îëór, øÿùà. Ïöíùàí îëàí ýþçöí îë äÿì øîë àôèòàá îëór, øÿùà. Ëÿëè-ëÿáè-éàãóòóíà úàí íåúÿ òÿøíÿ îëìàñûí, ×öíêèì àíûí ùÿr ãÿòrÿñè äörrè-õîøàá îëór, øÿùà... Áó ùÿràrÿòëè, íåúÿ äåéÿrëÿr, åùòèçàçëû áåéòëÿrèí ìöÿëëèôè XV— XVI ÿñrëÿr ýþrêÿìëè Àçÿráàéúàí øàèrè Ùÿáèáèäèr âÿ áóràäà ùå÷ áèr òÿÿúúöáëö øåé éîõäór, ÷öíêè Ùÿáèáè Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí ñàràéûíäà «Ìÿëèê öø-øöÿrà» röòáÿñèíÿ ÷àòìûøäû âÿ ÿëáÿòòÿ, áåëÿúÿ ýþçÿë àøèãàíÿ ãÿçÿëëÿr, åëÿúÿ äÿ ãÿñèäÿëÿr, ãèòÿëÿr, ìöñÿääÿñëÿr éàçûräû. Ëàêèí: Áèëìÿçÿì êèì, íÿ áÿëàäór áàøûìà ñåâäàéè-åøã, Êàròóróá ÿêñèëìÿç áàøûìäàí äÿìáÿäÿì ãîâüàéè-åøã... éàõóä áàøãà áèr ãÿçÿëèíäÿ: 455 Áàíà úàíö úÿùàí ñÿíñèç ýÿrÿêìÿç, Áåùèøòè-úàâèäàí ñÿíñèç ýÿrÿêìÿç — äåéÿí øàèr, áèr ÷îõ éöêñÿê áÿäèè ñÿâèééÿëè ïîåòèê ÿñÿrëÿrèí ìöÿëëèôè, Ùÿáèáèíèí ìöàñèrè, ýþrêÿìëè øàèrèìèç Ýöëøÿíèäèr. Àçÿráàéúàí ìÿíÿâè äöíéàñûíûí ñïåñèôèêàñûíà áÿëÿä îëìàéàí êèìñÿ, éÿãèí åøèäÿíäÿ, áèëÿíäÿ êè, øàèr Ýöëøÿíè, åéíè çàìàíäà, «Õÿëâÿòèééÿ» ñóôè òÿrèãÿòèíèí íöôóçëó íöìàéÿíäÿëÿrèíäÿí áèrè èäè, ùÿìèí òÿrèãÿòèí ìÿøùór «Ðþâøÿíèééÿ» ãîëóíó éàràòìûø Äÿäÿ Ðþâøÿíèí òÿëÿáÿñè èäè, çÿìàíÿñèíèí òàíûíìûø øåéõè Èáràùèì áèí Ìÿùÿììÿä áèí Øÿùà-áÿääèí èäè, ÷îõ òÿÿúúöá åäÿr... Áó ìöärèê øåéõ âÿ ÷ûëüûí àøèã 100 èëäÿí àròûã éàøàìûøäûr. 1427-úè èëäÿ ãÿäèì Áÿräÿäÿ àíàäàí îëìóø, 1533-úö èëäÿ Âÿòÿíèíäÿí óçàãëàräà, óçàã Ìèñèräÿ âÿôàò åòìèøäèr... Áó øàèr âÿ øåéõ þìröíöí ùÿìèí ÿçÿìÿòëè rÿãÿìè áàrÿäÿ äöøöíörÿì. Àøûã ßëÿñýÿr 105 èë éàøàäû. Àøûã Àëûíûí 111 éàøû âàr èäè âÿ áó áàrÿäÿ ôèêèrëÿøÿíäÿ, áó áþéöê åë ñÿíÿòêàrëàrûíûí 105 éàøûíäà, 111 éàøûíäà ñàçû ñèíÿñèíÿ ñûõûá ïîåçèéàíûí, ñÿíÿòèí äèëè èëÿ äöíéàíûí åòèáàrûíäàí âÿ åòèáàrñûçëûüûíäàí, èýèäëèêäÿí, ìÿùÿááÿòäÿí, õèñëÿòèí ÿí èíúÿ íþãòÿëÿrèíäÿí äåìÿñèíè òÿñÿââöröìäÿ úàíëàíäûräûãäà, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèr êè, óëó Äÿäÿ Ãîrãóä ìèí èëëÿräÿí áÿrè éàëíûç ìÿíÿí éîõ, úèñìÿí äÿ Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñû èëÿ, éÿíè Àçÿráàéúàí õàëãû èëÿ áèrýÿ îëóá, éàëíûç ìÿíÿí éîõ, úèñìÿí äÿ éàøàéûá, þìör ñöröá... Áó ñþçëÿrè éàçûràì âÿ åëÿ áèë êè, 100 éàøëû Àøûã Áÿñòèíèí óçóí-óçóí èëëÿrèí àrõàñûíäàí ñöçöëöá ýÿëÿí ñÿñèíè åøèäèr, íÿôÿñèíè äóéóràì: Ìÿëåéêÿ áîéëóäó, øèrèí ëÿùúÿëè. ßçÿëäÿí òàìàøà îëàí áó äöíéà. Ãîúà úàäóýÿräè, àëäàäàr ñÿíè, Úàâàíëûã äîíóíäà ãàëàí áó äöíéà... 100 éàøëû àüáèr÷ÿê àøûã áþéöê ïîåòèê èëùàìûí, âårýèíèí áÿùrÿñè îëàí áó ìèñràëàrëà («Ãîúà úàäóýÿräè, àëäàäàr ñÿíè, Úàâàíëûã äîíóíäà ãàëàí áó äöíéà!») ïèñ ÿìÿëëÿräÿí, ãàrà ùèññëÿräÿí, íÿôñäÿí ÷ÿêèíäèrèräè. 100 éàøëû áó ñÿíÿòêàrûí ùÿìÿñrè, XIX ÿñr Àçÿráàéúàí ëèrèêàñûíûí ýþçÿë íöìóíÿëÿrèíè éàràòìûø Àøûã Ïÿrè èñÿ ÷îõ årêÿí éàøëàrûíäà âÿôàò åòìèøäèr. Ùÿòòà äåéèëÿíÿ ýþrÿ, úÿìè 23 èë éàøàìûøäûr.1 Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíû äà Àçÿráàéúàí äèëè êèìè éàõøû áèëÿí 456 øÿrãøöíàñ Àäîëô Áåræå 1868-úè èëäÿ Ëåéïñèãäÿ íÿør åòäèräèéè «Ãàôãàç âÿ Àçÿráàéúàíäà ìÿøùór îëàí øöÿràíûí ÿøàrûíà ìÿúìóÿ» êèòàáûíäà ýÿíú Àøûã Ïÿrèíèí áèr ãàäûí êèìè ýþçÿëëèéèíäÿí, éàràøûüûíäàí ñþùáÿò à÷ûr âÿ éåíÿ äÿ Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíûí ãàäèrëèéè, ìöärèêëèéè èäè êè, áó ýþçÿë, úàâàí, ïàrëàã èñòåäàäà ìàëèê øàèr äÿ äöíéàíûí, íåúÿ äåéÿrëÿr, «ýÿëèøè ýþçÿëëèéèíÿ» óéìàìûø. Î ôÿëÿêäèr ýþéö, éårè äàüëàéàí, ßçÿë øàä åéëÿéèá ñîírà àüëàäàí, Ñèíÿñèíäÿ øår, êèòàá áàüëàéàí Ñàùèáè-ùóø, ýþâùÿr êàíû íåéëÿäèí? — äåéÿ äöíéàéà ìöràúèÿò åäèr, ñóàë âårèräè. Áóràñûíû äà ãåéä åòìÿê èñòÿéèrÿì êè, Íèçàìèíèí «Õÿìñÿ»ñè, éàõóä äåéÿê êè, Ôöçóëèíèí «Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí»ó êèìè ìîíóìåíòàë íöìóíÿëÿrÿ ìàëèê îëàí Àçÿráàéúàí ïîåçèéàñûíäà õàëãäàí ýÿëÿí ãÿrèáÿ áèr ãÿäèrøöíàñëûã ìöòÿìàäè þçöíö ýþñòÿrèr. Ùÿòòà úÿìè èêèúÿ ìèñràñû, ëàêèí òÿáèè êè, áþéöê èñòåäàäëà ñþéëÿíìèø èêèúÿ ìèñràñû ãàëìûø ñÿíÿòêàrûí áåëÿ àäû, áó áþéöê ìèëëè ïîåçèéàíûí ñÿùèôÿëÿrèíäÿ, éàääàøûíäà ùÿêê îëóíór, ãèéìÿòè âårèëèr: ßôñóñ êè, éàrûì ýåúÿ ýÿëäè, ýåúÿ ýåòäè, Ùå÷ áèëìÿäèì þìröì íåúÿ ýÿëäè, íåúÿ ýåòäè... Áó ïàrëàã áåéò XIX ÿñrèí áèrèíúè röáöíäÿ éàøàéûá-éàràòìûø Àüàáÿéèì àüà Àüàáàúûíûí èrñèíäÿí éàäèýàr ãàëìûøäûr. Àüàáÿéèì àüà øàèr Õórøóäáàíó Íàòÿâàíûí áèáèñè, Ãàràáàü õàíû Èáràùèìõÿëèë õàíûí ãûçû, Èràí øàùû Ôÿòÿëè øàùûí àrâàäû èäè âÿ ùÿñrÿò äîëó, ìþùíÿò äîëó áèr áàéàòû äà áèçèì ïîåçèéàìûçäà îíäàí éàäèýàräûr: Ìÿí àøûüàì ãàrà áàü, Ãàrà ñàëõûì, ãàrà áàü, Òåùràí úÿííÿòÿ äþíñÿ, Éàääàí ÷ûõìûr Ãàràáàü... ßëáÿòòÿ, áó áàéàòûíû äà Èràí ñàràéûíûí íöôóçëó «áàíóéè-ùÿrÿì»è éîõ, Àçÿráàéúàí õàëãûíûí øàèrè äåéèräè... 1 Áàõ: Àçÿráàéúàí àøûãëàrû âÿ åë øàèrëÿrè. Û úèëä, Áàêû, 1983. ñÿù. 220. 457 *** Èñìàéûë áÿé Ãóòãàøûíëû ÷àr îräóñóíóí ýåíåràëû èäè, Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâ äà, Ìèrçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ äà ïîëêîâíèê èäè, ëàêèí áó röòáÿëÿrÿ, ìÿíñÿáëÿrÿ áàõìàéàràã, îíëàr èëê íþâáÿäÿ àçÿráàéúàíëû èäèëÿr, þç õàëãëàrûíûí ñÿíÿòêàr îüóëëàrû èäèëÿr, örÿêëÿrè õàëãûí örÿéè èëÿ áèrýÿ âóróräó, èñòÿêëÿrè ýåíåràë èñòÿéè, ïîëêîâíèê èñòÿéè éîõ, äîüìà õàëãëàrûíûí èñòÿéè èäè. À.Áàêûõàíîâ âàrëû, éàràøûãëû âÿ ñàâàäëû áèr øÿõñ, Ïåòåráórã, Âàrøàâà àrèñòîêràò ñàëîíëàrûíûí ãÿùrÿìàíû èäè. À.Ñ.Ïóøêèíèí àíàñû Íàäåæäà Îñèïîâíà ãûçû Îëãà Ñårýåéåâíà Ïàâëèøøåâàéà éàçäûüû ìÿêòóáäà À.Áàêûõàíîâ ùàããûíäà äåéèräè: «Àááàñãóëó àüà... íåúÿ ìàràãëû èíñàíäûr, íåúÿ ýþçÿë äàíûøûr, ìÿí îíóí ÿäàëàrûíû, þçöíö àïàrìàñûíû ñåâèrÿì, î ùÿäñèç äÿrÿúÿäÿ ìÿíèì õîøóìà ýÿëèr, ìÿí ñÿíÿ òÿøÿêêör åäèrÿì êè, î áèçÿ ýÿëèá (À.Áàêûõàíîâ Âàrøàâàäà éàøàéàí Î.Ñ.Ïàâëèøøåâàäàí Ïóøêèíëÿrÿ ìÿêòóá ýÿòèrìèøäè— Å.). ...Ëåîí âÿ Àëåêñàíär (ñþùáÿò Àëåêñàíär Ñårýåéåâè÷ Ïóøêèíäÿí âÿ îíóí ãàräàøûíäàí ýåäèr— Å.) îíó ýþrìÿêëÿrèíÿ ÷îõ øàä îëäóëàr, î áèçäÿ íàùàr åòäè, ìàäàì Âåíåâèòèíîâà, ãràôèíéà Èâåëè÷, ìàäàì Íåéìè÷ âÿ Ñîáîëåâñêè äÿ áèçäÿ èäèëÿr. Àááàñãóëó ñÿíèí ùàããûíäà áèçÿ ÷îõ äàíûøäû...»1 À.Ñ.Ïóøêèíèí àòàñû Ñ.Ë.Ïóøêèí À.Áàêûõàíîâëà ýþröøö ùàããûíäà éàçûräû: «Àááàñ... åëÿ èñòèãàíëû, åëÿ ñÿìèìè, åëÿ ãàéüûêåøäèr êè, åëÿ áèë, áèç îíóíëà êþùíÿ äîñòëàrûã. Åròÿñè ýöí ìÿí îíóí ýþröøöíÿ ýåòäèì»...2 Ñ.Ë.Ïóøêèí Îëãàéà éàçäûüû áàøãà áèr ìÿêòóáóíäà äåéèräè: «Àááàñãóëó áèçèìëÿ ÷îõ ñÿìèìè ýþröøöá àérûëäû. Î, ìÿíè áèr íå÷ÿ äÿôÿ ãóúàãëàäû. ßìèíÿì êè, îíóí ñÿíÿ âÿ Ëåîíà áÿñëÿäèéè äîñòëóã ùèññëÿrèíÿ ìÿíèì äÿ ùöãóãóì ÷àòûr... ìÿí îíó áöòöí örÿéèìëÿ ñåâèrÿì. Î ùÿãèãÿòÿí ìàràãëû áèr èíñàíäûr, øöáùÿñèç êè, ñÿíèí áèçÿ òÿñâèr åòäèéèí êèìèäèr âÿ ìÿí þçöìö îíóíëà òàìàì ñÿráÿñò ùèññ åäèräèì...»3 ßëáÿòòÿ, ÿí éöêñÿê êöáàr úÿìèééÿòèí Ïóøêèíëÿr êèìè çèéàëû íöìàéÿíäÿëÿrèíèí äÿ áó úör ùþrìÿòèíè, èëê ýþröøäÿí áó úör ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíìûø ãûrõ éàøëû À.Áàêûõàíîâó Ïåòåráórãäà ïàrëàã êàréårà ýþçëÿéèräè, ëàêèí î èëê íþâáÿäÿ ìÿùç þç õàëãûíûí îüëó îëÁàõ: Ñîâðåìåííèêè î Áàêèõàíîâå, Áàêó, 1975, ñòð. 30. Éåíÿ îràäà, ñÿù. 31. 3 Éåíÿ îràäà, ñÿù. 32. 1 2 458 äóüó ö÷öí Âÿòÿíÿ ãàéûòäû. Ãóáàäà «Ýöëöñòàí» ÿäÿáè ìÿúëèñèíè éàràòäû, õàëãûíûí rèôàùû íàìèíÿ ÿëèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèrýÿìÿäè. Ì.Ô.Àõóíäîâ äà, È.Ãóòãàøûíëû äà, À.Áàêûõàíîâ äà áþéöê èñòåäàä âÿ òÿôÿêêör ñàùèáëÿrè èäèëÿr, îíëàrûí Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíäàêû ìþâãåëÿrè äÿ óúà âÿ ìþòÿáÿräèr, ëàêèí Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà åëÿ ñèìàëàr äà âàräûr êè, äåéÿê, Ìèrçÿ Ôÿòÿëè äöùàñû èëÿ ùå÷ ìöãàéèñÿ îëóíà áèëìÿñÿëÿr áåëÿ, ìÿíñÿá, röòáÿ ñàùèáëÿrè éîõ, èëê íþâáÿäÿ øàèr èäèëÿr. Ìèñàë ö÷öí, ùÿòòà Ãàñûì áÿé Çàêèrèí: Éàrûìàéûá êèìñÿ þìröíäÿ ñÿíäÿí, Ìöêÿääÿr ãàéûäûr ãàïûíà ýÿëÿí — äåéÿ íàràçûëûã åòäèéè ýåíåràë Úÿôÿrãóëó õàí Úàâàíøèr äÿ èëê íþâáÿäÿ ýåíåràë éîõ, øàèr Íÿâà èäè, ÷öíêè ýåíåràë Úàâàíøèr éîõ, ìÿùç øàèr Íÿâà Àøûã Ïÿrè èëÿ ìÿøùór äåéèøìÿäÿ îëäóüó êèìè: Àrèôÿì áó éåräÿ éàrû ýþrÿíäÿ, Ìÿí íÿ äåéèì áó äöõòÿrè ýþrÿíäÿ? — äåéÿ ýþçÿëëèê ãàrøûñûíäà ÷àøûá ãàëà áèëÿr. ß.Ùàãâåräèéåâèí äÿãèã âÿ åéíè çàìàíäà, rÿìçè áèr ìöøàùèäÿñèíè éàäà ñàëìàã èñòÿéèrÿì: «Ìèrçÿ Ôÿòÿëèíèí... åïîëåòëÿr, èìòèéàçëàr, õà÷ âÿ ìåäàëëàrëà áÿçÿíìèø ëèáàñûíûí àëòûíäà îä òóòóá àëûøìàãäà îëàí áèr örÿê äþéöíìÿêäÿ èäè».1 Áó örÿéè áåëÿúÿ äþéöíäörÿí, èëê íþâáÿäÿ, õàëã òÿÿññöáêåøëèéè èäè âÿ Ìèrçÿ Ôÿòÿëè Èràíûí ìààrèô íàçèrè Åòèçàäöññÿëòÿíÿéÿ éàçäûüû ìÿêòóáäà äåéèräè: «Ìÿí õàëãûí åëÿ áèr öçâöéÿì êè, ôèêrèì, äàâàò âÿ ãÿëÿìèìäÿí áàøãà áèr øåéÿ ÿëèì ÷àòìûr...».2 Ëàêèí áó ôèêèr î ãÿäÿr èøûãëû èäè, áó ãÿëÿì î ãÿäÿr èòè âÿ þòêÿì èäè, àü êàüûç öçÿrèíäÿ áþéöê Âÿòÿíäàøëûüûí ìöáàrèçÿñèíè àïàràí, áþéöê ÿäèáèí áÿäèè-åñòåòèê ìÿêòÿáèíè éàràäàí áó ìörÿêêÿá î ãÿäÿr ïîçóëìàç èäè êè, áó «áèr öçâ» íÿèíêè éàëíûç ÿäÿáèééàò òàrèõèíäÿ, öìóìèééÿòëÿ, õàëãûí òàrèõèíäÿ ÿçÿìÿòëè áèr ìèràñ, «Àõóíäîâ ìàòårèàëèçìè âÿ äåìîêràòèçìè» äåéèëÿí áèr èrñ ãîéóá ýåòäè. Ãÿäèì Àçÿráàéúàí ÿäÿáèééàòû Ì.Ô.Àõóíäîâà ãÿäÿr äràìàòórýèéà æàírûíà — Àârîïàäà þç òàrèõèíè àíòèê äþâräÿí áàøëàéàí áèr 1 2 «Ðåâîëéóñèéà âÿ êóëòórà» æóríàëû, 1938, ¹ 6— 7, ñÿù. 67. Ì.Ô.Àõóíäîâ. ßñÿrëÿrè ö÷ úèëääÿ, III úèëä, 1962, ñÿù. 130. 459 æàírà ìöràúèÿò åòìÿìèøäè. Àçÿráàéúàí õàëãû ôîëêëîr òàìàøàëàrû (øÿáèù òàìàøàëàrû, îéóã-êóêëà òàìàøàëàrû âÿ ñ.), åë îéóíëàrû (ãûçýÿëèí îéóíëàrû, äÿrâèø îéóíëàrû, ìÿràñèì øÿíëèêëÿrè âÿ ñ.) èëÿ áàüëû çÿíýèí ÿíÿíÿëÿrÿ ìàëèê îëñà äà, ìèëëè ìÿíÿâè ñÿrâÿò êèìè äràìàòórýèéà æàírûíû òàíûìûräû. Ìèrçÿ Ôÿòÿëè 1850— 1855-úè èëëÿr àràñûíäà àëòû þëìÿç êîìåäèéàñûíû éàçäû âÿ äràìàòórýèéàíû õàëãûí, ùÿrýàù áåëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ, ìèëëè æàírûíà ÷åâèräè. Ùàúû Ãàrà, Äÿrâèø Ìÿñòÿëè øàù, éàõóä Ìîëëà Èáràùèìõÿëèë ùÿìèí êîìåäèéàëàrûí ñÿùèôÿëÿrèíäÿí ÷ûõûá õàëãûí ìèëëè ÿäÿáè òèïàæëàrû ñÿâèééÿñèíÿúÿí éöêñÿëäè (ñîíràêû äþâröí — XX ÿñrèí øåéõ íÿñróëëàùëàrû, êåôëè èñýÿíäÿrëÿrè, ìÿøÿäè èáàäëàrû, ñîëòàí áÿéëÿrè êèìè!). Áó, ùå÷ øöáùÿñèç êè, ñÿíÿòêàrûí èëê íþâáÿäÿ ÿí ñûõ òåëëÿrëÿ þç õàëãûíà áàüëû îëìàñûíûí íÿòèúÿñè èäè, ñÿíÿòêàr— õàëã äîüìàëûüûíûí íÿòèúÿñè èäè. Áÿäèè âÿ åëìè òÿôÿêêöröíöí, Âÿòÿíäàø õèñëÿòèíèí ìÿùç áåëÿ áèr õÿëãèëèéèíÿ ýþrÿ Àõóíäîâ ôèêrèíèí âÿ ãÿëÿìèíèí åùòèâà äàèrÿñè ñîí äÿrÿúÿ ýåíèø èäè, îíóí ìèëëè êëàññèêëÿrèìèçëÿ áÿràáÿr, Ïëàòîíóí âÿ Àrèñòîòåëèí, Ôèräîâñèíèí âÿ Êîïåríèêèí, Úàìèíèí âÿ Ñÿäèíèí, Ùàôèçèí âÿ Ðóìèíèí, Íéóòîíóí âÿ Ñïèíîçàíûí, Äèärîíóí, Ìîíòåñêéþíöí âÿ Ùîëáàõûí, Äàrâèíèí âÿ Ùåýåëèí éàràäûúûëûüûíû þérÿíìÿñè, òÿãäèr âÿ òÿêäèr åòìÿñè èëê íþâáÿäÿ þç äîüìà õàëãûíà õèäìÿò åòìÿê åùòèràñûíäàí äîüóräó. Áó ìÿíàäà îíóí ìÿãñÿäè òàìàì àéäûí èäè: «õàëãûìû...åëìèí èøûãëàrûíà ÷àüûrûì...».1 Éåíÿ äÿ ìÿùç ùÿìèí õÿëãèëèéèíÿ ýþrÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ Çàãàôãàçèéàäà âÿ öìóìèééÿòëÿ, áöòöí Øÿrãäÿ À.Ñ.Ïóøêèí äöùàñûíûí áþéöêëöéöíö, róñ õàëãûíûí ùÿéàòûíäà, ìÿíÿâèééàòûíäà îéíàäûüû rîëó èëê äÿôÿ ýþrìöø âÿ øàèrèí þëöìöíÿ éàçäûüû ìÿøùór ïîåìàñûíäà èëê äÿôÿ ãèéìÿòëÿíäèrìèøäèr. Ì.Ô.Àõóíäîâ ñàäÿ, àíëàìëû (âÿ çÿíýèí!) Àçÿráàéúàí äèëèíè áèçèì ÿäÿáèééàòûìûçûí ïîåòèêà áàõûìûíäàí íîrìàòèâèíÿ ÷åâèräè âÿ òÿêúÿ åëÿ áó ùàäèñÿíèí þçö êèôàéÿòäèr êè, õàëã îíó þçö èëÿ áèrëèêäÿ ùÿìèøÿ éàøàòñûí... I Øàù Èñìàéûë Àçÿráàéúàí Ñÿôÿâèëÿr äþâëÿòèíè éàràòäûãäàí ñîírà, Àçÿráàéúàí äèëè éàëíûç øår-ñÿíÿò äèëè, äåéÿê êè, «Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí» (Ôöçóëè) äèëè, éàõóä «Äÿùíàìÿ» (Õÿòàè) äèëè, çÿrèô ëèrèêàíûí, ôÿëñÿôè ïîåçèéàíûí äèëè éîõ, rÿñìè äþâëÿò äèëèíÿ ÷åârèëäè, çÿìàíÿñèíèí ÿí ãöärÿòëè ìÿìëÿêÿòëÿrèíäÿí áèrè âÿ áÿëêÿ äÿ áèrèíúèñè áó äèëäÿ ôÿrìàíëàr âåräè. Øÿrã þëêÿëÿrèíäÿí òóòìóø Âàòèêàíàúàí 1 Ì.Ô.Àõóíäîâ. ßñÿrëÿrè ö÷ úèëääÿ, III úèëä, 1962. 460 ýåäÿí äèïëîìàòèê ìÿêòóáëàr áó äèëäÿ éàçûëäû, õàëãûí ãöärÿòè äèëèí ãöärÿòèíäÿí, äèëèí ãöärÿòè èñÿ õàëãûí ãöärÿòèíäÿí õÿáÿr âåräè... Âàõò àòëû, áèç ïèéàäà... Èëëÿr, îíèëëÿr, éöçèëëÿr áèr-áèrèíè ÿâÿç åòäè. Àçÿráàéúàí Ñÿôÿâèëÿr äþâëÿòè ôàrñ äèëèíèí âÿ ôàrñ ìèëëè åëåìåíòèíèí öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè Èràíà ÷åârèëäè, Àçÿráàéúàí òîrïàüû Äÿráÿíääÿí òóòìóø öçöàøàüû, àérû-àérû õàíëûãëàrà áþëöíäö âÿ áèr ñûrà ùàëëàräà õàíëàrûí ìÿíñÿá òÿÿññöáö, ìÿùÿëëè ùþêìràíëûã èääèàñû õàëãûí ìèëëè âÿòÿíäàøëûã ùèññëÿrèíè öñòÿëÿäè, èëëÿr êå÷äè, áþéöê áèr õàëã èêè éårÿ ïàr÷àëàíäû. Àçÿráàéúàíëà áàüëû Úÿíóá âÿ Øèìàë ñþçëÿrè àérûëûã ãöòáëÿrèíèí àäûíû äàøûäû. Úÿíóá Èràí øàùëûã èñòèáäàäûíûí, Øèìàë ÷àrèçì ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíèí áóõîâëàrû èëÿ ñàrûëäû, ëàêèí õàëãûí äöùàñû ñàrñûëìàäû, õàëã þç áþéöê îüóëëàrûíûí äèëè èëÿ, èíäèêè ùàëäà, Ñàáèrèí äèëè èëÿ: Äèíäèrèr ÿñr áèçè,— äèíìÿéèrèç, À÷ûëàí òîïëàrà äèêñèíìÿéèrèç; ßúíÿáè ñåérÿ áàëîíëàrëà ÷ûõûr, Áèç ùÿëÿ àôòîìîáèë ìèíìÿéèrèç... — äåìÿêäÿí, Ùàäèíèí äèëè èëÿ: Èìçàñûíû ãîéìóø ìèëÿë þâràãè-ùÿéàòÿ, Éîõ ìèëëÿòèìèí õÿòòè áó èìçàëàr è÷èíäÿ... — äåìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿäè, þçö þç õóäàéàr áÿéëÿrèíÿ, ãÿçåò÷è rçà áÿéëÿrèíÿ, ãî÷ó ÿñýÿrëÿrèíÿ ýöëìÿéè áàúàräû. Èíòåëèýåíòèê, áó êè, áþùòàí äåéèë, Òörêè äàíûøìàã áèçÿ øàéàí äåéèë, Òörê äèëè ãàáèëè-èrôàí äåéèë, Áèç áóíà ãàèë îëàí èíñàíëàrûã!.. Àé áÿrÿêàëëàù, íÿ ýþçÿë úàíëàrûã! — äåéÿ áó úör, íåúÿ äåéÿrëÿr, ýþçýþrÿòè úàùèëëÿrè, åëÿúÿ äÿ ñþçäÿ ìèëëÿò äÿräè ÷ÿêÿí, ÿìÿëäÿ èñÿ éàëíûç þç øÿõñè ìàràüûíûí, ùÿì äÿ ÷îõ çàìàí ìèëëÿòèí ìàràüû èëÿ äàáàí-äàáàíà çèää îëàí ìàràüûíûí ãàéüûëàrû èëÿ éàøàéàí âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿrÿí éàëàí÷û «ìèëëÿò ãÿùrÿ461 ìàíëàrûíû» îëäóãëàrû êèìè ýþñòÿrÿ áèëäè, åëÿ ùÿìèí Ñàáèrèí— øàèrÂÿòÿíäàøûí ãÿëÿìè èëÿ: Èíòåëèýåíò àüàëàr, áèç ñèçè ÷îõäàí òàíûrûã... Áèëèrèê, ñèçäÿ áó ýöí ãåérÿòè-ìèëëÿò éîõäór! — äåäè. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Öçåéèr Ùàúûáÿéîâ, Þìÿr Ôàèã Íåìàíçàäÿ êèìè ÿäèáëÿr ìÿùç õàëãûí äöùàñûíà, èràäÿñèíÿ, àrçóëàrûíà àrõàëàíàràã âÿ áóíäàí ãöââÿò àëàràã çÿìàíÿíèí ãîëóýöúëöëÿrèíè, ùàêèìè-ìöòëÿãëÿrèíè, rîìàíîâëàrû, Ìÿììÿäÿëè øàùëàrû þëäöröúö ñàòèràëàrûíûí ýöëöø ùÿäÿôèíÿ ÷åâèrèräè. Àrõàëàrûíäà ùàêèìèééÿò, âàr-äþâëÿò, öñóëè-èäàrÿ, íàäàíëûã âÿ úÿùàëÿò äàéàíìûø ÷àr ýåíåràëëàrû, ãóáåríàòîrëàr, ÿráàáëàr, ìèëéîí÷óëàr, àâàì ìîëëàëàr, ãî÷óëàr ôèçèêè ìÿíàäà ýöúñöç, àäàìñûç, ïóëñóç ñàáèrëÿrëÿ, ìèrçÿ úÿëèëëÿrëÿ, íÿrèìàíîâëàrëà, öçåéèráÿéëÿrëÿ, ôàèãëÿrëÿ þëöì-äèrèì ìöáàrèçÿñèíäÿ òàìàì àúèç âÿ ìèñêèí èäèëÿr... ßñrèí ÿââÿëëÿrèíäÿ «Ìîëëà Íÿñrÿääèí» æóríàëûíûí íÿørè èëÿ Àçÿráàéúàí ÿäÿáè-èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà «Ìîëëà Íÿñrÿääèí» ÿäÿáè ìÿêòÿáè — áó áþéöê ìÿíÿâè ãöââÿ éàràíäû âÿ ùÿìèí ìÿêòÿáèí ÿí èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿëÿrè — âÿòÿíäàøëàr róñ õàëãûíûí, äèýÿr õàëãëàrûí ãàáàãúûë âÿ ìöáàrèç îüóëëàrû èëÿ ÷èéèí-÷èéèíÿ ÷àrèçìèí ìöñòÿìëÿêÿ÷è ñèéàñÿòèíÿ ãàrøû ÿäÿáè âóróøà áàøëàäû, ìîëëàíÿñrÿääèí÷èëÿr Àçÿráàéúàí õàëãûíûí èíêèøàôû, àçàäëûüû, ìöñòÿãèëëèéè óüróíäà ÿëëÿrèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèrýÿìÿäèëÿr. XIX— XX ÿñr Àçÿráàéúàí ìààrèô÷è råàëèçìè, òÿíãèäè råàëèçìè, ñàòèràñû, ìöòÿrÿããè rîìàíòèçìè — áóíëàr áÿäèè-åñòåòèê òÿñíèôàò áàõûìûíäàí, òÿáèè êè, òàìàìèëÿ ìöõòÿëèô ìàùèééÿò äàøûéûräû, ëàêèí áöòöí áó úÿrÿéàíëàr, òÿìàéöëëÿr áèr íþãòÿäÿ áèrëÿøèräè: õàëãà ìÿùÿááÿò, õàëã òÿÿññöáêåøëèéè, õàëãûí ýÿëÿúÿéè íàìèíÿ èìêàí äàõèëèíäÿ (áÿçÿí ùÿòòà èìêàí äàõèëèíäÿ îëìàéàí!) íÿ âàrñà, ùàìûñûíû åòìÿê, õàëãûí ìàràüû èëÿ éàøàìàã... Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ «Õàòèràòûì»äà ùÿìèøÿ þçöíÿ õàñ îëàí áèr òÿâàçþêàrëûãëà «Ìîëëà Íÿñrÿääèí»èí íÿørè èëÿ áàüëû ìÿøùór ñþçëÿrèíè ñþéëÿéèr: ««Ìîëëà Íÿñrÿääèí»è òÿáèÿò þçö éàràòäû, çÿìàíÿ þçö éàràòäû». Áèç áó ÿëàìÿòäàr ñþçëÿrÿ ìöùöì áèr úÿùÿòè äÿ ÿëàâÿ åòìÿê èñòÿéèrèê. «Ìîëëà Íÿñrÿääèí»è õàëã éàràòäû, ÷öíêè ìèrçÿ úÿëèëëÿr äÿ, ñàáèrëÿr äÿ, ôàèãëÿr äÿ íèçàìèëÿr êèìè, íÿñèìèëÿr êèìè, ôöçóëèëÿr, õÿ462 òàèëÿr, âàãèôëÿr, ìèrçÿ ôÿòÿëèëÿr, ÿëÿñýÿrëÿr, íàòÿâàíëàr, ñåéèä ÿçèìëÿr, íÿrèìàíëàr, çÿräàáèëÿr êèìè õàëãûí áèr ùèññÿñè, áèr ïàr÷àñû èäè... ...Êàrâàí éîëà äöçöëör... ßñrëÿräÿí ÿñrëÿrÿ àäëàéàí î êàrâàíû çûíãûrîâëàr ìöøàéèÿò åòìèr, éîõ, î êàrâàíû áåøèê áàøûíäàêû ùÿìèí Àíà ëàéëàñû, Êîrîüëóíóí ùÿìèí äÿëè íÿrÿñè ìöøàéèÿò åäèr. Äÿäÿ Ãîrãóäóí ìèí èëëÿräÿí áÿrè éîróëìàã áèëìÿéÿí âÿ ùå÷ çàìàí äà éîróëìàéàúàã ãîïóçó ìöøàéèÿò åäèr... 1986. 463 ßÄßÁÈ ÒßÍÃÈÄ ÈÚÒÈÌÀÈ ÈØÄÈÐ 1. ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòèí úÿìèééÿòäÿ îéíàäûüû ðîë áàõûìûíäàí ÿäÿáè òÿíãèäèìèçÿ íÿçÿð ñàëäûãäà îíóí áèð-áèðè èëÿ öçâè ñóðÿòäÿ áàüëû èêè ÿñàñ âÿçèôÿñè äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ äàéàíûð. Áèðèíúèñè. ßäÿáè òÿíãèä «ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòèí âÿçèééÿòèíè» ìöÿééÿí åòìÿê èãòèäàðûíäà îëìàëûäûð, éÿíè éàðàíàí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèí ùÿãèãè ãèéìÿòèíè âåðìÿéè áàúàðìàëûäûð, éàõøûíû ïèñäÿí ñå÷ìÿëè âÿ éàõøûíûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìÿëè, äþâðöí áÿäèè-åñòåòèê òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿéÿí çÿèô éàçûëàðà, áàéàüû çþâãöí áÿùðÿëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàëûäûð. Èêèíúèñè. ßäÿáè òÿíãèä «úÿìèééÿòèí ìÿíÿâè ñàüëàìëûüû», «àäàìëàðûí éàøàäûüû ìÿíÿâè ìöùèòèí» çÿíýèíëèéè íàìèíÿ ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòèí âÿçèééÿòèíèí ãÿíàÿòáÿõø îëìàñû ö÷öí, ùÿìèí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèí âöñÿòëè åëìè òÿñíèôàòûíû âåðìÿéè, íÿçÿðèééÿíè èíêèøàô åòäèðìÿéè âÿ åéíè çàìàíäà, ÿìÿëè ñóðÿòäÿ áÿäèè òÿúðöáÿíèí òÿùëèëèíÿ òÿòáèã åòìÿéè áàúàðìàëûäûð. Ùÿð èêè âÿçèôÿíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÿäÿáè òÿíãèä ö÷öí î äåìÿêäèð êè, ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòèìèçèí úÿìèééÿòäÿêè âÿçèééÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðèëäèêäÿ (éÿíè áèðèíúè âÿçèôÿ éåðèíÿ éåòèðèëäèêäÿ), ùÿìèí âÿçèééÿò ðàçûëûã äîüóðñóí, áèç áèð êöëë ùàëûíäà éöêñÿê èäåéà-áÿäèè ñÿâèééÿëè ÿäÿáèééàòà ñàùèá îëà áèëÿê. Àéäûíäûð êè, ÿäÿáè òÿíãèäèí ãàðøûñûíäà äàéàíìûø áó âÿçèôÿëÿð ÷îõ ÷ÿòèí, ìÿñóëèééÿòëè, åéíè çàìàíäà, øÿðÿôëèäèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí áó ñàùÿäÿ çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðè âàð. Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, úÿìèééÿòèí ùÿéàòûíäà ÿñàñëû äÿéèøìÿëÿð, éåíèëÿøìÿëÿð çàìàíû ÿäÿáè òÿíãèäèí öçÿðèíÿ äàùà àðòûã áèð ìÿñóëèééÿò äöøöð âÿ áó äà òÿáèèäèð. ×öíêè òÿíãèäèí òÿùëèë âÿ òÿäãèã îáéåêòè îëàí ÿäÿáèééàò ùÿìèí äÿéèøìÿëÿðäÿí, éåíèëÿøìÿëÿðäÿí êÿíàðäà ãàëìûð. ßäÿáè òÿíãèä úÿìèééÿòèí ôèêðèíè èôàäÿ åäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ î, ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòäÿí ùÿìèí áÿäèè êÿøôëÿðè, ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíÿ ñàäèã ãàëìàüû òÿëÿá åòìÿëèäèð. Åéíè çàìàíäà, ÿäÿáè òÿíãèä áó êåéôèééÿòëÿðèí ñÿíÿòèí «ìàùèééÿòèíè òÿøêèë åòìÿñè» ö÷öí ìöíáèò 464 çÿìèí éàðàòìàüû áàúàðìàëûäûð, éÿíè áÿäèè òÿúðöáÿéÿ ÿñàñëàíàðàã, áÿäèè êÿøôèí äÿ, ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíÿ ñàäèãëèéèí äÿ ìÿíàñûíû, ìöíäÿðèúÿñèíè à÷ûá ýþñòÿðÿ áèëìÿëèäèð. Ìÿíúÿ, ìÿùç áåëÿ áèð ìöíàñèáÿò ÿäÿáè òÿíãèäèìèç ö÷öí ìåòîäîëîæè ÿñàñà ÷åâðèëìÿëèäèð âÿ åëÿ áèëèðèê êè, îíëàð ùÿéàò ùÿãèãÿòè àíëàéûøû èëÿ áàüëû ÿäÿáè òÿíãèääÿ àðà-ñûðà þçöíö ýþñòÿðÿí äîãìàòèê ìöëàùèçÿëÿðÿ ñîí ãîéàð. Áÿëè, ùÿéàò ùÿãèãÿòè áèðìÿíàëû éîõ, ìöðÿêêÿá àíëàéûøäûð. Ùÿéàò ùÿãèãÿòè — ùöíÿð, ãÿùðÿìàíëûãëàð, ãÿëÿáÿëÿðäèð, ëàêèí çèääèééÿòëÿðäÿ, óüóðñóçëóãëàðäà äà ùÿéàò ùÿãèãÿòè âàð âÿ ÿäÿáè òÿíãèä áó ùÿãèãÿòèí «ðÿíýàðÿíý, ýÿðýèí âÿ ÿçÿìÿòëè» âöñÿòèíè ýþðìÿéè âÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè áàúàðìàëûäûð. 2. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè þç òàðèõè èëÿ ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà åôôåêòëè øÿêèëäÿ ìÿøüóë îëóð. Îðòà ÿñðëÿðèí èëêèí äþâðëÿðèíäÿí åòèáàðÿí, òÿíãèäèìèçèí áöíþâðÿñè àðàøäûðûëûð, îíóí èäåéà-åñòåòèê õöñóñèééÿòëÿðèíèí åëìè-òÿñíèôàòû âåðèëèð. Ýþðêÿìëè ÿäèáëÿðèìèçèí òÿíãèäè ÿñÿðëÿðè òîïëàíûá éåíèäÿí ÷àï îëóíóð, òÿíãèäèìèçèí ìöÿééÿí äþâðëÿðèíÿ âÿ òÿìàéöëëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø äèññåðòàñèéàëàð éàçûëûð, áÿçè òîïëó âÿ ìîíîãðàôèéàëàð íÿøð åäèëèð. Áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí ÿí ñàíáàëëûñû, ìöêÿììÿëè Êàìàë Òàëûáçàäÿíèí «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí òàðèõè» ÿñÿðèäèð. Ìöÿëëèô îðòà ÿñðëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ôèêðèíèí èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. X. Òÿáðèçè, éàõóä Í. Òóñè êèìè áþéöê ÿäèáëÿðèìèçèí ïîåòèêàéà àèä ÿñÿðëÿðèíè, åñòåòèêà ðèñàëÿëÿðèíè, ìöõòÿëèô áÿäèè ÿñÿðëÿðÿ éàçäûãëàðû øÿðùëÿðè àðàøäûðûð, òÿçêèðÿëÿðè, åëÿúÿ äÿ Íèçàìè, Íÿñèìè, éàõóä Ôöçóëè êèìè äàùè ñÿíÿòêàðëàðûìûçûí áÿäèè ñþç âÿ ñÿíÿò ùàããûíäà ñþéëÿäèêëÿðè ìöëàùèçÿëÿðè òÿäãèã åäèð âÿ áöòöí áó àðàøäûðìàëàðûí òÿäãèã âÿ òÿùëèëëÿðèíèí åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿñè éöêñÿê îëäóüó ö÷öí, ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí òàðèõè èëÿ áàüëû áèð òÿñÿââöð ÿëäÿ åäèëèð. ßëáÿòòÿ, áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàí òÿíãèäèíèí ôÿðÿùëè ùàäèñÿëÿðèäèð âÿ äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿëè, äÿðèíëÿøäèðèëìÿëèäèð. Ëàêèí áó áþéöê âÿ øÿðÿôëè èø úàðè äþâðöí éöêñÿê åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿëè òÿíãèä éàðàäûúûëûüûíûí ùåñàáûíà îëìàìàëûäûð, ÷öíêè áåëÿ îëñà, áèç íÿèíêè éàëíûç èúòèìàè ôèêèð ñàùÿñèíäÿ, åëÿúÿ äÿ áÿäèè éàðàäûúûëûã ñàùÿñèíäÿ ãàáàãúûë ìþâãåëÿðè ÿëäÿí âåðÿ áèëÿðèê. Òÿÿññöáö ÷ÿêèëìÿ7-30 465 éÿí ÿäÿáèééàòûí òàëåéè òÿñàäöôëÿðäÿí àñûëû ãàëàð âÿ îíóí ìÿíÿâè áèð ãöââÿ êèìè áèðëèéèíÿ, òÿñèðèíÿ, åôôåêòèíÿ áþéöê çèéàí òîõóíàð. Áó ýöí úàðè áÿäèè òÿñÿððöôàòëà ìÿøüóë îëàí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí âÿçèééÿòè íÿèíêè ðàçû ñàëìûð, ùÿì äÿ úèääè íàðàùàòëûã äîüóðóð âÿ áó íàðàùàòëûüûí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè ÿäÿáè òÿíãèääÿ «òÿðèô» àíëàéûøûíûí «òÿíãèä» àíëàéûøûíû ãàò-ãàò àðòûã äÿðÿúÿäÿ öñòÿëÿìÿñèäèð. Ùÿðýàù áèç ñîí èëëÿðäÿ éàçûëìûø ìÿãàëÿ âÿ ðåñåíçèéàëàðû îõóìàãëà êèôàéÿòëÿíñÿê, åëÿ áèð òÿñÿââöð ÿëäÿ åäÿðèê êè, ýóéà, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû áàøäàí-áàøà ÿí éöêñÿê áÿäèèåñòåòèê ñÿâèééÿéÿ ìàëèê ðîìàí âÿ ïîâåñòëÿðäÿí, ïéåñ âÿ ùåêàéÿëÿðäÿí, øåð âÿ ïîåìàëàðäàí èáàðÿòäèð. Áèð ñþçëÿ, êèì íÿ éàçûðñà, ìèñèëñèç éàçûð, ÿäÿáèééàòà éåíèúÿ ýÿëÿí, èëê øåð, ùåêàéÿ êèòàá÷àëàðûíû íÿøð åòäèðÿí úàâàí (âÿ ãåéðè-úàâàí!) ùÿâÿñêàðëàðûí äà ùàìûñû ìèñèëñèç èñòåäàäà ìàëèêäèð... Áåëÿ îëñàéäû, ÿëáÿòòÿ, áþéöê õîøáÿõòëèê îëàðäû âÿ î çàìàí ÿäÿáè òÿíãèäÿ äÿ åùòèéàúûìûç, éÿãèí, èíäèêè ãÿäÿð îëìàçäû. Ëàêèí áåëÿ äåéèë. Çÿèô ÿñÿðëÿð, áèð ñûðà ùàëëàðäà, à÷ûã-àøêàð õàëòóðà, èñòåäàäñûçëûã íöìóíÿëÿðè ìÿòáóàòà äà, íÿøðèééàòëàðà äà éîë òàïûð âÿ îíëàð äà... òÿðèôëÿíèð. Äöçäöð, áó úöð ñþíöê, ãåéðè-áÿäèè éàçûëàð ñÿâèééÿ åòèáàðèëÿ þçëÿðèíÿ òÿí ýÿëÿí ìÿãàëÿëÿðäÿ, ðåñåíçèéàëàðäà òÿðèôëÿíèð, ëàêèí åëÿ áó ùàäèñÿíèí þçö ÿäÿáè òÿíãèäèí íöôóçóíà ñàðñûäûúû çÿðáÿ âóðìóðìó? Âÿçèôÿ ïÿðÿñòèøêàðëûüû Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí íàãèñ ùàëëàðäàí áèðèäèð âÿ «òÿíãèä îëóíìàçëàð çöìðÿñè» êèìè åéáÿúÿð áèð «õöñóñèëèê» éàðàäàí ñÿáÿáäèð. Ýóéà, âÿçèôÿëè, ìöêàôàòëû, àäëû, õèäìÿòëè éàçû÷û, øàèð èñòåäàäûíäàí, ùÿãèãè áÿäèè äÿéÿðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, íÿ éàçûðñà, «ýþçÿë» éàçûð... Ùÿòòà ùå÷ íÿ éàçìûðñà äà, òÿíãèäèí «âÿçèôÿ ïÿðÿñòèøêàðëûüû» íöìóíÿëÿðèíäÿ éåíÿ ôÿàë áèð éàçû÷ûäûð... ßëáÿòòÿ, áöòöí áóíëàð î äåìÿê äåéèë êè, éàõøû ÿñÿð òÿðèôëÿíìÿìÿëèäèð, éàõóä, ìöÿééÿí áèð âÿçèôÿäÿ èøëÿéÿí éàçû÷û éàõøû ÿñÿð éàçà áèëìÿç. Éîõ, áåëÿ äåéèë âÿ éàõøû ÿñÿð âÿçèôÿëè, éàõóä âÿçèôÿñèç ìöÿëëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ìöòëÿã þç ãèéìÿòèíè àëìàëûäûð, ùÿì äÿ åëìè äÿëèëëÿðëÿ, íÿçÿðè ÿñàñëàðëà ùÿðòÿðÿôëè òÿùëèë îëóíìàëû âÿ ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Ëàêèí éàëíûç éàõøûíû ýþðöá âÿ ýþñòÿðìÿêëÿ òàì øÿêèëäÿ ÿäÿáèééàòûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìÿê, éöêñÿê êåéôèééÿò êåøèéèíäÿ äàéàíìàã ìöìêöí äåéèë, åéíè âÿòÿíäàø åùòèðàñû âÿ îáéåêòèâëèêëÿ éåíÿ äÿ âÿçèôÿëè, éàõóä âÿçèôÿñèç ìöÿëëèôèí éàçìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, çÿèôè äÿ ýþðìÿê âÿ ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð. ßêñ-òÿãäèðäÿ ÿäÿáè ìåéàðëàð èòÿúÿê, 466 çþâãëÿð êîðëàøàúàã âà ÿäÿáè òÿíãèä êèìè, «ìöÿëëèôëÿðèí ùåéñèééÿòèíÿ âÿ òÿêÿááöðöíÿ õèäìÿò ñàùÿñèíÿ» ÷åâðèëÿúÿêäèð. Áåëÿ áèð ùàëûí àúû íÿòèúÿëÿðè èñÿ þçöíö éàëíûç ÿäÿáèééàòäà, ñÿíÿòäÿ áöðóçÿ âåðìèð, ùÿì äÿ ýåíèø îõóúó àóäèòîðèéàëàðûíäà ùÿëÿ ñàáèòëÿøìÿìèø çþâãëÿðè êîðëàéûð. ßëáÿòòÿ, áó éåðäÿ ÿñàñ ñþç, íöôóçëó âÿ ñÿëàùèééÿòëè ñþç ÿäÿáè òÿíãèäèí îëìàëûäûð. ßäÿáè òÿíãèä áþéöê âÿòÿíäàøëûã ãàéÿëÿðèíÿ àðõàëàíàðàã, úÿìèééÿòèí èíêèøàôûíäà ìÿíôè ðîë îéíàéàí «òÿðèô ìÿìóëàòûíû» þçöíäÿí êÿíàð åòìÿéè áàúàðìàëûäûð. 3. Òÿíãèä «èúòèìàè èøäèð» âÿ î òàì øÿêèëäÿ áó «èúòèìàè èø»èí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê ö÷öí, èëê íþâáÿäÿ, âÿòÿíäàø åùòèðàñû èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿëèäèð, ùÿìèí âÿòÿíäàøëûã ïðèíñèïëÿðèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê éàëíûç ìÿäÿíè ùÿéàòûìûçà éîõ, öìóìèééÿòëÿ, èúòèìàè ùÿéàòûìûçà ôÿàë øÿêèëäÿ, éöêñÿê åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿäÿ ìöäàõèëÿ åòìÿéè áàúàðìàëûäûð. Òÿíãèä ùÿð øåéè þç àäû èëÿ ÷àüûðìàüà, ãàëäûðûëàí ïðîáëåìëÿðÿ þçöíöòÿíãèä ìþâãåéèíäÿí éàíàøà áèëìÿéÿ ãàäèð îëìàëûäûð, àììà èíäèêè ùàëäà áèç òàì à÷ûãëûüû èëÿ äåìÿëèéèê êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíäÿ áåëÿ áèð âÿòÿíäàøëûã ÷àòûøìûð. ßäÿáè òÿíãèä ÿäÿáèééàòûí òÿÿññöáêåøèäèð, ÿäÿáèééàòûí éöêñÿê èäåéà-áÿäèè ñÿâèééÿñè, åñòåòèê çÿíýèíëèéè óüðóíäà ÷àëûøûð, ìöáàðèçÿ àïàðûð (ùÿð ùàëäà, áåëÿ îëìàëûäûð...). Èñòåäàäëû ÿäÿáèééàò èñÿ ùÿìèøÿ õàëãû èôàäÿ åòìèøäèð, õàëãûí õèäìÿòèíäÿ äàéàíìûøäûð. Äåìÿëè, ÿäÿáè òÿíãèä: ýåíèø ìÿíàäà ýþòöðöëñÿ, õàëãûí òÿÿññöáêåøèäèð, õàëãûí ìàðàüû èëÿ íÿôÿñ àëàí ìÿíÿâè ãöââÿäèð, áóíà ýþðÿ äÿ î ìÿùç «èúòèìàè èøäèð». Áó ýöí áèç, íå÷ÿ äåéÿðëÿð, ÿëèìèçè öðÿéèìèçèí öñòöíÿ ãîéóá äåéÿ áèëÿðèêìè êè, õàëãûí ìÿíÿâè, èãòèñàäè, èúòèìàè, åêîëîæè ðèôàùû íàìèíÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè áèð êöëë ùàëûíäà ÿëèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìèð? Òÿÿññöô êè éîõ, äåéÿ áèëìÿðèê... Ìöàñèð äþâðäÿ ãàðøûëûãëû ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèí ÿùÿìèééÿòè áàðÿäÿ ÷îõ éàçûëûð âÿ äîüðó éàçûëûð. Ñîí èëëÿðäÿ áèçèì òÿíãèä âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçäà áó ñàùÿäÿ ìöÿééÿí èø ýþðöëìöøäöð. Øàìèë Ãóðáàíîâóí «Êëàññèê ðóñ ïîåçèéàñû Àçÿðáàéúàíäà» (Áàêû, «Éàçû÷û», 1985), éàõóä Ðàóô Èñìàéûëîâóí «Àçÿðáàéúàí-ôðàíñûç ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðè» (Áàêû, «Åëì», 1985; ðóñ äèëèíäÿ) âÿ áàøãà ìîíîãðàôè467 éàëàðûí, Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí ùàçûðëàäûüû «Ãàðøûëûãëû Àçÿðáàéúàí — Àâðîïà ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðè» (Áàêû, «Åëì», 1985; ðóñ äèëèíäÿ) êèòàáûíûí àäëàðûíû ÷ÿêìÿê, ãîúàìàí ÿäèáèìèç Àááàñ Çàìàíîâóí ýÿíúëèê åùòèðàñû âÿ òÿøÿááöñêàðëûüû èëÿ àïàðäûüû èøè, Ïÿíàù Õÿëèëîâ, éàõóä Ñ. ßñÿäóëëàéåâ êèìè òÿíãèä÷è-ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûçûí óçóí èëëèê ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòèíè õàòûðëàìàã îëàð. Ìöàñèð ôðàíñûç òÿäãèãàò÷ûñû Ë. Ìÿëèêîâà - Ñÿééàðûí «ßôñàíÿäÿí îïåðàéà. Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäà Êîðîüëó ìþâçóñóíóí èíêèøàôû» (Áàêû, «Éàçû÷û», 1985) ìîíîãðàôèéàñûíûí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíóá íÿøð åäèëìÿñè äÿ ìöàñèð ÿäÿáè ïðîñåñäÿ íöìóíÿâè áèð ùàäèñÿäèð âÿ éåðè ýÿëìèøêÿí, äåéÿê êè, áó ÿñÿðè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äÿ íÿøð åòìÿê ÿùÿìèééÿòëè îëàðäû. Ëàêèí öìóìèëèêäÿ âÿçèééÿò ãÿíàÿòáÿõø äåéèë. Éóõàðûäà àäûíû ÷ÿêäèéèìèç ÿñÿðëÿð ñàé åòèáàðèëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà øàìèë åäèëäèêäÿ, îíëàð áó ÿäÿáèééàòûí ãàðøûëûãëû ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðëÿ áàüëû îðòà ÿñðëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí (ñîí òÿäãèãàòëàð èñÿ áó ÿëàãÿëÿðè äàùà ãÿäèì äþâðëÿðÿ — Øóìåð ìÿäÿíèééÿòèíÿ àïàðûá ÷ûõàðûð) ýÿëÿí ÿíÿíÿëÿðè, éàðàäûúû ïðîñåñèí âöñÿòè ìöãàáèëèíäÿ ÷îõ àçäûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà èñÿ ìþâçó àêòóàë îëäóüó ö÷öí, äèññåðòàñèéà ìöäàôèÿ åòìÿê õÿòèðèíÿ òÿëÿñèê ÷àï åòäèðèëÿí ÷èé âÿ áÿñèò éàçûëàð ãàðøûëûãëû ÿäÿáè ÿëàãÿëÿð êèìè ìöùöì ìþâçóíó ýþçäÿí ñàëûð, îíó ýÿëäè-ýåäÿð òÿíãèä-ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ìÿìóëàòûíà ÷åâèðèð. ßäÿáè òÿíãèä, áèð òÿðÿôäÿí áó úöð «òÿíãèä-ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ìÿìóëàòûíà» ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàëû, äèýÿð òÿðÿôäÿí éöêñÿê åëìè-íÿçÿðè ñÿâèééÿäÿ éàçûëìûø, ôàêòîëîæè çÿíýèíëèéÿ ìàëèê ÿñÿðëÿðÿ ãèéìÿò âåðìÿéè áàúàðìàëû, ö÷öíúöñö èñÿ, þçö ãàðøûëûãëû ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ âÿ ìÿíÿâè ùÿéàòûìûçäà ñÿìÿðÿëè ðîë îéíàéà áèëìÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿëèäèð. Áöòöí áö ìöëàùèçÿëÿð, ÿëáÿòòÿ, áåëÿ áèð áÿäáèí òÿñÿââöð éàðàòìàìàëûäûð êè, áèçèì ÿäÿáè òÿíãèäèìèç òàìàìèëÿ ôÿàëèééÿòñèç, øþâãñöç, òÿñèðñèçäèð. Áåëÿ äåéèë. Áèç éóõàðûäà àäëàðûíû ÷ÿêäèéèìèç òÿíãèä÷èëÿðèí, åëÿúÿ äÿ ìöõòÿëèô ÿäÿáè íÿñëÿ ìÿíñóá îëàí Á.Íÿáèéåâèí, É.Ãàðàéåâèí, Ò.Ùàúûéåâèí, éàõóä À.Ùöñåéíîâóí, Ê. Âÿëèéåâèí, Í. Úàááàðîâóí, éàõóä Â. Ãóëèéåâèí, áàøãà òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí, åëÿúÿ äÿ áÿçè éàçû÷ûëàðûìûçûí ñÿâèééÿëè ìÿãàëÿëÿðèíè, åññåëÿðèíè, ðåñåíçèéàëàðûíû ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ àðà-ñûðà îõóéóðóã. Ìÿùç àðà-ñûðà... Áóíëàð ñàé åòèáàðèëÿ ãàðøûäà äàéàíìûø áÿäèè-åñòåòèê ïðîáëåìëÿð ìöãàáèëèíäÿ ÷îõ àçäûð. 468 *** Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãû ÿäÿáèééàòûí áàøãà ñàùÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, ÿäÿáè òÿíãèäëÿ äÿ áàüëû áó ïðîáëåìëÿðäÿí êÿíàðäà ãàëà áèëìÿç âÿ ãàëìàìàëûäûð. Áóðàäà øÿõñè íöìóíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí ðÿùáÿðëèéè éåíè éàðàíàí ÿäÿáèééàò ùàããûíäà ôèêèðëÿðèíè èúòèìàè ðÿé ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûðìàëû, éåíè ïðèíñèïèàë, èøýöçàð ÷ûõûøëàðû èëÿ ÿäÿáèééàòà à÷ûã âÿ úèääè ãèéìÿò âåðìÿëè, ÿäÿáè ïðîñåñäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿëè, «úÿìèééÿò ö÷öí ýÿðÿêëè» ÿñÿðëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõàðûëìàñû, çÿèô âÿ õàëòóðà ÿñÿðëÿðèí úÿñàðÿòëÿ òÿíãèä îëóíìàñû ö÷öí ìöíáèò çÿìèí éàðàòìàëûäûð. 1986. 469 ÈØÛÜÀ ÑßÑËßÉßÍ ÑßÍßÒ «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëû áèçèì éàëíûç ìèëëè ìÿòáóàòûìûçäà äåéèë, ùÿòòà éàëíûç ÿäÿáèééàòûìûçäà âÿ èúòèìàè ôèêðèìèçäÿ éîõ, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìÿíÿâè äöíéàñûíäà ýÿëÿúÿéÿ ÷àüûðàí, èøûüà ñÿñëÿéÿí ùÿðÿêÿòýÿòèðèúè áèð àìèë ðîëóíó îéíàìûøäûð. Áó æóðíàëûí íÿøðè äþâðöí ìöðÿêêÿá, òÿõèðÿñàëûíìàç ìèëëè-ìÿíÿâè, âÿòÿíäàøëûã òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí, éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê ìåéàðëàðëà ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ÿäÿáè ìÿêòÿá éàðàòäû âÿ ÿí áàøëûúàñû èñÿ, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ÿäÿáè ìÿêòÿáè Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ôèêðèíäÿ õàëãûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêÿí íöôóçëó áèð èäåîëîýèéà ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëÿ áèëäè. Ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíè «ãÿôëÿò éóõóñóíäàí» îéàòìàã, éÿíè ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéèí âÿ èñòèñìàðûí ìåéäàíà ÷ûõàðäûüû úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûã ýèðäàáûíäàí õèëàñ åòìÿê, ìèëëè-ìÿíÿâè âÿ ñîñèàë àçàäëûüà íàèë îëìàã áó èíãèëàáè-äåìîêðàòèê èäåîëîýèéàíû éàðàäàí áÿäèèïóáëèñèñò éàðàäûúûëûüûíûí ÿñàñ ãàéÿñè, ìÿãñÿäè èäè. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëèê éàëíûç «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»äÿ äÿðú åäèëÿí ÿñÿðëÿðëÿ ìÿùäóäëàøìûðäû, äþâðöí ãöäðÿòëè ÿäÿáè-èúòèìàè ùÿðÿêàòûíà ÷åâðèëäèéè ö÷öí, îíóí ÿùàòÿ äàèðÿñè ÷îõ ýåíèø èäè. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëèê åéíè âÿòÿíäàø åùòèðàñû èëÿ ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ïóáëèñèñòèêàñûíà, íÿñðèíÿ, äðàìàòóðýèéàñûíà, øåðèíÿ ñèðàéÿò åòìèøäè. Áó ìÿíàäà ÿäÿáèééàòûìûçûí éîðóëìàç òÿäãèãàò÷ûñû âÿ òÿáëèüàò÷ûñû Àááàñ Çàìàíîâóí âÿ îíóí èñòåäàäëû ýÿíú ùÿìêàðû Êàìðàí ßëèéåâèí áèðëèêäÿ òÿðòèá åòäèêëÿðè, Àááàñ ìöÿëëèìèí ðåäàêòÿñè âÿ þí ñþçö èëÿ íÿøð åäèëìèø «Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿð» êèòàáû (Áàêû, «Éàçû÷û», 1986) «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëûíûí 80 èëëèê éóáèëåéèíè áàéðàì åòäèéèìèç áó ýöíëÿðäÿ ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëèê ìöáàðèçÿñèíèí âöñÿòèíè, éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê ñÿâèééÿñèíè, Ì.ß.Ñàáèðäÿí òóòìóø ß.Ìöçíèáÿúÿí øàèðëÿðèí ÿìÿë âÿ ìÿãñÿä áèðëèéèíè áèð äàùà ÿéàíè øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðèð. Áó øàèðëÿð ìöõòÿëèô íÿñëÿ ìÿíñóá, ìöõòÿëèô èñòåäàä äÿðÿúÿñèíÿ ìàëèê ãÿëÿì ñàùèáëÿðè èäèëÿð, ëàêèí áåëÿ áèð ìöõòÿëèôëèéè õàëã òÿÿññöáö áàõûìûíäàí ñàðñûëìàç áèðëèê, àéðûëìàç âÿùäÿò ñÿúèééÿëÿíäèðèðäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ, áó æóðíàëûí òÿñèðè èëÿ ÷ûõàí «Ìÿçÿëè», «Çÿíáóð», «Òóòè», «Áàáàéè-ÿìèð» âÿ äèýÿð ìÿòáóàò îðãàíëàðûíûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ñàòèðèê èìçàëàðëà éà470 çàí Ì.ß. Ñàáèð, ßëè Íÿçìè, ß. Ãÿìêöñàð, Ì.Ñ. Îðäóáàäè, Ì.Ù. Çåéíàëîâ, ß.Ð. Øÿìñèçàäÿ âÿ áàøãàëàðû áèð-áèðèíÿ ïîåòèê øÿêèëäÿ ìöðàúèÿò åäèðäèëÿð. (Ùîïùîï Ñèæèìãóëóéà, Ñèìðóü Êåôñèçÿ, Äàáàíû ×àòäàã Õàëà Ìÿøÿäè Ñèæèìãóëóéà, Ãûçäûðìàëû Ùîïùîïà âÿ ñ.). Áåëÿ áèð ìöðàúèÿò, èòùàô, áÿíçÿòìÿ, íÿçèðÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí èíãèëàáè - äåìîêðàòèçì ùÿðÿêàòûíäà éåêäèëëèéèí ÿçÿìÿòëè ñèìôîíèéàñû êèìè ñÿñëÿíèðäè. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëèê èäåîëîýèéàñûíûí áàíèñè, åéíè çàìàíäà, äàùè Ñàáèðè éåòèøäèðÿí, Àçÿðáàéúàí ñàòèðèê ïîåçèéàñûíäà éåíè ðóùëó âÿ éåíè ôîðìàëû áÿäèè-åñòåòèê òÿìàéöëöí éàðàäûúûñû èäè. «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí íþìðÿñèíäÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ «Ëèñàí áÿëàñû» àäëû ñàòèðèê øåðèíè äÿðú åòäè âÿ áó øåð Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíûí, õöñóñÿí, îíóí ñàòèðèê ãîëóíóí èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà ðîë îéíàäû. Ñîíðàëàð Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàçûðäû: «Áó áèð íöìóíÿ èäè êè, áóíó áèðèíúè íþìðÿäÿ äÿðú åòìÿêëÿ áèç, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» øàèðèíè àõòàðûðäûã. Ùÿéàòäà âàðëûãëàðû áèçÿ ìÿëóì îëìàéàí Ñàáèðè, ßëè Íÿçìèíè àõòàðûðäûã». «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» àõòàðäûüûíû òàïäû. «Ëèñàí áÿëàñû» øàìàõûëû øàèð Ñàáèðè áöòöí Àçÿðáàéúàíûí Ùîïùîïó åëÿäè âÿ «Ùîïùîïíàìÿ» õàëãûí ÿäÿáè âÿ ìÿíÿâè ñÿðâÿòè îëäó. Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿ áèð øåðëÿ ýÿëÿúÿê éåíè âÿ ãöäðÿòëè ïîåçèéàíûí ÿñàñ ôîðìà âÿ ìÿçìóíóíó ìöÿééÿíëÿøäèðäè. Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ áó øåð, äàùà ýåíèø ìÿíàäà èñÿ áó ÿùâàë-ðóùèééÿ, ÿäÿáè-èúòèìàè åùòèðàñ îëìàñàéäû, Ñàáèð éàðàäûúûëûüû âÿ Ñàáèð ìÿêòÿáè èíäèêè âöñÿòè èëÿ ïàðëàìàçäû, åëÿúÿ äÿ ÿêñèíÿ, Ñàáèð èñòåäàäû îëìàñàéäû, ùÿìèí èëê øåð — «Ëèñàí áÿëàñû» äà þòÿðè áèð ùàäèñÿ êèìè ÿäÿáè òàðèõèìèçèí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ãàïàíûá ãàëàðäû. Òÿñàäöôè äåéèë êè, òÿðòèá÷èëÿð «Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿð» êèòàáûíû áó øåðëÿ à÷ûðëàð âÿ õöñóñè ãåéä åòìÿê èñòÿéèðèê êè, êèòàáäà áó ìÿøùóð øåðäÿí áàøãà, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ýåíèø îõóúó êöòëÿñèíÿ òàíûø îëìàéàí äàùà îí ö÷ øåðè âåðèëìèøäèð. Èëê äÿôÿäèð êè, îõóúóëàð Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí øåð éàðàäûúûëûüû èëÿ áèð êöëë ùàëûíäà òàíûø îëóðëàð. 1906—1910-úó èëëÿð àðàñûíäà éàçûëìûø ùÿìèí ÿñÿðëÿð áþéöê ÿäèáèí íÿñðèíÿ, äðàìàòóðýèéàñûíà, ïóáëèñèñòèêàñûíà äàùà äÿðèíäÿí íöôóç åòìÿê ö÷öí ìöíáèò çÿìèí éàðàòìûøäû. Öìóìèééÿòëÿ, êèòàáûí ãèéìÿòëè úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè áóäóð êè, èíäèéÿ ãÿäÿð àç òàíûíàí, ùÿòòà óíóäóëìóø ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿðèí — Ìÿøÿäè Ùÿáèá Çåéíàëîâóí, Ìèðçÿ Úàááàð ßñýÿðçàäÿíèí, ßëè Ðÿìçè Øÿìñèçàäÿíèí, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Ùàòèô Àõóíäî471 âóí, ßëè Ìÿçùóí Ðÿùèìîâóí, Ìÿììÿäÿëè Ìàíàôçàäÿ Ñàáèòèí, Ñÿìÿä Ìÿíñóðóí, ßëèàááàñ Ìöçíèáèí éàðàäûúûëûüû èëÿ ìöàñèð îõóúóíó èëê äÿôÿ òàíûø åäèð, ýþðêÿìëè ðîìàí÷û Ì.Ñ. Îðäóáàäèíè, éàõóä òàíûíìûø ÿäÿáèééàòøöíàñ Ñàëìàí Ìöìòàçû èñòåäàäëû ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿð êèìè òÿãäèì åäèð. «Ëèñàí áÿëàñû» øåðè àøàüûäàêû ìèñðàëàðëà áàøëàéûð: Åé äèë, äÿõè äèíìÿ âÿ ñöêóò åò, ñÿíè òàðè, Ëàë îë âÿ äàíûøìà. Ñàë áàøûíû àøàüû âÿ ùå÷ áàõìà éóõàðû, Ìàë îë âÿ äàíûøìà. Áó ìèñðàëàð, ÿëáÿòòÿ, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëê ñèéàñÿòè èëÿ, èñòèñìàðëà, ñîñèàë òÿáÿãÿëÿøìÿ èëÿ, úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûãëà þëöì-äèðèì ìöáàðèçÿñè àïàðàí âÿòÿíäàøëûã ìþâãåéèíèí èôàäÿñè èäè âÿ ìÿùç áó ñÿïêèëè ÿñÿðëÿð õàëãû «ñöêóò åòìÿìÿéÿ», «ëàë îëìàìàüà», «äàíûøìàüà» þç ùàããûíû òÿëÿá åòìÿéÿ ñÿñëÿéèðäè. Ñþçö êèíàéÿ èëÿ äåìÿê, òèïàæûí äèëè èëÿ ñþéëÿìÿê ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà ÿñàñ åñòåòèê õöñóñèééÿòÿ ÷åâðèëäè âÿ ãÿëÿìÿ àëûíàí ìþâçó èëÿ äèàëåêòèê áèð âÿùäÿò òÿøêèë åòäè. Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿ «Ìîëëà Íÿñðÿääèí»èí ö÷öíúö íþìðÿñèíäÿ äÿðú åòäèéè äèýÿð øåðèíäÿ çàìàí ö÷öí ñÿúèééÿâè áèð òèïèí äèëè èëÿ «Õîø îë çàìàí êè, õàëã éàòûá áèçÿáàí èäè» — äåéèð, ÷öíêè «Áÿçìèìèç ïèëîâ, ÷àé èëÿ ðÿøêè-úàíàí èäè! Ìèëëÿò ãóëàì èäè ìÿíÿ, áÿõòèì úàâàí èäè! — äåäè. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà «éóõóëàìàã», «éàòìàã», «ìöðýöëÿìÿê» èôàäÿëÿðè áþéöê âÿòÿíäàø ãàéÿëÿðè èëÿ íÿôÿñ àëàí ðÿìçè áèð îáðàç ñÿâèééÿñèíÿ ãàëõäû. Ì.ß. Ñàáèð åëÿ ùÿìèí 1906-úû èëäÿ òèïèí äèëè èëÿ «—Òÿðïÿíìÿ, àìàíäûð, áàëà, ãÿôëÿòäÿí àéûëìà! À÷ìà ýþçöíö, õàáè-úÿùàëÿòäÿí àéûëìà!» — äåäè, Ì.Ù. Çåéíàëîâ áàøãà áèð òèïèí äèëè èëÿ: «Éàò, äöøìÿ äÿõè çÿððÿ ãÿäÿð ðÿíúÿ, òÿëàøëà! Òÿðïÿíìÿ ÿáÿñ, ÷ÿê, áàëà éîðüàíóâó áàøÿ!» — äåäè, Ì.ß. Ñàáèð: «—Àé ìþìèí îëàí, éàò, äÿõè ãÿôëÿòäÿí àéûëìà!» — äåéÿ þëäöðöúö áèð ñàðêàçì èëÿ ôÿðéàä ãîïàðäû, Ñÿìÿä Ìÿíñóð èñÿ ñþçö ìöñòÿãèì øÿêèëäÿ èøëÿäÿðÿê áèð âÿòÿíäàø äèëè èëÿ: «Ìèëëÿò, ñÿí äÿ àéûë áèð ãåéðèòÿê ìåéäàíà ÷ûõ!» — äåéÿ ñÿñëÿíäè. 472 Ëàêèí ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿð àâàìëàðûí, ôàíàòèêëÿðèí, íàäàíëàðûí áó «ãÿôëÿò éóõóñó» èëÿ áÿðàáÿð, õàëãäàêû îéàíûøû äà ýþðöð âÿ áåëÿ áèð îéàíìà ïðîñåñè èëÿ áàðûøà áèëìÿéÿí çÿìàíÿ ãîëóýöúëöëÿðèíè — ÷àð ìÿìóðëàðûíû, èñòèñìàð÷û çöìðÿíè, éàëàí÷û äèíäàðëàðû ñàòèðàíûí ýöúö èëÿ èôøà åäèðäèëÿð. Ìÿùç áåëÿ áèð öìóìõàëã îéàíìà, àéûëìà ïðîñåñè ýåòäèéè ö÷öí, äåéÿê êè, ôÿùëÿ àðòûã þç ùàããûíû òÿëÿá åäèðäè âÿ áóíóíëà äà Ñàáèðèí ïàðëàã áÿäèè áîéàëàðëà éàðàòäûüû òèïè ãÿçÿáëÿíäèðèðäè: «—Íÿ ñîõóëìóñàí àðÿéÿ, à áàøû áÿëàëû ôÿùëÿ?!» Áàøãà áèð òèï èñÿ õàëãûí îéàíìàñû èëÿ áàüëû äÿðèí òÿÿññöô ùèññè êå÷èðèðäè: «—Àõ!.. Íåúÿ êåô ÷ÿêìÿëè ÿééàì èäè, îíäà êè, þâëàäè-âÿòÿí õàì èäè!». Ãàðøûìûçäàêû áó êèòàá ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿðèí éàðàäûúûëûüûíà õàñ îëàí ìöùöì úÿùÿòè áèð äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûð: äöíéà ïîåçèéàñûíäà ÷îõ íàäèð ùàäèñÿäèð êè, ùÿð áèð øåð þç-þçëöéöíäÿ, àéðû-àéðûëûãäà òÿñÿââöðöìöçäÿ áöòþâ òàìàìëàíìûø áèð õàðàêòåð, òèï, ïñèõîëîýèéà úàíëàíäûðûð âÿ áó ÿñÿðëÿðè áèð êöëë ùàëûíäà ýþòöðäöêäÿ èñÿ, ñàéñûç-ùåñàáñûç ðÿíýàðÿíý õàðàêòåðëÿð ãàëåðåéàñû èëÿ öç-öçÿ äàéàíûðûã — éàëàí÷û «ìèëëÿò ãÿùðÿìàíëàðû», úàùèë ùàúûëàð, íàäàí ãî÷óëàð, øîðýþç âÿ òàìàùêàð «ãûðìûçûñàããàë» ìÿøÿäèëÿð, «íàç èëÿ ýÿçÿí» áîøáîüàç, «áîéíó ãðàõìàëëû» èíòåëèýåíòëÿð, «—Êöïÿäÿ ìèëëÿòè ãàòûã êèìè ÷àëõàëàðàì! Êÿðÿñèíè èøëÿäÿðÿì, àéðàíûí ùÿì éàëàðàì!» (Ì.Ú. ßñýÿðçàäÿ) — äåéÿ þéöíÿí çÿìàíÿ ãîëóýöúëöëÿðè, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿíëÿð, þç äèëèíÿ, ìÿèøÿòèíÿ, àäÿò-ÿíÿíÿñèíÿ àüûç áöçÿí «îõóìóøëàð»... Áó òèïëÿð, õàðàêòåðëÿð ãàëåðåéàñû î ãÿäÿð çÿíýèíäèð êè, îíëàðûí òÿñíèôàòûíû âåðìÿê, ïñèõîëîæè àëÿìèíè à÷ìàã ö÷öí áèç ùÿëÿ ÷îõ ÷àëûøìàëûéûã. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ïîåçèéà, åéíè çàìàíäà, ïàðëàã îáðàçëàð ñèñòåìèíÿ ìàëèêäèð âÿ ýöúëö öìóìèëÿøäèðìÿëÿð éîëó èëÿ éàðàíìûø ùÿìèí îáðàçëàð þç-þçëöéöíäÿ ñàäÿ ñþçëÿð, ñàäÿ àíëàéûøëàðäûð. Ìèñàë ö÷öí, åéíó ìÿíàëû «ìÿêòÿá», «îõóìàã», «äÿðñ» îáðàçëàðûíû ýþòöðÿðÿê, Ì.ß. Ñàáèðèí ìÿøùóð øåðëÿðèíè õàòûðëàéàã: ìÿêòÿáÿ ìöíàñèáÿò ïñèõîëîýèéàëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðèð, õàëãûí ýÿëÿúÿéèíÿ ìöíàñèáÿòèí ñèíîíèìèíÿ ÷åâðèëèð. ßëè Íÿçìèíèí ãÿëÿìÿ àëäûüû òèï «—Ìÿêòÿá äåìÿ, îíäàí ñàðû ãÿëáèì äîëó ãàíäûð!» — äåéèð. Éàõóä ß. Ãÿìêöñàðûí éàðàòäûüû òèï « — Øåéòàí èøèäèð, äöøìÿ éàõûí äÿðñÿ, êèòàáà, ÿôñàíÿéÿ óéìà!» — äåéÿ íÿñèùÿò âåðèð . Ì.Ñ. Îðäóáàäèíèí ñå÷äèéè òèï « — Áèð ñþéëÿ ýþðöì ìÿêòÿáè-öðôàí íÿéÿ ëàçûì?» — äåéÿ éàíà-éàíà ñîðóøóð. Áöòöí áó øèêàéÿòëÿð, íÿñèùÿòëÿð, ñóàëëàð, ùÿäÿ-ãîðõóëàð, òÿêðàð òÿñèðè áàüûøëàìûð, ÷öíêè ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿð áèð-áèðèíè 473 òÿêðàð åòìèðäèëÿð. Îíëàð àäèúÿ îëàðàã åéíè ìÿãñÿä íàìèíÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, áèð ìÿñÿëÿíè äÿ ãåéä åòìÿê èñòÿéèðèê. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ïîåçèéàñûíûí ëèäåðè, ÿí íöôóçëó íöìàéÿíäÿñè Ì.ß. Ñàáèð èäè âÿ îíóí éàðàäûúûëûüû ùÿì áþéöê åìîñèîíàë òÿñèð, ùÿì äÿ ÿäÿáè òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèê èäè. ß.Íÿçìèíèí, ß. Ãÿìêöñàðûí, Ùàìáàëûí, Ì.ß. Ìþúöçöí âÿ äèýÿð ýþðêÿìëè ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà à÷ûã-àøêàð Ñàáèð òÿñèðèíè ýþðìÿê ÷ÿòèí äåéèë, ëàêèí ÿí ÿùÿìèééÿòëè úÿùÿò áóðàñûäûð êè, îíëàðû ãÿòèééÿí åïèãîí÷ó øàèðëÿð êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëìàç. Åïèãîí÷óëóã êîð-êîðàíÿ éàìñûëàìàãäûð, ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿð èñÿ Ñàáèðèí äÿðèí òÿñèðèíè ùèññ åòñÿëÿð äÿ, ãÿëÿìÿ àëäûãëàðû òèïëÿðè þçëÿðè ýþðöð, þçëÿðè ùÿéàòäàí ñå÷èðäèëÿð. Áèç ùÿð áèð øåðäÿ îíëàðûí, éàðàäûúû áèð ôÿðä êèìè, öðÿêëÿðèíèí àüðûñûíû ùèññ åäèðèê. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿðèí öðÿê àüðûñû ïåññèìèçìÿ, ÿëàúñûçëûüà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûðäû, ÿêñèíÿ, îíëàðûí ìöáàðèçëèéèíÿ, ãîðõìàçëûüûíà äàùà àðòûã áèð øþâã âåðèðäè. Ìÿùç áåëÿ áèð ãîðõìàçëûüûí íÿòèúÿñè èäè êè, Ì.ß. Ñàáèð: «—Ùàðäà ìöñÿëìàí ýþðöðÿì, ãîðõóðàì!.» — äåéèðäè, éàõóä ß.Íÿçìè «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëûíà ìöðàúèÿòëÿ «—Ãîðõóðàì, Ìîëëà, òþêöëñöí àõûðû ãàíûí ñÿíèí» — äåéèðäè. Áó úöð âÿòÿíäàø úÿñàðÿòèíÿ àðõàëàíäûüû ö÷öí «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ÿíÿíÿëÿðè ãàëèá ìöáàðèçÿéÿ âÿ ãàëèá ÿíÿíÿéÿ ÷åâðèëäè. Ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç êèòàá áèð äàùà áåëÿ áèð úÿùÿòè ãàáàðûã øÿêèëäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûð êè, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ÿäÿáè ìÿêòÿáèíèí éàðàòäûüû ìÿíÿâè ñÿðâÿò ìÿùç ìîëëàíÿñðÿääèí÷è òÿøÿááöñêàðëûüû èëÿ òÿãäèì åäèëìÿëè âÿ öçÿ ÷ûõàðûëìàëû âÿ áó êèòàáäà îëäóüó êèìè, ùÿìèí ÿäÿáè ìÿêòÿáÿ ëàéèã øÿêèëäÿ ìöàñèð îõóúóëàðà ÷àòäûðûëìàëûäûð. 1986. 474 ÒßÍÃÈÄÈÍ ÂßÒßÍÄÀØËÛÜÛ 1. Ñîí çàìàíëàð ìöàñèð ÿäÿáè òÿíãèä ùàãëû, ïðèíñèïèàë âÿ êÿñêèí òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëûð, îíóí «ìöëàéèìëèéè âÿ âÿçèôÿ ïÿðÿñòèøêàðëûüû», «ìöÿëëèôëÿðèí ùåéñèééÿòèíÿ âÿ òÿêÿááöðöíÿ õèäìÿò «ñàùÿñèíÿ» ÷åâðèëìÿñè «ñàüëàì ÿõëàãà çèéàí âóðàí» íàãèñ úÿùÿòëÿð êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Áó íàãèñ úÿùÿòëÿðè äîüóðàí ÿí öìäÿ, èëêèí ñÿáÿá íÿäèð? Áèç áó ñóàëà ÷àâàá âåðÿðêÿí, ýþðöíöð, ÿí ÿââÿë òÿíãèäèìèçäÿ áèð êöëë ùàëûíäà, ñàáèòëÿøìèø áèð òåíäåíñèéà êèìè Âÿòÿíäàøëûüûí ÷àòûøìàçëûüû áàðÿäÿ äöøöíìÿëèéèê. Áó ÷àòûøìàçëûã áèð òÿðÿôäÿí ÿäÿáè òÿíãèäèí áÿäèè ÿäÿáèééàòà, ñÿíÿòÿ âåðäèéè ãèéìÿòäÿêè úÿñàðÿòñèçëèêäÿ þçöíö ýþñòÿðèðñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ îíóí àêòèâ ìÿíÿâè áèð ãöââÿ êèìè úÿìèééÿòèí ùÿéàòûíà ñÿìÿðÿëè øÿêèëäÿ ìöäàõèëÿ åäÿ áèëìÿìÿñèíäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Áèç áó áàðÿäÿ, òÿíãèäèí ìöàñèð ÿäÿáèééàòà ìöíàñèáÿòè ùàããûíäà áó éàõûíëàðäà àðòûã éàçìûøûã, ëàêèí ãàðøûäà äóðàí ïðîáëåìëÿð î ãÿäÿð ÷îõ, ìöðÿêêÿá âÿ ùÿëë îëóíàñûäûð êè, áèð ìÿãàëÿ èëÿ, áåø ìÿãàëÿ èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿê ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè áèç þçöìöç þç íþãñàíëàðûìûç, ÷àòûøìàçëûãëàðûìûç áàðÿäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿñÿê, îíëàðû, íåúÿ äåéÿðëÿð, ýþòöð-ãîé åòìÿñÿê, åëÿ áèëèðÿì êè, éåðèìèçäÿ ñàéìûø îëàúàüûã, éöêñÿê áÿäèè-åñòåòèê ñÿâèééÿ óüðóíäàêû ìöáàðèçÿ éîëëàðûíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäè àç èø ýþðìÿìèøäèð âÿ áó áàõûìäàí î, èíãèëàáäàí ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ, èíãèëàáèäåìîêðàòèê âÿ ìààðèô÷è èäåéàëàðà, Ì. Ô. Àõóíäîâà, Â. Ã. Áåëèíñêèéÿ, Í. À. Äîáðîëéóáîâà, Ô. Êþ÷ÿðëèéÿ àïàðûá ÷ûõàðàí ïàðëàã ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿðÿ ìàëèêäèð. Èéèðìèíúè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí, áèçèì ÿäÿáè òÿíãèäèìèç áèð ñûðà âóëãàð ñîñèîëîæè òÿìàéöëëÿðÿ áàõìàéàðàã, áèð êöëë ùàëûíäà ùÿìèøÿ éöêñÿê áÿäèè åñòåòèê ÿñÿðëÿð óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. ß. Íàçèì, Ù. Çåéíàëëû, Ì. Ãóëèéåâ, Á. ×îáàíçàäÿ, À. Ìóñàõàíëû âÿ áàøãàëàðû êèìè òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí ÿñÿðëÿðèíè áó ýöí éåíèäÿí îõóéàðêÿí äÿ, áèç îíëàðûí òàìàì ìöõòÿëèô ãÿëÿì ñàùèáëÿðè îëìàëàðûíà áàõìàéàðàã, áþéöê ÿäÿáèééàò óüðóíäà àïàðäûãëàðû âÿ475 òÿíäàø ìöáàðèçÿñèíèí øàùèäè îëóðóã. Áó ýöí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí áèëàâàñèòÿ ìöÿëëèìëÿðè îëìóø Ì. Àðèô, Ì.Ùöñåéí, Ìèð Úÿëàë, Ú. Úÿôÿðîâ, ß.Ñóëòàíëû, Ù. Àðàñëû, Ô. Ãàñûìçàäÿ, Ì. Òÿùìàñèá, Ì. Ðÿôèëè, Ú. Õÿíäàí, Ì. Ãóëóçàäÿ, Ì. Ìÿììÿäîâ êèìè òÿíãèä÷è-ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç éàëíûç ÿäÿáè òÿíãèäèí éîõ, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí äà èíêèøàôûíäà, áó ÿäÿáèééàòûí þç ãÿäèì âÿ çÿíýèí òàðèõèíÿ ëàéèã øÿêèëäÿ íöôóç ãàçàíìàñûíäà, ìÿíÿâè áèð ñòèìóë êèìè, úÿìèééÿòäÿ ýåäÿí èúòèìàè ïðîñåñëÿðèí àêòèâ èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëìÿñèíäÿ áþéöê ðîë îéíàìûøëàð, ÷öíêè îíëàðûí ÿäÿáè àìàëëàðû äÿãèã âÿ àéäûí èäè: ùÿãèãè ÿäÿáèééàò õàëãû èôàäÿ åòìÿëèäèð, ùÿì äÿ áó áÿäèè èôàäÿíèí àðõàñûíäà ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíÿ ñÿíÿòêàð ñÿäàãÿòè äàéàíìàëûäûð. Ùîìåðäÿí áó òÿðÿôÿ òàðèõ î ÿñÿðëÿðè éàøàäûá êè, îíëàðäà íÿ «òÿìòÿðàãëû ñþç÷öëöê», íÿ äÿ êîíéóêòîð÷óëóã îëóá. Òàðèõ î ÿñÿðëÿðè ÿñðëÿðäÿí ÿñðëÿðÿ éåòèðèá êè, îíëàð ìÿùç «ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíè» èôàäÿ åäèáëÿð, ìÿùç áÿäèè êÿøôëÿðèí áÿùðÿëÿðèäèð. Ùÿéàò ùÿãèãÿòè èëÿ áàüëû ñÿíÿò ö÷öí, î úöìëÿäÿí, ÿäÿáèééàò, åéíè çàìàíäà äà ÿäÿáè òÿíãèä ö÷öí éåýàíÿ áèð ìåéàð âàð: ùÿãèãÿòè îëäóüó êèìè ÿêñ åòäèðìÿê ëàçûìäûð, îíóí ïðîáëåìàòèêàñûíà ãàðà éàõìàã îëìàç, åëÿúÿ äÿ øÿêÿð ãàòìàã îëìàç. ßäÿáè òÿíãèäèí áÿäèè ÿäÿáèééàòà âåðäèéè ãèéìÿò åëìè-íÿçÿðè ùàçûðëûãëà áÿðàáÿð, ìåòîäîëîæè ÿñàñ êèìè ìÿùç ùÿìèí ìåéàðà àðõàëàíìàëûäûð âÿ òÿáèè êè, áó ìåéàðäàí ÷ûõûø åäÿðÿê ìöëàùèçÿëÿðè, ãÿíàÿòëÿðè áÿäèè òÿúðöáÿíèí òÿùëèëèíÿ, èäåéà-åñòåòèê õöñóñèééÿòëÿðèíèí åëìè òÿñíèôàòûíà òÿòáèã åòìÿê ö÷öí òÿäãèã âÿ òÿùëèë îáéåêòèíè — ñÿíÿòè àíàëèòèê òÿôÿêêöð ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. Áèçèì òÿíãèäè éàçûëàðûìûçûí ãöñóðó èñÿ ìÿùç áó íþãòÿäÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Òàíûíìûø ðóñ òÿíãèä÷èñè Éåâýåíè Ñèäîðîâ ñîâåò òÿíãèäèíèí ìöàñèð ïîåçèéàéà ìöíàñèáÿòèíäÿí, áó ïîåçèéàíûí áÿäèè-åñòåòèê ïðîáëåìàòèêàñûíû íÿ äÿðÿúÿäÿ âÿ ùàíñû ñÿâèééÿäÿ åùòèâà åäÿ áèëìÿñèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí éàçûð êè, ÿäÿáè òÿíãèääÿ «åìïèðèçì þç éåðèíè àíàëèòèê áàõûøà âåðìÿëèäèð» («Ïðàâäà», 13 ìàðò 1986). Áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, áåëÿ áèð åìïèðèçì ìöàñèð òÿíãèäèí, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàí òÿíãèäèíèí éàëíûç ïîåçèéàéà éîõ, öìóìèééÿòëÿ, ÿäÿáèééàòà ìöíàñèáÿòèíè ñÿúèééÿëÿíäèðèð âÿ òÿáèè êè, áó úÿùÿò òÿíãèäèí òÿùëèë âöñÿòèíè ñþíöêëÿøäèðèð, îíóí èúòèìàè-ôÿëñÿôè äöøöíúÿëÿðèíè ìÿùäóäëàøäûðûá, éàðàäûúû ôàíòàçèéàñûíû öìóìèëÿøäèðèëìèø ìöëàùèçÿëÿð âÿ ÿäÿáè ãèéìÿòäÿí êÿíàðà ÷ÿêèð. Òÿíãèä þçö åìïèðèçì 476 ÷ÿð÷èâÿëÿðèíäÿ ãàïàíûá ãàëäûãäà ÿäÿáèééàòäàí äöíéàéà àíàëèòèê áàõûøûí áÿäèè-åñòåòèê èôàäÿñèíè íåúÿ òÿëÿá åäÿúÿê, áó éîëäà ùàíñû åëìè-íÿçÿðè ýöúÿ, êþìÿéÿ àðõàëàíûá ìöáàðèçÿ àïàðàúàã? Áó ýöí áèçèì òÿíãèäèìèçèí àüûð «òÿðèô õÿñòÿëèéè»íÿ òóòóëìàñûíûí äà áèð îáéåêòèâ ñÿáÿáè åëÿ àíàëèòèê òÿôÿêêöð âöñÿòèíèí ÷àòûøìàçëûüû, àíàëèòèê òÿùëèë ãàáèëèééÿòèíèí çÿèôëèéè äåéèëìè? Åëÿ áèëèðèê êè, ìÿùç áåëÿäèð. Òÿðèô... Òÿðèô... Éàõøû ÿñÿð äÿ òÿðèôëÿíèð, ïèñ ÿñÿð äÿ... Èñòåäàäëû òÿíãèä÷èìèç äÿ òÿðèôëÿéèð, èñòåäàäñûç òÿíãèä÷èìèç äÿ... Áÿçÿí äÿ (èíäè áó äà àçàëûá) ÿäÿáè òÿíãèä ìÿãàëÿíèí âÿ éà ðåñåíçèéàíûí ñîíóíäà ñòåðåîòèï âÿ òÿáèè êè, òàìàì òÿñèðñèç áèð «èðàä àáçàñû» èëÿ êèôàéÿòëÿíèð, äÿðùàë äà «ëàêèí áó àðçóìóç ÿñÿðèí öìóìè ìöñáÿò òÿñèðèíÿ ãÿòè ñóðÿòäÿ õÿëÿë òîõóíäóðìóð» — äåéÿ ùÿìèí ñþíöê «èðàä àáçàñû» äà äÿô åäèëèð. Áÿçÿí áèç ÿäÿáè òÿíãèä àäû àëòûíäà ÷îõ òÿÿññöô åäèëÿúÿê, àüûð ùàëëàðà ðàñò ýÿëèðèê. Ìèñàë ö÷öí, éàçû÷û, äåéÿê êè, ìåøøàíëûüû ýþñòÿðìÿê èñòÿéèð, ëàêèí áó òÿñèðèí þçö ìåøøàíëûã ÿùâàë-ðóùèééÿñè ñÿâèééÿñèíäÿ îëóð, ùÿìèí ñÿâèééÿ ìöÿëëèôèí þçöíöí ìÿãñÿä âÿ çþâãö ö÷öí ñÿúèééÿâè úÿùÿòÿ ÷åâðèëèð, àðà ñþçëÿðè, øèò çàðàôàòëàðû âÿ êöòáåéèí «éóìîð», áàéàüûëûã ñÿùíÿéÿ, òåëåâèçèéà åêðàíûíà, êèòàáëàðà, ìÿòáóàòà ýÿëèá ÷ûõûð âÿ «òÿíãèä» äÿ åëÿ ùÿìèí ñÿâèééÿäÿí òÿùëèë åäèð, òÿðèôëÿéèð... Äåìÿëèéÿì êè, áåëÿ áèð «òÿðèô õÿñòÿëèéè» éàëíûç Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òÿíãèäèíèí áÿëàñû äåéèë, òÿÿññöô êè, öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð ñîâåò ÿäÿáè òÿíãèäè ö÷öí ñÿúèééÿâè áèð íàãèñëèêäèð. Åëÿ ùÿìèí Éåâýåíè Ñèäîðîâ «Âîïðîñû ëèòåðàòóðû» æóðíàëûíûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ÿäÿáè òÿíãèäèí áó íàãèñ úÿùÿòèíäÿí áÿùñ åäÿðÿê, ìÿãàëÿëÿðèíè «ëèðèê åêñòàç öñëóáóíóí» íÿòèúÿëÿðè àäëàíäûðûð (1984, ¹ 3, ñÿù. 42). Ë.Àííèíñêè èñÿ áó úöð éàçûëàðà «êîìïëèìåíòàð òÿíãèä» (ùÿìèí íþìðÿäÿ, ñÿù. 55) äåéèð. Ýþðöíäöéö êèìè, òÿðèô ìÿìóëàòûíûí àðòûã þç òåðìèíîëîýèéàñû éàðàíûð, ëàêèí õÿñòÿëèê èñÿ óçàíûð, çÿèôëÿäèð, ÿëäÿí ñàëûð... Âèêòîð Àñòàôéåâ «Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà»íûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ áó éàçû÷ûéà õàñ îëàí áèð ìàêñèìàëèçì èëÿ «ïèñ ÿäÿáèééàòû éàõøû ÿäÿáèééàòäàí ñå÷ÿ áèëìÿéÿí îõóúó êöòëÿëÿðè éàðàíûá» — äåéÿ éàëàí÷û, èñòåäàäñûç ñÿíÿòèí ùÿãèãÿòè öñòÿëÿäèéèíè éàçûð, íàðàùàòëûüûíû áèëäèðèð (11 äåêàáð, 1985). Ùÿìèí ìàêñèìàëèçìÿ áàõìàéàðàã, áó ìöøàùèäÿäÿ ùÿãèãÿò éîõäóðìó? Òÿÿññöô êè, âàð âÿ áåëÿ áèð âÿçèééÿòÿ 477 ýÿòèðèá ÷ûõàðàí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðäÿí áèðè äÿ òÿíãèääÿêè Âÿòÿíäàø åùòèðàñûíûí çÿèôëèéèäèð. 2. Òÿíãèäèí âÿòÿíäàøëûüû éàëíûç îíóí áÿäèè ÿäÿáèééàòà âåðäèéè ãèéìÿòëÿ þë÷öëìöð, åéíè çàìàíäà, úÿìèééÿòèí éàøàäûüû, ÷àëûøäûüû, ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè èúòèìàè-ìÿäÿíè ùÿéàòûí âàúèá ïðîáëåìëÿðèíÿ ñÿðèøòÿëè, íöôóçëó, úèääè ìöäàõèëÿñè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, áöòöí áþéöê òÿíãèä÷èëÿð áþéöê äÿ èúòèìàè õàäèì îëìóøëàð, éàëíûç þç-þçëöéöíäÿ áÿäèè ÿäÿáèééàòûí äåéèë, áöòþâëöêäÿ õàëãûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìèøëÿð, õàëãûí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôû íàìèíÿ ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿìèøëÿð. Áó áàõûìäàì âÿçèééÿòÿ þòÿðè áèð íÿçÿð ñàëàã. Áó ýöí ýþçÿë Àçÿðáàéúàí äèëè áÿçÿí ñÿùíÿäÿ, òåëåâèçèéà åêðàíûíäà åéáÿúÿð ùàëà ñàëûíûð, íàìÿëóì âÿ áàéàüû äèàëåêò ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò, îáûâàòåë ìàùèééÿòëè áèð «öíñèééÿò âàñèòÿñèíÿ» ÷åâðèëèð, ñþçëÿðèí òÿùðèôè, òÿëÿôôöçëÿðèí ëàüëàüûëûüû ñàäÿëþâù òàìàøà÷ûäà ýöëöø äîüóðóð, çþâãëÿð êîðøàëûð, òÿíãèä èñÿ äþçöð... Áèçèì ö÷öí àíà äèëèìèçäÿí ÿçèç, ãèéìÿòëè íÿ îëà áèëÿð âÿ ùÿìèí äèëäÿ éàðàíàí ìÿíÿâè çÿíýèíëèéè àðàøäûðàí, ùÿìèí äèëèí þçöíäÿ éàçàí, äöøöíÿí òÿíãèä áåëÿ áèð úèääè ìÿãàìäà íÿ ö÷öí èíåðòëèê ýþñòÿðèð? Áÿçÿí Àçÿðáàéúàí äèëè ðÿñìè ìÿëóìàòëàðäà, õàðèúè õÿáÿðëÿðäÿ åëÿ áèð âÿçèééÿòÿ ñàëûíûð êè, îõóéóá ùå÷ íÿ áàøà äöøÿ áèëìèðñÿí... Áó ýöí îðòà ìÿêòÿá, õóñóñÿí, èáòèäàè ñèíèôëÿð ö÷öí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëìûø âÿ áó äèëÿ òÿðúöìÿ åäèëìèø äÿðñëèêëÿðèí ñÿâèééÿñè áÿäèè çþâã âÿ äèë áàõûìûíäàí ÷îõ àøàüûäûð, áó áàðÿäÿ àðàñûðà ñþùáÿòëÿð ýåäèð, ëàêèí òÿíãèä áèð âÿòÿíäàø åùòèðàñû èëÿ ùÿéÿúàí òÿáèëèíè âóðìóð. Íÿ ö÷öí? Àõû, áó äÿðñëèêëÿð ýÿëÿúÿêäÿ ôîðìàëàøìàüûí èëêèí âÿ ÷îõ ìöùöì ìÿðùÿëÿëÿðèíè òÿøêèë åäèð. Áó ýöí ñàéñûç-ùåñàáñûç, ñÿñëè âÿ ñÿññèç «ìöüÿííèëÿð» ïåéäà îëóá âÿ îíëàð òåëåâèçèéà åêðàíëàðûíà, êîíñåðò ñàëîíëàðûíà, òîé ìàüàðëàðûíà Àçÿðáàéúàí ìöüÿííèëèê ìÿêòÿáèíÿ, ìèëëè âoêàë ñÿíÿòèíÿ òàìàìèëÿ éàä áèð íÿôÿñ ýÿòèðèáëÿð, êèìèñè ùèíä ìóñèãèñèíè éàìñûëàéûð, êèìèñè ôàðñ çÿíýóëÿñè âóðóð. Éàõóä áèð äÿñòÿ àøûã ñÿùíÿäÿ éûüûøûá áèð-áèðèíÿ ìàúàë âåðìÿäÿí ýþçÿë àøûã ñÿíÿòèíÿ òàìàìèëÿ éàáàí÷û ðóùëó õîð îõóéóðëàð. Éàõóä Àçÿðáàéúàí ãàäûí ðÿãñëÿðèíèí èíúÿ, çÿðèô ðèòìëÿðè, ÿäàëàðû ýåò-ýåäÿ àðõà ïëàíà êå÷èð, ãûçëàðûìûç ñÿùíÿäÿ îüëàíëàðäàí àðòûã áèð ùàé-êöéëÿ àòûëûá-äöøöðëÿð, áÿçÿí äÿ 478 áóíóí ÿêñèíÿ, ÿðÿá ðÿããàñÿëÿðèíè éàìñûëàéûðëàð. ßäÿáè òÿíãèä, ñÿíÿòøöíàñëàðûìûç èñÿ ñóñóð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ùÿëÿ äÿ ÿùàòÿëè âÿ ëàéèãëè øÿêèëäÿ áàøãà äèëëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí, ðóñ äèëèíäÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðûëìàìûøäûð. Áó ýöí ðóñäèëëè îõóúó Ôöçóëè êèìè äàùèíè, éàõóä Âàãèô êèìè ýþçÿë ñÿíÿòêàðû, éàõóä åëÿ ñîâåò äþâðöíöí Úàááàðëû êèìè áþéöê äðàìàòóðãóíó ëàéèã îëäóãëàðû ñÿâèééÿäÿ òàíûìûð âÿ áåëÿ áèð ìÿãàìäà ÿäÿáè òÿíãèäèíû, íåúÿ äåéÿðëÿð, äèøñèçëèéèíè Âÿòÿíäàøëûüûí ÷àòûøìàìàçëûüûíäàí áàøãà íÿ èëÿ èçàù åòìÿê îëàð? Áèç áÿäèè ÿäÿáèééàòäàí äàíûøûðûã, áÿñ òÿíãèäèí þçö? Èíäèéÿ ãÿäÿð áèçèì éàëíûç ö÷ íöôóçëó òÿíãèä÷èìèçèí — Ì.Àðèôèí, Ú.Úÿôÿðîâóí âÿ Ì.Ðÿôèëèíèí ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè ðóñ äèëèíäÿ íÿøð åäèëèá. Ùàëáóêè, ÿýÿð áèç þç ÿäÿáèééàòûìûçû áöòöí âöñÿòè èëÿ ðóñäèëëè èúòèìàèééÿòÿ, ðóñ äèëè âàñèòÿñèëÿ áàøãà äèëëè àóäèòîðèéàëàðà òÿãäèì åòìÿê èñòÿéèðèêñÿ, ùÿìèí ÿäÿáèééàòûí òàðèõèíè, ôàêòèê çÿíýèíëèéèíè ýþñòÿðÿí, ïîåòèêàñûíû à÷àí, èäåéà-åñòåòèê çÿíýèíëèéèíèí, ðÿíýàðÿíýëèéèíèí ñÿðèøòÿëè åëìè òÿñíèôàòûíû âåðÿí ÿí éàõøû òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðèìèçè, òÿäãèãàòëàðûìûçû ðóñ äèëèíÿ (áèç ùÿëÿ áàøãà äèëëÿðè äåìèðèê) òÿðúöìÿ åòìÿëèéèê. Ðóñäèëëè àóäèòîðèéà áèçèì, äåéÿê êè, Ìÿììÿä Úÿôÿð êèìè ìþòÿáÿð áèð ãÿëÿì ñàùèáèìèçèí ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè èëÿ òàíûø äåéèë âÿ àéäûíäûð êè, áó, Öìóìèòòèôàã ìèãéàñûíäà, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èëÿ, îíóí ïðîáëåìàòèêàñû èëÿ éàõûíäàí òàíûøëûüûí, òÿìàñûí çÿðÿðèíÿäèð. Éàõóä áèçèì, àéðû-àéðû äÿéÿðëè ìîíîãðàôèéàëàðûìûç, íÿ ö÷öí ðóñäèëëè èúòèìàèééÿòÿ òÿãäèì îëóíìóð? Ìèñàë ö÷öí, ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ôèêðèíäÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàðàäûúûëûüû âÿ ôÿàëèééÿòè, «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» æóðíàëûíûí íÿøðè âÿ «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ÿäÿáè ìÿêòÿáèíèí éàðàíìàñû ùàäèñÿëÿðè áöòöí äåìîêðàòèê Øÿðã ìÿíÿâè äöíéàñûíûí ÿí ÿëàìÿòäàð âÿ ãèéìÿòëè ôàêòëàðûíäàíäûð âÿ áèçèì ÿäÿáèééàòøöíàñëûãäà ßçèç Ìèðÿùìÿäîâóí áó ìÿñÿëÿëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø «Àçÿðáàéúàí Ìîëëà Íÿñðÿääèíè» (Áàêû, «Éàçû÷û», 1980) êèìè ñàíáàëëû, úèääè áèð òÿäãèãàò ÿñÿðè âàð. Áó ÿñÿð âÿ áó òèïëè äèýÿð ìîíîãðàôèéàëàð íÿ ö÷öí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìóð? Êèì ýÿëèá áèçèì áó ðóñäèëëè òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí éåðèíÿ áó èøè ýþðÿúÿêäèð? Áóðàñûíû äà ãåéä åäÿê êè, áó ñàùÿäÿ àç äà îëñà, àéðû-àéðû óüóðëó íöìóíÿëÿðÿ ìàëèêèê. Ìèñàë ö÷öí, ðóñ äèëèíäÿ íÿøð åäèëìèø «Àçÿðáàéúàí èíòèáàùû ïðîáëåìëÿðè» (Áàêû, «Åëì», 1984, òÿðòèá÷è Àðèô Ùàúûéåâ) êèòàáû ãàëäûðûëàí ìÿñÿëÿíèí ìÿùç Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè âÿ èúòèìàè ôèêðè êîíòåêñòèíäÿ èøûãëàíäûðûëìàñû, «Àçÿð479 áàéúàí èíòèáàùû» àíëàéûøûíûí ñïåñèôèêàñûíûí à÷ûëìàñû áàõûìûíäàí ðàçûëûã äîüóðóð âÿ åëÿ áèëèðèê êè, ÿäÿáèééàòûìûçûí äà, èúòèìàè ôèêðèìèçèí äÿ ãÿäèìëèéè âÿ çÿíýèíëèéè áàðÿäÿ ðóñäèëëè àóäèòîðèéàéà àç øåé äåìèð. Ëàêèí, àòàëàð äåìèøêÿí, áèð ýöëëÿ áàùàð îëìàç. Áèçäÿ òÿðúöìÿíèí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿêè ðîëó, äåìÿê îëàð êè, óíóäóëóá âÿ áèç áó ìÿãàìäà äà ñöêóò åäèðèê. Ìèñàë ö÷öí, àéðûàéðû âàõòëàðäà Ì.Ô.Àõóíäîâ àäûíà àêàäåìèê òåàòðûìûçûí ñÿùíÿñèíäÿ ðóñ âÿ Ãÿðá îïåðà êëàññèêàñûíûí «Ãàðàòîõìàã ãàäûí», «Ðèãîëåòòî», «Ôàóñò», «Áîýåìà» âÿ ñ. êèìè ñå÷ìÿ ÿñÿðëÿðè òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð (éåðè ýÿëìèøêÿí, òÿÿññöôöìöçö áèëäèðÿê êè, áóíëàð îïåðà òåàòðûìûçëà áàüëû êå÷ìèøëÿðèí ùàäèñÿñèäèð...), ëàêèí áó áþéöê ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíèí ùå÷ áèðè Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ÷åâðèëìÿìèøäèð. Íÿ ö÷öí Àçÿðáàéúàí îõóúóñó Ñ.Âóðüóíóí ïàðëàã òÿðúöìÿñèíäÿ À.Ñ.Ïóøêèíèí «Éåâýåíè Îíåýèí» ïîåìàñûíû þç äîüìà äèëèíäÿ îõóéóá áÿäèè-åñòåòèê çþâã àëûð, ìÿíÿí çÿíýèíëÿøèð, àììà Ï.È.×àéêîâñêèíèí «Éåâýåíè Îíåýèí» îïåðàñûíà àíà äèëèíäÿ ãóëàã àñìàã ñåâèíúèíäÿí ìÿùðóìäóð? Íÿ ö÷öí áèçèì ìóñèãèëè êîìåäèéà òåàòðûìûç Øòðàóñóí, Êàëìàíûí, Ëåãàðûí, Äóíàéåâñêèíèí äöíéà îïåðåòòà ñÿùíÿëÿðèíè ýÿçÿí âÿ ñåâèíú, øóõëóã áÿõø åäÿí îïåðåòòàëàðûíû Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òàìàøàéà ãîéìóð? ßäÿáè òÿíãèäèìèç, ñÿíÿòøöíàñëàðûìûç áåëÿ áèð âÿçèééÿòÿ íèéÿ äþçöð? Áÿçè ùàëëàðäà èñÿ åëÿ ùÿìèí ìóñèãèëè êîìåäèéà òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëàí àéðû-àéðû çþâãñöç, ñþíöê õàëòóðàíû òÿðèôëÿéèðèê... ßëáÿòòÿ, ÿäÿáè-èúòèìàè ùÿéàòûìûçëà áàüëû éóõàðûäà òîõóíäóüóìóç ïðîáëåìëÿð (îíëàð ýþñòÿðèëäèéèíäÿí ãàò-ãàò àðòûãäûð) ùÿëëè àñàí ìÿñÿëÿëÿð äåéèë âÿ áó ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè äÿ éàëíûç ÿäÿáè òÿíãèääÿí àñûëû äåéèë. Ëàêèí åëÿ áèëèðèê êè, áó ìöëàùèçÿ òÿíãèäèí âÿòÿíäàø ìþâãåëÿðèíèí çÿèôëÿìÿñè ö÷öí áÿðàÿò îëà áèëìÿç âÿ îëìàìàëûäûð. 3. ßäÿáè òÿíãèäèí Âÿòÿíäàøëûüû ö÷ úÿùÿòè öçâè ñóðÿòäÿ, áèð-áèðèíèí äàâàìû êèìè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿ áèëìÿñèíäÿí — äöíÿíèí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê áàúàðûüûíäàí, áóýöíêö ôÿàë ôÿàëèééÿòèíäÿí âÿ ñàáàùû äöøöíìÿñèíäÿí, ñàáàùà àïàðàí éîëëàðûí ÿäÿáèåñòåòê èñòèãàìÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëìÿñèíäÿí ÷îõ àñûëûäûð. Áó ýöí áèçèì êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûç, èúòèìàè ôèêèð àáèäÿëÿðèìèç, ôîëêëîðóìóç îí èë, ùÿòòà áåø èë áóíäàí ÿââÿëÿ íèñáÿòÿí äàùà 480 àðòûã íÿøð åäèëèð, ëàêèí ÿäÿáè òÿíãèäèí áó íÿøðëÿðè ãèéìÿòëÿíäèðìÿñè, ùÿì äÿ òÿëÿáêàðëûãëà, èøýöçàðúàñûíà, ùå÷ áèð êèòàáäàí ñÿðô-íÿçÿð åòìÿäÿí ãèéìÿòëÿíäèðìÿñè, îáéåêòèâ, åëìè òÿãäèðè, éàõóä òÿêäèðè èñòÿíèëÿí ñÿâèééÿäÿ äåéèë âÿ áóðàäà äà áèð øþâãñöçëöê, òÿøÿááöñêàðñûçëûã þçöíö ýþñòÿðìÿäÿäèð. Ìèñàë ö÷öí, äåìÿê îëàð êè, åéíè âàõòäà ö÷ áàéàòû êèòàáûìûç íÿøð åäèëèá: «Àçÿðáàéúàí áàéàòûëàðû» (Áàêû, Åëì, 1980, òÿðòèá÷èëÿð Á.Àáäóëëàéåâ, Å.Ìÿììÿäîâ, Ã.Áàáàçàäÿ), «Èðàã-Êÿðêöê áàéàòûëàðû» (Áàêû, «Éàçû÷û», 1984, òÿðòèá÷è Ã.Ïàøàéåâ) âÿ «Áàéàòûëàð» (Áàêû, «Éàçû÷û», 1985, òÿðòèá÷èëÿð Â.Âÿëèéåâ, Ã.Ïàøàéåâ). Ñþç éîõ êè, ôîëêëîðóìóçóí áó èíúèëÿðèíèí íÿøðè ÿäÿáè ùÿéàòûìûçäà ÷îõ ãèéìÿòëè ùàäèñÿäèð. Ëàêèí ÿäÿáè òÿíãèäèìèç áó ãèéìÿòëè ùàäèñÿíè íåúÿ ýþðöá, íåúÿ èøûãëàíäûðìûøäûð? ×îõ ñþíöê... Àéðû-àéðû ðåñåíçèéàëàð ÷àï îëóíóá, ëàêèí áèð âÿòÿíäàø øþâãö èëÿ öìóìèëÿøäèðèúè ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿíìÿéèá, åëìè ìöãàéèñÿëÿð àïàðûëìàéûá, áó íÿøðëÿðèí öìóìè ÿùÿìèééÿòèíäÿí ñÿðô-íÿçÿð åäèëèá. Éàõóä «Åëì» íÿøðèééàòû 1982-84-úö èëëÿðäÿ Ðåñïóáëèêà ßëéàçìàëàð Ôîíäóíóí ùàçûðëàäûüû «Êå÷ìèøèìèçäÿí ýÿëÿí ñÿñëÿð» (áàø ðåäàêòîðó Ú.Ãÿùðÿìàíîâ) àäëû êèòàá íÿøð åòìèøäèð. Áó íÿøðëÿðäÿ Ðþâøÿíè, Êèøâÿðè, Ùèäàéÿò âÿ áàøãàëàðû êèìè íèñáÿòÿí àç òàíûíàí øàèðëÿðèí «Äèâàí»ëàðûíäàí íöìóíÿëÿð, ßëèíèí ìÿøùóð «Ãèññåéè-Éóñèô» ïîìàíûíäàí ïàð÷àëàð, áèð ÷îõ äèýÿð ãèéìÿòëè àáèäÿëÿð îõóúóëàðà ÷àòäûðûëìûø, ìöõòÿëèô ÿëéàçìàëàðûí ôàêñèìèëåñè âåðèëìèøäèð. Ëàêèí ÿäÿáè ùÿéàòûìûçäà ùàäèñÿ ùåñàá îëóíàñû áó ÿùÿìèééÿòëè íÿøðëÿð áèð êöëë ùàëûíäà ÿäÿáè òÿíãèäèí äèããÿòèíè úÿëá åòìèøäèðìè? Éîõ, úÿëá åòìÿìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿìèí íÿøðèí 1984-úö èëäÿí áÿðè íþâáÿòè áóðàõûëûøëàðûíûí ÷àï åäèëìÿìÿñèíäÿ òÿíãèäèí ýöíàùû ùå÷ äÿ àç äåéèë. Áóðàñûíû äà ãåéä åäÿê êè, «Êå÷ìèøäÿí ýÿëÿí ñÿñëÿð»èí áöòöí áóðàõûëûøëàðûíûí òèðàæû úÿìè 600 íöñõÿäèð. Ýþðöíöð, áóðàäà áèð ãàíóíàóéüóíëóã âàð: áèð ùàëäà êè, ÿäÿáè òÿíãèä þçö áó íÿøðè áåëÿúÿ ñîéóã ãàðøûëàéûð, äàùà îíóí òèðàæû áàðÿäÿ íèéÿ íàðàùàò îëóðñàí... «Åëì» íÿøðèééàòû 1983-84-úö èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè òàðèõè, îíîìàñòèêà, ìÿíáÿøöíàñëûã, ìèôîëîýèéà ïðîáëåìëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí áèð ñûðà ÷îõ ìàðàãëû ìÿãàëÿëÿðäÿí èáàðÿò «Àçÿðáàéúàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè» àäëû èêè òîïëó íÿøð åäèá (ìÿñóë ðåäàêòîðëàðû Ò.Ùàúéåâ âÿ Ô.Úÿëèëîâ), ëàêèí áó ýÿðÿêëè íÿøðèí äÿ òèðàæû éàëíûç 1.000 íöñõÿäèð âÿ ÷àïû äà ïîëèãðàôèê áàõûìäàí åëÿäèð êè, áÿçè ñÿùèôÿëÿðè îõóìàã ìöìêöí äåéèë... Ìàðàãëû âÿ àêòóàë ìÿãàëÿëÿðäÿí èáàðÿò «Òöðê äèëëÿðèíèí éàçûëû àáèäÿ7-31 481 ëÿðèíÿ àèä òÿíãèäëÿð» (Áàêû, ÀÄÓ íÿøðèééàòû, 1985) òîïëóñó úÿìè 500 òèðàæëà íÿøð åäèëèð, òÿíãèä èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ áó íÿøðè ýþðìöð, ñóñóð... Òÿÿññöô êè,áó úöð ìèñàëëàðûí ñàéûíû õåéëè àðòûðìàã îëàð. ßëáÿòòÿ, áèçèì òÿÿññöôöìöç ÿäÿáè òÿíãèäèí òÿøÿááöñêàðñûçëûüûíà àèääèð. Áó êèòàáëàðûí íÿøðè èñÿ, ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿäèð âÿ áèç àðçó åäèðèê êè, îíëàð äàùà ÷îõ, äàùà ñÿëèãÿëè, äàùà àðòûã òèðàæëà ÷àï îëóíñóí, êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûç äà, êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ôèêðèíè èôàäÿ åäÿí ïîåòèêà êèòàáëàðû äà, ðèñàëÿëÿð äÿ, òÿçêèðÿëÿð äÿ ãàò-ãàò àðòûã ÷ûõñûí, ÷öíêè êå÷ìèøè þéðÿíìÿéè âÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè áàúàðìàäàí ýÿëÿúÿéèí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíèí éàðàíìàñû ïðîñåñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, òÿíãèä äÿ áó éàðàäûúû ïðîñåñèí ôþâãöíäÿ äàéàíà áèëìÿç âÿ äàéàíìàìàëûäûð. *** Àçÿðáàéúàí ÿäÿáééàò âÿ èíúÿñÿíÿòèíèí ìàýèñòðàë õÿòò öçðÿ èðÿëèëÿéèøè îíóí ìÿùñóëäàðëûüû, äþâðöí àðòìûø òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí áÿäèè-åñòåòèê ñÿâèééÿñè ÿäÿáè òÿíãèäèí íöôóçëó ñþç äåéÿ áèëìÿñè, âÿòÿíäàøëûã ïðèíñèïèàëëûüû, îáéåêòèâëèéè âÿ òÿøÿááöñêàðëûüû èëÿ ÷îõ áàüëûäûð. Ùÿìèí ìàýèñòðàë õÿòò öçðÿ èðÿëèëÿéèø î çàìàí äàùà ñöðÿòëè âÿ äàùà êåéôèééÿòëè îëàð êè, íÿçÿðèééÿ òÿúðöáÿíè íÿèíêè åùòèâà åòñèí, ùÿì äÿ òÿúðöáÿíè ýÿëÿúÿéèí èäåéà-áÿäèè âÿ åñòåòèê çèðâÿëÿðèíÿ äîüðó èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿéè áàúàðñûí. 1986. 482 ßËÉÀÇÌÀËÀÐÛ ÉÀÍÌÛÐ* (Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëè) Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí àðõèâèíäÿ «Øóøà âÿ òèïëÿðè» àäëû áèð ðÿñì ìöùàôèçÿ îëóíóð. Áó ðÿñìè 1903-úö èëäÿ îí àëòû éàøëû Éóñèô ÷ÿêìèøäè (îíóí ýþçÿë ðÿññàìëûã ãàáèëèééÿòè âàð èäè) âÿ ùÿìèí ðÿñìäÿ Øóøà ñàêèíëÿðèíèí òèïèê íöìàéÿíäÿëÿðè, eëÿúÿ äÿ Øóøàíûí áèð òÿáèÿò ìÿíçÿðÿñè ÿêñ îëóíóðäó. ßëáÿòòÿ, áó ðÿñì, òÿúðöáÿñèç áèð ôûð÷àíûí ìÿùñóëó èäè, àììà eëÿ áóíóí þçöíäÿ äÿ áèð òÿðÿôäÿí ìöÿëëèôèí èòè ìöøàùèäÿ ãàáèëèééÿòè, î áèðè òÿðÿôäÿí èñÿ ìÿíñóá îëäóüó õàëãà âÿ òîðïàüà ìÿùÿááÿò à÷ûã-àøêàð ùèññ îëóíóð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ìÿíÿ eëÿ ýÿëèð êè, áó ýöí áó êè÷èê ìèíèàòöð ×ÿìÿíçÿìèíëè éàðàäûúûëûüû âÿ ôÿàëèééÿòè áàõûìäàí ðÿìçè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Øóøà òàðèõÿí Àçÿðáàéúàíûí eëÿ áèð ýóøÿñèäèð êè, áó éeðèí òèïëÿðèíèí ðÿíýàðÿíýëèéè äÿ, ìÿíçÿðÿñèíèí ñàôëûüû äà, áóðàäàêû ÿùâàëè-ðóùèééÿ äÿ íÿèíêè éàëíûç áó øÿùÿðèí éeðëÿøäèéè Ãàðàáàü, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí Àçÿðáàéúàí ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð âÿ áó ìÿíàäà, ×ÿìÿíçÿìèíëè þç éàðàäûúûëûüûíäà âÿ âÿòÿíäàø ôÿàëèééÿòèíäÿ Áöòþâ, àéðûëìàç áèð Àçÿðáàéúàíû âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíû èôàäÿ eäÿí áþéöê ñÿíÿòêàðäûð. Áóðàñû äà ÿëàìÿòäàðäûð êè, Øóøàäà àíàäàí îëìóø Éóñèô Âÿçèð þç ÿäÿáè òÿõÿëëöñöíö Ãàðàáàüäàí óçàãëàðäà, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éeðëÿøÿí ×ÿìÿíçÿìèí êÿíäèíèí àäûíäàí ýþòöðìöøäöð. Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí èìçàñû èêè éeðÿ áþëöíìöø Àçÿðáàéúàíû — Øèìàëû âÿ Úÿíóáó þçöíäÿ áèðëÿøäèðèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè äîüìà õàëãûíû äÿðèíäÿí òàíûéàí, îíóí òàðèõèíÿ, ìèëëè ïñèõîëîæèñèíÿ, ìÿèøÿòèíÿ, ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíÿ äÿðèíäÿí áÿëÿä îëàí áèð ãÿëÿì ñàùèáè èäè, îíóí éàðàäûúûëûüûíäàêû õÿëãèëèê ìÿùç ùÿìèí áÿëÿäëèéèí, õàëãëà äîüìà àíà-îüóë ìöíàñèáÿòèíèí äèàëeêòèê íÿòèúÿñè èäè. Éóñèô Âÿçèðèí áèð ÷îõ *Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ êe÷èðèëÿí òÿíòÿíÿëè ýeúÿäÿ ñþéëÿíìèø ìÿðóçÿ ÿñàñûíäà èøëÿíìèøäèð. 483 ÿñÿðëÿðèíäÿ, õöñóñÿí, õàëã ùÿéàòûíûí ýeíèø ìÿíçÿðÿñèíè úàíëàíäûðàí «Ãûçëàð áóëàüè» âÿ «Ãàí è÷èíäÿ» òàðèõè ðîìàíëàðûíäà eêçîòèêà òàïìàã ìöìêöí äeéèë, àììà áèç áó ÿñÿðëÿðèí ùÿð áèð ñÿùèôÿñèíäÿ áÿäèè eùòèéàúûí äîüóðäóüó eòíîãðàôèê òÿñâèðëÿðëÿ, äeòàëëàðëà, øòðèõëÿðëÿ ðàñòëàøûðûã. ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí éàðàäûúûëûüû, õöñóñÿí, àäûíû ÷ÿêäèéèì ðîìàíëàð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí eòíîãðàôèê eíñèêëîïeäèéàñû ñÿâèééÿñèíäÿ çÿíýèíäèð äeñÿê, ùe÷ áèð ìöáàëèüÿéÿ éîë âeðìÿðèê. Òÿñàäöôè äeéèëäè êè, ×ÿìÿíçÿìèíëè, eéíè çàìàíäà, éöêñÿê èõòèñàñëû ïðîôeññèîíàë ôîëêëîð÷ó àëèì èäè, îíóí éàçäûüû «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà áèð íÿçÿð» êèòàáûíäà, îíëàðúà ìÿãàëÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû èëÿ áàüëû ãàëäûðûëàí, ùÿëë eäèëÿí ïðîáëeìëÿð áó ýöí äÿ ñîâeò ôîëêëîðøöíàñëûüû ö÷öí àêòóàë ìàùèééÿò äàøûéûð. ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí ãÿäèì «Àâeñòà»éà âeðäèéè øÿðùëÿð âÿ áó áþéöê àáèäÿíèí «Ãûçëàð áóëàüû» ðîìàíûíäà ìÿíàëàíäûðûëìàñû ìeòîäîëîæè úÿùÿòäÿí àâeñòàøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. ßí ãèéìÿòëè úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ áóäóð êè, ×ÿìÿíçÿìèíëè õàëãûí åòíîãðàôèéàñû èëÿ, éàëíûç ôîëêëîðó âÿ òàðèõè èëÿ ìÿøüóë îëìóðäó; eéíè çàìàíäà, ùÿìèí õàëãû ýÿëÿúÿéèí éöêñÿê ìÿäÿíè-ìÿíÿâè çèðâÿëÿðèíÿ äîüðó ñÿñëÿéèðäè, áó ìöòÿðÿãèééÿò éîëóíäà ÿìÿëè âÿòÿíäàø ôÿàëèééÿòè ýþñòÿðèðäè. ßñðèí èëê îíèëëèéèíäÿí áàøëàéàðàã, ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí úèääè èúòèìàè ïðîáëeìëÿð ãàëäûðàí, âÿòÿíäàø ãàéÿëÿðè èëÿ íÿôÿñ àëàí, éöêñÿê áÿäèè-eñòeòèê ñÿâèééÿäÿ éàçûëàí ìÿãàëÿ âÿ ôeëéeòîíëàðû õàëãûí ìèëëè-ìÿíÿâè àçàäëûüû óüðóíäà Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòûíäà eôôeêòëè ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè ïóáëèñèñòèêàñû «Ìîëëà Íÿñðÿääèí» ÿäÿáè ìÿêòÿáèíèí éàðàòäûüû úîøüóí áóëàãäàí ñó è÷èðäè, îíóí ìÿãàëÿ âÿ ôeëéeòîíëàðû ÿí ñûõ ñóðÿòäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Þìÿð Ôàèã Íeìàíçàäÿ, Öçeéèð Ùàúûáÿéîâ êèìè äeìîêðàòèê ôèêèðëè áîéöê Àçÿðáàéúàí ÿäèáëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè èëÿ ñÿñëÿøèðäè, ÷öíêè îíëàðûí ìöáàðèçÿ àïàðäûãëàðû ùÿäÿô eéíè èäè: ÷àðèçìèí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòè, ìèëëè ùöãóãóí òàïäàëàíìàñû, úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûã, äèíè ôàíàòèçì; ìÿãñÿä äÿ eéíè èäè: õàëãëàðûí ìèëëè-ñîñèîëîæè àçàäëûüû, ìààðèôëÿíìÿñè, èñòèãëàëèééÿò, ãàäûí ùöãóãóíóí ÿëäÿ eäèëìÿñè... ×ÿìÿíçÿìèíëè 1910-úó èëäÿ Êèéeâ Óíèâeðñèòeòèíèí ùöãóã ôàêöëòÿñèíÿ ãÿáóë îëóíóð, òÿùñèëèíè áàøà âóðäóãäàí ñîíðà, Û Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí àüûð èëëÿðèíäÿ, íeúÿ äeéÿðëÿð, çàìàíûí ùîêìö ñàéÿñèíäÿ áèð ìöääÿò Ñàðàòîâäà èøëÿéèð, Ðîâíîäà, Áóãà÷äà, Ñûìôeðîïîëäà, Îäeññàäà, Èñòàíáóëäà îëóð âÿ áöòöí áó ìöääÿò 484 ÿðçèíäÿ þç õàëãûíûí âÿòÿíäàøû îëàðàã äà ãàëûð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ×ÿìÿíçÿìèíëè éàçûðäû: «Àâðîïà äàâàñû ýþñòÿðäè êè, êàïèòàëèçì âÿ îíóí ãî÷óñó ìèëëèòàðèçì ãàðøûñûíäà õûðäà ìèëëÿòëÿðèí éàøàìàüû ÷ÿòèí èøëÿðäÿí áèðèäèð... Êàïèòàëèçì ö÷öí ìöãÿääÿñ áèð øeé éîõäóð, çîð îíóí ö÷öí ãàíóí, òîï — îíóí ö÷öí ÿäàëÿòäèð! Èòè ãûëûíú áàøûìûçûí öñòöíö êÿñäèðèá, ùÿð äÿãèãÿ äöøöá áàøûìûçû áÿäÿíèìèçäÿí àéûðìàüà ùàçûðäûð. Ñàéûã îëìàëûéûã!». ×ÿìÿíçÿìèíëè ãÿëÿìè èëÿ áó ñàéûãëûüûí êeøèéèíäÿ äàéàíìûø âÿòÿíäàøëàðäàí áèðè èäè. 1920-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñîâeò ùàêèìèééÿòè ãóðóëàíäà ×ÿìÿíçÿìèíëè Òöðêèéÿäÿ èäè. Î, Ôðàíñàéà ýeäèð, ö÷ èë Ïàðèñèí éàõûíëûüûíäàêû Êëèøè øÿùÿðèíäÿ ôÿùëÿëèê eäèð, ñîíðà ôðàíñûç äèëèíè ìöêÿììÿë áèëìÿéè ñàéÿñèíäÿ Ôðàíñà Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí îðãàíû îëàí «Ïàðèñ õÿáÿðëÿðè» ãÿçeòèíäÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàéûð, éeíÿ äÿ þç ñÿíÿòè — éàçû-ïîçó èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëóð, ìàääè âÿçèééÿòè íèñáÿòÿí éàõøûëàøûð, éeíè äîñòëàð, òàíûøëàð ìeéäàíà ÷ûõûð, éeíè ìöíàñèáÿòëÿð éàðàíûð, ëàêèí... Âÿòÿí îíó ÷ÿêèð, õàëã îíó ýþçëÿéèð, áó áþéöê úàçèáÿ ãöââÿñè äàõèëè eùòèéàúûí, ùÿìèí Àíà-îüóë ìöíàñèáÿòèíèí íÿòèúÿñèäèð âÿ áèëàâàñèòÿ þç äîüìà õàëãûíà õèäìÿò eòìÿê ö÷öí ×ÿìÿíçÿìèíëè Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâeòèíèí ñÿäðè Ãÿçÿíôÿð Ìóñàáÿéîâà ìöðàúèÿò eäèð, õöñóñè èúàçÿ èëÿ 1926-úû èëäÿ Âÿòÿíÿ ãàéûäûð. 1926-1937-úè èëëÿð ÷îõñàùÿëè ×ÿìÿíçÿìèíëè éàðàäûúûëûüûíûí ÿí ìÿùñóëäàð äîâðöäöð âÿ áó ýöí úÿìè 12 èë ÿðçèíäÿ áàøà ýÿëìèø áèð èðñèí ùÿìèí èëëÿðèí ÷ÿð÷èâÿñèíÿ ñûüìàéàí çÿíýèíëèéèíÿ ùeéðÿòëÿíìÿéÿ áèëìèðñÿí. Åëÿ áèë êè, Âÿòÿíÿ ãàéûäàí, õàëãû èëÿ áèðëèêäÿ éàøàéàí Éóñèô Âÿçèðÿ éeíè âÿ ýöúëö áèð íÿôÿñ ýÿëìèøäè, î ùÿãèãè ýÿíúëèê ùÿâÿñè âÿ eùòèðàñû èëÿ éàçûá-éàðàäûðäû. Ùÿìèí äþâðäÿ ×ÿìÿíçÿìèíëè ö÷ ðîìàíûíû, áèð ÷îõ ùeêàéÿëÿðèíè éàçûð. É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëè çÿíýèí Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí òàðèõè, eëìè òÿñíèôàòû âÿ òîïëàíìàñûíûí íÿçÿðè-ìeòîäîëîæè ïðèíñèïëÿðè áàõûìûíäàí áîéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îíëàðúà éöêñÿê eëìè ñÿâèééÿëè òÿäãèãàòûíû ÷àï eòäèðèð âÿ âóëãàð-ñîñèîëîæè òÿìàéöëëÿðèí ýöúëö îëäóüó äîâðöí êîíòeêñòèíäÿ îíóí ýîðäöéö áó èø ÿñë âÿòÿíäàøëûã ôÿàëèééÿòèíèí èôàäÿñè èäè. ßäÿáèééàòøöíàñ ×ÿìÿíçÿìèíëè êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí (Ãÿòðàí Òÿáðèçè, Ôöçóëè, Âàãèô, Çàêèð, Áàêûõàíîâ, Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, ß.Ùàãâeðäèéeâ, Ú.Úàááàðëû...) ïðîáëeìëÿðèíäÿí, Àçÿðáàéúàí — Ôðàíñà ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèíèí òàðèõèíäÿí, eëÿúÿ äÿ Ïóøêèíèí, Ë.Òîëñòîéóí, ×eõîâóí, Ì.Ãîðêèíèí 485 éàðàäûúûëûüûíäàí áÿùñ eäÿí áèð ÷îõ ìÿãàëÿëÿðèíè äÿðú eòäèðèð. Òÿðúöìÿ÷è ×ÿìÿíçÿìèíëè Ãîãîëóí, Òóðýeíeâèí, Òîëñòîéóí ÿñÿðëÿðè, î úöìëÿäÿí «Äèðèëìÿ» ðîìàíûíû, eëÿúÿ äÿ À.Íeâeðîâóí, Ë.Ñeéôóëëèíàíûí, Á.Ëàâðeíéîâóí áèð ñûðà ÿñÿðëÿðèíè, ùÿòòà «×àïàéeâ» ôèëìèíèí ìÿòíèíè éöêñÿê áÿäèèëèêëÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ eäèð. Ïeäàãîã ×ÿìÿíçÿìèíëè Àçÿðáàéúàí Äîâëÿò Óíèâeðñèòeòèíäÿ ìöùàçèðÿëÿð îõóéóð. ×ÿìÿíçÿìèíëè íÿøð îëóíàí êèòàáëàðû ðeäàêòÿ eäèð... Ñîíðà 1937-úè èë ýÿëèð... Ýÿëÿúÿéèí áîéöê éàçû÷ûñû 1887-úè èë ñeíòéàáðûí 1-äÿ àíàäàí îëàíäà, îíóí àòàñû Ìÿøÿäè Ìèðáàáà òèúàðÿò èøëÿðè èëÿ áàüëû Àøãàáàääà èìèø âÿ áeëÿ äeéèðëÿð êè, Ìÿøÿäè Ìèðáàáà Øóøàäàí ýþçàéäûíëûüû òeëeãðàìûíû àëàí êèìè, êîùíÿ òÿãâèìÿ áàõûð âÿ îõóéóð: «Ðÿúÿá ÿë ìöðÿúúÿá àéûíäà äîüóëàí óøàãëàð áÿõòñèç îëàúàãëàð». Ùÿìèí âàõòäàí äöç éöç èë êe÷èá âÿ áó ýöí î êþùíÿ òÿãâèìèí ÿââÿëúÿäÿí ýþñòÿðäèéè òàëe áàðÿäÿ ôèêèðëÿøÿíäÿ, óçàãýþðÿíëèêëÿ, áàüëû ùe÷ áèð ùeéðÿò ùèññè êe÷èðìèðÿì, ÷öíêè êþùíÿ òÿãâèì ñÿùâ eäèá, ÷öíêè ñþùáÿò èíñàí òàëeéèíäÿí éîõ, éàçû÷û òàëeéèíäÿí ýeäèð. Ùÿðýàù Éóñèô Âÿçèð àäè áèð øÿõñ îëñàéäû, î òÿãâèìèí ÿââÿëúÿäÿí ñþéëÿäèêëÿðè ùÿãèãÿò èäè: áöòöí þìðöíö õàëãà õèäìÿò eäÿí øÿõñ — Éóñèô Âÿçèðîâ, ìÿùç «õàëã äöøìÿíè» êèìè èòòèùàì îëóíóá, äîüìà éóðäóíäàí óçàãëàðäà, ñöðýöíäÿ äöíéàíûí ìèíáèð ÿçàá-ÿçèééÿòèíäÿí ñîíðà, àúëûã, âèòàìèíñèçëèê íÿòèúÿñèíäÿ ïeëëàãðà õÿñòÿëèéèíäÿí âÿôàò eäèá. Ëàêèí ùÿìèí áÿõòñèç øÿõñ Éóñèô Âÿçèðîâ ñÿíÿòêàð Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëè èäè, ñÿíÿòêàðûí èñÿ þìðö, òàëeéè îíóí ñÿíÿòèíèí þìðö, òàëeéèäèð. Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëè õîøáÿõò ñÿíÿò÷èäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ î êþùíÿ òÿãâèìèí ñþéëÿäèêëÿðè éàíëûø èäè. Éóñèô Âÿçèð ùÿëÿ èíãèëàáäàí ÿââÿë éàçäûüû ìÿãàëÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ äeéèð êè: «...áàñûëàí êèòàáëàð êÿñèëÿí ïóëëàðäàí ãèéìÿòëèäèð» âÿ îíóí îçöíöí éàðàäûúûëûã òàëeéè áó ôèêðèí — éÿíè ÿëéàçìàëàðû éàíìûð! Êèòàáëàð ìÿùâ îëìóð! — ïàðëàã íöìóíÿñèäèð.1937-úè èëäÿí ñîíðà Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí àäû ìÿòáóàòäà, íÿøðèééàòëàðäà éàñàã eäèëäè, îíóí þçö èëÿ áèðëèêäÿ éàðàäûúûëûüû äà ùÿáñ îëóíäó, ëàêèí èëëÿð êe÷äè âÿ 1955-1956-úû èëëÿðäÿí eòèáàðÿí áó éàðàäûúûëûüûí äàùà áèð âöñÿòè öðÿêëÿðÿ éîë òàïäû, ãàëèá ìÿíÿâè áèð ñÿðâÿò êèìè, éeíÿ äÿ ÷àï åäèëäè ìÿõñóñ îëäóüó õàëãà ãàéòàðûëäû. Õàëã þç ñÿíÿòêàðûíû óíóòìóð. Áó äà ãîúà òàðèõèí éöç äÿôÿëÿðëÿ, ìèí äÿôÿëÿðëÿ ñöáóòà éeòèðäèéè, ùàìûéà ìÿëóì áèð ùÿãèãÿòäèð, àììà î ùÿãèãÿòëÿðäÿíäèð êè, áóíó äþíÿ-äþíÿ òÿêðàð 486 eòìÿìÿê ìöìêöí äeéèë. Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí àäû ðÿñìÿí éàñàã eäèëìèøäè, àììà î ãîðõóëó ðÿñìèééÿòèí þçö äÿ öðÿêëÿðÿ òÿñèð eäÿ áèëìèðäè — Éóñèô Âÿçèðèí àäû öðÿêëÿðäÿ éàøàéûðäû âÿ eëÿ ùÿìèí éàñàã èëëÿðèíèí þçöíäÿ äÿ áó àä ãîúàìàí, ìöäðèê âÿ òÿìêèíëè Ùöñeéí Úàâèäèí, ýÿíú âÿ ÷ûëüûí Ìèêàéûë Ìöøôèãèí, ßùìÿä Úàâàäûí, Ñeéèä Ùöñeéíèí, ßëè Íàçèìèí, Áÿêèð ×îáàíçàäÿíèí — ýöíàùñûç ìÿùêóì eäèëìèø îíëàðúà äèýÿð Àçÿðáàéúàí ÿäèáëÿðèíèí àäû êèìè, áèð ÿôñàíÿéÿ ÷eâðèëìèøäè. Ãûðõûíúû èëëÿðèí ñîíó, ÿëëèíúè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðè èëÿ áàüëû ìÿíèì ÿí ïàðëàã óøàãëûã õàòèðÿëÿðèìäÿí áèðè ýeúÿëÿð éàòìàçäàí ÿââÿë Áèëãeéèñ íÿíÿìèí ùÿðäÿíáèð íèýàðàí÷ûëûãëà äîëó öðêÿê íÿçÿðëÿðëÿ êèï þðòöëìöø âÿ ãûôûëëàíìûø áàéûð ãàïûñûíà áàõà-áàõà, àç ãàëà, ïû÷ûëòû èëÿ Ùöñeéí Úàâèääÿí, Àááàñ Ìèðçÿ Øÿðèôçàäÿäÿí, Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèäÿí, Ìèêàéûë Ìöøôèãäÿí, Öëâè Ðÿúÿáäÿí... äàíûøìàñûäûð. Áèëãeéèñ íÿíÿì áó àäëàðû ÷ÿêÿðêÿí, áó áþéöê éàçû÷ûëàðûí, àðòèñòëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí, îéíàäûãëàðû ðîëëàðäàí (õöñóñÿí, Øÿðèôçàäÿíèí Îòeëëîñóíäàí, Öëâè Ðÿúÿáèí Ùàìëeòèíäÿí) ñþùáÿò à÷àðêÿí ýþçëÿðèíäÿ eëÿ áèð øþâã éàíûðäû êè, áó øþâã, áó èøûã èëÿ îíóí òeç-òeç ãàïûéà áàõìàñû, ïû÷ûëòûéëà äàíûøìàñû àðàñûíäà ãÿðèáÿ áèð òÿçàä éàðàíûðäû. Áó òÿçàääà ìÿíèì ö÷öí «Ìèí áèð ýeúÿ» íàüûëëàðûíäàí ãàò-ãàò àðòûã áèð ñèðð âàð èäè, áó, áèçèì eâèìèçèí, íÿíÿìëÿ ìÿíèì, áèçèì ýeúÿìèçèí ñèððè èäè. «Ìèí áèð ýeúÿ» íàüûëëàðûíû ùÿð éeðäÿ äàíûøìàã îëàðäû, àììà Ùöñeéí Úàâèäèí, Éóñèô Âÿçèðèí, Àááàñ Ìèðçÿíèí àäûíû íÿ ùÿéÿòäÿ, êö÷ÿäÿ, íÿ äÿ ìÿêòÿáäÿ ÷ÿêìÿê îëàðäû (íÿíÿì ùÿð äÿôÿ áóíó äþíÿ-äþíÿ ìÿíÿ òàïøûðûðäû). Ìÿí îíëàðûí àäûíû ÷ÿêìèðäèì, àììà þç è÷èìäÿ î àäëàðëà ôÿõð eäèðäèì, ãöðóðëàíûðäûì êè, ìÿí î ýèçëè àäëàðû òàíûéûðàì, ùÿòòà ìÿíèì ö÷öí î àäëàðäà Êîðîüëóéà, Ãà÷àã Íÿáèéÿ ìÿõñóñ áèð ãÿùðÿìàíëûã âàð èäè... Áèëãeéèñ íÿíÿì ÿí ÷îõ Ùöñeéí Úàâèäèí «Øeéõ Ñÿíàí» ôàúèÿñèíäÿí âÿ Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí «Ãûçëàð áóëàüû» ðîìàíûíäàí äàíûøûðäû âÿ eëÿ áèë êè, Øeéõ Ñÿíàíûí áþéöê âÿ íàêàì ìÿùÿááÿòè ìÿíèì óøàã ãÿëáèìäÿ Ùöñeéí Úàâèäÿ, Éóñèô Âÿçèðÿ áÿñëÿäèéèì ýèçëè ìÿùÿááÿòè èôàäÿ eäèðäè, Øeéõ Ñÿíàíûí ðîìàíòèêàñû ìÿíèì àëÿìèìäÿ áó ìöÿëëèôëÿðèí þçëÿðèíèí ùÿéàòûíû ðîìàíòèêëÿøäèðèðäè, eéíè çàìàíäà, «Ãûçëàð áóëàüû»íäàêû ôèëîñîô Úÿìÿíçÿìèíëèíèí ìöäðèêëèéè ìÿíèì ö÷öí ùÿìèí ìöÿëëèôëÿðèí þçëÿðèíèí áþéöêëöéöíäÿí, àëèëèéèíäÿí õÿáÿð âeðèðäè, ìÿíÿ eëÿ ýÿëèðäè êè, «Ãûçëàð áóëàüû»íäà ßùðèìàí øÿðè èëÿ Ùþðìöç õeéèðè 487 àðàñûíäàêû ÷àðïûøìàäà Ùþðìöçöí ÿí áîéöê ìöòòÿôèãè eëÿ Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí þçö èäè. Èíäè ôèêèðëÿøèðÿì êè, éÿãèí ìÿíèìëÿ ùÿéÿòäÿ, êö÷ÿäÿ îéíàéàí, ìÿêòÿáèí èáòèäàè ñèíôèíäÿ îõóéàí î óøàãëàð äà áó àäëàðû éàõøû áèëèðäè, àììà îíëàð äà ìÿíèì êèìè, áó àäëàðû öðÿêëÿðèíäÿ ýèçëè ñàõëàéûðäûëàð... Áÿëè, ÿëéàçìàëàðû éàíìûð, êèòàáëàð ìÿùâ îëìóð, çàìàíûí, äþâðöí ÿí ãîðõóíú ãàðà ãöââÿëÿðè áeëÿ, ÿëéàçìàëàðûí, êèòàáëàðûí ãàðøûñûíäà òàìàì àúèçäèð. Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí ÿäÿáè èðñè — éöçëÿðëÿ ìÿãàëÿ âÿ ôeëéeòîíëàð, ðeàëèñò Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûãëà éàðàäûëìûø áèð ÷îõ íöìóíÿëÿðè — îíëàðúà ùeêàéÿëÿð, Êèéeâäÿ òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíèí òÿÿññöðàòû èëÿ éàçûëìûø «Ñòóäeíòëÿð», «1917-úè èëäÿ» ðîìàíëàðû, eðàìûçäàí èêè ìèí ÿââÿëêè äþâðäÿ éàëíûç Àçÿðáàéúàíûí éîõ, áöòöí Éàõûí Øÿðãèí eïèê ìÿíçÿðÿñèíè ýþçëÿðèìèç þíöíäÿ úàíëàíäûðàí «Ãûçëàð áóëàüû» ðîìàíû âÿ íÿùàéÿò, ÕÂÛÛÛ ÿñð Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí ìöðÿêêÿá ñèéàñè-èúòèìàè ïðîáëeìàòèêàñûíû ãàëäûðàí, áþéöê Âàãèôèí ùÿéàòûíäàí áÿùñ eäÿí «Ãàí è÷èíäÿ» ðîìàíû éàøàéûá âÿ éàøàéàúàã. Áó ñîíóíúó ðîìàí éàëíûç Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëè éàðàäûúûëûüûíûí éîõ, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí íÿøðèíèí ÿí êàìèë íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðèäèð âÿ áó êëàññèê ÿñÿð ÿëéàçìàñû øÿêëèíäÿ óçóí ìöääÿò éàçû÷ûíûí àðõèâèíäÿ ãàëìûø, éàëíûç 1960-úû èëäÿ èëê äÿôÿ «Àçÿðáàéúàí» æóðíàëûíäà äÿðú eäèëìèøäèð. Áó ýöí Ðeñïóáëèêà ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà ìöùàôèçÿ îëóíàí ÿí ñÿëèãÿëè âÿ ìöêÿììÿë øÿõñè àðõèâëÿðäÿí áèðè Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèéÿ ìÿõñóñäóð âÿ ìÿí ùÿìèøÿ áó àðõèâëÿ ãàðøûëàøàíäà, Éóñèô Âÿçèðèí éàðàäûúûëûüû áàðÿäÿ âÿ öìóìèééÿòëÿ, ñÿíÿòêàð òàëeéè ùàããûíäà äöøöíÿíäÿ àüáèð÷ÿê, íàìóñëó, ñàäÿ, èëê áàõûøäà ÷îõ çÿèô, àììà, ÿñëèíäÿ, áþéöê ìÿíÿâè ãöââÿéÿ ìàëèê èêè àçÿðáàéúàíëû ãàäûíûí èøûãëû ñèìàñû ýþçëÿðèìèí þíöíäÿ úàíëàíûð. Áó ãàäûíëàðäàí áèðè Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí ùÿéàò éîëäàøû Áèëãeéèñ Àúàëîâà (ìÿíèì íÿíÿìèí àäàøû), èêèíúèñè èñÿ Áèëãeéèñ õàíûìûí àíàñû Êè÷èêõàíûì Àúàëîâàäûð. Áèç ÿëëèíúè èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí eòèáàðÿí, áèð áèíàäà éàøàéûðäûã. Êè÷èêõàíûì íÿíÿíèí áeëè òàìàì áöêöëìöøäö, Áèëãeéèñ õàíûì äà óçóí èëëÿðèí òÿãèáèíäÿí (õàëã äöøìÿíèíèí àðâàäû èäè!), ñöðýöíöíäÿí, ìÿùðóìèééÿòèíäÿí, eâñèçëèéèíäÿí, àòàñûç áþéöòäöéö óøàãëàðûí ãàéüûñûíäàí ñîíðà, íÿùàéÿò êè, äèíú áèð ùÿéàò éàøàéûðäû, àììà 488 ãûâðûì ñà÷ëàðû àüàðìûø, ýþçëÿðèíèí äÿðèíèíÿ ÿáÿäè áèð êÿäÿð ÷þêìöøäö. Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí àðõèâèíè áó èêè ãàäûí îðäà-áóðäà ýèçëÿäèá, äþðäöíúö êèìñÿñèç, êþìÿêñèç áèð óøàã êèìè, ãîðóìóøäóëàð, ãàíëû-ãàäàëû èëëÿðèí úÿíýèíäÿí õèëàñ eòìèøäèëÿð. Èíäè áó ãàäûíëàðûí ùe÷ áèðè ùÿéàòäà éîõäóð âÿ áó ýöí Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëèíèí éàëíûç øÿõñè àðõèâèíäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìûø ÿëéàçìàëàðû ÿñàñûíäà íÿøð eäèëÿí áèð ÷îõ éeíè ÿñÿðëÿðèíè, î úöìëÿäÿí, «Ãàí è÷èíäÿ» ðîìàíûíû îõóéàí ìöàñèð îõóúó áèëìèð êè, áó ýþçÿë ìöòàëèÿ ö÷öí, eéíè çàìàíäà, àíà-áàëà Àúàëîâëàðà áîðúëóäóð. Åéáè éîõäóð, ãîé áèëìÿñèí, ÷öíêè ÿëéàçìàëàðû îíñóç äà éàíìûð, éîõ îëìóð... Ãîé îõóúó ñàäÿúÿ îëàðàã îõóñóí... 1987. 489 ÙßÃÈÃßÒ, ÀÍÚÀà ÙßÃÈÃßÒ* (Áèð äàùà êå÷ìèøÿ îëàí ìöíàñèáÿò áàðÿäÿ) Ìÿòáóàòäà È.À.Áóíèíèí þìðöíöí ñîí èëëÿðèíäÿ îíóíëà äîñòëóã åòìèø ôðàíñûç éàçû÷ûñû, áèçèì êå÷ìèø ùÿìéåðëèìèç, àçÿðáàéúàíëû, áàêûëû Öì-ÿë-Áÿíèí ùàãäà þòÿðè áèð õÿáÿð èøàðäû. Ñîâåò ìÿäÿíèééÿò ôîíäó ìÿëóìàò âåðèðäè êè, Öì-ÿë-Áÿíèí Áóíèíèí èíäèéÿ ãÿäÿð ÷àï îëóíìàìûø îòóç ö÷ ìÿêòóáóíóí êñåðîñóðÿòèíè ôîíäà òÿãäèì åòìÿê íèééÿòèíäÿäèð. Áóíèíèí îòóç ö÷ ìÿêòóáó! Þçö äÿ êè, ãàäûíà éàçûëìûø ìÿêòóáëàð! ßëáÿòòÿ, áó, îëäóãúà ìàðàãëû âÿ ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿäèð. ßýÿð ìÿêòóáëàð ÷àïà éàðàéûðñà, ÷îõ èñòÿðäèê êè, îíëàðû òåçëèêëÿ îõóéàã. Îëñóí êè, áó, õöñóñèëÿ, áèç àçÿðáàéúàíëûëàð ö÷öí ìàðàãëûäûð. Àììà áöòöí ìÿëóìàòëàðäà Öì-ÿë-Áÿíèíèí þçö áàðÿäÿ åëÿúÿ àòöñòö, þòÿðè äàíûøûëûð. Ùàëáóêè áóðàäà — Áàêûäà áèçèì íÿøðèééàò èø÷èëÿðè, àëèìëÿð ôðàíñûç éàçû÷ûñû — àçÿðáàéúàíëû ãàäûíëà ìàðàãëàíñàéäûëàð, ÿëáÿòòÿ, òÿáèè ýþðöíÿðäè. Áóäóð, «Èçâåñòèéà»íûí õöñóñè ìöõáèðè Êîâàëåíêî Ïàðèñäÿí «Íåäåëéà»éà éàçûð êè, Öì-ÿë-Áÿíèí äîããóç êèòàáûí, î ÷öìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàíäà èíãèëàáè èëëÿðäÿí ðÿüáÿòëÿ ñþùáÿò à÷àí «Ãàôãàç ýöíëÿðè»íèí ìöÿëëèôèäèð. ßýÿð áó, äîüðóäàí äà, áåëÿäèðñÿ, ùÿìèí «Ãàôãàç ýöíëÿðè»ëÿ òàíûø îëìàã, îíó Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ÷åâèðèá Áàêûäà ÷àï åòìÿê ôþâãÿëàäÿ ìàðàãëû îëàðäû! Áÿëêÿ äÿ, àí÷àã áèð «Ãàôãàç ýöíëÿðè»íè éîõ... ßââÿëëÿð éàñàã åäèëìèø áèð ñûðà éàçû÷ûëàðûí âÿ ÿñÿðëÿðèí (ÿëÿëõöñóñ, ðóñ éàçû÷ûëàðûíûí âÿ ðóñ÷à éàçûëìûø ÿñÿðëÿðèí) ÿäÿáèééàòà ãàéûòìàñûíûí áÿõòÿâÿð øàùèäëÿðè îëìàüûìûç áèð èëäÿí áèð àç ÷îõäóð. Ìöáàëèüÿñèç äåìÿê îëàð êè, îíëàðûí àðàñûíäà áþéöê éàçû÷ûëàð âÿ åïîõàë ÿñÿðëÿð âàðäûð. Ìÿñÿëÿí, Àíäðåé Ïëàòîíîâóí «Éóâåíèë äÿíèçè» âÿ «Êîòëîâàí»û, Áóëãàêîâóí «Èò öðÿéè», Àõìàòîâàíûí «Ðåêâèéåì»è, Òâàðäîâñêèíèí «Éàääàøûí ùþêìöéëÿ»ñè. Á. Ïàñòåðíàêûí «Äîêòîð Æèâàãî» ðîìàíû äÿðú îëóíìàüà áàøëàéûá; îíóí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíäàí õàðèú åäèëìÿñè áàðÿäÿêè áÿäíàì ãÿðàð ëÿüâ îëóíóá. Éàçäà ìöùàúèðëÿðèí øåðèíÿ âÿ íÿñðèíÿ éåíè ýþçëÿ áàõûëûð, îíëàðûí èðñèíäÿí íöìóíÿëÿð ÷àï åäèëèð. «Íàáîêîâøèíà» ñþçúöéöíöí àòöñòö (âûéûëòûéëà) ñÿñëÿíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, «Ëóæèí ìöäàôèÿñè» âÿ éà * «Ëèòåðàòóðíàéà ãàçåòà»íûí 1988-úè èë 3 ôåâðàë íþìðÿñèíäÿ äÿðú îëóíìóøäóð. 490 Ãîãîë ùàããûíäà åññåíèí, Õîäàñåâè÷èí âÿ Ýåîðýè Èâàíîâóí øåðëÿðèíèí ÷àïû ìÿýÿð ÿäàëÿòëè äåéèëìè?.. Êîíêðåò òÿð÷öìåéè-ùàëëàð âÿ íÿøðëÿð áàðÿäÿ äåòàëëàðà âàðàðàã ìöùàêèìÿ éöðöòìÿê èñòÿìÿçäèì âÿ ìÿí òåçëèêëÿ äàùà éàõøû áèëäèéèì ìèëëè ìþâçóéà ãàéûäàúàüàì. Ëàêèí áóðàäà èêè ìÿãàìû ùÿëëåäè÷è ùåñàá åäèðÿì. Ñþùáÿòèí áþéöê èñòåäàäëàðäàí ýåòäèéè áàðÿäÿ ìÿíäÿ ùå÷ áèð øöáùÿ éîõäóð. Ùÿòòà ðóñ îëìàéàí éàçû÷ûéà, çèéàëû îõóúóéà áåëÿ, õöñóñè èçàùñûç äà àéäûíäûð êè, Áëîêäàí ñîíðà Ãóìèëéîâ ðóñ ïîåçèéàñû ö÷öí íÿ äåìÿêäèð. Âÿ î, öçÿðèíÿ ýþòöðäöéö ìèññèéàíû — ðóñ ëèðèêàñûíà ÿéàíèëèéè âÿ êîíêðåòëèéè ãàéòàðìàüû — íå÷ÿ ïàðëàãëûãëà éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. Àéäûíäûð êè, Ïàñòåðíàêäà ðîìàíûíäàêû ìöÿëëèô ìþâãåëÿðèíäÿí âÿ ãÿùðÿìàíëûã ìöíàñèáÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, åïîõàíûí îáéåêòèâ çèääèééÿòëÿðèíè ÿêñ åäèá âÿ ùÿì äÿ ïàðëàãúàñûíà, þçöíÿìÿõñóñ, öðÿêäÿí ýÿëÿí ñÿìèìèééÿòëÿ âÿ ùóìàíèçìëÿ ÿêñ åäèá, Õîäàñåâè÷èí âÿ éà Ã. Èâàíîâóí éàðàäûúûëûüûíäàêû ÿçàáëû èêèëÿøìÿ ïðîñåñèíè ýþðìÿê ö÷öí õöñóñè áèð ëóïàéëà ñèëàùëàíìàã ëàçûì äåéèë. Åëÿ÷ÿ äÿ Íàáîêîâóí íåúÿ áþéöê, ìÿí äåéÿðäèì êè, åùòèøàìëû áèð èñòåäàä îëäóüóíó ýþðìÿê ö÷öí... Äèýÿð òÿðÿôäÿíñÿ, áàøà äöøìÿê âÿ ùàãã ãàçàíäûðìàã ìöìêöí äåéèë êè, íÿ ö÷öí ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ ãàíûéëà, ÿìèí-àìàíëûã çàìàíû àëûí òÿðèéëÿ Ëåíèí ïàðòèéàñûíà, þëêÿéÿ, ñîñèàëèçìÿ ñÿäàãÿòèíè ñöáóò åòìèø õàëãûìûçû, çèéàëûëàðûìûçû Ïàñòåðíàêûí áèð äÿôÿ äåäèéè êèìè «àíúàã-íöôóçëó éàëòàãëàðà áÿëëè» ñîñèîëîæè ñõåìëÿðÿ ñûüìàéàí éàçû÷ûëàðûí, ðÿññàìëàðûí, êèíåìàòîãðàôëàðûí éàðàäûúûëûüûíäàí ìÿùðóì åòìèøëÿð? Âÿ áèç ñàäÿäèëëÿð äÿ îíëàðäàí - ùÿìèí «íöôóçëó éàëòàãëàð»ûí øÿùàäÿò áàðìàüûíûí ýþñòÿðèøè îëìàäàí, åëÿ áèë êè, ùå÷ íÿäÿí ñþç à÷ìàüà ãàäèð äåéèëäèê... Áóíóíëà áåëÿ, áþéöê éàçû÷û âÿ ñÿíÿòêàðëàðûí òàëåéèíè ùÿëë åäÿí ìÿùç ùÿìèí àäàìëàð îðòà ÿñð çàùèäëÿðè êèìè èíàíûðäûëàð êè, ùÿð ùàíñû ÿøéà, øÿõñ âÿ éà ùàäèñÿ þç àäû èëÿ àäëàíäûðûëìûðñà, ýóéà ùÿãèãÿòäÿ äÿ áóíëàð ìþâúóä äåéèë. 30-÷ó èëëÿðèí ÷èíàéÿòëÿðèíè õàòûðëàìà — äåìÿëè, îíëàð éîõ èìèø... Ìöêàôàò àëàíëàð âàð èìèø, ýöëëÿëÿíÿíëÿð èñÿ — éîõìóø... Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, óçàã, éàõûí ëàï éàõûí, êå÷ìèøäÿ ñÿíÿòÿ òÿòáèã îëóíàí èôðàò ñîñèîëîæè ñõåìëÿð âÿ íîðìàòèâ ãóðüóëàð, ñàäÿúÿ îëàðàã éàëíûç àøàüû ÿéàðëû âÿ áÿñèò äåéèëäè. Ùÿì äÿ øÿõñè ìÿíôÿÿò ùèññèíäÿí äîüóðäó. Áåëÿ ñõåìëÿð âÿ ãóðüóëàð àðõàñûíäà àäÿòÿí, éà ñÿðèøòÿñèçëèê, éà äà âè÷äàíñûçëûã äàëäàëàíûðäû. Áó ñõåìëÿðëÿ áàüëû ÿäÿáèééàòûìûçäà ÿúàèá ùàäèñÿëÿð áàø âåðèðäè. Ìÿñÿëÿí, ýþçÿë Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðãó Ùöñåéí ×àâèäèí 491 1922-úè èëäÿ éàçäûüû «Ïåéüÿìáÿð» àäëû ìàðàãëû ìÿíçóì äðàìû âàð. Áó ïàðëàã ïéåñ èøûã öçö ýþðÿð-ýþðìÿç, ìöÿëëèô ýóéà áàø ãÿùðÿìàíûíû «èäåàëèçÿ» åòìèðäè» — äåéÿ ùö÷óìëàðà ìÿðóç ãàëäû. Ýþðöíöð, éàçû÷ûäàí òÿëÿá îëóíóðäó êè, êàðèêàòóðà, íÿñÿ ïàìôëåòâàðè áèð øåé éàçñûí. Ëàêèí î, Ìÿùÿììÿäè, éÿãèí êè, ÿñëèíäà, íåúÿ îëóáñà, éÿíè íÿùÿíý áèð ñèìà êèìè òÿñâèð åòìèøäè. Áÿðàÿò àëìûø «Ïåéüÿìáÿð» Úàâèäèí éöçèëëèê éóáèëåéèíäÿ òÿêðàð íÿøð åäèëäè. Ëàêèí íÿñÿ õÿëâÿòè, éàçû÷ûíûí «õÿòàëàðû» ùàãäà öñòöþðòöëö åéùàìëàðëà âÿ áåëÿ áèð ýöìàíëà êè, ýóéà «Ïåéüÿìáÿð» ýÿëÿúÿê éàðàäû÷ûëûã çèðâÿëÿðèíÿ éöêñÿëèø ö÷öí ìÿðùÿëÿ èäè... Ëàêèí áó ñîíóíúó ôèêèð äÿ, ÿñëèíäÿ, äîüðó äåéèë, ÷öíêè «ùàìû» êèìè, «áàøãàëàðû» êèìè éàçìàã úÿùäè îíäà áþéöê éàðàäûúû âÿ èíñàíè ýÿðýèíëèê äîüóðóðäó. Âÿ à÷ûã äåìÿê ëàçûìäûð êè, Úàâèäèí éàðàäûúûëûã çèðâÿñè — «Øåéõ Ñÿíàí» — «Èáëèñ» — «Ïåéüÿìáÿð» òðèëîýèéàñûíûí éàðàíäûüû îíóí÷ó èëëÿð âÿ èéèðìèíúè èëëÿðèí áàøëàíüûúûäûð. Áàêûëû øàèð-òÿð÷öìÿ÷è Â. Ñ. Ïîðòíîâóí ùÿìèí òðèëîýèéàíû ðóñ äèëèíÿ ÷åâèðìÿê âÿ íÿøð åòìÿê ãàéüûëàðû ùÿëÿëèê ìöçàêèðÿëÿð âÿ âÿäëÿð ìÿðùÿëÿñèíäÿäèð. Éÿãèí èíäèêè ùàëäà ÿëàìÿòäàð ÷ÿùÿòäèð êè, áó íÿøðèí ÿçèééÿòèíè àçÿðáàéúàíëû éàçû÷û âÿ òÿíãèä÷èëàð éîõ, îíñóç äà èøè áàøûíäàí àøàí ðóñ òÿð÷öìÿ÷èñè þç öçÿðèíÿ ýþòöðöá... Úàâèäèí «ïàíèñëàìèçìäÿ» èòòèùàì åäèëìÿñè òÿõìèíÿí Èñàíûí Áóëãàêîâäàêû «àïîëîýèéà»ñû êèìè áèð øåé èäè. Úàâèä áèð ôèëîñîô, áèð ñÿíÿòêàð êèìè áèëìÿê èñòÿéèðäè, Èñëàì íÿäèð êè, éöçèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ èíñàíëàðûí, ìèëëÿòëÿðèí çåùíèíè âÿ ãÿëáèíè ìÿøüóë åòìèøäèð... Âÿ áèçèì ÿäÿáèééàòäà äà èìçàëàð âàðäûð êè, éàõûí âàõòëàðà ãÿäÿð òàìàìèëÿ áèðìÿíàëû ãÿáóë åäèëèðäè: õîøàýÿëìÿç âÿ ãÿáóëîëóíìàç; ùàëáóêè îíëàð ìÿùç áèðìÿíàëû äåéèëëÿð, íÿ þçëÿðè, íÿ òÿðúöìåéè-ùàëëàðû, íÿ äÿ éàðàäûúûëûãëàðû. Ìÿñÿëÿí, ßùìÿä áÿé Àüàéåâ Ïàðèñäÿ Ðåíàíûí éàíûíäà òÿùñèë àëìûø, þòÿí ÿñðèí ñîíóíäà äîüìà Øóøàéà ãàéûòäûãäàí ñîíðà äÿðñ äåìÿéÿ áàøëàìûø, øÿùÿðäÿ î èëëÿð ö÷öí ýþðöíìÿìèø ùàäèñÿ îëàí àçÿðáàéúàíúà ãèðàÿò çàëû à÷ìûøäû. Úÿùàëÿòïÿðÿñòëÿð áó òèïëè çèéàëûëàðûí òÿùñèëèíäÿí, âÿòÿíäàøëûüûíäàí ãîðõóð âÿ ãÿçÿáëÿíèðäèëÿð. Ìàøà Òðîéåêóðîâàéà ôðàíñûç äèëèíäÿí äÿðñ äåéÿí Äóáðîâñêè êèìè, ßùìÿä áÿé äÿ þçö èëÿ ùÿìèøÿ òàïàí÷à ýÿçäèðèðäè. Áàêûäà ðåàëíû ìÿêòÿáäÿ ôðàíñûç äèëè ìöÿëëèìëèéèíè äàâàì åòäèðÿí ßùìÿä áÿé àðòûã ýþðêÿìëè áèð ïóáëèñèñò êèìè ìÿøùóðëàøûð. Ïàðèñ òÿùñèëè îíó íÿèíêè ãÿðá÷è åòìÿäè, ÿêñèíÿ, îíäà ùÿäñèç ìèëëè-äèíè èäåéàëàð äîüóðäó. Î àëûøûá-éàíûðäû ñöáóò åòñèí êè, — áèç — òöðêëÿð, ìöñÿëìàíëàð íå492 úÿ äåéÿðëÿð, áàøãàëàðûíäàí ÿñêèê äåéèëèê. Âÿ ùÿìèí èäåéàíû ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí, äèëøöíàñëûüà âÿ øÿðãøöíàñëûüà äàèð, ùàáåëÿ, òàðèõè, ÿäÿáè-òÿíãèä, ïóáëèñèñò ìþâçóëàðäà, ðóñ ÿäÿáèééàòûíû äà, Òîëñòîé âÿ Ãîðêèíè äÿ åùòèâà åäÿí, ôàêò âÿ ïðîáëåìëÿðèíÿ ýþðÿ ùÿãèãÿòÿí åíñèêëîïåäèê âöñÿòÿ ìàëèê úèëä-úèëä ÿñÿðëÿð éàçûðäû, äöíéà ýþðöøö íÿèíêè áèçèì, åëÿúÿ äÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ ß.Ùàãâåðäèéåâèí, õöñóñèëÿ, Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí äöíéàýþðöøöíäÿí óçàãäûð, ëàêèí îíóí ñàùèëñèç òÿíãèä âÿ åñòåòèêà äÿíèçèíäÿí þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèø ÿñÿðëÿðè ñå÷ìÿê îëàð âÿ ëàçûìäûð. Áó, ùå÷ àç äåéèë. ×öíêè ßùìÿä áÿé Àüàéåâèí èðñè îëäóãúà çÿíýèíäèð. Áàøãà áèð íöìóíÿ — ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿ Ïåòåðáóðã Óíèâåðñèòåòèíèí òÿáèÿò åëìëÿðè ôàêöëòÿñèíäÿ îõóìóø, Ìåíäåëåéåâ âÿ Âàãíåðèí ìöùàçèðÿëÿðèíè äèíëÿìèø, ôàðñ, ÿðÿá, ðóñ äèëëÿðè èëÿ éàíàøû, áèð íå÷ÿ Àâðîïà äèëèíÿ äÿ éèéÿëÿíìèø, Äàíòå âÿ Øåêñïèðäÿí Áàéðîí âÿ Ïóøêèíÿ ãÿäÿð Àâðîïà êëàññèêëÿðèíè ìöòàëèÿ åòìèøäè. Àëåêñàíäð Óëéàíîâà éàõûí îëìóø, ùÿòòà îíóíëà äîñòëóã åòìèø, ñîíðàëàð, 1926úû èëäÿ îíó ìÿðùÿì áèð èñòèãàíëûãëà «ðÿùìÿòëèê Ëåíèíèí áþéöê ãàðäàøû Ñàøà Óëéàíîâ» àäëàíäûðìûøäû. ßëè áÿé àç âÿ ÷îõ äÿðÿúÿäÿ — èíäè áóíó òÿéèí åòìÿê ÷ÿòèíäèð — òÿëÿáÿ èíãèëàáè-äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòû èëÿ áàüëû îëìóø, òÿçéèã êÿñêèíëÿøÿíäÿ óíèâåðñèòåòè áóðàõûá, òÿùñèëèíè Èñòàíáóëäà äàâàì åòäèðìèøäèð. Ñîíðàäàíñà, ùÿð øåé ùÿëÿ Âÿòÿíäÿ îëàðêÿí áèðëÿøèá äîñòëóã âÿ ÿìÿêäàøëûã åòäèéè ßùìÿä áÿé Àüàéåâèí òàëåéèíè õàòûðëàäûð: øàèð, éàçû÷û, ïóáëèñèñò, òÿíãèä÷è âàð, ÕÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã áöòöí ãÿëÿì ñàùèáëÿðè èôøà åäèð, ãàì÷ûëàéûð, ùàìûñû ùóìàíèñòäèð, àçàäëûãñåâÿðäèð, êîð-êîðàíÿ âÿ ùÿòòà øöóðëó äåìîêðàòëàðäûð, ìàòåðèàëèñòëÿðäèð. ßýÿð äèíäàðäûëàðñà, «áàõìàéàðàã», «èñòÿêëÿðè õèëàôûíà», ÿýÿð îíëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà ñóôè àçàäôèêèðëèëèéè ìîòèâëÿðè ýöúëöäöðñÿ, áóíó àòåèçìèí àñòàíàñû êèìè äÿ ãÿëÿìÿ âåðìÿê îëàð. Áèçèì ìÿøùóð ìààðèô÷è Áàêûõàíîâ ùàãäà äåìÿê îëàð êè, ùÿìèøÿ áåëÿ éàçìûøëàð. Îñà Ìÿêêÿ éîëóíäà Ùÿúúÿ ýåäÿðêÿí âÿôàò åòìèøäèð. Ùàìûíû áîüàçà éûüàí áó âÿçèééÿò äàùà, ÷ÿòèí êè, ýöëìÿëè ýþðöíñöí: ÷öíêè î, ýÿíú ìöòÿõÿññèñëÿðèí ìöêÿììÿë, ùÿãèãè òÿùñèëèíÿ ìàíå îëóð, êå÷ìèø éàçû÷ûëàðûí îáéåêòèâ òÿùëèëèíÿ âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ äÿ åëÿúÿ. Áóäóð, ÕÛ ÿñðäÿ áèçäÿ ßùìÿä Áöðùàíÿääèí àäëû åúàçêàð øàèð îëóá. Ãàçèéäè (ìöñÿëìàí ùàêèìè) âÿ öìóìèééÿòëÿ, íàìóñëó àäàìûéäû. Áóíà ýþðÿ äÿ éàøàäûüû Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíèí èêè áþéöê âèëàéÿòèíäÿ àç íöôóç âÿ ùàêèìèééÿò ãàçàíìàìûøäû. Î, ÷îõ äþéöøëÿð àïàðìûø, 1398-úè èëäÿ äþéöøäÿ äÿ ùÿëàê îëìóøäó. Áåëÿ áèð äþéöø493 êÿí òÿðúöìåéè-ùàëà ìàëèê îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ÿñàñÿí, ìÿùÿááÿò ëèðèêàñû éàðàäûðäû êè, ùÿìèí ëèðèêàíûí äà ùÿðäÿí äèíè âÿúäëÿ ãîâóøäóüóíóí øàùèäè îëóðóã. Ãàçè Áöðùàíÿääèí Àçÿðáàéúàíûí åðêÿí øàèðëÿðèíäÿí, ùÿì äÿ áèðèíúè äÿðÿúÿëè øàèðëÿðèíäÿíäèð. Éàäûìäàäûð, 70-úè èëëÿðäÿ áèçèì ÿäÿáèééàò÷ûëàð òîïëàøûá îíóí ùàíñû òàðèõèíèñÿ — äåéÿñÿí, àíàäàí îëìàñûíûí 625 èëëèéèíè — áàéðàì åòìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Òîïëàøäûëàð, ýþòöð-ãîé åòäèëÿð âÿ ôèêèðëÿðèíè äÿéèøäèëÿð. Ãàçè ùþêìäàðäûð, ôàòåùäèð, äåìÿê îëàð êè, àíúàã ìÿùÿááÿòäÿí éàçûá, ùÿëÿ áèð äèíè âÿúä ÿùâàë-ðóùèééÿñè èëÿ ãîâóøäóãäà éàçûá... Ãàçèíèí éóáèëåéèíè ãåéä åòìÿéè ëàçûì áèëìÿäèëÿð. Îíó áèð î ãÿäÿð íÿøð äÿ åëÿìèðëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, îíóí àçÿðáàéúàíúà äèâàíû — íàäèð òÿñàäöôäöð! — áöòöíëöêëÿ ñàõëàíûëûð âÿ Áðèòàíèéà ìóçåéèíäÿäèð. Ùÿãèãÿò! ßäÿáèééàò òàðèõèíäÿ ùÿãèãÿò, áöòöí ñîñèàë âÿ ìÿíÿâè éàíûëìàëàðû èëÿ áÿðàáÿð, ÿäÿáè ãèéìÿòëÿíäèðìÿäÿ äÿ ùÿãèãÿò, î ùÿãèãÿò êè, ùÿð áèð èíñàíû þç çÿìàíÿñèíèí þâëàäû, èñòåäàäû èñÿ áöòöí äþâðëÿðÿ ìÿõñóñ áèð êåéôèééÿò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð — áàõ, áåëÿ ùÿãèãÿò áèçè àíúàã çÿíýèíëÿøäèðèð. Î áèçÿ èøèìèçäÿ êþìÿê åäèð, ùÿëÿ öñòÿëèê ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçû, òÿíãèäèìèçè, ìÿíÿâè ìöùèòèìèçè âÿ íÿøðèééàò òÿñÿððöôàòûìûçû óçóí èëëèê éàëàíà, àíëàøûëìàçëûüà ýþðÿ ÷ÿêèëÿí õÿúàëÿòäÿí õèëàñ åäèð. 3 ôåâðàë 1988. 494 TßNQÈD Vß ßDßBÈÉÉATØÖÍAÑLÛÜÛMÛZÛN ÉARADÛCÛLÛQ MßSßLßLßRÈ Tÿnqid vÿ ÿdÿbiyyatøöíàñlûüûmûzla áàüëû belÿ bir ùÿqèãÿò bu gön, ictimai ùÿyatda mönbit bir zÿmin yaranäûüû ö÷öí, olsun ki, ÿvvÿlki dþvrlÿrdÿn qat-qat artûq dÿrÿcÿdÿ diqqÿt mÿrkÿzindÿ dayanìûødûr vÿ ÿmÿli fÿaliyyÿt tÿlÿb edir: ÿdÿbiyyatûn ùÿrtÿrÿfli þyrÿnilmÿsi, åëìè-íÿçÿðè tÿdqiqatûn vÿ tÿùlilin obyektivliyi, äþâðön ÿdÿbi fakt vÿ ùadisÿlÿrindÿn sÿrf-nÿzÿr etmÿmÿk vÿ eyni dÿrÿcÿdÿ dÿ ùÿmin fakt vÿ ùadisÿlÿri øiøirtmÿmÿk yalnûz o zaman þçönön tam tÿìinatûíû taïa bilÿr ki, ÿsas ýþòörölÿn metodoëîæè ïðèíñèïlÿr siyasi-ictimai quruluøun, ùakim «àïàðat» tÿÿssöbêåøëiyinin tÿzyiqinÿ mÿðuz qalmàñûn, mþvcud mÿnÿvi sÿrvÿtin tam vÿ mörÿkkÿb mÿnzÿrÿsini ifadÿ edÿ bilÿcÿk ictimai ôèêðèn effektli fÿaliyyÿti ö÷öí øÿrait yaratsûn. Bu da yalnûz vÿ yalnûz demokratiya, yÿni indiki ùalda ôèêèð azadëûüû sayÿsindÿ ìöìêöídör, cÿmiyyÿtin áöòöí mÿnÿvi-ictimai komïlekslÿrdÿn vÿ siyasi qorxu ùissindÿn azad olundóüó zaman ÿldÿ edilÿ bilÿr. Uzun illÿr boyu sovet ÿdÿbiyyatûíûn qadirliyi onun bÿdiiestetik sÿviyyÿñindÿn qat-qat artûq dÿrÿcÿdÿ mþvzusunun aktuallûüû vÿ stalinizm àïàðatûídan gÿlÿn, sÿnÿtdÿ ïartiyalûlûüûí gþstÿricisi kimi qÿlÿmÿ verilÿn vulqar-sosioëîæè vÿ ortodoks dönyaýþðöøönö ifadÿ etmÿsi ilÿ ìöÿééÿnlÿødirilirdi. Äþâðön möùöm ïartiya sÿnÿdlÿrindÿ vÿ rÿsmi-inzibat÷û tÿnqiddÿ «formaca milli, mÿzmunca sosialist» øöarû ilÿ qÿliblÿrÿ salûnan sosializm realizmi ÿdÿbi metodunda bþéöê bÿdii nailiyyÿtlÿr (!) ÿldÿ etmÿk ö÷öí (yÿni Stalin mökafatlarûna layiq gþrölìÿê, ordenlÿr almaq, deïutat se÷ilmÿk, ali ïartiya orqanlarûnda yer almaq, dÿrsliklÿrÿ salûnmaq, ïartiya ùesabat mÿðuzÿlÿrindÿ mösbÿt íöìóíÿlÿr kimi sadalanmaq...) õöñóñi istedad tÿlÿb olunmurdu. Misal ö÷öí, otuzuncu illÿrin sonlarûída M.È.Kalinin Moskva øÿùÿri incÿsÿnÿt iø÷ilÿrinin yûüûícàüûnda ÷ûxûø edÿrÿk äþâðön estetik ïðèíñèïlÿri baõûìûídan, bizcÿ, son dÿrÿcÿ ÿlamÿtdar bir fikir ñþéëÿyirdi: «Biz dþnÿ-dþnÿ deyirik ki, sosialist realizmi ÿsañûíäa bÿdii ÿsÿrlÿr yaratmaq lazûmdûr. Bu, teatra da aiddir, artistÿ dÿ. Ùÿrgaù sÿnÿtkar sosializm realizmi bazasû özÿrindÿ mþùkÿm dayanûrsa, bu 495 zaman, ùÿtta ortabab istedada (! — E.) malik olsa da, onu mövÿffÿqiyyÿt gþzlÿyir» («Pravda», 12 yanvar, 1939-cu il). Bu ñþçlÿri savadsûz bir möùazirÿ÷i yox, dþvlÿt baøcûsû ñþéëÿyir vÿ illÿr boyu gþrkÿmli nÿzÿriyyÿ÷i kimi tÿbliü edilÿn M.È.Kalininin bu biabûr÷û ìöëàùèçÿsi, ÿslindÿ, äþâðön inzibati bÿdii-estetik ïðèíñèïlÿrinin mÿùz «ortabab istedad»a eùtiyàúûíûí nÿticÿsi idi, ÷öíêè bu inzibati ïðèíñèïlÿrin yaratäûüû kötlÿvi mÿìulat qÿliblÿrinÿ yalnûz «ortabab istedad» ïÿr÷im olub qala bilÿrdi, ÿsl istedad isÿ ùÿmin qÿliblÿr ÷ÿr÷ivÿsinÿ sûüûøa bilmÿzdi, buna gþrÿ dÿ mÿùv edilirdi (Cavid vÿ ×ÿmÿnzÿminli kimè), dþçölmÿz mÿnÿvi sûxûntûlara mÿðuz qalûrdû (Cÿlil Mÿmmÿdquluzadÿ vÿ Bulqakov kimè), tÿqib olunur vÿ ciddi nÿzarÿtdÿ saxlanûëûrdû (Auezov vÿ Axmatova kimè!). Uzun möddÿt sovet ÿdÿbiyyatû «ilaùilÿødirilmiø» Qorki, «ilaùilÿødirilmiø» Mayakovski, «ilaùilÿødirilmiø» Øoloxov, «ilaùilÿødirilmiø» «Polad necÿ bÿrkidi» bucàüû altûndan þyrÿnilmiø, daùa äîüðósu, vÿsf edilmiø vÿ belÿ bir «þyrÿnmÿ» metodolîæisinin rÿsmi ÷ÿr÷ivÿlÿrinÿ sûüûømayan möÿlliflÿr vÿ ÿsÿrlÿr isÿ tar-mar edilmiødir. Qeyri-rÿsmi «ÿdÿbiyyat generallaðû» rötbÿsi alìûø Ñemyon babayevskilÿr vÿ onlaðûn möttÿfiq ðåñïóálikalardakû ùÿmkarlarû bÿdii-estetik saùÿdÿ, ÿslindÿ, o iøi gþrmöølÿr ki, ùÿmin iøi siyasi-ictimai ùÿyatda Stalin baøda olmaqla molotovlar, ædanovlar, mikoyanlar, beriyalar, vorosilovlar, bàüûrovlar vÿ bir ÷îõ áàøãàlaðû, sonrakû dþvrlÿrdÿ isÿ breænevlÿr vÿ suslovlar gþrmöølÿr. Áu gön isÿ geniø oxucu kötlÿsinÿ mÿlum îëìóødur ki, sovet ÿdÿbiyyatûíûn Øoloxov zirvÿsi ilÿ bÿrabÿr (bu zirvÿ isÿ øöbùÿsizdir!), Bulqakov zirvÿsi, Platonov zirvÿsi, Pasternak zirvÿsi dÿ mþvcuddur vÿ ÿn baølûcasû isÿ, geniø oxucu kötlÿsi bunu ö÷öícö, dþrdöncö àüûzdan eøitmir, rÿsmi tÿbliüatûn tÿsirinÿ mÿðuz qalmûr, þçö gþrör, bilavasitÿ þçö oxuyur vÿ þçö dÿ bu qÿnaÿtÿ gÿlir, þçö qÿbul vÿ yaxud inkar edir. Maksim Qorki XX ÿsr rus ÿdÿbiyyatûíûí, sovet ÿdÿbiyyatûnûí vÿ ömumiyyÿtlÿ, dönya ÿdÿbiyyatûnûn gþrkÿmli simalarûndan biridir, lakin ùe÷ vÿcùlÿ eùkam deyil, onun ÿdÿbiyyat vÿ sÿnÿtlÿ, ùÿtta ictimai ùÿéatla («döømÿn tÿslim olmursa, onu mÿùv etmÿk lazûmdûr») áàüëû ôèêèðlÿri mötlÿq bir ùÿqiqÿt kimi qÿbul oluna bilmÿz vÿ Qorkinin bþéöê ÿdÿbi nöfuzónun belÿ bir rÿsmi mÿcburiyyÿtÿ eùtiyacû yoxdur. «Polad necÿ bÿrkidi» istedadlû, viúdanlû 496 vÿ fÿdakar bir qÿlÿmin mÿùsuludur, lakin o ùe÷ vÿcùlÿ sovet ÿdÿbiyyatûíûn rÿsmi qÿlibi, Bibliyasû vÿ Quranû deyil, ÷öíêè ùÿmin «qÿlib» ÿùvali-ruùiyyÿsinin þçö sÿnÿtin maùiyyÿtinÿ ziddir. Azÿrbaycan sovet ÿdÿbiyyatû uzun möddÿt Caviddÿn, ×ÿmÿnzÿminlidÿn, Möøfèqdÿn «azad» edilmiø bir ÿdÿbiyyat idi, Azÿrbaycan sovet ÿdÿbiyyatøönaslûüû uzun möddÿt Cavidi, Cÿmÿnzÿminlini, Möøfiqi iføa edÿn bir ÿdÿbiyyatøöíàñlûq idi, Azÿrbaycan sovet tÿnqidi uzun möddÿt ÿdÿbi ïðîñåñdÿ Cavid «Ïantörkizmi», Möøfèq «xûrda buræuà÷ûëûüû», Cÿmÿnzÿminli «mösavat÷ûëûüû» axtaran bir tÿnqid idi. «Xalq döømÿnlÿri» — milyonlarla gönaùsûz insanlar yalnûz stalin÷i öñóëi-idarÿ tÿrÿfèndÿn, dÿùøÿtli siyasi-ictimai mexanizm vasitÿsilÿ «iføa» olunub göllÿlÿnmirdi, sanki daùa artûq bir øþvqlÿ, daùa artûq bir ruù éöêsÿkliyi vÿ fÿxarÿtlÿ sovet ÿdÿbiyyatûída, o cömlÿdÿn, Azÿrbaycan sovet ÿdÿbiyyatûnda «iføa» edilirdi, göllÿlÿnirdi, yÿni äþâðön dÿùøÿtli qÿddarlûüû þçöíÿ layiq sþnök vÿ istedadsûz bÿdii möttÿfiqlÿrini vÿ ideoloqlarûíû taïûrdû, lakin bu sþnöklök, istedadsûzlûq, bÿdii-estetik qadirsizlik mÿktÿb dÿrsliklÿrindÿ mÿùz bÿdiiyyatûí vÿ estetikanûn måéaðûna ÷evrilirdi, möùazirÿlÿrdÿ «foðmaca milli, mÿzmunca sosialist» ÿdÿbiyyatûn ÿldÿ edÿ bilÿcÿyi (vÿ ÿldÿ etdiyi!) óüórlaðûn gþstÿricisi kimi tÿqdim edilirdi, rÿsmi ïartiya vÿ dþvlÿt sÿnÿdlÿrindÿ isÿ àrtûq yalíûz ÿdÿbiyyatû yox, öìóìèyyÿtlÿ, ïartiyanûn (yÿni Stalinin!), rÿsmi idåologiyanûn (yÿni stalinizmin!) qazanäûüû mÿnÿvi nailiyyÿtlÿr kimi qiymÿtlÿndirilirdi vÿ ùÿmin rÿsmi qiymÿt bu òèïëi ÿsÿrlÿri ÿdÿbiyyat tarixinin, dÿrñliklÿrin, nöfuzlu qÿzet vÿ æóðíàëlarûn, monoqraôèéalarûn ùesabat mÿðuzÿlÿrinin sÿùifÿlÿrinÿ mþùörlÿyirdi. Éaçû÷û þz qÿùrÿmanlarûnûn eyni zamanda ùÿm ittiùaì÷ûsû vÿ ùÿm dÿ mödafiÿ÷isi olmaq ÿvÿzinÿ, onlarûn (mÿnfè qÿùrÿmanlarûí) cÿlladûna ÷evrilirdi, ger÷ÿklikdÿ baø verÿn dÿùøÿtli ÿdalÿtsizliyÿ qarøû ösyan elÿmÿk ÿvÿzinÿ, þz qÿùrÿmanlarûíû da — kÿndlini, ziyalûnû, qulluq÷unu «ïantörkist», «ingilis casusu», «mösavat÷û», «trotskici», «zinovyev÷i», «buxarin÷i» vÿ s. vÿ i. a. söni damüàëarla mÿùøÿr ayàüûna ÷ÿkib «mösbÿt qÿùrÿman»larû vasitÿsilÿ göllÿlÿdirdi. Stalin yalnûz möõòÿlif sÿviyyÿli ïartiya vÿ tÿsÿrröfat iclaslaðûnda deyil, daùa artûq dÿrÿcÿdÿ bÿdii ÿdÿbiyyatda vÿsf edilirdi, Mir Cÿfÿr Bàüûrovun bÿdii surÿti yaradûlûrdû, Beriya ùaqqûnda ïoema yazûlûrdû... Áöòöí bunlar þlkÿmizin vÿ indiki ùalda ðåñïóálikamûzûn ke÷ib-gÿldiyi ÷îõ ÷ÿtin vÿ ÷îõ mörÿkkÿb siyasi-ictimai ÿdÿbi 7-32 497 ùÿyat yolunun fakt vÿ ùadisÿëÿridir, acûdûr, qeyri-tÿbiidir, ùÿtta bÿzÿn qeyri-real tÿsir bàüûølayûr, sanki ùansû bir sörrealist sayûqlamanûnsa i÷indÿyik, lakin áöòöí bunlar, tÿkrar edirÿm, elÿ bir reallûqdûr ki, ùÿmin reallûüû gþrmÿk, gþstÿrmÿk vÿ nÿticÿlÿr ÷ûõarmaq lazûmdûr, ÿks-tÿqdirdÿ ÿdÿbiyyata qiymÿt verÿn stalin÷ibreænev÷i metodoëîæènin sþvq-tÿbii irÿlilÿyiøi davam edÿcÿk, ùÿmin øÿrti reflekslÿr sayÿsindÿ otuzuncu illÿrin ÿäÿáèyyata verdiyi qiymÿt (rÿsmi qiymÿt!) bu gön dÿ þçöíö mödafiÿ edÿcÿk, øagirdlÿr bu gön dÿ otuzuncu illÿrdÿ dÿrsliklÿrÿ saëûnìûø vÿ ùÿmin äþâðön ÿn naqis tÿmayöllÿrinin tam vÿ eùtiraslû möttÿfûqi vÿ mödafiÿ÷isi olan bÿdii cÿùÿtdÿn sþnök ÿsÿrlÿr vasitÿsilÿ ÿdÿbiyyatû þyrÿnib formalaøacaqlar... Dönÿnÿ qÿdÿr bir ÷îõ zÿif ÿsÿrlÿr (zÿif, lakin mökafatlû, ordenli, medallû!) ona gþrÿ sovet ÿdÿbiyyatûnûí «nailiyyÿtlÿri» ùesab olunurdu ki, misal ö÷öí, kollektivlÿødirmÿdÿn bÿùs edilirdisÿ, demÿli, rÿsmi dairÿlÿrin vÿ rÿsmi siyasÿtin dediyini vÿ istÿdiyini bÿdiiyyata tÿtbiq edirdi. Bu zÿif ÿsÿrlÿr yalnûz ona gþrÿ tÿðèflÿnir vÿ tÿbliü edilirdi ki, onlarûn rÿsmi vÿ qödrÿtli möäafiÿlÿri var idi; bu ÿsÿrlÿr ùaqqûnda ona gþrÿ dissertasiyalar yazûlûrdû ki, ùÿmin dissertasiyalarûí åëìè-íÿçÿðè sÿviyyÿsindÿn asûlû olmayaraq, alimlik dÿrÿcÿsi almaq tÿìin edilmiø olurdu; bu ÿsÿrlÿr ùaqqûnda ona gþrÿ monoqðàôèéàlar yazûëûrdû ki, ùÿmin monoqðàôèéàlar da àüûz dolusu tÿðiflÿdiklÿri o ÿsÿrlÿr kimi mökafatlandûrûlûrdû, maddi nemÿtlÿr gÿtirirdi, ÿäÿáèyyat zabitlÿri, ùÿtta geneðallarû rötbÿlÿrinÿ ÷atdûrûðdû. Áu gön isÿ rÿsmi dairÿlÿr vÿ rÿsmi siyasÿt ùÿqiqÿti deyir: kollektivlÿødirmÿ zamanû bþéöê vÿ faciÿli ÿyintilÿrÿ yol verilmiødir. Demÿli, ùÿmin zÿif ÿsÿrlÿrin rÿsmi mödafiÿsi dÿ bÿdii sÿviyyÿsi kimi ïu÷a ÷evrilmiødir, lakin... onlar yenÿ dÿ ÿdÿbiyyat tariximizi «bÿzÿyir», bir sûra ôèkir vÿ ìöëàùèçÿlÿrin bÿdii-estetik ÿsasûnû tÿøkil edir, ìöàsir ÿdÿbiyyata tÿnqid÷iÿdÿbiyyatøöíàñ mönasibÿtindÿ metodoëîæè ïðèíñèïlÿrin ilkin mÿrùÿlÿsi, áàøëàíüûúû olur. Biz bu gön diqqÿti bu cÿùÿtÿ cÿlb etmÿsÿk vÿ konseïtual ÿmÿli fÿaliyyÿt ïroqramû ùazûrlamasaq, Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûíûn, ÿdÿbiyyatøöíàñëûüûíûn vÿ tÿnqidinin sabaùkû ïåðsïektivlÿri øÿxsÿn mÿnim ö÷öí dumanlû gþðöíöð. Éuxaðûda ñþéëÿnÿn ìöëàùèçÿlÿr, ÿlbÿttÿ, yalnûz Azÿrbaycana yox, öìóìèyyÿtlÿ, sovet ÿäÿáèyyatûna, ÿdÿbiyyatøöíàñlûüûía vÿ tÿnqidinÿ øamil edilÿcÿk bir sÿciyyÿyÿ malikdir, lakin bizim mÿxsusi ïðîáëemimiz burañûí498 äadûr ki, bu gön Azÿrbaycan ÿdÿbi ïðîñåñi canlanma, vÿtÿndaø eùtirasû vÿ möbarizÿ øþâqö baxûmûndan öìóìèttifaq ÿdÿbi ïroñesindÿn ÷îõ geridÿ qalûr, mÿùz buna gþrÿ dÿ biz milli ÿdÿbiyyatûmûzûn, ÿdÿbiyyatøöíàñlûüûmûzûn vÿ tÿnqidimizin sabaùû ilÿ áàüëû naraùatlûq ùissi êå÷èðir vÿ ùÿyÿcanlanûrûq. Éaxûn ke÷ìèøimizin siyasi-ictimai ùÿéatûndakû ìöÿééÿn bir äþâðö (ùÿtta mÿrùÿlÿni!) bu gön biz «äóðüóíluq äþâðö» kiìè qiymÿtlÿndiririk, lakin indi sanki o durüunluq siyasi-ictimai möndÿricÿsindÿn ayðûlûb yenidÿnqurma dþvröndÿ Azÿrbaycan ÿdÿbi ïðîñåñini sÿciyyÿlÿndirmÿyÿ baølayûb: ÿdÿbiyyatøöíaslar susub, tÿnqid÷ilÿr susub, yenÿ dÿ sþnök vÿ «íþâáÿt÷i» dissertasiyalar, mÿqalÿlÿr, resenziyalar, ùÿrgaù belÿ deìÿê ìöìêöísÿ, ÿdÿbi mÿìulat mÿùsullaðû... Nÿ ö÷öí vÿziyyÿt belÿdir? Axû, elÿ ùÿmin «äóðüóíluq äþâðö» adlandûräûüûmûz yetmiøinci illÿrdÿ Azÿrbaycan ÿdÿbi ïðîñåñi bóýönköndÿn daùa canlû, daùa maraqlû idi!.. Äîüðódan da, nÿ olub? Otuzuncu illÿrdÿn áàøëàyaraq Azÿrbaycan ÿdÿbi tÿnqidi ùÿìèøÿ ciddi tÿnqidÿ mÿðuz qalìûødûr, Stalin eïoxañûíäa da, Xruøøov äþâðöndÿ dÿ, Breænev zamanû da ÿdÿbi ÿsÿrlÿrÿ mönasibÿt konyunkturañûíäan asûlû olmayaraq, Azÿrbaycan tÿnqidi daima tÿnqid edilmiødir, lakin maraqlû cÿùÿt burasûdûr ki (vÿ biz ÿââÿllÿr dÿ bu barÿdÿ yazìûøûq), Azÿrbaycan ÿdÿbi tÿnqidi ilÿ áàüëû ÿn sÿviyyÿli åëìè-íÿçÿðè tÿnqidi ìöëàùèçÿlÿri elÿ Azÿrbaycan tÿnqidinin þçö ñþéëÿìèødir. Tÿnqidimizin dönÿninÿ nÿzÿr saldûqda, qÿribÿ bir mÿnzÿrÿ ilÿ özlÿøèrik: tÿnqid bir êöëë ùalûnda zÿifdir, lakin tÿnqidin bu zÿiôliyini åëìè-íÿçÿðè dÿlillÿrlÿ söbuta yetirÿn, onun éöêsÿk sÿviyyÿli tÿùlilini verÿn dÿ tÿnqiddir. Kimdir ÿlli-altìûø-yetmiøinci illÿrdÿ tÿnqidimizi tÿùlil edÿn, onun obyektiv qiymÿtini verÿn vÿ vÿzifÿlÿrini äöçýöí ìöÿééÿnlÿødirÿn möÿlliflÿr: M.Ùöñåéí, M.Arif, M.Cÿfÿr, C.Cÿfÿrov, K.Talûbzadÿ, ß.Mirÿùmÿdov... Daùa sonrakû nÿsillÿrin ayrû-ayrû íöìàyÿndÿlÿri... Éÿni Azÿrbaycan sovet ÿdÿbi tÿnqidinin íöìàyÿndÿlÿri. Demÿli, Azÿrbaycan sovet ÿdÿbi tÿnqidi ikili sÿciyyÿ dàøûìûødûr: bir tÿrÿfdÿn öìóìè zÿiflik vÿ qadirsizlik, digÿr tÿrÿfdÿn isÿ ùÿmin zÿifliyi vÿ qadirsizliyi gþstÿrÿ bilmÿk bacaðûüû vÿ sÿriøtÿsi. 499 Tÿnqidin siìàñûíû onun öìóìè mÿnzÿrÿsi möÿyyÿnlÿødirirsÿ, tÿnqid÷i øÿxsiyyÿtdir vÿ onun ÿdÿbi simasûíû yalnûz bir fÿrdin yaradûcûlûüû sÿciyyÿlÿndirir vÿ bu baxûmdan Azÿrbaycan ictimai fikri Azÿrbaycan tÿnqidindÿn narazûdûrsa, tÿnqid÷i sÿxsiyyÿtlÿrindÿn, elÿ bilirÿm ki, o qÿdÿr dÿ narazû deyil. Bu mÿnada, Azÿrbaycan ÿdÿbi tÿnqidini øÿxsiyyÿtsizliyin isteùsal etdiyi tÿnqid mÿìulatlarûnûn ùÿmlÿsindÿn qorumaq vÿ øÿxsiyyÿtëÿðin qol-qanad à÷ìasû ö÷öí øÿrait yaratmaq lazûmdûr. Bÿs, bunu kim etmÿlidir? Èlk íþâáÿdÿ... tÿíqid÷ilÿr! Bu éàõûílarda Azÿrbaycan Éaçû÷ûlar Èttifaqû tÿnqidimizin ÿn gþrkÿmli íöìàyÿndÿlÿrindÿn biri Cÿfÿr Cÿfÿrovó þlömöndÿn sonra þz sûralarûna bÿrïa etmÿyi qÿrara alìûødûr vÿ ÿlbÿttÿ, bu qÿrar ùamûmûzda dÿrin razûlûq ùissi äîüórur, ÷öíêè Cÿfÿr Cÿfÿrov kimi èøûqlû bir qÿlÿm saùibi dÿ Éaçû÷ûlar Èttifaqû özvlöyönÿ bÿrïa edilmÿyÿcÿkdisÿ, onun Èttifaqdan xaric olunmasû ïèñlÿnmÿyÿcÿkdisÿ, onda biz ÿdÿbi möùitimizdÿki (vÿ öìóìèyyÿtlÿ, yaøadûüûmûz cÿmiyyÿtdÿki!) ùansû yeni nÿfÿsdÿn, mÿnÿvi azadlûqdan vÿ sosial ÿdalÿtdÿn danûøa bilÿrik? Lakin eyni zamanda, orasûnû da õöñóñi qeyd etmÿk istÿrdim êè, bu gön bu rÿmzi (vÿ lazûmlû!) ÿmÿldÿn daùa artûq dÿrÿcÿdÿ ÿdÿbi ïðîñåñdÿ Cÿfÿr Cÿfÿrov cÿsarÿtini vÿ ïðèíñèïèallûüûíû bÿrïa etmÿyÿ, bunun ö÷ön mönbit zÿmin yaratmàüà vÿ øÿxsi íöìóíÿ gþstÿrmÿyÿ eùtiyac var vÿ bu eùtiyacû ùiss etmÿk ö÷öí ÷îõ da zÿngin ùissiyyata malik olmaq lazûm deyil. Âaxtilÿ, Cÿfÿr Cÿfÿrov, yaxud Meùdi Ùöñåéí, yaxud Mikayûl Rÿfûli tÿíãidinin ìöÿééÿnlÿødirdiyi ziddiyyÿtli, mörÿkkÿb, saïûntûlarla dolu, lakin canlû ÿdÿbi ïðîñåñ, tÿÿññöôlÿr ki, mÿùz ùÿmin canlûlûq, ÿdÿbi eùtiras vÿ øþvq mÿnasûnda bu gön bizÿ sanki ÿl÷atmaz bir uzaqlûqdan gþðöíöð. Biz bu gön «Mÿlum oldóüó özrÿ (? — E.), mÿnfi insan surÿtlÿri sadÿcÿ bir yaçû÷û istedadû sÿviyyÿsindÿ dÿ yaradûla bilÿr. Lakin mösbÿt surÿtëÿðin yaradûlmasû ö÷öí, sÿnÿtkar þçö mötlÿq éöêsÿk mÿnÿvi sÿviyyÿdÿ durmalû, zÿngin vÿ ùÿrtÿrÿfli bilik eùtiyatûía, elmi idraka malik olmalûdûr» («ßdÿbiyyat vÿ sÿnÿt mÿsÿlÿëÿri», Azÿrnÿør, 1958, sÿù. 224.) — deyÿn Meùdi Ùöñåéí vulqar sosiologizmindÿn (äîüðódanìû Øåéx Nÿsrullaùû yaratmaq ö÷öí «sadÿcÿ bir yaçû÷û istedadû» kifayÿtdir vÿ sÿnÿtkarûn þçöíön «éöêsÿk mÿnÿvi sÿviyyÿdÿ» durìàñûía eùtiyac yoxdur?), «Mirzÿ Fÿtÿli Axundov K.Marks, Engels kimi daùi ìöòÿfÿkkirlÿrin äþâðöndÿ yaøamasûna 500 baxmayaraq, marksizmÿ, dialektik materializmÿ gÿlib ÷ata bilmÿìèødi (?! — E.), ÿsÿrlÿrindÿ bir sûra mÿùdud, liberal, kþùnÿ fikirlÿr dÿ éöðötmöødö» («È.V.Stalinin dil÷iliyÿ dair daùiyanÿ ÿsÿrlÿri vÿ sovet ÿdÿbiyyatøöíàñëûüûnûn mÿsÿlÿlÿri», «Ènqèlab vÿ mÿdÿniyyÿt» æóðíàëû, 1952, ¹ 8, sÿù. 787.) — deyÿn Mikayûl Rÿfûli doqmatizmindÿn, «Éalan÷û xÿlqiliyin ÿsas nÿzÿri bönþvrÿsi onun xalq yaradûcûëûüûía, xalq adÿt vÿ ÿíÿíÿlÿrinÿ ùþrmÿt vÿ mÿùÿbbÿt ïÿrdÿsi altûnda éöðöòäöéö belÿ bir ÷örök (! — E.) ôèêèðdir ki, guya, folklor þz mÿfkurÿvi vÿ ictimai mÿzmunu etibarilÿ yazûlû ÿdÿbiyyatdan östöndör» («Kommunist» qÿzeti, 15 noyabr, 1953) — kimi qeyri-elmi vÿ söni möqayisÿlÿr nÿticÿsindÿ meydana ÷ûõan Cÿfÿr Cÿfÿrov niùilizmindÿn uzaq olan, lakin mÿùz Meùdi Ùöñåéí, Cÿfÿr Cÿfÿrov, Mikayûl Rÿfili (yaxud ßli Nazim, Mÿmmÿd Arif!) fÿdailiyi ilÿ ÿäÿáiyyatûn, tÿnqidin vÿ ÿdÿbiyyatøöíàñlûq elminin èíêèøàôûna, yeni vÿ ùÿqiqi ÿdÿbi måéarlarûí ìöÿééÿnlÿødirilmÿsinÿ xidmÿt edÿn canlû ÿdÿbi ïðîñåñÿ son dÿrÿcÿ ciddi mÿnÿvi eùtiyac i÷indÿyik. Áu gön ÿdÿbi òÿíãidimiz elÿ bil ki, bir mörgö mÿrùÿlÿsi êå÷èðir, ùÿtta ÿdÿbi ùÿéatûmûzûí bþéöê ùadisÿlÿri belÿ ona tÿsir etmir, belÿ bir vÿtÿndaøëûã biganÿliyinin sanki ïoladlaøìûø zireùini dÿlib ke÷ÿ bilìir. Biz «ÿdÿbi ùÿyatûmûzûí bþéöê ùadisÿlÿri» dedik... bu cör ùadisÿlÿr gec-gec dÿ olsa baø verir, lakin ùÿmin ùadisÿlÿrin elmiestetik øÿrùi verilmÿdiyinÿ vÿ milli-vÿtÿndaølûq ÿùÿmiyyÿti à÷ûëmaäûüûna gþrÿ geniø oxucu kötlÿlÿri ö÷öí sþnök romanlar vÿ bÿsit monoqðàôèéàlar nÿørindÿn fÿrqlÿnìir. Misal ö÷öí, ßziz Mirÿùmÿdovun redaktorëóüó vÿ þn sþçö, Turan Ùÿsÿnzadÿnin tÿrtibi, Nizami adûna ßdÿbiyyat Ènstitutunun ÿmÿkdaølarûíûn sÿyi èëÿ «Molla Nÿsrÿddin» æóðíàëûíûn tam nÿørinin birinci cildi 1986cû ildÿ «Elm» nÿøriééatûnda ÷àïdan ÷ûõdû. Cÿmi 3000 (?!) tiraæû olan vÿ æurnaëûí 1906 — 1907-ci illÿrdÿ ÷ûõìûø 88 nþmrÿsini eùtiva edÿn bu nÿfès nÿør son onilliklÿrdÿ ÿdÿbi ùÿyatûmûzûn ÿn fÿrÿùli vÿ ÿùÿmiyyÿtli ùadisÿlÿrindÿn biridir. Cild ÷àïdan ÷ûõdû, bir möddÿt nÿ ö÷öísÿ «yasaq» edildi, úörbÿcör øayiÿlÿr yayûldû, o òÿíãid÷ilÿr þzlÿri dÿùliz vÿ ÷ayxana ñþùbÿtlÿrinin èøòèðàê÷ûsû oldu, tÿnqid, daùa geniø ýþòörsÿk, Azÿrbaycan ictimai ôèêðè isÿ bu nÿørlÿ áàüëû þz nöfuzlu sþçöíö demÿdi. Éaxud, birinci cildi ùÿlÿ 1964-cö ildÿ, sonuncu — dþrdöncö cildi iñÿ iyirmi ö÷ ildÿn sonra (!), 1987-ci ildÿ nÿùayÿt ki, nÿør 501 îëóíìóø, 50 mindÿn artûq ñþç vÿ ifadÿni eùtiva edÿn «Azÿrbaycan dilinin izaùlû löüÿti»ni misal ÷ÿkÿk. Ayrû-ayrû resenziyalar yazûldû, lakin bir êöëë ùalûnda ÿäÿái tÿnqid bu nÿøri dÿ biganÿliklÿ qarøûladû. Elmlÿr Akademiyasû da, Éaçû÷ûlar Èttifaqû da, Universitet dÿ, digÿr ali mÿktÿblÿr, elmi möÿssisÿlÿr, yaradûcûlûq tÿøkèëatlarû da xösusi mözàkirÿlÿr êå÷èðmÿdi, bu nÿøri ÿdÿbi ictimaiyyÿtin diqqÿt mÿrkÿzinÿ ÷ÿkmÿdi. Belÿ bir biganÿlik øÿraitindÿ «Azÿrbaycan dilinin izaùlû lögÿti»nin ikinci vÿ daùa mökÿìmÿl nÿørinin ïersïektivlÿri dumanlû ýþðöímörmö?... Buradakû ÷àòûømazlûqlar aradan qaldûrûlacaqmû vÿ öìóìèyyÿtlÿ, gÿlÿcÿk nÿør olacaqmû? Tÿnqid o zaman yalnûz ÿdÿbiyyatûn yox, öìóìèyyÿòëÿ, xalqûn tÿÿssöbönö ÷ÿkÿ bilÿr ki, onun maraq dairÿsi dÿ xaëãûí maraq dairÿsi qÿdÿr geniø vÿ ùÿrtÿrÿfli olsun. Bu baxûmdan sÿciyyÿvi bir mÿsÿlÿyÿ toxunsaq, elÿ bilirÿm ki, yerinÿ döøÿr. Áu gön dönyanûn elÿ bir mÿdÿni xalqû yoxdur ki, Bibëiya onun dilinÿ tÿrcömÿ edilmÿsin vÿ inqilabi yenidÿnqurma ïðèíñèïlÿri mÿnÿvi bir stimul kimi þçömözö þçömözlÿ özbÿöz oturdub bizi dÿ döøönmÿyÿ sþvq edir ki, mÿsÿlÿyÿ vulqar-sosèoëîæè dönyaýþðöøönön, ùÿrgaù belÿ demÿk olarsa, estetik-börokratik ÷ÿr÷ivÿlÿri mÿùdudëóüóndan yox, mÿnÿvi-estetik azadlûq baxûmûndan yanaøaq, Bibliyaya dini tÿbliü edÿn bir kitab kimi yox, òÿðúömÿ edildiyi dili zÿnginlÿødirÿn bÿøÿri bir abidÿ kimi baxaq. Èndiyÿ qÿdÿr Azÿrbaycan dèë÷iliyi, ÿdÿbiyyatøöíàñlûüû, öìóìèyyÿtlÿ, Azÿrbaycan ictimai fikri Bibliyaíûn Azÿrbaycan dilinÿ òÿðúömÿñèídÿn, tamamèëÿ, sÿrf-nÿzÿr etìèødir, ùalbuki, Bibliya ùÿlÿ ke÷ÿn ÿsrin ortalarûndan etibarÿn, ayrû-ayrû ùissÿlÿr øÿklindÿ, elÿcÿ dÿ tam «ßùdi-ÿtiq» vÿ tam «ßùdi-cÿdid» (Bibliya bu iki ùissÿdÿn ibarÿtdir) Azÿrbaycan dilinÿ òÿðúömÿ edilmiødir vÿ edilmÿkdÿdir. Mirzÿ Fÿrruxun vÿ Feliks Zarenbanûn òÿðúömÿsi vÿ Karl Qotlib Pfanderèn redaktÿsi ilÿ «Mattaya gþrÿ èncil» Azÿrbaycan dilindÿ ùÿlÿ 1842-ci ildÿ Londînda nÿør îëóíìóødur vÿ buídan sonra «Éÿùyaya gþrÿ incil», «Lókaya ýþrÿ incil», «Èncilin dþrd qismi vÿ Zÿbur kitabû», «Èncilin dþrd qismi vÿ ùÿâàðèëÿðèí èøëÿði», «ßùdi-ÿòiq» vÿ bir ne÷ÿ dÿfÿ «ßùdi-cÿdid» möõòÿlif òÿðúöìÿëÿrdÿ Azÿrbaycan dilindÿ Leyïsiqdÿ, Londonda, Èstanbulda, Berlindÿ, Uðìèyada nÿør olóímuødur. Bu òÿðúömÿlÿr dil÷ilik vÿ öñëóáiyyat baxûmûndan son dÿrÿcÿ zÿngin bir xÿzinÿdir vÿ Azÿrbaycan ïoetika elminin èíêèøàôûnda, øöb502 ùÿsiz, möùöm rol oynaya bilÿr. Lakin... biz axtarmûrûq, òÿøÿááöñ gþstÿðìèrik, sÿxsiyyÿtÿ ïÿrÿstiø äþâðönön qorxusu vÿ durüunëóüón yuxósu ke÷ib-getmÿk, qurtarmaq bilmir... «ßùdi-cÿdid» sonuncu dÿfÿ Azÿrbaycan dilindÿ tam øÿkildÿ M.Mixaelinin òÿðúömÿsindÿ vÿ Q.Klarkûn redaktÿsindÿ Bibliya Òÿðúömÿ Ènstitutu tÿrÿfèndÿn 1982-ci ildÿ nÿør edilmiødir vÿ ìöàsir Azÿrbaycan ÿdÿbi dilinin ùÿm lekñèêasû, ùÿm sintaksisi, ùÿm dÿ öñëóáiyyat baxûmûndan maraqëû tÿdqiqat obyekti ola bilÿr. Bir mÿsÿlÿni õöñóñi qeyd etmÿk istÿyirÿm: «Bibliya»nûn da, «Quran»ûí da Azÿrbaycan dilinÿ òÿðúömÿ edilmÿsi, nÿør olunmasû qÿti surÿtdÿ dinin tÿbliüi yox, ÿksènÿ, nadanlûüa vÿ caùilliyÿ qarøû, dindÿn xÿbÿri olmayan dini fanatiklÿrÿ, dindÿn xÿbÿri olmayan, amma ÿùalinin mÿlumatsûzlûüûídan istifadÿ edib dini øÿxsi gÿlir mÿnbÿyinÿ ÷evirÿn kÿmförsÿtlÿrÿ qarøû möbarizÿ demÿkdir. Elmi ateizmdÿn imtaùan verÿn tÿlÿbÿ ùÿrgaù, deyÿk ki, «Quran»û bilavasitÿ þçö oxumayûb, þçö dÿrk etmÿyibsÿ, «ÿla» qiymÿt dÿ alsa, ÿslindÿ, ùÿmin «ÿla» yalan÷û bir qiymÿtdir. Nÿinki tÿlÿbÿ, bÿzÿn, ùÿtta elmi ateizmdÿn dÿrs deyÿn möÿllim, dissertasiya mödafiÿ edÿn alim dÿ «Bibliya»nû, yaxud «Qóran»û oxumayûb... Necÿ olur ki, «Quran» rus dilindÿ dÿfÿlÿrlÿ nÿør edilir (akademik È.É.Kra÷kovskinin òÿðúömÿsindÿ sonuncu nÿør: «Nauka» nÿøriyyatû, Moskva, 1986), rusdilli elmi vÿ ÿdÿbi ictimaiyyÿt bu qÿdim Øÿrq abidÿsi ilÿ tanûø ola bilir, rus òÿðúömÿ dili vÿ nÿzÿriyyÿsi èíêèøàô edir, amma biz þçömözö belÿ bir taíûølûqdan vÿ èíêèøàôdan mÿùrum edirik? Éaxud necÿ olur ki, biz Zÿrdöøtö ulu babamûz adlandûrûðûq, bu barÿdÿ bÿdèè ÿsÿrlÿr yazûrûq, amma indiyÿ qÿdÿr «Avesta»nû Azÿrbaycan dilindÿ nÿør edÿ bilmÿmiøèê vÿ Azÿrbaycan ÿdÿbi tÿnqidi, öìóìèyyÿtlÿ, ictimai ôèêðè imkan ilÿ iddia arasûndakû belÿ bir acûnacaqlû tÿzada dþçör, þz vÿtÿndaø sþçöíö demir? Bu mÿnada biz tÿnqidlÿ áàüëû ñþéëÿdiéimiz ìöëàùèçÿlÿri eyni dÿrÿcÿdÿ ÿdÿbiyyatøöíàñëûüûmûza da aid edirik vÿ elÿ bilirik ki, ìöàsir dþvrdÿ inqilabi yenidÿnqurma ïðèíñèïlÿrinin verdiyi imkanlardan öìóìè mÿdÿniyyÿtimizin inkiøaôû naminÿ effektli istifadÿ edÿ bilmÿk ö÷öí tÿnqidlÿ ÿdÿbiyyatøöíàñëûüûn möøtÿrÿk fÿaliyyÿtinÿ daùa aròûã bir eùtiyac var. Möùaribÿ qurtardûqdan sonra, È.V.Stalinin olömönÿ qÿdÿr äþâðön bÿdii-estetik siyasÿtiíè ìöÿééÿnlÿødirÿn, ÿäÿáè tÿnqidin, öìóìèyyÿtlÿ, ÿdÿbi ïðîñåñin vÿ ictimai elmlÿr özrÿ tÿdqiqat 503 metodoëîæèsinin rÿùbÿrliyÿ ýþòördöyö bir sûra vulqàð-sosioëîæè maùiyyÿtè, bÿdiiyyatûn vÿ ictiìai ôèêðèn tÿbèè inkiøaôû qarøûsûna qorõulu siyasi sÿdd ÷ÿkÿn, Stalin desïotizmi öñóëi-idarÿsinin ÿdÿbiyyatda, incÿsÿnÿtdÿ ifadÿsinÿ ÷evrilÿn qÿrarlar qÿbul edilmiødir. Buílarûn «Zvezda» vÿ «Leninqrad» æóðíàëlarû ùaqqûnda, yaxud «V.Muraäåëèíèí «Bþéöê dostluq» oïerasû ùaqqûnda» kimi bir qismi kötlÿvi siyasi koìïaíèyaéà ÷evrildiklÿri ö÷öí daùa artûq ìÿøùóðdurlar. Nisbÿtÿn az «ìÿøùóð», lakin sÿnÿtÿ az ziyan vurmayan «Dramatik teatrlarûn reïertuarû «Krokodil» æóðíàëû ùaqqûída» (iki dÿfÿ: 1948 vÿ 1951-ci illÿrdÿ), «Znamya» æóðíàëû ùaqqûnda, «Demyan Bednèíèí ÿsÿðlÿrinèí mÿtninin kobud siyasi tÿùriflÿri faktëarû ùaqqûída», «M.È.Mixaylovun ÿsÿðlÿrinin nÿørindÿ ×kalov vÿ ×ita nÿøriyyatlarûíûn buraxdûqlaðû sÿùvlÿr ùaqqûída» vÿ s. qÿrarlar da ki÷ik resenziyalardan tutmuø bþéöê monoqðàôèéàlaracan ÿdÿbi tÿnqidin vÿ ÿdÿbiyyatøöíàñlûq elminin bÿdii-estetik måéarlaðûnû ìöÿééÿnlÿødirir, åëìè-íÿçÿðè ïðèíñèïlÿrin ÿsasûíû tÿøkil edirdi. Ùÿrgaù biç dil÷ilik saùÿsindÿ Stalin komïaniyasûnû, elÿcÿ dÿ Siyasi Böro özvlÿrinin möõòÿlif ÷ûõûø vÿ mÿðuzÿlÿrindÿn sonra ÿdÿbi tÿíqiddÿ baø verÿn ÷axnaømanû da nÿzÿrÿ alsaq, o zaman ÿdÿbiyyatû ÿùatÿyÿ alaí qaranlûq möùitin sÿbÿálÿrini bu gön þçömuz ö÷öí dÿqiq aydûílaødûrìûø olarûq. Misal ö÷öí, XIX ïartiya qurultayûnda G.M.Malenkovun ùesabat mÿðuzÿsindÿn sonra, áöòöí sovet ÿdÿbi tÿnqidindÿ vÿ ÿdÿbiyyatøöíàñlûüûída oldóüó kimi, Azÿrbaycan sovet ÿdÿbi tÿnqidindÿ vÿ ÿdÿbiyyatøöíàñëûüûída da tiïiklik ïðîáëemi ilÿ áàüëû «nÿzÿriyyÿlÿr» ùþkm sörmÿyÿ baøladû, alimlÿr bu «nÿzÿriyyÿlÿrin» möddÿalarûnû ÿsaslandûrmaq ö÷öí bir-biri ilÿ bÿùsÿ girdi, «sórÿti øöurlu surÿtdÿ bþyötmÿk» estetik ÷àüûrûøa ÷evrildi, tiïiklik estetik yox, siyasi ïðîáëem êèìè meydana ÷ûõarûldû. Aydûndûr ki, dönÿnÿ kimi yazûlan ÿdÿbiyyat òarixlÿrindÿ áöòöí bu qÿrarlar, mÿðuzÿlÿr, «nÿzÿriyyÿlÿr» elmi-metodoëîæè ÿsas idisÿ, bu gön yazûlan ÿdÿbiyyat tarixlÿrindÿ onlaðûn bÿdiiyyaòa vurdóüó zÿrÿr tÿdqiq obyektinÿ ÷evrilmÿlidir, ÿdÿbiyyat taðixlÿrinin quruluøu vÿ möndÿricatû doãmalardan azad øÿkildÿ iølÿnmÿlidir. Áöòöí bu qÿrarlar, mÿðuzÿlÿr, «nÿzÿriyyÿlÿr», ùÿrgaù, belÿ demÿk ìöìêöísÿ, bÿdii-estetik reïressiya idi, lakin bu gön siyasi ðeïressiyaya mÿðuz qalìûø vÿ mÿùv edilmiø milyonlarla insan bÿraÿt qazanûrsa, bÿdiiyyatûn bÿraÿti ïðîñåñi bizdÿ 504 lÿng gedir, þçömöz þçömözö illÿrlÿ beynimizi qamarlayûb êþê salìûø doqmalardan qurtara bilmirik. Bizdÿ Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû tarixi ilÿ áàüëû mþtÿbÿr sovet nÿørlÿrinin sayû ÷îõ azdûr: F.Kþ÷ÿrlinin «Azÿrbaycan ÿäÿáèyyatû tarixinÿ dair materiallar» (Bakû, 1925, IV ùissÿ), eyni ÿsÿrin tÿkmillÿødirilmiø ikicildlik nÿsri (Bakû, 1978), ikicildlik «Möõòÿsÿr Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû tarixi» (Baêû, 1944), ö÷cildlik «Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû tarixi» (Bakû, 1957 — 1961), ikiúèëdlik «Azÿrbaycan sovet ÿdÿbiyyatû tarixi» (1966 — 1967), rus dilindÿ «Azÿrbaycan sovet ÿdÿbiyyatû tarixinin o÷erklÿri» (Moskva, 1965)... Son iyirmi ildÿn artûq bir dþvrdÿ, dÿrsliklÿri nÿçÿðÿ almasaq, tÿzÿ ùe÷ nÿ éàçìamûø vÿ ùe÷ nÿ nÿør etdirmÿmiøèê. Dözdör, vaxtèëÿ yazûëìûø vÿ indiéÿ ãÿäÿð nÿør edilìÿìèø, misal ö÷öí, ßmin Abidin «Azÿrbaycaûí törklÿðèíèí ÿdÿbiyyat tarixi» kimi bÿzi ÿsÿrlÿrÿ dÿ malikik, lakin bu möùöm saùÿdÿ ÿëäÿ etdiklÿrimizin mÿnzÿrÿsi belÿ bir mÿùdudiyyÿt i÷indÿdir. Buna gþrÿ dÿ ùÿm äþâðön tÿlÿblÿri baxûmûndan, ùÿm dÿ ùÿmin mÿùduäèééÿtÿ gþrÿ Nizami adûna ßdÿbiyyat Ènèstitutunun ùazûrlamaqda oldóüó yedäèúèëdlik «Azÿrbaycan ÿäÿáèyyatû taðixi»nin taleyi bizi dÿrindÿn döøöndörör, ùÿmin nÿørin ïlanïðîñïåêti ùaqqûnda bÿzi ìöëàùèçÿlÿrimizi bildirmÿyÿ ñþvq edir. Qeyd etmÿk istÿyirÿm ki, ïlan-ïðîñïåêt ùÿlÿ 1973-cö ildÿ Ðåñïóálika Akademiyasûnûn Rÿyasÿt Ùeyÿti tÿrÿôûíäÿn tÿsdiq edilmiødi vÿ o vaxtdan bÿri illÿr bir-birini ÿvÿz edir, yeddicildlik «Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû tarixi»nin ùÿlÿlik ùe÷ bir cildi nÿør edilmÿsÿ dÿ, ÿtrafûndakû ñþç-ñþùbÿt davam edir, möÿlliflÿr þz ùissÿlÿrini ùazûrlayûrlar. Bizÿ elÿ gÿlir ki, bu fundamental nÿørin åëìè-íÿçÿðè konseïsiyasûna yenidÿn, ùÿm dÿ ÷îõ ciddi nÿzÿr salûnmalûdûr vÿ yÿqin ki, belÿ dÿ olacaqdûr, ÷öíêè «èíêèøàô etìèø sosializm» ovqatû ilÿ èøëÿnìèø konseïsiyaíû, tÿbii ki, bu gön zaman þçö tÿkzib edir. Ùazûrlanan nÿørin elmi-nÿzÿri konseïsiyasûnûn naqisliyi ilk íþâáÿdÿ cildlÿrin bþlýösöndÿ þçöíö bariz øÿkildÿ gþstÿrir. Birinci cild: ßn qÿdim dþvrlÿrdÿn XIII ÿsrÿ qÿdÿrki dþvr ÿdÿbiyyatû. Èkinci cild: XIII—XVIII ÿsrlÿr ÿdÿbiyyatû. Ö÷öícö cild: XIX ÿsr ÿdÿbiyyatû. Dþrdöncö cild: XX ÿsr, 1900—1917-ci illÿr ÿdÿbiyyatû. Beø, altû vÿ yeddinci cildlÿr isÿ Azÿrbaycan sovet ÿdÿbiyyatûna ùÿsr olunub (qismÿn dÿ Cÿnubda yaranan ÿdÿbiyéàta). 505 Demÿli, «Azÿrbaycan ÿdÿbiyyaòû tarixi», deyÿk ki, Nÿsiminin, Xÿtainin, Fözulinin, Mÿsiùinin, Saib Tÿbrizinin, Vidadinin, Vaqifin, möõòÿlif ÿsÿrlÿrin vÿ möõòÿlif bÿdii-estetik tÿmayöllÿrin onlarla digÿr bþéöê íöìàyÿndÿlÿrinin yaradûcûëûüûíû, Qurbani, Abbas Tufarqanlû, Xÿstÿ Qasûm kimi êëàññèê aøûqlarûí sÿnÿtini, «Koroülu» kimi qÿùrÿmanlûq, «ßsli vÿ Kÿrÿm» kimi mÿùÿbbÿt dastanlarûíû, mörÿkkÿb vÿ Azÿrbaycan tarixi kontekstindÿ son dÿrÿcÿ zÿngin dþvrlÿri (yalíûz elÿ Sÿfÿvilÿr äþâðönö xatûrlamaq kifayÿtdir!), ÿdÿbiyyatûmûzûn bir sûra möùöì ideyaìþvzu õöñóñiyyÿòëÿri ÿldÿ etmÿsini, ïoeziyamûzûn dini vÿ dönyÿvi motivlÿr arasûnda ùa÷alanmasûnû, mÿùÿbbÿt lirikasûíûn vÿ öìóìèyyÿtlÿ, êëàññèê øåð ÿíÿnÿlÿrinin èíêèøàô etdirilmÿsini, ëèðik øåðin vÿ bÿdii nÿsrin yeni íöìóíÿlÿrinin meydana ÷ûõmasûnû, ictimai-siyasi lirikaíûn göclÿnmÿsini, nÿùayÿt, Azÿrbaycan ÿdÿbiyéàtûnda sufizm èäeyalarûíû, ùörufèzm vÿ onun fÿlsÿfè-estetik maùiyyÿtini, Ùÿsÿnoüludan Vaqifÿ qÿdÿr Azÿrbaycan ÿdÿbi-bÿdèè dilinin èíêèøàôûnû yalíûz bir cilddÿ — II úèëddÿ eùtiva edÿcÿksÿ, 1941—1960-cû illÿr arañûíäa yaranìûø ÿdÿbiyyata da àyðûca bir cild — VI cild ùÿsr olunacaqdûr. Elÿ bilirik ki, bu cör tÿnasöbön naãisliyè ýþz qabàüûndadûr vÿ onu söbut etmÿyÿ eùtiyac yoxdur. Öìóìèyyÿtlÿ, yeddicildliyin son ö÷ cildinin söni øÿkildÿ 1917—1941, 1941—1960, 1960—1980-ci illÿrÿ bþëöíìöø sovet ÿdÿbiyyatûna ùÿsr olunmasûnû áiz mÿùz nÿørin åëìè-íÿçÿðè konseïsiyasûnûn naqisliyi ilÿ izaù edirik. Éaõûn kå÷ìèøèìèçäÿ aøûüûí oxudóüó vÿ bu gön ïarodiya kimi sÿslÿnÿn «Èøûãëûäûð ëàìïàëàðû êîëõîçóí!..» misralarûnûn ÿùvali-ruùiyyÿsindÿn, bÿdii ÿsÿrlÿrdÿ ùaqqûída bÿùs olunan kolxozlara «Øÿn ùÿyat» adû veðìÿk konyunkturasûndàí qidalanan konseïsiyalarûn mÿíbÿyini biz þçömöz þz beyíimizdÿ boüub mÿùâ etmÿliyik, «Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû taðixi»nin ö÷ cildi o zaman sovet ÿäÿbiyyatûna ùÿsr oluna bilÿrdi ki, bu nÿør, — ùe÷ olmasa iyirmi, iyirmi beø cilddÿn ibarÿt olsun. Éaxud ayðûca ö÷cildlik, ùÿtta beøcildlik «Azÿrbaycan sovet ÿdÿbiyyatû tarixi» ùazûrlamaq olar ki, orada yeni ÿdÿbiyyatûí yaranmasû áöòöí mörÿkkÿbliyi, mÿùrumiyyÿtlÿri, siyasi damüàëarû vÿ stalin÷i tÿùriklÿri ilÿ bÿrabÿr dÿqiq elmi-nÿçÿði analizdÿn êå÷èðilsin. Bizÿ elÿ gÿlir ki, «Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû tarixi»nin yeddicildlik ÷ÿr÷ivÿsi saxlanacaqsa, Azÿrbaycan sovet ÿdÿbiyyatû êöëë ùalûída bir cilddÿ dÿ tÿdqiq oluna bilÿr vÿ burada tÿbii ki, ide506 ologiya saùÿsindÿ ïartiya sÿnÿdlÿrè vÿ yaradûcûlûq ïðîáëemlÿri, öìóìèyyÿtlÿ, bÿdii ÿdÿbiyyatla áàüëû éöðödölÿn siyasÿt, indiyÿ qÿdÿr «sosialist realizminin èíêèøàôûnda yeni mÿrùÿlÿlÿr» kimè qiymÿtlÿndirilmiø dþvrlÿr vÿ bÿdii ùadisÿlÿr, illÿr boyu «marksist-lenin÷è estetikañûnûn èíêèøàôû» kimi qÿlÿmÿ verilÿn, ÿslindÿ isÿ belÿ bir èíêèøàôdan qoyan tÿmayöllÿr, tamamilÿ, yeni åëìè-íÿçÿðè baxûm bucàüû altûídan iøûqlandûðûlmalûdûr, vaxtilÿ êëàññèêa sÿviyyÿñinÿ qaldûrûlìûø ayrû-ayrû konyóíktur sÿciyyÿli zÿif ÿsÿrlÿr ùÿqiqi qiymÿtëÿðini almalû, onlarûn yalnûz tÿnqidimizin yox, öìóìèyyÿtlÿ, ictimai fikrimizin formalaømasûnda oynadûqlarû ziyanlû rol à÷ûëmalûdûr. ßlbÿttÿ, yeni åëìè-íÿçÿðè baxûm yalnûz sovet äþâðö ÿdÿbiyyatûmûzûn tÿdqiqindÿ yox, áöòöí nÿørdÿ þçöíö qabarûq gþstÿrmÿlidir. Dönÿnÿ qÿdÿr biz ùansû bþéöê êëàññèêimizinsÿ bþéöêlöyönö söbuta yetirmÿk ö÷öí, ilk íþâáÿdÿ, onun mötlÿq realist oldóüónu, yaxud mötlÿq ateist oldóüónu isbat etmÿyÿ ÷alûøûrdûq, yÿni elmi obyektivlikdÿn tamam kÿnara ÷ûõûrdûq. Áu gön isÿ belÿ bir adi ùÿqiqÿti ñþéëÿmÿk imkaíûìûz var ki, bþéöê øair olmaqla vÿ bþéöê øair kimi qiymÿtlÿndirilmÿklÿ bÿrabÿr, eyni zamanda, dindar olmaq da mömköndur vÿ o êëàññèêin dindarlûüû onun bþéöê øairliyini yerÿ vurmur. Elÿcÿ dÿ Nizamini, yaxud Vaqifi, az qalà, sosiaëist realizmi ÿdÿbiyyatûnûn íöìàyÿndÿsi kimi qÿlÿmÿ vermÿk dÿ vacib deyil vÿ bu mÿnada ÿdÿbiyyatøöíàñlûq elminÿ zÿrÿr vurmamaq olar. Bizÿ elÿ gÿlir ki, bu cÿùÿtÿ XIX, õöñóñÿn dÿ XX ÿsr Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûía ùÿsr îëóíìóø cildlÿrdÿ õöñóñi fikir veðèlmÿlidir. Èídiyÿ qÿdÿr biz XX ÿsr Azÿrbaycan ïublisistikasûíûí «inqilabi-demokratik ïublisistika», «maarif÷i-demokratik ïublisistika» vÿ «buræua ïublisistikasû» deyÿ tÿcrid edilmiø øÿkildÿ ö÷ yerÿ ayûrìûø, «Föyuzat», «Øÿlalÿ» vÿ áàøãà nÿørlÿri daima siyasè ibarÿlÿrlÿ damüàëaìûø, möõòÿlif ÷alarlaðû, ke÷idlÿri, oyaíûø äþâðönön mÿxsusiliyindÿn dîüàí õöñóñiyyÿtlÿri gþrmÿmiøèê, daùa äîüðósu, gþrmÿyÿ vÿ gþstÿrmÿyÿ eùtiyat etmiøèê. M.ß.Rÿsulzadÿnèí, ß.Ùöñåéízadÿnin, ß.Aüàyevin yaradûcûëûüûíû vÿ fÿaliyyÿtini marksist-lenin÷i dönyaýþðöøönÿ ÿsaslanûb bèrtÿrÿfli vÿ obyektiv tÿdqiq etmÿmiøèê. Bÿçÿn olmayan yerdÿ «realizìÿ zèdä tÿmayöëlÿr» axtarìûøûq, tÿnqidi realizmin ideya-estetik ïðèíñèïlÿrini qabarûq nÿzÿrÿ ÷atdûrmaq ö÷öí ìaarif÷i realizmin, yaxud romaíòizmin maùiyyÿòèíè âÿ ðolunu ki÷iltmiøèê. Maarif÷i 507 reaëizmin þçöíö «maarif÷i demokratlar» vÿ ëèberal-buræua maarif÷ilÿri» deyÿ iki qÿti bþlgöyÿ ayûrìûø vÿ söni øÿkildÿ bir-birindÿn tÿcrid etmiøèê âÿ sairÿ. Èctimai elmlÿr saùÿsindÿ stalin÷i ideoëîæè metodlarûí nÿticÿsindÿ meydana ÷ûxìûø bu naqis elmi-metodoëîæè ïðèíñèïlÿrdÿn yaxa qurtarmaq bu gön ÿdÿbiééatøöíàñlûüûìûzûn qarøûñûíäa duran vÿtÿndaølûq borcudur, bunu bizdÿn Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûíûn qÿdimliyi vÿ zÿnginliyi tÿlÿb edir, «elm» anlayûøûnûn maùiyyÿti tÿlÿb edir, nÿùayÿt, bunu bizdÿn sÿnÿt ÿsÿrlÿrinÿ ùÿqiqi mönasibÿt tÿlÿb edir. Éeddicildlik «Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû tarixi»nin åëìè-íÿçÿðè konseïsiyasû da mÿùz bu tÿlÿblÿr baxûmûídan èøëÿnmÿlidir. Tÿcröbÿ gþstÿrir ki, êëàññèê Azÿrbaycan ÿäÿáiyyatûíûn tÿdqiqi vÿ nÿsri zamanû komïaniya÷ûëûüa uyduqda da þl÷ö ùissi itirilir vÿ belÿ bir vÿziééÿò ÿdÿbiyyatøöíàñlûq elminin ùÿrtÿrÿfli èíêèøàôûnda vÿ mÿnÿvi sÿrvÿtimizin özÿ ÷ûxarûlmasûnda birtÿrÿfliyÿ gÿtirib ÷ûõarûr. Mÿni ÷îõ döøöndörÿn vÿ naraùat edÿn belÿ bir fakta diqqÿti cÿlb etmÿk istÿyirÿm: Nizami Gÿncÿvi ùaqqûnda Azÿrbaycan KP MK-nûn mÿlum qÿrarûndan sonra, yalnûz sÿksÿninci illÿrdÿ ðåñïóálika nÿøriyyatlaðû Nizami Gÿncÿvinin þz ÿsÿrlÿri, elÿcÿ dÿ «Nizami Gÿncÿvinin ùÿyat vÿ yaradûcûlûüûíûn ömumtÿùsil mÿktÿblÿrindÿ tÿdrisi mÿñÿlÿlÿri»ndÿn tutmuø «Nizaminin «Ùÿfò ïeykÿr»i vÿ XIV—XVI ÿsrlÿrin farsdilli ÿdÿbiyyatûnda nÿzirÿ ÿíÿnÿlÿrinÿcÿn daùi øairimizin yaradûcûëûüû ùaqqûnda tÿdqiqatlar 60-a yaxûn adda 300000-nÿ qÿdÿr tiraæla nÿør edilmiødir. Bu, þz-þzlöyöndÿ yÿqin ki, fÿrÿùli bir ùaldûr, lakin bu, o zaman daùa artûq fÿrÿùli ola bilÿrdi ki, doüma dilimizdÿ yazan Nÿsimi dÿ, Xÿtai dÿ, Fözuli dÿ, sonrakû bþéöê ÿdiblÿrimiz dÿ eyni eùtiras vÿ øþvqlÿ nÿør edilsin, tÿdqiq olunsun. Éoxsa ki, Fözulinin beøcildlik ÿsÿrlÿrini otuz ilÿ (!) nÿør ediriksÿ, Nizaminin vÿ nizamiøöíàñëûüûí bu dÿrÿcÿdÿki nÿøri aludÿ÷ilik kèìè qiymÿtlÿndirilÿ bilmÿzmi? Nizami daùi Azÿrbaycan øairidir. Nizamini þyrÿnmÿk vÿ nÿør etmÿk, onun ùaqqûída fèëì ÷ÿkmÿk vÿ ÿsÿrlÿrini sÿùnÿlÿødirmÿk bizim ÿdÿbiyyatøöíàñlûüûí, ÿdÿbi ictimaiyyÿtin vÿtÿndaølûq borcudur, lakin bu iø bizim anadilli áàøãà bþéöê êëàññèêlÿrimizin þyrÿnilmÿsi vÿ nÿøri baùasûía gþrölmÿmÿlidir. Ùÿrgaù Azÿrbaycan Elmlÿr Akademiyasû nÿøriyyatûnûí êëàññèê ÿdÿbiyyatûmûza ayrûlìûø ïlaíûnda ùÿcm etibarilÿ mötlÿq ÿksÿriééÿò yalnûz Nizamiyÿ aid olacaqsa, o zaman ÿdÿbiyyatøöíàñlûq elmimizin ùÿrtÿrÿfli èí508 êèøàôû vÿ êëàññèê ÿdÿbiyyatûìûçûn geniø ictimaiyyÿtÿ ÷atdûrûlmasû ïersïektivlÿri, øÿxsÿn mÿndÿ ciddi naraùatlûq äîüórur. Ùÿrgaù bu gön biz Nizami dilinin löüÿtini nÿørÿ ùazûrlamaq saùÿsindÿ ýÿrgin bir iøÿ baølamaq istÿyiriksÿ, bu da þz-þzlöyöndÿ, ÿlbÿttÿ, gþzÿl ùadisÿdir, øÿrqøöíàñlûq elminÿ dÿyÿrli bir tþùfÿdir. Lakin indiyÿ ãÿäÿr biz «Dÿdÿ Ãîðqud»un dilinin löüÿtini, yaxud Fözulinin dilinin löüÿtini nÿør etdirÿ bilìÿmiøèêsÿ, kàüûz qûtlûüû vÿ mÿtbÿÿ ÷ÿtinliklÿri øÿraitindÿ Nizami dilinin ëöüÿòèíèí qabàüà döømÿsini mÿn äöçýöí ùesab etmirÿm. Axû, Azÿrbaycan diliíèí, ìèsal ö÷öí, Xÿtai dilinin löüÿtinin þyrÿnilmÿsinÿ eùtiyacû qat-qat artûqdûr, nÿinki fars dilinin (dÿfÿlÿrlÿ vÿ möõòÿlif øÿkildÿ izaùlû löüÿtëÿðè íÿøð edilmiø bir dilin!), Nizami dilinin löüÿtinin þyrÿnilmÿsinÿ olan eùtiyacû. ßlbÿttÿ, ideal variant bu olardû ki, biz Nÿsimini dÿ, Xÿtaini dÿ, Fözulèíè dÿ, milli eïoslaðûmûzû vÿ ilk íþâáÿdÿ, «Dÿdÿ Qorqud»u da bu gön Nizaìè qÿdÿr nÿør vÿ tÿdqiq edÿ bilÿk, lakin indiki imkanlar mÿùdudëóüó øÿraitinäÿ aludÿ÷iliyÿ varmaq, dediyim kimi, áó, birtÿrÿfliyÿ gÿtirib ÷ûxarûr, milli ÿäÿbiyyatûmûzû sûxûødûrûr. Èndi yaøaäûüûmûz cÿmiyyÿtdÿ ictimai yenilÿømÿ, ÿdÿbi-estetik tÿmizlÿnìÿ ïðîñåñi ittifaq miqyañûíäa artûq elÿ bir surÿt ÿldÿ etìèødir ki, geridÿ qalmaã olmaz (÷öíêè sonra yetirmÿk ìöìêöí olmayacaq!), Azÿrbaycan ictimai fèêðè, o cömlÿdÿn, tÿnqid vÿ ÿdÿbiyyatøöíàñlûq da þz yaradûcûlûq fÿaliyyÿòèíè áó sörÿtlÿ ùÿmaùÿng êþêlÿmÿyi bacarmalûdûr. Áu gön biz elÿ etmÿliyik êè, áþéöê øairimizin sÿksÿn il bundan ÿvvÿl taziyanÿdÿ ifadÿ etdiyi «ÿcnÿbiëÿð ñåérÿ balonlarla ÷ûõûr, biz ùÿlÿ aâtomobil minmÿyiriz» — mÿnÿvi yanüûñû saáàù tÿnqid vÿ ÿdÿbiyéatøöíàñlûüûmûzû sÿciyyÿlÿndirÿn misralara ÷evrilmÿñií. Daùa artûq vÿtÿndaø cÿsarÿti, daùa artûq milli-mÿnÿvi tÿÿssöbêåøëik vÿ áÿøÿri eùtiva, daùa artûq þyrÿnmÿk vÿ þyrÿndiklÿrini éöêsÿk elmi-nÿçÿðè ñÿviyyÿdÿ ìöàsirlÿrinlÿ bþlöødörmÿk eùtirasû, daùa artûq obyektiv ïriíñèïèàëëûã øþvqö, daùa aròûã þçöíÿtÿlÿbkarlûq — yalíûz bunlar ìöàsir Azÿrbaycan ÿáÿäè ïðîñåñinÿ canlanma gÿtirÿ bilÿr. Belÿ bir canlanmaya isÿ ðåñïóálikamûzûn, àç qala, yetìèøillik tarixi ÿrzindÿ bu gön áöòöí ÿvvÿlki dþvrlÿrÿ nisbÿtÿn ãàò-ãàò artûq eùtiyac var, ÷öíêè eùkamlarûn yox, qÿrarlarûí yox, ùÿqiqÿtin ÿñàñûíäà ÿldÿ oluna bilÿcÿk nÿticÿ realdûr, bu gön buna yeòmiø ildÿ olmayan bir èìêàí verilmiødir. 509 Èéóí, 1989. ÁÈÇÈÌ×ÖÍ ÃÀËÀÍ ÑßÍßÒ (Ìîëéeð ùàããûíäà ñþç) ÌÎËÉÅÐ. ... ìÿíè ùe÷ êèì ñeâìèð!.. Ì. Áóëãàêîâ («Ìîëéeð») Ùÿð àíû, äÿãèãÿíè ñeâìÿéè áàúàð êè, ñÿí Óçóí ÿñðëÿð áîéó õîøáÿõò îëà áèëÿñÿí! Ìîëéeð («Úÿíàá äe Ïóðñîíéàê») Ìÿí ùÿìèøÿ Ìîëéeðèí ùÿéàòûíà, éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð îëóíìóø ÿñÿðëÿðè îõóéàðêÿí (ìÿíúÿ, áó ÿñÿðëÿðèí, õöñóñÿí, áÿäèè ÿñÿðëÿðèí, ùÿð ùàëäà, îõóäóãëàðûìûí àðàñûíäà ÿí óüóðëóëàðû Ìèõàèë Áóëãàêîâóí áèîãðàôèê ðîìàíû âÿ äðàìàñûäûð) ùÿìèøÿ ôèêèðëÿøèðÿì êè, î óçàã ÕÂÛÛ ÿñðäÿ úÿìè ÿëëè áèð èë þìöð ñöðìöø (Øeêñïèðäÿí áèð éàø àç...) î èíñàíûí øÿõñè ùÿéàòûíûí ÷ÿòèíëèêëÿðèéëÿ, ùÿòòà, ÿçàáëàðûéëà, àðâàäû Àðìàíäàíûí ôàìèëè èëÿ ÿëàãÿäàð äeäè-ãîäóëàðëà, êèëñÿ âÿ àéðû-àéðû îðòîäîêñ äèí õàäèìëÿðè èëÿ áàüëû èõòèëàôëàðûéëà, áèð ñþçëÿ, éàøàéûøûíûí ìöðÿêêÿáëèéè èëÿ éàçäûüû ÿñÿðëÿðèí ýþçÿë êÿïÿíÿê éöíýöëëöéö, éóìîðóíóí õÿôèôëèéè, èíúÿëèéè àðàñûíäà ãÿðèáÿ ïñèõîëîæè òÿçàä âàð... Éàðàäûúûëûüûí ïñèõîëîæèñè, ÿëáÿòòÿ, ãÿðèáÿ âÿ éîçóëìàñû àõûðà ãÿäÿð ìöìêöí îëìàéàí ñèðëè áèð àëÿìäèð. Ìÿí Ìîëéeðè ùÿëÿ îðòà ìÿêòÿá øàýèðäè èêÿí îõóìàüà áàøëàìûøàì âÿ àðòûã îòóç èëäÿí ÷îõäóð êè, ùÿð äÿôÿ Ìîëéeðè éeíèäÿí îõóéàðêÿí ùÿìèøÿ ìÿíÿ eëÿ ýÿëèá êè, îíóí äèàëîãëàðû éàç âàõòû ýöëäÿí-ýöëÿ, ÷è÷ÿêäÿí-÷è÷ÿéÿ ó÷àí, áóäàãäàí-áóäàüà ãîíàí áèð êÿïÿíÿêäèð. Õöñóñÿí, ñîí âàõòëàð Ìîëéeðè Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ eäÿðêÿí áó êÿïÿíÿê éöíýöëëöéöíö, áó eñòeòèê èíúÿëèéè, çÿðèôëèéè þç ãÿëÿìèìëÿ äóéìóøàì. Áèçèì áþéöê êëàññèêëÿðèìèç, ìþòÿáÿð ãÿëÿì ñàùèáëÿðèìèç Ìîëéeðè òàíûìûø, ãÿáóë eòìèø, ùÿòòà, éàðàíàí ìèëëè-ìÿíÿâè ñÿðâÿòÿ ãèéìÿò âeðÿðêÿí, áó ñÿíÿòèí áÿäèè-eñòeòèê òÿñíèôàòûíû àïàðàðêÿí 510 îíà èñòèíàä eòìèøëÿð. Ìèñàë ö÷öí, Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè «Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû»íäà Ì.Ô.Àõóíäîâäàí áÿùñ eäÿðÿê éàçûðäû: «Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí êîìeäèéàëàðûíà ýÿëäèêäÿ, ãÿòè ñóðÿòäÿ äeéÿ áèëÿðèê êè, ðóñ äðàìû éàçàíëàðûíûí áàáàñû Ãîãîë âÿ ôèðÿíý äðàìû éàçàíëàðûíûí áàáàñû âÿ óñòàäû Ìîëéeð îëàí êèìè, òöðê-Àçÿðáàéúàí ÿäèáëÿðèíèí âÿ êîìeäèéàíÿâèñëÿðèíèí àòàñû âÿ éîëýþñòÿðÿíè ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ îëóáäóð».1 Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ þçö èñÿ ùÿëÿ 1871-úè èëäÿ «Ìèðçÿ Àüàíûí ïéeñëÿðè ùàããûíäà êðèòèêà»ñûíäà òÿáðèçëè ìöÿëëèôÿ éàçûðäû: «Àâðîïàäà áó ôÿííèí (ñþùáÿò äðàìàòóðýèéàäàí ýeäèð-Å.) éàçû÷ûëàðûíäàí ùÿð áèðè þç èñòeäàäûíà ýþðÿ àëè ðöòáÿëÿðÿ ÷àòìûø, éöêñÿê àä, ôþâãÿëàäÿ øþùðÿò ãàçàíìûø âÿ ïàäøàù ñàðàéëàðûíà éàõûí àäàìëàð îëìóøäóð; ìèëëÿòèí î äÿðÿúÿäÿ òÿçèì âÿ òÿãäèðèíè ãàçàíìûøëàð êè, þëäöêäÿí ñîíðà, ìèëëÿò îíëàðûí ùöíÿðè ìöãàáèëèíäÿ òÿøÿêêöð ÿëàìÿòè îëàðàã ãÿáèðëÿðè öçÿðèíäÿ óúà èìàðÿòëÿð, éÿíè àáèäÿëÿð òèêìèøëÿð. Ìîëéeð âÿ Øeêñïèð áó êèìè òÿçèìÿ ëàéèã øÿõñëÿðäÿíäèðëÿð êè, áèð-áèð ñàéìàüà eùòèéàú éîõäóð».2 ßëáÿòòÿ, ùÿãèãÿòÿí «ìèëëÿòèí òÿçèì âÿ òÿãäèðèíè» ãàçàíìûø Ìîëéeð «àëè ðöòáÿëÿðÿ» ÷àòìàìûø, «éöêñÿê àä» àëìàìûø, «ïàäøàù ñàðàéëàðûíà éàõûí àäàì» îëìàìûøäûð (Øeêñïèð äÿ áó úöð) âÿ Ì.Ô.Àõóíäîâ äà áó ñþçëÿðè, ýþðöíöð, Ìîëéeð ñÿíÿòèíÿ õöñóñè ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã, ïéeñ éàçìàã èøèíèí ÷îõ úèääè âÿ ìöùöì áèð èø îëäóüóíó òÿáðèçëè ùÿâÿñêàðûí äèããÿòèíÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí éàçìûøäûð; ÿñëèíäÿ, áó êîíòeêñòäÿ «àëè ðöòáÿ» äÿ, «éöêñÿê àä» äà Àõóíäîâóí þçö òÿðÿôèíäÿí Ìîëéeð ñÿíÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí eñòeòèê ìeéàðëàðäûð. Ùÿòòà Ôðàíñà òàðèõèíèí ÕÂÛÛ ÿñð êèìè «Ãûçûë ÿñð»èíäÿ áeëÿ, ìeáeë äöçÿëäÿí âÿ ìeáeëÿ öç ÷ÿêÿí Æàê Ïîêëeíèí (ùÿð÷ÿíä þç çÿùìÿòè èëÿ «Êðàë ìeáeëäöçÿëäÿíè âÿ êàìeðäèíeðè» ðöòáÿñèíè ãàçàíìûøäû âÿ áó, óñòà ïeøÿ÷èëÿð ö÷öí î çàìàíêû Ôðàíñàäà ÿí éöêñÿê àä èäè!) îüëó Æàí-Áàòèñò Ïîêëeí (Ìîëéeð îëñà áeëÿ!) «ïàäøàù ñàðàéëàðûíà éàõûí àäàìëàð» êèìè òàì ùöãóã, ãàðøûëûãëû eùòèðàì ÿëäÿ eäÿ áèëìÿçäè. Äöçäöð, Ìîëéeðèí ìöàñèðè âÿ àäàøû, Ôðàíñàíûí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ñàðàé íàçèðè Æàí Áàòèñò Êîëáeðèí äÿ àòàñû ìàùóä÷ó èäè, àììà Êîëáeð ìàùèééÿòúÿ èíçèáàò÷û èäè, ñèéàñÿò 1 2 Ô.Êþ÷ÿðëè. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû, Û ú., Áàêû, 1978, ñÿù. 435. Ì.Ô.Àõóíäîâ. ßñÿðëÿðè, ÛÛ ú., Áàêû, 1988, ñÿù. 215. 511 àäàìû èäè âÿ áóíà ýþðÿ äÿ þç áàúàðûüû âÿ ãàáèëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ «ÿùëè-ñàðàé» îëà áèëÿðäè (íeúÿ êè, ÿñð éàðûìäàí ñîíðà Êîðñèêàëû Áîíàïàðò Íàïîëeîí îëäó!). Áèç óíèâeðñèòeòäÿ îõóéàíäà èãòèñàäèééàò äÿðñèíäÿ «êîëáeðòèçì íÿçÿðèééÿñè»íè þéðÿíèðäèê âÿ èíäèêè êèìè õàòûðëàéûðàì, ìÿí ôèêðèìäÿ áó íÿçÿðèééÿíèí áàíèñè Êîëáeð èëÿ Ìîëéeðè ìöãàéèñÿ eäèðäèì: eéíè çöìðÿíèí èêè âÿ ÷îõ èñòeäàäëû íöìàéÿíäÿñè, àììà áèðèíè ñèéàñÿò íeúÿ áèð øÿõñè ôèðàâàíëûüà àïàðûá ÷ûõàðûá, î áèðèñèíè èñÿ ñÿíÿò áÿçÿí ÿñë úÿùÿííÿì ÿçàáëàðûíà äö÷àð eäèá... Ìîëéeð ñÿíÿòêàð èäè. Äöíéà òàðèõèíäÿ ÷îõ àç áþéöê ñÿíÿòêàð òàïìàã îëàð êè, çÿìàíÿñèíèí ùàêèìëÿðèíèí âÿ ùàêèì èäeîëîæèñèíèí òàì ðÿüáÿòèíè ãàçàíìûø îëñóí, ÷öíêè ñÿíÿòêàð (ÿñë ñÿíÿòêàð!) þçö ùÿìèøÿ çÿìàíÿñèíäÿí íàðàçûäûð, ùe÷ áèð èúòèìàè ãóðóëóø âÿ ùe÷ áèð ùþêìäàð ùÿéàòëà áàüëû, ýöçÿðàíëà, èúòèìàè-ñîñèàë âÿ ìÿíÿâè-ÿõëàãè ìöíàñèáÿòëÿðëÿ áàüëû ñÿíÿòêàðûí äàõèëè òÿëÿáàòûíû, ìÿíÿâè èñòÿéèíè, éÿíè îíóí ùóìàíèçìèíè, ÿçèëÿíèí, ÿäàëÿòñèçëèê ãóðáàíëàðûíûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìÿê eùòèðàñûíû ãàíe eäÿ áèëìÿç (Ôöçóëèíè õàòûðëàéàã, Øeêñïèðè, Ùþòeíè, Äîñòîéeâñêèíè õàòûðëàéàã, ëàï eëÿ ñîâeò äþâðöíöí Úàâèäèíè, Áóëãàêîâóíó, Ïëàòîíîâóíó õàòûðëàéàã!). Þëêÿñèíäÿ áèðúÿ íÿôÿð àú âàðñà, áèðúÿ íÿôÿð ùöãóãó òàïäàëàíìûø âàðñà, ñÿíÿòêàð çÿìàíÿñèíäÿí âÿ ãóðóëóøäàí íàðàçû îëàúàã... «Õÿñèñ», «Ñêàïeíèí êÿëÿêëÿðè», «Æîðæ Äàíäeí âÿ éàõóä àëäàäûëìûø ÿð», «Ñãàíàðeá», «Òàðòéöô», «Äîí Æóàí âÿ éàõóä äàø ãîíàã» âÿ áèð ÷îõ äèýÿð êîìeäèéàëàðû îõóéàðêÿí, èñòÿð-èñòÿìÿç, Ìîëéeðèí áþéöê âÿ ìÿøùóð ìöàñèðëÿðèíè õàòûðëàéûðñàí, õÿéàë ñÿíè î óçàã ÕÂÛÛ ÿñðÿ àïàðûð: Ôðàíñà, Ðèøeëée, ÕÛ Ëöäîâèê, Ìàçàðèíè, Ëàôîíòeí, Ðàñèí, Áóàëî... Ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ, êÿñêèí ñèéàñè eùòèðàñëàð, íÿñèëëÿð àðàñûíäà, ñöëàëÿëÿð àðàñûíäà, ÿãèäÿëÿð àðàñûíäà àíòîãîíèçì, eëìè-eñòeòèê éeíèëÿøìÿ ïðîñeñè âÿ ùÿìèøÿ áeëÿ áèð ïðîñeñ ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ãûçüûí ìöáàùèñÿëÿð... Âÿ áèðäÿí-áèðÿ Ìîëéeð! Áeëÿ áèð äàùèéàíÿ éöíýöëëöê, áeëÿ éóìîð... Ìîëéeð êîìeäèéàëàðûíûí áèð ÷îõó ñàðàé áàéðàìëàðûíäà, áèçèì éàõûí êå÷ìèøèìèçèí òÿáèðè èëÿ äeñÿê, «òÿíòÿíÿëè» ýeúÿëÿðäÿ òàìàøàéà ãîéóëìàã ö÷öí éàçûëûá, ëàêèí ñÿíÿòäÿ ùÿð øeéè èñòeäàä ùÿëë eòäèéèíÿ ýþðÿ, ùÿìèí «áàéðàìëàðäàí» âÿ «òÿíòÿíÿëÿðäÿí» ôÿðãëè îëàðàã, î ÿñÿðëÿð éàøàéûá âÿ éàøàéàí Ìîëéeð ãÿùðÿìàíëàðû íÿèíêè éàëíûç êëàññèñèçìèí ÷ÿð÷èâÿëÿðèíÿ, ùÿòòà çàìàí âÿ ìÿêàí ÷ÿð÷èâÿëÿðèíÿ ñûüûøìûð. 300 èë ÿââÿë î ãÿùðÿìàíëàðû éàøàäàí âÿ ýöëäöðÿí ùèññëÿð, öìóìèééÿòëÿ, èíñàí éàøàäûãúà éàøàéàúàã. 512 Ìîëéeð î èíñàíè ùèññëÿðèí, ùÿéÿúàíëàðûí ïàðëàã áÿäèè èíèêàñûíû éàðàòìûøäûð êè, eëì âÿ òeõíèêà èíêèøàô eòäèêúÿ äÿ, ñèéàñè-èúòèìàè êîíéóêòóðëàð áèð-áèðèíè ÿâÿç eòäèêúÿ äÿ, îíëàð ãàëàúàã. *** Ìîëéeð áèçèì ìöàñèðèìèçäèð âÿ Ìîëéeð áèçèì áàáàëàðûìûçûí ìöàñèðè îëäóüó êèìè, ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðèí äÿ ìöàñèðè îëàúàã. Ìèëëèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã èíñàí ùÿìèøÿ Ìîëéeðëÿ ñeâèíÿúÿê âÿ Ìîëéeðëÿ ôÿõð eäÿúÿê. Ëàêèí áèç éeíÿ äÿ 300 èë áóíäàí ÿââÿëÿ ãàéûäûðûã, áèð øÿõñ êèìè Ìîëéåðèí ùÿéàòûíû ýþçëÿðèìèçèí ãàðøûñûíäàí êe÷èðèðèê âÿ ÿëáÿòòÿ, ôèêèðëÿøèðèê êè, î íÿ ö÷öí áó äÿðÿúÿäÿ çèääèééÿòëè áèð âàðëûãäûð? Íÿ ö÷öí ñÿíÿòêàð àë÷àëäûãäàí, ìàääè ìÿùðóìèééÿòëÿðÿ âÿ ìÿíÿâè ñûõûíòûëàðà ìÿðóç ãàëäûãäàí, ôàúèÿëÿð éàøàäûãäàí âÿ þëäöêäÿí ñîíðà ãèéìÿòëÿíäèðèëèð? Äîüðóäàíìû òÿãñèð õèñëÿòäÿ äeéèë, àäèúÿ îëàðàã îíäàäûð êè, ñÿíÿòêàð ùÿìèøÿ ýÿëÿúÿéèí éeòèøäèðìÿñè îëóð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ìöàñèðëÿðè îíó áàøà äöøìöð? Êèëñÿ «Òàðòéöô»ö ãàäàüàí eòìèøäè âÿ 300 èëäÿí àðòûã áèð ìöääÿò ñÿùíÿëÿðè ôÿòù eäÿí, ñèéàñè âÿ úîüðàôè ñÿðùÿäëÿð òàíûìàéàí, ìöõòÿëèô ìèëëè òeàòð ìÿêòÿáëÿðèíèí éàðàíìàñûíà ñþâã eäÿí, ùÿòòà ñÿáÿá îëàí áó ÿñÿð Ìîëéåðèí þçöíöí ñàüëûüûíäà áeø èë ãàäàüà àëòûíäà ãàëìûøäûð... Êeøèø Ï.Ðóëëe êèìè îðòîäîêñ äèí õàäèìëÿðè Ìîëéeðè øeéòàí ÿìÿëëÿðèíèí èôàäÿ÷èñè êèìè òîíãàëäà éàíäûðìàüû òÿëÿá eäèðäèëÿð... Ùÿòòà Ìîëéeð þëäöêäÿí ñîíðà äà êèëñÿ îíóí äèíè ãàéäà èëÿ áàñäûðûëìàñûíà èúàçÿ âeðìÿìèøäèð âÿ Ìîëéeð ãÿáèðèñòàíëûüûí þçöíäÿ éîõ, êÿíàðäà, ãÿáèðèñòàíëûã ùàñàðûíûí àðõàñûíäà äÿôí eäèëìèøäèð... Ìîëéeðèí áþéöê ìöàñèðëÿðèíäÿí áèðè âÿ äîñòó Áóàëî, Ðàñèíÿ 7úè ìÿêòóáóíäà öðÿê àüðûñû èëÿ éàçûðäû: «Íÿ ãÿäÿð êè, òàõòà òàáóò âÿ áèð îâóú òîðïàã Ìîëéeðèí ýþçäÿí äöøìöø úÿñÿäèíè ùÿìèøÿëèê þðòöá àäàìëàðûí ýþçöíäÿí ýèçëÿòìÿìèøäè, ëîâüà òÿëõÿêëÿð ýóðóùó îíóí èíäè ùàìû òÿðÿôèíäÿí ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàíàí êîìeäèéàëàðûíû íèôðÿòëÿ ðÿää eäèðäè. Áèð éûüûí êöòáeéèí úàùèëëÿð áÿðëè-áÿçÿêëè ñàðàé ãèéàôÿñèíäÿ Ìîëéeðèí ÿñÿðëÿðèíèí òàìàøàëàðûíà ýeäÿð âÿ ùÿð áèð ìèñðàñûíäà áþéöê áèð öðÿê ÷ûðïûíàí ùÿð éeíè ïéeñèíè êöéÿ áàñûá ùþðìÿòäÿí ñàëìàüà ÷àëûøàðäûëàð. Ñàðàé ÿùëè áàøãà òàìàøà, þçýÿ áèð ÿéëÿíúÿ øþâãöíäÿ èäè, ãðàôèíéà òeàòðäà îíóí êîìeäèéàñûíà áàõäûüû çàìàí äÿùøÿò è÷èíäÿ ëîæàäàí ÷ûõûá ãà÷àð, ìàðêèç èêèöçëö âÿ ðè7-33 513 éàêàðëàðà ãàðøû ÷eâðèëìèø êÿñêèí èòòèùàìëàðû åøèäÿíäÿ, ìöÿëëèôè òîíãàëäà éàíäûðòìàüà ùàçûð îëàð, ñàðàé àäàìëàðûíû ÿëÿ ñàëûá ýöëìÿéÿ úÿñàðÿò eòäèéèíÿ ýþðÿ âèêîíò øàèðèí öíâàíûíà ëÿíÿò âÿ ñþéöøëÿð éàüäûðìàüû ÿñèðýÿìÿçäè... Ëàêèí Ïàðêëàðûí ãàé÷ûñû áèð ýöí ðÿùìñèçúÿñèíÿ þìöð êÿíäèðèíè êÿñäè âÿ çöëìÿò äöíéàñû îíó áèçäÿí ùÿìèøÿëèê ýèçëÿòäè. Éàëíûç áóíäàí ñîíðà ùàìû Ìîëéeðèí ýþçÿë äöùàñûíû eòèðàô âÿ ãÿáóë eòäè. Î çàìàíäàí ñÿùíÿäÿ ñöðòöëöá êþùíÿëÿí êîìeäèéàíûí äàùà ñÿñè ýÿëìèð, õeéëè ìöääÿòäèð êè, êîìeäèéà ëàë îëìóøäóð âÿ èíäè îíó éeíèäÿí àéàüà ãàëäûðûá äÿðäèíÿ ÿëàú åäÿñè áèð àäàì äà éîõäóð. Êîìeäèéà àõûðäà áeëÿ áèð øÿðÿôñèç âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöð».1 Àíúàã ñàü èêÿí ñÿíÿòêàðëàðà ùÿãèãè ãèéìÿòèí âeðèëìÿìÿñè áàõûìûíäàí áóðàñûíû ãeéä eòìÿéè ÿëàìÿòäàð áèëèðÿì êè, eëÿ Áóàëîíóí þçö — Ìîëéeðäÿí ñîíðà êîìåäèéàíûí «øÿðÿôñèç âÿçèééÿòÿ äöøäöéöíö» éàçàí áó áþéöê àëèì — Ìîëéeðèí ìÿøùóð «Ïîeçèéà ñÿíÿòè» ÿñÿðèíèí ö÷öíúö íÿüìÿñèíäÿ äeéèðäè: «Øÿùÿðëèëÿðèí, ñàðàé ÿùëèíèí ùÿéàòûíû þéðÿíèí; îíëàðûí àðàñûíäà íöìóíÿ ÷îõäóð, ñèç ÿí íöìóíÿâè õàðàêòeðëÿðè àõòàðûá òàïûí. Ìîëéeð îíëàðûí ùÿéàòûíû äèããÿòëÿ ìöøàùèäÿ åäèð, ÿýÿð î, úàìààòûí õîøóíà ýÿëñèí äeéÿ, áÿçÿí ñóðÿòëÿðè òÿùðèô åòìÿñÿéäè, ùÿãèãè øàäëûüû òÿëõÿêëèêëÿ ÿâÿç eäèá êîðëàìàñàéäû, áèçÿ éöêñÿê ñÿíÿò íöìóíÿñè îëàí ÿñÿðëÿð âeðÿ áèëÿðäè. Ëàêèí ÿôñóñ! Áó ìöÿëëèô þç ÿñÿðëÿðèíäÿ Òeðeíñè èëÿ Òàáàðeíè eéíèëÿøäèðìèøäèð! Êÿëÿêáàç Ñêàïeíèí ýèçëÿíäèéè êèñÿäÿ éöêñÿê øþùðÿò ãàçàíìûø «Ìèçàíòðîï» ìöÿëëèôèíè ýþðìöðÿì».2 ßââÿëà, îðàñûíû äeéÿê êè, Áóàëî «Ñêàïeíèí êÿëÿêëÿðè» êîìeäèéàñûíäàí ìèñàë ýÿòèðäèéè ñÿùíÿíè òÿùðèô îëóíìóø øÿêèëäÿ òÿãäèì eäèð. Êîìeäèéàäà òîðáàéà ýèðÿí Ñêàïåí éîõ, îíóí êÿëÿê èøëÿäèá ùÿìèí òîðáàéà ñàëäûüû âÿ àüàúëà êþòÿêëÿäèéè ãîúà Æeðîíòäóð. Èêèíúèñè âÿ ÿñàñû èñÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, Ìîëéeð éàðàäûúûëûüûíûí ìöùöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè ìÿùç îäóð êè, áó éàðàäûúûëûãäà «øÿùÿðëèëÿðèí, ñàðàé ÿùëèíèí» òèïèê õàðàêòeðëÿðè éàðàäûëìûøäûð âÿ Áóàëî þçö äÿ ñîíðàëàð, (Ìîëéeð þëÿíäÿí ñîíðà...) áó úÿùÿòè ýþðìöø âÿ ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð (eëÿ Ðàñèíÿ 7-úè ìÿêòóáóíäàí íöìóíÿ ýÿòèðäèéèíèç ïàð÷à áóíó ñöáóò eòìèðìè?). Äöíéà eñòeòèê ôèêðèíèí ïàðëàã íÿçÿðè íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí Áóàëî. Ïîeçèéà ñÿíÿòè. Áàêû, 1969, ñÿù. 73-74. (Áó ãèéìÿòëè íÿøðèí òÿðúöìÿñè, ìöãÿääèìÿñè âÿ øÿðùëÿðè ìÿðùóì ïðîôeññîð ß.Àüàéeâèíäèð.) 2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 58-59. 1 514 «Ïîeçèéà ñÿíÿòè» êëàññèçìèí eñòeòèê ìÿêòÿáèíèí òÿÿññöáöíö ÷ÿêÿí, áó úÿðÿéàíûí ãàíóíëàðûíû, ñÿðò âÿ ãÿòè òÿëÿáëÿðèíè ìöäàôèÿ eäÿí áèð ÿñÿð èäè âÿ áó áàõûìäàí, Ìîëéeðèí êîìeäèéàëàðû, èñòÿð-èñòÿìÿç, áÿçÿí òÿíãèä ùÿäÿôèíÿ ÷eâðèëèð. Åéíè çàìàíäà, ýþðöíöð, áóðæóà àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóø àðèñòîêðàò Áóàëî èëÿ ãàðà úàìààòäàí òóòìóø ÿéàíëàðà ãÿäÿð ìöõòÿëèô òÿáÿãÿ íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ïñèõîëîæèñèíÿ áÿëÿä îëìàã ìeéàðëàðû äà ìöõòÿëèô èäè. Ìîëéeð èñòeäàäû êëàññèñèçìèí ìöÿééÿí eòäèéè ÷ÿð÷èâÿëÿð ìÿùäóäëóüóíà ñûüìûðäû, çàùèðÿí êëàññèñèçìèí ôîðìàë òÿëÿáëÿðèíÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ÿìÿë îëóíóðäóñà äà, ìÿçìóí àçàäëûüû ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðûí (èëê íþâáÿäÿ êëàññèçìèí þçöíöí!) ôþâãöíäÿ èäè. Ìÿí éóõàðûäà éàçäûì êè, Ìîëéeð áèçèì ìöàñèðèìèçäèð. Áþéöê ñÿíÿòêàðëàð ùàããûíäàêû áó ìöëàùèçÿíè áèç òÿíãèääÿ, ÿäÿáè-eñòeòèê àðàøäûðìàëàðäà äÿôÿëÿðëÿ îõóìóøóã âÿ éÿãèí êè, îõóéàúàüûã, ÷öíêè ùÿãèãÿòäèð; ÷öíêè ñþùáÿò áÿøÿðè (âÿ ÿáÿäè!) ùèññ-ùÿéÿúàíëàðäàí ýeäèð, î ùèññ-ùÿéÿúàíëàðûí éöêñÿê áÿäèè-eñòeòèê èôàäÿñèíäÿí ýeäèð. ßëàìÿòäàð úÿùÿòëÿðäÿí áèðèñè äÿ áóäóð êè, Ìîëéeð éàëíûç ìÿíÿâè-ÿõëàãè ùèññ-ùÿéÿúàíëàðûí èôàäÿ÷èñè êèìè éîõ, eéíè çàìàíäà, ñÿíÿòêàðûí úÿìèééÿòÿ èúòèìàè-ñîñèàë ìöíàñèáÿòè âÿ áóíóí áÿäèè òÿúÿññöìö áàõûìûíäàí äà áèçèì ìöàñèðèìèçäèð. Ìèñàë ö÷öí, «Ñêàïeíèí êÿëÿêëÿðè» ö÷ éöç èéèðìè èë áóíäàí ÿââÿë (1671) ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð, ëàêèí îðàäà Ñêàïeíèí úÿìèééÿòèí (ÕÂÛÛ ÿñð ôðàíñûç ôeîäàë-áóðæóà úÿìèééÿòèíèí!) èëèéèíÿ èøëÿìèø ðöøâÿòõîðëóã âÿ áöðîêðàòèéà áàðÿäÿ äeäèéè ñþçëÿðÿ ôèêèð âeðÿê: « À Ð Ã À Í Ò . Éîõ, éàõøûñû áóäóð, èøè ìÿùêÿìÿéÿ âeðèì. Ñ Ê À Ï Å Í . Ýþð áèð íÿ äeéèðñèç e?! Ýþð áèð íÿéÿ ãÿðàð âeðèðñèç?! Áèëìèðñèç ìÿùêÿìÿäÿ íÿëÿð áàø âeðèð?! Éöç úöðÿ øèêàéÿò îëóð îðäà, áèð ùÿðúìÿðúëèê áàøëàéûð êè, ýÿë ýþðÿñÿí, úàíàâàð êèìè àäàìûí áàøûíûí öñòöíö àëûðëàð: áèð òÿðÿôäÿí ïðèñòàâëàð, áèð òÿðÿôäÿí âÿêèëëÿð, ìöâÿêêèëëÿð, øàùèäëÿð, êàòèáëÿð, ìÿðóçÿ÷èëÿð, îíëàðûí êþìÿê÷èëÿðè, íÿ áèëèì ìÿí, ùàêèìëÿð, ìèðçÿëÿð!.. Ùÿð áèðè äÿ ãàíóíäàí íeúÿ èñòÿéèð, eëÿ äÿ, èñòèôàäÿ eëÿéèð, ëàï ãÿïèê-ãóðóøà äà òàìàù ñàëûð. Ìöâÿêêèëèíèç î áèðè òÿðÿôëÿ ÿëáèð îëàúàã, áèð êe÷è ãèéìÿòèíÿ ñàòàúàã ñèçè. Âÿêèëèíèçè äÿ ñàòûí àëàúàãëàð, ùe÷ ìÿùêÿìÿéÿ äÿ ýÿëìÿéÿúÿê, ýÿëñÿ äÿ áàøëàéàúàã ùÿòÿðÿí-ïÿòÿðÿí äàíûøìàüà, ìÿòëÿá äÿ ãàëàúàã áèð òÿðÿôäÿ. Êàòèá ùe÷ þçöíöç îëìàéà-îëìàéà èòòèùàì ùþêìöíöçö îõóéàúàã. Ìÿðóçÿ÷èíèí ìèðçÿñè ñÿíÿäëÿðè ýèçëÿäÿúÿê, éà äà eëÿ ìÿðóçÿ÷èíèí þçö, ýóéà, î ñÿíÿäëÿðè ùe÷ ýþðìÿéèá!.. Éîõ, ÿéÿð áþéöê ÿçàá-ÿçèééÿòëÿ eëÿ eëÿñÿç êè, áeëÿ øeéëÿð 515 îëìàñûí, îíäà äà áàõûá ýþðÿúÿêñèç êè, àøíàëàðû, ùàêèìëÿðè ñèçèí ÿëeéùèíèçÿ ÷þíäÿðèáëÿð. Úÿíàá, óçàã îëóí, óçàã îëóí áeëÿ ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíäÿí! Èøè ìÿùêÿìÿéÿ âeðìÿê, úÿùÿííÿìèí è÷èíÿ ýèðìÿê êèìè áèð øeéäè. Ìÿí, âàëëàù, ìÿùêÿìÿíèí ÿëèíäÿí ãà÷ûá äöíéàíûí ëàï àõûðûíäà ýèçëÿíÿðäèì!.. À Ð Ã À Í Ò . Éîõ, ìÿùêÿìÿ áóíäàí éàõøûäû! Ñ Ê À Ï Å Í . Àõû, èøè ìÿùêÿìÿéÿ âeðìÿêäÿí þòðö äÿ ïóë ëàçûìäû. Ñÿíÿäëÿðè äöçÿëòìÿê ö÷öí õÿðú ÷ÿêìÿëèñèç, èìçàëàðû òÿñäèã eëÿìÿê÷öí äÿ õÿðú ÷ÿêìÿëèñèç, eòèáàðíàìÿ ö÷öí äÿ, ìöâÿêêèëëÿðÿ äÿ úèá õÿðúëèéè âeðìÿëèñèç, âÿêèëëÿðèí ÷ûõûøû ö÷öí äÿ, ùÿëÿ ñÿíÿäëÿðèí ñóðÿòèíè ÷ûõàðìàüû äeìèðÿì!.. Ìÿðóçÿ÷èëÿðÿ õÿðú ÷ÿêìÿëèñèç, ñÿíÿäëÿðè ðeéeñòðÿ ñàëàíäà õÿðú ÷ÿêìÿëèñèç, èìçà àòìàüà, àðàéûø ÷ûõàðìàüà, èøè òeçëÿøäèðìÿéÿ eëÿ áèð óúäàí õÿðúèíèç ÷ûõàúàã. Ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð ðöøâÿò âeðìÿëèñèç!..». Êÿëÿêáàç Ñêàïeí äîüðóäàí äà, eëÿ áèë êè, áó ñþçëÿðè áó ýöí (ÕÕÛ ÿñðÿ ãÿäÿì ãîéäóüóìóç áèð äþâðäÿ!) áèçèì úÿìèééÿòèìèç (ÕÂÛÛ ÿñð ôðàíñûç áóðæóà úÿìèééÿòè ùàðà, éàøàäûüûìûç ñîâeò úÿìèééÿòè ùàðà?!) ùàããûíäà äeìèøäèð... Àçÿðáàéúàí òeàòðûíûí Ìîëéeð éàðàäûúûëûüûíà ìöðàúèÿòè ÿñðèí ëàï ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéûð âÿ áèçèì ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûç, òeàòðøöíàñëûüûìûç äà áó áàðÿäÿ éàçìûøäûð (òÿÿññöô êè, èñòÿíèëÿí ãÿäÿð âÿ èñòÿíèëÿí ñÿâèééÿäÿ éîõ). 1902-úè èëèí 25 îêòéàáðûíäà Òàüûéeâ òeàòðûíûí ñÿùíÿñèíäÿ Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâóí «Õÿñèñ»äÿí òÿáäèë eòäèéè «Àüà Êÿðèìõàí ßðäÿáèëè» êîìeäèéàñû ßáäöððÿùèìáÿé Ùàãâeðäèéeâèí ãóðóëóøóíäà òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Úÿìè áèð èë ÿââÿë Áàêû òeàòðëàðû Ìàëû òeàòðûí ãàñòðîëëàðû çàìàíû ðóñ äèëèíäÿ «Õÿñèñ»ÿ òàìàøà eòìèøäè, èíäè èñÿ, Ìîëéeðèí ãÿùðÿìàíëàðû àðòûã Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äàíûøûðäûëàð âÿ «Àüà Êÿðèìõàí ßðäÿáèëè» áèëàâàñèòÿ òÿðúöìÿ éîõ, òÿáäèë îëñà äà, ÿùâàëàòûí âàãeÿñè Ïàðèñäÿí, Ùàðïàãîíóí eâèíäÿí ßðäÿáèëÿ, Àüà Êÿðèìõàíûí eâèíÿ êe÷èðèëñÿ äÿ, Ùàðïàãîíóí þçöíöí àäû Àüà Êÿðèìõàí âÿ ôðàíñûç ìÿèøÿòè Àçÿðáàéúàí ìÿèøÿòè èëÿ ÿâÿç îëóíñà äà Ìîëéeð èíòðèãàñû âÿ Ìîëéeð ýöëöøö ÿñàñ îëàðàã ãàëûðäû. Ñîíðàëàð Ìîëéeðèí áó âÿ äèýÿð ÿñÿðëÿðè äÿôÿëÿðëÿ Àçÿðáàéúàí òeàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëìóøäó âÿ àç ãàëà, 90 èëèí óçàãëûüûíäà, î çàìàíêû òeàòð ìÿíçÿðÿìèçÿ íÿçÿð ñàëäûãäà âÿ ÿëäÿ eäèëìèø eñòeòèê òÿúðöáÿíè èçëÿäèêäÿ áèç áeëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëèðèê êè, Ìîëéeð òàìàøàëàðûíäàêû áàø ðîëëàðûí Úàùàíýèð Çeéíàëîâ, Ìèðçÿàüà ßëèéeâ, Ùàúûàüà Àááàñîâ êèìè èôà÷ûëàðû Àçÿðáàéúàí ìèëëè àðòèñòëèê ìÿêòÿáèíäÿ ñàòè516 ðèê-éóìîðèñòèê ÿíÿíÿëÿðèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû éîëóíäà Àâðîïà êëàññèêàñûíäàí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ eòìèøëÿð. Ìîëéeð Àçÿðáàéúàí òeàòðûíûí, ÿýÿð áeëÿ äeìÿê ìöìêöíñÿ, äîüìà ìöÿëëèôèíÿ, ùÿòòà ìèëëè ìöÿëëèôèíÿ ÷eâðèëìèøäè. Úÿôÿð Úÿôÿðîâ ðeæèññîð Ìeùäè Ìÿììÿäîâóí 1946-úû èëäÿ Ì.ßçèçáÿéîâ àäûíà òeàòðäà òàìàøàéà ãîéäóüó «Îí èêèíúè ýeúÿ» (Â.Øeêñïèð) êîìeäèéàñûíûí óüóðñóçëóüóíäàí, «Ýÿðàéáÿéëè, Âÿëèõàíëû, Ìÿðäàíîâ êèìè êîìeäèéà óñòàëàðûíûí õàðàêòeð éàðàòìàã ïðèíñèïèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàãëàðûíäàí, çàùèðè èôàéà óéìàëàðûíäàí» áÿùñ eäÿðêÿí, áóíóí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðèíè äÿ áeëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèð: «Òeàòð Øeêñïèð êîìeäèéàëàðûíäàí ÷îõ, Ìîëéeðèí âÿ èñïàí êîìeäèéàëàðûíûí (éÿãèí êè, áèð íe÷ÿ ÿñÿðè òàìàøàéà ãîéóëìóø Ëîïe-äe Âeãà íÿçÿðäÿ òóòóëóð — Å.) òàìàøàéà ãîéóëìàñû ñàùÿñèíäÿ òÿúðöáÿéÿ ìàëèê èäè».1 Áóðàäà òÿáèè êè, Øeêñïèðëÿ Ìîëéeð, éàõóä Ëîïe-äe Âeãà ãàðøû-ãàðøûéà ãîéóëìóð, ÷öíêè ñþùáÿò äöíéà ìÿäÿíèééÿòè íÿùÿíýëÿðèíäÿí ýeòäèéè ö÷öí áeëÿ áèð ãàðøûäóðìà ìeòîäîëîæè áàõûìäàí äöçýöí îëìàçäû âÿ Úÿôÿð Úÿôÿðîâ êèìè ìþòÿáÿð áèð ãÿëÿì ñàùèáè äÿ áóíà éîë âeðìÿçäè; ýþðöíöð, ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, Ìîëéeð Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíèí ìèëëè ôàêòûíà ÷eâðèëìèøäè, êîìeäèéà òàìàøàëàðû èëÿ áàüëû ìèëëè-eñòeòèê þçöíöèôàäÿ ôîðìàëàøàðêÿí èëêèí áÿøÿðè òÿðêèáëÿðäÿí áèðè îëìóøäó. Òàìàì áàøãà (âÿ óçàã!) áèð õàëãûí — ôðàíñûç õàëãûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ ìÿùç ùÿìèí õàëãû—ôðàíñûç õàëãûíû èôàäÿ eäèá Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áó äÿðÿúÿäÿ òÿìàñäà îëìàã— áó, ÿëáÿòòÿ, ñÿíÿòèí áþéöêëöéöíäÿí, ñÿíÿòêàðûí ãàäèðëèéèíäÿí õÿáÿð âeðèð. ×îõ ÿëàìÿòäàðäûð êè, Ìîëéeðèí êîìeäèéàëàðû Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíèí Úàùàíýèð Çeéíàëîâ, Ùàúûàüà Àááàñîâ, Ìèðçÿàüà ßëèéeâ êèìè áþéöê êîìèêëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, ùÿòòà Ùöñeéí ßðÿáëèíñêè êèìè áþéöê òðàýèê ñÿíÿòêàðûí äà éàðàäûúûëûüûíäà èøûãëû èç áóðàõìûøäûð. «Çîðÿí òÿáèá» Àçÿðáàéúàíäà ìöõòÿëèô âàðèàíòäà —1907-úè èëäÿ Ùöñeéí Ìèðçÿúàìàëîâóí âÿ ßùìÿäáÿé Ìÿëèêîâ Ãÿìÿðëèíñêèíèí òÿáäèëèíäÿ òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð âÿ ßðÿáëèíñêè áèðèíúè òàìàøàäà ùÿêèì Åéâàç ðîëóíäà îéíàìûøäûð.2 Ìèñàë ö÷öí áàõ: Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Åëìëÿð Àêàäeìèéàñûíûí õÿáÿðëÿðè. ßäÿáèééàò, äèë âÿ èíúÿñÿíÿò ñeðèéàñû, 1969, ¹ 4. 2 Ú.Úÿôÿðîâ. Àçÿðáàéúàí òeàòðû, Áàêû, 1974, ñÿù. 230-231. 1 517 Àðòèñò Àááàñ Ðçàéeâ õàòèðÿñèíäÿ éàçûð êè, Ùÿìèäÿ õàíûì Ìÿìÿäãóëóçàäÿíèí âàñèòÿ÷èëèéè èëÿ ùÿìèí òàìàøà Òèôëèñ Ìöñÿëìàí Õàíûìëàðû Úÿìèééÿòè Õeéðèééÿñè ö÷öí äÿ îéíàíûëìûø âÿ ßðÿáëèíñêè áàø ðîëäà «òàìàøà÷ûëàðûí äÿôÿëÿðëÿ ýóðóëòóëó àëãûøëàðûíà íàèë îëìóøäóð».1 (Ãeéä eäÿê êè, «Çîðÿí òÿáèá» Àçÿðáàéúàí Äeìîêðàòèê Ðeñïóáëèêàñû çàìàíûíäà äà Ìàèëîâ òåàòðûíûí ñÿùíÿñèíäÿ òàìàøàéà ãîéóëìóø âÿ Àçÿðáàéúàí òeàòðëàðû àðàñûíäà ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíìûøäûð.) Ùÿðýàù ìöàñèðëÿðè ùÿëÿ 1904-úö èëäÿ «Õÿñèñ» òàìàøàñûíäà áàø ðîëóí èôà÷ûñû êèìè Úàùàíýèð Çeéíàëîâóí «òàìàøà÷ûëàðû ùeéðàí eòäèéèíè»2 éàçûðäûñà, áóðàäà, ÿëáÿòòÿ, òÿÿúúöáëö áèð øeé éîõ èäè, ÷öíêè Úàùàíýèð Çeéíàëîâ êîìèê èäè âÿ îíóí ìÿùç êîìèê èñòeäàäû Ìîëéeð êîìèçìè èëÿ âÿùäÿòäÿ ùeéðàíeäèúè îëóðäó. Ëàêèí ßðÿáëèíñêè êèìè áèð òðàýèêèí äÿ èñòeäàäû êîìèê áèð âöñÿòëÿ ïàðòëàéûðäûñà, áó, éÿãèí êè, áÿäèè ìÿòíèí èñòeäàäû îéíàòìàã (âÿ îéàòìàã!) ö÷öí, ìöíáèò çÿìèí éàðàòìàñû èëÿ äàùà àðòèã äÿðÿúÿäÿ øÿðòëÿíèðäè. Áèçèì íÿçÿðäÿí êe÷èðäèéèìèç ìÿõÿçëÿðÿ ýþðÿ, ñîâeòëÿøìèø Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíäÿ Ìîëéeðèí «Õÿñèñ» (Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâóí òÿáäèëèíäÿ «Àüà Êÿðèìõàí ßðäÿáèëè»), «Çîðÿí òÿáèá» êîìeäèéàëàðûíäàí áàøãà «Æîðæ Äàíäeí» (òÿðúöìÿ÷è Ì.Ìÿììÿäîâ), «Úÿáðÿí eâëÿíìÿê» (òÿðúöìÿ÷è ß.Ñ.Èáðàùèìçàäÿ) äÿ òàìàøàéà ãîéóëìóø âÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíìûøäû. «Çîðÿí òÿáèá»3 âÿ «Úÿáðÿí eâëÿíìÿê» àéðûúà êèòàá øÿêëèíäÿ íÿøð äÿ îëóíìóøäó. Àçÿðáàéúàí òeàòðû ñîâeò äþâðöíäÿ äÿ äÿôÿëÿðëÿ Ìîëéeðèí éàðàäûúûëûüûíà ìöðàúèÿò eòìèøäèð: Èñìàéûë Ùèäàéÿòçàäÿíèí òÿðúöìÿñèíäÿ «Áàüà ãûíûíû áÿéÿíìèð», Ìèðúÿôÿð Ìþùñöìîâóí òÿðúöìÿñèíäÿ «Äîí Æóàí», éeíÿ äÿ ß.Ãÿìÿðëèíñêèíèí òÿðúöìÿñèíäÿ «Çîðÿí òÿáèá» («Çîðàêû òÿáèá»), òÿðúöìÿ÷èñèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëìÿäèéèìèç «Ýþðäöéöíöçÿ èíàíìàéûí», Í.Íóðóéåâèí òÿáäèëèíäÿ «Ìûããû Êÿðèì» âÿ «Úàíúóð Ñÿìÿä» âÿ ñ. Äþâðöí ìöðÿêêÿáëèéè, eñòeòèê ìeéàðëàðûí ãàðøûëàøäûðûëìàñû âÿ áÿçÿí eéáÿúÿð ùàëà ñàëûíÙ.ßðÿáëèíñêè. Àêòéîðóí ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ äàèð ñÿíÿäëÿð ìÿúìóÿñè. Òîïëàéàí, òÿðòèá eäÿí âÿ êîììeíòàðèéà ìöÿëëèôè Ãóëàì Ìÿììÿäëè, Áàêû, 1967, ñÿù.60. 2 Éeíÿ îðàäà, ñÿù. 98. 3 Áàõ: Ú.Çeéíàëîâ. Ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà ñÿíÿäëÿð. Òîïëàéàí, òÿäãèã eäÿí âÿ êîììeíòàðèéà ìöÿëëèôè Ã.Ìÿììÿäëè, Áàêû, 1968, ñÿù. 144. «Áàêû, 1912. Áàêû, 1913, (Íàøèðè Ì.ß.ßëÿêáÿðîâ). 1 518 ìàñû, éeíè èäeîëîýèéàíûí áèð òÿðÿôäÿí ìöúÿððÿäëèéè, éÿíè ãåéðèêîíêðåòëè, àíëàøûëìàìàñû âÿ ìèëëè áÿäèè-eñòeòèê ÿíÿíÿëÿðÿ çèää îëìàñû, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ãÿääàðëûüû, òÿáèè êè, Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíäÿ Ìîëéeð òàìàøà÷ûëàðûíûí äà òàëeéèíÿ òÿñèð ýþñòÿðèðäè. 1924-úö èëäÿ «Æîðæ Äàíäeí» òàìàøàéà ãîéóëìóøäó (òÿðúöìÿ÷è Ì.Ìÿðäàíîâ, ãóðóëóø÷ó ðeæèññîð À Òóãàíîâ, áàëeòìeéñòeð Ñeðýeéeâ, áàø ðîëóí èôà÷ûñû È.Òàëûáëû) âÿ áó eëÿ áèð äþâð èäè êè, Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ãàðøûñûíäà áèð áÿëà îëàí (áóíóí àëòûíû áèç ÷îõ ÷ÿêäèê âÿ ÷ÿêìÿêäÿ äÿ äàâàì eäèðèê...) âóëãàð ñîñèîëîýèçì òÿìàéöëëÿðè ýeò-ýeäÿ ãöââÿ òîïëàéûð âÿ úþâëàí eòìÿéÿ áàøëàéûð, ïàðòèéàíûí ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿ, õöñóñÿí, ÿäÿáè èðñÿ ìöíàñèáÿòäÿ ðÿñìè (âÿ ìÿúáóðè!) èäeîëîæèñèíÿ ÷eâðèëèðäè. Àçÿðáàéúàí òeàòðûíûí áèëèúèñè âÿ ôÿäàèëÿðèíäÿí áèðè Úÿôÿð Úÿôÿðîâ ùÿìèí äþâðëÿ áàüëû éàçûðäû: «Áeëÿ ùeñàá îëóíóðäó êè, «êàïèòàë ùàêèìèééÿòè äþâðö» (äûðíàã ìöÿëëèôèíäèð-Å.) ÿñÿðëÿðèíèí òàìàøàñû çàìàíû éàëíûç ýþçäÿí ñàëìàã, èôøà eòìÿê, ìÿñõÿðÿéÿ ãîéìàã èøè èëÿ ìÿøüóë îëìàã ëàçûìäûð» âÿ «Æîðæ Äàíäåí» òàìàøàñûíûí «ïéeñèí ìÿçìóíóíà ùe÷ áèð äÿõëè îëìàéàí ðÿãñ äèâeðòèñìåíòëÿðè èëÿ, ãàðà÷û ðÿãñëÿðè èëÿ (ñÿùíÿ eòèêàñûíäàí êÿíàðà ÷ûõàí ðÿãñëÿð ùÿëÿ áèð éàíà ãàëñûí — Ú.) éöêëÿíäèéèíè» ýþñòÿðèðäè. Åëÿ áó ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ áó òàìàøàíûí àäû äÿéèøäèðèëèá «Ñÿôeùëÿøìèø êèøè» (?!) ãîéóëìóøäó. Ñîâeòëÿøìÿíèí èëêèí äþâðëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã áó úöðÿ «éeíè» eñòeòèê ïðèíñèïëÿð éeòìèø èë ÿðçèíäÿ, éóõàðûäà éàçäûüûì êèìè, áèçèì ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ àðòûã çèéàí âóðìóøäóð âÿ áó àéðûúà áèð úèääè ñþùáÿòèí ìþâçóñóäóð, ëàêèí áþéöê ñÿíÿò äÿ îíà ýþðÿ ÿñðëÿðèí çàìàí ñÿðùÿäëÿðèíè òàíûìûð, äþâðöí ÿí ãîðõóíú ñèéàñè-èúòèìàè êîíéóíêòóðà òÿçéèãèíÿ áeëÿ, ñèíÿ ýÿðèð êè, ùÿìèí çàìàí ñÿðùÿäëÿðèíäÿí äÿ, ùÿìèí òÿçéèãäÿí äÿ ãàò-ãàò ýöúëö âÿ ãàäèðäèð. Ìîëéeð êîìeäèéàëàðû äþâðöí áöòöí ñûíàãëàðûíäàí ÷ûõìûø âÿ ñîí éeòìèø èëäÿ ùÿìèøÿ Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñè èëÿ áèðëèêäÿ îëìóøäóð. Ìîëéeð áÿçÿí òeç-òeç, áÿçÿí èñÿ òÿÿññöô êè, ýeú-ýeú òàìàøàéà ãî1 2 3 Ùþðìÿòëè Ã.Ìÿììÿäëèíèí ñàëíàìÿñèíäÿí áeëÿ ÷ûõûð êè, ÿñÿð 1924-úö èëèí éàíâàðûíäà òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð (áàõ: Àçÿðáàéúàí òeàòðûíûí ñàëíàìÿñè, Áàêû, 1983.). Ú.Úÿôÿðîâ èñÿ áó òàìàøàíûí òàðèõèíè 14 äeêàáð 1923-úö èë êèìè ýþñòÿðèð: (Ú.Úÿôÿðîâ. Àçÿðáàéúàí òeàòðû. Áàêû, 1974, ñÿù. 112). 2 Ú.Úÿôÿðîâ. Àçÿðáàéúàí òåàòðû, Áàêû, 1974, ñÿù 147. 3 Éåíÿ îðàäà. 1 519 éóëìóøäóð, ëàêèí Ìîëéeð ñÿíÿòèíèí Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíäÿêè éeðè eëÿ áèð äÿãèã ìÿùÿááÿò âÿ ùþðìÿòëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð êè, î áó èíòeðâàëëàðäàí àñûëû îëìàéàðàã «îçöìöçöíêöäöð». — Þç Ìîëéeðèìèç. *** Àëëàù-òààëà Ìîëéeðè ñÿùíÿ ö÷öí éàðàòìûøäû, î ñÿùíÿ ö÷öí éàçûðäû âÿ þçö äÿ àðòèñòëèê eäèðäè, þç ðîëëàðûíû ñÿùíÿäÿ þçö îéíàéûðäû, ñÿùíÿ ö÷öí éàøàìûøäû âÿ ñÿùíÿäÿ äÿ þëìöøäö. 1673-úö èëèí áèð ãûø ýöíöíäÿ, ôeâðàë àéûíûí 17-äÿ Ïàëe-Ðîéàëäà «Éàëàí÷û õÿñòÿ»íèí äþðäöíúö òàìàøàñû ýeäèðäè. Áöòöí ýöí þçöíö ïèñ ùèññ eäÿí Ìîëéeð Àðãàí ðîëóíó îéíàéàðàã «òàìàøà÷ûëàðû îíóí éàëàí÷û õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ ýöëäöðöá-ÿéëÿíäèðèð, þçöíöí èñÿ ùÿãèãè þëöìö èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäû» . Ëàêèí î ãûø ýeúÿñè úèñìàíè ãÿëÿáÿ Ìîëéeðèí éîõ, þëöìöí îëäó: ñÿùíÿäÿ êîíâóëñèéà òóòìóø Ìîëéeð ãàí ãóñàðàã òàìàøàäàí áèð ñààò ñîíðà ùàãã äöíéàñûíà êþ÷äö, ñÿíÿòè èñÿ áó äöíéàäà éàøàéàíëàð ö÷öí, ÿñðëÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç eòäèêúÿ, áó äöíéàéà ýÿëÿíëÿð ö÷öí ãàëäû. 1 9 èéóí 1990. É.Ýèíçáóðã. Ñàìàðèé Âåëèêîâñêèé. Êîìåäèîãðàô «Âåëèêîâî âåêà» (V êíèãå: Ìîëéåð. Ïîëíîéå ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé â òðéîõ òîìàõ, ò. 1, Ì., 1985, ñòð. 56.). 1 520 ßDßBÈ PROSES. OLUM, ÉA ÞLÖM? BÈRÈNCÈ MßQALß Azÿrbaycan yaçû÷ûlarûnûn IX qurultayû qurtardûqdan sonra, bu ali (ùÿð ùalda, ali olmalû idi...) ÿdÿbiyyat toïlantûsû ùaqqûídakû ilk rÿsmi mÿlumaòdà deyilirdi: «Qurultayûí èøòèðàê÷ûlarû son onillikdÿ Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûíûí mövÿffÿqiééÿòlÿri vÿ nþqsanlarû ùaqqûída ÿtraflû, möfÿssÿl danûøìûøëàð» («Kommunist», qÿz., 23 mart, 1991) vÿ bu... aü yalan idi. Qurultayda nÿinki «ÿtraflû, möfÿssÿl» ÿdÿbi ñþùbÿt àïàðûldû, ömuìèééÿòlÿ, mÿtlÿbÿ dÿxli yox iìèø kimi, ÿdÿbi ïðîñåñin vÿziyyÿtindÿn (ùÿm dÿ acûnacaqlû vÿziyyÿtindÿn!) demÿk olar ki, tamam sÿrf-nÿzÿr edildè. Áèð tÿrÿfdÿn, «birinin adûíû ÷ÿkÿrÿm, o biri mÿndÿn rÿncideyi-ùal olar, yaxøûéà éàõøû deyÿrÿm, ïèñi yazan mÿndÿn inciyÿr ki, bÿs, mÿn? ïèñÿ ïèñ deyÿrÿm, onsuz da aürûyan baøûmû daùa da aürûdaram» — komformist siyasÿti, digÿr tÿrÿfdÿn isÿ daxili kin-ködurÿt, intiqam÷ûlûq ÿùvali-ruùiyyÿsi ona gÿtirib ÷ûxardû ki, o ali (!) mÿclisdÿ ìöàsir Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatû ùaqqûída ciddi (ùå÷ yarûmciddi dÿ...) ñþùbÿt getmÿdi. Ìöàsir ÿdÿbiyyatûí ïðîáëemlÿri áÿzÿn êëàññèêlÿrimiz, dastanlarûmûz ùaqqûndakû öìóìè vÿ mÿlum mölaùiçÿlÿrin, bÿzÿn dÿ möcÿrrÿd vÿ øöar÷û ambisiyalarûn arxasûnda qaldû. Ùalbuki ciddi ÿdÿbi ñþùbÿtÿ bþéöê eùtiéac var idi vÿ o eùtiyac, olsun ki, bu gön — siyàñiictimai, sosial kataklizm vÿ mèëli oyanûø zamanûnda ÿââÿlki dþvrlÿrÿ nisbÿtÿn daùa artûqdûr. Éÿqin elÿ buna gþrÿ dÿ qurultayûn gediøatûndan narazûlûq möõòÿlif mÿtbuat sÿùifÿlÿrindÿ þz ÿksini taïdû vÿ bu baxûmdan o yazûlardan bir qisminin qûsa icmalûíû vermÿk, elÿ bilirÿm ki, yeðinÿ äöøÿr. Vaqif Éusifli «Nÿ gþzlÿyirdik... Âÿ nÿ gþrdök?» adëû mÿqalÿsindÿ yazûrdû: «Qurultayda... bir-iki ÷ûxûøû istisna elÿmÿklÿ, ÿdÿbiyyatûmûzûn ïðîáëemlÿrindÿn ñþç deyilmÿdi» («Èlùam», qÿz., 2 aïrel, 1991). «Azadëûã» qÿzetindÿki qeydlÿrdÿ möÿllif — «Qurultay Éaçû÷ûlar Èttifaqûnûn adûnû dÿyiøib Azÿrbaycan Éaçû÷ûlar Birliyi qoydu. 521 Ad dÿyiøsÿ dÿ, mÿzmun dÿyiømÿdi» — deyÿ tÿÿssöôönö bildirirdi (28 mart, 1991). Vaqif Nÿsib «Qurultayda deyÿ bilmÿdiklÿri»ni mÿtbuatda dedi («Éol», ¹ 3, 1991), Aüÿddin Mansurzadÿ «ÿäÿáèyyatûmûzûí incÿ döyönlÿri à÷ûëmadû» — deyÿ ÿvvÿlcÿ «Bakû» qÿzetindÿ «IX qurultayûn èøindÿn yaçû÷ûlarûn ÿksÿriyyÿtinèí narazû qaldûüûíû» bildirdi (26 mart, 1991), sonra isÿ: «Ùþrmÿtli redaktor! Sizÿ tÿqdèì etdiyiì bu yazûnû Azÿrbaycan yaçû÷ûlarûíûn IX quruëòaéûíäa edÿcÿyim ÷ûõûøûí ÿsasûnda qÿlÿmÿ alìûøam. Èki dÿfÿ qurultayûí rÿyàñÿt ùeyÿtinÿ möraciÿt etsÿm dÿ, mÿnÿ ñþç verilmÿdi. Dözönö deyim, indi buna ùeyfslÿnmirÿm. ×öíêè o cör... qurultayda daíûømàüûn ùe÷ bir mÿnasû da yox idi...» — deyÿ «Éeni ôèêèð»dÿ ÷ûxûø etdi (17 aïrel, 1991). Éenÿ dÿ «Éeni ôèêèð» dÿqiq bir sarkazm ilÿ yazdû: «Qurultayûn getdiyi iki gön ÿrzindÿ möõòÿlif ÷ûxûølarda vÿ mÿðuzÿlÿrdÿ Moskvanûn — mÿrkÿzin son illÿrdÿ Azÿrbaycana vÿ burada baø verÿn ùadisÿlÿrÿ èkiözlö mönasibÿtinin ùaqëû olaraq tÿnqid edildiyi mÿqamlar oldu. SSRÈ Éazû÷ûëar Èttifaqûíûn Moskvada ke÷irilÿcÿk íþâáÿti qurultayûna íöìàyÿndÿlÿr se÷ilÿrkÿn vÿziyyÿt birdÿn-birÿ dÿyiødi. «Qûrmûzû imïeriya»íû odlu-alovlu tÿnqid atÿøinÿ tutan bÿzi yaçû÷ûlar onun ïaytaxtûna — qurultaya getìÿk ö÷öí canfÿøanlûq gþstÿrmÿyÿ baøladûlar» (28 mart, 1991). ßlÿkbÿr Salaùzadÿ «ßdÿbi möùitimizdÿ sanki ùÿr addûm þl÷ölö-bè÷èëè, ùÿr øåé tÿmÿnnalû; qeyri-adi ùadisÿ, gþzlÿnilmÿz sevinc qûtlûüûdûr... Êþêlö nÿ dÿyiøib son illÿrdÿ?» — deyÿ bildirdi: «Mÿn bu qurultaya getmÿdim — yaçû÷û tÿøkilatûmûzûí bóýönkö ïassivliyinÿ etiraz kimi, þçömÿ etiraz kimi» («Éeni ôèêèð», qÿz., 4 aïrel, 1991). Azÿrbaycan Éazû÷ûëar Birliyinin katibliyi bu narazûlûqlara «Subyektiv fèkèrlÿr vÿ obyektiv ùÿqiqÿt» baølûüû ilÿ cavab verdi vÿ áöòöí bu ñþç-ñþùbÿti öìóìèlÿødiðìÿk istÿdi: «Azÿrbaycan Éaçû÷ûlar