Ergenlerin Risk Alma Davranışı ile Ebeveynleri ve Akranlarıyla Olan

Ergenlerin Risk Alma Davranışı ile
Ebeveynleri ve Akranlarıyla Olan
İlişkilerinin Niteliği Arasındaki İlişkiler*
Uzm. Psk. Nilay PEKEL-ULUDAĞLI,
Doç.Dr. Melike SAYIL,
Doç.Dr. Asiye KUMRU,
Uzm. Psk. Fatih BAYRAKTAR,
Uzm. Ahu ÖZTÜRK,
Uzm. Psk. Yeliz KINDAP
* Bu araştırma TÜBİTAK-SOBAG tarafından 105 K 029 no’lu proje
ile desteklenmektedir.
Ergenlerde Risk Alma Davranışı
Yaşamın diğer dönemleri ile
karşılaştırıldığında ergenlik yıllarında risk
alma davranışları daha yüksek oranda
görülmektedir (Elliott ve Lambourn, 1999).
„ Ebeveynin ergeni izlemesi ya da
yasaklama getirmesi gibi davranışları ve
ergenin akran ilişkileri risk alma
davranışlarının görülmesinde belirleyici
olmaktadır (Mounts, 2001; Lansford ve
ark., 2003).
„
Araştırmanın Amacı
„
Yapılan bu çalışma ile ergenlik
dönemindeki gençlerin, ebeveynleri ve
akranları ile olan ilişkilerinin, risk alma
davranışları üzerindeki etkileri
incelenecektir.
Araştırma Soruları
Ergenlerin risk alma davranışı cinsiyete ve
sınıf düzeyine göre farklılık göstermekte
midir?
„ Ergenlerin anne ya da baba eğitim
düzeyleri risk alma davranışlarını
yordamakta mıdır?
„ Ergenlerin yakın ya da karşı cinsten
arkadaşa, olumlu ya da olumsuz arkadaş
niteliğine sahip olmaları risk alma
davranışlarını yordamakta mıdır?
„
Araştırma Soruları
Ergenlerin ebeveynleri tarafından izlenmesi
ve ebeveynle yakın iletişime sahip olmaları
risk alma davranışlarını yordamakta mıdır?
„ Ebeveynlerin çocuklarına akran ilişkileri
konusunda rehberlik etmeleri,
desteklemeleri ve yasaklama davranışları
ergenlerin risk alma davranışlarını
yordamakta mıdır?
„
YÖNTEM
„
Katılımcılar
Bu araştırma, çocukluk döneminden yetişkinlik
dönemine geçişte sosyal ilişkiler ve karakter
gelişimi ile ilgili olarak devam etmekte olan bir
araştırma projesinin ön çalışma verilerine
dayanmaktadır. Ön çalışma, 2005-2006 öğretim
yılı bahar döneminde, Ankara’da orta
sosyoekonomik düzeyden iki lise (lise 1 ve 2.
sınıflar) ve iki üniversiteye (üniversite 1., 2., 3. ve
4. sınıflar) devam eden öğrenciler ile
gerçekleştirilmiştir.
Çalışmaya 248’,i kız (% 57.4), 184’ü erkek (%
42.6) olmak üzere toplam 432 öğrenci katılmıştır.
Katılımcıların 197’si lise (% 46) öğrencisi, 235’i
üniversite (% 54) öğrencisidir. Örneklemin yaş
ranjı 14-29 yaş arasında değişmekte olup, yaş
ortalaması 18.75’dir (S = 3.01).
„
Veri Toplama Araçları
1. Risk Alma Ölçeği: Bayar (1999) tarafından
geliştirilen ölçeğin 20 maddesi kullanılmıştır. 5
dereceli ölçeğin (1 = hiçbir zaman, 5 = her zaman)
Cronbach alfa iç tutarlık katsayısı .81’dir. Ör.
“Çakı, bıçak vb. kesici aletleri taşımak”, “Hız
sınırını aşacak şekilde araba kullanmak”.
2. Ergen Aile Süreci Ölçeği:
Vazsonyi ve ark. (2003) tarafından geliştirilen
ve bu ön çalışma kapsamında Türkçe’ye
uyarlaması yapılan ölçek 25 maddeden
oluşmaktadır. Ölçek, çocukların, hem anne
hem de babalarıyla olan ilişkilerinin niteliğini
ölçmektedir ve 5 dereceli olarak
puanlanmaktadır. Ölçeğin alt boyutlarının iç
tutarlık katsayısı yakınlık (Annem bana
yeterince sevgi/ilgi gösterir) için .78, destek
(Ör. Annem bazen beni diğer insanların
önünde zor durumda bırakır-ters puanlanan
madde) için .68,
izleme (Ör. Boş zamanlarımda dışarı
çıktığımda annem kiminle ve nerede
olduğumu bilir) için .83, yakın iletişim
(Senin için önemli olan şeyleri annenle ne
sıklıkta konuşursun?) için .85, çatışma (Ör.
Annenle ne sıklıkta anlaşmazlık yaşarsın
ya da tartışırsın?) için .71 ve akran kabulü
(Ör. Annen arkadaşlarını ne sıklıkta
onaylar?) için .64’tür.
3. Ebeveyn Akran Yönetimi Ölçeği: Mounts (2002)
tarafından geliştirilen ve bu ön çalışma
kapsamında Türkçe’ye uyarlaması yapılan ölçek
25 maddeden ve rehberlik (Ör. Eğer arkadaşlarım
anne-babamın onaylamayacağı şeyler yaparsa
onlarla arkadaşlığımı keserim), tarafsızlık (Annebabam arkadaşlıklarımla ilgilenmeyi kendilerine
dert edinmez), yasaklama (Anne-babam
arkadaşlarımdan hoşlanmadıklarını söyler) ve
destekleme (Anne-babam beğendikleri çocukları
eve çağırmam konusunda beni destekler) olmak
üzere dört alt boyuttan oluşmaktadır.
Ancak orijinal formundan farklı olarak
tarafsızlık alt boyutu ayrı bir boyut olarak
ayrışmamış, Türk örneklemindeki ergenler
tarafından olumsuz olarak algılandığına
işaret edecek biçimde bazı maddeleri
rehberlik ve desteklemeyle ters yönde
yüklenmiştir. Alt boyutların Cronbach Alfa
iç tutarlık katsayıları destek için .75,
yasaklama için .74 ve rehberlik için .67,
ölçeğin toplam iç tutarlık katsayısı ise .77
olarak bulunmuştur.
4. Arkadaş Niteliği Ölçeği: Bukowski ve ark. (1994)
tarafından geliştirilen ve bu ön çalışma
kapsamında Türkçe’ye uyarlaması yapılan ölçek
23 maddeden ve eşlik etme (Ör. Arkadaşım ve
ben, okuldan sonra ya da hafta sonları birbirimizin
evine gideriz), yardım/destek (Ör. İhtiyacım
olduğunda arkadaşım bana yardım eder), yakınlık
(Ör. Arkadaşımla birlikteyken mutluyum), güven
(Ör.Okulda ya da evde bir sorun yaşarsam, bunu
arkadaşımla konuşabilirim) ve çatışma (Ör.
Arkadaşım ve ben birçok şey hakkında
anlaşamayız) olmak üzere 5 alt boyuttan
oluşmaktadır.
Ölçeğin ilköğretim ve lise öğrencileri için
toplam Cronbach Alfa iç tutarlık katsayısı
.88, olumlu arkadaş niteliği için .92 ve
olumsuz arkadaş niteliği için .69 olarak
bulunurken, üniversite öğrencileri için
toplam iç tutarlık katsayısı .88, olumlu
arkadaş niteliği için .93 ve olumsuz
arkadaş niteliği için .79 olarak
bulunmuştur.
BULGULAR
„
Ergenlerin en sık ve en az görülen risk
alma davranışları
Ergenlerde en sık görülen risk alma davranışları
yaya geçidi kullanmamak (M = 3.38 S = 1.30 ),
gerektiğinden fazla para harcamak (M = 3.04 S =
1.24) ve alkollü içecek kullanmaktır (M = 2.47 S =
1.61 ). En az görülen risk alma davranışları ise
içkili araba kullanmak (M = 1.07 S = .29 ), riskli
(korunmasız ve bulaşıcı hastalık riski olan kişilerle)
cinsel ilişkiye girmek (M = 1.06 S = .29 ) ve uyarıcı
madde veya uyuşturucu kullanmak (M = 1.03 S =
.20 ) olarak bulunmuştur.
„
Risk Alma Davranışında Sınıf Düzeyi ve
Cinsiyet Farklılıkları
Ergenlerin risk alma davranışında sınıf düzeyi ve
cinsiyet farklılıklarının incelenmesi amacıyla 2x5
faktörlü varyans analizi yapılmıştır. Analiz
sonuçlarına bakıldığında hem cinsiyetin (F (1,
422) = 89.13; p<.001) hem de sınıf düzeyinin (F
(4, 422) = 16.17; p<.001) risk alma davranışı
üzerinde temel etkisi bulunmuştur. Buna göre
erkek öğrenciler (M = 37.57) kız öğrencilere(M =
31.43) göre daha fazla oranda risk alma davranışı
göstermektedirler.
Tukey analizi ile sınıf düzeyleri
arasındaki farklılıklar incelendiğinde ise
lise 1. sınıf öğrencilerinin, üniversite 1. (q
= 5.33; p<.001), üniversite 2. (q = 6.57;
p<.001), üniversite 3. ve 4. (q = 7.35;
p<.001) sınıf öğrencilerine göre daha az
oranda risk alma davranışı gösterdikleri
görülmüştür.
„
Ergenlerin Akran ve Ebeveyn
İlişkilerinden Risk Alma Davranışlarının
Yordanması
Ergenlerin akran ve ebeveyn ilişkilerinin risk
alma davranışlarını yordayıp
yordamadığının belirlenmesi için hiyerarşik
regresyon analizi yapılmıştır.
„
Analize ilk adımda cinsiyet, okul düzeyi,
anne ve babanın eğitim düzeyi, ikinci
adımda ergenin yakın ve karşı cinsten bir
arkadaşa sahip olup olmaması, olumlu ve
olumsuz arkadaş niteliği, üçüncü adımda
ise ebeveynle yakın iletişim, ebeveynin
izleme davranışı, ergenin akran ilişkilerine
ilişkin ebeveynin destek, yasaklama ve
rehberlik davranışları girilmiştir.
„
Üç aşamada analize girilen değişkenlerin,
ergenlerin risk alma davranışındaki
gözlenen toplam varyansın % 36’sını
açıklayabildiği görülmüştür (F (13, 412) =
19.52; p<.001).
Analiz
Sırası
Değişken
R
R²
Uyarlanmış
R²
β
F
1
Okul düzeyi
Cinsiyet
Anne-eğitim
Baba-eğitim
.48
.23
.23
.10*
.31***
.20***
-.07
31.94***
2
Yakın arkadaş
Karşı cins ark.
Olumlu ark. nit.
Olumsuz ark. nit.
.55
.30
.29
-.11**
-.14***
.01
.08*
22.16***
3
Yakın iletişim
İzleme
Destek
Yasaklama
Rehberlik
.62
.38
.36
.01
-.17***
.04
.19***
-.26***
19.52***
„
Araştırmada ele alınan değişkenlerin son
aşamadaki beta değerleri incelendiğinde; 1.
aşamada analize alınan cinsiyetin (t = 6.91;
p<.001), okul düzeyinin (t = 1.95; p<.05) ve anne
eğitim düzeyinin (t = 3.99; p<.001), 2. aşamada
analize alınan yakın arkadaş (t = -2.79; p<.01) ve
karşı cinsten arkadaşın (t = -3.45; p<.001)
bulunmasının ve olumsuz arkadaşlık niteliğinin (t =
2.09; p<.05), 3. aşamada analize alınan ebeveynin
izleme (t = -3.54; p<.001), yasaklama (t = 4.38;
p<.001) ve rehberlik (t = -5.10 ; p<.001)
davranışlarının ergenin risk alma davranışı
yordadığı bulunmuştur.
„
Anne eğitim düzeyi, ergenin risk alma davranışını
olumlu yönde yordamaktadır. Yapılan daha önceki
çalışmalarda ebeveyn eğitiminin, denetim olmadan
geçirilen zaman ile olumlu olarak ilişkili olduğu
bulunmuştur (Goldstein ve ark., 2005). Buna göre
anne eğitim düzeyi ile ergenin risk alma davranışı
arasında olumlu ilişkinin bulunmasının temelinde
eğitim düzeyi yüksek olan annelerin daha fazla
oranda çalışıyor olmaları yer alabilir. Annesi
çalışan ergenlerin, annesi çalışmayan ergenlere
göre daha az denetim altında olmaları ve
davranışlarının daha az oranda izlenmesi olasıdır.
„
Diğer taraftan annenin eğitim düzeyinin
yüksek olması ve iş hayatında daha çok yer
alması ile birlikte ailenin mali kaynaklarında
da artış olmaktadır. Ergene maddi açıdan
daha çok imkan sunulması, ergenin kimlik
arama sürecinde daha fazla sayıda
deneyimleyeceği fırsatla karşılaşmasına ve
doğal olarak da bunlar arasında riskli
olanların da daha fazla yer almasına yol
açmış olabilir (Arnett, 1992).
„
Yapılan analiz sonucunda ergenin yakın bir
arkadaşa ve karşı cinsten arkadaşa sahip
olmasının olumsuz, olumsuz arkadaş
niteliğine sahip olmasının ise olumlu olarak
ergenin risk alma davranışını yordadığı
bulunmuştur. Buna göre ergenin yakın ve
karşı cinsten arkadaşa sahip olması, ergeni
riskli davranışlar göstermekten korumakta,
çatışma içeren olumsuz arkadaş niteliğine
sahip olması ise riskli davranışlar gösterme
olasılığını arttırmaktadır.
„
Arkadaşlık ilişkileri destek ve başa çıkma
için ergene duygusal ve bilişsel bir kaynak
sağlamaktadır. Yüksek kalitede
arkadaşlıkları olan ve akranlarıyla güçlü bir
yakınlık kuran ergenlerin daha az antisosyal
davranışlar gösterdikleri yapılan
çalışmalarla ortaya konmuştur (Lansford ve
ark., 2003). Buna göre ergenin, olumlu
nitelikte, karşılaştığı sıkıntıları paylaşan bir
akran desteğine sahip olması, olumsuz
nitelikteki davranışlardan uzak kalmasını
sağlamaktadır.
„
Ancak ergenin yakın ilişkiye sahip olduğu
arkadaşının problem davranışlar gösterip
göstermemesi ergenin de bu davranışları
göstermesinde belirleyici olabilmektedir
(Laird ve ark., 1999). İleride yapılacak olan
çalışmalarda ergenin yakın arkadaşlarının
da riskli davranış gösterme dereceleri
değerlendirilmelidir.
„
Araştırmada daha önce yapılan çalışmalarla
tutarlı olarak ebeveynin izleme davranışının
olumsuz, yasaklama davranışının olumlu ve
rehberliğin ise olumsuz olarak ergenin risk alma
davranışını yordadığı bulunmuştur (Mounts,
2002; Fuligni ve Eccles, 1993). Buna göre
ebeveynin, ergenin nerede olduğu, neler yaptığı
konusunda bilgi sahibi olması ve ergene akran
ilişkileri konusunda yol göstermesi ergenin riskli
davranışlar gösterme olasılığını azaltırken,
ergenin akran ilişkileri üzerinde baskı kurmaya
yönelik yasaklayıcı davranışlar ise riskli
davranışların görülme olasılığını arttırmaktadır.
Araştırmanın Kısıtlılıkları
Ebeveynin izleme ve yakın iletişim
davranışlarının değerlendirilmesinde
ergenlerin yalnızca annelerine ilişkin algıları
incelenmiştir. Ergenlerin babalarına ilişkin
algılarının da incelenmesi daha önemli
ilişkileri ortaya koyabilir.
„ Risk alma davranışının sınıf düzeyinde
incelenmesinde büyük bir katılımcı
grubundan yararlanılamamıştır.
„
Araştırmanın Kısıtlılıkları
„
„
Ergenlerin risk alma davranışlarının ve aile-akran
ilişkilerinin değerlendirilmesinde kendini bildirim
türünde ölçekler kullanılmıştır. İleride yapılacak
olan çalışmalarda hem aile hem de akran
bildirimlerine yer verilmesi daha kapsamlı
değerlendirme için önemlidir.
Üniversite öğrencilerinin genellikle ailelerinin şehir
dışında olduğu bilinmektedir. Aile ile birlikte
yaşamak, ergenin daha fazla denetlenmesine ve
izlenmesine yol açtığı için ileride yapılacak olan
çalışmalarda aileden uzak olmanın göz önünde
bulundurulması yararlı olacaktır.
DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER