Tam Metin

19. Yüzyıl G resun Yapılarında
Mars lya T p K rem tler*
Gazanfer İLTAR
**
Öz
G resun Adası 2011 K l se Kazısı A-7 açmasında ve G resun'dak 19. yüzyıl yapılarında
gerçekleşt r len araştırmalarda farklı markalara a t Mars lya k rem tler tesp t
ed lm şt r. O tar hlerde G resun'dan Avrupa ülkeler ne hraç ed len fındık ürününü
taşıyan gem lerle ger dönüşte başta Fransa olmak üzere Avrupa ülkeler nden k rem t,
fayans, ç mento, dem r g b çeş tl yapı malzemeler get r lm şt r. Bu t caret n yoğun
olarak gerçekleşt r ld ğ Mars lya'da 1841 yılında G lardon Kardeşler tarafından
patent alınarak ser üret m yapılan yen nes l k rem tler, küçük firmaların da l sans
alarak üret me başlaması le kısa zamanda tüm dünyada yaygınlaştı. Artık Mars lya
k rem d adı le anılan bu k rem tler Türk ye'de lk etapta G resun g b kıyı kentler nde
kullanım alanı buldu. Bu yazıda Mars lya k rem tler , k rem tlerdek damgalar,
k rem tler n G resun'a ulaşımı g b konulara yer ver lm şt r.
Anahtar Kel meler: 19. yüzyıl, Mars lya, K rem t, G resun.
Marse lles T les n the 19th Century G resun Bu ld ngs
Abstract
Through explorat ons n G resun Island Church Excavat on of 2011 A-7 clearence and
the 19th century G resun bu ld ngs, Marse lles t les of d fferent brands were located. In
those days, bu ld ng mater als such as t les, ceram c t les, cement and ron were brought
back from Europe, ma nly France, w th the sh ps carry ng hazelnut be ng exported from
G resun to European countr es. New generat on of t les patented and mass produced by
G lardon brothers n 1841 n Marse lles where th s k nd of bus ness was common
became popular all around the world w th small compan es start ng product on after
gett ng a l cense. Now named as Marse lles t le, these t les were first used n coastal
c t es l ke G resun. Th s paper s ma nly concerned w th Marse lles t les, stamps n t les
and the transportat on of t les to G resun.
Keywords: 19th Century, Marse lles, T les, G resun
*
Bu yazı 15-19 Eylül 2014 tar hler arasında düzenlenen XVII. Türk Tar h Kongres 'nde
sunulmuş olup, b ld r ler k tabı henüz yayınlanmamıştır.
Yrd. Doç. Dr. G resun Ün vers tes , Eğ t m Fakültes , Güzel Sanatlar Eğ t m Bölümü,
gazanfer ltar@gma l.com
**
247
Gazanfer İLTAR
19. Yüzyıl G resun Yapılarında Mars lya T p K rem tler
Grş
2009 ve 2010 yıllarında gerçekleşt r len “G resun Kıyıları ve G resun
Adası Yüzey Araştırması” çalışmalarının ardından 2011 yılı Ağustos ayında
“G resun Adası Kazısı” başlatılmıştır. K l se kazısı A-7 açmasında, k l sen n
hemen güney nde yer alan kule/manastır yapısında kullanıldığını
öngördüğümüz Mars lya t p çatı k rem tler elde ed lm şt r. Bu buluntulardan
hareketle yapılan l teratür taraması sonucunda Mars lya k rem tler n n lk
olarak 1840 yılında G lardon Kardeşler tarafından deneme üret m n n
yapıldığı, 1841 yılında patent n n alınarak ser üret me geç ld ğ ve bu
k rem tler n kısa sürede tüm dünyada yaygınlaştığı görülmüştür. 19. yüzyılın
k nc yarısından t baren artık öneml b r t caret ürünü olan Mars lya
k rem tler , Amer ka'dan Asya'ya pek çok dünya ülkes ne hraç ed lm şt r. Bu
tar hlerde G resun'dan Mars lya'ya fındık taşıyan gem ler n dönüşte
get rd kler nşaat malzemeler arasında bu k rem tler öneml b r kalem
oluşturmuş, farklı firmalara a t çatı k rem tler , 19. yüzyıl G resun yapılarında
yaygın b r şek lde kullanım alanı bulmuştur. Özell kle 19. yüzyılın son çeyreğ
le 20. yüzyılın lk çeyreğ arasında nşa ed len yapıların çoğunda Mars lya
k rem tler terc h ed lm şt r. Günümüzde b r kısmı yen lenen bu tar h
yapılarda, restorasyon çalışmaları sırasında Mars lya k rem t yer ne alaturka
k rem t kullanılmakta ve dolayısıyla özgün malzeme özell kler ne r ayet
ed lmemel d r.
Mars lya K rem d n n Tar h
1834 yılında Fransa'nın Yukarı Ren bölges nde G lardon Kardeşler
tarafından kurulan ş rkete bağlı k rem t fabr kası 1835 yılında malata
başlamıştır. Bu fabr kada G lardon kardeşler tarafından mal ed len yen nes l
k rem tler çatı şlemler nde teknoloj k b r devr m yaratmıştır. Önceden üret len
k rem tler, b r tarafında kaymayı önleyen tırnakları olan düz levhalar şekl nde
ve tek yüzlüydü. Bu k rem tler çatının su akıtmaması ç n harç üzer ne k ya da
üç kat uygulanıyordu. G lardon Kardeşler tarafından gel şt r len k rem tler se
oluklu k l tlere sah pt . Bu da k rem t levhalarının olukla sıkıca b rleşt r lmes
sayes nde b r kat olarak uygulanıyordu. Aynı zamanda olukların suyu
akıtmasıyla k rem t üzer ndek deformasyon en aza nd r l yordu. İlk deneme
part s 1840 yılında üret len bu k rem d n 25 Mart 1841 yılında patent alındı.
1850 yılında bu k rem d n k nc t p üret ld . Ç ft k l tl olarak üret len bu
k rem t 1855-1867 yıllarında Par s serg ler nde, 1890-1900 ve 1908 yıllarında
Londra serg ler nde yüksek ödüller aldı. G lardon Kardeşler n patent
almasından 10 sene sonra bu k rem t t p Fransa'da ulusal b r m ras hal ne geld .
Artık küçük firmalar G lardon Kardeşler n teknoloj s yle k rem t mal etmek
ç n l sans almaya başladılar. Böylece Fransa'nın İvr , Ep nal, Monşanen ve
Mars lya g b farklı kentler nde bu k rem tlerden üret lmeye başlandı. Bu
248
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 247-259
yerlerden Mars lya'nın kuzey nde olan St. Henry artık bu k rem t n üret m
merkez hal ne gelm şt .1 G lardon Kardeşler k farklı boyutta k rem t
üretm şlerd . Bunlardan lk “390X230”mm., k nc s se “420X250” mm.
boyutlarındaydı. Üret c ler bu k rem tlerden daha büyüğü olan k nc s n
seçerek b r örneğ n hazırladılar. Artık bu k rem t tüm dünyada Mars lya
K rem d adı le tanındı.2
Mars lya K rem d Üreten F rmalar ve Damgaları
K rem t üreten firmaların kalıpları tek t p olduğundan bu firmaların
ürünler görünüş olarak b rb rler yle neredeyse aynıydı. Bazı üret c ler,
ürünler n n görünümünü değ şt rmek amacıyla k rem tler n üzer ne fabr kanın
adıyla b rl kte dekorat f b r mot f, hayvan ya da böcek figürler nden oluşan
damgalar eklemeye başladılar. Avusturalyalı araştırmacılar Susan Bures ve
Barry Groom, Avusturalya'ya çatı materyaller thal eden Wunderl ch
firmasında yaptıkları araştırmada 1892 le 1914 yılları arasına tar hlenen 9
3
farklı Mars lya k rem t markası tesp t etm şlerd r. D. A. Reshmet, Rusya'nın
Kuban şehr n n batı kısmında yaptığı çalışmalarda bunlardan farklı olarak Rey
Freres – Marse lle firmasına a t k rem tte m toloj dek Merkür'ün Asası
şekl ndek damgayı tesp t etm şt r. İnternet aracılığı le yapılan taramalarda
farklı markalara a t damgalar da tesp t ed lm şt r. Bunlardan Mart n Freres –
Marse lle firmasına a t olan k rem d n damgası kelebek; Tu ler es Dum d –
Berre, Marse lle firmasına a t k rem d n damgası se arı şekl nded r. Gu chard
Carv n Et C e - St. Andre, Marse lle markalı k rem ttek arının kanatları açık,
Tu ler es Dum d – Berre, Marse lle markalı k rem tte se kapalı olarak tasv r
ed lm şt r. Mars lyalı sanay c Et enne Boyer tarafından Aralık Den z
bölges nde 1901 yılında nşası tamamlanan ve 1920'l yıllarda üret m
maks mum sev yeye ulaşan Tu ler es Roma n Boyer4 firmasının damgası kuğu
figürü şekl nded r. Fotoğrafını tem n edemed ğ m z P erre Amedee - St. Henry
markalı k rem t n damgasının Bures ve Groom tarafından “maça” olduğu fade
ed lse de Reshmet bu firmanın damgasının bel/kürek olduğunu bel rtmekted r.
G resun'da en çok rastlanılan k rem t markası olan Roux Freres - St. Henry
Marse lle firmasının amblem kalp mot fi b ç ml d r. G resun'da, fındık şleme
tes s olarak tanımlanan b r çhane b nasının çatı arasında bulunan Gu chard …
P erre Freres – Seon St. Henr Marse lle firmasına a t k rem tte herhang b r
damga yer almamaktadır. St. Henry'de üret len k rem tler n bazılarında bu
sm n “St. Henr ” olarak yazıldığı görülmekted r.
1
Rat er, Yves. H sto re Du Commerce et De L' ndustr e De Marse lle XIXe - XXe S ècles - Tome IV : La Terre
De Marse lle, Tu les, Br ques et Carreaux, Marse lle, 1989. - р. 270.
2
LEWIS, M B. The Marse lles T le n Austral a. Austral an Inst tute of Bu ld ng Papers, 1 (1986): стр. 67 – 89.
3
Susan Bures - Barry Groom, The Wunderl ch Project – an Exerc se n Ind strual Archaeology, Austral an
Soc ety For H stor cal Archaeology, Vol. 10, No. 2, July 1980, s. 11-17.
4
http://www.ma r e-s x-fours.fr/pap/H stor queUs neTu ler e.pdf (02.04.2014)
249
Gazanfer İLTAR
19. Yüzyıl G resun Yapılarında Mars lya T p K rem tler
Bugüne kadar tesp t ed lm ş Mars lya k rem d üreten firmalar ve
damgaları aşağıdak g b d r:5
Sıra
No
Damga
İsm
Çzm
Fotoğraf
F rma İsm
Üret m
Yer
1- Horoz
Saumat
Freres
St.
Henr ,
Mars lya
2- At
Les F ls de
Jules Bonnet
La V ste,
Mars lya
3- Arı
Gu chard
Carv n Et C e
St.
Andre,
Mars lya
4- Aslan
Gu chard
Freres
Seon, St.
Henry
Mars lya
5- Yıldız
P erre
Sacoman
St.
Henry
Mars lya
6- Maça
P erre
Amedee
St.
Henry
Mars lya
5
Damgaların ç z mler Leyla Al yeva tarafından yapılmış olup, G resun dışında yer alan k rem tler n
fotoğrafları nternet aracılığı le tem n ed lm şt r. Yapılan taramalarda Saumat Freres, P erre Amedee ve
Tu ler es De La Med terrannee firmalarına a t k rem tler n fotoğraflarına ulaşılamamıştır.
250
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 247-259
7- Çapa
Anto ne
Sacoman
Us ne La
Plata, St.
Henry
Mars lya
8- Malta Haçı
Arnaud
Et enne Et C e
St.
Henry
Mars lya
9- Kaplumbağa
Tu ler es De
La
Med terrannee
S ege
Soc al,
Mars lya
10-Merkür’ün
Asası
Rey Freres
St.
Henry
Mars lya
11-Kelebek
Mart n Freres
Marse lle
12-Arı
Tu ler es
Dum d
Berre,
Marse lle
13-Kuğu
Roma n
Boyer
ASx–
Fours
Var
14-Kalp
Roux Freres
St.
Henry
Marse lle
Gu chard
…P erre
Freres
Seon st.
Henr
Marse lle
15-
-
-
251
Gazanfer İLTAR
19. Yüzyıl G resun Yapılarında Mars lya T p K rem tler
Mars lyalı k rem t malatçılarının broşürler (İnternet taraması le)
Mars lya K rem tler n n Karaden z Çevres nde Yaygınlaşması ve
G resun'a Ulaşımı
Mars lya k rem tler , sert kl m şartlarına karşı dayanıklı olması, oluk
s stem sayes nde su kaçağını önlemes , tek sıra döşenmes nden kaynaklı
hafifl ğ ve ekonom k olması g b nedenlerle kısa sürede dünyanın pek çok
ülkes nde aranan b r t caret ürünü hal ne gelm şt r. Bu k rem tler özell kle den z
yolu le ulaşımın mümkün olduğu dünya ülkeler le b rl kte Karaden z'e kıyısı
olan Türk ye, Rusya ve Ukrayna'da kısa sürede yaygınlaşmıştır. Mars lya
k rem tler n n Karaden z bölges nde yaygınlaşması, Karaden z' n uluslar arası
t carete açılmasıyla mümkün olmuştur. Karaden z, her ne kadar hukuken 18.
yüzyılın sonlarına doğru uluslararası t carete açılsa da, Karaden z' n gerçek
anlamda uluslararası b r hüv yet ve şlerl k kazanmaya başlaması ancak 1830'lu
6
yıllarda buharlı gem ler n bu ç den zde seyrüsefer yapmalarıyla oldu. Bu
tar hten kısa sürede b rçok buharlı nakl yat ş rket Karaden z l manlarına
düzenl seferler yapmaya başladı. 1836'da Avusturya Tuna Buharlı Nakl yat
Ş rket , 1845'te Avusturya Lloyd Kumpanyası,7 y ne Aynı tar hte İng l z
Pen nsular and Or ental Kumpanyası Karaden z l manlarına seferler yapmaya
başladılar. Ruslar se bu yarışa ancak 1858'de Odesa Kumpanyası'yla dâh l
olab ld ler.8
Fransızların se 1850'lere kadar hem s yas hem de ekonom k yönden
Karaden z le bağlantıları yok denecek kadar azdı. Fransızların Karaden z'de
düzenl bağlantı kurma hayal ancak 1850'lerde Mesajer Mar t m Kumpanyası
(La Compagn e des Messager es Mar t mes) le gerçekleşt . Kırım Savaşı
neden yle ş rket n Mars lya- İstanbul-Trabzon seferler ancak 1 Temmuz
1857'de başlayab ld . Ş rket buharlıları; İstanbul'dan hareketle, S nop, İnebolu,
Samsun, Ünye, Fatsa, Ordu, G resun ve Trabzon arasında haftada b r düzenl
seferler yapmaya başladı. Bunun yanında k nc b r Fransız buharlı nakl yat
6
Süleyman Uygun, Mesajer Mar t m Kumpanyası ve Osmanlı Devlet 'nde Fransız Sömürgec l ğ (18511914), Sakarya Ün vers tes , SBE, Tar h Anab l mdalı, Yayınlanmamış Doktora Tez , Aralık 2014, s. 201.
6
Uygun, Mesajer Mar t m, s. 203.
7
Lloyd ve Tuna Buharlı Nakl yat Kumpanyası hakkında bakınız M. Emre Kılıçaslan, Avusturya Lloyd Vapur
Kumpanyası'nın Osmanlı İskeleler ndek Faal yetler , OMU, SBE., Tar h Anab l mdalı, Aralık 2013.
8
Uygun, Mesajer Mar t m, s. 189.
252
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 247-259
ş rket olan Paquet Kumpanyası (Les Compagn es Paquet) , hızlı ve yüksek
tonajlı buharlı gem ler yle 1878'den t baren Mars lya'dan hareketle İstanbulSamsun-Trabzon-G resun-Batum ve Pot arasında 15 günde b r düzenl ve hızlı
seferler başlattı. Paquet Kumpanyası'ndan daha önce Karaden z'e düzenl
seferler yapmaya başlayan Mesajer Mar t m Kumpanyası buharlılarının lk
dönemler tonajının düşük olması sebeb yle ancak yükte hafif pahada ağır olan
emt a nakl yatı yapıldı. Daha sonra gem teknoloj s ndek değ ş mle beraber
yüksek tonajlı buharlı gem ler n nakl yata başlamalarıyla Fransa, b lhassa
Mars lya'dan Karaden z l manlarına çok m ktarda nşaat malzemes thal
ed lmeye başlandı. Samsun, G resun ve Trabzon g b l manlara thal ed len
Tuğla, Ç mento, K rem t, K reç ve Fayans g b nşaat malzemeler büyük
oranda Mars lya le Karaden z arasında doğrudan ve düzenl seferler yapan
9
Paquet Kumpanyası tarafından nakled ld .
İnşaat malzemeler n n Fransa'dan Karaden z bölges ne hang
kumpanyalarla ve ne m ktarda get r ld ğ hususu o tar hlerde kaleme alınan
Fransız konsolosluk raporlarına dayanarak İlber Ortaylı tarafından tesp t
ed lm şt r. Ancak bu raporlarda thalatçılar hakkında herhang b r b lg ye yer
ver lmem şt r. Konsolos B l ott 'n n “Trabzon, 31 Aralık 1884” tar hl
raporunun ekl l stes nde se Trabzon'dak hracatçı ve thalatçıların s mler le
hraç ve thalat kalemler bel rt lm ş olup ancak bu l stede nşaat malzemeler
le lg l herhang b r kayda yer ver lmem şt r.10
Rusya'nın Kuban bölges ndek tar h yapılarda tesp t ed len Mars lya
k rem tler n n bölgeye k mler tarafından ve nasıl get r ld ğ hususu D. A.
Reshmet tarafından açıklığa kavuşturulmuştur. Rusya'da 1888 yılında
T horetsk – Novoros ysk dem ryolunun kullanıma açılmasıyla Novoros ysk
şehr nde İtalya, Belç ka, Fransa g b pek çok Avrupa ülkes n n konsoloslukları
açılmış, bu ülkeler Kuban Bölges 'ndek petrol, ç mento, tarım ve sanay
ürünler n n thalatçısı olmuşlardır. 1890'lı yıllarda Slav an, Petrof ve Urme
şeh rler nde Vafiad ve Grammat kopulo s ml tac rler, bölgeden topladıkları
buğdayları Proteke ve Kuban neh rler vasıtası le Karaden z'e, oradan da
Avrupa ülkeler ne ulaştırıyorlardı. Dönüşte se tuz ve nşaat malzemes g b
yüksek m ktarda talep olan ürünler Kerç, Temrük, ve Novoros ysk'tan geçerek
11
Odessa ve Feodos a l manlarına gelen gem lerle ulaştırıyorlardı.
Ukrayna'dak tar h yapılarda kullanılan Mars lya k rem tler aynı ulaşım ağı le
bu ülkeye ulaşıyordu.
9
Uygun, Mesajer Mar t m, s. 205, 220.
Ayrıntılı b lg ç n bkz. İlber Ortaylı, XIX. Yüzyılda Trabzon V layet ve G resun Üzer ne Gözlemler, Prof.
Dr. Mün r Aktepe'ye Armağan, İstanbul Ün vers tes Edeb yat Fakültes Tar h Enst tüsü Derg s , Edeb yat
Fakültes Basımev , İstanbul 1997, s. 170-191.
11
D. A. Reshmet, Kuban'da Fransız K rem t İmalatçıları (1890-1917), Kopıl (Üç Aylık Tar h Etrografik
Almanak), Sayı 4, Slav an Aralık 2012. s. 46. (Rusça'dan Çev r )
10
253
Gazanfer İLTAR
19. Yüzyıl G resun Yapılarında Mars lya T p K rem tler
G resun'da Tesp t Ed len Mars lya K rem tler
Mars lya k rem tler n n G resun yapılarında 19. yüzyılın son çeyreğ nde
kullanılmaya başladığını görmektey z. G resun Adası K l se Kazısında
bulduğumuz P erre Sacoman markalı k rem tten hareketle G resun'da
yaptığımız araştırmalarda P erre Sacoman st. Henry Marse lle, Roux Freres St. Henry Marse lle, Arnould Et enne - St. Henry Marse lle, Gu chard Carv n
C e - St. Andre Marse lle ve Gu chard … P erre Freres – Seon St. Henr
Marse lle firmalarına a t k rem tler tesp t ed lm şt r.
G resun Adası K l se Kazısı - 2011, A-7 açmasında bulunan k rem t
parçalarının k l sen n hemen güney ndek kule/manastır yapısına a t olduğu
düşünülmekted r. Arkasında “kral çen n yazlık köşkü” yazılı olan esk b r
fotoğrafta kulen n g r ş kapısı görülür. G r ş n üzer ndek yuvarlak kemerl
yüzeysel n ş şekl nde alınlık uygulaması, G resun'da yer alan 19. yüzyıl
k l seler n n ortak özell kler nden olup kulen n beden duvarları ve mazgal
pencereler y ne bölgedek 19. yüzyıl k l seler le benzerl k taşır. Buradan
hareketle kule/manastır yapısını 19. yüzyıla tar hlend rmek ve kazıda bulunan
k rem tler n de bu yapıya a t olduğu öngörüleb l r. Bu yapının kazısına henüz
başlanılmamıştır.
P erre Sacoman - St. Henry Marse lle markalı k rem d n damgası beş
kollu yıldız şekl nde olup bu damga, St. Henry kel mes le Marse lle
kel mes n n arasına yerleşt r lm şt r. Bazı k rem tlerde damganın P erre
Sacoman yazısının başında ve sonunda olduğu görülür. Ayrıca yazıların b tt ğ
yerde karşılıklı yerleşt r lm ş S kıvrımı şekl nde b rer mot f vardır.
a
c
254
b
d
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 247-259
e
a-b: G resun Adası K l se Kazısı - 2011, A-7 açmasında bulunan k rem t parçaları.
c: K rem t parçasının ç z mle tamamlanmış şekl . d: G resun Merkez Zeyt nl k
Mevk nde bulunan P erre Sacoman marka k rem d n fotoğrafı. e: G resun Adası'nda
Mars lya k rem d n n kullanıldığı öngörülen kule/manastır yapısının esk fotoğrafı.
G resun'dak Mars lya t p çatı k rem tler , G resun Merkez Zeyt nl k
Mevk ndek evler n çatılarında, Sultan Sel m Mahalles 107 ada 2 parselde yer
alan ve b r zamanlar fındık çhanes olarak kullanılan yapının çatısında,
G resun Adası'nda ve T rebolu Kaymakamlığı karşısında yer alan tesc ll
konutun balkonunda bulunmuştur. Zeyt nl k Mahalles nde nşa ed len evler
1850 le 1910 yılları arasına tar hlen r. Yakın zamanda restore ed len evler n
k rem tler n n alaturka k rem tlerle değ şt r ld ğ görülmekted r. Henüz
müdahale ed lmem ş evler n çatılarında se değ ş k markalara a t Mars lya
k rem tler n görmek mümkündür.
Günümüzde terk ed lm ş durumda olan Sultan Sel m Mahalles 107 ada
2 parseldek fındık çhanes n n çatı arasında çok sayıda kırılmış durumda
k rem t vardır. Roux freres - St. Henry Marse lle, Arnould Et enne - St. Henry
Marse lle, Gu chard Carv n C e - St. Andre Marse lle ve Gu chard Freres –
Seon St. Henry Marse lle firmalarına a t k rem tlerle b rl kte kurt damgalı
Bozkurt – Bartın / 1958 k rem d tesp t ed lm şt r. Bu markalardan Roux Freres
- St. Henry Marse lle firmasına a t k rem tler hem Zeyt nl k Mevk ndek
evlerde hem de fındık çhanes nde sayıca daha fazladır. Kalp şekl nde damgası
olan bu k rem d n üzer nde üç sıra yazı kuşağı vardır. Üst kuşaktak yazı dalgalı
b r şek lde yazılmıştır. Bu kuşaktak Grande Ecaılle Pour Toıture yazısının
altında s metr k olarak yerleşt r lm ş k kuyruklu yıldız arasında kalp damgası
bulunmaktadır. Ortada kuşakta Brevetes S.G.D.C. ve hemen altında da St.
Henry – Marse lle” yazıları okunmaktadır. Alt kuşakta se marka sm olan
Roux – Freres yazılıdır. Bu k rem tler n, Brez lya'da R o de Jane ro l manındak
12
13
tar h yapılarda ve Ukrayna'da Odessa Lutheran K l ses 'n n çatısında
kullanıldığı görülmekted r.
12
13
http://ferrov asdobras l.blogspot.com.tr/2009_01_01_arch ve.html (02.04. 2014)
http://archodessa.com/all/k rche-new-en/ (02.04. 2014)
255
Gazanfer İLTAR
19. Yüzyıl G resun Yapılarında Mars lya T p K rem tler
Sultan Sel m Mahalles 107 ada 2 parseldek fındık çhanes
ve Zeyt nl k Semt nde bulunan Roux Freres markalı k rem tler
T rebolu Kaymakamlığı karşısında yer alan ve yıkılmak üzere olan
tesc ll b r konutun balkonunda arı figürü şekl nde damgası olan çok sayıda
Gu chard Carv n C e - St. Andre Marse lle markalı k rem t bulunmaktadır. Arı
figürü, üst yazı kuşağındak Gu chard Carv n C e yazısının başına ve sonuna
olmak üzere b rer adet yerleşt r lm şt r. Aynı markaya a t k rem t parçaları,
Fındık İçhanes n n çatı arasında da görülmekted r.
T rebolu Kaymakamlığı karşısındak konutun balkonunda bulunan Gu chard Carv n
C e markalı k rem tler
İçhane b nası çatı arasında bulunan malta haçı damgalı k rem t
parçalarının üzer nde … -Naud Et enne Et C e – …- lle St. Henry yazıları
okunmuştur. Sağlamı henüz bulunamayan bu k rem d n nternet taraması le
elde ed len fotoğraflarından Arnaud Et enne Et C e – St. Henry Marse lle
firmasına a t olduğu görülmekted r. Malta haçı şekl ndek damgası St. Henry
256
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 247-259
kel mes le Marse lle kel mes n n arasına yerleşt r lm şt r. İzm r Buca tren
garındak b r ev n yıkıntıları arasında,14 Avusturalya'nın Sdney Kent ndek
Powerhouse Müzes 'nde, 1 5 bu markaya a t k rem tler n bulunduğu
görülmekted r.
İçhane b nası çatı arasında bulunan Arnaud Et enne firmasına a t k rem t parçaları
ve nternet taraması le ulaşılan bütün hal n n görüldüğü fotoğraf
Fındık çhanes b nasında bulunan b r k rem t parçasının üzer nde
Gu chard … - Seon, St. He… yazısı okunab lmekted r. G resun'da henüz başka
örneğ n bulamadığımız bu k rem d n sağlam durumdak fotoğrafları nternet
aracılığı le tem n ed lm ş olup, Gu chard Freres – Seon, St. Henr Marse lle
firmasına a t olduğu tesp t ed lm şt r. K rem d n damgası se d kdörtgen b r
pano üzer ne ayakta tasv r ed lm ş arslan mot fi şekl nded r.
Fındık İçhanes b nasında bulunan k rem t parçalarının üzer nde
Gu chard …Pıerre Freres – Seon St. Henr Marse lle yazısı okunmaktadır.
Yapmış olduğumuz taramalarda böyle b r firma sm ne rastlanılmamıştır.
Üzer nde herhang b r damga yer almayan bu k rem tte, Gu chard le P erre
yazıları arasındak tahr p olan alanda b r şaret ya da k harfl b r kel meye
benzeyen zler görülmekted r. Bu zler n “ve” harfi yer ne geçen b r s mge
olduğu düşünülürse bu k rem d n Gu chard Freres le P erre Sacoman ya da
P erre Et enne firmaları tarafından ortak üret ld ğ akla gelmekted r. G resun'da
örneğ bulunmayan Gu chard Freres – Seon St. Henr Marse lle firmasına a t
arslan damgalı k rem tler, İstanbul'da Az z Mahmud Hüday Küll yes 'n n Şeyh
16
Da res çatısında kullanılmıştır .
14
Feyyaz Erp , Buca'da Konut M mar s , Ankara 1985.
http://www.powerhousemuseum.com/collect on/database/? rn=190761 (02.04.2014)
16
Esra Balcı, “Az z Mahmud Hüday Küll yes Şeyh Da res Belgeleme Çalışmaları”, Üsküdar
Sempozyumu III 20-22 Mayıs 2005, Üsküdar Beled yes yayınları, İstanbul 2010, s. 430.
15
257
Gazanfer İLTAR
19. Yüzyıl G resun Yapılarında Mars lya T p K rem tler
Gu chard Freres ve Gu chard … P erre Freres firmalarına a t k rem tler
Fındık çhanes b nasında bulunan kurt damgalı Bozkurt – Bartın / 1958
k rem d n n örnekler ne, bölgedek pek çok yapıda rastlamak mümkündür.
İçhane b nasının çatı onarımı sırasında kırık olan Mars lya'dan thal
k rem tler n Bozkurt – Bartın k rem tler le yen lend ğ görülmekted r.
Ülkem zde toprak sanay s n n yen den canlandırılması maksadıyla 1920'l
yılların sonlarına doğru devlet tarafından uygulanan gümrük sınırlamasına
bağlı olarak pek çok tuğla ve k rem t fabr kası kurulmuştur. 1927 yılına kadar
yurt dışından thal ed len Mars lya k rem tler artık Türk ye'de ve lk olarak
Esk şeh r'de üret lmeye başlamıştır. 1927 yılında Kurt Sa t ve Muhtar
Başkurt'un ortaklığıyla kurulan Kurt K rem t Fabr kası le Bulgar Ç rkof
Kardeşler tarafından kurulan Aslan K rem t Fabr kası k rem t üreten lk
şletmelerd r.17 G resun'da se lk fabr ka 1928 yılında Keşap merkez nde
kurulmuştur. Üret m n ana malzemes olan k ll toprak, den z kenarına kurulan
bu fabr kanın hemen çevres nde yer almaktaydı. Almanya'da anal z ett r len bu
toprakla lg l Mars lya k rem tler ayarında k rem t üret leb leceğ yönünde
rapor düzenlenm şt r. Aynı anda k yüz b n tuğlayı kurutab lecek salaşları olan
bu fabr kada 48 saat zarfında 8-10 b n p şm ş tuğla alınab lmekteyd . Aynı
tar hlerde G resun - Ordu yolu üzer nde, G resun merkeze beş km. uzaklıkta
olan Boacak Mevk nde üret len Mars lya k rem tler , fiyatının uygunluğu
18
neden le bazı yapılarda kullanılmaktaydı. Bu fabr kalarda üret len
k rem tler n örnekler ne henüz rastlanılamamıştır.
17
Ayten Hüma Tülce, The Conservatıon Prıncıples For The Brıck And Tıle Factorıes In Esk şeh r, A
Thesıs Submıtted To The Graduate School Of Natural And Applıed Scıences Of Mıddle East Technıcal
Unıversıty, In Partıal Fulfıllment Of The Requırements For The Degree Of Master Of Scıence In Restoratıon
In Archıtecture, Esk şeh r 2012, s. 74, 107, 136.
18
Cumhur yet n On Yılında “G resun” T caret Odası, Işık Matbaası, G resun 1933, s. 262.
258
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 247-259
Fındık çhanes nde bulunan kurt damgalı Bozkurt - Bartın/1958 firmasına a t k rem t
Sonuç
Mars lya'da G lardon kardeşler tarafından 1841 yılında üret m ne
başlanılan yen nes l k rem tler çatı uygulamalarında teknoloj k b r devr m
yaratmıştır. Tek sıra olarak döşenmes nden kaynaklanan dayanıklılığı, hafif ve
ekonom k olması g b nedenlerle kısa zamanda pek çok ülkede yaygınlaşan bu
k rem tler dünya genel nde Mars lya k rem d adıyla anılmıştır. K rem t üreten
firmalar fabr kalarını genell kle den z kenarında kuruyor ve nşa ett kler
l manlardan k rem tler den z yoluyla pek çok ülkeye hraç ed yordu. Özell kle
Mars lya'nın kuzey nde yer alan “St. Henry” bölges artık bu k rem d n üret m
merkez hal ne gelm şt .
19. yüzyılın k nc yarısından t baren G resun'dan Mars lya'ya fındık
götüren gem lerle dönüşte get r len nşaat malzemeler arasında yer alan
Mars lya t p çatı k rem tler n b r örneğ , G resun Adası K l se Kazısı – 2011, A7 açmasında bulunmuştur. Buradan hareketle G resun merkez ve T rebolu
lçes ndek geleneksel konutlarda yapılan araştırmalarda beş farklı firmaya a t
çok sayıda Mars lya k rem d n bulunduğu görülmüştür. L teratür taraması
sonucunda bu ve başka firmalara a t k rem tler n dünyanın pek çok ülkes nde
yer aldığı, hatta bazı ülkelerde müze envanterler ne kayded ld ğ
görülmekted r. Türk ye'de se G resun dışında İstanbul, İzm r, Adana ve
Esk şeh r g b şeh rlerde Mars lya'dan thal ed len k rem tler n kullanıldığı
yapılar tesp t ed lm şt r. Bu araştırma, konuya d rekt temas eden lk çalışma
olup konuyla lg l gelecekte daha gen ş kapsamlı araştırmalar yapılması
gerekl l ğ n ortaya koymaktadır.
259