OrtaköylSapinuwa arşivinde geçen yeni kurban terimleri

OrtaköylSapinuwa arşivinde geçen yeni kurban terimleri hakkinda
EsmaReyhan
ızmit/Kocaeli
Boğazköyarşivinde ele geçen çivi yazılı belgeler arasında "Kizzuwatna Kökenli
Ritüeller" oldukça geniş bir yer tutmaktadır. Birçok Hurrice kurban terimi içeren bu belgeler
içinde, genellikle kuş ve daha az olmak üzere koyun ve kuzunun yakıldığı ya da kanlarının
akıtılmak suretiyle libasyon yapıldığı ritüel metinler ayrı bir grup oluşturmaktadır! .
Arınma amacı ile yapılan bu ritüellerde, kuşlar, özellikle yeraltı tanrılarına kurban
olarak sunulmakta ve onlardan kirliliğin bertaraf edilmesi konusunda yardım istenmektedir2 •
Örneğin: cinayet işlendiği ya da yalandan yemin edildiği için kirlendiği kabul edilen bir evin
arındırılması amacıyla, yeraltı tanrılarına kuşlar kurban edilerek onlardan bu suçu yeraltına
göndennelerinin ve orada hapsetmelerinin istendiği bir ritüel metin, bu tanrılara kuş kurban
etmenin ne derece önemli olduğunu göstermektedir3 •
Güney Anadolu ve Suriye Bölgesi'ne ait bir uygulama olan kuşların arınma
ritüellerinde kurban olarak kullanılması geleneği, Hurriler aracılığıyla Hitit kültür hayatına
ginniştir. Kuş kurbanı ve bununla ilişkili olan kurban terimlerini içeren en eski ritüel metin
Alalah'da ele geçmiştir. Bu metinle, söz konusu uygulamaların ilk kez Kuzey Suriye'nin
batısında ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Alalah ritüellerinden çok sonra kaleme
alınan ve kurban terimleri içeren Hitit ritüellerinde de aynı geleneğin devam ettiği
görülmektedir4 .
Bu ritüellerin yapılma amaçları; arınma, kirliliği bir daha geri dönerneyeceği şekilde
uzaklaştırma, kötü bir durumdan kurtulma, istenmeyen durumu eski haline dönüştünne gibi
çeşitlilik göstermektedir. Ritüellerin her biri farklı amaçlar için yapıldığından her ritüelde
uygulanan yöntemlerin, yardım istenen tanrıların, kullanılan malzemelerin ve ayrıca kurban
terimlerinin amaca uygun olarak seçilmeleri gerekmektedirs .
Bu ritüel metinlerde gördüğümüz ve ritüelin yapılma maksadına göre seçilmiş olan,
genellikle Hurice ve ayrıca Akatça, Luwice, Hititçe gibi farklı dillerdeki kelimelerin
sonlarına getirilen eklerle genişletilerek elde edilmiş çok sayıdaki kurban terimleri, oldukça
karışık olan ritüel işlemlerinin çözümlenmesinde anahtar vazifesi görmektedir6 •
Kurban terimlerinin büyük çoğunluğunun anlamı bilinmemektedir. Anlamı bilinenler
ise çeşitli başlıklar altında sınıflandırılmıştır7 .
Ortaköy / Sapinuwa Arşivi'nde 8 Boğazköy'de bulunan bu çeşit metinlerle paralellik
gösteren ve Kizzuwatna kökenli olan ritüel metinler oldukça fazladır. Bu metin grubu içinde
! V. Haas - G. Wilhelm, Hurritische und luwische Riten aus Kizzuwatna. Hurritologische Studien i.
(AOAT 3). Neukirchen-Vluyn 1974; V. Haas, Die hurritischen Ritualtermini in hethitischem Kontext.
(Ch S I/9). Roma 1998.
2 Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 50-58.
3 Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 55.
4 Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 138; Haas, ChS 1/9, s. 1-3.
5 Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 50-58; Haas, ChS 1/9, s. 1.
6 Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 130-139; Haas, ChS 1/9, s. 10-13.
7 Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 59-137.
8 A. Süel, "Ortaköy'ün Hitit Çağındaki Adı", Belleten LlX (1995), s. 279 vd.
626
Esma Reyhan
en çok kuşlar olmak üzere çeşitli hayvanların arınma vasıtası olarak kullanıldığını ve pek çok
kurban terimi geçtiğini görmekteyiz. Bu kurban terimleri, söz konusu olan ritüel metinlerin
dışında, fal metinleri, mektuplar, bayram ritüelleri gibi çeşitli metin gruplarında da
geçmektedir. Bir kısmını Boğazköy metinlerinden tanıdığımız terimlerin yanı sıra, oldukça
fazla sayıdaki kurban terimi ilk kez Ortaköy / Sapinuwa arşivinde bulunan ritüel metinlerde
geçmektedir. Bu terimler üzerinde yapılacak çalışmalarla terimlerin bir kısmı, anlamları
tespit edilip konularına göre sınıflandırılan Boğazköy metinlerine göre yapılan gruplardan
birine dahil edilecek ya da yeni bir grup halinde sınıflandırılacaklardır .
Bu çalışmamızda Ortaköy / Sapinuwa Arşivi'nden örnek olarak seçtiğimiz iki ritüel
metin ve bu ritüel metinlerde geçen yeni kurban terimleri üzerinde durulacaktır.
Bu metinlerden birincisi, "kirliliğin uzaklaştırılması" amacı ile kuşların ve koyunların
kurban olarak sunulduğu (sipant-) bir ritüel metindir.
Bilindiği gibi Hitit kültüründe bir kişinin ya da toplumun başına gelen felaketin nedeni
"kirlilik" (papratar) kavramı ile açıklanmaktadır9 .
Kirliliğin ortaya çıkış ve büyü ritüelleri ile ortadan kaldırılış sürecini şöyle formüle
edebiliriz:
"büyü, lanet, bedua, kötü dil, cinayet, ölülere dokunma, kirletilmiş gıdalardan yeme,
yalandan yemin etme ... vb." gibi olumsuzluklar neden olduğu "kirlilik", kirliliğin sebep
olduğu "çeşitli hastalıklar, salgın, hasadın verimsizliği, ordunun başarısızlığı, aile içinde
geçimsizlik ... vb. " gibi çeşitli istenmeyen durumlar, bu durumları bertaraf etmek için
yapılan "ritüeller".
Bu ritüellerin yapılması gereklidir. Çünkü, kirlilik ritüellerle ortadan kaldırılmadığı
taktirde, insanlara ve onların yaşadıkları evlere, şehirlere, tapınaklara ve hatta bütün ülkeye
zarar verecek bir tehdit olarak kalacaktırlo.
Üzerinde durduğumuz birinci metinde geçen kurban terimlerinden, ritüelin, "tanrının
çağırılması, kirliliğin uzaklaştırılması ve huzurun sağlanması" teması üzerine kurulduğu
anlaşılmaktadır.
0r.90/566
Vs .
1 [nu lu-u]k-kat-ta-ma ki-is-sa-an i-en-zi u-i-da-ar ku-e
2 [an]-da u-da-an-da UD-ta-qs-sa u-i-da-ar da-an-zi
3 nu DINGIR MES ar-ra-an-zi LUN AR SIR RU na-as is-kan-zi
4 nu SA i SIR SIR RU nam-ma MUSENl:Il. A ki-is-sa-an
Y
iI k
Y
12
5 sı-pa-an- da-an-zı. i MUSYEN e-nu-ma-as-sı-ya
u-su-ur-sı-ya
y·
9
y.
y·
A. Goetze, Kleinasien. Munich 1957, s. 152 Ydd.
ıo M. Hutter, "Bemerkungen zur Verwendung magischer Rituale im mittelhethitischer Zeit", AoF 18/2
(1991), s. 35.
ıı enumasse: F. Sommer - E. Ehelolf, Das hethitische Ritual des Pöpanikri von Komana. (BoSt 10).
Leipzig 1924, s. 45; H. Kronasser, Die Umsiedelung der schwarzen Gottheit. Wien 1963, s. 57; F. W.
Bush, A Grammar of the Hurrian Language. Ann Arbor 1964, s. 144,347; E. Laroche, "Documents
en langue hourrite proyenant de Ras Shamra", Ugaritica V (1968), s. 500 Ydd.; Haas - Wilhelm,
AOAT 3, s. 75-77 'Besanftigung, Beruhigung (?)'; E. Laroche, "Glossaire de la langue hourrite",
RHA xxxıv-xxxv (1976-1977 [1978-1979]), s. 82; i. Wegner, Gestalt und Kult der lstar-Sawuska
in Kleinasien. (AOAT 36). Neukirchen-Vluyn 1981 , s. 129; Haas, ChS 1/9, s. 214 'Beruhigung,
Frieden' .
OrtaköylSapinuwa arşivinde geçen yeni kurban terimleri hakkinda
627
6 i MUSEN a-ga-an-ti-ya I3 i MUSEN sa-da-an-ti-ya I4 i MUSEN da-ri[-ia ls ]
7 du-pur-pu-ri-ya I6 bi-li-bi-ya 17 da-p{-bi-ya '8 i MUSEN da-a[p? -y]a
8 da-pf-bi-ya II MUSEN el-mi-ya I9 par_ni_ya20 i MUSEN da-a-s[i-ya 21 ]
9 a-ri-ya 22 mu-ut-ri-ya23 i MUSEN zu-u-pi-ya da-a-si-ya [
]
10 u-up-zu-ri-ya i MUSEN ta-ap-ti-ya da-a-pı-bi-ya [
]
. V[ h·]
24
25
.
h . 26 da [ 11 I MUS EN tap-n-es
ı -ya
su-u-nı-ya
ma-ga-an-tı-es- ı-ya
27
12 i MUSEN bi-la-am-[mi-b]i-ya i SILA4 .BABBAR a-sa-ap-si-ya 28
v
v
-v
•
v
v
12 kuzzurSe: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 122; Laroche, GTH, s. 157; Haas, ChS 1/9, s. 231 kuz'zurückhalten' .
13 agandi: Larache, Ugar. V (1968), s. 500 Ydd.; Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 72; Larache, GLH, s.
37; Haas, ChS 1/9, s. 208 ag- 'ziehen, tragen'.
14 sadandi: Larache, Ugar . V (1968), s. 449; Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 96; Haas, ChS 1/9, s. 241
'sad- to giye back, replace, compensate' .
15 tari: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 98; Larache, GLH, s. 257; Haas, ChS 1/9, s. 245; i. Wegner,
Hurritisch. Eine Einführung in die hurritische Sprache. Wiesbaden 2000, s. 42, 52, tar- (1)
'zusammenkommen?, sich begeben?' tari (2) 'Feuer'.
16 tuburburi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 98-99; Haas, ChS 1/9, s. 248.
17 bilibi: Larache, GLH, s. 102; Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 78-79; Haas, ChS 1/9, s. 219 'bilmitteilen'; Wegner, Hurritisch, s. 41,45, bil(l)- 'sagen, mitteilen'.
18 tabibi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 97; E. Neu, Das Hurritische: Eine altorientalische Sprache in
neuem Licht. Abhandlungen der Geistes- und sozialwissenschaftlichen Klasse (Akademie der
Wissenschaften und der Literatur) Jahrgang 1988, Nr. 3. Main - Stuttgart, s. 27 n. 83,36, 'tablw'(Metal) gieBen'; Haas, ChS 1/9, s. 244, tab- 'gieBen'; Wegner, Hurritisch, s. 15,49,51,110,192,
193, tablv- '(Metal) gieBen'.
19 ilmi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 61 'Eid, Meined' (akk. mamitu, h.lengai); Laroche, GLH, s. 78,
el(a)mi 'serment'; Haas, ChS 1/9, s. 223.
20 parmIni: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 61; Laroche, GLH, s. 196; Haas, ChS 1/9, s. 237 'Bedeutung
unbekannt' .
21 tase: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 113-114 '(Weih)geschenk'; Larache GLH, s. 258-259 'pn!sent,
cadeau'; Haas, ChS 1/9, s. 245 tas- 'schenken', tase '(Weih-)Geschenk'; Wegner, Hurritisch, s. 46,
119,157,159, tase 'Geschenk'.
22 a(a)ri: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 60-61 'böse, das Böse (??)'; Laroche, GLH, s. 55; Haas, ChS
1/9, s. 212 'Bedeutung unbekannt' .
23 mudri: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 62; Haas, ChS 1/9, s. 233 'Bedeutung unbekannt'.
24 tapri: Larache, Ugar. V (1968), s. 458; Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 113; Laroche, GLH, s. 247;
Wegner, AOAT 36, s. 105,109,112,113; Haas, ChS 1/9, s. 245 'Stuhl, Postement (?)'.
25 suni: Larache, Ugar. V (1968), s. 512 Ydd. 'ame'; GLH, s. 243 'ame'; G. Wilhelm, "Hurritische
Lexikographie und Grammatik: Die hurritisch-hethitische Bilingue aus Boğazköy", Orientalia 61,
(1992), s. 134, soni 'Hand'; E. Neu, Das hurritische Epos der Freilassung i (StBoT 32). Wiesbaden
1996,s.151; Wegner,Hurritisch,s.41,192, 194,sunilsoni 'Hand'.
26 magantibi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 89; Larache, GLH, s. 164 magantibi 'cadeau, pn!sent';
Haas, ChS 1/9, s. 232 'Geschenk'; Wegner, Hurritisch, s. 56, 121, 143, 146-147, magan(n)i
'Geschenk' .
27 bilibi: Larache, GLH, s. 102; Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 78-79; Haas, ChS 1/9, s. 219 bil'mitteilen', bilibi 'Mitteilung' .
28 asapsi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 74; Larache, GLH, s. 215; Haas, ChS 1/9, s. 212 (Bedeutung
unbekannt) (identisch mit sapsi/sepsi?).
628
EsmaReyhan
. ka L-zı-ya
. 29
13 i SILA4 .BABBAR e-n[u-ma-as-si-ya] ıt14 e-nu-ma-as-si-[ya
]-x-ri-bi-ya
15 a-sa-ap-si-[ya
] x-mi-ya si- - - - - - - X
16 a-se-ya-[
] i MUSEN zi-x - - - 17 i MUSEN ga-su-[
] i MUSEN ku - - 18 x [
-] bi-im- [
]
Tercüme:
Vs.
1 ve gün ağarınca şöyle yaparlar: içeri getirdikleri sudan
2 günlük suyu alırlar
3 ve tanrıları yıkarlar. Şarkıcı şarkı söyler ve onlar merhem sürerler,
4 ilk şarkıyı söyler, sonra kuşları şöyle
5 sunarlar: bir kuş yatıştırma (enumaHi) ve alıkoyma (kusurS'i) için
6 bir kuş çekme (aganti) için, bir kuş tazmin etme (sadandi) için, bir kuş bir araya
gelme (tari),
7 dupurpuri, bildirme (bilibi) ve dökme (tabibbi) için , bir kuş [
]
8 dök me (tabibi) için, iki kuş elmi ve pami için , bir kuş hediye (dasi) ,
9 ari ve mutri için, bir kuş zupi, hediye (dasi) ve
10 upzuri için , bir kuş dökme (tapti) ve dökme (tabibi) için,
11 bir kuş sandalye (tapri), el (suni) ve hediye (maganti) için,
12 bir kuş söyleme (bilammibi) için, bir beyaz kuzu asapsi için
13 bir beyaz kuzu yatıştırma (enumaHi) ve saflık, temizlik (itkalzi) için.
14 yatıştırma [
]
15 asapsi [
] bir kuş x
16 x [
17 bir kuş x [
] bir kuş x
18 x [
] x[ ]
Genelolarak bu ritüellerde; kötü maksatlı bir davranışın sebep olduğu kirlenmeyi
ortadan kaldırmak veya tehdit edici bir felaketi önlemek amacıyla düzenlenen arınma
ritüellerinde sıkça kullanılan bazı terimler vardır: Harni = suç" , "parili = dargınlık, hiddet"
vb. gibi 30 •
İncelediğimiz metinde bu terimlerden bazılarının kullanılması, ayrıca ritüelde, kuşların
kurban olarak sunulmasından önce kirliliğin uzaklaştırılmasında en etkili uygulama olan "su
ile temizleme" işleminin yapılması, bu ritüelin muhtemel bir kirliliğe karşı yapılan arınma
ayini olduğunu göstermektedir. Bir mekanın içine (ki bu mekanın ismi belirtilmiyor) daha
önceden belki özellikle bekletilen sudan o gün için kullanılacak miktar alınarak tanrılar
yıkanmaktadır. Tanrının arındırılması işlemi, ritüeli yaptıran kişinin arındırılması ile sıkı
ilişki içindedir ve bu türdeki ritüellerde çok sık kullanılan bir uygulamadır.
itkalzi 'Reinheit, Reinigung': Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 83-84; Laroehe, GLH, s. 128 vd.;
Wegner, AOAT 36, s. 144, 146; Haas, ChS 1/9, s. 225; Wegner, Hurritisch, s. 24-25 , 52 'Reinheİt',
itk- 'rein sein' .
30 Laroehe, RA 54, (1960), s. 195; Haas, ChS 1/9, s. 3-7.
29
Ortaköy/Sapinuwa arşivinde geçen yeni kurban terimleri hakkinda
629
Metnin devamında ise kuşların kurban olarak sunulmasından önce, şarkıcı ilk sıradaki
söylemekte ve merhemler sürülmektedir. Bütün bunlar ritüelin amacına ulaşması için
gösterilen çabalar olarak kabul edilebilir. Bu işlemlerin arkasından tanrıları yatıştırma,
çağırma, sağlık, kült ve tapınak malzemeleri ile ilgili olarak kullanılan kurban terimleri
sıralanmış ve bunlara bir ya da iki kuş kurban olarak sunulmuştur. Beyaz bir kuzunun
"rahatlık, huzur, yatıştırma, teskin (enumasse)" ve "temizlik ve saflık (itkalzi)" için kurban
edilmesi de ritüelin amacını göstermesi bakımından önemlidir.
Ritüelde kullanılan kurban terimlerinden bazılarının ilk kez bu metinde geçtiğini
görmekteyiz: upzuriya ve zupiya.
Bu kelimeleri incelediğimizde;
upzuriya: İncelediğimiz metnimizde ilk kez geçen dat.-Iok. formdaki bu kelimenin
anlamı henüz bilinmemektedir.
Bu metindeki ikinci yeni kelime;
zupiya: zupiia kelimesi bir Boğazköy metninde geçmektedir (KBo 24.80, 5). Ancak
kelime, tabletin hemen kırıktan sonraki kısmında başladığından dolayı, bir kelimenin sonu
(-zupiya)31 olarak değerlendirilmiş ve bu kelimeye bir anlam yüklenmemiştir.
Kelime, söz konusu metnin 5. satırında;
]-zu-u-pf-ya da-si-ya şeklinde geçmektedir.
Aynı yazılı~ sırasını içeren metnimizin zupiia ile ilgili kısmında ise,
...... i MUSEN zu-u-pf-ya da-a-si-ya şeklindeki yazılıştan, zupiya kelimesini tam
olarak okumak mümkün olmuştur.
Böylece, metnimiz aracılığı ile zupiya kelimesini kazanmış olmaktayız. Bu kelimenin
kökü zupi' dir. Laroche'un Hurrice sözlüğünde 32 zupi kelimesi için "bir silah" anlamı
şarkıyı
verilmiştir.
İki yeni kurban teriminin geçtiği metinden sonra;
Ortaköy arşivinden vereceğim ikinci metin tanrı EA ıçın kuşların ve bir kuzunun
yakıldığı (war-) "arınma" amaçlı yapılmış bir ritüel metindir. Ortaköy Arşivi'nde bu metnin
nüshası (0r.90/1180) da ele geçtiğinden metnin kırık kısımlarını nüshasından tamamlamak
mümkün olmuştur.
0r.90/1609
Vs.
.
_ a-az-zı-ya-as-sa-an
se-er SVA DE'.A
I A - N'rı.A HUR.SAGh
vENH1A k'
v
"
2 MUS
-' ı-ıs-sa-an wa-ra-nı te-pı-ya 33
3 ku-li-bi-ya 34 pa-as-si-it-bi-ya35 pa-as-si-bi-ya a-mu-um-ki-ya 36
v
v
v
'V
Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 125; Haas, ChS 1/9, s. 253 'Bedeutung unbekannt'.
Laroche, GLH, s. 308 'une arme'.
33 ti/ebi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 123 'wort 1'; Laroche, GLH, s. 267-268; Wegner, AOAT 36, s.
138; Neu, StBoT 32, s. 352; Haas, ChS 1/9, s. 246 (tiwe 'Wort, Sache, Angelegenheit'); Wegner,
Hurritisch, s. 50, 61.
34 kulibi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 123-124; Laroche, GLH, s. 152; Neu, Das Hurritische, s. 34 n.
101, k/gul- 'sagen'; StBoT 32, s. 300, kul- 'sagen, sprechen'; Haas, ChS 1/9, s. 230 'kul- sprechen';
Wegner, Hurritisch, s. 48, 77.
31
32
Esma Reyhan
630
4
. h·
. h·
a-mu-um-mı- ~ ı-ya pu-ta-nı- ~ ı-ya37
,
te-pı-ya
k u- i·ı- b·ı-ya
5 i NINDA.GUR 4 .RA tar-na-as
6
7
8
9
v i· h·
38,
· h· 39 k u-un-zı-yı-ya
. h· 40
ı-~ı-ya
u-gu i-zı-~ı-ya
I MUSv EN za-as41
a-mu-um-ki-ya te-p{-ya ku-li-bi-ya bu-u-i-bi-ya
42
43
lJa-ma-az-zi-!}i-ya ku-li-bi-ya ti-i-si-ya bi-mi-[bi-ya
i NINDA.GUR4 .RA tar-na-as
10 i MUSEN ni-i-ra-ri-ya44 ni-ra-ri-d-ki-ya u-[(ni-bi-ya)45]
, . 46 ga-asv t[(·?
]
·
.
.
nı-ra-rı-ya
u-rı-ya
ı-ya.
1 1 hu-u- hyı-ya
12 is-pa-te-ya i NINDA.GU~.RA tar-na-as
y
13 i MUSEN nu-u-li-ya bu-u-ra-t[(i-ya47 ga-ra-si-ya
14 si-is-si-ya kar-kar-[(ni-ya u-ni-bi-ya
)]
)]
15 i MUSEN e-nu-um-ma-[as-si-ya
35 passibi: Laroche, GLH, s. 197-198, passibi 'message'; Neu, StBoT 32, s. 137, pasi 'Auge'; Haas,
ChS 1/9, s. 237 , pass- 'senden' ,passihi 'Senden'; Wegner, Hurritisch, s. 52,119,122,149,151,153,
155-158,162,163,167,168, paSSitbe 'Bote, Gesandter'.
36 amumgibi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 123-124; Laroche, GLH, s. 48; Neu, StBoT 32, s. 125,
164,185, am- 'erreichen, hingelangen, gelangen'; Haas, ChS 1/9, s. 21 1, amm- 'gelangen, erreichen'.
37 pudibi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 125; Haas, ChS 1/9, s. 239 'Gezeugtes, Nachwuchs(?)';
Wegner, Hurritisch, s. 147, pud-/fud- 'zeugen, erzeugen, schaffen'.
38 Zazli: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 102; Laroche, GLH, s. 302; Neu, StBoT 32, s. 336,401 zasiz =
01- 'emahren, bewirten'; Haas, ChS 1/9, s. 253, zaz-/zas- 'emahren'; Wegner, Hurritisch, s. 45,74,
112, 114, 190, zaz- 'zu essen, geben, verköstigen'.
39 ugulzi: Laroche, GLH, s. 278; Neu, StBoT 32, s. 356, ugol- 'sich vemigen', Haas, ChS 1/9 ,s. 249,
ugul- 'sich niederwerfen', ugulzi 'Yerneigen' .
40 kunzibi: Laroche, GLH, s. 155; Neu, Das Hurritische, s. 6 n.lO 'kunz=i=b (Partizip zu kunz- 'sich
vemeigen, heth. aruwai-'; StBoT 32, s. 356, kunz- 'sich niederkien'; Haas, ChS 1/9, s. 230 kunz- 'sich
vemeigen'; Wegner, Hurritisch, s. 74 kunz- 'sich niederwerfen'.
41 buibi: Laroche, GLH, s. 112; Neu, StBoT 32, s. 70, bu-/bui- 'rufen, herbeirufen'; Haas, ChS 1/9, s.
220 , bu(i)- 'rufen, herbeirufen', buibi 'Herbeirufung'; Wegner, Hurritisch, s. 63, 79, bu(i)'(herbei)rufen?' .
42 tisi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 99; Haas, ChS 1/9, s. 246
43 bimibi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 79; Laroche, GLH, s. 106; Haas, ChS 1/9, s. 219.
44 nirari/nirareski: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 93; Laroche, GLH, s. 185, akk. neraru/i 'secours';
Neu, StBoT 32, s. 500, nir=i 'gut'; Haas, ChS 1/9, s. 235 , nir- 'gut'.
45 unibi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 73-74; Laroche, GLH, s. 283; Neu, Das Hurritische, s. 6, un(intransit.) 'kommen'; StBoT 32, s. 417, un- 'kommen'; Haas, ChS 1/9, s. 249, un- 'kommen', unibi
'Kommen, Ankunft'; Wegner, Hurritisch, s. 137, un- 'kommen (intransitiv), bringen (transitiv)'.
46 uri: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 115; Laroche, GLH, s. 286; Neu, StBoT 32, s. 344, ur' wünschen, wollen'; Haas, ChS 1/9, s. 250, ur- ' wünschen, wollen'; Wegner, Hurritisch, s. 42, 123
ur- 'wünschen, wollen' .
47 buradi: Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 121, 'Krieger'; Haas, ChS 1/9, s. 221 'Krieger', 'Feldzug';
Wegner, Hurritisch , s. 47 burade 'Krieger'.
Ortaköy/Sapinuwa arşivinde geçen yeni kurban terimleri hakkinda
631
16 te-pı-ya nu-u-[i-ya48
17 i SILA4 da-a-i
Tercüme:
Vs.
1 Hazzi dağında tanrı EA için
2 kuşları şöyle yakar: söyleme (tepi),
3 konuşma (kulibi), gönderme (passitbi), gönderme (passibi), varma (amumgibi),
4 varma (amummibi), gelme (pudibi), söyleme (tepi), konuşma (kulibi),
5 bir tama ölçüsünde kurban ekmeği,
6
7
8
9
bir kuş besleme (zaslibi) , eğilme (ugulzibi), karşılıklı eğilme (kunzibi)
yarma (amumki) , söyleme (tepi), konuşma (kulibi), çağırma (buibi)
bamazzibi, konuşma (kulibi), tisi ve himihi için
bir tama ölçüsünde kurban ekmeği,
10 bir kuş iyilik (nirari), iyilik (niraridki) , var[(ış unibi)]
11 çağırma (buibi), yardım (nirari) , isteme (uri) , gasti,
12 ispa(n)ti için, bir tama ölçüsünde kurban ekmeği.
13 bir kuş nuli,
sava[(şçı
(burati), garasi,)]
)]
14 sissi, karkar[(ni, unibi için
15 bir kuş yatıştırma (enumassi), [
16 söyleme (tepO, duy[(ma (nui) için
17 bir kuzu
]
]
alır.
Tercümesini verdiğimiz metin, ritüellerin olumsuz herhangi bir durumu etkisiz hale
getirmek için yapıldığı gibi, böyle bir zorunluluğun olmadığı durumlarda, yani sadece
"arındırma" amaçlı olarak da yapıldığını göstermektedir. Metinde geçen kurban terimlerinin,
tanrıları çağırma, tanrılara saygı gösterme, esenlik, huzur, sağlık ve kült objeleri ile ilgili
olması ve bunun yanı sıra kötü bir durumun ortaya konmaması bunu doğrulamaktadır.
Bu metinde geçen terimleri incelediğimizde, büyük çoğunluğuna Boğazköy
metinlerinde karşılaşmaktayız. Ancak bazı terimler ise ilk kez bu metinde karşımıza
çıkmaktadır. Bunlar; bamazzibiya, gastiya, ispateya, nuliya, sissiya, karkarniya, garasiya.
bamazzibiya: Larache'un sözlüğünde kelimenin kökü bamza ya da bamzı49 şeklinde
belirtilmiş ancak kelimeye herhangi bir anlam verilmemiştir. Neu 50 , Hititçe-Hurrice çift dilli
nu(i): Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 93 'erfreulicher Zustand des Menschen; in der Sphare von
'Wohlbefinden (?), Zufriedenheit (?), Behagen (?)'; Laroche, GLH, s. 187; Haas, ChS 1/9, s. 235
'Ohr, Einsicht'; Wegner, Hurritisch, s. 96.
48
632
Esma Reyhan
bir metne göre, Hurrice bamaz- kelimesinin Hititçe karşılığının dammisbai- olduğunu ve bu
kelimenin anlamının da "zarar vermek, baskı altında tutmak, sıkıştırmak" olabileceğini
belirtmektedir.
Metnimizde bamazzibiya terimi, diğer terimlerle birlikte geçmektedir;
a-mu-um-ki-ia te-pf-ia ku-li-bi-ia bu-u-i-bi-ya
ba-ma-az-zi-bi-ya ku-li-bi-ya ti-i-si-ya bi-mi-[bi-ya]
Aynı diziliş sırası bu kelimenin geçtiği bir başka Ortaköy metninde de dikkati
çekmektedir;
t]e-pf-ia ku-li-bi-ia bu-u-i-bi-ya ba-ma-az-zi-bi-ya
tepi, kulibi ve huihi tanrıları çağırmak için kullanılan kurban terimleridir. S ! Bu
kelimelerle birlikte geçen bamazzibi kelimesinin de bir "çağırma" terimi olarak kabul
etmenin doğru olacağı kanaatindeyiz.
gastiya: Kelimenin kökü kasti'dir. Sumercesi G1S PA N_ti, Akatçası qastu(m) anlamı
v
"yay"dır. s2
'
ispateya: Kelimenin kökü ispa(n)ti'dir. Sumercesi KUS E.MA.URU
s , Akatçası
ispatu(m) , anlamı "ok kılıfı, sadak, okluk"tur.s3
nuliya: Kökü nuli olarak belirtilen kelimenin anlamı "bir asker ya da bir silah"tır .S4 nuli
kelimesi çeşitli Boğazköy metinlerinde askerlikle ilgili kelimeler olan karkami, huradi,
ispati, kasti ve ayrıca mariiani ile geçmektedirss . Bu da nuli kelimesinin anlamını doğrular
niteliktedir.
sissiya: B.A.Salvini ve M. Salvini'nin Ras Şamra'dan Sumerce - Akatça - Hurrice üç
dilli sözlük çalışmalarında hurice sissibe'nin Sumerce karşılığı MAR, Akatça karşılığı
marru, anlamı "kürek, bel" olarak verilmiştirs6 . Wegner'in Hurrice gramer kitabında
kelimenin kökü sis, anlamı da yine "kürek" olarak belirtilmiştirs7 .
karkarniya: Laroche, kökü karkami olan bu kelime için "bir asker" anlamını vermekte
ve kelimenin Akatça qarqarni "zırh" kelimesi ile mukayese edilebileceğini belirtmektedirs8 .
garasiya: Metnimizde bu kelimenin geçtiği kısım kırık olduğu için tamamlama metnin
diğer nüshasına (Or. 90/1180) göre yapılmıştır. Bu terim muhtemelen Akatça karasuem)
[Sumerce, KARA S ( = KI.KAL.BAD, KI.KALxBAD)] kelimesinden gelmektedirs9 . Akatça
sözlükte karasuem) kelimesi için iki anlam verilmiştir:
Laroche, GLH, s. 92; J. Black - A. George - N. Postgate, A Concise Dictionary of Akkadian.
Wiesbaden 1999, s. 103.
50 Neu, StBoT 32, s. 302 Ydd.
51 Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 123; Haas, ChS 1/9, s. 246.
52 Laroche, GLH, s. 139.
53 Laroche, GLH, s. 127; Wegner, AOAT 36, s. 97, 99, 109; Black - George - Postgate, A Concise
Dictionary of Akkadian, s. 134.
54 Laroche, GLH, s. 188.
55 KUB 27.43, 16; KBo 15.1, IV 23-24.
56 B. Andre SalYini - M. SalYini, Un nouveau vocabulaire trilingue sumerien - akkadien - hourrite de
Ras Shamra. SCCNH 9, Bethesda (1998), s. 17.
57 Wegner, Hurritisch, s. 48.
58 Laroche, GLH, s. 37.
59 Black - George - Postgate, A Concise Dictionary of Akkadian, s. 149.
49
OrtaköylSapinuwa arşivinde geçen yeni kurban terimleri hakkinda
633
1- "askeri kamp, ordu"
2- "felaket, afet". Metnimizde garassi kelimesi askeri terimlerle birlikte geçmektedir.
Bundan dolayı, kelimenin bu anlamlardan birincisine daha uygun olacaktır: "askeri kamp,
ordu".
İncelediğiniz bu ikinci ritüel metinde geçen terimlere baktığımızda bunların
çoğunluğunun askerlikle ve silahlarla ilgili olduğunu görmekteyiz .
Bilindiği gibi, Hurrice kurban terimleri konusunda bugüne kadar çok kapsamlı
çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalar sonucunda anlamları tespit edilen terimler de
60
anlamlarına göre sınıflandırılmışlardır . Örneklerle sıralayacak olursak;
1- Tanrıların çağırılması ile ilgili terimler: talabulzi- "yanına çekmek", bari "yol"
2- Tanrıların yatıştırılması ile ilgili terimler: en uma- "yatıştırmak" (enumasse "teskin,
yatıştırma"), ser- "rahat olmak" (serdebi "rahat"),
3- Tapınma ile ilgili terimler: kul- "konuşmak" (kulibi "konuşma"), kunz- "eğilmek"
(kunzagasse "eğilme"),
4- Kirlilik ile ilgili terimler: arni "suç", parili "dargınlık",
5- Tanrıların görünmesi ile ilgili terimler: p/wuri "bakış" , besammi "parlaklık" ,
6- Yetki ile ilgili terimler: allase "kraliçelik", sarrasse "krallık",
7- Sağlık ile ilgili terimler: er- "büyümek, gelişmek" (erasse "büyüme, gelişme), ban"doğurmak" (banumasse "doğurma , verimlilik"),
8- Kült ve tapınak araç gereçleri ile ilgili terimler: tapri "sandalye", nibari
"hediye" ,
9- Kült yerleri ile ilgili terimler: bam ri "bir kült yeri", uzarigi "tapınaktaki
kurban yeri",
10- Tanrıları çekmek için kullanılan yiyeceklerle ilgili terimler:
kammanbi/kammabbi "bir çeşit yemek" , kakkari "yuvarlak ekmek" gibi.
i 1- Ayrıca anlamı bilinmeyen terimler de ayrı bir grup teşkil etmektedir.
Anlamlarını verdiğimiz
ve ilk defa Ortaköy arşivinden iki ritüel metinde geçtiğini
söylediğimiz terimlere baktığımızda, bunlardan upzuri, siSIi, {Jamazıi kelimelerini yukarıda
saydığımız gruplardan birine dahil edebiliriz. Ancak zupi, kasti, ispa(n)ti, karkarni, garasi
kelimeleri ayrı bir grup teşkil edecektir. Ayrıca, Boğazköy metinlerine göre önceki
61
çalışmalarda herhangi bir sınıfa dahil edilmeyen ve daha sonra "sağlık terimi" olarak kabul
62
edilen {Juradi kelimesinin de bu gruba dahil edilmesi gerekmektedir.
Kelimelerin:
zupi "bir asker"
buradi "asker"
kasti "yay"
ispa(n)ti "okluk, sadak"
karkarni "zırh"
nuli "bir asker"
garasi "askeri kamp, ordu"
Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 59-126; Haas, ChS 1/9, s. 208-254.
Haas - Wilhelm, AOAT 3, s. 120-125 'Nicht einzuordnende Termini' .
62 Haas, ChS 1/9, s. 221 (ein Heilsterminus) 'Krieger', hier eventueıı 'Feldzug'.
60
61
634
Esma Reyhan
anlamlarından dolayı bu terimlerin, daha önce yapılmış olan sınıflandırmaya, "silah
isimleri ve askerlikle ilgili kurban terimleri" başlığı altında eklenmesinin uygun olacağı
kanaatindeyiz.
Ortaköy Arşivi 'nde bulunan ve kurban terimleri içeren çok sayıdaki rİtüel metin
üzerinde yaptığımız çalışmaların tamamlanması ile bu konunun daha da açıklık kazanacaktır.
SUMMARY
Among the documents in cuneiform wrıtıng found in Boğazköy archives, "Rituals
originated from Kizzuwatna" cover adecent sized place. Among the documents comprising
a number of terms for sacrifice in Hurrian language, the ritual texts, in which generally a
sacrifice is performed wİth a bird and in fewer numbers with a sheep or a lamb by burning
them or shedding their blood, constitute a separate group. Comprehensive studies of Hurrian
terms to wich sacrifices are destined, have determined the following meanings:
1-Terms on summoning the gods: talabulzi- "call aside", bari "road"
2-Terms on calming the gods: en uma- "to calm" (enumasse "placation,
appeasement"), ser- "feel at ease" (serdebi "comfort" ),
(kunzagasse "bow"),
4-Terms on filthiness: arni "crime", parili "resentment",
5-Terms on appearance of gods: plwuri "look", bdammi "brightness",
6-Terms on authority: allase "queendom", sarrasse "kingdom",
7-Terms on health: er-"grow" (erasse "growth"), ban-"give birth to"
(banumasse "giving birth to, productivity"),
8-Terms on materials of cult sites and temples: tapri "chair", nibari "gift",
9-Terms on cu lt sites: bamri "a cu lt site", uzarigi "a site for sacrifice in a
temple" ,
10- Terms on foods used to draw gods: kammanbilkamma!J!Ji "a sort of
meal", kakkari "a roll of bread" etc .
11- Additionally, also the terms whose meanings are unknown form a
separate group.
There are a large number of ritual texts with plenty of sacrifice terms in Ortaköy /
Sapinuwa Archive and theyare in parallel with such texts found in Boğazköy. These terms
for sacrifice are also used in various other text groups such as divination texts, letters and
festival rituals apart from these ri tual texts. The Ortaköy / Sapinuwa Archive provides,
further, other terms for the first time. In the present study, we have chosen two rİtual texts as
an example from Ortaköy / Sapinuwa Archive and new terms for sacrifice used in these texts
are emphasized. In both rituals many terms for sacrifice are used. Part of these terms are
aIready known from Boğazköy Archive.
The following terms are, instead, used for the first time:
upzuri,
sissi,
bamazzib i,
zupi "a soldier" ,
OrtaköylSapinuwa arşivinde geçen yeni kurban terimleri hakkinda
635
buradi "soIdier" ,
kasti" bow",
ispa(n)ti "quiver",
karkarni "armour" ,
nuli "a sol di er" ,
garasi "encampment, army",
Of the se terms we can add the words such as upzuri~ sissi~ !Jamazzi to one of the
groups we listed above. However, the words such as zupi~ kasti~ ispa(n)ti~ karkarni~ garasi
for which we give meanings will constitute a distinct group. Besides, according to Boğazköy
texts alsa the word !Juradi, which was not included in any group s but afterwards was
accepted as a "term for health" needs to be included in this group.
Thus, we think that adding these terms to the classification made before, that is, putting
them under the heading of names of weapons and the terms for sacrifice on soldiership
will be suitable.
With the completion of studies we perform on a large number of ritual texts
comprising the terms for sacrifice found in Ortaköy / Sapinuwa Archive this subject will
provide more clarifications.
Bibliography
Andre Salvini, B. - Salvini, M., Un nouveau vocabulaire trilingue sumerien - akkadien hourrite de Ras Shamra. (SCCNH 9). Bethesda, Maryland 1998.
Black, 1. - George, A. - Postgate, N., A Concise Dictionary of Akkadian. Wiesbaden 1999.
Bush, F. W., A Grammar of the Hurrian Language. Ann Arbor 1964.
Goetze, A., Kleinasien 2 • München 1957.
Haas, V. - Wilhelm, G., Hurritische und luwische Riten aus Kizzuwatna. Hurritologische
Studien ı. (AOAT 3). Neukirchen - Vluyn 1974.
Haas, V., Die hurritischen Ritualtermini in hethitischem Kontext. ChS II9. Roma 1998.
Hutter, M., "Bemerkungen zur Verwendung magischer Rituale im mittelhethitischer Zeit",
AoF 18/2 (1991).
Kronasser, H., Die Umsiedelung der schwarzen Gottheit. Wein 1963.
Laroche, E ., "Documents en langue hourrİte provenant de Ras Sharnra", Ugaritica V (1968).
Larache, E ., Glossaire de la langue hourrite, RHA XXXIV/XXXV (197611977) [19781979].
Laroche, E., "Etudes hourrites", RA 54 (1960).
Neu, E., Das hurritische Epos der Freilassung ı. (StBaT 32). Wiesbaden 1996.
Neu, E., Das Hurritische: Eine altorientalische Sprache in neuem Lieht. Mainz-Stuttgart
1988.
Sommer, F. - Ehelolf, H., Das hethitische Ritual des Piipanikri von Komana. (BoSt 10).
Leipzig 1924.
Süe1, A., "Ortaköy'ün Hitit Çağındaki Adı", Belleten LlX (1995).
636
Esma Reyhan
Wegner, 1., Gestalt und Kult der /Star-Sawuska in Kleinasien. (AOATS 36). Neukirchen Vluyn 1981.
Wegner, 1., Hurritisch. Eine Einführung in die hurritische Sprache. Wiesbaden 2000.
Wilhelm, G., "Hurritische Lexikographie und Grammatik: Die hurritisch-hethitische
Bilingue aus Boğazköy", Orientalia 61 (1992).