Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Tanım Dikkat Eksikliği

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu
Tanım
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)davranışın aile, akademik, sosyal gibi birçok alanda
değerlendirilmesi sonucu konulan klinik bir tanıdır.
DEHB gelişim dönemleri boyunca devam eden, her dönemde farklı sorunlarla görülebilen ve
erişkinlikte de sürebilecek kronik bir durumdur. DEHB tanısı verilen çocukların %80’ininde tanı
almayacak düzeyde de olsa belirtilerin devam ettiği görülmüştür. %30’u erişkinlikte de bu tanıyı alır.
Sıklığı
İlk okul çağı çocuklarının %3-5’inde görülür. Erkeklerde kızlara göre ortalama 3 kat daha sıktır. Klinik
başvurularda bu cinsiyet farkı daha da artabilir. Bu durumun erkeklerin kliniğe daha fazla getiriliyor
olması ile ilişkili olabileceği düşünülmektedir.
Belirtiler
Bu bozukluğun 3 temel belirtisi vardır:
1.Dikkat Eksikliği
2. Aşırı hareketlilik
3. Dürtüsellik
Dikkat Eksikliği; dikkat süresi ve yoğunluğunun kişinin yaş ve gelişim düzeyine göre beklenenden az
olması olarak tanımlanabilir. Kısa dikkat süresi, dış uyaranlarla dikkatin kolayca dağılabilmesi,
odaklanamama, başladığı işleri bitirememe ya da sürdürememe, planlama sorunları, organizasyon
güçlükleri, eşyalarını sık kaybetme ya da günlük işlerinde unutkanlık gibi belirtilerle kendini
gösterebilir. Dikkat eksikliği olan çocuk/ergenler bir konuya dikkatlerini verebilselerde dikkatlerini
sürdürmede, kurallar ve yönergeleri hatırlama ve takip etmekte, başladıkları işi bitirebilmekte güçlük
yaşarlar. Bu nedenle de ödev yapmak gibi dikkat gerektiren işlerden zaman içinde kaçınmaya ya da bu
işlerde isteksiz olmaya başlarlar. Uyaran tipine ve çevresel koşullara bağlı olarak dikkat süresi ve
yoğunlukları değişebilir. Örneğin bilgisayar oyunu başında uzun süre dikkat sorunu yaşamadan
oturabilir ya da sevdiği bir filmi başından sonuna bitirebilir. Ders çalışma sırasında da dış uyaranın
fazla olduğu ortamlarda daha da zorlanırken bire bir çalışmalarda, uyaranların kontrol edildiği
ortamlarda ve ilgisini çeken bir konuda daha uzun süre odaklanabilirler. Bu nedenle çocukların artık
ödevlerini kendileri yapabilecekken bir yetişkinin gözetimine daha uzun süre ihtiyaç duymaları söz
konusu olabilir. Dikkat becerileri yaşla birlikte gelişerek gider, bu nedenle her çocuğun dikkat becerisi
kendi yaş özelliklerine göre değerlendirilmelidir.
Aşırı hareketlilik (Hiperaktivite); kişinin yaş ve gelişim düzeyine göre beklenenden fazla hareketli
olmasıdır. Yerinde duramama, kıpır kıpır olma, uzun süre oturamama, çok konuşma, sürekli hareket
halinde olma gibi belirtilerle kendini gösterir. Hareketlilik yaşla birlikte azalma eğilimindedir, bununla
birlikte özellikle egenler tarafından bir tür iç huzursuzluk, hareket etme isteği olarak tanımlanabilir.
Aileler bu çocukları eli dursa ayağı durmuyor, sevdiği bir filmi izlerken bile koltuktan koltuğa yer
değiştirir, öğretmenler de sürekli hareket halinde sırada otururken bile bir şeylerle oynar, eli kolu
hareket halindedir diye tariflerler.
Dürtüsellik; kişinin yaş ve gelişim düzeyinden beklenen kendini kontrol becerilerini gösterememesi
olarak tanımlanabilir. Acelecilik, sırasını bekleyememe, lafa söze karışma ve bekleyememe,
düşünmeden hareket etme, aklına geleni aklına geldiği anda söyleme, düşündüğünü hemen
yapıverme gibi belirtilerle kendini gösterir. Dürtüsellik nedeniyle DEHB tanısı verilen çocukların
dürtüsellik nedeniyle sosyal bir takım güçlükleri yaşamaları çok olasıdır. Sınıflarında soruları söz hakkı
verilmeden cevaplayabilmeleri nedeniyle sevilmeyebilirler, öğretmenler daha soruyu bitirmeden
cevabını veriyor diye tanımlayabilirler. Anababalar bu çocukları yeterince büyüdü ama hala söz
kesmeden dinlemeyi öğrenemedi, yalnız bırakmaya korkuyorum diye anlatabilirler.
Bu belirtilerin DEHB tanısı olarak nitelenmesi için; belirti ve belirti düzeyinin çocuğun yaşı ve gelişim
evresi açısından beklenen ile uyumlu olup olmadığının belirlenmesi gereklidir. Çocuğun dikkat
eksikliği, hareketlilik ve dürtüsellik açısından belirtisi olduğunun düşünülmesi durumunda bu
belirtilerin en az 6 ay olmak üzere uzun süredir devam ediyor olması ve hem ev hem okul gibi birden
fazla ortamda görülmesi gereklidir.
Bu belirtiler yaşla birlikte farklı görünümlerle devam edebilmektedir. Dikkat eksikliği bunlar arasında
en uzun süre devam eden belirtidir. Dikkat ve kendini kontrol becerilerinin yaşla birlikte artarak
gelişmesi nedeniyle bu becerilerin en zayıf olduğu okul öncesi yaşlarda tanı koyabilmek oldukça güç
olabilir. Ergenlik döneminde dürtüsellikte bir artış görülmesi nedeniyle gelişimsel olarak DEHB benzeri
belirtiler görülebilir, bu nedenle DEHB tanısı konulması sürecinde iyi alınmış bir öykü ve ayrıntılı klinik
değerlendirme daha da önem kazanır.
Farklı yaşlardaki belirtiler*
Dikkat
eksikliği
Aşırı
hareketlilik
Dürtüsellik
Okul öncesi
Oyun
süresi
kısadır (<3 dk.)
Aktiviteleri
bitirmez
Dinlemez görünür
İlk okul
Aktivite süresi kısadır
(<10dk.)
Çevresel
uyaranla
kolayca dikkati dağılır
Unutkandır
Organize olamaz
Sık ve erken aktivite
değişiklikleri yapar
Ergenlik
Görevlerde
ayrıntılara
odaklanamaz
İşlerinde yaşıtları
kadar
süreklilik
sağlayamaz
Önceden
planlama
becerileri zayıftır
durması Kıpır kıpırdır
erişkin
Ayrıntıları kaçırır
Randevularını
unutur
Öngörüsü zayıftır,
önlem almaz
Sakin
beklendiğinde
yapamaz
Söz dinlemez
Sırasını bekleyemez
Tehlikeyi
fark Diğer çocukları rahatsız
etmez (karşı olma eder
davranışından
Cevapları beklemeden
ayırt
etmek verir
güçtür)
Kazalar sıktır
Yaşıtlarına müdahale
eder,
karışır
İç
huzursuzluk
tarifler
Kendini kontrolü
zayıftır
Riskli davranışları
olur
Düşünmeden
davranır
Sabırsızdır
Erken
ve
olgunlaşmamış
kararlar verir
Sıklıkla kaza yaşar
Kasırga gibidir
Düşüncesizce kuralları
bozar
*Eric Taylor and Edmund Sonuga-Barke, Disorders of Attention and Activity, Rutter's Child and
Adolescent Psychiatry, 5. Baskı içinde, Michael Rutter, Dorothy V. M. Bishop, Daniel S. Pine, Stephen
Scott, Jim Stevenson, Eric Taylor, Anita Thapar (eds), 2009, s:519–542.
Tanı
DEHB tanısı koymada kullanılabilecek her hangi bir laboratuar testi yoktur. Klinik tanı olması
nedeniyle, tanı süreci uzman hekim tarafından yapılacak görüşmeleri ve anababa ve öğretmen
ölçeklerinin kullanılmasını içerir.
DEHB tanısı konulan çocuk ve gençler okul sorunları, planlama güçlükleri, dürtüsellik, kaygı, kendine
güven sorunları, madde kullanımı gibi bir çok yakınma ile başvurabilirler. DEHB tanısı konulurken,
DEHB benzeri belirtilere neden olabilecek birçok medikal ve psikiyatrik durumun ayırt edilmesi
gereklidir. Bu nedenle tanı sürecinde ayrıntılı bir medikal ve psikiyatrik öykü alınması ve gerekli
gelişimsel ve medikal değerlendirilmelerin yapılması önemlidir. DEHB ayırıcı tanısında hemen her şey
düşünülebilir.
DEHB alt tipleri
Amerikan Psikiyatri Birliği DSM-IV-TR (Diagnostic and Satistical Manual) tiplendirmesine göre
DEHB’nin 3 alt tipi tanımlanmıştır:



Hiperaktivite - dürtüselliğin önde geldiği tip
Dikkatsizliğin önde geldiği tip
Bileşik tip
Klinik ortamda en sık görülen alt tip bileşik tip olup bu çocuklar hem hareketliliği hem de dikkat
eksikliği olan çocuklardır. Bununla birlikte toplum çalışmalarında dikkat eksikliğinin önde geldiği yani
harektlilik ve dürtüsellik belirtilerinin eşlik etmediği tipinde çok sık olduğu saptanmaktadır. Bu
durumda hareketli ve dürtüsel olmayıp sadece dikkat sorunu yaşayan çocukların klinik başvurusunun
yeterince olmadığını düşündürmektedir.
DEHB benzeri belirtiler verebilen bazı medikal durumlar







Tirodi bezi hastalıkları
Anemi
Uyku apnesi
Bazı ilaçların yan etkileri (epilepsi, kalp, astım ilaçlarının bazıları)
Bazı nörolojik bozukluklar (epilepsi, Sydenham Koresi)
Frajil X
Kurşun zehirlenmesi
Eştanılar:
DEHB birçok başka bozuklukla %60-80 birliktelik gösterir. Değerlendirmede karşı olma karşı gelme
bozukluğu, davranım bozukluğu, öğrenme bozuklukları, kaygı ve duygu durum bozuklukları gibi
eştanıların değerlendirilmesi gereklidir. Bu eştanıların bazılarının belirtileri DEHB belirtileri ile
benzerlikler gösterebilir. Okuma, yazma, matematik gibi özel bir alanda daha belirginleşen akademik
zorluklar, yavaş okuma, sık yazım hataları yapma, sağını solunu, saat, gün, ayları karıştırma, bunları
öğrenmede güçlük, ayakkabı bağlama gibi ince motor becerileri gerektiren alanlarda güçlükler,
koordinasyon güçlükleri gibi belirtiler görüldüğünde DEHB’na %20-30 oranlarında eşlik edebilen
öğrenme bozuklukları araştırılmalıdır. Aniden öfkelenme, büyüklerle sık tartışma, kurallara uymakta
zorluklar, kendi hatalarının sorumluluğunu almama ve başkalarını sorumlu tutma, kolay kızdırılabilen,
sıklıkla kızgın ve öç alma eğiliminde olma gibi belirtilerin varlığında DEHB’na %54-67 oranında eşlik
edebilen karşı olma karşı gelme bozukluğu araştırılmalıdır. DEHB tanısı verilen çocukların %20-50
ünde davranım bozukluğu belirtileri de olabilir. Davranım bozukluğunun belirleyici özelliği
başkalarının haklarına saldırı, toplumsal değerleri ve kuralları hiçe sayma olarak tanımlanabilir. DEHB
belirtilerinden de olan odaklanma güçlüğü, huzursuzluk depresyon ve kaygı bozukluklarında da
görülebilir. Kaygı bozuklukları DEHB’na %10-40 ve depresyon %20-30 oranlarında eşlik edebilir.
Tedavi
DEHB tedavi planında ve bu planın uygulanmasında anababa, öğretmen ve çocukla/ergenle kurulan
işbirliği önemli yer tutar.
Tedavi planının kişiye özgü olması ve DEHB hakkında anababa ve çocuğun veya ergenin
psikoeğitiminin yapılması gereklidir. Çocuğun/ergenin güçlüklerinin ve güçlü yanlarının belirlenmesi
ile tedavi hedefleri oluşturulur.
Tedavi Hedefleri:
Anababası ve kardeşleriyle ilişkisi gibi aile ilişkilerinin ve okul ortamında öğretmen ve arkadaşlarla
ilişkilerinin geliştirilmesi
Çocuğun/ergenin bozucu davranışlarının azaltılması
Akademik performansının desteklenmesi
Benlik saygısının iyileştirilmesi
Tedavi
DEHB tedavisinde mutlaka psikososyal yaklaşımların planlanması gerekir. Okulda ve ev ortamında
yapılacak düzenlemeler ile DEHB tanısı verilen çocukların uyumları belirgin düzeyde arttırılabilir. Eşlik
eden tanılar için de tedavi planının yapılması gerekecektir. Psikososyal tedaviler olarak anababa ve
öğretmenlerle yapılabilecek davranış kontrolü eğitimleri, çocuk/ergenle davranışçı eğitimler, sosyal
beceri eğitimleri, çocuğun akademik becerilerini geliştirme amaçlı eğitim planlamaları
uygulanabilecek bazı yaklaşımlardır. DEHB belirtilerinin okul, ev, iş ve yaşıt ilişkileri alanlarında
süreğenleşen ve işlevsellikte bozulmaya yol açan düzeyde olması durumunda ilaç tedavisi önerilir.
Anababa ve çocuğun/ergenin tercih etmesi durumunda ve etkin olmaları durumunda ilaç tedavisi
uygulanabilir.