GANA ÜLKE PROFİLİ

ÜRDÜN TEMEL SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER Yüzölçümü 89,206 km2 Nüfusu 5 48 milyon (2003 yılı resmi sonuçlarına göre) Başkenti Amman Diğer Şehirleri Irbid Zarqa Balqa Mafraq Kerak Jerash Madaba Ajlun Aqaba Ma'an Tafiela 2,085 978 862 360 253 220 161 140 122 110 107 83 İklim Dili Ölçü sistemi Yazları kuru ve sıcak, kışları soğuk ve yağışlı Arapça, İngilizce yaygın biçimde kullanılmaktadır Metrik sistem ve yerel ölçü sistemleri kullanılmaktadır Para Birimi Ürdün Dinarı (JD)=100 piastre=1000 fils 1 ABD$=0 709 JD endekslenmiştir GMT iki saat ileridedir Zaman Dilimi Tatil Günleri 1 Ocak (Yılbaşı), Eid al­Fitr, Eid al­Adha, Hijra Yeni Yılı, 1 Nayıs (İşçi Bayramı), 25 Mayıs (Bağımsızlık günü), 9 Haziran (Kral Abdullah’ın Taç Giyme günü), 10 Haziran (Büyük Arap İsyanı), Peygamberin doğum günü, al­Isra’ wal Mi’raj, 14 Kasım (Kral Hüseyin’in doğum günü), 25 Aralık (Noel haftası) 11.2 (2004) GSYİH (milyar $) Kişi Başına Düşen Gelir ($) İhracat ­fob (milyar $) (2004) İthalat­fob (milyar $) (2004) Tüketici fiyat enf (%) 2004 Dış Borç (milyar $) 2004 1 987 4.1 6.9 3.4 8 094
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 1 GENEL EKONOMİK DURUM Dünyada uygarlıkların kurulmaya başlamasından beri Ürdün insanoğlunun ilk yerleşimlerinde önemli bir rol oynamıştır. Bölge; Amorites, Hittites, Egyptians, Edomites, Moabites, Ammonites, Israelites, Assyrians, Babylonians, Persians, Nabateans, Greeks, Romans, Byzantines, Arab Muslim Dynasties, the Crusaders ve Osmanlı İmparatorluğu’na ev sahipliği yapmıştır. 1920 yılında Uluslar Ligi Ürdün, Filistin ve Irak’ın idaresini İngiltere’ye vermiştir. İngiliz idaresi 22 Mayıs 1946 yılına kadar sürmüştür. Daha sonra Ürdün Parlamentosu Kral Abdullah’ı resmi olarak Ürdün Haşemi Kralı olarak atamıştır. IMF’den ve Dünya Bankası’ndan gelen baskılar nedeniyle, Ürdün devletin ekonomideki ağırlığını azaltmak ve özel sektörün varlığını kuvvetlendirmek amacı ile yoğun bir çaba sarf etmektedir. 1980’li yılların sonlarında başlayan bu çalışmalar pek başarılı bir şekilde yürütülememiştir. Kral II. Abdullah ekonominin yeniden düzenlenmesi ile ilgili temel değişimleri gerçekleştireceği konusunda taahhütlerde bulunmuştur. Özel sektörün ağırlığını artırmak için yoğun bir çaba sarf edilmektedir. Buna rağmen şu anda GSYİH’ya en fazla katkı sağlayan sektörler içerisinde devlet faaliyetleri ilk sırada yer almaktadır. Devletin 2004 yılında GSYİH içerisindeki payı % 18,2 civarındadır. Finans sektörü, emlak ve hizmet sektörünün payı ise % 20 civarındadır. Genel anlamda bir değerlendirme yapıldığında, hizmet sektörünün ekonomiye hâkim durumda olduğu gözlenmekte olup, hizmet sektörünü ise finans ve gayrimenkul sektörü, ulaşım, iletişim ve devlet hizmetleri oluşturmaktadır. Hizmet sektörünün katkısı uzun yıllar boyunca sabit bir şekilde devam etmiş olup, oranı % 71,5 civarındadır. Bunun yanında sanayi sektörü % 26’larda durgun bir şekilde devam ederken, tarım sektörünün de 2004 yılındaki GSYİH içerisindeki payı % 2,3 olarak gerçekleşmiştir. Şimdiye kadar imalat sanayi küçük ve düşük gelirli firmalar tarafından gerçekleştirilmiş olmasından dolayı, ihracat sektöründe de zayıf bir görüntü sergilenmiştir. 1992–1995 yılları arasında inşaat sektöründeki hızlı ilerleme, 1996 yılına kadar imalat sanayinin payını geriye götürmüş ve GSYİH içerisindeki payını % 13,5’lara kadar geriletmiştir. Ancak Nitelikli Sanayi Bölgelerinin (QIZ) oluşturulması neticesinde ABD’ye gümrük vergisiz giriş imkânı yaratılmış olduğundan özellikle tekstil sektöründe önemli gelişmeler yaşanmış ve 2004 yılında hızlı bir ilerleme ile GSYİH içerisindeki payı % 17,3’e yükselmiştir. Buna karşın tarım sektörünün GSYİH içerisindeki payı 1994 yılında % 8,5 iken, bu oran 2004 yılında % 2,3’e kadar gerilemiştir. Sermaye yoğunluklu bir sektör olan meyve ve sebze üretimi de Körfez ve Batı Avrupa ülkelerinden gelen talepler doğrultusunda özellikle Ürdün vadisindeki üretimi artırmıştır. Ancak bu üretim miktarı hava koşullarına bağlı olarak dalgalanma göstermektedir. 1988–1989 yılları arasında borç krizinden dolayı mali konularda bir zayıflama yaşanmış ve bu zayıflamanın ortadan kaldırılması ile ilgili olarak 15 yıldır yeniden yapılanma ile ilgili çalışmalar yürütülmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 2 Özelleştirme Ürdün Hükümetleri 1985 yılından beri özelleştirme çabalarında bulunmalarına rağmen, en büyük yatırımları 1990’lı yılların sonlarında başlamıştır. Birçok nedenden dolayı bu gecikmeler yaşanmıştır. Ayrıca özelleştirmenin en önemli boyutlarından birisi de sosyal ve politik sonuçlarının çözülememiş olmasıdır. İşsizliğin önlenmesi ve istihdam gibi sorunlar özelleştirmenin önündeki engeller olarak yer almıştır. Özelleştirilen Kuruluşlar Amman water and wastewater management: Amman Su ve Atık Su yönetimi bir Fransız şirket tarafından yürütülmektedir. “Suez Lyonnaise des Eaux” adlı şirket 1998 yılında su işi ile ilgili sözleşmeyi imzalamıştır. 2003 yılında “the Khirbet Es Sarma” atık su arıtma tesisi ile ilgili anlaşma imzalanmıştır. 169 Milyon $ tutarındaki proje bir Fransız şirketin başını çektiği bir konsorsiyum tarafından yürütülmektedir. 25 yıl için imzalanan anlaşma ile Yap İşlet Devret modeli uygulanmaktadır. Genişleme projesi tamamlandığında her gün 268 000 m3 atık su arıtma tesisi ile Ürdün’ün % 80’inine ve Amman ve Zarqa’da yaşayan 2,5 milyon kişiye hizmet götürülebilecektir. Jordan Cement Factories Company (JCFC): Şirketin % 30 hissesi 1998 yılında Fransız Lafarge Grubuna satılmış olup, devlete 72 milyon Ürdün Dinarı (102 milyon $) tutarında bir kaynak yaratmıştır. Devletin payı ise 2002 yılında Filistin Otoritesine satılmıştır. Jordan Telecommunications Company (JTC): Fransız Télécom Konsorsiyumu ve Yerel bir Arap Bankası 1999 yılında şirketin % 40 hissesi için 508 milyon $ ödeme yapmıştır. 2002 yılında şirketin % 15’i veya 37,5 milyon $ tutarındaki kısmı ise Amman Stock Exchange (ASE) devredilmiştir. National Petroleum Company (NPC): Şirketin sondaj ile ilgili aktiviteleri ayrılmış ve the Petra Drilling Company adındaki bu şirket de nihai özelleştirme kapsamında listeye alınmıştır. Royal Jordanian (RJ): Devlet Milli taşıma konusundaki payının % 49’unu satmayı planlamaktadır. Bu sektördeki üç alt kuruluş, Jordan Airports Duty­Free Shops Company, Jordan Flight Catering Company ve Jordan Airline Training and Simulation firmalarının tamamı satılmıştır. Arab Potash Company (APC): 2003 yılında devlet APC içerisindeki payının % 52’sini Potash Corporation of Saskatchewan (PCS) Kanadalı bir şirkete 172 milyon $’a satmıştır. Jordan Phosphate Mines Company (JPMC): 2004 Ağustos ayında devlet, HSBC Bankasının yürüttüğü bir konsorsiyumu ülkenin tekel olarak faaliyette bulunan fosfat üreticisinin özelleştirilmesini ve yeniden yapılanmasını düzenlemek için atamıştır. SEKTÖRLER İTİBARIYLE ÜRDÜN EKONOMİSİ Tarım 1998­2001 yılları arasında meydana gelen susuzluk, Ürdün tarım sektörünü önemli bir biçimde etkilemiştir. 2002­2003, 2003/2004 ve 2004­2005 yılları arasında ülkede iyi yağış olmasından dolayı, kuruyan akiferlerin tekrar dolması ile kuraklık tehlikesi şimdilik ortadan kalkmış gibi görünmektedir. Tarım sektörü iki bölgeye ayrılmaktadır. Üst kesimlerde
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 3 yağmurla beslenen alanlarda genellikle hububat üretilmekte ve yoğun bir sermaye ilişkisi bulunmaktadır. Ürdün Vadisi’nde ise yüksek verimde çiftliklerde meyve ve sebze üretilmektedir. Bu yaylalar sezonsal yağışlara ihtiyaç duymakta olup, kuraklıklarda hasat önemli miktarlarda düşmektedir. Bu zamanlarda küçük üreticiler gıda yardımına muhtaç bir duruma düşmektedirler. Ana tahıl ürünü buğday olup, buna ilaveten arpa, mercimek ve nohut da diğer önemli tahıl ürünleridir. Üretim genellikle ülke ihtiyacını karşılamak için yapılmakta, ancak hiçbir zaman kendi ihtiyacını karşılayabilecek seviyeye ulaşılamamaktadır. Yıllık buğday ihtiyacı 650 000 ton ike,n yıllık üretimi ise 30 000­70 000 ton civarındadır. Kuraklık yıllarında ise üretimi 9 000 tona kadar düşmektedir. Ürdün Vadisinde de üretim açısından farklılıklar yaşanmaktadır. Bu bölgede toprağın işlenmesi yakın zamanı kapsamaktadır. Birkaç çiftliğin mazisi ise ancak 1960’lara kadar uzanmaktadır. Başlangıçta devlet orta seviyede aile işletmesi olan çiftçilere arazileri dağıtmıştır. Daha sonra etkili olan aileler daha düşük ücretli işçileri istihdam ederek, özellikle Mısır’dan gelen göçmenleri istihdam ederek çiftçilik faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu şekilde ticari anlamda araziler işlenmeye ve sulanmaya başlamıştır. Ürdün’de en fazla üretimi yapılan ürünler arasında domates, marul, narenciye ve muz bulunmaktadır. Kavun, karnabahar, lahana ve üzüm de önemli miktarlarda yetiştirilen sebzeler arasında yer almaktadır. Çiftçilik Ürdün’de hiçbir koşulda iyi bir konuma ulaşamamıştır. Bazen susuzluk, bazen de aşırı derecede yağış üretimi olumsuz etkilemektedir. Devlet olumsuz hava koşullarından etkilenen çiftçilere zararları ölçüsünde yardımda bulunmaktadır. 2005 yılında çıkarılan bir yasa ile olumsuz hava koşullarından dolayı zarara uğrayan çiftçilere yardım edilmesi amacı ile bir fon oluşturulması kararlaştırılmıştır. Fonun nasıl destekleneceği konusunda net bir durum oluşmasa da, bu fonun tarım ürünleri, gıda ithalatı ve ihracatı aynı zamanda sigara satışları üzerinden konulacak vergilerden elde edilmesi planlanmaktadır. Tüm çiftçileri kapsaması planlanan bu fon, aynı zamanda canlı hayvan ve arı üreticileri ile birlikte fakir ve küçük çiftçileri de kapsamaktadır. Ürdün’e yapılan canlı hayvan ve gıda ürünleri ithalatı 2004 yılında 1,1 milyar $ seviyelerine kadar yükselmiştir. İhracat miktarı ise 283 milyon $’a yükselmiştir. Kışın yetiştirilen ürünler genellikle Körfez ülkelerine satılmaktadır. Bazı üreticiler AB pazarına girmek için girişimlerde bulunmuşlar, ancak düşük kalite ve ambalaj ile yüksek nakliyat maliyetleri ve sınırlı pazarlama tecrübeleri nedeni ile pek başarılı olamamışlardır. Özel enstitüler, “Agricultural Credit Corporation ve the Jordan Co­operative Organisation” gibi küçük çiftçilere kredi sağlamak amacı kurulmuş kuruluşlardır. Tahıl Üretimi 2004 (1000 ton) Domates Narenciye Salatalık Zeytin Muz Üzüm Arpa Buğday 350 170 125 85 40 35 30 12 Kaynak: UN Food and Agriculture Organisation (FAO) Ürdün, kırmızı et ihtiyacının ancak % 30’a yakın bir kısmını kendi kaynaklarından sağlamaktadır. Çok verimli topraklara sahip olamaması, ithal yemlerin yüksek maliyetli olması ve Suudi Arabistan’a yüksek fiyatlarla et ihraç edilmesinin cazip olması gibi
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 4 faktörler üretim eksikliğinin ana nedenleri arasında sayılmaktadır. Koyun veya büyük baş hayvan sayısını artırmak için girişilen çabaların da pek başarılı olduğu söylenemez. Ayrıca yüksek maliyetler ithal taze ve dondurulmuş eti cazip hale getirmektedir. Su ve yem konusundaki desteklerin de kalkmasından sonra, 50 hayvandan daha az sürüye sahip çiftçiler, hayvan yetiştiriciliğini terk etmeye başlamıştır. Süt ve süt ürünleri ile ilgili sanayi de tüm bölge ihtiyacını karşılayacak şekilde büyümüştür. Canlı hayvanda en büyük başarı tavukçuluk ve yumurta sektöründe yaşanmış olup, yeterli kesimhane ve buzhane imkânlarına sahip olmamasına rağmen, ülke şu anda kendi kendine yeterli duruma gelmiş bulunmaktadır Canlı Hayvan 2004 (1000 ton) Et 124 Tavuk 115 Süt 243 Yumurta 34 Kaynak: UN Food and Agriculture Organisation (FAO) Madencilik ve İşleme Sanayi Ürdün’ün en büyük sanayisi ortak yatırım olarak faaliyette bulunan ve bir tekel tarafından işletilen fosfat ve potas madenciliği ve işleme sanayisidir. “The Jordan Phosphate Mines Company (JPMC)” Suudi Arabistan sınırına yakın bir yerde, Güney Doğu bölgesinde yer alan Shidiyeh bölgesinde faaliyet göstermektedir. Burada kesin fosfat rezerv miktarı 700 milyon ton civarındadır. 2004 yılındaki üretim ise 6,2 milyon ton seviyelerine ulaşmış olup, dünyanın üçüncü büyük ham fosfat tedarikçisi konumundadır. JPMC aynı zamanda bu ürünlerden elde edilen ürünlerle ilgili de başarılı bir faaliyette bulunmaktadır. Japon ve Hintli ortaklarla iki gübre üretim tesisi yatırımına sahiptir. JPMC şirketi fosfatın Aqaba’ya ulaşımında, ihracatında ve gübre kompleksinde kullanımında bazı güçlüklerle karşılaşmaktadır. JPMC şimdilerde Aqaba Railways Corporation (ARC) Shidiyeh madeni ve Aqaba’ya uzanan yeni bir demir yolunun inşası için çalışmaktadır. http://www.jordanphosphate.com/ Devlete ait diğer bir madencilik firması da Arab Potash Company (APC) şirketi olup, yavaş yavaş büyümekte ve aktivitelerini artırmaktadır. Yakın zamanda birçok gübre ve kimyasal projeleri geliştirmektedir. 2004 yılında 1,93 milyon ton üretim gerçekleştirilmiştir. Dünyadaki iyi seyreden potas fiyatları nedeni ile şirketin finansal göstergeleri son yıllarda olumlu bir seviyeye ulaşmıştır. http://www.arabpotash.com Maden Üretimi (1000 ton) 2000 2001 2002 2003 2004 Fosfat 5,506 5,878 7,107 6,762 6,223 Potas 1,936 1,963 1,956 1,961 1,929 Kaynak: CBJ, Monthly Statistical Bulletin
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 5 2000 Sanayi Üretimi (1000 ton) 2001 2002 2003 2004 Gübre 620 671 695 634 779 Çimento 779 3,173 3,558 3,515 3,908 Kaynak: Department of Statistics, Statistical Yearbook Doğal Kaynaklar ve Çevre Ürdün’ün % 75’lik bir kısmının çöl ve yarı çöl olmasından dolayı (89,206 km2), bu alanlarda nüfusun dağılımı oldukça seyrektir. Merkezdeki yüksek yerler ve kuzey bölgeleri en fazla yağış alan yerler olup, yaz sebzeleri ile tahıl üretiminin yapıldığı alanlardır. Ülkenin Batı kanadında yer alan Ürdün Vadisi verimli alanlar olarak kabul edilmekte ve sebze üretimi yapılmaktadır. Ürdün sınırlı oranlarda petrol ve doğal gaz rezervlerine sahip bir ülkedir. Irak sınırına yakın Risha Bölgesindeki üç kuyudan üretilen doğal gazın yıllık üretimi 5,5 milyar ft3 civarındadır. İmalat Sanayi Birçok sebepten dolayı Ürdün’de kuvvetli bir sanayi oluşturulamamıştır. Düşük satın alım gücü yüzünden iç pazar çok sınırlıdır. Ayrıca içerideki yatırım olanakları da oldukça riskli bulunmaktadır. Özel yatırımcılar hafif sanayi aktivitelerine odaklanmışlardır. Örneğin gıda işleme, tekstil, tüketim malları ve inşaat malzemeleri gibi. Bu sanayilerin büyük bir çoğunluğu da 1970’lerin sonlarında Irak’tan gelen talepler doğrultusunda oluşturulmuştur. Irak’ın 1990’lı yıllarda Kuveyt’i işgal etmesinden sonra uğradığı ambargo neticesinde, Ürdün’deki işadamları büyük finansal problemlerle karşı karşıya kalmışlardır. Bu zorluklar BM gıda karşılığı petrol ihracatı programı karşılığında nispeten biraz aşılmıştır. Yerel sanayi aynı zamanda devletin vergilerde uyguladığı indirimlerle ucuz ithalat ile bir rekabete maruz kalmaktadır. İmalat sanayinin temelini fosfat ve çimento sanayi oluşturmaktadır. İmalat Sanayi Üretimi 2004 (1000 ton) Petrol Ürünleri 3 947 Çimento 3 908 Klinker 3 401 Gübre 779 Potas 1 929 Fosfat 6 223 Kimyasal Asitler 1 651 Elektrik (milyon kwh) 8 709 Kaynak: Central Bank of Jordan, Monthly Statistical Bulletin Ürdün sanayisinin en başarılı sektörlerinden birisi eczacılık ürünleridir. 2004 yılında eczacılık ürünleri ihracatı 223 milyon $’a kadar yükselmiştir. Ağır sanayileri; çimento, petrol rafinerisi ve gübre olarak verilebilir. Bu sanayiler devlete ait işletmeler olup, özel yatırımcıların bu alanlara girmesi teşvik edilmektedir. Bu amaçla sanayi bölgeleri ve serbest bölgeler kurulmaktadır. Ayrıca Amman­Zarqa koridorunun dışında yer alan sanayi bölgelerinde kurulan işletmelere vergi indirimi getirilmektedir. Amman’ın dışında Sahab’da kurulu olan büyük sanayi bölgesi
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 6 genel olarak başarılı bir bölge olup Irbid, Kerak ve Aqaba’da sanayi arazileri bulunmaktadır. Mart 2005 yılında hafif sanayi sektöründe Çinli üreticilerden birisi (Haier) montaj tesisini devreye sokmuştur. 50 000 metre kare alana sahip olan bu tesiste buzdolabı üretimi, televizyon seti, bulaşık makinesi ve diğer dayanıklı tüketim mallarının üretiminin gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Yıllık üretim kapasitesinin 1,3 milyon birim olduğu ve 1100 kişiye iş istihdamı sağlayacak bu işletmenin 75 milyon $ civarında bir ihracat geliri getirisi olabileceği tahmin edilmektedir. Ürdün sanayi, İsrail ile 1994 yılında gerçekleştirilen anlaşmadan sonra hızlı gelişmeler göstermiştir. Ancak yerel bazı iş çevrelerinin gevşek tavırlarından dolayı bu ilişki biraz zarar görmüştür. ABD Ürdün Nitelikli Sanayi Bölgesini (QIZ) hayata geçirdikten sonra, Ürdün’ün hafif sanayi üretiminde ve ihracatında önemli bir artış yaşanmıştır. Sanayi bölgelerindeki firmaların en az % 35 oranında katma değer yaratması ve % 8 oranında İsrail girdisinin sağlanması zorunluluğu vardır. Bu ürünlerin ABD piyasasına girişinde vergi alınmamakta ve kota uygulanmamaktadır. Ürdün Serbest Bölgesinden gerçekleştirilen ihracat 2003 yılında 415 milyon $ iken, 2004 yılında 930 milyon $’a ulaşmıştır. Hassan Sanayi Bölgesi stratejik olarak İsrail sınırına yakın bir bölgede kurulmuştur. Haifa limanına yakın olan Nitelikli Sanayi Bölgesi (QIZ) ilk olarak belirlenen sanayi bölgesidir. Diğer bölgeler içerisinde Amman’daki Tajamouat Şehri Sanayi Bölgesi, Zarqa’da Ad Dulayl Sanayi Parkı ve Kerak Sanayi Bölgesi bulunmaktadır. Nitelikli Sanayi Bölgesi özellikle ABD piyasalarında kota problemleri ile karşılaşan Doğu Asya ülkeleri için de cazip bir bölge olarak adlandırılmaktadır. QIZ bölgeleri için en önemli tehdit “Multi­Fibre Arrangement” 2005 yılının başında sona ermesi ile birlikte ABD ve Avrupa’ya gerçekleştirilen ihracatta küresel kotaların kaldırılmasıdır. Çin sadece Ürdün için değil, diğer bütün üreticiler için bir tehdit olarak kabul edilmekte ve bazı analistlere göre ABD pazarındaki payının birkaç yıl içerisinde % 50 civarında artacağı belirtilmektedir. Şu anda Ürdün’ün ABD pazarına gümrüksüz mal gönderebilme avantajından dolayı fiyatlarda % 15­37 civarında bir avantajının olduğu belirtilmektedir. İnşaat Hızlı nüfus artışı ve 1970’li yıllardaki petrol fiyatlarındaki ani yükseliş geçmiş 25 yılda inşaat sektörünü karlı bir duruma getirmiştir. Bu süre zarfında Ürdün’ün büyük şehirlerinde hızlı gelişmeler yaşanmıştır. Özellikle Amman’ın banliyölerinde yapılan inşaatlar dikkate değerdir. Büyük projeler ve fonların dışarıdan sağlanmasından dolayı, yabancı şirketler sektörde aslan payına sahiptirler. Yerel şirketler ancak okul, su ve küçük yollar gibi küçük çaplı inşaat işlerine yönelmektedirler. Ayrıca büyük projelerde taşeron olarak iş alabilmektedirler. Ürdün’de kayıtlı 1000 civarında müteahhit bulunmakta olup, bunların büyük çoğunluğu küçük ve aile şirketi boyutundadır. İnşaat sektörünün patlama yaptığı yıllarda bile fazla büyüyememişlerdir. İnşaat şirketlerinin büyük bir çoğunluğunda Ürdünlü mimarlar ve mühendisler çalışmaktadır. İnşaat alanlarında dışarıdan gelen işçiler arasında Suriyeliler başta gelmektedir. 1980’li yılların ortalarına kadar büyüme gösteren sektörde 1988­89 yıllarında bir çöküş başlamıştır. 1990’lı yılların başlarında ise bu çöküşten tekrar bir yükselişe geçmiştir. Kuveyt’ten dönen birçok Ürdünlü ülkelerinde ev, iş yeri ve hafif sanayi inşaatları ile ilgili yatırımlara yönelmişlerdir. 1990’lı yılların ortalarında sektör bir kez daha aşağıya inmeye başlamış ve 2001’li yıllara kadar tekrar canlanamamıştır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 7 2003 yılının ortalarından beri inşaat sektörü petrol fiyatlarının desteğiyle birlikte tekrar canlanmaya başlamıştır. Bu fiyatlar Körfez yatırımcılarına ve Irak ile iş yapan çevrelerin büyümelerine neden olmuştur. Ürdün, Irak pazarı için önemli bir merkez haline gelmiştir. Irak ile çalışan şirketlere, devlet ajanslarına ve devlete ait olmayan ajanslara ev ve ofis imkânları sunmuştur. Önemli miktarda Irak’lı da Ürdün’de yerleşmiş ve böylece emlak sektöründe bir patlama yaşanmıştır. 2003 yılında izin verilen inşaat sayısı 22 555 iken bu miktar 2004 yılında 27 064’e yükselmiştir. Bina 2000 4,133 2001 5,130 Diğer 780 942 Toplam 4,913 6,072 İnşaat Sektör ü 2002 5,901 2003 6,462 2004 8,115 1,405 1,647 1,860 7,307 8,109 9,975 Sektörler İtibarı İle Yatırım Olanakları Et Üretimi Ürdün’de et üretimi sınırlı olup buna karşın tavukçuluk oldukça aktiftir. Yıllık tavuk üretimi 120­140 bin ton civarında olmasına rağmen bölge pazarında çok az bir paya sahiptir. Ayrıca Brezilya ve Tayland’dan ithal edilen tavuk ürünleri de yerli üretimi etkilemektedir. Et işleme sanayi de özellikle dondurulmuş ürünlerde iyi bir durumda olup, komşu ülkelere ihraç edilmektedir. Meyve ve Sebze Yerel olarak üretilen en önemli ürünler arasında domates gelmekte ve tarım ürünleri toplam üretiminin % 31’ini sağlamaktadır. Diğer önemli ürünler arasında patates (% 10) ve salatalık (% 9) bulunmaktadır. Meyve veren ağaç ürünleri arasında zeytin en önemli üretim alanını oluşturmaktadır. Ürdün’ün en önemli ihraç ürünleri arasında domates, salatalık, patlıcan ve kabak gelmekte ve en önemli ithal ürünleri arasında da buğday ve arpa bulunmaktadır. Ürdün Suriye, Lübnan ve Türkiye ile ihraç ve ithal ihtiyaçlarına göre çift taraflı anlaşmalar imzalamıştır. Tarım sektöründe ise meyve ve sebze işleme sanayi, özellikle domates işleme sanayi önem arz etmektedir. Firmalar genellikle işlenmiş domates ve pişmiş sebze ürünleri üretmektedirler. Bu sanayide konserve kabuğu, soyulmuş domates, küp şeklinde doğranmış domates, konsantre domates, triple konsantre domates ve ketchup gibi ürünler bulunmaktadır. Ayrıca hazır pişmiş yiyecekleri işleyen başka firmalar da Ürdün’ün ham maddelerini kullanmaktadırlar. Dondurulmuş ve de­hydrated kurutulmuş meyve ve sebze ürünlerin üretimine de ihtiyaç duyulmaktadır. Dondurulmuş ürünlerin büyük bir çoğunluğu Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinden ithal edilmektedir. Süt Ürünleri Yıllık 165 000 ton taze süt üretimi bulunmaktadır. Ürdün’de kişi başına 35 litre süt üretilmekte ve yerli süt ihtiyacı da kişi başına 50 litre civarındadır. Ülkede yıllık 8 000 tona yakın bir miktar süt tozu ithalatı yapılmaktadır. Süt ürünleri genellikle yoğurt ve peynir (hellim)dir. Paketlenmiş ve şişe sütü piyasada bulunmakla birlikte, pastörize süt fiyatları oldukça yüksek seyretmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 8 Unlu Mamuller Alt sektörleri içerisinde değirmen, hububat ve ekmek bulunmaktadır. Toplam gıda sektörü içerisindeki yatırımlar içerisinde hububat, değirmen firmaları % 20­40’a yakın bir paya sahiptir. Kakao, çikolata ve şeker üretimi Alt sektörler içerisinde Arap dünyasında geleneksel ürün olan helva en yüksek paya sahiptir. Yerli üretimin % 15’ine yakın bir kısmı (2 184 milyon $) Arap dünyasına, Körfez ülkelerine ve hatta ABD’ye ihraç edilmektedir. Alkolsüz içecekler ve maden suyu Pazarın büyüklüğü 80 bin ton civarında olup, bu miktarın 65 bin tonu yerel olarak üretilmekte ve 12­15 bin tonu ise ithal edilmektedir. Sektör yeni yatırımlar için uygun görünmektedir. Yerli pazarın ihtiyacını karşılamak için büyük bir uluslararası işletme yakın zamanda maden suyu işine girmiş bulunmaktadır. Fırsatlar Gıda işleme sanayi ile ilgili olarak sadece yerli piyasa için değil, aynı zamanda bölgesel ve uluslararası piyasalara ürün sağlamak amacı ile önemli fırsatların olduğu düşünülmektedir. Kıt su kaynaklarının olması, pazarın oldukça küçük olması ve coğrafi durumu Ürdün’e birçok ülke ile tercihli anlaşma yapılmasına neden olmuş ve bu anlaşmalardan dolayı ürünleri daha geniş kitlelere satılma imkânını bulmuştur. Ülke uluslararası pazarlara entegre olma konusunda önemli ilerlemeler kaydetmektedir. Sektör aynı zamanda deneyimli iş gücüne sahip olması ve Körfezdeki diğer ülkelere göre biraz daha az pahalı olmasından dolayı cazip konumdadır. Birçok firma tarım sektörüne ve gıda işleme sektörüne girmek için uğraş vermektedir. Gıda işleme sektörü firmaları Ürdün’de bir aracı rolü üstlenmişlerdir. Bunun nedeni de ülke içerisinde işlenen ham maddelerin büyük bir çoğunluğunun ithalata dayalı olarak gelişmesidir. Zeytinyağı Zeytin ve zeytinyağı bölgede çok uzun zamandır bilinmekte ve zeytin’in ilk başlangıcının Orta Doğu olduğu söylenmektedir. 6000 yıl kadar önce Orta Doğu’da ikamet edenler tarafından ekildiği ve bölgede yayıldığı belirtilmektedir. Birçok tarihçi tarafından da zeytin ağacının şimdiki başkent olan Amman’dan çıktığı bilinmektedir. Ürdün’de iki önemli zeytin bölgesi vardır. Kuzeyden güneye doğru uzanan batı dağları ve kuzey doğu çöl bölgesi. Ürdün zeytinyağı, yerli pazarında virjin zeytinyağı ve uluslararası pazarlarda ise ekstra virjin zeytinyağı diye satılmaktadır. Büyüyen bir sektör olup, uluslararası işbirliği alanında fırsatlar yaratabilecek bir ürün olarak kabul edilmektedir. Ürdün uluslararası piyasalara Ürdün­ABD Serbest ticaret anlaşması gibi tercihli ticaret anlaşmaları ile girmektedir. ABD pazarı için Nitelikli Sanayi Bölgeleri oluşturulmuştur. Ürdün­AB ortaklık anlaşması imzalanmış ve Arap ülkeleri ile serbest ticaret anlaşmaları imzalanmaya başlanmıştır. Uluslararası işbirliğini cazip hale getiren özellikler arasında zeytinde acılığın olmaması, olgun zeytinlerin diğer meyve ve elma aroması gibi aromaya sahip olması özellikleri verilmektedir. Elle toplama, kimyasalların minimum düzeyde kullanımı gibi özellikler de ürün kalitesini artıran önemli faktörler arasından kabul edilmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 9 Hemen hemen 30 farklı zeytin ağacı tipi yüksek kalitede virjinya zeytinyağının üretimine imkân tanımaktadır. Ülkede 107 bin hektar alan içerisinde 17 milyon zeytin ağacı bulunmaktadır. Yeni ağaçların plantasyonunda ise 20 yıl içerisinde % 220 oranında bir artış yaşanmıştır. Ölü Deniz Ürünleri Dünyanın en düşük rakımlı noktası olması (deniz seviyesinden 400 metre aşağıda) nedeni ile dünyadaki herhangi bir denizdeki mineral içeriğinden daha fazla miktarda tuz konsantrasyonuna sahiptir. Ölü deniz, kozmetik sanayi ve maden açısından zengin tuzlara (Carnallite) sahiptir. Carnallite, magnezyum, kalsiyum, brom ve potas açısından zengin olup, deri ve genel sağlık açısından diğer denizlerdeki bulunma oranlarından en az 10 kat daha fazla miktarlarda Ölü Deniz’de bulunmaktadır. Ayrıca artrit romatizma, ekzema, stres ve diğer rahatsızlıklara da iyi geldiği belirtilmektedir. Ürdün’de Ölü Deniz sanayi 1986 yılında başlamış ve şimdiye kadar 48 kayıtlı firma ki bunların içerisinde 36 tanesi küçük ve orta ölçekli ihracat firması olup, 10 milyon $’a yakın yatırım yapmışlardır. Bu sanayide 750 civarında işçi istihdam edilmektedir. Dünyada kozmetik ve tuvalet malzemelerindeki talep hızlı bir şekilde artmaktadır. Sektörün yıllık büyüme oranı % 3,5 seviyelerindedir. En önemli pazarları ise Japonya, Fransa, Almanya ve ABD olarak verilmektedir. Pazarın büyük olması ölü deniz kozmetik ürünlerine olan talebin de artmasını sağlamaktadır. Ölü Deniz Ürünlerini dünyada üreten iki ülke bulunmaktadır. Bu ülkeler İsrail ve Ürdün’dür. Ürdün dünya Ölü Deniz Kozmetikleri pazarına yılda sadece 2,7 milyon ton ürün sağlarken, bu miktar İsrail’de 29,6 milyon ton civarındadır. Ürdün dünya pazarından daha fazla pay alabilme şansına sahip bir ülkedir. Carnallite üretiminde İsrail hammaddeleri daha düşük maliyetli ve daha kaliteli bir görünüme ve daha yüksek miktarlarda magnezyum içeriğine sahiptir. Ölü deniz ürünleri Ürdün’den dünyada 65’in üzerinde ülkeye ihraç edilmektedir. Bunlar arasında Avrupa, ABD, Japonya, Kanada, Güney Amerika bulunmakta ve toplam satışlar 2003 yılında 6 milyon $ seviyelerinde olup, bu miktarın 5 milyon $’lık kısmı ise ihraç edilmektedir. Doğal Taş Ürdün’de granit, kireçtaşı, mermer, kumtaşı ve arduaz gibi değişik doğal taşlar bulunmaktadır. Ürdün’de elde edilebilecek taş çeşitleri
·
·
·
·
Kireç Taşı o Hallabat o Ajloun o Karak o Sharaoui
Traverten
Granit
Siyah Bazalt Ürdün taş sanayi İtalya, İspanya ve Portekiz gibi ülkelerden mermer ve granit ithalatı ile başlamıştır. Bu ürünler yerel olarak işlenerek ülke içerisinde ve bölgesel pazarlara satılmaktadır. Büyük firmalar yavaş yavaş yerel taşların (kireçtaşı, traverten ve granit) gibi
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 10 işlenmesine yönelmektedir. 2003 yılında yapılan bir araştırmaya göre 600’e yakın şirket 3300 kişiye istihdam sağlayarak bu işi yürütmektedir. Bu sektörde uluslararası pazarlama imkânı yaratılabileceği için yatırım fırsatı vardır. Ürdün Vadisi birçok taş rezervine sahip bir vadidir. Burada çöl taşı ve altın traverten taşları da bulunmakta olup, hem yerel hem de uluslararası pazarlar için kuvvetli bir potansiyel olarak kabul edilmektedir. İlaç Sektörü Ürdün ilaç sanayinde ilk yerel üretim 1966 yılında başlamıştır. Bugünlerde 18 adet Ürdünlü ilaç üreticisi bulunmaktadır. Bu üreticilerin toplam yatırım miktarı 400 milyon $ sevilerindedir. Aynı zamanda imalat sanayi içerisindeki istihdama katkı oranı ise % 3,4 civarındadır. Bu sektörde 8 000 kişiye doğrudan ve doğrudan olmayan iş imkânı yaratılmıştır. İlaç sanayi 270 milyon $ ciro gerçekleştirmiş ve üretim 1991 yılından itibaren 5 kattan daha fazla artmıştır. Birçok Ürdünlü ilaç şirketi Pfizer, Roche, Mundipharma, Aventis, Novartis, Organon Fujisawa, Takeda, Chanelle gibi uluslararası ilaç firmaları ile bağlantılı olarak çalışmaktadır. Ürdün’de üretimi sağlanan bazı antibiyotik ve ülsere karşı kullanılan ilaçlar, hormon üretimi ve aids ilaçları, kanser ilaçları, biyoteknoloji ilaçları ve bitkisel ilaçlar konularında rekabetçi avantajlara sahiptir. Yerel olarak üretilen ürünlerin % 70–80 oranındaki kısmı 40’ın üzerinde ülkeye ihraç edilmektedir. Özellikle Arap ülkeleri önemli bir pazarıdır. Ülkede gerçekleştirilen üretimin yurtdışına ihracında elde edilen karlardan vergi alınmamaktadır. 2007 yılının sonuna kadar ihraç gelirlerinden herhangi bir gelir vergisi alınmaması kararı bulunmakta ve bu sürenin daha da uzatılması ihtimali vardır. İlaç üretimi imalat sanayinin GSYİH’ya 2002 yılında % 20 gibi bir katkısı olmuştur. Ürdün toplam ilaç üretiminin % 70–80 gibi bir kısmını ihraç etmiştir. Arap ülkeleri, Ürdün ilaç endüstrisi için ana pazar olarak kabul edilmektedir. 2003 yılındaki ihracatı 210 milyon $ olup, bu ihracatın % 90’nını Arap ülkelerine gerçekleştirmiştir. Bu ülkeler içerisinde de Cezayir, Irak ve Suudi Arabistan’ın payı 2003 yılında % 60 civarındadır. Ürdün’de 5 adet klinik araştırma kuruluşu vardır. Bu organizasyonlar ilaç deneme, klinik ve bio­analitik uzmanlık ve ilaçların kayıt işlemi gibi işleri gerçekleştirmektedirler. Bu araştırmalar, European Agency for the Evaluation of Medicinal products (EMEA) ve ABD’deki FDA kurallarına göre yerine getirilmektedir. DIŞ TİCARET Uluslarar ası Anlaşmalar Ticaret Anlaşmaları Anlaşma Tarihi Yürürlüğe Giriş Tarihi Büyük Arap Serbest Ticaret Bölgesi Greater Arab Free Trade Area (GAFTA) 19.2.1997 1.1.1998 AB İşbirliği Anlaşması Association Agreement with the European Union 24.11.1997 1.5.2002 Ürdün­ABD Serbest Ticaret Anlaşması Free Trade Area Agreement with the United States of America 24.10.2000 17.12.2001
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 11 Ürdün­EFTA Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaşması Free Trade Area Agreement with EFTA Countries 21.6.2001 1.1.2002 Free Trade Area Agreement with Singapore 16.5.2004 22.8.2005 Arab­Mediterranean Free Trade Agreement (Agadir Agreement) 25.2.2005 Henüz etkili değildir. Kısıtlı sanayi ve kıt ham maddelere sahip olması nedeniyle, mal ticaretinde tarihi boyunca kronik açıklarla karşılaşmış bir ülkedir. Bu durum nüfusun artması ve yüksek miktarlardaki ithalatlarla daha da kötü bir duruma dönüşmüştür. 1980 yılından itibaren hükümetler ihracatla ithalatı dengelemeye çalışmışlardır. 1988–1991 yılları arasında Dinar’ın kısmen devalüasyonu ile kısmi bir başarı elde edilmiştir. Bu şekilde ihracat biraz daha cazip bir hale gelmiş, buna karşılık ithalat maliyetleri biraz artmıştır. 1990 Körfez savaşından sonra 1991–1995 yılları arasında ihracatında yılda ortalama % 11 civarında bir artış yaşanmıştır. Bu artış özellikle, ilaç, deterjan, tekstil gibi bazı sektörlerde çok büyük miktarlara ulaşmıştır. Fosfat, gübre ve potas ihracatında 1996 yılına kadar sabit bir artış yaşanmıştır. Ancak 1997 yılında potas ve gübre ihracatı teknik sebeplerden ve Asya ekonomisindeki düşüşten etkilenmiştir. 1998 yılında tekrar düzelme olmuş ve maden ihracatında uzun dönemli bir iyileşme sürecine girilmiştir. İhracat gelirlerinde de 2002 yılında önemli artışlar yaşanmış ve ihracat bir önceki yıla göre % 20 artarak 2.77 milyar $’a ulaşmıştır. ABD pazarı ise en önemli pazar olarak yerini almıştır. 2003 yılında da ihracatta iyi bir artış hızına ulaşılmıştır. Bu büyümenin motoru sayılabilecek sektör olarak giyim sektörü verilmektedir. Ürdün Merkez Bankası sonuçlarına göre 2004 yılında ihracat gelirlerinde % 28 oranında bir artış yaşanmıştır. Giyim sektörü ise toplam ihracatın % 30‘luk payı ile hâkim sektör konumunu korumuştur. Tıbbi malzeme ve ilaç ihracatının büyük bir kısmı da Irak pazarına gerçekleştirilmektedir. ABD Ürdün’ün önemli bir ihraç pazarı konumunda olup, toplam ihracatın % 30’luk bir kısmı ABD’ye yapılmaktadır. Irak’a gerçekleştirilen ihracatta da yakın zamanda önemli artışlar yaşanmıştır. Hindistan ise Ürdün fosfat ve potas talebinde üçüncü sırada yerini almaktadır. İthalat miktarı, ihracatı ile bir orantı kurulamayacak şekilde yüksek seviyelerdedir. İthalatı, ihraç gelirlerinden % 75 civarında daha üst seviyelerdedir. 2004 yılı verilerine göre, ithalat, ihracatın iki katı olarak gerçekleşmiştir. 1996 yılında meydana gelen ticaret açığı, 1980’lerden beri süregelen ticaret açığından çok daha üst seviyelerdedir. Son üç yılda ithalat harcamalarında bir azalma olmasından dolayı ticaret açığında düşüş yaşanmaktadır. 1990’lı yılların başlarında meydana gelen açık tüketici talebinden ziyade, ülkede yapılan yatırımlardan kaynaklanmaktaydı. Bu süreçte hızlı bir büyüme yaşanmış ve özellikle, sermaye malları, yedek parça ve ham madde ithalatında artışlar yaşanmıştır. 1994–96 yılında tüketim malları ithalatında artış gerçekleşmiştir. 2000 yılında genel ithalat harcamalarında bir artış olmuş ve 4,6 milyar $’a ulaşmıştır. 2001’de bu miktar biraz daha artmış ve 4,9 milyar $ olarak gerçekleşmiştir. 2002 yılında ise 5 milyar $ seviyelerine kadar yükselmiştir Dış Ticareti­Milyar $ İhracat­fob 2000 1 899 2001 2 294 2002 2 770 2003 3 082 2004 4 1 İthalat­fob ­4 074 ­4 301 ­4 501 ­5 078 6 9
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 12 Kaynak: IMF, International Financial Statistics (IFS) Dış Ticaret Ürünleri (milyon $) Ticari mal ihracatı (fob) Yerli ürünler Giyim Potas Eczacılık ürünleri Sebze Gübre Fosfat Sebze yağları Re­Export Ticari mal İthalatı (cif) Ham petrol Nakliyat ekipmanları Tekstil ipliği Telekomünikasyon teçhizatı Ticaret Dengesi 3 950 3 292 999 231 223 180 179 169 146 658 8 128 1 082 734 644 296 ­ 4 178 Kaynak: EIU Ülke raporu 2005 Petrol fiyatlarının yükselmesi ve 2003 yılında Irak’la aralarında olan anlaşmanın bozulmasıyla petrol maliyetleri yükselmeye başlamıştır. İhracatta kullanılmak amacı ile iplik ithalatında da son zamanlarda oldukça iyi bir artış yaşanmıştır. Toplam ithalat harcamaları da 2003 yılına göre % 46 artarak 2004 yılında 8 1 milyar $ seviyelerine kadar yükselmiştir. Bu artışta en büyük faktör ham petrol ürünlerindeki fiyat artışı olarak verilmektedir. Ham petrol ürünleri ithalatı % 67 yükselerek 1,6 milyar seviyelerine kadar çıkmış olup, bu oran toplam harcamaların % 20’sine tekabül etmektedir. Suudi Arabistan ile bir petrol anlaşması olan Ürdün, ucuz Irak petrolünü alamaması nedeni ile biraz sıkıntılı bir duruma düşmüştür. Ayrıca petrol fiyatlarının çok hızlı artması da ekonomisini önemli derecede etkilemiştir. Ülke ekonomisindeki hızlı büyüme de petrol, inşaat, nakliyat ekipmanları ithalatının da artmasına neden olmuştur. Telekomünikasyon girdilerinde de önemli artışlar yaşanmıştır. Önemli Ticaret Ortakları (Toplamın %’si) İthalat ABD İtalya Almanya Suudi Arabistan Çin 2000 10,0 3,6 11,5 3,3 2001 8,1 3,3 9,2 3,2 2002 7,7 3,5 9,2 2,9 2003 6,8 3,8 7,9 11,3 2004 6,7 3,9 6,8 19,9 3,9 4,9 6,6 7,9 8,4 İhracat ABD 2000 3,3 2001 10,1 2002 18,8 2003 28,0 2004 30,9
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 13 Irak Hindistan Suudi Arabistan İsrail 7,4 12,8 6,8 9,9 9,0 5,8 19,9 10,5 6,7 13,4 8,4 6,5 15,4 7,7 5,4 4,1 3,7 4,5 4,1 3,1 Kaynak: EIU Ülke raporu 2005 Ürdün’ün Seçilmiş Ürün İhracatı–2004 Ürün/Hizmet Dünya Büyüme İhracatında 2004 (Değer) ki (1000 $) 2003–2004 Yeri % Toplam Tüm Ürünler 3 891 112 3104 Potaslı Mineral Ve Kimyasal Gübreler 235 468 Kadın Kız Çocuklarına Ait Takım Elbise 6204 181 343 Ceket Elbise Etek Vb Tabii Kalsiyum Fosfatlar Tabii Alüminyum­ 2510 168 780 Kalsiyum Fosfatlar 3102 Azotlu Mineral Ve Kimyasal Gübreler 157 395 Kadın Kız için Örme Bluzlar Gömlekler 6106 156 476 Gömlek­Bluzlar­Örme Yağlar­Hidrojene Edilmiş İnteresterifiye 1516 145 516 Esterifiye Edilmiş Tedavi­Koruma İlaçları­Doze Edilmiş 3004 141 237 Perakende Satılabilir Kadın Kız için Takım Giysi Ceket Pantolon 6104 128 124 Etek şort­örülmüş Kıymetli Metaller Ve Kaplamalarından 7113 126 636 Mücevherci Eşyası Kazaklar Süveterler Hırkalar Yelekler Vb 6110 122 069 Eşya­Örülmüş Tedavide Korumada Kullanılan Karıştırılmış 3003 95 001 İlaçlar Tişörtler Fanilalar Diğer İç Giyim Eşyası­ 6109 94 317 Örülmüş Difosfor Pentaoksit Fosforik Asit Polifosforik 2809 91 973 Asitler 6205 Erkek Çocuk Gömlekleri 88 310 0702 Domates (Taze Soğutulmuş) 74 844 Erkek Çocuklara Ait Takım Elbise Ceket 6203 72 582 Blazer Pantolon Şort 7108 Altın Ham Yarı İşlenmiş Pudra Halinde 51 117 Radyo­Telefon Radyo Televizyon Vericileri 8525 48 192 Televizyon Kamerası 2402 Tütün Ve Tütün Benzerlerinden Purolar 45 444 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 26 10 89 5 58 36 32 2 90 13 2559 7 203 5 39 38 1609 17 57 23 375 43 ­8 13 3600 38 8 8 ­56 37 27 11 ­45 52 ­76 38 130 46 0 35
14 6107 2710 8703 0709 3401 Sigarillolar Sigaralar Erkek, Erkek Çocuk için Külot Slip Pijama Bornoz Sabahlık Vb Petrol Ve Bitumenli Minerallerden üretilen­ Ham Hariç­Yağlar Binek Otomobilleri Steyşın Vagonlar Yarış Arabaları Diğer Sebzeler (Taze Soğutulmuş) Sabunlar Yüzey Aktif Organik Maddeler 43 417 24 19 42 575 505 101 39 774 ­8 53 36 251 32 570 38 62 23 20 Büyüme 2004 (Değer) (1000 $) 2003–2004 % 8 143 578 44 Dünya İthalatın daki Yeri 72 64 45 37 87 112 12 42 73 17 69 105 64 157 127 22 45 18 55 16 32 338 36 93 43 38 69 9 26 49 1 6 9 26 72 27 55 ­11 41
Kaynak: ITC calculations based on COMTRADE statistics Ürdün’ün Seçilmiş Ürün İthalatı–2004 Ürün/Hizmet Toplam Tüm Ürünler Petrol Yağları Ve Bitümenlı Minerallerden 2709 1 082 462 Üretilen Petrol Ve Bitumenli Minerallerden üretilen­ 2710 290 774 Ham Hariç­Yağlar 6002 Diğer Örme Mensucat 288 926 Binek Otomobilleri Steyşın Vagonlar Yarış 8703 285 125 Arabaları Tedavi­Koruma İlaçları­Doze Edilmiş 3004 176 772 Perakende Satılabilir Radyo­Telefon Radyo Televizyon Vericileri 8525 171 619 Televizyon Kamerası 2711 Petrol Gazı Ve Diğer Gazlı Hidrokarbonlar 150 805 1511 Palm Yağı Ve Fraksiyonları 146 302 9999 Başka Yerde Tanımlanmayan Ürünler 144 750 88 01­88 02 Pozisyonlarındaki Araçların 8803 141 454 Aksam Ve Parçaları 1001 Buğday Çavdarla Karışık Buğday 133 331 8704 Eşya Taşımaya Mahsus Motorlu Taşıtlar 111 398 1003 Arpa 103 366 7108 Altın Ham Yarı İşlenmiş Pudra Halinde 101 821 İlk Şekillerde Külçe Halinde Demir Alaşımsız 7206 101 537 Çelik 6001 Örme Tüylü Mensucat 93 181 87 01­87 05 Pozisyonlardaki Taşıtların 8708 77 915 Aksam Ve Parçaları 85 25­85 28 deki Cihazların Aksam Ve 8529 73 954 Parçaları 5407 Sentetik İplik Monofil Şeritlerle Dokumalar 72 905 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 15 1005 8471 3901 7113 2304 Mısır Otomatik Bilgi İşlem Makineleri Üniteleri Etilen Polimerleri (İlk Şekillerde) Kıymetli Metaller Ve Kaplamalarından Mücevherci Eşyası Soya Yağı İmalinde Çıkan Artıklar Ve Küspeler 72 259 71 646 69 565 ­1 43 72 38 77 61 62 484 2473 36 62 361 6 44 Kaynak: ITC calculations based on COMTRADE statistics TÜRKİYE İLE TİCARET Türkiye’den Ürdün’e gerçekleştirilen ihracat yıllar içerisinde düzgün bir artış seyri izlemiştir. 2005 yılındaki ihracatımız % 24 artarak 286 milyon $’a ulaşmış bulunmaktadır. İthalatımızda da 2004 yılında % 85 tutarında bir artış yaşanmış ve ithalatımız 26 milyon $’a yükselmiştir. Karşılıklı ticaretin daha da artırılması için ithalatımızda da dengeli bir artışın sağlanması beklenmektedir. Dış Ticaret Değerleri Yıl 2000 2001 2002 2003 2004 2005 İthalat ($) İhracat ($) 27 272 557 13 525 169 18 382 486 16 850 705 14 156 067 26 775 617 99 533 515 118 900 881 116 650 445 149 618 243 229 464 436 286 711 110 Dış Ticaret Hacmi 126 806 072 132 426 050 135 032 931 166 468 948 243 620 503 313 486 727 Dış Ticaret Dengesi 72 260 958 105 375 712 98 267 959 132 767 538 215 308 369 259 935 493 Kaynak: DTM İstatistikleri İhracat İhracatımızda en önemli kalemler arasında demir­çelik ürünleri, demir ve çelikten eşya, motorlu taşıt araçları, elektrikli makineler, ağaç ürünleri, mobilya ve tekstil ürünleri gelmektedir. Maddeler İtibariyle İhracatımız ($)­2005 Toplam 73 72 84 87 85 44 39 60 55 286 711 110 Demir Veya Çelikten Eşya Demir Ve Çelik Nükleer Reaktörler Kazan;Makina Ve Cihazlar Aletler Parçaları Motorlu Kara Taşıtları Traktör Bisiklet Motosiklet Ve Diğer Elektrikli Makina Ve Cihazlar Aksam Ve Parçaları Ağaç Ve Ağaçtan Mamul Eşya;Odun Kömürü Plastik Ve Plastikten Mamul Eşya Örme Eşya Sentetik Ve Suni Devamsız Lifler © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 35 391 965 35 251 910 24 748 255 23 111 597 17 609 626 12 447 582 12 132 793 10 241 116 8 967 864
16 94 40 07 62 54 18 48 24 61 52 19 58 57 25 28 08 74 76 33 38 70 68 17 11 71 69 34 63 90 56 20 32 83 96 15 30 21 64 51 35 04 Mobilyalar Aydınlatma Reklâm Lambaları Prefabrik Yapılar Kauçuk Ve Kauçuktan Eşya Yenilen Sebzeler Ve Bazı Kök Ve Yumrular Örülmemiş Giyim Eşyası Ve Aksesuarları Dokumaya Elverişli Suni Ve Sentetik Lifler Kakao Ve Kakao Müstahzarları Kâğıt Ve Karton; Kâğıt Hamurundan Kâğıt Ve Kartondan Eşya Tütün Ve Tütün Yerine Geçen İşlenmiş Maddeler Örme Giyim Eşyası Ve Aksesuarları Pamuk Esasını Hububat Un Nişasta Süt Teşkil Eden Müstahzarlar Özel Dokunmuş Mensucat Dantela Duvar Halıları İşlemeler Halılar Ve Diğer Dokumaya Elverişli Maddeden Yer Kaplamaları Tuz Kükürt Toprak Ve Taşlar Alçılar Ve Çimento İnorganik Kimyasal Müstahsallar Organik İnorganik Bileşikler Yenilen Meyvalar Kabuklu Yemişler Turunçgil Ve Kavun Kabuğu Bakır Ve Bakırdan Eşya Alüminyum Ve Alüminyum Eşya Uçucu Yağlar Rezinoitler Parfümeri Kozmetikler Vb Muhtelif Kimyasal Maddeler Cam Ve Cam Eşya Taş Alçı Çimento Amyant Mika Vb Maddelerden Eşya Şeker Ve Şeker Mamulleri Değirmencilik Ürünleri Malt Nişasta İnülin Buğday Glüteni İnciler Kıymetli Taş Ve Metal Mamulleri Madeni Paralar Seramik Mamulleri Sabunlar Yüzey Aktif Organik Maddeler Yıkama­Yağlama Madde Mensucattan Mamul Diğer Eşya Kullanılmış Eşya Paçavralar Optik Fotoğraf Sinema Ölçü Kontrol Ayar Cihazları Tıbbi Alet Vatka Keçe Dokunmamış Mensucat Özel İplik Sicim Ve Mamulleri Sebze Meyva Bitki Parçaları Sert Kabuklu Yemiş Konserveleri Debagat Ve Boyacılıkta Kullanılan Hülasa Boya Macun Sakızlar Adi Metallerden Çeşitli Eşya Çeşitli Eşya Hayvansal Ve Bitkisel Yağlar Ve Bunların Müstahsalları Eczacılık Ürünleri Yenilen Çeşitli Gıda Müstahzarları Ayakkabılar Getrler Tozluklar Vb Eşya Ve Aksamı Yün Kıl At Kılı;Bunların İplik Ve Dokumaları Albüminoid Maddeler Tutkallar Enzimler Vb Süt Ve Süt Mamulleri Kuş Ve Kümes Hay Yumurtaları Bal Vb © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 7 982 404 6 688 981 5 450 427 5 208 716 5 071 890 3 593 885 3 580 341 3 456 668 3 301 876 3 174 841 3 051 064 2 908 370 2 867 184 2 756 343 2 553 613 2 523 651 2 470 132 2 432 270 2 397 346 2 314 150 2 185 136 2 107 530 2 099 701 1 984 798 1 926 133 1 827 954 1 794 882 1 786 828 1 782 172 1 620 217 1 603 483 1 595 226 1 401 414 1 212 337 1 090 316 1 090 249 790 694 622 596 622 465 522 466 516 893
17 29 09 31 12 93 82 26 27 42 59 Organik Kimyasal Müstahsallar Kahve Çay Paraguay Çayı Ve Baharat Gübreler Yağlı Tohum Ve Meyvalar Sanayi Bitkileri Saman Hayvan Yemi Silahlar Ve Mühimmat Bunların Aksam Parça Ve Aksesuarları Adi Metallerden Aletler Bıçakçı Eşyası Sofra Takımları Metal Cevherleri Cüruf Ve Kül Mineral Yakıtlar Mineral Yağlar Ve Müstahsalları Mumlar Deri Eşya Saraciye Eşyası Seyahat Eşyası Bağırsaktan Eşya Emdirilmiş Sıvanmış Kaplanmış Mensucat Bunlardan Teknik Eşya 75 Nikel Ve Nikelden Eşya 22 Meşrubat Alkollü İçkiler Ve Sirke 89 Gemiler Suda Yüzen Taşıt Ve Araçlar 494 764 370 165 269 832 218 187 204 745 174 098 150 946 140 414 129 421 100 588 77 027 69 538 58 225 Kaynak: DTM İstatistikleri İthalat İthalatımızın % 70 civarında bir kısmı madenlere aittir. Diğer önemli ürünler ise gübreler, kimyasal ürünler, alüminyum ve alüminyumdan eşya ve ham deri ürünleri olarak verilebilir. Maddeler İtibariyle ithalatımız ($)­2005 Toplam 26 775 617 25 Tuz Kükürt Toprak Ve Taşlar Alçılar Ve Çimento 31 Gübreler 28 İnorganik Kimyasal Müstahsallar Organik İnorganik Bileşikler 56 Vatka Keçe Dokunmamış Mensucat Özel İplik Sicim Ve Mamulleri 76 Alüminyum Ve Alüminyum Eşya 41 Ham Postlar Deriler (Kürkler Hariç) Ve Köseleler 73 Demir Veya Çelikten Eşya 84 Nükleer Reaktörler Kazan;Makina Ve Cihazlar Aletler Parçaları 60 Örme Eşya 48 Kâğıt Ve Karton; Kâğıt Hamurundan Kâğıt Ve Kartondan Eşya 26 Metal Cevherleri Cüruf Ve Kül 21 Yenilen Çeşitli Gıda Müstahzarları 49 Basılı Kitap Gazete Resim Vb Baskı Sanayi Mamulü El Yazmaları 61 Örme Giyim Eşyası Ve Aksesuarları 62 Örülmemiş Giyim Eşyası Ve Aksesuarları 39 Plastik Ve Plastikten Mamul Eşya 93 Silahlar Ve Mühimmat Bunların Aksam Parça Ve Aksesuarları 07 Yenilen Sebzeler Ve Bazı Kök Ve Yumrular 33 Uçucu Yağlar Rezinoitler Parfümeri Kozmetikler Vb 18 010 813 3 487 807 1 026 264 701 471 625 649 556 423 258 074 208 789 192 854 179 788 178 650 170 525 158 470 156 504 139 438 125 873 104 790 82 837 77 897 Kaynak: DTM İstatistikleri
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 18 İŞ ADAMLARININ DİKKAT ETMESİ GEREKEN HUSUSLAR Ticaret ve Sanayi Bakanlığı’na bağlı Ticaret Genel Müdürlüğü iç ve dış ticaret ile ilgili düzenlemeler ile birlikte, ithalat ve ihracat lisansları ve kartlarının yayınlanmasını da sağlamaktadır. Ayrıca bu Genel Müdürlüğün ithalatçı ve ihracatçı arasında işbirliğinin oluşturulması, ithalat ve ihracatta ortaya çıkan engellerin ortadan kaldırılması gibi görevleri bulunmaktadır. Bu görevleri aşağıda verilen birimler yürütmektedir. 1­ İthalatçı ve ihracatçı Servisleri Bölümü 2­ Kontratların ve Akreditif ile ilgili düzenlemelerin yürütüldüğü bölüm 3­ Nakliyat ve Sigorta Bölümü İthalat Kartı İthalat yapabilmek için ithalatçı rehberine kayıt ve ithalat kartının çıkarılması gerekmektedir. İthalat Lisansı İthalat Lisansının da çıkarılması gerekmektedir. İhracat Lisansı İhracatın yapılabilmesi için ihracat lisansının olması gerekmektedir. ÜRDÜN PAZARINA İLİŞKİN FAYDALI BİLGİLER Yatırım Ortamı Ürdün Yatırımları Teşvik Kanunu, sanayi, tarım, otelcilik, hastane, deniz ve demiryolu taşımacılığı alanlarında vergi muafiyeti ve kolaylıklar sağlamaktadır. Teşvikler ve vergi muafiyetlerinin dağılımı açısından ülke A, B, C olmak üzere üç bölgeye ayrılmakta ve en yüksek teşviği ve vergi muafiyetini en az kalkınmış olan C Bölgesi almaktadır. Yatırım alanları ve sektörlerine ilişkin düzenleme çerçevesinde Ürdün’deki yatırım bölgeleri sektörler itibariyle aşağıdaki şekilde belirlenmiştir; • Tarım, deniz ve demiryolu taşımacılığına ilişkin projeler için tüm Ürdün Krallığı Bölgesidir. • Otelcilik ve diğer turizme ilişin projeler için Ölü Deniz Sahil Bölgesi (Sahile 5 kilometre mesafeye kadar) A Bölgesidir (A Bölgesindeki otel yatırımlarının teşviklerden yararlanabilmesi için en az 3 yıldızlı ya da daha yüksek olması gerekmektedir) • Doğa ve çevrenin korunduğu alanlar hiçbir yatırım bölgesine dahil edilmemiştir. 16 No’lu Yatırımları Teşvik Kanununa göre yabancı yatırımcılardan istenen asgari sermaye miktarı 70.000 dolardır. Yatırım Kanununa göre yerel ve yabancı yatırımcılar eşit haklara sahip olmakta ve ana sermaye, kar, yatırımın satışından elde edilecek gelirin yurtdışına transferi konularında herhangi bir engel bulunmamaktadır. Firmalarda çalışan yabancı personel ve teknik elemanlar da yurtdışına para transferi yapabilmektedirler. Yabancı yatırımcının bilişim ve medya sektörlerinde projenin %25’inden fazlasına, havacılık ve kara taşımacılığı, inşaat/ taahhüt, toptan ve perakendecilik, bankacılık ve sigorta, telekomünikasyon, madencilik ve tahıl sektörlerinde %50’sinden fazlasına sahip olma hakkı bulunmamaktadır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 19 Gelir vergisi %15–35 arasındadır. Vergilendirilebilir gelirlere uygulanmakta ve sektörler arasında oranı değişmektedir. Bankalar ve mali kurumlardan sermaye geliri vergisi alınmamaktadır. Ürdünlü ve yabancı ücretliler için vergilendirilebilir gelirin ilk 2.820 doları üzerinden %5’den başlayan şahsi gelir vergisi uygulaması, 19.740 doları aşan gelirlerde %25 oranına kadar yükselmektedir. Ofis Kurma Yürürlükteki Şirketler Kanununa göre Ürdün’deki yabancı firmalar şube veya temsilcilik olarak faaliyet gösterebilmektedirler. Temsilcilik ofisleri, Ürdünlü müşteriler ile ana firma arasında bağlantı bürosu niteliğinde olup, ticari bir faaliyette bulunamazken, şube ofisleri her türlü ticari faaliyeti yürütebilmektedirler. Serbest Bölgeler Ürdünlü ve yabancı yatırımcılar Serbest Bölgelerde ticaret, hizmetler ve depolama faaliyetlerinde yatırım yapabilmektedirler. Ürünler Ürdün’deki Serbest Bölgelere nakliye şirketleri, kara taşımacılığı yapan firmaların temsilcilikleri ve gümrük firmaları tarafından sevk edilebilmektedir. Tüm nakliye dokümanlarının Serbest Bölgeye ürünler indirilmeden teslim edilmesi gerekmektedir. Ülkeye transit giren ürünler ise Akabe Körfezindeki depolarda dört aya kadar saklı tutulabilmektedirler. Dört aydan daha uzun bir zaman kalacak ürünler ise Serbest Bölgelerdeki Depolarda saklanabilmektedirler. Radyo aktif maddeler, silahlar, ilaç ve ticaret yapılması yasaklanmış ülkelerden gelen ürünler dışında Serbest Bölgelere girecek yabancı menşeli her ürün Serbest Bölgeler 43 no’lu Yatırım Kanununa göre ithalat/ihracat lisansı gerektirmeksizin Serbest Bölgeye girebilmekte, depolanabilmekte ve ihraç edilebilmektedir. Ticari Engeller Ürdün’e ithal edilen birçok ürün gümrük tarifesi ve vergisine tabidir. İzin verilen sınaî projelerde kullanılmak üzere ithal edilen sınaî hammadde ve yatırım malları gümrük tarifeleri ve vergiden muaftır. Hali hazırda vergi tavan oranı %30’a indirilmiş, buna ilaveten tüm ilave vergi, harç ve tarifeler kaldırılmıştır. Ancak, araba ve bazı lüks tüketim ürünlerine yönelik ek vergi, harç ve tarifelerin uygulanmasına devam edilmektedir. Plastik atık, masa tuzu, mineral su, 5 yılı aşkın arabaların Ürdün’e ithali yasaktır. Buna karşılık, ham deri, ham petrol ve türevleri, siyah çimento, patlayıcılar, amonyum nitrat ve ham fosfat ithali sadece ilgili devlet kuruluşları tarafından verilen izne tabidir. İhracat Dokümanları 40 no’lu Gümrük Kanununa göre gümrük beyanları ihracatın yapılacağı ülkeden ilgili makamlar tarafından tasdikli menşe sertifikası gerektirmektedir. Genellikle, faturanın ülkedeki Ürdünlü diplomatlar tarafından tasdiklenmesi gerekmektedir. Ürdün konsolosluğu veya büyükelçiliği bulunmaması durumunda ise yerel Ticaret Odası tarafından tasdik yeterli olabilmektedir. Faturada, alış fiyatı ve menşee ilaveten yükleme, navlun giderleri, sigorta ve diğer giderlerin yer alması gerekmektedir. Tüm faturalarda ithal edilen ürünün Arapça tanımlanması gerekmektedir. Gıda ürünleri, tarım ve hayvansal ürünler, uydu antenleri, telefon ekipmanları gibi ürünler Gümrük Departmanına beyan edilmeden önce Ürdün’deki ilgili bakanlık veya kuruluş tarafından özel izin gerektirmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005 20