KANATI SINNGAN AĞAÇ ATÇIK Sabiylege tauruhla

KANATI SINNGAN AĞAÇ ATÇIK
Sabiylege tauruhla
ДАГЪАЗАЛА
Биринчи кесеги
ПРОЛОГ
1939 cıl edi…
HAKİM
Hakim alıka gitçeçikdi.
Anı tamata karındaşı Huseydi. Ol şkolğa baradı da, orusça da söleşe biledi. Kiçi egeşçigi wa –
Zuliy. Zuliy ınnası Maronu etegine cabışhanlay aylanadı.
Atası Aslan col ustadı, anası Aybiyçe - ustaz. Appası Biyso wa kolhoz koyçudu. Ol ÖgüzUrğandan kiyim alışırğa kelgen bolmasa, cıl uzunu koşda turadı.
Andan sora da Hakimni eki teñçigi bardı. Biri Çaçiy, biri wa – Klip. Bıla teñlerini çam
atlarıdıla. Tüz atların a, bayam, kesleri da bile bolmazla.
TERSKOL
Hakimları Terskolda caşaydıla.
Terskol Elbrus tawnu tübünde 2200 metr biyiklikde ornalğan taw elçikdi. Anı çeget canı ullu
narat ağaçdı, tögeregi wa – demeñili tawla.
Terskoldan oğarı Azaw taladı – Bashan awzunu
bek ariw ceri. Andan arı wa – kökge cetgen çıññıl kayala
Talanı üç canı narat ağaçdı. Künlümü
kün küydürgen taw kabırğadı. Çegeti bla wa Azaw suwu kömük etip baradı. Ol kış çakda, kolğa
üyrenñen kozuça, cuwaş bolsa da, cay a, buğa teñli taşlanı bir birlerine ura, tögerekni taş iyisge
aldırıp, caralı canıwarça, aman kuturadı
ERTTEN BLA ERTTE
- Ata, tambla meni da birgeñe eltirmise? – dep tiledi Husey Hakimçikge eşitdirmey.
- Eltirme, - dedi atası da şıbırdap, - ertten bla ertte turalırmısa ansı?
- Turalmay a! – dep kuwandı Husey.
- Malades! Endi wa, bar da, cat, - dep Aslan Huseyni başın sıladı...
Aslan bla Husey Çeget talağa cetgende, turistleni, çatırların da cıyıp, colğa hazır bolup tura
edile. Aslan alanı ızlarından tizip, Toñuz-Orun awuşha tebredi.
Turistle zurnuklaça tizilip, sabır baradıla. Husey a, kiyik ulakçıkça, taşdan taşha sekire,
göbelekle kuwa, çaphanlay aylanadı. Soluwların küçden aylandırıp barğan turistle aña bek seyir
etedile.
Huseyçig a, kolların caysa, taw kuşça, uçup oquna keterikdi.
KAR ÜZÜLGEN
Aslan arığan turistleni soluturğa tohtadı.
Ala, awur atlay, kimi taşha olturdu, kimi kök gelewge töññeredi. Alay bolsa da, alanı
arığanların unutdurğan bir zat bar edi – malkar tawlanı aytıp-aytalmazça demeñili ariwlukları.
Alaylay, kayalanı zañırdata, kar üzüldü da, turistleni ahları ketdi. Kar çıññıl kayadan, çuçhur
suwuça, tögülüp kele edi.
- Korkmağız! – dep Aslan alanı köllerin basdı. - Ol beri cetallık tüyüldü.
- Bu alamatnı körür üçün oquna kelirge kerek edi beri! – dep kıçırdı bir caş, surat alıwçusun
terk-terk cerley.
- Busağat suhu cel ceterikdi, alay korkmağız. Ol cetgeniça, ozğan da terk eterikdi.
Aslan alay aytır-aytmaz, suhu cel şuwuldap ozdu. Ol üzülgen kar sürüp kelgen celni kanat
kıyırçığı edi.
Üzülgen kar buku boldu da, kol tübüne tiyip, örge kötürüldü. Kötürülgen buku, tuman kibik
tögerekni terk oquna tumaladı da, kar cawup başladı.
Turistle, sabiyleça kuwana edile.
Alay terk oquna kün közü açıldı.
Kök alğınça biyik da, çuwak da edi.
TOÑUZ-ORUN BAŞI
- Bu kar üzülgen ak börklü kayanı atı nedi? – dep sordu Sergey.
- Toñuz-Orun başı.
- Biyikligi wa?
- 4468 metrdi.
- Ol canaşa süyelgen kayanı wa?
- Nakra taw. Biyikligi – 4200
- Alanı başlarına kişi iş çıkğanmıdı? – dep sordu İldar a.
- Uğay, - dedi Aslan. – Alıka uğay!
- Çığar umutu bolğan a barmıdı?
- Haw, bardı! – dep Aslan Toñuz-Orun başına tawkel karadı.
- Aslan, - dedi Galya, közlüklerin kol cawlukçuğu bla sürtüp, eki başlı Elbrusha süyüne, - aña
birinçi çıkğanlanı üslerinden bir hapar aytsañ edi.
ELBRUS
- Bayam, Elbrusdan ariw taw Kavkazda uğay, saw duniyada da bolmaz, - dep başladı Aslan
haparın.
– Elbrus Karaçay bla Malkarnı aralarında ornalıpdı. Karaçay bla Malkar a, zamanında patçah
administratsiya ekige bölgen bir halkdıla. Elbrusnu atı «elbuz» degen sözden kuralğandı, bayam.
Elbuz degen söz a «buzla kıralı» degen mağananı tutadı. Kerti da çıranla kıralı tüyülmüdüle Kavkaz
tawla? Karaçığız, Elbrusnu ak başlıkça eki töppesi bir birge kalay uşaydı. Anı tawça köp atı bardı.
Aladan biri Egizledi. Birini biyikligi 5642 metrdi, birsini wa – 5621. Elbrusnu buz kabı 144 qv.
kilometrdi. Bashan, Balık, Koban suwla anı çıranlarından başlanadıla.Kavkaznı bek biyik tawlarını
atları: Miñi-taw (Elbrusnu başha atı), Dıh-taw,Koştan-taw, Ullu-taw, Caññı-taw,Katın-taw karaçaymalkarçadıla – tawça. «Tawlu» degen, «taw ulu» degen sözdü. Biz, karaçay-malkarlıla kesibizge
alay aytabız. Şimal Kavkaznı bek ullu suwları da: Terk, Çerek, Çegem, Bashan, Balık,Koban taw
sözledile. Bu şartla biz Kavkaznı tuwğan halkı bolğanıbıznı aytıp turadıla.
- Cerigizni
ariwluğuna ne söz! – dedi Sveta, - mında caşaw etgen kıyın bolur ansı.
- Haw, taş üsünde caşağan tınç tüyüldü, alay tawlu öz taşın kişi altınına ne hazna alışsın.
HAÇİRLANI HIYLAR
- Endi wa Elbrusha birinçi çıkğanlanı haparlarına tıñılağız. Ol cigitle Haçirlanı Hıysa bla
Sottalanı Ahiya edile. Hıysa - karaçaylı, Ahiya wa – malkarlı. Hıysanı çam atı Hıylar bolğandı.
Alay nek atağanların añılatayım. Tawlula kaçan da caşlarına kerti atlarından sora da, çam atla atap
bolğandıla. Ol töre bügün da türlenmegendi. Hıylar degen söznü amal degen mağanası bardı. Hıysa
wa, taw uwçu bolğan kadarında, köp türlü kyınlıkladan, abızıramay, amal tabıp, teñlerin, kesin da
az kutharmağandı. Usta marawçu, tawkel col başçı, cigitligi, ötgürlügü bla bir kişige horlatmağan,
ötü bolğan caş edi ol. Alay caşlarına tawlula «kılıç kibik» deydile. Şimal Kavkaz koruwlaw sıznı
asker başçısı orus general Emmanuel Şimal Kavkaznı Rosseyge tolusunlay koşulğanın Elbrusha Kavkaznı uğay, Yevropanı da bek biyik tawuna çığıp, belgilerge süygendi. Karaçaynı
oliyi*Krımşawhallanı İslam bla Bashan awzunu biyi – Orusbiylanı Mırza-Kul Emmanuelge birer
col usta beredile: İslam Haçirlanı Hıylarnı, Mırza-Kul a Sottalanı Ahiyanı. Elbrusnu beline col
ustala Hıylar, Ahiya, akademik Lents sora kazak Lısenkov cetgendile. Andan arı ne Lents ne
Lısenkov baralmaydıla. Endi col ustaladan biri alanı lagerge terk endirirge kerek edi. Ol borç
Ahiyağa tüşedi. Hıylar a: «Elbrusnu başına çığarma, ne da ölürme!» dep kast etedi. Ol tawlu degen
atın kalay eniş eter edi! Uğay! Elbrusnu töppesine közüldürewyuk bla karap turğan Emmanuel anı
başında adam körüp, topladan salüt berdiredi. Ol 1829 cıl bolğandı.-----------*Олий – onovçu başçı Vali
SOTTALANI AHİYA
1868 cıl Londonda alpinist klubnu Prezidenti Duğlas Freşfild, nögerleri Tukker bla Mur
Bashan awzuna keledile. Muratları Elbrusha çığarğadı. Alağa da, töredeça, konakbaylık Orusbiyları
etedile. Bir awuk künden alpinistle Elbrusha çığarça boladıla. Freşfild Orusbiylanı İsmayıldan 1829
cıl Elbrusha col başçılı etgenleden birin - Ahiyanı tileydi. Ol zamanda Ahiyağa 86 cıl bola edi. Anı
da bar edi çam atı – Çabakçı. Ol nögerlik et dep kiyewyu Cappulanı Cyatçige aytadı… Elbrusnu
belinde keçe kalğan iñilizlile tañña suwukdan cunçup, abızırap çığadıla da, artha kaytırğa
onowlaşadıla. Ol keziwge alayğa keçe enişgerakda kalğan tawlula cetedile da, alanı köllendiredile.
Tawlulanı tawkellikleri iñiliz alpinistlege küç beredi. Ala Elbrusha çığadıla. Ahiya bla Cyatçi andan
sora da köp alpinistge col başçı bolğandıla. Elbrusha, eki töppesine da birinçi bolup, Sottalanı
Ahiya çıkğandı. Ol 130 cıl caşap 1928 cıl ölgendi. Bashan suw boynunda kızıl-Kez degen cerdedi
anı kabırı.
Oruslu bolup Elbrusnu başına birinçi ayağı bashan adam
alpinist, asker topoğraf. Ol Elbrusha 1890 cıl 31-çi iyulda çıkğandı.
CUĞUTUR TÜYÜŞ
Andrey Pastuhov edi – belgili
- Tebreyik! – dedi Aslan, - alıka col uzakdı.
Turistle Aslannı ızından cayaw colçuk bla Toñuz-Orun awuşha tebredile. Ala köl başı ör
dağazalağa* ceterge, kün kuşluk bolğan edi.
- Bu allıbızda kabırğanı başına çıkğınçı, colubuz tar da, ör da bollukdu, bek sak atlağız! – dedi
Aslan.
Cayaw colçuknu korkuwlu cerlerinden turistleni Aslan kesi ötdüredi.
Bir birge boluşa, aqırın-aqırın turistle qaya başı talaçıqğa cetdile.
Endi Toñuz-Orun awuş köz tuwralarında edi.
- Awuzlanñan, soluğan da etigiz, - dedi Aslan, - endi awuşha köp qalmağandı.
- Ata, bu taş tawuş nedi?! – dep sordu Husey. Turistle da sağaydıla.
- Cuğuturla tüyüşedile, - dedi da Aslan tawuş çıqğan canına türslep qaradı.
Turistle da arı qaradıla.
- Köremisiz, - dedi Aslan, künlüm qayağa qol uzatıp.
- Qayda, qayda?! – dep turistle olturup turğan cerlerinden sekirişip turdula. – Bizge da körgüzt!
Turistle cuğutur tüyüşge awuzlanrın açıp qaray edile. Bir cuğutur qaya erninde ayaq tirep
tohtay edi da, birsi wa, çaba kelip, anı ura edi. Qaya erninde keziw-keziw süyelip, cuğuturla köp
tüyüşdüle.
- Ma dcentlmenle deseñ! – dedi bir arıqsuw öre caş. – Hıylasız, haramlıqsız qalay
sermeşedile! Qızla wa, qızla! Köremisiz, köz alamay qaraydıla cigitle sermeşine!
- Nele canşaysa sen! – dep çamlandı Sveta aña. Sora ol Aslanña cuwuq kelip:
- Aslan, bu
tüyüşnü tıyar amal coqmudu? – dep sordu. – Bir birin öltüredile.
- Qayğırmağız, horlathan ketip qallıqdı.
- Ketmese wa?!
- Ketmese wa qayadan çartlarıqdı.
- Men aythan a nedi?!
- Sveta, biz alanı körmegença etip qoyğandan igisi coqdu, kesiñ bilese da.
- Bilmeybiz, bilirge da süymeybiz! – dep başladı Galya da.
Alaylay qayadan gıyı taş üzüldü da, tawlanı zañırdata, tiygen cerin ot çaqdırıp, tütün etdire,
enişe aylandı.
Gucdar tüyüşün qoyup, açı sızğırdı da, kiyik eçkile tüz oq uçhança, köz tuwradan dump
boldula.
Hawağa açı taş iyis cayıldı.-------------* dağazalağa – tavda aylanç-kılanç col.
BALIK BAŞINDA
Kök, köz qamatırça çuwaq edi.
Biyso qoy sürüwnü gelew sırtha caydı da, kiyiz qalpağın teşip, cılınnñan taşha tayandı.
Elbrusnu qaña buzları cay künde cıltıray, tiyreni bütün da carıq etedi.
- Husey, bılay qatıma kelçi, - dep söleşdi Biyso, Colbars bla oynay turğan tuwduğuna.
Colbars bashan pariydi, bir mazallı, bir ullubaş it.
Husey çabıp keldi da, appasını qatına
olturdu.
- Köremise ol çuçhurnu? – dep sordu Biyso.
- Haw, appa.
- Atın a bilemise?
- Uğay.
- Anı atı Kökürekdi.
- Köküreg a nek? – dep sordu Husey.
- Körmeymise da adam kökürekge uşap turğanın.
- Töben çuçhurnu atı wa nedi, appa?
- Soltan.
- Soltan dep a nek atağandıla? Soltan adam at uşaydı da.
- Kim bilsin. Alay türk soltandan bir zat a bardı anda, alay zalimdi, öhtemdi ol. – Sora bir
kesek tıñılap: - Tuwğan cerini har taşın, har şawdanın oquna bilirge har tawluğa borçdu, caşım, sen
anı unutma. Ma ol qaynap çıqğan gara suwnu atı Cılı suwdu. Köremise tılpıw ete turğanın. Bu gara
suwğa adamla Qaraçaydan, Malqardan da boş kelgenmi sunasa. Anı darmanlığı bardı, caşım.
Elbrusnu başı boran ete turğanın eslep, Biyso:
- Ey, tügayaq şuöhum, kün buzulurğa
tebregendi, sürüwge saq bolayıq! – dep Colbarsnı tüklü başın tozuratdı.
Alaylay kök küküredi da, Husey can-canına sağayıp qaradı.
- Appa, kökde bir bulut da coq, sora kök qala küküredi?! – dep, seyirge qalıp sordu.
- Caşım, kök küküremegendi, Elbrusdan qar üzülgendi.
- Elbrusda üzülgen qarnı tawuşu beri wa qalay cetdi?
- Cetmey a, caşım. Tawda tawuş bek uzaqğa eşitiledi. Bayam, hawa tazadandı. Cel da andan
uradı, sezemise?
Biyso aq kiyiz qalpağın başına qaplap, hıcı tayağına tayana, cerinden turdu.
QOY SAĞAT
Terk oquna Elbrusnu tuman basdı. Andan urğan suwuq ayaz tumannı tolanlatıp, enişge sürdü.
Qarap qarağınçı tiyreni qalın kirşi tuman basdı.
Colbars qoy sürüwnü birge cıyıp, tögeregine sağaydı: börü ça-barğa bolluqdu.
- Sürüwnü ıstawatha cıyayıq, - dedi Husey.
- Alıqa, caşım, erttedi, - dedi Biyso. – Zamanından alğa sürüwnü ıstawatha cıyarğa caramaydı. Ol
ayıpha sanaladı.
- Ertte bolğanın a qaydan bilese, birgeñe sağat coq, kök da basılıp? - dedi
Husey.
- Mayna meni sağatım, - dep Biyso, bir ullu irikni körgüztdü.
Husey cuq añılamadı.
- Caşım, men zamannı qoynu közüne qarap bileme, - dedi da, Biyso «kütü-kütü» dep irikni
çaqırdı. – Qaraçı, irikni köz gincisi qalay gitçe bolup turadı. Busağatda tüşdü. Endi ol ullaya barıp,
iñirge közün tolturup qoyarıqdı. Tumanda, cawunda da başha tüyüldü. Qoynu köz gincisi uwahtığa
köre türlenedi. Endi añıladıñmı?
Tuman assırı qalından Husey qayğırıp başladı. Sora:
- Qoşha, col qalay tabarıqbız? – dep
sordu.
-
Carsıma, balam. Erkeç bizni acaşdırmaz.
-
HAMZAT
-
Aybiçeni atası Hamzat qolundan kelgen, namısı cürügen kişi edi. Keçe-kün demey, qol
qıyını bla mal, ırıshı qurağan adam. Anı bir qoy sürüwyu bla bir cıyırma çaqlı sawulğan
iynegi, sabanlığı, saban sürürge ögüzleri, minerge atı bar edile.
Qolaylı özden kişi edi Hamzat.
Ol, tawda kollektivizatsiya başlanñanlay, malların qolhozğa berip, qoy sürüwyune kesi sürüwçü
bolup qaladı. Alay anı qıyınlıqdan malların qolhozğa kesi ırazılığı bla bergeni da qutharmadı.
Bir keçe militsiya kelip, Hamzatnı qoşdan alıp ketdi. Alaylıq bla ol «qulaq», «vrağ naroda»
bolup qaldı.
«Troyqa» süd etse, Hamzatnı üyürü bla sibirlik eterik edile. Aña keziwlü soruw ete turğanlay,
temir cip bla baylanıp turğan qolların qalay ese da erkin etip, soruw etgenleni birine çabadı.
Hamzat, ölsem üyürüme tiymezle dep, kesin alayda coyduradı.
Allahnı canı awruğan bolur edi, Hamzatnı üyürün Sibirge iy-medile.
Alay tüplü-başlı
üylerinden a sürüp çığardıla da, anı selsovet etdile.
Hamzatnı üyürü başın suğar cer tapmay qaldı.
Allaylağa, can awrutup, aş-suw uzatırğa,
ışıq berirge süygenle az tüyül edile, vlastdan qorqa edile ansı.
Qyabağa, tört sabiyin da etegine qısıp, mal orunlarında caşarğa tüşdü. Ne da bolsun, cuwuqları
keçe bla kelip, alanı açdan öltürmedile.
Köp qıyınlıq, uçuzluq sınathanlarından sora alanı da qolhozğa aldıla.
Qyabanı eki caşı cetgenley, birer üy da saldıla, üyür da quradı-la. Tarük cılqıçıdı, Biybert a –
mal dohtur.
Endi Kyaba bla kiçi caşı Aznor caşaydıla.
KERTME KUWUT
Aybiyçeni anası Qyaba Aq-Suwdandı.
Aq-Suw bek ariw cerdi. Tögeregi qalın ağaç. Anda ösmegen terek da coq. El qıyırı bla suw
baradı. Ol assırı tazadan çaypalğan, tozurağan etmese, közge körünürük oquna bolmaz edi. Çabağı
köp. Sabiyle bolmasa, çabaq tuthan a coq. Ala da oynaybız dep tutadıla ansı, tawlula çabaq bla
küreşgenni ayıpha sanaydıla.
Aq-Suw qol içindedi. Taw dep tawu coq, boş alay, duppur kibikle. Oğese Tersqoldan kelgen
Huseyge alaymı körünedi? Haw, kökge cetgen aq qayalanı, qatında Aq-Suwnu tawları boş
töbeçikledile.
Husey anası bla ınnasına qonaqğa kelip turadı.
Ol terk oquna tiyre sabiyle bla şuöh boldu.
Ala anı ağç kertme cıyarğa eltdile.
Husey ekige aylanñan qarındaşı Azret bla eki qapçıq kertme cıydı. Sora eşeklerine minip,
qapçıqların da allarına alıp üyge keldile. Ekinçi kün da eki qapçıq ağaç kertme cıydıla.
Innaları Qyaba kertmeleni ariw cuwup, eski kiyizlege caydı. Kertmele quruğandan sora, ınna
alanı qapçıqlağa quydu da:
- Endi tirmenñe barığız da, Aqoğa quwut tartdırıp keligiz, - dedi.
Tirmençi Aqo aq saqallı ullu kişidi. Ol zamanında gracdan uruşha tiri qatışhan qızılladan edi.
- Keldigizmi, partizanla! – dep tübedi Aqo alağa. – Quwut aşa-rığığız kelgendi sora!
Tirmen hıçıwun kertme iyisden toldu.
Azret tirmen küfden quwutnu ağaç qalaq bla qapçıqğa quydu da, ala üyge qaytdıla.
Caşla tirmenden kelirge arbaz sabiyden tolup tura edi.
Inna kertme quwutdan, sütbaş bla, bal bla basıp, topçuqla etdi. Etdi da, sabiylege birer ülüş
berdi.
HUBOL
- Kel, Harige barıp keleyik, - dedi Azret bir erttenlikde. - Atam anda cılqıçı qoşdadı.
- Nek barmaybız, barayıq! – dedi Husey da.
- Qoçarnı da ala barırbız, - dedi Azret. – Anı atası da andadı. Ol Oğarı Qabaqda caşaydı.
- Col azığıbız a barmıdı?
- Haw. Men anı qayğısın tünene oquna körgen edim.
- Innağa ayta barayıq, ansı uruşur.
- Uğay! Bilse iyerik tüyüldü. Ayıw, börü der da tohtar.
Ekisi da, col azıqların da alıp, üyden caşırın sılcıradıla. Oğarı Qabaqda alağa Qoçar da qoşuldu.
Cayaw colçuqnu ör bara, caşçıqla igi kesek col qoratdıla. Sora arıp, aç da bolup, bir ariw
talaçıqda tohtadıla.
Ala şawdan suwçuqda qol-bet cuwup, aşarğa olturğanlay, bir açı qıçırıq çıqdı.
Qıçırğan canıwar edi.
Sabiyle es da cıyğınçı, bir hubolçuqnu - ayıw balanı - qaçıp terekge minñenin kördüle. Izından
sürgen a – qaban! Ol sızğanı kelgen tomurowça cetdi da, terek tübünde urçuqça buruldu.
Qıçırıqğa, taş-ağaç uwata, bir ayıw çıqdı. Ol hubolçuqnu anası edi.
Qaban arsarsız ayıwğa çapdı, alay ol oñ ayağı bla qabannı urup iydi da, anı topça çartlatdı.
Qaban sekirip turdu da, boynundan qan bara, biyağı ayıwğa çapdı. Ayıw bu col aña cuq da
etalmadı. Qaban urup, ayıwnu qarnın tökdü da qoydu.
Sabiyle qaçıp birer terekge mindile, alay qaban ala qayğılı tüyül edi: qanı bara, ağaçha taşayıp
ketdi.
Caşçıqla, qaban közden taşayğanlay, elge aylanıp ayamay qaçdıla.
TAYÇIK
Bir kün Tarük elge endi da, erttenlikde Huseyni, Azretni, Koçarnı da qoşha alıp keldi.
Qalay ariw edi anda, qalay zawuq!
Sırtha çığıp qarasañ, töben canıñ - qalın ağaç, caşil talala, qyawsar suwla, oğarı canıñ a – gelew
betle, taraq-taraq qayala.
Zığır çatladan kelgen cumaruq cırla bla, anda-sanda quş qı-çırğan
tawuş bolmasa, tögerek seyir şoşdu.
Keçe caşçıqla ataları bla gözetge baradıla. Camıçığa çulğa-nıp, culduzlu kökge qarağanña
cetgen ne bardı deyse duniyada! Ala culduzlağa qaray ketip, kesleri da bilmey, cuqlap qaladıla.
Cılqıda bir aqtuyaq tor tayçıq bardı. Alay anası anı qatına kişini da qoymaydı. Ne seyir, ne
alamat, aña canlasañ, acir da, oñsunmay, kişnep, tuyağı bla cer tüyüp başlaydı.
Tayçıq assırı ariwçuqdan, anı uzun calçığından sılamay tözgen bek qıyındı. Caşçıqla etmegen
amal qalmadı, alay tay-çıqnı cuwuşduralmadıla.
Bir keçe bir aman iş boldu. Cılqığa börüle çapdıla da, baytalnı qayadan sekirtdile.
Aqtuyaq tor tayçıq öksüz boldu.
Endi tayçıq alğınça elgenmeydi.Caşçıqla anı emizikge üyretgenli wa, alanı ızlarından
çaphanlay aylanadı.
Qoçarnı atası Taro cumuş bla elge enñen edi da, sabiylege qoñu-rowçuq alıp kelgendi. Caşçıqla
terk oquna anı tayçıqnı boynuna taqdıla. Tayçıq oynaqlap çapsa, qoñurowçuq, taw suwçuqça kümüş
tawuş ete, caşçıqlanı köllerin künden tolturup qoyadı.
AZNOR
Aznor aviatsiya uçiliщede
oqurğa süye edi, alay aña on segiz cıl bolmağanı sebepli Nalçikde peduçiliщege kirdi. Nasıpha,
Nalçikde aeroklub bardı da, arı anı da aldıla.
Qıyın bolsa da Aznor tüşge deri uçiliщege, tüşden
sora wa aero-qlubha cürüydü.
Qursantla bir awuwqnu paraşütla bla minaradan sekirip turdula. Bir kün a instruqtor qursantlanı
saf tizip:
- Bügün paraşüt bla samolötdan sekirliksiz! – dep kursantlanı bek quwandırdı.
Samolöt caşil talanı qızıw bara ketip, cerden ayırıldı. Ol quşça, qanat qaqmay, kök biyikge
çığadan çığa bara edi. Ala igi da biyikge çıqğanlay, instruqtor:
- Hazır boluğuz! – dep buyurdu.
Birinçi Aznor sekirlik edi.
Biraz qorqsa da, ol samolötnu qanatına, cel alıp ketmezça, saq çıqdı.
hazırlığın körüp:
İnstruqtor Aznornu
- Sekir! – dep buyurdu.
Aznor arsarsız sekirdi. Bir üç taqıyqadan a temir toğayçıqdan tartdı da, açılğan paraşüt anı igi
silkindirdi. Silkindirdi da, şoş enip başladı.
Endi Aznor tuwğan elin – Aq-Suwnu - quş biyikliginden köre edi.
Ol kün Aznor muratına birinçi atlam etdi.
NEMİSLİ TURİSTLE
«Elbrus» turbaza Tegenekli eldedi. Anda busağatda köp nemisli soluydu. Ala sarı şinli,
ösümlü, tizginli caşladıla. Bir şeksiz askerde qulluq etgenledendile.
Alağa col başçı Aslandı.
Nemislile tawlağa üyrenñen caşla bolğanları körünüp turadı. İçlerinde alpinistle oquna bardıla.
Cıyın bolup qayrı barsala da, artda nemislile cayılıp ketedile. Aslannı alağa cuq aytır erkinligi
coqdu ansı, ol alanı kesleri allarına cayılıp keterge qoyarıq tüyül edi.
alay taşda, tawda etip ne eterikdile dep qoyadı ansı.
Aslan şekli da bir boladı,
Aladan biri Aslan bla tatah bolğandı. Atı
da Fridrihdi. Ol orusça suw ustadı. Aslan bir birde Fridrihni üyge da keltiredi. Ol har kelgeni sayın
sabiylege şoqolad kampetle keltiredi. Hakimge wa qol çıraq da bergendi. Allay sawğası bolğan saw
Bashan awzunda da coqdu.
Andan beri Hakimni sıyı bek ullu bolğandı. Anı çırağına ullu kişile da seyir etedile.
Fridrih tawlu hiçinleni issiley sütbaş bla aşarğa bek süyedi. Ayranña teñ etgeni wa coqdu.
Aslan suwuluğu bla aña ayran eltgenley turadı.
BOYALĞAN AŞIKLA
Fridrih Elbrusha ekinçi cıl da keldi. Cıyını cañı cıyın edi ansı.
Bu col ol Maroğa bla Aybiyçege birer cawluq, Biysoğa – ülle, Aslanña – közüldürewyuk,
Huseyge – cülgüç, Hakimge – illyaw mersedes, Zuliyge wa – omaq ginci keltirdi.
Tawlu qonaqbaylarına Fridrihni hurmeti alay boldu.
Bıltır Fridrih Aslan bla Elbrus tiyresin awlap çıqğan edi. Bıyıl a ol köbüsünde eki-üç nögeri bla
kesi aylanadı. Aslan a Germaniyadan kelgen cañı cıyın bla işleydi. Ala da köbüsünde kesleri
allarına aylanadıla.
Aslan bla Fridrih tawda-qolda ot etip, anı cılıwunda uşaq da etedile bir birde.
Faşist Germaniya Polşağa çaphanlı cıl bolup keledi, alay anı üsünden Fridrih kesi cuq
aytmaydı, Aslan da sormaydı.
Keter kününü allında Fridrih Aslanlağa keldi. Ol carıq bolurğa küreşse da, közleri wa mudah
edile. Aybiyçe aña üç qawum cün çınday – kesine, üy biyçesine, caşçığına, bir cün kölek eşip tura
edi da, alanı berdi. Aslan, kümüşüne qarasawut salınñan cuğutur müyüz, Hakim a on boyalğan aşıq
berdi, cuğuturun da qızğanmadı.
- Bılanı caşçığıña berirse, - dedi ol ışara. – Kelir cıl a anı da ala kel, aşıq oynarğa üyretirme.
Aslan Fridrihge Hakimçikni aythanın köçürdü da, ol anı qatı quçaqlap, toq uwurtçuğuna uppa
etdi.
TEBO
Qyabanı kiçi egeçi Leysan Buluñuda caşaydı.
Ol caşı Harun bla Qyabanı körürge Tersqolğa kelgendi. Harun Huseyden az tamata ese da, ala
tatah bolğandıla.
Bir kün Husey Harunnu Tersqol çıranına deri eltdi. Tersqol içinde qart
Zeytunnu qoşu bardı. Ol caşçıqlanı sütbaş buşto bla sıylap:
- Biyso şuöhuma salam aytırsız, -
dep aşırdı.
- Harun, kel, ol zığırlı çat bla örge çığayıq, - dedi Husey. Zığırlı çat Tersqol tamağındadı, anı
çeget canında.
- Kel! – dedi Harun da.
Colları ala sunñança tınç bolmadı. Husey artha aylanırğa da bir boldu, alay Harundan wyaldı.
Ala çat bla eki sağat çaqlı örlep, amannı kebinden, 105-çi piketni üsüne çığıp qaldıla.
Elbrusnu bılay cuwuqda körgen Harunnu awzu açılıp qaldı. Ol közlerine iynanmay, köm-kök
kök çıran buzğa qolu bla tiyip körürge süydü da, ala çıranña deri bardıla, çranña çığıp, qorqa-qorqa,
teren buğeylege da qaradıla.
Anda, kök biyiginde qalqğan eki quş bolmasa, kökde bulut us-tuqquçuq da coq edi.
105-çi piketni iyesi Tebo Aslannı şuöhudu da, ol Huseyni igi tanıydı. Alanı qalaytın kelgenlerin
bilip Tebo Huseyge bek quturdu:
- Alaytın çığarğa biz oquna qorqabız. Suwça tögülgen zığır
sizni alıp ketip, qayadan atmay qoyğanı wa! Teyri, atañ bilse…
turğanların körüp, Tebo andan arı uruşmadı.
Caşçıqla baş töben bolup
- Keligiz, sıylayım, ansı aç körünesiz, - dep 105-çi
piketni iyesi qoşuna kiyirdi.
Aşap, bir kesek da solup caşçıqla colğa çıqdıla. Ala elge energe iñir bolğan edi.
URUŞ
Faşist Germaniya SSSR-ğa da çapdı.
Sovet halq anı allın tıyarğa bek aşhı caşların iydi. Qoluna sawut alallıq adam Tersqolda uğa,
Bashan awzunda da coq edi endi.
Taw awuzla şuwuldap qaldıla. Aslannı wa:
- Sen faşist şpionlanı taw collağa üyretgense,
sen kesiñ da faşistse! – dep, Fridrih bergen sawğalanı da şağatha tutup, uruşnu ekinçi kününde
oquna alıp ketgen edile.
Söz eşitirge unasala wa!
Carlı Aybiyçe tobuqların tüye qaldı.
Tük teñli hataları bolmay Elbrusdan oquna nença cüz adamnı coyğan edi qıral. Aslan a artıqmı
edi!
Uruşha Aybiyçeni eki qarındaşı da ketdi – Tarük bla Aznor. Biybertni wa mal dohturluğu
üçün, qolhazda qoydula.
Aznornu lötçikle hazırlağan uçiliщege
iygen edile da, ol andan kiçi leytenant bolup çıqdı.
Cañız caşları tutulğan Maro bla Biysoğa endi adam erimey qaramaz. Biysonu bütün da bek
Aslannı sathıçha çığarğanları qıynay edi. «Qucur qıral, - dey edi ol. – Nemislileni mında soluthan kesi, caşımı alağa col usta etgen – kesi, sora anda ne terslik?!»
Caşçıqlanı wa sormay oquna
qoy: elni awzunmu tıyamısa? Süygen, süymegen bolğan cerde ne eşitmey edile ala.
NEMİS DESANT
Uruş Qavqazğa da kirdi.
Faşist Germaniyanı qara corlu samolötları Elbrus tawnu tüz eteginde, qol ayazça sıydam caşil
talağa endi çırmawsuz qonadıla, uçadıla.
Alğaraq tüşgen desant, aerodromnu hazırlağandan sora da, taw biyiklede ornalğandıla.
Qızıl askerçile qan-can ayamay sermeşedile, alay nemislile (alanı köbüsü rumınlile edile) keslerin
tawlada begitip, tübünden öşün urğan sovet cigitlege oñ bermeydile.
Nemis asker Bashan awzuna töbentin da kirdi.
37-çi Armiya faşistleni alların tıyalmay,
Osetiyağa ıhtırıldı. Taw awuşlanı saqlağan qızıl asker bölekle faşistle bla qızıw uruş etedile.
Aythılıq «Edelveysni» taw yegerleri bla sermeşgen biznikilege bek qıyın edi, nek degende, biznikile
tawda uruş eterge üyrenmegen edile.
Baş Qomandovaniyanı aqılı cetse, «Edelvesçilege» qarşçı Rossey özenlede uruş etgen tawlu
caşladan asker bölekle qurarğa kerek edile, küç teñ bolurça.
Ne medet, aqıl cetmedi. Ceterik
ese da, nemislileni mında köp mıçıtmadıla.
Bir kün Biyso kün tuwuşda olturup turğanlay, qatına bir nemisli ofitser kelip salamlaşdı.
- Biyso, - dep söleşdi ol. Andan arısın Biyso: «Sen meni tanıya-lamısa?» degença añılap:
Tanıdım, Pridrihse, - dep Biyso anı sansız etip qoydu.
Tawuşha Aybiyçe çıqdı.
-
- Aslan a uruşda bolur, – dedi ol Aybiyçeni allına barıp.
- Uğay, seni hayırıñdan, faşist şpionsa dep NQVD-çıla tutup ketgendile da, qaydağsın, da
bilmeybiz, - dedi.
Arbazğa caşçıqla da çıqdıla. Alay anı allına biri da çapmadı.
Fridrih keçginlik tilep, anı saqlap turğan meşinağa minip ketdi.
Andan sora ol Biysolağa bir da kelmedi.
EKİ SOLDAT
Elbrus tiyresi taw ellede nemisli soltatla üy-üy üleşinip, qawum-qawum caşaydıla. Tersqolda
da hal alaydı. Nemislile kirmegen calan da Biysolarıdıla. Bayam, ol Fridrihni hayırındandı.
Bir kün nemislile bizni soldatladan ekisin tutup keldile. İgi tüygen bolur edile ansı, bek
qarıwsuzla edile.
Alağa suw taşırğa bla otun carırğa borç etdile.
İñirde alanı Qliplanı gumuğa qamaydıla.
Atası uruşda ölgen Qlip faşistleni bütün da körüp bolmaydı. Anı anası, çasovoy arı-beri çalpısa,
bizni soldatlağa bosağa tübü bla aş berip turadı.
Bir kün a bıllay iş boldu: rumınli soldatla, esirip, Çaçiylanı bir semiz iriklerin soydula.
Olsağat alayğa Fridrih cetip, rumınli soldatlağa irikni bağasın töletdi. Awzu ot çağadı der ediñ, bir
söleşe edi da ol alağa. Sora kelgeniça ızına terk ketip qaldı.
Husey, Hakim, Qlip sovet askerçileni plenden qalay qutultayıq dep köp sağış etdile, alay amal
tapmadıla.
- Partizanlağa aytayıq sora, - dedi Husey şıbırdap.
- Partizanlanı wa qalay tabarıqbız? – dep sordu Qlip da şıbırdap.
- Appabız biledi, - dedi Husey, can-canına sağaya.
Husey iñirde aqılın appasına aytdı. Tuwduğuna ullu da söleşmegen Biyso canıp qaldı.
- Ol degeniñ nedi, it küçük?! Taphansa oyun! - Biyso çarlağanıça, suwuğan da terk etdi. –
Allay işni saq etmeseñ, elge palah kelirge bolluqdu, añıladıñmı.
Ertten bla Biyso eşegin cerlep, otunña ketdi. Plenlile da otunña barlıq edile.
Biyso, eşegin
da allına etip, ağaçdan qaytıp kele, otun ete turğan plenlileni kördü. Qatları bla ozup, qalawurğa
teñşi bolğanlay, Biyso mucurası bla anı celkesine cetdirdi. Biyso qart bolğanlıqğa, alıqa qarıwu bar
edi. Nemisli soldat cerge cığılğanlay, plenlile anı avtomatın sıyırıp, kesin a sürüp ketdile.
Biyso elde birinçi tübegen nemislige: «Partizan! Partizan!» - dep ağaç taba körgüztdü.
Nemislile cıyın bolup arı çapdıla. Alay bolmağan partizanlağa ne eterik edile, nögerlerin da tapmay
artha qaytdıla.
Biysoğa Huseyden sora kişi şekli bolmadı.
AK HORAZ
Bilmey turğanlay kelgen nemislile ketgen da alay etdile. Kete turup ala turğan üylerinden köz
qarathan zatların, sormay-suramay, ala edile.
Nek ese da rumınlile tawlu kiyizlege begirek öç
edile. Qlip barından da bek çımmağ-aq horazına carsıy edi. Anı bir faşist boynun burup athan edi,
qıçırıp qoymaydı dep.
Husey tañ ata arbazğa çıqdı da, guzabağa qalıp turğan nemislilege köl keñdire qaradı. Staliñrad
sermeşni horlathandan sora, qurşowğa tüşüp qalabız dep, andan qan dığalas ete edile ala.
Tañ igi carığanda Husey bosağa allında sahtiyan bohça tapdı. Ol sovet ahçadan tıqmatıq edi.
Husey ayaq meşina alırğa ertteden termile edi da, üyde kişige da bildirmey, bohçanı huna teşikge
suğup, allın taş carqaçıq bla capdı.
Bohçanı alayğa kim atıp ketgenin Husey bilse da, uruş boşalğanlay allıq ayaq meşinası közüne
körünüp, ahçanı otha atıp qoyalmadı.
Ol ahçadan tolu bohça boş qallığın alıqa bilmey edi
Husey.
КЁПЮР
Ekinçi kesegi
1944 CIL 8-çi MART
Aybiyçe Tarüknü cilyawun etip Aq-Suwdan kelgenli ıyıq boladı. Allay buşuwu bolmağan kim
bardı deyse. Çaçiyni tamata qarındaşından da kelgendi «qara qağıt». Aña calan da onsegiz cıl bola
edi.
Ölgen ölse da, qalğanlağa caşaw kerekdi. Tersqolçula da, bellerin qatı qısıp, keçe-kün demey,
horlam üçün uruna edile. Qartla, cete kelgen caşla da – mallada, tişirıwla wa qolhoz işden boş
zamanlarında qızıl askerçilege cün çındayla, kölekle eşip, frontha iye edile.
1944 cıl mart aynı al künlerinde malqar awuzlağa
«studebeker» meşinela bla qızıl askerçile
kirdile. «Uruş qıstaw bara turğanlay bıllay ullu küç uruşdan nek bölündü?» degen soruw tawlulanı
tıñısız etdi.
Nemislileça, ala da üy-üy üleşindile. Uruşda adamı bolmağan coq edi da, qızıl askerçilege
tawlula bütün da igi andan edile. Macal zatçıqların alağa qapdırıp turdula.
Segizinçi martnı erttenliginde wa kesibizni mahtawlu soldatlarıbız quturğan itle bolup qaldıla.
Har üyge ekişer soldat bla bir ofitser kirip:
- Terk boluğuz, siz banditleni köçürgen etebiz! –
dep avtomatları bla üslerine süyeldile.
Biyso assırı abızırağandan ne eterge bilmey, qoluna ayran ayaq alğanlay, ofitser anı urup iydi
da, qart barıp taş qabırğağa tiydi.
- Ay, Allah quramağan, bu etgeniñ nedi?! – dep qart Biyso ofitserge çamlandı.
- Molçat, starıy bandit! – dep qıçırdı ol biyağı. Anı faşistden bir başhalığı coq edi.
Soldatladan biri:
- Col azıq bla cılı kiyim alığız, barlıq cerigiz uzaqdı, - dep şıbırdadı
Aybiyçege. – Qatığığız köbürek bolsun. - Saw qallıq soldat alağa igi boluşdu ansı colğa quru çığıp
qallıq edile.
GEZOH
Honşulanı bir meşinağa cıydıla.
Tişirıwla sarın salıp, sabiyle wa böksünüp cilyay edile. İtle uluy, tuwarla ıñırday, qızılcağala
üre, segizinçi martnı tañı qıyamağa uşap qaldı.
Alaysız da sıyınmaysız dep, ol adırğı alğançıqlarından köbüsün meşinadan sızıp iydile.
Közleri qarağan zatlanı wa sıyırıp hurcunlarına suğarğa bir da wyalmay edile. Sora alanı faşistleden
başhalıqları ne edi?! Ala tawlulanı qayrı aşırğanların da bile turğanlay ete edile alay.
Biyso meşinağa minerge unamay tohtadı da, üçewlen bolup anı meşinağa atdıla. Ol sekirip
meşinadan tüşdü.
- İt da, bandit da kesiñse! Bek etseñ, öltürgen eterikse da, ur, öltür! – dep süyeldi Biyso
ofitserni üsüne.
- Ata, terk min, kesiñi öltürtese, - dep tıñısız boldu bir qısıqköz caş. Bayam ol
qazaqlı edi.
Biysonu biyağı meşinağa atdıla.
Ol sekirip tüşeme degenley, Maro bilegine cabışıp qıçırıq etdi. Biysonu közlerinden sabiy
cilyamuqlaça ullu köz caşla çığıp, zıbır saqalı bla sarqdıla.
Biyso kişi bolğanlı birinçi kere cilyay edi.
Sabiyçikleni da, küçük balalanıça, qıçırıqların bardırıp meşinalağa ata edile. Qart, qarıwsuz
degen a qayda!
Çaçiyni qart atası Gezoh ertteden töşek edi, anı meşhutlawuçha salıp keltirdile.
- Bu qart qabannı qayrı sozup kelesiz?! – dep çamlandı biyağı ofitser. – Kesigizni da
sıyındıralmay turama. Qurutuğuz munu közümden!
Çaçiyni anası:
- Meni caşım uruşda ölgendi, qor bolayım canıña, bu qartnı meşinağa salma
qoy. Sabiyleni ataları uruşdan kelse men aña ne bet bla tüberikme? – dep cilyadı.
- Canı saw adamnı qalay atıp keteyik, - dep söleşdi bir orus soldat da.
- Endi anı onowu sañamı cetdi?! Sen çeçenlileni köçüre turup da bılay ete ediñ. Tın, tınmasañ
da ceriñi tapdırırma! – dep aña aman alındı qızılcağa ofitser.
Meşinala tebredile. Gezoh a – gım-ğım qart – quzğunlağa canı saw aş boldu.
NATAN ABRAMOVİÇ
Pahat – Tebonu tuwğan qarındaşı – uruşdan saqat bolup qaythan edi. Nemisile Bashan tarğa
kirirge Pahatnı atası Bolat Natan Abramoviç-ni – şqol zavuçnu – Qurmu içine çığarıp, qoşda qoyup
ketdi. Ol da, başha tırnıawzçu oruslula, çuwyutlüleça, Beço awuş bla Gürcüge awup keterge bolluq
edi, sawluğu qoymadı ansı.
Bolat, otunña barğan sıltaw bla, qulaqsız eşegin da allına etip,
Natan Abramoviçge ayğa eki kere aşarıq eltip turdu. Anı nemislile sez-sele, kesine uğay, üyürüne
da ne kün kelligin bilmegen qart tüyül edi ol. Alay tört cılnı üyünde caşap, bir aşlawdan aşap
turğan caşha ullu köllü bolallıq tüyül edi Bolat. Andan sora da Natan Abramoviç eki caşını da antlı
şuöhları edi. Bir otowda edi alanı caşawları da.
Natan Abramoviç Qrasnodarda ustazla
hazırlağan institutnu boşağandan sora, anı Ullu Elge iygen edile da, ol tawlu sabiylege
geografiyadan dersle bere edi. Anı taw elde namısı bek ullu edi. Carıq köllü, kimge da boluşurğa
hazır adam, köp tawlunu NQVD-çıladan qutharğan edi, kerekli cerlege tıñılı qağıtla cazıp.
Caş ustaz, kelgen aylarında andan fatar haq almağanları üçün qıy-nalğan etse da, atdan-artha
aña alay nek etgenlerin tolu añıladı: tawlula qonaqdan haq almaydıla. Alay andan da seyiri wa –
Bolat bla anı üydegi si Aba Natan Abramoviçni öz caşlarıça körgenleri edi. Ol detdomda ösgeni
üçünmü edi, ne da bolsun, aña kerti, közbawsuz igi edi tawlu üyür.
Nemislile ketgenley, Bolat Natan Abramoviçni Kurmu içinden elge endirdi. Bir awuqdan a
Pahat bla atan Abramoviç şqolda dersle berip baş-ladıla…
8-çi martnı erttenliginde qızılcağa
sovet askerçile Bolatlağa da kirdile. Kirgende da, üydegile turğunçu tözmey, eşikleni avtomat
qalaqla bla uwatıp, alay kirdile.
Natan Abramoviç NQVD-çılanı allarına süyelip:
- Siz ne türlü adamlasız?! Bu carlı ananı
bir caşı uruşda, biri wa, ma körügüz, qoltuq tayaqlağa tayanıp turadı, butun uruşda qoyup kelgendi
da. Sora siz bılanı ne dep Sibirlik etesiz, bir aytçığız?! – dep çamlandı. – Bu qart a, gracdan uruşnu
zamanında cüzbaşçı bolup, aqla bla cigit sermeşgen bolşevikdi!
- Allımdan tay! – dedi bir qutsuz ofitser,- taymasañ da çoğec bolursa!
- Uğay! Öltürsegiz da tayarıq tüyülme! Men ana cılıwn körmey ösgen birewme, maña analıq
etgen tişirıwnu allımdan qalay alıp ketersiz?! – dep tawkel söleşdi ol. Ahırı da bolmazın körgende
wa, Natan Abramoviç soldatla bla cağalaşıp, tüyüşüp başladı. Bolatnı: «Caşım, kesiñi coydurasa,
qoy!» - dep tilegenine da qaramadı. Alay cañız caşnı tört-beş soldatha küçü qarımadı. Ala anı
çigincige baylap, Bolatnı kesin, üyürün da üylerinden sürüp çığardıla.
Bu artıqlıq anı hatasından bola turğança:
- Keçigiz maña! – dep qıçırıp cilyay edi Natan
Abramoviç a, sürülüp barğan tawlu üyürnü ızından.- Keçigiz maña…
içine Malqar elle boş qaldıla…
COL
Carım sağatnı
Ketip bara, meşina üsünden Hakim cardan suwğa ketgen at
arbanı kördü. Bir kişi, alğan hapçuğu da suw boynuna çaçılıp, atları da, can alalmay, tıpırday, kesi
wa qanña boyalğan taşnı üsünde ölüp tura edi.
Andan sora da ol meşinala ızlarından sınsıp çaphan itleni kördü. Alay, awuz şıtıları kele,
celinleri arı-beri çayqala, ıñırdap çaphan iynekleni körgende wa carlı tawlu anala bla birge kesi da
cilyadı.
Aman Qabaqnı töben canı tar colda wa meşina keriwan töbentin kelgen arba keriwanña tübep
qaldı. Ala bir-birlerine al bermey, qatın, qız demey, cathan cerleri da suwuğunçu, tawlulanı
ömürleden beri cıyğan ırıshıların tonow eterge bara edile.
Meşina keriwan a bara edi öz balaların cuthan sarıwyek cilyança.
Keriwan çerkes elge kirgende ızlarından cilyağanla, taş, topuraq athanla da boldula.
HARUN*
Bulunñu el Çegum awzundadı. Andan oğarı el coqdu. Tögeregin demeñili tawlda qurşağan
Bulunñu başı kök culduzlu keçe kök gülmendige kümüş ahça tögülgença bolup qaladı. Bek
burunñu, bek ariw eldi Bulunñu…
Duşman Qavqazğa öşün urğan keziwde Harun Bulunñu el
sovetde barçı-kelçi edi. Ol keçe uzunu pravlende telefonoğrammala alıp, ertten bla wa alanı
iyelerine tapdıra edi.
Çegem awzunda cuqğa carayallıqlanı Prohladna tiyresinde indek qazarğa eltgen edile. Elde
qalğan qomsomolçu qızla wa, elge cayılıp, uruş etgen sovet soldatlağa cılı kiyimle cıya edile.
1942 cıl noyabrde faşist asker bölek Bulunñuğa da kirdi. Partizanla tawlağa ketdile. Harun a
alanı tashaçıları bolup elde qaldı. Anı üsüne da partizanlağa aş macarğanladan birleri edi ol.
Bir nemisli ofitser kele-kelgenley, bulunñuçulanı el nığışha cıyıp, bılay söleşdi:
- Biz sizni
çuwyut bolşevikleden azat eterge kelgenbiz. Ala dinigizni, adetigizni sıyırıp, sizni adam sürüwge
uşatıp qoyğandıla. Biz a dinigizni, tiligizni da kesigizge qaytarabız! – dep bulunñuçulağa Quranla
üleşdi.
Alay nemislile Çegem awzunda da ayaq tireyalmadıla. Ala 1943 cıl 1 noyabrde tañ da
atdırmay, aşığış ketdile.
Köp da turmay qolhozda caw-bişlaq zavodçuq açıldı. Harun da anda işge tohtadı.
Etgen
qatıqların zavod qızıl askerçilege iyip turadı.
1944 cıl 1-çi martda wa Çegem awzuna qızıl askerçile keldile. Ala mağadan qazarğa kelgenbiz
dey edile. Alay, nek ese da, aña kişi iynanalmadı.
---------------------*Bu povestni 3-4 haparçığında avtor Ayşalanı Oyusnu «Tuwğan cerlerine kemsiz
termilgenle» degen oçergin hayırlanñandı. A v t o r.
KÜBÜR
7-çi martnı iñirinde Harunlağa bir oruslu ofitser caş kirip keldi. Ol salamlaşıp, Harunña atın
sordu.
- Men a Viktorma, - dedi ol tögeregine sınçılap qaray.
Caş ofitser üyge kirirden alğa arbazğa, halcarğa da qarağan bolur edi, bayam. Sora:
-
Keçginlik, - dep üyden çığıp ketdi.
Ertten bla ertte wa eşik qatı qağıldı. Tawda allay töre bolmağanı sebepli Leysan, Harun da
elgendile. Ala tüz adamla bolsala edi, tışından söleşip qoyarıq edile. Kimle esele da, eşikni biyağı
qaqdıla. Leysan, es cıyıp, eşikni açhanlay, üyge bir ofitser bla eki soldat kirdile.
Ofitser Viktor edi. Ol:
- Qollarığıznı kötürügüz! – dep buyurdu.
Ne eterik edile, kötürdüle.
- Sizni köçürgen etebiz! – dep ol GQO-nu prikazın oqudu.
kübürge tiyip:
Sora avtomat burnu bla
- Açığız! – dedi.
Leysan, qolları qaltıray, kübürnü açdı, Viktor a anda bolğan haraketni castıq tışha cıyıp başladı.
Artal da abızırağan Leysan:
- Anı da al, anı da qoyma, - degenden sora cuq aytalmadı.
Viktor bla kelgen soldatla, biz a nek turabız degença, duh sapınlağa uzaldıla. Alay Viktor hını
etip, alağa cuq alırğa qoymadı. Sora castıq tışnı başın qısıp, anı Harunña kötürtdü.
- Endi catar cer, kiyer kiyim da alığız! – dedi ol.
Alalğanların kesi da, soldatları da kötürüp, Leysanlanı saqlap turğan meşinağa keltirdile.
- Ow künüm, biz a col azıq almağanbız, - dep cilyamsıradı Leysan, honşuları kötürüp kelgen
nartüh qapçıqlanı körüp.
Viktor Harunnu da birgesine alıp, artha çabıp ketdi. Çardaqda bir qapçıq uwulğan nartüh bar
edi da, anı kötürüp keldile.
- Hayda, endi Allahha amanatsız! – dep Viktor alaydan ketip qaldı.
ZİKİR
Meşinala temir colğa cetip tohtadıla.
Halq tul-tuman.
Hahay-qıçırıq, cilyaw-sıyıt.
Bir birin izlegenle.
Meşinalağa başha-başha minñen ana bla sabiy oquna bir vağonña tüşalmaydıla.
Carlı tawlu qartlanı, sabiyleni, tişirıwlanı mal vağonlağa, uşqoq qalaqla bla tüyüp, urdula. Bir
vağonña onüç-onbeş üyür sıyındıradıla. Bir birge söleşgen coq. Qıyınlıla, tüyümçeklerine qısılıp,
kesleri da alağa uşap, köz kötürmey, muğurayıp olturadıla.
Eşelon tebredi. Qayrı eltip, qayda
tögeriklerin bilgen a coq. Şum tutup barğan qartladan biri: «La-ila-ha illyallah!» dep zikir aytıp
başladı da, vağondağıla zikirge qoşuldula. Zikir bir awuzdan çıqğança, ulludan ullu bola, küç ala
bardı da, duniyanı tolturup qoydu.
La-ilya-ha illyallah!
La-ilya-ha illyallah!
La-ilya-ha illyallah!
Muhammadun rasulullah!
Zikir teñizini tolqunları, artıqlıqğa boy salmazda, terslikni taş cağaları bla talaşa edile, tamıçıtamıçı çaçıla. Endi anı qudureti edi tawlulağa küç berlik, adamlay saqlarıq da.
TEMİR COL
Col azıq alalğanla alalmağanlağa ülüş ete baradıla. Soldatla bir birde qaynar suw beredile
da, çay etip da içedile.
suwuq bek apçıtadı.
Vağonla mal taşığan vağonla bolğanları sebepli, cepileri assırı köpden,
Kesi kereklerine baralmay, tişirıwla, bütün da qızla, bek qıy-naladıla. Anda-sanda bir tohtaydıla
da, anda da soldatla assırı qazawat etgenden, oñların alıp qoyadıla. Temir coldan üç atlam tayğannı
atıp öltürlükdüle sora caş tişirıwla, halq qarap turğanlay, vağon tübüne kirip qalay çöksünle.
Quwuqları carılıp eki qız öldü da, Biyso vağonnu bir müyüşn teşip, allın kiyiz bla capdı. Alay
arı da qıynalıp bara edile.
Bıllay artıqlıqnı cürekleri kötüralmay, qartla ölüp başladıla. Alanı kebinlerge, asırarğa da kerek
edi. Nasıp bolup, eşelon tohtasa, ölgenleni col canlarında basdırıp qoyadıla. Alay bolmasa,
qonvoyla poyezd bara turğanlay, ölüknü vağondan atıp iyedile.
Cuwunur oñ bolmay, adamla
iyis etedile.
Halqnı bit bashandı.
KÖPÜR
Poyezd Edil suwuna cetip tohtadı da, qonvoyla barğan vağonlanı eşe-londan ayırdıla.
Arı deri da: «Tawlulanı eltip teñizge quyarıqıla!» - degen hapar tohtamay cürüy edi. Ullu
suwnu körgenley a, tişirıwla sarnap, sabiyle cilyap başladıla.
«O, Qudureti Ullu, biz seni bir tüz qullarıñ, can awrut bizge, çabaq aşı etdirip qoyma bizni», dep, qol cayıp, Allahha cal bara edile aqsaqal qartla wa.
Biysolanı vağanña qarağan soldatladan biri bir da bir oñmağan adam edi, kelgeni sayın ne sözü
bla, ne qolu bla birleni açıtmay ketmegen. Ol tışından vagon eşigin açıp:
- Ihı, Ata curtların
sathanla, biz sizni busağat köpürden suwğa quya-bız! – dep, carlı köçgünçülege köl keñdire, bir
erşile küldü. Birgesine kelgen leytenantçığ a:
- Qorqmağız, ol alay canşay turadı, - dep eşikni
etdi. Etdi da, ol oñmağan soldatha aytmağanı qalmadı.
- Bu miskinlege qaçanña deri köl keñdirip turluqsa sen?! Kesiñi bir alamatmı sunup turasa?!
Vasya seni hatañdan ölgendi. Anı mayor bilse, teriñi cañıñ saw, sıdırır! – dep leytenantçıq bıdırlı
soldatnı tikge tıydı.
Tışında dawur tohtarğa, eşelon cerinden aqırın tepdi da, qulaqlı temir köpürge kirdi.
Biyağı sarnaw, biyağı cilyaw, biyağı zikir başlandı. Endi saw eşelon birge sıyıt ete edi.
Carlı köçgünçüle qaydan billik edile tüzün. Kertisi wa bılay edi. Staliñrad uruşdan sora Edil
köpürünü saw ceri coq edi da, anı, ullu küç salıp, terk cañırtdıla. Endi köpürnü sınap körürge kerek
edi.Nek degende Edil suwnu ol canında uruş kerekleri bla bir nença sostav saqlay edi col açılırın.
Köçgünçüleden tolu eşelonnu köpür bla aqırın iydile. Bek aqırın.
Eşelon köpürden ötgende, tawlulanı kölleri çökdü. Alay eşelonnu, nek ese da, artha
iydile.Bayam sınawları anı bla boşalğan bolmaz edi. Bir kişi:
- Allahha miñ şuqur! Stalin bizge
etilgen zorluqnu eşidi! Köremisiz, ol bizni artha aylandırğanın! – dep quwanç hapar aytdı. Aña carlı
köçgünçüle süyüp iynandıla. Alay eşelon a ızına qaytıp, biyağı alğa – «Barsa-Kelmezge»* tebredi.
CAŞ ANA
Bir caş ananı öşün sabiyçigi ölüp, bilip qoyarla dep cilyayalğan da etmey, aman sağatlı boldu.
Anı qonvoy caş sezdi da:
- Börü küçügüñü beri ber! – dep qoynundan tartıp aldı. Aldı da, bara
turğan poyezdan bırğap iydi.
Caş ananı tutup küçden tıydıla. Ol taş carılırça qıçırdı da, kesilgen terekça awup qaldı…
Poyezd bir qazaq elge cetip tohtağanlay, ölgen caş tişirıwçuqnu atası:
- Allah bla tileyme,
qızımı şeriyat bla asırağız, - dep eki kişige ahça uzatdı.
- Biz musliymanla tüyülbüzmü, ahçañı hurcunuña sal, - dep qa-zaqlıla tırman oquna etdile. –
Qızıñı wa çurumsuz asırarbız.
ÜÇ EGEÇ
Birinçi aş berip başlağan künlerinde, soldatla üç adam, eki çelek, bir maşoq kerekdi dedile.
Erigip turğan sabiy caşla, soldatla bla barıp, ötmek, şorpa alıp keldile.
Aş berilip başlağanlay,
köçgünçüleni halleri türlendi. Eltip, teñizge quyarıqdıla degen qorquları da seleye başladı.
Bir
birde toñuz etden etilgen şorpa da keltiriwçü edile, alay alıqa allay şorpa içerça amalsız coq edi.
Biysolanı vağonda bir çegemli qart öldü da, anı qızları cilyaw-sıyıt boldula.
Poyezd
tohtağanlay, anı col canında asırar umut etdile. Caş-quşla cerni çuçhuğan kibik etip, ölüknü
asırarğa, poyezd tebirep qaldı. Caşla çabıp poyezdha mindile, üç egeç a ataların qula tüzde atıp
ketalmay, alayda qaldıla.
Qonvoyladan biri avtomatın alağa burup:
- Çabıp, vağonuğuzğa minigiz! – dep qıçırdı.
Egeçle poyezd qayğılı tüyül edile.
Qonvoy sağış ete da turmay, üç egeçni da atalarını üsüne qaplap qoydu.
LİYKO
Biysolanı vağonda bir da bir oñsuz qatın bardı.
Ol harip cuq macarıp alalmay, altı sabiyi
bla colğa quppa-quru çıqğan edi. Sabiyle, kim ne beralsa da, anı bla keçine turdula. Aş dıqqı bola
barğanı qadar, bergenle da azaya, ala açdan qıynalıp başladıla. Soldatla bergen şorpa bolmasa
sabiyle kötürem bolluq edile.
Sürgünnü onekinçi künü edi.
Poyezd elden-curtdan uzaq tohtadı da, halq tışına quyuldu.
Poyezd tübüne altı sabiyni anası Liyko da kirdi. Ol carlı andan çığama dep belinden eki
qırqılıp qaldı.
Poyezd tübüne tüşüp nença adam ölgen edi, wyat degen qoymay edi dağı da.
KULLA BAZARI
Saw eşelonden, cer-cerlede vağon-vağon ayıra, Alma-Ata qıyırına beş-altı vağon cetdi.
- Cetgenbiz, tüşügüz! – dep buyurdula da, ahırına tayanñan halq, anı bir ullu aşhılıqğa sanap,
tışına tögüldü.
Tawlula vağonladan tüşgende, tüz kesleriça bir oñsuzlanı kördüle. Ala çabışıp boş vağonlağa
mindile da, anda nartüh, buday bürtük taphanların alayda oquna çöpledile.
- Oy, otubuz öçülgeñ, - dep sıtıldı bir qatın, - bıla bizden da oñsuzdula da, bu açlıq kirgen
curtda qalay can bağarıqbız!
Ala tawluladan alğa köçürülgen kavqazlıla edile.
Tawlulanı temir col canında safha tizdile.
Köçgünçüleni sanağan adam qolunda çıbığı bla alanı közlerine tebinñença sanay edi. Ol sanap
boşağanlay, köçgünçüleni saqlap turğan qolhoz predsedatelle keslerine qulla saylap başladıla.
- Da bılanı içlerinde işge cararıq adam hazna coqdu, sora bizge artıq awuz nege kerekdi? – dedi
predsedatelleden biri.
- Bılanı köbüsü qartla bla sabiyledile. Uğay, bizge bıllay işçile kerek tüyüldüle! – dedi başhası
da.
- Anı onowun siz uğay, biz eterikbiz! – dedi ala bla birge kelgen komendantladan biri. – Hayda,
qaysığızğa nença bandit cete ese da, alığız da colğa tebregiz!..
Huseyni tarih kitabında «Qulla bazarı» degen surat köz allına kelip qaldı. Burunñu Rumda
bolğan adam bazar bügün Sovetle qıralında bola tura edi.
Başha qomendant a tawlulağa eşitdirip:
- Tovariщle, boş carsıysız! Qartla, sabiyle da köp
barmay qırıl-lıqdıla! - dep harh etip küldü. – Ölürge unamağanların a, maña ay-tırsız da, kesim
buwup berirme.
- Da sora bıladan başla, - dep Aybiyçe Liykonu altı sabiyin anı allına tizdi. – Bılanı ataları
uruşdadı, anaları wa poyezd tübüne tüşüp ölgendi.
Qomendant abızrağan da bir etdi, alay es cıyıp:
dep kesin Aybiyçege atdı.
edi.
- Uğay, senden başlarıqma, bandit gacay! –
Predsedatelleden biri arağa kirmese, komendat anı arsarsız urluq
- Sabiyle öksüz esele, bılanı detdomğa berirge kerekdi, - dedi ol. – Kim biledi, ölmey qalır
esele wa.
- Berirge kerek ese, ber! – dedi qanın suwutalmay turğan qomendint.
- Bu sabiyleni ayıpların men boynuma alama, - dedi biyağı predse-datel, Biysoğa aylanıp.
- Allah ırazı bolsun, aşhı kişi, - dedi Biyso. Sabiylege wa: -Allahha amanatsız, - dedi.
- Da bıla bizniça söleşedile da! – dep qazaqlıla seyirge qaldıla.
- Haw, bizni qanıbız birdi, - dedi Biyso.
AT ORUN
Qolhoz predsedatelle, alağa cetgen adamların alıp, ellerine tebredile. Qartla, qarıwsuzla
arbalağa minñendile, ayağı üsünde turalğanla wa cayaw baradıla.
Aş coq, suw coq.
Arıqdan öle turğan iynekle, arbaların tartalmay, atlamı sayın bir tohtaydıla. Ahırlarına tayanñan
tawlula da aladan hoça tüyüldüle.
Saw kün col cürüp, köçgünçüle bir qazaq elçikge cetdile da, at orun allında tohtadıla.
- Endi mında caşarıqsız! – dedi çolaq predsedatel. – Bu at orun sizniça sathıçlağa ozğan oquna
etedi! Tambla wa işge çığarıqsız. İşlemegenñe paök coq!..
Sabiy caşla at orun tübün qırıp, salam tişden salam taşıdıla, anı at orun tübüne töşedile.
«Adam aşawçula kelgendile!» - degen hapar cayılıp, ol cerlile tawlulağa cuwuq kelirge qorqup,
uzaqdan qaray edile…
Biyso at orunnu bir müyüşün kiyizle bla bölgendi da, üç üyür da –
Qlipları, Çaçiyları, Hakimları birge turadıla.
Tañ belgi da berginçi, predsedatel bla qomendant tawlulanı wyatıp, caşdı, qartdı, awruydu dep
qaramay, caz başı işlege sürüp ketdile.
Qarıwsuzdan işge baralmağanla wa açdan öllükdüle.
EMBEK
Biysoları kelip tüşgen elni atı Embekdi. Taw til qazaq tilge uşağanı köçgünçülege ullu sebep
boldu.
Embekçile tawlulanı kesleriçe birle bolğanların körüp, ala bla salamlaşa başladıla.
- Bıla da musliymanla köreme, - dey edile ala bir birlerine. Alay boluşur amalları alanı da bek
az edi.
Tawlulağa can awruthan qazaqlıla alanı üylerine qoya başladıla.
Barılbek degen bir qart
qazaqlı Biysolağa üyünü cartısın berdi.
Bir aynı içinde Çaçiyları üyürleri bla açdan qırıldıla. Bir birlede qartlanı qabır qazar qarıwları
bolmay, ölükle kün qızıwda köbüp, iyis etip başlasala, eki-üç adamnı işden erkin etip, basdırta
edile.
Husey, Hakim, Qlip teñleri Çaçiyge qabır eki kün qazdıla. Tobuqğa deri qazalsala,
basdırıp qoya edile.
Carım cılnı içine, bir Biysodan sora qart derça kişi qalmadı.
Zuliyçik da öldü. Anı Maro bla Aybiyçe asıradıla. Biyso töşek edi, caşçıqla wa – bek qarıwsuz.
Adamla assırı qarıwsuzdan ölgenleni cilyawların da etalmay edile endi.
Suwuqla kelginçi cer üyçükle qazıp, at orunladan arı köçdüle. Bir da bolmasa da celden
saqlanırla.
Ölgenlege qabır qazğan köçgünçülege ullu qıyınlıq bolup qaldı. Cer buzlap,
qarıwsuz adamla aña küç etalmay, ölükle üy baş-lada qarğa kömülüp, buzlap caz cılıwlağa deri tura
edile.
Adan ullu qıyınlıq adam çeger amalı coq edi.
BAZAR
Qış edi, suwuq.
Qomendantdan erkinlik qağıt alıp, tişirıwladan üçüsü, tap-hanların üslerine qaplap, bazarğa
tebredile.
Alanı birleri Qlipni anası edi. Endi anı satar zatı bolup, kümüş tüymesi qalğandı.
Carlı tawlu anala…
Cün tabalğan çınday, kölek eşip, çarıqla etip, tigiw meşinası bolğan
kiyim tigip, can keçindirirge küreşe edile.
Bazar rayon arada edi da, arı ne azdan üç sağatlıq col bar edi. Ne da bolsun, ala bir hudurluq
macarmasala, kötürem sabiyleri açdan qı-rıllıqdıla.
Qara suwuq oñların alıp, ala bazarğa cetdile.
Köçgünçüleni amalsızlıqların körüp, aladan, bağasın berip kişi cuq almaydı.
Bu col da
alay boldu. Üç tişirıw da, kimi qurmaç, kimi buday, kimi unçuq macarıp, artha aylandıla.
Cartı colda alanı boran cetdi. Boran degende da, qılıqsız boran.
Cığıla da qoba, üçüsü da
endi qayrı barğanların da bilmey edile.
Ala coldan acaşhanların qarañı bola başlağanlay añıladı-la. Bir ışıq tapmasala ala tañña saw
çıqmazların endi acımsız bildile.
CABİT
Bazarğa ketgen tişiriwladan biri da üyge qaytmadı.
Ertten bla, honşuları tıñısız bolup, çolaq predsedatelge bardıla.
Ol alğınça genezir kişi
tüyül edi endi. Qıralnı alağa çekdirgen azapların körüp, köp sağış etgendi ol: «Bılanı er kişileri
uruşda, qara kiymegen tişirıw da coq, sora bandit qartla bla sabiylemi edile? Topla tübünden meni
çeçenli caş çığarmasa, men sabiylerimi köremi edim deyse. Uğay, qıralnı bu işin men tüzge
sanayalmayma!»
Sabit edi predsedatelni atı. Ol qomendant bla köp öreleşgendi, tawlulanı
qoruy.
Sabit terk oquna atın çanağa cegip, tawlu tişirıwlanı izley, rayonña ketdi.
Alanı militsiyada tapmağanından sora, Sabit bir balah bolğanın añıladı.
«Carlı tişirıwla
boranda acaşıp, üşüp qalğandıla», - dedi da, aythan sözünden elgenñen oquna etdi.
Elge qaytıp kele, Sabit saqsawul butaqğa ilinip turğan bir bıstır curun kördü. Barıp qarasa, ol a
cıyrıq ustuqqu.
Sabitni cüregi çançdı. «Börüle!» dep ınçhadı ol…
qarap turğan adam süyekleni, bısolturğanlay a, tişirıwça cilyap qaldı…
Sabit anda-mında qardan
tır hurttaqlanı cañız qolu bla çanağa cıydı. Çanağa
Üç tawlu tişirıwnu süyeklerin bastırırğa saw el keldi.
Alağa qabır qazaqlıla qazğan edile.
Sabit Qlipni üyüne keltirip eki-üç kün tutdu da, igi aşathan da etip, col azıq da berip, anı
öksüzle üyüne ötdürdü, egeşçigin a bir qaraton qatın aldı.
SIR-DARYA
Oğarı çegemçileni eltip barğan eşelon onbeş künlük col qoratıp, «Sır-Darya» atlı stantsiyada
tohtadı. Soldatla köçgünçüleni alayda tüşürüp, Sır-Darya suw boynuna sürdüle. Alanı kemelege
mindirip, dağı da bir kün bla bir keçe eltdile da, bir qum cağağa tökdüle. Andan arı wa, adırğı
hapçuqların tüyelege cüklep, qartla-nı, qarıwsuzlanı wa arbalağa mindirip, biyağı bir kün bla bir
keçe bardıla.
Ahırında qarıwları qalmağan tawlulanı bir üyge keltirdile. Ol üy köçgünçüle qurarıq cañı
sovhoznu qontoru edi. Köçgünçü tawlula andan sora da başları qamiş bla cabılğan bir qawum cer
üyçük kördüle.
Bara barğanlay Ahköbekladan bir qart öldü da, alayda birinçi qabır qazıldı. Qalğanların a,
qartdı, qarıwsuzdu dep qaramay, ol kün oquna qanal qazarğa sürdüle.
Qızıl-Qum qanaldan su
tartırğa edi umutları.
Aş-suw coq. Üsleri – huzum. Kün uzunu suwuqdan qabışa, işde tüyülüp, açdan, suwuqdan öle
kelgen carlıla, uzaqdan arqaları bla eşek şincile taşıp, ala bla ot eterge küreşe edile.
wa mıdıhımı cılıtırıq edi? Otu öçülgeni bla cer üynü suwuğanı teñ bolup qala edi.
Şinci otnu
Köçgünçüle
caz cılıwğa amannı kebinden çıqdıla. Alay ol cerni qışından cazı osal edi. Kün assırı qızıwdan, cer
canıpmı qaladı der ediñ.
İşge tañ alası bla çığıp, kün kötürülgenley a, cer üyçüklerine kire edile
adamla, canıp qalmaz üçün.
Birgelerine keltirgen mirzewçükleri, qatıqçıqları boşalıp, hawası, suwu, aşağan tamırları,
qırdıqları caraşmay, köçgünçüleni köbüsü çegi awruwdan awruy edile.
Aşdan bütün da bek sabiyçikle qıynala edile. Künde qathan adam kirleni oquna aşay edile ala.
Awruğanña bağarğa ne dohtur, ne darman bolsa wa!
Qırılğanlanı, qarıwları cetip, basdıralmay edile.
Cañız bir cılnı içine sawladan qabırla köp boldula.
ET KABIN
Oğarı çegemçile turğan cerge, igi da uzaqdan keçe bla kelip, qazaqlı malçıla çatırla salğan
edile.
Köçgünçüle canlarında bolğan zatçıqlanı eltip, ayranña, süzmege, sütge alışa edile, can
keçindirirge küreşip.
Bir col açdan öle turğan eki tişirıw çadırladan birinde qaynay turğan qazan köredile. Aladan
biri, tözalmay, qazandan bir qabın et qabadı.
Alaylay bir qazaqlı kişi cetedi da, paqır tişirıwnu ayamay tüyedi. Dağı da kölü keñmey: «Ey,
etin aşadıñ ese, şorpasın da iç!» - dep, qaynay turğan qazannı başına qaplap, canı saw bişirip
qoyadı.
Anıça murdarla wa azmı edile!
Qarınları toq askerçile wa:
«Oy, tı, Galya, Galya molodaya,
Obmanuli Galü, zabrali s soboyu», dep cırlay, cazıq köçgünçüleni, ala qaçıp ketallıqça, saqlay
edile.
ÖTMEK TUWRAM
Leysan bla Harun açdan ölürge cetip turğanlay, alağa Pavlodardan Leysannı qarındaşı
Muhammat keldi. Alanı allay cahanim cerde açdan öle turğanların körüp, ol «Uzbekistannı 5cıllığı» atlı mamuq sovhozğa, qulaqlasız dep 1935-çi cıl köçürülgen cuwuqlarına terkirek çaqırma
ciberirça etdi. Muhammat ol qağıt bla qomendantha barıp, Leysanlağa köçerge erkinldik aldı.
1945 cılnı yanvar ayında ala Pahtaralğa keldile. Qış suwuğu oñların alıp, amalsız etip
turğanlay, bir iñuşlu kişi alanı üyüne çaqırdı da, ala, cılınıp, colğa alay atlandıla.
«Uzbekistannı 5-cıllığı» sovhozda, 1930-çu cıllada, qulaqlasız dep köçürülgen köp qaraçaylı,
qumuqlu, qrım tatardı, alqarlı, qabartılı caşay edi. Ala caz mamuqda işley edile. Kanallanı, arıqlanı
üzmezden, qamişden tazalay edile qış a.
Cipili, mırdılı edi caşağan cerleri, sawluqğa osal cer. İş-legenlege bir sutqağa 500 gramm qara
ötmek bere edile, işleyalmağanlağa wa – 200 gramm. Andan sora bir zat da uğay! «YA rabbi Allah,
gırcından qarnıbız toyup ölürbüzmü?» - degenle azmı edile köçgünçü tutmaqlanı aralarında. Ala
assırı qarıwsuzladan, abızırap, oçrada küçden süyele edile, ol adırğı ötmek tuwramnı alırğa. Anı da
köre turğanlay, qan bezigen uzbeklile, köçgünçüleni, türtüp, awdura edile da «harh» etip küle edile.
PİRİNÇ HANTUS
Harunnu anası da öldü.
Anı ana qarındaşı Muhammat da, anı üydegisi Cansurat da, assırı qarıwsuzladan, «uf» deseñ,
awar çekge cetgendile. Alağa caşçıq tuwğan edi da, ol eki-üç ay caşap öldü.
Muhammat köçgünçü partiya qulluqlada işlegeni sebepli (anı üsüne da ol qıyawlu edi), aña
pasportist-qomendant degen qulluqçuq bergen edile da, ol anda cubana aylana edi.
Bir kün harun, assırı qarıwsuzdan borbayları tutmay, işge baralmay qaldı. Ol amannı kebinden
bolnitsağacetdi, alay vraçla: «Uruş tohtadı! Bügün bayrım kündü, üylerigizge barığız!» - dep
awruğanlağa qararğa unamadıla. Ol kün 1945 cılnı 9-çu mayı edi.
Bolnitsadan kele, Harun kesi işlegen bölümge qaytdı da, otha ullu qazan asılıp turğanın kördü.
Adam da – köp. Ullu Horlamnı quwan-çına pirinç hantus bişirip, köçgünçülege bere edile.
Harun kişi cerinde birinçi kere toyğan edi, bir cıldan artıq zamannı açlıq, uçuzluq sınap.
BUDAY BAŞLA
Uruş tohtağan cılnı cazında sovhoz sabanlada alğa arpa cetgen edi da, qombayndanı ızlarından
barıp, masaq cıya edile köçgünçüle. Alay tört-beş arpa başçıq üçün azla tutulmağan edile.
Ala, caşırın cıyalğan arpaçıqların tazalap, qurmaç etip, alay aşawçu edile. Aslamıroaq
cıyalğanla wa, keçe qol tirmende tartıp, un etiwçü edile. Un tartır üçün uwuç berirge kerek edile
miskinle.
Arpa başla uwup, qılqıların a, körüp qoymasınla dep, otda küydürüp turğandıla.
Bir col Harun, cıyğan arpa başçıqların uwup, qılqıların a küydürmey qoyadı, bilmegenden. Anı
hatasından üy qaldırmay, qarmap çıqğan edile mınafıqla.
Muhammat Harunnu başın küçden culdurdu, ansı sabiydi dep qaramay, anı tutarıq edile.
Harunña ol zamanda onbeş cıl bola tura edi.
Ol essizligi üçün Harun köçgünçüleden köp
tırman eşitgen edi. Alay ol qurmaçnı tatıwu Harunnu awzundan bügün da ketmeydi.
KASPOT
Uruşdan saw qaythan tawlu soldatla ata-anaların, üydegilerin, sabiylerin izley, Qazaqstannı
bla Qırğızstannı tüzün awlap, tawun qıdırıp aylanadıla.
Çaçiyni atası Qaspot da keldi uruşdan. Alay ol üyürünü qabır-larına keldi. Biyso aña atası qart
Gezohdan başlap kiçi qızçığı Naldüznü ahır kününe deri hapar etdi.
Tartıp temir üzgen Qaspot
Biysonu haparına baş töben bolup tıñılay edi, talğır közlerinden köz caşla qumğa «dıp, dıp, dıp» dep
tama…
Qavqazlı caşla uruşdan qaythanlı, ol cerlile köçgünçüleni alğınça basınçaqlarğa qorqan
etedile. Qorqmay da ne amal: askerden kelgenle zor-hor eterge süygenleni keçe üylerine kirip,
öltürüp kete edile.
Anı üsünde köp kavqazlı caş açısa da, köçgünçüleni namısları bla oynarğa
caramağanın şart añıladıla.
Bütün da oruslula qıynay edile köçgünçüleni. «Banditle! Sathıçla!» - dep sındırğan da
köbüsünde ala edile.
Qaspot endi eterin bile edi. Ol qan, can ayamay, faşistle bla qazawat etgen zamanda,
kesibiznikile üyürün qırğın etip qoyğandıla. Anı ol qalay keçsin?! Uğay, endi anı dert, calan da dert
eterikdi adam!
Iyıq da ozmay, Petrenko degen komendantnı üyüne keçe belinde ot tüşdü. Anı ullu üyüründen
bir can da saw qalmadı.
TEBO
Tebo, tuwğan halqı Qavqazdan Orta Aziyağa zor bla sürülgenin eşitgenlikge, aña iynanırğa
unamay, Ullu Elge keldi. Alay cawuñ da kelmesin allayğa: elde can dep bir can coq, üyle tonalıp,
tuwarılıp, halcarla da – quru.
Tebo arbazlarına kirgenley, allına bir tozurağan it kelip, quyruq bulğay, anı közüne qarap
tohtadı. Ol Eger edi, kesini iti. Tebo qartlıq, açlıq da horlağan itin qatı quçaqladı da, qıçırıq etip
cilyarığı keldi. Alay kölsüzlük etmedi. Ol halda Aznor köp olturdu. Sora col azığından Egerge ülüş
çığarıp, şinelin, çemodanın da alıp: «Yarabiy, bir tawlu üyürdamı qoyğan bolmazla!» - dep, el
nığışha bara, Tebo qulaqsız Tramnı qaşpağında cer qaza turğan kişileni kördü.
Tawlulanı bir
qawumu allay bir meşina tawlağa boşdan kelmegenin añılap, bağalı zatların buqdurğan edile,
qaythan iş etsek dep. Ol törtüsü hazna izlegen, tüzü wa, tonow etgen adamla edile.
Ala Tebonu körüp, anı qatına keldile.
- Sen kimse?! – dep ospar söleşdi aladan biri.
- Kim bolğanımı körmey eseñ, aythanlığıma añılarıq tüyülse! – dedi Tebo da, anı hını etgeni
ötüp. – Sovet askerni mayoruna alaymı söleşedile?!
- Sen sathıç halqnı adamısa! Biz seniçalağa namıs etgenni bedişge sanaybız! – didi aladan biri,
tili orusça küçden sına.
- Bu ordenle bla maydalla sizni öşünügüzdemidile, oğese meni öşünümdemidile?! Men Ata
curtubuznu qanlı duşmanı bla uruş etgen zamanda, siz tişirıwlanı etek tüplerine kirip, çuwuğuznu
çığarmay turğansız, bılayda batır bolğanığızğa köre! Alaysız da qanım qartıqğa sıyınmay turadı,
qatılmağız maña! – dep tepdi Aznor.
- Ne hapar ayta turasa munu bla, ur da qapla da qoy! – dedi cuğurbet caş.
aythanın añılamasa da, ol aña igilik izlemegenin sezdi.
- Biz seniçalanı öltürüp, NQVD-dan
ahça alğan kişilebiz, aşhı caş, eslep söleş! – dedi birinçi söleşgen kişi.
- Altın sağatı meni! – dedi biri.
Aslan anı
- Şineli wa meni! – dedi ekinçisi.
- Çemodanı wa meni! – dedi üçünçüsü. Bayam ol tamataları edi.
- Biyağı maña wa cuq da cetmedi da qaldı! – dep serlendi törtün-çüleri, bir sılıqla küle.
- Sora uruş etip kelgen cigitleni öltürgenigiz üçün NQVD sizge ahça beredi?! – dedi Tebo bir
madar qalay eteyim degen sağışda. Ol kesi tört kişini horlayallıq tüyül edi.
- Uğay! Biz seniça cerlerin tabarğa süymegen batır tawluçuqla-nı öltürebiz. Öltürebiz da, sora
NQVD-ğa, ağaçda buğup aylanñan banditleden edi dep, başın eltip barabız. Bandit, endi
añıladıñmı?!
Tebo aladan saw qutulmazlığın añılap, terk oquna finkası bla tamtaların urup, qapladı. Eger da,
cetip, birini üsüne sekirdi. Ol alanı igi cunçutdu. Bolsa da, uruçula sawutlanıp edile da, Egerni,
Tebonu da atdıla. Tebo, oq da tiyip turğanlay, cuğurbetni cüregine biçaq urup, cerge alay cığıldı…
ÜÇ ALMA BÜRTÜK
Almala aşarça boldula.
Biyso bla Hakim aşarğa carawlu hans cıyarğa cayıldıla. Ne deseñ da, qırdıq bitgen cerde can
baqğan tınçıraqdı. Adırğı qabınçığıña qırdıq ne tamır qoşulsala, ol ullu sebep edi.
Husey a, bir qaraçaylı qart bla, iyeli mallanı kütedi.
Aybiyçe işden kelirge, anası Maro
uwuç unçuqdan cuqa hudurçuq etdi, Barılbekni üydegisi - Ayşa bişlaqçıq bergen edi da, anı da
tuwrap.
Biyso bla Hakim da cıyğan qırdıqların qañağa saldıla. Ol iñirde ala aç bolmay catdıla.
Ertten bla wa Biyso töşekden turalmay qaldı. Terenñe ketgen közlerin ol endi küçden açadı.
- Kelin, - dep iñirde Biyso Aybiyçeni çaqırdı. – Men keteme. Bu sabiyle wa Allahha bla saña
amanatdıla. Aslan sawdu, anı cüregim sezip turadı. Ne da bolsun, ol kelginçi tuwduqçuqlarımı
canların saqla.
Qayın atasıdan til* tutup turğan Aybiyçe cuq aytırğa oñu bolmay, cilyap qaldı.
- Cilyama, qızım, Allah aytsa, caşaw da tüzelir, Aslan da kelir.
Sora qaramın qatında olturup turğan Maroğa burup:
- Duniyağa senden halal adam tuwğan
bolmaz edi, - dedi. -Ança cılnı içinde burulup maña söz qaytarmağansa. Men a alay tınç adam tüyül
edim. Qıyınıñı maña halal et. Ol duniyada carıq betli tübeşeyik. Maro wa:
- E kişi, alay nek
aytasa? Men seni awzuñdan cüregimi qıynarça bir söz eşitmegenme, - dedi cilyamuqların sürte.
Biysonu köre Barılbek bla Ayşa kirdile.
- Barılbek dosum, - dedi Biyso, tawuşu küçden çığa.
- Biyso bawırım**, - dedi ol da, qatına çögüp.
- Sen bolmasañ tuwduqlarım açdan ertte öllük edile, Awuz qabınıñı eki etmey qapmağansa, dep ırazılığın aytdı.
- Biyso harip, etip artıq ne etgenme deyse. Anı qoy da, kempir* eçki sütçük keldirgendi, andan
issiley bir körçü, dedi.
Ayşa Aybiyçege keltirgen eçki sütçügün berdi da, Biyso andan bir-eki urtladı.
- Biyso Huseyni, Hakimni da çaqırdı.
- Ne da bolsun, hayt degiz. Qadar sizge assırı sabiyley zorluq sı-natdı. Men caşarımı
caşağanma. Ay, tuwğan taşımı quçaqlap, Tersqolnu suwundan bir urtlam etsem edi, ölsem da öldüm
dep aytmaz edim. Siz a, İnşa-Allah, atağız bla Qavqazğa saw-salamat qaytırsız.
Biyso andan sora söz da aytmadı. Kesin tüzetip, can aldı.
Barılbek Biysonu qabırın kesi qazdı, ölügün da kesi cuwdu, kebinlegen da kesi etdi. Asırağan a,
Husey, Hakim da boluşup, asıradı.
Ala qabırladan qaythanda Aybiyçe bla Ayşa Maronu cilyawun ete tura edile.
Qıyınlıq anı bla tohtap qalmadı. Buruwdan beri qarap turğan alma butaqdan üç alma üzgeni
üçün, Huseyni tüyüp öltürdüle. Öltürgenle Huseyni col üsünde tüzetip, ol üzgen üç alma bürtüknü
da köküregine tizip ketip tura edile.
Aybiyçe cañız caşçığı bla kesi qaldı…
Ernazar degen
elde başlanñan şqol bar edi. Anda orusça oquturğa ustaz tabılmay, Aybiyçeni komendant ol elge
köçürdü. Aybiyçege ol ullu nasıp edi. Alay ol nasıp köpge barmadı. Anı, eri Aslan «faşist şpion»
bolğanın bilip, şqoldan qıstadıla.
*Kempir (qaz.) – qart qatın.
** Bawırım (qaz.) – qarındaşım.
CÜN ÇINDAYLA
Hakim anası Aybiyçe bla el qıyrında bir huzum gıtıçıqda caşaydı. Qazaqlı qatın – Aliya apa
can awrutmasa, ala tışına atılıp qallıq edile.
Ernazarçı tawlula aña saq bolurğa küreşedile, alay açlıq qıshan adamla ne hazna boluşala
bolurla ansı.
Aybiyçe, caşçığı bla, cuwuqsuz-ahlusuz, bek incilip turadı.
Kim ese da Aybiyçege:
«Anañ, qarındaşıñ Biybert da sawdula, ala Qızıl-Qıyağa tüşgendile», - dep aytdı. Aybiyçe ol iñirde
oquna qomendantnı qatınına barıp, meni anama barmağa qoyuğuz dep calındı.
- Bir aynı üyümde qarawaşlıq etip tursañ, körürbüz! – dep horsundu qatın.
Ne edi amalı, işden sora ol qomendantnı üyünde sibirtgi bolup bir ay turdu.
Ay ozdu. Alay qomendantnı qatını:
- Endi har biribizge birer qawum cün çınday da eş! –
dedi. Ol tawlu tişirıwlanı cünñe usta bolğanların bile edi.
- Men cün qaydan tabarıqma? – dep Aybiyçe cilyap qaldı.
- Banditka, ol meni işim tüyüldü! Anaña barırğa süye eseñ, aythanımı, eki aytdırmay, et! – dep
biyağı şıtıların çaçdı kelepen qatın.
Köçgünçüle cıyılıp, Aybiyçege cünçük macardıla.
Sarı tañdan iñir qarañısına deri kolhoz işde tüyülüp, açdan közleri qarañı ete, Aybiyçe
keçeden-keçege beş qawum çınday eşdi.
- Cawluğuñu da ber! – dep tohtadı ol sırsız, Aybiyçe çındaylanı alıp kelgenley. Aybiyçe
cawluğun berirge unamağanda, qomendant qatını anı başından cawluqnu kesi sıdırıp aldı da, col
qağıtın cerge atıp, köl keñdire küldü.
FRİDRİH
Aybiyçe Qızıl-Qıyağa kelirge, anası Qyaba açdan öldü. Biybertni, mal dohtur qadarında,
caylıqda mal qoşladan çalpıtmay edile. Üç sabiyinden biri qalıp, üydegisi anı da amannı kebinden
keçindire edi. Aybiyçe art qısdırıqçığın colğa berip, quppa-quru bolup qaldı.
Qızıl-Qıyada
kömür qazğan şahta bar edi. Anda tawlu qızla da işley edile. Aybiyçe da alağa qoşuldu. Alay ciligi
üzülgen Aybiyçe köp da barmay, töşek boldu. Kim ne bla boluşallıq edi deyse.
Qızıl-Qıya şahtada tuzaq nemis soldatla da işley edile. Kelgen al aylarında aladan da köp
adam qırılğan edi. Alay alanı bolumları oquna macal edi köçgünçüleden.
Nemisli tutmaqla işge kesleri cürüwçü edile, konvoysuz. İşlegen da igi ete edile ala.
Alağa taş, topuraq atarğa ol cerli caşçıqla bla birge köçgünçüçükle da barıwçu edile.
Bir kün
açdan qarıwsuz bolup turğan Hakimçikge bir nemisli caş ötmek tuwramçıq uzatıp ketdi. Ekinçi kün
da alay etdi. Andan sora ol nemisli caş adırğı paögundan Hakimçikge ülüş çığarıp turdu. Ol Fridrih
edi.
Bir kün a Hakimçik kelmey qaldı. Ekinçi kün da.
edi ansı.
Fridrih tıñısız edi, ne hadağa etallıq
Hakim üçünçü kün da kelmedi. Anı anası Aybiyçe ölüp, ol atılıp qaldı.
Bir ıyıqdan sora Fridrih Hakimni körüp, bek quwandı. Alay Hakimçik ayağı üsünde küçden
tura edi. Bu col Fridrih aña ötmek tuwramçıq bla birge, ağaçdan conulğan bir ariw qanatlı atçıq da
uzatdı. Tohtap, bit basıp turğan başçığın da sıladı.
Bir awuqdan a nemisli tutmaqla,
ketmenlerin bir cerge cıyıp, saf tizilip, cır ayta, qayrı ese da ketdile. Alay Hakimçik kün sayın şahta
allına kele edi.
Bir erttenlikde wa anı ölügün tapdıla. Hakimçik, eki ullu közçügü da açılıp,
nemisli caşnı allına qarap oltura edi. Qanatı sınñan ağaç atçığı da qolunda… EPİLOG
Stalin
ölürge wa alıqa ceti ahırzaman cıl bar edi.
ÇIK, KÜNÜM, ÇIK!
Povest
Sürgün cıllada Qazahstanda tuwup, birge ösgen
teñlerime
-
Mammaçıqğa,
Ramazanña,
Oğurluğa,
Mawlağa a t a y m a.
MURAT
Murat tawlu caşçıqdı.
Ol qazaq elde tuwğandı.
Murat awruğandı da, anı sawsuzla üyüne eltgendile. Ol gitçe tereze közden qarap turadı. Anası
mudah ışara, Muratha qağıt çulğam uzatadı.
- Meni üyge elt, - dep tileydi Murat.
- Caşçıq, etme meni bılay amalsız, - deydi anası. – Alıqa sen saw bolmağansa.
- Maña mında ukol etedile sora wa!..
- Alaysız igi bolluq tüyülse, caşçıq.
- Allay birni kelmey a nek turğansa? – deydi Murat.
- İşden boşatmayla, caşçıq. El tiyresinden çığarğa ol quruğan qomendant da qoymaydı.
- Attağadamı qoymaydı?!
- Haw, ataña da…
BORAN
Bu menme dep, Muratçıq kesin sawsuzla üyünde tanığandı.
Ol bügün da terezeden qarap turadı.
Qar cawadı. Celdi. Borandı.
Aqterekni butağı, tawuş etip, sındı da, cel anı arıqğa* atdı.
Colda boran cunçuthan atlı keledi.
- Ol meni atam bolsa edi, - deydi Murat.
Alay Muratçıqnı atasını endi atı coqdu.
Anı atı Qavqazda qalğandı.
KIZIL MEŞİNAÇIK
Tereze qağıldı da, Muratçıq unduruqdan sekirip turdu.
Qarasa – İssa. Ol qomendantdan buğup kelgendi.
İssa Muratha qızıl, qıp-qızıl meşinaçıq berdi.
Duniyada Muratdan nasıplı caşçıq bolurmu endi?
Uğay, coqdu!
AÇI CİLYAMUKLA
Muratçıq bügün ertte wyanñandı. Tünene dohtur anı üyge iyerge aythan edi.
Muratçıq
anasın saqlap turadı.
- Nek kele bolmaz? – deydi ol, terezeden qarap.
---------------*Arıq (qaz.) – ilipin.
- Anañ kelgendi, hayda, kiyin. – Aq halatlı qatın, alay aytıp, Muratha kiyimçiklerin uzatdı.
Muratçıq terk oquna kiyindi. Teñ caşçıqlarına asırap turğan qalaşçıqların alırğa castıq tübüne
qaratdı. Alay ne qalaçların, ne qızıl meşinaçığın tapmadı. Murat aq halatlı qatınña qorqup qaradı.
Caşçıqnı közlerinden ullu cilyamuq bürçükle tamdıla. Aq halatlı qatın Muratçıqnı, qolundan sozup,
tışına çığardı.
Anası Muratçıqnı capsarırğa küreşdi. Alay kölü sınñan caşçıq anasın quçaqlap, cüreksinip
cilyadı.
ERNAZAR EL
Murat caşağan elni atı Ernazardı.
Muratları cerbaş üyde turadıla.
Arbazda bir ullu aqterek da süyeledi.
Muratnı bir egeçi, bir qarındaşı bardı: Zahrat bla Muhadin. İssa wa Muratnı atasını egeçinden
tuwğandı. Ol atadan, anadan da öksüzdü. Aña 15 cıl boladı. Qolhozda traqtorçudu.
Muratçıqnı İssağa qoşhan adamı coqdu.
Atası Mussa ağaç ustadı. Anası Nafisat, tamata egeçi Zaharat da caz çügündürde işleydile.
QOMENDANT
Üdin dep bir genezir komendant bardı. Ol uruşha deri GULAĞ-nı lagerlerinden birinde
nadziratel bolup turğandı da, quturğan itden başha tüyüldü. Üdinni, anı birgesine işlegenle oquna
süymeydile. Maymul matallı, qarıwlu, küysüz adamdı ol. Qavqazdan çeçenlileni köçüre turup,
qartdı, sabiydi, tişirıwdu, saqatdı dep qaramay, köp qan tökgendi caldat.
Qatını da, kesine uşaş,
bir kelepen edi. Ol, awrup, işge baralmay qalğan ne da elden tışında tutulğan köçgünçüleden
ulthağa ahça, cüzük, sırğa, özge bağalı zatla ala edi. Berip qutulsañ – nasıbıñ. Beralmasañ a carlı
başıñ – südlük.
Ernazar elden uzaq bolmay «Baltuz zavod» dep sovhoz bardı. Salima degen bir tawlu tişirıw
caşçığı Alim bla anda caşaydı.
Bir kün Salima, assırı qarıwsuzdan, işge baralmay qaldı. Üdin anı qamiçi bla tüyüp, caşağan
cerinden – mal orundan çığardı da, at allına etip, üyüne sürüp keldi. Sora taşkömür tutuwçu bir tar
tığırıqğa qamap, al-lından kirit saldı.
Ol tığırıq anı tuzağı edi.
Salimanı ontörtcıllıq caşçığı – Alim iñir qarañıda işden kelip, anasın üyde tapmay, honşularına
bardı. Salima egeçinde da coq edi. Köçgünçüle anı taña deri izledile, alay tapmadıla.
Elde Cenya dep bir poçtaçı qız bar edi. Ol:
- Qomendant Salimanı tuzağına qamap turadı, -
dep caşırın aytdı da, qanları qaynap turğan tawlula Üdinni üyüne bardıla. Bardıla da, kişile tuzaqnı
eşigin buzup, Salimanı andan çığardıla. Tişirıwla wa, ol açıwları bla, qomendantnı qatının da, qızın
da, quş tawuqnu culqğanlay, culqdula.
Üdin üyde coq edi.
İñir qarañıda, alıqa saqal-mıyıq urmağan tawlu caşla qomendant kelgen colnu köndelenine terk
oquna terekden terekge temir cip tartdıla da, birer cerge buqdula.
Bu col caşla aña dert cetdirmey keterik tüyül edile.
Atın corğalatıp kelgen komendant temir çıbıqğa türtüldü da, qıçırıq etip, atdan ketdi. Ol es
cıyğınçı, caşla anı qazıqla bla tüyüp, endi öltürdük dep, alaydan qaçıp ketdile.
Başha adam
öllük edi. Üdin a bolnitsağa tüşdü.
Ol bolnitsadan çıqğanlay, boluşluqçularına aytıp, Alimni tuzağına süyretip keltirtdi.
- Meni temir tayaqla bla tüygenleni atların ayt, banditden tuwğan! Aytmasañ da, öltüreme! –
dep, caşçıqnı tabanı bla, geroh sabı bla da qılıqsız tüydü. Alay aña teñlerini atların aytdıralmadı.
Caldat qomendantnı boluşluqçuları içi buzulğan caşçıqnı mal oruña eltip, atıp ketdile. Alim
andan sora üç kün da caşamay öldü.
Ol keçe oquna Alimni teñleri Üdinni marap turup,
ayamay tüydüle, alay ol bu col da saw
qaldı. Saw qalğanlıqğa endi ol adam tüyül edi.
Anı hatasından entda üç sabiy caş sibirlik boldu.
Andan sora qomendant köp caşamadı. Öldü da, basdırdıla. Anı qatını, qızı da canlarına qorqup,
elden terk qurudula.
Qavqazğa köçüp ketginçi, tawlu caşçıqla Üdinni qabırına kesi kereklerine cürüp turğan edile.
KARA ATLILA
Elde qara atlıla aylanadıla.
Ala ernazarçılanı pravlenñe cıyadıla.
- Stalin ölgendi, - dedi pravlenñe barğan tişirıwladan biri.
- E qatın, ol degeniñ nedi? Stalin qalay ölür?! – dep seyirsindi arbazdan qarağan qart amma.
- Ol ahıratda toñuz kütsün, ya Allah! – dedi, köl keñdire biyağı tişirıw.
- E qatın, üyüñe qan cawdurasa, tın! – dedi qart amma, şıbırdap.
Atlıla Muratlanı arbazğa kirdile.
Anası Muratçıqnı qoynuna alıp, oramğa çıqdı da, honşu qatınla bla pravlenñe bardı.
Pravlen qara qumaçla bla casalıp edi. Orkestr mudah maqamla soğa, arı cıyılğan halq kölü bla
cilyay edi. Birde buşuw-buşman etip, birle wa – quwanıp.
- Allah, saña miñ şuqur! – dedi Muratnı atası, iñirde üyge ketgenden sora. – Endi tuwğan
ceribizge qaytır eseg a!
KARA-KEMPİR
Ernazar elni uzununa eki oram enine da eki oram ötedi. Murat elçikni başından ayağına, endi
bir solumay, çabıp çığadı.
Ernazada, qazaqlıladan sora da, Taşlı-Taladan bla Qızgenden köçürülgen bir qawum tawlu üyür
caşaydı. Eki uqrainlı üyür da. Ala tawlula bla honşuda turadıla da, sabiyleri tawça söleşedile.
Vitya Muhadinni teñidi. Tanya wa – Murat bla bir cılğı. Alanı Valya dep bir gitçe egeşçikleri
da bardı.
Ernazarnı cazı bek qızıwdu. Qışı - boranlı, suwuq.
Elni oğarı canı tawladıla.
Kün sayın arı-beri at, eşek çanala ozadıla.
Qara-Kempir degen töşden Muratçıq da köp uçadı ağaç çanaçığı bla.
TEMİRÇİ MAMMA
Temirçi Mamma Haci-İsmayılnı caşıdı. Keñcawurun, uzun sanlı, qarıwlu adamdı. El
temirçisidi ol. Cilyan tutarğa da ustadı.
Qış qıyamada, mal aş boşalıp, el qıyırında tişleden
ellile salam taşıy edile.
Künleni birinde salmağa temirçi Mammanı da eltdile.
Salam tişlege cetmey, bir ullu çuñur bar edi. Murdar bolğan mallanı mıllıqların arı ata edile.
Salamğa barğanla eşek mıllıqnı aşay turğan bir ullu börünü kördüle. Kördüle da: «oybay,
qaçqır!» - dep, çanaların artha burdula.
Temirçi Mamma alanı tıyar umut etdi. Bolmazın körgende, cibin, senegin da alıp, çanadan
tüşdü. Börünü tutarğadı anı umutu.
Temirçi Mamma senegini tişlerin kerip keñertdi. Sora aqırın börünü üsüne tebredi. Açdan öle
turğan börü eşek mıllıqnı qoyup ketmedi. Börünü calqası turdu. Közleri ot cana, hırıldadı. Börü
kesin temirçi Mammanı üsüne atama degenley, ol, senegi bla börünü boynun marap, alğa sekirdi.
Anı senegi buzlap turğan qarğa, mamuq töşekgeça, kirdi. Kirdi da, börünü boynundan cerge basdı.
Temirçi Mamma, börünü sırtına minip, qayiş cip bla anı cuhun, ayaqların da qatı bayladı.
Buzlap turğan qardan senegin çığardı da, börünü sırtına atıp, elge tebredi.
Temirçi Mamma
töbentin kelgen halqnı uzaqdan oquna kördü. Allaında kelgen atası Hacismayıl edi. Ol, cete
kelgenley, caşnı arqasına tağın cetdirip, bir söz da aytmay, ızına burulup ketdi.
Ekinçi kün a temirçi Mammağa qolhozdan sawğağa bir toqlu berdile.
AĞAÇ USTA
Muratçıqnı atası ögüz maltağan buruwnu camay turadı.
Muratçıq da süyedi işlerge. Ol qañağa çüy ururğa küreşedi.Alaylay çögüç Muratnı barmağına
tiydi. Murat cilyadı. Qalay cilyamasın? Barmağı bek açıydı.
- Cilyama, - dedyi atası. – Ullu bolsañ, çögüç tutarğa üyrenirse. Busağatda wa maña boluş: bu
çüyleni birer-birer berip tur maña.
Muratnı atası buruw camaydı.
Muratçıq aña boluşadı.
-
Ay, igi caş! – dep, temirçi Mamma Muratçıqnı mahtadı da, ol bek quwandı.
APERİM, MURAT!
Muratçıq sanarğa üyrenedi.
Alğa oñ qolunda barmaqların sanaydı. Ala beşdile. Beşisin da esde tuthan qıyındı. Alay Murat
endi, şaşmay sanaydı: Bir, eki, üç, tört, beş!».
Sora Muratçıq sol qolunda barmaqların
sanaydı: «Altı, ceti, segiz, toğuz, on!» Onña deri sanağan a bek qıyındı. Ne qıyın ese da, Murat
sanarğa üyrenñendi. Sanarğa üyreñenden sora da, barmaqçıqlarını atların da bilgendi. Ol alanı da,
cañılmay, aytadı: «Baş barmaq, balan barmaq, orta barmaq, örüz, çıqanay».
Aperim Murat!
SAKSAWUL
Murat terezeden qarap turadı.
Tışında suwuqdu, celdi.
Terekle çayqaladıla, bulğanadıla. Qarğala qıçıradıla. Eşekge minip, qart qazaqlı oramnı örge
baradı. Atta halcarda mallağa qaraydı. İssa wa saqsawul otun caradı. Balta bla uğay, salta bla. Allay
qatı ağaçda saqsawul.
Cılı kiyinip, Muratçıq arbazğa çıqdı.
Suwuq.
Cel.
Buqu.
Ocaqdan çıqğan qalın tütün terk oquna tas bolup qaladı. Üybaşda İssa işlegen aylancuq, assırı
qatı burulğandan, közge ilinmeydi.
- Caşçıq, üyge kir! – deydi anası Muratha, - suwuq bolasa.
Murat, saqsawul otunladan eki carqa alıp, üyge kiredi.
- Oo-oh, uw-uh! – deydi ol, - ağaç carqalanı otcağağa sala.
Taşça, awurdu saqsawul.
BAWLU ÇURUKLA
Anası Muratha cañı çuluqla alıp keldi. Bawlu çuruqçuqla.
Murat alıqa çuruq bawların qısa bilmeydi.
- Tutçu beri, men qısayım, - deydi qarındaşı.
- Uğay, kesi qısama! – dep, unamaydı Murat.
- Kel, men qısayım, - deydi egeçi.
- Uğay, kesim qısama! – dedyi biyağı. Alay qısalmaydı. Sora:
- Bılay kelçi, - dedi atası.
Murat atasına bardı.
- Ay homuh, qalay qısalmaysa çuruq bawlarıñı? Ma bılay eterikse, - dep, aşıqmay, eki-üç kere
da körgüztdü. – Bildiñmi?
- Haw, bildim.
- Qısıp bir körçü da.
Köp küreşdi Murat, alay çuruq bawçuqların a qısalmadı.
Qısalmadı da, cilyap qaldı.
- Ay homuh a, - dedi atası. – Cilyama da, qısarğa üyren.
KÖL
Ernazarda kün, tüz tiygenley qızarıp başlaydı.
Bügün da Murat teñçikleri bla cuwunurğa barlıqdı. Mammaçıq, Ramazan da honşuda
caşaydıla.
Üçüsü da oramğa teñ çığadıla. İnçiklerine cetgen qum assırı qızıwdan, çabıp
barmasala, ayaqları küyüp başlaydıla.
Elni töben canında köl bardı.
Caşçıqla künlerin anda aşıradıla.
HAMİDA
Hamidağa bir cüz cıl a bola bolur. Ol Mammaçıqnı qart anasıdı, ınnası. Sabiyni anıça süygen
ınna tiyrede uğay, elde da bolmaz.
Hamida, cabu etip aylanñan sabiyleni tögeregine cıyıp, Qavqazdan hapar aytırğa bek süyedi.
- Qavqaznı suwu – şerbet, taşı – altın, - dep başlawçudu haparın. – Nanığı, cilegi – barmaqla
kibik, Gülünden a qaşıq bla bir bal sağırsa. Cannet kesidi Kavqaz!..
- Qaçan qaytırıqbız Qavqazğa? – dep soradı caşçıqladan biri.
- Allah aytsa, köp turmabız, - dep, quwandı radı Hamida sürgün unuqdurğan tawlu sabiyçikleni.
BİŞEN ÇÜGÜNDÜRLE
Bekkalanı Nazir traqtor bla işleydi.
Ol bügün çügündür bahçanı cumuşatadı.
Tawlu caşçıqla, cıyın bolup, Nazirge bardıla.
Nazir, caşçıqlanı körgenley, traqtorun tohtatdı. Sora, turma teñli sügündürleden beşisin-altısın
artıp, tuwrap, traqtornu radiotoruna atdı.
Atdı da, birazdan biçağın çançıp-çançıp, çügündür
tuwramçıqlanı çığardı.
Caşçıqla, balça, tatlı çügündür tuwramçıqlanı süyüp aşadıla.
ĞILIW ÇIÇHAN
İssa tüşde traqtoru bla üyge keldi. Murat:
- Men da barama seni bla! – dep tohtadı.
- Kel, kelirge süye eseñ, - dedi İssa.
Qara-Kempir allı sabannı süredi ol. Anda kökge kötürülgen buquda traqtor körünmeydi.
Traqtornu ızından qarğa cıyın uçup aylanadı.
- Gılıw çıçhan! – dep qıçırdı Murat.
İssa traqtordan sekirip tüşdü da, quwup, gılıw çıçhannı tutdu. Tayaqçıq tabıp, anı cerge çançdı.
Sora çıçhannı şıntağı bla aña bayladı.
İssa arlaq ketgenley, qarğala çıçhanña çapdıla.
- Boş etdim alay, - dep carsıdı İssa, traqtorun tebrete.
- Qaraçı, qaraçı! – dep, ullu qıçırdı Murat. – Çıçhan qaçıp baradı, İssa!
Qarağanladan qaçıp barğan çıçhanña ekisi da quwandıla.
Salam çeren uzaq tüyül edi.
CİLEKLE
Uqrainlı qartdı Apanas.
Terk salqınında olturup, ülle tartırğa bek süyedi ol.
Apanas Vityanı, Tanyanı, Valyanı apalarıdı.
Aq saqalı beline cetgen qartdan bir-bir sabiyle qorqğan oquna etedile.
Marusya Apanasnı qatınıdı. Ol kesi da oburğa uşaydı.
Anı cilek tahtası bardı.
Çığana buruwdan ötgen qıyın ese da, Mammaçıq bla Muratçıq Marusyanı bahçasına kirdile.
Alay ol obur qatın caşçıqlanı körüp qoydu. Sora, hahay ete, alağa çağa bla çapdı. Eki caşçıq da,
qaçıp, küçden qutuldula.
Mammaçıq kölekçigin, Muratçıq könçekçigin cırtdıla. Endi qalay barsınla üylerine?
Baş töben bolup kelgendi Muratçıq.
- Qayda aylanasa andan beri? Nek cırthansa könçegiñi da, tüynene camağan uşay edim da? –
dep, aña uruşdu anası. – Bar, qollarıñı cuw da, buştoñu aşa.
KIZIL ALMALA
Muhammat Mussanı tamata qarındaşıdı.
Ol Ernazardan uzaq bolmay, Lenin atlı sovhozda caşaydı.
Anı tuwduğu – Hıysa bla Murat teñledile. Murat atası bla alağa barabara turuwçudu.
- Kel, Muhammatlağa barıp keleyik, - dedi Murat Mammaçıqğa. – Alanı terek bahçaları bardı.
- Sora kel! – dedi Mammaçıq.
Ala Muhammatlağa col bla uğay – alay uzaq edi - tüzünley barır umut etdile. Alay, köp da
barmay, nartüh içinde acaşdıla. Nartühden küçden çığıp, çügündür bahça bla bara, bir keñ arıqğa
türtüldüle.
Endi wa ne hadağa?
Mammaçıq terk oquna teşinip, kölegin, bawlu könçegin
da qoluna aldı. Murat da alay etdi. Sora ekisi da bir biri qollarından tutup, suwdan ötdüle.
Muhammatlağa endi uzaq tüyül edi.
Mammaçıq bla Murat alğa arbazda oynay turğan Hıysağa tübedile.
Sabiy
tawuşha, terek bazçadan qızıl bişgen almala da alıp, Muhammat çıqdı. Ol caşçıqlanı quçaqlap, alağa
ullu qızıl almala berdi.
- Kesigizmi kelgensiz? – dep tıñısız boldu Muhammat.
- Haw, - dedi Murat.
- Qara sen bu it küçüklege! – dep Muhammat ekisine da uruşdu. Alay anı uruşhanı ariw
aythanña begirek uşay edi.
İñirde Muhammat caşçıqlağa almala cıydı. Hıysanı atası Ramazan a alanı
mototsiklge
mindirip, Ernazarğa eltip keldi.
SAKLAW
Muratnı atası, anası da Alma-Atağa tebrep turadıla.
Ala Çemolğanña
da barlıqdıla. Atasını qarındaşı Muqay, egeçleri Napiy, Patimat
anda
caşaydıla.
- Aq meşina alıp kellikme saña, igi caş kibik, egeçiñi aytha-nın etip tursañ, - dedi atası
Muratçıqğa, kete turup.
«Men da barama!» – demedi Murat, ızlarından cilyamadı.
Endi allarına qarap turadı.
Nek kele bolmazla?
AYAK MEŞİNA
Muratçıq, kün közlerine tiyip, wyanda. Wyandı da, keçe körgen tüşü esine tüşdü. Ol, bir qanatlı
tayçıqğa minip, culduzla içinde uça edi.
Murat, közçüklerin uwa, unduruqdan tüşdü. Bawlu könçekçigin, ceñsiz kölekçigin da kiydi.
Çarıqçıqların da qapladı. Sora, oy, sora, qarasa – eki çarhlı ayaq meşinaçıq unduruqğa tayanıp tura.
Qoñurowçuğu künde cıltıray, Muratçıqnı közlerin qamatdı ese da, ol közlerin cummadı.
Cumsa - ayaq meşinası tas bolup qallıq sunup, Muratçıq anı qatına aqırın bardı. Sora, gılıwçuqnu
sırtın sılağança, aq meşinaçığın sıladı. Qoñurowçuğun da zıñırdatdı: tüşü ese wa?
Uğay, tüşü tüyül edi. Atası, anası da, eşik allında süyelip, carıq ışara, nasıplı Muratçıqğa qarap
tura edile.
KIZĞANÇ BOLMA, MURAT
Muratçıq atdan da ketgendi, eşekden da ketgendi. Alay ayaq meşinadan cığılğanında kibik a
bir da açımağandı. Açımağan – uğay, qoçhar çırtından atıp, bir cilyathandı Muratnı. Alay anı aytır
keregi bolmaz. Unutayıq da qoyayıq, oho da?
Ernazarda Muratçıqnı sora ayaq meşinası bolğan
sabiy coqdu. Andan bolur, saw elni sabiyi anı ızından çaphanlay aylanadı.
Kimi maña da ber
minerge deydi, kimi artından türtürge qoy deydi. Alay murat ayaq meşinasın birine da bermeydi.
Kampet, qalaç, türlü-türlü illyawla berip da küreşedile aña. Unamaydı.
-Kesim cürütürge üyrenñinçi, birigizge da berlik tüyülme, - deydi Murat.
SAMOLÖT
Murat üy başda arqasından tüşüp turadı.
Üybaş qalın qırdıqdı. Qırdıqda señirçgele cırlaydıla, göbelekle uçadıla. Gumulcuqla wa
taphanların wyala-rına taşıydıla.
Murat çuwaq kökde cüzüp barğan aq bulutlağa qaraydı.
Mayna börü bulut. Qatındağı bulut a quşha uşaydı.
«Quşdan, börüden qaysı qarıwlu bolur?» - dedi ol. – Talaşsala, qaysı horlar? Quşmu?.. Börümü?..»
– dey turğun-çu, eki bulut da birge qoşulup, comaqlada aytılğan miyala qalağa uşap qaldıla.
Bulut pilni da kördü Murat. Tüyege uşaydı birsi bulut a. Başhası wa – tayçıqğa.
Alaylay bulutla içinden samolöt çıqdı da, Muratçıqnı awzu açılıp qaldı. Künde cıltıray, alay
qızıw bara edi ol, hawada üzmeltge uşağan ız da qoyup.
«Men lötçik bolluqma!» - dedi Murat.
MEN LÖTÇİKME
- Men lötçik bolluqma! – dedi Murat İssağa.
- Sora saña samolöt kerekdi! – dedi ol.
- Haw, maña samolöt kerekdi!
issa Muratçıqğa ağaç samolöt işlep berdi. Ariw işlenñen samlötdu ol.
- Endi sen lötçikse! – dedi İssa.
- Haw, endi men lötçikme! – dedi Muratçıq da. Sora, «uwuwu» dep, oramğa çabıp ketdi.
TEÑLE
Tükenñe ayaq meşinala keltirgendile.
Mammaçıqğa, Ramazançıqğa, Qolyağa (tüz atı Oğurludu) ayaq meşinala alğandıla.
Qolya elni baş canında caşaydı. Ol, kün carığanlay, ayaq meşi-nasına minip, Ramazanña
keledi. Murat da, Mammaçıq da qoşuladıla alağa.
Bir biri ızından tizilip, ketsele, iñirge deri üylerine cıyıl-maydıla.
Ramazan, Qolya, Murat, Mammaçıq da teñ aşçıqladıla.
Ala kün sayın da birge oynaydıla.
KALAWUR ZİKİR
Talaptığa barğan colnu canında mal orun bardı.Anı qalawuru Zikirdi, qart malqarlı.
Ol kesine qañaladan kötürtme işlegendi, salam murcar da etgendi kötürtmege.
İbrahim, Ahmat, Muhadin, Vitya, Mashut teñ caşçıqladıla. Ala birge oynaydıla. Ne Muratnı,
ne anı teñçiklerin qoşmaydıla cıyınlarına, keslerin ullula etip.
Bir kün Murat, Muhadinñe ilinip:
dep toh-tadı.
- Oho, - dedi Muhadin, süymese da.
- Men da seni bla barama. Eltmeseñ, anama aytırıqma, -
Beş teñ da mal orunnu buruwundan tınç ötdüle. Ala Murat qayğılı bolmadıla. Ol, küreşe ketip,
buruw içine tüşdü. Beş teñ da Zikirni kötürtmesine mindile. Murat cilyarğa qaldı da, anı da
mindirdile.
- Zikir! Zkikir! – dedi caşçıqladan biri.
- Qaçayıq, tüyerikdi! – dep, beşimi da, sekirişip tüşdüle da, ayamay qaçdıla.
Muratçıq a kötürtmeden küçden-butdan tüşdü. Alay, buruwldan sekireme degenley, ayağına
tayaq tiydi.
Zkikir, Muratçıqnı qorqutama dep, boş alay athan edi tayağın.
- Tur, igi caş. Cilyağan da etme, men seni tüyerik tüyülme, - dedi ol. Sora: - Qara, tübüñü
cibitip turasa da. Alay qorqurğa caramaydı? – dep, ayıp etdi.
Muratçıqnı ayağı sınñanın bilgende, Zikir buşuw-buşman boldu.
Atların izley kelgen Osman, Muratnı qoynuna alıp, Mussalağa ketdi.
HAMİT
Hamit Mussanı şuöhudu.
Ol çıqğanña, sınñanña bek ustadı.
İssa anı çaqırıp keldi.
Hamit Muratçıqnı sınñan ayağın, baylawnu tuzlu suwda cibitip bayladı. Qañaçıqla bla da qısdırdı.
Muha-dinni qolu çıqğanla, anı da cerine ol salğan edi.
Murat töşekde bek erigedi.
Aña Mammaçıq, Ramazan, Qolya kele-kele turuwçudula.
«Nek saw bola bolmaz ayağım?» - dep küçsünedi ol, terezeden oynay turğan teñçiklerine
qarap.
Ayaq meşinasına ol bek tansıq bolğandı. Qoñurowçuğun unduruq qulağına taqğandı da İssa,
Murat anı zıñırdatıp oynaydı, ayağını saw bolurun saqlay.
AKTEREK TÜKGÜÇ
- Ayağıñ saw bolğandı, sürkelip aylanama, - dedi atası Murat-çıqğa.
İssa da küreşedi Muratnı örge süyerge. Alay caşçıq bek qorqadı. Örge tursa, cığılıp keterik
sunadı.
Bir kün Mammaçıq Muratha keledi.
Murat arbazda kesin bulcuta tura edi.
- Ayağı üsüñe turalsañ, - dedi ol, - ekibiz da ceyde aşarğa barlıq edi. Sen hatañdan men da
barmayma cedeyge.
- Meni hatamdan a nek?
- Sen baralmayma da, men da barmayma.
Murat sağışlı boldu. Sora aqterek tükgüçnü qatına sürkelip bardı. Tükgüçge tayanıp, saw
ayağına süyeldi.
- Endi birsi ayağıñı cerge salçı, - dedi Mammaçıq, quwanıp. Murat ayağın cerge aqırınçıq
saldı.
- Açımaydı da?
- Uğay, açımaydı! – dep, quwandı Muratçıq.
- Atlap bir körçü.
Muratnı tin teri basdı. Alay ol, atlay da turmay, çabıp ketdi.
KONTSERT
Murat, bara-bara, bir tot kesgen temir çüy tapdı.
- Bu attağa kerek bolluqdu, - dep, anı hurcununa saldı.
Bara-bara bir sınñan biçaq da tapdı.
- Bu attağa kerek bolluqdu, - dep, anı da hurcununa saldı.
- Bu attağa kerek bolluqdu, - dep, Muratçıq anı da aldı.
Bir senek tiş da tapdı.
Bara-bara, çarh halıça, ariw
çulğanıp turğan temir çıbıq da tapdı Murat.
Aña bek quwandı ol.
- Bu attağa kerek bolluqdu, - dedi da, üyge çabıp keldi Murat. Keldi da, atasını ağaç kereklerin
alıp, qıl qobuz işlep başladı.
Köp küreşdi ol. Balan barmağına çögüç bla urdu. Orta barmağına işheri kirdi. Çınaqayçığın
ezdirdi. Alay qıl qobuz a işledi. Eki ----------Ceyde /qaz./ - qasmaqğa uşaydı, alay bek tatlıdı.
Çığana terekde bitedi.
temir çıbıq tartıp uzununa, ciya da etdi.
Süydümçüknü çaqırdı da:
- Men kontsert eterikme, - dedi ol. – Sen caşçıqlanı, qızçıqlanı
da Hamidalanı üy artha cıy. Valyanı çaqırırğa da unutma.
- Oho, dep, Süydümçük çabıp ketdi.
Murat qıl qobuz soğa edi.
Sabiyle, kimi olturup, kimi süyelip, aña qaray edile.
Qobuznu tawuşu çıqmağanlıqğa, Murat seyir maqamla eşite edi. Suw alıp barğan çapıraqça, çayqala
edi ol maqam tolqununda.
Kontsertden bek alğa Ramazan bla Mammaçıq ketdile. Alanı ızla-rından Mawla da ketdi.
Valya ketgenley a:
- Sora siz da ketigiz! – dedi Murat, öpkelep.
KAMĞUT
Anı tüz atı Başirdi. Alay aña Qamğut deydile. Kesi da Embek degen elde caşaydı.
Mototsikline minip, şaytan celça, cetip qaladı ol.
Elde sabiyleni anı bla qorqutadıla. Temir tişli Başirden qorqmağan coqdu. Ol, sabiy körse:
- Qulağıñı aşayımmı? – dep, temir tişlerin çarq-çurq etdiredi. Sabiyle analarına tarıqsala:
- Ol
kelependen siz uğay, biz da qorqabız, - dep qoyadıla.
Köp bolmay İbrahimni bla Muhadinni tutup, könçek bawları bla bir birine baylap ketgendi ol.
Col üsünde olturup, cilyay turğan caşçıqlanı Şam alıp kelgendi elge.
- Başir cigit caşdı! – deydile kişile. – Biraz qılıqsızdı ansı.
Haw, Başir igi caşdı, sürgünçülük buzup turadı anı ansı.
İTLUH
Elde İtluh dep bir genezir bardı.
Tawlu ese da, bek hatersiz adamdı. Brigadir bolğanlı wa, kesin tıymay, quturup qalğandı.
Tawlu caşçıqla madul cerlede malçıqların kütedile.
Anı oğuramaydı İtluh:
- Alaylay çügündür bahçağa iyip qoysağız, - dep, ol bek çamlanadı
caşçıqlağa.
Caşçıqla saq bolurğa küreşedilde.
Mal bahçağa kirse, İtluh cetip qaladı. Caşçıqla qaçadıla, ol a, cetgen-cetgenin qamiçi bla uradı.
Nasıpha, İtluh atı bla çügündür bahçağa kirmeydi. Anı bilgen caşçıqla endi İtluh çügündür bahçağa
qaçadıla. İtluh hahay etip başlasa, caşçıqla anı eriklep tebireydile.
Ma saña, ol a tawlu kişiñ… BÖRÜLE
Hacismayıl orta boylu, işge qatı adamdı.
Ol Ramazannı, Mawlanı, Muratnı ullu atalarıdı, appaları. Caşçıqla aña Aca deydile.
Hacismayıl kün sayın tuwarlanı suwğa süredi. Suw qolhoz fermanı qatında temir bırğıdan
çığadı.
- Aca, men da barayımmı? – dep tiledi Murat, qart atası iynegin halcardan çığarğanlay.
Hacismayıl, cuq da aytmay, Muratnı eşekge mindirdi.
Elden çıqğanlay a:
- Malla colnu tanıydıla, ızlarından bar da tur. Suwsapların qandırsala,
artha sürürse da kelirse, caşım, - dep, üyge ketip qaldı.
Tuwarla temir gulladan suw içdile. İgi qanñandan sora, Murat alanı colğa tüzetdi.
Fermadan uzayğanlay, eşek cağın etip başladı. Bir kesekden a, qaltırap, titirep, soqmaq colda
sirelip tohtadı.
Tuwarla wa baradıla, burunlarından çıqğan hawa tılpıw ete.
Murat qorqup başladı. Ol qar ağarthan Qara-Kempir başında üç it kördü. Ala itle uğay, börüle
edile.
Eşek, Muratnı üsünden atıp, qaçıp ketdi.
Fermadan, börüleni körüp, uşqoq atdıla.
Murat elge aylanıp çapdı.
Ol uzaqdan oquna eşekni başından tutup kelgen appasın tanıdı.
TEREK BAHÇA
Hacismayılnı terek bahçası ulludu. Anda köp zat bitedi: alma, kertme, erik, balli…
Honşu caşçıqla, cıyın bolup, Hacismayılğa baradıla. Ol alağa bişgen almala, erikle beredi.
- Men kertme aşarıq edim, - dedi Murat.
- Aşarsa kertme da, - dedi Hacismayıl, - alıqa bişmegendile.
- Murat bir ıyıqdan appasına bardı.
Barsa – appası börkün da teşip, terekleni qıra tura edi.
- Aca, nek kesese terekleni? – dedi Murat, carsıp.
- Allah quramasın alanı. Terek üçün naloğ salıp da kim körgen edi?! – dep, çamlandı Aca.
KARA KARINDAŞ
Murat qağıtda surat işleydi. Üylerini suratın. Ol alğa eşik, eki qabırğa, üç tereze etdi. Sora
çorbat da, ocaq da işledi.
Terezeden kiştikçik qarap turadı.
Çorbatda aylancuq buruladı.
Ocaqdan tütün çığadı.
Urçuq iyire turğan ınnasın da salğandı ol suratına.
Terek surat da etgendi. Butaqlarına almala da tizgendi. Çıpçıqla da qondurğandı.
Biyik kökge kün surat da salğandı. Künden kün tayaqçıqla da tarthandı. Bulutla da etgendi
ol. Cawun da cawdurğandı.
Muratçıq taw suratla da işleydi.
- Bıla Qavqaz tawladıla! – deydi ol.
Col da etedi Murat. Keñ, sıydam col.
- Bu col bla men Kavqazğa barlıqma! – deydi.
UWÇU TÖLEGEN
Elden Tölegen dep bir uwçu caşaydı. Ol bek usta uwçudu. Anı tört tazı iti, bir quşu da
bardı.
Tölegen atına minip, tazı itleri bla uwğa tebrese, el, seyir etip, ızından qaraydı. Anı quşuna
suqlanmağan uwçu da coqdu saw awdandan da. Allay aqıllı, cigit quşdu ol.
Tölegen köbüsünde börü uwğa baradı. Har athan börüsü üçün aña ahça sawğa beredile.
Köp tülkü da tuthandı Tölegen. Anı börkü da tülkü teridendi.
Quşunu başında sahtiyan boqqası bardı. Boqqa anı közlerin cabıp turadı.
Tölegen uwda börü, tülkü, ne da borsuq, qoyan körse, quşnu başından boqqasın aladı.
Andan arısı quşnu işidi.
Quş ne oğursuz börünü da, cetip, tübüne basıp qoyadı.
zalim quşdu Tölegenni quşu.
KİNO
Allay
Elge biyağı «Çapayev» degen kinonu keltirdile.
Kino kelse, anı at orunda körgüztedile.
Mammaçıq da, Murat da bardıla kinoğa. Azret bu col alanı kinoğa qoymadı:
-
Ahçağız coq ese, ketigiz! – dep, qıstap iydi.
Alay caşçıqla ketip qalmadıla. Çıraq öçülgenley, ekisi da at orunña qutuldula.
Kino başlandı.
Çapayev qılıçın da oynata, atlı askerni allında bara edi.
Camıçısı cel ete, quşça uçhan qomandirden aqla, başların alıp, küçden qaça edile.Petka da
pulemötun çıqırdata.
Qızılla aqlanı horladıla. Alay caralı Çapayev suwğa batdı.
Kino alay boşalğanlıqğa, qarağan halqnı kölü carıq edi. Carıq bomlay a! Ol teñlik, erkinlik
üçün can bergendi.
Sürgünde tuwğan caşçıqla artda billikdile erkinlik, teñlik degen sözleni
qıymatların. ------------3. Tazı it /qaz/ - uwçu it.
4. Awdan /qaz./ - oblast.
BORSUK
Temirçi Mamma çalğıdan borsuq tutup kelgendi.
Borsuqnu ızından quwğanda, anı ayağına çığana da kirgendi. Mamma, carasına darman
salıp, baylap turadı.
Borsuqğa qararğa muratçıq da barğandı.
Borsuq temir sıncırğa tağılıp turadı. Kesi da bir oğursuzdu.
Kişi körmegen zamanda sabiyle anı tayaq bla qozutadıla.
Aman etedile sabiyle.
TEYRİ KILIÇ
Kün assırı qızıwdan, hawa aylanmaydı.
Cabu etip aylanıwçu sabiyle oquna üylerinden çıqmaydıla endi. Ayaq meşinalarına minip,
uçmaydıla Murat da, teñçikleri da. Kölge da uzağıraqda.
Qartla, Allahdan cawun tilep, suw boynunda qurmanlıq etdile.
Caşla, qızla maqa tutup, aña türlü-türlü curunla qısdıla. Qısdıla da, suwğa iydile. Sora
«Kürek biyçe» etdile, suw oyun da oynadıla.
El sawlay anda edi.
Alaylay kök qaraldı, küküredi. Bir kesekden a, buhçaqdan quyğança, cawup başladı.
Cawun igi kesek cawğandan sora, kök açıldı. Bulutla tawla taba tartdıla. Teyri qılıç da köründü.
«Teyri qılıçdan sekirip ötgen qız – caş, caş a - qız boladı», - dedi qartladan biri. Alay teyri
qılıçdan sekirip öterge biri da süymedi. Caşçıqla – caşçıqlay, qızçıqla da qızçıqlay qaldıla.
KILLIWÇA
Zuhra tawlu qızçıqdı.
Anası el tükençisidi anı. Zuhra kampet, qalaç aşağanlay turadı. Ariw da kiyinedi ol.
Ashatçıq, tözalmay:
- Kampetleriñden maña da berçi, - dep tileydi.
- Bermeyme! – deydi Zuhra.
- Ne-ek?
- Bir kampetim qalğandı.
- Ötürük aytma. Hurcunçuğuñ bla bir kampetiñ bardı, mayna.
- Bardı, alay berlik tüyülme! – dedi Zuhra. Sora, kampetin eme, barıp, ol qıllawçuğa
olturdu. Başha qızçıqlanıça, anı bir caşçıq da qıllawçada uçurmaydı.
TÜYE
Amanbay caylıqdan tüyege minip keldi.
Üy allında ol «çök-çök» dep, tüyesin catdırdı da, üsünden tüşdü.
Tawlu caşçıqla Amanbaynı tögeregine basındıla.
- Bizni tüyege mindirçi, - dep tiley edile ala.
- Tüye arıp turadı, bir kesek solusun, - dep, Amanbay üyge kirip ketdi.
Ullu tüye, ışnırın buzmay, solup cata edi.
Birazdan Amanbay üyden çıqdı.
Ol tawlu caşçıqlanı tüyege mindir- di da, tüyeni baş
bawundan tutup, suwğa tebredi.
Caşçıqlanı quwançlarına çek coq edi.
Elden uzaq barmay, ebizeni tirmenine cetdile.
Amanbay tüyeni catdırdı da, caşçıqla tüyeden tüşdüle. Sora tüye qobup, şawdan suwça taza
suwdan, soluy-soluy, köp içdi.
Amanbay caşçıqlanı biyağı tüyege mindirdi da, artha alıp
keldi. Caşçıqlanı tüşürgenden sora, qart Amanbay tüyeni allına şincili, qawralı biçen saldı. Qazaqlı
caşçıqladan birleri:
- Tüye-caman, bota – sılıw!
Tüye – caman, bota sılıw!
dep, tüyeni qozutup başladı.
- Qozutma! – dep aytıp küreşdile teñçikleri.
Caşçıq tohtarğa unamadı:
- Tüye – caman…
- Tüye – caman, bota – sılıw!
Andan arısın aytırğa caşçıq cetişmedi. Açıwlanıp turğan tüye
caşçıqnı üsüne qusup iydi.
Caşçıq cilyadı, teñçikleri wa küldüle.
«ABREKLE» CIYINI
- Cigit abreklerim, tambla wa tayaq oyun oynarıqbız, - dedi Ahmat iñirde, tayaqçısı
Mawlanı da qatına süyep. Ol 9-10-cıllıq abrekleni başçısı edi da, anı hurmeti da aña köre edi.
- Ura! Ura! – dep qıçırdı abrek cıyın.
------------Bota (qaz.) – tüye bala.
- Endi wa üylerigizge barığız!
Tamata caşçıqla ekinçi kün tobuqlarına cetgen tayaqladan bir qawumuşar alıp keldile. Alanı
birer qıyırları qıyılıp edile.
Ahmat mılı cerde güren tartıdı da, oñ qolu bla igi kerilip, anı
gürenni ortasına teren qadadı. Endi İbrahim tayağın Ahmatnı tayağına qaqdırıp, ol awarça qadarğa
kerekdi. Awduralsa, tayaq anı boladı. Alay İbrahim Ahmatnı tayağın awduralmadı. Üçünçü
Muhadin edi. Alay ol da qıtalmadı Ahmatnı tayağın. Mahmut da kördü, alay bolalmadı. Keziw
Vityağa cetdi. Vitya wa hıysap etip, Ahmatnı tayağın uğay, İbrahimni tayağın awdurdu. Awdurdu
da, ol tayaq anı boldu. Ahmatnı tayağın a calan da tepdirip qoydu. Endi Ahmatnı keziwyu edi. Ol
kerilip urdu da, Vityanı tayağın gürenden oquna çartlatdı…
Caşçıqla, bilekleri açığanına da
qaramay, dawur-dawlaş bola, oynay turğanlay, Mammaçıqnı horazından qaçıp kelgen it caşçıqla
arasına taşaydı. Ol Ahmatnı iti edi. Caşçıqla zada horaznı körgenley, hahaylaşıp, çaç-tük boldula.
Alay horaz bu col caşçıqla qayğılı tüyül edi.
İt qaça kelip, halcar müyüşge tirelip qaldı da, assırı dığalas et-genden, kimni da canı
awrurça, sınsıp başladı.
İtni qıçırığına Osman cetip, horaznı andan senegi bla küçden ayırdı.
Allay sıysızlıqnı Ahmat kötüralmadı. Aythılıq abrek başçını iti uğay, kesi da horazdan
buduman bolup qaçhanın barısı da körgen edile.
Abrek cıyın cıyılıp onow etdi.
- Biz bu quturğan faşistni quruturğa kerekbiz. Qaysıbızğa çapma-ğandı ol! Anı qoy, qart
Qaniytatnı közün çuçhup alırğa azdan qoyğan-dı. Mından arı aña tözüm coq! – dep oñ qolun örge
kötürdü Ahmat.
- Coq! Coq! Coq! – dedile qalğanla da, qolların kötürüp.
- Faşist horazğa ölüm! – dedi Ahmat.
- Haw! Haw! Haw! – dedile abrekle.
- Sora qızıl horaz qalay bolur edi faşist?! – dedi Ramazan, cigitçik bolup.
- Qızıl ese da, predateldi! – dedi Vitya.
- Haw, çüyre qızılladandı! – dedi İbrahim da.
- Ramazan, teyri, andan qaçıp bara wa alay cırlamay ediñ! – dedi Muhadin a, Ramazannı
erikley.
- Siz qaçdığız da, qaçdım.
- Uğay, teyri! Alda wa sen bara ediñ! – dedi Mahmut da, Ramazan aythanña oğuramay.
- Faşist horaznı coq eterge ırazı abrek qol kötürsün! – dedi Ahmat.
Barı da kötürdüle. Süymese da Mammaçıq da kötürdü.
- Mammaçıq, ol seni horazıñdı da? – dep sordu Ahmat.
- Haw, meni horazımdı.
- Da sora sen andan nek qaça ediñ da?
- Ol meni da qabadı.
- Eşitdigizmi, abrekle?! Ol faşist iyesin da tanımaydı! – dedi Ahmat abreklege aylanıp.
- Ölüm! Ölüm! Ölüm! – dep qıçırdıla abrek caşçıqla.
- Bügün keç bolğandı, ertten bla wa, sadaqlarığıznı da alıp, bılayğa tabılı-ğız! - dedi abrek
başçı. – Mawla, sen a qıthan tayaqlarımı anama eltip ber, ot etsin!
DERT
Gura teñli edi ol qızıl horaz.
Aña dert cetdirirge qast etmegen sabiy coq edi ol tiyrede.
Quşluq bola Ahmat, barmaqların awzuna suğup, açı sızğırdı da, caşçıqla Hamidalanı üy
artda cıyıldıla.
- Mammaçıq! – dedi Ahmat, - kölegiñi üsüne ma bu qızıl kölekni kiy.
- Nek kiyeme sora? – dep seyirsindi Mammaçıq.
- Horaznı igi qozuturğa.
- Nek?
- Sen bu qızıl kölekni kiyip, horazıñdan qaçasa da, bılayğa – taşa-ğa kölese. Biz a anı
sadaqladan atıp öltürebiz, añıladıñmı?!
- Haw. Alay horaz meni cetse wa?
- Sen a cetdirme!
- İçibizde senden qızıw çaphan coqdu, - dedi İbrahim, - sora horaz se-ni qalay ceter?!
Allay mahtawdan sora Mammaçıq uğay dep qalay aytır edi
da, ol bahçalarına caşırın bardı.
Aña qızıl kölekni kiydirdile
Tawuqla meşhut töbede cubana tura edile.
Zada horaz Mammaçıqnı körgenley, ızından sürdü. Alay anı cetalmaz-da, ızına qaytıp ketdi.
Mammaçıq talaq soluw ete, caşçıqla buqğan cerge cetip, ızına qarasa, horaz coq.
- Sen alay qatı qaçma. Horaz seni cetalmazın bilip, ızına qaytıp ketgendi, - dedi Vitya. –
Aqırınıraq qaç.
- Kesiñ bir qaşçı, - dep açıwlandı ol Vityağa, - aqırın qalay qa-çarıñı bir köreyik!
- Boş açıwlanasa. Men seniça çabalsam, kesimi seni faşist horazıñamı talata tura edim.
Mammaçıq süymese da, horazdan ekinçi kere da qaçdı.
Bu col horaz anı ceterge azdan qaldı.
Birer cerge buğup turğan abrekçikle horaznı marap atıp başladıla. Alay aña biri da
tiydiralmadı. Bek usta marawçu Muhadin edi da, anı oğu da çançılmada horazğa. Oq qanatına tiyip,
çartlap ketdi.
İş sabiyle süygença bolmadı.
İbrahim, açıwlanıp, horazğa topuraq tuğulçuq sızdı. Tuğulçuq ho-raznı başına tiygen bolur
edi, ol örge sekirip, cerge cığıldı. Qanat qaqğanına köre, ol öle tura edi.
cülgüçü bla horaznı boynun tartdı.
Ahmat terk oquna
Elni töben canında boş turğan eski tawuq fermaçıq bar edi
da, abrekçikle arı çabıp ketdile.
Amannı kebinden, horazçıqnı culqdula da, ot etip, üyütdüle. Sora qazıqğa çançıp, şıhırda
qızıl bişirdile.
Mammaçıq aşarğa unamay tohtadı.
- Anasına aytıp qoyarıqdı, aşamasa, - dedi caşçıqladan biri.
- Aytırıq tüyülme! – dedi Mammaçıq, aña şekli bolğanların ca-ratmay.
- Bilmey aytıp qoysañ a? – dedi Ahmat. – Ma, qap!
Ne eterik edi, kölü barmasa da, bir-eki wa qapdı.
İT TUTUWÇULA
Qurdanlanı Mussa qolhoz qoyçudu.
Anı bir ullu aq iti bardı da, bazınıp, anı ıstawatına
börü da çapmaydı.
Bir kün Mussa, kiyim alışırğa qoşdan üyge keldi.
Atalarına tansıq bolup turğan
Qonaqbiy bla Hacibiy anı allına çapdıla. Mussa, başlığından çığarıp, alağa birer qaymaq topçuq
berdi. Qaymaq topçuqla ayrı çıbıqçıqlağa çulğanıp edile. Caşçıqla atalarından da bek, tanaça ullu aq
itge quwandıla…
- Mussa! Mussa! İt öltürüwçüle kele turadıla, itiñi taq! – dep qıçırdıla çabıp
kelgen caşçıqla.
- Albars! Albars! – dep çaqırdı Mussa itin.
Tüz ol sağatçıqda şqoq atılıp, it sınsığan tawuş çıqdı. Mussa qoyçu tayağın da sermep alıp,
tawuşha çapdı. Ol arbağa cetgende, eki sa-qallı kişi Albarsnı mıllığın arbağa salırğa küreşe tura
edile.
Mussa cete kelgenley, ekisini da boyunlarına tayaq cetdirip, soylandırdı.
Anı tutup küçden
tıydıla ansı, ol qarıwlu adam ekisin da öltürüp, bir ullu palahha qala edi.
İt öltürüwçüle wa cerden qobarğa qorqup, köp catdıla.
- İt üçün bu eki carlını öltürüp
qoya ediñ da, - dedi cıyılğanladan biri.
- Bu saña it bolğanlıqğa, maña adam edi, seniçalanı onusun tuthan adam! - dep Mussa anı
üsüne da alındı. Busağatda aña cuq aytmağandan igisi coq edi.
Mussa itin arbadan sırtına alıp, arbazğa keltirdi.
Alıqa ol saw edi.
Albarsnı başın sılay, bir qış it anı canın qalay saqlağanı köz allına kelip qaldı.
Bir suwuq qar keçe elden qoşha bara, Mussağa bla Albarsha eki börü çapdı. Atarğa uşqoğu
bolsa wa! Köçgünçülege ol zamanda uşqoq kim ışana edi deyse. Tawlu biçağı cuqğa carasa da,
tayağı wa börüge ne eterik edi.
Eki börü da Albarsha birden çapdıla.
Mussa abızıramadı:
biçağı bla birini boynuna urdu da, ol caralı börü Mussağa aylandı. Haw, qarıwlu kişi edi Mussa.
Üsündegi tonu da anı börü tişleden igi saqlay edi. Albars aña cetgen börünü buwup, Mussa bla
demleşe turğan börüge çapdı. Ol anı da köp mıçıtmay buwdu.
Nasıpha, qoşha köp qalmağan
edi. Qoyçu nögerleri alanı caraların, balham salıp, bayladıla…
Albars öldü. Alayğa cıyılğan
sabiyçikle, aña bek carsıdıla.
Mussa bahça qıyırında qabır qazıp, Albarsnı asıradı da, ol kün oquna qoşha ketip qaldı.
LAĞMAN
Qıtaydan Ernazarğa uyğurlula köçüp keldile.Tilleri taw tilge uşay- dı. Tawlula tawça,
qazahlıla qazaqça, uyğurlula uyğurça söleşgenlikge, bir birlerin igi añılaydıla.
Ala bir seyir uzun saplı hıyarla bitdiredile. Humallaqça, terekge, buruwğa çırmaşıp, alay
bitedile, bitgende da. Ol hıyarladan qutuqla, türlü-türlü adırla etedile. Bişirirden alğa tabaq, çolpu,
suwluq ne da bir başha adır bolurça, eki etedile. Baltuz, pirinç tutarğa da alamat tap zatladıla ala.
Uyğurlula bödene tutarğa da öçdüle. Ol gitçe qanatlıçıqladan tatıwlu aşarıqla etedile.
Baybösün degen urğuylu kişini Murat teñli eki egiz caşçığı bardı - Asan bla Hasan.
Ala Muratnı üylerine çaqırdıla. Anaları caşçıqlağa lağman berdi. Hıyar tışdan etilgen ceñil
tabaqlağa quyup, berdi ol lağman degen aşnı.
Uyğurlu caşçıqla ariw sıydam conulğan tayaqçıqla bla aşay edile. Murat a tayaqçıqla bla
aşay bilmey edi. Aña qaşıq berdile.
Lağman assırı çibiciden, Muratnı awzu küydü. Köz caşları keldile.
Asan bla Hasan, Muratha külüp, zawuq etdile.
KAVKAZĞA!
Qavqazğa col açıldı!
Ernazar elden bek alğa Qavqazğa taşlı-talaçıla tebredile. Alanı aşıra saw el keldi.
- Quday col bersin! – dey edile ernazarçı qazaqlıla.
- Saw-esen cıyılığız Qavqazğa! –
dey edile qızgençi tawlula. Qavqazğa Muratnı teñçigi Kaquliy, anı tamata qarındaşı Mashut da
ketdile.
Qızgençile da keslerin colğa hazırlay başladıla. Ala üylerin uçuz-uçuz berip bara edile.
1958 cıl. Caz başı.
Plaqala, transporantla bla casalğan poyezd Alma-Atadan Qavqazğa tebrey turadı. Tebrey
turadı tawlulanı Ata curtlarına, can ülüşleri – Miñi tawğa!
Toy oyun, quwanç, külkü…
Saw qal, oğurlu Qazahstan!
Çıq, künüm, çıq!
Nalçik ş.
19.12.1999 c.
OYBER TAWRUHLA
TÜLKÜ BLA BÖRÜ
Tülkü bla börü şuöhla edile.
Bir col ala ağaçda ketip bara, egeri bla kele turğan uwçunu körgendile. – Oy-oy-oy! – dep
qaltırağandı tülkü, - eger tutup meni aşap qoyarıqdı.
– Artıq seni wa nek? – dep sorğandı börü, qorqaraq da bolup.
– Sen ullusa, qarıwlusa! Teñlik et da, qaçhan kibik et, men a bılay buğayım, - dep tülkü tükküç
tübüne kirgendi.
Börü qaçhandı, oğursuz it a ızından sürgendi. Süre barıp, cetgendi da, köküregi bla urup,
börünü töñeretgendi. – Tülkü, boluş, marca, ansı it meni buwadı?! – dep qıçırğandı börü.
– Ayıp bolsun saña, qalay horlatasa ol maskeçikge?! Tut da, cırt da qoy! – degendi tülkü wa.
Börü bla it, tükleri bara, talaşa turğanlay, uwçu cetgendi da börünü öltürgendi.
Uwçu ketgenden sora, tülkü börü mıllığın aşay: – Da, bağalı teñim, qadarğa madar coq, –
degendi. – Sen ölgenden arı men toyup qalayım.
Tülkü hamaşhar edi: aşay-aşay, tuluqça köpgendi.
Uwçu wa, börünü terisin sıdırama dep, artha qaythandı.
Awurlanñan tülkü ne dığalas etgen ese da, qaçalmağandı.
Uwçu anı da öltürgendi.
TÜLKÜNÜ DERTİ
Qış edi.
– Tülkü, sen bılay qalay semirgense, ay mından alğa awana kibik ediñ da? – dep sorğandı bir
arıq börü, tülküge coluğup.
– Qalay semirib a! Cur ulaq tutama da aşayma, - degendi tülkü.
– Men tutalmağan curnu sen qalay tutasa da? – dep seyirsindi börü.
– Qamişge kireme da, közlerimi qatı qısıp catama. Şıhırdağan tuwş eşitsem, anı cuwuq kelme
qoyama da, üsüne sekireme, – degendi tülkü.
Börü qamişge kirip, közlerin qısıp cathanlay, tülkü qamişge ot salğandı. Ot çıqır-çıqır ete, börü
cathan cerge cetgendi da, börü arsarsız otha sekirgendi. Alay terisin üyütüp, örtenden canı saw
küçden qutulğandı. Hıylaçı tülkü wa, börü tanıp, bir balahha qoymasın dep, külge awnağandı da,
oysurarğa qalğandı.
– Ol oñmazlıq tülkü qayrı qaçdı?! – dep qıcırağandı börü, hıylaçını tanımay.
– Bılay arı, – dep ağaç taba körgüztgendi tülkü. – Meni da ol qurtha quwurmadımı!
– Ay qoluma wa bir tiysin! – dep canığandı börü. Qoy başnıça üyütüp qoydu da!
– Çabıp bar da, buzğa awna, - degendi tülkü. – Oldu seni darmanıñ.
Börü ketgenley, tülkü qarğa awnağandı da, üsün ariwla-ğandı. Börü wa barıp buzğa cathandı.
Tülkü anı buzğa igi buzlama qoyup, qatına kelgendi da: – Esiñdemidi, börü, aman kün başımı
qısıp, tuthan qoyanımı sıyırıp aşağanıñ?! – degendi.
– Ay, hıylaçı qurtha wa! Şekli wa bolğan edim, - dep acım etgendi börü. – Maña eterigiñi etdiñ!
– Sen suwnu kerahat etgense, tişirıwla suw alırğa kelsele, ala eterikni da bir kör! – dep köl keñdire,
tülkü ağaçha kirip ketgendi.
KAPLAN BLA TÜLKÜ
Bir tülkü qamişde aç qaplanña tübep qalğandı.
Endi ne etsin tülkü? Talaşırğa qarıwu coq, qaçsa wa, bir sekirip, ceterikdi.
Qaltırawuq tiygen tülkü qaplandan hıyla bla qutulur umut etip: – Ha-ha-ha! – dep külüp
başlağandı, qaltıray esem, külgen-den qaltırağan sunsun degenlikden.
Qaplan seyirge qalıp: – Hikkiçik, nege külese bılay? – dep sorğandı.
– Saña küleme, cazıq! - degendi tülkü. - Sen meni aşarıq sunup turasa, alay senden endi bir can
da qorqmaydı. Ha-ha-ha!
Qaplan: «Tülkü kerti ayta ese wa? Anı aşayma dep, kesimi aşatıp qoyarma da. Nesine baza ese
da, bir bazğan ceri wa bardı, ansı qaraçı, qalay batır söleşedi», - dep qaplannı içine qorquw
kirgendi.
– Qarayma da sen ekili bolup turasa, - degendi tülkü. – Köremise ol sabandan kelgen adamlanı?
– Haw, köreme, - degendi qaplan.
– Izımdan tebre, men alanı qalay qorqutsam da, bir qara! – dep tülkü col taba çaphandı. Biyik
kırdıqdan tülküçüknü calan da quyruq uçu qaray edi. Sabançıla üslerine çabıp kelgen qaplannı
körüp, ayamay qaçhandıla.
– Köremise, – degendi sora tülkü, – ala meni quyruq uçumdan qalay qaçdıla, kesimi körsele wa
canları çığıp oquna qallıq edile. Seni wa ala eslegen da etmedile!
Teli qaplan assırı wyalğandan, baş töben bolup, ağaçha kirip ketgendi.
Endi tülkü kölü bla küle edi.
ASLAN BLA KOYANÇIK
Taw etegi dañıl özende bir oğursuz aslan caşap bolğandı. Ol kününe cıyırma qoyan aşay edi.
– Men aña dert cetdirmey qoymam! – dep ant etgendi bir gitçe qoyançıq.
– Aslanña baz bolallıq canıwar duniyada da coqdu, sora sen anı qalay horlar ediñ?! – dep
külgendi aña qoyan cıyın.
– Qara küç bla anı horlar amal coqdu, haw. Alay hıyla bla ceñerge wa bolluqdu, - degendi
qoyançıq da ceñdirmezden. Degendi da, aslanña barğandı.
– Aslan patçah, seni bir ullu, bir oğursuz canıwar aşarğa aytadı, neda bolsun, kesiñe saq bol, degendi ol şıbırdap.
– Nele canşaysa, hılikkyaçıq?! – dep açıwlanñandı aslan.
– Eşitgenimi aytama, patçahıbız, – dep cilyamsırağandı qoyançıq.
– Bir körgüztçü anı maña! Alay ötürük ayta eseñ a, urup, taşha cağıp qoyarıqma, anı bilgen et!
– Oho, cüyüshan.
– Nek turasa, hayda, meni ol oğursuzğa elt! – degendi aslan.
– Aslan patçah, ol bek qarıwludu, bek ullu. Seni aşap qoyar dep qorqama.
– Canıwarla patçahı menmemi, oğese olmudu?! Caşarğa süye eseñ, haparıñı qoy da, meni aña
tübet!
– Sora ızımdan tebre, – dep qoyançıq tawla taba tarthandı.
Qaya ernine cetgenley, qoyançıq: «Ey, ol meni aşarğa aythan canıwar, kerti da alay batır, alay
qarıwlu eseñ, beri çıq dep qıçır» – degendi aslanña.
Aslan, qoyançıq üyretgença aytıp qıçırğandı da, qayala, kök küküregença zañırdağandıla.
– Eşitemise, ol canıwar senden ese qatı qıçıradı. Qıçırğanda da bir qıçırıp qoysa wa. Qoy, bir
balah bolğunçu, bılaydan terk qaçayıq, - dep qoyançıq qaltırap başlağandı.
– Men qaçarğa qoyanmı bolğanma?! – dep açıwlanñandı aslan. Açıwlanñandı da, küçün salıp
qıçırğandı. Qayala wa bütün da qatı zañırdağandıla.
– Ay, menden da küçlü bar köreme! – dep aslan, ol açıwu bla, kesin qayadan athandı.
EŞEK BLA TÜLKÜ
Bir eşek suw boynunda otlay bolğandı.
Anı tülkü körgendi da, qatına barıp: – Zawallı kökbaş, bu şincilege qadalıp turmay, suwnu ol
canında bahça bardı, arı ötüp, huwanladan toysañ a! – degendi.
– Uzunquyruq hıylaçı, ol allay tınç iş bolsa, sen maña kelmez ediñ, – degendi eşek.
– Tüz aytasa, – degendi tülkü, – men cüze bilsem, sañamı kele tura edim. Sen meni arı ötdürese,
men a seni huwan bahçağa elteme. Eşek, tülkünü sırtına mindirip, suwnu arı canına ötdürgendi,
tülkü wa eşekni huwan bahçağa eltgendi.
Tülkü terk oquna toyğandı da: – Kel, keteyik, – degendi.
– Men alıqa toymağanma, – degendi eşek.
Tülkü kaw-kuw etip, salqında qalqıp turğan qalawurnu wyathandı da, qaçıp buqğandı.
Qalawur carlı eşekni qazıq bla tüyüp, bahçadan çığarğanlay, tülkü anı sırtına sekirip minñendi
da, suwdan ötgendi.
– Ol etgeniñ ne edi? – dep açıwlanñandı eşek tülküge. – Qalawr meni öltürüp qoya edi da!
– Oy, qoy-qoy, kökbaş şuöhum! Qılığım alaydı da, toysam, qaw-kuw etip başlayma, – dep
qoyğandı tülkü.
Hıylaçı tülkü eşekge ekinçi kün da kelgendi. Kelgendi da: – Bahçağa ötermek? – degendi.
– Da öteyik, - degendi eşek da. – Sırtıma min.
Eşek, suw ortasına cetgenley, batıp başlağandı.
– Oy, ne etese?! – dep qıçırğandı tülkü, canı ketip, – men cüze bilmeyme degen uşay edim da.
– Ne eteyim da, hıylaçı dosum, suwğa kirsem, qılığım alaydı, – degendi eşek. Degendi da,
suwda awnağandı. Ceñil tülküçükge köpmü kerek edi, suw anı alğandı da ketgendi
KAPLAN BLA ÇIÇHAN
Bir col çıçhançıq, ağaçda aylana ketip, qaplanña coluqğandı. – Kimçikse sen? – dep
seyirsinñendi qaplan.
– Men çıçhama, cüyüshan qaplan, qalay tanımaysa meni?! – dep seyirsinñendi ol da.
– Közüme da küçden ilinip, qallayla söleşese?! – dep açıwlanñandı qaplan.
– Men alay gitçeçikmemi da? – dep sorğandı çıçhan.
– Ullumusa da?
– Haw, ulluma! – degendi çıçhan. – Men gitçe bolsam, adamla maña başmı urluq edile?
– Gitçe bolğanıñ bla qalmay, sen ötürükçü da köreme! – degendi qaplan, çıçhançıqnı ezerge
tebrey.
– İynanmay eseñ, kesiñ kör, - dep çıçhançıq ındır basa turğan adamlağa çabıp barğandı. Ala wa,
işlerin da qoyup, çıçhançıqnı tutarğa çaphandıla.
Uzaqdan qarap turğan qaplan qulağına iynanmasa da, közlerine wa qalay iynanmaz edi: adamla
çıçhançıqğa iyilgenni qoy, tört ayaqlana edile.
– Kördüñmü?! – degendi çıçhançıq, ızına qaytıp.
– Ne edi da! Saña iyilgen, maña wa cayralıp oquna qallıqdıla! – dep, qaplan ındır basa turğan
cıyınña barğandı. Alay ındırçıla qaplannı qazıqları bla tüyüp qıstağandıla.
– Adamla saña baş urdulamı? – dep sorğandı çıçhançıq, işarmiş ete. Ne aytırıq edi qaplan, baş
töben bolup, ağaçha kirip ketgendi.
KILIKSIZ HUBOLÇUK
Ayıw bala – hubolçuq – bahçağa kirgendi da, bir ullu harbız alıp kelgendi. Anı qalay aşarğa
bilmey turğan hubolçuqğa gılıwçuq: – Süye eseñ, men üyreteyim, – degendi.
– Kesim da bileme! – degendi öhtem hubolçuq. Sora harbızdan qabıp körgendi da,
caratmağandı.
– Harbıznı qabuğun uğay, için aşarğa kerekdi, – degendi gılıwçuq külüp.
– Kim bilmeydi anı?! – degendi da hubolçuq bahçadan huwan keltirgendi. Keltirgendi da, için
aşap körgendi, alay anı da caratmağandı.
– Huwannı içnin ariwlap alay aşarğa kerekdi, - dep üyretgendi biyağı gılıw.
– Sen aytmasañ a bile bolmam! – dep hubolçuq qoz terekden çiy qoz üzgendi da, için ariwlap
qaphandı. Qoz qabuqnu açı suwu awzun küydürüp, hubolçuq amalsız bolğandı. – Qoznu için
aşarğa kerekdi, - degendi gılıwçuq, küllügün tıyalmay.
– Kim bilmeydi anı! – degendi biyağı hubolçuq. Degendi da, erik terekden erik üzgendi.
Üzgendi da, tışın ariwlap, qaphandı.
Qaphandı da, tişin sındırğandı.
Endi gılıwçuq hubolçuqğa külgen uğay, carsığan ete edi.
BÖRÜ BLA EÇKİ
Bir eçki siriwden ayırılğandı.
Iz ızlay, alayğa börü kelgendi da eçkini körüp: – Busağat men seni aşayma! – dep
tohtağandı.
– Sora ne-e-ek? – dep cilyağandı eçki.
– Açma, özge wa nek! – degendi börü.
– Can awrut da, ketmege qoy, – dep calınñandı eçki.
– Ne can awruthan hapardı ol? Körmeymise, qarnım içine qatıp turadı!
– Da sora aşa, – degendi eçki.
– Ay, igi eçki, aqıllı eçki, – degendi börü, eçkini aşarğa hazırlana. – Börü, – degendi eçki
biyağı, – sen meni eze, çaynay turma da, awzuñu keññe aç, men a, çaba kelip, içiñe kireyim da
keteyim.
Irahın börü eçkini aqılın bek carathandı, sora awzun keññe açıp, tört ayağın da tirep,
eçkini cutarğa hazırlanñandı. Eçki wa, çaba kelip, ol qızıwu bla börünü urup iygendi da,
börü, topça çartlap, taşha tiygendi.
Bir kesekden börü ayazğandı. Alay eçki anı saqlapmı turluq edi, qaçhandı da ketgendi.
TÜLKÜ BLA HORAZ
Tülkü bla horaz şuöhla edile.
«Qarnıñ toqda, şuöhluq, teñlik da aşhı, - dep sağış ete edi tülkü, – alay açlıq kirse wa, ne
eterikse, horaznı tutarma da aşarma!» Horaz da andan teli tüyül edi: «Calğan teñiñ
bolğandan ese, aqıllı cawuñ bolğan igidi. Tülkü usta uwçu bolğanı qadarda, men açdan
qıynallıq tüyülme. Aman aqıl etip başlasa wa, caşırtın keterme da qalırma»,- dep oylay edi.
Bir col tülkü ağaçda köp aylanñandı, alay çıçhan da körmegendi. Kele kelgenley, tülkü
horazğa çaphandı da, tuthandı.
– Ququriyku-quq! – dep qıçırğandı horaz, canı qurup, - biz şuöhla uşaybız da, ne
etgenligiñdi bu?!
– Haw, sen meni şuöhum ediñ, alay endi wa tüyülse.
– Canım, tülküçük, sora nek?
– Sen üç keçilmezlik günahıñ bardı.
– Ne günahladıla ala, bağalı teñim?
– Ala wa ma bıladıla: sen ertten sayın qıçırasa da, tatlı cuqlap turğanıbızlay, elgendirip
wyatasa. Ol – biri. Ekinçisi – sen başha canıwarlaça birer qatın uğay, cıyırma qatın tutasa.
Üçünçüsü wa – meşhut qaza, qurt-qumursha aşaysa da, kölübüz aman etedi. Allay günahlağa
kim tözerikdi? Hazır bol, men seni aşağan eteme! – dep qıcırağandı tülkü.
Horaz tülküden qutlur amal izley, bılay degendi: – Tersligime ceñdireme, bağalı teñim.
Aşaysa da aşaysa, meni bir tilegimi qabıl et.
– Ayt, ne tilek ese da! – dep aşıqdırğandı tülkü.
– Tilek etip, alay aşa, kim biledi, cannetge tüşer esem a.
Ol a qıyın tilek tüyüldü, şuöhum, anı wa busağat! – dep tülkü qol cayğanlay, horaz uçup,
terek butaqğa qonñandı da, tülkü ernin-burnun calay qalğandı.
Azıq az bolsa, teñ haram boladı dep, bayam, allay birden aythan bolurla.
TÜLKÜ BLA ZURNUK
Tülkü bla zurnuq qoş bolup caşağandıla.
Bir awuqdan zurnuq gurt cathandı da, üç bala çığarğandı. Zurnuq balalarına bek saq
edi: aşların tapdırıp, canlıdan saqlap turğandı.
Haram teñiñ qanlı cawuñ etmezni eter.
Bir col tülkü bla zurnuq uwğa çıqğandıla. Zurnuq kölge uçup ketgendi, tülkü wa ızına
qaythandı da, balaladan bek semizin saylap, aşağandı.
Zurnuq qaythandı. Tülkü wa, cilyamsırap: – Balalarıñı biri tas bolğandı, - degendi.
Carlı zurnuq tañña cilyap çqğandı.
Ol iñirde biyağı bir balası tas bolğandı.
– Ağaz eltgen bolur, - degendi tülkü.
Üçünçü kün tülkü zurnuknu üçünçü balasın da aşağandı.
Zurnuk, şekli bolup, tülküge qarasa, anı ernine balaçığını tükçügü cabışıp.
Zurnuk işni boluşun añılağandı da: – Halal teñim, endi bizge mında tınçlıq coqdu, kel,
kölnü arı canana öteyik, – degendi, – aş da anda erkindi.
– Da men kölnü arı canına qalay ötallıqma ansı, süyüp da barır edim, – degendi tülkü.
– Men ötdürürme, – degendi Zurnuq.
Zurnuq tülkünü sırtına alıp, kökge uçhandı.
– Tülkü, cer körünemidi? – dep sorğandı zurnuq bir kesekden.
– Haw, körünedi, – degendi Tülkü.
Zurnuq andan da biyikge çıqğandı.
– Endi wa körünemidi?
– Haw, körünedi.
Zurnuq andan da biyikge çıqğandı.
– Endi wa? – dep sorğandı zurnuq.
– Uğay, endi wa körünmeydi, – degendi tülkü.
– İgidi sora! – dep zurnuq tülkünü sırtından atıp iygendi.
Zurnuq uçhandı da ketgendi, haram aqıllı tülkü wa taşlağa tiyip, çaçılıp qalğandı.
KUW CASTIKLA
Tawuqla tülküden tarığa, ağaç iyesi – ayıwğa barğandıla.
– Ağaç iyesi peliwan ayıw, – degendile ala, – bizge tülküden caşaw coqdu. Bir amal et dep
kelgenbiz. Keçe sayın biribizni eltedi.
– Tülkümü deysiz?! Qaraçı sen aña! – dep ayıw tülkünü canığandı. – Men anı
quyruğundan tutup, buqusun bardırırma, qorqmağız siz! Ağaç iyesi – ayıw tülkünü
çaqırthandı. Kelgendi tülkü, tüklü quyruğun bulğay. Kelgendi da bılay qoqalanñandı: –
Cüyüshan ayıw, men saña quw castıq keltirgenme, suwuq taşha tayanıp, awruw tabasa da.
Bılay mıña bir tayançı, – dep castığın ayıw tayanıp turğan taşha salğandı. – Saña castıq eteme
dep, tawuq culqa, keçelerimi cuqusuz aşırğanımdan bu tügayaqlanı haparları coqdu. Men a
saña qayğırama, hanıbız.
Quw castıq cumuşaq edi. Ayıw aña tayanıp, tawuqlağa sırtın burğandı.
– Sora bizge eterik onowuñ olmudu? – dep qañqıldağandıla tawuqla.
– Közümden quruğuz! – dep qıçırğandı ayıw. Allay bolmaçı zatçıqla bla cuqumu entda bir
bölsegiz, eşitmegenbiz demegiz!
Ne eterik edile tawuqla, ızlarına muğurayıp qaythandıla.
Ol keçe tülkü eki tawuq eltgendi.
Tawuqla tarığıwların ayta, börüge barğandıla. Börü ayıwnu özürü edi.
– Cüyüshan özür, bizni tülkü awzundan quthar ansı, bizni qırıp boşaydı, – dep
calınñandıla.
Börü tülkünü çaqırthandı.
– Cüyüshan özür! – dep kirpildegendi tülkü, quyruğun bulğay, men saña quw castıq
keltirgenme, cathan ceriñ bir qatı körünedi.
Tülkü keltirgen castığın börüge uzatıp, tawuqlanı qağa: – Bu tügayaqla wa saña
qayğırğanımı añılarğa unamaydıla, – degendi.
Börü quw castıqğa tayan körgendi da anı bek darathandı. Sora tawuqlağa qıcırap: –
Dump boluğuz busağat! Tülkü eterin biledi! – dep cerinden sekirip turğandı.
Tawuqla, qıçırıq ete, çaç-tük bolğandıla.
Tülkü ol keçe üç tawuq eltgendi.
BATIRÇIK
Buruwlu qolda bir qoyançıq caşağndı. Aña Batırçıq dey edile, alay anıça qorqaq
qoyançığ a duniyağa da tuwğan bolmaz edi. Mahtanñanına qarasañ a, anı aslan sunar ediñ.
– Börünü bir urup, ayıwnu eki urup awdurluqma! Tülküge wa «uf» dep üfgürsem, quş
tügüça, uçup keterikdi! Qorqğan menden qorqsun, men nek qorqama?! – dep qıçıra edi ol.
– Qoyan bolğanlıqğa, qaraçı, qalay batırdı! – dep seyirsine edile aña Börülü qoldan kelgen
qoyanla oquna.
Biyağı Batırçıq, tükküçge minip, mahtana turğan-lay, qoyanlağa börü çaphandı.
Batırçıq assırı qorqğandan, közlerin da qatı qısıp sekirgendi. Sekirgendi da börünü
başına «do-o-op» tiygendi. Börü abızırağandı, Batırçığ a çartlap, tükküç tübüne buqğandı.
Batırçıq assırı qorqğandan, tükküç tübünden çığalmay iñir qarañısına deri turğandı.
Sora ızından tülkü sürgença,çabıp üyge kirgendi da, qoyanlanı abızırap turğanların körüp: –
Qalaysız, qorqaqçıqla?! – dep kesin batırçıq etgendi.
– Biz a seni börü aşağan sunup tura edik, – dep quwanñandıla qoyançıqla.
– Qalay aşatır edi men kesimi börüge?! Sekirip başına minñenimi körgen edigiz da! Sol
ayağım bla sermedim da, börünü canı çıqdı da qaldı! – Qoyançıqla seyir-tamaşa bolup: – Sen
bizni oğursuz börüden quthardıñ, oy, caşağın sen! – dep Batırçıqğa mahtaw salğandıla.
– Haw, ol ullu, ol oğursuz, ol hamaşhar börünü coydum! Endi ol hıylaçı tülkünü
duniyadan qurutsam, zawuq caşarsız! – dep mahtanñandı Batırçıq.
Alay Batırçıqnı awuzçuğu mahtanñanlıqğa, cegeyçigi wa qaltıray tura edi.
AÇ BÖRÜ Börü, maray barıp, bir toqlunu tuthandı. Aç edi börü, toqlu wa – semiz.
– Toqluçuq, men seni aşarğa kerekme! – degendi börü.
Toqlu qorqğanın bildirmezge küreşe: – Da aşa, kerek ese. Alay adam etgença caraşdırıp
aşasañ, köp da tatıwlu bolur edim.
– Adam a qalay etedi? – degendi börü.
– Adam a bişirgen etedi.
– Da seni bişirir üçün maña qazan kerekdi sora wa! – degendi börü.
– Qazan işmidi! Qoşha bar da, qoyçuladan tile. Berirle.
Börü çabıp qoyçu qoşha barğandı da: – Ey, qoyçula, maña qazanığıznı berçigiz, –
degendi. – Toqluçuğumu bişirip aşarıq edim da, qazanım coqdu!
Qoyçula wa, birer qazıq alıp: – Ma saña qazan! Ma saña ot! – dep aç börünü ayamay
tüygendile.
Canın alıp küçden qutulğandı börü. Toqluçuğ a, börü közden taşayğanlay oquna qaçhan
edi.
Börü: «Endi wa ne eteyim?! – dep sınsıy turğanlay, colnu kele turğan qart alaşanı körüp,
anı allın tıyğandı da: – Qart alaşa, men seni aşayma! – dep tişlerin zarh-zurh etirgendi.
– Da nek aşamaysa, aşa! Seni körüp kele tura uşayma da. Atañ: «Caşım ullu bolsa, seni ol
aşar!» – dep maña tiymey qoyğan edi.
– Alaymıdı?! – dep quwanñandı börü.
– İynanmay eseñ, art tuyağıma qara, anda atañ salğan tamğa bolurğa kerekdi.
Börünü, atası salğan tamğağa qararığı kelip: – Sora ayağıñı bir kötürçü! – degendi.
– Ma, kör! – dep qart alaşa börünü eki art ayağı bla da teñ sermegendi.
Börü, topça töñerey barıp, taşha tiygendi da, canı awzu bla çartlap çıqğandı da qalğandı.
EKİ EÇKİ
Qayda ese da, eki eçki bolğandı.
Birde ala tar köpürçükde coluqğandıla. Köpür biyik edi, suw a – terk. Ekisinden biri col
qoymay, öter amal coq, aña ceter baş a qayda? – Ey, maña col qoy! – dep maqırğandı biri.
– Kerek ese kesiñ qoy! – degendi başhası.
– Sora nek qoya edim?! – dep açıwlanñandı biri.
– Men a nek qoyama?! – degendi başhası.
Alay ete, türte-türtüşe, köp dawlaşhandıla. Sora bolmazın körüp, ekisi da art ayaqlarına
turğandıla da, müyüz tawuş etdirip, bir birlerin urğandıla. Urğandıla da, ekisi da biyik
köpürden suwuğa ketgendile.
KIZĞANÇ İT
Bir hamaşhar it bolğandı. Bir kün ol talaşa turğan itleni süyeklerin alıp qaçhandı.
Qañña köpürçüknü ötüp bara, suwda kesiça bir itni körüp tohtağandı. Anı awzunda da
bir ullu süyek bar edi. Qızğanç it, anı süyegin da sıyırayım dep, tişlerin açıp, hırıldağandı.
Suwdan qarap turğan it da açhandı tişlerin.
– Da bu wa meni süyegimi sıyırır gınttı ete köreme! Uğay, teyri, sıyırğan a men eterikme!
– dep kesin suwdan qarap turğan itge athandı.
Awzuna suw kirgen it tunçuğup başlağandı da, süyegin tüşürgendi da qoyğandı. Qızğanç
it batarğa azdan qalıp, suwdan küçden çıqğandı.
AKILMAN EŞEK
Qayda ese da birde bir kökbaş eşek caşağandı. Ol aylana-cürüy ketip, bir terek bahçağa
kirgendi. Qarasa, ullu terekde gitçe almaçıqla, cerge cayılıp ösgen qarıwsuz sabaqlada wa –
ullu hıyarla.
Kökbaş, teñleşdirip körgença, biyağı almalağa, ızı bla hıyarlağa qarağandı da: – Allahnı
da ters işi köpdü teyri lyazim, – dep ahtınñandı. – Endi bu ullu terekde, sabiy cumduruqlaça
almaçıqla, bu qarıwsuz sabaqlada wa başım teñli hıyarlamı biterge kerek edile?
Eşek teren sağışha kirip turğanlay, terekden alma üzülgendi da, anı başına tiygendi.
– Allah, saña miñ kere şuqur! – degendi kökbaş, tobağa qayta, - hıyar terekde bitgen
bolsa, başımı çaçıp qoymaymı edi?!
HORAZ BLA PİL
Bir kün horaz pilni körgendi da: – Ququriy-kuquq! Ququriy-kuquq! – dep qıçırğandı.
Pil oñsunmay: – Bılay açı nek qıçırasa, sañıraw tüyül uşayma da! – degendi.
Horaz a, bağuş qaza, qurt-qumusha çöpley: – Ququriy-kuquq! Ququriy-kuquq! – dep
qıçırğandı biyağı, boynun da sozup.
Pil horazğa qaray ketgendi da: – Ekibizden qaysıbız köp aşay bolurbuz? – dep sorğandı.
– Men! – degendi horaz, sağış ete da turmay.
– Uğay! – degendi pil.
– Haw! – degendi horaz. Sora, dawlaşdan hayır bolmazın añılap, sınap körürge
kelişgendile.
Pil otlay ketgendi da, toyup, qalqığandı.
Azmı, köpmü qalqığandı, kim bilsin, alay pil wyanıp qarasa, horaz nartüh çöpley. Pil
biyağı otlay ketgendi da, toyup, qalqığandı. İñirde wyanıp qarasa, horaz buday çöpley.
«Qalay hamaşhardı! – dep seyir etgendi pil. – Men munuça malköz körmegenme».
– Ququriy-kuquq! Qaysıbız horladıq?! – dep qıçırğandı horaz.
– Sen, – dep ceñdirgendi pil. Horaz: – Duniya meni körsün! – dep, uçup pilni sırtına
qonñanlay, pil: – O-ha-hay! Bu celmawuz meni da aşap qoyadı! – dep qıçırıq etip, ağaçha
qaçhandı. Horaz a uçup çalmanña qonñandı da, qaçıp barğan pilni ızından öhtem qarağandı.
Sora, boynun sozup, qanatların qağa: – Ququriy-kuquq! Ququriy-kuquk! Men pilden da
qarıwluma! – dep mahtanñandı.
KİŞTİK KOÑUROW
Bu siz körgen çıçhanlanı appalarını appaları saw-salamat caşağan zamanda: «Endi
kiştik çıçhan tutmaydı» degen hapar cayılğandı.
– Kiştik çıçhan qalay tutmaz edi? Allay bolmaçı tawruhha qalay iynanasız?! – dep
söleşgendi bir qart çıçhan.
– Da haci qılıp kelgendi deydile, – degendi cırtıqqulaq çıçhan. – Barıp kesine sorayıq.
Cırtıqqulaq çıçhannı aythanın durus körüp çıçhanla, qorqsala da, kiştikge barğandıla.
– Cüyüshan kiştik, sen endi çıçhan tutmaysa degen hapar cürüydü. Ol kertimidi? - dep cal
barğandıla.
– Tüz eşitgensiz, canlarım. Men endi çıçhan aşamayma. Bügünñe deri etgen günahlarımı
culalsam edi, andan ullu nasıp coq edi maña, - dep tobağa qaythandı kiştik.
Kiştik uwaz berip boşağandı da, çıçhanla wyalarına kirip bara, artda qalğan bir çıçhannı
tutup, aşap qoyğandı. Kiştik kün sayın uwaz bere da, bir çıçhan aşay turğandı.
Qart çıçhan, şekli bolup, çıçhanlanı sanağandı da, cetisi cetmegendi.
– Kiştik bizni aldap, kün sayın biribizni aşap turadı, – degendi ol.
– Da sora ne eteyik? – dep sorğandı çuburquyruq çıçhan. – Bir amal etmesek, ol bizni
birem-birem aşap boşaydı. – Boynuna qoñurowçuq tağayıq! – degendi bir esli çıçhançıq.
– Tüz aytadı, tüz aytadı! – dep quwanñandıla çıçhanla. – Qoñurowçuq tawuş etse,
qaçarbız da buğarbız.
– Ay, ol a bek tüz ayta edi, qoñurowçuqnu kiştikni boynuna kim tağarıqdı ansı? – degendi
çuburquyruq.
Çıçhançıqla şum bolğandıla.
– Men! – degendi sora bir gitçe çıçhançıq. – Men tağayım, qaydadı qoñurowçuğuğuz?!
– Qalay tağar ediñ sora sen?! – dep quturğandı çıçhançıqnı ınnası aña. – Bar da, teñleriñ
bla oyna. – Tağama dey ese, tıyma, - degendi cırtıqulaq işarmiş etip.
– Haw, taqsın, nek taqmaydı?! – degendi çuburquyruq da, küllügün tıyalmay.
Ekinçi kün, kiştik uwaz berip boşağanlay, gitçe çıçhançıq artda qalğandı da, kiştik anı
qağıp alğandı.
– Meni bir kümüş illyawum bardı da, süye eseñ, anı saña bereme, - degendi batır
çıçhançıq. Sora hurcunundan kümüş qoñurowçuqnu çığarıp: – Köremise, qalay ariw
zıñırdaydı? –dep, anı kiştikni boynuna taqğandı.
Ol künden sora kiştik bir çıçhan da tutalmay, açdan ölüp qalğandı.
КИШТИК БЛА ЧЫЧХАНЛА
Бир гырнау киштик жашай тургъанды да, къарт болгъанды.
Кесинден угъай, ауанасындан жанлары къуруучу чычханла батырдан-батыр бола келип,
ахырында аны табагъындан ашап башлагъандыла.
«Тейри, былай а жарарыкъ тюйюлдю», - деп кёлю сыннган киштик кёп сагъыш этгенди.
Сора гумуда бир гитче чычханчыкъны тутуп:
– Мен хажи къылып келгенме да, тамбла ууаз берликме. Биригиз къалмай гумугъа
жыйылыгъыз, – деп айтханды.
Чычханла къарт, къарыусуз киштикни сёзюне ийнанып, гумугъа жыйылгъандыла.
Келмей жалан да бир акъсакъ чычхан къалгъанды.
Киштик чычхан тешиклени битегенди да:
– Энди мени сизге бир соруум-дауум барды! – деп, тишлерин ачып, огъырсуз
макъыгъанды ол. – Сиз къапчыкъны башы ачылып тургъанлай, тюбюн нек тешесиз?!
Чычханла чач-тюк болгъандыла, алай киштик аланы барын да тутуп, къырып
къойгъанды.
«Чычханны дукъуму юзюллюк эди, ол келмей къалгъан акъсакъ чычхан болмаса», деп
айтыу алайды.
SÜDÜ KARĞA
Bir uwçu, qarğa qonup turğan terekni tübünde teren uru qazğandı da, başın çırpıla bla
caphandı.
– Qaq-qaq-qaq, alay tohta! – dep qıçırğandı qarğa, çabıp kelgen qoyançıqğa.
– Ne bolğandı, qarğa, meni nek tohtatasa? – dep sorğandı qoyançıq.
– Allıña qaraçı, – degendi qarğa, – bir uwçu uru qazıp ketgendi. – Saw bol, qarğa, ansı
uwçuğa aş bola edim, – dep sekirip urudan ötgenley, allından börü çığıp qalğandı.
– Tatlı qabınçıq, aç bolup tura edim da, ne igi boldu allıma kesiñ kelip qalğanıñ! – dep
harh etip külgendi börü.
– Cüyüshan börü, ne hatamı körgense, meni töresiz-südsüz aşap qoyarğa? – degendi
qoyançıq.
– Tüz aytadı qoyançıq, – dep söleşgendi qarğa da terekden.
– Uğay, ters aytadı, – degendi tülkü wa, çırpıladan çığıp. Qoyanla qaçan da börü aşı edile.
– Dawlaşa turmağız da, çabışıp ekigizden qaysığız horlasa da, tüz ol bolluqdu, – degendi
qarğa biyağı. – Tülkü, sen da çap, börü horlasa, saña da bir ülüşçük ceter.
– Sen a kerti da aqıllı qarğa köreme, – dep tülkü da alağa qoşulğandı.
– Ol emen terekni köremisiz? – degendi qarğa, – alaydan çabı-şırıqsız. Bu men qonup
turğan terekge alğa cetgen ne eterge da erkindi.
Üçüsü da saf turğandıla da, qarğa belgi bergenley, yara çaphandıla.
Qarğa terekden, tasha bildirmez üçün: – Ay, aman kesiñ a, horlatasa, çap, çap! – dep
qıçırğandı artha qalğan qoyançıqğa.
Börü bla tülkü canaşa kele kelip, teren uruğa ketgendile, qoyançığ a aqıllı qarğağa ıspas
etip, çırpıla içine taşayğandı.
SABANÇINI KÜÇÜ
Qayda ese da birde bir tacal kişi caşağandı. İşden arıy-tala bilmegendi ol. Anı ağaç
talada sabanı bar edi. Ol, ögüzlerin da allına etip, sabanña tebregenley, kiştigi da ızından
tağılğandı.
Sabançı saban ağaçha altı ögüzün qoş cegip, saban sürüp başlağandı.
Kiştigi çıçhan tutup, oynay turğanlay, ağaçdan bir mazallı qaplan çıqğandı da, kiştikçikni
körüp, seyirge qalğandı. – Sen kesbiznikileden bolursa deyme, alay bılay gitçeçik, arıqçıq
nekse ansı? Qaraçı, men qallayma! Eşta, saña azap çekdirip turadıla! – degendi qaplan.
Kiştik aman aqıl etip, muğurayğandı da: – Da haw, seni hatañ coqdu, qarındaşım. Ağaçda
caşasa, toyğunçu aşaysa. Qarıwuñ-küçüñ! Kişiden qorqmaysa. Men a sabançı bla turama. Ol
saban ağaçha üç qoş ögüz kesi cegedi, alağa çıbıq uradı, qıçıradı. Alay qarıwludu ol.
Köremise cerni tübün başına aylandırıp barğanın. Men bılay caşağanıma da quwanıp
turama, – degendi. – Andan sora da ol maña çıçhan tutduradı, fuw-fuw!
– Qaydadı ol genezir, bir körgüztçü anı maña! – dep qıçırğandı qaplan. – Men anı iymatın
üyüreyim busağat. Qaraçı sen qarındaşçığımı qıynağanı kölüne cetmey, dağı da aña çıçhan
tutdurup, başın bedişlik etip turğanına!
– Uğay, uğay! Sağınñan da etme anı. Tutsa, saña eterigi da alaydı.
– Haw, ma bılay, qaçıp toğuz suwdan ötmege edim. Ağaçda menden qarıwlu coqdu, sora
men qayda ese da bir sabançıdan qalay qorqurma!
Kiştik qaplannı igi qozumağa qoyup, sabançığa eltip barğandı. Sabançı wa, ögüzlege
qıçıra, çıbıq cetdire, saban süre bolğandı. Qaplan açı hırıldap: – Sen meni qarındaşçığımı
bılay nek qıynaysa?! Ne qarıwu coq, ne ösümü coq! Hayda, tutuşhan etebiz! – dep tohtağandı.
– Sen aythan, – degendi sabançı. – Alay qarıwumu üyde qoyup ketgenme, alıp keleyim da,
demleşeyik!
– Terk bol, meni zamanım coqdu! – degendi qaplan.
– E, da sen a hıylaçı köreme. Meni üyge çapdırıp, kesiñ a qaçıp keter umut etese, –
degendi sabançı.
– İynanmay eseñ meni terekge bayla da, çap! – degendi qaplan.
Sabançı qaplannı terekge arqan bla ıçhınmazça baylağandı. Sora, bazıq qazıq alıp, tügün
bardıra, qaplannı arığınçı tüygendi. Tüye-tüye, qaplannı ırmah etgendi da, arqanın teşip: –
Küçümü alıp kelsem a qalay bolluq ediñ?! Hayda, ağaçıña quru! – dep qaplannı ağaçha
qıstap iygendi. Kiştig a, hata andan çıqmağança, sabançını ayağına kesin ışıy, tatlı
muruldağandı.
KÜYSÜZ HAN
Bir küysüz han caşap bolğandı.
Ol bir carlı caşnı tuthandı da, zindanña athandı. Caşnı anası, cilyay-cilyay, hanña
barğandı da: – Altın etegiñe baş urama, sıylı han, caşıma cazıqsınmay eseñ da, qartlığıma
hurmet et da, cañızımı ciber, – dep, cal barıp, tilegendi.
– Bir öçüm bardı da, caşıñ aña amal etse, iyerme, - degendi han.
Begewyulle caşnı hanña keltirgendile.
– Ey, cigit! – degendi han. – Men saña bir qoy da, anı aşarıq aşın da bereyim. Bir aydan
bazmanña salıp, tarthan eterikme. Qoyğa et qoşulsa – başıñ taydı!
Caş oho degendi, alay bolğanlıqğa ne eterge wa bilmegendi. Assırı sağış etgenden, başı
hayran bolup, caş oramğa çıqğandı da, bir aqsaqal qartnı körgendi. Sora qatına barğandı da,
salam berip, carsıwun aythandı.
– Caşım, carsıma, – degendi qart, – gatça börü tut da, qoyğa cetmezça taq. Ne igi baqsañ
da, qoy aynırıq tüyüldü.
Caş aqsaqal aythança etgendi.
Qoy aşarğa küreşgenlikge, börüden assırı qorqğandan, aşağanı tatımağandı.
Bir aydan han qoynu bazmanda tarthandı da, qoyğa et qoşulmağanın körgendi.
Oğursuz edi han, alay sözüme ölsem halq ne aytır dep, caşnı başına erkin etgendi.
CETİ AKILMAN
Ceti aqılman bazarğa barğandıla. Bazarda aylana ketip, aç bolğandıla da, cetisi da ceti
ayaq ayran bla ceti qoş qalaç alğandıla. Tınç-ırahat aşar umutda, ala, terek salqınña
kirgendile. Awuzlanır allında qol-bet cuwarğa kereklisin ala da bile edile. Alay suw kim
keltirsin ansı?
Tamata aqılman, turup, bılay aythandı: – Birigiz, çabığız da, suw alıp keligiz!
Alay söz tawuş etgen bolmağandı.
– Ey, hatersiz kültıpısla! – degendi ol. – Alay ese, awzuğuzdan qoysığız söz çığarsağız da,
suwğa ol barlıqdı!
Aqılmanla awuzlarına suw alğança, şum bolğandıla.
Alayğa bir faqıraçı kelgendi da, sadaqa tilegendi. Alay ceti aqılmandan biri da
qımıldamağandı. Faqıraçı köp sağış ete turmay, bir ayaq ayran bla bir qoş qalaçnı aşağandı.
Aña cuq aytmağanların körüp, ol entda bir ayaq ayran bla bir qoş qalaç boşağandı. Alay ete,
faqıraçı ceti aqılmannı ülüşün da aşap, coluna ketgendi. Coluna keterden alğa ol faqıraçı,
ışara-küle, ceti ayaqnı ayran cuğusun ceti aqılmannı betine caqğan edi.
Aqılmanla wa oltura edile şum bolup.
Qaydan ese da alayğa bir kalak it kelgendi. Ol ayran ayaqlanı calap boşağağdan sora,
aqılmanlanı betlerin calap başlağandı. İt tamata aqılmannı betin calay, qalay ese da, tilin anı
awzuna suqğandı.
– Hirrr, hucu qallıq! – dep qıçırğandı ol.
Aqılman nögerleri wa: – Çelek al da, suwğa bar! – degendile birden.
Alay qol-bet cuwğandan ne kelsin, aşarıqları coq edi sora.
CARAŞIWLU KATIN
Bir elde bir carlı caş caşağandı.
İş köllü caş edi ol. Keçe-kün demey, ağaçda otun
etgendi. Etgen otunun eşegine cüklep, şaharğa eltgendi, sathandı. Ol iş edi anasın, kesin da
ayıpsız caşathan. İşi qıyın ese da, caşawuna ökünmegendi.
Bir kişi caşha işekli bolğandı da: «Bu halal qıyını bla caşağan adamğa uşamaydı. Men
munu sınap körmey qoymam», - dep qast etgendi. Etgendi da, kimni da közü qararça baltasın
ol caş kellik colğa athandı. Otun etip kelgen caş colda atılıp turğan baltanı körgendi da,
alğandı.
Kişi buğup turğan cerinden çığıp: – Baltamı tüşürgenme da, anı izley barama,
körgen iş eseñ, - dep sorğandı.
– Sen izlegen balta bu tüyülmüdü? – degendi caş, baltanı kişige uzata.
– Ay, Allah ırazı bolsun! – dep quwanñandı kişi.
Şaharda otunun satıp, haqına aş-azıq alıp, caş üyüne qaythandı da, haparın anasına
aythandı.Anası caşına bek ırazı bolğandı.
Ekinçi kün da caş, eşegin cegip, otunña tebregendi.
Biyağı kişi baltasın colğa athandı.
Caş baltanı cerden alğanlay, kişi buğup turğan
cerinden çıqğandı da: – Aşhı ulan, bügün a balta tapmağanmısa? – dep sorğandı.
– Haw, taphanma. Bu seni baltañ ese, ma, al, - dep caş baltanı ol kişige bergendi. – Maña
kişi haqı kerek tüyüldü.
Ol kişi caşnı aşhı adam bolğanına, öz qıyını bla caşağanına işeksiz bolğandı da: «Ne ullu
nasıpha da tiyinşlidi bu caş!» – dep, Allahha tilek etgendi.
Üçünçü kün da tübegendi kişi caşha. Tübegendi da: – Aşhı ulan, üyürlü bolur zamanıñ
cetip turadı, qadarıñı sınap körürmü ediñ? – degendi. – Men saña bir caraşıwlu qız tabayım,
sen «ho» dey eseñ.
Caş assırı wyalğandan ne «haw» ne «uğay» deyalmağandı. Üyge kelgenley a haparın
anasına aythandı. Anası wa: – Caşım, caraşıwulu qız saña Allah berge edi, andan ullu nasıp
bizge qayda, - dep quwanñandı. – Kim ese da ol kişi bir oğurlu adamdı. Tübeseñ, ırazıma de.
Arada eki kün ozğandı.Üçünçü kün ol kişi caşha tübegendi da: – Ne dep turasa?- dep
sorğandı.
– Aythanıñça qız tapsañ, bek ırazı bolluqma, – degendi caş. Üç künñe keç qalğansa. Ol
men aythan qıznı başha caşha beredile. Toyları bügündü. Toy başlanñınçı cetseñ, kim biledi,
ol qız saña barıp da qalır, - dep caşha bir quruğan şaptal butaqçıq uzathandı. – Ma, al, bir
cuğuña carar.
Caş ol qız caşağan elge çabıp bara, kiyew nögerlege tübep qalğandı da: – Alanla, bu
etgenigiz nedi?! Ol qız bla men ertte söz tawushanbız! – degendi.
Dawur-dawlaş bolğandıla. – Awuz ne da aytır, şağatıñ barmıdı? – dep sorğandı cıyın
tamata.
– Haw, bardı, – degendi caş. – Bu quruğan çıbıqçıqnı otha atayım da, ol küyüp ketse – qız
sizni, çağıp başlasa wa qıznı men elteme.
Caş şaptal butaqçıqnı şıhır otha athandı. Butaqçıq canñan uğay, çağıp, çapıraq etip
başlağandı.
Kiyewlük ne bek adırğı etgen ese da, cıyın tamata Allahnı qadarına boysunmay amal coq
degendi da, cıyının ızına qaytarğandı. Caş a, adetdeça, toy etip, qatınçığı bla caşap
başlağandı.
Künleni birinde guduçula gumuların tonap ketgendile. Çıçhan qabar burhu da
qoymağandıla ala. Endi caş ne etsin? Ağaçha barıp, otun eter edi, alay otunnu ahça etginçi,
açdan incillikdile.
Qatınçığı caşnı amalsızlığın körüp: – E kişi, şaharğa bar da, gırançamı sat. Haqına aşarıq
alırsa, – degendi.
Amalı ne edi, gırançanı da alıp, caş bazarğa barğandı. Bazarda aña bir gosta köseçik
tübegendi da: – Aşhı ulan, gırançañı meni eçkime alış, – degendi. – Cünün satarsa, sütün
içerse.
Caş gırançasın eçkige alışhandı.
– Ey, aşhı ulan, eçkiñi horazıma alışmazmı ediñ? – dep sorğandı ekinçi köse, ızından cetip.
– Ol seni ertten namazğa wyata turur edi. Köremise, kesi da qalay ariwdu.
«Eçki aşhı, alay horaz da aman tüyül», - dep oylağandı da, caş eçkisin horazğa alışhandı.
– Horazıñı iyneme alış? – degendi üçünçü köse. – Qatınçığıñ tigiw eter, eski camar. Kişi da
iylıqmaz sizden, zıqqıllasız dep.
«Kerti aytadı. Horaznı qıçırığından bizge ne? Andan ese qatınçığımı quwandırsam a», –
dep oylağandı da, horazın iynege alışhandı.
Üyge kele, caş qañña köpürçükde abınıp, iynesin suwğa tüşürgendi. Suwğa kirip, iynesin
izlerge iyilgenley, suwğa börkü da tüşgendi. Caş börkünden da quru qalğandı.
Eşegin altından, kümüşden cüklep, alaytın bir bay sawdügerçi ötüp bara bolğandı.
– Ey, alan, suwda ne izleyse?! – dep sorğandı ol.
– İynemi suwğa tüşürgenme da, anı izleyme, – degendi caş.
– İyneni wa qaydan alğan ediñ?
– Horazğa alışhan edim.
– Horaznı wa qaydan alğan ediñ?
– Eçkige alışhan edim.
– Eçkini wa qaydan alğan ediñ?
– Qatınımı gırançasına alışhan edim.
– Ay, nasıpsız a, üyge qalay barlıqsa endi, qatınıñ etiñi çiyley aşar da? – degendi
sawdügerçi, aña can awrutup.- Anı bla da qalmay, börküñü suwğa aldırğansa.
– Qayğırma, sawdügerçi. Anı üçün qatınım maña söz da aytırıq tüyüldü, - degendi caş.
– Qalay aytmaz! Aythannı qoy da, ata üyüñden qıstap iygenin da körürse, teyri-lyazim.
Alay tüyül ese, öçeşeme.
– Da öçeşeyik, – degendi caş da. – Qatınım maña söz aytsa, men
saña üç cıl calçı bolama.
– Aytmasa wa, – degendi sawdügerçi da, – altınım, kümüşüm – seni.
Ekisi da qol tutuşhandıla.
Sawdügerçi: «Haqsız üç cıl işlerik calçı tapdım!» - dep quwanç tıpırlı bolğandı.
Ekisi da caşnı üyüne kelgendile.
Qatınçığı bosağadan oquna carıq ışara: – Gırançamı satdıñmı, - dep sorğandı.
– Haw, – degendi caş.
– Haqına wa ne aldıñ?
– Eçki.
– Bek igi etgense. Cünü, sütü da – hayır. Qaydadı eçkiñ?
– Horazğa alışhanma.
– Neçik igi etdiñ, ertten namazğa wyata turur. Qaydadı horaz? – dep sorğandı qatınçığı.
– İynege alışhanma, – degendi caş. – Eski camarğa iynem bolmay tura edim, da ne aşhı
etdiñ. Berçi, bir köreyim.
– Abınıp, cığılğanma da suwğa tüşürgenme.
– Ah künüm, cuğuñu açıtmay qoyduñmu?! – Körese da, cuq da bolmağandı.
– İyneni izleyme dep suwğa kirgendi da, iyilgenley börkü da suwğa tüşgendi! – dep
külgendi sawdügerçi. – Toba-toba, ol aythanıñ nedi? – dep elgenñendi qatınçıq.
– Ol aythanım a – börkün da suw alıp ketgendi! – Ullu Allah, miñ şuqur saña! – degendi
caş qatınçıq.- Suw kesin da alıp ketmegeni wa!
Sawdügerçi, içi küye, eşek cügü altın haznasın caşha berip, coluna ketgendi.
KARINDAŞLA
Bir elde er bla qatın caşağandıla. Carlı caşağandıla, qolaysız. Alanı eki caşları bar edi.
Zaman oza, caşla ullu bolğandıla, birer üyür da qurağandıla. Kiçi qarındaş ata-anası bla
qalğandı, tamataları wa, el qıyırında üy salıp, arı köçgendi.
Tamata qarındaş bir bayğa calçı bolğandı. Beş cıldan eki ögüz bla saban ağaç qurap,
qıynalsa da, sabiylerin aç etmey ösdürgendi.
Kiçi qarındaşha da tınç tüyül edi üyür keçindirgen. Sabiylerinden sora da, ol ata-anasına
qaray edi. Bir cıl a, cawun cawmay, saban küyüp qalğandı. Eki qarındaş da sabanlarından
cıyğan arpa onuşar qapçıq bolğandı – can saqlarçı bir.
Tamata qarındaş: «Kiçimi üyürü ullu, atam, anam da anı üsünde. Tirlig a az. Men aña
boluşurğa kerekme. Kesine aytsam, alırğa unarıq tüyüldü» – dep oylağandı. Sora, qarındaşı
körüp qoymazça, keçe belinde bir qapçıq arpanı da kötürüp, kiçisine tebregendi.
Keçe qarañı edi. Tamata qarındaş cük kötürüp barğan bir adamğa da tübegendi,alay kim
bolğanın esleyalmağandı. Ol kiçi qarındaşını gumusuna caşırın kirip, qapçığın anı
qapçıqlarına tayandırıp ketgendi.
Üyge qaytıp kelse, qapçıqları – on. «Birin qarındaşıma eltip kele uşaymada, bu ne
alamatdı?» – dep tamata qarındaş seyir etgendi. Sora qapçıqlarından birin kötürüp, kiçisine
tebregendi.
Kitip bara, tamata qarındaş birewge türtülgendi. Qarasa, ol a kiçi qarındaşı.
– Keçe belinde, qapçıq da kötürüp, qayrısa? – dep seyirsinñendi ol.
İş a bılay bolğandı. Kiçi qarındaşı da: «Tamata qarındaşım qış qatıqsız qıynallıqdı,
üydegisi-üyürü, tirligi da tirligimden osal edi. Men qalay-alay bolsam da, ol aç bolmasın» dep oylağandı. Sora qapçıq arpanı da sırtına alıp, keçe belinde tamata qarındaşına
tebregendi.
Ekisi da bir birlerine haparların aythandıla da, köz caşları betlerin cuwa, qatı
quçaqlaşhandıla.
Ma, qarındaşla deseñ!
ÇÖRÇEK KATIN
Bir carlı kişini bir ariw qızı bar edi. Anı tilep kelgen caşha qız: – Men çörçek qızma! – dep qoya
edi.
Çörçek qatın a kimge kerekdi!
– Qızım, üyde qalıp qalasa, - dep atası bek carsığandı, qılığın türlendiralmağandı ansı.
Ol ariw qıznı haparın bir caş eşitgendi. Eşitgendi da, anı tiley barğandı.
– Ala eseñ, barayım, aşhı caş. Alay men çörçek qızma! – degendi. – Qılıq eterme da tururma.
– Qılıqsızlığıñ a nededi? – dep sorğandı caş.
– Bir birde men kesimi biyçe qız sunuwçuma! – degendi qız.
– Da meni qılığımı da bir da surama, – degendi caş da. – Bir birde men da kesimi urğan teli
sunuwçuma.
Da sora biz kelişip caşayallıqbız, - degendi qız. Caş ol ariw qıznı alıp, caşaw etip başlağandı.
Saban cetip, anı orurğa cañı qatınlı caş izew çaqırğandı. Qoy soyup, uça bişirgendi da: – Tüşge
bu uçanı cılılay keltirirse, - dep ketgendi.
Eri sabanña ketgenley, qatını ariw da kiyinip, küzgü allına olturğandı da, közlerine, qaşlarına
qına sala, tüşge deri bulcuğandı. İt uçanı elte turup da tepmegendi cerinden.
Tüş bolğandı, izew arığandı, uça wa coq.
Caş, atın çapdırıp, üyge cetgendi da, atdan sekirip tüşüp, üyge kirgendi. Üyge kirse, qatınçığı
küzgü allında qoqalana, mölek körümdüsüne süyüne tura edi.
– Qatın, bu küz qazawatda olmudu qayğıñ? – dep açıwlanñandı caş. Ol a: – Alan, ne qıçırasa
bılay? Tuthan qılığım bardı degen edim da, unuthanmı etgense? – degendi, erin sansız etip.
– Da qalay açıwlanmağın, el allında başımı cerge qaratdıñ. İzew cıyın, anı aç qoyarğa
caraymıdı?! Qaydadı uça, kesim elteyim? – degendi caş.
– İt alıp ketgen edi, - degendi qatın, közün küzgüden ayırmay.
Da sora, bağalıçığım, tuthan qılığım a meni da bardı degenim esiñde bolur, cançığıña tiymesin, dep çörçek qatınçığın qamiçi bla yaşhı tüygendi.
– Qor-sadağañ bolayım, öltürese, qoy! – dep calınñandı sora ol, çörçekligin unutup.
Ol künden sora ol ariw qatınçıq erin bir da mudah etmegendi.
ALTIN BALTA
Bir elde üç qarındaş caşağandı.
Ala caşay turğandıla da, ayırılırğa onow etgendile. Tamatağa – üy, ortançığa - eki ögüz bla
saban ağaç, kiçige wa – cawur eşek cetgendi.
Ne eterik edi kiçi qarındaş, eki tamatasına calğa tohtağandı. Alay bolğanlıqğa ala anı üsüne,
başına qarağannı qoy, qarnın da toydurmağandıla.
Bir col tamata qarındaşı kiçisine: – Sırtıñdan tüşüp turma da, ağaçha barıp, qışha otun et! –
degendi.
Etmey a ne amal! Atasını baltasın, bir col azıqçıq kibik da alıp, kiçi qarındaş ağaçha ketgendi.
Üç kün otun etgendi caş. Arıp, aç, suwsap da bolup, ol çerekge enñendi. Alay ayağı tayıp ketip,
ol suwğa cığılğandı. Baltasın tüşürüp, batarğa da azdan qalıp, kiçi qarındaş cağağa küçden çıqğandı.
Bir kesek soluw alğandan sora, caş baltanı suwda köp izlegendi, alay tabalmağandı. Endi ne etsin
caş, baltasız qalay barsın üyge? Qarındaşları öltürüp qoyarla da!
– Ne aman kün tuwğan edim duniyağa! – dep qıçırğandı ol, caşawuna ökünüp. - İt da caşamaydı
meniça!
Alaylay ağaç içinden, aq saqalı da beline cete, bir qart çıqğandı da: – Ne bolğandı, aşhı ulan,
nek mudahsa? – dep söleşgendi.
– Da mudah bolmay ne eteyim, baltanı suwğa tüşürgşenme da, tapmayma? – degendi caş. –
Qarındaşlarım qırs adamladıla, caşawsuz eterle.
Aqsaqal qart: – Baltañ bumudu? – dep, caşha altın balta körgüztgendi.
– Uğay, - degendi caş. – Meni baltam altın balta tüyül edi.
– Sora bu bolur, - dep qart kümüş balta uzathandı.
– Hurmetli aqsaqal, maña kişini ırıshısı kerek tüyüldü, - degendi caş.
– Bayam, budu sora! – dep aqsaqal qart caşha temir balta uzathandı.
– Haw, hurmetli tamata, kesi oqunadı. Allah ırazı bolsun saña, ansı başım balahha qala edi! –
dep qartha ullu ıspas etgendi kiçi qarındaş.
– Sen tüz adamsa, anañı sütünden halaldıla bıla saña, - dep aqsaqal qart baltalanı üçüsün da
caşha bergendi. Bergendi da, dump bolup qalğandı.
Kiçi qarındaş otun da etip, baltaların da alıp, üyge qaythandı da, qartnı haparın aythandı.
Tamata qarındaş anı eşitgenley, qatınına col azıq etdirip, atasını baltasın da alıp, ağaçha
ketgendi.
Tamata qarındaş çerekge cete kelgenley, baltasın suwğa sızğandı. Otun edi deydi anı qayğısı!
Sızğandı da: – Ey, bılayda adam balası bar ese, baltamı suwğa tüşürgenme da, tabalmayma, oy, bir
boluşluq! – dep qıçıralğanın qıçırğandı.
Biyağı aqsaqal qart kelgendi da: – Ne bolğandı, aşhı ulan, ağaç canıwarlanı alındırıp qoyasa
da? – dep sorğandı.
– Atamı baltasın suwğa aldırğanma sora qıçırmay ne eteyim?! – dep sıtılğandı tamata qarındaş.
– Bumudu? – dep qart aña altın balta körgüztgendi.
Tamata qarındaş, közleri cana, qolları qaltıray: – Haw, budu! – dep altın baltağa uzalğandı. –
Birgesine kümüş balta da bolurğa kerek edi, kümüş baltam a qayda?!
– Ötürük aytasa! – dep çamlanñandı aqsaqal qart, - seni baltañ suwdadı, kir da izle!
Ne edi amalı – kirgendi. Alay ne köp izlegen ese da tamata qarındaş baltasın tabalmağandı.
Ağaçha, nasıp sınap, ortançı qarındaş da barlıq edi, alay baltasız ne qıymat ansı.
TİŞİRIW HIYLYA
Bir kişini bir da bir ariw qatınçığı bolğandı da, menme degen bir biy ulu aña bel buwup
aylanñandı. Uzaqdan közü-qaşı bla söleşe, tap tüşse wa anı qulaqçığına ariw sözle şıbırday turğandı.
Sadaqa cıya aylanñan bir qart biy ulunu muratın bilip edi. Ol caşnı qatına barğandı da, sadaqa
tilegendi. Kete turub a: – Tişirıwnu hıylasından seni Allah saqlasın, – degendi caşha.
Biy ulu, açıwlanıp: – Ne hıyla hapar aytasa? Qayda tişirıwğa allay aqıl?! – degendi.
Biy ulunu cuwabı ol tişirıwğa ötgendi da: «Saña bir issi qapdırmasam, men da men tüyülme!» dep qast etgendi. Sora gınttılı biy uluna, közü-qaşı oynay, ariw ışarğandı.
Biy uluna qanat bitgendi.
– Ariwka, qonaq eter bolsañ, üyüñe barır edim! – degendi tawkel.
– Er kibigim uzaq colğa atlanıp turadı da, ol ketgenley kelirse, – degendi qatınçıq coyqullanıp.
– Qaçan ketedi?! – dep sorğandı biy ulu, mıyıq tübünden ışara.
– Bügün!
İñir qarañısında gıttılı biy ulu caş qatınçıqğa kelgendi. Ala aşarğa olturğanlay, eşik qağılğandı.
– Eriñ ketgen uşaydı da! – degendi ol qayğa qalıp.
– Qarındaşım bolur. Kübürge kir ansı ol ekibizni da öltürlükdü! – dep qatınçıq guzaba etgendi.
Caş kübürge kirgendi da, qatınçıq kübürnü kiritin etgendi. Sora eşikni açhandı da, erin
iynaqlay, erkelete, aş qaññağa olturthandı. Qatınçıq, ospar biyni cüregi carılsın dep, ol eşitirça ullu
söleşe edi. Sora qoqalanıp: – E kişi, sen maña kerek tüyülse! – degendi.
– Ol degeniñ?! – dep abızırağandı eri.
– Biy uluçuq meni amaltın öle turadı. Men biy ulun taba, seni ne eteme!
– Ne biy uluçuqdu ol?! Kesi da qaydadı?! – dep, qamasına cabışıp, sekirip turğandı eri.
– Kübürde. Ma açhıçı, iynanmay eseñ, aç da qara!
Biy ulunu canı quruğandı.
Qanı qartıqğa sıyınmay, eri açhıçnı sermep alğandı. Eri açhıçnı alğanlay, qatınçığı harh etip
külgendi da, eri abızırağandı.
– Bu etgeniñ nedi? – dep sorğandı sora ol.
– Teliçik, sen oynağannı da bilmey köreme?! – dep külgendi biyağı.
Aña qoşulup eri da harh etip külgendi. – Alay oynarğa caraymıdı? Atılıp, çaçılıp qala edim da!
Erttenlikde eri işge ketgenley, qatınçıq gınttılı biy ulun kübürden çığarğandı da: – Aşhı ulan, –
degendi ol, – bildiñmi endi tişirıw hıylya ne bolğanın? Biyme, çıraylıma dep, tişirıwnu namısı bla
oynama, anı kölün sındırma. Endi bar! Alay esiñde bolsun: başha tişirıw keçmezge bolluqdu.
SİZ ANI NESİN BİLESİZ?
Ne bolğan ese da, Hocanı kökbaş eşegi tañña ölüp çıqğandı. Hoca eşegin qalay süygenin a kim
bilmey edi! Ölgen eşegine cüregi assırı qıynalğandan, Hoca, başın tüye, qıçırıq etip cilyağandı.
– Ayıp tüyülmüdü saña, bu etgeniñ nedi? – dep söleşgendile honşuları. – Bir haram hayıwan
üçün kesiñi nek öltürese?
– Siz anı nesin bilesiz?! – degendi Hoca cilyay. – Sizge hayıwan bolğanlıqğa, ol maña adamdan da
bağalı edi.
– Qoy-qoy, Hoca, tüz alay eterse deb a turmay edik!
– Etib a ne etgenme? Eşegime cilyayma da, anı da oğuramaysız!
– Bizni eşegiñe teñ etip, dağıda sen ullu söleşese, - dep kölqaldı bolğandıla kelgenle.
– Hurmetli honşularım, meni salpıqılaq eşegim maña ne sıylı adamdan da bağalı edi. Tap
atamdan da! Men carlı eşegimça qaysığız carağansız maña? Birigiz da uğay! Dağıda carlı eşegimi
cilyawun eterge qoymaysız, – dep tırman etgendi Hoca.
CİGER KATIN
Bir elde bir ciger qatın caşağandı.
Baş iyesi ertte ölüp ketgenlikge, ol sabiylerin aç-calanñaç
etmey ösdürgendi. Anı aqılına, etimligine seyir etmegen coq edi. Qartla oquna anı bla keññeşip
bolğandıla. Qatı, alay tüzlüknü süygen tişirıw edi ol, aythanından bir kişi da çıqmağan. Tul qatınnı
haparı bir sawdügerçi caşha cetgendi.
«Men da men tüyülme, ol qatınnı ernin qapdırmasam!» - degendi da, qatın caşağan elge
kelgendi.
– Seni bek mahtaydı halq. Etimlise, cigerse, aqıllısa deydi. Aythanıñdan bir adam da çıqmaydı.
Alay men seni oñlarma, uğay dey eseñ a öçeşeyik!
– Men bir carlı qatın, saña qalay teñ bolayım? Alay öçeşmey bolmay eseñ a, ne amal, öçeşeyik.
– Qalay öçeşebiz?! – degendi caş,horlarığına artallı da şegi bolmay.
– Ertten bla künnü çıqğanın kim alğa körse da, ol horlağanña sanallıqdı.
– Hılikkyamı etese, ol sabiy öçnü maña qalay aytasa?!
– Haw, ol sabiyge da öç tüyüldü, alay, aşhı caş, tişirıw betimi et, -degendi.
– Da oho. Öçge wa ne salabız? – dep sorğandı sawdügerçi.
– Kim qıtdırsa da, ol saw cılnı at orun kürep turluqdu, - degendi qatın.
Hıylağa usta sawdügerçi kesin qatıña aldatır kişi tüyül edi: ol keçe ortasında turğandı da, üy
başha çıqğandı. Sora kün çığışha aylanıp, künnü çığarın saqlağandı.
Tul qatın a horaz qıçırğınçı töşeginde rahat cuqlağandı. Sora turğandı da qol-bet çayqağandı.
Endi tañ atadı degen çaqda arbazğa çıqğandı da: – Qoluña kürek al da, at orunña bar! – dep
buyurğandı sawdügersi caşha.
– Kün alıqa çıqmağandı sora men saña qalay horlatdım?! – dep seyirsinñendi sawdügerçi.
– Kün çıqmağan ese artha burul da, Aq qaya başına bir qaraçı! Kün Aq qayanı başın cim-cim
cıltıratıp tura edi.
Ne eterik edi sawdügerçi, qoluna kürek alğandı da at orunña kirip ketgendi.
MİÑ ÖTÜRÜK
Bir bay bla bir carlı colnu ketip bara bolğandıla. Baynı ahçası bar edi, carlını wa – uwuç
unçuğu. Colda keçikgendile da, terek tübünde qalırğa onowlaşhandıla.
Carlı kişi terk oquna ot
tamızğandı da, unçuğun iylep, güttü etgendi. Sora otda qızdırıp, şıhır tübüne – külge suqğandı.
– Güttü bişgendi, eki teñ eteyik da aşayıq,- degendi carlı kişi.
– Bişgen a bolur, alay ekibizge azlıq eterikdi ansı, - degendi bay, hıylya etip.
– Da sora ne eteyik da? – degendi carlı.
– Kim igi ötürük aytsa da, ol aşasın!
– Oho, – degendi carlı kişi mıyıq tübünden ışara, – sen aythanlay bolsun. – Meni atam, – dep
başlağandı bay, – qatın ala turup, men da kiyew nögerleni birgesine edim. Cüz bolup barğan edik
da, qaythan a beşcüz etdik. Arbazda toy-oyun, aşarğa wa cuq da coq. Gumuda cüz buday bürtük
asıralıp tura edi da, anı qazğa cüklep, tirmenñe eltdik. Aşasın, solusun dep, qaznı suwğa iydim. Un
tartılğanlay, qaznı sürüp keleyik dep, suwğa barsaq, anı eki qabırğasın da çaqan aşap. Atam qamiş
eşip, qaznı qabırğaların camadı da, üyge qaytdıq. Qaytdıq da, qaznı soyup, löqum-hıbırt bişirip,
carağan toy etdik.
– Meni atamı, – dep başladı carlı da, – on miñ bal batmanı bar edi. Ol bal çibinleni ertten sayın
otlarğa sanap iyiwçü edi. İñirde da sanap cıyıwçu edi batmanlağa. Bir col a bir bal çibin kelmey
qalğandı. Atam anı köp izlegendi, alay tabalmağandı. Törtünçü kün bal çibinibiz, boynu da aşalıp,
üyge kesi kelgendi. Bir essiz kişi anı ögüz bla birge saban ağaçha cegip, saban sürgen köre edim.
Atam hakimge birğandı da, qozladan bla tatiyden darman etdirip, bal çibinibizni carasına caqğandı.
Carası saw balğandı, alay boynunda bir ullu qoz terek bitgendi. Anı tübüne cay çillede saw elni malı
sıyınñandı. Bir col atam ol terekni tübünde cuqlap qalğandı. Terek butaqğa qonñan qarğa
awzundan qozun tüşürgendi da, ol qoz atamı başına tiygendi. Atam a, açıwlanıp, qarğanı topraq
tuğul bla urğanlay, anı eki kanatı da eki ariw özen bolup qalğandı. Bal çibinlerinden ekisin saban
ağaçha cekgendi da, saban sürgendi, urluq sepgendi. Ertten bla atam cetgen budaynı çala turğanlay,
ayaq tübünden qoyan qaçhandı. Ol çalğısın sızıp iygendi da, çalğı sap qoyannı art butuna
çançılğandı. Qoyan qaçıp, çalğı – çalıp, biz gıstı baylap, iñrge işibizni boşaybız da, atabız qoyannı
tutup tüyüp başlaydı. İçinden bir qağıt çıqğınçı tüyedi. Qağıtnı açıp qaraybız da, anda wa… - dep
carlı közlerin hıylya süzgendi. – Anda wa… – Anda wa ne?! – dep sorğandı bay, andan arı tözalmay.
– Anda wa carlığa – güttü, bayğa – zuqku çibin dep cazılıp edi.
Carlı, bal tatdırıp, güttüsün aşağandı, hıylaçı bay a awuz suwların cuta qalğandı.
AHIRATDAN KELGEN
Bir elde bay sawdügerçi caşağandı. Bir col sawdügerçi satıw eterge bir uzaq şaharğa ketgendi.
Ol ketgenley, sadaqa tiley, üyüne bir carlı kişi kelgendi.
– Ay harib a, bılay aman qayda tozurağansa? – dep sorğandı sawdügerçini qatını. – Üsüñ zıqqıl,
qarnıñ – aç.
– Qoy, soram, egeçim. Ahıratdan kele turama. Anda sınathan zarawatlıqlarına adam tözüp amal
coqdu, - dep cilyamsırağandı paqıraçı. – Tambla arı qaytmay amalım coqdu. Oy, menden carlı
bolurmu bu eki da duniyada?!
Paqıraçığa canı awrup, qatın terk oquna eki tawuq bişirip, qañağa salğandı, boza da keltirgendi,
üç tümen ahça da bergendi. Sora: – Canıña qurman bolayım, meni atamı körgen iş a bolurmusa? –
dep sorğandı qatın. – Qarasaqal, keñmañılay, kelbetli kişi edi ol. Bir ay boladı ol arı ketgenli.
– Körmey a! Bir cerde turabız sora qalay körmezem.
– Qalaydı da harip? – dep sorğandı, adırğığa qalıp.
– Egeçim, aman bolğandı. Aşı-suwu coq, üsü-başı tozurap, bek qıynaladı, - degendi paqıraçı.
- Qoruñ-sadağañ bolur edim, aşhı kişi, sen atama bir cuq ala barsañ edi, - dep calınñandı
sawdügerçini qatını cilyay.
– Nek eltmeyme, egeçim? Sen qızğanma ansı, saw arba cükleseñ da eltirme.
Sawdügerçini qatını eki ögüz cegilgen arbağa toğuz maşoq buday, toğız maşoq tarı, toğız maşoq
un, toğız pud caw, toğuz pud bişlyaq, toğuz qawum kiyim, toğız börk, toğuz qawum çabır salğandı.
Qoluna da toqsan tümen bergendi.
Paqıraçı, nasıbına quwana, ögüz arbağa minip, eline ketgendi, sawdügerçi wa, alış-beriş etip,
üyüne qaythandı. Qaytsa, qatını tögülüp cilyay tura edi.
– Ne qan cawğandı, qatın, nek taralasa bılay? – dep sorğandı sawdügerçi.
– Men cilyamay, kim cilyasın. Ahıratdan bir adam kelgendi da: «Atañ aşdan öle turadı», degendi sora, - dep haparın başdan ayaq aythandı.
– Cel azığı etip qoyduñ da ırıshımı! Tıpırıñ quruğan, qayda körgense sen ol duniyadan adam
kelip?! Özüz arba bla ahıratha barğannı wa qayda eşitgense?! – dep hahay ete, bek igi atın cerlep,
sawdügerçi paqıraçını ızından sürülgendi.
Paqıraçı ızına qaray bara bolğandı da, colnu buqu etdirip kelgen bir atlını körgendi. Sora: –
Teyri, bu qıstaw atlı igilikge kelmeydi, – dep, arbasın ağaçha burğandı. Ögüzleni tuwarğandı da,
otlarğa boşlağandı, kesi wa, «ahıratha» eltip barğan börklerinden birin alıp, colğa çıqğandı.
Sawdügerçi paqıraçığa cete kelgenley:
– Bılaytın awur cüklenñen ögüz arba ötüp iş
körmegenmise?! – dep sorğandı.
– Körgenme. Arbası, ögüzleri da bir alamat kelbetli kişi ozğan edi.
– Erttemi ozğandı?- dep guzaba etgendi sawdügerçi.
– Sen cetallıq tüyülse, - degendi paqıraçı. – At cürüte bilmeyse. Cetseñ da, sen aña etallıq coqdu.
– Da sora qalay bolsun da?! – degendi sawdügerçi amalsız.
– Men boluşur edim, alay bılaydan keter amalım coqdu. Biyim uwdadı. Lyaçinin a maña amanat
etip ketgendi. Bu börk içindedi lyaçin, –degendi.
– Börküñü maña ber, – degendi sawdügerçi. – Lyaçin maña amanat bolsun.
Sawdügerçi atından tüşgendi da, paqıraçını mindirgendi.
– Qayda da lyaçinni uçurup iyerse! – dep paqıpaçı, qamiçi oynata, cortup ketgendi.
Köp saqlağandı sawdügerçi, alay ne ol adam coq, ne anı biyi coq. Sawdügerçi, şekli bolup, börk
içine qolun suqğandı. Alay sawdügerçi quru börknü içinde ne tabarıq edi. Ol adam anı sırtlap
ketgenin añılap, sawdügerçi üyüne muğurayıp qaythandı. Qaythandı da: – Atımı içi küyüp, uruçunu
cetalmadım, - dep qatınına ötürük aytıp qoyğandı.
HAN BLA USTAZ
Qayda ese da birde bir han caşap bolğandı. Anı bir aqıllı ustazı bar edi. Bir kün han ustazını
kölün alama dep, anı namısına ullu qurmanlıq etgendi. Ol quwançda hanşu qıralladan da bar edile
qonaqla.
Ne aydırasa, aşarıq, içerik erkin, qartla alğış ayta, caşla tepsey-oynay, hannı kölü carıq.
İçgi tatığan han ustazına: – Hurmetli ustazım, – men kesimi senden ullu etmeyme, sora sen
kesiñi meni bla erkin nek cürütmeyse? Tatlı teñiñeça çam et, oynap aythanıñ osparlıqğa
tergelmeydi, – degendi.
– Han bla oynar umut etgen başsız qaladı, – degendi ustaz, – Men a başım cerinde tursa süyeme.
– Sen çoçhasa, bağalı ustazım! – dep külgendi han. – Hayda, hanıña et bir çam!
– Sen a, cüyüshan, fayğambarğa uşaysa! – degendi ustaz.
– Men aşarğa, içerge süygen bir sayaq han, fayğambarğa qalay uşar edim?! Anı qoy da hanıña
bir igi çam etçi! – dep qıshandı han ustazın biyağı.
– Hurmetli hanım, çoçha calan da çoçhanı köredi, fayğambar a saw duniyanı.
Han kef edi da, ustaz aythannı añılamağandı. Han ustazına çoçhasa dep, çoçhağa kesi uşap
qalğandı.
ŞAHAR BAŞÇI
Bir uzaq qıralda bir oğursuz şahar başçı caşağandı. Adamla, anı genezirligin kötüralmay,
başha cerlege köçüp bara edile.
«Teyri, bu işden tüyüldü!» - dep oylağandı qadiy. Sora bir qawum ışañılı adam bla bir tilli
bolup, caşırın onow etgendi.
Ol künnü ertteninde qulladan biri, töredeça, şahar başçığa şay keltirgendi. Ol, şaynı qaññağa
salğandı da, kerilip şahar başçını cayağına urğandı.
ekinçi kere da urğandı.
Şahar başçı es cıyarğa, qulu anı cayağına
Kesi ömüründe allay uçuzluq, sınıqlıq sınamağan şahar başçı açıwdan
«tars» dep carılırğa azdan qalıp, hahay-qıçırıq etgendi.
Dawurğa qalawurla çabıp kelgendile da: – Ne bolğandı da, ne etebiz, cüyüshan? – dep allında sir
qathandıla.
– Bu naçasnı asmaqğa asığız, meni cayağıma urğandı! – dep buyurğandı ol. Alay qalawrlanı biri
da cerinden tepmegendi.
Şahar başçı, qanı qartıqğa sıyınmay: – Bu quldan tuwğan qul meni
cayağıma eki kere urğandı. Bir uğay, eki kere! Munu qoynuça soyuğuz busağat deyme men sizge! –
dep qıçırğandı biyağı, tawuqça qarıla.
– Sizni ulluluğuğuz, cüyüshan şahar başçı, endi çuruq kiriñe cetmegen sıysız quluñ seni cayağıña
urur dep men qalay iynanayım, - degendi tamata qalawur.
Şahar başçı bılay bedişlik tüşünde da bolmağan edi. Awzu ot qusa, ne aythanın kesi da añılamay
edi endi.
Qulladan biri şahar başçını üyüne çabıp barğandı da: – Atağızğa ne bolğan ese da bolğandı, biz
anı tutup tıyalmaybız, – degendi. – Şaşıp qalmağa edi, harip.
Caşı atasına çabıp kelgendi da, hahay-qıçırıq eşitip, eşik cepiden otowğa caşırın qarağandı.
Qarasa, atası qolu cetgen zatnı qabırğağa ura da çaça, ayağı cetgen zatnı tabanı bla ura da uwata
turğanın körgendi. Ol, şaşmay, quturğan itge uşay edi.
Caş otowğa kirgenley, atası: – Bu sıysız qul meni cayağıma urğandı, busağat başın taydır! – dep
şahar başçı qulladan birin körgüztgendi.
– Sabır bol, atam. Quluñ seni qalay urur edi? Assırı köp işlegenden bir aman awruw tabasa,
soluğan da ete tur, – degendi caşı.
Şahar başçı caşı aña alay eter dep turmay edi.
– Sen da meni şaşhanñamı sanaysa?! Sen bu qullağa uğay, ataña iynanırğa kerek ediñ! Quru
közümden! Bügünden arı sen meni caşım tüyülse! – degendi alınıp-quturup.
Caşı hakimni alıp kelgenin körgende wa, şaşarğa cetip qalğandı. Endi şahar başçı tüyüşürge
çaba edi.
Hapar hanña cetgendi da, han bir hapar bilip kel dep özürün aña iygendi. Özür şahar başçığa
kelgendi da: – Qalaydı sawluğuñ? Han tıñısız bolup iygendi meni saña, – degendi.
– Meni sawluğumu hatası coqdu, sıylı özür, awruğanla başhaladıla, alay-bılay bolluqla! – dep
qıçırıp başlağandı biyağı. Özür baş çayqay: – Saña solurğa kerekdi, sawluğuña assırı ullu köllü
bolasa, –degendi. Sora şahar tamatağa bir oğurlu adamnı ayırıp, ızını ketip qalğandı.
Ol künden sora eski şahar başçını söleşip kişi da körmegendi. «Kertisi bla da menmi şaşhanma,
oğese alamı telidile?» - dep oylay edi ol, tapçanña sırtından tüşüp.
TÜŞ Bir ullu şaharda bir caş üyür bir da tatlı caşay edi dep aytıw alaydı. Alanı bir birlerinden
tashaları bolmağandı.
Bir keçe qatın tüşünde bir kişini körgendi. Ol anı qatı quçaqlap, zor bla uppa etgendi. Qatın
qıçırıq-hahay etip wyanñandı da, eri: – Canım, bılay nek elgendiñ?! – dep sorğandı.
Qatın es cıyğandı da, tüşün erine aythandı.
– Bügünden arı sen maña qatın tüyülse, keltirgeniñi da al da, üyüñe ket! – dep açıwlanñandı eri.
Qatın, eter amalı bolmay, tüzünley hanña barğandı.
– Tüşümde meni şaytan aldağanı üçün, erim meni üyünden qıstap iygendi, – dep tarıqğandı ol.
Han a: – Tüşüñde bolğan ese da, sen eriñi cerge qarathansa. Eriñ seni üyden qıstağanın tüz etgendi!
– dep qoyğandı.
Ne eterik edi carlı qatın, cilyay-cilyay, ata üyüne qaythandı.
Hapar hannı qarındaşına cetgendi. Ol qadiy edi da, nasıpsız qatınña boluşurğa qast etgendi.
Qadiy boluşluqçularına birer kürek, birer ılıthın da berip, alanı şahar hunağa eltgendi da: – Endi
munu tübün qazığız! – dep buyurğandı.
Şahar hunanı tübün qazdıra turğan qadiyni körüp han: – Qarındaşım, bu etgeniñ nedi? – dep
sorğandı.
Qadiy a ışarıp: – Bağalı han qarındaşım, men tünene keçe atabıznı tüşümde körgenme. Ol maña
bu hunanı tübünde sıyınñısız hazna bardı, degendi da, bılayın andan qazdıra turama, - degendi.
– Oy, carlı qarındaşım, sen başıñı qayda qoyup kelese? – dep tıqsığandı han. – Huna tübünde
altın hazna bardı dep sen tüşüñe qalay iynandıñ?
Aqılman qadiy han qarındaşına: – Tüşüñde sen kesiñi şaytanña aldathansa dep carlı qatınnı
erinden ayırğan sen tüyülmüse? Sen iynanñan tüşge men a nek iynanmazğa kerekme? – degendi.
Han etgen tersliginden wyalıp, ol qıstalğan qatınnı eri bla caraşdırğandı.
HAN BLA TEMİRÇİ
Bir ullu şaharda bir usta temirçi caşağandı. Anı bazar ginciça, bir ariw qatınçığı bar edi.
Temirçi caş qatınçığın bir da bolmağança bek süygendi. Qatınçığı da ansız bir kün da caşayallıq
tüyül edi.
Baş iyesi gürbecige ketse, caş qatınçıq üy tizginin cıyğandı, arbaz sıypağandı, tawuqlağa
qarağandı, aş etgendi. Bir da boş turmağandı. Eri kelir zamanña wa, ariw da kiyinip, anı arbazda
saqlağandı.
Bir kün han, cıyını bla uwdan kele, ol ariw tişirıwnu körüp, aña közü qarağandı. Endi han, ne
da etip, temirçini qatınçığın sıyırırğa kerek edi.
Han qalasına kelgenley, barçı-kelçisin çaqırtıp: – Temirçige bar da bılay ayt: «Ullu hanıñ
erttenñe miñ çuruq çüy et dep buyurğandı! Etmeseñ a, başıñı qıyparıqdı de!» - degendi.
Hannı keleçisi temirçige kelip, hannı buyruğun sözü sözü bla aythandı.
Temirçi allay uwaq çüyçükleni ançasın üç künñe da etallıq tüyül edi. Qatınçığı, kesi da ölgen ölü
bolup, tañña köz qısmay çıqğandıla.
Ertten bla ertte tışından birew söleşgendi.
– Bayam, ol hannı adamıdı. Hayda, ol duniyada carıq betli tübe-şeyik, - dep, boynuna çulğanıp,
açı cilyağan qatınçığından küçden ayırılğandı.
– Hurmetli temirçi, tüz busağatçıqda ullu hanıbız ölüp qalğandı. Anı atası sal bashıç eterge tört
ullu çüy et dep tilegendi, - degendi.
Quwançlı temirçi hannı barçı-kelçisin bir sağatdan kelirse dep aşırğandı da, qolların kökge
cayıp: – Ey, Qudureti Ullu! Miñ şuqur saña, sen carlıla canlı da bola köreme! – dep Allahha
salawatla salğandı.
BALTA NOHTABAW Bir elde bir bay bla bir carlı kişi caşağandı. Ala honşula edile. Bir caz
bay honşu carlı hanşusunu cerçigini ekiden birin sabanlığına qoşup qoyğandı.
Carlı kişi, eter amalın tawusup, qadiyge tarığa barğandı. Qadiyge barırdan alğa ol, baltasın cütü
bilegendi, sabın süyek kibik sıydam etgendi. Ol balta carlı kişini qadiyge nohtabawu edi.
Hıylaçı bay anı sezgendi da, iñir qarañısında qadiyge tanasın sürüp barğandı.
Ekinçi kün qadiy ekisin da törege çaqırthandı. Carlı kişini, qadiy anı canlı bolluğuna artal da
şegi coq edi: birinçiden – cer anı ceri edi, ekinçiden a – balta nohtabaw.
Qadiyni bay canlı bola turğanın körüp, carlı kişi: – Hurmetli qadiy, sen bizni dawubuznu cütü
balta cañı bişlaqnı qalay kese ese da, alay kes, - degendi balta nohtabawun anı esine sala.
Qadiy a mıyıq tübünden ışara: – Da ne eteyim, cañı qırdıqdan toyğan tana arbazğa çıqğanlay,
baltanı sabın boyap qoyğandı, - dep, bay kişi aña tana bergenin bildirgendi.
KİMDİ ÖKSÜZ?
Cılğıçı qartla el nığışda uşaq ete bolğandıla. Gına degen bir gırhı kişiçik: – Caşar kerekli ölüp
ketdi Qıden harip, - degendi tayağı bla cer çuçhuy.
– Teyri carlı wa caşçığı – Taro bolğandı, - degendi anı qatında olturğan hıbırtton çüysaqal a. –
Endi ol qalay caşaw etsin?
– Boş qayğırasız, el anı açdan öltürmez, - degendi quşburun Tebo wa. – Adam öksüzge onaltı
cıllığına deri sanaladı. Aqıl-balıq bolurğa aña köpmü qalğandı deysiz.
– Qaynaydı Taro. Bir-eki cıldan ol öksüzlükden çığar. Gıçıdı carlı ansı, - degendi çam eterge
süyüwçü Tarüg a.
– Gıçı wa nek? – dep seyirsinñendile nığışçıla.
– Ollahiy-lyazim, allay qatın bla caşağan ölüp ketginçi da öksüzdü, - degendi Tarük.
OSPAR ATLI
Nığış allında bir qawum caş uşaq ete bolğandı. Bir kef atlı, qamiçi oynata, alanı üslerine urup
barğandı. Caşla cerlerinden tepmegenlerinde ol: «Qara sen bu eşeklege, maña col nek qoymaysız?» dep açıwlanñandı da, at oynatır umut etgendi. Caşladan biri atlını atdan sermep alıp: «At üsünde
üsübüzge urup kelip, dağıda aytırıñı-qaytırıñı bilmey, sen ne sant etese?!» - dep tüpge urğandı.
Bu işni körüp turğan bir qart caşlağa ospar atlını tüydürtmey, coluna barma qoyğandı. Caşla
artıq ırazı bolmasala da, qartha namıs etmey amal coq. Arlaqda da bir qawum caş süyelip bolğandı.
Atlı caşlanı üslerine urup barğandı. Ala da cerlerinden tepmegendile.
– Qara sen bu tuwarlağa, maña cal nek bermeysiz?! – dep at oynatıp başlağandı atlı. Ala wa ol
hurmetsiz atlını tüyüp, tuluq etgendile da athandıla.
Atlını ızından qarap turğan caşlağa qart: «Anı sizni tözümlülügügüz tüygendi» - dep nasihat
etgendi.
AK CİLYAN
Şahar qıyırında bir qolaysız caş caşağandı. Atı da Qara Bayso edi. Bir col ol ağaç içi bla ketip
bara, cana turğan qaraköken ülküde aq cilyannı körüp, tayağın uzathandı da, anı otdan çığarğandı.
Aq cilyan teşigine kirgendi da ketgendi, Qara Bayso wa – coluna atlanñandı.
Qara Bayso caşağan şaharnı bir genezir hanı bar edi, anı wa – duniyada bolmağança bir ariw
qızı. Qız awruğandı da, han bilgiç-leni cıyıp, aladan amal surağandı.
Bir qart bilgiç bılay degendi: – Hurmetli han, seni qızıña cararıq calanda aq cilyannı uwudu.
Han: – Aq cilyannı uwun keltirgenñe qızımı berlikme! – dep halq allında söleşgendi.
Anı eşitgen Qara Bayso aq cilyanña barğandı. Andan uw alıp kelgendi da, uwnu eçki süt bla
qatışdırıp, qızğa içirgendi. Qız olsağat saw bolup qalğandı.
Han Qara Baysoğa qızın berirge közüqıymay, anı haznaçı etgendi.
Alay bir awuqdan hannı qatını qatı awruğandı.
– Aña cararıq aq cilyannı qabıdı, - degendi biyağı bilgiç.
Bayso anı da macarğandı. Han anı özür etgendi.
Alay han kesi da awruğandı.
– Saña aq cilyannı eti cararıqdı, - degendi bilgiç hanña.
Ömüründe kün körmegen Qara Bayso ahçağa, qulluqğa tatlıqsınıp, bu col a qızın da berir dep,
aq cilyanña barğandı.
– Men seni açı ölümden qutharğanma, - degendi ol, - maña borçuñ ulludu, anı sebepli,
balalarıñdan birin ber!
Uğay demegendi aq cilyan, alay Qara Bayso balalarından birine uzalğanlay, ol anı urup,
quruşdurup qoyğandı.