KOP DOĞAL ALANLARINDA BULUNAN BOZKIR OTU (Kochia

KOP DOĞAL ALANLARINDA BULUNAN BOZKIR OTU (Kochia
prostrata (L.) Schrad.) BİTKİSİNİN ÖNEMİ VE MERA ISLAHINDA
KULLANIMININ AVANTAJLARI
Ramazan ACAR*
ÖZET
Bozkır otu daha çok kurak, sıcak ve soğuk bölgelerin bitkisidir. Bozkır otu diğer bitkilerin
kendisiyle rekabet edemediği alanlarda(çöl ve taşlık alanlar, killi ve tuzlu topraklar gibi) doğal
olarak yetişir veya yetiştirilir. Dünyanın birçok bölgesinde yetişmekte olan bu bitki kadar farklı
sıcaklık ve yetişme ortamına kolay adapte olan bitki sayısı çok azdır. Kumlu yerlerde, killi
yerlerde ve dağlık(taşlık) yerlerde yetişen bozkır otlarında bazı morfolojik farklılıklar görülebilir.
Türkiye’nin birçok yerindeki doğal meralarda bulunan bozkır otu, özellikleri sebebi ile küresel
ısınmanın arttığı, su kaynaklarının azaldığı, yanlış kullanım sonucu doğal dengenin bozulduğu
alanların değerlendirilmesi ve marjinal alanlarda mera oluşturularak bu yerlerin ekonomiye
kazandırılması yönünden önemlidir. Aynı zamanda bozkır otu erozyon önleme çalışmalarında
kullanılabilecek bir bitkidir.
Anahtar Kelimeler: Bozkır Otu (Kochia prostrata (L.), Mera Islahı, Erozyon
1-GİRİŞ
Kurak ve yarı kurak alanlar dünyadaki toplam alanın yaklaşık %50’sini oluşturmaktadır. Bu
alanlar az yağış alan ve dolayısıyla düşük bitkisel üretim potansiyeline sahip olan, aynı zamanda
insan ve hayvanların yaşadığı yerlerdir. Buralardaki insanların geçimlerini temin etmede
hayvancılık önemli rol oynar. Kurak ve yarı-kurak bölgelerde bitkisel üretimin yetersizliği
hayvancılığı olumsuz etkilemektedir. Bu yerlerdeki doğal alanlara bakılınca ot formundaki
bitkilere göre çalı ve ağaç forumdaki bitkileri yaşama şanslarının daha fazla olduğu görülmektedir.
Bu hayvan yetiştiricileri için önemli bir anahtardır. Geçimlerini çoğunlukla hayvancılıktan
sağlayan bu yerlerdeki insanların hayvanlarını beslemede yardımcı olacak bitkilerin başında da
çalı ve ağaçların önemli bir seçenek olabileceği unutulmamalıdır. Bu anlamda bitki seçiminde
dikkat edilecek bazı hususlar; kurak ve yarı kurak yerlere uyum sağlayacak bitkileri seçmek için
öncelikle o bölgede doğal olarak yetişen bitkilerden yoksa o bölgenin şartlarına en yakın olan ve
uyum sağlayabileceklere öncelik vermek, hayvanlar için besleyici ve yeterli yem verebilen toksik
olmayan ve mümkün olduğu kadar uzun ömürlü bitkiler seçmek, kurağa daha fazla dayanan
kök/gövde oranı fazla derin köklü ve hızlı köklenen bitkileri tercih etmektir. Dünyanın kurak ve
yarı kurak bölgelerinde bulunan ülkelerde hem erozyonun önlenmesi hem de insanların geçimini
sağladığı hayvancılığı devam ettirmesi için bitkisel temelli çözüm arayışları ve uygulamaları
bulunmaktadır(Acar ve Dursun, 2010; Acar ve ark., 2013). Toprak ve iklim şartlarının olumsuz
olduğu kurak yerlerde yapılacak suni meralarda çok fazla hayvanı yeterince besleyecek yem elde
etmek, otsu yapıdaki bitkilerle çok zordur. Bu gibi yerlerde alternatif yöntemlere ve bitkilere
özelliklede kurağa dayanıklı çalı formunda ki bitkilere öncelik verilmelidir (Acar ve ark. 2010).
2-BOZKIR OTUNUN BİTKİSEL ÖZELLİKLERİ
Bozkır Otu(kohya) çok yıllık olup Chenopodiceae(ıspanakgiller) familyasına ait bir
bitkidir(2n=18,36,54). Botanik kaynaklarında çok yıllık, yarı çalımsı bir gövdeye sahip olduğu
belirtilmiştir. Ana kök ortalama 3,5 m kadar derinlere inebilmektedir. Kökler derinlere inebildiği
gibi yanlara da yayılabilmektedir. Köklerin yaygın ve derinlere inebilmesi sayesinde bozkır otu
kuru ve çöl yerlerde yetişebilmektedir. Bozkır otunun gövdesi ve sapları, toprak üstü organlarının
tamamı kültürü yapıldığında 1-2 yılda tabi şartlarda 3-5 yılda meydana gelir. Gövdenin büyümesi
bitkinin beslenme alanına bağlıdır. Bitki örtüsü arttıkça, gövdelerindeki sapları seyrek ve kısa olur.
Gövdenin rengi kırmızı, sarı, yeşil, boz veya beyaz, kirli beyaz olup değişebilir. Bitki gövdesi dik
veya yatık olabilir. Bozkır otunun sapları kök tacından çıkar. İkinci derecede dallanmalar meydana
gelir. Sürgünler bir yılda 30-40 cm uzunluğunda sapları oluşturur. Bozkır otu biçildikçe otlandıkça
alttaki sürgünlerden saplar meydana gelir. Bozkır otunun boyu ortalama 60-80 cm olabilmektedir.
Saplarının üst kısımları tüylü veya tüysüz olabilir. Bozkır otunun yaprakları küçüktür. Yapraklar ip
ve iğ şekline benzer. Sıcak bölgelerde yaprak şekilleri küçülür, bitki ve yaprakların tüylülükleri
artar. Yapraklarının renkleri ekolojik faktörlere ve kültür işlemlerine göre değişmektedir. Çiçekleri
salkım veya bileşik salkım şeklindedir. Çiçekler bir araya gelerek çiçek yumağı oluştururlar.
Salkımların büyüklüğü ve salkımdaki çiçek yumağı sayısı bitkinin ömrü ve beslenmesi ile
*
Doç.Dr.Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, [email protected]
değişmektedir. Bozkır otu genelde yabancı döllenmektedir. Çiçek tozları rüzgârlarla taşınmaktadır.
Bozkır otunun tohumu meyve kabuğu içindedir. Tohum uzun süre saklanamaz(Acar, 2006; Acar
ve Dursun, 2011). Bozkır Otu çok farklı olmasına rağmen bazen Süpürge otu(Kochia scoparia) ile
karıştırılmaktadır. Süpürge otu yüksek boylanabilen(1 m’den fazla), tek yıllık, oksalik asit miktarı
fazla, hayvanlar tarafında yeşil ot olarak fazla tüketilmeyen ve yem değeri Bozkır Otundan düşük
olan bir bitkidir(Kettle ve Davison, 2012).
3-UYUMU
Türkiye, Doğu Sibirya, Afganistan, Çin, Hindistan, Moğolistan, Tibet, Kafkaslarda ve
Türkistan da doğal olarak yetişmektedir. Deniz seviyesinden itibaren 2000-3000 m yükseklikte
rahatlıkla yetişebilir. Bozkır Otu daha çok kurak ve sıcak bölgelerin bitkisidir. Bozkır Otu diğer
bitkilerin kendisiyle rekabet edemediği alanlarda tabii olarak yetişir veya yetiştirilir. Kurağa ve
sıcağı çok dayanıklı olan bu bitki 160-200 mm yağış olan bölgelerde bile rahatlıkla yetişebilir.
Ekiminden sonraki yıllarda -40, +400C’ye kadar rahatlıkla yaşayabilmektedir. Tohum
olgunlaştırma zamanı +540C kadar dayanabilmektedir. Bu bitki çöl alanlarda, taşlık alanlarda, killi
ve tuzlu topraklarda bile yetişir ve çok az bitki bu kadar değişken sıcaklık ve yetişme ortamına
uyum sağlayabilmektedir. Bozkır Otu kserofit bir bitkidir. Sıcağa ve kurağa dayanaklıdır. Bozkır
Otu aynı zamanda soğuğa ve tuzluluğa dayanıklı nadir bitkilerdendir. Bozkır Otu çok geniş bir
alanda yetiştiğinden farklı ekotipleri oluşmuştur. Kumlu yerlerde, killi yerlerde ve dağlık(taşlık)
yerlerde yetişen Bozkır Otunda morfolojik farklılıklar meydana gelmiştir(Acar, 2006; Acar ve
Dursun, 2011; Acar ve Özköse,2012).
4-TARIMI
Yalın ya da karışık olarak ekilebilir. Sıra aralığı 60-100 cm sıra üzeri 40-50 cm bırakılmalıdır.
Eğer çok yıllık baklagiller ve buğdaygillerle karışım halinde ekilecek olursa sıra aralığının
baklagiller ve buğdaygillerde 15-20 cm olması gerekir. Diğer bir ifadeyle 2 Bozkır Otu sırası
arasına 2-3 sıra karışıma giren bitkiler ekilebilir. Ekim derinliğinin 0,5-1,5 cm arasında olması
gerekir. Ekimde kullanılacak tohumluğun taze olması şarttır. Çünkü bu bitki tohum canlılığını çok
hızlı kaybeder. Ekim yılında yabacı otlarla mücadele etmek verim artışına neden olmaktadır. Ekim
işlemi ekim makineleriyle yapılabildiği gibi serpme olarak ta yapılabilir. Tohum serpildikten sonra
tohum üzerinde tırmık merdane geçirilerek tohumun toprakla teması sağlanır. Erken ilkbaharda kar
örtüsünden tarlaya girme imkânı yoksa tohumlar kar üzerine elle serpilerek ekim yapılmış olur.
Karların erimesiyle birlikte bu bitki tohumları sıcaklığın 2-4 0C olmasıyla çimlenmeye başlarlar.
Yağışların uygun olması halinde iyi bir ekim yapılmış olur. Çiçeklenmeden önce olan vejetatif
dallar otlatılabilir. Çiçeklenme başlamasıyla birlikte ot için biçim yapılır. Zamanında biçilmiş ve
iyi kurutulmuş Bozkır otunda % 8-18 ham protein bulunur. Şartlara bağlı olarak 100-300 kg/dekar
arası kuru ot alınabilir. Eğer tohum için hasat yapılacak ise kültürü yapılan Bozkır Otundan yılın
sonbaharında(Ekim sonu-Kasım ayı) tohum alınabilir. Ancak bitkiler kendiliğinden tabiatta
gelişiyorsa 2-3 yıllık bir gelişme dönemine ihtiyaç duyulur. Tohum verimi 10-30 kg/dekar
arasında değişmekle birlikte daha fazla tohumda elde edilebilir. Tohum verimi bölgelere veya
çeşitlere göre değişebilir. Hasat edilen bitkiler kurutulduktan sonra tohumları ayrılır(Acar, 2006;
Acar ve Dursun, 2011).Ayını yıl elde edilen ve uygun şartlarda depolanan tohum mümkünse 3-6
aylık süre içinde ekilmeli, geç ekilen tohumun çimlenme oranı düşmektedir(Acar ve Özköse,
2012). Ekolojik şartlar çok uygun değilse plastik fide kaplarında yetiştirilen Bozkır otu bu kaplarla
fide şeklinde uygun mevsimde dikilmek suretiyle merada yetiştirilir(Rvell, 2007; Acar ve Özköse,
2012).
5-YEM DEĞERİ
Waldron ve ark.(2010), biyolojik verimin alttür ve çevre şartlarına bağlı olduğunu, 100-200
mm yıllık yağış olan yerlerde 1000-1800 kg/ha verim verdiğini bildirmiştir. Yine özellikle yaz
sonu ve kış boyunca besleyici ve oldukça verimli olduğunu, düşük tanen ve oksalata sahip olup,
nitrat biriktirmediğini belirtmiştir. İran’a getirilen Atriplex canascens ve iki doğal türün (
Artemisia herba alba ve Kochia prostrata ) birbirleriyle ilişkili olarak faydalılıklarını belirlemek
için yıl boyunca koyunlara yedirilmiştir. Kochia faydalılıkta en yüksek, Artemisia en düşük ve
Atriplex ise ikisinin ortasında yer aldığı, Kazakistan’da ise Kochia prostrata ‘dan 1690 kg/ha
ortalama verim alınırken bununla karşılaştırılan Agropyron cristatum’dan 957 kg/ha verim alındığı
bildirilmiştir (Nemati, 1977; İbrahim, 2010). ABD’de yapılan bir çalışmada Kochia prostrata ve
Elytrigia elongata’nın farklı oranlarda karışımı hayvan beslemede kullanılmış ve Kochia
prostrata’nın düşük kaliteli yemin sindirilebilirliğini arttırdığı, çiftlik hayvanları için kışlık
beslemede kullanılabileceği belirtilmiştir. Yine bu araştırmada Elytrigia elongata ve Kochia
prostrata’nın kuru madde oranları sırasıyla % 91.4 ve % 93.6 bulunurken, elde edilen kuru madde
içine CP, NDF ve ADF oranları Elytrigia elongata’ da % 3.6, % 77.7 ve % 50.6 bulunurken
Kochia prostrata’da sırasıyla % 9.6, % 53.8 ve % 32.2 olarak bulunmuştur (Stonecipher ve ark.,
2004).
6-SONUÇ
Dünyamızdaki artan nüfus sebebi ile beslenme bakımından yeterli olabilmek için normal
şartların bulunduğu yerlere ilave olarak marjinal alanlarında üretime dahil edilmesi gelecekte
düşünülen konulardan olacaktır. Bu nedenle bugün kısıtlı kullandığımız veya faydalanamadığımız
kurak ve yarı kurak alanlarında üretime katılma çalışmalarının arttırılması gerekmektedir. Hatta
insanların tükettiği artan taze su ihtiyacı ve suyun azlığı, kısıtlı su ile veya atık su ile bitki
yetiştirmesiyle ilgili çalışmaların teşvik edilmesini de gündeme getirecektir(Dursun ve ark., 2012).
Bozkır Otu üretim açısından problemli olan bozulmuş arazilerin üretime yeniden katılması,
marjinal alanların değerlendirilerek yem üretim alanlarına dönüştürülmesi, erozyonun önlenmesi,
mera ıslahı ile yem üretimine katkı sağlanmasında ve kendinden sonra ekilecek otsu bitkiler için
öncü, çevresinde mikroklima alan oluşturucu bir bitkidir. Yine gölet ve baraj havzalarında toprak
muhafazasında ve mera alanlarında otlatma mevsiminin uzatılmasında(sonbahar ve kış
otlatmasında) kullanılabilecek bir bitkidir. En önemlisi de bu coğrafyanın bitkisidir.
A
B
Şekil 1. A:Bitkinin gövde yapısı, B:Türkiyede ki doğal dağılış alanları(Anonymous, 2012)
Şekil 2. Bozkır Otunun fide yapısı(Acar ve Özköse, 2012)
KAYNAKLAR
Anonymous. Kochia prostrata. In: TUBİVES. http://turkherb.ibu.edu.tr , 2012.
Acar, R. Bozkır Otu(Kohya). Diğer Familya Yem Bitkileri Ders
Notu(yayınlanmamış).
S.Ü. Ziraat Fak. Konya, 2006.
Acar R., Dursun S. Vegetative methods to prevent wind erosion in central Anatolia region.
International Engineering Conference on Hot Arid Region(IECHAR 2010), Al-Ahsa, KSA, 2010,
s. 167-170.
Acar, R., Demiryürek, M., Okur, M., Bitgi, S. An investigation of artificial pasture establishment
under dryland conditions, African Journal of Biotechnology, 2011,s. 764-769.
Acar, R., Dursun, S. Some features and important of forage kochia(Kochia prostrata (L.) Schard.)
in natural areas of Konya. Int. J. of Sustainable Water and Environmental Systems, Amman,
Jordan, 2011,s. 3(2):65-68.
Acar, R., Özköse, A. Importance of Kochia prostrata(L.) Schrad in arid and semi arid regions for
livestock feeds. New approaches for grassland research in a context of climate and socio-economic
changes(CIHEAM 2012), Samsun, Turkey, 2012,s. 375-379.
Acar, R., Dursun, Ş., Özköse, A. Usage of Shrubby Trees to Provide as Bait Plant and
Improvement Activities in the Arid and Desert Areas. Int. Conference of Ecosystems(ICE 2013),
Tirane,Albania, 2013,s. 658-663.
Dursun, Ş., Önder, S., Acar, R., Direk, M., Mucehver, O. Effect of Enviromental and
Socioeconomically Change on Agricultural Production in Konya Region. International Conference
on Applıed Life Sciences(ICALS 2012), Konya, Turkey, 2012,s. 19-36.
Kettle, R., Davison, J. Forage Kochia. Cooperative Extension.University of Nevada.USA. 2012.
İbrahim, KM. Shrubs for Fodder Production. FAO Corporate Document Repository. Capter 2
Ecology, 2010.
Nemati, N. Comparative Palatability of Atriplex canescens. Journal of Range
Management, 1977,s. 30(5)368-369.
Rvell, D. Native Shrubs Help Feed Profit. Farming Ahead no:181,
www.kondinin.com.au , 2007,s. 60-63.
Stonecipher, CA., Olson, KC., Malechek, JC., Carter, DD. Intake and Digestibility Response to
Forage Kochia (Kochia prostrata) in A Low Quality Forage Diet. Proceedings, Western Section,
American Society of Animal Science, 2004,s.(55)273-275.
Waldron, BL., Eun, JS., Zobell, DR., Olson, KC. Forage kochia(Kochia prostrata) for fall and
winter grazing. Small Ruminant Research, www.smallruminantresearch.com ,2010,s. 91(1): 47-55.