tra2 bölgesi 2014-2023 taslak bölge planı

Transkript

TRA2 BÖLGESİ
2014-2023
TASLAK BÖLGE
PLANI
TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI
SUNUŞ
Dünyada olduğu gibi ülkemizde de merkezi düzeydeki politikaların bölgesel düzeyde daha
etkin hale getirilmesine, iç dinamiklerine dayalı gelişmenin ortaya çıkarılması ile yerelde
kurumsal kapasitenin ve kırsal kalkınmanın hızlandırılmasına yönelik çalışmalarda aktif rol
almaları sebebiyle kalkınma ajansları, önemi gün geçtikçe artan bir yapılanma modeli olarak
karşımıza çıkmaktadır.
Ülkemizde 26 Bölgede bulunan kalkınma ajanslarının temel kuruluş amacı, 5449 sayılı Kanun
ile “Kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek,
kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak, bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik
farklarını azaltmak, ulusal kalkınma planı ve programlarda öngörülen ilke ve politikalarla
uyumlu olarak bölgesel gelişmeyi hızlandırmak ve sürdürülebilirliğini sağlamak” olarak
belirlenmiştir. Bu amaç doğrultusunda, TRA2 Düzey II Bölgesinde; ulusal düzeyde üretilen
politika, plan ve stratejiler ile yerel düzeyde yürütülecek faaliyetler arasındaki ilişkiyi
belirlemek; yerel düzeyde yer alan kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonu
güçlendirmek; kamu, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek;
bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini sağlamak; kaynakların yerinde ve etkin
kullanımını temin etmek ile bölgesel program ve projelere temel oluşturmak üzere TRA2
Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı hazırlanmıştır.
Bölge Planının temelinde; ulusal plan ve programlar, özellikle Bölgesel Gelişme Ulusal
Stratejisi ile Onuncu Kalkınma Planına uyumlu şekilde bölgenin mevcut durumu ve
potansiyel kaynakları değerlendirilerek bu kaynakların üst ölçekli plan ve politikalarla da
uyumlu olarak kalkınma amaçlarına hizmet etmesi, bölgenin verimliliğinin yükseltilmesi,
ulusal kalkınmaya, rekabet gücüne ve istihdama katkısının artırılması hedeflenmiştir. Serhat
Kalkınma Ajansı (SERKA) Bölge Planı hazırlama sürecini katılımcı bir süreç olarak
planlamıştır. Bu nedenle sürece; plandan etkilenme ve planı etkileme potansiyeli olan kamu
kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları ile özel kesimin geniş bir şekilde katılımını
sağlayan paydaş analizi ile başlanmış ve paydaşlar, bölgenin mevcut durumunun ortaya
çıkarılmasından, gelişme eksenleri, stratejik amaç ve hedefler ile vizyon belirlenmesi sürecine
kadar her aşamada karşılıklı görüşmeler, resmi yazılar, sektörel çalıştaylar ve toplantılar
yoluyla katkı sunmuşlardır.
Bu çerçevede, Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerini kapsayan TRA2 Düzey II Bölgesi 20142023 Bölge Planı’nın hazırlanması sürecinde desteklerini sunan başta Yönetim Kurulu
Üyeleri ile Kalkınma Kurulu başkan ve üyelerine, TRA2 Bölge kaymakamlıklarına, kamu
kurum ve kuruluşlarına, belediyelerine, sivil toplum kuruluşlarına, özel sektör temsilcilerine,
akademisyenlere, bölgedeki tüm paydaşlara teşekkürlerimizi sunarız.
EYÜP TEPE
Yönetim Kurulu Başkanı
Kars Valisi
1
ÖNSÖZ
Küreselleşme sürecinde yaşanan gelişmeler ve yeni yönetim süreçleri ülkelerin bölgesel
kalkınma konusunda yeni politikalar üretmelerini zorunlu kılmıştır. Son yıllarda ekonomik
sorunların çözümünde yerel demokrasinin gelişmesi ve karar alma süreçlerinde bölgede yer
alan kamu, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğinin geliştirilmesi önemli
hale gelmiştir. Bu doğrultuda bölgede yer alan aktörler; ulusal düzeyde üretilen politika, plan
ve stratejiler ile uyumlu olarak hazırlanan ulusal ve bölgesel program ve projelerde yerel
kalkınma çalışmalarının temel unsurlarından olmuştur.
Ulusal ve uluslararası düzeyde rekabet edebilecek, yenilikçi ve sürdürülebilir kalkınma için
son dönemlerde geliştirilen önemli ve etkili metotlardan birisi de yerel ve bölgesel kalkınma
anlayışıdır. Yeni yaklaşım çerçevesinde bu gün birçok ülkede “Bölge Kalkınma Ajansları”
faaliyet göstermektedir. Ülkemizde de bu amaçlar doğrultusunda kurulmuş olan Ajanslar
rekabet edebilirliğin yeni aracı olmuş ve bu kapsamda kuruldukları günden bugüne bölgelerin
katma değer yaratan proje ve bilgi merkezleri haline gelmişlerdir.
Bu değişim, kalkınma planlaması yaklaşımını da dönüştürmüş, giderek egemen hale gelen ve
katılımcı demokrasiyi tarif eden “yönetişim” yaklaşımının da etkisiyle kamu eliyle merkezden
planlama, yerel/bölgesel planlamayla bütünleşmiştir. Dolayısıyla, kalkınma planlarının
çerçevesi, yapım süreçleri, süresi ve kapsamı da dönüşüme uğramıştır. Temel görevleri kamu
kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların
yerinde kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek olan kalkınma ajansları,
hazırladıkları bölge planlarıyla faaliyet gösterdikleri bölgenin sosyo-ekonomik ve fiziksel
yapısı çerçevesinde mevcut durumunu ortaya koyarak ürettikleri strateji ve hedeflerle;
işbirliğini, katılımcılığı sağlayarak kalkınmaya katkı sağlamayı amaçlamaktadır.
TRA2 Düzey II Bölgesi için 2010 yılında hazırlanmış olan 2010-2013 Bölge Planında
belirlenen vizyona ulaşılabilmesi için dört amaç ve bu amaçlara bağlı on beş adet hedef
oluşturulmuştur. Bölge Planındaki amaç ve hedeflerin gerçekleşme durumunu değerlendirmek
amacıyla oluşturulan performans göstergelerinden eğitim, ulaştırma, tarım ve turizm
sektörlerine yönelik hedeflere genel olarak ulaşılmış ve bölgedeki ekonomik faaliyetlerde ve
sosyal hayatta iyileşmeler sağlanmıştır. Ancak, işletme sayısı, atık su arıtma tesisi, katı atık
düzenli depolama tesisleri, doğalgaz dağıtımı, OSB ve KSS kullanımı ve bankalarda toplanan
mevduat miktarı gibi bazı göstergelerde beklenen hedeflere ulaşılamamıştır. Performans
göstergeleri, önceki Bölge Planında yer alan “Yaşam kalitesini arttırmak”, Tarım ve
hayvancılık üretiminin verimliliğini ve katma değerini arttırmak” ve “Turizm potansiyelini
harekete geçirerek bölgeyi markalaştırmak” amaçlarının nispeten gerçekleştiğini
göstermektedir. Ancak, başta Ajans faaliyetleri ve destekleri olmak üzere birçok kurumun
çalışmalarının sonuçları henüz görülemediği için “İşletmelerin rekabet edebilirlik
kapasitelerini arttırmak” amacının gerçekleşme düzeyi istenilen seviyede olmamıştır.
2010 – 2013 TRA2 Bölge Planı sürecinde edinilen bilgi ve tecrübelerden yararlanılarak
hazırlanan 2014 – 2023 Bölge Planı çalışmaları kapsamında, faaliyet gösterilen illerin
fotoğrafı çekilmiş ve fotoğraf üst ölçekli planlar ile ülkenin ve dünyanın içinde bulunduğu
şartlar dikkate alınarak bölgenin geleceğine yön verecek şekilde yorumlanmıştır. Bu
çerçevede, TRA2 bölgesi, yaşam tarzına yansıyan bir kültürel birikimi de içeren hayvancılık
2
sektörünün yanısıra turizm ile lojistik sektörlerinde bölgesel, ulusal ve uluslararası rekabet
edebilme potansiyeline sahiptir. Plan ile bölgenin sosyo – ekonomik gelişmişlik düzeyinin
artırılması ve söz konusu sektörlerde potansiyelin daha iyi değerlendirilmesi sonucu bölge
insanının yaşam kalitesinin arttırılmasına yönelik öncelik ve tedbirler belirlenmiştir.
Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerini kapsayan TRA2 Düzey 2 Bölgesinden sorumlu olarak
kurulmuş olan Serhat Kalkınma Ajansı; gerçekleştirdiği çalıştaylar, anketler, resmi ve sivil
toplum kuruluşlarına yaptığı ziyaretler ve toplumun tüm kesimleriyle gerçekleştirilen
istişareler ile kalkınma kurulu toplantıları yoluyla katılımcılığı sağlayarak, Ajansın yaptığı
çalışmaları ve bölge planını tüm bölgenin sahiplenmesini sağlama gayreti içinde olmuştur.
Plan kapsamında bölgenin mevcut potansiyeli detaylı olarak üst ölçekli planlar, Ajansın
yaptığı çeşitli araştırma raporları, analizler ve saha araştırmaları aracılığıyla incelenerek elde
edilen veriler bilimsel süzgeçten geçirilmiş ve bölgenin kalkınmasına katkı sağlayacak
stratejiler üretilmiştir. Plan, mekâna özgü olarak hazırlanmış olup bu kapsamda kurumun
kurulduğu günden bugüne yapılan mekânsal çalışmaların çıktıları kullanılarak sektörel ve
genel bazda mekânsal gelişim haritaları hazırlanmıştır.
Bölge planı hazırlık sürecinde kalkınma kurulu toplantılarına iştirak ederek, önemli önerilerde
bulunan Kalkınma Kurulu üyelerine, plan çalışmalarının hızla mesafe kat etmesindeki
çabalarından dolayı Sayın Yönetim Kurulu Başkan ve üyelerine, Ajansa yol gösterici ve
olumlu desteklerinden dolayı Kalkınma Bakanlığı yetkili ve uzmanlarına, daima yanımızda
yer alan bölge halkı ve tüm kamu ve sivil toplum kuruluşu mensuplarına, üstün bir gayret,
yoğun bir mesai ve özverili çalışmalarla plan çalışmalarını tamamlayan Araştırma, Strateji
Geliştirme ve Planlama Biriminin tüm çalışanlarına teşekkür eder, hazırlanan bu Bölge
Planının bölgeye ve ülkeye katkılar sağlamasını temenni ederim.
Mehmet ÖZDOĞAN
Genel Sekreter V.
3
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ .................................................................................................................................................... 1
ÖNSÖZ.................................................................................................................................................... 2
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................................ 4
TABLOLAR............................................................................................................................................ 7
GRAFİKLER ........................................................................................................................................ 11
HARİTALAR ........................................................................................................................................ 13
ŞEKİLLER ............................................................................................................................................ 14
EKLER LİSTESİ................................................................................................................................... 14
KISALTMALAR .................................................................................................................................. 15
TANIM VE KAVRAMLAR ................................................................................................................. 17
ÖZET ..................................................................................................................................................... 21
PLAN HAZIRLAMA SÜRECİ VE KATILIMCILIK .......................................................................... 25
METODOLOJİ...................................................................................................................................... 32
1. BÖLGEYE GENEL BAKIŞ ......................................................................................................... 35
1.1. TRA2 BÖLGESİNİN COĞRAFİ KONUMU VE ÖZELLİKLERİ ................................. 35
1.2. BÖLGENİN JEOSTRATEJİK KONUMU VE ÖNEMİ ................................................. 38
2. SOSYAL YAPI ............................................................................................................................. 45
2.1. NÜFUS VE GÖÇ ............................................................................................................. 45
2.1.1.
Eğitim ............................................................................................................................ 55
2.1.2.
Sağlık ............................................................................................................................. 64
2.2. TRA2 BÖLGESİNDE SOSYAL YAŞAM VE GÜVENLİK .......................................... 69
2.2.1.
Sosyal Donatılar ............................................................................................................ 69
2.2.2.
Güvenlik ........................................................................................................................ 71
2.3. YOKSULLUK VE GELİR DAĞILIMI ........................................................................... 71
2.4. SOSYAL GÜVENLİK ..................................................................................................... 75
2.4.1.
Sosyal İçermeye Yönelik Önlemler............................................................................... 77
2.5. KADIN ve ÖZEL İLGİ GRUPLARI ............................................................................... 78
2.6. TRA2 BÖLGESİNDE ÖRGÜTLÜLÜK VE MEDYA .................................................... 81
2.6.1.
TRA2 Bölgesi’nde Sivil Toplum Kuruluşları ............................................................... 81
2.6.1.1.
Sivil Toplum Kuruluşlarının Sorunları .................................................................. 84
2.6.2.
TRA2 Bölgesi’nde Yerel Medya Göstergeleri .............................................................. 85
2.7. TRA2 BÖLGESİ YEREL YÖNETİMLERDE KURUMSAL KAPASİTE .................... 85
2.7.1.
Beşeri Sermaye .............................................................................................................. 85
2.7.2.
Fiziki Sermaye ............................................................................................................... 87
2.7.3.
Mali Sermaye ................................................................................................................ 88
3. EKONOMİK YAPI ....................................................................................................................... 90
3.1. GENEL EKONOMİK DURUM ...................................................................................... 90
3.1.1.
İşgücü ve İstihdam Yapısı ............................................................................................. 93
3.1.2.
Bölgedeki Büyük Kamu Yatırımları ............................................................................. 99
3.1.2.1.
Ağrı İlindeki Kamu Yatırımları ............................................................................. 99
3.1.2.2.
Ardahan İlindeki Kamu Yatırımları .................................................................... 101
3.1.2.3.
Iğdır İlindeki Kamu Yatırımları .......................................................................... 101
3.1.2.4.
Kars İlindeki Kamu Yatırımları........................................................................... 102
3.1.3.
Önemli Özel Sektör Yatırımları .................................................................................. 105
3.1.3.1.
Ağrı İlinde Yapılan Yatırımlar ............................................................................ 105
3.1.3.2.
Ardahan İlinde Yapılan Yatırımlar ...................................................................... 105
3.1.3.3.
Iğdır İlinde Yapılan Yatırımlar ............................................................................ 106
3.1.3.4.
Kars İlinde Yapılan Yatırımlar ............................................................................ 107
3.1.3.5.
Teşvikler .............................................................................................................. 107
3.2. SANAYİ SEKTÖRÜ ..................................................................................................... 108
4
3.2.1.
Sanayi Altyapısı .......................................................................................................... 110
3.2.2.
Rekabet ve Yenilikçi Kapasite .................................................................................... 114
3.3. TARIM SEKTÖRÜ ........................................................................................................ 115
3.3.1.
Tarım Arazileri ve Tarımsal Yapı ............................................................................... 116
3.3.1.1.
Tarım Arazilerinin Kullanım Durumu ................................................................. 116
3.3.1.2.
Tarım İşletmelerinin Yapısı ................................................................................. 117
3.3.1.3.
Tarım Sektöründe Kurumsal Kaynaklar ve Örgütlenme ..................................... 118
3.3.2.
Tarımsal Üretim .......................................................................................................... 119
3.3.2.1.
Bitkisel Üretim .................................................................................................... 119
3.3.2.2. Meyve Üretimi ........................................................................................................... 121
3.3.2.3. Sebze üretimi .............................................................................................................. 124
3.3.2.4. Tarla Ürünleri üretimi ................................................................................................ 126
3.3.2.5. Endemik Bitki Varlığı ................................................................................................ 131
3.3.2.6. Tarım Havzaları .......................................................................................................... 132
3.3.3.
Hayvansal Üretim ........................................................................................................ 133
3.3.3.1.
Büyükbaş Hayvancılık......................................................................................... 133
3.3.3.2.
Küçükbaş Hayvancılık......................................................................................... 139
3.3.3.3.
Et Üretimi ............................................................................................................ 144
3.3.3.4.
Süt ve Süt Ürünleri Üretimi ................................................................................. 147
3.3.3.5.
Arıcılık................................................................................................................. 151
3.3.3.6.
Kümes Hayvancılığı ............................................................................................ 154
3.3.3.7.
Su Ürünleri .......................................................................................................... 158
3.3.4.
Organik Tarım ............................................................................................................. 159
3.3.5.
Tarımda Mekanizasyon ............................................................................................... 160
3.4. ENERJİ SEKTÖRÜ ....................................................................................................... 162
3.4.1.
Elektrik Üretimi ........................................................................................................... 163
3.4.2.
Elektrik Tüketimi ........................................................................................................ 164
3.4.3.
Yenilenebilir Enerji ..................................................................................................... 166
3.4.3.1.
Güneş Enerjisi ..................................................................................................... 166
3.4.3.2.
Rüzgâr Enerjisi .................................................................................................... 169
3.4.3.3.
Jeotermal Enerji ................................................................................................... 170
3.4.3.4.
Biokütle Enerjisi .................................................................................................. 170
3.4.3.5.
Doğalgaz .............................................................................................................. 172
3.5. ERİŞİLEBİLİRLİK ........................................................................................................ 173
3.5.1.
Ulaştırma Sektörü ........................................................................................................ 173
3.5.1.1.
Karayolu Ulaşımı................................................................................................. 175
3.5.1.2.
Demiryolu Ulaşımı .............................................................................................. 184
3.5.1.3.
Havayolu Ulaşımı ................................................................................................ 189
3.5.2.
Haberleşme Sektörü .................................................................................................... 193
3.5.2.1.
Sabit ve Mobil Telefon Hat Aboneliği ................................................................ 193
3.5.2.2.
İnternet Aboneliği ................................................................................................ 195
3.6. HİZMETLER SEKTÖRÜ .............................................................................................. 196
3.6.1.
Dış Ticaret ve Lojistik ................................................................................................. 196
3.6.1.1.
Sınır Kapılarının Mevcut Durumu ....................................................................... 198
3.6.1.2.
Sınır Ticareti ve Lojistik ...................................................................................... 200
3.6.2.
Bankacılık.................................................................................................................... 203
3.6.3.
Turizm ......................................................................................................................... 205
3.6.3.1.
Ulusal Turizm Verileri ........................................................................................ 206
3.6.3.2.
Bölgesel Turizm verileri ...................................................................................... 207
3.6.3.3.
TRA2 Bölgesi’ne Turist Gönderen Ülkeler Analizi ............................................ 210
3.6.3.4.
Ulusal Turizm Stratejisinde TRA2 Bölgesi ......................................................... 212
3.6.3.5.
TRA2 Bölgesi Turizm Arzı Analizi .................................................................... 214
5
3.7. UYGUN YATIRIM ALANLARI .................................................................................. 222
ÇEVRE ........................................................................................................................................ 226
4.1. SU YÖNETİMİ .............................................................................................................. 226
4.1.1.
Havza Alanları ............................................................................................................. 226
4.1.1.1.
Fırat havzası ........................................................................................................ 226
4.1.1.2.
Aras Havzası........................................................................................................ 227
4.1.2.
Su Kaynakları .............................................................................................................. 227
4.1.3.
Su Kirliliği ................................................................................................................... 228
4.1.4.
İçme suyu Yönetimi .................................................................................................... 229
4.1.5.
Atık su Yönetimi ......................................................................................................... 230
4.2. ATIK YÖNETİMİ .......................................................................................................... 232
4.2.1.
Belediye Atıkları ......................................................................................................... 232
4.2.2.
Ambalaj Atıkları .......................................................................................................... 234
4.2.3.
Tıbbi Atıklar ................................................................................................................ 235
4.3. HAVA YÖNETİMİ ........................................................................................................ 235
4.3.1.
Isınmadan Kaynaklı Hava Kirliliği ............................................................................. 235
4.3.2.
Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği ................................................................................... 237
4.3.3.
Motorlu Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği ........................................................ 237
4.4. DOĞA KORUMA VE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK ....................................................... 238
4.4.1.
Koruma Statüsüne Sahip Alanlar ................................................................................ 238
4.4.1.1.
Sulak Alanlar ....................................................................................................... 238
4.4.1.2.
Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları ....................................................................... 239
4.4.2.
Özel Kanunlara Tabi Alanlar....................................................................................... 240
4.4.2.1.
Milli Parklar ........................................................................................................ 240
4.4.2.2.
Tabiat Parkları ..................................................................................................... 241
4.4.3.
Kullanım Sınırlaması Getirilen Alanlar....................................................................... 241
4.4.3.1.
Önemli Doğa Alanları ......................................................................................... 241
4.4.4.
Orman Alanları ............................................................................................................ 241
4.5. DOĞAL AFETLER ....................................................................................................... 244
4.6. YER ALTI KAYNAKLARI .......................................................................................... 246
5. GZFT ANALİZİ .......................................................................................................................... 248
6. VİZYON ve BÖLGE PLANI ÖNGÖRÜLERİ ........................................................................... 253
6.1. VİZYON......................................................................................................................... 253
6.2. BÖLGE PLANI ÖNGÖRÜLERİ ................................................................................... 254
6.2.1.
Gelişme Eksenleri, Öncelikler, Tedbirler ve Bölgesel İşbirlikleri .............................. 254
6.2.1.1.
TRA2 Mekânsal Gelişme Şeması (2014-2023) ................................................... 277
6.2.1.2.
Düzey 2 Bölgeleri Arasında İşbirliği ................................................................... 287
6.2.2.
TRA2 2014–2023 Bölge Planı Öngörülerinin Üst Ölçekli Planlarla Uyumu ............. 290
6.2.3.
Proje Örnekleri ............................................................................................................ 296
7. PERFORMANS GÖSTERGELERİ............................................................................................ 306
8. FİNANSMAN ............................................................................................................................. 310
9. KOORDİNASYON, İZLEME VE DEĞERLENDİRME ........................................................... 312
10.
KAYNAKÇA .......................................................................................................................... 315
EKLER ................................................................................................................................................ 321
4.
6
TABLOLAR
Tablo 1: Gelişme Eksenleri ve Tedbirler............................................................................................... 24
Tablo 2: Bölge Planlama Sürecinde Katılımcılık .................................................................................. 27
Tablo 3: Yurtiçi hayvancılık teknik inceleme gezileri .......................................................................... 30
Tablo 4: Şehir ve Köylerde Ortalama Hane Halkı Büyüklükleri, 2000-2012 ....................................... 54
Tablo 5: TRA2 Bölgesi İlleri Gelişmişlik Sıralamaları, 2003,2011 ...................................................... 55
Tablo 6: Okuryazarlık Durumuna Göre Nüfus, 2008-201 .................................................................... 56
Tablo 7: Türkiye ve TRA2 Bölgesi İlleri Net Okullaşma Oranları (%), 2009-2012............................. 58
Tablo 8: İlköğretim ve Ortaöğretim Taşımalı Eğitim Durumu, 2011-2012 .......................................... 59
Tablo 9: TRA2 Bölgesi Üniversite ve Birimleri, 2012 ......................................................................... 62
Tablo 10: Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumuna Bağlı Yurtlarda Barınan Öğrenci Sayısı ile
Yurt Kapasitesi, 2011-2012 ................................................................................................................... 63
Tablo 11: TRA2 Bölgesi 2010/2011 Öğretim Yılı Sonu İBBS 2. Düzey ve Eğitim Kurumlarına Göre
Kursiyer Sayısı ...................................................................................................................................... 63
Tablo 12: TRA2 Bölgesi İlleri Temel Sağlık Göstergeleri, 2003.......................................................... 64
Tablo 13: TRA2 Bölgesi ve İllerinde Yer Alan Sağlık Kuruluşlarının Dağılımı, 2011 ........................ 66
Tablo 14: Bin Kişiye Düşen Sağlık Personeli Sayısı, 2010 .................................................................. 66
Tablo 15: Bölgelere Göre Planlanan Yatak Sayıları ve On Bin Kişiye Düşen Yatak Sayıları, 2011.... 67
Tablo 16: TRA2 Bölgesi İllerinde Anne ve Bebek Ölüm Oranları, 2010-2012.................................... 67
Tablo 17: TRA2 Bölgesi’nde Sinema Göstergeleri............................................................................... 69
Tablo 18: TRA2 Bölgesi’nde Tiyatro verileri ....................................................................................... 69
Tablo 19: TRA2 Bölgesi’nde Spor Tesislerinin Ait Oldukları Kurumlara Göre Dağılımı ................... 70
Tablo 20: TRA2 İllerine Göre Lisanslı ve Faal Sporcu Sayıları ........................................................... 70
Tablo 21: Türkiye, TRA1, TRA2 ve TRB2 Bölgeleri Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma Değer,
2004-2008.............................................................................................................................................. 72
2009-2011.............................................................................................................................................. 73
Tablo 23: Gelire Dayalı Göreli Yoksulluk Sınırlarına Göre Bölgesel Yoksul Sayıları ve Yoksulluk
Oranı, 2006-2011 .................................................................................................................................. 75
Tablo 24: TRA2 Bölgesi İllerinde SGK Kapsamı Nüfus Verileri, 2011............................................... 76
Tablo 25: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından Yardım Alan Kişi Sayıları ve Yardım
Miktarları, 2010-2012 ........................................................................................................................... 77
Tablo 26: TRA2 Bölgesi İlleri KASDEP Proje Verileri, 2012 ............................................................. 77
Tablo 27: TRA2 Bölgesi Kadın-Erkek Nüfusu, 2012 ........................................................................... 78
Tablo 28: TRA2 Bölgesi’nde Kadının Eğitim Durumu, 2008-2011 ..................................................... 78
Tablo 29: TRA2 Bölgesi İllerinde İstihdamın Cinsiyete Göre Dağılımı(%), 2007-2011 ..................... 79
Tablo 30: IBBS’e Göre Fiziksel veya Cinsel Şiddet Yaygınlığı, 2008 ................................................. 80
Tablo 31: TRA2 Bölgesi İllerinde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Verileri, 2014..................................... 81
Tablo 32: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Örgütlenme Biçimi (%)......................................... 82
Tablo 33: Kuruluş Yıllarına Göre Sivil Toplum Kuruluşları Dağılımı ................................................. 83
Tablo 34: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların En Fazla Yoğunlaştığı Faaliyet Alanları ............... 83
Tablo 35: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Yaşadıkları Sorunlar ............................................. 84
Tablo 36: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Medya Kuruluşları Göstergeleri .................................................. 85
Tablo 37: TRA2 Bölgesi Yerel Yönetimlerde Mevcut ve Norm Kadro Sayıları .................................. 86
Tablo 38: TRA2 Bölgesi’nde İl Merkez Belediyeleri Mevcut Araç Sayıları ........................................ 88
Tablo 39: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Yönetim Gelir Kalemleri (Bin TL) .............................................. 89
Tablo 40: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Yönetim Bütçe Durumları (Bin TL) ............................................ 89
Tablo 41: TRA2 Bölgesi Yerel Yönetimlerin Gider Kalemleri (Bin TL) ............................................. 89
Tablo 42: Gayrisafi bölgesel hâsıla (bin dolar), 2004-2011 .................................................................. 90
Tablo 43: İstihdamın sektörlere ve yıllara göre dağılımı (%), 2010-2012 ............................................ 93
Tablo 44: Bölge düzeyinde geniş yaş grubu istihdamı, (bin, 15+ yaş), 2010-2012 .............................. 95
Tablo 45: Eğitim durumuna göre istihdam (15 + yaş), (bin kişi), 2010 – 2012 .................................... 95
7
Tablo 46: Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi İşletmeleri .......................................................................... 97
Tablo 47: Yaş Gruplarına Göre TRA2 Bölgesi’nde Tarımda İstihdam Sayıları (1000 kişi)................. 97
Tablo 48: Cari fiyatlarla bölgesel gayrisafi katma değerleri (GSKD) ve sektörlerin GSKD içindeki
payı (%), 2005-2011 ............................................................................................................................ 109
Tablo 49: İmalat Sanayi İşyeri Sayılarının Alt İmalat Kollarına Dağılımı 2002,2011 ....................... 110
Tablo 50: Rekabet ve yenilikçi kapasite durumu, 2002-2012 ............................................................. 114
Tablo 51: 01.01.2001-31.03.2013 tarihleri arasında düzenlenen yatırım teşvik belgeleri .................. 115
Tablo 52: TRA2 Bölgesi Tarım Arazilerinin Kullanım Durumu ........................................................ 116
Tablo 53: Tarım Sektöründe Örgütlenme (adet) ................................................................................. 118
Tablo 54: Tarımsal Alan Kullanımı (hektar) ....................................................................................... 120
Tablo 55: TRA2 Bölgesi’nde ve Türkiye’de Yetişen Meyve Grupları Ve Üretim Değerleri, 2012 ... 121
Tablo 56: Seçilmiş Bazı Meyvelerin Üretim Miktarları (ton), 2012 ................................................... 122
Tablo 57: TRA2, TRA Bölgesinde ve Türkiye’de Yetişen Sebze Grupları Ve Üretim Miktarı (ton),
2012 ..................................................................................................................................................... 124
Tablo 58: Seçilmiş Bazı Sebzelerin Üretim Miktarları (ton), 2012 .................................................... 125
Tablo 59: TRA2, TRA Bölgesi ve Türkiye’de Hasat Edilen Tarla Bitkileri Üretim Miktarı ve Alanı,
2012 ..................................................................................................................................................... 127
Tablo 60: Yıllar İtibariyle Büyükbaş Hayvan Varlığı 2000-2011 (Sabit Endeks 2000 = 100) ........... 133
Tablo 61: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Büyükbaş Hayvan Varlığı Değişimi, 1995 - 2011 . 134
Tablo 62: Büyükbaş Hayvan Irklarının Dağılımı, 2012 ...................................................................... 135
Tablo 63: 2000-2012 Yılları Arasında Sığır Irkları Değişimi ............................................................. 136
Tablo 64: Ağrı İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 ................................................. 136
Tablo 65: Ardahan İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012........................................... 137
Tablo 66: Iğdır İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012................................................. 137
Tablo 67: Kars İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı ........................................................... 137
Tablo 68: Küçükbaş Hayvan Varlığının Yıllar İtibariyle Değişimi .................................................... 139
Tablo 69: Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Varlığı Değişimi, 1995 2012 ..................................................................................................................................................... 140
Tablo 70: Küçükbaş Hayvan Irklarının Dağılımı, 2012 ...................................................................... 141
Tablo 71: Ağrı İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 ................................................. 141
Tablo 72: Ardahan İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012........................................... 141
Tablo 73: Iğdır İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012................................................. 141
Tablo 74: Kars İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 ................................................. 142
Tablo 75: Yıllar İtibariyle Büyükbaş Hayvan Et Üretim Miktarı (ton) ............................................... 144
Tablo 76: Yıllar İtibariyle Küçükbaş Hayvan Et Üretim Miktarı (ton) ............................................... 145
Tablo 77: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgeleri Büyükbaş Hayvan Eti Üretim Değişimi ...................... 145
Tablo 78: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Eti Üretimi ............................... 146
Tablo 79: Büyükbaş Hayvan Süt Üretim Miktarı, (Sabit Endeks, 2000=100) .................................... 147
Tablo 80: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Büyükbaş Hayvan Sütü Üretim Değişimi (ton) ..... 148
Tablo 81: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Sütü Üretimi (ton) .................... 148
Tablo 82: TRA2 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Süt Üretim Bilgileri ...................................................... 149
Tablo 83: TRA2 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Süt Üretim Bilgileri ...................................................... 149
Tablo 84: Süt Ürünleri Üretim Miktarları (ton), 2012 ........................................................................ 151
Tablo 85: TRA2 Bölgesi ve İllerinde Kovan Sayıları ve Bal Üretim Miktarları, 2012 ...................... 151
Tablo 86: Bal Üretim Miktarı (ton), .................................................................................................... 153
Tablo 87: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Bal Üretimi ............................................................. 154
Tablo 88: Kanatlı Hayvan Varlığı, 2012 ............................................................................................. 154
Tablo 89: Kaz Varlığı .......................................................................................................................... 155
Tablo 90: Yumurta Tavuğu Varlığı ..................................................................................................... 157
Tablo 91: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Yumurta Tavuğu Varlığı Değişimi ........................ 157
Tablo 92: Yumurta Sayısı (1000 adet) ................................................................................................ 157
Tablo 93: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Yumurta Miktarı Değişimi ..................................... 158
8
Tablo 94: Su Ürünleri Üretim Miktarları (2011,ton)........................................................................... 158
Tablo 95: Çıldır Gölü Kerevit Stok ve Sevk Miktarı .......................................................................... 158
Tablo 96: Organik Üretim Verileri, 2012 ............................................................................................ 159
Tablo 97: Tarımda Kullanılan Seçilmiş Bazı Alet ve Makine Sayıları ............................................... 160
Tablo 98: Kars İli Enerji Görünümü ................................................................................................... 163
Tablo 99: Ardahan İli Enerji Görünümü ............................................................................................. 164
Tablo 100: Iğdır İli Enerji Görünümü ................................................................................................. 164
Tablo 101: Ardahan ili Rüzgâr Enerjisi Kapasite Faktörü .................................................................. 170
Tablo 102: TRA2 Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ağlarının Nüfus ve Alan Verileriyle
Karşılaştırmalı Göstergeleri ................................................................................................................ 177
Tablo 103: TRA2 Bölgesi İlleri Araç Sayıları .................................................................................... 180
Tablo 104: TRA2 Bölgesi Havayolu Taşımacılığı Verileri ................................................................ 190
Tablo 105: TRA2 Bölgesi İlleri Toplam Hizmet Kalitesi Değerleri (2011) ....................................... 195
Tablo 106: İhracat ve ithalat miktarlarının değişimi (milyon ABD doları), 2002, 2012 ..................... 197
Tablo 107: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye ile ticareti, 2011 ............................................. 200
Tablo 108: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’ye ihraç ettiği başlıca ürünler ........................ 201
Tablo 109: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’den ithal ettiği başlıca ürünler ....................... 201
Tablo 110: Dünya Lojistik Performans Endeksi sıralaması ................................................................ 201
Tablo 111: Lojistik performans Endeksi Temel kriterlerine göre Türkiye, 2010, 2012...................... 202
Tablo 112: TRA2 Bölgesi’nde bankacılık verilerinin nüfusa göre dağılımı ....................................... 204
Tablo 113: TRA2 Bölgesi’nde Kredi Kullanımı ve Performansı ........................................................ 204
Tablo 114: Ağrı ilini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi* .......................... 210
Tablo 115: Ardahan ilini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi ...................... 210
Tablo 116: Iğdır İlini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi * ........................ 211
Tablo 117: Kars İlini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi ............................ 211
Tablo 118: Ağrı ili somut turizm varlıkları inceleme sonuçları .......................................................... 215
Tablo 119: Ağrı ili konaklama kapasitesi ............................................................................................ 215
Tablo 120: Ardahan İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi ..................................... 216
Tablo 121: Ardahan ili konaklama kapasitesi ..................................................................................... 216
Tablo 122: Iğdır İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi ........................................... 217
Tablo 123: Iğdır ili konaklama kapasitesi ........................................................................................... 218
Tablo 124: Kars İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi............................................ 218
Tablo 125: Kars ili konaklama kapasitesi ........................................................................................... 219
Tablo 126: Uygun yatırım alanları analizine göre TRA2 Bölgesi’nde yatırım yapılabilecek alanlar . 223
Tablo 127: TRA2 İlleri su kaynakları ................................................................................................. 227
Tablo 128: TRA2 Bölgesi havzaları; İşletmedeki barajlar ve Hidro Elektrik Santralleri (HES) ........ 228
Tablo 129: TRA2 İlleri su kapasiteleri ................................................................................................ 228
Tablo 130: TRA2 Bölgesi su kalitesi .................................................................................................. 229
Tablo 131: TRA2 illeri içme suyu istatistikleri (TÜİK, 2010) ............................................................ 230
Tablo 132: TRA2 İllerinde mevcut atık su arıtma tesisleri durumu .................................................... 230
Tablo 133: TRA2 illeri içme suyu istatistikleri ................................................................................... 231
Tablo 134: TRA2 illeri atık su istatistikleri......................................................................................... 231
Tablo 135: TRA2 İlleri atık istatistikleri (TÜİK, 2010) ...................................................................... 233
Tablo 136: TRA2 İllerinin Atık Yönetimiyle İlgili Yönetmelik hükümlerini yerine getirememe
sebepleri .............................................................................................................................................. 233
Tablo 137: TRA2 Bölgesi’nde faaliyet göstermekte olan Birlikler ve düzenli depolama alanları...... 234
Tablo 138: TRA2 Bölgesi Tıbbi Atıklar ve bertaraf yöntemleri ......................................................... 235
Tablo 139: TRA2 Bölgesi’nde hava kirliliği oluşumunda etkili faktörlerin öncelik sırasına göre
sınıflandırılması ................................................................................................................................... 236
Tablo 140: TRA2 Bölgesi’ndeki İllerde Hava Kirliliği Değerleri Kış Sezonu (Ekim-Mart) Ortalamaları
............................................................................................................................................................. 236
9
Tablo 141: TRA2 Bölgesi İllerinde A Grubu ve B Grubu Emisyon İzni Olan ve Olmayan Tesis
Sayıları (2009 sonu) ............................................................................................................................ 237
Tablo 142: TRA2 Bölgesi İllerinde Toplam Araç Sayısı, Egzoz Gazı Emisyon Ölçümü Yaptıran (2008
Yılı) Araç Sayısı Ve Yüzdesi .............................................................................................................. 237
Tablo 143: TRA2 Bölgesi sulak alanlar, hassas ekosistemleri ve koruma alanları ............................. 238
Tablo 144: TRA2 Bölgesi Orman varlıkları........................................................................................ 242
Tablo 145: Tedbirlerin öncelikli olarak uygulanacağı TRA2 ilçeler .................................................. 280
Tablo 146 Gelişim eksenlerinin üst ölçekli planlarla uyumu .............................................................. 291
Tablo 147: Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı (yüzde) .............................................................. 311
Tablo 148: Bölge Planı uygulama sürecinde etkin rol oynayacak kurum ve kuruluşlar ..................... 313
10
GRAFİKLER
Grafik 1 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Ortalama Sıcaklık (°C)................................................. 36
Grafik 2 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Kar Örtülü Günler Sayısı ............................................. 36
Grafik 3 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Kar Yağışlı Günler Sayısı ............................................ 37
Grafik 4 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Toplam Yağış Ortalaması (mm) .................................. 37
Grafik 5 Düzey 2 Bölgelerinin Nüfuslarına göre dağılımı ............................................................... 45
Grafik 6 TRA2 Bölgesi İlleri Nüfus Yoğunlukları, 2007 - 2013 ..................................................... 45
Grafik 7 Türkiye ve TRA2 Nüfus Yoğunluğu, 2007-2013 .............................................................. 46
Grafik 8 Cinsiyete ve Yıllara Göre Nüfus Dağılımı ve Oranları (2007-2012, Kadın Erkek) .......... 48
Grafik 9 TRA2 Bölgesi Nüfus Piramidi,2012 .................................................................................. 48
Grafik 10 TRA2 Bölgesi İllerinin Net Göç Sayıları ve Net Göç Hızı, (2000, 2008-2011) .............. 49
Grafik 11 TRA2 Bölgesi’nde Nüfus Değişim Oranı (%), 1965-2012 .............................................. 50
Grafik 12 Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre Türkiye Verilen Göç, 2010-2011 (Kişi) ....................... 50
Grafik 13 Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre TRA2 Bölgesi Verilen Göç, 2010-2011 (Kişi) ............. 51
Grafik 14 Türkiye, TRA2 Bölgesi ve İlleri Genç Bağımlılık Oranı, 0-14 Yaş, 2008-2012 ............. 52
Grafik 15 Türkiye, TRA2 Bölgesi ve İlleri Yaşlı Bağımlılık Oranı, 2008-2012 ............................. 53
Grafik 16 TRA2 İllerinin Nüfus Projeksiyonları.............................................................................. 54
Grafik 17 Türkiye, TRA2 ve İllerinde 15+ Nüfusun Yıllara Göre Okuma Yazma Bilmeyenlerin
Oranları, 2008-2011 ......................................................................................................................... 57
Grafik 18 Türkiye ve TRA2 Bölgesi’nde Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayıları, 2002-2011 .. 59
Grafik 19 TRA2 bölgesinde Üniversite öğrenci sayısı ve öğretim görevlilerine düşen öğrenci
sayısındaki değişim .......................................................................................................................... 60
Grafik 20 TRA2 İllerinde görevli öğretim gör4evlilerinin yıllara göre değişimi ............................. 61
Grafik 21 TRA2 Bölgesi İlleri Sağlık Personeli Verileri, 2006-2011 .............................................. 65
Grafik 22 Hane Halkı Bütçe Anketine Göre Harcama Gruplarının Dağılımı (Yatay %),2008-201073
Grafik 23 Eşdeğer Hane Halkı Kullanılabilir Gelire Göre Sıralı Yüzde 20'lik Gruplar İtibariyle Yıllık
Eşdeğer Hane Halkı Kullanılabilir Gelirlerin Dağılımı, 2006-2012 ................................................ 74
Grafik 24 TRA2 Bölgesi İllerinde Yeşil Kart Verileri, 2010-2011 .................................................. 76
Grafik 25 TRA2 Bölgesi’nde Kadının Eğitim Durumu, 2008-2011 ................................................ 79
Grafik 26 TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Yasal Statüleri .................................................. 82
Grafik 27 Kişi başına gayrisafi bölgesel hâsıla (cari yıl fiyatlarıyla ABD Doları), 2011 ................ 91
Grafik 28 Tarım sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008 ............ 91
Grafik 29 Sanayi sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008 ........... 92
Grafik 30 Hizmetler sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008 ...... 92
Grafik 31 Bölgelere ve yıllara göre istihdam oranı (15+ yaş, %), 2008-2012 ................................. 94
Grafik 32 Yıllara ve bölgelere göre işgücüne katılım oranı (15+ yaş, %), 2008-2012 .................... 94
Grafik 33 Yıllara ve bölgelere göre işsizlik oranları (15+ yaş, %), (2008-2012)............................. 96
Grafik 34 Tarım dışı işsizlik oranları (%), 2008-2012 ..................................................................... 96
Grafik 35 TRA2 Bölgesi Tarımda İstihdam Sayılarının Yıllar İtibariyle Değişimi ......................... 98
Grafik 36 2011 yılı Cari Fiyatlarla Bölgesel Gayri Safi Katma Değerleri ..................................... 110
Grafik 37 Yatırım başına oluşturulan ortalama istihdam (kişi, 2001-2013*)................................. 115
Grafik 38 TRA2 Bölgesi’nde Kullanım Şekillerine Göre Topraklar (%) ...................................... 117
Grafik 39 TRA2 Bölgesi’nde Arazi Büyüklüğüne Göre Hayvancılık Bilgileri (%) ...................... 118
Grafik 40 Taş Çekirdekli Ve Yumuşak Çekirdekli Meyvelerin Düzey Bölgeleri Arasında
Kıyaslanması .................................................................................................................................. 122
Grafik 41 Sebzelerin Üretim Miktarları (ton) ................................................................................ 124
Grafik 42 Saman-Ot Üretimi (ton) ................................................................................................. 128
Grafik 43 Tahıl Üretimi (ton) ......................................................................................................... 128
Grafik 44 Saman-Ot ve Tahıl Üretim Verimliliği (%) ................................................................... 129
Grafik 45 TRA2 Bölgesi’nin Bitki Türü ve Endemik Bitki Türü Varlığı ...................................... 131
Grafik 46 Büyükbaş Hayvan sayısındaki değişim.......................................................................... 134
11
Grafik 47 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyük baş hayvan sayısının ve oranlarının NUTS II Bölgelerine
göre değişimleri .............................................................................................................................. 135
Grafik 48 TRA2 illerinde büyükbaş hayvan sayıları ve Kültür Irkı Hayvanların Oranları ............ 136
Grafik 49 Küçükbaş Hayvan sayısındaki değişim.......................................................................... 140
Grafik 50 Türkiye ve TRA2’de et üretiminin yıllara göre değişimi............................................... 144
Grafik 51 Et üretim miktarına göre TRA2/TR oranın yıllara göre değişimi .................................. 144
Grafik 52 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvan et üretiminin Düzey II Bölgeleri itibariyle
yıllar boyunca Değişimi ................................................................................................................. 146
Grafik 53 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Küçükbaş Hayvan et üretiminin Düzey II Bölgeleri itibariyle
yıllar boyunca Değişimi ................................................................................................................. 147
Grafik 54 Yıllar İtibariyle Bal Üretim Miktarları (ton) .................................................................. 153
Grafik 55 Yıllar İtibariyle Kaz Varlığı Değişimi ........................................................................... 155
Grafik 56 TRA2 Bölgesi Kişi Başına Tüketilen Sanayi, Mesken ve Toplam Elektrik Değerleri
KWh,2011 ...................................................................................................................................... 164
Grafik 57 TRA2 Bölgesi Tüketim Yerine Göre Faturalandırılan Elektrik Enerjisi Tüketim
Değerleri,2011 ................................................................................................................................ 166
Grafik 58 Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars, Antalya, Sinop İllerinin En Yüksek Güneş Radyasyon Değerleri
(KWH/m²) ...................................................................................................................................... 167
Grafik 59 Ağrı İli Global Radyasyon Değerleri (kWh/m2-gün) .................................................... 168
Grafik 60 Ağrı İli Güneşlenme Süresi (Saat) ................................................................................. 168
Grafik 61 TRA2 Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu Ağının İller Bazında Dağılımı-Km (KGM - 2013)175
Grafik 62 TRA2 Bölgesi İl ve Devlet Yolları Satıh Cinsleri ve Uzunlukları (KGM - 2013) ........ 175
Grafik 63 TRA2 Bölgesi İlleri Bölünmüş Yol Uzunluğu-Km ....................................................... 176
Grafik 64 TRA2 Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Alan Verileriyle
Karşılaştırmalı Göstergeler............................................................................................................. 177
Grafik 65 TRA2 Bölgesi İlleri Taşıt-Km, Yolcu Km, Ton-Km Değerleri ..................................... 180
Grafik 66 TRA2 Bölgesi Bin Kişi Başına Düşen Araç Sayıları,2012 ............................................ 180
Grafik 67 TRA2 Bölgesi İlleri Kaza, Ölü ve Yaralı Sayıları ......................................................... 181
Grafik 68 TRA2 Bölgesi Sınır Kapıları Giriş-Çıkış Toplam Araç Sayısı-2011 ............................. 183
Grafik 69 TRA2 İllerinin Köy Yollarının Nitelikleri ..................................................................... 183
Grafik 70 2006-2012 Yılları Arası TRA2 Bölgesi Demiryolu ....................................................... 185
Grafik 71 2006-2011 Yılları Arası Yük Taşımacılığı .................................................................... 185
Grafik 72 Kars Havaalanı Mevsimlere Göre Yolcu Sayısı-2012 ................................................... 191
Grafik 73 TRA2 Bölgesi Sabit Hat Abone Sayıları ve Penetrasyon Değerleri (2008-2012) ......... 193
Grafik 74 TRA2 Bölgesi Mobil Abone Sayıları ve Penetrasyon Değerleri (2008-2012) .............. 194
Grafik 75 TRA2 Bölgesi İnternet Abone Sayısı............................................................................. 196
Grafik 76 Yıllara Göre Uluslararası Turist Sayısındaki ve Turizm Gelirindeki Değişim .............. 206
Grafik 77 Yıllar Boyunca Türkiye'ye Gelen Turist Sayısı (milyon kişi) ve gelir miktarı (milyar dolar)
........................................................................................................................................................ 207
Grafik 78 TRA2 Bölgesi’ni ziyaret eden toplam ziyaretçi sayısının yıllara göre değişimi ............ 208
Grafik 79 TRA2 Bölgesi’nde Yerli ve Yabancı turist sayısının yıllara göre dağılımı ................... 208
Grafik 80 2000 - 2012 yılları arasında gelen toplam turist sayısının TRA2 illeri oranları (%) ..... 209
Grafik 81 GZFT Analizine katılan katılımcıların illere ve sektörlere göre dağılımı ...................... 248
Grafik 82 TRA2 Bölgesi Kamu Yatırımları (milyon TL) .............................................................. 311
12
HARİTALAR
Harita 1 TRA2 Bölgesi’nin Dünyadaki Konumu ............................................................................. 35
Harita 2 TRA2 Bölgesi ve Komşu Ülkeler ve Önemli Projeler ....................................................... 38
Harita 3 TRA2 Bölgesi Yerleşimleri Nüfusları ve Kent Merkezi ve Kırsal Nüfus oranları ............ 47
Harita 4 TRA2 Bölgesi İllerinin Göç Yoğunlukları ve Göç Edilen Başlıca İller ............................. 51
Harita 5 TRA2 Bölgesi’nin Temel Eğitim ve Sağlık Göstergeleri................................................... 68
Harita 6 TRA2 Bölgesi OSB ve KSS’lerinin durumu .................................................................... 113
Harita 7 TRA2 Bölgesi’nde meyve üretimi yapılan yerleşimler .................................................... 123
Harita 8 TRA2 Bölgesi’nde Sebze Üretiminde Öne çıkan İlçeler.................................................. 125
Harita 9 TRA2 Bölgesi’nde Tarla Ürünleri Üretiminde Öne Çıkan İlçeler ................................... 130
Harita 10 Türkiye Tarım Havzaları Haritası .................................................................................. 132
Harita 11 TRA2 Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde Öne Çıkan İlçeler .................. 138
Harita 12 TRA2 Bölgesi’nde Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde Öne Çıkan İlçeler .................. 143
Harita 13 TRA2 Bölgesi’nde Süt Verimine Göre Öne Çıkan İlçeler ............................................. 150
Harita 14 TRA2 Bölgesi’nde Verimlilik Açısından Arıcılıkta Öne Çıkan İlçeler ......................... 152
Harita 15 TRA2 Bölgesi’nde Yumurta Tavuğu ve Kaz Sayılarına Göre Öne Çıkan İlçeler .......... 156
Harita 16 TRA2 Bölgesi’nde Tarım ve Hayvancılık Gelişme Potansiyelleri................................. 161
Harita 17 Türkiye Kayıp Kaçak Elektrik Kullanımı Haritası, 2009 ............................................... 165
Harita 18 Türkiye Güneş Radyasyonu Haritası .............................................................................. 167
Harita 19 Türkiye İlçe Düzeyinde Sığır Sayıları ............................................................................ 171
Harita 20 Türkiye tarımsal artıkların biyogaz potansiyeli haritası ................................................. 172
Harita 21 TRA2 Bölgesi Doğalgaz ve Petrol Boru Hatları ............................................................ 173
Harita 22 TRA2 Bölgesi Bölünmüş Yol Haritası ........................................................................... 176
Harita 23 Mevcut ve Planlanan Otoyollar ...................................................................................... 179
Harita 24 Türkiye ve TRA2 Bölgesi Ağır Taşıt Trafiği Yoğunluğu Haritaları .............................. 182
Harita 25 Türkiye'yi Etkileyen Ulaşım Koridorları ........................................................................ 187
Harita 26 2023 Ulaştırma Hedefleri Kapsamında Mevcut ve Planlanan Demiryolları .................. 188
Harita 27 2023 Yılı Ulaştırma Hedefleri Kapsamında Yapılacak Konvansiyonel Demiryolu Hatları188
Harita 28 TRA2 Bölgesi Havaalanlarından Uçuş Güzergâhları ..................................................... 189
Harita 29 TRA2 Bölgesi Ulaşım, Enerji Mevcut Durum ve Plan Önerileri ................................... 192
Harita 30 Türkiye ADSL Penetrasyon Haritası,2011 ..................................................................... 195
Harita 31 TRA2 Bölgesi İhracat Durumu ...................................................................................... 197
Harita 32 TRA2 Bölgesi illerinde konaklayan turist sayısı ............................................................ 209
Harita 33 Türkiye Turizm Stratejisi Kavramsal Eylem alanları ..................................................... 213
Harita 34 TRA2 Bölgesi Oda ve Yatak Kapasitesinin İlçelere göre dağılımı ................................ 220
Harita 35 TRA2 Turizm Gelişim Haritası ...................................................................................... 221
Harita 36 TRA2 Bölgesi’nde İlçe Bazlı Mevcut Ekonomik Faaliyet Alanları ............................... 224
Harita 37 TRA2 Bölgesi’nde İlçe Bazlı Potansiyel Ekonomik Gelişme Alanları .......................... 225
Harita 38 Türkiye Akarsu havzaları haritası .................................................................................. 226
Harita 39 TRA2 Bölgesi Çevresel Değerler, Sorunlar, Çözüm Önerileri ...................................... 243
Harita 40 Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası ................................................................................ 245
Harita 41 TRA2 Bölgesi maden haritası ........................................................................................ 247
Harita 42 TRA2 Bölgesel Gelişme Şeması .................................................................................... 279
Harita 43 Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgeleri İlişki ve Mekansal Gelişim Şeması ........ 289
13
ŞEKİLLER
Şekil 1 Planlama Süreci....................................................................................................... 26
Şekil 2 Ağrı İli Güneş Enerjisi Haritası ............................................................................ 168
Şekil 3 Kars İli Güneş Enerjisi Potansiyeli ....................................................................... 168
Şekil 4 Iğdır İli Güneş Enerjisi Potansiyeli ....................................................................... 168
Şekil 5 Ardahan İli Güneş Enerjisi Potansiyeli ................................................................. 169
Şekil 6 TRA2 Bölgesi 50 m yükseklikte Rüzgâr Hız Dağılımı ........................................ 170
Şekil 7 Kars Tiflis Demiryolu Proje Güzergâhı, UBAK,2012 .......................................... 186
EKLER LİSTESİ
EK 1 TRA2 Turizm Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.11.2012) .......................................... 321
EK 2 TRA2 Büyükbaş Hayvancılık Ve Süt Sanayi Sektörü Toplantısı Katılımcı Listesi
(28.11.2012) ...................................................................................................................... 322
EK 3. Iğdır İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.04.2013) .................................................... 324
EK 4 Ağrı İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (05.05.2013) ...................................................... 325
EK 5 Kars İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (10.05.2013) ..................................................... 327
EK 6 Ardahan İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.05.2013) ............................................... 329
EK 7 5. Kalkınma Kurulu Katılımcı Listesi (24-25.05.2013) .......................................... 330
EK 8 Bölge Kurum ve Kuruluşlarıyla Paylaşılan Bölge Planı Anketi ............................. 332
14
KISALTMALAR
:
AB
:
ABD
:
ADNKS
:
ADSL
:
AHB
:
AKAKP
:
ASM
:
BDDK
:
BGYK
:
BM
:
BSK
:
BTK
BTK Demiryolu :
:
DAB
:
DHMİ
:
DPT
:
DSİ
:
DSÖ
:
GEPA
:
GSBH
:
GSİS
:
GSKD
:
GYİH
:
HES
:
IBBS
:
IMF
:
İŞKUR
:
KASDEP
:
KGM
:
KOSGEB
KSS
LPI
MTA
OSB
ÖBA
ÖDA
ÖSS
ÖTV
REPA
SERKA
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Avrupa Birliği
Amerika Birleşik Devletleri
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
Bakışımsız Sayısal Abone Hattı
Aile Hekimliği Birimi
Ardahan Kars Artvin Kalkınma Projesi
Aile Sağlığı Merkezi
Bankacılık Denetleme ve Düzenleme Kurumu
Bölgesel Gelişme Yüksek Kurulu
Birleşmiş Milletler
Bitümlü Sıcak Karışım
Bilgi Teknolojileri Kurumu
Bakü Tiflis Kars Demiryolu hattı
Doğu Anadolu Bölgesi
Devlet Hava Meydanları İşletmesi
Devlet Planlama Teşkilatı
Devlet Su İşleri
Dünya Sağlık Örgütü
Güneş Enerjisi Potansiyeli Atlası
Gayrisafi Bölgesel Hasıla
Genel Sanayi ve İşyeri Sayımı
Gayrisafi Katma Değer
Gayri Safi Yurt İçi hasıla
Hidro Elektrik Santrali
İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması
Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund)
Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü
Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi
Karayolları Genel Müdürlüğü
Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme
İdaresi Başkanlığı
Küçük Sanayi Sitesi
Lojistik Performans İndeksi
Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü
Organize Sanayi Bölgesi
Önemli Bitki Alanı
Önemli Doğa Alanı
Öğrenci Seçme Sınavı
Özel Tüketim Vergisi
Rüzgâr Enerjisi Potansiyeli Atlası
Serhat Kalkınma Ajansı
15
SGK
SGP
SODES
STK
TANAP
TCDD
TÇSÖEDR
:
:
:
:
:
:
:
TDİOSB
TEDAŞ
TEİAŞ
TIR
TR
TR90
:
:
:
:
:
:
TRA
TRA1
TRA2
:
:
:
TRB1
:
TRB2
TÜBİTAK
TÜİK
UBAK
UNESCO
:
:
:
:
:
UNWTO
:
YGM
YHT
:
:
Sosyal Güvenlik Kurumu
Satın alma Gücü Paritesi
Sosyal Destek Programı
Sivil Toplum Kuruluşu
Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları
Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri
Değerlendirme Raporu
Tarıma Dayalı İhtisas Organize Sanayi Bölgesi
Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ
Türkiye Elektrik İletim A.Ş
Uluslararası Karayolu Taşımacılığı
Türkiye
Artvin, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize ve Trabzon illerini
kapsayan Düzey 2 Bölgesi
Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi (Düzey I)
Erzurum, Erzincan, Bayburt illerini kapsayan Düzey 2 Bölgesi
Ağrı, Kars, Iğdır ve Ardahan illerini kapsayan Düzey 2
Bölgesi
Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli illerini kapsayan Düzey 2
Bölgesi
Bitlis, Hakkâri, Muş, Van illerini kapsayan Düzey 2 Bölgesi
Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu
T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (United
Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)
Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (United Nations,
World Tourism Organization)
Yetkilendirilmiş Gümrük Müşaviri
Yüksek Hızlı Tren
16
TANIM VE KAVRAMLAR
Antrepo
Beşeri Sermaye
Emisyon İzni
Fiziki Sermaye
Gayri Safi Katma Değer
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
Gelir Dağılımı
Genç Bağımlılık Oranı
Geri Dönüşüm
Gini Katsayısı
Hane Halkı
: Gümrük vergisine konu olup da henüz vergi ve
resimleri ödenmemiş malların korunduğu, gerekiyorsa
küçük tamamlayıcı işlemlerin yapıldığı gümrük
binalarına yakın olan bir tür depodur.
: Kişilerin tecrübeleriyle, eğitim ve yetenekleriyle
kazandıkları bilgi ve deneyim birikimidir.
: Çevre ve insan sağlığına ciddi zararları olan tesislerin,
“Sanayi
Kaynaklı
Hava
Kirliliği
Kontrolü
Yönetmeliği” çerçevesinde atmosfere yaydığı ağır
metaller, dioksin ve furan gibi kirleticiler bakımından
Çevre ve Şehircilik Bakanlığından alması gereken
izindir.
: Araç-gereç ve donanım açısından kurumların sahip
oldukları sermayeyi ifade etmektedir.
: Bir bölgede yerleşik ekonomik birimlerin belli bir
dönemde bu bölgedeki ekonomik faaliyetleri
sonucunda ürettikleri mal ve hizmetlerin (çıktı)
değerinden,
bu
üretimde
bulunabilmek
için
kullandıkları mal ve hizmetler (ara tüketim) değerinin
çıkarılması sonucu elde edilen değerdir.
: Bir yıl süresince sadece ülke sınırları içerisinde üretilen
ve sunulan mal ve hizmetlerin o ülkenin para birimine
göre değerlenmesi ile oluşan rakamdır.
: Bir ekonomide ortaya çıkan gelirin, vatandaşlara nasıl
paylaştırıldığını gösteren ekonomik göstergedir.
Ülkeler düzeyinde, gelirin sosyal sınıflar arasındaki
dağılımı olarak ifade edilir.
: 0-14 yaş grubundaki kişi sayısının 15-64 yaş
grubundaki kişi sayısına oranının yüzde olarak
ifadesidir.
: Ambalaj atıklarının bir üretim süreci içerisinde orijinal
amacı veya başka bir amaç için organik geri dönüşüm
dâhil, enerji geri kazanımı hariç olmak üzere yeniden
işlenmesidir
: Kişisel gelir dağılımını ölçmek için, yaygın olarak
kullanılan bir dağılım ölçüsüdür. Gini ölçüsü “0 ile 1”
arasında değişir. Bir toplumda, gelir adaletli olarak
paylaşılmışsa, Gini katsayısı “0”a eşit, toplumdaki
gelirleri yalnız bir kişi almışsa, Gini katsayısı “1” e eşit
olmaktadır.
: Aralarında akrabalık bağı olsun olmasın aynı konutta
ya da aynı konutun bir bölümünde yaşayan, aynı
kazandan yiyen, kazanç ve masraflarını ayırmayan,
hane halkının hizmet ve yönetimine katılan bir ya da
daha çok kişiden oluşan topluluktur.
17
Huzurevleri
İstihdam Oranı (%)
İşbaşında Olanlar
İşbaşında Olmayanlar
İşgücü
İşgücüne Katılma Oranı
(%)
İşsiz
İşsizlik Oranı (%)
Kaba Boşanma Hızı
Kaba Doğum Hızı
Kaba Evlenme Hızı
Katma Değer
Kurumsal Kapasite
Kurumsal Olmayan
Çalışma Çağındaki Nüfus
Kurumsal Olmayan Nüfus
Kükürt Dioksit (SO2)
Mali Sermaye
: 60 yaş ve üzerindeki yaşlı kişileri huzurlu bir ortamda
korumak, bakmak ve bu kişilerin sosyal ve psikolojik
ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulan yatılı sosyal
hizmet kuruluşlarıdır.
: İstihdam edilen işgücünün toplam işgücüne oranıdır.
: Ücretli, maaşlı, yevmiyeli, kendi hesabına, işveren ya
da ücretsiz aile işçisi olarak referans dönemi içinde en
az bir saat bir iktisadi faaliyette bulunan kişilerdir.
: İşi ile bağlantısı devam ettiği halde, referans haftası
içinde çeşitli nedenlerle işinin başında bulunmayan
kişileri ifade etmektedir.
: İstihdam edilenler ile işsizlerin oluşturduğu tüm nüfusu
kapsamaktadır.
: İstihdamın, kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus
içindeki oranının yüzde ifadesidir.
: Referans dönemi içinde istihdam halinde olmayan (kâr
karşılığı, yevmiyeli, ücretli ya da ücretsiz olarak hiç bir
işte çalışmamış ve böyle bir iş ile bağlantısı da
olmayan) kişilerden iş aramak için son üç ay içinde iş
arama kanallarından en az birini kullanmış ve 2 hafta
içinde işbaşı yapabilecek durumda olan tüm kişiler
işsiz nüfusa dâhildirler.
: İşsiz nüfusun işgücü içindeki oranının yüzde ifadesidir.
: Belli bir yıl içinde her 1000 nüfus başına düşen
boşanma sayısıdır.
: Belli bir yıl içinde her 1000 nüfus başına düşen canlı
doğum sayısıdır.
: Belli bir yıl içinde her 1000 nüfus başına düşen
evlenme sayısıdır.
: Belirli bir üretim sürecinde belli bir mal için üretim
faktörlerine yapılan ödemelerin toplamı, firmanın
çıktısının değeri ile diğer firmalardan satın aldığı ara
mallarının değeri arasındaki farktır.
: Kurumların sorumlulukları içerisinde yer alan görev ve
hizmetleri yerine getirirken sahip oldukları beşeri,
fiziki ve mali sermayeyi ifade eder.
: Kurumsal olmayan sivil nüfus içerisindeki 15 ve daha
yukarı yaştaki nüfustur.
: Okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastahane,
hapishane, kışla ya da orduevinde ikamet edenler
dışında kalan nüfustur.
: Atmosferdeki başlıca kirlilik unsurlarındandır.
Renksiz, keskin kokulu reaktif bir gaz olup kömür,
fuel-oil gibi kükürt içeren yakıtların yanması sonucu
ortaya çıkmaktadır.
: Kurum ve kuruluşların görev ve sorumluluklarını
yerine getirirken hareket alanlarını genişleten maddi
değerler toplamıdır.
18
Net Göç
Net Göç Hızı
Nüfus Artış Hızı
Nüfus Yoğunluğu
Okullaşma Oranı
Penetrasyon Oranı
Pm10
Poliklorlu Bifenil (PCB) ve
Poliklorlu Terfenil (PCT)
Radyasyon Değeri
Satın Alma Gücü Paritesi:
Sınıf YAS1
Sınıf YAS2
Sosyal Dışlanma
: Belirli bir alanın aldığı göç ile verdiği göç arasındaki
farktır. Belirli bir alanın aldığı göç verdiğinden fazla
ise net göç pozitif, aldığı göç verdiğinden az ise net
göç negatiftir.
: Bir yerleşim biriminin aldığı göç ile verdiği göç
arasındaki farkın nüfusuna oranıdır.
: Yıllık olarak her 1000 nüfus için artan nüfus olarak
ifade edilir.
: Bir kilometrekareye düşen nüfustur.
: Herhangi bir eğitim seviyesindeki toplam okula gidenl
e öğrenci sayısının okul çağındaki toplam çocuk
sayısına oranıdır.
: Hizmet sağlayıcısının abone sayısının toplam nüfusa
oranıdır.
: EN 12341 ile tanımlanan 10 µm aerodinamik çaplı
geçirgen bir girişten % 50 verimle geçen partiküler
maddeyi ifade eder. Çapı 10 mikronun altında olan
parçacık maddedir (kurum/is ve frenlerin, tekerlek
lastiğinin ve yol yüzeyinin aşınmasından kaynaklanan
parçacıklar dâhil).
: Transformatörler, kondansatör gibi ekipmanlarda
bulunan kimyasal maddedir.
: Elektromanyetik dalgalar veya parçacıklar biçimindeki
enerji yayımı ya da aktarımıdır.
: Ülkeler arasındaki fiyat düzeyi farklılıklarını ortadan
kaldırarak, farklı para birimlerinin satın alma gücünü
eşitleyen bir değişim oranıdır.
: İçme suyunda ve gıda sanayiinde kullanılabilen yeraltı
sularıdır. Bu sınıfa giren yeraltı suları diğer her türlü
kullanma amacına uygundur. Sınıf YAS I suları,
gerektiğinde uygun bir dezenfeksiyon işleminden sonra
içme suyu olarak kullanılabilirler.
: Bir arıtma işleminden sonra içme suyu olarak
kullanılabilecek sulardır. Bu sular tarımsal su ve
hayvan sulama suyu veya sanayide soğutma suyu
olarak herhangi bir arıtma işlemine gerek duyulmadan
kullanılabilir.
: İnsan gruplarının ya da bireylerin bulundukları sosyal
statüsü, ekonomik geliri, eğitim durumu, geçmişi ve
yaşam standartları dolayısıyla toplumsal ilişkilerden ve
kurumlardan kopuk kalması ve içinde yaşadığı
toplumdan soyutlanmasıdır. Sosyal dışlanma aynı
zamanda kişilerin bir dezavantajlı gruba mensup
olmasından, engelli, azınlık, yaşlı veya genç
olmasından ya da içinde yaşadığı toplumun
normlarından farklı bir hayat sürmesinden dolayı da
yaşayabileceği bir durumdur.
19
Sosyal Donatı
Sosyal Güvenlik
Su Toplama Alanı
Sulak Alan
Şehir Nüfusu
Şehirleşme Oranı
Tarım Dışı İşsizlik Oranı
Toplam Doğurganlık Hızı
Toplama Ayırma Tesisi
Yaş Bağımlılık Oranı
Yaşlı Bağımlılık Oranı
Yeşil Kart
2.Kalite Su
: İnsanların sosyal hayatının devamını sağlamak için
gerekli olan; okul, sağlık ve spor tesisleri, kütüphane,
kreş, sinema, tiyatro, konferans salonu, karakol,
postane, ibadethane, ticaret ve hizmet tesisleri ve
benzeri sosyal tesisler ile çocuk parkları, rekreasyon
alanları, kent mobilyaları, meydan düzenlemeleri ve
benzeri çevre düzenlemesi işlerinin bütününü ifade
etmektedir.
: Herhangi bir sosyal risk yüzünden geliri veya kazancı
azalmış kişilerin, başkalarının yardımına gerek
kalmaksızın, yaşama ve geçinme ihtiyaçlarını
karşılayan bir sistemler bütünüdür.
: Bir akarsuyun tüm kollarını kapsayan alandır.
: Doğal ya da yapay, sürekli ya da mevsimsel, tatlı, acı
ya da tuzlu, durgun ya da akan su kütleleri, bataklıklar,
turbalıklar ve gelgitin çekilmiş anında derinliği altı
metreyi aşmayan deniz sularıdır.
: İl ve ilçe merkezlerinin belediye sınırları içindeki
nüfusudur.
: Toplam nüfus içinde şehirde yaşayanların oranıdır.
: Tarım dışı mesleklerde iş arayanların, tarım dışı
işgücüne oranıdır
: Bir kadının doğurgan olduğu dönem (15-49 yaş grubu)
boyunca doğurabileceği ortalama çocuk sayısıdır.
: Fabrika, satış noktası ve benzeri üniteler içerisinde
yapılan biriktirmeler hariç, ambalaj atıklarının
toplandığı ve cinslerine göre sınıflandırılarak ayrıldığı
tesislerdir.
: 0-14 ve 65 ve daha yukarı yaş gruplarındaki kişi
sayısının 15-64 yaş grubundaki kişi sayısına oranının
yüzde ifadesidir.
: 65 ve daha yukarı yaş grubundaki kişi sayısının 15-64
yaş grubundaki kişi sayısına oranının yüzde ifadesidir.
: Aile içindeki gelirin; kişi başına düşen aylık tutarı, brüt
asgari ücretin 1/3′ünden az olan vatandaşların sağlık
hizmetlerinden ücretsiz yararlanmasına imkân veren
sistemdir.
: Az kirlenmiş sudur. İçme suyu potansiyeline sahiptir.
20
ÖZET
TRA2 Düzey II Bölge’sinde kurulmuş olan Serhat Kalkınma Ajansı, sorumluluk sahasında
bulunan Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerinde ulusal düzeyde üretilen politika, plan ve
stratejiler ile yerel düzeyde yürütülecek faaliyetler arasındaki ilişkiyi belirlemek, yerel kurum
ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonu güçlendirmek; kamu, özel kesim ve sivil
toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, bölgesel gelişmeyi hızlandırmak,
sürdürülebilirliğini temin etmek; kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak ve
bölgesel program ve projelere temel oluşturmak amacıyla TRA2 Bölgesi 2014-2023 Bölge
Planı hazırlanmıştır.
Bölge Planı’nın hazırlanmasında özellikle Onuncu Kalkınma Planı, Bölgesel Gelişme Ulusal
Stratejisi olmak üzere ulusal plan ve programlar ile bölgesel ölçekli planlardan
faydalanılmıştır. Bunlarla birlikte bölge illerinde bulunan kamu kurum ve kuruluşları, sivil
toplum kuruluşları, özel kurumlar ve bölge halkının da her aşamada azami katılım sağlayacağı
düzeyde görüşmeler, çalıştaylar ve toplantılar düzenlenerek plan nihai hale getirilmiştir.
Bölge Planı TRA2 Bölgesi’nin sahip olduğu sosyal ve ekonomik potansiyellerin bölge
insanının hizmetine sunulacak şekilde geliştirilmesi, yaşam kalitesi ve refah düzeyinin
artırılması temel amacı doğrultusunda hazırlanmıştır.
2014-2023 Bölge Planında TRA2 Bölgesi’nin Türkiye ve dünya üzerinde sahip olduğu
jeostratejik konumunun önümüzdeki dönemde bölgenin geleceğine yön veren en önemli
avantajlarından birisi olacağı ortaya konmuştur. Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattının
tamamlanması ve Kars-Iğdır-Dilucu-Tahran-İslamabad demiryolları ile Marmaray vasıtasıyla
Trans-Kafkasya ulaşım koridorunun tesis edilmesi sonucunda Londra’dan Çin’e uzanacak
İpek Demiryolu ile Çin’deki üretimin, tüketim merkezi olan Avrupa’ya TRA2 bölgesi
üzerinden taşınması sağlanacaktır. Bu koridorla birlikte Kafkasya ve Orta Asya'ya yönelik
insan ve mal trafiğinde meydana gelecek artış bölgenin stratejik konumunu daha da
güçlendirecek ve bölge, Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’ya açılan ticaret ve lojistik
köprüsü olacaktır.
Etüt çalışmaları devam eden Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu projesinin ileri bağlantılarında
Nahcivan’dan sonra Tebriz-Tahran-Zahedan ve İslamabad’a ulaşılmakta olup hattın yapılması
ile hâlihazırda tek bağlantıyı oluşturan Van-Tebriz hattı dışında Erzurum-Erzincan-Sivas ve
Ankara’ya doğrudan ulaşan yeni bir İstanbul-İslamabad koridoru oluşturulacaktır.
Ayrıca, bölge Hazar ve Orta Asya enerji kaynaklarının batıya ulaşmasında doğal bir köprü
görevine sahiptir. Hazar Havzası enerji kaynaklarının batıya taşınmasını sağlayan BaküTiflis-Ceyhan petrol boru hattı ile Bakü-Tiflis-Erzurum ve İran-Ankara doğalgaz boru hatları
TRA2 Bölgesinden geçmektedir. Dolayısıyla, TRA2 bölgesi, karayolu ve havayolu ulaşımının
geliştirilmesi, yolların kalitesinin iyileştirilmesi ve diğer il ve bölgelerle bağlantılarının
nicelik ve nitelik olarak artmasıyla birlikte sınır bölgesi olmanın avantajını önümüzdeki
dönemde yükselen bir ivmeyle kullanabilecektir. Bölge, söz konusu uluslararası demiryolu
ulaşım hatları ve doğalgaz iletim projeleri sayesinde, bir kavşak bölgesi olma özelliğini
perçinleyerek Londra’dan Çin’e ve Kafkasya üzerinden Rusya Federasyonu ve Orta Asya
Türk Cumhuriyetlerine ulaşım noktasında kilit konuma yükselmektedir.
TRA2 Bölgesinde sanayi gelişememiş olmakla beraber yakın bölge ve komşu ülkeler
açısından bir ticaret merkezi olma ve küçük imalat sanayini geliştirme potansiyeline sahiptir.
21
2014 – 2023 TRA2 Bölge Planında mevcut potansiyelin geliştirilmesine yönelik tedbirler
vurgulanmıştır.
Bölgede ekonomi genel olarak tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Türkiye toplam
büyükbaş hayvan varlığının yaklaşık olarak % 9’una sahip olan bölgede büyükbaş hayvan
varlığı son yıllarda artış göstermiştir. Kars ilinin büyükbaş hayvan sayısı açısından ön plana
çıktığı bölgede Ağrı ve Ardahan illerinde de son yıllarda önemli artış olmuştur. Küçükbaş
hayvancılık ise, daha ziyade Ağrı ve Iğdır illerinde yapılmakta ve özellikle Doğubayazıt ilçesi
ön plana çıkmaktadır. Bölgede hayvancılık ve hayvancılığa dayalı sanayinin gelişme
potansiyeli yüksek olup bölge planı süresince merkezi ve yerel diğer kamu kurum ve
kuruluşlarıyla eşgüdümlü çalışılarak hayvancılığın bölge ekonomisine sağladığı katkının
arttırılması öncelikli alanlardan olacaktır.
TRA2 bölgesi arıcılık ve kaz yetiştiriciliği alanında da önemli avantajlara sahiptir. Bölge
balının marka değerinin yükseltilmesi ile bölgeye sağladığı katkının arttırılabileceği
öngörülmektedir. Türkiye kaz popülasyonunun yaklaşık 1/3’üne sahip bölgede özellikle
Ardahan ve Kars illerinde kaz yetiştiriciliğinin ekonomik faaliyet olarak
gerçekleştirilebilmesine yönelik uygulamalar teşvik edilecektir. Yumurta tavukçuluğu Iğdır
ile Ağrı illerinde ve özellikle Doğubayazıt ilçesinde potansiyele sahiptir. Bu kapsamda,
özellikle tavukçuluk sanayinin geliştirilebileceği ve Doğu Anadolu çapında ticaretinin
yapılmasına yönelik faaliyetler sürdürülecektir.
Tarım sektörü ile birlikte turizm sektörü de bölge için büyük bir potansiyel ve büyük bir fırsat
oluşturmaktadır. TRA2 Bölgesi çok çeşitli turizm türlerine hitap edecek değerlere sahip
olmakla beraber hâlihazırda misafirler tarafından en çok Ani Antik Kenti, Kars Kent Merkezi,
Ağrı Dağı ve çevresindeki yapılar ile Sarıkamış Kayak Merkezi ziyaret edilmektedir.
Konaklama yatırımı açısından Kars Merkez, Sarıkamış ve Ağrı Doğubayazıt ilçelerinin ön
planda olduğu ve Ağrı Merkez ile Iğdır Merkez’in bu ilçeleri takip ettiği görülmektedir.
Nitelikli konaklama tesis yatırımlarının devam etmesi ile oda ve yatak kapasitesinin
arttırılmasının yanısıra, misafirlere sunulan hizmet ve ürünlerin çeşitliliğinin arttırılması ile
gelecekte bölgesel anlamda bir turizm markası olunması bölge planının temel amaç ve
öngörülerinden birini oluşturmaktadır.
Kalkınma Bakanlığı (mülga DPT) tarafından 2003 yılında hazırlanan İllerin ve Bölgelerin
Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması’na göre genel gelişmişlik bakımından
Kars ili 67, Iğdır 69, Ardahan 74 ve Ağrı 80. sırada yer almaktadır. 2011 yılında güncellenen
çalışmaya göre Kars 68, Iğdır 69, Ardahan 71 ve Ağrı ili 79. sırada bulunmakta olup TRA2
Bölgesi eğitim, sağlık ve gelir dağılımı açısından Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır.
Bölge planında TRA2 bölgesinin, nüfus, göç, eğitim, sağlık, dezavantajlı gruplar, örgütlülük,
medya, yoksulluk, kurumsal kapasite gibi sosyal içerikli verileri incelenerek hâlihazırda göç
veren bölge konumundan sıyrılması ve gelişmişlik düzeyinin arttırılması için sosyal anlamda
yapılacak çalışmalar belirtilmiştir. Sosyal sektörlerde yaşanacak iyileşmeler, diğer tüm
alanlarda doğrudan gelişmelere yol açacağı için birincil öneme sahiptir. Bu kapsamda
öncelikli olarak bölgenin büyük sıkıntılar yaşadığı eğitim, sağlık, ulaşım gibi temel kamu
hizmetlerinde etkinliğin ve kalitenin arttırılması, sosyal dönüşümün sağlanması ve beşeri
sermaye düşüklüğünün giderilmesi bölge planının ana amaçlarındandır.
22
Günümüzün önemli problemleri arasında yer alan çevre sorunları TRA2 Bölgesi’nde hızlı
nüfus artışı ve plansız şehirleşmeye bağlı olarak; temel insani ihtiyaç olan konut sorununun
gecekondulaşma ve betonlaşma yoluyla çözümlenmesi sonucu ortaya çıkmaktadır.
Kontrolsüz ve plansız kentleşme; öncelikle içme suyu ve kanalizasyon sistemlerinin nüfusun
ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelmesi ile evlerden kaynaklanan katı atıkların toplanması ve
depolanması sorunlarını beraberinde getirmektedir. Bölge’de özellikle kış mevsiminde
görülen hava kirliliği, plansız şehirleşme, doğalgazın yaygın olmaması, kalitesiz yakıt
kullanımı ve yanlış yakma tekniklerinin uygulanması gibi nedenlerden oluşan temel çevre
problemidir.
Bölgede özellikle son yıllarda sağlanan sosyal ve ekonomik gelişme ile birlikte, toplumun
çevre duyarlılığı ve bilincinin artırılması, bugünün ve gelecek nesillerin doğal kaynaklardan
faydalanmasının güvence altına alınarak çevrenin korunması ve kalitesinin yükseltilmesi
bölge planının temel amaçları arasında yer almaktadır. Ulusal politikalarla uyumlu olarak
bölgede su havzalarının yönetimi, kentsel altyapı, atık yönetimi, hava yönetimi, iklim
değişikliği, biyolojik çeşitlilik ve hassas ekosistemlerin korunması üzerinden öncelik ve
tedbirler belirlenmiştir.
Günümüzde TRA2 bölgesinde yararlanılan yenilenebilir enerji kaynağı sadece hidroelektrik
santralleri olmasına rağmen yapılan çalışmalar bölgenin güneş, rüzgâr, biyogaz, jeotermal
gibi enerji potansiyellerine sahip olduğunu göstermektedir. Özellikle Ağrı ilinin güneş enerjisi
ve jeotermal enerji açısından yüksek potansiyele sahip olduğu, buna ilaveten detaylı
çalışmalara ihtiyaç duyulmakla birlikte rüzgâr enerjisi ve biokütle enerjisinin de bölge için
önemli potansiyel oluşturduğu görülmektedir. Söz konusu potansiyelin kullanılması, çevre
sorunlarının giderilmesinin yanı sıra bölge ekonomisine olduğu kadar ülke ekonomisine de
katkı sağlayacaktır.
Bölge planı hazırlık çalışmaları çerçevesinde, incelenen son husus bölgedeki uygun yatırım
alanları olmuştur. Uygun yatırım alanları ile kuruluş yeri faktörleri, üretim biriminin maliyeti,
satış hasılatı ve sermaye yapısı üzerinde etkili olan tüm konumsal özellikleri vb. unsurlar
dikkate alınarak her bir TRA2 ili için uygun yatırım alanları önerilmiştir.
Bölge paydaşları ile yüz yüze görüşmeler, il çalıştayları, araştırma ve analizler neticesinde
bölgenin bütüncül bir görünümü ortaya çıkarılmış olup bu çerçevede belirlenen vizyon,
gelişme eksenleri, öncelikler ve tedbirler Kalkınma Kurulunda da görüşülerek nihai hali
verilmiştir. Bu kapsamda; TRA2 Bölgesi 2014 – 2023 Bölge Planının vizyonu;
“Doğal zenginliğiyle tanınmış, turizm ve tarımsal ürünleriyle markalaşmış, sınırları
aşan kültürel mirasın imkânlarından yararlanmış, rekabet gücü yüksek işletmeleriyle
ülkenin Kafkasya ve Orta Asya’ya açılan ticaret ve lojistik merkezi bir Serhat
Bölgesi.”
olarak belirlenmiştir. Bu vizyonu gerçekleştirmek üzere 2014 – 2023 yılları arasında
amaçlanan gelişme eksenleri ve tedbirler aşağıda sunulmuştur.
23
Tablo 1: Gelişme Eksenleri ve Tedbirler
GELİŞME EKSENLERİ ÖNCELİKLER
1.1.İşgücünün beceri seviyesinin yükseltilmesi ve istihdam
edilebilirliğinin artırılması
1.2.Eğitimde altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi
1.3.Sağlık alanında altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi
SOSYAL KALKINMA
1.4.Kurumsal kapasitenin arttırılması
1.5.Özel ilgi gruplarının toplumsal hayata aktif katılımının
artırılması
1.6.Kadının toplumsal statüsünün güçlendirilmesi
2.1 Kentsel altyapının iyileştirilmesi
2.2. Kırsal Gelişmenin Sağlanması
ÇEVRESEL
SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
2.3. Çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin önlenmesi
2.4. Enerji kaynaklarının etkin kullanılması
3.1. Ulaşım Alt Yapısının İyileştirilmesi
ERİŞİLEBİLİRLİK
3.2. Bilgi ve Teknolojiye Erişim İmkânının Artırılması
4.1. Tarımsal üretimde verimliliğin ve yenilikçi uygulamaların
artırılması
4.2. Turizmde bölgesel marka olunması
REKABET EDEBİLİRLİK 4.3. İmalat sanayinde verimlilik ve katma değerin artırılması
4.4. Dış Ticaret ve Lojistik Merkezi Olunması
4.5. Tabii kaynakların katma değerinin artırılması
4.6 Girişimcilik altyapısı ve kültürünün geliştirilmesi
24
PLAN HAZIRLAMA SÜRECİ VE KATILIMCILIK
2014 – 2023 bölge planı hazırlık süreci katılımcılık esaslı bir yaklaşımla yönetilmiştir. Bu
süreçte, çalışmalar ve analizler sonucunda oluşturan tedbir ve önceliklerin etkinliğini ve
niteliğini artırmak üzere bütün paydaşların karar verme süreçlerine iştirak etmeleri sağlanmış,
planın; bölgenin ortak aklının bir ürünü olması hedeflenmiştir. Ayrıca, bölge planının
kurumlar tarafından azami düzeyde sahiplenilmesi ve bölgedeki tüm kurum ve kuruluşlar için
yönlendirici bir belge olması amaçlanmıştır. Bu doğrultuda bölge planı, Ajansımız
koordinasyonunda, bölge Valilikleri, Belediyeleri, diğer kamu kurum ve kuruluşları, Ticaret
ve Sanayi Odaları, üniversiteleri, meslek odaları, sivil toplum kuruluşları ile bölgeler arası
işbirliğinin sağlanması amacıyla gerçekleştirilen toplantılarda komşu kalkınma ajanslarınca
dile getirilen katkılar, görüş ve öneriler dikkate alınarak hazırlanmıştır.
25
Şekil 1 Planlama Süreci



ÖN HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
Paydaş analizi,
Ulusal ölçekli plan, program ve strateji belgelerinin incelenmesi,
Kanun, tebliğ, mevzuatların irdelenmesi
MEVCUT DURUM ANALİZİ





İlgili kurum ve kuruluşlarla yüz
yüze görüşmeler,
Mevcut verilerin derlenmesi,
Verilerin analizi ve sektörel
mevcut durum raporlarının
hazırlanması,
Mevcut durum rapor özetinin
illerdeki tüm paydaşlara
sunulması ve 2023 vizyonu için
Bölge planı anketinin
uygulanması



İL ÇALIŞTAYLARI
Her ilin temel sorunları ve çözüm
önerilerinin belirlenmesi,
Her ilin mevcut ve potansiyel
sektörlerinin ve ürünlerinin
belirlenmesi,
İllerin rekabet gücü ve pazarlama
kabiliyetinin irdelenmesi, yatırım
çekmek için aşılması gereken
engellerin saptanması,
İlleri marka haline getirecek vizyoner
proje fikirlerinin geliştirilmesi,
TASLAK VİZYON, AMAÇ, HEDEF VE STRATEJİLERİN
BELİRLENMESİ




KALKINMA KURULU VE ALT İHTİSAS GRUPLARI
ÇALIŞMALARI
Bölge Kalkınma Kurulu üyelerine mevcut durum analizinin sunumu,
İl düzeyinde alt grupların taslak gelişme ekseni, öncelik ve tedbirlerin
değerlendirmesi,
Amaç, hedef ve önceliklerin katılımcılık analizleriyle değerlendirilip
vizyona erişmedeki etkinliğinin saptanması,
Bölge taslak vizyonu değerlendirmesi ve önerilerin alınması, 2023
TRA2 Bölge Planı vizyonunun oluşturulması
PERFORMANS GÖSTERGELERİNİN BELİRLENMESİ
26
İZLEME VE DEĞERLENDİRME PLANLAMASI
1. Plan Hazırlık Süreci
Bölge planı hazırlık çalışmaları kapsamında, ilk olarak süreçlerin planlaması yapılmış ve
mevcut durum analizi için gerekli veriler tanımlanmıştır. Bu süreçte, TRA2 Bölgesi Bölge
Planı’nın referans alacağı ulusal ve bölgesel plan, program, politika ve strateji belgeleri,
kanun, tebliğ ve mevzuat değerlendirilmiştir.
Bunun yanı sıra, tüm süreç boyunca yerelden gelen talep ve görüşlerin bölge planına
yansıtılması amacıyla etkin bir katılımcılık yöntemi oluşturulmasına yönelik çalışmalar
gerçekleştirilmiştir. Katılımcılığın en üst düzeyde olmasını temin etmek için ayrıntılı paydaş
analizi gerçekleştirilerek sahada araştırmalar yapılmış ve uzmanların görüşlerine
başvurulmuş, farklı düzey ve konularda çeşitli toplantılar ve çalıştaylar düzenlenmiş, kurum
ve kuruluşların görüşleri anket yoluyla yazılı şekilde alınarak bölge planının tüm kesimlerin
katkılarıyla şekillenmesi sağlanmıştır. Bu çerçevede gerçekleştirilen faaliyetler ile ilgili özet
bilgiler aşağıda sunulmuştur.
Tablo 2: Bölge Planlama Sürecinde Katılımcılık
Çalışmanın Adı
İlgili Kurum ve
Kuruluşların
Bilgilendirilmesi, Mevcut
Verilerin Derlenmesi
Yöntem
Yüz yüze
görüşme
Ağrı İli GZFT Analizi
Çalışması
Ardahan İli GZFT Analizi
Çalıştay
Çalışması
Iğdır İli GZFT Çalışması
Kars İli GZFT Çalışması
İlgili kurum ve
kuruluşlardan bölgenin
sorunları-çözüm önerileriResmi yazı
gelişim alanları-vizyon ve
GZFT analizine ilişkin
görüşlerin derlenmesi
Plan Vizyon, Amaç ve
Hedeflerinin Belirlenmesi
Katılımcılar
İl ve ilçelerdeki
Kamu Kurum ve
Kuruluşları, Özel
Sektör Kuruluşları
ve Mesleki
Kuruluşlar
İl ve ilçe düzeyi
kamu, özel sektör
kuruluşları, sivil
toplum kuruluşları
ve bireysel üretici
ve işletmeciler.
İl ve ilçelerdeki
Kamu Kurum ve
Kuruluşları, Özel
Sektör Kuruluşları
ve Mesleki
Kuruluşlar
Kalkınma Kurulu
Toplantı/Çalıştay Üyeleri ve Bölge
Kanaat Önderleri
Bölge Planı’nın Yönetim Kurulu’nda görüşülmesi
Toplam katılımcı sayısı
Katılımcı
Sayısı
Notlar
131
46
26
50
48
Katılımcı kuruluşlar
ve temsilcilerinin
listesi Ek-3/4/5/6’da
sunulmuştur.
104
84
Bölge illeri
düzeyinde çalışma
grupları
oluşturulmuştur.
16
505
Plan hazırlama sürecinde, kurum ve kuruluşların bölge planı hakkında bilgilendirilmeleri,
yaptıkları ve planladıkları çalışmalar hakkında bilgi edinilmesi ve bölge hakkındaki
görüşlerinin daha rahat ve samimi bir ortamda alınabilmesi amacıyla yarı yapılandırılmış
görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, grup toplantıları düzenlenerek ortak problemler ve
çözüm önerileri tartışılmış ve hem odak hem de genişletilmiş toplantılar çerçevesinde bölge
27
insanının bölgenin geleceğine dair öngörüleri elde edilmiştir. Söz konusu toplantılara ek
olarak, kurumların resmi görüşlerinin irdelenebilmesi ve bölge planına yansıtılabilmesi
amacıyla anket uygulaması gerçekleştirilmiştir.
2. Bölge Planına Girdi Oluşturan Önemli Çalışmalar
 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvancılık Çalıştayı
Ajansımız tarafından Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı ve Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma
Ajansı işbirliği ile düzenlenen “Doğu Anadolu’da Büyükbaş Hayvancılık Çalıştayı” 12-14
Mayıs 2011 tarihleri arasında Kars ili Sarıkamış ilçesinde gerçekleştirilmiştir. Doğu Anadolu
Bölgesi’nin 12 ilinden (Ağrı, Ardahan, Bayburt, Bitlis, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Iğdır,
Kars, Malatya, Muş ve Van) üreticiler dâhil olmak üzere sektörle ilgili tüm kesimlerin,
akademisyenlerin ve merkezi kurum ve kuruluşların temsilcilerinin geniş katılımıyla
gerçekleştirilen çalıştaya 149 kişi iştirak etmiştir.
Doğu Anadolu Bölgesi’nde büyükbaş hayvancılık sektörünün gelişmesine katkı sağlamayı
hedefleyen çalıştay bölge potansiyelinin değerlendirilerek, hayvancılık faaliyetlerinden alınan
verimin optimum düzeye çıkarılabilmesi ve bölgeye uygun büyükbaş hayvancılık
programlarının oluşturulabilmesine temel olmak üzere sektörde bulunan tüm kesimlerin
sorunlarının tespiti ve bu sorunlara çözüm önerileri geliştirilmesi amacıyla
gerçekleştirilmiştir.
Çalıştay sonrasında elde ettiği sonuçlar bir rapor ile derlenmiş olup saptanan sorun ve
hedefler esas alınarak 2012 ve 2013 yıllarında büyükbaş hayvancılık işletmelerinin
geliştirilmesine yönelik mali destek programları yürütülmüştür.
 “Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Projesi ve TRA2 Bölgesi Açısından Önemi” Paneli
Serhat Kalkınma Ajansı ve Kafkas Üniversitesi’nin ortak olarak düzenlediği “Bakü- TiflisKars Demiryolu Projesi ve TRA2 Düzey 2 Bölgesi Açısından Önemi” konulu panel 6 Haziran
2011 tarihinde Kars’ta Devlet Su İşleri 24. Bölge Müdürlüğü Konferans Salonu’nda
gerçekleştirilmiştir.
Kamu temsilcileri, akademisyenler, işletmeciler ve yerel halkın katılım sağladığı panel
sırasında yapılan konuşmalarda demiryolunun ülkemiz ve bölge ekonomisine katkıları ve dış
ticarete etkisine değinilmiştir. Ayrıca Kars’ta kurulması planlanan Demiryolu Lojistik
köyünün Kars ve çevre illere etkileri de değerlendirilmiştir.
 SERKA Sohbetleri
Yerelin sorunlarına çözüm bulmak ve yerel kalkınma dinamiklerini harekete geçirmek
amacıyla düzenlenen "SERKA Sohbetleri" programı 2011 yılında bir il (Iğdır) ve dört ilçede
(Doğubayazıt, Kağızman, Diyadin, Patnos) gerçekleştirilmiştir. İl ve ilçeler düzeyinde
uygulanan ve ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör temsilcilerinin, üreticilerin ve
STK’ların katılımına açık olarak düzenlenen programlar, bölgenin kalkınması, bölgedeki
yatırım olanaklarının değerlendirilmesi ve bölgenin sorunlarının yerel aktörlerle birlikte tespit
edilip onlarla birlikte çözüm yolları bulunması açısından Ajansımız çalışmalarında yol
gösterici olmuştur.
28
 İŞKUR Koordinasyon Toplantıları
TRA2 Bölgesi’nin temel sorun alanlarından olan işsizliğin azaltılması ve kayıt dışı istihdamın
önlenmesi konularında alınacak önlemlerle ilgili koordinasyonu sağlamak ve illerde yürütülen
mesleki eğitim programlarının etkinliğinin artırılmasına katkı sunmak amacıyla Serhat
Kalkınma Ajansı koordinatörlüğünde bölge illerinin İŞKUR İl Müdürlükleri ile üniversitedeki
öğretim görevlilerinden oluşan bir platform kurulmuştur.
2011 ve 2012 yıllarında gerçekleştirilen toplantılarda illerde yürütülen mesleki eğitim
programlarının bölgede etkinliğini artırmak üzere “İşgücü Piyasası Araştırması”
çalışmalarının
Ajansın
koordinatörlüğünde
bölge
düzeyinde
gerçekleştirilmesi
kararlaştırılmıştır. Gerçekleştirilen ön hazırlıklar ve saha çalışmalarının ardından Ağrı ve Kars
illerinin işgücü piyasası araştırmaları tamamlanmıştır.
 TRA2 Bölgesi Üniversiteleri İşbirliği Protokolü
Bölgesel kalkınma hedeflerini gerçekleştirmeye yönelik olarak; kamu kesimi, özel kesim ve
sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, bölgenin kaynak ve olanaklarını
tespit etmek, ekonomik ve sosyal gelişmeyi hızlandırmak ve rekabet gücünü artırmak
amacıyla TRA2 Düzey II Bölgesi’nde yer alan üniversiteler (İbrahim Çeçen Üniversitesi,
Iğdır Üniversitesi, Kafkas Üniversitesi ve Ardahan Üniversitesi) ile Ajansımız arasında
protokol imzalanmıştır. Bu kapsamda Ajansımız çalışma programında gerçekleştirdiği
organizasyon, toplantı, araştırma ve çalışmaların Ajans ile üniversite işbirliği içerisinde
gerçekleştirilmesine öncelik verilmiştir.
 Ardahan Kafkas Arı Irkı ve Arıcılık Çalıştayı
9 Şubat 2012 tarihinde Ardahan’da gerçekleştirilen ve 104 kişinin katılım sağladığı çalıştayda
bölgedeki arıcılığın mevcut durumu, sorunları, çözüm önerileri, il müdürlükleri, belediyeler,
ıslah merkezi, arı yetiştiricileri, üniversite, belediye ve valilik temsilcilerinden oluşan paydaş
grupla tartışılmıştır. Elde edilen bilgiler ışığında destek programlarına ve çalışma planlarına
yön verilmiştir.
 Komşu Ülkeler Bilgilendirme Toplantısı
Bölgedeki aktörlerin Gürcistan, Azerbaycan ve İran’ın ticaret ve yatırım olanakları hakkında
bilgilendirilmesi amacıyla “Komşu Ülkeler Bilgilendirme Toplantıları” düzenlenmiştir. T.C.
Ekonomi Bakanlığı ile birlikte organize edilen toplantılara ilgili ülkelerdeki ticaret
müşavirlerimiz/ataşelerimiz katılım sağlamıştır. Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerinde faaliyet
gösteren işadamları, yatırımcılar ve ilgililere İran, Gürcistan ve Azerbaycan ülkelerine yönelik
mevcut ticaret anlaşmaları, vergi ve gümrük mevzuatı, ülkede işyeri açma ve yatırım yapma
imkân ve koşulları gibi konularda bilgiler verilmiştir. 14-15 Mayıs 2012’de 3 ilde düzenlenen
toplantılara toplam 350 kişi katılım sağlamıştır.
 Hayvancılık ve Süt Sanayi Sektörü Paneli ve TRA2 Bölgesi’nde Süt ve Süt Ürünleri
Sektör Raporu
TRA2 Bölgesi’nde barınak ve hayvan işletmelerinin mevcut durumu, yem bitkileri
yetiştiriciliği, süt sanayi sektör raporu, AB’de modern hayvancılık uygulamaları ve coğrafi
işaretin kırsal kalkınmaya etkisi konularının görüşülmesi ve çözümler üretilmesi amacıyla 28
Kasım 2012 tarihinde “TRA2 Bölgesi Hayvancılık ve Süt Sanayi Sektörü” konulu bir toplantı
düzenlenmiştir. Kars DSİ Konferans Salonu’nda düzenlenen toplantı öncesinde Ajans
29
uzmanları tarafından 14 ilçe merkezi ve bu ilçelere bağlı 27 köyde toplam 94 işletme ziyaret
edilmiştir.
Toplantıya bölge üniversiteleri veteriner ve ziraat fakülteleri, Türk Patent Enstitüsü, Gıda,
Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlükleri, Ziraat Odası Başkanları, Damızlık ve Sığır
Yetiştiricileri Birliği, Veteriner Hekimler Odaları, Kars Süt Ürünleri Derneği yetkilileri ile
mandıra/çiftlik/işletme sahipleri ve çiftçilerden oluşan 79 kişi katılım sağlamıştır.
Gerçekleştirilen saha çalışmaları ve toplantıda elde edilen sonuçlardan yararlanılarak “TRA2
Bölgesi’nde Süt ve Süt Ürünleri Sektör Raporu” hazırlanmıştır.
 Hayvancılık İşletmelerine Teknik Gezi Ziyaretleri
TRA2 Bölgesi çiftçilerinin profesyonel olarak işletilen büyükbaş hayvancılık tesislerinde
gerçekleştirilen bakım ve besleme uygulamaları, makine ve ekipmanlarda dikkat edilmesi
gereken hususlar ve benzeri konularda birikimlerini artırmak ve iyi uygulama örneklerini
görmelerini sağlamak için Ajansımız tarafından örnek hayvancılık işletmelerine teknik gezi
ziyaretleri düzenlenmiştir. Söz konusu teknik gezilere ilişkin özet bilgiler aşağıda
sunulmuştur:
Tablo 3: Yurtiçi hayvancılık teknik inceleme gezileri
Tarih
12-16.05.2013
28-30.12.2012
15-18.11.2012
18-19.10.2012
19-21.09.2012
13-15.07.2012
Katılımcı
Sayısı
Gidilen Yer
1. Şanlıurfa Bereket Sulama Birliği
2. Harran Reha Sulama Birliği
3. Atatürk Barajı Sulama Birliği
4. Karaali Bölgesi Sambur Seracılık İşletmesi
1. Aydın Germencik Sök Taş Şirketler Grubu Efeler Çiftliği
2. Aydın Arif Gürdal Çiftliği
3. İzmir Tire Süt Müstahsilleri Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
4. İzmir Hanaklılar Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği
1. Erzurum Atatürk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Çiftliği
2. Kayseri Bünyan CCT Tarım Hayvancılık Turizm San. ve A.Ş
Büyükbaş Hayvan Çiftliği
3. Kayseri Bünyan Plato Entegre Hayvancılık ve Tarım San. Tic. A.Ş
Büyükbaş Hayvan Çiftliği
4. Erzurum Ilıca Akyıl Hayvancılık Büyükbaş Hayvan Çiftliği
Gümüşhane Kelkit Organik Süt Sığırcılığı İşletmeleri
1.Erzurum Atatürk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Çiftliği
2.Yozgat Bogazlıyan Başak Tarım A.Ş Büyükbaş Hayvan Çiftliği
1. Erzurum Doğu Anadolu Tarımsal Araştırmalar Enstitüsü Büyükbaş
Hayvan Çiftliği
2. Yozgat Bogazlıyan Başak Tarım A.Ş Büyükbaş Hayvan Çiftliği
Toplam
23
17
33
46
31
20
170
 Bölge İlleri Turizm Çalıştayı
Kamu sektörü, üniversite, özel sektör ve sivil toplum kuruluş temsilcilerinin (48 kişi) katılım
sağladığı ve 26 Kasım 2012 tarihinde Kars’ta gerçekleştirilen çalıştayda turizm konusunda
bölgenin genelinde görülen sorunlar ile örgütsüzlük ve işbirliği eksikliği nedeniyle yaşanan
problemlerden bahsedilerek, çözüm yolları konusunda neler yapılabileceği tartışılmıştır.
Ayrıca, söz konusu çalıştayda Ajansımız tüm katılımcıların somut proje örneklerinin
30
derlenmesi ile yapılması gerekenlerin ve projelerin yapılabilirliğinin tartışıldığı bir bilinç
oluşturma platformu görevi görerek sektör temsilcilerinin görüş alışverişinde bulunmasını
sağlamıştır.
 TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili Çalıştayı
Ajansımız bölgede özel olarak sivil toplum kuruluşlarına yönelik yapılan ilk çalışmayı
gerçekleştirmiş olup bölge içerisinde faaliyet gösteren tüm STK’ların yapı, faaliyet ve
işlevlerini araştırmıştır. Sonuç olarak bölgedeki örgütlülük kültürünün zayıflığı gibi temel
nedenlerden STK’ların finansal sıkıntıları yanında etkinlik konusunda da büyük sorunları
olduğu tespit edilmiştir. Şubat 2013 tarihinde Kars’ta gerçekleştirilen “TRA2 Bölgesi Sivil
Toplum Kuruluşları Profili Çalıştayı” ile STK’lar yaşadıkları sorunları ve bu sorunlara
yönelik çözüm önerilerini ve beklentilerini dile getirmiş, görüş alışverişinde bulunulmuştur.
Söz konusu çalışma ve çalıştay sonuçları Ajansımız faaliyet ve desteklerine yansıtılmıştır.
3. Plan Onay Süreci
Kalkınma Kurulu’nda plan öngörülerinin oluşturulmasının ardından planın bütünü Yönetim
Kuruluna sunularak görüşleri değerlendirilmiş ve Kalkınma Bakanlığına sunulmak üzere
bölge planı nihai hale getirilmiştir. Kalkınma Bakanlığı tarafından talep edilen değişiklikler
yapılarak BGYK’ya sunulmuştur.
. ……tarihinde BGYK’da görüşülen TRA2 2014 – 2023 Bölge Planı ……..tarihinde Resmi
Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
31
METODOLOJİ
2014–2023 TRA2 Bölge planı hazırlama sürecinde; yerel aktörlerin planlama faaliyetlerine
bilgilerini, öngörülerini, taleplerini ve mekânsal gelişme perspektiflerini ortaya koyarak
iştirak ettiği katılımcı bir planlama yöntemi uygulanmıştır. Saha çalışmalarına dayanan
verilerden hareketle uygulanan analizler katılımın etkinliğini arttırmıştır.
İlk aşamada ulusal ölçekli plan, program, eylem planları ve strateji belgeleri ile kanun, tebliğ
ve yönetmelikler incelenmiştir. Ulusal ve/veya bölgesel ölçekli plan ve programlar, özellikle
Onuncu Kalkınma Planı ve Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi, bölgeler arası gelişmişlik
farklarının giderilmesi çerçevesinde çalışmalara yön vermiştir. Ulusal planlarda, ulusal veya
bölgesel düzeyde ifade edilen çözüm önerilerinin bölgemizin sorun ve potansiyelleri dikkate
alınarak mekânsal düzeyde yapılması gerekenler ilçe düzeyinde çalışılmış ve sonuçlar plana
yansıtılmıştır. Plan metodolojisini, sektörel başlıklara ayırarak incelemek mümkündür;
Sosyal Yapı başlığı, temel olarak TÜİK ve saha görüşmeleri ile elde edilen veriler
kullanılarak oluşturulmuştur. Ayrıca Ajansımız ve diğer kurum ve kuruluşlarca bölgede
yapılan çalışmalarda bölge halkının süreçlerde aktif rol alamadığının göze çarpması nedeniyle
Ajansımızca “TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili” çalışması uygulanarak
STK’ların mevcut durumu analiz edilmiştir. Bu kapsamda öncelikle bölge illerindeki
STK’ların sayıları Dernekler İl Müdürlükleri ve Erzurum Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nden
sağlanan veriler ile tespit edilmiştir. Elde edilen veriler ışığında STK’lar faaliyet alanlarına ve
bağlı bulundukları il ve ilçelere göre tasnif edilmiş ve tek tek ziyaret edilerek görüşmeler ve
yarı yapılandırılmış anket uygulaması gerçekleştirilmiştir.
Çalışma ile toplumun daha çok eğitimli ve girişimci kesimlerinin öncülüğünde çok çeşitli
konularla ilgili kurulan STK’ların, kurumsal kapasite ve fiziki kapasitelerinin zayıf olduğu ve
sorunların çözümüne etkin katılamadıkları tespit edilmiştir. Söz konusu çalışma diğer pek çok
sorun alanına ışık tutmasının yanı sıra bölge insanının sorunların çözümüne ve genel refah
düzeyinin arttırılmasına katkı sağlaması amacıyla sivil örgütlülüğün desteklenmesinin
önemini vurgulaması nedeniyle bölge planı çalışmalarında yol gösterici olmuştur.
Çevre başlığı hazırlama sürecinde; su yönetimi, atık yönetimi, hava yönetimi, doğa koruma ve
biyolojik çeşitlilik ve doğal afetler başlıkları incelenmiştir. İhtiyaç duyulan veri ve bilgiler
ilgili paydaşlardan temin edilmiştir. TRA2 Bölgesi illerinde mevcut çevre kirliliğinin
sebepleri incelenmiş ve çözüm önerileri belirlenmiştir.
İşgücü ve İstihdam, Sanayi ve Dış Ticaret konuları inceleme sürecinde; öncelikle sağlıklı veri
temin edebilmek amacıyla bölge illeri belediyelerinin sınırları içerisinde yer alan tüm
işletmelere kısa bir soru formu uygulanarak İşyeri Envanteri oluşturulmuştur. Bu veri seti
kullanılarak Serhat Kalkınma Ajansı uzmanları tarafından % 90 güvenilirlik düzeyinde (+-) %
3 örnekleme hatası ile yeterli sonuç alınabilmesi için il düzeyinde örnekler belirlenmiştir. Bu
kapsamda 3 ve daha fazla çalışana sahip olan işyerlerinin yanı sıra Organize Sanayi Bölgesi
ve Küçük Sanayi Sitesi içerisinde faaliyet gösteren işletmelerin tamamı araştırmaya dâhil
edilmiştir. Ayrıca 3’ten az çalışana sahip işletmeler ise İşyeri Envanteri çalışmasındaki
sektörel ağırlıklar dikkate alınarak basit olasılıklı örneklem metodu ile saptanmıştır. İşgücü
piyasası analiz çalışmasının daha verimli olması amacıyla işgücünün arz yapısı da
incelenmiştir. Örneklem boyutu ve analiz bakımından bölgesel düzeyde en kapsamlı
32
çalışmalar olan araştırmaların bölge illerinde detaylı bir şekilde ilk defa uygulanıyor olması,
işsizlikle ve mesleksizlikle mücadelede karar alıcılara yol gösterici bir nitelik taşıması ve
sonrasında farklı illerde uygulanacak işgücü piyasası analiz çalışmalarına model teşkil etmesi
açılarından son derece önemlidir. Bu bağlamda Serhat Kalkınma Ajansı ve İŞKUR İl
Müdürlükleri tarafından uygulanan işsiz soru formları da analize tabi tutulmuştur. Analiz
sonucunda temininde güçlük çekilen meslekler ile açık pozisyonlu işler belirlenmiş ve
politika önerileri geliştirilmiştir. Bölgede potansiyel yatırım alanları, kuruluş yeri faktörlerine
göre değerlendirilerek analiz edilmiş, il düzeyinde talep-pazar-kaynak, yatırım boyutları,
karlılık ve risk derecesi bakımından sorunlu olmayan alanlar belirlenmiştir. Çalışmalarda
bölge illeri için 44 ayrı yatırım alanı incelenmiş ve kuruluş yeri faktör değerlendirmesine göre
yatırım açısından avantajlı olarak görülen alanlara yönelik yatırımcılara detaylı bilgiler
sunulmuştur.
Tarım başlığının verilerinin değerlendirilmesi sürecinde, il, ilçe ve Türkiye değerleri
kıyaslanmıştır. Son yıllardaki geçici değişikliklerin etkilerini minimize etmek ve genel
görünümü görmek amacıyla değişkenlere ait son 7 yılın ortalaması alınmış ve elde edilen
değer üzerinden hesaplamalar yapılmıştır. Ortalama değer, faktör ağırlığı ile çarpılarak endeks
değerler elde edilmiştir. Elde edilen değerlere göre büyükbaş hayvancılık, küçükbaş
hayvancılık, arıcılık, meyvecilik, sebzecilik ve tarla ürünleri üzerine ilçe bazlı
önceliklendirme yapılmış, Türkiye ortalama değerinin üzerinde kalan ilçelerdeki alt sektörler
ilgili ilçe için potansiyel gelişim alanı olarak belirlenmiştir. Hayvan varlığı hesaplarında ise
değişim aralığı, alt ve üst limitleri belli olan sınıflara kategorize edilmiş ve en yüksek üç
sınıfa giren ilçeler potansiyel gelişim alanı olarak belirlenmiştir.
Enerji ve Erişilebilirlik konularında; mevcut durumun ortaya konulmasını müteakiben
bölgedeki yolların, satıh cinsleri, taşıt-yük-yolcu yoğunlukları incelenmiştir. Mevcut yol
güzergâhlarına alternatif ulaşım önerileri eklenerek lojistik merkezi olma yönünde ilerleyen
bölgeyi diğer bölgelere bağlayabilecek çeşitli koridorlara dikkat çekilmiştir. Enerji sektöründe
bölgenin sahip olduğu potansiyeller incelenerek bölgenin yenilenebilir enerji yatırımlarındaki
güçlü yanları harita üzerinde belirtilmiştir.
Turizm sektöründe bölgedeki ilgili kurum ve kuruluşlarla yerinde görüşmeler ve çalıştaylar
düzenlenerek bölgenin mevcut durumu istişare edilmiştir. Elde edilen veriler veri tabanına
işlenerek bölgenin mevcut durumu diğer bölgeler ve Türkiye geneli verileriyle
karşılaştırılmıştır.
Ziyaretçi sayılarının yılar itibariyle değişimi ve bölgeye turist gönderen başlıca ülkelerin
analizi yapılarak TRA2 turizm pazarının gelişimi incelenmiştir. Yapılan görüşmeler ve resmi
verilerin incelenmesi sonucunda, ziyaretçilerin bölgede öncelikli ziyaret alanları tespit
edilmiştir.
Turizm değerleri Dünya Turizm Örgütü tarafından “Doğu Anadolu’da Kültür Turizmi İçin
İttifaklar” projesi kapsamında Kars ili değerleri incelenirken kullanılmış yöntem izlenerek
“turizm varlığının sanatsal değeri, ulusal / uluslararası ünü, insanlara çağrışımı, genel fiziksel
durumu” kriterlerinin incelendiği “İçsel Değer” ve “ziyaretçi sayısı, yakınlık, ulaşılabilirlik
(ulaşım, engellilere kolaylığı günübirlik ihtiyaçların karşılanması vb.) ve koruma kriterleri”
kapsamında incelenen “Kullanım Değeri” temel alınarak bir önceliklendirme analizine tabi
tutulmuştur. Her bir turistik arz 1 (düşük) ve 5 (eşsizlik) arasında puanlamalara tabi tutularak
33
değerlendirilmiş ve her bir il bazında ilk aşamada ön plana çıkarılacak ve çalışmaların
yoğunlaştırılacağı değerler belirlenmiştir.
Bölge planı sürecinde, her bir ilde, geniş bir yelpazeden ve etkin katılım sağlanan çalıştaylar
gerçekleştirilmiştir. 26.04.2013 – 26.05.2013 tarihleri arasında bölge illerinde gerçekleştirilen
il çalıştaylarına kamu kurum kuruluşlarından 44, sivil toplum kuruluşlarından 49, özel sektör
temsilcilerinden 89 olmak üzere 182 kişi katılım sağlamıştır. Çalıştay katılımcıları, kurumsal
ve sektörel temsil ve etkin katılım öncelikleri çerçevesinde belirlenmiştir. Çalıştaylarda
katılımcılar heterojen çalışma gruplarına ayrılmış, çalışma masalarında dile getirilen bütün
hususlar kayıt altına alınmıştır. Bölge illerinin sorunları ve çözüm önerilerinin yanı sıra,
bölgede atılım yapılmasını sağlayacak nitelikte vizyoner proje önerileri de derlenmiştir. Söz
konusu çalıştayların en büyük katkısı, bölge insanlarının ortak düşünme ve bölge sorunları ile
çözüm önerileri konusunda bir bilinç ve kamuoyu oluşturulması olmuştur.
Bölge paydaşları ile yapılan yüz yüze görüşmeler ve il çalıştaylarında elde edilen görüşler
çerçevesinde bölgenin güçlü ve zayıf yönleri ile fırsatları ve tehditleri analiz edilerek ortaya
konulmuştur. Söz konusu çalışma ile bölge geneline yönelik görüş ve öneriler ile bilgi
alışverişinin sağlandığı bir ortam yaratılması ve paydaşların alınacak kararlara ve yatırım
önerilerine etkin katılım sağlayarak; görev ve sorumlulukları dâhilinde çözüm etkinliklerine
katkı sağlaması amaçlanmıştır. Soru formu, bölgede yer alan 106 kurum ve kuruluş ile resmi
yazı yoluyla paylaşılmıştır. 57 adet kurum ve kuruluştan bölge planı anketine dönüş
sağlanmış, görüşler il/ sektör/ sorun alanı/ çözüm önerileri/ güçlü ve zayıf yönler / fırsatlar ve
tehditler olmak üzere farklı kategoriler altında sınıflandırılarak detaylı olarak incelenmiş ve
saha çalışmaları sonucunda elde edilen veriler de göz ününde bulundurularak nihai hali
verilmiştir.
Bölgesel verilerin ArcGIS programı yardımıyla haritalar üzerinde analiz edilmesi ve sentez
paftaların oluşturulması ile mevcut durum ve yapılabilecek çalışmalar, ilçe ve sektör
düzeyinde belirlenmiş ve haritalara işlenmiştir.
Tüm sektörlerde ilgili kurum ve kuruluşlarla yüz yüze görüşmeler yapılarak plan ve projeler
hakkında görüş alışverişi yapılmıştır. Sektörel olarak en güncel veriler derlenerek analizleri
yapılmış ve mevcut durum raporu hazırlanmıştır. TRA2 Bölgesi Bölge Planının referans
alacağı ulusal ve bölgesel plan, program, politika ve strateji belgeleri, kanun, tebliğ ve
mevzuatlar değerlendirilerek gelişme eksenleri, öncelik ve tedbirler belirlenmiştir. Kalkınma
Kurulu üyelerinin de görüşleri ile şekillendirilen Mevcut Durum Analizi ve Gelişme Eksenleri
ile Öncelik ve tedbirler Yönetim Kurulunun görüşleri doğrultusunda nihai hali verilerek bölge
planı onaylanma üzere Kalkınma Bakanlığı’na iletilmiştir.
34
1. BÖLGEYE GENEL BAKIŞ
1.1. TRA2 BÖLGESİNİN COĞRAFİ KONUMU VE ÖZELLİKLERİ
Kafkaslar ve Asya’dan Anadolu’ya geçiş kapısı olan bölgenin tarihi, yapılan arkeolojik
araştırmalara göre Paleolitik Çağ’a kadar uzanmaktadır. Mezolitik, Kalkolitik ve Eski Tunç
çağlarında da iskân edilen yörede, M.Ö. 1. binde Urartular, Asurlular, Kimmer ve İskit
akınları etkin olmuştur. Daha sonra Pers, Makedon, Seleukos, Roma hâkimiyetine giren
bölge, M.S. 7. yüzyılda Arapların eline geçmiştir. Araplarla Doğu Roma İmparatorluğu
arasında sürekli çatışma konusu olan ve birçok kez el değiştiren yöreye, sonrasında ise
Selçuklular, Moğollar hâkim olmuş ve uzun bir dönem Osmanlı egemenliği sonrasında Ağrı
hariç bölge 50 yıl kadar Rus işgalinde kalmış ve sonrasında anavatana dâhil olarak
Cumhuriyetimizin bir parçası durumuna gelmiştir.
TRA2 Düzey 2 Bölgesi (Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars) Türkiye’nin kuzey doğusunda yer
almaktadır (Harita 1). Bölge 30.193 km²’lik alanı ile Türkiye yüzölçümünün yüzde 3,8’ni
oluşturmaktadır (TÜİK, İstatistiklerle Türkiye, 2009). Bölgenin yüzey şekillerinde dağlar,
platolar, yaylalar, ovalar ve nehirler geniş yer tutmaktadır. Bölgenin rakımı 805 m (Dilucu
Ovası) ile 5.137 m (Ağrı Dağı) arasında değişmektedir. Türkiye’nin en yüksek volkanik
kütleleri olan Ağrı, Süphan, Tendürek dağları ile Allahuekber ve Yalnızçam sıradağları TRA2
Bölgesinde yer almaktadır. Bölge doğusunda Ermenistan, güneydoğusunda İran ve Nahcivan,
güneyinde Bitlis ve Van, güneybatısında Muş, batısında Erzurum, kuzeybatısında Artvin ve
kuzeyinde Gürcistan ile çevrilidir. TRA2 Bölgesi dört ülke (Gürcistan, Nahcivan-Azerbaycan,
İran ve Ermenistan) ile sınırı olması nedeniyle önemli bir konumda bulunmaktadır. Bölgede
yedi sınır kapısı bulunmakla birlikte sadece 4’ü aktif olarak kullanılmaktadır.
Harita 1 TRA2 Bölgesi’nin Dünyadaki Konumu
Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanmıştır.
.
35
Bölge illerinin rakımları genel olarak yüksektir. Ağrı 1640 m. Ardahan 1800 m. ve Kars
1768 m. rakıma sahipken bölgede mikro klima özelliği gösteren Iğdır ili ise 800 – 900 m.
rakımda bulunmaktadır. Bu durum Iğdır ili hariç kış koşullarının uzun ve ağır geçmesini
beraberinde getirmektedir. Iğdır ise, Akdeniz iklimi özelliği göstermektedir
Bölge genel olarak karasal iklim özellikleri göstermekte olup kışlar soğuk ve uzun
geçmektedir. Kış sıcaklık ortalamaları Iğdır ili hariç -10 0C ve altında seyretmektedir. Iğdır
ilinde kış aylarında -5 0C olan ortalama sıcaklık yaz aylarında 25 0Cye çıkmaktadır. Bölgede
bulunan diğer üç ilin sıcaklık değerleri birbirine yakın seyretmekte olup soğuk geçen kış
aylarını ılık dönemler takip etmektedir (Grafik 1).
30
25
20
15
Ağrı
10
Ardahan
5
Iğdır
0
Kars
-5
-10
-15
Grafik 1 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Ortalama Sıcaklık (°C)
Kaynak: Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verileri
Soğuk kış ayları ayrıca karlı geçmektedir. Iğdır’da diğer illere nazaran daha az karlı gün
yaşanırken Ağrı, Ardahan ve Kars illerinde Ekim – Mayıs ayları arasında kar yağışı
yaşanmakta olup karla örtülü durumda bulunmaktadırlar (Grafik 2 ve Grafik 3).
35,0
30,0
25,0
20,0
Ağrı
15,0
Ardahan
10,0
Iğdır
Kars
5,0
0,0
Grafik 2 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Kar Örtülü Günler Sayısı
36
12
10
8
Ağrı
6
Ardahan
4
Iğdır
Kars
2
0
Grafik 3 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Kar Yağışlı Günler Sayısı
100
90
80
70
60
Ağrı
50
Ardahan
40
Iğdır
30
Kars
20
10
0
Grafik 4 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Toplam Yağış Ortalaması (mm)
Bölge kış boyu kar altında olmasına ve yoğun bir kar yağışı almasına rağmen uzun yıllar
yağış ortalamasına bakıldığı zaman en yoğun yağışın ise Nisan, Mayıs, Haziran aylarında
gerçekleştiği görülmektedir (Grafik 4).
37
1.2. BÖLGENİN JEOSTRATEJİK KONUMU VE ÖNEMİ
Sovyetler Birliği’nin dağıldığı ve Çin’in dünya ticaretindeki payının arttığı son 20 yılda yeni
küresel ekonomik rotalar oluşmaktadır. Bu rotaların oluşmasında Azerbaycan, Türkmenistan,
Kazakistan gibi eski Sovyet Cumhuriyetlerinin sahip olduğu enerji kaynaklarının gelişmiş batı
ülkelerine transferi önemli etken olmaktadır. Hazar Havzası enerji kaynaklarının batıya
taşınmasını sağlayan Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı ile Bakü-Tiflis-Erzurum ve İranAnkara doğalgaz boru hatları TRA2 Bölgesi’nden geçmektedir.
Serhat Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan “TRA2 Bölgesinde Serhat Lojistik Vadisi
İmkânı” raporu ile Dilucu ve Gürbulak Sınır Kapılarının Habur ve Kapıkule Sınır
kapılarından sonra Türkiye’nin en işlek 3. koridoru olduğu ve hinterlandında İstanbul,
Ankara, Mersin, Samsun, Trabzon, Gürcistan, İran, Orta Asya, Pakistan ve Çin’i kapsayan
Türkiye-Kafkasya-Ön Asya koridorunu oluşturduğu vurgulanmaktadır.
Dolayısıyla, TRA2 Bölgesi güçlü ve kombine bir ulaşım sistemi ile rekabet edilebilirliğini
yükselterek yurtiçi ve Avrupa pazarlarına olan uzaklığın verdiği dezavantajı, Kafkaslar, Orta
Asya ve İran pazarlarına olan yakınlığıyla avantaja çevirebilecek bir potansiyele sahiptir. Bu
doğrultuda, bölgenin üzerinde bulunduğu ulaşım koridorlarının ihtiyaç duyduğu karayolu ve
demiryolu altyapılarının geliştirilmesi ve bu koridorların uluslararası bağlantılarını sağlayan
sınır kapılarının fizikî altyapı, donanım ve insan kaynakları ihtiyaçlarının giderilmesi ile bölge
dış ticaret ve lojistik sektörü açısından cazip hâle getirilmelidir.
Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattıyla sağlanan güvenli enerji koridoru, demiryolları ve karayolları
ile desteklenmek durumundadır. Son yıllarda bölge, Kars uluslararası havalimanı terminal
binası, Ankara-Kars hızlı tren ve Kars-Tiflis-Bakü demiryolu hattı, proje aşamasında olan
Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu ve Kars Lojistik Merkezi gibi büyük kamu yatırımlarına ev
sahipliği yapmaktadır.
TRA2 Bölgesi’nde inşaatı devam eden Kars-Tiflis-Bakü demiryolunun ileri-geri bağlantıları
düşünüldüğünde; hattın Bakü’den sonra Hazar geçişi ile Türkmenistan’a (devamında Çin’e)
ulaştığı görülmektedir. Hat, Kars’ın gerisinde Ankara, İstanbul (Marmaray), Bulgaristan,
Sırbistan, Macaristan, Avusturya, İsviçre, Almanya, Fransa ve İngiltere’ye (Manş Tüneli
vasıtasıyla) ulaşmaktadır. Bu durum Londra-Pekin demir yolu hattını tesis etmektedir.
Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattının tamamlanmasıyla, Londra’dan Çin’e uzanacak İpek
Demiryolu ile Çin’deki üretimin, tüketim merkezi olan Avrupa’ya taşınması
hedeflenmektedir. Son yıllarda dünya ticaretinin yeniden şekillenmesiyle bölge, Türkiye’nin
Orta Asya ve Kafkasya’ya açılan ticaret ve lojistik köprüsü olacaktır. Etüt çalışmaları devam
eden Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu projesinin ileri bağlantılarında Nahcivan’dan sonra
Tebriz-Tahran-Zahedan ve İslamabad’a ulaşıldığı görülmektedir. Hattın yapılması ile
hâlihazırda tek bağlantıyı oluşturan Van-Tebriz hattı dışında Erzurum-Erzincan-Sivas ve
Ankara’ya doğrudan ulaşan yeni bir İstanbul-İslamabad koridoru oluşturulacaktır.
Kars-Tiflis-Bakü ve Kars-Iğdır-Dilucu-Tahran-İslamabad demiryolları ile Trans-Kafkasya
ulaşım koridorunun tesis edilmesi projesi, Marmaray vasıtasıyla Kazakistan ve Çin’i
Avrupa’ya bağlayacaktır. Bu koridorla birlikte Kafkasya ve Orta Asya'ya yönelik insan ve
mal trafiğinde meydana gelecek artış bölgenin stratejik konumunu daha da güçlendirecektir.
Harita 2 TRA2 Bölgesi ve Komşu Ülkeler ve Önemli Projeler
38
Sınır kapılarının modernizasyonu ve uluslararası demiryolu projelerine ek olarak İran ile
Türkiye arasında gerçekleştirilen Karma Ekonomik Komisyon Toplantısı’nda iki ülke
arasında bir ortak sanayi bölgesi kurulması konusu müzakere edilmiştir. Boralan Sınır
Kapısının hâlihazırda kapalı olması, İran tarafındaki arazinin güvenlik açısından sorunlu
bulunması ve doğalgaz boru hattının konumu dolayısıyla bu oluşum ile ilgili Gürbulak
Bölgesi ön plana çıkmıştır (Harita 2). Bu konuda alınmış kesin bir karar olmamasına karşın
gerçekleşmesi halinde TRA2 Bölgesi ve Türkiye dış ticareti açısından önem teşkil edecektir.
39
TRA2 Bölgesi Düzey II Bölgeleri içinde en fazla ülke (4 ülke) ile kara sınırına sahip
olması nedeniyle komşu ülkelerdeki ve yakın kentlerdeki ekonomik, sosyal ve kültürel
durumdan oldukça etkilenmektedir.
Örnek olarak; Sovyetler Birliğinin dağılmasının ve yeni ülkelerin kurulmasının sınır ticaretine
farklı etkileri olmuştur. Örneğin 1980’li yıllarda canlı hayvan ihracatının merkezi olan Kars,
Ermenistan’ın yeni komşusu olarak oluşması ve Türkiye – Ermenistan ilişkilerindeki sorunlar
nedeniyle sınır kapılarının kapalı olmasından dolayı yeni durumdan en fazla etkilenen kent
olmuş ve hızla göç vermiştir. Bunun aksine, 1992 yılında sadece 15.000 nüfusu sahip bir il
olarak kurulan Iğdır, yeni oluşan Nahcivan Özerk Cumhuriyeti ile arasında Dilucu Sınır
Kapısının açılması sonucu ticaret yoluyla önemli bir atılım gerçekleştirmiş ve nüfusu geçen
20 yılda 85.000’e ulaşarak ayrıldığı kent olan Kars’ın önüne geçmiştir.
Son ekonomik ve siyasi oluşumlar çerçevesinde komşu ülkeler analiz edilmesi ve bölgemize
ticari anlamdaki etkilerini değerlendirmek amacıyla Kalkınma Bakanlığı’nın
koordinasyonunda Dış Ekonomik Coğrafya Analizi yapılmıştır. Burada İran, Ermenistan,
Nahcivan Özerk Cumhuriyeti ve Gürcistan ülkeleri ele alınmıştır. Ancak, istatistik noktasında
özellikle Ermenistan ve Nahcivan Özerk Cumhuriyeti hakkında veri yetersizliği
bulunmaktadır. Bunun en önemli nedenleri, kapalı sınır kapıları nedeniyle doğrudan
Ermenistan ile ticaretin yapılamaması veya Gürcistan ile İran üzerinden yapılması nedeniyle
söz konusu ülkelere yapılan ihracatta Ermenistan’ın ne kadarlık bir paya sahip olduğunun
bilinmemesi ve Nahcivan Özerk Cumhuriyeti’ne yapılan ihracatın Azerbaycan olarak
kaydedilmesidir.
Serhat Bölgesi yıllık olarak yaklaşık 170 milyon ABD Doları tutarında bir ihracat
gerçekleştirmektedir. Bölgemizde en fazla ihracat yaklaşık 98 milyon ABD Doları ile Iğdır
ilinden yapılmaktadır. Ağrı ili ise 71 milyon ABD Doları ile ikinci sırada gelmektedir. Kars
ve Ardahan ilinden ise 1 milyon ABD Doları civarında bir ihracat yapılmaktadır.
Iğdır’ın ihracatının yüzde 75’i Nahcivan’a, Ağrı’nın ihracatının önemli bir kısmı ise İran’a
yapılmaktadır. İhracatın büyük bir kısmı sınır ticareti kapsamında yapılmakta olup genellikle
kâğıt, mobilya, tekstil ürünleri, demir, çimento, metal ürünler, taşıt yedek parçaları, iş
makineleri ve gıda maddeleri ihraç edilmektedir.
Bölgenin ihracatı üretime değil ticarete dayalıdır. Yani ihraç edilen ürünlerin büyük bir kısmı
diğer illerden tedarik edilen malların satışı şeklindedir. Bu nedenle bölgede taşımacılık ve
komisyonculuk sektörleri gelişmiştir.
Bölgenin etkileşim halinde olduğu en önemli ülke olan İran’da aylık ortalama gelir 100-160
ABD doları arasında değişmektedir. Kişi başına düşen milli gelir ise 4.520 ABD doları (2009), satın
alma gücü paritesine göre ise 11.420 ABD doları (2009) civarındadır.
Özellikle Ağrı ve Iğdır’ın İran ile sınır olması ve sınır ticareti yapabilmeleri İran’ı bölge için
önemli kılmaktadır. Bölgenin İran ile Ağrı’da yer alan Gürbulak ve Iğdır’da yer alan Boralan
Kara Sınır Kapıları mevcut olup; bu kapılardan sadece Gürbulak Sınır Kapısı faaldir.
Gürbulak Kara Sınır Kapısı yük ve yolcu geçiş yoğunluğu bakımından Türkiye’nin Doğu’ya
açılan en önemli sınır kapısıdır. Bu yoğunluk kapının sadece İran’a değil, başta Türkmenistan
40
olmak üzere Orta Asya’ya ve Pakistan’a da açılan bir transit kapısı olmasından
kaynaklanmaktadır. Gürbulak Kapısı D-100 veya E-80 olarak bilinen Gürbulak-ErzurumErzincan-Amasya-Bolu-İstanbul-Edirne-Kapıkule güzergâhının başlangıcıdır. Ayrıca, İran’ın
Avrupa’ya ulaşımını sağlayan en yakın mesafe olan Trabzon Limanı büyük bir önem
taşımaktadır. Bu limana demiryolu ulaşımını sağlayacak olan Kars-Iğdır-Nahcivan ve
Erzincan-Trabzon demiryolları tamamlandığında mevcut durumda Van Gölü geçişi nedeniyle
aksayan tren trafiği kesintisiz olarak sağlanacaktır.
TRA2 Bölgesi’nin tarihi, sosyal ve kültürel bağlarının güçlü olduğu İran, 75 milyon nüfusu
ile oldukça büyük bir pazardır. İran halkı özellikle alışveriş ve eğlence için Türkiye’ye
gelmektedir. Karşılıklı vize muafiyetinin bulunması da bu süreci kolaylaştırmaktadır. Tebriz
ve civarında nüfusun Türk olması dolayısıyla Türkiye’ye bakış açıları oldukça olumludur.
Türkiye, İran’ın ihracatında Çin ve Japonya’nın ardından 3.sırada yer almaktadır. İran’ın
ithalatında ise Çin, Güney Kore ve Almanya’nın ardından 4.sıradadır.
Ülke nüfusunun büyük bir kısmı ülkenin Türkiye ve Irak sınırına yakın bölgesi olan Batı
kesiminde yoğunlaşmıştır. Finansal ambargo nedeniyle İran ile bankacılık sistemi üzerinden
ticaretin yapılamaması, İran’ın Türk nakliyesine yönelik uygulamaları gibi etkenler ticaret
potansiyelinin istenilen düzeye erişmesine engel oluşturmaktadır. İran’ın Türkiye için diğer
bir önemi de Orta Asya’ya ulaşmak için kullanılan transit ülke olmasıdır. Sınır ticaretine en
fazla konu olan mallar tarım ürünleridir. Özellikle Nisan ayında İran’dan kivi, ceviz, badem,
kırmızıbiber, karpuz, kuru üzüm, kuru kayısı gibi ürünler getirilmektedir. İran tarafına ise
tekstil, mobilya gibi mamul ürünler ihraç edilmektedir.
İran’da TRA2 Bölgesi’nin en fazla iletişim halinde olduğu kent Tebriz’dir. Doğu Azerbaycan
Eyaletinin merkezi olan Tebriz 1.459.000 kişilik nüfusa sahiptir. Eyaletin nüfusu 3.724.620
olup; ülke nüfusunun yüzde 5’ini oluşturmaktadır (www.amar.org.ir, Erişim
Tarihi:14.03.2013). Tebriz, Gürbulak sınır kapısına 278 km mesafededir.
Doğu Azerbaycan Eyaleti’nin merkezi olan Tebriz, İran’ın Tahran’dan sonra en önemli sanayi
kentidir. Kentte otomotiv, petrol, makine, kimya, çimento, petrokimya, elektrik/elektronik
eşya ve tekstil en önemli sanayi alanlarıdır. Sanayi dışında kent önemli bir eğitim-öğretim
yeridir. Kentte 7 tane üniversite bulunmaktadır. Nüfus olarak ise Tahran, Meşhet ve
İsfahan’dan sonra 4. sıradadır. Bölgenin iletişim halinde olduğu ikinci İran kenti ise
12.183.391 nüfusu ile başkent Tahran’dır. Gürbulak kara sınır kapısından 906 km uzaklıkta
bulunan Tahran ülkenin en büyük eğitim, kültür, sanayi ve ticaret merkezidir. Ülke Gayri Safi
Yurtiçi Hasılasının yüzde 30,2’si Tahran’da üretilmektedir (www.amar.org.ir, Erişim
Tarihi:14.03.2013).
İran’ın Nahcivan ile sınırında Aras Nehri kenarında, Culfa kentinde Aras Serbest Bölgesi yer
almaktadır. Söz konusu serbest bölge, Nahcivan güzergâhı üzerinde ve Türkiye sınırına 150
km mesafededir. Culfa kenti İran-Nahcivan sınırını oluşturan Aras Nehri ile ikiye
bölünmüştür. Culfa ’da bulunan Aras Serbest Bölgesi, Ermenistan için de oldukça önemlidir.
Çünkü birçok Türk malları da dâhil olmak üzere ürünler serbest bölge aracılığıyla
Ermenistan’a ulaştırılmaktadır.
İran’ın ardından TRA2 Düzey II Bölgesinin ilişkilerinin en güçlü olduğu ülke Azerbaycan’a
bağlı olan Nahcivan Özerk Cumhuriyetidir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından
kurulan ülke, 1992 yılında tek kara bağlantısını sağlayan Dilucu Sınır Kapısının açılması ile
41
birlikte Türkiye ile ekonomik ilişkilerini güçlendirmiştir. Iğdır’a 86 km mesafede yer alan
Nahcivan’ın Türkiye ile 11 km’lik bir sınırı bulunmaktadır. Ermenistan, İran ve Türkiye ile
çevrili olan Nahcivan’ın Azerbaycan ana ülkesi ile kara bağlantısı bulunmadığından Nahcivan
ile Türkiye arasındaki sınır oldukça önemlidir. Nahcivan’ı dünyaya bağlayan 3 nokta
bulunmaktadır. Bunlar Nahcivan havalimanı, Türkiye’ye açılan Dilucu Sınır Kapısı ve İran’a
açılan Culfa Sınır Kapısıdır.
Nahcivan’ın nüfusu 2012 yılı sonu itibariyle 418.500 olup, ülkenin merkezi olan Nahcivan
kentinin nüfusu ise 115.488’dir (www.stat.gov.az Erişim tarihi: 15.03.2013). Kişi başına
düşen milli gelir 6.915 ABD Doları (2011), satın alma gücü paritesine göre ise 8.960 ABD
Dolarıdır (2011).
Ülkede Sovyetler Birliği döneminden kalma cam fabrikaları, otomobil montaj fabrikası,
çimento fabrikası, mobilya, gıda, içecek, kanatlı hayvancılık yatırımları bulunmakta olup söz
konusu işletmelerin büyük çoğunluğu Türk yatırımcılar tarafından işletilmektedir. Ayrıca,
Azerbaycan’ın iki otomobil montaj fabrikasından birisi Nahcivan’da bulunmaktadır.
Azerbaycan’ın petrol gelirlerinin bir kısmı Nahcivan’a gönderilmekte ve bu gelir ülkenin
inşası ile kalkınmasında kullanılmaktadır. Azerbaycan, Nahcivan’a destek olmak adına
burada üretilen ürünleri öncelikli olarak satın almaktadır.
Ülkede petrol gelirlerinin de etkisiyle yoğun bir inşaat ve yapım çalışması bulunmaktadır.
Yeni fabrikalar, binalar, otoyollar, barajlar yapılmaktadır. Tüm bu gelişmelere rağmen
ülkenin nüfusu azalmaktadır. Birçok Nahcivanlı İstanbul, Iğdır, Moskova ve Bakü’de
yaşamakta ve çalışmaktadır. Akrabalık ilişkilerinin yoğun olduğu Nahcivan ile Iğdır arasında
günübirlik ziyaretlerin sayısı da oldukça fazladır. Dilucu Kara Sınır Kapısı Türkiye’de en
fazla otomobil geçişinin olduğu kapılardan birisidir.
Türkiye’nin Nahcivan ile dış ticareti Azerbaycan adı altında yapıldığından Nahcivan’a özel
veri bulunmamaktadır. Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM) verilerine göre Aralık 2011 tarihi
itibariyle Türkiye’nin Azerbaycan’a yıllık ihracatı 2 milyar 063 milyon ABD doları iken bu
rakam Aralık 2013 itibariyle 2 milyar 957 milyon ABD dolarına yükselmiştir. Nahcivan ile
kara sınırımızı oluşturan Dilucu Gümrük Müdürlüğünden 2013 yılında yapılan ihracat ise
Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre 77,5 milyon ABD doları olarak kayıtlara geçmiş
olup bu rakam sınır ticareti tutarına işaret etmektedir. Nahcivan’a ihracat yapan işletmeler
gümrük işlemlerini Doğubayazıt Gümrük Müdürlüğünde yaptırmaktadırlar. Doğubayazıt
Gümrük Müdürlüğünden 2012 yılında yapılan ihracat 149 milyon ABD doları iken 2013
yılında 207,3 milyon ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Ancak bu rakamın içinde İran’a
yapılan ihracat da yer almaktadır.
Nahcivan ile yapılan ticarette bankacılık sisteminde herhangi bir sorun bulunmamaktadır.
Yıllık olarak yaklaşık 70 milyon ABD doları civarında ihracat ağırlıklı bir sınır ticareti
yapılmakta olup ithalat yok denecek kadar az seviyededir.
TRA2 Düzey II Bölgesinin İran ve Nahcivan’dan sonra ilişkilerinin en yoğun olduğu ülke
Gürcistan’dır. Gürcistan’ın toplam nüfusu 4.497.600 iken başkent Tiflis’in nüfusu ise
1.172.700’dür
(http://www.geostat.ge/index.php?action=0&lang=eng,
Erişim
Tarihi:
14.03.2013). 2011 yılı verileri ile Gürcistan’da kişi başına gelir 3.230,7 ABD doları ve asgari
ücret yaklaşık 70 ABD doları iken aylık ortalama gelir 385 ABD doları civarındadır
(Gürcistan Ulusal İstatistik Ofisi, www.geostat.ge, 14.03.2013).
42
Gürcistan ile serbest ticaret ve çifte vergilendirmenin önlenmesi anlaşmalarının bulunmasının
yanısıra iki ülke vatandaşlarının sınırlardan kimliklerle geçiş yapabilmesi ticari, sosyal,
kültürel ve ekonomik ilişkileri hızla güçlendirmiştir. Kars-Tiflis demiryolunun kısa süre
içerisinde tamamlanması da bu ilişkilere büyük katkı sağlayacaktır. Gürcistan’ın sahip olduğu
1.612 km’lik demiryolu ağı ülkeyi, Azerbaycan, Rusya ve Ermenistan’a bağlamaktadır. Orta
Asya Cumhuriyetlerinin birbirleri ile demiryolu bağlantısı olduğu göz önüne alındığında
Kars-Tiflis demiryolu projesi Türkiye açısından da büyük önem taşımaktadır.
AB’nin üçüncü ülkelere uyguladığı Tercihli Ticaret Sistemi (GSP) rejimi Gürcistan’ı da
kapsamaktadır. Ayrıca, AB’nin GSP+ uygulaması çerçevesinde Gürcistan’a sağladığı
avantajlar Gümrük Birliği kapsamındaki bazı ürünler 1 Ocak 2006 tarihinden itibaren Türkiye
tarafından da tanınmaya başlanmıştır. Bunun yanısıra, çok sayıda Türk firması Gürcistan’da
başlıca iletişim, enerji, müteahhitlik hizmetleri olmak üzere birçok sektörde faaliyet
göstermektedir.
TRA2 Düzey II Bölgesinde Gürcistan ile bağlantı Ardahan İli Posof ilçesinde bulunan ve
Gürcistan’ın başkenti Tiflis’e 222 km. mesafede yer alan Türkgözü Kara Sınır Kapısı
üzerinden sağlanmaktadır. Ilgar Geçidi’nde yaşanan ulaşım sorunları nedeniyle Türkgözü
sınır kapısı tercih edilmemekte ve ticari faaliyetler ile transit geçişler için Batum’a ulaşan
Artvin Hopa Sarp sınır kapısı tercih edilmektedir. Bu çerçevede, Türkgözü Sınır Kapısı’nın
işlevselliğini artırması için Ilgar Geçidine tünel yapılmasına yönelik çalışmalar
sürdürülmektedir. Erzurum-Ardahan-Çıldır-Aktaş yolunun bölünmüş yol olarak yapılması
nedeniyle Ardahan İli Çıldır İlçesindeki Aktaş Sınır Kapısının açılması ile ticaretin yoğun
olarak bu kapıdan yapılacağı öngörülmektedir.
Türkgözü sınır kapısından 2012 yılında toplam 399.000 ABD doları ihracat yapılırken 2013
yılında sadece 321.000 ABD Doları ihracat gerçekleştirilmiştir. Aynı şekilde sınır ticareti de
çok düşük rakamlarda seyretmektedir. 2012 yılı verilerine göre Türkgözü sınır kapısından
Gürcistan’a tuz; kükürt; topraklar ve taşlar; alçılar, kireçler ve çimento (yaklaşık 24.000 ABD
doları) ve taş, alçı, çimento, amyant, mika veya benzeri maddelerden eşya ( yaklaşık 2.000
ABD Doları) ihracat yapılmıştır.
TRA2 Bölgesi’nin sınır olduğu son ülke Ermenistan’dır. Türkiye ve Ermenistan arasında Kars
ilinden demiryolu ile Gümrü kentine ulaşan Doğukapı ve Iğdır ilinden karayolu ile Erivan
kentine ulaşan Alican sınır kapıları bulunmaktadır. Ancak, Azerbaycan ile Ermenistan
arasındaki Karabağ sorunu nedeniyle Türkiye 1993 yılından itibaren Ermenistan ile olan sınır
kapılarını kapatmıştır. Bu nedenle Ermenistan ile doğrudan siyasi/ekonomik ilişki yok
denecek kadar azdır. İki ülke arasındaki ilişkileri düzeltme girişimleri 2005 yılında başlamış
ve 2009 yılında belli bir aşamaya getirilmiştir. 2009 yılında Türkiye ile Ermenistan arasında
“Diplomatik İlişkilerin Kurulmasına” ve “İlişkilerin Geliştirilmesine” dair iki adet protokol
imzalanmıştır. Ancak bu protokollerin onay süreci tamamlanamamış ve 2010 yılında
durdurulmuştur.
Bununla birlikte, Türkiye menşei mallar Gürcistan veya İran üzerinden Ermenistan’a
ulaşmaktadır. Ermenistan’ın nüfusu 2011 yılı itibariyle 3.274.300 iken başkent Erivan’ın
nüfusu ise 1.110.000’dir (http://www.armstat.am/file/doc/ 99471433.pdf, Erişim Tarihi:
14.03.2013). Ermenistan’da kişi başına gelir Birleşmiş Milletler verilerine göre 2.770 ABD
43
doları iken asgari ücret 80 ABD Doları civarındadır. Ermenistan’ın kısıtlı sanayi altyapısının
büyük kısmı Erivan ve Gümrü kentlerinde yer almaktadır.
Sınır kapılarının kapalı olması nedeniyle Ermenistan ile sınır ticareti verileri bulunmamakta
olup Türkiye’nin Ermenistan’a gerçekleştirdiği toplam ihracat 2012 yılında 241.000 ABD
Doları iken 2013 yılında sadece 83.000 ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. İthalat rakamları
ise, 2012 yılında 222.000 ABD Doları, 2013 yılında ise 399.000 ABD Doları şeklinde
gerçekleşmiştir. Sorunların çözülmesi ve ilişkilerin normale dönmesi durumunda, sınır
kapılarının açılması Ermenistan ile ticaretin artması olasıdır.
44
2. SOSYAL YAPI
2.1. NÜFUS VE GÖÇ
2013 yılı TÜİK verilerine göre TRA2 Bölgesi’nin toplam nüfusu 1.145.257, Türkiye’nin
toplam nüfusu ise 76.667.864 kişidir. TRA2 Bölgesi nüfusu Türkiye nüfusunun yüzde 1,5’ine
denk düşmekte olup Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerinin nüfusları sırasıyla 551.177,
102.782, 190.424 ve 300.874ür.
16.000.000
14.000.000
12.000.000
10.000.000
8.000.000
6.000.000
4.000.000
1.145.257
2.000.000
0
Grafik 5 Düzey 2 Bölgelerinin Nüfuslarına göre dağılımı
60
50
53
53
53
47
48
48
48
30
30
30
30
30
22
22
22
22
21
51
51
51
51
46
46
47
31
31
23
23
40
30
20
2007
2008
2009
Ağrı
2010
Kars
2011
Ardahan
2012
2013
Iğdır
Grafik 6 TRA2 Bölgesi İlleri Nüfus Yoğunlukları, 2007 - 2013
Nüfusunun az olmasına karşın yüz ölçümünün büyük olması nedeniyle TRA2 Bölgesi nüfus
yoğunluğunun oldukça düşük olduğu bir bölgedir. TUİK Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
sonuçlarına göre, 2008 yılında Türkiye’nin nüfus yoğunluğu 93 iken, 2013 yılında 99,6’ya
45
yükselmiştir. TRA2 Bölgesi’nde ise 2007 ve 2013 yıllarında değişmemiş ve 38 olarak
gerçekleşmiştir.
100
90
92,00
92,93
97,09
95,79
94,28
98,27
99,62
80
70
60
50
40
37,77
37,92
37,66
38,36
37,56
38,34
38,02
30
20
2007
2008
2009
2010
TRA2
2011
Türkiye
Grafik 7 Türkiye ve TRA2 Nüfus Yoğunluğu, 2007-2013
46
2012
2013
Harita 3 TRA2 Bölgesi Yerleşimleri Nüfusları ve Kent Merkezi ve Kırsal Nüfus oranları
Harita 3’te TRA2 Bölgesi ilçelerinin nüfusları ve kır kent nüfus oranları TUİK verileri temel
alınarak belirtilmiştir. İlçe nüfusları, belli bir skala çerçevesinde gruplandırılmıştır. Kars,
Ağrı, Iğdır merkez ilçeleriyle Ağrı’nın Doğubayazıt ilçesinde kent nüfus oranı yüksek
çıkmaktadır. TRA2 bölgesinde, kır nüfusunun yoğun ve kentli nüfustan daha fazla olması
dikkat çekmektedir
47
Nüfusun cinsiyete göre dağılımına bakıldığında tüm yıllarda bölgede erkek nüfusun kadın
nüfusundan fazla olduğu görülmektedir. Türkiye genelinde ise bu dağılım birbirine yakındır
(Grafik 8).
Oran (E/T)
Oran (K/T)
53,00%
52,00%
51,00%
50,00%
49,00%
48,00%
47,00%
46,00%
45,00%
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2007 2008 2009 2010 2011 2012
TRA2
Türkiye
Grafik 8 Cinsiyete ve Yıllara Göre Nüfus Dağılımı ve Oranları (2007-2012, Kadın Erkek)
TRA2 Bölgesi’nin 2012 yılına ait nüfus piramidi (Grafik 9) kadın-erkek dağılımına
bakıldığında, 0-4,10-14, 20-24 ve 40-44 yaş aralığında erkek nüfusun daha fazla, 60’lı
yaşlardan itibaren erkek-kadın nüfusunun neredeyse aynı olduğu görülmektedir.
90+
85-89
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
80000 60000 40000 20000
Kadın
Erkek
0
20000 40000 60000 80000
Grafik 9 TRA2 Bölgesi Nüfus Piramidi,2012
Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Nüfus ve Göç, 2012, Erişim tarihi: 06.02.2013
TRA2 Bölgesi net göç hızındaki değişim trendi 2000 yılından itibaren yavaşlama ve azalma
eğilimindedir. 2000 yılında Ağrı, Ardahan ve Kars illerinin göç verme hızı oldukça yüksektir.
Net göç hızının 2011 yılına gelindiğinde bölge illerinin tamamında en düşük değerlerde
olmakla beraber 2012 yılı itibariyle tekrar artışa geçmiş olması bölgenin kırılganlığını
vurgulamaktadır.
48
Bölge insanının bölge dışına göç oranı azalmakla beraber, bölgedeki sosyo – ekonomik
koşulların iyileşmemesi durumunda bölge dışına göç devam edecektir.
-5.000
Ağrı
Ardahan
2000
2008
2009
2010
2011
2012
2000
2008
2009
2010
2011
2012
2000
2008
2009
2010
2011
2012
0
2000
2008
2009
2010
2011
2012
0
Iğdır
-20
Kars
-10.000
-40
-15.000
-60
-20.000
-80
-25.000
-100
-30.000
-120
Net Göç
Net Göç Hızı (Binde)
0
0
2000
2008
2009
-10.000
2010
2011
2012
TRA2
-10
-20.000
-20
-30.000
-30
-40.000
-40
-50.000
-50
-60.000
-60
-70.000
-70
Net Göç
Net Göç Hızı (Binde)
Grafik 10 TRA2 Bölgesi İllerinin Net Göç Sayıları ve Net Göç Hızı, (2000, 2008-2011)
1965 yılında Türkiye toplam nüfusu 31.391.421’dir. 1970 yılından itibaren sürekli artan ülke
nüfusu 2012 yılında 75.627.384,00’a ulaşmış, 2011-2012 yılları arasındaki nüfus değişimi %
1,20 olarak gerçekleşmiştir. TRA2 Bölgesi nüfusu 1965 yılında 853.274 iken, 2012 yılında
1.154.277 olmuştur. 1965 yılından 1985 yılına kadar sürekli artan nüfus, 1985-1990 yılları
arasında ciddi bir düşüş yaşamıştır. 2000 yılında tekrar artan nüfus, 2007 yılından 2012 yılına
kadar istikrarsız bir seyir izlemiştir. İl bazında ise 2012 yılında Iğdır nüfusu hariç, diğer tüm
illerin nüfusu azalmıştır. Bölgede 2011-2012 yılları arasındaki nüfus değişimi, %-0,28 olarak
gerçekleşmiştir.
49
25
20
15
Türkiye
TRA
TRA2
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
10
5
0
-5
1970
1975
1980
1985
1990
2000
2007
2008
2009
2010
2011
2012
-10
-15
-20
-25
Grafik 11 TRA2 Bölgesi’nde Nüfus Değişim Oranı (%), 1965-2012
Türkiye’nin 2010-2011 yıllarında verdiği göçün cinsiyete göre dağılımı Grafik 12de yer
almaktadır. Türkiye’de 0-4 ile 10-14 arasındaki yaş grubunda erkek nüfusun yoğunluklu
olarak göç ettiği görülmektedir. 15-19 ve 20-24 yaş grupları arasında hem göç eden nüfus
sayısı artmakta hem de göç eden kadın nüfus sayısı erkek nüfus sayısını geçmektedir. 25-29
yaş grubundan itibaren 50-54 yaş grubuna kadar erkek nüfusu daha çok göç etmekte, 55-59
yaş grubunda kadın-erkek göç oranı eşittir. Yaşlı nüfus ile birlikte göç eden nüfus azalmakta,
ancak göç eden kadın sayısı erkek nüfusundan daha fazla olmaktadır.
300.000
250.000
200.000
150.000
Erkek
100.000
Kadın
50.000
0
Grafik 12 Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre Türkiye Verilen Göç, 2010-2011 (Kişi)
Bölgede göçün yaş grubu ve cinsiyete göre dağılımına bakıldığında Türkiye’deki duruma
benzer bir tablo ile karşılaşılmaktadır (Grafik 13). 0-14 yaş gruplarında göç veren nüfus
çoğunlukla erkektir. Ancak 15-19 ve 20-24 yaş gruplarında bir yandan genel olarak göç eden
nüfus sayısı artarken diğer yandan göç eden nüfusun kadın ağırlıklı olduğu göze
çarpmaktadır. 25-29 yaş grubu ile 50-54 yaş grupları arasında erkek nüfusun daha fazla göç
ettiği, 55-59 yaş grubunda erkek ve kadının neredeyse eşit miktarda göç ettiği görülmektedir.
Nüfusun yaşlanması ile birlikte bölge dışına göç azalmış ve göç eden nüfus kadın ağırlıklı
olmuştur.
50
6.000
5.000
4.000
Erkek
3.000
Kadın
2.000
1.000
0
Grafik 13 Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre TRA2 Bölgesi Verilen Göç, 2010-2011 (Kişi)
Bölgede göçe ilişkin ilk çalışma niteliği taşıyan TRA2’de Göç Olgusu: Sebep ve Sonuçlar
Bağlamında Analitik Bir Araştırma çalışması ile göçün iki önemli dalga şeklinde gerçekleştiği
analiz edilmiştir. Birinci dönem göç dalgası, 1980-1985 yılları arasında yaşanmıştır. Bu göçün
temel nedeni siyasi nedenlere dayandırılmaktadır. 1987-2000 yılları arasında gerçekleşen
ikinci göç dalgasının nedenleri ise sanayileşme ile birlikte tüm kesimlerin göç etmesi olarak
değerlendirilmektedir.
Harita 4’te bölge illerinin göç yoğunlukları göç miktarları nüfus miktarlarına oranlanarak
hesaplanmış ve verilen göç miktarının en yoğun olduğu ilin Ardahan olduğu ortaya çıkmıştır.
TRA2 Bölgesi’ndeki göç olgusu bölgenin önemli bir gerçeği olup bölge illerinin göç rotası
genelde batı illerine olmakla birlikte özellikle son yıllarda Ağrı ili başta olmak üzere bölge içi
göç de görülmektedir. Kars, Iğdır ve Ağrı illerinin göç verdiği iller sıralamasında İstanbul,
Ankara ve İzmir ilk sıralarda yer alırken Ardahan’ın en çok göç verdiği iller sıralamasında
üçüncü sırada İzmir yerine Bursa bulunmaktadır. Ayrıca bölge illerinden Ağrı, Van’a ve
Iğdır’a da önemli miktarda göç vermektedir.
51
Harita 4 TRA2 Bölgesi İllerinin Göç Yoğunlukları ve Göç Edilen Başlıca İller
75
70
65
60
55
50
45
40
35
2008
2009
Türkiye
2010
TRA2
2011
Ağrı
Kars
2012
Iğdır
2013
Ardahan
Grafik 14 Türkiye, TRA2 Bölgesi ve İlleri Genç Bağımlılık Oranı, 0-14 Yaş, 2008-2012
52
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
2008
2009
Türkiye
2010
TRA2
2011
Ağrı
Kars
2012
Iğdır
2013
Ardahan
Grafik 15 Türkiye, TRA2 Bölgesi ve İlleri Yaşlı Bağımlılık Oranı, 2008-2012
Türkiye genel olarak bağımlı nüfusun fazla olduğu bir ülkedir. Türkiye’nin oldukça genç
nüfusa sahip bir ülke olması ile ilgili olan bu durum, TRA2 Bölgesi’nde daha fazla
hissedilmektedir (BGUS, 2013). Bölgede 2008 yılında % 60,8 olan genç bağımlılık oranı
2013 yılında % 57,29’a düşmüştür. Bu bölgede üretme çağındaki her 100 kişiye yaklaşık 60
üretemeyen kişi düştüğünü göstermektedir. TRA2 Bölgesi genelinde son dört yıl içinde genç
bağımlılık oranı düşmekle birlikte hala yüksek oranlarda seyretmektedir. Bu durum, bölgede
genç nüfusun fazla olduğu hakkında fikir vermektedir. Ağrı ili, 2013 yılı itibariyle % 68,6
oranı ile genç bağımlılık bakımından bölgede ilk sırada yer almaktadır.
Grafik 15’te Türkiye’de 2008’den 2013 yılına kadar yaşlı bağımlılık oranının arttığı
görülmektedir. TRA2 Bölgesi’nde ise 2011 yılında azalan yaşlı bağımlılık oranı 2012 yılından
itibaren tekrar artmaya başlamıştır. İller bazında Ardahan ili hem Türkiye hem TRA2 Bölgesi
ortalamasının üzerindedir.1965 yılında Türkiye’de şehirleşme oranı % 34,42 iken, bu oran
2012 yılında % 76, 8’e yükselmiştir. TRA Bölgesi’nde 1965 yılında % 21,86 olan şehirleşme
oranı, 2012 yılında % 55,80’e yükselmiştir. TRA2 Bölgesi’nde 1965 yılında %20,02 olan
şehirleşme oranı 2012 yılında % 48,75’e yükselmiştir. Bölge genelinde nüfusun yarısından
fazlası şehir dışındaki yerleşim alanlarında (belde ve köy) yaşamaktadır. Bölgede 2007
yılında % 48,34 olan şehirleşme oranı, 2011 yılına kadar % 46’lara düşmüş, 2012 yılında
tekrar % 48,75’e yükselmiştir. Şehirleşme durumu iller bazında incelendiğinde, Iğdır 2012
yılı itibariyle % 53, 30 ile en yüksek şehirleşme oranına sahipken Ardahan ilinin tüm yıllarda
şehirleşme bakımından son sırada yer aldığı görülmektedir.
2013 yılında 76.481.847 olan Türkiye nüfusunun yıllar içinde sürekli artacağı ve nüfusun
2023 yılında 84.247.088 olacağı tahmin edilmektedir. TRA2 Bölgesi illerinin 10 yıllık nüfus
durumuna bakıldığında ise Kars ve Ardahan illerinin sürekli azalan bir seyir izleyeceği, Ağrı
ve Iğdır illerinde ise nüfusun yıllar itibariyle artacağı öngörülmektedir. İllerin 10 yıl içindeki
nüfus artış hızları ise Ağrı için % 7,2, Kars için – % 6,7, Ardahan için %-14,6 ve Iğdır için %
6,3’olarak ortaya çıkmaktadır. Ağrı ili nüfus artış hızı bakımından ilk sırada yer alırken,
Ardahan ilinin yıllık nüfus artış hızı eksi değerlerde seyretmektedir.
53
600.000
550.000
500.000
450.000
400.000
350.000
300.000
250.000
200.000
150.000
100.000
50.000
0
85.000.000
84.000.000
83.000.000
82.000.000
81.000.000
80.000.000
79.000.000
78.000.000
77.000.000
76.000.000
75.000.000
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
TR
Grafik 16 TRA2 İllerinin Nüfus Projeksiyonları
Türkiye’de 2007 yılında binde 9,09 olan kaba evlenme hızı 2010 yılına kadar sürekli azalmış
ve 2011 yılında tekrar binde 8,02 seviyesine yükselmiştir. Kaba evlenme hızında Türkiye
ortalamasının üzerinde seyreden Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde 2008 yılında (10,22) artış
görülmesine rağmen 2009 yılından itibaren sürekli bir düşüş görülmektedir. TRA2
Bölgesi’nde ise Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’ne benzer bir seyir izlenmektedir. 2008 yılında
binde 11,21’e yükselen kaba evlenme hızı, 2009 yılından itibaren düşmeye başlamış ve 2011
yılında binde 9,29 oranıyla Türkiye ortalamasının üzerinde seyretmiştir. İl düzeyinde ise 2011
yılı verilerine göre Ağrı binde 9,82 ile hem TRA2 hem de Türkiye ortalamasının üzerindedir.
Ardahan ili binde 8,4 ile Türkiye ortalamasına en yakın ildir.
Türkiye’de 2007 yılından 2011’ e kadar hem erkek hem kadın açısından ortalama evlenme
yaşı yükselmiştir. TRA2 Bölgesi’nde ise kadın ve erkek ortalama evlenme yaşı 2007’den
2011 yılına kadar düşüş sergilemiştir. İl bazında ortalama evlenme yaşında Ağrı ilinde her iki
cins için de bu oran düşmektedir. Ardahan ilinde ortalama evlenme yaşı kadınlar için düzensiz
bir seyir izlerken erkek ortalama evlenme yaşı artmaktadır. Türkiye’de 2007 yılından 2010
yılına kadar kaba boşanma hızı artmış, binde 1,62 olan bu oran 2011 yılında da
değişmemiştir. Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’ne bakıldığında ise boşanma hızının son yıllarda
genel olarak arttığı söylenebilir. TRA2 Bölgesi’nde de kaba boşanma hızında her ne kadar
artış olmuşsa da son yılda az bir düşüşün olduğu görülmektedir. Bölge illerinde Iğdır ili 2011
yılı itibariyle en yüksek (‰ 0,96) kaba boşanma hızına sahip ildir.
Tablo 4: Şehir ve Köylerde Ortalama Hane Halkı Büyüklükleri, 2000-2012
2000
2008
2012
Bölge
Genel
İl ve İlçe Belde ve
Genel
İl ve ilçe
Belde ve
Genel
Ortalama Merkezleri Köyler Ortalama Merkezleri Köyler
Ortalama
Ağrı
7,64
6,27
7,36
6,79
6,38
5,84
7,08
Kars
6
4,6
5,8
5,27
4,86
4,22
5,41
Iğdır
6,16
5,05
5,93
5,45
5,07
4,6
5,71
Ardahan
5,7
4,11
4,84
4,6
4,19
3,71
4,45
TRA2
6,4
5
5,9
5,5
5
4,5
5,6
Türkiye
4,5
3,9
4,2
3,97
3,7
54
2000 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre bölgede ortalama hane halkı büyüklüğü 6,4’tür.
Türkiye genelinde bu sayı 4,5 iken, Ağrı ilinde hane başına 7,64 kişi düşmektedir. 2008 yılına
gelindiğinde, Türkiye’de hane başına düşen kişi sayısının 4,5’ten 3,97’ye gerilediği
görülmektedir. TRA2 Bölgesi’nde ise 6,4’ten 5,5’e düşmüştür. Tabloda görülen önemli husus,
bölge illerinin genelinde belde ve köylerde ortalama hane halkı büyüklükleri şehirlere göre
daha fazladır. TÜİK tarafından yapılan İstatistiklerle Aile çalışmasına göre 2012 yılında
Türkiye’de ortalama hane halkı büyüklüğü 3,7 olup son 12 yıllık süreçte ülke genelinde hane
başına düşen kişi sayısının sürekli azaldığı gözlemlenmektedir.
2.1.1. Eğitim
TRA2 Bölgesi, eğitim göstergeleri bakımından Türkiye ortalamasının altında yer almaktadır.
Kalkınma Bakanlığı (mülga DPT) tarafından 2003 yılında hazırlanan İllerin ve Bölgelerin
Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması’na göre genel gelişmişlik bakımından
Kars ili 67, Iğdır 69, Ardahan 74 ve Ağrı 80. sırada yer almaktadır. 2011 yılında güncellenen
çalışmaya göre Kars 68, Iğdır 69, Ardahan 71 ve Ağrı ili 79. sıradadır. Bu durum bölgede
dikkate değer olumlu gelişmelerin oluşmadığını bilakis ülke geneline kıyaslandığında
olumsuz tablonun devam ettiğini göstermektedir. Eğitim açısından ise Kars 59, Ardahan 63,
Iğdır 68 ve Ağrı 79. sırada yer almaktadır.
Tablo 5: TRA2 Bölgesi İlleri Gelişmişlik Sıralamaları, 2003,2011
İller
2003
2011
Ağrı
80
79
Ardahan
74
71
Iğdır
69
69
Kars
67
68
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması
Araştırmaları (2003 ve 2011)
Tablo 6’da Türkiye, TRA2 Bölgesi ve illerindeki 15 yaş ve üzeri nüfusun okuryazarlık
durumu yer almaktadır. Türkiye’de 2012 yılı itibariyle okuma yazma bilmeyen toplam nüfus
oranı % 4,22 iken bu oran TRA2 Bölgesi’nde % 8,84’tür. Söz konusu oranın Türkiye’nin iki
katıdan fazla olduğu görülmektedir.
Ağrı ili % 9,49’luk oran ile en fazla okuma yazma bilmeyen nüfusa sahipken, Ardahan
ilinde bu % 7,68’lik oran ile en düşük seyri izlemektedir.
55
Tablo 6: Okuryazarlık Durumuna Göre Nüfus, 2008-201
Yıl
2008
2009
Ağrı
2010
2011
2012
2008
2009
Ardahan 2010
2011
2012
2008
2009
Iğdır
2010
2011
2012
2008
2009
Kars
2010
2011
2012
2008
2009
TRA2
2010
2011
2012
2008
2009
Türkiye 2010
2011
2012
Okuma
yazma
bilmeyen
Okuma
yazma
bilen
Okuma
Durumu
yazma
Toplam
bilinmeyen bilmeyen
oranı %
63.334
21,32
312.570
47.610
20,67
316.402
42.374
15,50
320.705
28.862
13,22
334.253
66.651
65.393
49.717
44.182
182.585
203.399
228.614
261.209
41.672
10.762
9.984
8.450
7.440
397.666
62.450
62.793
63.883
69.262
25.640
8.790
6.419
5.237
3.579
9,49
13,12
12,61
10,89
9,27
464.978
82.002
79.196
77.570
80.281
7.189
24.254
23.153
17.637
15.385
14.832
30.268
29.005
23.132
20.910
86.442
79.910
84.628
92.418
103.419
144.601
152.888
159.023
163.591
177.709
3.258
16.524
12.125
10.829
6.464
6.043
31.296
21.457
18.854
11.969
7,68
20,10
19,31
14,59
12,28
9,3
14,11
13,85
11,25
9,93
9.688
120.688
119.906
120.884
125.268
165.476
214.452
209.485
205.577
210.588
20.143
131.935
127.535
98.936
87.917
235.778
477.833
509.843
548.506
611.599
10.975
119.944
87.611
77.294
50.874
7,87
18,08
17,59
13,65
11,72
266.896
729.712
724.989
724.736
750.390
83.836
4.863.414
4.645.638
3.812.092
3.163.396
864.487
43.806.774
45.942.369
48.128.011
50.508.897
45.916
3.966.417
2.962.823
2.731.288
1.946.146
8,84
9,24
8,68
6,97
5,69
994.239
52.636.605
53.550.830
54.671.391
55.618.439
278.8757 63.347.643
1.740.979
4,22 67.877.379
Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, 2012,Erişim tarihi:20.02.2013
Milli Eğitim Bakanlığı istatistiklerinde 2010-2011 döneminden itibaren okulöncesi eğitim
okullaşma oranları hesaplanmaktadır. Söz konusu dönemden önce okullaşma oranlarının
okulöncesi ile mesleki ve teknik ortaöğretim ayrımı yapılmadan hesaplandığı görülmektedir.
İstatistiklerde (Tablo 7) 2010-2011 ve 2011-2012 yıllarında okul öncesi okullaşma oranı (4-5
yaş) bakımından Ardahan ili ilk sırada yer almaktadır. Ağrı ili her iki dönemde de okulöncesi
okullaşmada (% 18,44 ve % 19,51) son sırada yer almaktadır. İlköğretimde okullaşma
oranlarında ise 2009-2010 Ardahan ili, 2010-2011 döneminde Ağrı ili, 2011-2012 döneminde
56
ise Iğdır ili Türkiye ortalamasına en yakın oranlara sahip olup söz konusu hususlar göç
olgusunun önemine işaret etmekte ve eğitim konusunda süreklilik sağlanması konusunda
sıkıntılar olduğunu göstermektedir. Bölgede ilköğretimde okullaşma oranları taşımalı eğitimin
yaygın olması nedeniyle yüksektir.
Grafik 17 Türkiye, TRA2 ve İllerinde 15+ Nüfusun Yıllara Göre Okuma Yazma Bilmeyenlerin
Oranları, 2008-2011
Genel ortaöğretim okullaşma oranlarına bakıldığında, TRA2 Bölgesi illerinin tümünün
Türkiye ortalamasından uzak olduğu görülmektedir. Ağrı ili tüm dönemlerde en düşük genel
ortaöğretim okullaşma oranına sahiptir (% 15,03, % 17,95, % 18,43). Göze çarpan önemli bir
husus, ortaöğretim okullaşmada kadın oranının giderek artmış olmasıdır. Türkiye genelinde
2009-2010 döneminde % 34,45 olan kadınların genel ortaöğretimde okullaşma oranı, 20102011 yılında % 36,41’e ve son olarak 2011-2012 döneminde % 36,63’e yükselmiştir.
Tablo 7’de görüldüğü üzere mesleki ve teknik ortaöğretim okullaşma oranları en düşük
seviyededir. Türkiye’de de genel olarak düşük olan mesleki ve teknik eğitim okullaşma
oranları, bölgede daha da düşük bir seyir izlemektedir. 2009-2010 döneminde % 25,01 olan
mesleki ve teknik eğitim okullaşma oranı, 2010-2011 döneminde % 29,3 ve 2011-2012
döneminde % 30,46’ya yükselmiştir. Ağrı ili tüm dönemlerde son sırada yer almaktadır
(sırasıyla % 6,74, % 8,97 ve % 10,59).
Ağrı ilinde 2008-2011 yılları arasında lise veya
dengi okul mezunu oranına bakıldığında, 2008 yılında bu oran % 8, 82 iken 2011 yılında
12,12’ye yükselmiştir. 2008 yılında yüksekokul veya fakülte mezunu oranı % 1,73 iken, 2011
yılında bu oran % 4,30’a çıkmıştır. Bunda Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi’nde son üç yıl
içinde açılan yeni fakültelerin açılmasının ve üniversite kapasitesinin artmasının doğrudan
ilgisi olduğu söylenebilir.
TRA2 Bölgesi’nde 2008 yılında okuma yazma bilmeyen oranı % 18,08 iken 2011 yılında bu
oran % 11,72’ye, bölgede okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen oranı 2008’de %
13,95 iken, 2011 yılında % 13,51’e gerilemiş olup söz konusu veriler okuryazarlık oranı
arttığını göstermektedir. Ayrıca, bölgede yükseköğretim mezunlarının sayısının arttığı
görülmekte olup bölgede açılan üniversitelerin bu gelişimi sağladığı ifade edilebilir.
.
57
Tablo 7: Türkiye ve TRA2 Bölgesi İlleri Net Okullaşma Oranları (%), 2009-2012
2009-2010
2010-2011
Bölge
Okul
Öncesi
(4-5 yaş)
İlköğretim
2011-2012
Ağrı Ardahan Iğdır Kars Türkiye Ağrı Ardahan Iğdır Kars Türkiye Ağrı Ardahan Iğdır Kars Türkiye
Toplam
- 18,44
73,25 38,8 33,73
38,55 19,51
64,24 40,4 41,4
43,1
Erkek
-
-
-
-
- 18,95
Kadın
-
-
-
-
-
Toplam 92,66
93,68
Erkek
93,87
Kadın
73,3
39,2
34,6
39,17 19,82
64,45
40,6
42
43,7
17,9
73,19
38,4 32,82
37,91 19,18
64,01
40,3 40,77
42,47
93,5 93,48
96,49 97,53
95,7
97,1 95,86
98,17 97,77
97,4
97,8 96,45
98,41
94,51
94,7 94,28
96,99 97,03
96,07
98,2 96,52
98,47 97,22
97,84
98,4 96,79
98,59
91,38
92,81
92,2 92,63
95,97 98,06
95,3
96 95,16
97,84 98,35
96,92
97,1
96,1
98,22
Toplam 21,78
44,25
40,4 33,88
58,52 26,92
50,85
50,5 40,66
64,95 29,02
54,72
51
43,2
66,07
60,63 32,89
51,74
51,7 42,79
67,55 34,43
54,7
50,3 44,74
68,17
20,3
49,92
49,2 38,39
62,21 23,04
54,75
51,8 41,55
63,86
Ortaöğretim Erkek
26,83
45,81
41,6
Kadın
16,23
42,55
39,2 32,36
Toplam 15,03
Genel
Erkek 18,59
Ortaöğretim
Kadın 11,12
25,38
28,2 23,26
33,51 17,95
26,81
33,3 27,53
35,65 18,43
26,5
33,3 28,68
35,62
26,98
28,4 23,39
32,62 22,27
27,6
33,9 27,22
34,92 22,39
26,36
33 27,66
34,66
23,66
28 23,13
34,45 13,15
25,98
32,7 27,87
36,41 14,05
26,65
33,5 29,79
36,63
Mesleki ve Toplam
Teknik
Erkek
Ortaöğretim Kadın
6,74
18,86
12,2 10,62
25,01
8,97
24,04
17,2 13,13
29,3 10,59
28,22
17,8 14,51
30,46
8,24
18,84
13,2 11,91
28,01 10,61
24,14
17,8 15,57
32,63 12,03
28,35
17,3 17,08
33,51
5,1
18,89
11,2
21,85
23,94
16,5 10,52
25,79
28,1
18,3 11,76
27,24
35,3
9,23
56,3
7,15
Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı, İstatistikler, 2012,Erişim tarihi:20.02.2013
58
8,99
40
35
30
25
20
15
10
5
Türkiye
İlköğretim / Öğretmen başına öğrenci sayısı
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
0
TRA2
Genel ortaöğretim / Öğretmen başına öğrenci sayısı
Mesleki ve teknik ortaöğretim / Öğretmen başına öğrenci sayısı
Grafik 18 Türkiye ve TRA2 Bölgesi’nde Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayıları, 2002-2011
2002 yılında ilköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Türkiye’de 28 iken bu sayı
2011 yılında 20’ye TRA2 Bölgesi’nde ise 29’dan 23’e düşmüştür. 2011 yılı itibariyle Kars,
Iğdır ve Ardahan illeri Türkiye ortalamasını yakalarken, Ağrı ili 27 sayısı ile Türkiye
ortalamasının üzerindedir. Genel olarak bölgede sınıfların kalabalık olduğu söylenebilir.
Genel ortaöğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Türkiye’de 2002 yılında 21
iken, 2011 yılında 16’ya,TRA2 Bölgesi’nde ise 26’dan 20’ye düşmüştür. Ağrı ilinde bu
sayı 27’den 21’e, Kars’ta 24’ten 21’e, Iğdır’da 29’dan 22’ye ve Ardahan’da 26’dan 15’e
düşmüştür.
Tablonun geneline bakıldığında ise Türkiye’de mesleki ve teknik eğitim kapasitesinin
düşük olduğu gerçeği, öğretmen başına düşen öğrenci sayısından da anlaşılmaktadır.
Türkiye de dâhil, TRA2 Bölgesi illerinde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı artmıştır.
Dolayısıyla, öğretmen başına düşen öğrenci sayısının azalmasının yanısıra daha fazla
deneyime sahip öğretmenlerin bölgede görev alması için teşvik edici uygulamalar
arttırılmalı, okul ve sınıfların eğitim için ne kadar uygun olduğu ve öğrencilerin öğrenme
psikolojisini ne kadar etkilediği araştırılmalıdır.
Tablo 8: İlköğretim ve Ortaöğretim Taşımalı Eğitim Durumu, 2011-2012
Taşınan okulsuz
Taşınan
Taşınan öğrenci
Taşınılan merkez
Taşınan
İller
yerleşim birimi
öğrenci sayısı
sayısı
okul sayısı
okul sayısı
sayısı
(İlköğretim)
(Ortaöğretim)
Ağrı
33
51
218
6.714
2.557
Ardahan
32
9
141
2.302
950
Iğdır
25
8
50
1.463
1.444
Kars
52
14
90
2.338
1.357
Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı, İstatistikler, 2011-2012,Erişim tarihi:22.02.2013
59
TRA2 Bölgesi illerinde ilköğretim kademesinde taşımalı eğitimin yaygın olması ilköğretim
okullaşma oranlarının yüksek olmasını sağlamaktadır. Taşınan öğrenci sayısı (6.714),
taşınan okul sayısı (218) ve taşınan okulsuz yerleşim birimi sayısı (51) bakımından Ağrı
ili, bölge illeri arasında ilk sırada yer almaktadır. Ortaöğretim kademesinde taşımalı eğitim
verilerine bakıldığında ise taşımalı eğitimin yaygınlığının azaldığı görülmektedir. Bölgede
ortaöğretimde taşımalı eğitim altyapısının yetersiz olması, okullara erişilebilirliği
azaltmakta ve ortaöğretim okullaşma oranlarını düşürmektedir. Taşımalı ilköğretimde
olduğu gibi Ağrı ili ortaöğretimde de taşınan öğrenci sayısı (2.557) bakımından ilk sırada
yer almaktadır. Taşınan öğrencilerin cinsiyet dağılımına bakıldığında erkek öğrencilerin bu
hizmetten daha çok yararlandıkları görülmektedir.
TRA2 bölgesinde kız çocuklarının ortaöğretime devam etmeleri konusunda sıkıntılar
yaşanmaktadır.
.
30.000
120,0
25.000
100,0
20.000
80,0
15.000
60,0
10.000
40,0
5.000
20,0
Ağrı
Ardahan
Okuyan öğrenci sayısı
Iğdır
2004
2006
2008
2010
2012
2003
2005
2007
2009
2011
2004
2006
2008
2010
2012
2003
2005
2007
2009
2011
0,0
2003
2005
2007
2009
2011
0
Kars
TRA2
Öğretim görevlisi başına düşen öğrenci sayısı
Grafik 19 TRA2 bölgesinde Üniversite öğrenci sayısı ve öğretim görevlilerine düşen öğrenci
sayısındaki değişim
Yükseköğretimde okuyan öğrenci sayısı, genel olarak Türkiye’de, TRA Bölgesi ve TRA2
Bölgesi’nde 2008-2011 yılları arasında artış göstermiştir. Bölgede özellikle 2007 yılından
itibaren faaliyete geçen Ardahan Üniversitesi, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi ve Iğdır
Üniversitesi ile öğrenci sayısı artmıştır. Dört yıllık süre zarfında üniversitelerde yeni
bölümlerin açılmasının da yükseköğretim öğrenci sayısının artmasında rol oynadığı
söylenebilir.
60
Grafik 20 TRA2 İllerinde görevli öğretim gör4evlilerinin yıllara göre değişimi
Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Yükseköğretim, 2012,Erişim tarihi:22.02.201
61
Tablo 9: TRA2 Bölgesi Üniversite ve Birimleri, 2012
Ağrı İbrahim
Ardahan
Iğdır
Kafkas
Birimler
Çeçen Üniversitesi Üniversitesi Üniversitesi Üniversitesi
Eğitim Fakültesi
1
1
Fen-Edebiyat Fakültesi
1
1
1
İktisadi ve İdari
1
1
1
Bilimler Fakültesi
Eczacılık Fakültesi
1
Tıp Fakültesi
Veterinerlik Fakültesi
Ziraat Fakültesi
İslami İlimler Fakültesi
1
İlahiyat Fakültesi
Mühendislik Fakültesi
1
Güzel Sanatlar Fakültesi
Devlet Konservatuarı
Meslek Yüksekokulu
3
Hayvansal Üretim
1
Yüksekokulu
Turizm İşletmeciliği ve
1
Otelcilik Yüksekokulu
Sağlık Yüksekokulu
1
Yabancı Diller
1
Yüksekokulu
Beden Eğitimi ve Spor
1
Yüksekokulu
İnsani
Bilimler ve
Edebiyat Fakültesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
1
Fen Bilimleri Enstitüsü
1
Sağlık Bilimleri
Enstitüsü ve Uygulama
Araştırma
4
MerkeziSerhat Kalkınma Ajansı, Rakamlarla Serhat İlleri, 2011
Kaynak:
1
1
1
1
1
1
5
1
1
1
1
1
6
1
2
1
1
1
1
1
1
5
1
1
1
4
1
1
1
12
Bölgedeki dört üniversite de üç yıl içerisinde kurumsal kapasite bakımından önemli
ilerlemeler kaydetmiştir. Ancak bölgede tarım ve hayvancılık sektörünün temel geçim
kaynağı olduğu düşünüldüğünde ziraat fakültesi, veterinerlik fakültesi ve hayvancılık
meslek yüksekokulunun bölgenin bütün üniversitelerinde bulunması önem arz etmektedir.
Ayrıca, Kafkas Üniversitesi bünyesinde Turizm ve Otel İşletmeciliği bölümü ile Ağrı
İbrahim Çeçen Üniversitesi’nde bulunan Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksekokulu
bölgede önemli bir potansiyel olan turizm sektörü açısından önemlidir. Bunun yanısıra,
Doğubayazıt’ta ise Turizm Meslek Yüksekokulu açılmasına yönelik çalışmalar devam
etmektedir.
62
Tablo 10: Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumuna Bağlı Yurtlarda Barınan Öğrenci Sayısı ile
Yurt Kapasitesi, 2011-2012
Bölge
Türkiye
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
Yurt Sayısı Kapasite Öğrenci Boş Kapasite
303
266.674 238.864
27.810
1
1.502
1.472
30
1
722
706
16
1
524
497
27
1
1.640
1.565
75
Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı, İstatistikler, 2011-2012,Erişim tarihi:22.02.2013
Tablo 10da görüldüğü üzere, Türkiye genelinde Kredi ve Yurtlar Kurumu’na bağlı 303
adet yurt bulunmaktadır. TRA2 Bölgesi illerinde ise birer yurt bulunmaktadır. Söz konusu
yurtlar ile sadece merkezde bulunan öğrencilerin barınma ihtiyacını karşılanırken ilçelerde
bulunan meslek yüksekokullarında eğitim gören öğrenciler için böyle bir imkân
bulunmamaktadır. Dolayısıyla merkez ilçelerin yanısıra büyük ilçelerde bulunan
yüksekokullar için yurt ihtiyacının karşılanması önem teşkil etmektedir. Türkiye’de
pansiyonlu okul başına düşen öğrenci sayısı 149 iken bu sayı TRA Bölgesi’nde 194, TRA2
Bölgesi’nde ise 217’dir. İller bazında ise bu sayı Ağrı’da 261, Kars’ta 181, Iğdır’da 222 ve
Ardahan’da 186’dır. Görüldüğü üzere, tüm bölgeler Türkiye ortalamasının çok üzerindedir.
Bu durum, TRA2 Bölgesi’nde yeterince pansiyonlu okul olmadığı ve dolayısıyla yurt
kapasitelerinin oldukça dolu olduğunu göstermektedir.
Tablo 11’de TRA2 Bölgesi’nde 2010-2011 yılı sonu itibariyle eğitim kurumlarına göre
kurs, öğretmen ve derslik sayılarına ilişkin veriler yer almaktadır. Bölge illerinde toplam
26 adet Halk Eğitim Merkezi’nde 54.035 adet kurs açılmış, bunlardan 52.715 tanesine
devam edilmiştir. Kurslarda görev yapan öğretmen sayısı 105 olup toplam 89 derslikte
eğitim verilmiştir. Bölgede toplam 6 adet Mesleki Eğitim Merkezi faaliyette olup, bu
merkezlerde 1.486 adet kurs açılmış ve hepsi tamamlanmıştır. 3308 sayılı kanun
kapsamında bölgede toplam 106 adet kurs başlatılmış ve 97’si tamamlanmıştır. Bölgede 5
adet Rehberlik Araştırma Merkezi bulunmakta olup toplam 39 öğretmen görev
yapmaktadır. Öğretilebilir Zihinsel Engelli İşitme Eğitim Merkezi sayısı 2’dir. Bölgedeki
engelli oranlarına bakıldığında bu sayının oldukça düşük olduğu görülmektedir.
Tablo 11: TRA2 Bölgesi 2010/2011 Öğretim Yılı Sonu İBBS 2. Düzey ve Eğitim Kurumlarına
Göre Kursiyer Sayısı
Eğitim kurumu ve İBBSDevam
Kurum Başlayan
2. Düzey
eden
Halk Eğitim Merkezi
26
54.035 52.715
Mesleki Eğitim Merkezi
6
1.486 1.486
3308 Sayılı Kanuna Göre Açılan Meslek Kursları
106
97
Pratik Kız Sanat Okulu
5
Özel Dershane
29
10.852 10.852
Motorlu Taşıt Sürücü Kursu
36
14.977 14.977
Muhtelif Kurslar
6
242
242
Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezi
21
2.920 2.920
Rehberlik Araştırma Merkezi
5
Özel Eğitim Toplamı
2
35
35
Öğretilebilir Zihinsel Engelli İşitme Eğitim Merkezi
2
35
35
Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, 2010-2011,Erişim tarihi: 27.02.2013
63
Bitiren Öğretmen Derslik
52.715
1.486
97
10.852
14.977
135
2.920
35
35
105
19
417
199
14
151
39
-
89
17
340
99
15
265
-
Bölgede 2010 ve 2011 yılında açılan kurs sayılarında Kars ili 198 ile ilk sırada yer
almaktadır. Açılan kurslara başvuran kursiyer sayıları ve devamlılık oranlarında ise Ağrı ili
2010 yılında ilk sırada yer almaktadır. Kursları bitiren kursiyer sayılarında Ağrı ili 2010
yılında 7.459 sayısı ile ilk sırada yer alırken 2011 yılında Kars ili 4.070 ile ilk sırada yer
almıştır (TÜİK, Yaygın Eğitim Faaliyetleri Araştırması, 2010-2011)
2.1.2. Sağlık
TRA2 Bölgesi’nde yaşayan insanların modern sağlık hizmetlerine ulaşım olanakları hayat
standartlarını arttırdığı gibi bölgede kalıp kalmamalarında etkilidir. Bölgenin beşeri ve
sosyal sermayesinin önemli bir parçasını oluşturan eğitimli kesim nitelikli eğitim ve sağlık
olanaklarına ulaşamadığında göç etmektedir.
Bölgeden göç birincil olarak işsizlik nedeniyle gerçekleşirken ikinci sebebi ise sosyal
donatılarda karşılaşılan eksikliklerdir. Bu yüzden bölgede yaşayan insanlara aradıkları
olanaklar sunulduğu takdirde bölgeden başka yerlere göç hızı düşürülmüş olacaktır.
“İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması” (DPT 2003)
çalışmasına göre; TRA2 Bölgesi illeri genel gelişmişlik sıralamasına paralel olarak sağlık
alanında da son sıralarda yer almaktadır. Ardahan ili çarpıcı bir şekilde sağlık alanında
gelişmişlik bakımından Türkiye’nin son sıradaki ili konumundadır.
Tablo 12: TRA2 Bölgesi İlleri Temel Sağlık Göstergeleri, 2003
Bebek Ölüm On Bin Kişiye On Bin Kişiye On Bin Kişiye On Bin Kişiye
İller
Oranı
Düşen Hekim
Düşen Diş
Düşen Eczane Düşen Hastane
(binde)
Sayısı
Hekimi Sayısı Sayısı
Yatağı Sayısı
Ağrı
58
2,38
0,3
1,19
5,3
Ardahan
77
5,98
0,52
0,67
12,34
Iğdır
52
5,81
0,53
0,53
5,93
Kars
65
5,08
0,68
2,15
11,54
Kaynak: DPT, İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2003), sf. 123
2003 yılında bebek ölüm oranları sırasıyla Ağrı’da binde 58, Kars’ta binde 65, Iğdır’da
binde 52 ve Ardahan’da binde 77’dir. On bin kişiye düşen hekim sayısında Ağrı ili 2,38 ile
diğer illere oranla daha fazla ihtiyaç içinde bulunmaktadır. Benzer şekilde Ağrı ilinde on
bin kişiye düşen diş hekimi sayısı 0,3’tür ve bu durum ildeki ihtiyacın yeterince
karşılanamadığını göstermektedir. 2011 yılında tekrar yayınlanan “İllerin Sosyoekonomik
Gelişmişlik Sıralaması” çalışmasında Kars ili 68. Ağrı 79. Iğdır 69. ve Ardahan 71. sırada
yer almaktadır. Dolayısıyla, yaşam kalitesinin iki çalışmanın arasında geçen süre zarfında
iyileşmediği hatta Türkiye’de yaşanan gelişmelere oranla daha da gerilediği görülmektedir.
64
2750
2500
2250
2000
1750
1500
1250
1000
750
500
250
0
200620072008200920102011
Ağrı
Uzman Hekim
200620072008200920102011
200620072008200920102011
Ardahan
Pratisyen/Asistan Hekim
Iğdır
Diş Hekimi
Eczacı
Grafik 21 TRA2 Bölgesi İlleri Sağlık Personeli Verileri, 2006-2011
Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Sağlık, 2013
65
200620072008200920102011
200620072008200920102011
Kars
Sağlık Personeli (Sağlık memuru / Hemşire)
TRA2
Ebe
Tablo 13: TRA2 Bölgesi ve İllerinde Yer Alan Sağlık Kuruluşlarının Dağılımı, 2011
Tıp
Ağız ve Diş
Devlet
Özel
Toplum Sağlığı Aile Sağlığı
İL/BÖLGE
Fakültesi
Sağlığı
Hastanesi
Hastane
Merkezi (*)
Merkezi
Hastanesi
Merkezi
Ağrı
8
3
1
6
42
Ardahan
2
1
6
13
Iğdır
3
1
1
4
21
Kars
4
1
1
6
31
TRA2
19
1
4
4
21
107
Kaynak: TRA2 Sağlık Altyapısı Raporu, 2011, Ardahan İl Sağlık Müdürlüğü Verileri, 2012, Kars İli Kamu
Hastaneleri Birliği Genel Sekreterliği Verileri, 2012
Tablo 13’te TRA2 Bölgesi ve illerindeki sağlık kuruluşlarının sayısı yer almakta olup Kars,
bölgenin tek tıp fakültesi hastanesini bünyesinde barındırmaktadır. Bölgede Ağrı ve Iğdır
illeri haricinde özel hastane bulunmamaktadır. Her bir ilde birer adet ağız ve diş sağlığı
merkezi hizmet vermekte olup bölgede yer alan 21 Toplum Sağlığı Merkezinden 6’sı Kars’ta
bulunmaktadır. TRA2 Bölgesi aile sağlığı merkezlerinin dağılımında Ağrı ili birinci sırada yer
almaktadır.
Tablo 14: Bin Kişiye Düşen Sağlık Personeli Sayısı, 2010
Uzman Pratisyen Toplam
Diş
Sağlık
İL/BÖLGE
Eczacı
Hemşire
Hekim*
Hekim
Hekim Hekimi
Memuru**
Ağrı
0,38
0,51
0,89
0,08
0,12
1,07
1,08
Ardahan
0,49
0,64
1,14
0,16
0,19
1,59
1,08
Iğdır
0,48
0,6
1,08
0,18
0,22
0,95
1,16
Kars
0,54
0,56
1,09
0,12
0,14
1
1,02
TRA2
0,45
0,55
1
0,11
0,15
1,08
1,08
TRA
0,77
0,59
1,36
0,17
0,19
1,39
1,37
TÜRKİYE
1,15
0,53
1,67
0,29
0,36
1,28
1,56
Ebe
0,62
0,78
0,76
0,84
0,72
0,75
0,68
Kaynak: TÜİK, Sağlık İstatistikleri 2010, Sağlık Personeli, İllere Göre Sağlık Personeli Sayısı, Erişim tarihi:
27.02.2013
Bölge illerinin tamamı bin kişiye düşen sağlık personeli bakımından Türkiye ortalamasının
altında yer almaktadır. Ağrı ili, TRA ve Türkiye geneli ile kıyaslandığında bin kişiye düşen
uzman hekim sayısı bakımından büyük ihtiyaç içinde bulunduğu görülmektedir.
Ağrı ilinin bin kişiye düşen uzman hekim sayısı (0,38) ile Türkiye genelinin (1,15) yaklaşık üç
katı ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Bin kişiye düşen pratisyen hekim sayısında ise Ardahan
(0,64) ve TRA2 Bölge ortalama değeri (0,55) Türkiye ortalamasından (0,53) daha yüksek bir
seviyededir. Bin kişiye düşen diş hekimi sayısında Iğdır ili 0,18 rakamı ile hem 0,11 olan TRA2
ortalamasının hem de 0,17 olan TRA ortalamasının üzerindedir. Bölge içinde Kars ve Ağrı’nın
diş hekimi ihtiyacı Iğdır ve Ardahan ile karşılaştırıldığında daha yüksek seviyededir. Bin kişiye
düşen eczacı sayısında ise Iğdır (0,22) TRA2 ortalamasının (0,15) ve TRA ortalamasının (0,19)
üzerindedir. Bin kişiye düşen hemşire sayısında ise Ağrı ve Ardahan illeri, 1,08 ortalaması ile
TRA2 Bölgesi’yle aynı düzeydedir. Bölge illerinin tamamında bin kişiye düşen ebe sayısı
Türkiye ortalamasının üzerindedir.
66
Tablo 15: Bölgelere Göre Planlanan Yatak Sayıları ve On Bin Kişiye Düşen Yatak Sayıları, 2011
On Bin Kişiye Düşen Yatak Sayısı
Planlanan Yatak
İL/BÖLGE
Sayısı
Planlanan (2014)
2010
200
Ağrı
849
15,66
10,39
9,12
Ardahan
220
20,86
13,28
13,75
Iğdır
305
16,54
14,42
0,1595
Kars
707
23,43
17,27
12,33
TRA2
2.081
18,36
13,14
11,55
TÜRKİYE
24,97
26,21
Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı; TRA2 Bölgesi Sağlık Altyapısı, Mevcut Durum ve Sorunlar, sf.48,
2010 yılında Ağrı ilinde on bin kişiye düşen yatak sayısı 10,39’dur. Bölgede en fazla yatağa
ihtiyaç duyan il olan Ağrı için 2014 yılında yatak sayısı 849 olarak planlanmıştır. Kars’ta
2014 yılı itibariyle gerçekleşecek yatırımlar ile on bin kişiye düşen hastane yatak sayısı,
17,27’den 23,43’e çıkarak % 6,16 seviyesinde artmış olacaktır. Görülmektedir ki, bu kayda
değer artış bile il değerlerini mevcut Türkiye ortalamasına (24,97) ulaştırmamaktadır.
Tablo 16: TRA2 Bölgesi İllerinde Anne ve Bebek Ölüm Oranları, 2010-2012
2010
2011
2012
Bebek
Anne Ölüm
Anne Ölüm Bebek Ölüm Anne Ölüm
Bölge
Ölüm
Oranı
Oranı
Oranı
Oranı(yüz
Oranı
(yüz binde)
(yüz binde)
(Binde)
binde)
(Binde)
Ağrı
12,8
14,3
14,4
19,3
21
Ardahan
0
13,6
66
10
62
Iğdır
80
20
36
15
59
Kars
73,65
15,65
83,24
12,7
40,93
Bebek
Ölüm
Oranı
(Binde)
20
27,7
10
13,37
Kaynak: TRA2 Bölgesi İlleri Sağlık İl Müdürlükleri Verileri, 2012, Erişim tarihi: 09.03.2013
Tablo 16’da TRA2 Bölgesi illerinde 2010-2012 yıllarına ait anne ve bebek ölüm oranları
verileri yer almaktadır. Anne ve bebek ölüm oranları (sadece Iğdır ilinde göreli iyileşmeler
olmasına rağmen) bölge genelinde belli zamanlarda düşük oranlarda azalma göstermekle
birlikte genelde yükselme seyri göstermiş olup söz konusu durum sağlık hizmetlerinin
kalitesinin ve ulaşılabilirliğinin arttırılması gerektiğine işaret etmektedir.
Harita 5’te TRA2 Bölgesi’ne ait temel eğitim ve sağlık göstergeleri belirtilmiş olup eğitim ve
sağlık alanlarında vurgulanan sıkıntılar net bir şekilde görülmektedir. Bu çerçevede, bölgede
eğitim ve sağlık alanında iyileştirmelerin yapılması bölgenin diğer tüm sorunlarının
çözümüne katkıda bulunacağı için büyük önem arz etmektedir.
67
Harita 5 TRA2 Bölgesi’nin Temel Eğitim ve Sağlık Göstergeleri
68
2.2. TRA2 BÖLGESİNDE SOSYAL YAŞAM VE GÜVENLİK
2.2.1. Sosyal Donatılar
Sosyal donatı alanları kentsel yaşam kalitesini etkileyen en önemli unsurlar arasında yer
almaktadır. Ayrıca, göç olgusunu azaltmasının yanısıra kent imajına katkıda bulunarak
olumlu bir algı yaratılmasına ve dolayısıyla nitelikli işgücünün ve yatırımın çekilmesine
olanak tanımaktadır. TRA2 bölgesi sosyal donatılar konusunda yetersiz durumda bulunmakta
olup sosyal donatılar, kültürel tesisler ile spor tesisleri bağlamında incelenecektir.
Bölgede Ağrı ilinde iki ve Kars ilinde bir olmak üzere toplam 3 adet sinema salonu
mevcuttur. 2011 TÜİK verisine göre Ardahan Merkezde bir sinema olduğu gözükmekle
birlikte 2011 yılında kapanmıştır. Söz konusu salonlarda 187 gösterim yapılmış ve 100.263
kişi katılmıştır. Bu salonların dışında 2011 yılında SODES ile desteklenmiş Gezici Sinema
salonu, 833 seyirci sayısına ulaşmış fakat 2012 yılında faaliyetlerini sürdürememiş ve
sonlandırmıştır (Ağrı İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri).
Tablo 17: TRA2 Bölgesi’nde Sinema Göstergeleri
Sinema salon sayısı Koltuk sayısı
Gösteri sayısı
Seyirci sayısı
Ağrı
2
370
122
81,463
Ardahan
1
180
20
1.800
Iğdır
Kars
1
274
45
17.000
TRA2
4
824
187
100.263
Türkiye
1.917
257.604
37.892
37.439.786
Kaynak: TUİK, Kültür İstatistikleri, 2011(erişim; 05.03.2013)
*Ağrı İlinde 2011 TÜİK verilerinde bulunmayan fakat 2012 yılında kurulan iki tane sinema salonu mevcuttur.
TRA2 Bölgesi’nde hem tiyatro salonu sayıları hem bu salonlarda gösterilen gösteri sayıları
oldukça düşüktür. Ağrı ve Iğdır illerinde birer tane, Ardahan ve Kars illerinde ise ikişer tane
tiyatro salonu mevcuttur. Bu salonlardaki gösteri sayıları dikkate alındığında Ağrı ili bu
yönüyle en zayıf il olarak ortaya çıkmakta ardından Iğdır ili gelmektedir. Gösterimin en fazla
yapıldığı iller ise Kars (15) ve Ardahan (12) illeridir. Ancak, bu sayılar Türkiye ortalamasının
çok altında kalmaktadır
Tablo 18: TRA2 Bölgesi’nde Tiyatro verileri
Tiyatro salonu sayısı Koltuk sayısı Gösteri sayısı Seyirci sayısı
Ağrı
1
245
1
250
Ardahan
2
380
12
1860
Iğdır
1
360
6
2160
Kars
2
650
15
4900
TRA2
6
1635
34
9170
Türkiye
511
194020
23361
5385588
Kaynak: TÜİK, Eğitim, Kültür ve Spor, 2011, Erişim tarihi:21.01.2013
69
Bölge nüfusunun genç olması nedeniyle spor tesisleri önem arz etmektedir. TRA2
Bölgesi’nde 34 spor tesisi Ağrı ilinde,11 spor tesisi Kars ilinde, 10 spor tesisi Ardahan ilinde
ve sadece 5 adet spor tesisi Iğdır ilinde bulunmakta olup Ağrı’da bulunan 4 adet özel sektöre
ait tesis haricinde tüm tesisler kamu idaresinde bulunmaktadır.
Tablo 19: TRA2 Bölgesi’nde Spor Tesislerinin Ait Oldukları Kurumlara Göre Dağılımı
İl Spor Gen.
Diğer
İl Özel
Belediye
Özel Sektör Üniversite
Müd.
Kamu
İdare
Toplam
Tesisleri
Tesisleri
Tesisleri
Tesisleri
Kurumları
Tesisleri
Ağrı
1
19
5
0
4
5
34
Ardahan
0
10
0
0
0
0
10
Iğdır
0
5
0
0
0
0
5
Kars
0
8
0
0
0
3
11
Toplam
1
42
5
0
4
8
60
Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Gençlik ve Spor İl Müdürlükleri, 2013
Tablo 20: TRA2 İllerine Göre Lisanslı ve Faal Sporcu Sayıları
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Lisanslı
Faal
Lisanslı
Faal
Lisanslı
Faal
Atletizm
2639
273
724
106
905
469
Basketbol
739
88
144
113
616
160
Bilardo
98
31
103
2
148
2
Boks
724
97
277
54
1632
312
Dağcılık
154
20
168
5
348
6
Güreş
461
109
575
50
324
187
Hentbol
514
171
195
50
194
52
İzcilik
258
51
1
1
39
10
Karate
666
185
61
50
654
27
Kayak
1276
112
582
90
0
0
Masa Tenisi
1200
112
275
66
515
280
Satranç
668
56
86
75
185
5
Voleybol
1416
411
317
94
1206
512
Diğer Spor
Dalları
4917 1081
1354
80
4583 1704
Toplam
15730 2797
4862
836
11349 3726
Kars
Lisanslı
Faal
1612
37
567
9
59
1
554
49
81
8
572
58
97
10
23
1
0
0
2003
290
201
3
57
4
812
95
1143
7781
247
812
Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Gençlik ve Spor İl Müdürlükleri, 2013
Bölgede genel olarak atletizm, kayak, dağcılık, hentbol, voleybol karate, güreş, masa tenisi,
sporları faal olarak yapılmaktadır. Ancak genel olarak lisanslı ve faal sporcu sayılarının tüm
iller açısından yetersiz sayılarda olduğu görülmektedir. Spor tesislerinin eksikliği ve/veya
fiziki donanımlarının eksikliği lisanslı sporcunun sportif faaliyetlerle ilgilenmesinin temel
sebepleri arasındadır. Bölge koşullarında, temel altyapı yatırımları sonucunda çalışılması
imkânı bulunan kayak, atletizm, dağcılık gibi sporlar öncü spor dalları konumundadır.
70
2.2.2. Güvenlik
TRA2 Bölgesi’nde yaşanan suç türleri ve sayıları diğer bölgeler ile karşılaştırıldığında
oranların oldukça düşük olduğu gözlenmektedir. Örneğin, Türkiye genelinde toplam 80.096
adet, İstanbul genelinde 12.336 adet, İzmir genelinde 7.189 adet, Ankara genelinde 3.853
adet, TRA1 (Erzurum, Erzincan ve Bayburt illeri) genelinde 944 adet, TRA2 (Ağrı, Ardahan,
Iğdır ve Kars illeri) genelinde 694 adet suç işlenmiştir. Bu sayılar Düzey 2 bölgeleri arasında
toplamda en az suçun TRA2 Bölgesi’nde işlendiğini ve bölgenin güvenli bir bölge olduğunu
göstermektedir. Örnek olarak Türkiye genelinde cinayet sayısı 3.484 iken TRA2 Bölgesi’nde
47, Türkiye genelinde işlenen cinsel suç 828 iken TRA2 Bölgesinde 6 olması ve bölge
genelinde sadece 49 hırsızlık vakasının rapor edilmesi bölgenin güvenli olduğunu
göstermektedir. Ayrıca bölge toplam 8 adet infaz kurumu ile en az infaz kurumu bulunan
bölgelerden biridir.
Genel olarak, Türkiye genelinde suç işlenme sayıları nazara alındığında TRA2 Bölgesi’nin
diğer bölgelere kıyasla suç sayılarında gözden kaçmayacak düşüklükte (toplam işlenen suç
sayısı 694) olması daha güvenilir bir yaşam ortamı bulunmaktadır.
2.3. YOKSULLUK VE GELİR DAĞILIMI
Dünya literatüründe yoksulluk hakkında henüz üzerinde uzlaşılmış bir tanım
bulunmamaktadır. Yoksulluğun sadece ekonomik bir sorun olmadığı, sosyal ve kültürel
boyutlarının da olduğu kabul edilmektedir. Bu nedenle sorunun çözümüne yönelik üretilen
politika araçları da bu yaklaşımı içermelidir. Kavram üzerinde henüz uzlaşılmış bir tanım
olmasa da birbiriyle ilişkili olan üç ayrı yoksulluk tanımından söz edilebilir. İlk olarak, Dünya
Bankası’nın temel aldığı günlük 1 dolarlık gelirden yoksun olmak biçiminde anlaşılan
tanımında olduğu gibi, “mutlak yoksulluk”, temel yiyecek gereksinimlerini –genellikle
minimum kalori gereksinimi olarak belirlenmektedir– karşılamak için gerekli gelirden yoksun
olmak biçiminde tanımlanabilirken; “göreli yoksulluk”, yiyecek dışındaki gereksinimleri–
giyim, barınak ve enerji gibi– karşılayacak gelirden yoksun olmak biçiminde anlaşılmaktadır.
Son yıllarda, bu iki tanımı içerse de ondan daha geniş kapsamlı olan “insani yoksulluk”
kavramı, okur-yazarlık, yetersiz beslenme, kısa yaşam süresi, ana-çocuk sağlığının
yetersizliği, önlenebilir hastalıklara yakalanmak gibi temel insani yeteneklerden yoksun
olmak biçiminde tanımlanabilir. Buna göre temel insan yeteneklerini sürdürebilecek olan mal,
hizmet ve altyapıya –enerji, hijyen, eğitim, iletişim, içme suyu– erişimin yokluğu ya da
kısıtlanması, yoksulluğun “insani” boyutu olarak nitelendirilmektedir. Türkiye’de ise TÜİK,
tüketim harcamasına dayalı günlük harcaması 1$, 2.15 $ ve 4.3 $’ın altında kalan kişileri
“yoksul” olarak tanımlamaktadır.
TÜİK tarafından 2010 yılında yapılan yoksulluk çalışması sonuçlarına göre kişi başı günlük
harcaması, satın alma gücü paritesine göre 2,15 doların altında kalan fert oranı 2009 yılında %
0,22 iken, bu oran 2010 yılında % 0,21 olarak oluşmuştur. 4,3 dolar sınırına göre ise 2009
yılında % 4,35 olan yoksulluk oranı 2010 yılında % 3,66’ya düşmüştür. Aynı çalışmaya göre,
kırsal yerlerde yaşayanların yoksulluk riski kentsel yerlerde yaşayanlardan fazladır. Satın
alma gücü paritesine göre 4,3 dolar sınırı esas alındığında, kırsal yerleşim yerlerinde
71
yaşayanlarda 2009 yılında % 11,92 olan yoksulluk oranı 2010 yılında % 9,61’e düşerken,
kentsel yerlerde yaşayanların yoksulluk oranı % 0,96’dan % 0,97’ye yükselmiştir.
2004-2008
Kişi Başına
Kişi Başına
Kişi başına
Kişi başına
İBBS2
Bölge
Yıl
GSKD Türkiye
GSKD Türkiye
GSKD (TL)
GSKD ($)
Oranı TL (%)
Oranı $ (%)
2008
7.071
59
5.520
59
2007
6.137
57
4.722
57
Erzurum,
TRA1
Erzincan, 2006
5.428
56
3.768
56
Bayburt 2005
4.620
55
3.428
55
2004
4.260
58
2.975
58
2008
4.613
38
3.601
38
Ağrı,
2007
4.125
38
3.174
38
Kars,
2006
3.834
40
2.661
40
TRA2
Iğdır,
3.379
41
2.507
41
Ardahan 2005
2004
2.933
40
2.048
40
2008
7.066
59
5.517
59
Malatya, 2007
6.297
59
4.845
59
Elazığ,
2006
5.557
58
3.857
58
TRB1
Bingöl,
2005
5.057
61
3.752
61
Tunceli
2004
4.320
59
3.017
59
2008
4.379
36
3.419
36
Van,
2007
3.814
35
2.934
35
Muş,
2006
3.372
35
2.341
35
TRB2
Bitlis,
3.126
37
2.319
37
Hakkâri 2005
2004
2.688
37
1.877
37
2008
12.020
9.384
2007
10.744
8.267
9.632
6.686
TR
Türkiye 2006
2005
8.338
6.187
2004
7.307
5.103
Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Ulusal Hesaplar, 2012,Erişim tarihi: 06.02.2013
Tablo 21’de Türkiye, TRA1, TRA2 ve TRB2 Bölgeleri Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma
Değerleri yer almaktadır. TL cinsinden GSKD 2004 yılında Türkiye’de 7.307 TL iken bu
değer 2008 yılında 12.020 TL’ye yükselmiştir. Sırasıyla TRB2 Bölgesi’nde 2.688 TL’den
4.379 TL’ye, TRA2 Bölgesi’nde 2.933 TL’den 4.613 TL’ye, TRA1 Bölgesi’nde 4.260
TL’den 7.071 TL’ye yükselmiştir. Bölgeler arasında TRA2 Bölgesi’nde 2004-2008 yılları
arasındaki artış, hem Türkiye hem de diğer bölgelerin oldukça altındadır.
72
Tablo 22: Türkiye, TRA1, TRA2 ve TRB2 Bölgeleri Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma
Değer, 2009-2011
İBBS2
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
TR
Yıl
2011
2010
2009
2011
2010
2009
2011
2010
2009
2011
2010
2009
2011
2010
2009
Kişi başına GSKD (TL)
9893
8734
7.707
6.708
6.090
5.026
9.759
8.468
7.584
5.894
5.575
4.846
15.500
13.406
12.000
Kişi başına GSKD ($)
5901
5815
4.990
4.001
4.055
3.254
5.820
5.638
4.910
3.515
3.712
3.137
9.244
8.926
7.769
Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Ulusal Hesaplar, 2013,Erişim tarihi: 27.10.01.2014
3,6
1,8
0,7
2,9
Gıda ve alkolsüz içecekler
5,3
Alkollü içecekler, sigara ve tütün
35,7
10,6
1,7
Giyim ve ayakkabı
Konut ve kira
5,9
19,5
5,8
6,4
Mobilya, ev aletleri ve bakım
hizmetleri
Sağlık
Grafik 22 Hane Halkı Bütçe Anketine Göre Harcama Gruplarının Dağılımı (Yatay %),2008-2010
Kaynak: TÜİK, Bölgesel İstatistikler, Tüketim Harcamaları, 2012, Erişim tarihi: 20.02.2013
Grafik 22’de TRA2 Bölgesi’nde hane halkı bütçe anketine göre harcama gruplarının dağılımı
yer almaktadır. Bölgede toplam tüketim harcamaları içinde en büyük payı % 35, 7 ile gıda ve
alkolsüz içecekler almaktadır. Bunu sırasıyla konut ve kira (% 19,5), ulaştırma (% 10,6),
giyim ve ayakkabı (% 6,4) izlemektedir. Bölgede temel kamu hizmetlerine (eğitim, sağlık vb.)
çok az pay harcandığı dikkat çekmektedir.
TÜİK tarafından yayınlanan 2011 yılı hane halkı tüketim harcamalarına bölgesel düzeyde
bakıldığında TRA2 Bölgesi’nin de içinde bulunduğu Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde toplam
tüketim harcamalarında Türkiye genelinde en büyük payı % 2,5 oran ile gıda, alkollü ve
alkolsüz içecekler, sigara ve tütün almaktadır.
73
Bölgede gerçekleştirilen harcamalarda en düşük payı % 1,1 oranı ile eğitim harcamaları
almaktadır (TÜİK, Haber Bülteni, 2012). Bu durum, bölgenin temel ihtiyaçları karşılama
düzeyinin üstüne çıkamadığını göstermektedir.
Yoksulluk konusuna ilişkin il düzeyinde veri bulunmaması, bölgesel düzeyde yorum
yapılmasına neden olmaktadır. TÜİK, 2011 yılı Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması’na göre
Türkiye’de Gini katsayısı bir önceki yıla göre 0,002 puan düşü ile artış ile 0,402 olarak
tahmin edilmiştir. Katsayı, kentsel yerleşim yerleri için 0,391, kırsal yerleşim yerleri için ise
0,377 olarak tahmin edilmiştir. Söz konusu çalışmaya göre nüfusun % 16,3’ü yoksulluk
sınırının altındadır. Türkiye’de 2012 yılında % 20’lik gruplarda en yüksek gelire sahip
gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay % 46,6 iken, en düşük gelire sahip gruptakilerin
toplam gelirden aldığı pay % 5,9’dur. TRA2 Bölgesi’ni de kapsayan Kuzeydoğu Anadolu
Bölgesi’nde % 20’lik gruplarda en yüksek gelire sahip gruptakilerin toplam gelirden aldığı
pay % 46,2 iken, en düşük gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay % 6,4’dür.
Veriler ve grafik bölge gelir dağılımının Türkiye ile aynı olduğu ve ülke ile bölgede gelir
dağılımı eşitsizliğinin devam ettiğini göstermektedir.
50,0
45,0
40,0
35,0
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
İlk %20
İkinci %20
Üçüncü %20
TÜRKİYE
Dördüncü %20
2012
2010
2008
2006
2012
2010
2008
2006
2012
2010
2008
2006
2012
2010
2008
2006
2012
2010
2008
0,0
2006
5,0
Son %20
TRA
Grafik 23 Eşdeğer Hane Halkı Kullanılabilir Gelire Göre Sıralı Yüzde 20'lik Gruplar İtibariyle Yıllık
Eşdeğer Hane Halkı Kullanılabilir Gelirlerin Dağılımı, 2006-2012
74
Tablo 23: Gelire Dayalı Göreli Yoksulluk Sınırlarına Göre Bölgesel Yoksul Sayıları ve Yoksulluk
Oranı, 2006-2011
Bölge
Yıl
2006
2007
2008
Türkiye
2009
2010
2011
2006
2007
Kuzeydoğu 2008
Anadolu
2009
2010
2011
Yoksulluk
sınırı (TL) /
Yoksulluk
riski % 50
2.351
3.041
3.164
3.522
3.714
4.069
1.541
2.322
2.189
2.186
2.387
2.668
Yoksulluk
sınırı (TL) /
Yoksulluk
riski % 60
2.821
3.649
3.797
4.227
4.457
4.883
1.849
2.786
2.627
2.623
2.864
3.202
Yoksul sayısı
(bin kişi) /
Yoksulluk
riski % 50
Yoksul sayısı
(bin kişi) /
Yoksulluk
riski % 60
12.548
11.163
11.580
12.097
12.025
11.670
353
405
379
314
323
310
17.165
16.053
16.714
17.123
16.963
16.569
515
565
558
490
486
451
Yoksulluk
oranı (%) /
Yoksulluk
riski % 50
18,6
16,3
16,7
17,1
16,9
16,1
16,3
18,9
17,7
14,9
15,3
14,7
Yoksulluk
oranı (%) /
Yoksulluk
riski % 60
25,4
23,4
24,1
24,3
23,8
22,9
23,8
26,4
26,1
23,3
23,1
21,3
Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Erişim tarihi: 21.02.2013
TÜİK’in kullandığı tanıma göre yoksulluk sınırı, kişinin iyi beslenme yanında ihtiyaç
duyduğu giyim, barınma, ulaştırma, haberleşme gibi minimum yaşam düzeyini ya da temel
gereksinimlerini karşılayabilmesi için gerekli olan tüm mal ve hizmetleri satın alması ya da
başka bir deyişle asgari düzeyde bir yaşam kalitesine sahip olabilmesi için yapması gereken
minimum harcama miktarıdır.
Tablo 23’te 2006-2011 yılları arasındaki gelire dayalı göreli yoksulluk sınırlarına göre
bölgesel yoksul sayıları ve yoksulluk oranları yer almaktadır. Türkiye’de 2006 yılında 2.351
TL olan yoksulluk sınırı 2011 yılında 4.069 TL’ye yükselmiştir. TRA2 Bölgesi’ni de
kapsayan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde ise bu tutar 2006’da 1.541 TL iken 2011 yılında
2.668 TL’ye yükselmiştir. Ayrıca, Türkiye’de ortalama gelirden daha az geliri olanların sayısı
2006 yılında yaklaşık 12.5 milyon kişiden 2011 yılında 11.6 milyon kişiye gerilerken
Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde aynı dönemde 353 binden 310 bin kişiye gerilemiştir.
Bunun yanı sıra hem Türkiye genelinde hem de Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde % 60’lık
yoksulluk oranı/riskinin yüksek olduğu görülmektedir. Dolayısıyla ulusal ve yerel düzeyde
gelir dağılımı ve yoksullukla mücadelede belirlenecek temel stratejilerin bu sorun alanlarına
yönelik olması önem arz etmektedir.
2.4. SOSYAL GÜVENLİK
2014-2018 yıllarını kapsayan Onuncu Kalkınma Planı’nda sosyal güvenlik sistemindeki temel
amaç “nüfusun tamamını kapsayan, adil, kaliteli ve mali açıdan sürdürülebilir bir yapıya
kavuşturulması” olarak belirlenmiştir. Tablo 24’te TRA2 Bölgesi illerinde yaşayan nüfusun
sosyal güvenlik sistemine ilişkin verileri yer almaktadır. Kars ilinde 303.805, Ağrı’da
552.490, Iğdır’da 187.893 ve Ardahan’da 107.148 kişi olmak üzere bölgede nüfusun büyük
kısmı sosyal güvenlik sistemi kapsamındadır.
75
Tablo 24: TRA2 Bölgesi İllerinde SGK Kapsamı Nüfus Verileri, 2011
Ağrı
Ardahan Iğdır
Kars
Toplam Sosyal Güvenlik Kapsamı (Aktif+ Pasif+ Yeşilkart) 552.490 107.148 187.893 291.687
Toplam Sosyal Güvenlik Kapsamı (Yeşil Kartlılar Hariç)
299.343
72.996 116.812 183.015
Sosyal Güvenlik Kapsamının (Yeşil Kart Hariç)
53,89
67,93
61,85
59,86
Toplam il Nüfusuna Oranı (%)
Sosyal Güvenlik Kapsamı Dışında Kalan Nüfus
2.989
307
964 14.068
2022 sayılı yasadan yararlananların sayısı
15.979
6.421
5.532 10.781
2022 sayılı yasadan yararlananların oranı (%)
2,88
5,98
2,63
3,52
Kaynak: Sosyal Güvenlik Kurumu internet sitesi, (Erişim tarihi: 27.11.2012), Sosyal Güvenlik Kurumu İl
Müdürlükleri Verileri, 2012
2011 yılı verilerine göre 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk
Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun kapsamında; Kars ilinde 10.781 kişi, Ağrı
ilinde 15.979 kişi, Iğdır ilinde 5.532 kişi ve Ardahan ilinde 6.421 kişi maddi yardım
almaktadır (SGK verileri). Söz konusu kanunda yararlananların il nüfusuna 2022 sayılı 65
Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşları ile Özürlü ve Muhtaç
Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Yönetmelikten yararlananlar bakımından
Ardahan ili % 5,98 ile ilk sırada, Iğdır ise % 2,63 oranı ile son sırada yer almaktadır.
70
60
Nüfusa oranı (%), 2010
58,25
Nüfusa oranı (%), 2011
52,42
50
37,33
40
37,11
38,76
35,54
29,96
30
21,14
20
10
0
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
Grafik 24 TRA2 Bölgesi İllerinde Yeşil Kart Verileri, 2010-2011
Bölge nüfusunun büyük bir kısmı yeşil karta bağımlı durumdadır. Bu, bölge halkının temel
hizmetlere erişiminde sorunlar olduğunu ve bölgede yoksulluğun ciddi boyutlarda
olduğunu işaret etmekle birlikte saha çalışmalarında özellikle yeşil kartı kaybetmemek için
vatandaşların kayıt dışı çalışma eğilimde olduğu vurgulanmıştır.
Bölge illerinin tamamında yeşil kartlı nüfus oranı yüksek olmakla birlikte 2010 yılı ile 2011
yılı arasında düşüş olduğu gözlemlenmektedir. Yeşil kart kullanım oranını en yüksek olduğu
il olan Ağrı’da belli oranda azaldığı görülmekle birlikte en önemli azalmanın Ardahan ilinde
yaşandığı görülmektedir.
76
2.4.1. Sosyal İçermeye Yönelik Önlemler
Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlükleri tarafından bölgedeki engellilere yönelik evde
bakım hizmeti verilmektedir. İller düzeyinde evde bakım hizmetinden yararlanan engelli
sayıları İl Müdürlüklerinden alınan verilere göre Kars ilinde 2010,2011 ve 2012 yıllarında
sırasıyla 270, 292, 249 iken Ardahan ilinde sırasıyla 337, 594 ve 673’tür. Iğdır ve Ağrı
illerine yönelik verilere ulaşılamamıştır. Muhtaç kişilerin ihtiyaçlarının karşılanması için
kullanılan diğer bir kurum Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının verileri
çerçevesinde yardım alan kişi sayısı bütün illerde genel olarak azalmakla birlikte özellikle
Ağrı ve Ardahan’da yardım tutarının yıllara göre değişmekle birlikte arttığı görülmektedir
(Tablo 25).
Tablo 25: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından Yardım Alan Kişi Sayıları ve Yardım
Miktarları, 2010-2012
Yardım Alan Kişi/
İller
Yıllar
Yardım Miktarı
Aile Sayısı
2010
61.750
6.209.594
Ağrı
2011
39.900
14.377.572
2012
19.929
8.118.060
2010
10.384
230.590
Ardahan 2011
7.129
589.315
2012
4.482
4.494.525
2010
37.156
2.142.821
Iğdır
2011
24.507
3.287.422
2012
10.842
2.406.619
2010
4.360
976.342
Kars
2011
4.739
973.294
2012
2.517
765.435
Kaynak: TRA2 Bölgesi Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları Verileri, 2012,Erişim tarihi, 04.04.2013
Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi (KASDEP) ile üyelerinin ekonomik yoksunluk içinde
oldukları Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları aracılığıyla belirlenen Tarımsal
Kalkınma Kooperatiflerine hayvancılık alanında destek verilmektedir. Bu destek programı ile
kırsal alanda ekonomik ve sosyal yoksulluk içinde bulunan kişi ve ailelerin gelir seviyesini
yükseltme, istihdamı artırma, üretilen ürünleri mahallinde değerlendirme ve pazarlama
alanlarında gerekli maddi ve teknik destek sağlanarak, onların üretime katılmaları ve üretimde
sürekliliklerinin sağlanması amaçlanmaktadır. Tablo 26’da da görüleceği gibi 2012 yılında
bölge illerinden sadece Ağrı ve Kars illeri söz konusu programdan yararlanabilmişlerdir.
Tablo 26: TRA2 Bölgesi İlleri KASDEP Proje Verileri, 2012
İli
İlçeler
Proje Sayısı 2012 Aile Sayısı 2012
Toplam Net Giden
HAMUR
1
67
1.638.552,00
AĞRI
PATNOS
1
120
2.517.600,00
AKYAKA
2
158
4.245.460,00
ARPAÇAY
1
74
2.100.120,00
KARS
KAĞIZMAN
2
184
3.593.600,00
SELİM
1
50
902.500,00
Kaynak: Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü, Erişim tarihi: 25.01.2013
77
Ayrıca, bölgede yaşlılara yönelik sunulan hizmetler çerçevesinde TRA2 Bölgesi’nde sadece
Ağrı ilinde 1 adet 30 kişilik kapasiteli huzurevinin olduğu diğer illerde ise, geleneksel aile
yapısının da etkisiyle huzurevinin bulunmadığı tespit edilmiştir.
2.5. KADIN ve ÖZEL İLGİ GRUPLARI
TRA2 Bölgesi’nde şimdiye kadar kadına yönelik spesifik bir çalışmanın yapılmadığı
görülmektedir. Yapılan çalışmalar Türkiye düzeyinde olduğu için bölgedeki kadınların
mevcut durumu, sorunları ve bu sorunların çözümüne yönelik yol haritalarının belirlenmesi
zorlaşmaktadır. Ayrıca bölgenin kendine has koşulları, kültürü, halkın yaşam biçimi göz
önüne alındığında Türkiye bazlı verilerin bölge için geçerli olamayacağı düşünülebilir. 2011
yılında TRA2 Bölgesi’ni de içerecek şekilde düzenlenen Kırsal Alanda Bölgesel Kadın
Çalıştayı’nda Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi kırsalında yaşayan kadınlarda yoksulluk nedeni
olarak; eğitime verilen destek azlığı (ekonomik özgürlük), çevresel nedenler (coğrafi ve
iklimsel koşullar), siyasi nedenler (değişken devlet politikaları), iş imkânlarının azlığı, mevcut
kaynakların kullanılamaması veya yanlış kullanılması, geleneksel aile yapısı, aile planlaması
ve nüfus artışı gibi faktörler belirlenmiştir (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Kırsal
Alanda Kadının Güçlendirilmesi Ulusal Eylem Planı).
Tablo 27: TRA2 Bölgesi Kadın-Erkek Nüfusu, 2012
BÖLGE ADI
Toplam
TRA2
1.154.277
Ağrı
552.404
Ardahan
106.643
Iğdır
190.409
Kars
304.821
Erkek
600.254
287.490
55.824
98.537
158.403
Kadın
554.023
264.914
50.819
91.872
146.418
Kaynak: TÜİK, ADNKS, 2012,Erişim tarihi:20.02.2013
Tablo 28: TRA2 Bölgesi’nde Kadının Eğitim Durumu, 2008-2011
2011
2010
Eğitim Düzeyi
Kadın
(%)
Kadın
(%)
Okuma yazma bilmeyen
72.020
20,3
79.463 22,63
Okuma yazma bilen
fakat bir okul
59.655 16,82
56.293 16,03
bitirmeyen
İlkokul mezunu
81.251
22,9
78.364 22,32
İlköğretim mezunu
58.547
16,5
49.615 14,13
Ortaokul veya
7.790
2,2
7.490
2,13
dengi okul mezunu
Lise veya dengi
35.676 10,06
32.447
9,24
okul mezunu
Yüksekokul veya
14.467
4,08
9.938
2,83
fakülte mezunu
Yüksek lisans
698
0,2
569
0,16
mezunu
Doktora mezunu
213
0,06
189
0,05
Bilinmeyen
24.433
6,89
36.732 10,46
Toplam
354.750
100 351.100
100
2009
Kadın
(%)
99.198 28,67
2008
Kadın
(%)
102.063 29,41
53.340
15,41
52.638
15,17
73.819
36.525
21,33
10,56
68.774
31.267
19,82
9,01
5.628
1,63
5.602
1,61
28.573
8,26
27.353
7,88
8.931
2,58
6.369
1,84
419
0,12
398
0,11
115
39.480
346.028
0,03
11,41
100
93
52.430
346.987
0,03
15,11
100
Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, 2012, Erişim tarihi: 24.02.2013
78
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2008
Okuma yazma bilmeyen
2009
İlkokul + ilköğretim mezunu
2010
Ortaokul ve lise mezunu
2011
Yüksekokul mezunu
Grafik 25 TRA2 Bölgesi’nde Kadının Eğitim Durumu, 2008-2011
TRA2 Bölgesi’nin yüzde 48’i kadın, % 52’si erkek olup, 2008 yılında okuma yazma
bilmeyen kadın oranı % 29,41 iken bu oran 2011 yılında % 20,3’e düşmüştür. Dikkati çeken
önemli bir husus, ilköğretim mezunu kadın oranının oldukça düşük olmasıdır. İlkokuldan
sonra ortaöğretime devam etmek zorunlu olmasına rağmen bölgede kadınların bu konuda
sıkıntı yaşadıkları görülmektedir.
Genel olarak bölgede tüm yaş gruplarında yıllar içinde kadın istihdam oranı artmış
olmakla birlikte bu oran erkek istihdam oranına göre oldukça düşüktür.
Özellikle lise ve dengi meslek okul seviyesinde eğitim görmüş kadınların istihdam oranı ile
aynı seviyede eğitim görmüş erkeklerin istihdam oranları arasında ciddi farklar görülmekte
olup 25-34 yaş grubunda erkek istihdam oranının (% 77,9) aynı yaş grubundaki kadınların
istihdam edilme oranının (% 35,5) iki katından daha fazla olması dikkati çekmektedir. Bu
durum, bölgedeki işsizlik ile ilişkilendirilebileceği gibi ailelerin kız çocuklarının çalışmalarına
ilişkin olumsuz görüşleri ile de açıklanabilir.
Tablo 29: TRA2 Bölgesi İllerinde İstihdamın Cinsiyete Göre Dağılımı(%), 2007-2011
Erkek
Kadın
Yıllar
15-19 20-24 25-34 35-54 55+ 15-19 20-24 25-34 35-54
2011
36,7
61,4
79,1
83,8 49,1
8,9 27,3 34,7
47
2010
35,5
58,4
79,2
83,2 46,6
8,4 23,1 33,4 42,3
2009
39,4
55
77,9
83,5 47,2
11,3 21,8 35,5 42,5
2008
37,6
56,3
79,9
84 56,8
11,2 24,7 37,9 49,3
2007
33,7
53
79,1
84,7 55,9
7,6 27,9 36,3 48,6
55+
22,1
15,9
19,1
29,2
27,2
Kaynak: TÜİK, Veri Tabanları, İşgücü İstatistikleri,2012,Erişim tarihi: 21.02.2013
79
Kadının sosyal konumu ve yaşamını etkileyen en önemli sorunlardan biriside şiddet
unsurudur. Şiddet, kadınları sosyal ve kültürel açılardan olumsuz etkileyen, konumunu
zayıflatan ve özgürlük alanını daraltan önemli bir sorundur. Kadına yönelik şiddet konusunda
şimdiye kadar yapılan çalışmalar genel olarak bölge düzeyinde kalmış, il düzeyinde herhangi
bir çalışmaya ulaşılamamıştır.
Tablo 30: IBBS’e Göre Fiziksel veya Cinsel Şiddet Yaygınlığı, 2008
Fiziksel veya
Cinsel Şiddet (%)
Yaşamın
Yaşamın
Yaşamın
Son
Son
Son
herhangi bir
herhangi bir
herhangi bir
12 ay
12 ay
12 ay
döneminde
döneminde
döneminde
39,3
9,9
15,3
7
41,9
13,7
36,7
8,1
11,2
4,7
39,4
11,1
Fiziksel Şiddet (%)
Bölge
Türkiye
İstanbul
Batı
Marmara
Ege
Doğu
Marmara
Batı
Anadolu
Akdeniz
Orta Anadolu
Batı Karadeniz
Doğu Karadeniz
Kuzeydoğu
Anadolu
Ortadoğu
Anadolu
Güneydoğu
Anadolu
Cinsel Şiddet (%)
24,6
6
8,7
4,3
26,2
8,8
31,3
5,3
13,9
4,1
34,7
8
36,5
7,2
12,8
5,8
38,5
10,2
42,2
11,6
15,5
6,5
44,1
14,7
41,7
49,5
42,9
38
11,9
13,5
7,9
6,5
16,1
22,8
17,5
17,6
6,5
11
6,7
7,8
44
52,8
46,6
42,6
14,7
18,5
12
12,5
53,2
17,8
29,5
19,4
57,1
27,4
47,2
14,6
19,7
12,1
51,5
21,5
47,7
19,2
19,7
13
51,1
24,6
Kaynak: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Türkiye’de Kadına Yönelik
Aile İçi Şiddet Araştırması, 2008
Türkiye’de ve TRA Bölgesinde yaşamının herhangi bir döneminde sadece fiziksel şiddet
gören kadınların oranı sırasıyla % 39.3, %53,2, cinsel şiddet görenlerin oranı % 15.3, %29,5,
fiziksel veya cinsel şiddet görenlerin oranı ise % 41,9 ve %57,1’dir. On iki bölgenin geneline
bakıldığında TRA2 Bölgesi’ni de kapsayan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi kadına yönelik
uygulanan şiddet oranları bakımından 1. sırada yer almaktadır.
TRA2 Bölgesini de kapsayacak şekilde Türkiye Ekonomi Politikaları Vakfı (TEPAV)
tarafından; eğitim, karar mekanizmalarına katılım, sağlık, istihdam ve hizmet sunumu
temalarının ele alındığı “Türkiye’de 81 İl İçin Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Karnesi” çalışması
ile kişinin cinsiyet temelli olarak ayrımcılığa uğramaması, toplumsal yaşamın her alanında
eşit olarak yer alması, kamusal ve özel hayatın tüm alanlarında her iki cinsin de eşit şekilde
yer alması, görülebilmesi, güçlenmesi, temsil edilmesi ve katılımı anlamına (Aile ve Sosyal
Politikalar Bakanlığı, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ve Kadın Hakları Raporu) gelen toplumsal
cinsiyet eşitliği alanında ilginç ve önemli sonuçlara yer verilmektedir.
80
Çalışmada; bölge illerinin tamamında Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB)’na bağlı
Toplum Merkezleri bulunurken Ağrı ve Ardahan illerinde kadın dayanışma merkezi
bulunmadığı ancak Doğubayazıt ilçesinde bulunduğu, Ardahan’ın Türkiye’de sığınma evi
olmayan 11 il arasında yer aldığı ifade edilmektedir. Çalışma sonuçlarından en büyük
sıkıntıların eğitim alanında yaşandığı görülmekte olup Türkiye genelinde okullaşma
oranlarında en düşük oranların Ağrı ilinde olduğu vurgulanmaktadır (kız çocuklarında
%30,59, erkek çocukların da %39,91). Söz konusu durum cinsiyet eşitsizliğinin yanısıra
bölgedeki temel kamu hizmetlerine erişimde yaşanan sıkıntıya vurgu yapmaktadır.
Tablo 31: TRA2 Bölgesi İllerinde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Verileri, 2014
Toplumsal Cinsiyet Eşitliği İllerin Sosyoekonomik
İl
Endeksi Sıralaması
Gelişmişlik Endeksi
Ağrı
81
79
Kars
76
68
Iğdır
35
69
Ardahan
67
71
Kaynak: Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV); 81 İl İçin Toplumsal
Cinsiyet Eşitliği Karnesi
Tablo 31den de görüleceği üzere, bölge illeri sosyoekonomik gelişmişlik bakımında son
sıralarda yer almalarına paralel şekilde toplumsal cinsiyet eşitliği bakımından da oldukça
gerilerdedir. Iğdır ili hem toplumsal cinsiyet eşitliği endeksi sıralaması hem de toplumsal
cinsiyet güçlenme endeksi sıralaması bakımından diğer illere nazaran daha iyi konumdadır.
Sonuç olarak, bölge illerinde toplumsal cinsiyet eşitliği hususu göz önünde bulundurularak
ekonomik, sosyal ve siyasal hayata bütün kesimlerin etkin ve eşit katılımının sağlanmasının
temin edilmesi önem arz etmektedir.
2.6. TRA2 BÖLGESİNDE ÖRGÜTLÜLÜK VE MEDYA
2.6.1. TRA2 Bölgesi’nde Sivil Toplum Kuruluşları
Bölge düzeyinde STK’ların kurumsal kapasiteleri, sorunları ve çözüm önerilerine yönelik
gerçekleştirilen ilk çalışma olan ve Serhat Kalkınma Ajansı tarafından gerçekleştirilen “TRA2
Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili” çalışması ile Ağrı’da 247, Kars’ta 252, Iğdır’da 153
ve Ardahan’da 110 adet STK’nın mevcut olduğu tespit edilmiştir.
TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili çalışması sonucunda; bölgede yer alan
STK’ların büyük çoğunluğunda, kurumsal kapasite ve örgütlenme biçimi bakımından
zayıflıklar bulunduğu tespit edilmiş olup söz konusu sorunun oluşmasında bölgede
bulunan STK’ların uzun bir geçmişe sahip olmamalarının yanı sıra toplumun bütün
kesimlerinde sivil toplum bilincinin henüz yeterince yerleşmemiş olması da etkili
olmaktadır.
Bölgede, toplumun daha çok eğitimli ve girişimci kesimlerinin öncülüğünde kurulan
STK’ların, oldukça yaygın bir çeşitlilik içinde kurulduğu gözlemlenmekle birlikte, kurumsal
kapasitesi, örgütlenme biçiminin zayıflığı, altyapı ve gelir kaynaklarının yetersizliği,
üye/gönüllülerin profili ve ilgisizliği vb. nedenlerden ötürü, karşılaştığı sorunları çözme
81
kapasitesi düşük profilde seyretmektedir (Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil
Toplum Kuruluşları, 2013)
Tablo 32: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Örgütlenme Biçimi (%)
Örgütlenme Biçimi
Ağrı Ardahan Iğdır Kars
Müstakil kuruluş
Bir kuruluşun şubesi
Bir kuruluşun temsilciliği
Diğer
Toplam
69,8
15,1
13,7
1,4
100
79,5
6,8
13,6
56,9
17,6
25,5
100
100
70,9
15,1
11,6
2,3
100
Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları, 2013
Bölgede faaliyet gösteren STK’ların örgütlenme şekline ilişkin veriler Tablo 32’de yer
almaktadır. Buna göre, bölgede en çok müstakil kuruluş şeklinde örgütlenmenin yaygın
olduğu görülmektedir. İklim koşulları, sınır ticareti ve sanayi açısından daha gelişmiş il olan
Iğdır’da STK’ların müstakil kuruluş şeklinde örgütlenme sayısı düşük iken, bir kuruluşun
temsilciliği ve şubesi şeklinde örgütlenme sayısının diğer üç ile göre oldukça yüksek olduğu
fark edilmektedir. Bölgede örgütlenme anlamında daha geri kalmış il olan Ardahan’daki
STK’ların müstakil kuruluş şeklinde örgütlenme oranı diğer üç ile oranla yüksek seyrederken,
bir kuruluşun temsilciliği ve şubesi şeklinde örgütlenme sayısının düşük kaldığı
gözlenmektedir. Bu durum, Türkiye’ye hitap eden STK’ların bölgede fiziki altyapı, iklim ve
ticaret gibi sosyo-ekonomik bakımdan daha gelişmiş illerde şube ya da temsilcilik açma
yönünde daha güçlü bir eğilim içinde olduğunu gösterdiği gibi, bundan mahrum kalan illerde
müstakil şekilde STK’lar kurulduğunu göstermektedir (TRA2 Bölgesi Sivil Toplum
Kuruluşları Profili).
100
88,6
90
80
70
83,7
68,6
68,3
60
50
40
30
20
10
0
Ağrı
Ardahan
Dernek
Vakıf
Iğdır
Kooperatif
Kars
Meslek kuruluşu
Grafik 26 TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Yasal Statüleri
Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili
STK’ların çoğu dernek statüsündedir (Grafik 26). Yasal statüsü dernek olan STK sayısı,
Ardahan’da % 88.6, Kars’ta % 83.7, Iğdır’da % 68.6 ve Ağrı’da % 68.3 oranındadır. Ardahan
ve Kars’ta yasal statü bakımından dernek biçiminde örgütlenme sayısı Ağrı ve Iğdır’ın
82
oldukça üstünde seyretmekte olup STK’lar ile yapılan görüşmelerde Ardahan ve Kars’ın Ağrı
ve Iğdır illerine nazaran sosyolojik bakımdan daha parçalı bir toplum yapısına sahip
olmasının bunun nedeni olduğu ifade edilmiştir.
Tablo 33: Kuruluş Yıllarına Göre Sivil Toplum Kuruluşları Dağılımı
Kuruluş Yılları
Ağrı Ardahan Iğdır Kars
1980 Öncesi
12
6
5
9
1980-2004
39
12
9
22
2005-2012
88
26
37
55
Toplam
139
44
51
86
Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili
Derneklerin kuruluş yılları analiz edildiğinde, Kars ve Ağrı illerinde kurulan STK’ların 2005
yılından sonra kurulan STK sayısı fazladır. Yine, 1990-2004 yılları arasında kurulan STK
sayısı, Ağrı’da 26, Kars’ta 19, Ardahan’da 12, Iğdır’da 6’dır. Bununla beraber kuruluş
tarihleri oldukça yeni olsa da, STK’ların daha çok Ağrı ve Kars illerinde yoğunlaştığı dikkati
çekmektedir. Kuruluş tarihi 1990 öncesine bakıldığında Ağrı’da kurulan STK sayısının
görece diğer illerden fazla olduğu gözlenmektedir. STK’ların kuruluş tarihlerinin yeni olması,
bölgede, Türkiye ve dünyadaki gelişme trendine bağlı olarak STK bilincinin artmaya
başladığının ve son yıllarda ulusal ve uluslararası kuruluşların verdiği proje desteğinden
faydalanmak için STK kurulduğunun da bir göstergesidir.
STK’ların faaliyet alanları tarım-hayvancılık, turizm, eğitim, sağlık, yardımlaşma ve
dayanışma, iş adamları-iş kadınları, dini, sanayi, kadın vb. olarak çeşitlilik gösterdiği ve
STK’ların 77’sinin (% 24,1) eğitime destek faaliyetleri sürdürdükleri tespit edilmiştir. Eğitim
alanı dışında sırasıyla yoksullukla mücadele, sosyal yardımlaşma, sportif faaliyetler, kültür,
sanat, tarım, hayvancılık, sanayi ve ticaret, kadın, basın-yayın vb. faaliyetler ön plana
çıkmaktadır.
Tablo 34: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların En Fazla Yoğunlaştığı Faaliyet Alanları
Faaliyetler
Sayı Yüzde
Eğitime destek faaliyetleri
86
27
Kültür, sanat, spor ve çevrenin korunması
75
23
Sosyal dayanışma faaliyetleri (öğretmen, memur,
67
21
öğretim üyesi, sağlık çalışanı vs.)
Yatırım, sanayi, ticaret ve kalkınmaya yönelik
36
11
faaliyetler
Tarım, hayvancılık ve çiftçilikle ilgili faaliyetler
22
7
Dezavantajlı gruplar
19
6
Dini içerikli faaliyetler
15
5
TOPLAM
320
100
Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili, sf. 96
Bölgedeki STK’ların en fazla yoğunlaştığı faaliyet alanları iller bazında değerlendirildiğinde,
eğitime destek faaliyetleri yürüten STK oranının Ağrı’da yaklaşık olarak % 23, Kars’ta % 14,
Ardahan’da % 13, Iğdır’da ise % 10 olduğu görülmektedir. İllerin coğrafi, demografik ve
gelişmişlik durumunun birbirinden büyük oranda farklılık arz etmediği dikkate alındığında,
eğitime destek faaliyetleri sunan STK sayısının iller bazında farklılık göstermesi dikkat
çekicidir. Yine yoksullukla mücadele ve sosyal yardımlaşma konusunda faaliyet gösteren
83
STK sayısı dört ilde birbirine yakın orandadır. Sportif faaliyetler konusunda yoğunlaşan STK
sayısı da iller bazında birbirine yakın seyretmekte olup, kültür, sanat ve turizm alanında
faaliyet gösteren STK sayısı Kars’ta daha fazladır. Tarım ve hayvancılık konusunda
yoğunlaşan STK sayısı, Ağrı ve Iğdır’da fazla iken, Kars ve Ardahan’da daha düşüktür. Sınır
komşularından ve Ahıska’dan muhacirlerin daha çok Iğdır ve Ardahan illerinde bulunması
nedeniyle etnik, kültürel gruplar ve mültecilere yönelik faaliyet gösteren STK’lar bu iki ilde
yoğunlaşmıştır.
2.6.1.1. Sivil Toplum Kuruluşlarının Sorunları
Bölgede faaliyet gösteren STK’ların en önemli sorununun gelir yetersizliği/mali çıkmazlar
olduğu görülmektedir. STK’ların yaşadığı ikinci önemli sorun, vatandaşın olumsuz bakış
açısı/halkın duyarsızlığı/ilgisizlik/eğitimsizlik olarak karşımıza çıkmaktadır. Üçüncü sırada
ise kamu kurumları/siyasetçi/idareci ve basın tarafından destek görmeme/muhatap
alınmama sorunu yer almaktadır.
Bunların dışında STK’ların yaşadıkları sorunlar; bürokratik engeller, çevre ve iklime dair
sorunlar, siyasi parti muamelesi görmek, siyasi baskı, engel ve fikir hürriyetinin kısıtlı olması,
altyapı/bina/ulaşım yetersizliği, diğer STK ve kamu kurumlarıyla diyalog eksikliği, nitelikli
personel sıkıntısı, STK'lar arasında ayrımcılık, üye aidatlarının ödenmemesi/üye
duyarsızlığı/üye eğitimsizliği/üye yetersizliği, STK'ların etkili ve yaygın olmaması ve yeterli
faaliyet göstermemesi şeklinde özetlenebilir.
Tablo 35: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Yaşadıkları Sorunlar
Sorunlar
Sayı Yüzde
Gelir Yetersizliği/Mali Sorunlar
101
31,5
Vatandaşın Olumsuz Bakış Açısı/Halkın
70
22
Duyarsızlığı/İlgisizlik/Eğitimsizlik
Kamu Kurumları/Siyasetçi/İdareci ve Basın
40
12,5
Tarafından Destek Görmeme/Muhatap Alınmama
Üye Aidatlarının Ödenmemesi/Üye Duyarsızlığı/
26
8,2
Üye Eğitimsizliği/ Üye Yetersizliği
Altyapı/Bina/Ulaşım Yetersizliği
24
7,4
Bürokratik Engeller
18
5,7
Çevre ve İklime dair Sorunlar
13
4
Nitelikli Personel Sıkıntısı
8
2,7
STK'ların Etkili ve Yaygın Olmaması ve Yeterli
8
2,4
Faaliyet Göstermemesi
Diğer STK ve Kamu Kurumlarıyla Diyalog Eksikliği
6
2
STK'lar Arasında Ayrımcılık
5
1,6
Toplam
320
100
Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili, sf. 77
Iğdır’daki STK’ların yaklaşık % 37’si gelir yetersizlikleri sorunları yaşamaktadır.
Vatandaşların olumsuz bakış açısı, halkın duyarsızlığı, ilgisizlik, eğitimsizlik gibi sorunların
yanısıra kamu kurumları, siyasetçi, idareci ve basın tarafından destek görmeme, muhatap
alınmama sorunlarının bütün STK’larda aynı düzeyde yaşandığı tespit edilmiştir. Nitelikli
personel sıkıntısı konusunda Ardahan’da yaşanan sorunlar ise diğer illerin tamamının
ortalamasının üstünde kalmıştır. Yine altyapı, bina, ulaşım yetersizlikleri gibi sorunlar
84
konusunda STK’ların illere göre dağılımında önemli farkların görülmediği tespit edilmiştir.
Iğdır’daki STK’ların yüzde 10’unun bürokratik engellerle karşılaştıkları görülmektedir. Bu
konuda en az sorunu yaşayan STK’lar ise Ardahan’da bulunmaktadır.
2.6.2. TRA2 Bölgesi’nde Yerel Medya Göstergeleri
Medya sektörünün giderek gelişmesi uzak mesafeleri yakınlaştırmakta ve dünyanın
küreselleşmesine katkıda bulunmaktadır. Toplumda yaşanan olaylara karşı farkındalık yaratan
medya demokratikleşmeye yadsınamaz etkisinin yanısıra sosyalleşmeyi de sağlamaktadır.
Ulusal medyadan farklı olarak yerel medya, yerelliğin, yöresel değerlerin kendi özellikleri ile
devam etmesini kolaylaştırmaktadır. Bölgenin dünya ile bütünleşmesini sağlayan, sorunların
dile getirilmesinin yanısıra toplumsal bilincin artırılması açısından yerel medya büyük önem
taşımaktadır. Bu çerçevede, TRA2 Bölgesi’nde medya kuruluşları görselden çok yazılı medya
üzerinde yoğunlaşmışlardır. Yerel gazeteler, illere göre yayımlanma periyodu yönüyle
farklılaşsa da hâkim yayın aracıdır (61 adet). Bölgede görsel yayın yapan 2 televizyon kanalı
bulunmakta olup Kars’ta 4, Ağrı’da 2 ve Ardahan’da 1 olmak üzere TRA2 Bölgesi’nde
toplam 7 tane radyo kanalı mevcuttur. Ayrıca, internet üzerinden 24 tane yerel haber sitesi
sanal yayın yapmaktadır.
Tablo 36: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Medya Kuruluşları Göstergeleri
Yerel TV Yerel Radyo Yerel Gazete Yerel Dergi
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
TRA2
1
0
0
1
2
2
1
0
4
7
14
17
12
18
61
1
0
0
0
1
İnternet
Haber Sitesi
1
8
6
9
24
Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars İl Valilik Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlükleri, 2013
2.7. TRA2 BÖLGESİ YEREL YÖNETİMLERDE KURUMSAL KAPASİTE
TRA2 Bölgesi’nde 4 valilik ve 22 kaymakamlık merkezden yönetimi, 4 il özel idaresi genel
sekreterliği, 38 belediye başkanlığı (4’ü il merkez belediyesi, 22’si ilçe belediyesi ve 12 tane
de belde belediyesi) ile 1333 muhtarlık da yerel yönetim örgütlenmesini temsil etmektedir.
Kamusal hizmetin kaliteli ve sürdürülebilir bir şekilde yerine getirilmesi kurumların
kapasiteleri ile doğru orantılıdır. Dolayısıyla kapasitenin elverişli olması görülen hizmetler ve
görevlerin niteliklerini etkileyecektir. Kamu kurumlarının kurumsal kapasitelerini 3 alt başlık
halinde ele almak mümkündür.
2.7.1. Beşeri Sermaye
Kişilerin tecrübeleriyle, eğitim ve yetenekleriyle kazandıkları bilgi ve deneyim birikimi beşeri
sermayeyi oluşturmakta olup kamu hizmetinin sağlanmasında beşeri sermaye en önemli
unsurlardan birini oluşturmaktadır.
85
Yerel yönetimlerin kamu hizmetlerini gördürdükleri personellerin toplamı olan mevcut kadro
ile norm kadro arasındaki fark/açık ve sahip olunan personelin niteliği yerine getirilmesi
gereken görev ve hizmetlerin ya hiç yerine getiril(e)memesine ya da eksik ve/veya kusurlu
şekilde sunulmasına sebebiyet vermektedir. Mevcut kadro ile norm kadro arasındaki
fark/açık, norm kadro eksikliği olarak adlandırılmaktadır.
Norm kadro, İçişleri Bakanlığı tarafından ülke çapında nüfus esasına göre belirlenmektedir.
Norm kadro sınıflandırması kapsamında Iğdır ve Kars Merkez Belediyeleri B3 grubunda,
Ağrı Belediyesi B2 grubunda ve Ardahan Belediyesi ise B1 grubunda yer almaktadır. Bu
sınıflandırmaya göre belirlenmiş norm kadro ile beraber mevcut personel durumu Tablo 37’da
gösterilmiştir.
Tablo 37: TRA2 Bölgesi Yerel Yönetimlerde Mevcut ve Norm Kadro Sayıları
Memur
Memur Norm
İşçi
İşçi Norm
Toplam Norm
Sayısı
Kadro Sayısı
Sayısı
Kadro Sayısı
Toplamı
Ağrı
52
253
122
127
174
380
Ardahan
17
218
82
109
99
327
Iğdır
55
306
301
153
356
459
Kars
98
306
121
153
219
459
TRA2
222
1083
626
542
848
1625
Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Belediyeleri verileri, 2012
Norm kadro ile belediyelerdeki mevcut personel sayıları karşılaştırıldığında görüleceği gibi
mevcut memur sayıları ile norm kadro sayıları arasında büyük fark vardır. Dört il merkez
belediyeleri ele alındığında Ağrı Belediyesinde mevcut memur sayısı ile norm memur sayısı
arasında 251; mevcut işçi sayısı ile norm işçi sayısı arasındaki fark 5’tir. Toplamda kadroların
% 45’i doludur. Ardahan Belediyesinde bulunması gereken memur sayısı 218, işçi sayısı 109
iken mevcut memur sayısı 17 işçi sayısı ise 82’dir. Bu, karşılanması gereken memur sayısının
ancak % 7’si, işçi sayısının ise % 75’i anlamına gelmektedir. Iğdır Belediyesinde ise memur
kadrosunda % 17’lik, işçi kadrosunda ise % 196’lık bir oran oluşmaktadır ki bu durum işçi
alımının memur alımından kolay olması nedeniyle yığılma oluştuğunu göstermektedir. Benzer
durum Kars Belediyesi içinde söylenebilir. Memur kadrosunun % 32’si, işçi kadrosunun ise
% 79’u doludur.
TRA2 Bölgesi’nde mevcut memur sayısı memur norm kadrosuyla kıyaslandığında % 80’e
varan memur açığı vardır. Bu durum, merkez belediyelerin mevcut beşeri kapasitelerinin
oldukça zayıf olduğunu göstermektedir. Söz konusu durum, memur kadrosunun % 20’sinin,
işçi kadrosunun ise % 115’inin dolu olduğunu, belediyelerin kadrolu ve daha eğitimli olması
beklenen memur kadrosunu tamamlayamadığı yani devlet memurlarının yaşamak ve çalışmak
için bölgeyi tercih etmediği şeklindedir.
Belde belediyelerinde ise toplam personel sayıları norm kadronun ya üçte biri kadar ya da
daha azdır. İlçe belediyeleri arasında ise norm kadroya yakın belediye 193 personeli ile
Doğubayazıt Belediyesidir. Ancak personel yoğunluğu orantısız bir şekilde dağılım
göstermiştir. İşçi sayısı (174) norm kadroyu (102) aşmakta ve bununla birlikte olması gereken
memur sayısı (204) ile mevcut memur sayıları (19) birbirlerini karşılamamaktadır. Genel
olarak personel sayıları olması gerekenden uzak olmakla beraber belde belediyelerinde
memur sayısı işçi sayısına oranla ilçe belediyelerine göre çok daha azdır. Örneğin, hiç
86
memuru bulunmayan sadece işçileri olan veya sadece 1 tane memuru bulunan belde
belediyeleri bulunmaktadır.
Kamu hizmetinin sunulmasında yaşanan sorunlar personelin nicelik olarak azlığının yanı sıra
nitelikli personelin sürekli yer değiştirmesinden kaynaklı olarak da yaşanmaktadır. Serhat
Kalkınma Ajansı tarafından 2013 yılında gerçekleştirilen “TRA2 Bölgesi’nde Yoğun Kamu
Göçü” çalışması kapsamında bölge illerinde çalışan kamu personelinin bölgedeki hizmet
süreleri, yaşadıkları sorunlar ve çözüm önerileri analiz edilmiştir. Söz konusu çalışma
kapsamında tespit edilen önemli hususlar aşağıda sıralanmıştır:
 Toplam 1377 kamu çalışanı ile gerçekleştirilen anket ve yüz yüze görüşme
çalışmalarında kamu personelinin sadece %13’ünün kendilerine ait evlerde kaldıkları,
diğerlerinin ise lojman ya da kiralık evlerde oturdukları tespit edilmiştir. Söz konusu
kira bedellerinin de yüksek olması nedeniyle barınma, kamu çalışanlarının yaşadığı en
önemli sorun olarak ortaya çıkmıştır.
 Kamu personelinin bölge ortalamasına oranla yüksek gelire sahip oldukları
görülmektedir. Ancak çalışanların bu gelirlerini harcayabilecekleri sosyal yaşam
alanlarının olmaması nedeniyle söz konusu gelir bölge dışına çıkmaktadır. Bu husus
bölgede yaşam kalitesini ve memnuniyetini de düşürmektedir. Dolayısıyla bu gelirin
bölgede tutulmasını sağlayacak alış veriş merkezi vb. sosyal donatıların yapılması
önem arz etmektedir.
 Kamu çalışanlarının bölgede kalma süresi ortalama 3.6 yıl olarak tespit edilmiştir.
Nakil yoluyla başka bölgelere gitme eğilimi olan çalışanların bu hızlı sirkülasyonun
önüne geçecek tedbirlerin alınması önem arz etmektedir.
 Kamu personelinin bölgeden göçünü tetikleyen önemli hususlardan biri de kişisel
gelişimlerini sağlayacak sosyal, kültürel etkinlik ve mekânların çok sınırlı sayıda
olmasıdır.
 Bölgenin uzun ve zorlu kış şartlarına sahip olması, havayolu ulaşım imkânlarının,
eğitim, sağlık vb. alanlarda sunulan hizmetlerin yetersiz olması, kamu personelinin
bölgede görev yapma sürelerini kısaltan unsurlardır.
Bu çerçevede, kamu hizmetinin kalitesinin arttırılması ve sürekliliğinin sağlanması için
bölgede görev yapan personelin niteliğinin ve görev süresinin arttırılması ve bu kapsamda,
kentsel yaşam alanlarında sosyal ve fiziki niteliklerin arttırılması önem arz etmektedir.
2.7.2. Fiziki Sermaye
Ofis çalışmalarını kolaylaştıracak ofis donanımları ve kamu hizmetlerinin sunumunda
kolaylık sağlayacak araç-gereç ve aksamlar kurumların sahip oldukları fiziki sermayeyi ifade
etmektedir. Belediyelerin sahip olduğu ofis donanımı onların yapmakta oldukları işleri
kolaylaştırmakla birlikte hizmet alanların hizmete ulaşımını da sağlamaktadır. Belediyelerin
kullandığı telefon, belediye ile hizmet alan insanlar arasında iletişimi sağlayan temel
araçlardandır. Bu sayede belediyeye bağlı olan itfaiyelere ve/veya cenaze işlemleri için
belediyeye ulaşımda kolaylık oluşmaktadır. Bunların yanı sıra bilgisayar, yazıcı ve fotokopi
gibi araçlar da kurumsal işlevselliği arttırmaktadır. Bu yüzden kurumların ofis donanımı halka
götürülen hizmetin niteliğini etkilemektedir.
87
Yerel yönetimlerin ofis donanımları arasında en önemli araçlardan kabul edilen bilgisayar en
fazla Kars Belediyesinde mevcuttur (115 adet) ve onu Iğdır Belediyesi (90 adet) takip
etmektedir. Doğubayazıt ise ilçe belediyeleri arasında bilgisayar donanımı yönüyle zengin (51
adet) ilçe konumunda bulunmaktadır. Belde belediyelerde ise donanım durumu merkez ve ilçe
belediyelerine göre daha zayıftır. Diğer donanımların (yazıcı, fotokopi, tarayıcı, vb.) durumu
merkez belediyelerde ilçe ve belde belediyelerine göre görece daha iyidir.
TRA2 Bölgesi kış mevsiminin çok şiddetli yaşandığı illeri kapsamakta ve karlı günler
sayısının yüksek olduğu bir bölgedir. Bu yüzden kışın çok sert yaşandığı Serhat illerinde
kamu kurumlarının sahip olduğu araçlar (iş makineleri; greyder, kepçe vb.) bölge insanının
hayatını kolaylaştırmaktır. İş makinalarının yanı sıra çöp kamyonu, cenaze aracı ve itfaiye
aracı gibi araçlar da belediyenin hizmet götürürken faydalandığı araçlardan birkaçıdır. Bu
araçlarla toplumun temel ihtiyaçlarının karşılanması amaçlanmakta olup bu araçların eksikliği
sunulan hizmetin toplumda bırakacağı memnuniyet derecesinin azalmasına neden olmaktadır.
Tablo 38: TRA2 Bölgesi’nde İl Merkez Belediyeleri Mevcut Araç Sayıları
Binek
Yük
İş
İtfaiye
Cenaze
Aracı
Aracı Makinesi Aracı
Aracı
AĞRI
8
13
13
5
2
ARDAHAN
2
18
5
1
0
IĞDIR
13
22
16
4
1
KARS
7
17
8
5
3
Çöp
Toplam
Aracı
10
67
0
34
7
89
5
49
Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Belediyeleri verileri, 2012
Araçların ihtiyaç sayılarını bölgenin nüfus miktarı ve yörenin coğrafi/iklimsel özellikleri
belirlemektedir. Yukarıdaki tablo dikkate alındığında belediyenin temel hizmetleri
karşılaması adına gerekli araçlar karşılaştırıldığında 89 araçla Iğdır Belediyesinin sayıca önde
olduğu görülmektedir. Ancak kalemler dikkate alındığında ise en fazla çöp kamyonuna Ağrı
Belediyesi, ardından Iğdır Belediyesi ve ondan sonra Kars Belediyesi sahiptir. İtfaiye
araçlarını kıyasladığımız zaman ise Ağrı ve Kars Belediyeleri 5’er adet, Iğdır Belediyesi 4 ve
Ardahan Belediyesi 1 adet araca sahiptir. Araç sahipliği merkez belediyelerden ilçe
belediyelerine, ilçe belediyelerinden belde belediyelerine doğru gidildiğinde zayıflamaktadır.
Söz konusu veriler, bölge belediyelerinin fiziki ve beşeri kapasite açısından, nitelikli hizmet
sunumunda sıkıntılar yaşadığı görülmekte olup kamu hizmetinin kalitesinin artırılması ve
sürekliliğinin sağlanması gerekmektedir.
2.7.3. Mali Sermaye
Merkezi yönetim ile yerel yönetim arasındaki görev paylaşımı mali paylaşımı da beraberinde
getirmiştir. Böylece yerel yönetimlerin merkezi bütçeden diğer bir ifade ile genel bütçeden
aldıkları payın yanı sıra sorumlu oldukları bölgelerden de kanunun verdiği haklar
çerçevesinde gerek vergi gerek ceza gerekse yardım ve/veya bağış adı altında gelirleri
mevcuttur.
TRA2 Bölgesi’nde genel bütçeden gelen pay belediyelerin toplam gelirlerinin % 50’sini
oluşturmaktadır. Gelirler içinde ikinci kalem “Alınan Bağış ve Yardımlar”, üçüncü kalem
olarak da “Faizler, Paylar ve Cezalar” sayılabilir. Ağrı ili sınırları içerisinde bulunan
88
belediyeler en fazla gelire sahip olanlardır. Onları Kars ilindekiler ve sırasıyla Iğdır ve
Ardahan ilindeki belediyeler izlemektedir ki bu durum nüfusla doğrudan ilişkilidir.
Tablo 39: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Yönetim Gelir Kalemleri (Bin TL)
Ağrı
365.412
Teşebbüs
ve
Mülkiyet
Gelirleri
4.759
9.369
Kars
146.879
3.994
67.596
108.275
Bütçe
Gelirleri
Vergi
Gelirleri
Alınan
Bağış
ve
Yardımlar
218.388
Faizler
Paylar
Sermaye Alacaklardan
Toplam
ve
Gelirleri Tahsilatlar
Cezalar
132.883
13
0
730.824
13.603
66.263
60.390
2.629
0
293.758
1.469
3.427
31.968
29.749
983
0
135.192
2.817
10.220
49.534
45.565
139
0
216.550
TRA2
688.162
13.039
36.619
366.153
268.587
3.764
0
Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü, 2011 https://portal.muhasebat.gov.tr, ,Erişim tarihi, 03.03.2013
1.376.324
Ardahan
Iğdır
Belediyeler yükümlü kılındıkları görevleri yerine getirirken sahip oldukları bütçe de onların
mevcut hareket alanlarını belirleyen etmenlerden biridir. Bu yüzden ayrılan bütçeler
kıyaslandığında genel itibariyle belediyelerin giderlerinin gelirlerinden az olması bölgenin
sahip olduğu bir avantaj şeklinde değerlendirilebilir. Ardahan ili belediyeleri dışında diğer
belediyelerin bütçeleri dengededir.
Tablo 40: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Yönetim Bütçe Durumları (Bin TL)
Bütçe Gelirleri Bütçe Giderleri Bütçe Dengesi
Ağrı
365.412
319.385
46.027
Kars
146.879
144.877
2.002
Ardahan
67.596
71.502
-3.906
Iğdır
108.275
102.413
5.862
TRA2
688.162
638.177
49.985
Yerel yönetimlerin gider kalemlerine bakıldığı zaman, göze ilk çarpan merkez il
belediyelerinin giderlerinin kendine özgü bir yapısının olduğudur. Ağrı ve Ardahan Belediye
Başkanlıkları için Sermaye Giderleri, Kars Belediye Başkanlığı için Mal ve Hizmet Alımları,
Iğdır Belediye Başkanlığı için ise Personel Giderleri en büyük gider kalemini oluşturmaktadır.
Genel olarak, TRA2 Bölgesi’nde belediyelerin en büyük gider kalemleri arasında Sermaye
Giderleri, Mal ve Hizmet Alımları ve Personel Giderleri yer almaktadır. Belediyelerin en
küçük gider kalemleri arasında Faiz Harcamaları bulunmaktadır.
Tablo 41: TRA2 Bölgesi Yerel Yönetimlerin Gider Kalemleri (Bin TL)
Ağrı
Sosyal
Mal ve
Faiz
Cari
Sermaye Sermaye Borç
Güv. Kur.
Hizmet
TOPLAM
Harc. Trans. Gid.
Trans.
Verme
Öd.
Alımları
49.603
6.804
78.579
289 12.845 161.044
10.221
0
319.385
Kars
43.077
6.407
55.033
932
1.904
36.949
575
0
144.877
Ardahan
16.112
2.332
21.846
783
708
29.605
116
0
71.502
Iğdır
32.920
4.978
28.727
236
1.065
25.209
9.278
0
102.413
Pers.
Giderleri
TRA2
141.712
20.521 184.185 2.240 16.522 252.807
20.190
0
638.177
89
3. EKONOMİK YAPI
3.1. GENEL EKONOMİK DURUM
Kalkınma sürecinde her ülkede gelişmenin tüm bölgelerde aynı anda başlayamaması, öne çıkan
yatırım alanları ve sektörlerin gelişim merkezlerinde yoğunlaşması, günümüzdeki bölgeler arası
gelişmişlik farklarını ortaya çıkaran en temel sebeptir. Bu durum ülkemizde gayrisafi bölgesel hâsıla
değerleri incelendiğinde de rahatlıkla görülmektedir.
Türkiye haritası üzerinde Zonguldak-Hatay arasında bir eksen çizildiğinde Gayrisafi Bölgesel
Hasıla değerlerine göre, 772,3 milyar dolarlık ulusal hasılanın % 78’i (601 milyar dolar) 30 ili
kapsayan ve ülkenin batısında yer alan 12 Düzey II Bölgesi tarafından, geriye kalan 171,3 milyar
dolarlık kısmı da 51 ili kapsayan 14 Düzey II Bölgesince karşılanmaktadır.
Tablo 42: Gayrisafi bölgesel hâsıla (bin dolar), 2004-2011
Sıra Kod Bölge
2004
2008
Türkiye
390.412.690 742.080.982
- TR
108.430.481 205.185.630
1 TR10 İstanbul
Ankara
32.915.996 63.202.774
2 TR51
24.637.040 49.209.880
3 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik
26.401.754 48.505.424
4 TR31 İzmir
22.837.302 45.654.763
5 TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova
5.338.387
9.893.149
21 TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli
3.905.890
8.253.474
22 TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt
3.995.233
7.522.283
23 TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkâri
3.736.116
6.562.661
24 TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt
Kastamonu,
Çankırı,
Sinop
3.383.260
5.461.382
25 TR82
26 TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan
2.671.165
4.565.313
2011
772.298.000
213.540.645
65.776.347
51.213.672
50.480.531
47.513.793
10.295.991
8.589.549
7.828.585
6.829.888
5.683.765
4.751.210
Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar, Erişim Tarihi:05.04.2013
2011 yılı verilerine göre TR10 İstanbul, TR51 Ankara, TR41 Bursa ile TR42 Kocaeli alt
bölgelerinin gayrisafi hâsılalarının toplamı 376 milyar dolar olup söz konusu bölgeler sanayi
üretimi ve hizmet kalitesi güçlü, dış yatırım çeken, ülkenin dış ticaretinde söz sahibi olan
merkezlerdir.
Gayrisafi Bölgesel Hâsıla (GSBH) değerleri bakımından 10 milyar doların altında bulunan
ve “az gelişmiş bölgeler” olarak nitelendirilebilecek 5 Düzey II Bölgesi ülkenin doğusunda
(TR82 Bölgesi hariç olmak üzere) bulunmaktadır. Gerçekleştirilen sıralamada Ağrı, Kars,
Iğdır ve Ardahan illerinden oluşan TRA2 Bölgesi ise 26 Düzey II Bölgesi arasında son
sırada yer almaktadır.
90
18.000
16.000
15.674
14.000
12.000
10.000
8.000
6.366
6.000
6.188
4.000
4.105 3.826
2.000
TR10
TR42
TR41
TR51
TR21
TR31
TR61
TR00
TR22
TR81
TR32
TR33
TR62
TR90
TR52
TR83
TR71
TR72
TR82
TR63
TRA1
TRB1
TRC1
TRC3
TRA2
TRC2
TRB2
0
Grafik 27 Kişi başına gayrisafi bölgesel hâsıla (cari yıl fiyatlarıyla ABD Doları), 2011
Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar, Erişim Tarihi:05.04.2013
TRA2 Bölgesi, kişi başına düşen Gayrisafi Bölgesel Hâsıla bakımından ise 24. sıradadır.
TRA2 Bölgesi’nde 2004 yılında 2.314 dolar olan kişi başına düşen Gayrisafi Bölgesel Hâsıla,
2008 yılında yaklaşık iki katına çıkarak 4.003 dolara yükselmiş, 2011 yılına kadar ise durağan
bir yapı izleyerek 4.105 dolara ulaşmıştır. Bu durağan süreç, ülke genelindeki tüm bölgelerde
gözlenmekte olup 2008-2011 yılları arasında küresel düzeyde yaşanan ekonomik krizin
etkilerinin ülkemizde de görülmesine bağlıdır.
10
9
TR33
8
TR62
TR61
7
TR32
6
5
4
3
TR21
TR63
TR42
TR71
TR90
TR82
TR10
TRC2
TR72
TR51
2
1
TR22
TR41
TR31
TR83
TR52
TR81
TRA2
TRA1
TRB1
TRB2
TRC1
TRC3
0
Grafik 28 Tarım sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008
Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar, Erişim Tarihi: 05.04.2013
Ülke düzeyinde tarımsal katma değerde en büyük paya sahip ilk üç Düzey II Bölgesi tarımsal
üretimde verimliliğin sağlandığı ve iyi tarım uygulamalarının yaygın olduğu TR33 Manisa,
TR61 Antalya, TR62 Adana alt bölgeleridir. Sanayi ve hizmetler sektörünün ağırlıklı olduğu
TR10 (İstanbul) ile büyük sanayi işletmelerinin bulunduğu TR81 (Zonguldak, Karabük,
Bartın) bölgelerinin tarımsal faaliyetlerde son iki sırada yer alması normal karşılanmaktadır.
Bu duruma karşın kırsal kesimin nispeten daha yoğunlukta olduğu doğu illerinin tarımsal
katma değer bakımından ülke düzeyinde söz sahibi olamaması dikkat çekmektedir.
91
İstihdamın önemli bir kısmının tarım sektöründe yer aldığı TRA2 Bölgesi’nin ülkedeki
tarımsal katma değerin % 1,79’unu karşılaması, özellikle hayvancılık bölgesi olarak
kabul edilen yörede üretim, pazarlama, örgütlenme vb. yapısal sorunların halen devam
ettiğini göstermektedir.
30
TR10
25
20
15
TR41
10
5
TR42
TR51
TR31
TR33
0
TR21
TR62
TR32 TR63 TR61 TR52 TR22 TR71
TRC2
TRB2 TR82
TR72 TR83 TR90 TR81
TRC1 TRC3 TRB1 TRA1
TRA2
Grafik 29 Sanayi sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008
Sanayi sektöründe TR10 İstanbul Bölgesi katma değer bakımından Türkiye’nin % 27,15’ini
yaratmaktadır. Bu bölgeyi aynı zamanda ulusal hasılaya da en fazla katkıda bulunan TR41
(Bursa, Eskişehir, Bilecik), TR42 (Kocaeli, Sakarya, Bolu, Düzce, Yalova) ile TR51 (Ankara)
bölgeleri izlemektedir.
TRA2 Bölgesi, sanayi bakımından sağladığı katma değer ile 26 Düzey II Bölgesi içerisinde
son sıradadır. Organize sanayi bölgeleri ve küçük sanayi sitelerinin kısa geçmişli olmalarının
yanısıra etkin olamamaları nedeniyle bölgede yan sanayi gelişememiştir. Bununla birlikte
refah düzeyinin yavaş artışı, başta göç olmak üzere sosyal sorunların devam etmesi, iklim
koşulları ve hammadde yetersizlikleri sektörün yeterince gelişememesine yol açmıştır.
35
30
TR10
25
20
15
10
5
0
TR51
TR31
TR41
TR42
TR62 TR33 TR83 TR21
TR72 TRC2 TRB1 TR81 TRC3
TR61 TR32
TR82
TR90 TR63 TR52 TR22
TRA2
TRC1 TR71 TRB2 TRA1
Grafik 30 Hizmetler sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008
92
Hizmet sektöründe üç büyük şehir (TR10 İstanbul, TR51 Ankara ve TR31 İzmir) bu alandaki
ulusal hasılanın % 47,96’sını oluşturmaktadır. Sanayi sektörüne benzer şekilde ülke genelinde
son sırada yer alan TRA2 Bölgesi’nde başta sağlık, eğitim hizmetleri olmak üzere kurumsal
altyapının geliştirilmesi, turizm ve dış ticaret potansiyelinin değerlendirilmesi, özellikle
nitelikli insan kaynağına dayalı politika ve uygulamaların üretilmesi şarttır.
3.1.1. İşgücü ve İstihdam Yapısı
Bütün toplumlar ekonomik yapıları, yönetim biçimleri ve ekonomik organizasyonlarına
bakılmaksızın ne üretileceği, nasıl üretileceği ve elde edilen hasılanın nasıl dağıtılacağı
konusunda karar vermek zorundadır. Bu kararlar tüketicilerin istekleri, hangi teknolojilerin
kullanılarak üretimin gerçekleştirileceği, hangi yetenekteki çalışanların bu üretimde çalışacağı
ile üretimin nerede yapılacağını da bilmeyi gerektirmektedir.
Dünya ekonomisinde yaşanan gelişmeler, karşılaştırmalı üstünlükler temelinde yerel
ekonomilerin önemini artırmış ve uzmanlaşma stratejilerini değiştirmiştir. Küreselleşme
olgusu, belirli sektörlerde uzmanlaşma yeteneği gösterebilen illerin ve/veya bölgelerin rekabet
avantajı elde etmelerine yol açmıştır. Bölgenin kalkınma çabalarına destek olacak şekilde,
sektörel gelişimi ortaya konulması, işgücü piyasasına ilişkin en gerçekçi ve güncel durumun
belirlenmesi, bu çerçevede sektörlerin ihtiyaç duyduğu işgücünün tespit edilerek; gelecek
dönemlerdeki işgücü piyasasına yönelik istihdam politikalarının geliştirilmesi önemlidir.
Tablo 43: İstihdamın sektörlere ve yıllara göre dağılımı (%), 2010-2012
Tarım
Sanayi
Bölge
2010
2011
2012
2010
2011
2012
58,2
55,8
52,7
9,2
13,7
13,2
TRA2
25,2
25,5
24,6
26,2
26,5
26,0
Türkiye
Hizmetler
2010
2011
32,6
30,5
48,6
48,1
2012
34,1
49,4
Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013
TRA2 Bölgesi’nde 2012 yılında en çok istihdam sağlayan sektör % 52,7’lik oranla tarım
sektörüdür. Tarım sektörünü % 34,1’lik pay ile hizmetler sektörü izlemektedir. Bölgedeki
sanayi sektörünün toplam istihdam içerisindeki payı ise % 13,7’dir.
İstihdam verilerine göre, son 3 yıllık süreçte tarım sektöründen sanayi ve hizmetler sektörüne
doğru bir geçiş yaşandığı sonucuna ulaşılmaktadır. Sanayi sektöründeki istihdam artışının
bölge illerinde yer alan küçük sanayi sitesi ve organize sanayi bölgesi oluşumlarının ve
geçmiş yıllara oranla çok sayıda sanayi işletmesinin faaliyete geçmesine bağlı olduğu
söylenebilir. Hizmetler sektöründe ise turizm faaliyetlerinde yaşanan gelişmeler ile birlikte,
bu sektörün ticaret ve sanayiden olumlu etkilenmesinin bir artışa yol açtığı yorumu
yapılabilir.
93
53
51
49
47
45
43
41
39
37
35
50,9
48,8
48,8
45,7
46,3
45,4
45
43
41,7
41,2
2008
2009
2010
TR
2011
2012
TRA2
Grafik 31 Bölgelere ve yıllara göre istihdam oranı (15+ yaş, %), 2008-2012
Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013
Bölgede istihdam oranı son 5 yılda Türkiye ortalamasının üstünde bir seyir izleyerek %
2,1’lik bir artış göstermiştir (Grafik 31). İşgücüne katılma oranı TRA2 Bölgesi’nde 2004
yılında % 44,2 iken 2012 yılında % 55’e yükselmiştir. Son beş yılda bölge, ülke ortalamasının
da üzerinde yer almaktadır (Grafik 32).
2012
50
2011
49,9
2010
51,1
47,9
2008
51,6
46,9
40
42
44
46
48
54,4
50,9
48,8
2009
55
50
TRA2
52
54
56
58
60
TR
Grafik 32 Yıllara ve bölgelere göre işgücüne katılım oranı (15+ yaş, %), 2008-2012
Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013
TRA2 Bölgesi’nin istihdam oranı ve işgücüne katılım oranı göstergelerine göre ülke genelinin
üstünde olmasının başlıca sebepleri arasında göç faktörü yer almaktadır. Bölge genelinde
yaşanan göçe bağlı olarak nüfus verilerinde sürekli bir azalış yaşanmaktadır. Bu duruma ek
olarak bölge illerinde kış aylarındaki olumsuz iklim koşulları, birçok sektörde faaliyetlerin
azalmasına veya durmasına sebep olmakta, dolayısıyla nitelikli işgücü üzerinde de olumsuz
etkilere yol açmaktadır. Mevcut üretimin sürekli bir yapı arz etmemesi bölgenin uzun süredir
net göç verir hale gelmesinin başlıca sebepleri arasında yer almakta, yetişmiş işgücü de
bölgeye yerleşmeye sıcak bakmamaktadır.
Göç eden kesimlerin demografik yapısına göre bölgede bütün yaş gruplarında dış göç
yaşandığı görülmektedir. Bu veriler ışığında istihdam ve işgücüne katılım göstergelerinin
94
yükselmesinde; bölgenin iş hacminin artmasının yanında, ilde iş bulamayan ya da sosyal
beklenti ve ihtiyaçları karşılanamayan kişilerin göç etmesinin de önemli bir etkisi olduğu
sonucuna varılmaktadır.
Gerçekleşen göçlerin büyük çoğunluğunun çalışma ve sosyo-ekonomik beklentiler nedeniyle
yapıldığı göz önüne alındığında bölge illerinin iş olanakları açısından yetersiz olduğu ve
yakın gelecekte de bu göçlerin devam edeceği düşünülmektedir. Çalışma çağındaki nüfus
olarak kabul edilen 15-64 yaş arası nüfusun toplama oranı % 59,64’tür. Söz konusu veri
TRA2 Bölgesi’nin bugün ve gelecekte de genç işgücü bakımından önemli bir potansiyele
sahip olduğunu göstermekle birlikte, yeni iş olanaklarının yaratılamaması durumunda var olan
bu potansiyel bölgenin gelişimi adına atıl kalacaktır.
Nüfusun yapısı, göç olgusu ve işgücü göstergeleri birlikte ele alındığında çalışma çağındaki
nüfusun verimli kullanılması ve genç nüfusun eğitilerek iş hayatına kazandırılması halinde
hızlı gelişen bir ekonominin yaratılacağı açıkça görülmektedir.
Tablo 44: Bölge düzeyinde geniş yaş grubu istihdamı, (bin, 15+ yaş), 2010-2012
Yıllar/İstihdam
2010
2011
2012
15-19
26
28
31
20-24
29
38
41
25-34
86
98
113
35-54
133
143
139
55+
Toplam
30
304
37
344
40
364
Kaynak: TÜİK, İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013
Bölgenin işgücü piyasasındaki olumsuz durumuna karşın toplam istihdamda düzenli bir artış
yaşanmaktadır. 2010 yılına göre son 3 yılda istihdamda 60.000 kişilik bir artış söz konusudur.
Yaş gruplarının toplam istihdam içindeki oranları incelendiğinde; 2008-2010 yılları arasında
üç yıllık ortalamada 35-54 ile 20-24 yaş grupları en fazla istihdam edilen yaş aralıklarıdır. Bu
durum bölgede hem genç ve niteliksiz işgücünün hem de tecrübe sahibi olan işgücünün tercih
edildiğinin açık bir göstergesidir. Bu durum işletmelerin hem eğitilebilir işgücüne (çırak) hem
de kalifiye elemana ihtiyacı olduğuna işaret etmektedir.
Tablo 45: Eğitim durumuna göre istihdam (15 + yaş), (bin kişi), 2010 – 2012
TRA2
2010
2011
2012
Okuma yazma
Lise ve dengi
Lise altı
Yükseköğretim
bilmeyen
meslek okulu
Erkek Kadın
Erkek Kadın
Erkek Kadın
Erkek Kadın
27
144
218
170
50
24
23
10
28
132
242
178
60
28
24
12
32
123
241
174
62
33
30
20
2010-2012 yılları arasında okuma yazma bilmeyen kadınlar dışında neredeyse tüm düzey ve
cinsiyet gruplarının istihdamında artışlar görülmektedir. En yüksek oranlar ise sırasıyla lise
altı, yükseköğretim ile lise ve dengi meslek okulu gruplarındadır. Bu durum; niteliksiz işgücü
istihdamının yanında eğitim seviyesinin, bölgede istihdam edilme konusunda önemli bir
avantaj olduğunun göstergesidir. Lise altı eğitimli işgücünün yıllara göre ciddi bir artış
yaşaması da sektörlerde niteliksiz eleman ihtiyacına işaret etmektedir.
95
Bölgede 2008-2012 yılları arasında beş yıllık ortalamada yüksekokul ve/veya üniversite
mezunlarının işgücüne katılım oranı erkekler için % 91,82 kadınlar için ise % 75,14‘tür. Lise
ve dengi meslek okullarından mezun olanların işgücüne katılım oranı erkeklerde % 76,62
okuma yazma bilmeyen erkeklerin işgücüne katılım oranı ise % 54,5’tir. Kadınlar için lise ve
dengi okullardan mezun olanların işgücüne katılım oranı % 23,62 iken okuma yazma
bilmeyen kadınlarda bu oran % 32,5’tir. Bölgede; tüm eğitim düzeyleri için erkeklerin
istihdam oranları, kadınlara göre yüksektir. Ayrıca erkekler için eğitim seviyesi arttıkça
istihdam oranı da artmaktadır.
16
14
14
12
11,9
11
9,8 10,2
10,3
9,4
10
9,2
7,4
8
5,6
6
4
2
0
2008
2009
2010
TR
2011
2012
TRA2
Grafik 33 Yıllara ve bölgelere göre işsizlik oranları (15+ yaş, %), (2008-2012)
İşsizlik oranları 2008-2010 yılları arasında hem bölge düzeyinde hem de ülke genelinde artış
göstermiştir. 2012 yılında TRA2 Bölgesi işsizlik oranının % 2,8 gerileyerek ülke genelinin
altına düşmesi, sanayi alanında yapılan yatırımların ve bölge illerindeki ticaret hacminin
sergilediği nispi artışın istihdama olumlu yansımasına bağlıdır.
11,5
2012
14,1
12,4
2011
19,8
14,8
2010
21,2
17,3
2009
13,6
2008
0
5
10
15
TR
21,6
15,9
20
25
TRA2
Grafik 34 Tarım dışı işsizlik oranları (%), 2008-2012
96
Tarım dışı işsizlik de genel işsizlik oranlarında olduğu gibi 2008-2010 yıllarında artış
göstermiştir. Elde edilen bulguların söz konusu yıllarda Dünya ve Türkiye ekonomisini
etkileyen finansal krizin bir sonucu olarak ortaya çıktığı düşünülmektedir.
Sanayi işletmesi olarak, bölgede yoğunlukla süt ve süt ürünleri işletmeleri bulunmaktadır.
Tahıl, un ve unlu mamuller kapsamında fırınlar yer almaktadır. Hazır yemek ve yemek
fabrikası sektöründe 20 işletme, 4 adet meyve – sebze işleme ve paketleme tesisi ve yem
üzerine faaliyet gösteren 5 işletme bulunmaktadır (Tablo 46).
Tablo 46: Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi İşletmeleri
İşletme Sayısı
AĞRI
ARDAHAN IĞDIR
KARS
TRA2
Süt ve Süt Ürünleri
5
31
7
94
137
Et ve Et Ürünleri
1
1
5
7
Tahıl, Un ve Unlu Mamuller
79
36
18
101
234
Şekerli Mamuller
6
6
Pastacılık Ürünleri ve Tatlılar
15
13
11
39
Yumurta ve Yumurta Ürünleri
4
3
2
9
Hazır Yemek ve Yemek Fabrikası
11
1
4
4
20
Yem
1
1
3
5
Meyve-Sebze İşleme -Paketleme
1
3
4
Su Ürünleri
1
1
Diğer
13
2
41
19
75
Kaynak: http://www.taryat.gov.tr/index.php/tr/ ; Erişim tarihi;27.12.2012
Ayrıca tarım sektöründeki işletmelerin önemli bir bölümü küçük ölçektedir. Tarımsal yatırım
eğiliminin az olması, kente göç oranlarının artması, geçim sıkıntısı ve halkın alternatif geçim
kaynakları arayışı içerisinde olması tarımdaki istihdamı etkilemektedir. Tablo 47de yıllar
itibariyle TRA2 Bölgesi’nde yaş gruplarına göre tarımda istihdam edilen kişi sayıları
verilmektedir. 2011 yılında bölgede 35-54 yaş grubunda istihdam edilen kişi sayısı (% 43,75)
dikkat çekmektedir. İkinci sırada 25-34 yaş aralığına sahip (% 21,35) kişilerin tarımda
istihdam edildiği görülmektedir. 15-24 yaş arası gençlerin tarımdaki istihdam oranı % 18,75
olup bu yaş aralığının ortaöğretim ve yükseköğrenim dönemi olduğu gerçeğine bakılarak
oldukça yüksek seviyede kaldığı gözlenmiştir.
Tablo 47: Yaş Gruplarına Göre TRA2 Bölgesi’nde Tarımda İstihdam Sayıları (1000 kişi)
Tarım
15-19 20-24 25-34 35-54 55+ TRA2 Toplam
2004
15
20
42
74
39
190
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
17
14
14
19
21
18
16
20
17
18
19
17
16
20
42
40
45
55
48
40
41
72
72
82
83
79
78
84
41
33
36
45
29
25
31
192
176
195
221
194
177
192
97
Grafik 35te TRA2 Bölgesi’nde tarımda gerçekleşen istihdam sayılarının yıllar itibariyle
değişimi belirtilmektedir. 2006 ve 2010 yıllarında düşüşler gerçekleşmiş olup 2008 yılında
tarım istihdamı en yüksek seviyeye ulaşmıştır. 35-54 yaş aralığındaki istihdam sayısı her
dönem en fazla olmuştur.
90
80
70
60
15-19
20-24
25-34
35-54
55+
50
40
30
20
10
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Grafik 35 TRA2 Bölgesi Tarımda İstihdam Sayılarının Yıllar İtibariyle Değişimi
Bölgede tarım sektöründeki istihdamın, tüm istihdam içindeki payı 2011 yılında % 55,8’dir.
Bu oran Türkiye genelindeki tarım istihdam oranından (% 25,5) oldukça yüksektir. Bununla
birlikte bölgedeki tarım sektörünün tüm istihdam içindeki payı 2008 yılından itibaren
azalma eğilimi göstermektedir. TRA2 Bölgesi’ndeki tarım sektöründeki istihdamın TRA
Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki toplam tarım istihdamına oranına bakıldığında sadece
2010 yılında azalma gerçekleşmiş olup genel itibariyle tarımdaki istihdam oranında artış
yaşanmış ve bu oran tarım dışı istihdamdan (2004 ve 2005 yılları hariç) daha yüksek
olmuştur.
İşsizlik göstergelerine ek olarak, işgücü arzının önemli bir kısmının düşük nitelikli alanlarda
çalışıyor olması, bu işgücünün mevsimsel ya da konjonktürel dalgalanmalarda işlerini hızla
kaybetmelerine ve ekonomik anlamda kalıcı kayıplar yaşamalarına yol açmaktadır. Bu durum,
bölgenin göç veren yapısının oluşmasında da etkilidir. İşletmelerin arzu edilen kurumsal
yapıya geçmeleri durumunda bile nitelik açısından avantajlı olmayan işgücünün kalıcı iş
sahibi olması tehdit altındadır. Bu grubun işgücü piyasasından çıkmasına izin vermemek,
işgücü potansiyellerini değerlendirmek, ekonomik değer yaratmalarına katkı sağlayabilmek
için başta mesleki eğitim yatırımları olmak üzere, işletmelerin gelecek dönemlerde
karşılaşacakları fırsat ve avantajlara paralel olarak eğitilmeleri kritik öneme sahiptir.
Gerçekleştirilen saha çalışmalarında her bir sektörde işletmelerin çalışanlarına ağırlıklı olarak
sadece iş başı eğitimi verdiği tespit edilmiştir. Bu durum, işletme sahiplerinin eğitim
konusunda istenilen bilinç seviyesine gelmediğinin bir göstergesidir. Bunun doğal sonucu
olarak, işletmelerin işgücü yapısının niteliğinin artırılmasına engel olmakta ve bu nedenle
hem işletmeler yeni pazarlara girme veya yeni ürün geliştirmelerini engellemektedir. Bu
faktörler, bölgedeki işsizliğin yapısallaşması üzerinde önemli bir etkendir.
98
Ajansımız tarafından gerçekleştirilen İşgücü Piyasası Analizi Sonuçlarına göre;
 İşverenlerin önemli bir kısmı ihtiyaç duyduğu işgücünün çıraklık eğitimine sahip
olmasını talep etmektedir.
 İşverenlerin talep ettikleri işgücünde aradıkları en önemli 3 nitelik fiziki ve bedensel
yeterlilik, mesleğe ilişkin yeterli bilgi ve deneyimdir.
 Bölge genelinde temininde güçlük çekilen başlıca meslekler; mobilya ustası,
perakende satış elemanı, oto bakım-onarıcısı, hamurkâr, kaşar peyniri imalat
ustası, kamyon ve kamyonet şoförü, aşçı, resepsiyonist ve garson (servis elemanı)
olarak sıralanmaktadır.
 İşverenlerin nitelikli işgücünü temininde karşılaştıkları engellerin başında, ilgili
meslekte ve gerekli mesleki beceriye sahip eleman bulunmaması gelmektedir.
İşgücündeki mevcut sorunlar dolayısıyla sanayi başta olmak üzere sektörlerin ilerleyen
dönemlerde daralma süreci içerisine gireceği düşünülmektedir. Bu daralma ve gerileme
sürecinin devam etmesi durumunda bölge sanayisinde gerçekleşen hizmet akışının,
beklentilerin karşılanamamasından dolayı yakın bölgelerde yer alan başta Erzurum gibi cazibe
merkezlerine yönelmesi olasıdır.
3.1.2. Bölgedeki Büyük Kamu Yatırımları
Bölgenin ekonomik gelişmesinde en büyük etkiyi kamu yatırımları göstermektedir. Bölgedeki
kamu yatırımları geçmiş dönemde imalat sanayini de içermekte iken son dönemde kamu
yatırımları eğitim, sağlık, ulaştırma ve altyapı alanlarında yoğunlaşmıştır. Bu bölümde, bölge
illerinin ekonomik gelişmesi için önem arz eden, hali hazırda devam eden başlıca yatırımlara
kısaca yer verilmiştir.
3.1.2.1. Ağrı İlindeki Kamu Yatırımları
Ağrı Ovası Sulaması ve Yazıcı Barajı
Yazıcı Barajı’nın yapımını da içeren proje ile hem Ağrı ilinin içme suyu ihtiyacının
karşılanması hem de Ağrı ve Ekincik Ovaları’nın sulanması amaçlanmaktadır. Altınçayır
Deresi üzerinde sulama amacıyla kurulan barajın yapımı 2008 yılında tamamlanarak barajda
su tutma işlemi başlatılmıştır. Arıtma tesisi 2011 yılında tamamlanarak ilin içme suyu ihtiyacı
buradan karşılanmaya başlanmıştır. Sulama altyapısının kurulması için çalışmalar devam
etmekte olup, projenin 2017 yılında tamamlanması hedeflenmektedir.
Doğubayazıt İçme Suyu ve Kanal Projesi
Doğubayazıt ilçesinin içme suyu ihtiyacını karşılamak amacıyla 2008 yılında hazırlıklarına
başlanılan projede toplam tutar olan 76,5 milyon TL’nin 65 milyon TL’si Avrupa Birliği
kaynakları tarafından karşılanacaktır. Proje kapsamında isale hattı yapımı, arıtma tesisi ve
depo inşaatı ile şehir içi şebekenin tamamının yenilenmesi ve projenin 2014 yılında
tamamlanması planlanmaktadır. Mevcut durumda toplamda 57 km olan isale hattının 50
km’lik kısmı döşenmiş olup yapım işleri devam etmektedir. Yaklaşık 196 km olan şehir içi
şebekenin 102 km’si döşenmiş olup gerçekleşme oranı yüzde 52’dir. Yapım işinin en önemli
ayaklarından birini oluşturan arıtma tesisi inşaatının yüzde 70’i tamamlanmış olup malzeme
ve ekipman alımları yapım işinin bitmesini takiben gerçekleştirilecektir.
99
Ağrı Havalimanı Terminal Binası İnşaatı
1997 yılında hizmete giren Ağrı Havalimanı pistinin büyük gövdeli uçakların seferlerine
uygun olmaması, mevsimsel koşulların hava ulaşımını etkilemesi ve alanın ihtiyaçlara tam
olarak cevap verememesi gibi nedenlerle hava trafiğine kapatılarak yenileme ve tadilat
işlerine başlanmıştır. İnşaat çalışmalarının ilk bölümü 2011 yılı başlarında tamamlanarak
havalimanı hava trafiğine açılmıştır. Toplam tutarı 38 milyon olan projenin ikinci bölümünün
tamamlanmasını müteakip yolcu kapasitesinin yıllık 3 milyona ulaşması beklenmektedir.
Gürbulak TIR Parkı Projesi
Fizibilitesi Ajansın DFD programı kapsamında yapılan 21 milyon TL bütçeli TIR parkının
inşaatı İl Özel İdaresi tarafından yapılmaktadır. 2013 yılında temeli atılan TIR parkında çevre
duvarı, enerji hattı, aydınlatma, zemin sıkıştırma ve idari bina inşaatları yapılmıştır. Çevre
duvarı ile kapatılan alanın toplam büyüklüğü 112 dönümdür. 450 – 500 araç kapasiteli olması
öngörülen TIR parkının 2014 yılında faaliyete geçmesi planlanmaktadır.
Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Altyapı Yatırımları
Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi bütçesine dâhil olan proje kapsamında merkez kampüs
altyapısı hizmetleri, kanal, elektrik, su, çevre düzenlemesi, doğalgaz ve benzeri işlerin
yapılması planlanmaktadır. Proje, altyapı çalışmalarına ek olarak ileri araştırma
laboratuvarının inşaatını ve makine-teçhizat alımını içermektedir.
Patnos Sultan Alparslan Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi
2013 yılında temeli atılan 2,1 dönüm üzerine inşa edilen Mühendislik fakültesinin
2015’te bitirilmesi planlanmaktadır. Mevcut durumda Dekanlık binasının fiziki
gerçekleşme oranı yüzde 97’dir.
Eleşkirt Celal ORUÇ Hayvansal Üretim Yüksekokulu
Hayvansal Üretim ve Yönetim Bölümü ile eğitim verecek olan 4 yıllık Yüksekokul’un
kuruluş amacı sektöre çiftlik yöneticisi yetiştirmektir. 200 başlık model bir çiftliğin de
yapılacağı Yüksekokulun 2014 yılı sonuna kadar eksiklerini tamamlaması ve toplamda
750 öğrenciye eğitim – öğretim sağlaması planlanmaktadır.
Doğubayazıt Ahmedi Hani Meslek Yüksekokulu
12 milyon TL bütçesi olan ve 12 dönümlük arazi üzerinde inşa edilen okulun 2014
yılında bitirilmesi planlanmaktadır. Okulun öğrenci sayısı 2.200 kişi olacaktır.
Taşlıçay Nurali Turan Adalet Meslek Yüksekokulu
2013 yılında temeli atılan 3,3 dönüm arsa üzerine inşa edilen okulun 2,1 milyon TL’ye
mal olması ve 2014 yılında bitirilmesi planlanmaktadır. Okul faaliyete geçtiğinde 400
öğrenciye hizmet verecektir.
Kağızman-Tuzluca-Ağrı Yolu
Karayolları Genel Müdürlüğü’nce gerçekleştirilen, Kağızman-Tuzluca-Ağrı Yolu projesi 79
km yol yapım işini içermektedir. 1997 yılında yapımına başlanan ve bölge içi ulaşım ağının
gelişimi ve Kars – Ağrı ulaşımı açısından önem arz eden projenin 2015 yılında tamamlanması
hedeflenmektedir.
Ağrı Devlet Hastanesi
Ağrı merkezde 400 yatak kapasiteli olacak 60.000 m2 alana sahip devlet hastanesinin inşaatı
2013 yılında başlamıştır. 58 milyon TL yatırım bedeli olan hastanenin 2016 yılında
tamamlanması hedeflenmektedir. Mevcut durumda fiziki gerçekleşme oranı yaklaşık yüzde
30’dur.
100
3.1.2.2. Ardahan İlindeki Kamu Yatırımları
Ardahan İli Çeşitli Karayolları ve Tünel Yatırımları
Karayolları Genel Müdürlüğünce Ardahan genelinde; Ardahan Kuzey Çevre Yolu, ArdahanGöle Ayrımı-Yalnızçam-Ardanuç Yolu, Akşar-Göle-Ardahan, Ardahan-Kars Ayrımı-Çıldır
Yolu, Çıldır Aktaş Yolu, Çıldır Ardahan Ayrımı-Hanak-Damal-Posof-Türkgözü Yolu gibi
önemli yol yapım çalışmaları yapılmaktadır. Yol çalışmalarının tamamının 2016 yılı sonuna
kadar tamamlanması planlanmaktadır. Karayolu çalışmalarının yanısıra bölge ulaşımı için
hayati öneme sahip Çıldır-Mozeret Geçidi, Posof-Ilgar Geçidi ve Ardahan-Sahara Geçidi gibi
önemli geçitlerde tünel çalışmalarına da başlanmıştır. Posof Ilgar tüneli için proje, Çıldır
Mozeret tünelinin yapım ihalesine çıkılmıştır. Karayolu ve tünel yapımlarının tamamlanması
ile Artvin üzerinden Karadeniz ve Hopa limanına, Gürcistan üzerinden Kafkaslar, Azerbaycan
ve Orta Asya’ya ulaşım sorunsuz sağlanmış olacaktır. Karayolları Genel Müdürlüğünce
Ardahan ilinde yürütülen çalışmaların proje bedelleri yaklaşık olarak 560.000.000 TL’dir.
Ardahan Hayvan Pazarı Yapımı
Hayvan Pazarı Projesi Ardahan Kars Artvin Kalkınma Projesi kapsamında yapılmaktadır.
Ardahan Belediyesi tarafından Ardahan Güney çevreyolu üzerinde Atatürk Mahallesi, su
deposu mevkiinde 33.000 m² alan üzerinde yapılacaktır. Proje idari bina, kontrol binası,
kantar, veteriner ve ilaç odası, sosyal tesis, otopark ve yarı kapalı padok sistemi alanlarından
oluşmaktadır. Hayvan pazarının hayata geçirilmesiyle yaklaşık 4.000 adet büyükbaş ve 1.000
adet küçükbaş hayvanın satışına olanak sağlayacak modern bir hizmet alanı faaliyete
geçecektir. Proje maliyeti yaklaşık olarak 4.750.000 TL olarak öngörülmüştür.
Ardahan Üniversitesi Altyapı Çalışmaları
Ardahan Üniversitesi bütçesine dâhil olan projeler kapsamında kampüs altyapısı hizmetleri
(elektrik, su, doğalgaz altyapı hizmetleri, çevre düzenlemesi), derslik ve merkezi birimler,
lojman ve sosyal tesisler ve benzeri işlerin yapılması devam etmektedir. 2009 yılında
başlayan ve 2015 yılında bütünüyle tamamlanması öngörülen Ardahan Üniversitesi toplam
proje bedeli yaklaşık olarak 84.000.000 TL’dir.
Kura Nehri Taşkın Koruma ve Ardahan ili 1. Grup Sel Kapanları Projeleri
Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce yürütülen, Kura Projesi, Göle ve Hanak Ovalarının
sulama faaliyetleri adına planlama ve mühendislik hizmetlerini içermektedir. Bedeli
5.000.000 TL olan proje devam etmektedir. Ardahan ili genelinde gölet ve sulama kanalları
yapım çalışmaları kapsamında 30.000.000 TL’lik bütçe ayrılmış olup, projenin 2014 yılında
başlaması ve 2016 yılında tamamlanması planlanmaktadır.
3.1.2.3. Iğdır İlindeki Kamu Yatırımları
Iğdır Ovası Sulama Projesi
Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nce yürütülen Iğdır Projesi, 525 hm3 depolama, 46.898 ha
sulama, 201.032 ha yenileme, 3.740 ha ve 23 köy için taşkın koruma işlerini içermektedir.
Projede Aras Nehri’nden ve Arpaçay Barajı’ndaki sulardan faydalanılarak Iğdır Ovası’nın
70.530 hektarlık alanının sulanması öngörülmektedir. Iğdır Ovası sulama projesinin fiziki
gerçekleşme oranı % 74 olup proje bedeli ise 1.158.072.000 TL’dir.
101
Ünlendi Barajı
Ünlendi Barajı projesi ile Tuzluca ilçe merkezi ve 19 köye ait 9.862 ha tarım arazisinin
sulanması amaçlanmaktadır. Ünlendi Barajı’nın 2050 yılına kadar Iğdır’ın içme ve sulama
suyu ihtiyacını karşılayacağı düşünülmekte ve söz konusu barajın yapım çalışmalarına 2014
yılı içinde başlanması planlanmaktadır.
Bölünmüş Yollar
Iğdır il sınırlarında Karayolları Genel Müdürlüğü sorumluluk sahası içinde 200 km’si devlet,
6 km’si il yolu olmak üzere toplam 206 km’lik karayolu ağı bulunmaktadır. Bu yolların 167
km’si sathi kaplamalı bölünmüş yol olarak trafiğe açılmış olmakla birlikte Iğdır’ın giriş ve
çıkışlarındaki 34 km’lik kesimde Bitümlü Sıcak Karışım (BSK) asfalt kaplama yapılması
çalışmaları devam etmektedir. Çalışmaların Dilucu Sınır Kapısı’na kadar devam etmesi ve
yapım çalışmalarına 2014 yılı içinde başlanması planlanmaktadır. İlde bölünmüş yol olarak
yapılmayan tek kesim Tuzluca-Kağızman ve Tuzluca-Digor arası olup söz konusu bölümlere
yönelik proje ve ihale süreçleri devam etmektedir.
Iğdır Üniversitesi Kampüs İnşası
Iğdır Üniversitesi Suveren Kampüsü için toplam 87.707.000 TL yatırım bedeli öngörülmüş
olup çalışmalar kapsamında merkezi derslik, rektörlük binası, ziraat fakültesi, kampüs
altyapısı, lojman ve sosyal tesisler ve spor tesisleri yapılmaktadır. Ziraat Fakültesi yapım işine
18.04.2012 tarihinde başlanmış olup işin 2015 yılına kadar bitirilmesi hedeflenmektedir.
Iğdır Devlet Hastanesi İnşası
Toplam maliyeti 43 milyon TL olacak proje 41.151 m2 alan üzerine 250 yataklı hastane
inşasını içermektedir. Projenin fiziki gerçekleşme oranı % 60 seviyesindedir. TOKİ tarafından
gerçekleştirilen inşaat çalışmalarının kısa süre içerisinde tamamlanması planlanmaktadır.
Iğdır OSB Tevsii Yatırımı
Iğdır OSB’nin 22 parselden oluşan ilk etabının doluluk oranının yüzde 90’a ulaşması
neticesinde 133 ha ve 83 parselden oluşan ikinci etabı yatırım programına alınmıştır.
18.354.000 TL yatırım bedeli öngörülen çalışmaların ihale hazırlıkları devam etmektedir.
3.1.2.4. Kars İlindeki Kamu Yatırımları
Barajlar ve Sulama Projeleri
Kars Selim Barajı Sulama Projesi
İnşaatı tamamlanan 195 milyon TL’lik Selim Barajı ile Kars ilinin 2050 yılına kadar
içme suyu ihtiyacı karşılanmış olup 2016 yılında tamamlanacak olan sulama projesi ile
Selim Ovası’nda 5.237 ha tarım arazi sulanacaktır.
Çıldır II. Merhale Sulama Projesi
Arpaçay Ovası’nda yürütülen ve 2016 yılında tamamlanacak olan 178 milyon TL’lik
proje ile toplam 11.400 ha alanın sulama ihtiyacının karşılanması amaçlanmaktadır.
Kars Çayı Havzası I. Merhale Projesi Kars Barajı ve Sulama Projesi
Kars Barajı’ndan yaklaşık 25 km. uzunluğundaki iletim hattı ile Kars ve Digor
Ovalarında toplam 47.578 ha tarım arazisi borulu sulama sistemiyle sulanacaktır. 2020
yılında tamamlanacak projede barajdan alınacak su ile 2,24 MW kurulu gücündeki
Çatma Hidroelektrik Santrali’nde yıllık 9,76 milyon GWh enerji üretilecektir.
102
Kağızman Barajı ve Sulama Projesi
Aras Nehri üzerine yapılacak olan Kağızman Barajı ile 15,31 GWh enerji üretiminin
yanı sıra 4.600 ha arazi sulanacaktır. 2014 yılı içerisinde inşaatın başlaması
hedeflenmektedir.
Kars Çayı Havzası II. Merhale Projesi Alabalık Barajı ve Sulama Projesi
Kars’ın Selim ilçesi yakınlarında yapılacak olan Alabalık Barajı ile 39.850 ha arazi
sulanacak bunun yanı sıra kurulacak olan HES ile enerji üretimi yapılacaktır. İnşaatın
2015 yılında başlaması hedeflenmektedir.
Digor Barajı ve Sulama Projesi
Kars’ın Digor ilçesi yakınlarında yapılacak olan Digor Barajı ile 1.330 ha arazi
sulanacak ve bunun yanı sıra Digor’un köylerine içme suyu temin edilecektir.
Koç Köy Göleti ve Sulama Projesi
Kars’ın Koç Köy beldesi yakınlarında yapılacak olan gölet ile 1.637 ha arazi
sulanacak olup 2014 yılında inşasına başlaması hedeflenmektedir.
Kanalizasyon Şebeke Hattı ve Yağmur Suyu Kanalı Yapımı - Kanalizasyon Arıtma
(Atık Su Arıtma) Tesisi Projesi
Kars şehir merkezine yapılacak atık su arıtma tesisi yaklaşık 40 km kanalizasyon hattı ve 17
km yağmur suyu kanalı sisteminden ibaret olup, tesisin yatırım bedeli yaklaşık 20 milyon
Euro’dur. Yatırım bedelinin % 85’inin Avrupa Birliği hibe programından sağlanması için
gerekli başvurularda bulunulmuş ve proje Kalkınma Bakanlığı tarafından yatırım programına
alınmıştır.
Ardahan Kars Artvin Kalkınma Projesi (AKAKP)
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD)
tarafından ortaklaşa yürütülen Ardahan Kars Artvin Kalkınma Projesi (AKAKP) kapsamında
Ardahan, Kars ve Artvin illerinde kırsal yoksulluğun azaltılması ve tarımsal üretimde gelişme
sağlanması hedeflenmektedir. 2010-2015 yılları arasında uygulanan projede IFAD’ın 19,2 ve
Türkiye Cumhuriyeti’nin 3,2 milyon ABD Dolarlık desteği kullanılarak Küçük Üretici ve
Tarım Dışı İşletme ve Köy Altyapı Yatırımları ile Kurumsal Güçlendirme ve Proje Yönetimi
çalışmaları yapılmaktadır.
Söz konusu proje kapsamında seçilen köylerden gönüllü olan çiftçiler ile 2011 yılında beraber
uygulanan demonstrasyon çalışmasında 1.500 kg Macar fiğ ekimi yapılmıştır. 2012’de çiftçi
eğitimleri tamamlanmıştır.
Bakü–Tiflis–Kars Demiryolu Hattı
Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan tarafından ortak yürütülen proje ile ilk etapta 1 milyon
yolcu ve 6,5 milyon ton yük taşıma kapasiteli demiryolu hattı kurulacaktır. Yapılan
projeksiyonlarda hattın 2034 yılında 3 milyon yolcu ve 17 milyon ton yük taşıma kapasitesine
ulaşacağı tahmin edilmektedir. Hattın 2015 yılında faaliyete geçmesi hedeflenmektedir.
Kars-Iğdır-Nahcivan Demiryolu Hattı
Şuan proje aşamasında olan Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu hattının toplam uzunluğu 223 km
olup hattın yaklaşık 600 milyon ABD dolarına mal olması beklenmektedir. Demiryolu ile
Kars, Iğdır ve Nahcivan üzerinden İran'a bağlanacaktır.
103
Hayvan Pazarı Yapımı
Yaklaşık 50.000 m² alan üzerinde yapımı devam eden hayvan pazarı projesi 2014 yılında
tamamlanacak olup projenin tamamlanmasıyla yaklaşık 3.000 adet büyükbaş ve küçükbaş
hayvanın satışına olanak sağlayacak modern bir hizmet alanı oluşacaktır.
Kars OSB 2. Tevsi ve Kars Lojistik Merkezi
Kars OSB’de bulunan 92 adet parselin tamamının yatırımcılara tahsis edilmesi nedeniyle
OSB alanının genişletilmesi ihtiyacı hâsıl olmuştur. Kars OSB, 500.000 m2’lik lojistik
merkezi de içerecek şekilde 200 ha’lık tevsii projesi ile genişletilecektir. Yapılacak olan
lojistik merkeze demiryolu bağlantısı da sağlanacaktır.
Kars Tarıma Dayalı İhtisas Organize Sanayi Bölgesi
Kars Tarıma Dayalı İhtisas (Besi) OSB kurulması projesine ilişkin Jeolojik - Jeoteknik Etüt
raporu hazırlanması, imar ve parselasyon planlarının hazırlanması işi kapsamındaki çalışmalar
tamamlanmış olup, proje geçici kabul aşamasındadır. 188 ha alana kurulacak olan OSB’de
çeşitli büyüklüklerde 150 işletmede toplam 22.450 hayvan barınacaktır.
Kentsel Dönüşüm Projesi
Kars şehir merkezindeki 5 mahallede uygulanan proje ile yaklaşık 37,5 ha alanda sosyal
donatıları ile birlikte 2030 adet konut yapılacaktır. Projenin 698 konutluk I. aşaması 2014
yılında tamamlanacaktır.
Kentsel Tasarım Projesi
Kars şehir merkezindeki Kars Kalesinin etekleri ile Kars Çayı ve çevresinde toplam
770.000 m2 alan üzerinde restorasyon, iyileştirme ve düzenlemeler ile görsel ve
fiziksel kirliliğin ortadan kaldırılması, sokak sağlıklaştırılması, sosyal ve turizm
tesislerinin oluşturulması hedeflenmektedir. Hali hazırda kentsel tasarım projesinin
hazırlanmasına devam edilmekte olup proje kapsamında ilk iyileştirmeler mevcut
sosyal tesislerde başlamıştır. Avrupa Birliği Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı
Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı kapsamında SERKA’nın proje
sahibi olarak Kars Valiliği ve Kars Belediyesi ile ortak yürüttüğü ve toplam 9,6
milyon Euro bütçeli “Tarihi Kimliği ile Kars Kenti Projesi” de kentsel tasarım
projesinin alt bileşeni olarak sürdürülmektedir.
Sarıkamış Kayak Merkezi Yatırımları
Sarıkamış’ta bulunan kayak merkezinin geliştirilmesi ve turizm çeşitliliği yaratılması
amacıyla Sarıkamış Kış Sporları Turizm Merkezine toplam 8,5 milyon TL’lik yatırım ile yeni
bir telesiyej, buz pateni pisti, altyapı ve ışıklandırma, dağ kızağı parkuru, antrenman ve spor
sahaları yapılmaktadır.
Sağlık Tesisleri Yatırımı
Onkoloji Hastanesi ve Nükleer Tıp Merkezi
Kafkas Üniversitesi bünyesinde yapılacak olan Onkoloji Hastanesi ve Nükleer Tıp
Merkezi toplam 25 milyon TL’ye mal olacaktır. Projenin 2015’de tamamlanması
hedeflenmektedir.
Kadın Doğum ve Çocuk Hastanesi
Kars il merkezinde inşaatı devam eden 200 yataklı Kadın Doğum ve Çocuk
Hastanesinin 2014 yılında faaliyete geçmesi hedeflenmektedir.
104
3.1.3. Önemli Özel Sektör Yatırımları
3.1.3.1. Ağrı İlinde Yapılan Yatırımlar
Çağrı Merkezi Yatırım
Ajans tarafından yapılan çalışmalar sonucu özel çağrı merkezi Ağrı Merkez’de yer alan Türk
Telekom binasında faaliyete başlamıştır. İlk etapta 160 kişi istihdam eden firma devam eden
eğitimlerin tamamlanması ile birlikte 2014 ilk çeyrek sonunda istihdamını 360’a çıkaracaktır.
Tahsis edilen kamu arazisinde 2014 yılı içinde inşaata başlanılması ve inşaatın
tamamlanmasını müteakip 1.500 kişilik istihdama ulaşılması hedeflemektedir.
Jeotermal Tesis Yatırımı
Diyadin ilçesinde yer alan jeotermal kaynakların değerlendirilmesi amacıyla kurulan Diyadin
Jeotermal AŞ’nin yüzde 51 hissesi 2013 yılında özelleştirilmiş olup 2014 yılı içerisinde
jeotermal ısıtma altyapısını geliştirilmesi ile daha fazla konuta ulaşılması, mevcut termal
otelin yenilenmesine ek olarak termal bir otel inşa edilmesi ve 20 hektarlık alanda jeotermal
enerji ile ısıtılacak seralarda üretim yapılması planlanmaktadır. Uzun vadede ise
karbondioksit tesisi ile yenilenebilir enerji tesisi kurulması öngörülmektedir. Söz konusu
yatırımların yaklaşık tutarının 25 milyon TL olacağı tahmin edilirken bölgede elektrik üretim
potansiyelinin tespit edilmesi durumunda ise 50 Milyon TL’lik ek bir yatırım
öngörülmektedir. Bu çerçevede, söz konusu projelerin gerçekleşmesi ile Diyadin ilçesi başta
olmak üzere Ağrı’nın sosyal ve ekonomik yapısına önemli katkıda bulunacaktır.
3.1.3.2. Ardahan İlinde Yapılan Yatırımlar
HES Yatırımları
Ardahan ili sınırları içerisinde üç önemli HES projesi yürütülmektedir.
 Çıldır ilçesi Kotanlı köyü mevkiinde kurulu gücü 44,08 mW olan proje için yaklaşık
olarak 200.000.000 TL olan yatırım öngörülmüştür. 2008 yılında lisansı alınan
projenin inşaatına 2013 yılında başlanmış olup hâlihazırda tamamlanma oranı %
20’dir. Projenin 2015 yılının ilk yarısında tamamlanması planlanmaktadır.
 Çıldır ilçesi Kayabeyi köyü mevkiinde kurulu gücü 81,53 mW olan proje için yaklaşık
olarak 150.000.000 TL yatırım öngörülmüştür. 2008 yılında lisansı alınan projenin
inşaatına, 2010 yılında başlanmış olup hâlihazırda tamamlanma oranı % 70’dir.
Projenin 2014 yılının ikinci yarısında tamamlanması planlanmaktadır.
 Hanak ilçesi Çat köyü mevkiinde kurulu gücü 7,59 mW olan proje için yaklaşık olarak
32.000.000 TL yatırım öngörülmüştür. 2010 yılında lisansı alınan ve inşaatına
başlanan projenin hâlihazırda tamamlanma oranı % 80’dir. Projenin 2014 yılının
ikinci yarısında tamamlanması planlanmaktadır.
Aktaş Sınır Kapısı Modernizasyonu
2005 yılında, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile 137 Oda ve Borsanın ortaklığı ile kurulan
Gümrük ve Turizm İşletmeleri Ticaret A.Ş (GTİ) tarafından “Yap-İşlet-Devret” modeli
çerçevesinde kara sınır kapılarının modernizasyonu yapılmaktadır.
Modernizasyon çalışmaları devam eden ve toplam 27.090.000 TL maliyeti olan Aktaş Sınır
kapısı, Ardahan’a 62 km uzaklıkta 76.000 m2 alan üzerine kurulacaktır. Çıldır - Aktaş Sınır
Kapısı’nda 3 adet giriş, 3 adet çıkış peronu bulunacaktır. Ayrıca sahanın hemen yanında
105
gümrük lojmanları da inşa edilecektir. Hâlihazırda projenin % 40’lık kısmı tamamlanmış olup
2014 yılının ikinci yarısında tamamlanması planlanmaktadır.
Doğalgaz Altyapısı Çalışmaları
Doğalgaz dağıtım firması 2006 yılında aldığı Kars-Ardahan Doğalgaz Dağıtım Lisansı
kapsamında 30 yıl süre ile bu illerin doğalgaz dağıtım işlerini sürdürecektir. Ardahan ili
merkez ilçe doğal gaz altyapısı çalışmalarına 2013 yılında başlanılmış olup, yaklaşık olarak
4.000.000 TL yatırım öngörülmüştür. Hâlihazırda % 80’lik kısmı tamamlanana projenin 2014
yılının ikinci yarısında tamamlanması planlanmaktadır.
3.1.3.3. Iğdır İlinde Yapılan Yatırımlar
Tekstil Yatırımı
Serhat Kalkınma Ajansının da katkıları ile İzmir merkezli bir firma 2012 yılı sonu itibariyle
tekstil yatırımı yapmış olup 2013 yılı sonuna kadar 400, 2016 yılı sonuna kadar da 1.000
kişiyi istihdam etmeyi hedeflemektedir.
İnsana ve Çevreye Duyarlı Yeşil Üretim Sahası Projesi
TRA2 Düzey II Bölgesi’ne bölge dışından yapılan yatırımların sürdürülebilir
kılınması yatırım sürecinden daha önemli bir husustur. Bu nedenle tekstil
yatırımlarının uzun yıllar bölgede kalabilmesi için “İnsana ve Çevreye Duyarlı
Yeşil Üretim Sahası” olarak bölgenin markalaştırılma çalışmalarına
başlanmıştır. Proje kapsamında bölgede üretim yapacak ve belirli koşulları
yerine getirecek işletmelerin sahip olabildiği Business Social Compliance
Initiative (BSCI) sertifikası verilerek ürünlerinin pazarlanması yoluna
gidilecektir. Proje ile birlikte;
 Ağrı’da penye üretiminde 2.000 kişi,
 Ardahan’da örme ürünler üretiminde 500 kişi,
 Kars’ta denim dışı ürünler üretiminde 1.000 kişi ve
 Iğdır’da denim üretiminde 1.000 kişi
olmak üzere toplamda 4.500 kişilik bir istihdam sağlanması öngörülmektedir.
Projenin katılımcılık unsuru içerisinde yürütülmesi için Ajansın girişimleriyle
üyelerini bölgedeki üreticilerin oluşturduğu Güvenilir, Sürdürülebilir ve
Çevreci Üreticiler Derneği’nin (GÜÇDER) kuruluşu tamamlanmıştır. Proje
kapsamında yurtdışı tanıtımı, lojistik hizmeti, insan kaynağı ile yurtiçi
organizasyonlar ve yatırımcı ilişkileri için çeşitli kurum ve kuruluşlarla
işbirliğine gidilmesi planlanmaktadır.
Otel ve AVM Kompleksi Yatırımı
Bir sınır ili olan Iğdır için yabancı sermaye açısından İran ve Azerbaycan sermayesi önem arz
etmektedir. Bölgenin tarihi ve kültürel yapısı da bu ülkeler ile işbirliğini kolaylaştırmaktadır.
Bu çerçevede, Iğdır’da 4 yıldızlı otel ve alışveriş merkezi (AVM) inşaatı için arazi tahsis
ve/veya satışı için prosedür Özelleştirme İdaresi Başkanlığı nezdinde başlatılmıştır.
Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı ile Ajansımız desteği ile sürdürülen
projede arazi maliyeti hariç yaklaşık 40 milyon TL’lik yatırım ve 750 kişilik bir istihdam
sağlanması öngörülmektedir.
106
3.1.3.4. Kars İlinde Yapılan Yatırımlar
Hidroelektrik Santralleri
Kars’ta yapılması planlanan 28 adet HES’in toplam kurulu gücü 500 MW’ın üzerinde olup
2013 sonu itibariyle bu HES’lerden 7 tanesi faaliyete geçmiş, 5 tanesinin inşaatı devam
etmekte olup 16 tanesi ise plan, proje ve EPDK’dan lisans alma aşamasındadır. Söz konusu
HES’ler haricinde DSİ tarafından belirlenen ancak henüz etüt çalışmaları tamamlanmamış 7
adet HES alanı daha bulunmaktadır.
Biyogaz (Biokütle) Santrali
Selim İlçesi’nde kurulu gücü 6,4 MW olacak biyogaz santrali için EPDK’ya lisans başvurusu
yapılmış olup 2014-2015 yıllarında santralin kurulması hedeflenmektedir.
Otel Yatırımları
Kars il merkezi ve Sarıkamış İlçesi’nde son üç yılda faaliyete geçen 3 adet 4 yıldızlı otelin
yanı sıra toplam yatırım tutarı 40 milyon TL olan 7 yeni otel için Yatırım Teşvik Belgesi
alınmıştır. Bunların yanı sıra son üç yılda 5 adet otel SERKA desteği ile yenilenmiş ve TKDK
desteği ile 2 adet yeni otel kurulmuştur.
İnşaat Sektörü Yatırımları
Kamu eliyle yürütülen altyapı yatırımları ile özel sektörün yaptığı konut inşaatları nedeniyle
madencilik ile imalat sanayi alanında yatırımlar hızlanmıştır. Son dört yılda kum, çakıl ve
mıcır üretimi gibi madencilik alanında 6 adet teşvik belgesi; hazır beton, parke taşı, bims,
briket vb. inşaat sektörü ile ilgili alanlardaki üretimler için 10 adet teşvik belgesi alınmıştır.
Bu yatırımların toplamı 53,8 milyon TL olup toplam 272 kişi istihdam edilecektir.
Makine Ekipman İmalatı
Kars’ta tarım ve hayvancılık alanında kullanılacak makine ekipman imalatına yönelik
yatırımlar yapılmakta olup son üç yılda 5 işletme SERKA tarafından desteklenmiştir.
3.1.3.5. Teşvikler
5 Nisan 2012 tarihinde kamuoyuna duyurulan ve TRA2 Bölgesi illerinin teşvikler açısından
en avantajlı konumda olan 6. Bölge’de yer aldığı teşvik sistemi 19 Haziran 2012 gün ve
28328 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu tarihten 2013 sonuna
kadar TRA2 Bölgesinde düzenlenen teşviklere ilişkin kısa bilgiler aşağıda yer almaktadır;
Ağrı:
Ağrı ilinde 133 milyon TL yatırım ile 2.190 kişilik istihdam öngören ve % 92’si yeni
yatırım, yüzde 8’i ise tevsi yatırımı olacak şekilde 28 teşvik belgesi verilmiştir. Teşvik
belgelerinden 14,8 milyon TL yatırım ve 11 kişilik istihdam öngörülen 5 tanesi
Belediyelerin altyapı yatırımlarıdır. İnşaat sektörüne ilişkin yatırımların ağırlıklı
olduğu son 2 yılda Ağrı’da tekstil imalatı, gıda imalatı, otel yatırımları ön plana
çıkmıştır. Ağrı için en önemli yatırımlardan biri toplam 1.700 kişilik istihdam
öngörülen Çağrı Merkezi yatırımı olmuştur.
Ardahan:
107
2012 yılı Haziran ayı ile 2013 yılı Aralık sonu arasında Ardahan ilinde 6 firmaya
teşvik belgesi verilmiştir. Toplam 38 milyon TL yatırım ve 215 kişilik istihdamın
öngörüldüğü 6 teşvik belgesinden 5 tanesi yeni yatırım, 1 tanesi ise modernizasyon
yatırımı olmuştur. Doğalgaz altyapısı ve Gümrük kapısı yatırımı haricinde tekstil, gıda
imalatı ve otel yatırımları ön plana çıkmaktadır.
Iğdır:
Yeni teşvik sisteminin yürürlüğe girdiği tarihten 2013 sonuna kadar Iğdır ilinde
toplam yatırım tutarı 108 milyon TL olan ve 836 istihdam öngören 20 teşvik belgesi
verilmiştir. Yatırımların yüzde 30’u modernizasyon ve tevsi yatırımı olurken geri
kalan yatırımlar yeni yatırım olmuştur. Eğitim, otel, tekstil ve imalat sanayi yatırımları
Iğdır’da ön plana çıkmaktadır. 400 kişinin istihdamının öngörüldüğü tekstil yatırımları
Iğdır için öne çıkan yatırımlar olmuştur.
Kars:
Kars ilinde Temmuz 2012 – Aralık 2013 döneminde uygulanan yeni teşvik sistemi
kapsamında 14 adet teşvik belgesi düzenlenmiştir. Bu belgeler ile toplam 605 kişinin
istihdam edileceği 199 milyon TL’lik yatırım öngörülmüştür. Bu yatırımlardan toplam
13 tanesi bölgesel teşvik, 1 tanesi ise genel teşvik uygulamalarından yararlanmıştır.
Yatırımların 6 tanesi turizm, 2’şer tanesi eğitim ve imalat sanayi, 1’er tanesi
hayvancılık ve çağrı merkezi alanında yapılmıştır. İlde genel teşviklerden
yararlanılarak yapılan HES, 137 milyon TL ile ildeki en yüksek yatırım tutarını
oluşturmaktadır. Teşvik belgelerinden sadece 1 tanesi modernizasyon-nakil, diğer 13’ü
yeni yatırım için alınmıştır.
3.2. SANAYİ SEKTÖRÜ
Günümüzde ekonomik büyüme ve buna bağlı refah artışının büyük ölçüde sanayileşme ile
mümkün olacağı düşünülmekte; kalkınmanın, planlı ve yenilikçi sanayileşme politikalarının
uygulanmasına bağlı olduğu kabul edilmektedir. İmalat sanayi, ekonomik büyümenin
lokomotifi konumunda bulunması ve yerel kaynakların farklı bir ürüne dönüşümünü
sağlayabilmesi nedeniyle gerek ulusal gerek bölgesel dışa bağımlığı azaltma konusunda
stratejik bir öneme sahiptir. Bir bölgenin ekonomik gelişmişliği imalat sanayi sektöründe
yapılan yatırımlar ve üretim kapasitesiyle doğrudan ilişkilidir.
TRA2 Bölge sanayisi yeterince gelişememiş ve Türkiye genelindeki sanayileşme hareketinin
gerisinde kalmıştır. Bu nedenle sanayi sektörünün hem gayrisafi yurt içi hâsıla içindeki payı
hem de istihdama katkısı nispeten düşüktür. Sanayi alanında elde edilen hâsılanın tarım,
ticaret, ulaşım, haberleşme ve devlet hizmetlerinden sonra gelmesi, il sanayisinin tarım ve
hayvancılığa dayalı küçük ve orta ölçekli bir profile sahip olduğunu göstermektedir. Bölgede
büyük ölçekli üretim tesisi sayısı son yıllarda artış göstermesine karşın yeterli değildir.
TÜİK, Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri verileri çerçevesinde işletme cirosunun istihdam
sayısına oranı verimlilik göstergesi olarak kullanıldığında TRA2 sanayi sektörü en düşük
verimliliğe sahip Düzey II bölgesi olmuştur. Ayrıca, BGUS kapsamında üretimleri tarım ve
hayvancılık ile madencilik sektörlerine dayalı olan, kırsal niteliği yüksek ve sanayileşme
konusunda yeterli düzeyde ilerleme sağlamamış iller Geleneksel Ekonomiye Dayalı Kentler
olarak tanımlanmış olup TRA2 Bölgesi illeri de bu sınıflama kapsamında değerlendirilmiştir.
108
Tablo 48: Cari fiyatlarla bölgesel gayrisafi katma değerleri (GSKD) ve sektörlerin GSKD içindeki
payı (%), 2005-2011
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
TR90
15.174.935
17.389.282
19.576.656
22.600.000
22.609.256
25.616.791 28.046.924
TRA1
5.092.524
5.928.071
6.636.141
7.557.603
8.182.798
9.304.442 10.592.427
TRA2
3.887.211
4.394.111
4.706.945
5.257.444
5.720.214
6.910.139
TRB2
5.960.077
6.502.317
7.436.404
8.662.709
9.706.378
YILLAR
2005
2008
BÖLGE Tarım
Sanayi
Hizmetler Tarım
Sanayi Hizmetler
TR
10,6%
28,0%
61,3%
8,5%
27,2%
64,3%
TRA2
31,1%
13,7%
55,1%
24,6%
12,6%
62,8%
7.685.179
11.245.883 11.989.848
Tarım
9,0%
24,8%
2011
Sanayi Hizmetler
27,5%
63,5%
14,0%
61,2%
2005-2011 yılları arasında ülke genelinde olduğu gibi TRA bölgelerinde de GSKD
açısından artışlar yaşanmakla beraber TRA2 ile komşu bölgeler arasında bölgesel GSKD
değerindeki fark artmaya ve Doğu Anadolu illeri arasında TRA2 illeri en az katma değer
üreten iller olmaya devam etmektedir.
2011 yılı TÜİK verilerine göre, sanayi sektörünün gayri safi katma değeri içerisindeki payı
ülke genelinde % 27,5 iken TRA2 Bölgesi’nde % 14,0 ile sınırlıdır. Bölgedeki tarım ve
hizmet sektörlerinin payları ise sırasıyla % 24,8 ve 61,2’dir. 2004, 2008 ve 2011 verileri
karşılaştırıldığında, katma değer açısından tarım sektöründen sanayi sektörüne doğru bir geçiş
olduğu yorumu yapılabilir. Ancak, Grafik 36’dan da görüleceği üzere TRA2 Bölgesi Bölgesel
GSKD değerleri açısından son sırada yer almakta olup tarımsal üretimin azalmasının yanısıra
bölgede sektörel çeşitliliği düşük, düşük teknolojinin kullanıldığı sektörlerde yığınlaşmanın
yüksek olduğu, dolayısıyla kişi başına gayrisafi katma değerin de düşük kaldığı söylenebilir.
Gelir İdaresi Dairesi Başkanlığı’nın 2011 yılı verilerine göre TRA2 Bölgesi’ndeki imalat
sanayi işyeri sayılarının alt imalat kollarına dağılımı Tablo 49’da verilmiştir. Bölge illerinde;
% 24,2’lik oranla gıda ürünleri ve içecek imalatı, % 17,6 ile orman ve orman ürünleri, % 16,2
ile metal ürünleri imalatı önde gelen imalat kollarıdır.
109
100 000 000
90 000 000
80 000 000
70 000 000
60 000 000
50 000 000
40 000 000
30 000 000
20 000 000
TR51
TR31
TR41
TR42
TR61
TR62
TR33
TR32
TR21
TR83
TR63
TR90
TR52
TR72
TR22
TRC2
TRC1
TR71
TRB1
TRC3
TR81
TRB2
TRA1
TR82
TRA2
10 000 000
Grafik 36 2011 yılı Cari Fiyatlarla Bölgesel Gayri Safi Katma Değerleri
Tablo 49: İmalat Sanayi İşyeri Sayılarının Alt İmalat Kollarına Dağılımı 2002,2011
Yıllar
2002
2011
Artış
Alt İmalat Kolu
Sayı Yüzde Sayı Yüzde Yüzde
Gıda Ürünleri ve İçecek
237
22
24,2
117,7
516
Orman ve Orman Ürünleri
234
21,7
17,6
59,8
374
Metal Ürünleri
162
15
16,2
113,6
346
Tekstil Ürünleri ve Giyim Eşyası
145
13,5
11,5
69,0
245
Makine ve Teçhizat
70
6,5
5,1
55,7
109
Diğer İmalatlar
230
21,3
20,2
134,8
540
Toplam
1.078
100 2.130
100
97,6
Kaynak: TÜİK Genel Sanayi ve İşyeri Sayımı (GSİS) sonuçları ve Gelir İdaresi Dairesi Başkanlığı verilerinden
derlenmiştir.
Gelir İdaresi Dairesi Başkanlığı ve TÜİK GSİS verileri karşılaştırıldığında son 10 yılda imalat
sanayi sektöründe faaliyet gösteren işyeri sayısı toplamı yaklaşık iki katına çıkmıştır. Bölge
illerinde imalat sanayi işyeri sayısı dikkate alındığında en fazla artış Ağrı ve Iğdır’da
gerçekleşmiştir. İllerde yer alan sınır kapıları bu artışların en büyük tetikleyicisidir.
Son 10 yılda alt imalat kollarında en fazla artış diğer imalat kollarında yaşanırken bu artışta
inşaat malzemeleri üretiminin önemli bir payı bulunmaktadır. Bu alanı gıda ürünleri ve içecek
ile metal ürünleri (illerdeki küçük sanayi sitesi oluşumlarına bağlı olarak) izlemektedir.
Tekstil ürünleri ve giyim eşyası, orman ve orman ürünleri ile makine ve teçhizat alanlarında
yer alan işyerlerindeki artışın bu üç alana göre daha yavaş olduğu gözlenmiştir.
3.2.1. Sanayi Altyapısı
Cumhuriyetin ilk yıllarında devletin itici güç olarak başat rol aldığı sanayileşme sürecinin
değişmesi gerektiği 1960 öncesi yaşanan ekonomik krizlerle anlaşılmıştır. Planlı kalkınma
modeline geçilmesi amacıyla oluşturulan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı da (1963-1967)
110
sanayinin organize bir şekilde yapılması gerektiğine vurgu yapmıştır. Bu dönemde sanayinin
lokomotif sektör olduğu kabul edilmiş, ekonomik dengenin kurulması, sosyal ve ekonomik
kalkınmanın birlikte sağlanması, belli bir hızda büyümenin gerçekleştirilmesi ve
sanayileşmeye önem verilmesi gibi uzun vadeli hedefler ortaya konmuştur. Söz konusu
hedeflerde ülke genelinin gerisinde kalan TRA2 Bölgesi’nde sanayileşme süreci ancak
2000’li yıllarda başlamış olup bölgenin sanayi altyapısına ilişkin bilgiler aşağıda kısaca
açıklanmaktadır.
Ağrı
Ağrı OSB’de parsel tahsisine 2010 yılı sonunda başlanmış ve bugüne kadar 4 firmaya 4.000
m2 ile 10.000 m2 arasında değişen büyüklükte 9 adet parsel bedelsiz olarak tahsis edilmiştir.
Ayrıca bölgenin ileride gelişmesi göz önüne alınarak 26,5 hektar alan gelişme bölgesi olarak
planlanmış ve rezerv alanı olarak bekletilmektedir. Parsel tahsisi gerçekleştirilen 4 firmadan 2
tanesi üretime geçmiş olup (bitümlü asfalt plenti tesisi) 2 tanesi ise inşaat safhasındadır.
Ağrı Merkez’de 312 işyeri kapasitesine sahip 1 adet Küçük Sanayi Sitesi mevcuttur. İl
merkezinde kurulu bulunan Küçük Sanayi Sitesi 1997 yılında faaliyete başlamıştır. İş
yerlerinde ortalama olarak 1-2 kişi istihdam edilmektedir. 2012 yılı itibariyle 300 dolu iş yeri,
12 adet boş iş yeri mevcut olup doluluk oranı % 96’dır.
1991 yılında kurulan Doğubayazıt Küçük Sanayi Sitesi toplam 100 işyeri kapasiteye sahip
olup doluluk oranı % 100’dür. Eleşkirt’te 2009 yılında faaliyete geçen ve toplam 50 işyeri
kapasitesine sahip olan KSS’nin yaklaşık yüzde 60’ı doludur. Bunların yanısıra, 2006 yılında
faaliyete geçen ve 90 işyeri kapasitesine sahip olan Patnos KSS’nin tamamı doludur.
Ardahan
Kartalpınar köyü mevkiinde 52 hektar üzerine inşa edilen Ardahan OSB, 2012 yılında
tamamlanarak hizmete girmiştir. Proje bedeli 6.320.000,00 TL’dir. 30 adet çeşitli boyutlarda
parsel olarak bölümlendirilen OSB’de 13 parsel 11 adet işletmeye bedelsiz olarak tahsis
edilmiştir. 2 işletme faaliyetlerine başlamıştır. Tahsis döneminin inşaat sezonunun durduğu
kış aylarına denk gelmesi diğer 9 firmanın faaliyetlerine başlamak için yaz aylarını
beklemelerine sebep olmuştur.
Ardahan Merkez’de 132 işyeri kapasiteli 1 adet Küçük Sanayi Sitesi mevcuttur. İl merkezinde
kurulu bulunan iş yerlerinde ortalama olarak 1-2 kişi istihdam edilmektedir. 2012 yılı
itibariyle 101 dolu iş yeri, 31 adet boş iş yeri mevcut olup doluluk oranı % 77’dir.
Iğdır
1999 yılında kuruluş çalışmaları başlamış olan OSB’nin 1. etabının altyapısı 2011 yılında
tamamlanmıştır. İki etap halinde planlanan OSB’nin 1. etabındaki tüm parsellerin (22 parsel)
tahsisi yapılmıştır. 83 parselden oluşan 2. etabın altyapı inşaatı ihalesinin yapılmasını
müteakiben faaliyetler başlayacaktır.
OSB’de inşaatı bitmiş toplam 11 tesis bulunmaktadır. Bunlardan altı tanesi hâlihazırda faal
olup, meyve konsantresi, yem imalatı (2 firma), yapı kimyasalları ve plastik ürünler üreten
tesisler çeşitli nedenlerle şu an üretim yapamamaktadır.
111
Iğdır Merkez’de 1975 yılında faaliyete geçmiş olan 317 üyeli 1 adet Küçük Sanayi Sitesi
mevcuttur. KSS’de oto tamir ve bakımı dışında mobilya, PVC, alüminyum doğrama, ısıcam
atölyeleri, prefabrik konut imalatı, branda tamiri gibi alanlarda faaliyet gösteren işletmeler
bulunmaktadır. Ayrıca bazı uluslararası nakliye firmalarına ait TIR garajları da KSS arazisi
içerisinde yer almaktadır. KSS’nin yönetim eksikliğinin de etkisiyle ciddi altyapı sorunları
bulunmaktadır.
Kars
88 parsele ayrılan organize sanayi bölgesinin 83 parselinin tahsisi gerçekleştirilmiştir. 5 parsel
ise boş durumdadır. Tahsisi gerçekleştirilen 83 parselde ise 74 firmaya yer tahsisi yapılmıştır.
Bunlardan 53 firma hâlihazırda üretim yapmaktadır. 6 firma inşaat safhasında, 8 firma proje
safhasında ve 7 firma da kapalı durumdadır. OSB’de güvenlik, temizlik, sosyal hizmetler, su
ve kanalizasyon, elektrik ve yol altyapılarında ciddi sorunlar mevcuttur.
Üretimde bulunan 53 firmanın 21’i süt ve süt ürünleri imalatı yaparken, 5’i orman ürünleri,
5’i tarım makineleri ve malzemeleri, 4’ü taş kesme, 3 tanesi hazır beton ve kum eleme, 2’si
mobilya dekorasyon üzerine, birer firma okul malzemeleri, ekmek, et ürünleri, ısı yalıtımı,
karo imalatı, temizlik ürünleri, gıda imalatı, karma yem, kâğıt havlu-peçete, kilit parke taşı ve
metal rekor üzerine imalat yapmaktadır. Kars OSB’de ayrıca çevre hizmetleri ile araç
muayene istasyonu olarak faaliyet gösteren birer adet firma bulunmaktadır (Kars Organize
Sanayi Bölgesi Parsel Tahsis Komisyon Raporu, 2012).
Kars Merkezde 408 işyeri kapasiteli 1 adet Küçük Sanayi Sitesi mevcuttur. İl merkezinde
kurulu bulunan Küçük Sanayi Sitesinin inşaatına 1986 yılında başlanmış olup 1998 yılında
tamamlanmıştır. İş yerinde ortalama olarak 1-2 kişi istihdam edilmektedir. 2012 yılı itibariyle
300 dolu, 108 adet boş iş yeri mevcut olup doluluk oranı % 74’tür.
Sarıkamış Küçük Sanayi Sitesi 1983 yılında kurulmuştur.
KSS’de 26 parsel dolu iken 28 parsel boş durumdadır. Faal
istihdam edilmektedir. Merkez ve Sarıkamış ilçelerinde yer
ağırlıklı olarak oto tamircileri, oto yedek parça tamircileri,
mobilya imalatçıları faaliyet göstermektedir.
Toplam 54 parselden oluşan
işletmelerde ortalama 1-2 işçi
alan küçük sanayi sitelerinde
metal ürünleri imalatçıları ve
112
Harita 6 TRA2 Bölgesi OSB ve KSS’lerinin durumu
113
Bölge illerinin OSB ve KSS’lerinin hepsinde büyük sorunlar bulunmakta olup aşağıda
özetlenmektedir;
 Elektrik ve su hizmetlerinin sağlanmasında büyük sıkıntılar yaşanmaktadır.
 Atık su arıtma tesisi bulunmamaktadır.
 OSB’de temizlik hizmetleri istenen düzeyde olmayıp, oluşan çöplerin katı atık
toplama sistemi oluşturularak programa bağlanması gerekmektedir.
 Doğalgaz tesisi kurulmamıştır.
 Iğdır ili hariç OSB’lere ulaşımı sağlayan yollar kötü durumdadır. OSB ve KSS’lerin iç
yollarının bir kısmı stabilize durumda olup, büyük bir kısmında derin çukurlar
bulunmaktadır.
 PTT, banka, market, restoran gibi esnaf ve çalışanların ihtiyaçlarını
karşılayabilecekleri yapılar mevcut değildir.
 Olası iş kazalarına karşı sağlık merkezleri yer almamaktadır.
 Sanayi bölgesi sınırları içerisinde güvenlik önlemleri yetersiz olup, bölgenin duvar ya
da çitle örtülmesi gerekmektedir.
 İdari bina, çıraklık merkezi, kafeterya, garaj, bakım onarım ünitesi gibi sosyal
tesislerden yoksundur.
3.2.2. Rekabet ve Yenilikçi Kapasite
TRA2 Bölgesi’ndeki markalaşma faaliyetleri ülke genelinin oldukça gerisindedir.
Bölgeden yapılan marka başvuruları ve tescil sayıları ülke genelinin binde 1’i civarındadır.
Patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım konusunda yapılan başvurular ise daha az
sayıdadır.
Tablo 50: Rekabet ve yenilikçi kapasite durumu, 2002-2012
Marka, Patent,
TR İçerisindeki
Faydalı Model,
Payı (Binde)
Endüstriyel Tasarım
Başvuru
246
0,3
Ağrı
Tescil
99
0,2
Başvuru
297
0,4
Kars
Tescil
138
0,3
Başvuru
275
0,2
Iğdır
Tescil
64
0,2
Başvuru
71
0,1
Ardahan
Tescil
47
0,1
Başvuru
900
1,2
TRA2
Tescil
348
0,8
Başvuru
749.905
Türkiye
Tescil
414.833
Kaynak: Türk Patent Enstitüsü, www.tpe.gov.tr, Erişim Tarihi: 21.05.2013
Tablo 50, TRA2 Bölgesi’nin markalaşma çalışmalarının oldukça zayıf olduğunun göstergesi
niteliğindedir. Ayrıca işletmelerin yenilik ve AR-GE faaliyetleri ile büyüklükleri arasında
doğru orantı olduğu bilinmektedir. 2012 yılında bölge illerinden yapılan başvuru sayıları
incelendiğinde patent başvurusu bulunmamakta olup TRA2 Bölgesi’nde yüz bin kişiye düşen
marka başvuru sayısı 19’dur. Bölgede girişimciliğin sosyo-kültürel ve ekonomik altyapısı
114
yetersizdir. Bu duruma neden olan etkenler arasında eğitim seviyesinin düşüklüğü, toplumsal
farkındalığın yetersizliği öne çıkmaktadır. Kurumlar arası koordinasyon eksikliği ve
girişimciliğe yönelik ortak politikaların oluşturulmamasının yanı sıra üniversite-sanayi
işbirliğinin olmaması ve girişimcilere yönelik teşvikler hakkında bilgi eksikliği de diğer
faktörlerdir. Bölge illerinde girişimcilik kültürü ve becerisinin oluşturulabilmesi için bu
konuda eğitim hizmeti sağlayan kurum ve kuruluşların faaliyetlerinin daha etkin bir şekilde
uygulanmasına devam edilmesi gerekmektedir.
Tablo 51: 01.01.2001-31.03.2013 tarihleri arasında düzenlenen yatırım teşvik belgeleri
Teşvik Belgesi
Sabit Yatırım
Oluşturulan
İl/Bölge
Sayısı
Tutarı (Milyon TL) İstihdam (kişi)
99
846
3.502
Ağrı
80
605
2.012
Kars
73
187
1.919
Iğdır
31
525
646
Ardahan
283
2.163
8.079
TRA2
41.245
370.062
1.661.585
Türkiye
Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Yatırım Teşvik İstatistikleri
2001 yılından itibaren Ekonomi Bakanlığı tarafından düzenlenen yatırım teşvik belgesi
verilerine göre TRA2 Bölgesi illeri arasında yatırım sayısı, yatırım tutarı ve yaratılan toplam
istihdam bakımından Ağrı ilk sırada yer almaktadır. Bölge ve ülke geneli söz konusu veriler
bakımından kıyaslandığında öncelikli iller olmasına rağmen bölge illeri ülke genelinin çok
gerisinde kalmıştır. Ülke genelinde yatırım başına yaratılan istihdam 40 kişi iken, bölgede 29
kişi ile sınırlı kalmıştır. Bölge illeri arasında Ağrı 35 kişi ile ülke ortalamasına en yakın ildir.
50
40
40
35
25
30
29
26
21
20
10
0
Ağrı
Kars
Iğdır
Ardahan
TRA2
Türkiye
Grafik 37 Yatırım başına oluşturulan ortalama istihdam (kişi, 2001-2013*)
Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Yatırım Teşvik İstatistikleri,
*Mart ayı sonu verileridir.
3.3. TARIM SEKTÖRÜ
Yüksek platolarda geniş otlak alanları bulunan bölgenin sahip olduğu coğrafi yapısı
hayvancılık için avantaj sağlamaktadır. Ancak, bölgede kış mevsiminin uzun sürmesi tarımsal
üretimi etkilemektedir.
115
Tarım ve hayvancılık bölgenin temel geçim kaynağıdır. Tarımın büyük oranda doğa
koşullarına bağlı olması bölgenin tarımsal üretimini ve gelişmesini etkilemektedir. Aynı
zamanda bölge içinde görülen mekânsal farklılıklar, tarımsal üretim çeşitliliğini ve seviyesini
değiştirebilmektedir. İklim koşulları, coğrafi yapı, pazara yakınlık gibi etkenler bu farkların
ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
3.3.1. Tarım Arazileri ve Tarımsal Yapı
3.3.1.1. Tarım Arazilerinin Kullanım Durumu
TRA2 Bölgesi’nde tarım arazilerinin alanı toplam yüzölçümünün yüzde 27,79’unu
oluşturmaktadır. Tarım arazilerinin yüzde 57,6’sı sulanabilir olmasına rağmen, hâlihazırda bu
arazilerin ancak yüzde 29,1’i değerlendirilmektedir.
Tablo 52: TRA2 Bölgesi Tarım Arazilerinin Kullanım Durumu
Orman ve Çayır ve Toplam Su
Sulanan Arazi/
Tarım
Fundalık
Mera
Potansiyeli Sulanabilir Sulanabilir
Bölge
Alanı
Alanlar
Alanları
(10Milyar
Arazi (%) Tarım Alanı
(ha)
(ha)
(ha)
m3/Yıl)
(%)
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
TRA2
361.000
84.251
118.525
351.959
915.735
0
31.957
2.233
37.700
71.890
556.222
285.678
146.571
396.031
1.384.502
2,33
1,24
0,76
1,18
5,51
64,6
43,8
82,2
55
57,6
5,2
27,3
83,4
4,18
29,1
Kaynak: DSİ ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Verileri, 2012.
Bölgede, damlama sulama ve yağmurlama yöntemlerinin kullanımı yaygın olmayıp, yanlış
sulama uygulamalarının (salma sulama vb.) yanı sıra sulama şebekelerinin çoğunun eski ve
toprak kanallı olması, tarımda aşırı su kullanımına sebep olmaktadır. Sürdürülebilir tarımın
bir gereği olan tesviye, toplulaştırma ve drenaj sistemleri ile tarla içi geliştirme çalışmaları
bölgede yetersiz kalmaktadır. Sulamaya yönelik kamu yatırımlarının gerçekleştirilmesi iklim
koşullarının elverişsizliği ve ödenek yetersizliği gibi nedenlerle gecikmektedir.
Bölgede arazi kullanımında çayır ve meraların payı yüksektir. Toprak kullanımında çayır ve
mera alanlarının bölgedeki payı yüzde 49’luk oran ile Türkiye ortalamasının (% 18,7) 2,6
katıdır. Bu durum mera hayvancılığının bölgede yoğun bir şekilde yapılabilmesine imkân
sağlamaktadır. Ancak, bölgenin iklim koşulları nedeniyle uzun süre kapalı ortamda yemle
beslenmek zorunda kalan hayvanların erken bahar döneminde otlatılmaları çayır ve meralar
üzerinde aşırı baskıya neden olmakta dolayısıyla çayır ve meralar bitki çeşitliliği ve sıklığı
açısından tahribata uğramaktadır.
116
Tarım
Çayır ve Mera
Ormanlık ve Fundalık Alan
Tarım Dışı Alan
59
57
49
41
37
35
33
Ağrı
33
32
25
22 17
4
39
26,4
22
17
16
7
1
Ardahan
Iğdır
4
Kars
18,7
22
3
TRA2
Türkiye*
Grafik 38 TRA2 Bölgesi’nde Kullanım Şekillerine Göre Topraklar (%)
Kaynak: Valilik ve İl Tarım Müdürlüğü Verileri, Türkiye İstatistik Yıllığı, 2004
Bölgedeki tarım alanları dağılımı toplamda % 32’lik pay almakta olup Türkiye değerinin (%
33) nispeten altında kalmaktadır. TRA2 Bölgesi’nin orman ve fundalık alan oranları (% 3) ise
Türkiye ortalamasının (% 26,4) oldukça altındadır.
3.3.1.2. Tarım İşletmelerinin Yapısı
TRA2 Bölgesi’ndeki işletmelerin büyük çoğunluğu aile işletmeleridir ve bu işletmelerde
çalışanlar, ücretsiz aile işçisi olarak çalışmaktadır. İşletmeler, arazi büyüklüğü bakımından
genellikle büyük ölçekli değildir. Buna rağmen, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
(mülga Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı) kayıtlarında, işletmelerin büyük çoğunluğunun (%56)
50 ile 200 dekar arası araziye sahip tarım işletmeleri olduğu görülmektedir. Bunun nedeni,
bölgede miras yoluyla bölünen arazilerin, fiilen hissedarlar arasında paylaştırılmasına rağmen,
bu paylaşımın resmi kayıtlara yansıtılamamasıdır. Bazı işletme sahipleri devlet teşviklerinden
yararlanmak ve tapu işlemleri maliyetinden kaçınmak amacıyla arazi mülkiyeti ile ilgili
değişiklikleri bildirmemektedirler.
50 dekardan daha az araziye sahip olan işletmeler toplam işletme sayısının % 32,2’sini
oluştururken, bu işletmeler toplam arazi miktarının % 8,72’sine sahiptir. Öte yandan, 500
dekardan fazla araziye sahip olan tarımsal işletmeler, toplam işletme sayısının ancak % 1,2’si
iken, bu işletmeler toplam arazi miktarının % 9,09’unu oluşturmaktadırlar (Grafik 39).
Arazilerin işletmelere göre dağılımında büyük ölçekli işletmeler sayıca az olmalarına
rağmen, işletme başına ortalama arazi miktarı itibari ile küçük ölçekli işletmelerden
yaklaşık 33 kat daha fazla araziye sahiptirler
117
İşletme Sayısı
Toplam Arazi Miktarı
56,0 55
Küçükbaş Hayvan
Büyükbaş Hayvan
60,78
46,62
43,61
32,2
27,19
22,31
15,14
8,72
10,6
6,02
9,09
1,2
3,75
1,77
0-49(da)
50-199(da)
200-499(da)
500+(da)
Grafik 39 TRA2 Bölgesi’nde Arazi Büyüklüğüne Göre Hayvancılık Bilgileri (%)
Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlükleri verileri, 2012
3.3.1.3. Tarım Sektöründe Kurumsal Kaynaklar ve Örgütlenme
TRA2 Bölgesi’nde tarımsal birlik ve kooperatiflerin dışında, aktif olarak faaliyet gösteren ve
üyelerinin haklarını koruma amacı güden örgüt sayısı oldukça düşüktür.
Tablo 53: Tarım Sektöründe Örgütlenme (adet)
Tarım
Damızlık Sığır
Bölge
Kredi Kooperatif
Yetiştiricileri
Sayısı
Birliği Sayısı
5
Ağrı
17
Kars
4
Iğdır
5
Ardahan
31
TRA2
Koyun Keçi
Yetiştiricileri
Birliği Sayısı
1
1
1
1
4
Arı Yetiştiricileri
Birliği Sayısı
1
1
1
1
4
1
1
1
1
4
Kaynak: www.tarimkredi.org.tr ; Erişim tarihi: 19.11.2012
Tarım Kredi Kooperatifleri TRA2 Bölgesi’nde her ilde örgütlenmiştir. Bu kooperatifler
çiftçiye üretimde girdi desteği ve nakit kredi olanakları sağlamaktadırlar. Ziraat odaları tüzel
kişiliğe sahip olmakla birlikte, bölgede yeterli etkinliğe sahip değildir. Hayvansal üretimin
geliştirilmesi amaçlı faaliyet gösteren üretici birlikleri, veterinerlik hizmetleri, yem ve
malzeme satışı, ırk ıslahı ve kayıt tutma gibi faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Ayrıca, Ağrı’da
8, Ardahan’da 8, Iğdır’da 7 ve Kars’ta 20 adet sivil toplum örgütü tarım ve hayvancılık ile
ilgili faaliyet göstermektedir (Tablo 53).
Son yıllarda gerçekleşen örgütlenmelerin bir kısmı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve
Avrupa Birliği kaynaklı Kırsal Kalkınma Desteklerinden faydalanmak için gerekli olan yasal
zorunluluklardan kaynaklanmaktadır. Buna rağmen, kooperatif ve birlik gibi örgütler hem
sayı hem de nitelik olarak yetersiz ve tarımsal gelişmede pasif kalmaktadırlar. Bu da
beraberinde üretimin sürdürülebilirliğini, pazarda rekabet edebilirliğini ve üretim verimliliğini
zorlaştırmaktadır.
118
3.3.2. Tarımsal Üretim
3.3.2.1. Bitkisel Üretim
Ülkemizin tarım alanı 26.013.732 hektar olup toplam yüzölçümün % 33’üne denk
gelmektedir. Toplam işlenen tarım alanı ise 21.383.626 ha olup tarım alanının % 82,2’sini
oluşturmaktadır. TRA2 Bölgesi’nin toplam işlenen tarım alanı Türkiye değerinin % 3,28’ine
denk gelmektedir. Bölgede toplam işlenen tarım alanı içerisinde; nadasa bırakılan alan %
22,5, sebze tarımı yapılan alan ise % 0,36 oranındadır. Toplam tarım alanı içerisinde yem
bitkileri yetiştiriciliği alanı % 22,9 oranında olup Türkiye değerinin üzerindedir.
TRA2 Bölgesinde en fazla ekilen tarım alanı (247.786 ha) ile nadasa bırakılan alan (100.363
ha) Ağrı ilinde yer almaktadır. En fazla meyve (3.618 ha) ve sebze (2.636 ha) ekilen alan
Iğdır’da yer alırken yem bitkilerinin en fazla hasat edildiği alan ise Ağrı’da (91.718 ha)
bulunmaktadır (Tablo 54).
119
Tablo 54: Tarımsal Alan Kullanımı (hektar)
DÜZEY
Nadasa
bırakılan
tarım
alanı
Ekilen
tarım
alanı
Miktar
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
247.786
38.368
50.160
203.285
%
70,98
96,35
65,58
86,08
TRA2
Türkiye
539.597
16.333.002
76,9
76,3
Miktar
158.368
4.249.026
100.363
1.443
23.692
32.870
Sebze
ekilen
tarım
alanı
%
Miktar %
28,75
913 0,26
3,62
10 0,02
30,97
2636 3,45
13,92
0
22,5
19,8
Ekilen
toplam
tarım
alanı
Miktar
%
349.061 49,76
39.820 5,67
76.488 10,90
236.155 33,66
3558 0,36
701.524
801.598 3,7 21.383.626
Uzun ömürlü
bitkilerin
toplam alanı
İşlenen toplam
tarım alanı
ve uzun ömürlü
bitkiler
Miktar
%
75 1,68
69 1,55
3.626 81,39
684 15,35
Miktar
349.136
39.889
80.114
236.838
4.455 0,15
705.978
3,28
82,2 3.010.580 12,34 24.394.205
%
49,45
5,65
11,35
33,54
Uzun ömürlü
bitkiler /
Meyveler, içecek
ve baharat
bitkileri alanı
Miktar
%
75
100
69
100
3.618 99,78
684
100
4.447
2,89
93,5 1.748.763
99,8
58,8
Yem bitkileri
Miktar
%
91.718
14.848
14.378
65.511
6,27
1,01
0,98
4,48
186.455 22,9
1.461.454 5,61
Kaynak: TÜİK, Bölgesel İstatistikler, 2010. Erişim tarihi. 19.11.2012
120
3.3.2.2. Meyve Üretimi
Ülkemizde toplu meyveliklerin alanı 30,1 milyon dekar olup meyve veren yaşta ağaç sayısı
yaklaşık 670 milyondur. Toplam üretim ise 14,5 milyon tondur (TÜİK, 2012). TRA2
Bölgesi’nde ise toplam meyvelik alanı 51.446 dekar, toplam meyve üretimi 55.802 tondur.
TRA2 Bölgesi’ndeki üretimin TRA Bölgesi içerisindeki payı ise % 41, Türkiye içerisindeki
payı ise % 0,38’dir.
TRA2 Bölgesi’ndeki verimlilik oranı % 9,3 ile Türkiye ortalamasının (% 2,7) oldukça
üstünde çıkmaktadır.
Meyveler grup bazında değerlendirildiğinde TRA2 Bölgesi’ndeki meyve üretiminin %
99,6’sının diğer-taş ve yumuşak çekirdekli meyve grubuna ait olduğu görülmektedir. Cevizin
yer aldığı zeytin ve sert kabukluların üretimi ise bölge içerisindeki meyve üretiminin %
0,35’ine denk gelmektedir. 2012 yılı itibariyle TRA Bölgesi’nde elde edilen işlenmemiş
baharat bitkilerinin tamamı TRA2 Bölgesi’nden karşılanmaktadır (Tablo 55).
Tablo 55: TRA2 Bölgesi’nde ve Türkiye’de Yetişen Meyve Grupları Ve Üretim Değerleri, 2012
Toplu
Meyve veren
Meyve vermeyen
Grup adı
Düzey meyveliklerin Üretim(ton)
yaşta ağaç sayısı yaşta ağaç sayısı
alanı(dekar)
TRA2
80
40
80
Üzüm
TRA
9065
6066
9065
TR
4.622.959
4.185.126
4.622.959
TRA2
Muz-İncirAvokadoTRA
2
29
3295
520
Kivi
TR
558.902
521.439
10.381.695
1.341.877
Diğer
50.451
55.559
597.179
177.431
Meyveler-Taş TRA2
Çekirdekliler
TRA
86.637
124.237
2.159.040
714.940
ve Yumuşak
Çekirdekliler TR
5.251.612
6.660.362
134.400.996
42.103.042
TRA2
795
197
2490
4645
Zeytin ve
TRA
7774
6287
182.140
74.316
Diğer Sert
Kabuklular
TR
19.016.323
2.971.354
519.348.902
65.814.763
TRA2
120
6
120
Baharat
TRA
120
6
120
Bitkileri
(İşlenmemiş) TR
664.828
206.870
664.828
TRA2
51.446
55.802
599.869
182.076
Toplam
TRA
103.598
136.625
2.353.660
789.776
TR
30.114.624
14.545.151
669.419.380
109.259.682
Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, Erişim Tarihi: 28.05.2012.
Aşağıdaki grafikte taş çekirdekli ve yumuşak çekirdekli meyvelerin TRA2 ve TRA düzeyinde
kıyaslamaları yapılmıştır. Buna göre Kuzeydoğu Anadolu Bölgesinde (TRA) toplam 2,4
milyon meyve veren ağaç üzerinden 136.626 ton taş ve yumuşak çekirdekli meyve üretimi
yapılmaktadır. TRA Bölgesinin % 25’ine denk gelen meyve veren yaştaki ağaç sayısı ile
121
TRA2 Bölgesi’ndeki üretim TRA Bölgesi’nin % 41’ini karşılamaktadır. Verimlilik açısından
TRA2 Bölgesi’ndeki değer % 9,3 olup TRA Bölgesi (% 5,8) ve Türkiye (% 2,1) değerinin
üzerindedir. TRA2 Bölgesi’nin verimliliğinin yüksek çıkması taş çekirdekli ve yumuşak
çekirdekli meyve grubundaki verimliliğinin yüksek olmasından kaynaklanmaktadır.
2.500.000
9,3
2.353.660
10
9
2.000.000
8
7
1.500.000
6
5,8
1.000.000
599.869
500.000
5
4
Üretim ( ton)
3
Meyve Veren Yaşta
Ağaç Sayısı
verim
2
55.802
136.625
0
1
0
TRA2
TRA
Grafik 40 Taş Çekirdekli Ve Yumuşak Çekirdekli Meyvelerin Düzey Bölgeleri Arasında
Kıyaslanması
Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, 2012, Erişim Tarihi: 28.05.2013
TRA2 Bölgesi’nin meyve üretiminde Iğdır ili ön plana çıkmaktadır. Taş ve yumuşak
çekirdekli meyve üretimi Iğdır’da 50.112 ton, Kars’ta 4.356 ton, Ardahan’da 712 ton ve
Ağrı’da 379 tondur. Sert kabuklularda ceviz üretiminin % 40,6’sı Iğdır, % 35’i Kars
(Kağızman) ve % 24,4’ü Ardahan (Posof) ilinde yapılmaktadır. 40 tonluk üzüm üretimi
Iğdır’dan karşılanmaktadır. İşlenmemiş baharat bitkilerinden kimyon ve rezene toplam 6 ton
olmak üzere Ağrı’dan (Tutak) karşılanmaktadır (Tablo 56).
TRA2 Bölgesi’nde taş ve yumuşak çekirdekli meyvelerden en çok elma (27.101 ton) ve
kayısı üretimi (21.522 ton) gerçekleştirilmekte ve üretimin önemli bir bölümü Iğdır’dan
sağlanmaktadır.
Tablo 56: Seçilmiş Bazı Meyvelerin Üretim Miktarları (ton), 2012
DÜZEY
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
TRA2
Taş ve Yumuşak Çekirdekliler
Şeftali Erik Kayısı Kiraz Vişne Armut
Elma
0
13
92
17
45
27
185
0 120
0
15
29
38
510
4899 207 17.755
543
663
320
25.725
0
0
3675
0
0
0
681
4899 340 21.522
575
718
385
27.101
Sert
Kabuklular
Ceviz
0
48
80
69
197
İşlenmemiş
Baharat Bitkileri
Kimyon Rezene
3
3
3
3
Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, Erişim Tarihi: 28.05.2012.
122
TRA2 Bölgesinde meyve üretimi alanında son yıllardaki geçici değişikliklerin etkilerini
minimize etmek ve genel görünümü görmek amacıyla değişkenlere ait son 7 yılın ortalaması
alınmış ve elde edilen değer üzerinden hesaplamalar yapılmıştır. Ortalama değer, faktör
ağırlığı ile çarpılarak endeks değerler elde edilmiştir. Bölgede en fazla taş-yumuşak çekirdekli
meyveler ile sert kabukluların üretimi yapılmaktadır. Meyvecilikte endeks hesabı yapılmış,
verimlilik değeri esas alınarak (ton/meyve veren ağaç sayısı) taş-yumuşak çekirdekli
meyvelerin üretim miktarları 2 ile sert kabukluların üretim miktarları 1 ile çarpılıp toplanarak
endeks değer elde edilmiştir. Minimum ve maksimum endeks değerlerden oluşan değişim
aralığı belirlenmiş, değişim aralığı alt ve üst limitleri belli olan sınıflara kategorize edilerek
ilçeler sınıflara ayrılmıştır. Buna göre en fazla meyve verimi alınan ilçe Tuzluca’dır. İkinci
sınıfta Karakoyunlu ve üçüncü sınıfta ise Digor yer almaktadır. Meyvecilik yapılmayan ilçeler
ise Diyadin, Ağrı Merkez, Eleşkirt, Selim, Kars Merkez, Göle, Arpaçay, Akyaka, Ardahan
Merkez, Hanak ve Damal’dır (Harita 7).
Harita 7 TRA2 Bölgesi’nde meyve üretimi yapılan yerleşimler
123
3.3.2.3. Sebze üretimi
Ülkemizde sebze üretimi 7,3 milyon dekarlık alanda yapılmaktadır. 2012 yılında 26,4 milyon
ton sebze üretimi yapılmış olup üretimin % 86’sı meyvesi için yetiştirilen sebzeler üzerinedir.
Tablo 57: TRA2, TRA Bölgesinde ve Türkiye’de Yetişen Sebze Grupları Ve Üretim Miktarı (ton),
2012
TRA2
TRA
TR
TRA2 / TRA
TRA2 / TR
Ekilen
alan
(Dekar)
Kök ve
Yumru
Sebzeler
Meyvesi
İçin
Yetiştirilen
Sebzeler
Diğer
Sebzeler
Toplam
Üretim
(ton)
Ekilen
alan
(Dekar)
Üretim
(ton)
Ekilen
alan
(Dekar)
Üretim
(ton)
Ekilen
alan
(Dekar)
Üretim
(ton)
Ekilen
alan
(Dekar)
Üretim
(ton)
901
957
3.491
4.705
1024.968
2.680.006
25,81
20,34
0,09
0,04
46.478
108.905
84.637
254.668
5.797.783
22.652.050
54,91
42,76
0,80
0,48
2.266
7.623
6.844
19.732
516.753
1.054.218
33,11
38,63
0,44
0,72
49.645 117.485 91.972 279.105 7.339.504 26.386.274
Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, Erişim Tarihi: 28.05.2012
53,98
42,09
0,68
0,45
TRA2 Bölgesi’nde 2012 yılında 117.485 ton sebze üretimi gerçekleşmiş olup toplam Türkiye
üretimin % 0,45’ine denk düşmektedir. TRA Bölgesi’ndeki toplam sebze üretimi 279.105 ton
olup meyvesi için yetiştirilen sebzelerin oranı % 91, diğer sebzelerin (lahana, marul vb.) oranı %
7,1 ve kök ve yumru sebzelerinin oranı % 1,6 şeklindedir. TRA Bölgesi, kök ve yumru sebze
ihtiyacının % 20sini, meyvesi yenen sebze ihtiyacının % 42,76sını ve diğer sebzelere yönelik
ihtiyacının % 38,63ünü kendi ürettiği ürünlerden karşılamaktadır. TRA2 Bölgesi’nin sebze
verimliliği incelendiğinde hektar alan üzerinden % 23,6 iken TRA Bölgesinin % 30,3 ve
Türkiye’nin % 35,9 olduğu görülmektedir. TRA2 Bölgesi sebze verimliliğinde kök ve yumru
sebzelerle meyvesi için yetiştirilen sebzelerin verimlilik değerleri bölge verimlilik değerini
düşürmektedir. Sebze grubunda 108.905 tonluk üretimle en çok meyvesi için yetiştirilen
sebzelerin (% 93) hasadı yapılmaktadır. Iğdır ili sebze üretimini en fazla meyvesi yenen sebzeler
(% 98) üzerine yaparken Ağrı ili en fazla üretimi meyvesi yenen (% 60,7) ve diğer sebzeler (%
35,4) üzerine yapmaktadır.
250.000
200.000
150.000
100.000
50.000
0
Ağrı
651
Iğdır
306
TRA2
957
TRA
4.705
Meyvesi İçin Yetiştrilen Sebzeler
10.371
98.482
108.905
254.668
Diğer sebzeler
6.045
1.578
7.623
19.732
Kök ve Yumru Sebzeler
Grafik 41 Sebzelerin Üretim Miktarları (ton)
Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, 2012, Erişim Tarihi: 28.05.2013
124
Iğdır ilinde domates, karpuz ve kavun üretimi, Ağrı ilinde ise lahana ve kavun üretimi ilk
sırada gelmektedir.
4.328 20.840 21.475
621
60 2.812 1020 38101 9756
9
Domates
436 1881
Havuç
-
Turp
-
Karpuz
1.275 813
Soğan (Taze)
1.200
4.875
Biber
360 18
1.091
Patlıcan
-
Kavun
Fasulye
Ispanak
-
Hıyar
Iğdır
6045
Kabak (Sakız)
Ağrı
Marul
Lahana
Tablo 58: Seçilmiş Bazı Sebzelerin Üretim Miktarları (ton), 2012
120 12
297
-
Harita 8 TRA2 Bölgesi’nde Sebze Üretiminde Öne çıkan İlçeler
Sebzecilikte,
verimlilik
değeri
esas
alınarak
(ton/ekilen
alan)
kök
yumru
sebze
üretim
miktarları 3 ile meyvesi
için yetiştirilen sebze
üretim miktarları 2 ile ve
diğer
sebze
üretim
miktarları 1 ile çarpılıp
toplanarak endeks hesabı
yapılmış, ilçeler sınıflara
ayrılmıştır. Buna göre en
fazla sebze verimi alınan
ilçe Iğdır Merkez’dir.
İkinci
sınıfta
Patnos,
Hamur, Ağrı Merkez ve
üçüncü sınıfta ise Eleşkirt
yer almaktadır. Önemli
düzeyde
sebzecilik
yapılmayan ilçeler ise
Diyadin,
Kağızman,
Sarıkamış, Digor, Kars
Merkez, Selim, Göle,
Susuz, Arpaçay, Akyaka,
Ardahan Merkez, Hanak,
Damal
ve
Çıldır’dır
(Harita 8).
125
3.3.2.4. Tarla Ürünleri üretimi
Ülkemizde yaklaşık 1,6 milyon hektarlık alanda tarla ürünleri hasadı yapılmaktadır. Toplam
üretim miktarı 92,1 milyon tondur. Üretimin % 37,3’ünü saman ve ot, % 36,2’ini tahıllar, %
16,3’ünü şeker imalatında kullanılan bitkiler, % 6,53’ünü patates-kuru baklagiller ve
tohumlar, % 3,4’ünü yağlı tohumlar oluşturmaktadır.
TRA Bölgesindeki üretimin % 71’i saman ve ot, % 18’i tahıl üzerinedir. TRA2 Bölgesi’nde
ise tarla ürünleri üretiminin % 74’ü saman ve ot, % 21’i tahıl üzerine yapılmaktadır. TRA2
Bölgesi’ndeki parfümeri-eczacılık vb. bitkiler ile şekerpancarı ve yem bitkileri tohumları
üretimi TRA Bölgesi üretiminin % 88’ini, saman ve ot üretimi TRA Bölgesi üretiminin %
48’ini, tahıl üretimi ise TRA Bölgesi üretiminin % 53’ünü karşılamaktadır. Patates-kuru
baklagiller-kök ve yumru grubu üretiminin TRA Bölgesi toplam üretimi içindeki payı %
10,4’tür.
Bölge illeri incelendiğinde tarla ürünleri üretiminde Ağrı ili saman ve ot, şeker imalatında
kullanılan bitkiler ve tahıllarda ön plana çıkarken Kars ili patates-kuru baklagiller-yenilebilir
kök ve yumrular ile parfümeri-eczacılık vb. bitkiler-şekerpancarı ve yem bitkileri
tohumlarında öne çıkmaktadır. Bölgede yağlı tohumlar üretimi sadece Ağrı ilinde
yapılmaktadır. Saman ve ot üretimi Iğdır ve Kars illeri (sırasıyla 585.101 ton ve 412.023 ton),
tahıl üretiminde ise Kars ili (187.102 ton) de ön plandadır (Tablo 59).
Bölgenin tarla ürünleri üretimindeki verimlilik oranı % 4,30 ile TRA (% 5,41) ve TR (% 5,83)
değerlerinin altında kalmaktadır. Tarla ürünleri grubu içerisinde sadece patates-kuru
baklagiller-yenilebilir kök ve yumrular grubu TRA ve TR değerinin üzerindedir (sırasıyla
4,30, 5,41, 5,83).
126
Tablo 59: TRA2, TRA Bölgesi ve Türkiye’de Hasat Edilen Tarla Bitkileri Üretim Miktarı ve Alanı, 2012
AĞRI
ARDAHAN
IĞDIR
KARS
TRA2
Hasat
Edilen
Alan
(dekar)
ParfümeriEczacılık vb.
BitkilerŞekerpancarı
ve Yem
Bitkileri
tohumları
Patates-Kuru
BaklagillerYenilebilir
Kök ve
Yumrular
Saman ve Ot
Şeker
İmalatında
Kullanılan
Bitkiler
Tahıllar
Yağlı
Tohumlar
Toplam
Hasat
Edilen
Alan
(dekar)
Üretim
(ton)
Hasat
Edilen Üretim
Alan
(ton)
(dekar)
Üretim
(ton)
Hasat
Edilen
Alan
(dekar)
Hasat
Edilen
Alan
(dekar)
Üretim
(ton)
TÜRKİYE
TRA
Üretim
(ton)
Hasat
Edilen
Alan
(dekar)
Üretim
(ton)
Hasat Edilen Üretim
Alan (dekar) (ton)
-
-
-
-
72
4
186.634
18.410
186.706
18.414
208.935
20.964
1207.168
123.970
8645
2552
454
561
2066
2376
3551
6405
11.894
11.894
150.542
114.603
9.333.357
6.013.514
915.152
815.258
460.668
88.109 213.925 585.101
979.492
412.023
2.569.237
1.900.491
4064.381 3.972.325
19.262.578
34.416.503
16.600
58.709
-
1.507.010
238.392
198.420
3761
668
-
-
2451168
115579
659542
118.857
-
4283
13.997
10.300
28.696
31.183
101.402
132.822
455.975
2.809.800
15.000.000
30.187 277.920
86.116
1.185.475
187.102
3.168.825
541.797
5757111 1.030.529
112.840.739
33.377.430
-
-
-
-
3.111
668
5376
12.495.222
3.138.361
498266
687594
2365452
652636
5970956
2.564.869
10.344.889 5.599.772
157.948.864
92.069.778
31098
127
TRA2 Bölgesi’ndeki saman ve ot üretimi TRA Bölgesi’nin % 47,84’üne denk gelmektedir.
Ağrı ilinin üretimi TRA Bölgesi’nin % 20,52’sini, Iğdır % 15’ini, Kars ise % 10,37’sini
karşılamaktadır (Grafik 42).
1.900.491
2.000.000
60
1.800.000
50
1.600.000
47,84
1.400.000
40
1.200.000
1.000.000
30
815.258
585.101
800.000
20,52
600.000
400.000
88.109
200.000
10
14,73
10,37
2,22
0
Ağrı
20
412.023
Ardahan
0
Iğdır
Üretim (ton)
Kars
TRA2
Düzey/TRA oranı
Grafik 42 Saman-Ot Üretimi (ton)
Kaynak: TÜİK, Bitkisel üretim İstatistikleri, 2012 Erişim tarihi. 28.05.2013
Bölgede gerçekleştirilen tahıl üretimi, Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki (TRA) toplam
tahıl üretiminin % 53’ünü karşılamaktadır.
TRA2 Bölgesinde en fazla tahıl üretimi Ağrı ilinde gerçekleşmekte olup Kars ili ikinci sırada
yer almaktadır. Ağrı ve Kars illerinin tahıl üretiminde TRA Bölgesi içerisindeki payı sırasıyla
% 23 ve % 18’dir (Grafik 43).
600.000
541.797
52,57
500.000
50
400.000
300.000
60
40
30
238.392
187.102
23,13
200.000
20
18,16
86.116
100.000
10
30.187
8,36
2,93
0
Ağrı
Ardahan
Üretim (ton)
0
Iğdır
Kars
Düzey/TRA oranı
Grafik 43 Tahıl Üretimi (ton)
TRA2
Bölgenin en önemli tarla ürünü olan tahıl ve saman-ot üretiminin verimliliği Türkiye, TRA ve
TRA2 Bölgeleri açısından incelendiğinde sırasıyla tahıl için % 30, %18 ve %17.1, saman – ot
için ise %179, %98 ve 73,97 olup TRA2 Bölgesi verimliliğinin TRA ve Türkiye
ortalamalarının altında olduğu görülmektedir.
İl bazında değerlendirildiğinde Iğdır ilinin tahıl (% 30,99) ve saman-ot (% 273,51)
verimliliği Türkiye ortalamasının çok üzerindedir.
300
273,51
250
200
178,67
150
100
97,7
89,08
73,97
42,06
50
0
19,13
15,82
Ağrı
30,99
29,58
15,78
15,21
Ardahan
17,9
17,1
Iğdır
Kars
Saman-Ot Verimliliği
TRA2
TRA
Türkiye
Tahıl Verimliliği
Grafik 44 Saman-Ot ve Tahıl Üretim Verimliliği (%)
Niteliklerine Göre Örtü Altı Üretim; sera ve alçak plastik tüneller1 altındaki üretimi
kapsamaktadır. TRA2 Bölgesi’nde seracılık faaliyetleri sadece 4 dekar plastik sera ve 1 dekar
yüksek tünel şeklinde Iğdır ilinde bulunmakta olup toplam örtü altı üretim miktarı 57 tondur
(TÜİK, 2012).
TRA2 Bölgesi’nde Iğdır ve Ağrı-Diyadin ilçesinde 30 dönümlük sera yatırımı için alternatif
enerji kaynaklarının ilde mevcut olması ve istihdam yaratma etkisi önemli avantaj olarak
görülmektedir. Ağrı ilinin coğrafi konumu ve iklimin getirdiği lojistik dezavantajlar, nitelikli
beşeri sermayenin eksikliği, muhtemel paydaşların kurumsal kapasite yetersizliği sıkıntı
oluşturmaktadır. Iğdır için ise aynı büyüklükteki (30 dönüm) sera yatırımı için alternatif enerji
1
Alçak plastik tüneller; bitki sıraları üzerine yaklaşık 60 cm yarıçaplı ve yarım daire kesitli yerleştirilmiş iskeletlerin üzerinin
yumuşak plastik örtülerle örtülmesi sonucu elde edilen yapılardır. Alçak plastik tünel altında yapılan bitkisel üretimde
erkencilik amaçlanır. Seralar ise; iklim koşullarının açıkta bitki yetiştirmeye elverişli olmadığı dönemlerde, kültür bitkilerinin
ekonomik olarak yetiştirilmesini olanaklı kılan, bitkisel üretim için gerekli olan gelişim etmenlerini sağlayabilen, içinde
hareket edilebilir yapılardır (http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/0192e936ba11d0a_ek.pdf?tipi, erişim tarihi: 12.03.2013)
129
kaynaklarının mevcut olmaması ve sera ısıtma maliyetlerinin yüksekliği, beşeri sermaye ve
insan kaynakları sıkıntısı öne çıkan dezavantajlardır. Ancak, Iğdır ilinin coğrafi konumu,
iklim özelliklerinin uygunluğu ve bölge içi pazardaki arz açığı söz konusu yatırımı avantajlı
hale getirmektedir.
Harita 9 TRA2 Bölgesi’nde Tarla Ürünleri Üretiminde Öne Çıkan İlçeler
130
Tarla ürünlerinde, ürün gruplarının ekonomik değerleri dikkate alınarak verimlilik değeri
(ton/ekilen alan) tahıllar için 5, saman ve ot grubu için 4, patates-kuru baklagil grubu için 3,
şeker bitkileri için 2 ve yağlı tohumlar için 1 ile çarpılıp toplanarak endeks hesabı yapılmış,
ilçeler sınıflara ayrılmıştır. Buna göre en fazla tarla ürünü verimi alınan ilçeler Iğdır Merkez
ve Karakoyunlu’dur. İkinci sınıfta Patnos, Aralık, Ağrı Merkez, Eleşkirt, Tuzluca, Akyaka,
Arpaçay ve üçüncü sınıfta ise Kars Merkez yer almaktadır (Harita 09).
3.3.2.5. Endemik Bitki Varlığı
Dünyada ticareti yapılan tıbbi ve kokulu bitkilerin % 50’si gıda, % 25’i kozmetik ve % 25’i
de ilaç sanayinde kullanılmaktadır. Dünya bitkisel drog ticaretinin 10-13 milyar dolar
seviyelerinde gerçekleşmekte olduğu tahmin edilmekle birlikte ülkemiz zengin florasına
rağmen bu pazardan yaklaşık 50-60 milyon dolarlık bir pay almaktadır (Bahtiyarca, 2006).
Son yıllarda gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de tıbbi ve aromatik bitkilere dayalı
sanayi sektöründe yaşanan gelişmeler dikkat çekmektedir. Fitoterapi, aromaterapi, parfümeri,
kozmetik, bitkisel çaylar, sağlık yaşam kürleri, etken maddeler ve diğer bitkisel droglara
dayalı çeşitli ölçekte işletmeler oluşmaktadır. Bu sayede tıbbi ve aromatik bitkilerin katma
değeri de artmaktadır.
Türkiye, olağanüstü zengin doğal bitki türleriyle ılıman kuşaktaki en zengin floraya sahip
ülkedir. 10.000 civarında çiçekli bitki ve eğrelti türüne sahip olup bu sayının alt tür
varyeteleriyle 11.000’i bulduğu belirtilmektedir. Bu varlıkların yaklaşık üçte biri, ülkemizin
endemik türleridir. Bununla birlikte Türkiye bitki varlığına her yıl yaklaşık 60 yeni tür ilave
edilmektedir. Türkiye Bitkileri Veri Servisi’ne (TÜBİVES) göre TRA2 Bölgesi’nde bulunan
toplam bitki türü sayısı ve endemik tür sayılarının dağılımı Grafik 45’te verilmiştir. Genel
olarak Ardahan ve Ağrı Dağı Milli Parkı ve çevresinin zenginliği ile Ağrı illeri TRA2
Bölgesi’nde bitki ve endemik tür sayısı açısından en zengin ilerimizdir.
923
1000
742
800
600
84
400
74
406
12
200
286
17
0
Ağrı
Bitki Türü Sayısı
Ardahan
Iğdır
Endemik Tür Sayısı
Kars
Grafik 45 TRA2 Bölgesi’nin Bitki Türü ve Endemik Bitki Türü Varlığı
131
3.3.2.6. Tarım Havzaları
Havzalar, ekolojik olarak benzer özellikleri olan, ülkenin idari yapılanmasına uygun,
yönetilebilir büyüklükte ve tarım ürünlerinin en uygun şekilde yetiştirilmesi dikkate alınarak
oluşturulmuştur. Havzaların adlandırılmasında genellikle coğrafya ve bölgenin özellikleri esas
alınmıştır. Tarım havzalarının oluşturulması ile sağlıklı tarım envanterinin hazırlanması,
üretim planlamasına imkân sağlanması, hangi ürünün nerede ne kadar üretilebileceğinin
belirlenmesi, geleceğe ait talep projeksiyonların yapılması, arz açığı olan ürünlerde üretim
artışının sağlanması, desteklerin rasyonel, yönlendirici ve etkin bir şekilde kullanılması, doğal
kaynakların korunması ve sürdürülebilir kullanımının sağlanması amaçlanmıştır (Taryad,
www.tarim.gov.tr)
Bu doğrultuda TRA2 Bölgesi, Çoruh Havzası, Karasu-Aras Havzası, Büyük Ağrı Havzası,
Van Gölü Havzası sınırları içerisinde yer almaktadır (Harita 10). TRA2 Bölgesi sınırları
kapsamında Çoruh Havzasında buğday, arpa, çavdar, mısır, aspir, çay, yulaf, kuru fasulye,
mercimek, çeltik, nohut ve tritikale; Karasu-Aras Havzası’nda arpa, buğday, çavdar, yulaf,
mısır, ayçiçeği, kuru fasulye, mercimek, nohut ve tritikale; Büyük Ağrı Havzası’nda arpa,
buğday, mısır, kanola, ayçiçeği, çavdar ve çeltik; Van Gölü Havzasında buğday, arpa,
ayçiçeği, mısır, nohut, aspir, kuru fasulye ve çavdar desteklenmekte olup;
 Çoruh Havzası için desteklenen ürünler arasından buğday, arpa, çavdar, mısır, yulaf,
tritikale;
 Karasu-Aras Havzası için desteklenen ürünler arasından arpa, buğday, çavdar, yulaf,
ayçiçeği, kuru fasulye, nohut;
 Büyük Ağrı Havzası için desteklenen ürünler arasından arpa, buğday ve mısır;
 Van Gölü Havzası için desteklenen ürünler arasından ise buğday, arpa, ayçiçeği, mısır,
nohut, kuru fasulye, çavdar bölgemizde yetiştirilmektedir.
Harita 10 Türkiye Tarım Havzaları Haritası
Kaynak: Taryad, www.tarim.gov.tr, Erişim tarihi: 19.11.2012
132
3.3.3. Hayvansal Üretim
3.3.3.1. Büyükbaş Hayvancılık
Türkiye’nin büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde yıllar itibariyle hayvan varlığında
dalgalanmaların olduğu gözlenmektedir. Son on yıldaki en düşük değer 2002 yılında
gözlenirken 2012 yılında en yüksek değerine ulaşmıştır. Hayvancılık, TRA2 Bölgesi’nde
önemli geçim kaynağıdır. Hayvancılıktan elde edilen et ve süt üretimi ile çoğunlukla aileler
hane içi tüketimini karşılamaktadır.
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Tablo 60: Yıllar İtibariyle Büyükbaş Hayvan Varlığı 2000-2011 (Sabit Endeks 2000 = 100)
TRA2
TRA2/
TÜRKİYE
AĞRI
ARDAHAN IĞDIR KARS
TRA2
TÜRKİYE
ENDEKS TR
ENDEKS
296.908
257.170
48.700 269.560
871.040
100
8,0 10.907.000
100
292.548
267.010
48.750 292.470
908.460
104
8,5 10.686.000
98
9.924.575
350.800
249.284
54.700 247.959
891.964
102
9,0
91
9.901.458
371.517
254.856
54.600 258.511
921.094
106
9,3
91
338.378
252.618
54.950 303.470
947.273
109
9,3 10.173.246
93
309.750
256.166
55.510 333.689
967.245
111
9,1 10.631.405
98
288.328
260.052
57.500 353.277
984.557
113
9,0 10.971.880
101
275.171
245.176
59.200 365.387
965.609
111
8,7 11.121.458
102
358.480
231.003
55.650 346.408
915.781
105
8,4 10.946.239
100
224.973
214.919
58.500 402.967
945.011
108
8,7 10.811.165
99
229.489
261.457
65.553 396.620
972.408
112
8,5 11.454.526
105
280.429
257.515
97.750 432.499 1.068.193
123
8,6 12.483.969
115
321.032
315.238 124.032 488.452 1.248.554
143
8,9 14.022.347
129
Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012.
TRA2 Bölgesi’nde büyükbaş hayvan varlığı genel itibariyle artış eğiliminde olup (2008 yılı
hariç) bölge 2012 yılı verilerine göre Türkiye toplam büyükbaş hayvan varlığında % 8,9’luk
pay almaktadır. Bölgedeki büyükbaş hayvan varlığı genel itibariyle Türkiye’deki artış ve
azalışlarla paralellik göstermekte olup son yıllar ortalamasında artış göstermektedir (Grafik
46). Bölge illeri arasında en fazla Kars’ta büyükbaş hayvan varlığı görülmekte olup son
yıllarda Ağrı ve Ardahan aynı seviyelere gelmiştir. Iğdır’da büyükbaş hayvan yetiştiriciliği
diğer illerimiz kadar yoğun olarak yapılmamaktadır. 2012 yılında Kars’taki büyükbaş hayvan
varlığı % 39,1’lik oranla ilk sırada gelmekte olup Kars’ı sırasıyla Ağrı (% 25,7), Ardahan (%
25,2) ve Iğdır (% 9,9) takip etmektedir.
133
TÜRKİYE
TRA2
13.000.000
1.100.000
12.000.000
1.050.000
1.000.000
11.000.000
950.000
10.000.000
900.000
9.000.000
850.000
8.000.000
800.000
7.000.000
750.000
6.000.000
700.000
Grafik 46 Büyükbaş Hayvan sayısındaki değişim
Doğu Anadolu Bölgesi içerisindeki Düzey-2 Bölgeleri’ndeki büyükbaş hayvan varlığı
değişimi karşılaştırdığında TRA2 Bölgesi büyükbaş hayvan varlığı bakımından ilk sırada yer
almaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi’nde temel geçim kaynağının tarım ve hayvancılığa dayalı
olmasına rağmen Türkiye hayvan varlığına oranının % 22’lerde seyretmesi, tüm bölgede
hayvancılığın ekonomik bir sektör haline getirilemediğine ve sadece geçim kaynağı olarak
yapıldığına işaret etmektedir.
Tablo 61: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Büyükbaş Hayvan Varlığı Değişimi, 1995 - 2011
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
DAB
TÜRKİYE
TOPLA
TOPLA
TOPLA
TOPLAM (%)
(%)
(%)
(%) TOPLAM (%) TOPLAM
M
M
M
1995
795.830 32
816.650
33
380.220
15
493.580
20
2.486.280 21
12.044.000
2000
715.460 29
871.040
35
353.430
14
549.680
22
2.489.610 23
10.907.000
2005
681.532 25
967.245
35
540.935
20
540.935
20
2.730.647 26
10.631.405
2010
681.498 28
973.962
40
305.515
13
477.619
20
2.438.594 21
11.454.526
2011
738.636 26 1.248.554
43
359.034
12
544.213
19
2890437 23
12.483.969
*Doğu Anadolu Bölgesi’ (DAB) değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur.
134
TRA BÖLGESİ İÇİNDE ORANLARI
HAYVAN SAYISI
1.200.000
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1.000.000
800.000
600.000
400.000
200.000
0
1995
1995
TRA1
2000
TRA2
2005
2010
TRB1
2011
2000
TRA1
2005
TRA2
2010
2011
TRB1
TRB2
TRB2
Grafik 47 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyük baş hayvan sayısının ve oranlarının NUTS II Bölgelerine göre
değişimleri
TRA2 Bölgesi’nde büyükbaş hayvancılıkta yerli sığır ırkı ve melez ırk hâkimdir. Süt verimi
yüksek olan kültür ırkları ise toplam büyükbaş hayvan varlığının % 7,8’ini oluşturmaktadır.
Bölgenin kültür ırkı sağılan hayvan varlığına bakıldığında ise toplam kültür ırkı varlığının %
41,3’ünü oluşturduğu görülmektedir. Manda varlığı ise toplam büyükbaş hayvan varlığının %
0,14’ünü oluşturmakta olup en fazla Iğdır’da yer almaktadır.
Tablo 62: Büyükbaş Hayvan Irklarının Dağılımı, 2012
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Sağılan
Sağılan
Sağılan
hayvan
hayvan
hayvan
Toplam
Toplam
Toplam
sayısı
sayısı
sayısı
(baş)
(baş)
(baş)
Sığır
15.424
5.072 10.708
4.270 22.590
9.416
(Kültür)
Sığır
118.074 44.028 255.796 106.841 62.613 22.266
(Melez)
Sığır
187.062 63.560 48.713 16.274 37.556 19.225
(Yerli)
472
177
21
9
1.273
407
Manda
Toplam
321.032 112.837 315.238 127.394 124.032 51.314
Kars
TRA2
Sağılan
Sağılan
hayvan
hayvan
Toplam
Toplam
sayısı
sayısı
(baş)
(baş)
49.267
21.699
97.989
40.457
208.593
94.569
645.076 267.704
230.373 106.042
503.704 205.101
19
4
1.785
597
488.252 222314 1.248.554 513.859
Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013
TRA2 Bölgesi’nde 2012 yılı itibariyle toplam 1.248.554 adet büyükbaş hayvan olup
bölgede süt verimi yüksek olan kültür ırkı sığır varlığının toplam sağılan sığır türleri
içerisindeki oranı % 8.6’dır. En az sayıda büyükbaş Iğdır’da olmasına rağmen sağılan
kültür ırkı hayvan sayısının sağılan toplam sığır sayısına oranı %18,3 ile bölge illeri
içerisinde en yüksek oranı oluşturmaktadır (Grafik 48).
135
1.400.000
18,3%
1.200.000
1.000.000
800.000
9,8%
600.000
400.000
8,6%
4,5%
200.000
3,4%
0
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
20%
18%
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
TRA2
toplam hayvan sayısı
Sağılan Kültür Irkı Hayvan sayısının Sağılan Toplam Hayvan sayısına oranı
Grafik 48 TRA2 illerinde büyükbaş hayvan sayıları ve Kültür Irkı Hayvanların Oranları
Ağrı ilinde son 10 yıl içerisinde yerli ırk varlığı % 18 oranında azalırken sığır melezinin % 166
oranında artış gösterdiği gözlenmektedir. Ardahan ilinde yerli sığır varlığı % 67,5 oranında
azalırken sığır melezi % 155 oranında, kültür ırkında da % 75 oranında artış yaşanmıştır. Iğdır
ve Kars illerinde ise tüm sığır ırklarında artış gözlenmiştir.
Tablo 63: 2000-2012 Yılları Arasında Sığır Irkları Değişimi
AĞRI
ARDAHAN
IĞDIR
2000
2012
2000
2012 2000
2012
Sığır (Kültür)
16.010 15.424
6.110
10.708
4.160 22.590
Sığır(Melez)
44.360 118.074 100.400 255.797 23.660 62.613
Sığır(Yerli)
227.130 187.062 150.080
48.713 25.780 37.556
KARS
2000
2012
13.430 49.267
75.120 208.593
180.740 230.373
Aşağıdaki tablolarda ilçelerin büyükbaş hayvan varlığı dağılımı ve hayvan varlıkları yer
almakta olup Ağrı ilinde büyükbaş hayvan varlığı en fazla Merkez ilçede bulunmakta olup
Doğubayazıt, Tutak ve Hamur ilçeleri takip etmektedir.
Tablo 64: Ağrı İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012
Merkez Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos
Taşlıçay Tutak
Toplam
Sığır (Kültür)
1.375
1.595
1.889
268
2.380
400
697
15.424
6.820
Sığır (Melez)
5.175
21.900
25.821
6.805
18.700
3.960 14.900 118.074
20.813
Sığır (Yerli)
10.312
32.850
14.210 18.825
12.690
16.240 19.661 187.062
62.274
Manda
292
10
21
15
8
92
34
472
90.199
16.872
56.366
41.935 25.906
33.862
20.600 35.292 321.032
Toplam
Ardahan’da en fazla büyükbaş hayvan varlığı Hanak’ta yer almakta, sırasıyla Göle ve Merkez
ilçeleri takip etmektedir. Hanak’taki büyükbaş hayvan varlığının % 99’u yerli ırk olup Göle ve
Merkez ilçede bu oran sırasıyla % 66 ve % 58’dir. Kültür ırkı en fazla Merkez ilçede
bulunmaktadır.
136
Tablo 65: Ardahan İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012
Merkez
Çıldır
Damal
Göle
Hanak
Posof
Sığır (Kültür)
90
3.970
173
4.530
Sığır (Melez)
16.910 64.750 14.124
97.044
43.951
Sığır(Yerli)
6.254
2.650
3.365
7830 27.966
Manda
18
3
Toplam
107.828
46.601
20.365 76.568 42.266
Ardahan Toplam
1.945
19.017
648
21.610
6.178
114.801
39.809
21
315.238
Iğdır ilinin toplam büyükbaş hayvan varlığı 61,149 olup en fazla büyükbaş hayvan Tuzluca
mevcuttur. Ancak ilde kültür ırkı büyükbaş hayvanın oranı % 37 olup en fazla kültür ırkı
büyükbaş hayvan Merkez ilçede bulunmaktadır. Tuzluca’da hayvan varlığında % 91oranında
yerli ırk bulunmaktadır.
Tablo 66: Iğdır İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012
Merkez Aralık Karakoyunlu
Sığır (Kültür)
15.786
704
3.500
Sığır (Melez)
23.303 15.000
15.850
Sığır (Yerli)
9.649
92
1.995
Manda
512
443
318
Toplam
49.250 16.239
21.663
Tuzluca
2.600
8.460
25.820
36.880
Toplam
22.590
62.613
37.556
1.273
124.032
Kars ilinde en fazla büyükbaş hayvan Sarıkamış’ta yer alırken Selim, Merkez ve Arpaçay
ilçeleri takip etmektedir. Sarıkamış’taki hayvan varlığının % 86’sını yerli ırk oluştururken
kültür ırkı hayvan en fazla Merkez ilçede bulunmaktadır. Merkez ilçedeki kültür ırkı hayvan
varlığı ilçedeki toplam büyükbaş hayvan varlığının % 37’sini oluşturmaktadır.
Tablo 67: Kars İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı
Merkez Akyaka Arpaçay Digor
Kağızman Sarıkamış Selim
Susuz
Toplam
Sığır (Kültür)
2.091
8.635
1.060
201
9.570 11.344
166
49.267
16.200
Sığır (Melez)
17.350
26.210
9.948
8.960
10.866 45.020
9.242 208.593
80.997
Sığır (Yerli)
27.414
20.950
21.201
22.130 22.095
59.250 36.303 21.030 230.373
Manda
2
10
7
19
Toplam
124.613
40.401
56.975 33.103
30.362
79.686 92.674 30.438 488.252
Verimlilik kıstası baz alınarak süt ve et üretimi açısından en verimli tür olan kültür ırkı
hayvan sayıları 3, melez ırkı hayvan sayıları 2 ve yerli ırkı hayvan sayısı 1 ile çarpılarak elde
edilen endeks değerler, değişim aralığındaki sınıflara göre gruplandırılmış ve bölgede
büyükbaş hayvancılıkta öne çıkan ilçeler belirlenmiştir. Bu çerçevede, Ardahan Merkez ilçe
ön plana çıkan ilçe olmaktadır. İkinci sınıfta Kars Merkez yer alırken Göle, Ağrı Merkez,
Selim ilçeleri üçüncü grupta yer almaktadır (Harita 11)
137
Harita 11 TRA2 Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde Öne Çıkan İlçeler
138
3.3.3.2. Küçükbaş Hayvancılık
Ülkedeki küçükbaş hayvan varlığı 2001, 2008 ve 2009 yıllarında belirgin düşüş yaşamış olup
genelde aynı seviyelerde kalmıştır. Bununla birlikte 2000 yılındaki toplam varlığa son on bir
yılda hiç ulaşılamamıştır. Bölgedeki küçükbaş hayvan varlığı ise 2009 yılında Türkiye’de
yaşanan düşüşe paralel belirgin bir düşüş yaşamıştır. 2010 yılında ülkedeki toplam küçükbaş
hayvan varlığı 2008 yılı rakamlarına ulaşmış olmasına rağmen bölgemizdeki artış oranı daha
az olmuştur.
TRA2 Bölgesinde son 10 yıllık süreç içerisinde, küçükbaş hayvan sayısında büyük bir
düşüş yaşanmıştır. 2012 yılı itibariyle bölgedeki küçükbaş hayvan varlığı 2.309.088 olup
Türkiye toplamında % 6,45’lik pay almaktadır.
Tablo 68: Küçükbaş Hayvan Varlığının Yıllar İtibariyle Değişimi
AĞRI
ARDAHAN
IĞDIR
KARS
TRA2
2000
1.845.890
75.630
345.000
592.710
2.859.230
2001
1.750.000
76.660
310.000
423.000
2.559.660
2002
1.663.400
37.503
335.000
326.553
2.362.456
1.688.608
36.895
375.000
425.000
2.525.503
1.571.971
45.530
365.000
423.000
2.405.501
1.352.664
45.805
380.000
288.000
2.066.469
410.000
252.500
1.998.367
2003
2004
2005
1.264.540
71.327
2007
1.170.510
54.331
480.000
252.000
1.956.841
2008
1.090.270
48.964
450.000
252.000
1.841.234
2009
973.948
32.321
460.000
252.000
1.718.269
2010
1.160.488
31.341
440.000
178.565
1.810.394
2011
1.099.938
26.123
511.000
240.757
1.877.818
2006
2012
1.307.422
42.573 595.881 363.212 2.309.088
TRA2/
TR
TRA2
TR
TÜRKİYE
ENDEKS
ENDEKS
100
35.693.000
100
8,01
90
33.994.000
95
7,53
83
31.953.800
90
7,39
88
32.203.214
90
7,84
84
31.811.092
89
7,56
72
31.821.789
89
6,49
70
32.260.206
90
6,19
68
31.748.651
89
6,16
64
29.568.152
83
6,23
60
26.877.793
75
6,39
63
29.382.924
82
6,16
66
32.309.518
91
5,81
6,45
80,8 35.782.519
100
Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlük
verileri
TRA2 Bölgesi illeri arasında en fazla küçükbaş hayvan Ağrı ilinde (% 57) bulunmaktadır.
İkinci sırada % 25,8’lik oranla Iğdır yer almaktadır. Bölge içerisinde Kars % 15,7, Ardahan ise
% 1,84’lük paya sahiptir. Bölgedeki küçükbaş hayvan varlığı on yıl öncesinde daha yüksek
seviyelerde iken zaman içerisinde % 19 oranında düşüş göstermiştir. Bu azalmada ağırlıklı
olarak Ağrı ilinin hayvan varlığı düşüşü etkili olmuştur. Ardahan ve Kars illerinde de düşüş
yaşanırken Iğdır ilinde artış gözlenmektedir.
139
TÜRKİYE
37.000.000
TRA2
3.100.000
35.000.000
2.900.000
2.700.000
33.000.000
2.500.000
31.000.000
2.300.000
2.100.000
29.000.000
1.900.000
27.000.000
1.700.000
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
1.500.000
25.000.000
Grafik 49 Küçükbaş Hayvan sayısındaki değişim
Doğu Anadolu Bölgesi içerisinde Düzey-2 Bölgeleri arasında TRB2 Bölgesinin küçükbaş
hayvancılıkta önemli bir paya sahip olduğu görülmektedir. İkinci sırada ise TRA2 Bölgesi
gelmektedir.
Tablo 69: Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Varlığı Değişimi, 1995 2012
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
TRA1/
TRA2
TRB1
TRB2
Toplam TRA
Toplam /TRA Toplam /TRA Toplam /TRA
(%)
(%)
(%)
(%)
2.378.750
20
2.919.470
25
1.548.700
13
4.765.740
41
1995
13 2.973.080
26 1.670.220
14 5.403.180
47
2000 1.503.890
12 2.602.388
24 1.610.264
15 5.443.785
50
2004 1.256.397
698.267
9 1.772.484
23 1.107.229
14 4.229.474
54
2009
790.954
9 1.900.546
22 1.284.255
15 4.553.446
53
2010
876.664
10 1.970.305
22 1.539.168
17 4.682.996
52
2011
912.098
9 2.309.088
24 1.711.252
18 4.739.635
49
2012
DAB
TÜRKİYE
TRA/
Toplam TR
TOPLAM
(%)
11.612.660
27 42.902.336
11.550.370
32 35.693.000
10.912.834
34 31.811.092
7.807.454
29 26.877.793
8.529.201
29 29.382.924
9.069.133
28 32.309.518
9.672.073
27 35.782.519
*Doğu Anadolu Bölgesi’ değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur.
Bölgedeki küçükbaş hayvan varlığına bakıldığında % 92 oranında koyun mevcuttur.
Bölgedeki sağılan koyun varlığı, toplam koyun sayısının % 53’ünü oluşturmaktadır. Kars
ilindeki sağılan küçükbaş hayvan varlığı ildeki toplam varlığın % 35,8’ini, Iğdır ilindeki
sağılan küçükbaş hayvan varlığı ildeki toplam varlığın % 49,4’ünü oluştururken, Ağrı ilinde
bu oran % 60’dır. Bu durum, Ağrı ilinde büyükbaş yerine küçükbaş hayvancılığın daha yaygın
olduğunu göstermektedir.
140
Tablo 70: Küçükbaş Hayvan Irklarının Dağılımı, 2012
Koyun
Keçi
Sağılan
Sağılan
hayvan Toplam hayvan Toplam
sayısı
sayısı
712.597 1.185.709
48.177 121.713
Ağrı
17.199
39.925
980
2.648
Ardahan
276.879 560.540
17.051
35.341
Iğdır
121.530 338.959
7.732
24.253
Kars
TRA2
1.128.205 2.125.133
73.940 183.955
Küçükbaş Toplam
Sağılan
hayvan Toplam
sayısı
760.774 1.307.422
18.179
42.573
293.930 595.881
129.260 363.212
1.202.143 2.309.088
Kaynak: TÜİK, (Hayvancılık İstatistikleri, 2012) Erişim Tarihi 11.11.2013
Ağrı ilinde en fazla küçükbaş hayvan Doğubayazıt’ta (% 41,8) bulunmakta olup Doğubayazıt
ilçesini sırasıyla Patnos ve Diyadin ilçeleri takip etmektedir. İldeki toplam küçükbaş hayvan
varlığının % 91’ini koyun oluşturmaktadır. Keçi varlığında da ilk sırada Doğubayazıt ilçesi
ardından Patnos ilçesi gelmektedir (Tablo 71).
Tablo 71: Ağrı İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012
Merkez
Diyadin D.bayazıt Eleşkirt Hamur Patnos
Taşlıçay Tutak
Toplam
Koyun
96.275 195.500
69.000 34.600 1.185.709
502.000 62.068 47.766 178.500
(Yerli)
Keçi
4.225
9.450
45.600
4.088
7.500
41.500
4.000
5.350
121.713
(Kıl)
Toplam
100.500 204.950
547.600 66.156 55.266 220.000
73.000 39.950 1.307.422
Küçükbaş hayvancılığın çok az yapıldığı Ardahan’da küçükbaş hayvan varlığı en fazla Çıldır
ve Merkez ilçede bulunmaktadır. Küçükbaş hayvan varlığının % 94,2’sini koyun
oluşturmaktadır.
Tablo 72: Ardahan İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012
Merkez
Çıldır
Damal Göle
Hanak
Posof Toplam
Koyun (Yerli)
10.325 23.545
- 1.570
3.100 1.285 39.825
976
500
832
130
25
Keçi (Kıl)
2.463
185
100
Koyun (Merinos)
285
11.301 24.045
- 2.587
3.230 1.410 42.573
Toplam
Iğdır’da en fazla küçükbaş hayvan Merkez ilçede yer alırken Aralık ve Tuzluca ilçelerinde de
önemli sayıda küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Bölgede Doğubayazıt’tan sonra en fazla Iğdır
Merkez’de küçükbaş hayvan varlığının mevcut olduğu gözlenmektedir.
Tablo 73: Iğdır İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012
Merkez Aralık
Karakoyunlu Tuzluca Toplam
Koyun (Yerli)
72.324 108.715 560.540
263.501 116.000
Keçi(Kıl)
18.500
7.400
5.416
4.025
35.341
Toplam
77.740 112.740 595.881
282.001 123.400
141
Küçükbaş hayvancılığa nazaran büyükbaş hayvancılık yapılan Kars’ta en fazla küçükbaş
hayvan varlığı Digor’da yer almakta olup Digor’u sırasıyla Arpaçay, Merkez ve Kağızman
ilçeleri takip etmektedir (Tablo 74).
Tablo 74: Kars İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012
Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz Toplam
Koyun Yerli) 72.480
9.250 72.250 73.300
27.095 25.984 11.750 338.959
46.850
Keçi(Kıl)
3.072
180
2.840 4.100
1.690
6.968 4.570
833 24.253
Toplam
9.430 75.090 77.400
34.063 30.554 12.583 363.212
75.552
48.540
Koyun ve keçi sayıları baz alınarak ilçe yerleşimlerinin küçükbaş hayvancılık sayıları
açısından yapılan analiz sonucu önde gelen ilçenin Ağrı ili Doğubayazıt ilçesi olduğu
ortaya çıkmaktadır. Patnos, Diyadin ve Iğdır merkez ilçelerinin ikincil öneme sahip olduğu
Ağrı Merkez ile Iğdır Tuzluca ve Aralık ilçelerinde de küçükbaş hayvancılığın yaygın
olarak yapıldığı görülmektedir. Veriler küçükbaş hayvancılığın özellikle Ağrı (Tutak ilçesi
hariç) ve Iğdır illerinde önemli düzeyde yapıldığını ortaya koymaktadır (Harita 12).
142
Harita 12 TRA2 Bölgesi’nde Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde Öne Çıkan İlçeler
143
3.3.3.3. Et Üretimi
Ülkemizde büyükbaş hayvan et üretim miktarı yıllar içerisinde dalgalanmalar göstermektedir.
Üretim miktarında 2004 ve 2007 yıllarında belirgin artış gözlenmektedir. 2009 yılında 326.291
ton et üretimi gerçekleşmiştir. 2001 yılında TRA2 Bölgesi’nde elde edilen büyükbaş et miktarı
Türkiye’nin % 1,4’ine denk gelirken yıllar itibariyle azalarak 2009 yılında ülke değerinin %
0,8’ini kadar gerilemiştir. TRA2 Bölgesinin 2009 yılı büyükbaş et üretim miktarı 2.695 ton
olup üretimin % 49’u Ardahan’dan ve %40’ı da Kars’tan karşılanmıştır.
Tablo 75: Yıllar İtibariyle Büyükbaş Hayvan Et Üretim Miktarı (ton)
TRA2
TRA2
TÜRKİYE
AĞRI ARDAHAN IĞDIR KARS TRA2
TÜRKİYE
/TR (%) ENDEKS
ENDEKS
2001
1138
754
289
2.343
4.524
1,4
100
333.884
100
2002
204
981
348
2.146
3.679
1,1
81
329.259
99
2003
4904
2.375
181
2.737 10.197
3,5
225
292.163
88
2004
538
3.668
272
1.550
6.028
1,6
133
366.950
110
2005
51
1.489
142
2.407
4.089
1,3
90
321.681
96
2006
67
824
302
1.578
2.771
0,8
61
340.706
102
2007
90
1.246
302
2.670
4.308
1,0
95
433.952
130
2008
46
1.065
282
2.313
3.706
1,0
82
371.953
111
2009
30
1.321
257
1.087
2.695
0,8
60
326.291
98
6
500.000
450.000
5
400.000
350.000
4
300.000
250.000
3
200.000
150.000
2
100.000
50.000
1
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
TÜRKİYE
TRA2
Grafik 50 Türkiye ve TRA2’de et üretiminin yıllara
göre değişimi
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Grafik 51 Et üretim miktarına göre TRA2/TR
oranın yıllara göre değişimi
Ülkemizde küçükbaş et üretim miktarı 2007 yılında önceki yıla göre % 45 oranında artmış
ancak 2007 yılından bu yana azalma eğilimi göstermektedir. 2008 yılında TRA2 Bölgesi
ülkemizdeki toplam küçükbaş et varlığının % 0,38’ine sahipken 2009 yılında bu oran % 0,98’e
yükselmiştir. Bölgemizde 2009 yılı küçükbaş et üretim miktarı 845 ton olup son sekiz yıla
144
bakıldığında büyük miktarlarda dalgalanmaların yaşandığı görülmekte olup canlı hayvan
ticaretinin iklim ve ekonomik koşullara bağlılığının bunun nedeni olduğu söylenebilir.
Tablo 76: Yıllar İtibariyle Küçükbaş Hayvan Et Üretim Miktarı (ton)
AĞRI
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
IĞDIR
ARDAHAN
387
73
476
315
55
37
100
44
12
34
43
81
125
90
42
86
31
558
KARS
162
158
143
212
214
250
338
194
222
TRA2
301
224
194
199
154
121
338
150
54
TRA2
ENDEKS
884
497
894
851
513
451
862
419
845
TRA2/
TR
100
56
101
96
58
51
98
47
96
TÜRKİYE
0,87
0,54
1,20
1,06
0,6
0,47
0,61
0,38
0,98
TÜRKİYE
ENDEKS
101.799
91.282
74.493
80.015
86.133
96.032
141.659
110.491
86.308
100
90
73
79
85
94
139
109
85
Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgeleri ile büyükbaş hayvan et üretimi kıyaslamaları
yapıldığında TRB1 Bölgesi’nin et üretimi 2000 yılı ve sonrasında her dönem ilk sırada yer
aldığı görülmektedir. İkinci sırada TRA1 Bölgesi yer alırken TRA2 Bölgesi üçüncü sırada yer
almakta olmakla birlikte TRA2 Bölgesi’ndeki et üretimi azalma seyrindedir (Tablo 77 ve
Grafik 52).
Tablo 77: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgeleri Büyükbaş Hayvan Eti Üretim Değişimi
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
TÜRKİYE
DAB
TRA1 /
TRA2
TRB1 /
TRB2
DAB/
Toplam DAB Toplam / DAB Toplam DAB Toplam / DAB Toplam TR TOPLAM
(%)
(%)
(%)
(%)
(%)
1995
2000
2005
2009
7.076
9.157
9.966
6.552
37
26
31
26
3.043
4.348
4.089
2.695
16 3.928
12 12.812
13 12.852
11 11.533
20
37
40
46
5.173
8.669
5.002
4.545
27
25
16
18
19.220
34.986
31.910
25.409
6
10
10
8
298.541
358.683
323.258
326.291
*Doğu Anadolu Bölgesi’ değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur
TRA2 Bölgesi’nin, büyükbaş hayvan sayısı açısından Doğu Anadolu’da lider bölge
olmasına rağmen et üretimi konusunda gerilerde kaldığı görülmektedir.
145
14.000
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
ÜRETİM MİKTARI
12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
1995
TRA1
2000
TRA2
2005
TRB1
2009
TRB2
ORAN
1995
TRA1
2000
TRA2
2005
TRB1
2009
TRB2
Grafik 52 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvan et üretiminin Düzey II Bölgeleri itibariyle
yıllar boyunca Değişimi
Tablo 78: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Eti Üretimi
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
Toplam
1995
2000
2005
2009
1854,71
1826,982
1755,321
565,141
TRA1
TRA2
/ DAB Toplam / DAB Toplam
(%)
(%)
18
12
28
8
1450
1548
513
845
14 2234,64
10 4313,512
8 2113,339
12 1977,003
TRB1 /
DAB Toplam
(%)
22 4591,07
29 7314,87
34 1917,797
29 3410,474
DAB
TRB2 /
DAB Toplam
(%)
45 10130,66
49 15003,51
30 6299,26
50 6797,624
TÜRKİYE
DAB/
TR TOPLAM
(%)
9
116.239
11
132.534
7
86.133
8 86.308,20
Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgeleri arasında TRA2 küçükbaş hayvan et üretiminin
arttığı gözlenmektedir. TRB2 Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi içerisinde ilk sırada yer alırken
TRB1 Bölgesi ikinci sıradadır. TRA2 Bölgesi 2009 yılında DAB’ın et üretiminin %12’sini
karşılar durumdadır.
146
ÜRETİM MİKTARI
8000
ORAN
60
7000
50
6000
5000
40
4000
30
3000
20
2000
10
1000
0
0
1995
TRA1
2000
2005
TRA2
TRB1
1995
2009
TRB2
TRA1
2000
TRA2
2005
TRB1
2009
TRB2
Grafik 53 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Küçükbaş Hayvan et üretiminin Düzey II Bölgeleri itibariyle
yıllar boyunca Değişimi
3.3.3.4. Süt ve Süt Ürünleri Üretimi
Ülkemizdeki toplam süt üretim miktarı yıllar itibariyle artmakta olup son on yılda % 57,3
oranında artış göstermiştir. 2012 yılında elde edilen toplam süt miktarı 16.024.826 ton olup
TRA2 Bölgesi’ndeki toplam süt üretimi 1.176.620 ton olarak gerçekleşmiştir. Bölgedeki
büyükbaş hayvan süt üretimi, Türkiye’nin toplam üretiminde % 7,3’lük paya sahiptir. 2012’de
bölgede süt üretiminde Kars ili ilk sırada (% 42,7) bulunurken sırasıyla Ardahan (% 28,4), Ağrı
(% 19) ve Iğdır (% 9,7) takip etmektedir.
Tablo 79: Büyükbaş Hayvan Süt Üretim Miktarı, (Sabit Endeks, 2000=100)
TRA2
ENDEKS
TRA2/
TÜRKİYE
TR(%)
TR
ENDEKS
AĞRI
ARDAHAN
IĞDIR
KARS
TRA2
2000
154.122
115.058
29129
130.514
428.823
100
4,9
8.799.371
100,0
2001
155.286
186.742
140.000
187.280
167.173
142332
130669
126468
136121
152.092
177.383
224.384
121.481 28314
128.871 23.055
157.828 13500
130.332 38600
131.408 45332
220.608 46937
217.327 60241
196.191 60309
185.236 55.865
224.891 68.933
185.236 87.493
334.496 115.181
138.120 443.201
128.138 466.806
181.889 493.217
259.307 615.519
220.835 564.748
273.091 682.968
284.522 692.759
246.390 629.358
318.737 695.959
307.652 753.568
372.688 822.800
502.559 1.176.620
103
5,2
109
115
144
132
159
162
147
162
176
192
274
6,2
5,2
6,4
5,6
6,3
6,1
5,6
6,0
6,1
5,9
7,3
8.552.409
7.541.558
9.562.916
9.648.604
10.064.260
10.903.660
11.309.715
11.286.598
11.615.756
12.454.031
13.842.800
16.024.826
97,2
85,7
108,7
109,7
114,4
123,9
128,5
128,3
132,0
141,5
157,3
182,1
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
147
Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgeleri arasında büyükbaş hayvan süt üretimi
kıyaslamaları yapıldığında TRA2 Bölgesi ön plana çıkmakta ve 2012 yılında Doğu
Anadolu Bölgesi’nde süt üretiminde %39’luk payla ilk sırada yer almaktadır.
TRA1, TRB1 ve TRB2 Bölgeleri süt üretiminde azalma eğilimindedir. TRA2 Bölgesi
büyükbaş hayvan işletmelerinin süt üretimi konusunda et üretimine göre daha iyi konumda
olduğu söylenebilir. TRA2 Bölgesi’nde yapılan büyükbaş hayvancılığın süt üretimi üzerine
yoğunlaştığı gözlenmekte, et üretiminde ise canlı hayvan ticaretine odaklanıldığından geri
kalındığı görülmektedir.
Tablo 80: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Büyükbaş Hayvan Sütü Üretim Değişimi (ton)
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
DAB
TÜRKİYE
TRA1 /
DAB Toplam
(%)
Toplam
1995
2000
2005
2010
2011
2012
390.093
396.490
470.292
659.556
721.916
851.207
TRA2
/ DAB Toplam
(%)
31 344.093
28 428.824
27 564.737
31 753.569
29 862.331
28 1.176.620
27
30
33
35
35
39
TRB1 /
DAB Toplam
(%)
277.869
285.064
319.537
354.764
437.640
482.023
22
20
18
16
18
16
TRB2 /
DAB Toplam
(%)
264.738
325.132
382.279
385.299
436.316
513.218
21
23
22
18
18
17
DAB/
TR
TOPLAM
(%)
1.276.792
1.435.510
1.736.845
2.153.187
2.458.202
3.023.067
14
16
17
17
18
19
9.389.846
8.799.371
10.064.260
12.454.031
13.842.800
16.024.826
*Doğu Anadolu Bölgesi’ değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur
Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgeleri küçükbaş hayvan süt üretimi açısından kıyaslandığında
TRB2 Bölgesi ön plana çıkmaktadır. İkinci sırada ise TRA2 Bölgesi gelmektedir. Bu durum,
küçükbaş hayvan sayısının düşük olmasına rağmen TRA2 Bölgesi’nde yapılan küçükbaş
hayvancılığın süt verimi açısından etkin olduğunu göstermektedir.
Tablo 81: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Sütü Üretimi (ton)
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
Toplam
1995
2000
94.124
TRA1 /
DAB
Toplam
(%)
19
59.119
TRA2
/ DAB Toplam
(%)
23
68.267
TRB1 /
DAB Toplam
(%)
38
148.702
21
TÜRKİYE
DAB
TRB2
/ DAB Toplam
(%)
DAB/
TR TOPLAM
(%)
370.211
31
1.211.715
61.552,27
35.331,80
18 60312,58
11 76.977,31
18 75.406,22
23 62.650,89
22 146.399,6
19 152.907,1
43 343.670,7
47 327.867,1
35
31
994.590
1.043.636
2010
2011
29.001,99
9 73.318,95
24 50.481,93
16 158.797,1
51
311.600
29
1.089.643
32.700
11 69.975,31
21 60.515,81
18 166.559,1
50
329.751
27
1.213.410
2012
34.141,0
25
19
48
382.591
28
1.376.436
2005
9
94.296
71.035
183.119
Tablo 80 ve 81’te yıllara göre toplam ve sağılan büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayıları ile süt
üretim miktarları verilmiştir. Toplam ve sağılan büyükbaş hayvan sayısının yıllar itibariyle
artmasıyla birlikte toplam süt miktarı da buna paralel olarak artmaktadır. Toplam koyun sayısı
sağılan hayvan varlığı ve toplam süt miktarı zaman içerisinde dalgalanmalar göstermekte olup
2012 yılında keçi ve koyun, sağılan hayvan sayısı ve süt miktarında artış gözlenmektedir.
148
Tablo 82: TRA2 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Süt Üretim Bilgileri
Sığır
Manda
Sağılan Toplam Süt
Sağılan
Toplam
Toplam
Hayvan
(ton)
Hayvan
866.980
429.425
427.069
4.060
1.814
2000
954.601
308.578
561.119
12.644
3.616
2005
972.408
362.527
753.117
1.554
450
2010
407.341
861.786
1.684
544
2011 1.066.509
513.266
1.176.022
1785
596
2012 1.246.769
Toplam
Süt (ton)
1.755
3.617
451
544
597
Tablo 83: TRA2 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Süt Üretim Bilgileri
Koyun
Toplam
Sağılan
Toplam
Süt
Toplam
Hayvan
(ton)
2.831.870 1.402.582 56.544
141.210
2000
Keçi
Sağılan Toplam
Hayvan Süt (ton)
75.738
3.768
2005
2.324.283 920.135
70.396
164.123
63.253
6.581
2010
1.761.540 882.431
67.884
139.006
51.668
5.435
2011
2012
1.796.751 820.435
2.125.133 1.128.204
63.039
86.550
66.071
183.955
66.071
73.939
6.936
7.746
Süt üretiminde önem arz eden yerleşimlerin belirlenebilmesi amacıyla, büyükbaş süt
verimlilik değerleri (lt /gün) kültür, melez ve yerli ırka göre endeks hesaplaması yapılmış ve
elde edilen değerlerin değişim aralıkları sınıflara göre gruplandırılmıştır. Analiz sonucunda;
büyükbaş hayvan süt verimliliğinde Digor, Kars Merkez, Selim, Arpaçay, Sarıkamış, Susuz,
Akyaka ve Kağızman ön plana çıkmakta olup Hanak, Posof, Çıldır, Göle, Damal ve Ardahan
Merkez ilçeleri de önem arz etmektedir. Büyükbaş hayvan varlığı endeksinde Ardahan
Merkez ilçesinin ilk sırada gelirken süt verimliliğinde 14. sırada olması bölgede hayvancılığın
verimli yapılmadığını göstermektedir. Kars Merkez ilçesi hayvan varlığında olduğu gibi yine
2. sırada yer almaktadır. Küçükbaş hayvan süt veriminde ise hepsinin aynı verimlilik değerine
sahip olduğu Ağrı ilçeleri ön plana çıkmakta olup diğer yerleşim yerlerinde küçükbaş süt
üretiminin verimli yapılmadığı göze çarpmaktadır.
149
Harita 13 TRA2 Bölgesi’nde Süt Verimine Göre Öne Çıkan İlçeler
Tablo 84’te bölgede üretilen süt ürünleri ve saha çalışması sonucunda işletme sahiplerinin
beyan ettiği üretim miktarları verilmektedir. Bölgede üretilen peynir çeşitleri kaşar, gravyer,
beyaz, lor, otlu, tulum ve çeçil peynirleri şeklindedir. Kaşar peyniri üretimi en fazla Kars’ta
(% 52,2) yapılırken Ardahan (% 40,9) ikinci sırada yer almaktadır. Yöreye has olan gravyer
peyniri üretimi ise Kars’ta (% 95,5) yapılmaktadır. Ağrı ilinde ise daha çok yoğurt ve beyaz
peynir üretilmektedir. Iğdır ili yoğurt üretimi ile dikkat çekmekte olup bölgedeki toplam
yoğurt üretiminin % 81,4’ünü karşılamaktadır.
Tablo 84: Süt Ürünleri Üretim Miktarları (ton), 2012
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
Toplam
Miktar Yüzde Miktar Yüzde Miktar Yüzde Miktar Yüzde
Kaşar Peyniri
0
0,0
2491
40,9
420
6,9
3.178
52,2
6.089
Gravyer
0
0,0
8
4,5
0
0,0
170
95,5
178
Beyaz Peyniri
75
13,6
0
0,0
130
23,6
346
62,8
551
Lor Peyniri
0
0,0
0
0,0
70
36,5
122
63,5
192
Otlu Peynir
4
12,5
0
0,0
25
78,1
3
9,4
32
Tulum Peyniri
0
0,0
0
0,0
1
16,7
5
83,3
6
Çeçil Peyniri
0
0,0
20
44,4
15
33,3
10
22,2
45
Yoğurt
635
17,2
0
0,0
3.000
81,4
52
1,4
3.687
Ayran
90
16,7
0
0,0
450
83,3
0
0,0
540
Tereyağı
0
0,0
13
4,9
38
14,2
216
80,9
267
Kaymak
0
0,0
0
0,0
20 100,0
0
0,0
20
Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı; TRA2 Bölgesi’nde Süt ve Süt Ürünleri Sektör Raporu, 2012.
3.3.3.5. Arıcılık
TRA2 Bölgesi illeri arasında arıcılık ile uğraşan köy sayısı en fazla Ardahan’dadır (% 35,1).
Kars ve Ağrı illerinde de önemli ölçüde arıcılıkla uğraşılmaktadır. Buna ilaveten en fazla
kovan sayısı Kars’ta (% 46,5) yer alırken % 29,9 oranında bal üretimiyle Kars, bölge illeri
arasında 2. sırada yer almaktadır. Kovan başına bal üretim verimliliği Ağrı’da % 2,2, Iğdır’da
% 1,5, Kars’ta % 0,58 ve Ardahan’da % 0,36’dır. Verim dikkate alındığında ise nispeten Ağrı
ili öne çıkmaktadır. Balmumu üretiminde sırasıyla Kars (% 66,6) ve Ardahan (% 18,3) ili öne
çıkmaktadır.
Tablo 85: TRA2 Bölgesi ve İllerinde Kovan Sayıları ve Bal Üretim Miktarları, 2012
Kovan
Bal
Kovan
Düzey 3 Köy
Kovan
Bal Üretimi
Sayısı
Üretimi Başına Bal
Adı
Sayısı
Sayısı
(ton)
(Pay %)
(Pay %) Verimi (%)
Ağrı
155
29442
19,97
660,93
49,7
2,2
Ardahan
211
41006
27,81
147,427
11,08
0,36
Iğdır
45
8396
5,69
123,18
9,26
1,47
Kars
156
68587
46,5
398,42
29,95
0,58
TRA2
567
147431
100
1329,96
100
0,9
Balmumu
Üretimi
(ton)
4,277
7,696
1,613
28,393
41,98
Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri (2012) , Erişim Tarihi 11.11.2013
Bal üretim verimliliği (ton/kovan sayısı) açısından ilçelerde elde edilen değerlerin değişim
aralığı belirlenerek ilçeler sınıflandırılmıştır. Buna göre bal üretim verimliliğinde ilk sırada
Patnos yer almaktadır. İkinci grupta Aralık, Eleşkirt, Susuz yer alırken üçüncü grupta ise
Sarıkamış, Ağrı Merkez, Arpaçay, Tutak ve Selim yer almaktadır.
Ülkemizde Kafkas Arı Irkı Gen Merkezi olan Ardahan’ın Posof ilçesi ırkın saf olarak
korunabilmesi için “Tam İzole Bölge” olarak ilan edilmiş olup, bu bölgeye hiçbir şekilde
arı giriş çıkışı olmamaktadır. Bu çerçevede, Ardahan’ın ilçelerindeki bal üretim
verimliliğinin düşük olmasında bölgenin giriş çıkışlara kapalı olup izole edilmiş olması ve
katkısız olarak üretim yapılması etken olmaktadır.
Harita 14 TRA2 Bölgesi’nde Verimlilik Açısından Arıcılıkta Öne Çıkan İlçeler
152
Ülkemizde yıllar itibariyle bal üretim miktarları incelendiğinde son on iki yılda toplam
üretimde % 46 oranında artış olmuştur. 2012 yılı Türkiye bal üretim miktarı 89.162 tondur.
TRA2 Bölgesi ise 1330 tonluk üretim ile ülke toplam bal üretiminin sadece % 1,5’sine sahiptir.
2012 yılında bölgede bal üretiminde Ağrı ve Kars ön plana çıkmakta, üçüncü sırada ise
Ardahan ili yer almaktadır.
Tablo 86: Bal Üretim Miktarı (ton),
AĞRI ARDAHAN
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
145
33
39
58
106
141
166
199
181
273
558
515
661
235
276
366
382
387
400
423
548
578
530
1.022
505
147
IĞDIR
49
62
46
116
124
125
119
225
177
175
133
153
123
KARS TRA2
802
668
749
1.111
1.059
1.069
976
1.009
1.016
418
486
476
398
TRA2
TRA2/
TR
TÜRKİYE
ENDEKS TR
ENDEKS
1.231
1.039
1.201
1.667
1.676
1.735
1.684
1.981
1.951
1.394
2.199
1.633
1.330
100
84
98
135
136
141
136
161
158
113
178
133
108
2,0
1,7
1,6
2,4
2,3
2,1
2,0
2,7
2,4
1,7
2,7
1,7
1,5
61.091
60.190
74.554
69.540
73.929
82.336
83.842
73.935
81.364
82.003
81.115
94.245
89.162
100
98,5
122,0
113,8
121,0
134,8
137,2
121,0
133,2
134,2
132,8
154,3
146
Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013; Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Verileri, 2011.
Bölgenin toplam üretimini 2009 yılına kadar çoğunlukla Kars ili belirlerken, 2009 yılından
itibaren Kars’ta bal üretimi azalmış olup Ağrı ili 2009 yılında artış göstererek bölgenin bal
üretim miktarını önemli ölçüde etkileyerek konuma gelmiştir (Grafik 54). 2012 yılı itibariyle
bölgede bal üretiminin % 49,7’si Ağrı’da ve % 29,9’si Kars ilinde gerçekleştirilmiştir. TRA2
Bölgesi ilçeler bazında değerlendirildiğinde Ardahan Merkez, Kars Merkez, Ağrı Merkez,
Posof, Tutak, Eleşkirt, Sarıkamış ve Çıldır ilçeleri bal üretiminde önde gelmektedir.
2500
2000
Ağrı
1500
Ardahan
1000
Iğdır
Kars
500
TRA2
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Grafik 54 Yıllar İtibariyle Bal Üretim Miktarları (ton)
153
Tablo 87: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Bal Üretimi
TRA1
TRA2
TRB1
Toplam %
Toplam %
Toplam %
TRB2
Toplam
DAB
Toplam
%
TÜRKİYE
Toplam
1995
4.551,00 40,3 2.483,00 22,0 2.690,00
23,8 1.564,00 13,9 11.288,00
68.620,00
2000
2.160,02 27,7 1.229,64 15,7 2.861,34
36,6 1.559,70 20,0
7.810,69
61.091,00
2005
3.067,89 28,7 1.735,04 16,2 3.537,74
33,1 2.354,41 22,0 10.695,07
82.336,00
2010
3.788,97 29,7 2.198,46 17,2 3.214,14
25,2 3.550,81 27,8 12.752,39
81.115,00
2011
3.759,85 26,8 1.633,23 11,6 3.958,45
28,2 4.674,70 33,3 14.026,24
94.245,00
2012
2.569,93 22,9 1.329,96 11,8
3.955,7 35,33 3.339,64 29,8 11.195,23
89.162
Doğu Anadolu Bölgesi’ Düzey-2 Bölgeleri ile kıyaslama yapıldığında TRB1 Bölgesi ön plana
çıkmaktadır. TRA2 Bölgesi ise bal üretiminde diğer bölgelere göre son sırada yer almakta
olup bu durum bölgenin balcılık konusunda geliştirilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.
3.3.3.6. Kümes Hayvancılığı
Bölge genelinde kümes hayvancılığı yaygın olmasına rağmen hane içi tüketimi amacıyla
üretim yapıldığından ekonomik gelir elde edilememektedir. Benzer şekilde, kaz yetiştiriciliği
TRA2 Bölgesinde yoğun olarak yapılmasına ve 2012 yılında toplam kaz varlığının 216.558
olmasına rağmen üretim ekonomik bir faaliyet olarak yapılmadığından potansiyel yeterince
kullanılmamaktadır.
Bölgedeki kümes hayvan varlığının % 62’sini yumurta tavuğu oluşturmaktadır. Kaz
varlığı ise bölge için önemli markalaşma potansiyeline sahip olup en fazla Ardahan ve
Kars’ta bulunmaktadır
Tablo 88: Kanatlı Hayvan Varlığı, 2012
Yumurta Tavuğu
Düzey
Sayı
Yüzde
Ağrı
152365
27,2
Ardahan
111879
20
Iğdır
102400
18,3
Kars
192900
34,4
TRA2
559544
100
Hindi
Kaz
Sayı
Yüzde
Sayı Yüzde
53750
55
28670 13,24
12595
13 74.004
34,2
7640
7,8
2734
1,26
24400
24,8 111.150
51,3
98385
100 216558
100
Ördek
Sayı
Yüzde
13780
43,8
4709
15
962
3,06
12030
38,21
31481
100
Ülkemizde kaz varlığı 2000 yılı referans alındığında 2011 yılı itibariyle kuş gribi gibi hastalık
etkenlerinden dolayı % 54,8 oranında azalmıştır. 2012 yılında Türkiye toplam kaz varlığı
676.179’dur. TRA2 Bölgesi’nde toplam kaz varlığı 216.558 olup toplam varlığın % 32’sine
denk gelmektedir. Bölge içerisinde Kars ili % 51,3 oranla ilk sırada yer almakta olup Kars
ilini sırasıyla Ardahan (% 34,2) ve Ağrı (% 13,2) takip etmektedir. 2007-2009 yılları arasında
154
Ardahan ilindeki kaz varlığı, bölgede % 73 - 78’lik paya sahip iken son iki yılda ciddi düşüş
sergilemiştir.
Tablo 89: Kaz Varlığı
AĞRI
2000
2004
2008
2011
2012
44.600
36.000
7.410
29.375
28.670
ARDAHAN IĞDIR
97.680
148.000
386.845
75.222
74.004
3.120
5.106
1.000
2.528
2734
KARS
TRA2
ENDEKS
TRA2
110.350
139.644
128.400
98.480
111.150
255.750
328.750
523.655
205.605
216.558
100
129
205
80
85
TRA2/
TR
17,1
26,3
49,3
30,3
32
TÜRKİYE
1.496.604
1.250.634
1.062.887
679.516
676.179
TR
ENDEKS
100,0
83,6
71,0
45,4
45,2
1.600.000
1.400.000
1.200.000
1.000.000
800.000
600.000
400.000
200.000
0
2000
2004
TRA2
2008
2011
TÜRKİYE
Grafik 55 Yıllar İtibariyle Kaz Varlığı Değişimi
İlçeler düzeyinde kaz sayısı minimum ve maksimum değerleri değişim aralığında sınıflara
ayrılmış ve ilçeler gruplandırılmıştır. Buna göre kaz yetiştiriciliğinde ilk sınıfta sırasıyla
Ardahan Merkez ve Selim, ikinci sınıf aralığında Göle ve Kars Merkez ile üçüncü sınıf
aralığında Çıldır ve Arpaçay yer almaktadır (harita 15).
Yumurta tavuğu varlığı Harita 15’te ilçe bazlı gösterilmekte olup hayvan varlığı minimum ve
maksimum değerleri değişim aralığında sınıflara ayrılmış ve ilçeler gruplandırılmıştır. Buna
göre yumurta tavuğu yetiştiriciliğinde ilk sınıfta sırasıyla Ardahan Merkez, Doğubayazıt ve
Tuzluca ilçeleri yer almaktadır. İkinci sınıf aralığına giren ilçe bulunmayıp üçüncü grupta
Iğdır Merkez, Tutak, Selim ve Kars Merkez yer almaktadır. Bu durum, Doğubayazıt ilçesinin
TRA2 Bölgesi’nde tavukçuluk konusunda lider durumda olduğunu göstermektedir.
155
Harita 15 TRA2 Bölgesi’nde Yumurta Tavuğu ve Kaz Sayılarına Göre Öne Çıkan İlçeler
2012 yılı itibariyle ülkemizde 84.677.290 adet yumurta tavuğu bulunmaktadır. TRA2
Bölgesi’ne bakıldığında ise toplam yumurta tavuğu varlığı 559.544 olup Türkiye değerinde %
0,7’lik paya sahiptir. Bölge illeri içerisinde en fazla yumurta tavuğu Kars’ta (% 34,5) mevcut
olup Kars’ı sırasıyla Ağrı (% 27,2), Iğdır (% 18,3) ve Ardahan (% 19,9) takip etmektedir.
Tablo 90: Yumurta Tavuğu Varlığı
AĞRI
2000
2004
2008
2011
2012
292.100
248.500
76.850
226.055
152.365
ARDAHAN
143.000
129.000
115.110
115.067
111.879
IĞDIR
128.800
138.545
49.300
129.574
102.400
KARS
178.800
172.168
161.750
142.850
192.900
TRA2
742.700
688.213
403.010
613.546
559.544
TRA2
ENDEKS
100
93
54
83
75
TRA2
TÜRKİYE
/TR
1,1
1,2
0,6
0,8
0,7
64.709.040
58.774.172
63.364.818
78.956.861
84.677.290
TR
ENDEKS
100
91
98
122
131
Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgeleri’ndeki yumurta tavuğu varlığı kıyaslandığında TRB1
Bölgesi ilk sırada yer almaktadır. TRA2 Bölgesi ise son sırada yer almakta ve tavuk sayısı
sürekli düşüş göstermektedir. Bu düşüş Doğu Anadolu Bölgesi’nin genelinde de gözlenmekte
olup tavuk sayısında artış yaşanan tek bölge TRB1 Bölgesidir.
Tablo 91: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Yumurta Tavuğu Varlığı Değişimi
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
DAB
TÜRKİYE
Toplam
%
Toplam
%
Toplam %
Toplam
%
Toplam
Toplam
837126
22,1 938355 24,8 722765 19,1 1290088 34,1 3.788.334 57.324.654
1995
856950
24,1 742700 20,9 748370 21,1 1204600 33,9 3.552.620 64.709.040
2000
614707
24,0 521218 20,3 545553 21,3 883419 34,4 2.564.897 60.275.674
2005
490225
23,1 403010 19,0 453593 21,4 776736 36,6 2.123.564 63.364.818
2008
750.876
24,8 559.544 18,5 993.981 32,8 724.016 23,9 3.028.417 84.677.290
2012
TRA2 Bölgesi’nde Doğubayazıt, Tutak, Iğdır Merkez, Tuzluca, Ardahan Merkez, Kars Merkez
ve Selim ilçeleri yumurta tavuğu yetiştiriciliğinde, kaz varlığında ise Ardahan Merkez, Selim,
Tutak, Çıldır ve Sarıkamış ilçeleri ön plana çıkmaktadır.
Tablo 92: Yumurta Sayısı (1000 adet)
AĞRI
2000
2004
2008
36.976
37.275
8355
ARDAHAN IĞDIR
10.235
19.350
3842
12.130
13.261
4437
KARS
10.758
8692
9099
TRA2
70.099
78.578
25.733
TRA2
ENDEKS
100
112
37
TRA2
TÜRKİYE
/TR
0,5
0,7
0,2
13.508.586
11.055.557
13.190.696
TR
ENDEKS
100
82
98
Tablo 93: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Yumurta Miktarı Değişimi
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
Toplam
1995
2000
2005
2008
99.793
120.230
83.953
69.568
TRA1
/ DAB
(%)
24,0
28,7
24,2
6,7
TRA2
/ DAB
(%)
Toplam
90.016
70.099
74.275
25.733
21,7
16,7
21,4
2,5
Toplam
TRB1 /
DAB
Toplam
(%)
86.926
79.208
83.393
78.807
20,9
18,9
24,0
7,6
138.446
149.232
105.959
863.389
TRB2 /
DAB
(%)
33,3
35,6
30,5
83,2
TÜRKİYE
DAB
Toplam
415.181
418.769
347.580
1.037.497
DAB/
TR
(%)
4,0%
3,1%
2,9%
7,9%
Toplam
10.268.668
13.508.586
12.052.455
13.190.696
Doğu Anadolu Bölgesi’nde elde edilen toplam yumurta miktarı 1.037.497 adettir. 2008
yılında TRB2 Bölgesi’nden sağlanan yumurta miktar oranı % 83 iken TRA2 Bölgesi’nden
karşılanan yumurta miktar oranı % 2,5’tir. TRA2 Bölgesi’nde 2000 yılına göre % 63 oranında
azalma olduğu dikkat çekmektedir.
3.3.3.7. Su Ürünleri
2011 yılı verilerine göre bölgenin su ürünleri üretim miktarı 340,5 tondur. Ardahan’da 161,3
ton Kars’ta 58,3 ton tatlı su ürünü elde edilmiştir. Bununla birlikte yetiştiricilikle elde edilen
kültür balıkçılığında ise Kars’ta 38 ton ve Iğdır’da 15 ton alabalık olmak üzere toplamda 53
ton su ürünü elde edilmiştir.
Tablo 94: Su Ürünleri Üretim Miktarları (2011,ton)
Avlanan İçsu
Düzey
Kültür Balıkçılığı
(Tatlısu) Ürünleri
Ağrı
113,4
Ardahan
161,3
Iğdır
7,5
15
Kars
58,3
38
TRA2
340,5
53
Kaynak: TÜİK, Su Ürünleri İstatistikleri, Erişim Tarihi: 19.11.2012
Ardahan ve Kars illeri sınırlarında yer alan Çıldır Gölü çeşitli su ürünlerini bünyesinde
barındırmaktadır. Gölden sarı sazan ve kerevit avlanmakta olup satışları yapılmaktadır. Sarı
sazan balığı ilçedeki balıkçıların kış aylarındaki temel geçim kaynağıdır. Çıldır ilçesinde
bulunan kooperatifler eliyle gölden balıklar ve kerevitler avlanmakta ve yurdun batısına
satılmaktadır. Ancak, yıllar itibariyle gölden avlanan kerevit miktarında bilinçsiz avlanma ve
av yasağına uyulmaması nedeniyle ciddi düşüşler yaşanmaktadır.
Tablo 95: Çıldır Gölü Kerevit Stok ve Sevk Miktarı
Yıl
2008
2009
2010
2011
Ürün Cinsi Sevk miktarı (Kg)
Kerevit
66.580
Kerevit
53.673
Kerevit
69.870
Kerevit
43.500
Kaynak: Çıldır Gıda Tarım Hayvancılık Müdürlüğü Verileri
158
3.3.4. Organik Tarım
Bölgedeki organik tarım üretimine ait veriler Tablo 96’ta belirtilmektedir. Bölgede organik
çiftçilik yapan toplam çiftçi sayısı 8123 olup organik üretimin yapıldığı toplam üretim alanı
117.059 hektardır. Toplam hasat edilen organik ürün miktarı ise 316.874’tür. Bölge illeri
içerisinde en fazla organik üretimin yapıldığı il Ağrı’dır.
Tablo 96: Organik Üretim Verileri, 2012
Bölge Adı Çiftçi sayısı Üretim alanı (Hektar)
Ağrı
Ardahan
Kars
Iğdır
TRA2
3087
1132
3888
16
8123
58918
8319
49493
330
117059
Üretim (Ton)
166.192
23.053
125.455
2.174
316.874
Kaynak: TÜİK, Bölgesel İstatistikler. Erişim Tarihi: 11.11.2013
Buğday, yonca, çayır, korunga, arpa, fiğ, ayçiçeği, mercimek, karpuz, kavun, şeker pancarı ve
silajlık mısır Ağrı’da organik olarak üretilmektedir. Karpuz, kavun, şeker pancarı ve silajlık
mısırın organik üretimine 2011 yılında başlanmıştır. Buğdayın organik üretimi 2006 yılında
başlamış olup çavdar ve yulaf kayıtlara göre 2008-2010 yılları arasında hasat edilmiştir.
Ardahan’da çayır ürünü, fiğ, buğday, korunga, yonca, çavdar ve arpa organik olarak
üretilmektedir. Buğday ve çayır ürününün organik üretimi 2006 yılında başlamış olup
Ardahan’da organik üretim genel itibariyle 2011 yılında başlamıştır.
Iğdır’da 2005 yılında başlayan organik buğday üretimi son üç yıl içerisinde azalmaktadır. Aynı
şekilde çayır, arpa ve fiğ (kuru ot) ürünlerinin organik üretimi 2007 yılından sonrasında devam
ettirilememiştir.
Kars’ta organik üretim 2005 yılında başlamış olup ilk olarak buğday, korunga, arpa, yulaf hasat
edilmeye başlanmıştır. 2007 yılından itibaren ise fiğ, yem bitkisi, buğday, arpa, korunga, çayır
ürünü, yulaf ve yoncanın organik üretimi yapılmakta olup 2011 yılından itibaren ise çavdar,
kavlıca ve mercimeğin üretimi de yapılmaya başlanmıştır (http://organik.tarim.gov.tr/veri/
iller3.asp?yil=2011&il=75; erişim tarihi:19.11.2012).
159
3.3.5. Tarımda Mekanizasyon
Aşağıdaki tabloda tarımda kullanılan bazı alet ve makinaların sayıları verilmiş olup TRA2
Bölgesi’nin makineli tarımda Türkiye ortalamalarının oldukça altında olduğu görülmektedir.
Tablo 97: Tarımda Kullanılan Seçilmiş Bazı Alet ve Makine Sayıları
TARIMDA ALETAğrı
Ardahan
Iğdır
Kars
TRA2
TRA
MAKİNA
Tarım Traktörleri ve Toprak İşleme Makineleri
Traktörler
6153 4333
1203 3317
15006
25328
Pulluklar
5132 6456
1932 6352
19872
40552
Toprak Frezesi
34
5
4
0
43
137
(Rotovatör)
Kültüvatör
3161 137
560
808
4666
9439
Tırmıklar
6697 6707
2607 15901
31912
45968
Yağmurlama Tesisi
234
0
2
48
284
668
Damla Sulama Tesisi
8
0
0
0
8
528
Ekim Dikim Makineleri
Traktörle Çekilen
Hububat Ekim
578
43
14
150
785
1605
Makinası
Kombine Hububat
138
25
43
75
281
1378
Ekim Makinası
Kimyevi Gübre
1701 327
444
2398
4870
7857
Dağıtma Makinası
Mısır Silaj Makinası
14
2
42
13
71
398
Pnömatik Ekim
10
0
3
3
16
127
Makinası
Zirai Mücadele
Pulverizatörler
795
62
972
508
2337
5941
Atomizör
54
6
44
39
143
556
Sedyeli, Motorlu
Pulverizatör Tozlayıcı
4
8
0
20
32
78
Kombine Atomizör
Hayvancılık Makineleri
Yem Hazırlama
5
111
29
112
257
577
Makinası
Süt Sağım Makinası
601
281
80
377
1339
3036
(Seyyar)
Süt Sağım Tesisi
2
30
18
0
50
63
Tarımda Alet Makine Aksam ve Parçaları
Santrifüj Pompa
242
8
84
158
492
1021
Elektropomp
182
0
7
0
189
906
Motopomp (Termik)
232
0
59
502
793
1455
Hasat-Harman Makineleri
Römork (Tarım
6723 4683
2729 6888
21023
36251
Arabası)
Taş Toplama Makinası 1
0
1
2
4
13
Kepçe (Tarımda
47
176
113
0
336
1243
Kullanılan)
Biçerdöver (0-5 Yaş)
6
0
13
0
19
29
Kaynak: TÜİK, Tarımsal Alet ve Makine Sayıları, Erişim Tarihi: 19.11.2012
TR
TRA2/TRA
TRA2/
TR
540813
1330150
59,2
49,0
2,8
1,5
42.649
31,4
0,1
488.802
699771
235.104
264.639
49,4
69,4
42,5
1,5
1
4,6
0,1
0
119.889
48,9
0,7
196.147
20,4
0,1
371.771
62
1,3
18.507
17,8
0,4
27.153
12,6
0,1
964870
113.641
39,3
25,7
0,2
0,1
14.020
41
0,2
23.397
44,5
1,1
225.937
44,1
0,6
7959
79,4
0,6
110.450
180.399
193.898
48,2
20,9
54,5
0,4
0,1
0,4
1.074.764 58
2
653
30,8
0,6
41.163
27
0,8
3038
65,5
0,6
160
Harita 16 TRA2 Bölgesi’nde Tarım ve Hayvancılık Gelişme Potansiyelleri
161
Tarım ve hayvancılıkta gelişme potansiyellerinin mekâna yansımasında ilçe ve Türkiye
değerleri kıyaslanmıştır. Son yıllardaki geçici değişikliklerin etkisini minimize etmek ve
genel görünümü görmek amacıyla değişkenlere ait son 7 yılın ortalaması alınmış ve elde
edilen ortalama değer üzerinden hesaplamalar yapılmıştır. Ortalama değer, alt sektörün
gruplarına göre belirlenen uygun faktör ağırlığı ile çarpılarak endeks değerler elde edilmiştir.
Verimlilik hesapları, büyükbaş hayvancılık (kg/gün), küçükbaş hayvancılık (kg/gün), arıcılık
(ton/kovan sayısı), meyvecilik (ton/meyve veren yaşta ağaç sayısı), sebzecilik (ton/hasat
edilen alan) ve tarla ürünleri (ton/hasat edilen alan) gruplarında değerlendirilmiştir. Türkiye
verimlilik değerinin üzerinde yer alan ilçeler sektörün potansiyel gelişim alanı olarak
belirlenmiştir. Harita 16’da Büyükbaş hayvan, küçükbaş hayvan, yumurta tavuğu ve kaz
sayısının mekâna yansıtılmasında ise değerlerin değişim aralığı, sınıflara kategorize edilmiş
ve en yüksek üç sınıfa giren ilçeler potansiyel gelişim alanı olarak belirlenmiştir.
Ardahan Merkez ve Göle ilçeleri büyükbaş hayvancılıkta öne çıkmışken süt verimliliğinde
yetersiz kalmıştır. Hem yetiştiricilik hem de süt verimliliği açısından Kars Merkez ve
Selim ilçeleri öne çıkmaktadır. Küçükbaş hayvancılıkta ise Ağrı ve ilçeleri öne çıkmakta
olup Ağrı’ya görece daha düşük miktarlarda olmakla birlikte Iğdır ilçelerinde de küçükbaş
hayvancılık yapılmaktadır. Damal, Hanak ve Posof tarım ve hayvancılık ile ilgili herhangi
bir alt sektörde ilk üç sınıfta yer alamamıştır.
3.4. ENERJİ SEKTÖRÜ
Dünyada gün geçtikçe nüfusun artması, sanayi sektöründeki gelişmeler, artan petrol fiyatları
vb. sebepler ülkelerin doğal kaynaklara yönelmelerine yol açmakta ve kendi enerjilerini
üretme konusundaki taleplerini artırmaktadır. Enerji sektöründe gerek maliyet ve fiyat
artışları, gerekse artan elektrik enerjisi talebi çerçevesinde birçok ülkede arz güvenliğinin
sağlanması konusunda yeni tedbirler alınmaktadır. Ülkemizde de bu kapsamda 2009 yılında
“Elektrik Enerjisi Piyasası Arz Güvenliği Stratejisi” uygulamaya konulmuştur. 2023 hedefleri
kapsamında tüm yerli kömür ve hidrolik enerji potansiyelinin ekonomiye kazandırılması ve
rüzgâr enerjisi kurulu gücünün 600 MW mertebesine ulaştırılması planlanmaktadır. Enerji
üretirken, enerjinin verimliliğinin arttırılması ve kayıp kaçağın önlenmesi yönünde yapılan
çalışmalar sayesinde 2012 yılında Türkiye geneli elektrik kayıp kaçak oranı % 15 seviyelerine
düşürülmüştür.
Ülkemizde son yıllarda enerji alanında yaşanan gelişmelerin yanında TRA2 Bölgesi’nde
elektrik üretimi için hidroelektrik santral yapımına öncelik verilmiş ve Aras havzasında
bulunan önemli akarsulara gerek devlet gerekse özel teşebbüs aracılığıyla Hidroelektrik
santraller kurulmuştur. Ayrıca, TRA2 Bölgesi, enerji nakil hatlarının geçiş güzergâhında
bulunması sebebiyle jeostratejik bir konuma sahiptir. Ancak konumunun getirdiği
avantajlardan yararlanılamamıştır. Ülkemizin ana doğalgaz iletim hatları bölgeden geçmesine
rağmen sadece Kars il merkezi ve Sarıkamış ilçesinde konutlarda kullanılmak üzere doğalgaz
arzı sağlanmıştır.
TRA2 Bölgesi enerji alt yapısındaki en önemli sorunlardan birisi olarak kayıp kaçak
elektrikfosil
kullanımının
olması
görülmekte
olup bölgedeki
TEDAŞyenilenebilir
İl Müdürlükleri
Mevcut
yakıtların yüksek
ömrünün
sınırlı
olması dünyadaki
tüm ülkeleri
enerji
tarafından yapılan
denetimlerle
oranda düşürülen
kaçak ve
oranları
bölge
kaynaklarından
elektrik
üretmeyebelli
yöneltmektedir.
Kyotokayıp
protokolü
kalkınmanın
genelinde % 32 civarındadır.
Bölgede
özellikleneticesinde
Ağrı ili % yenilenebilir
56,5’lik elektik
kayıp
kaçak
sürdürülebilirliğine
yönelik yapılan
araştırmalar
enerji
yatırımları
oranıyla dikkat çekmektedir.
162
dünya genelinde hızla artarak bu alanda 2007-2030 yılları arasında 5,5 trilyon $’lık bir enerji
yatırımının olması ön görülmektedir. Avrupa Birliği ülkelerinde 2020 yılına kadar enerji
ihtiyacının % 20’sinin yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılanması, enerji verimliliğinin
% 20 oranında artırılması, 2018 yılına kadar ise tüm binalarda yenilenebilir enerji
kaynaklarının kullanılması ön görülmektedir. Dünyada artan yenilenebilir enerji yatırımları
yanında ülkemizde yapılan mevzuat değişiklikleriyle ülkemiz yatırımcılar için daha cazip hale
gelmeye başlamıştır. Bölgemizde sahip olunan yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına
yönelik bazı girişimler olmasına rağmen ilgisizlik ve bilgi noksanlığı sebebiyle bu girişimler
başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Yine de, bölgenin sahip olduğu biyogaz potansiyelinin
değerlendirilmesi amacıyla uluslararası firmalar son yıllarda çalışmalar yapmaktadırlar. Bu
kapsamda Kars-Selim ilçesinde yakın zamanda 6 MW’lık kapasiteye sahip bir biyogaz
tesisinin kurulması planlanmaktadır. Biyogaz dışında bölgede Ardahan-Çıldır ilçesi ve Ağrı
Balık Gölü çevresinde rüzgâr; Ağrı, Iğdır ve Kars illerinde güneş enerjisi yatırımlarının
yapılabileceği alanların varlığı kullanılması gereken potansiyel olarak görünmektedir.
Özellikle, Ağrı ili güneş radyasyon değerleri bakımından Türkiye’nin en yüksek güneş
radyasyon değerlerine sahip illerinden birisidir.
3.4.1. Elektrik Üretimi
TRA2 Bölgesi Aras ve Fırat havzalarında yer almakta ve Aras, Kura ve Murat nehirleri
sayesinde zengin hidroelektrik enerji potansiyeline sahiptir. Bölgedeki elektrik üretiminin
tamamı hidroelektrik santrallerden sağlanmaktadır. Bölge illerinden Kars, Iğdır ve Ardahan
illerinde devlet ve özel sektör yatırımlarıyla kurulmuş hidroelektrik santrallerden elektrik
üretilmektedir. Ağrı ilinde herhangi bir elektrik üretim santrali bulunmamaktadır.
Tablo 98: Kars İli Enerji Görünümü
TÜKETİM:
Türkiye Tüketim Payı:
Kurulu Güç
(Üretimdeki Santrallerin):
Türkiye Kurulu Güç Payı:
Rüzgâr Kurulu Güç:
Hidrolik Kurulu Güç:
Jeotermal Kurulu Güç:
Termik Kurulu Güç:
Yenilenebilir Kurulu Güç:
266.459 KWh
0,15%
82 MW
0,15%
0 MW
82 MW
0 MW
0 MW
0 MW
Santral Adı
Arpaçay-Telek
Kars (Dereiçi)
Narinkale Reg.
Ve HES (özel)
Sefaköy HES
(özel)
Çıldır (özel)
Can 1
Sena HES
Kurulu
Güç(MW)
0,062
0,4
33,5
Kaynak
Türü
Hidrolik
Hidrolik
Hidrolik
33,11 Hidrolik
15,36 Hidrolik
1.843 Hidrolik
22,1 Hidrolik
Kars ili sınırları içerisinde devlete ve özel sektöre ait toplam 7 HES bulunmaktadır. İl
toplamda 82 MW kurulu gücüyle bölge illeri arasında elektrik üretim kapasitesi bakımından
ilk sıradadır. Elektrik üretiminde özel sektör hidroelektrik santrallerinin potansiyellerinin çok
daha fazla olduğu görülmektedir. İşletmedeki HESler dışında Yenilenebilir Enerji Genel
Müdürlüğü tarafından mühendislik hizmetleri yürütülen Aktaş, Argaşan, Çolaklı, Dibekkaya,
Dorukdüzü, Kazıkkaya, Kötek santralleri ilk etüt, Boztepe, Değirmendere, Demirkapı,
Kalebaşı, Karakurt, Kuloğlu hidroelektrik santralleri ise fizibilite aşamasındadır. Ardahan
ilinde devlete ait HES bulunmamakla birlikte özel sektöre ait 6 MW’lık Kurulu güce sahip bir
hidroelektrik santrali bulunmaktadır. Ayrıca yakın zamanda 3 farklı özel sektör firması
Ardahan’da HES’ten elektrik üretmek için gerekli üretim lisanslarını almışlardır.
163
Tablo 99: Ardahan İli Enerji Görünümü
Tüketim:
82.251 kWh
0,04%
Kurulu Güç:
6 MW
0,01%
0 MW
6 MW
0 MW
0 MW
0 MW
Santral Adı
Söğütlükaya
(özel)
Kuru Güç
(MW)
Kaynak
Türü
6,13
Hidrolik
Iğdır ilinde mevcut HES işletmeleri dışında üretim lisansı almış farklı işletmelerin bulunması
yakın gelecekte ilin mevcut elektrik üretim kapasitesini artırıcı bir etki oluşturacaktır.
Tablo 100: Iğdır İli Enerji Görünümü
Tüketim:
107.477 Kwh
0,06%
Kurulu Güç:
14 Mw
0,02%
0 Mw
14 Mw
0 Mw
0 Mw
0 Mw
Santral
Adı
Gaziler
Kiti
Kuru Güç
(MW)
11,200
2,760
Kaynak
Türü
Hidrolik
Hidrolik
3.4.2. Elektrik Tüketimi
Kişi başına düşen elektrik enerjisi tüketimi 2011 yılı verilerine göre Türkiye’de 2.490 kWh
iken gelişmiş ülkelerde bu oran yaklaşık 8.900 kWh düzeylerindedir. TRA2 Bölgesi’nde ise
kişi başı elektrik tüketimi 720 kWh gibi düşük bir değere sahiptir.
3000
2500
2490
2000
1500
1177
1000
592
894
720
313
500
862
644
622
272
77
22
TRA2
Ağrı
351
206
387
330
34
68
Iğdır
Ardahan
0
Türkiye
Toplam
Kars
Sanayi
Mesken
Grafik 56 TRA2 Bölgesi Kişi Başına Tüketilen Sanayi, Mesken ve Toplam Elektrik Değerleri
KWh,2011
164
Bölge illeri kişi başına elektrik tüketimi değerlerine bakıldığında en yüksek değere sahip
Kars ili 894 kWh ile Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Bu durum temel olarak
elektriğin asıl tüketeni olan sanayi sektörünün gelişmemiş olmasından kaynaklanmaktadır.
2011 yılı verilerine göre TRA2 Bölgesi’ndeki net elektrik tüketimi ülke genelindeki net
elektrik tüketiminin % 0,45’ini oluşturmaktadır. Bölgedeki elektrik tüketimi 2008-2011 yılları
arasında % 16,08’lik bir artış göstermiştir. Değerler faturalandırılmış tüketim değerleri
olduğundan mevcut kayıp kaçak oranı eklendiğinde TRA2 Bölgesi toplam elektrik tüketimi
artacaktır. 2011 TEDAŞ verilerine göre 4 ilin ortalama kayıp kaçak elektrik tüketimi %
31,5’tir. Bölge illerinde kayıp kaçak elektrik oranları sırayla Ağrı (% 56,5), Iğdır (% 36,3),
Kars (% 22,3) ve Ardahan (% 11,3) şeklindedir. Bölgede kayıp kaçak elektrik tüketiminin en
fazla olan Ağrı ilinin kişi başı elektrik tüketimi değerlerinde bölge illeri arasında son sırada
olması nüfusunun diğer bölge illerine göre fazla olması ve kayıp kaçak oranının yüksek
olmasıyla açıklanmaktadır. İllere göre kayıp kaçak elektrik tüketim değerlerine göre
hazırlanan haritada Aras havzasında yer alan bölge illerinin kayıp kaçak ortalama elektrik
tüketimi yaklaşık % 32’dir. Bölgede kaçak elektrik kullanımı daha çok köylerde yapılmakta
olup TEDAŞ yetkilileriyle yapılan görüşmelerde özellikle köylerde halkın elektrik sayaçlarını
evlerinin içlerine taşıması sebebiyle yetkililerin savcılık izni olmaksızın kayıp kaçak kontrolü
yapamadığı bilgisine ulaşılmıştır.
Harita 17 Türkiye Kayıp Kaçak Elektrik Kullanımı Haritası, 2009
Kayıp kaçak tüketimle beraber TRA2 Bölgesi’nin toplam elektrik tüketimi 2011 yılı için
yaklaşık 1091 gWh olmaktadır. Kayıp kaçak tüketimle beraber brüt tüketimde 2011 yılı için
Türkiye geneli toplam brüt tüketimin % 0.39’u TRA2 Bölgesi’nde yapılmıştır. Net ve brüt
elektrik tüketim değerleri arasında oluşan fark TRA2 Bölgesi’nin kayıp kaçak oranının
Türkiye kayıp kaçak ortalaması olan % 15’in iki katı olmasından kaynaklanmaktadır.
165
Sokak aydınlatma…
Tarımsal sulama (KWh)
Mesken (MWh)
Ticarethane (MWh)
Sanayi işletmesi…
Resmi daire (MWh)
Diğer (MWh)
0
20.000
40.000
Ardahan
60.000
Iğdır
80.000
Kars
100.000
120.000
140.000
160.000
Ağrı
Grafik 57 TRA2 Bölgesi Tüketim Yerine Göre Faturalandırılan Elektrik Enerjisi Tüketim
Değerleri,2011
Bölgedeki sektörel bazda elektrik enerjisi tüketimine bakıldığında resmi daire alanında
tüketilen elektriğin ciddi artış gösterdiği görülmektedir. Yine ticaret alanında tüketilen
elektrik değerleri yıllar boyunca artmıştır. Tarımsal sulamada ise elektrik tüketimi oldukça
düşüktür. Bölge coğrafi şartları sebebiyle susuz tarıma da olanak sağlayabilmektedir. Ancak
tarımsal sulamada tüketilen elektriğin ciddi anlamda düşük olması bu alanda kayıp kaçak
kullanımın fazla olması ihtimalini de doğurmaktadır. Bölgede sanayi alanında tüketilen
elektriğin % 78’ini Kars ilindeki sanayi işletmeleri tüketmektedir. İlde çimento fabrikasının
olması ve diğer bölge illerinde büyük bir sanayi tesisinin bulunmayışı bu sonucu
doğurmaktadır.
3.4.3. Yenilenebilir Enerji
TRA2 Bölgesi’nde hâlihazırda elektrik üretimi sağlanan tek yenilenebilir enerji kaynağı
hidroelektrik santralleri olmasına rağmen hidroelektrik santraller dışında TRA2 Bölgesi’nin
yenilenebilir enerji kaynaklarını güneş, rüzgâr, jeotermal ve biyogaz ana başlıklarında
incelemek mümkündür.
3.4.3.1. Güneş Enerjisi
Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü’nce ölçülen güneşlenme süresi ve ışınım şiddeti
verilerinden yararlanarak Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından yapılan çalışmaya
göre Türkiye’nin ortalama yıllık toplam güneşlenme süresinin 2640 saat, günlük ortalama
süresinin 7,2 saat, ortalama yıllık toplam ışınım şiddetinin 1.311 kWh/m²-yıl, günlük ortalama
3,6 kWh/m² olduğu belirlenmiştir. Türkiye, yıllık ortalama 110 gün güneşli gün ortalamasına
sahip olup gerekli yatırımların yapılması halinde yılda birim metre karesinden ortalama olarak
1.100 kWh’lik güneş enerjisi üretebilecek kapasiteye sahiptir. Güneş enerjisi yatırımlarında
toplam güneş radyasyonu 1550 Kwh/m²-yıl değeri ve üstündeki iller güneş enerjisi santrali
yatırımı yapılması öncelikli alanlar olarak değerlendirilmektedir.
166
Avrupa Birliği Araştırma Merkezi tarafından hazırlanan Dünya Güneş Enerjisi Potansiyeli
haritasında Türkiye güneş enerjisi konusunda büyük yatırımlar yapan Almanya’dan daha fazla
potansiyele sahiptir. Son yıllarda yenilenebilir enerji mevzuatında yapılan düzenlemeler
sayesinde ülkemizde güneş enerji sektörü yatırımları hızla artmaktadır. Bölge illerinin güneş
enerjisi potansiyelleri hem Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü hem de Avrupa Birliği
Araştırma Merkezi tarafından hazırlanan güneş enerjisi potansiyeli haritalarına göre iyi
düzeydedir. Bölgede güneş enerjisi açısından en yüksek potansiyele Ağrı sahip olup
sonrasında , Kars, Iğdır ve Ardahan olarak sıralanmaktadır.
Harita 18 Türkiye Güneş Radyasyonu Haritası
2200
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
2020
1910
1680
1810
1820
1460
Grafik 58 Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars, Antalya,
Sinop İllerinin En Yüksek Güneş Radyasyon
Değerleri (KWH/m²)
Türkiye genelinde güneş enerjisi potansiyeli en yüksek olan Antalya ile en düşük olan Sinop
ilinin yıllık ortalama güneş radyasyon değerleri sırası ile 2020 kWh/m² ve 1460 kWH/m²’dir.
Ağrı ili global radyasyon değerlerine bakıldığında ilde solar kaynaklı enerji üretiminin
yapılabileceği geniş alanlar dikkat çekmektedir. Yenilenebilir Enerji kanunundaki
değişiklikler ve artan devlet teşvikleriyle yakın gelecekte Ağrı ilinin güneş enerjisi
yatırımcıları için cazibe merkezi olacağı düşünülmektedir.
167
Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan GEPA haritası incelendiğinde
bölge illerinin toplam güneş radyasyonu değerlerinde Ağrı ili 1700 kwh/m²-yıllık değeriyle
ilk sıradadır. Ayrıca, Avrupa Birliği tarafından 2001-2012 yılları arasında yapılan
çalışmaya göre Ağrı ili 1900 kWh/m²- yıllık güneş radyasyon değerine sahiptir. Özellikle
Patnos, Diyadin ve Taşlıçay ilçeleri güneş enerjisi yatırımları için oldukça uygundur.
Şekil 2 Ağrı İli Güneş Enerjisi Haritası
Grafik 59 Ağrı İli Global Radyasyon
Değerleri (kWh/m2-gün)
Şekil 3 Kars İli Güneş Enerjisi Potansiyeli
Grafik 60 Ağrı İli Güneşlenme Süresi (Saat)
Şekil 4 Iğdır İli Güneş Enerjisi Potansiyeli
168
Şekil 5 Ardahan İli Güneş Enerjisi Potansiyeli
Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan haritaya göre Kars ilinin yıllık
ortalama 1550 KWh/m² bir potansiyele sahip olduğu görülmektedir. İlin Sarıkamış ilçesinde
güneş enerjisi potansiyeli daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Güneş enerjisi potansiyelinden
yararlanılması amacıyla ilde öncelikli olarak binalarda güneş enerjili ısıtma sistemlerinin
yaygınlaştırılması uygun olacaktır. Iğdır ilinin güneş enerjisi potansiyeli incelendiğinde
Tuzluca ve Aralık ilçelerinin güneş radyasyon değerlerinin yüksek seviyede olduğu
görülmektedir. Bölgede güneşle su ısıtma sistemlerinin en çok kullanıldığı il olan Iğdır ili
bölgenin en sıcak ili olmasına rağmen başlıca güneşlenme süreleri ve yüksek nem oranı
sebebiyle güneş enerjisi potansiyeli Ağrı ve Kars illerine nazaran daha düşük seviyelerdedir.
Ardahan ili güneş enerjisi yatırımları için bölgenin diğer illerine oranla düşük radyasyon
değerlerine sahiptir. Bu durumun en temel sebebi ilin güneşli gün sayısının az olmasından
kaynaklanmaktadır.
3.4.3.2. Rüzgâr Enerjisi
Bir türbinin rüzgârdaki enerjiyi elektriğe dönüştürebilme oranı kapasite faktörü olarak
adlandırılmaktadır. Ekonomik RES yatırımları için kapasite faktörü % 35‘ten düşük olmaması
ve sürekli rüzgâr akış hızının 7 m/s veya üzerinde olması gerekmektedir. Yenilenebilir Enerji
Genel Müdürlüğü tarafından REPA haritasının yanısıra, illerde sürekli rüzgâr akımı olan
alanların tespit edilerek gerekli ölçüm ve analiz çalışmalarının yapılması gerekmektedir.
Mevcut REPA haritası verilerine göre özellikle Ardahan ili Çıldır gölü ve Ağrı, Iğdır arasında
kalan Balık Gölü çevresinde 7m/s hızında sürekli rüzgâr akışı görülmektedir. Bu kapsamda
bölge illerinden Ardahan ilinin rüzgâr enerjisi kapasite faktörü belli alanlarda % 35’i
geçmektedir. Bölgenin diğer illerinde kapasite faktörü % 35’ten düşüktür.
169
Şekil 6 TRA2 Bölgesi 50 m yükseklikte Rüzgâr Hız Dağılımı
Tablo 101: Ardahan ili Rüzgâr Enerjisi Kapasite Faktörü
50 m'de
Rüzgâr
Gücü
(w/m2)
300-400
400-500
500-600
600-800
> 800
TOPLAM
50 m'de
Rüzgâr
Hızı
(m/s)
6.8-7,5
7.5-8,1
8.1-8,6
8.6-9,5
> 9.5
Toplam
Alan
1,79
0,05
0
0
0
1,84
Toplam
Kurulu
Güç
(MW)
8,96
0,24
0
0
0
9,2
3.4.3.3. Jeotermal Enerji
Temiz alternatif enerji kaynaklarından olan jeotermal kaynakların önemi hem dünyada hem
de ülkemizde gün geçtikçe artmaktadır. Özellikle ülkemizde Ege Bölgesi’nde çoğunlukta olan
jeotermal kaynaklar Doğu Anadolu’da Ağrı, Kars, Van ve Erzincan çevrelerinde görülmekte
olup TRA2 Bölgesi’nde başta Ağrı Diyadin bölgesi olmak üzere Kars-Susuz ve Kars-Kötek
bölgelerinde jeotermal kaynaklar mevcuttur (MTA, 2012).
Diyadin jeotermal sahasında ilk olarak 1997 yılında MTA tarafından jeotermal enerji arama
projesi gerçekleştirilmiş ve sondaj çalışmalarının başlamasına karar verilmiştir. Bu kapsamda
iki adet kuyu açılmış ve 75 0C sıcaklığında su elde edilmiştir. Ardından jeotermal araştırma
sahasında 4 tane daha kuyu açılmış ve 215 m. derinliğe inilmiştir. Tesise ek olarak 8 adet
seranın ısıtılması için proje geliştirilmiştir. Ayrıca sıvılaştırılmış CO2 ve kuru buz tesisi
faaliyete hazır hale getirilmiştir. Ancak seralar bölge şartlarına uygun tasarlanmadığı için
başarısız olmuş ve sıcak su akışı sürekli olarak sağlanamadığından ve çıkan sıcak sudaki
kükürt oranı doğru hesaplanmadığı için CO2 ve kuru buz tesisi projesi başarısız olarak fabrika
kapanmıştır (Üçgün). Jeotermal alanın içerisinde Diyadin Termal Turizm Merkezi’nin planlı
gelişiminin sağlanması ve istihdam yaratılmasının yanısıra, bölge insanının en iyi koşullarda
yararlanmasının temini ile ısıtma, seracılık gibi alanlarda gelişim sağlanması için imar planı
çalışmaları sürdürülmektedir.
3.4.3.4. Biokütle Enerjisi
TRA2 Bölgesi’nde ana geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olmasına paralel olarak bölge
biokütle enerji kaynakları bakımından zengindir. Biokütle santrallerinde hayvan dışkısı, bitki
170
ve yemek vb. organik artıklar kullanılarak metan gazı elde edilmekte, sistemin türüne göre bu
gaz ısıtma amaçlı kullanılabildiği gibi gaz motorlarında yakılarak elektrik enerjisi üretiminde
de kullanılmaktadır.
TRA2 Bölgesi sahip olduğu 1.248.554 büyükbaş hayvan sayısıyla Türkiye’deki büyükbaş
hayvan varlığının % 8,9’unu oluşturmaktadır. Biyogaz yatırımları için gereken en temel konu
biyogaz substratı olarak kullanılacak dışkının sürekli ve toplu bir şekilde sağlanabilir
olmasıdır. Harita 19da da görüldüğü gibi TRA2 Bölgesi illeri Türkiye’deki büyükbaş hayvan
sayısının en yüksek olduğu illerdir. Bölgemizde hayvan sayısının fazlalığına rağmen
aşağıdaki sebeplerden dolayı bölgede dışkı toplama imkânı düşük görülmektedir.
 Uzun otlatma zamanı,
 Mera hayvancılığının yaygın olması,
 Besi OSB veya 1000, 2000 büyük başlı ahırların, hayvan kümelenmesinin
bulanmayışı.
Harita 19 Türkiye İlçe Düzeyinde Sığır Sayıları
Biyogaz üretiminde bitkisel artıklar (mısır silajı gibi) hayvansal dışkılardan çok daha fazla
enerji açığa çıkarabilmektedir. Özellikle Almanya’da mısır silajına dayalı biyogaz üretim
tesisleri oldukça yaygındır. TRA2 Bölgesi bol yağış alan iklimi sayesinde yılın 5 ayında mısır
silajı üretimine imkân sağlamaktadır.
171
Harita 20 Türkiye tarımsal artıkların biyogaz potansiyeli haritası
TRA2 Bölgesi tarımsal atıkların biyogaz potansiyeli haritasında bölge illerinden Ağrı ve Kars
illeri ön plana çıkmaktadır. Kars ilinin Selim ilçesinde mısır silajı yetişmesi ve arsa
maliyetlerinin düşük olması sebebiyle 6 MW’lık bir biyogaz tesisi, Ağrı Diyadin ilçesinde 1.4
MW’lık bir tesis yapılmasına yönelik ön çalışmalar yürütülmektedir. Ayrıca, Ardahan
Belediyesi de atık yönetimi ve biyogaz tesisi üzerine araştırma ve fizibilite çalışmaları
yapmaktadır.
3.4.3.5. Doğalgaz
TRA2 Bölgesi Hazar ve Orta Asya enerji kaynaklarının batıya ulaşmasında doğal bir köprü
vazifesi görmektedir. Hazar Havzası enerji kaynaklarının batıya taşınmasını sağlayan BaküTiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı, Bakü-Tiflis-Erzurum ve İran-Ankara doğalgaz boru hatları
TRA2 Bölgesi’nden geçmektedir. TRA2 Bölgesi ayrıca, uluslararası doğalgaz projelerinin
geçiş noktasındadır. Trans Adriyatik Doğal Gaz Boru hattına (TAP) bağlanacak olan Trans
Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) Ardahan ve Kars ve illerinden geçecektir.
172
Harita 21 TRA2 Bölgesi Doğalgaz ve Petrol Boru Hatları
Ana enerji iletim hatlarının üzerinden geçmesine rağmen TRA2 Bölgesi illerinden sadece
Kars ilinde doğalgaz ile konut ısınması sağlanmaktadır. Kars il merkezinde 6.197, Sarıkamış
ilçesinde 824 olmak üzere il genelinde toplam doğalgaz abone sayısı 7.021’dir. Ağrı (Merkez,
Doğubayazıt) ve Iğdır illerinde doğalgaz dağıtım ihaleleri yapılmış ancak ihalelerden
herhangi bir sonuç alınamamıştır. Bu illerde devlet eliyle doğalgaz dağıtımının yapılması
planlanmaktadır.
3.5. ERİŞİLEBİLİRLİK
3.5.1. Ulaştırma Sektörü
Ulaştırma ağları ülkelerin ekonomik stratejilerini oluşturan önemli unsurların başında
gelmektedir. Ekonomik fonksiyon olarak ele alınan ulaştırma, ekonomide üretilen mal ve
hizmetler ile üretim fonksiyonları arasındaki bağlantıyı sağlamaktadır. Ülkeler arasındaki dış
ticaret rekabetinde ulaştırma olanaklarının büyük avantajlar sağlamasının yanısıra ulusal ve
bölgesel çapta ulaştırma sistemleri kalkınmanın en önemli anahtarlarından birisidir.
Ulaştırma kavramının ekonomiye etkileri doğrudan, dolaylı ve ilişkili etkiler şeklinde üç
kısma ayrılmaktadır. Ulaştırma sistemlerindeki gelişmeler erişilebilirliğin artmasıyla
doğrudan bölgede istihdamın artmasına, pazarın genişlemesine, zaman ve maliyet
173
tasarruflarının oluşmasına olanak sağlamaktadır. Ayrıca çarpan etkisi olarak mal ve hizmet
fiyatlarında düşüş veya çeşitliliğin artması birçok iktisadi sektörle ilişkisi olan ulaştırma
sektörünün dolaylı ve ilişkili etkilerindendir. Güçlü bir ekonomi için yüksek kalitede alt yapı
ve hizmet sunumu hayati öneme sahiptir. Bir bölgenin erişilebilirliğinin artırılması daha geniş
bir iş gücü pazarına erişim imkânı vermekte, tedarikçiler ve müşterilere daha hızlı ve ucuza
ulaşılmasını sağlamakta, pazar alanını genişletmekte, arazi kullanımıyla ilgili kısıtlılıkları
ortadan kaldırmaktadır.
Gürcistan, Azerbaycan (Nahcivan), İran ve Ermenistan olmak üzere dört ülke ile sınırı olan
bölge, bu niteliğiyle Kafkasya, Orta Asya ve İran aracılığıyla Ön Asya’ya açılan bir kapı
görevi üstlenmektedir. Hazar Havzası enerji kaynaklarının batıya taşınmasını sağlayan BaküTiflis-Ceyhan petrol boru hattı ile Bakü-Tiflis-Erzurum ve İran-Ankara doğalgaz boru hatları
TRA2 Bölgesi’nden geçmektedir. Hazar petrollerini dünya pazarına ulaştıran bu hat, bölgenin
lojistik anlamda taşıdığı jeostratejik önemi daha da arttırmaktadır. Söz konusu değer Hazar
doğalgaz rezervlerini Avrupa kıtasına ulaştıracak olan TAP ve TANAP gibi projelerle
zenginleşmeye devam etmektedir. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattıyla sağlanan güvenli enerji
koridoru, demiryolları ve karayolları ile desteklenmek durumundadır. Son yıllarda bölge,
Kars uluslararası havaalanı terminal binası, Ankara-Kars hızlı tren ve Kars-Tiflis-Bakü
demiryolu hattı, çalışmaları süren Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu ile Kars Lojistik Merkezi
gibi büyük kamu yatırımlarına ev sahipliği yapmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde inşaatı devam
eden Kars-Tiflis-Bakü demiryolunun ileri-geri bağlantıları düşünüldüğünde hattın Bakü’den
sonra Hazar geçişi ile Türkmenistan’a (devamında Çin’e) ulaştığı görülmektedir. Hat, Kars’ın
gerisinde Ankara, İstanbul (Marmaray), kıta Avrupası üzerinden Manş Tüneli vasıtasıyla
İngiltere’ye ulaşmaktadır. Bu sayede Londra-Pekin demir yolu bağlantısı sağlanmış olacaktır.
Bakü–Tiflis–Kars demiryolu hattının tamamlanmasıyla Çin’deki üretimin, tüketim merkezi
olan Avrupa’ya taşınması hedeflenmektedir. Son yıllarda dünya ticaretinin yeniden
şekillenmesiyle bölge, Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’ya açılan ticaret ve lojistik
köprüsü olacaktır.
Etüt çalışmaları devam eden Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu projesinin ileri bağlantılarında
Nahcivan’dan sonra Tebriz-Tahran-Zahedan ve İslamabad’a ulaşıldığı görülmektedir. Hattın
yapılması ile hâlihazırda tek bağlantıyı oluşturan Van-Tebriz hattı dışında Erzurum-ErzincanSivas ve Ankara’ya doğrudan ulaşan yeni bir İstanbul-İslamabad koridoru oluşturulacaktır.
Son yıllarda bölünmüş yol projelerinin hız kazanması TRA2 Bölgesi’nin gerek komşu illerle
gerekse de bölge illeri arasındaki ulaşım bağlantılarını daha nitelikli hale getirmiştir.
Ekonomik işleyişin temel unsurlarından olan ulaştırma sistemleri TRA2 Bölgesi’nde
geliştikçe, bölge sahip olduğu ticari potansiyeli değerlendirebilecek koridorlara sahip
olacaktır.
174
3.5.1.1. Karayolu Ulaşımı
TRA2 Bölgesi’nde toplam 1.465 km devlet yolu, 417 km il yolu ve 7.945 km köy yolu
bulunmaktadır. Bölge içinde karayollarının çeşitlerine bakıldığında en uzun devlet ve il yolu
oranına sahip il Kars ilidir. Kars ilini sırası ile Ağrı, Ardahan ve Iğdır illeri izlemektedir.
Devlet ve il yollarının satıh cinsleri incelendiğinde bitümlü sıcak karışım (BSK) yol ağı
uzunluğu en fazla Ağrı ilindedir. Ardahan ilinde ise sadece 2 km BSK yol ağı bulunmaktadır.
Köy yollarının ildeki devlet ve il yollarına oranı kırsal nüfusun bölge illerine oranla daha
yüksek olması nedeniyle en yüksek Ağrı ilinde çıkmıştır.
800
749
700
564
600
523
469
500
363
400
273
300
226
200
95
100
206
200
90
6
0
AĞRI
ARDAHAN
DEVLET YOLU
KARS
İL YOLU
IĞDIR
TOPLAM
Grafik 61 TRA2 Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu Ağının İller Bazında Dağılımı-Km (KGM - 2013)
700
650
600
500
336
400
318
300
200
100
177
165
40
2 19
63
18 3 9 35
0 0 0 0
Stabilize
Toprak
22 1 24
0
BSK
Sathi Kaplama
AĞRI
ARDAHAN
IĞDIR
Diğer
KARS
Grafik 62 TRA2 Bölgesi İl ve Devlet Yolları Satıh Cinsleri ve Uzunlukları (KGM - 2013)
* Diğer Yollar parke ve beton gibi bölgedeki azınlıkta bulunan yollardır.
175
Ağır vasıtaların sebep olduğu yol bozulmalarına karşı dayanıklı olan BSK yol cinsi; bölgede
en fazla 165 km’lik (bölgedeki BSK yol ağının % 73’ü) yol ağına sahip Ağrı’da olup ildeki
BSK yolların büyük çoğunluğu Erzurum-Ağrı-Doğubayazıt-Gürbulak güzergâhında
bulunmaktadır.
Bölgedeki ana ulaşım koridorlarından Kars-Horasan, Kars-Iğdır, Iğdır-Doğubayazıt ve
Ardahan-Posof koridorları ağır taşıt trafiği için yeterli kalitede olmayan yollardan
oluşmaktadır. Bölgemizin en çok araç giriş çıkışının olduğu Dilucu sınır kapısına uzanan bu
yollar sert kış şartlarında sıklıkla bozulmakta ve sürekli yol yenileme çalışmalarına gerek
duyulmaktadır.
Harita 22 TRA2 Bölgesi Bölünmüş Yol Haritası
166,8
173
44,6
270,2
Kars
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Grafik 63 TRA2 Bölgesi İlleri Bölünmüş Yol
Uzunluğu-Km
Grafik 63 incelendiğinde Ağrı ilinin 270 km bölünmüş yol uzunluğu ile ilk sırada olduğu
görülmektedir. Kars – Susuz – Ardahan, Göle – Erzurum, Kars – Sarıkamış – Karakurt, Iğdır
– Tuzluca, Iğdır – Aralık – Dilucu, Iğdır – Karakoyunlu – Doğubayazıt, Horasan – Taşlıçay –
Doğubayazıt – Gürbulak, Ağrı – Hamur, Tutak – Patnos yolunun bir bölümü bölünmüş
yollardır. Ardahan – Göle, Ardahan – Çıldır, Karakurt – Horasan, Tutak – Patnos ve Doğubayazıt – Çaldıran (Van) yolunun bir bölümünde bölünmüş yol çalışmalarına devam
edilmektedir. Ayrıca Ardahan – Posof, Çıldır – Aktaş, Kars – Digor – Tuzluca, Karakurt –
Kağızman – Tuzluca, Hamur – Tutak arasındaki yolların bölünmüş yol olarak ihaleleri
176
yapılacaktır. Bölgede Kars – Ağrı arası ulaşım Horasan ya da Iğdır üzerinden yapılmaktadır.
Yapım çalışmaları devam eden Kağızman – Ağrı yolunun tamamlanmasıyla Kars ilinden Ağrı
iline doğrudan ulaşım sağlanabilecektir.
Tablo 102: TRA2 Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ağlarının Nüfus ve Alan Verileriyle
Karşılaştırmalı Göstergeleri
Devlet
Nüfus
1000 Kişi Başına
Alan**
Yol/Alan
Yolu ve
Yoğunluğu
Düşen Toplam
(Göl
(km'2 ye
İl Yolu
Nüfus***
(km²'ye
Devlet Yolu ve İl
Dâhil)
düşen yol
Toplamı*
düşen kişi
Yolu Uzunluğu
(km²)
uzunluğu)
(km)
sayısı)
(km)
564
11.498,67
0,049
555.479
48
1,02
AĞRI
363
4.967,63
0,073
107.455
22
3,38
ARDAHAN
749
10.139,09
0,072
305.755
30
2,41
KARS
206
3.587,81
0,057
188.857
53
1,09
IĞDIR
62.930 783.562,38
0,082 74.724,269
95
0,24
TÜRKİYE
Kaynak: * KGM, **TUİK, *** TUIK ADNKS (2011)
Yol (km) ve Alan (km²)
14000
12000
10000
0,08
0,073
11.498,67
0,072
10.139,09
0,07
0,06
0,049
0,057
8000
0,05
0,04
4.967,63
6000
0,03
3.587,81
4000
0,02
2000
566
736
363
0,01
206
0
0
AĞRI
ARDAHAN
KARS
IĞDIR
Devlet Yolu ve İl Yolu Toplamı* (km)
Alan** (Göl Dâhil) (km²)
Yol/Alan (km'2 ye düşen yol uzunluğu)
95
3,3
80
3
2,4
60
48
53
38
40
30
22
20
4
2
1,6
1,1
1
0,84
0
Yol (km)
Nüfus Yoğunluğu
100
1
0
AĞRI
ARDAHAN
KARS
IĞDIR
Nüfus Yoğunluğu (Km²ye Düşen Kişi Sayısı)
TRA2
TUR
1000 Kişi Başına Düşen Toplam Devlet Yolu ve İl Yolu Uzunluğu
Grafik 64 TRA2 Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Alan Verileriyle
Karşılaştırmalı Göstergeler
177
TRA2 Bölgesi illeri alan verileri incelendiğinde Ağrı ve Kars illeri ön plana çıkmaktadır. Kars
ilinin, Ağrı iline nazaran daha düz bir plato üzerinde kurulmuş olması bu ilde yol yapımını
kolaylaştırmaktadır. Bu sebeple Ağrı, Kars’tan daha geniş bir alana kurulmuş olmasına
rağmen Kars ilindeki mevcut yol uzunluğu daha fazladır. Düz bir plato üzerine kurulmuş
Ardahan ili de yüz ölçümüne oranla sahip olduğu yol uzunluğuyla bölge illeri arasında dikkat
çekmektedir. Bin kişi başına düşen toplam devlet ve il yolu göstergeleri ile km² ye düşen
toplam devlet yolu ve il yolu uzunluğu göstergeleri büyük ölçüde paralellik göstermektedir.
Bin kişi başına düşen yol uzunluğu grafiği incelendiğinde km²’ye düşen kişi sayısında
Ardahan ve Kars arasında ciddi bir fark oluştuğu gözlemlenmektedir. Bu durum Kars ilinin
Ardahan iline göre daha geniş alana sahip olması ve Ardahan ilinin nüfusunun çok daha az
olmasından kaynaklanmaktadır. Iğdır ili bin kişi başına düşen toplam devlet ve il yolu
uzunluğunda 1,1 km ile son sıradadır. Bu durum ilin yüksek nüfus yoğunluğuna sahip olması
ve km² başına düşen yol uzunluğu bakımından 0,057 gibi düşük bir değere sahip olmasından
kaynaklanmaktadır.
TRA2 Bölgesi’nde otoyol bulunmamaktadır. Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik
Bakanlığı’nın 2023 hedefleri kapsamında TRA2 Bölgesi sınırları içerisinde yer alan ErzurumArdahan ve Gerede-Merzifon-Gürbulak arasındaki otoyol projeleri 2. grup planlanan proje
statüsündedir. Dolayısıyla, kısa vadede bölgemizde otoyol yapımı öngörülmemekte olup ortauzun vadede otoyolların yapımı beklenmektedir.
178
Harita 23 Mevcut ve Planlanan Otoyollar
Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü, 2012
1.400.000
1.200.000
1.000.000
800.000
600.000
400.000
200.000
0
2009
2010
2011
2009
TAŞIT-KM
AĞRI
2010
2011
2009
YOLCU-KM
2010
2011
TON-KM
297.811 303.368 375.847 853.438 849.656 1.046.6 1.110.6 1.155.1 1.289.2
ARDAHAN 72.663
88.815
93.124 183.082 211.882 220.829 165.921 193.067 191.864
KARS
179.600 197.138 229.434 460.704 472.209 547.528 556.898 557.163 612.399
IĞDIR
100.729 134.796 157.342 251.059 314.756 362.900 334.349 425.772 479.585
Grafik 65 TRA2 Bölgesi İlleri Taşıt-Km, Yolcu Km, Ton-Km Değerleri
Kaynak: Karayolları Trafik ve Ulaşım Bilgileri; www.kgm.gov.tr Erişim Tarihi: 13.03.2013
Tablo 103: TRA2 Bölgesi İlleri Araç Sayıları
Ağrı
Özel
Otomobil Minibüs Otobüs Kamyonet Kamyon Motosiklet Amaçlı
Traktör
Taşıtlar
9.394
2.594
329
6.555
2.586
824
161
7.071
Ardahan
9.337
1.644
420
5.936
1.852
1.135
130
15.180
Kars
5.084
1.228
455
4.275
3.649
3.774
83
3.181
Iğdır
2.719
763
47
1.853
457
285
62
6.930
26.534
6.229
1.251
TRA2
Kaynak: TUIK Bölgesel İstatistikler,2012
18.619
8.544
6.018
436
32.362
Hareketlilik seviyesi yüksek olan bölgeler hareketliliği sınırlı olan bölgelere nazaran
ekonomik açıdan daha güçlü hale gelmektedirler. Ülkeler ve bölgeler arasında ulaşım
sistemlerinin karşılaştırılmasında kullanılan bu değerler bölge genelinde oldukça düşük
seviyelerdedir. Ağrı, Ardahan, Kars ve Iğdır illeri ülke genelindeki iller arası taşıt, yolcu, tonkm sıralamalarında son sıralardadır.
120,0
100,0
80,0
60,0
40,0
20,0
0,0
Otomobil
Minibüs
Ağrı
Otobüs
Ardahan
Kamyonet
Kars
Kamyon
Iğdır
TRA2
Motosiklet Özel Amaçlı
Taşıtlar
Traktör
Türkiye
Grafik 66 TRA2 Bölgesi Bin Kişi Başına Düşen Araç Sayıları,2012
180
Bin kişi başına düşen otomobil sayısı bir bölgenin hareketlilik ve gelişmişlik
seviyelerinden birisidir. Bin kişi başına düşen otomobil sayısında TRA2 Bölgesi
Türkiye’nin oldukça gerisindedir. Türkiye genelinde bin kişi başına düşen araç sayısı 109
iken TRA2 Bölgesi’nde 22’dir. Bölge illerinin merkez nüfuslarının kırsal nüfustan düşük
olması ve ekonomik sebepler bu sonucu doğuran başlıca etkenlerdir
TRA2 Bölgesi genelinde sadece bin kişi başına düşen minibüs ve traktör sayıları Türkiye
geneli değerlerden fazladır. Bu durum, bölgedeki kırsal nüfusun fazlalığını ve tarım
sektörünün bölge için önemini vurgulamaktadır. Iğdır ili bin kişi başına düşen kamyon,
kamyonet ve motosiklet sayısı değerlerinde TRA2 Bölgesi’nde ilk sıradadır. Iğdır’da sınır
ticaretinin gelişmiş olması ildeki kamyon sayısındaki fazlalığı açıklarken; ilin diğer bölge
illerine nazaran ılıman iklimi ve kent arazisinin düzlüğü motosiklet kullanımını
kolaylaştırmaktadır.
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012
Kaza Sayısı
Ölü Sayısı*10
TRA2
Ağrı
Kars
Iğdır
Yaralı Sayısı
Ardahan
Grafik 67 TRA2 Bölgesi İlleri Kaza, Ölü ve Yaralı Sayıları
Kaynak: TUIK Bölgesel İstatistikler,2012
Bölge illerinde 2008-2011 yılları arası yapılan bölünmüş yollara ve artan yol kalitesine
rağmen kaza sayılarında artış meydana gelmiştir. Bu durum, bölge insanı ve özellikle
şoförlerin trafik kurallarına yönelik bilinçlendirilmeleri gerektiğini göstermektedir.
TRA2 Bölgesi’nin ana ulaşım koridorları Horasan-Kars-Posof-Türkgözü, Horasan-Ağrı
Merkez-Doğubayazıt-Gürbulak, Horasan-Kağızman-Iğdır Merkez-Dilucu, Patnos-Ağrı ile
Doğubayazıt-Iğdır-Kars koridorlarıdır.
2011 yılına ait günlük trafik yoğunluk haritası incelendiğinde bölge yollarındaki ana
yoğunluğun sınır ticareti potansiyelleriyle ve yolların durumlarıyla paralel olarak Iğdır ve
Ağrı illerinde olduğu görülmektedir. Bu kapsamda Ağrı- Doğubayazıt-Gürbulak, TuzlucaIğdır-Aralık ve Tuzluca-Iğdır-Doğubayazıt güzergâhları en yüksek trafik yoğunluğuna sahip
güzergâhlardır. Türkgözü sınır kapısı güzergâhında ise yolun satıh cinsi, Ilgar Dağı geçidinin
zorluğu ve özellikle kış aylarında zaman zaman kapanması sebebiyle yüksek bir trafik
yoğunluğu bulunmamaktadır. Ayrıca Van ve Erzurum illerine çıkış noktalarında trafik
yoğunluklarının arttığı gözlenmektedir.
181
Harita 24 Türkiye ve TRA2 Bölgesi Ağır Taşıt Trafiği Yoğunluğu Haritaları
Toplam taşıt trafiği haritası incelendiğinde Ağrı ve Iğdır illerinde taşıt, yolcu ve yük trafiğinin
bölge illerine göre daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durumun temel sebebi Erzurum-AğrıDoğubayazıt-Gürbulak koridoru, Tuzluca-Iğdır-Aralık-Dilucu ve Iğdır-Doğubayazıt
koridorlarının sınır ticaret yolları olmasıdır. Erzurum-Ağrı-Doğubayazıt, Ağrı-Van,
Doğubayazıt-Van güzergâhlarındaki trafik yoğunluğunu Türkiye’nin çeşitli bölgelerinden
İran’a giden ve gelen tırlar oluşturmaktadır. Iğdır’da bulunan Dilucu sınır kapısının açık
olması Türkiye-Nahcivan yönlü ulaşımın bu hat üzerinden akmasını sağlamaktadır.
Iğdır’dan Nahcivan Özerk Cumhuriyeti’ne açılan Dilucu sınır kapısı TRA2 Bölgesi sınır
kapıları arasında en çok otomobil, midibüs, kamyonet ve kamyonun geçiş yaptığı kapıdır
(Grafik 68). 2009 yılında sınır ticareti konusunda yetkilendirilen Dilucu sınır kapısında 20102012 yılları arası TIR, kamyon ve otomobil geçişlerinde önemli bir artış gözlenmiştir. Dilucu
sınır kapısını Gürbulak sınır kapısı izlemektedir. Bölgemizden Gürcistan’a açılan Türkgözü
182
kapısındaki trafik yol alt yapısının bozuk olması ve Ilgar geçidinin zorlu olması gibi coğrafi
engeller sebebiyle düşük seviyededir. Aktaş kapısının açılması ve Ardahan-Türkgözü arasında
yapılması planlanan bölünmüş yol çalışmalarının tamamlanmasıyla Gürcistan’a bölgeden
yapılacak insan ve mal trafiğinin artması beklenmektedir.
455000
390000
325000
260000
195000
130000
65000
0
Otomobil
Midibüs
(*100)
Kamyonet
Dilucu
(Türkiye-Nahcivan)
Otobüs
Kamyon
Gürbulak
(Türkiye-İran)
KMY+RÖM..,
Çekici+Y.ROM
Türkgözü
(Türkiye-Gürcistan)
TOPLAM
Grafik 68 TRA2 Bölgesi Sınır Kapıları Giriş-Çıkış Toplam Araç Sayısı-2011
Ardahan İli Köy Yolları
(Km)
85,2
Ağrı İli Köy Yolları (km)
194,5 64,8
417,6
380,8
Stabilize
Tesviye
Stabilize
Beton
Asfalt
2982,6
Ham Yol
768,8
Sathi
Asfalt
Parke
Kars İli Köy Yolları (Km)
Iğdır İli Köy Yolları (Km)
21,3
22
Stabilize
444,3
463,4
Stabiliz
e
Asfalt
395
Asfalt
604
Parke
Tesviyeli
16
327
1592
Parke
Tesviye
Grafik 69 TRA2 İllerinin Köy Yollarının Nitelikleri
183
Kırsal kesimde yaşayan insanların sosyal ihtiyaçlarının karşılanması ve ürünlerin pazarlara
ulaştırılması açısından köy yolları büyük önem taşımaktadır. Belde ve köy nüfusu toplamı
600.621 kişi olan TRA2 Bölgesi 7.945 km köy yoluna sahiptir. Bölgede 1000 kişilik belde ve
köy nüfusu başına 13,22 km köy yolu düşmektedir. Ayrıca dört ilin köy yollarının toplam %
20,4’ü asfalt yoldur.
Kars ilindeki 385 köy yolunun 50’si karayolu ağı içerisindedir ve asfalttır. Kalan 335 köy
yolu toplam 2.043 km uzunluğa sahiptir. TUIK 2013 ADNKS sonuçlarına göre belde ve köy
toplam nüfusu 171.416 olan Kars ilinde belde ve köylerde yaşayan bin kişiye düşen köy yolu
uzunluğu 11,5 km’dir. Toplam belde ve köy nüfusu 66.568 kişi olan Ardahan ili 1.653 km’lik
köy yoluna sahip olup bin kişi başına düşen toplam köy yolu 23,5 km’dir. Bin kişi başına
düşen köy yolu uzunluğunun bölge ortalamasının oldukça üzerinde çıkmasının temel sebebi
ildeki kırsal nüfusun merkez nüfusun iki katından fazla olmasıdır. Belde ve köy nüfusu
88.270 kişi olan Iğdır ilinin toplam köy yolu uzunluğu 951,5 km’dir. İlde köy ve beldede
yaşayan bin kişi başına düşen toplam köy yolu 10,64 km’dir. 256.472 kişilik belde ve köy
nüfusuna sahip olan Ağrı ilinde köy yolu uzunluğu 4181 km ile bin kişi başına düşen köy yolu
uzunluğu 15,8 km’dir. Kış aylarında yoğun kar yağması sebebiyle merkez ve ilçe köy
yollarının bir kısmı kapanmakta olup yetersiz alt yapı ve iklim koşulları sebebiyle kırsal nüfus
sağlık, eğitim gibi temel haklarına ulaşmada sıkıntı çekmektedir.
3.5.1.2. Demiryolu Ulaşımı
TCDD’nin 2023 hedefleri arasında demiryolu altyapısının yol yenilemeleri, yeni yol
yapımları, elektrifikasyon, sinyalizasyon ve telekomünikasyon projeleri ile iyileştirilmesi ve
hizmet zararlarının azaltılması ve rekabet ortamı oluşturarak işletme kalitesinin arttırılması
bulunmaktadır. Bunların sonucunda ise demiryolunun ulaşım sektöründeki payının
arttırılması hedeflenmektedir. Bu hedefler içerisinde hem yüksek hızlı hatların hem de
konvansiyonel hatların ülke genelinde genişletilmesi bulunmaktadır. Bu bağlamda 2023 yılına
kadar 10.546 km YHT ve 4.000 km konvansiyonel hat yapılması ve toplam demiryolu ağının
25.536 km’ye, 2035 yılına kadar ise 12.026 km YHT ve 4.941 km konvansiyonel hat
yapılması ile toplam demiryolu ağının 27.957 km’ye yükseltilmesi hedeflenmektedir. Ülke
genelindeki demiryolu sektöründe yaşanan bu gelişmeler TRA2 Bölgesi’ni de yakından
ilgilendirmektedir. TRA2 Bölgesi illeri demir yolu ulaşım sistemleri bakımından oldukça
zayıftır. Bölgedeki tek demiryolu hattı Erzurum-Kars-Ermenistan hattıdır. Kars ilinde KarsHaydarpaşa (İstanbul) arasında Doğu Ekspresi ve Kars-Akyaka arasında raybüs seferleri
düzenli ve karşılıklı olarak yapılmaktadır. Mevcut demiryolu taşımacılığı tek hat üzerinden
olup; ahşap traversli, elektriksiz ve sinyalizasyonuz bir alt yapıya sahiptir. Kars ili sınırları
içerisinde toplam 172 km’lik bir demiryolu ağı bulunmaktadır. 1878-1912 yılları arasında
Ruslar tarafından Kars-Ermenistan arasında yapılan Kars-Doğukapı demiryolu günümüzde iki
ülke arasında yaşanan diplomatik problemlerden dolayı kullanılamamaktadır.
Kars demiryolu hatlarındaki yolcu taşımacılığı verileri incelendiğinde özellikle 2010 yılında
büyük bir düşüş yaşandığı görülmektedir. Bu durumun en büyük sebebi İstanbul-Kars arası
demiryolu hatlarının bakım altına alınmaya başlanmasından kaynaklanan tren hareket
saatlerindeki istikrarsızlıklardır. Mevcut demiryolu hatlarının yıpranmış olması sebebiyle
trenler ortalama 40 km gibi oldukça düşük hızlarda seyretmektedirler. Bu durum KarsErzurum arası yolculuk süresinin 4 buçuk saat olmasına neden olmaktadır. Yolculuk süresinin
uzunluğu, sık sık tren hareket saatlerinin değişmesi ve hareket saatlerinin genel olarak
184
günübirlik Kars-Erzurum ziyaretine olanak tanımaması hattı kullanan yolcu sayısının az
olmasına sebep olmaktadır. 2010 yılında başlayan Erzurum-Kars arası demiryolu hatları
yenileme çalışmaları kapsamında Köprüköy-Sarıkamış hattına kadar iyileştirme çalışmaları
yapılmıştır. Devam eden çalışmalar kapsamında Selim-Kars arası ray yenileme çalışmalarının
kısa sürede tamamlanması planlanmaktadır. TCDD Kars Gar Müdürlüğü ile yapılan
görüşmelerde elde edilen bilgilere göre mevcut demiryolu hatlarının yenilenme işleri bitince
Doğu Ekspresi sefer saatlerinin düzene girmesi ve iller arası ulaşım saatlerinin kısalması
beklenmektedir.
100.000
80.000
yolcu sayısı
60.000
40.000
20.000
0
2010
2011
GELEN YOLCU 72.145 85.658 83.884 79.612
2006
2007
2008
2009
8.945
39.855
GİDEN YOLCU 65.493 89.939 89.378 82.701
9.618
40.971
Grafik 70 2006-2012 Yılları Arası TRA2 Bölgesi Demiryolu
Kaynak: TCDD Kars Gar Müdürlüğü Brifing Raporu, 2012
Kars ilinin sanayi kuruluşlarından yoksun olması, bölgedeki madenlerin değerlendirilememesi
vb. nedenlerle Kars ilinden yük taşımacılığı verileri düşüktür. İlden genel olarak inşaat
malzemeleri, askeri malzemeler ve kömür taşımacılığı yapılmaktadır. Saha çalışmaları ile
ulusal taşımacılık politikalarının demiryollarının yük ve yolcu taşımacılığında etkili olarak
kullanılmasında engel olduğu belirtilmiştir. Aynı şekilde, daha önceki uygulamalarda 25 ton
(tek vagon) taşınması için talepte bulunabilen işletme sahiplerinin mevcut düzende 250
tondan (10 vagon) daha az yük taşınması için sipariş veremediklerinden sevkiyatlarını toptan
ve daha yüksek maliyetle yapmak zorunda kaldıkları belirtilmektedir.
120.000
700
601
100.000
557
80.000
222
300
259
211
200
166
20.000
0
100
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Gelen Vagon Adeti
3.147
2.539
2.792
3.020
2.408
3.688
Gelen Yük Miktarı(Ton)
82.247
64.415
69.820
85.611
69.707
107.144
Giden Yük Miktarı(Ton)
2.926
2.535
2.868
10.964
4.892
8.798
222
211
166
601
259
557
Giden Vagon Adeti
500
400
60.000
40.000
600
0
Grafik 71 2006-2011 Yılları Arası Yük Taşımacılığı
185
Son yıllarda ülkemiz genelinde ulaştırma sektöründe gerçekleştirilen büyük yatırım projeleri
TRA2 Bölgesini olumlu etkilemiştir. Bölgede yaşanan en büyük gelişme temeli 2008 yılında
atılan ve 2014 yılında tamamlanması planlanan “Demir İpek Yolu” olarak adlandırılan BaküTiflis-Kars demiryolu projesidir. Hattın Türkiye sınırları içerisinde kalan 76 km’lik kısmının
% 90’ı tamamlanmış ve Gürcistan tarafında kalan kısmının tamamlanması için çalışmalar
sürdürülmektedir.
Proje Hızı
Hat Uzunluğu (Türkiye)
Min. Kwp. Yarıçapı
Maks. Eğim
Sanat Yapıları
Üst Geçitler
Viyadükler
Tünel
İstasyon
120 Km/Saat
76 Km
1000 m.
% 1.6
90 Adet
12 Adet
2 Adet (Toplam 544 m.)
1 Adet (Boy=2360 m.)
1 Adet
Şekil 7 Kars Tiflis Demiryolu Proje Güzergâhı, UBAK,2012
Bakü-Tiflis-Kars (BTK) demiryolu projesi bölgedeki taşıma potansiyelini değerlendirerek,
Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan devletleri arasındaki ilişkileri daha da kuvvetlendirecek ve
bu ülkeler arasındaki ticaretin geliştirilmesine katkıda bulunacaktır. Bu proje sayesinde tarihi
ipek yolu yeninden canlanarak sınır ülkelerle sosyal ve ekonomik ilişkilerin de daha çok
pekiştirilmesi temin edilecektir. Kazakistan ve Çin’in de yatırım taahhüdü verdiği projede
enerji kaynaklarının dünyaya ulaşımı sağlanacak ve uluslararası ulaşımda Türkiye, Gürcistan
ve Azerbaycan ülkeleri önemli bir avantaj elde edecektir. Başta Kars ve Ardahan olmak üzere
TRA2 Bölgesi illeri de proje gerçekleştikten sonra sınır illeri olma durumlarını avantaja
çevirebileceklerdir. 2014’te bitirilmesi planlanan projenin tamamlanmasıyla hattın ilk yılda 1
milyon yolcu ve 6,5 milyon ton yük, 2034 yılında ise 3 milyon yolcu ve 17 milyon ton yük
186
taşıma kapasitesine sahip olacağı tahmin edilmektedir (Ulaştırma Bakanlığı, www.ubk.gov.tr,
Erişim Tarihi; 05.02.2013).
Marmaray ve Bakü-Tiflis-Kars demiryolları projeleri tamamlandığında Londra’dan Pekin’e
demiryolu bağlantısı kesintisiz olarak sağlanmış olacaktır. Proje toplamda 1,4 milyar nüfusu
etkilemekte ve 23 trilyon dolarlık bir pazara hitap etmektedir. TRA2 Bölgesi için büyük bir
öneme sahip proje olarak görülmesine rağmen BTK demiryolu hattının Kars merkezi dışında
Ardahan ili merkezinden geçmemesi ve özellikle Ardahan il merkezinden hattın çıkış noktası
arasındaki yolun yük taşımacılığına imkân sağlayacak durumda olmaması TRA2 Bölgesi’nde
oluşturacağı katma değeri azaltacaktır.
Bakü-Tiflis-Kars demiryolu çalışmalarında sona yaklaşıldıkça TRA2 Bölgesi için öneme
sahip yeni güzergâhların belirlenmesine yönelik çalışmalar devam etmektedir. Bu hatlardan
birisi Ardahan-Çıldır demiryolu hattıdır. Ardahan-Çıldır demiryolu projesi ile Kars –Tiflis
demiryolu ve Ardahan merkezinin bağlantısı sağlanabilecektir. Bu sayede Ardahan
merkezden Tiflis’e demiryolu ulaşımı gerçekleştirilebilir. Ancak söz konusu hattın ArdahanÇıldır arasında yolcu ve yük taşınmasına büyük katkı sağlamayacağı düşünülmektedir. Büyük
kısmı biten Ardahan-Çıldır arası bölünmüş yol projesi yakın gelecekte tamamlanacak olup
söz konusu karayolu bağlantısı, demiryolunun yolcu taşınması açısından cazibesini
yitirmesine yol açacaktır. Ardahan – Çıldır hattı yerine Hopa-Ardahan-Susuz-Kars demiryolu
hattının kurulması bölgemize daha büyük bir katma değer sağlayacak niteliktedir. Hattın
kullanıma açılmasıyla hem Ardahan, Kars üzerinden Tiflis’e ulaşabilecek ve 2023 hedefleri
kapsamında tamamlanması planlanan Kars-Nahcivan-İran demiryoluna bağlanabilecek hem
de bölge Karadeniz ve Rusya pazarına ulaşabilecektir. 2023 ulaştırma stratejilerinde doğu-batı
yönlü demiryolu hatlarının tamamlanmasıyla kuzey-güney yönlü demiryolu yatırımlarına hız
verecek olması önem teşkil etmektedir.
Harita 25 Türkiye'yi Etkileyen Ulaşım Koridorları
Bölgemizi etkileyen uluslararası demiryolu koridorlarından birisi de Trans Anadolu
demiryolu koridorudur. Edirne’den başlayıp İstanbul, Ankara, Sivas, Erzurum, Kars-TiflisBakü’yü bağlayan proje Erzincan’da ikiye ayrılarak Erzincan-Trabzon-Batum üzerinden
Ufa’ya (Rusya Federasyonu) ve buradan da Trans-Sibirya hattı ile Vladivostok’a
bağlanacaktır. Bu projeyle kuzey ülkeleri ile ekonomik ve kültürel işbirliğinin geliştirilmesi
187
amaçlanmaktadır. Proje tamamlandığında Kars ilinden doğrudan Gürcistan’a, Erzincan
üzerinden de Karadeniz’e demiryolu ile ulaşım sağlanabilecektir.
Harita 26 2023 Ulaştırma Hedefleri Kapsamında Mevcut ve Planlanan Demiryolları
Ulaştırma Bakanlığı’nın 2023 hedefleri kapsamında ülke genelinde 10.000 km uzunluğunda
yüksek hızlı tren hattının yapılması planlanmaktadır. Yüksek hızlı tren hattının
tamamlanmasıyla Edirne-Kars arası seyahat süresi 12 saate inecektir. Ayrıca projenin
tamamlanmasıyla Sivas-Erzincan-Erzurum-Kars hattı arasındaki 710 km’lik mesafe toplamda
5 saate inecektir. Ayrıca Edirne-Kars arası hızlı tren projesinin tamamlanmasıyla Türkiye
ulaştırma sektöründe, ülke genelindeki yolcu payı % 10 olan demiryolu ulaşımının rekabet
gücü artarak yolcu payının % 78’e ulaşması beklenmektedir (TCDD, 2012)
Harita 27 2023 Yılı Ulaştırma Hedefleri Kapsamında Yapılacak Konvansiyonel Demiryolu Hatları
188
2023 ulaştırma sektörü hedefleri kapsamında ülke genelinde yapılması planlanan 5.000 km
konvansiyonel hattın 300 km’lik kısmı bölge illerinden geçmektedir. Kars-Iğdır-Nahcivan
koridoru üzerinde yapılacak olan ve Bakü-Tiflis-Kars demiryolu projesinin devamı olan proje
ile TRA2 Bölgesi Nahcivan üzerinden İran, Türkmenistan ve Pakistan’a bağlanacaktır. Ayrıca
proje sayesinde Azerbaycan ile Nahcivan arasındaki demiryolu bağlantısı Tiflis üzerinden
sağlanmış olacaktır.
Ülkemizdeki ana omurgalardan birisi olan doğu-batı koridoru (Kapıkule-Kars) üzerine İran ve
Nahcivan bağlantısının yapılması bölgeyi lojistik üs haline getirecektir. Proje ayrıca tarım
sektöründe gelişmiş bir il olan Iğdır iline demiryoluyla ulaşım imkânı sağlaması açısından
önem arz etmektedir.
3.5.1.3. Havayolu Ulaşımı
TRA2 Bölgesi’nde 2013 yılı itibariyle faal durumda olan 3 havalimanı mevcuttur. Bu
havalimanları 1988 yılında hava trafiğine açılan Kars havalimanı, 1997 yılında hava trafiğine
açılıp 2009-2011 yılları arası pist genişletme çalışmaları sebebiyle kapalı kalarak 2011 yılında
tekrar hava trafiğine açılan Ağrı havalimanı ve 2012 yılı içerisinde hizmete giren Iğdır
havalimanlarıdır. Ardahan ilinde havalimanı bulunmamaktadır.
TRA2 Bölgesi’nde yer alan havalimanlarının tümü sivil nitelikte olup DHMİ’ye bağlıdır.
Kars havalimanı 1993 yılından itibaren dış hat uçuşlarına açılmış olmasına rağmen tarifeli
olarak herhangi bir yurt dışı yolcu taşımacılığı gerçekleşmemiştir.
Harita 28 TRA2 Bölgesi Havaalanlarından Uçuş Güzergâhları
189
Tablo 104: TRA2 Bölgesi Havayolu Taşımacılığı Verileri
İl
Kars
Ağrı
Iğdır
Yıllar
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2007
2008
2009
2010 (Tadilat Yapılmıştır)
2011
2012
2012
İç
Dış
Yolcu
Taşınan
Toplam
Hat
Hat
Sayısı
Yük (ton)
866
0
866
95.421
1.197
2230
62
2292 269.095
3.317
2252
24
2276 288.008
3.669
2764
34
2798 332.286
4.100
2976
2
2978 377.584
3.952
3.209
5
3.214 376.147
4.059,2
482
0
482
42.621
507
649
0
649
60.360
680
179
0
179
14.169
168
6
0
6
0
0
1334
0
1334 134.519
1.370
1409
2
1411 154.035
1.513,6
526
0
526
55.225
615,9
Bölge havalimanlarında uçuş saatleri mevsimsel olarak değişmekle birlikte genel olarak Kars
havalimanından haftanın her günü İstanbul ve Ankara’ya karşılıklı olarak direk uçuş seferleri
bulunmaktadır. İzmir iline ise haftada iki gün karşılıklı olarak direkt uçuş seferi
düzenlenmektedir. Ağrı ve Iğdır havaalanlarından da haftanın her günü Ankara’ya belirli
günleri de İstanbul’a direkt uçuş seferleri bulunmaktadır.
Ağrı ve Iğdır havaalanlarının hizmete girmesiyle TRA2 Bölgesi’ndeki hava taşımacılığı hızlı
bir gelişim göstermiştir. 2010 yılında bölgedeki havayolu ulaşımını kullanan yolcu sayısı
377.584 iken 2011 yılında Ağrı havaalanının yeniden faaliyete girmesiyle bu sayı 512.103’e
çıkmıştır. 2012 yılında Iğdır havaalanın açılmasıyla Iğdır’da havayolunu kullanan yolcu sayısı
2012 yılı Kasım ayına kadar 87.866’ya ulaşmıştır. Kars, Ağrı ve Iğdır havaalanlarının şehir
merkezlerine uzaklığı sırasıyla 6, 8 ve 16 km’dir.
Kars Havaalanı sivil hava ulaşımına 1988 yılında açılmış olup havaalanına ulaşım taksi,
belediye servisi ve özel minibüs taşımacılığı ile sağlanmaktadır. 2009 yılında ihalesi yapılarak
2010 yılında inşasına başlanılan 38.000 m2 kapalı alana sahip yeni terminal binası 2013
yılında hizmete girmiş olup Kars Havaalanının kapasitesi yıllık 2 milyon yolcuya
yükselmiştir. 5 adet uçak park noktasını bünyesinde barındıran yeni terminal binası dış hat
uçuşlarına ev sahipliği yapmak için gerekli olan gümrük sistemi, pist ışıklandırması vb. tüm
donanımları içermektedir.
Özellikle kış aylarında başta Rusya ve Ukrayna olmak üzere pek çok yabancı ülkeden turist
ağırlayan Kars ilindeki turizm potansiyelini canlandırmak için tarifeli iç hat uçuş saatlerinin
yeniden düzenlenmesi ve dış hat uçuşların gerçekleştirilmeye başlanması önem arz
etmektedir.
190
96.836
97.556
99.242
77.985
Kış
İlkbahar
Yaz
Sonbahar
Grafik 72 Kars Havaalanı Mevsimlere Göre Yolcu Sayısı-2012
Grafik 72 incelendiğinde ilkbahar ve yaz mevsimlerinde Kars havaalanındaki yolcu trafiğinin
diğer mevsimlere göre daha fazla olduğu görülmektedir. İstanbul ve Ankara gibi
büyükşehirlere göç etmiş bölge halkı daha çok ilkbahar ve yaz aylarında memleketlerine
dönmektedirler. Yaz aylarında memur atamaları ve ildeki öğrenci sirkülasyonu hava trafiğini
artıran diğer önemli etkenlerdir. Kış mevsiminde sonbahar mevsimine nazaran yolcu
sayısındaki artış ise daha çok ildeki Sarıkamış kayak merkezine gelen turistlerden
kaynaklanmaktadır.
Kars ili uçuş yoğunluğunu başlıca İstanbul-Kars ve Kars-İstanbul hava trafiği
oluşturmaktadır. Kars ilinden akşam uçuşlarının bulunmayışı ve Ankara, İstanbul ve
İzmir’den uçaklarının uçuş saatleri ziyaretçi sayısının artmasını engelleyen faktörlerdendir.
Özellikle kış aylarında büyük şehirlerden Kars’a erken ve geç saatli uçuşların düzenlenmeyişi
bölgeye günübirlik tatilcilerin gelememesine sebep olmaktadır.
Ağrı şehir merkezine 8,5 km uzaklıkta bulunan havaalanı Ağrı Valiliği, Ağrı İl Özel İdaresi,
mahalli hizmet kuruluşları ve DHMİ’nin araç ve personel desteği ile 1997 yılında hizmete
açılmıştır. Havaalanı açıldıktan kısa bir süre sonra DHMİ Genel Müdürlüğü’ne devredilmiştir.
Ağrı havaalanı; pistinin büyük gövdeli uçakların seferlerine uygun olmaması, mevsimsel
koşulların hava ulaşımını etkilemesi ve ihtiyaçlara tam olarak cevap verememesi gibi
nedenlerle 2009 yılının ikinci çeyreğinde hava trafiğine kapatılmış ve yenileme/tadilat
işlemleri görerek kapasitesi 120.000 yolcu/yıl’dan 3.000.000 yolcu/yıl’a ve havaalanı mücavir
sahası 9.400.000 m²’ ye çıkarılarak 2011 yılında yeniden hizmete açılmıştır. Yenilenen
havaalanı 2007-2010 yılları arasındaki toplam yolcu sayısını sadece 2011 yılında 134.519
kişiye ulaşarak geçmiştir. Ağrı havaalanından haftanın 7 günü İstanbul’a karşılıklı uçuş seferi
yapılırken, Ankara’ya Cumartesi günleri hariç haftanın 6 günü karşılıklı uçak seferleri
bulunmaktadır.
2012 yılında hizmete açılan Iğdır havaalanı iç hat uçuşlarına olanak sağlayan sivil kategoride
bir havaalanıdır. Iğdır havaalanından haftanın her günü Ankara’ya ve İstanbul’a karşılıklı
uçuşlar bulunmaktadır. Özellikle Orta ve Batı Anadolu’dan İran ve Nahcivan’a gitmek
isteyenler havayoluyla Iğdır’a gelerek buradan karayoluyla geçiş yapmaktadırlar. Ayrıca
Doğubayazıt ilçesine gitmek isteyen yolcular yakınlığından dolayı Ağrı yerine Iğdır
Havalimanını tercih etmektedirler.
191
Harita 29 TRA2 Bölgesi Ulaşım, Enerji Mevcut Durum ve Plan Önerileri
192
3.5.2. Haberleşme Sektörü
TRA2 Bölgesi illeri haberleşme ve bilgi teknolojileri alt yapısı Bilgi Teknolojileri Erzurum
Bölge Müdürlüğü ve Erzurum Telekom Müdürlüğü’ne bağlıdır. Dört ilde de şehrin ana
hatlarında fiber optik kablo alt yapısı mevcuttur.
3.5.2.1. Sabit ve Mobil Telefon Hat Aboneliği
Türkiye genelinde sabit hat abone sayısında son yıllarda belirgin bir azalma meydana
gelmiştir. 2008 yılında var olan 17.502.205 sabit hat abone sayısı 2011 yılı sonunda
15.210.846’ya düşmüştür. Sabit hat aboneliğinde Türkiye genelinde yaşanan düşüş TRA2
Bölgesi’nde de yaşanmıştır. Bu düşüş 2008-2011 yılları arasında % 20,7 olarak
gerçekleşmiştir.
120000
18,0
16,0
14,0
80000
12,0
10,0
60000
8,0
40000
6,0
4,0
20000
Penetrasyon Değeri , %
Sabit Telefon Abone Sayısı
100000
2,0
2008
2009
Sabit Telefon
Abone Sayısı
2010
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
0,0
Ağrı
0
2011
Penetrasyon Değeri
Grafik 73 TRA2 Bölgesi Sabit Hat Abone Sayıları ve Penetrasyon Değerleri (2008-2012)
2011 yılında Türkiye genelinde sabit hat penetrasyonu 20,4 iken, TRA2 Bölgesi’nde 7,5’tir.
100 kişi başına düşen abonelik rakamını ifade eden penetrasyon oranlarında TRA2 Bölgesi
sabit hat penetrasyon değerleri bakımından Türkiye ortalamasının oldukça altındadır.
Özellikle Ağrı ilinde 2008-2011 yılları arası penetrasyon değerleri oldukça düşük seviyededir.
Temel haberleşme standardının bir göstergesi olan sabit hat telefon kullanımının düşük bir
seviyede olduğu ilde sabit hat penetrasyon değeri 4’tür. Bölgede Ardahan ili son dört yıldaki
ortalama penetrasyon değeri 14 ile ilk sıradadır. Sabit hat penetrasyon değerleri sıralamasında
Ardahan ilini sırası ile Kars ve Iğdır illeri takip etmektedir.
2008 yılında mobil numara taşınabilirliği uygulaması sonucu ülke genelinde mobil abone
sayısında ciddi azalma meydana gelmiştir. Birden çok hat kullanan çoğu vatandaş mobil
taşıma sistemi ile hatlarını birleştirmişlerdir. Bu durum ülke genelindeki mobil abone sayısı
193
800000
70,0
700000
60,0
600000
50,0
500000
40,0
400000
30,0
300000
200000
20,0
100000
10,0
2008
2009
Mobil Telefon
Abone Sayısı
2010
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
0,0
Ağrı
0
Penetrasyon Değeri
Mobil Abone Sayısı
ve penetrasyon değerlerini düşürmüştür (BTK, 2010). Türkiye genelinde mobil abone
penetrasyon oranı özellikle 2008 yılından itibaren ciddi bir düşüş halinde olsa da cep telefonu
sahiplik oranı artış göstermektedir.
2011
Penetrasyon Değeri
Grafik 74 TRA2 Bölgesi Mobil Abone Sayıları ve Penetrasyon Değerleri (2008-2012)
Türkiye genelinde 2011 yılı verilerine göre mobil hat abone penetrasyonu 88,72 iken TRA2
Bölgesi’nde bu oran 60,0’dır. TRA2 Bölgesi’nin mobil hat penetrasyon oranı Türkiye’nin
oldukça gerisindedir. Bölgede mobil hat penetrasyon değeri en düşük olan il sabit hat
penetrasyon değerinde olduğu gibi Ağrı (57,3) ilidir. Mobil hat penetrasyon değerinde en
yüksek il ise sabit hat penetrasyon değerinde olduğu gibi Ardahan (66,4) ilidir.
Alan bakımından Türkiye’nin yaklaşık % 3,8’lik kısmını oluşturan TRA2 Bölgesi 2011 yılı
itibariyle baz istasyonu sayısı bakımından Türkiye’nin % 1,57’lik kısmını oluşturmaktadır.
Türkiye genelinde 1.514 kişiye bir baz istasyonu düşerken TRA2 Bölgesi’nde 1427 kişiye bir
baz istasyonu düşmektedir. Bölgede kişi başına düşen baz istasyonu sayısının Türkiye
ortalamasının üzerinde olması bölgenin geniş bir alana kurulu ve nüfus yoğunluğunun az
olmasından kaynaklanmaktadır.
Bölgede nüfus ve alan bakımından en yüksek değere sahip olan Ağrı ili 296 baz istasyonuyla
ilk sıradadır. Ancak, baz istasyonu sayısının görece fazla olmasına rağmen ilin dağlık yapısı
sebebiyle kapsama alanı olmayan köy sayısı fazladır. Bölgenin diğer illerinden Kars ilinde
260, Iğdır ilinde 167 ve Ardahan ilinde 88 baz istasyonu vardır.
BTK tarafından düzenli olarak yapılan iletişim hizmet kalitesi değerlerine göre bölge illeri
arama blokaj ve arama başarısızlık oranları kapsamında limit değerleri sağlamaktadır.
Bölgede GSM operatörlerinin kapsama oranları elde edilememekle birlikte bölge illerinden
Ağrı ve Iğdır illerinde GSM kapsaması olmayan yerleşim yeri sayısı Kars ve Ardahan illerine
oranla yüksek seviyededir.
194
Ağrı’da çok sayıda köyün GSM kapsaması olmaması dikkat çekicidir. Düz bir platoda kurulu
olan Kars ve Ardahan illerinde GSM kapsama oranı yüksektir.
Tablo 105: TRA2 Bölgesi İlleri Toplam Hizmet Kalitesi Değerleri (2011)
Arama Blokaj Oranı
Arama Başarısızlık Oranı
TRA2 Bölgesi’nde Hiç Kapsama Alanı Olmayan Yerleşim Sayısı
<%5
<%2
85
Kaynak: BTK,2012
Not: Yerleşim yerleri TRA2 Bölgesi illerine bağlı köylerdir. Arama blokaj ve arama başarısızlık oranları limit
değerler olan % 5 ve % 2’den düşüktür.
3.5.2.2. İnternet Aboneliği
Bölge illeri internet alt yapısı seviyesi bakımından oldukça zayıftır. 2008-2012 yılları arası
bölge illerinde internet abone sayısında ciddi artışlar meydana gelmiştir. 2008 yılında
TRA2 Bölgesi genelindeki internet abone sayısı 24.915 iken 2011 yılında % 186 artarak
71.285 olmuştur.
Harita 30 Türkiye ADSL Penetrasyon Haritası,2011
TTnet tarafından yaptırılan Türkiye ADSL penetrasyon haritası TRA2 Bölgesi açısından
önemli veriler içermektedir. Bölge ortalama % 15’lik penetrasyon değeri ile Türkiye
ortalaması olan % 32’nin oldukça altındadır. TRA2 Bölgesi’nde sabit hat aboneliği
değerlerinin oldukça düşük olması ADSL penetrasyon değerlerini de etkilemektedir. Ayrıca
bölge illerinin şehirleşme oranlarının düşük olması bu duruma sebep olan başka bir etmendir.
Ancak özellikle Ağrı ve Kars illerinde internet aboneliği konusunda artış olduğu
gözlenmektedir.
195
2008
2009
2010
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
TRA2
Kars
Iğdır
Ardahan
Ağrı
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
2011
Grafik 75 TRA2 Bölgesi İnternet Abone Sayısı
3.6. HİZMETLER SEKTÖRÜ
3.6.1. Dış Ticaret ve Lojistik
Altyapı yatırımlarını hızlandırması, bölge ekonomisine canlılık getirmesi ve yeni istihdam
alanları ile girişimciliği teşvik etmesi gibi etkileri nedeniyle dış ticaret ve lojistik sektörü,
halkın gelir ve refah düzeyinin yükseltilmesine dolayısıyla bölgenin kalkınmasına önemli
katkılar sağlayacak sektörlerden biridir.
Bölge genelinde sermaye birikimi yetersizliği, sanayinin gelişmemesi, tarım ve hayvancılıkta
verimliliğin düşük olması gibi nedenlerle ticari hayat canlı değildir. Küçük esnaf ve
işletmelerden oluşan, tarımsal ve hayvansal ürünler, gıda maddeleri, giyim, ev araç gereçleri,
inşaat malzemeleri ile diğer tüketim mallarının ağırlıkta olduğu bir yapı mevcuttur. Ticaret
sert iklim koşulları ve yüksek rakım nedeni ile ağırlıklı olarak hayvancılığa dayanmakta ve
yaz aylarında hareketlenmektedir. Bölge illeri için nispeten içe dönük bir yapı arz eden ticaret
sektöründe, illerde üretilen mamullerin büyük bir kısmının pazarlandığı yer Doğu ve
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’dir. Canlı hayvan ve hayvansal ürünler Ankara ve İstanbul gibi
büyük illerde pazar bulmaktadır. Bölge dışına satılan en önemli ürün canlı hayvandır.
Bölgedeki üreticilerin ve tarım sektörünün en önemli sıkıntılarından biri pazarlama
sorunudur. Üretilecek malın pazarlanma sorunu tarım sektörü için psikolojik bir engel de
oluşturmaktadır. Bölge illerinin önemli tüketim kitlelerinin bulunduğu şehirlere uzak olması
ticaret hayatını olumsuz etkilemektedir. Kars’ın hayvansal ürünlerdeki çeşitliliğine rağmen
süt ürünleri haricinde iyi bir pazar oluşturamaması, Iğdır’ın 3 ülkeyle 3 sınır kapısı olmasına
rağmen sadece birisini aktif olarak kullanabilmesi, Ardahan’ın sürekli olarak göç veren yapısı,
Ağrı’da ise şehirleşme hızının yavaş olması bölge illerinin gerçek potansiyelini kullanmasına
engel olmaktadır.
TÜİK’in en güncel iş demografisi istatistiklerine göre 2009 yılında Türkiye’de toptan ve
perakende ticaret sektöründe kurulan işletme sayısı 19.221 iken bunların sadece 133 tanesi
TRA2 Bölgesi’nde kurulmuştur.
196
URAK İller arası Rekabet Endeksi 2009-2010 çalışmasında Türkiye’de iller arasında
ticaret becerisi ve üretim potansiyeli açısından oluşturulan endeks sonuçlarına göre Ağrı
35, Ardahan 39, Iğdır 46 ve Kars 80’inci sıralarda yer almaktadır.
Tablo 106: İhracat ve ithalat miktarlarının değişimi (milyon ABD doları), 2002, 2012
İhracat Bilgileri
İthalat Bilgileri
Bölge/Yıllar
2002
2012
2002
2012
3,2
42,1
8,3
76,2
Ağrı
0,8
3,2
0,6
3,9
Kars
21,5
84,6
1,7
8,1
Iğdır
0,2
1,8
0,2
10
Ardahan
26
131,9
10,8
88,3
TRA2
36.059 152.560 51.554 236.536
Türkiye
Kaynak: TÜİK, Dış Ticaret İstatistikleri Erişim tarihi: 16.01.2013
Harita 31 TRA2 Bölgesi İhracat Durumu
TRA2 Bölgesi’nin toplam ihracatı son 10 yılda 26 milyon dolardan yaklaşık 5 katına çıkarak
131,9 milyon dolara yükselmiştir. Bu önemli artışa karşın bölgenin ülke içerisindeki payı %
0,08 olarak gerçekleşmiştir. Kişi başına düşen ihracat miktarı TRA2 Bölgesi’nde 114 ABD
Doları iken ülke genelinde 2.017 ABD dolarıdır. Bölge illeri arasında en fazla ihracat faal
olan sınır kapılarının etkisiyle Ağrı ve Iğdır’dan yapılmaktadır.
197
3.6.1.1. Sınır Kapılarının Mevcut Durumu
“TRA2 Bölgesinde Sınır Ticareti ve Sınır Kapıları” çalışması ile bölgenin sınır ticareti ve
sınır kapılarının durumu irdelenmiş olup TRA2 Bölgesi’nde yer alan sınır kapılarından
Ermenistan sınırında bulunan iki kapı (Doğukapı ve Alican), Gürcistan sınırında bulunan
Aktaş ve İran sınırında bulunan Boralan Sınır Kapısı kapalıdır. Mevcut durumda bölgede İran,
Nahcivan ve Gürcistan sınırlarında bulunan Gürbulak, Dilucu ve Türkgözü sınır kapıları açık
durumdadır.
Kapalı Durumda Bulunan Sınır Kapıları
1993 yılından bu yana kapalı bulunan sınır kapılarından Alican (Iğdır) Ermenistan’ın Erivan
kentine, Doğukapı (Kars) ise Gümrü kentine açılmaktadır. İran tarafında güvenlik sorunu
bulunması ve herhangi bir ulaşım altyapısı bulunmaması nedenleriyle kapalı olan Boralan
Sınır Kapısı, Iğdır’ın Dilucu bölgesinde yer almaktadır. 2000 yılında Türkiye tarafından
altyapısı tamamlanan ancak o tarihlerde Gürcistan tarafında herhangi bir altyapısı
bulunmayan Aktaş-Kartsakhi Sınır Kapısı resmî olarak açık olmasına rağmen fiilen kapalı
durumdadır. 2011 yılı Temmuz ayı itibariyle, kapının Gürcistan tarafında gerekli altyapılar
tamamlanmıştır. Ancak Türkiye tarafında mevcut bulunan tesisler kullanılamaz hâle
geldiğinden sınır kapısının modernizasyonu ile ilgili çalışmalar TOBB tarafından
yürütülmekte olup 2015 yılı içerisinde faaliyete geçmesi beklenmektedir.
Bölgenin Ana Ulaşım Koridorları ve Faal Olan Sınır Kapıları
Türkiye-Gürcistan koridorunda bulunan Türkgözü Sınır Kapısı’na ulaşım yalnız karayolu ile
sağlanmakta olup, mevcut yol ağır tonajlı araçların geçişi için uygun değildir. Stabilize ya da
asfalt özelliği taşımayan ham bir zemine sahip olan gümrük sahasında peron sistemi, bekleme
salonu, güvenlik sistemi ve X-ray cihazı bulunmamaktadır. Ayrıca, saha içi aydınlatma ve
ihata duvarı bulunmadığı gibi çevre düzenlemesi de yapılmamıştır.
Türkgözü Sınır Kapısı’na giden yol güzergâhında 2.550 metre rakımlı Ilgar Dağı geçişi ve yol
standardının düşüklüğü ile birlikte Aktaş Sınır Kapısı’nın fiilen kapalı olması dolayısıyla
Ardahan ili, sınır kapılarından yeterince yararlanamamaktadır. Türkgözü Sınır Kapısı
güzergâhında Ilgar Dağı’nda 13 kilometrelik tırmanma şeridinin kamu yatırım programına
alınması geçiş için bir çözüm sunmaktadır. Buna rağmen, Karadeniz sahil yolunun fiziki
koşullarının daha iyi durumda olması Sarp Sınır Kapısı’nın tercih edilmesine neden
olmaktadır. Ayrıca Aktaş Sınır Kapısı’nın açılması nedeniyle Türkgözü güzergâhının geri
planda kalacağı düşünülmektedir. Ancak, Gürcistan’ın Türkgözü-Vale Sınır Kapısı’nda
yaptığı yeni yatırımlar ve TRA2 Bölgesi’nde dengeli bir kalkınmanın sağlanması göz önünde
bulundurularak Türkgözü Sınır Kapısı’na ulaşım yollarının iyileştirilmesi ve sınır noktasında
temel altyapı sorunlarının giderilmesi yolu Türkgözü Sınır Kapısı da Aktaş Sınır Kapısı’na
paralel olarak etkin hale getirilmelidir.
Türkiye-Nahcivan-İran koridorunda bulunan Dilucu Sınır Kapısı (Iğdır) bölgenin en hareketli
sınır kapısıdır. Büyük oranda kamyon ve otomobil geçişlerinden oluşan bu hareketliliğin en
temel nedeninin sınırdan yapılan motorin ticareti olduğu belirtilmiştir. Motorin amaçlı
geçişlerin önlenebilmesi için kapıdan geçişlerde asgari yük miktarı veya bedelinin tespit
edilmesi önem arz etmektedir. Ancak bu işlemin yapılabilmesi için yasal düzenlemelere
ihtiyaç bulunmakta olup gümrük kapısının yerleşim planının TIR Tebliği’ne uygun bir şekilde
198
girişten çıkışa kadar bir sistem dâhilinde yapılmasını sağlayacak biçimde yeniden
düzenlenmesi işlemlerinin daha sağlıklı yapılmasını sağlayacağı düşünülmektedir.
Gerçekleştirilen denetimlerin etkinliği için kontrollerin habersiz, yeri belli olmadan, istisnasız
ve katı bir şekilde yapılmasının sağlanması gerekmektedir. Bu türden denetimlerin olmaması
gerçek ihracatçılar ile motorin ticareti yapanlar arasında haksız rekabete neden olmaktadır.
Iğdır OSB’nin yakınında inşaatı devam eden ve Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu elleçleme
istasyonunun kurulacağı bölgenin yakınında faaliyete geçecek olan iç gümrük teşkilatı,
Iğdır’daki ihracatçı firmaların işlemlerini Doğubayazıt iç gümrüğünde gerçekleştirme
zorunluluğunu ortadan kaldıracaktır. Bu sayede 2012 yılında hizmete açılan havaalanı ile
birlikte OSB, demiryolu ve karayolu entegrasyonun sağlandığı bir lojistik konsolidasyon
bölgesinin oluşması beklenmektedir.
Türkiye-İran koridorunda yolcu ve yük taşımacılığının en fazla yapıldığı yer, tarihi İpek Yolu
üzerinde bulunan Gürbulak Kara Sınır Kapısı’dır. Kapı sadece İran’a değil Orta Asya Türk
Cumhuriyetlerine, Pakistan ile Afganistan’a ve hatta Çin’e açılmaktadır. Bu nedenle
Gürbulak, transit trafiğin ve yük taşımacılığının oldukça yoğun olduğu bir kapıdır. Ayrıca
Gürbulak Sınır Kapısı, işlem hacmi ve TIR giriş çıkışı sayısı bakımından Kapıkule ve
Habur’dan sonra Türkiye’nin en büyük üçüncü kara sınır kapısıdır.
TRA2 Bölgesi’nin en fazla ihracat-ithalat işlemlerinin gerçekleştirildiği Türkiye-İran
koridorunda yol kullanım bedelleri ve gümrük işlemlerinde mütekabiliyet esasının
uygulanmamasının bölgenin dış ticaret sektörünün gelişmesine olumsuz etki yaptığı
düşünülmektedir. Mütekabiliyetin uygulanması ve Kapıkule’de olduğu gibi ÖTV’siz veya
düşük ÖTV’li motorin uygulamasının başlatılarak sektöre gerekli teşvikin verilmesi bu
sorunların çözümüne katkı sağlayacaktır.
Gümrük sahasındaki yapıların ve teknolojik altyapının günün koşullarına uygun olmaması
gümrük işlemlerinin sağlıklı yürütülememesine ve kilometrelerce uzunlukta güvenliksiz,
hiçbir günlük ihtiyacın karşılanamadığı bir bölgede uzun TIR kuyruklarının oluşmasına neden
olmaktadır. Yerleşim planının gümrük işlemlerinin gerçekleştirilmesi için uygun bir yapıda
olması ve gümrük sahasına gelmeden TIR ve kamyon şoförlerinin her türlü günlük
ihtiyaçlarının karşılandığı güvenli bir TIR parkının bulunması gerekmektedir. Ajansımızın
çalışmaları sonucunda bölgede bir TIR Parkı alanının kurulmasına yönelik fizibilite ve yer
seçimi çalışmaları tamamlanmış olup kısa süre içerisinde inşaata başlanması beklenmektedir.
Türkiye’nin Orta Asya Cumhuriyetlerine, İran’a ve Ön Asya’ya açılan transit kapısı olan
Gürbulak’ta sadece karayolu taşımacılığı olması nedeniyle Türkiye-İran koridorunda navlun
bedeli yüksektir. Bölgede en yakın demiryolu Erzurum’un Horasan ilçesinde yer almaktadır.
Ruslar tarafından inşa edilen Horasan-Ağrı-Doğubayazıt-Gürbulak-İran demiryolu hattı uzun
yıllardır kullanılmadığından hâlihazırda rayları sökülmüş vaziyettedir. Bu hattın yeniden
inşasının; Gürbulak Sınır Kapısı’ndaki TIR kuyruklarının ve yoğunluğunun giderilmesi, İran
tarafınca Türk TIR’larından alınan motorin farkı ve yol kullanım bedeli maliyetlerinin ortadan
kalkması, navlun bedelinin düşmesi ve hâlihazırda Van Gölü geçişli sağlanan Türkiye-İran
demiryolu hattının kesintisiz hâle getirilmesi gibi avantajlar sağlayacaktır.
199
İç Gümrük ve Antrepolar
Bölgede sadece Doğubayazıt ilçesinde Doğubayazıt Gümrük Müdürlüğü, iç gümrük hizmet
vermekte olup sahip olduğu gümrük sahası, hizmet binası ve insan kaynakları açısından
gümrük işlemlerini yerine getirmek için yeterli değildir. 25/01/2013 tarih ve 28539 sayılı
Resmi Gazete’de yayımlanan Bakanlar Kurulu kararı uyarınca Doğu Anadolu Gümrük ve
Ticaret Bölge Müdürlüğüne bağlı olarak Iğdır Gümrük Müdürlüğü kurulmuş olup yakın
zamanda faaliyet göstermesi planlanmaktadır.
Tek iç gümrüğün bulunduğu Doğubayazıt ilçesindeki A tipi genel antrepolar için ihtiyaç
duyulan Yetkilendirilmiş Gümrük Müşaviri (YGM) bulunmamaktadır. Doğubayazıt iç
gümrüğünde yük taşıyan araçların tamamının kırmızı hat kategorisinde kabul edilerek birkaç
defa tam tespite maruz bırakılması ithalatçıları ve antrepo sahiplerini zor durumda bırakmakta
olduğundan gerekli düzenlemelerin yapılmasına ihtiyaç vardır. Ayrıca, bölgede analizler için
tam teşekküllü bir gıda laboratuvarı bulunmamaktadır.
3.6.1.2. Sınır Ticareti ve Lojistik
Bölgede sınır ticaretinin geliştirilebilmesi için bavul ticaretinin uygun denetim mekanizmaları
ile yeniden serbest bırakılması, firmalara verilen ithalat kotalarının artırılması ve ticarete konu
malların vergilendirilmesi konusunda sınır ticaretini teşvik edici önlemlere ihtiyaç
bulunmaktadır. Bölgenin sınır ticareti ile ilgili tek sınır ticaret merkezi olan Sarısu Sınır
Ticaret Merkezi’nin ihtiyaca cevap verebilmesi ve nitelikli hizmet sunabilmesi için fiziki
altyapı, uygun mekân ve güvenlik ihtiyaçlarının giderilmesi gerekmektedir.
4458 sayılı gümrük kanunu, 20 Ağustos 2011 tarihli 28031 sayılı Resmi Gazete’de
yayınlanan değişiklik kararı ile sınır ticareti kapsamına dâhil olan kişilerin çerçevesi
genişletilerek sınır ticaretinin arttırılması amaçlanmıştır. Değişiklik ile diğer ülke vatandaşları
kapsam dışında bırakılmış, muafiyet hakkından yararlananların sayısı arttırılmış, sınırlamanın
sadece kara hudut kapılarını kullanarak yapılan giriş çıkışlarda geçerli olacağı belirtilmiştir.
Bu değişiklik sonucunda tüm sınır kapılarında sınır ticaret hacminin, özellikle de ihracatın,
artacağı beklenmektedir. Bölgenin sınır olduğu 3 ülke ile geçekleştirilen dış ticarete ilişkin
özet bilgiler tablolarda sunulmuştur.
Tablo 107: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye ile ticareti, 2011
Bölgelere Göre Dış Ticaret
Dış Ticaret Azerbaycan Gürcistan İran
İthalat
9.756
7.058 68.700
Ülke Toplam Dış Ticareti (milyon$)
İhracat
26.571
2.189 109.500
İthalat
2.064
1.092
3.590
Türkiye ile Ticaret (milyon$)
İhracat
1.389
314 12.461
İthalat
21,2
15,5
3,3
Ülkenin Dış Ticareti İçinde Türkiye’nin Payı (%)
İhracat
5,2
14,4
18,1
İthalat
94,6
0,8
70,7
TRA2 ile Ticaret (milyon$)
İhracat
0,2
0,1
14,3
İthalat
4,6
0,1
2
Ülkenin Türkiye ile Dış Ticareti İçinde
TRA2’nin Payı (%)
İhracat
0
0
0,1
Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Ticaret Müşavirlikleri Verileri.
200
2011 yılında Azerbaycan, toplam 9,8 milyar dolarlık ithalatının % 21,2’sini Türkiye’den
gerçekleştirirken, TRA2 Bölgesi Azerbaycan’a sadece 94,6 milyon dolarlık ihracat
yapabilmiştir. Bu rakam Türkiye’nin yaptığı yaklaşık 2 milyar dolarlık ihracatın % 4,6’sıdır.
İran’a Türkiye’den yapılan toplam 3,6 milyar dolarlık ihracatın sadece 70,7 milyon dolarlık
(% 2) kısmı TRA2 Bölgesi’nden gerçekleştirilmiştir. Hâlihazırda Türkiye, bu ülkelerden yıllık
toplam 14,2 milyar dolarlık mal almakta ve bu ülkelere toplam 6,7 milyar dolarlık mal
satmaktadır. Söz konusu ülkelerin Türkiye’ye ihraç ettikleri ve Türkiye’den ithal ettikleri
başlıca ürün grupları aşağıda yer almaktadır.
Tablo 108: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’ye ihraç ettiği başlıca ürünler
Azerbaycan
Gürcistan
İran
Mineral yakıtlar, petrol, doğalgaz ve
Demir hurdası
Ham petrol
türevleri
Plastikler ve mamuller
Ferro alyaj
Doğalgaz
Plastikler ve
Organik Kimyasal Maddeler
Taş kömürü
mamulleri
Mensucattan Mamul Diğer Eşya
Azotlu gübreler
Bakır
Ham deriler (kürkler hariç) ve köseleler
Elektrik enerjisi
İşlenmemiş çinko
Tablo 109: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’den ithal ettiği başlıca ürünler
Azerbaycan
Gürcistan
İran
Makineler, mekanik cihazlar, yedek
Plastikten boru, hortum
İşlenmemiş altın
parça.
Demirden inşaat
Demir ve çelikten eşya
Portakal
malzemeleri
Elektrikli makina, cihazlar, yedek
Motorlu taşıtlar
Tavuk yumurtaları
parçalar
Plastik ve plastikten mamul eşya
Soğutucu ve dondurucu
Çamaşır makineleri
Şilte, yatak takımı, yatak
Motorlu kara taşıtları ve yedek parçaları İzole edilmiş tel-kablo
çarşafı
Dünya Bankası Lojistik Performans Endeksine (LPI) göre Türkiye 3,51 / 5,00 puan ile 27
sırada yer almakta olup ilk 10 ülke ve Türkiye’nin puanlaması aşağıdaki tabloda
gösterilmektedir.
Tablo 110: Dünya Lojistik Performans Endeksi sıralaması
Sıra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ülke
Singapur
Hong Kong
Finlandiya
Almanya
Hollanda
Danimarka
Belçika
Japonya
ABD
Puan
4,13
4,12
4,05
4,03
4,02
4,02
3,98
3,93
3,93
201
10
İngiltere
3,90
27
Türkiye
3,51
Söz konusu çalışmada gümrükler, lojistik firmalarının rekabet edebilirliği, ulaştırma ve bilgi
altyapısı, uluslararası taşımaların kolaylığı ve ucuzluğu, uluslararası taşımaların takibi ve
zamanında teslim kriterleri kullanılmakta olup Türkiye’nin söz konusu kriterler açısından
2010 ve 2012 yıllarına ilişkin puanları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.
Tablo 111: Lojistik performans Endeksi Temel kriterlerine göre Türkiye, 2010, 2012
2012
2010
Puan Sıra Puan Sıra
GENEL SIRALAMA
3,51 27 3,22 39
Ulaştırma ve Bilgi Altyapısı
3,62 25 3,08 39
Lojistik Firmalarının Rekabet Edebilirliği
3,52 26 3,23 37
Zamanında Teslim
3,87 27 3,94 31
Uluslararası Taşımaların Takibi
3,54 29 3,15 44
Uluslararası Taşımaların Kolaylığı ve Ucuzluğu
3,38 30 3,09 56
Gümrükler
3,16 32 2,82 46
Kaynak: www.worldbank.org, Erişim tarihi: 13.02.2014
LPI Puanlama Temel Bileşenleri
2010 yılı Lojistik Performans indeksi ile kıyaslandığında 2012 yılında Türkiye bütün
kriterlerde gelişme sağlamakla beraber altyapı yatırımlarının baskınlığı göze çarpmaktadır.
Ulaştırma ve bilgi altyapısı açısından 2010 yılında dünyada 39. sırada yer alırken 2012 yılında
25. sıraya yükselmiştir. Türkiye, 2010 yılında gümrükleme sistemi açısından 46. sırada yer
alırken 2012 yılında 32. sıraya yükselmiştir. Ancak, her iki listede de gümrükleme en az puanı
alan kriteri oluşturmakta olup lojistik sektörü açısından ülkemizin geliştirmesi gereken en
önemli nokta olarak göze çarpmaktadır. Benzer durum TRA2 bölgesi için de geçerlidir. TRA2
Bölgesi, düşük üretim ve dış ticaret verilerine rağmen sınır olmasının verdiği avantajla birçok
nakliye firmasına ev sahipliği yapmaktadır. Bölge, içinde barındırdığı ağır taşıt sayısına
ilaveten önemli bir güzergâhta yer aldığından bölge dışından gelen ağır taşıtlara da hizmet
sunmaktadır. Serhat Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan “TRA2 Bölgesinde Serhat
Lojistik Vadisi İmkânı” raporu ile Dilucu-Gürbulak Sınır Kapılarının Türkiye’nin Habur ve
Kapıkule’den sonra en işlek 3. Koridoru olduğu tespit edilmiştir. Habur ve Cilvegözü sınır
kapılarını içeren ve hinterlandında Mersin, Adana, Gaziantep, Halep ve Musul’u barındıran
Türkiye-Suriye-Irak koridoru; Kapıkule ve İpsala sınır kapılarını içeren ve hinterlandında
İstanbul, Sofya, Atina, Milano, Paris ve Münih’i kapsayan Türkiye-Avrupa koridoru; Sarp,
Dilucu ve Gürbulak sınır kapılarını içeren ve hinterlandında İstanbul, Ankara, Mersin,
Samsun, Trabzon, Gürcistan, İran, Orta Asya, Pakistan ve Çin’i kapsayan TürkiyeKafkasya-Ön Asya koridoru karayolu ve gelecekte Bakü – Tiflis – Kars demiryolunun
tamamlanması ile 3 önemli koridoru oluşturmaktadırlar.
Kars’ta demiryollarının kavşak noktasında bir lojistik merkezinin inşa edilecek olması, yeni
sınır kapılarının açılması ve mevcutların modernize edilmesi ile TRA2 Bölgesi demiryolu
konusunda gerekli altyapıya sahip olacaktır. Bununla birlikte Serhat Bölgesindeki karayolu
lojistiği faaliyetlerinin yürütülmesinde bazı yapısal sorunlar bulunmaktadır. Bölgenin
sunduğu büyük potansiyele rağmen taşımacılık faaliyetleri, ucuz motorin tedarikiyle elde
edilen fiyat avantajının diğer bölgelerdeki firmalarla rekabet üstünlüğüne yol açması
202
anlayışına dayanmaktadır. Bu yapısal soruna bölgenin bir üretim merkezi olmaması da
eklenebilir. Bu nedenle İstanbul, İzmit, Bursa gibi sanayileşmiş kentlerde imal edilen malların
komşu coğrafyalara ulaştırılması temel taşımacılık faaliyetidir.
Dış ticaret rakamları ve ticarete konu olan ürün gruplarından da anlaşılacağı üzere, TRA2
Bölgesi’nin çeşitli nedenlerle ülkeler arasındaki ticaretten yeterince faydalanamadığı
söylenebilir. Bölgede sanayi üretiminin gelişmemiş olmasının, ulaşım imkânlarının yetersiz
oluşunun ve bölge halkının dış ticaret konusundaki bilgi eksikliklerinin bu tabloyu oluşturan
başlıca nedenler olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca, Türkiye’nin en az gelişmiş bölgelerinden
birisi olan TRA2 Bölgesi coğrafi konumu, iklim özellikleri ve hammadde kaynakları itibariyle
ekonomik sektörlerin geliştirilmesinde ülkenin diğer bölgeleriyle kıyaslandığında dezavantajlı
durumdadır. Ancak, değişen dünya koşulları ve yeni pazarların oluşması nedeniyle bölgenin
Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’ya açılan dış ticaret ve lojistik merkezi olma potansiyeli,
bölge için en önemli kalkınma fırsatı olarak değerlendirilmelidir. Genel olarak bir lojistik
merkezde idari bina, genel antrepo, ihracat sahası, soğuk hava depoları, geçici depolama
alanları, merkez laboratuvar müdürlüğü, ihracatçı birliklerinin irtibat bürosu, firma
temsilcilerinin ofisleri, yetkili ve sorumlu kamu birimleri ile sosyal tesisler (motel, kafeterya,
market, terzi, kırtasiye, büfe, internet kafe, spor sahaları vb.), bankalar, sigorta şirketleri,
kargo ve PTT, akaryakıt istasyonları ve yetkili bakım-onarım servisleri, ısıtma ve atık
yönetim sistemi, sağlık ocağı ve güvenlik birimleri yer alacağı göz önünde
bulundurulduğunda söz konusu yatırımın istihdama sağlayacağı katkının büyük olacağı
söylenebilir. Bu nedenle, dış ticaret ve lojistik sektörü ile ilgili planlamalar yalnız ilk yatırım
maliyetleri ve bu sektörlerin geliştirilmesine odaklı olmamalı, ilgili sektörlerin içinde
gelişeceği bölgelere sağlayacakları sosyal ve ekonomik katma değerler de göz önünde
bulundurulmalıdır. TRA2 Bölgesi’nin dış ticaret ve lojistik merkezi olarak
değerlendirilmesinin sağlayacağı katkılar şöyledir:





Bu sektörlerin gelişebilmesi için bölgeye yapılacak büyük ölçekli yatırımlar bölge
ekonomisini hareketlendirecek aynı zamanda istihdamı artıracaktır.
Lojistik merkezin yakın bölgesinde montaj sanayiler gelişerek istihdamı artıracaktır.
Lojistik sektörünün ihtiyaç duyduğu ileri ve geri bağlantılar nedeniyle bölgede çeşitli
alanlarda hizmet sektörü gelişecek, dolayısıyla yeni yatırım ve istihdam alanları ortaya
çıkacaktır.
Bölgeden yapılan dış ticaretin gelişmesiyle sınır ülkelerinin ihtiyaç duyacağı mal ve
ürünlerin bölgede üretiminin cazip hâle gelmesi nedeniyle, potansiyel yatırımcılar
bölgeye çekilerek bölge sanayisinin geliştirilmesi mümkün olabilecektir.
Sınır ticaretinin gelişmesi ile ihtiyaçlar, sınır komşusu ülkelerden daha düşük
maliyetle karşılanabilecek, yapılacak ihracat ile bölge ekonomik ve ticari hareketlilik
kazanacak, bölge halkının gelir ve refahının artırılmasına katkıda bulunulabilecektir.
3.6.2. Bankacılık
TRA2 Bölgesi’nde bankacılık sektörü son yıllarda büyüme göstermesine rağmen bölge
ihtiyaçlarını karşılayacak düzeye ulaşmamıştır. Şubeye düşen nüfus, son 5 yılda Türkiye
ortalamasına yakın bir iyileşme gösterse de 2013 yılında Türkiye genelinin iki katı
seviyesindedir. Bu durum hizmet kalitesini ve finansmana erişim imkânını azaltmaktadır.
Banka şube sayısı olarak Ağrı ili öne çıkmakta ancak şube başına düşen kişi sayısında
bölgenin ve ülke genelinin gerisinde kalmaktadır.
203
Bölge bankacılık sektöründeki büyüme kredi kullanımına da yansımış olup, kişi başına düşen
nakdi kredi ülke genelinde 3 katına çıkarken Ağrı’da 6, diğer bölge illerinde ise 4 katına
çıkmıştır. Kişi başına düşen takipteki alacakta ise kredi kullanımındaki artışa göre makul
düzeyde bir artış gerçekleşmiştir. Kişi başına düşen toplam mevduat Türkiye genelinin
üzerinde bir seyir izleyerek iki katına çıkmıştır.
Tablo 112: TRA2 Bölgesi’nde bankacılık verilerinin nüfusa göre dağılımı
Şubeye
Kişi Başı
Şube
Kişi Başı
Kişi Başı
İL/BÖLGE Yıllar
Düşen
Takipteki
Sayısı
Nakdi Kredi
Toplam Mevduat
Nüfus
Alacak
2008
10
11.272
1.032
78
1.098
Ardahan
2013
11
9.694
4.211
88
2.114
2008
19
27.941
336
16
340
Ağrı
2013
25
22.096
2.031
34
1.100
2008
10
18.186
811
53
1.079
Iğdır
2013
14
13.600
3.344
134
2.151
2008
21
14.866
991
54
976
Kars
2013
24
12.700
3.932
112
2.059
2008
60
18.961
699
39
708
TRA2
2013
74
15.598
2.951
76
1.620
2008
8.229
8.577
3.756
140
5.167
TR
2013
11.138
6.790
10.897
334
9.970
Kaynak: BDDK ve TÜİK verileri kullanılarak hesaplanmıştır (2008 ve 2013 yılları ilk periyotları) Erişim:
26.05.2013
Bölge bankacılık sektörü kredi-mevduat ilişkisi açısından incelendiğinde; bölgede kullanılan
toplam kredilerin toplam mevduata oranının son on yılda 7 katına yükseldiği görülmektedir.
Bu durum süreç içerisinde bölge ekonomisindeki konjonktür ve banka müşterilerinin risk
dengesinin değişimini gözler önüne sermektedir. Bölge bankacılık sektöründeki rekabet
aracılık fonksiyonunun gelişmesine yardımcı olmakta; sonuçta ildeki üretim, istihdam,
büyüme ve refah artışına katkı sağlamaktadır.2008 yılında küresel finansal krizin de etkisiyle
yüksek seviyelerde olan takipteki alacakların kullanılan nakdi kredilere oranının 2013 yılında
yarı yarıya azalması, bölge illerindeki kredi performansının olumlu yönde mesafe kaydettiğini
göstermektedir.
Tablo 113: TRA2 Bölgesi’nde Kredi Kullanımı ve Performansı
İL/BÖLGE
Ardahan
Ağrı
Iğdır
Kars
TRA2
TR
Yıllar
2008
2013
2008
2013
2008
2013
2008
2013
2008
2013
2008
2013
Takipteki
Alacaklar
8.841
9.332
8.544
18.866
9.646
25.513
16.966
34.209
43.997
87.920
9.916.648
25.302.198
Nakdi
Krediler
125.183
449.063
186.698
1.122.036
157.213
636.758
326.351
1.198.589
795.445
3.406.446
265.178.295
824.176.325
Takipteki
Alacaklar/
Top. Nakdi
Kredi (%)
7,1
2,1
4,6
1,7
6,1
4,0
5,2
2,9
5,5
2,6
3,8
3,0
Toplam
Mevduat
123.799
225.486
180.676
607.404
196.204
409.493
304.698
627.570
805.377
1.869.953
364.757.693
754.037.331
Toplam
Nakdi Kredi/
Top.
Mevduat (%)
101
199
103
185
80
155
107
191
99
182
73
109
204
Kaynak: BDDK ve TÜİK verileri kullanılarak hesaplanmıştır. (2008 ve2013 yılı ilk periyotları) Erişim:
26.05.2013
Son 5 yılda toplam mevduat ve toplam nakdi kredinin önemli düzeyde artması bölgede
sektörün büyüdüğüne ve ekonomik faaliyetlerdeki hareketliliğin arttığına kanıt olarak
gösterilebilir. Ülke genelinde toplam nakdi kredilerin toplam mevduata oranı 1,5 katına
çıkarken, bölgede yaklaşık iki katına çıkmıştır. Söz konusu durum bankacılık hizmetlerinin
bölgede yaygınlaştığının, risk alma seviyesinin ve ülke ekonomisi ile paralel olarak bölge
ekonomisinde güven seviyesinin arttığının göstergesidir.
3.6.3. Turizm
Ekonomik, sosyal, kültürel ve çevresel anlamda ülkeler ve bölgeler üzerinde güçlü bir etkiye
sahip olan turizm sektörü son 60 yıl içerisinde dünyada meydana gelen her türlü olumsuz
gelişmelere rağmen en fazla ve en hızlı gelişen ekonomik sektörlerden biri haline gelmiştir.
Turizmin iyi bir gelir kaynağı olması nedeniyle yeni turistik destinasyonlar oluşturulup bu
bölgelere turist akışının sağlanması için yeni yatırımlar yapılmaya başlanmıştır. Yeni
yatırımların yapılması turistik bölgelerde yeni istihdam alanlarının oluşmasına, altyapının
gelişmesine ve gelen turist sayısının artmasına paralel olarak ekonomik gelirin de artmasına
katkı sağlayarak bölgedeki sosyo ekonomik gelişime ve kalkınmaya olumlu etkide
bulunmuştur.
Dünya Turizm Örgütü tarafından yapılan çalışmalarda mevcut verilere göre turizmin dünya
GYİH’sına katkısının % 5 olduğu ve bu değerin ülkelere göre % 2 ile % 10 arasında farklılık
gösterdiği ve toplam istihdamın da % 6-7 sini oluşturduğu tahmin edilmektedir (UNWTO
Tourism Highlights, 2011). Turizmin hızla gelişmesi ve bu anlamda yapılan yatırımların
artması ile birlikte uluslararası turist sayısı da hızla artış göstermiştir. 1950’de 25 milyon olan
turist sayısı 1980’de 277 milyona 1990’da 435 milyona, 2000’de 675 milyona ve 2010 yılında
ise 940 milyona çıkmış olup bu sayının 2020 yılında 1,6 milyar kişiye ulaşacağı tahmin
edilmektedir. Uluslararası turist sayısında görülen artışa paralel şekilde turizm geliri de
1950’de 2,1 milyar ABD doları iken 2000 yılında 480 milyar ABD dolarını aşmıştır. 2009
yılında 853 milyar dolar olan turizm gelirleri % 4,7lik bir artış sağlayarak 2010 yılında 927
milyar dolar ve 2011 yılında ise 1030 milyar dolar olmuştur (UNWTO Tourism Highlights,
2012).
205
1200
1000
800
600
400
200
Turist Sayısı (Milyon Kişi)
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2000
1998
1995
1990
1980
1970
1960
1950
0
Turizm Geliri (Milyar $)
Grafik 76 Yıllara Göre Uluslararası Turist Sayısındaki ve Turizm Gelirindeki Değişim
3.6.3.1. Ulusal Turizm Verileri
Türkiye son yıllarda yaptığı yatırımlarla önemli turizm merkezlerinden biri haline gelmiştir.
Bu yatırımlarla Türkiye’ye gelen turist sayıları ve turizm sektöründeki gelirler de olumlu
yönde etkilenmiştir. Bazı yıllar küçük düşüşler yaşanmakla birlikte Türkiye turizmi, turist
sayısı ve turizm geliri açısından gelişim göstermektedir. Dünya Turizm Örgütü verilerine göre
Türkiye’ye 2000 yılında gelen turist sayısı 10.428.153 ve turizm gelirleri de 7,6 milyar dolar
iken Kültür ve Turizm Bakanlığı verilerine göre 2012 yılında gelen turist sayısı 36,78 milyon
kişi ve turizm gelirleri de 29,3 milyar dolardır (www. http://sgb.kulturturizm.gov.tr, Erişim
18.04.2013, Onuncu Kalkınma Planı).
206
40
36,15
36
30,98
32
32,01
33,03
28,12
27,21
28
24,12
24
36,78
29,35
25,06
23,15
24,93
25,42
20,26
20
18,59
16,30
16
20,94
20,32
17,08
13,85
12
2003
2004
2005
2006
2007
TURİZM GELİRİ (milyar $)
2008
2009
2010
2011
2012
ZİYARETÇİ SAYISI (milyon kişi)
Grafik 77 Yıllar Boyunca Türkiye'ye Gelen Turist Sayısı (milyon kişi) ve gelir miktarı (milyar dolar)
3.6.3.2. Bölgesel Turizm verileri
TRA2 Bölgesi yüksek bir turizm potansiyeline sahip olmasına rağmen söz konusu
potansiyel geçmişten günümüze yeterince değerlendirilememiştir. Bu durumun başlıca
nedenleri arasında bölgenin tanınırlığının az olması ve olumsuz güvenlik algısının
bulunması gösterilebilir. Ayrıca, bölgedeki insan kaynakları sorunları, işletme
kapasitelerinin düşük olması, turizm destinasyonlarına ulaşımın yetersiz olması ve altyapı
eksiklikleri gibi sorunlar da bölgeye gelen turist sayısını olumsuz yönde etkileyen faktörler
arasındadır.
Bölgede konaklayan turist sayıları incelendiğinde bölgeye genel talebin yurtiçi turistlerden
geldiği, ana ziyaret noktalarının öncelikle Kars kent merkezi, Ani Antik Kenti, Sarıkamış
kayak merkezi, Doğubayazıt İshakpaşa Sarayı ve Ağrı Dağı olduğu sonuçlarına
ulaşılmaktadır.
TRA2 bölgesi İl Kültür ve Turizm Müdürlüklerinden elde edilen veriler ve bölge turizm
işletmecileri ile yapılan görüşmeler üzerinden yapılan incelemede toplam yabancı misafir
sayısının genelde düşük sayılarda (2009 yılı için Ağrı’yı 5740, Ardahan’ı 1584, Iğdır’ı 8096,
Kars’ı 8865; 2012 yılında ise, Ağrı’yı 3875, Ardahan’ı 2531, Iğdır’ı 13550 ve Kars’ı 14594
kişi ziyaret etmiştir) seyretmesi ve sınır kapısı olan Ardahan ve Iğdır’da bu sayılara
taşımacılık için giriş yapan kişilerinde dâhil olduğu düşünülürse potansiyelin kullanılamadığı
ortaya çıkmaktadır. Sarıkamış kayak merkezi haricinde bölgenin temelde ara istasyon ve/veya
Doğu Anadolu ve/veya Karadeniz Bölgesini de içeren turlar kapsamında uğrak noktası olduğu
ve dolayısıyla ortalama geceleme sayılarının çok düşük olduğu (Ağrı için ortalama 1,5;
Ardahan için 1,0; Iğdır için 1,3 ve Kars için 1,5) görülmektedir. Bu durum, temelde bölgede
misafirlerin vakit geçirmelerini sağlayacak nitelikli dinlence, eğlence ve yeme – içme
tesislerinin eksikliği ile ürün çeşitliliği olmamasından kaynaklanmaktadır.
207
450.000
430.794
378.563
375.000
371.431
337.985
300.000
288.151
225.000
308.610
282.759
282.799
247.119
239.601
222.612
150.000
124.329
98.642
75.000
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Grafik 78 TRA2 Bölgesi’ni ziyaret eden toplam ziyaretçi sayısının yıllara göre değişimi
180.000
160.000
140.000
120.000
100.000
80.000
60.000
40.000
20.000
AĞRI
ARDAHAN
YABANCI
IĞDIR
2012
2011
2010
2009
2006
2003
2000
2012
2011
2010
2009
2006
2003
2000
2012
2011
2010
2009
2006
2003
2000
2012
2011
2010
2009
2006
2003
2000
0
KARS
YERLİ
Grafik 79 TRA2 Bölgesi’nde Yerli ve Yabancı turist sayısının yıllara göre dağılımı
Bölgeye gelen ziyaretçi sayısında yavaş da olsa yıllar itibariyle bir artış gözlenmekte olup
temelde yurtiçi ziyaretçilerinin artması söz konusu artışı sağlamaktadır. Özellikle Ani Antik
kenti, Sarıkamış Kayak merkezi ve Ağrı Dağının uluslararası turistlerce bilinirliğinin artması
ile de yabancı turist sayısı artış gösterebilecektir.
208
AĞRI
26,0
ARDAHAN
IĞDIR
33,2
KARS
16,5
24,3
Grafik 80 2000 - 2012 yılları arasında gelen toplam turist sayısının TRA2 illeri oranları (%)
Harita 32 TRA2 Bölgesi illerinde konaklayan turist sayısı
209
3.6.3.3. TRA2 Bölgesi’ne Turist Gönderen Ülkeler Analizi
Ağrı, İran’la sınıra sahip olmasının sağladığı avantaj nedeniyle en çok İran’dan misafir
çekmektedir. Ancak, söz konusu konaklamaların sınır ticareti ya da trans geçişler nedeniyle
Ağrı’ya uğrayanları da kapsadığını belirtmek gerekmektedir. İran haricinde temel olarak
Doğu Anadolu turları ve Ağrı Dağı tırmanışı için Avrupa ülkelerinden misafirlerin Ağrı’yı
ziyaret ettikleri görülmektedir. Ağrı Dağı tırmanışları için temel altyapı ihtiyaçlarının
sağlanması ve tanıtımla Avrupa ülkelerinden gelecek ziyaretçi sayısının artacağı
öngörülebilir. Türk vatandaşlarının ise, diğer turlar kapsamında ili ziyaret ettikleri dikkati
çekmektedir.
Tablo 114: Ağrı ilini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi*
MİLLİYETLER
2000 2003 2006
2008 2009 2010
ALMANYA
157
146
1.569 2.071
238 176
FRANSA
133
94
581
265
20 144
İNGİLTERE
173
467
27
6 123
İTALYA
49
25
433
82
77 164
HOLLANDA
185
490
512
298
4
A.B.D.
165
22
523
306
24 115
ERMENİSTAN
16
106
102
1 347
İRAN
10.757
1.018
124
190
76
YABANCI TOPLAM
3.431 11.944 10.251 5.210 1.325 1.774
TÜRKİYE
24.396 41.007 90.023 6.844 8.856 2.544
Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı http://www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,9853/istatistikler.html, Erişim:
09.01.2013)
*2006 yılı sonrasındaki veriler Turizm İşletme Belgeli (yıldızlı) konaklama tesislerinde konaklayan misafir
sayısını göstermektedir.
Tablo 115: Ardahan ilini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi
MİLLİYETLER
2000 2003 2006 2009 2010
2011
2012
AZERBAYCAN
4
877 1.966
199
4.548
3.840
2.679
ERMENİSTAN
0
234
93
22
447
262
264
GÜRCİSTAN
0 3.534 4.112
679
4.055
3.311
3.056
İRAN
11
62
25
9
249
429
563
YABANCI
1.827 6.987 8.905 1.177
9.896
8.286
7.591
TÜRKİYE
13.389 12.988 70.291 9.964 106.784 101.911 118.232
GENEL TOPLAM 15.216 19.975 79.196 11.141 116.680 110.197 125.823
Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı http://www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,9853/istatistikler.html, Erişim:
09.01.2013) ve Ardahan Emniyet Müdürlüğü verileri
Ardahan ilindeki temel turistik faaliyetin Türk vatandaşları açısından iş ziyaretleri ve kamu
hizmeti veya askerlik hizmetini gören akrabaların ziyareti şeklinde gerçekleşirken,
yurtdışından gelen misafirler ise özellikle sınır ticareti veya taşımacılık yapan kişilerden
oluşmaktadır. Dolayısıyla, Ardahan ilindeki turizm faaliyetleri çok düşük seviyelerde
seyretmektedir.
210
Tablo 116: Iğdır İlini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi *
MİLLİYETLER
2000 2003 2006
2008 2009 2010 2012
AZERBAYCAN
0 4.539
3.927 1.233 1.419
829
İRAN
996 1.600
2.607 1.494 1.775 7.284
YABANCI TOPLAM
7.873 7.876
7.664 2.959 3.452 8.494 17.169
TÜRKİYE
39.442 17.987 102.494 27.379 30.718 43.984 56.348
GENEL TOPLAM
47.315 25.863 110.158 30.338 34.170 52.478 73.517
Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı http://www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,9853/istatistikler.html,
Erişim: 09.01.2013)
*2012 yılı verileri Iğdır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğünden elde edilmiştir
Iğdır ilinin ziyaretçilerinin temelde Türkiye vatandaşları ile komşu Azerbaycan (Nahcivan
Bölgesi) ve İran’dan gelen misafirlerden oluştuğu ve yıllar itibariyle Iğdır’da konaklama
sayısının arttığı görülmektedir. Söz konusu misafirlerinde Iğdır ilinde temel alışverişlerini
gerçekleştirdikleri ifade edilmektedir.
Tablo 117: Kars İlini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi
MİLLİYETLER
2000 2003 2006 2009
2010
2011
2012
ALMANYA
108
485
731
524
1.761
2.989
2.527
FRANSA
208
247
293
1 065
1.198
1.248
848
İNGİLTERE
63
695
98
80
676
1.612
659
İTALYA
76
57
144
298
1.434
1.493
889
HOLLANDA
39
200
208
236
957
1.524
1.422
İSKANDİNAV ÜLKELERİ
37
84
52
43
643
539
489
ABD
249 2826
888
377
1.165
2.352
2.480
AVUSTRALYA
32
19
51
36
380
498
685
JAPONYA
270
360
403
164
388
651
371
KANADA
61
56
73
143
393
482
344
AZERBAYCAN
174
654
182
5.638
9.806
9.232
ERMENİSTAN
61
204
517
1.511
2.227
1.845
GÜRCİSTAN
56
284
49
893
1.270
623
RUSYA FED.
6
814
438
1.917
2.145
1.554
UKRAYNA
14
813
2.512
2.888
1.995
İRAN
1361
2
245
184
1.425
2.673
2.066
YABANCI
3384 5961 6096
5 975 22.299 34.377 28.438
TÜRKİYE
11440 49163 59769 40 398 252.120 264.302 281.169
GENEL TOPLAM
14824 95367 65865 46 373 274.419 298.679 309.607
Bölgenin en fazla turist çeken illerinden biri olarak ön plana çıkan Kars ili temelde komşu
ülkelerden misafirlerle beraber Avrupa ülkeleri ile deniz aşırı ülkelerden (ABD, Japonya vs.)
ziyaretçileri de ağırlamaktadır. Avrupa ve deniz aşırı ülke vatandaşları kültürel turlar
kapsamında gelirken özellikle Rusya Federasyonu, Ukrayna ve İran vatandaşları kayak
turizmine de ilgi göstermekte ve son yıllarda bu amaçla gelen ziyaretçi sayısı da artmaktadır.
Doğrudan uçak seferlerinin yapılabilmesi olanağının oluşması durumunda bu sayının daha da
artacağı beklenmektedir. Türk vatandaşlarının ise, Kars’a yönelik ilgisinin son yıllarda
giderek arttığı görülmektedir. Yukarıda belirtilen hususlar dikkate alınmak ve ziyaretçi
sayılarının çok yüksek rakamlarda olmadığı gerçeği göz önünde tutulmak kaydıyla bölgemizi
komşuluk ilişkilileri dolayısıyla Azerbaycan, Gürcistan ve İran vatandaşlarının yanısıra
özellikle kayak imkânları için Rusya Federasyonu ve Ukrayna vatandaşları ile doğa ve kültür
211
turizmi amaçlı olarak ABD, Almanya, Fransa vb. ülke vatandaşlarının ziyaret ettikleri ifade
edilebilir.
3.6.3.4. Ulusal Turizm Stratejisinde TRA2 Bölgesi
Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca hazırlanan ve Yüksek Planlama Kurulunun 2007/4 sayılı
onayı ile 2007 yılında yayımlanan Türkiye Turizm Stratejisi 2023 Eylem Planı 2007 – 2013
belgesi ile ülkemizin “Sürdürülebilir turizm yaklaşımı benimsenerek istihdamın arttırılmasına
ve bölgesel gelişmede turizmin öncü bir sektör konumuna ulaştırılması ve Türkiye’nin 2023
yılına kadar, uluslararası pazarda turist sayısı ve turizm geliri bakımından ilk beş ülke
arasında önemli bir varış noktası ve uluslararası bir marka haline getirilmesi” amaçlanmış ve
bu çerçevede stratejiler belirlenmiştir. Bu kapsamda;
- Turizm gelişiminin sürdürülebilir çevre politikaları ile desteklenmesi
- Turizmde ürünün çeşitlendirilerek sezonun bütün bir yıla yayılması,
- Yöreye özgü farklı turizm türlerinin birbirine entegrasyonunun sağlanması,
- Turizmin geri kalmış bölgeler ve özellikle dezavantajlı grupların sosyo-ekonomik
konumlarının güçlendirilmesinde bir araç olarak kullanılması
temel ilkeleri gözetilerek sahil yörelerine yoğunlaşan turizm faaliyetlerinin yurt çapına ve tüm
yıla yayılması yönünde çalışmalar yapılması hedeflenmektedir. Bu doğrultuda; TRA2 bölgesi
Türkiye Turizm Stratejisinde Doğu Anadolu Bölgesi içerisinde değerlendirilmiş ve bölgesel
gelişim kapsamında düşünülmüştür. Türkiye Turizm Stratejisinde bölgemiz kış turizmi
koridorunda yer almış ve altyapı ve üstyapı çalışmalarının tamamlanması ile gelişimin
sağlanması öngörülmüştür (Harita 33). Ayrıca, tarihi niteliği yüksek olan Kars kentinin
“Marka Kent” konsepti içerisinde değerlendirilmesi ve buna yönelik eylem planının
oluşturulması hedeflenmiştir. Bölgenin ulaşım altyapısının geliştirilmesi amacıyla Erzurum –
Ağrı – Iğdır; Ardahan – Artvin – Sarp; Erzurum – Kars – Ardahan ve Türkgözü sınır kapısı
bağlantılarının bölünmüş yol olarak yapılması (Erzurum – Ağrı – Iğdır ve Erzurum – Kars –
Ardahan yollarının büyük bir kısmı bölünmüş yol olarak tamamlanmıştır) ve diğer bölgelerle
olduğu kadar bölgenin Güneydoğu Anadolu Bölgesine bağlantısının iyileştirilmesi ve
Diyarbakır – Bitlis – Iğdır bağlantısının iyileştirilerek bölünmüş yol standardına çıkarılması
önerilmekte olup hâlihazırda söz konusu bağlantının büyük bir kısmı bölünmüş yol olarak
tamamlanmıştır.
Türkiye Turizm Stratejisinde, bölgenin komşu ülkelere yönelik turizm ürünü sunması,
pazarlama stratejisini bu doğrultuda hazırlaması / uygulaması, bölgenin sahip olduğu doğal
güzelliklerin bölge insanının sosyo-ekonomik kalkınması amacıyla kullanılmasına yönelik
herhangi bir öngörünün yapılmamış olması bir eksiklik olarak ortaya çıkmaktadır. Serhat
Kalkınma Ajansı ve diğer kurum/kuruluşlarca yapılan çalışmalar sonucunda, TRA2
Bölgesi’nde doğa ve kültür turizmi ile Sarıkamış’ta kış sporları ile Ağrı Dağı’nda dağcılık
potansiyelinin yüksek olduğu ve altyapı hazırlıklarının tamamlanarak kayak için özellikle
Rusya Federasyonu, Ukrayna Cumhuriyeti ve İran vatandaşlarına yönelik, dağcılık için ise
öncelikle Avrupa ülkeleri ile spesifik olarak dağcılıkla ilgilenen uluslararası gruplara yönelik,
doğa ve kültür turizmi konusunda ise Kuzey Amerika ve Avrupa ülkelerinde, inanç turizmi
hususunda ise yurtiçinde tanıtım faaliyetlerinin gerçekleştirilmesinin gerekli ve uygun olacağı
sonucuna varılmıştır. Ayrıca, Sarıkamış bölgesi ile Çıldır Gölü çevresinde yapılabilecek
altyapı yatırımları ile bölgede spor turizmi ile göl turizmi için özellikle Kafkasya Bölgesi için
arz kapasitesi olduğu düşünülmektedir.
212
Harita 33 Türkiye Turizm Stratejisi Kavramsal Eylem alanları
213
3.6.3.5. TRA2 Bölgesi Turizm Arzı Analizi
TRA2 Bölgesi’nin turizm varlıklarının değerlendirileceği ve belli bir önceliklendirme
yapılacağı bu bölümde turizm sektöründeki her bir unsurun geliştirilme potansiyeli ve il ve
bölge bazında önceliği analiz edilmiştir. Söz konusu analiz Dünya Turizm Örgütü tarafından
“Kültür Turizmi İçin İttifaklar” projesi kapsamında Kars ili değerleri incelenirken kullanılmış
yöntem izlenerek gerçekleştirilmiştir.
Söz konusu analiz, turizm varlığının sanatsal değeri, ulusal / uluslararası ünü, insanlara
çağrışımı, genel fiziksel durumu kriterlerinin incelendiği “İçsel Değer” ve ziyaretçi sayısı,
yakınlık, ulaşılabilirlik (ulaşım, engellilere kolaylığı günübirlik ihtiyaçların karşılanması vb.),
koruma kriterleri kapsamında incelenen “Kullanım Değeri” temel alınarak yapılmıştır.
Kriterlerde;
: Sadece yerel halkın ilgisini çekiyor ve biliniyor /
Korunmamış, kötü durumda
: Sadece yurtiçi turiste ve turistler bölgedeyken hitap ediyor. /
2 – Orta
Korunmamış durumda
: Turist çekme olasılığı yüksek ama özellikle yurtiçi turistleri
3 – Orta üstü
/ koruma, sunma seviyesi orta
: Uluslararası tanınırlığı var / İyi bir koruma – sunum, turist
4 – Uluslararası nitelik
çekme potansiyeli var
5 – Eşsizlik
: Dünyada benzeri yok, yüksek çekim gücüne sahip
değerlendirmelerine dayanan 1 ila 5 arasında puanlar verilmiştir.
1 – Düşük
Ağrı
Ağrı ilinde bulunan somut turizm varlıklarının belli başlılarının değerlendirme sonuçları
Tablo 118’de verilmekte olup sonuçlar, Ağrı ilinin en büyük değerlerinin Ağrı Dağı ve
İshakpaşa Sarayı ve çevresi olduğunu göstermektedir. İshakpaşa Sarayı ve çevresindeki
yapıların (Ahmedi Hani Türbesi, Doğubayazıt Camii, Urartu Kalesi vs.) Ağrı Dağı eteklerinde
bulunduğu gerçeğinden yola çıkarak Ağrı ili için turizm sektörü açısından çıkış noktasının
Ağrı dağı ve çevresi olduğu görülmektedir. Buna ilave olarak yine Ağrı Dağı üzerinde
olduğuna inanılan Nuh’un Gemisi, Ağrı Dağı’nın tamamlayıcısı olarak ön plana çıkmaktadır.
Ayrıca, doğal bir güzellik olan Balık Gölü’nün imar planı çalışmaları ve ulaşım ve günübirlik
ihtiyaçların tamamlanması ile yöre insanına ve misafirlere hoş bir dinlenme alanı olacağı
tespit edilmiştir.
214
Tablo 118: Ağrı ili somut turizm varlıkları inceleme sonuçları
İÇSEL
KULLANIM
GENEL
İNCELEME ALANI
DEĞER
DEĞERİ
ORTALAMA
ORTALAMASI ORTALAMASI
Ağrı Dağı
4,50
4,00
4,25
İshakpaşa Sarayı
3,63
3,75
3,69
İshakpaşa Sarayı Çevresindeki Yapılar
3,00
3,50
3,25
Nuh’un Gemisi
3,88
2,13
3,00
Balık Gölü
2,75
2,00
2,38
Diyadin Kaplıcaları
2,00
2,75
2,38
Meteor Çukuru
2,00
2,00
2,00
Kümbet
2,00
2,00
2,00
Buz Mağarası
1,50
1,69
1,59
Meya Kaya Yerleşimi
1,81
1,13
1,47
Patnos Baraj Gölü
1,38
1,50
1,44
Şoşik Kalesi
1,38
1,00
1,19
Anzavur Kalesi
1,13
1,13
1,13
Karagöz Kaya Kilisesi
1,00
1,00
1,00
Ağrı ili temel destek unsuru olan konaklama imkânları açısından incelendiğinde destek
unsurlarının yetersiz olduğu görülmektedir. Hem donanım hem de hizmetlerin yetersizliği,
turist ağırlama konusunda sıkıntı çıkarmaktadır. Nitelikli konaklama tesisi sayısı yetersiz
durumda bulunmakta olup nitelikli otellerin çoğunluğu Doğubayazıt ilçesindedir. Ancak,
Doğubayazıt ilçesinde bulunan konaklama ve yeme içme tesislerinin de niteliklerinin ve
hizmet kalitelerinin üst seviyede bir tatmin sağlaması için beşeri ve fiziki koşullarının
iyileştirilmesi gerekmektedir.
Tablo 119: Ağrı ili konaklama kapasitesi
BELGESİ
SAYISI ODA KAPASİTESİ YATAK KAPASİTESİ
4 YILDIZ
1
89
130
3 YILDIZ
4
158
260
Merkez
2 YILDIZ
1
24
40
BELEDİYE BELGELİ
12
303
593
MİSAFİRHANE
1
24
50
BELEDİYE BELGELİ
3
123
273
Diyadin
MİSAFİRHANE
1
18
32
3 YILDIZ
3
272
507
Doğubayazıt BELEDİYE BELGELİ
10
332
748
MİSAFİRHANE
1
33
62
Hamur
MİSAFİRHANE
1
8
20
2 YILDIZ
1
24
52
Eleşkirt
BELEDİYE BELGELİ
2
16
46
MİSAFİRHANE
1
6
14
BELEDİYE BELGELİ
5
84
155
Patnos
MİSAFİRHANE
1
32
64
Taşlıçay
MİSAFİRHANE
1
12
24
BELEDİYE BELGELİ
1
39
65
Tutak
MİSAFİRHANE
1
13
23
51
1610
3158
TOPLAM
215
Ağrı’da turizmle doğrudan veya dolaylı olarak ilişkide olan insan kaynakları ve sermaye
yapısının iyileştirilmesi gerekmektedir. Turizm varlıkları değerlendirmesi sonuçları da göz
önünde bulundurulduğu zaman özellikle Doğubayazıt ilçesinin turizm tesisleşmesi konusunda
diğer ilçelere göre öncelikli olduğu görülmektedir.
Ardahan
Ardahan ilinin en önemli turizm varlıklarını doğal değerler olup Çıldır Gölü ve Türkiye ile
Gürcistan arasında sınırı konumunda bulunan Aktaş gölü temel turistik değerleri
oluşturmaktadır. Ayrıca, bütün Ardahan boyunca ilerleyen ve Gürcistan’ı geçtikten sonra
Azerbaycan’da denize dökülen Kura nehri boyunca sıralanan kaleler, kuleler ve doğası
birlikte uygun yürüyüş, bisiklet, araçlı safari güzergâhları oluşturmaktadır. Bunun yanısıra,
Şeytan Kalesi grup turistler için oldukça ilginç bir mola noktasını oluşturmaktadır.
Tablo 120: Ardahan İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi
İNCELEME
GENEL İÇSEL
GENEL KULLANIM
ALANI
DEĞER ORTALAMASI DEĞERİ ORTALAMASI
Çıldır Gölü
3,75
3,00
Aktaş Gölü
2,50
2,50
Şeytan Kalesi
2,83
2,00
Posof Merkez Camii
1,75
2,50
Atatürk Silüeti
1,83
1,50
Yalnızçam Kayak Tesisleri
1,25
2,00
Altaş-Ur Kalesi
1,17
1,58
Ayaz Gölü
1,25
1,50
Kinzi Kalesi
1,33
1,33
Kurtkale
1,42
1,17
Cancak Kalesi
1,25
1,25
Mera Kalesi
1,17
1,25
Sevimli Kalesi
1,17
1,17
Kırnav Kalesi
0,83
1,17
GENEL
ORTALAMA
3,38
2,50
2,42
2,13
1,67
1,63
1,38
1,38
1,33
1,29
1,25
1,21
1,17
1,00
Bu kapsamda, Çıldır ve Aktaş gölleri için planlama çalışmaları sonuçlandırılıp gerekli altyapı
tamamlandığı zaman münferit ve grup misafirler için bir çekim noktası oluşturulacaktır.
Tablo 121: Ardahan ili konaklama kapasitesi
BELGESİ
SAYISI ODA SAYISI
YATAK SAYISI
3 YILDIZLI
1
64
98
2 YILDIZLI
1
56
85
Merkez
BELEDİYE BELGELİ
7
145
264
MİSAFİRHANE
1
30
69
Çıldır
MİSAFİRHANE
1
5
15
Damal
MİSAFİRHANE
1
8
21
BELEDİYE BELGELİ
2
31
71
Göle
MİSAFİRHANE
1
34
60
Hanak
MİSAFİRHANE
1
5
10
2 YILDIZLI
1
24
48
Posof
BELEDİYE BELGELİ
1
18
40
MİSAFİRHANE
1
8
13
19
428
794
TOPLAM
216
Doğal güzelliklerin olmasına karşın Ardahan’da turizm altyapısının bulunduğunu söylemek
Tablo 121’de görüldüğü üzere çok zordur. Yerli ve/veya yabancı turistlerin ağırlanması
konusunda büyük sıkıntılar bulunmaktadır. Nitelikli konaklama ve yeme – içme tesisi
eksikliğinin yanısıra mevcut tesislerde hizmet kalitesinin arttırılması ihtiyacı da
bulunmaktadır.
Iğdır
Tablo 122’den Iğdır ilinin en değerli büyük turizm varlığını Ağrı ile ortak sahip oldukları
Ağrı Dağı’nın oluşturduğu görülmektedir. Tarihte ipek yolu güzergâhı üzerinde bulunan Ejder
Kervansarayı ise görsel güzelliği açısından bir çekim noktası oluşturmasına rağmen uzak
olması, hâlihazırda çevresinde herhangi bir hizmetin bulunmaması ve tek bir yapı olması
nedeniyle grup misafirler için cazip bir nokta olmaktan uzaktır. Ancak, belli bir güzergâh
çerçevesinde doğa turistlerine hitap edebilecek bir noktadır. Sınır bölgesi olmasının
avantajlarını kullanarak gelen misafirlere alışveriş imkânı sunması Iğdır’ın bölgede ön plana
çıkmasını ve misafirle kadar bölge insanının da Iğdır’dan bu anlamda yararlanmasını
sağlayacaktır. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri ışığında Iğdır ilindeki konaklama
tesisleri incelendiğinde Tuzluca Öğretmenevi dışında ilde bulunan bütün konaklama
tesislerinin merkez ilçede bulunduğu görülmektedir.
Tablo 122: Iğdır İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi
GENEL İÇSEL
GENEL KULLANIM
GENEL
İNCELEME ALANI
DEĞER
DEĞERİ ORTALAMASI
ORTALAMA
ORTALAMASI
Ağrı Dağı
4,50
4,00
4,25
Ejder Kervansarayı
3,25
2,69
2,97
Tuz Mağaraları
2,50
2,19
2,34
Soykırım Anıtı
2,19
2,38
2,28
Halıkışla
1,94
2,44
2,19
Korhan Yaylası
2,19
1,69
1,94
Koç Başlı Mezarlar
1,63
1,88
1,75
Asma Köyü Mağara Cami
1,56
1,50
1,53
Kerbela İsmail Anıtı
1,50
1,38
1,44
Babek Mağarası
1,44
1,19
1,31
Şehit Ağacı
1,13
1,44
1,28
Kültepe
1,06
1,19
1,13
Kolikent Kümbeti
1,25
1,00
1,13
Ortaköy Cami Ve Hamamı
1,00
1,06
1,03
Şahveran Tepesi- Urusun
Bucağı - Ali Tufan Anıtı
1,00
1,00
1,00
Kul Yusuf Kümbeti
1,00
1,00
1,00
Gödekli Bölgesi
0,00
0,00
0,00
217
Tablo 123: Iğdır ili konaklama kapasitesi
BELGESİ
SAYISI
3 YILDIZLI
4
2 YILDIZLI
2
1 YILDIZLI
1
BELEDİYE BELGELİ
8
MİSAFİRHANE
MİSAFİRHANE
2
1
18
Merkez
Tuzluca
TOPLAM
ODA
YATAK
KAPASİTESİ KAPASİTESİ
75
150
75
130
68
136
41
79
46
103
40
80
50
105
40
55
55
110
55
128
48
85
38
75
35
50
30
60
15
30
14
27
68
138
8
22
801
1563
Kars
Kars Doğu Anadolu da ülkemizin en doğusundaki ve aynı zamanda karasal iklim dolayısıyla
da en soğuk illerinden birisidir. Ancak mekânın bu olumsuzluğu ilin sanayii gelişmesinde
nispeten olumsuz etkide bulunmuş olsa da ülkemizin başlıca kış turizm merkezinden birisidir
ve yapılacak yatırımlarla bu alanda daha da gelişebilir.
Tablo 124: Kars İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi
İÇSEL DEĞER KULLANIM DEĞER GENEL
İNCELEME ALANI
ORTALAMASI ORTALAMASI
ORTALAMA
Ani Antik Kenti
5,00
5,00
5,00
Sarıkamış Kayak Merkezi
4,25
3,75
4,00
Kars'taki Rus mimarisi
3,75
3,25
3,50
Çıldır Gölü
3,75
3,00
3,38
Kuyucuk Kuş Gölü
3,75
2,80
3,28
Katarina Köşkü
3,50
2,70
3,10
Susuz Şelalesi
3,00
3,00
3,00
Borluk Vadisi
3,00
3,00
3,00
Ebul Hasan Harakani Türbesi
3,50
2,50
3,00
Kars Arkeoloji Müzesi
3,10
2,90
3,00
Kars Kalesi
3,00
3,00
3,00
Keçivan kalesi
3,50
2,50
3,00
Kars Tabyaları
3,00
3,00
3,00
Çamuşlu Kaya Üstü Resimleri
2,50
2,00
2,25
Kars Çayı
2,00
2,50
2,25
Kars'taki Osmanlı Mirası
2,00
2,00
2,00
Magazbert Kalesi
2,00
2,00
2,00
218
Tablo 124’te özetlenen inceleme sonucunda Kars ili için Ani Antik Kent, Sarıkamış kayak
merkezi ve Kars Kent merkezindeki tarihi yapıların, Çıldır Gölü ve Kuyucuk Kuş Gölü ile
birlikte öne çıkan turizm varlıkları olduğu tespit edilmiştir. Turizm altyapısının iyileştirilmesi
sonrasında ise, il geneline yayılan tarihi eserlerin belli bir güzergâh çerçevesinde
değerlendirilebileceği gözlenmiştir.
Tablo 125: Kars ili konaklama kapasitesi
BELGESİ
2 YILDIZLI
3 YILDIZLI
4 YILDIZLI
MERKEZ
BELEDİYE BELGELİ
Özel Tesis
Misafirhane
SARIKAMIŞ
ARPAÇAY
DİGOR
KAĞIZMAN
SELİM
SUSUZ
2 YILDIZLI
3 YILDIZLI
4 YILDIZLI
5 YILDIZLI
Apart otel
Uygulama Oteli
Yatırım Belgeli
Misafirhane
Misafirhane
Misafirhane
Misafirhane
Misafirhane
Misafirhane
TOPLAM
SAYI ODA SAYISI
YATAK SAYISI
1
30
48
1
50
85
2
214
440
9
232
433
1
8
20
3
112
182
1
3
1
1
1
1
3
1
1
1
1
1
1
34
15
121
72
149
15
30
135
30
11
6
12
23
5
1270
30
267
200
328
30
60
288
67
27
16
24
46
10
2601
Örgütlenme düzeyi, hizmet kalitesi ve ürün çeşitliliği açısından TRA2 Bölgesi’nde turizm
gelişiminin en yoğun olarak Kars ilinde bulunduğu söylenebilir. Ancak, söz konusu
tesislerin Merkez ve Sarıkamış ilçesinde yoğunlaştığını ve yine de potansiyelin tam
değerlendirilemediği ve nitelikli yeme – içme ve eğlence mekânı sıkıntısının bulunduğu
göz önünde tutulmalıdır.
TRA2 Bölgesi bütünü olarak incelendiğinde, Ani Antik Kenti, Kars kent merkezi ve Ağrı
Dağı ve çevresindeki yapılar ile Sarıkamış Kayak Merkezi ile Ardahan ilinin doğal
güzelliklerinin öncelikli değerler olduğu ve konaklama yatırımı açısından Kars merkez,
Sarıkamış ve Ağrı Doğubayazıt ilçelerinin ön planda olduğu ve Ağrı Merkez ile Iğdır
Merkez’in bu ilçeleri takip ettiği görülmektedir.
219
Harita 34 TRA2 Bölgesi Oda ve Yatak Kapasitesinin İlçelere göre dağılımı
220
Harita 35 TRA2 Turizm Gelişim Haritası
Plan döneminde TRA2 Bölgesi için Kars Merkez, Sarıkamış ve Ağrı Doğubayazıt
ilçelerinin turizm sektöründe öncü konumlarını devam ettirmeleri öngörülmekle birlikte,
Ardahan Yalnızçam Kış Sporları Turizm Merkezi, Ardahan Posof ve Iğdır Tuzluca ilçeleri
ile Çıldır ve Aktaş gölleri gereken altyapı ve üstyapı yatırımlarının (yol iyileştirilmesi,
restorasyon, bilgilendirme – yönlendirme levhaları, günübirlik ve konaklama tesisleri vb.)
yapılması ile yeni turizm odakları olacaklardır. Iğdır Merkez ise bölge ve komşu ülke
vatandaşlarına yönelik alışveriş turizmi konumu açısından Ağrı Merkez ise, iş amaçlı
seyahatler konusunda güçlendirilecektir.
221
3.7. UYGUN YATIRIM ALANLARI
TRA2 Bölgesi illerinde yatırım ortamı; tarım-hayvancılık için 10, sanayi ve hizmetler için ise
16 kuruluş yeri faktörü değerlendirilerek Ajans tarafından hazırlanan uygun yatırım alanları
araştırmasında analiz edilmiştir. Bu çalışmanın temel inceleme alanı “kuruluş yeri faktörleri”
analizidir. Kuruluş yeri faktörleri, belirli bir üretim biriminin belirli bir coğrafi konuma
yerleştirilmesi halinde, söz konusu üretim biriminin maliyeti, satış hasılatı ve sermaye yapısı
üzerinde etkili olan tüm konumsal özellikleri kapsamaktadır. Çalışmada önerilen yatırım
alanları için sektörel bir faktör ağırlığı belirlenmiş ve her bir yatırım alanı için puan verilerek
toplam faktör puanları hesaplanmıştır.
KURULUŞ YERİ FAKTÖRLERİ
Tarım ve Hayvancılık
1
Pazar Olanakları
2
Yardımcı Malzeme ve Hammadde Kaynaklarına Yakınlık
3
Taşıma
4
İşgücü
5
Enerji, Yakıt ve Su
6
Arazi Durumu
7
Sosyal ve Kültürel Çevre
8
İklim Koşulları
9
Özendirme Önlemleri
10 Toplam Yatırım Tutarı, İşletme Sermayesi İhtiyacı ve Finansman Olanakları
Sanayi ve Hizmetler
1
Pazar Olanakları
2
Yardımcı Malzeme ve Hammadde Kaynaklarına Yakınlık
3
Taşıma
4
İşgücü
5
Enerji, Yakıt ve Su
6
Arsanın Maliyeti, Topografik Yapısı ve İnşaat Maliyeti
7
Sosyal ve Kültürel Çevre
8
İklim Koşulları
9
Çevre Koşullarına Uygunluk
10 Özendirme Önlemleri
11 Yan Sanayiye Yakınlık
12 Üst Düzey Yöneticilerin ve Teknik Personelin Sağlanması
13 İletişim İmkânları
14 Toplam Yatırım Tutarı, İşletme Sermayesi İhtiyacı
15 Finansman İmkânları ve Bankacılık Hizmetlerinden Yararlanma
16 Diğer (Güvenlik ve Milli Savunmaya Uygunluk vs.)
Analiz sonucunda gerek talep, pazar ve kaynak; gerekse yatırım boyutları, karlılık ve risk
derecesi bakımından uygun olduğu sonucuna ulaşılan girişimler Tablo 126’da sunulmaktadır;
222
Tablo 126: Uygun yatırım alanları analizine göre TRA2 Bölgesi’nde yatırım yapılabilecek alanlar
Ağrı
Ardahan
Iğdır
 Damızlık Sığır Yetiştiriciliği
 Damızlık Sığır Yetiştiriciliği
 Silajlık Mısır ve Yonca
Yetiştiriciliği
 Et Besiciliği
 Süt İnekçiliği

Bodur Meyve Fidanı
 Süt İnekçiliği
 Et Besiciliği
Yetiştiriciliği/Meyvecilik Arıcılık
 Arıcılık
Sebzecilik
 Koyun Yetiştiriciliği
 Kaz Yetiştiriciliği

Kaba Yem Üretimi
 Buğdaygiller Yem Bitkileri
 Buğdaygil Yem Bitkileri

Damızlık Et ve Süt Sığırcılığı
 Jeotermal Seracılık
 Şifalı Bitki Yetiştiriciliği
 Et Ürünleri/Şarküteri
 Bal Üretimi ve Paketleme Tesisi  Koyun/Keçi Yetiştiriciliği
 Seracılık ve Süs Bitkileri
 Çağrı Merkezi
 Kaz Entegre Üretim Tesisi
 Yumurta Tavukçuluğu
 Tarım Makineleri İmalatı
 Süt Ürünleri (Peynir Üretimi)
 Biyogaz Üretimi
 Kent Merkezi Otel Yatırımı
 Et Ürünleri/Şarküteri
 Apart Daire ve Öğrenci Yurdu
(Merkez ve Doğubayazıt)
 Karma Yem Üretimi
 Soğuk Hava Deposu
 El Halıcılığı
 Silaj Paketleme Tesisi
 Bal Üretimi ve Paketleme Tesisi
 Mobilya Üretimi
 Helva, Lokum, Reçel, Meze ve
 Küp Şeker Üretimi
 Kent Merkezi Otel Yatırımı
Marmelat İmalatı
 Apart Daire ve Öğrenci Yurdu
 Biyogaz Tesisi
 Metal Ürünler İmalatı
 Metal Ürünleri İmalatı
 Çağrı Merkezi
 Antrepo
 Lisanslı Depoculuk
 Tuğla ve Kiremit Üretim Tesisi
 Lojistik Yatırımı
 AVM
 Süt Ürünleri İşleme Tesisi
 Karma Yem Üretimi
 Ambalaj Malzemeleri Üretimi
 Biyogaz Tesisi
 Deri İşleme ve Konfeksiyon
 Yaş Sebze ve Meyve Paketleme
Üretim
 Tuğla/Bims (Pomza İşleme)
 Isı Yalıtım Malzemeleri
Üretimi
 Temizlik Malzemeleri
 Otel (3 yıldız ve üzeri)























Kars
Süt İnekçiliği
Damızlık İnek Yetiştiriciliği
Et Besiciliği
Koyun Yetiştiriciliği
Arıcılık
Kaz Yetiştiriciliği
Endemik Bitki Yetiştiriciliği
Buğdaygil Yem Bitkileri
Apart Daire ve Öğrenci Yurdu
Çağrı Merkezi
Tarım Makineleri İmalatı
Kars Kent Merkezi Otel
Yatırımı
Süt Ürünleri (Peynir Üretimi)
Karma Yem Üretimi
Özel Hastane
Et Ürünleri/Şarküteri
Pestil Köme Üretimi
(Kağızman)
Biyogaz Tesisi
Bal Üretimi ve Paketleme Tesisi
Nitelikli Eğlence Dinlence
Tesisi
Metal Ürünleri İmalatı
Isı Yalıtım Malzemeleri
Kış Turizm Oteli
223
Harita 36 TRA2 Bölgesi’nde İlçe Bazlı Mevcut Ekonomik Faaliyet Alanları
224
Harita 37 TRA2 Bölgesi’nde İlçe Bazlı Potansiyel Ekonomik Gelişme Alanları
225
4. ÇEVRE
4.1. SU YÖNETİMİ
Türkiye’de özellikle 1950’lerden sonra yaşanan hızlı nüfus artışı, sanayileşme, şehirleşme
ve su tüketim alışkanlıklarının değişmesi, su kaynaklarına olan ihtiyacı artırmış ve
kaynakların korunması ile verimli bir şekilde kullanılmasını zorunlu hale getirmiştir.
Ülkemizde kişi başına düşen yıllık kullanılabilir su miktarı 1600 m3 civarında olup, dünya
su yeterlik ölçeğine göre ülkemiz su azlığı yaşayan bir ülke olarak kabul edilmektedir. Su
kaynaklarımızın etkin bir şekilde kullanımı ve korunması amacına yönelik olarak tarım ve
hayvancılık, turizm, sanayi ve teknoloji başta olmak üzere özellikle son zamanlarda
geliştirilen tüm ulusal politikalar havza bazında yürütülmektedir. Bu amaçla Türkiye geneli
hidrolojik çalışmalar için 26 ana akarsu havzasına ayrılmıştır (Harita 38). Kars, Iğdır,
Ardahan illerinin bütünü ile Ağrı ilinin bir bölümü Aras Havzası’nda, Ağrı ilinin büyük bir
bölümü ise Fırat havzasında kalmaktadır.
Harita 38 Türkiye Akarsu havzaları haritası
4.1.1. Havza Alanları
4.1.1.1. Fırat havzası
Fırat Nehri, Türkiye'nin en verimli ve su potansiyeli en yüksek ırmağıdır. Toplam
uzunluğu 2.800 km olan nehrin Türkiye sınırları içinde kalan bölümünün uzunluğu ise 971
km olup 720.000 km² su toplama havzasına sahiptir. Fırat Nehri'nin rejimi Türkiye'deki
diğer akarsulara göre daha düzenlidir. Mart ile Haziran ayları arasında yavaş yavaş
kabarmasına Temmuz ile Ocak ayları arasında çekilmesine rağmen yine de bol su akışı
olmaktadır. Ağrı ilinin Eleşkirt, Tutak, Hamur ve Patnos ilçeleri Fırat havzası sınırları
içerisinde kalmaktadır. İlin en önemli akarsuyu Murat Nehri olup Muş ve Bingöl illerinde
Keban yakınlarında Fırat nehri ile birleşir. Şeryan, Karasu, Taşlıçay ve Gölçay ilin diğer
önemli akarsularıdır.
226
4.1.1.2. Aras Havzası
Havzada Erzurum’un Tekman, Pasinler, Horasan ilçeleri ile Iğdır, Kars ve Ardahan illeri
bulunmaktadır. Aras Nehri Bingöl Dağı'nın kuzeye bakan yamaçlarından doğup
Erzurum'un Tekman, Pasinler, Horasan havzalarının sularını topladıktan sonra Karakurt
Boğazı'na girer. Kura Nehri ülkemizde Allahu Ekber Dağları’ndan doğar, Ardahan’dan
geçer ve Azerbaycan topraklarında Aras Nehri ile birleşerek Hazar Denizi’ne dökülür.
Türkiye’de su toplama alanı 4.852 km²’dir.
4.1.2. Su Kaynakları
TRA2 Bölgesi potansiyel olarak Türkiye geneline göre su kaynakları açısından zengin
sayılabilecek bir yöreyi temsil etmektedir. Bölgenin önemli su kaynakları arasında Aras
Nehri, Kura Nehri, Arpaçay Nehri, Posof Çayı, Kars Çayı ve Murat Nehri yer almaktadır.
TRA2 Bölgesi Aras Havzasında 2,974 milyar m3 yerüstü ve 204 milyon m3 yer altı suyu
kaynağı, Ağrı ilinde ise 2,154 milyon m3 yerüstü, 56 milyon m3 yer altı suyu ve 560.5 lt/sn.
jeotermal kaynak potansiyeli mevcuttur (Tablo 127).
Tablo 127: TRA2 İlleri su kaynakları
İller
Yüzeysel su kaynakları (hm³/yıl)
Ağrı
Murat nehri
Aras nehri (Sarısu)
Kura nehri
Posof çayı
Aras nehri
Orta karasu kaynakları
(Bulakbaşı çayı)
Aş. Karasu kaynakları
(Süreyya çeşmesi)
Aras nehri
Arpaçay nehri
Ardahan
Iğdır
Kars
Yeraltı suyu
kaynakları
(hm³/yıl)
2.154
80
986
217
372
140
Jeotermal
kaynaklar
(lt/sn.)
56
560.5
40
-
144
-
100
378
781
20
-
Kaynak: DSİ 24. Bölge Müdürlüğü, DSİ Ağrı Şube Müdürlüğü
Bölgede su temini amacıyla işletilmekte olan dört baraj bulunmaktadır (Tablo 128).
Bunlardan Aras Havzasında bulunan Çıldır Barajı sulama ve enerji, Arpaçay Barajı
sulama, taşkın ve enerji, Kiti HES ise enerji amaçlıdır. Ağrı ilinde sulama ve taşkın amaçlı
Patnos Barajı ile içme suyu ve sulama maksatlı Yazıcı Barajları bulunmaktadır.
227
Tablo 128: TRA2 Bölgesi havzaları; İşletmedeki barajlar ve Hidro Elektrik Santralleri (HES)
Havza
adı
Aras
Fırat
Rezervuar adı
İli
Barajın kullanım
amacı
Çıldır Barajı ve
Kars
HES
Sulama, Enerji
Arpaçay Barajı
Kars
Kiti HES
Patnos Barajı
Yazıcı
Iğdır
Ağrı
Ağrı
Sulama, Enerji ve
Taşkın Kontrolü
Enerji
Sulama, taşkın
Sulama, İçme suyu
Baraj
Rezervuar
yüzeyi (ha)
Sulama
alanı (ha)
123.00
18.000
4180
40.420
4.35
7.61
5.973
25.079
Kaynak: www.dsi.gov.tr; Erişim tarihi: 12.03.2013
DSİ’nin 2008-2012 yılları için hazırlamış olduğu “81 İl Merkezinin İçme, Kullanma ve
Sanayi Suyu Temini Eylem Planı” kapsamında yapılan nüfus ve su ihtiyacı tahminlerine
göre; su kaynaklarının Ağrı ve Ardahan illerinde 2027, Kars ilinde ise 2050 yılına kadar
ihtiyacı karşılaması öngörülmüştür.
TRA2 Bölgesi’nde 2010 yılı itibariyle Iğdır ilinin mevcut su miktarı 8.20 hm3/yıl olup
mevcut su miktarı ancak 2015 yılına kadar yetecek düzeydedir. Dolayısıyla, özellikle
Iğdır’da mevcut su kaynaklarının korunması ve gelecek yıllardaki su ihtiyacının
karşılanmasına yönelik çalışmaların yapılması gerekmektedir.
Iğdır’da şehrin içme suyu sondajla temin edilen ve depolanarak günün belirli saatlerinde
şehir şebeke sistemine verilen bir yapıyla işletilmektedir. İçme suyu ihtiyacı halen
kullanılmakta olan toplam 4 adet derin kuyudan (Q=175 lt/sn.) karşılanmaktadır.
Tablo 129: TRA2 İlleri su kapasiteleri
Mevcut
2040
Yılı
2007 Yılı 2007 Yılı 2010 Yılı
kaynaklar Projeksiyon
İller
Nüfusu
su ihtiyacı Nüfusu
toplamı
Nüfusu
(kişi)
(hm3/yıl)
(kişi)
(hm3/yıl)
(kişi)
97.830
9.30
137.852
18.45
185.000
Ağrı
17.440
1.73
39.676
3.94
69.500
Ardahan
75.920
6.78
123.570
8,20
195.000
Iğdır
76.990
8.38
108.064
9.46
166.800
Kars
2040 Yılı
Su
İhtiyacı
(hm3/yıl)
17.59
6.89
17.41
18.15
Kaynak: 81 İl Merkezinin İçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Temini Eylem Planı, (2008-2012) ve ArdahanKars-Iğdır-Ağrı Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı
4.1.3. Su Kirliliği
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan 2012-Türkiye Çevre Sorunları ve
Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu’na göre; TRA2 Bölgesi’nde bulunan
yüzeysel sular ve yeraltı sularında meydana gelen kirliliğinin en önemli nedenleri; evsel
atık suların arıtılmadan doğrudan alıcı ortama verilmesi, foseptik atıklarının yüzeysel
sulara boşaltılması, evsel katı atıkların araziye ve nehirlere gelişigüzel atılması ile
kontrolsüz yapılan zirai ilaçlamalar olarak belirlenmiştir
228
Iğdır ilinde bulunan yüzeysel sular 31.12.2004 tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde;
2. Kalite olarak değerlendirilmekte iken yeraltı suları da YAS2 sınıfında
değerlendirilmiştir (Tablo 130). Bu sonuçlar Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
kapsamında değerlendirildiğinde; Iğdır ili yüzeysel ve yeraltı sularının arıtılmadan içme
suyu amacıyla kullanılmasının uygun olmadığı söylenebilir. Ardahan ve Kars illerinde
bulunan yeraltı suları da Sınıf YAS1 ve Sınıf YAS2 kalitede değerlendirilmiş olup içme
suyu olarak kullanılması için bu illerde de arıtma yapılması gerekmektedir. Bu kapsamda
havza bazında su kirliliğinin önlenmesi ve gerekli tedbirlerin alınmasına ilişkin olarak
Kalkınma Bakanlığı tarafından 2012 yılı yatırım programına alınan ve Orman ve Su İşleri
Bakanlığı tarafından yürütülmekte olan “Türkiye’de Havza Bazında Hassas Alanların
Belirlenmesi” projesi kapsamında TRA2 Bölgesi’nde de çalışmalar yapılmaktadır.
Tablo 130: TRA2 Bölgesi su kalitesi
İller
Ağrı
Yüzeysel Sular
Yüzey
Kalite
suyu
sınıfı
Veri bulunmamaktadır
Ardahan Veri bulunmamaktadır
2
Iğdır
Aras nehri 2. Kalite
Orta karasu
nehri
Aşağı
karasu
nehri
Kars
Veri bulunmamaktadır
Kirlenme
Nedeni
Yeraltı Suları
Yeraltı
Kalite
suyu
sınıfı
Ardahan
ovası
Göle ovası
Merkez
Evsel
Tuzluca
atıksular,
Karakoyunl
evsel katı u
atıklar,
Aralık
hayvansal
gübreler
Kağızman
YAS1,
YAS2
YAS1,
YAS2
YAS2
YAS2
YAS2
Kirlenme
nedeni
Evsel atık
sular,
evsel katı
atıklar,
zirai
ilaçlar
YAS2
YAS1,
YAS2
Evsel atık
sular
Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme
Raporu,2012
4.1.4. İçme suyu Yönetimi
TÜİK Başkanlığı tarafından, belediye teşkilatları kurulmuş bütün belediyelerden elde
edilen 2010-Belediye Atıksu Temel Gösterge Sonuçları’na göre; TRA2 Bölgesi’nde
bulunan 38 belediyenin tamamı içme suyu şebekesi ile hizmet vermekte olup, hizmet
verilen nüfus toplam belediye nüfusunun % 98’idir (Tablo 131). Ancak bölgede içme suyu
şebekesi her geçen gün artan nüfusun ihtiyaçlarına cevap verememektedir. İçme suyu
şebeke sistemlerinin çok eski olması nedeniyle sık sık arızalar yaşanmakta, kaçak su
2
2.Kalite: Az kirlenmiş sudur. İçme suyu potansiyeline sahiptir.
229
kullanımı ve sızıntılar önlenememektedir. Sürekli yaşanan su kesintileri de günlük hayatı
olumsuz etkilemektedir.
Tablo 131: TRA2 illeri içme suyu istatistikleri (TÜİK, 2010)
Belediye Belediye İçme suyu
Hizmet
sayısı
nüfusu
şebekesi ile
ettiği
İller
hizmet verilen
nüfus
belediye nüfusu (%)
Ağrı
12
284.307
277.535
98
Ardahan
8
36.614
36.614
100
Iğdır
8
111.231
107.145
96
Kars
10
127.947
127.947
100
TOPLAM 38
560.099
549.240
98
İçme suyu
şebekesi ile
hizmet veren
Belediye sayısı
12
8
8
10
38
İçme suyu
arıtma tesisi ile
hizmet veren
belediye sayısı
1
1
Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2010 Erişim tarihi: 01.09.2012
Bölgede içme sularının sağlıklı bir şekilde arıtılabileceği arıtma tesisleri yetersiz sayıdadır.
Ağrı ilinde atıl durumda bir içme suyu arıtma tesisi bulunmaktadır. Kars ilinde 11 Aralık
2012 tarihinde 20.000 m3/gün kapasitede ileri teknoloji içme suyu arıtma tesisi işletmeye
alınmıştır.
4.1.5. Atık su Yönetimi
TÜİK verilerine göre; TRA2 Bölgesi’nde kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen nüfusun
toplam belediye nüfusuna oranı % 77 olup Türkiye ortalaması olan % 88’inin altındadır.
Bölgede mevcut kanalizasyon sistemleri çok eski olup, artan nüfusun ihtiyaçlarını
karşılayamamaktadır. Kanalizasyon sisteminin olmadığı, yerleşimin az olduğu kırsal
kesimlerde ve köylerde geleneksel yöntemlerle inşa edilen foseptik çukurları yaygın olarak
kullanılmaktadır. Bölgede kanalizasyon sistemlerinden toplanan atık suların arıtılmadan
alıcı ortama verilmesi çevre ve insan sağlığını olumsuz etkilemektedir. Bölgesel Gelişme
Ulusal Stratejisi’nde de TRA2 Bölgesi’nin arıtma tesisi açısından eksikliği belirtilmiştir.
TRA2 illerinden sadece Kars’ta atıksu arıtma tesisi bulunmakta olup belediye nüfusunun
sadece % 2’sine hizmet vermektedir. Bununla birlikte Çevre ve Şehircilik Bakanlığı
tarafından yayımlanan 2010-2013 Atıksu Arıtma Tesisleri Eylem Planı’na göre TRA2
illerinde nüfusu 3000’in üzerinde olan toplam 34 belediye için 2008-2017 yılları arasında
atıksu arıtma tesisinin işletmeye alınması planlanmıştır. Bölge belediyelerinde atıksu
arıtma tesisi çalışmaları genel olarak fizibilite ve proje aşamasındadır. Eylem Planında
öngörülen tarihlerde atıksu arıtma tesislerinin faaliyete alınamayacak olması nedeniyle
belediyeler, Çevre ve Şehircilik Bakanlığından ek süre almışlardır.
Tablo 132: TRA2 İllerinde mevcut atık su arıtma tesisleri durumu
İller
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
TOPLAM
Arıtma tesisi kapasitesi
(1000 m3/yıl)
Fiziksel Arıtma
8.546
63
8.609
Arıtılan su miktarı
(1000 m3/yıl)
Fiziksel Arıtma
59
59
Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2010, Erişim tarihi: 01.09.2012
230
Tablo 133: TRA2 illeri içme suyu istatistikleri
Belediye
Sayısı
İller
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
TOPLAM
12
8
8
10
38
Toplam
Belediye
Nüfusu
İçme Suyu Şebekesi İle
Hizmet Verilen
Belediye Nüfusu
284.307
36.614
111.231
127.947
560.099
277.535
36.614
107.145
127.947
549.240
İçme Suyu
Şebekesi İle
Hizmet
Verilen
Belediye Sayısı
Hizmet
Ettiği
Nüfus
(Kişi, %)
98
100
96
100
98
İçme Suyu
Arıtma Tesisi İle
Hizmet Verilen
Belediye Sayısı
12
8
8
10
38
1
1
*:Veri 2012 yılında alınmıştır.
Tablo 134: TRA2 illeri atık su istatistikleri
İller
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
TOPLAM
Belediye
Sayısı
12
8
8
10
38
Toplam
Belediye
Nüfusu
284.307
36.614
111.231
127.947
560.099
Kanalizasyon
Şebekesi İle
Hizmet Verilen
Belediye Nüfusu
232.493
20.796
65.122
111.566
429.977
Kanalizasyon
Şebekesi İle
Hizmet Verilen
Nüfusun
Belediye Nüfusu
İçindeki Oranı, (%)
82
57
59
87
77
Kanalizasyon
Şebekesi İle
Hizmet
Verilen
Belediye Sayısı
Arıtma
Tesisi İle
Hizmet
Verilen
Belediye
Sayısı
10
6
4
8
28
1
1
Arıtma
Tesisi
İle
Hizmet
Verilen
Belediye
Nüfusu
2.610
2.610
Arıtma Tesisi
İle Hizmet
Verilen
Nüfusun
Belediye Nüfusu
İçindeki Oranı
(%)
2
0
231
4.2. ATIK YÖNETİMİ
Türkiye’nin atık yönetim stratejisinin en önemli ilkelerinden birisi “atıkların geri
kazanılması”dır. Başta 2872 sayılı Çevre Kanunu olmak üzere çevre mevzuatını oluşturan
bütün hukuki düzenlemelerde atıkların tekrar kullanılması, materyal ve enerji olarak geri
kazanılması öncelikli yönetim prensiplerinden birisi olarak ele alınmaktadır. 1991 yılından
itibaren başlayan genel atık yönetimine ilişkin düzenlemeler günümüzde atık çeşitliliği ve AB
Direktifleri doğrultusunda geliştirilmiş ve ülke şartlarına uygun yönetmelik düzenlemeleri ile
katı atıklar, hafriyat toprağı, inşaat ve yıkıntı atıkları, atık pil ve akümülatörler, tehlikeli atıklar,
bitkisel atık yağlar, tıbbi atıklar, ömrünü tamamlamış araç lastikleri, ambalaj atıkları, poliklorlu
bifeniller (PCB) ve poliklorlu terfeniller (PCT)’in kontrolü, elektrikli ve elektronik eşyalarda
bazı zararlı maddelerin kullanımının sınırlandırılması, atık yağlar ve ömrünü tamamlamış
araçlar ile ilgili mevzuat düzenlenmiştir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan
mevzuatın uygulanmasında eksikliklerin çok fazla olmasıyla birlikte günlük hayatta fazlasıyla
karşılaşılan katı atıklar, ambalaj atıkları ve tıbbi atıklarla ilgili çalışmalar az da olsa
yapılmaktadır.
TRA2 Bölgesi’nde gelişmişlik seviyesinin düşük olması ve sanayinin gelişmemiş olması
nedeniyle genelde evsel nitelikli atıklar önemli bir yer tutmaktadır.
4.2.1. Belediye Atıkları
Avrupa Birliği’ne aday birçok ülkede olduğu gibi, Türkiye’de de; belediyeler tarafından
üretilen katı atıklar önemli bir çevre sorunu oluşturmaktadır. Atıkların çevreye zarar vermeden
bertaraf edilmesi başta çevre ve insan sağlığı olmak üzere ekonomiyi de yakından
ilgilendirmektedir. Ülkemizde ekonomik değeri olan atıklarda dâhil olmak üzere atıkların % 45
oranında büyük bir kısmı mevzuata uygun şekilde bertaraf edilememektedir. Aynı zamanda,
evsel atıkların toplanmasında da çöp biriktirme konteynırlarının yeterli sayıda olmaması,
halkın çöp konteynırlarında çöp biriktirme alışkanlıklarının ve çevre duyarlılığının az olması,
çöp toplama araçlarının yeterli olmaması nedenlerinden dolayı zorluklar yaşanmaktadır. TRA2
Bölgesi’nde belli günlerde çöplerinin toplanması suretiyle belediye nüfusunun yaklaşık %
49’una atık hizmeti verilmektedir (Tablo 135). Bu değer Türkiye ortalaması olan % 83’ün
altındadır.
Özellikle yaz aylarında açıkta bırakılan çöplerde haşereler üremekte olup sızıntı suları da
toprak, su ve çevre kirliliği meydana getirmektedir. Bölgede kontrolsüz bir şekilde vahşi
depolama alanlarına dökülen belediye atıkları önemli çevre sorunlarına neden olmaktadır.
Belediyelerin yeterli teknik ve idari altyapıya sahip olmamaları nedeniyle atıklar mevzuata
uygun bir şekilde yönetilememektedir.
2008 yılında TÜİK tarafından belediyelerin çevre mevzuatı kapsamındaki
yükümlülüklerini yerine getirememelerinin nedenlerinin tespitine yönelik olarak yapılan
çalışmada; maddi imkânsızlıklar ve personel yetersizliği başlıca sebepler olarak tespit
edilmiştir (Tablo 136). Bölgede atık hizmetleri Belediyelerin Temizlik İşleri
Müdürlüklerince yürütülmekte olup bu birimler genel olarak teknik personel açısından
yeterli değildir.
232
Tablo 135: TRA2 İlleri atık istatistikleri (TÜİK, 2010)
İller
Nüfus
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
TOPLAM
TÜRKİYE
Atık Hizmeti Verilen
Toplam
Belediye
Bld.
Sayısı
542.022
105.454
184.418
301.766
1.133.660
284.307
36.614
111.231
127.947
560.099
12
8
8
10
38
Bld.
Nüfusu
Toplam
Nüf.
Oranı
(%)
280.410
36.211
111.231
127.492
555.344
Bld.
Nüf.
Oranı
(%)
52
34
60
42
49
83
Toplanan Atık
Yaz
Toplam
99
99
100
100
99
99
Miktar
(Ton/Yıl)
Kg/
KişiGün
104.793
16.676
46.467
66.530
234.464
25.276.698
1,02
1,26
1,14
1,43
1,16
1,14
Ton/
Yaz
Ton/
Gün
34,201
5.398
23.333
26.169
89.100
280
44
127
215
666
Kış
Kg/
KişiGün
Ton/
Kış
1,00
1,22
1,14
1,69
1,20
1,15
70,592
11,278
23.134
40.361
145.364
Ton/
Gün
291
46
128
166
631
Kg/
KişiGün
1,04
1,27
1,15
1,30
1,14
1,10
Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2010 erişim tarihi: 03.09.2012
Tablo 136: TRA2 İllerinin Atık Yönetimiyle İlgili Yönetmelik hükümlerini yerine getirememe sebepleri
Yönetmelik
Atık hizmeti
verilen
belediye sayısı
Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği
Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği
Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği
Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı At. Kont. Yön.
Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği
Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği
Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği
Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği
Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kont. Yön.
38
38
38
38
38
38
38
38
38
Sebepler
Yönetmelik
Bilinmiyor
Maddi
2
4
1
3
3
5
5
7
25
17
17
18
21
21
17
18
16
Personel
Sık.
22
15
12
15
13
12
11
9
13
Teknik
Sebepler
13
19
20
14
19
20
18
20
17
Araçsızlık
20
12
14
22
8
8
9
7
9
Diğer
1
-
Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2008 erişim tarihi: 01.09.2012
233
Bölgede düzenli depolama sahalarının faaliyete geçirilmesi ile ilgili olarak Belediye Birlikleri
kurulmuş ve/veya kurulmakta olup düzenli depolama sahalarının inşaatı ve işletilmesi
yönünde çalışmalar sürmektedir. Iğdır ili düzenli depolama alanı 2013 yılında işletmeye
alınmış olup Ağrı, Ardahan ve Kars illerinin düzenli depolama alan çalışmaları ise proje
aşamasındadır.
Tablo 137: TRA2 Bölgesi’nde faaliyet göstermekte olan Birlikler ve düzenli depolama alanları
Bertaraf
Hizmet
Hizmet
edilmesi
ettiği
Birlik adı
Ettiği
planlanan
belediye
Belediyeler
atık miktarı
nüfusu
(ton/yıl)
Ardahan İli Belediyeler Birliği
Ardahan Merkez, Göle, Hanak,
(Birlik Tüzüğü Bakanlar
Çıldır, Damal İlçe Belediyeleri ve
Kurulu’nda onaylanmış ve karar
Aşıkşenlik, Köprülü, Ortakent
45.000
13.150
21.03.2007 tarihinde Resmi
Belde Belediyeleri
Gazete’de yayımlanmıştır)
Ağrı
Belediye Birliği kurulmamıştır.
Iğdır İli Çevre Hizmetleri Birliği
Iğdır Merkez, Karakoyunlu,
Tuzluca, Taşburun, Diyadin,
110.000
32.150
Doğubayazıt
Kars Belediyeler Birliği
Kars Merkez, Sarıkamış,
(Birlik Tüzüğü Bakanlar
Kağızman, Selim, Arpaçay,
Kurulu’nda onaylanmış ve karar
Susuz, Digor
180.479
52.700
Resmi Gazete’de 01.02.2006
tarihinde yayımlanmıştır.)
Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Atık Eylem Planı (2008-2012)
4.2.2. Ambalaj Atıkları
Değişen tüketim alışkanlıkları, nüfus artışı, yükselen hayat standardı, ambalajlı ürün
satışındaki artış ile birlikte katı atık kompozisyonu da değişmektedir. Katı atıkların ağırlıkça
% 30’unu, hacimce % 50’sini ambalaj atıkları oluşturmaktadır. Sağlıklı ve sürdürülebilir bir
atık yönetim sistemi, ambalaj atıklarının diğer atıklarla karışmadan kaynağında ayrı
toplanması, taşınması ve geri dönüşümünü gerektirmektedir.
Ülkemizde 24.08.2011 tarih ve 28035 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Ambalaj Atıklarının
Kontrolü Yönetmeliği kapsamında ambalaj atıklarının yönetimi sağlanmaktadır. TRA2
Bölgesi belediyelerinde ambalaj atıklarının mevzuata uygun şekilde toplanması, taşınması,
geri kazanımı ve geri dönüşümüne yönelik olarak herhangi bir çalışma bulunmamaktadır.
Ekonomik değere sahip ambalaj atıklarının bir kısmı sokak toplayıcıları tarafından
toplanmakta, büyük bir kısmı ise diğer evsel atıklarla birlikte vahşi depolama alanlarına
dökülmektedir. Bölgede düzenli depolama sahalarının işletmeye alınması ile birlikte ambalaj
atıklarının da bir yönetim planı dâhilinde geri kazanılması gerekmektedir. Nitekim Iğdır ilinde
düzenli depolama alanının işletmeye alınması çalışmalarıyla birlikte ambalaj atıklarının da
düzenli depolama alanlarına alınmasına ve geri kazanımına yönelik çalışmalara başlanılmıştır.
Ambalaj atıklarının mevzuata uygun şekilde kontrolü için bölgede tüm il merkezleri ve
nüfusu yoğun ilçelerde toplama ayırma tesisleri ile Kars, Ağrı ve Iğdır illerinde geri
dönüşüm tesislerinin kurulması gerekmektedir.
234
4.2.3. Tıbbi Atıklar
Sağlık kuruluşlarından kaynaklanan atıklar, evsel katı atıkların dışında havada, suda ve
toprakta kalıcı özellik gösteren ve ekolojik dengeyi bozan atıklar olduğundan tehlikeli ve
zararlı atık sınıfına girmekte ve bu tür atıkların üretim, taşıma, depolama ve bertarafına ilişkin
özel önlemler alınması gerekmektedir. Tıbbi atıkların tehlike risklerinin ortadan kaldırılması
için gerekli önlemlerin alınarak toplamadan bertarafa kadar güvenli yönetimiyle ilgili esaslar,
22 Temmuz 2005 tarih ve 25883 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Tıbbi
Atıkların Kontrolü Yönetmeliği” ile belirlenmiştir.
TRA2 Bölgesi’nde tıbbi atık bertaraf tesisi bulunmamakta olup sağlık kuruluşlarından
kaynaklanan tıbbi atıklar Van ve Erzurum illerinde bulunan bertaraf tesislerine
gönderilmektedir. Iğdır ilinde Tıbbi Atık Sterilizasyon tesisi inşaatı devam etmekte, diğer
illerde de çalışmalar proje aşamasındadır (Tablo 138).
Tablo 138: TRA2 Bölgesi Tıbbi Atıklar ve bertaraf yöntemleri
İl
Ağrı
Ardahan
Iğdır
Kars
Fiili
Toplam tıbbi
Yatak
atık miktarı
Mevcut durum
Sayısı
(kg/yıl)
441
186.821 Sterilizasyon
(Van
Belediyesi
tesislerinde bertaraf edilmektedir.)
206
36.350 Sterilizasyon
(Erzurum
B.şehir
tesislerinde
bertaraf
231
68.300 Belediyesi
468
170.621 edilmektedir.)
Kaynak: Atık Eylem Planı (2008-2012) ile Ardahan İÇŞM verileri derlenmiştir.
4.3. HAVA YÖNETİMİ
Ülkemizde özellikle 1950’lerden sonra hızlı bir şekilde artan plansız şehirleşme, beraberinde
pek çok çevre sorununu getirmiştir. Şehirlerin araziye yanlış konumlanması ve büyümesi,
motorlu taşıt sayısının artması, plansız sanayileşme, kalitesiz yakıt kullanımı, topografik ve
meteorolojik şartlar gibi nedenlerden dolayı hava kirliliği sorunu yaşanmaya başlanmıştır.
Hava kirliliği, doğrudan veya dolaylı olarak insan sağlığını etkilemekte ve yaşam kalitesini
düşürmektedir. Ayrıca bir bölgede meydana gelen hava kirliliği sadece o bölgede görülmeyip
meteorolojik olaylara bağlı olarak yayılarak küresel problemlere de (küresel ısınma, asit
yağmurları, vb.) sebep olmaktadır. Ülkemizde hava kirliliği ile mücadele kapsamında hava
kirliliğine neden olan kaynaklarda (ısınma, sanayi, trafik) gerekli önlemlerin alınarak hava
kalitesinin korunması amacıyla Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından çeşitli politikalar
geliştirilmiştir.
4.3.1. Isınmadan Kaynaklı Hava Kirliliği
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan 2011 yılı Türkiye Çevre Sorunları ve
Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu’na göre TRA2 Bölgesi’nde kış aylarında
ısınmadan kaynaklanan hava kirliliği en önemli çevre sorunudur. Bunun başlıca sebepleri;
düşük kalitede yakıtların iyileştirilme işlemine tabi tutulmadan kullanılması, yanlış yakma
235
tekniklerinin uygulanması ve yakma sistemleri işletme bakımlarının düzenli olarak
yapılmaması şeklinde sıralanabilir (Türkiye Çevre Durum Raporu, 2011).
Tablo 139: TRA2 Bölgesi’nde hava kirliliği oluşumunda etkili faktörlerin öncelik sırasına göre
sınıflandırılması
İller
Evsel
ısınma
Sanayi
Ardahan
Ağrı
Iğdır
Kars
1
1
2
1
Trafik
4
3
-
2
2
-
Meteorolojik Topografik
faktörler
faktörler
3
5
4
5
3
1
2
Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2012), Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme
Raporu
TRA2 Bölgesi’nde ısınmadan kaynaklı hava kirliliğinin ölçülmesi amacıyla ulusal hava
kalitesi izleme ağına bağlı Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars il merkezlerinde toplam 4 adet sabit
hava kalitesi ölçüm istasyonu kurulmuştur. Bu istasyonlarda ısınmadan kaynaklı hava kirliliği
parametreleri SO2 ve PM10 ölçülmektedir.
Bölgedeki illerde kurulu ölçüm istasyonlarından alınan kış sezonu (Ekim-Mart) hava kalitesi
ölçüm verileri ortalamalarına göre Iğdır ilinde partikül madde (PM10) parametresi için sınır
değerinin 2008-2011 döneminde aşıldığı görülmektedir (Tablo 140). Özellikle Iğdır’da hava
kirliliğinin yoğun olmasının en önemli sebeplerinden biri ilin topografik yapısıdır. Iğdır’ın
etrafının yüksek dağlarla çevrili ve rüzgâr hızının çok düşük seviyelerde olması ve mikro
klima özelliği nedeni ile hava tabakasının ili bir sera gibi kapatması nedeniyle kış aylarında
ciddi hava kirliliği sorunu yaşanmaktadır. Bununla birlikte ilde kullanılan kömür kalitesinin
düşük olması nedeniyle de PM10 parametresi artış göstermektedir. Iğdır ilinde yaşanan hava
kirliliğinin önüne geçilmesi amacıyla acilen doğalgaza geçilmesi gerekmektedir.
Tablo 140: TRA2 Bölgesi’ndeki İllerde Hava Kirliliği Değerleri Kış Sezonu (Ekim-Mart) Ortalamaları
Yıllar
2007-2008
Ölçüm
SO2
PM10
Parametreleri
200
Sınır
250
μg/m3
Değerler
μg/m3
İller
2008-2009
2009-2010
2010-2011
SO2
PM10
SO2
PM10
SO2
PM10
225
μg/m3
178
μg/m3
200
μg/m3
156
μg/m3
175
μg/m3
134
μg/m3
Ağrı
79
120
51
121
27
85
16
82
Ardahan
53
15
117
56
101
-
78
44
102
154
-
211
36
163
29
180
-
43
75
53
67
Iğdır
Kars
132
125
146
Kaynak: www.havaizleme.gov.tr, Erişim tarihi: 05.09.2012
TRA2 Bölgesi’nde son yıllarda hava kirliliğinin azaltılmasına yönelik Çevre ve Şehircilik
Bakanlığı tarafından uygulanan politikalar sonucunda 2007-2011 yılları arasından kirletici
parametrelerden SO2 ve PM10 seviyesinde azalma olduğu ve tüm kış sezonu ortalamalarının
da Iğdır hariç sınır değerlerin altında kaldığı görülmektedir. Kars ilinde önceki yıllarda
yaşanan hava kirliliğinin azalmasında doğal gaza geçişin de etkili olduğunu söylemek
mümkündür. Bölgede doğalgaza geçişle birlikte hava kirliliğinde önemli bir azalma olacaktır.
Ayrıca kaliteli yakıt kullanılması için toplumsal bilincin artırılması, denetimlerin daha sık
236
yapılması ve ateşçilerin yeterli eğitim alması da hava kirliliğinin azalmasına katkı
sağlayacaktır.
4.3.2. Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği
TRA2 illerinde endüstriyel tesislerin yok denecek kadar az sayıda bulunması sebebiyle, bu
tesislerin hava kirliliğine çok fazla etkileri olmamaktadır. Bununla beraber bölgede faaliyette
olan bazı işletmelerin havaya olan emisyonlarının kontrol altına alınması ve olumsuz
etkilerinin en aza indirilmesi amacıyla Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü
Yönetmeliği kapsamında A ve B grubu emisyon izni verilmiştir (Tablo 141).
Tablo 141: TRA2 Bölgesi İllerinde A Grubu 3 ve B Grubu Emisyon İzni Olan ve Olmayan Tesis
Sayıları (2009 sonu)
Emisyon İzni Olan
Emisyon İzni Olan
Emisyon İzni Olan
İLLER
Tesis Sayısı (A Grubu) Tesis Sayısı (B Grubu) Toplam Tesis Sayısı
1
1
Ağrı
3
3
Ardahan
2
1
3
Kars
3
3
Iğdır
Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga); (2010) Temiz Hava Eylem planı (2010-2013)
4.3.3. Motorlu Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği
TRA2, ulaşımın yoğun olmadığı bir bölgedir. Bu nedenle motorlu taşıtlardan kaynaklanan
ciddi bir hava kirliliği söz konusu değildir. Bununla birlikte trafikte seyreden motorlu kara
taşıtlarından kaynaklanan egzoz gazlarının neden olduğu hava kirliliğinden ve etkilerinden,
canlıları ve çevreyi korumak amacıyla egzoz gazı kirleticilerinin azaltılmasını sağlamak ve
ölçümler yaparak kontrol etmek için Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü Yönetmeliği
kapsamında egzoz gazı emisyon ölçümü yapılmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde egzoz gazı
emisyon ölçümü yaptıran araç sayısı Iğdır ilinde % 92 iken diğer illerde bu oran % 20’nin
altındadır (Tablo 142).
Tablo 142: TRA2 Bölgesi İllerinde Toplam Araç Sayısı, Egzoz Gazı Emisyon Ölçümü Yaptıran (2008
Yılı) Araç Sayısı Ve Yüzdesi
Egzoz gazı emisyon Egzos gazı emisyon
Toplam araç
İller
ölçümü yaptıran araç ölçümü
yaptıran
sayısı
sayısı
araçların yüzdesi (%)
15763
2777
18
Ağrı
8856
680
8
Ardahan
14878
13681
92
Iğdır
21716
2235
10
Kars
Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga); (2010) Temiz Hava Eylem planı (2010-2013)
3
Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Ek-8’inde atmosfere yaydığı ağır metaller, dioksin ve
furan gibi kirleticiler bakımından çevre ve insan sağlığına ciddi zararları olan tesisler A grubu emisyon iznine,
bunun yanısıra etkileri ciddi boyutlarda olmayan ancak kontrole tabi tutulan tesisler ise B grubu emisyon iznine
tabidirler.
237
4.4. DOĞA KORUMA VE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK
TRA2 sulak alanlar, milli parklar ve biyolojik çeşitlilik yönünden zengin bir bölge olup dünya
çapında önemli 11 bitki alanına, 13 kuş alanına ve 22 doğa alanına sahiptir (KuzeyDoğa
Derneği verileri, www.kuzeydoga.org.tr, Erişim Tarihi: 18.10.2013). Türkiye'nin en önemli
ekosistemlerinden bazılarının TRA2 Bölgesi’nde olmasına rağmen, bölgenin doğası hızla
bozulmakta ve bunun sonucunda bölge erozyon, sel, çevre kirliliği ve faydalı bitkilerin yok
olması gibi giderek artan çevre sorunlarıyla karşılaşmaktadır.
Tablo 143: TRA2 Bölgesi sulak alanlar, hassas ekosistemleri ve koruma alanları
Yaban hayatı
İl
Sulak alan
Geliştirme
Milli Park
Tabiat parkı
Sahası
Balık Gölü
Ağrı
Doğubayazıt Sazlıkları
Ağrı Dağı Milli
Çiçekli Gölü
Parkı
Sarısu Sazlığı
Ardahan Aktaş Gölü
Ardahan
Çıldır Gölü
Posof
Tabiat Parkı
Petka Gölü
Balık Gölü
Ağrı Dağı Milli
Iğdır
Doğubayazıt Sazlıkları
Parkı
Çıldır Gölü
SarıkamışKars
Allahuekber
Aygır Gölü
Kağızman
Soğuksu
Dağları
Milli
Kuyucuk Gölü
Tabiat Parkı
Parkı
Çalı Gölü
Kuyucuk Gölü
4.4.1. Koruma Statüsüne Sahip Alanlar
4.4.1.1. Sulak Alanlar
Sulak alanlar ekosistem ve biyolojik çeşitliliğin önemli parçalarıdır. Türkiye, sulak alanlar
açısından Avrupa ve Orta Doğu’nun en önemli ülkelerinden biri olarak tanımlanmaktadır.
Bunun iki temel sebebi, Türkiye’nin farklı ekolojik karakter ve fonksiyonlara sahip çok çeşitli
sulak alanlara sahip olması ve söz konusu sulak alanların çoğunun coğrafik olarak Batı
Palearktik kuşların göç yolları üzerinde yer almasıdır. Sulak alanlarımızdan 135 tanesi
Ramsar kriterlerine göre uluslararası önemde sınıflandırılmış ve 14 tanesi Ramsar Sözleşmesi
çerçevesinde “Ramsar Sulak Alanı” statüsüne alınmıştır. TRA2 Bölgesi’nde uluslararası
öneme sahip 10 sulak alan bulunmakta olup, bunlardan Kuyucuk Gölü Ramsar statüsüne
sahiptir.
Ağrı Balık Gölü
Balık Gölü Taşlıçay ve Doğubayazıt ilçelerinin sınırları içerisinde kalmaktadır. Denizden
yüksekliği 2.241 m. olup Türkiye’nin en yüksek rakımlı göllerinden biridir. Göl, içme ve
kullanma suyu koruma sahası statüsünde olup yakınındaki yerleşim birimleri için içme suyu
temin edilmektedir. Gölün yakın çevresinde tarım alanları ve otlaklar bulunmaktadır. Göl
Türkiye’nin önemli kuş alanlarından biridir. Ağrı Balık Gölü üzerinde kuluçkaya yatan
238
Kadife Ördek popülasyonu nedeniyle “önemli kuş alanı” statüsü kazanmıştır. Gölün asıl ünü
yetiştirdiği kırmızı benekli alabalıktan kaynaklanmaktadır.
Aktaş Gölü
Türkiye’de tepeli pelikan ve ak pelikanın bir arada ürediği tek yer olan göl, kadife ördeğin
Türkiye’de bilinen en büyük populasyonunu barındırmaktadır. Ardahan ilindeki Aktaş Gölü
de, Tepeli Pelikanların Türkiye’de kuluçkaya yattığı 7 sulak alandan birisidir.
Aygır Gölü
Kars İli Susuz İlçesinde bulunan gölün yüzölçümü 2.948 ha olup, Kars-Göle yolu üzerinde
yer almaktadır. Ülkemizde sadece Kuzeydoğu Anadolu’daki yüksek rakımlı derin göllerde
üreyen Kadife ördek (Melanitta Fusca) gölde bulunmaktadır.
Çıldır Gölü
Doğu Anadolu Bölgesinin Van Gölünden sonra en büyük gölüdür. 115 km2 alana sahip olan
ve Kısır dağı ile Akbaba Dağı arasında yer alan göl Tepeli Pelikan, Angıt, Turna ve Van Gölü
martısını barındırması nedeniyle ÖDA kriterlerini sağlamaktadır. Göl ayrıca, kuş göçü için
önemli bir uğrak yerdir.
Doğubayazıt Sazlıkları (Saz gölü)
Doğubayazıt sazlıkları, Saz (Kurtkapan) Gölü ve Gölyüzü (Şeyhli) Gölü ile bunların arasında
uzanan geniş taşkın ovasıyla bataklıkları kapsamaktadır. Bölgedeki önemli kuş türleri; çayır
delicesi, kadife ördek, ur keklik, kınalı keklik, çil keklik, kaya kartalı, turna, şahin, doğan,
pasbaş patka, boz ördek, kızıl bacak, bıyıklı kamışçın, arı kuşu, kılıçgaga, erguvani balıkçıl,
büyük dağ bülbülü, doğu kiraz kuşu, ak kanatlı kumru, sarı başlı kuyruksallayan olarak
sayılabilir.
Kuyucuk Gölü
Kuyucuk Gölü, Kars ili, Arpaçay ilçesi sınırları içerisinde 245 hektar gölalanı ve 416
hektarlık Ramsar alanına sahiptir. Denizden 1.627 metre yükseklikte ve 13 m. derinliğinde bir
sulak alandır. 207 kuş türüne sahip göl, Ramsar statüsünde Türkiye’nin 13. Doğu
Anadolu’nun ise tek kuş cennetidir. Kuyucuk Gölü floristik çeşitliliğinden ve vejetasyon
yapısından ziyade barındırdığı Ornitofauna nedeniyle önemli bir sulak alandır. Gölün faunası
önemli kuş türleriyle birlikte, memeliler ve sürüngenlerden oluşmaktadır. Kuyucuk Gölü ve
civarında Kızıl Tilki (vulpes vulpes), kör fare (Nannospalax sp.), tarla faresi (Microtus sp.),
Su kurbağası (Pelophylax ridibundus) bulunmaktadır.
Putka Gölü
Ardahan ilinde buluna Putka Gölü 50 km2 alana sahip olup endemik bitkiler açısından
zengindir. Göl, başta Equisetum fluviatile, Urticularia minor, Utricularia vulgaris, Elatine
alsinastrum, Eleocharis acicularis, Limosella aquatica, Carex limosa, Carex rostrata, Hippuris
vulgaris, Potamageton alpinus olmak üzere çok önemli sucul ve bataklık bitkilerine ev
sahipliği yapmaktadır.
4.4.1.2. Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları
Plansız şehirleşme, nüfus artışı, bilinçsizce kullanılan tarım ilaçları, sel, kuraklık ve şiddetli
kış gibi afetler doğal kaynakların tahribini hızlandırmakta; yaban hayvanlarının yaşam
239
ortamlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Bununla birlikte aşırı ve bilinçsiz yapılan avcılık
faaliyeti birçok yaban hayvanı popülasyonunda azalma ve neslin tehlikeye düşmesi sonucunu
doğurmaktadır. Doğal hayatı zengin olan TRA2 Bölgesinde yok olma tehlikesi altında olan
türlerin korunması amacıyla oluşturulmuş 3 adet yaban hayatı geliştirme sahası
bulunmaktadır.
Posof Yaban Hayatı Geliştirme Sahası
Dünyada sadece Kuzeydoğu Anadolu’da yaşayan Dağ Horozu’nun (Tetrao Mlokose wiczi)
yaşadığı Posof ilçesinin Gürcistan sınırına yakın 59.589 ha’lık alanı "Posof Yaban Hayatını
Koruma Sahası” olarak ilan edilmiştir. Alan, aynı zamanda Önemli Doğa Alanı (ÖDA) ve
Önemli Bitki Alanı’dır (ÖBA). Alanın ortasından Bakü- Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı ve
Şah Deniz Doğalgaz Boru Hattı da geçmektedir.
Sarıkamış-Kağızman Yaban Hayatı Geliştirme Sahası
Özellikle nesli azalan türlerden Yaban keçisi (Capra aegagrus)’nin korunması için, Bakanlar
Kurulunun 05.10.2006 tarih ve 2006/26310 sayılı kararı ile Sarıkamış-Kağızman Yaban
Hayatı Geliştirme Sahası olarak tescil edilen ve 20.280 ha büyüklüğünde olan sahanın büyük
kısmı Kars ili Kağızman ilçesi sınırları içerisinde kalmakla beraber, güneyde Ağrı İli Merkez
İlçe sınırların da kısmen girmektedir. Saha içinde toplam 49 familyaya ait 155 adet bitki
taksonu saptanmıştır. Bu bitkilerden 4 âdeti endemiktir. Saha, Kafkasya Ekolojik Bölgesi /
Sıcak Noktasında bulunan 3 adet endemik kuş türünden, Kafkas çıvgınını (Phylloscopus
lorenzii) barındırmaktadır. Alan ülkemizdeki dört akbaba türü olan Kara akbaba (Aegypius
monachus), Kızıl akbaba (Gyps fulvus), Sakallı akbaba (Gypaetus barbatus) ve Küçük
akbabanın (Neophron percnopterus) bir arada görülebileceği ender coğrafyalardan birisidir.
4.4.2. Özel Kanunlara Tabi Alanlar
4.4.2.1. Milli Parklar
Bilimsel açıdan ve estetik bakımdan, milli ve milletlerarası ender bulunan tabii ve kültürel
kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip tabiat parçaları “Milli Park”
olarak tanımlanmaktadır. 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu kapsamında ülkemizde 41 adet
Milli Park bulunmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde; Ağrı Dağı ile Sarıkamış Allahuekber Dağları
Milli Park statüsündedir.
Ağrı Dağı Milli Parkı
Ağrı Dağı Milli Parkı Türkiye, Ermenistan, Nahcivan ve İran sınırlarının kesişme noktası
yakınında, Türkiye’nin ve Avrupa’nın en yüksek noktası olması gibi ulusal ve uluslararası
kaynak değerlerine sahip, korumaya değer bir alan olması nedeniyle 01/11/2004 tarih ve
2004/8078 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla “Ağrı Dağı Milli Parkı” olarak ilan edilmiştir.
Sarıkamış Allahuekber Dağları Milli Parkı
Sarıkamış Ormanları ile Allahuekber Dağları'nı kapsayan 22.980 ha büyüklüğündeki alan
19.11.2004 tarih ve 25618 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak Sarıkamış Allahuekber
Dağları Milli Parkı olarak ilan edilmiştir. Sarıkamış’taki Tarihi Milli Park alanının iki kaynak
değeri bulunmaktadır. Bunlardan birincisi; Sarıçam ağaç türünün bu bölgede en yüksek
rakımda yayılış göstererek optimal kuruluşta saf sarıçam meşcereleri oluşturması, ikincisi ise
240
Allahuekber Dağlarında 1914 – 1915 yıllarında Sarıkamış Harekâtı olarak bilinen harekâtta
yaklaşık 90 bin Türk Askerinin donarak şehit olmasıdır.
4.4.2.2. Tabiat Parkları
Bitki örtüsü ve yaban hayatı özelliğine sahip, manzara bütünlüğü içinde halkın dinlenme ve
eğlenmesine uygun tabiat parçaları 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu kapsamında “Tabiat
Parkı” olarak tanımlanmaktadır. Ülkemizde ulusal ve uluslararası ender bulunan sadece tabii
kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip 182 adet tabiat parkının
Ardahan tabiat parkı ve Soğuksu Tabiat parkı olmak üzere 2’si TRA2 Bölgesindedir.
4.4.3. Kullanım Sınırlaması Getirilen Alanlar
4.4.3.1. Önemli Doğa Alanları
TRA2 Bölgesi içerisinde birçok önemli doğa alanını barındırmakta, bu özelliği ile özel önem
taşıyan bir coğrafyayı kapsamaktadır. Doğa Derneği tarafından hazırlanan Türkiye’nin
Önemli Doğa Alanları adlı teknik envanter özelliği taşıyan yayınından yararlanarak TRA2
Bölgesinde yer alan Önemli Doğa Alanları aşağıda ifade edilmekte olup Iğdır ve Ağrı ortak
alanlara sahip olduğundan bir arada ele alınmıştır.
 Ardahan Merkez; Çıldır ilçesi; Hanak ilçesi, Ardahan Ormanları ÖDA
 Ardahan ili, Posof ilçesi; Damal ilçesi; Hanak ilçesi, Posof Ormanları
 Ardahan ili, Kars ili Allahuekber Dağları ÖDA
 Ardahan ili, Çıldır ilçesi Çıldır Gölü ÖDA
 Ardahan ili, Çıldır ilçesi Aktaş Gölü ÖDA
 Kars Merkez, Arpaçay ilçesi; Akyaka ilçesi, Kuyucuk Gölü ÖDA
 Kars Merkez, Arpaçay ilçesi; Kars Ovası ÖDA
 Kars ili, Susuz ilçesi, Aygır Gölü ÖDA
 Kars ili, Kağızman ilçesi, Sarıkamış ilçesi, Digor ilçesi, Iğdır ili, Tuzluca ilçesi, Aras
Vadisi ÖDA
 Kars ili, Sarıkamış ilçesi, Selim ilçesi, Sarıkamış Ormanları ÖDA
 Iğdır Merkez, Tuzluca ilçesi, Karakoyunlu ilçesi, Aralık ilçesi, Kars ili, Digor ilçesi,
 Iğdır Ovası ÖDA
 Iğdır Merkez, Aralık ilçesi, Ağrı Doğubayazıt ilçesi, Ağrı Dağı ÖDA
 Ağrı Merkez, Hamur ilçesi, Ağrı Ovası ÖDA
 Ağrı ili, Doğubayazıt ilçesi, Doğubayazıt Sazlıkları ÖDA
 Ağrı ili, Taşlıçay ilçesi; Doğubayazıt ilçesi; Iğdır ili, Tuzluca ilçesi, Balık Gölü
ÖDA
 Ağrı ili, Tutak ilçesi; Hamur ilçesi, Yukarı Murat Vadisi ÖDA
 Ağrı ili, Patnos ilçesi, Patnos Ovası ÖDA
4.4.4. Orman Alanları
Ormanların toprağın korunması çevre kirliliğini önlenmesi, su rejimini düzenlenmesi gibi
yaşamsal işlevlerinin yanında, biyolojik çeşitliliğin korunmasındaki yeri ve rolü son derece
241
önemlidir. Dünyadaki hızlı nüfus artışı ve sanayileşme, doğal kaynaklar ve çevre üzerinde
yoğun baskılar oluşturmakta ve bu olumsuzluktan ormanlar ciddi şekilde etkilenmektedir.
2023 yılına kadar dünya nüfusunun yıllık ortalama % 2 artacağı, orman alanlarının tahribinin
süreceği, endüstriyel odun hammaddesi açığının 800-900 milyon m³ olacağı, ormanların
biyoçeşitlilik, toprak koruma, su üretimi, rekreasyon, avcılık, ekoturizm gibi fonksiyonlarının
giderek önem kazanacağı ve bunun doğal orman alanlarından yapılan üretim üzerinde bir
baskı unsuru oluşturacağı öngörülmektedir.
Türkiye ormanlarının yarısı bozuk vasıflı olup, odun üretimi ve diğer işlevlerin yerine
getirilmesinde ciddi sorun ve yetersizliklere neden olmaktadır. Bozuk vasıflı orman
alanlarının ağaçlandırma veya benzeri yollarla rehabilite edilmesi, ülkemizin öncelikli
ormancılık faaliyetlerindendir. Orman ürünlerine olan talep artışına rağmen, doğal ormanların
odun üretimi dışındaki fonksiyonel hizmetlerine olan kamuoyu talepleri ve küresel eğilimler,
potansiyel ağaçlandırma sahalarının ve endüstriyel ağaçlandırmanın gelecekteki odun arz
açığının kapatılmasında giderek daha da önemli olacağını göstermektedir.
Gelişmiş ülkelerde korunan alanların ülke yüzölçümüne oranları % 10 düzeyinde iken bu oran
ülkemizde % 5-6’dır. Bu sebeple, korunan alan sayısının ve alanlarının genişletilmesi ülkemiz
öncelikleri arasında yer almaktadır. Ülkemizde özel ağaçlandırma sahaları ormanlık
alanımızın % 0,21’i kadardır. Bu oran özellikle AB ve gelişmiş batı ülkelerine göre çok
düşüktür. Ülkemizde özel ağaçlandırma çalışmaları fiilen 1986 yılında başlamış olup
ağaçlandırma mevzuatında özel ağaçlandırmanın teşvik edilmesi, halkın çevre bilincinin
gelişmesi ve devletçilik anlayışındaki değişimler ile bu oranın çok üzerine çıkılacağı tahmin
edilmektedir. Ülkemizde fidan üretiminde çağdaş fidan üretim teknikleri kullanılmakta olup,
üretim çalışmaları özel sektöre doğru kaydırılmaktadır.
Tablo 144: TRA2 Bölgesi Orman varlıkları
İller
Normal Bozuk Toplam Ormansız Genel
Sarıçam Meşe
Huş
orman orman orman
(ha)
alan (ha) (ha)
(ha)
(ha)
(ha)
(ha)
(ha)
0.0
5905
5.905
1.082.070 1.087.975
Ağrı
5905
22.980 7.772,5 30.752,5
516.913,5
547.666
Ardahan
28137 2615.5
0.0
161
161
533.844
534.005
161
Iğdır
29.519 6.419,1 35,999,9
772.805,6 808.805,5
Kars
36175
52.5
Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, www.ogm.gov.tr, 08.01.2013
Ülkemizin 2004 yılı itibariyle toplam ormanlık alanı 21.188.747 ha büyüklüktedir. Bu
ormanlık alan miktarı, ülke genel toplam alanının % 27.2’si kadardır. TRA2 Bölgesi orman
alanları bakımından fakir bir bölgedir. Bunun en önemli sebebi; iklim şartlarının elverişsiz
olması ve yüzyıllar boyunca süregelen tahriptir. Özellikle yağışlardaki yetersizlik uzun süren
kurak devreler ağaçlanmayı önlemektedir. Bölgede ormanlık alanların hâkim türü meşelerdir.
Plato ve yüksek dağlar üzerinde parçalar halinde kuru orman karakterinde bulunurlar.
Sarıkamış çevresindeki Yalnızçam Dağları, ülkemizdeki orman sınırının en yüksek olduğu
nokta (2800 m) olup, burada Sarıçam korulukları bulunmaktadır.
242
Harita 39 TRA2 Bölgesi Çevresel Değerler, Sorunlar, Çözüm Önerileri
243
4.5. DOĞAL AFETLER
Doğal afetler; çok kısa bir zamanda meydana gelen ve insan eliyle engellenmesi mümkün
olmayan, can ve mal kaybına yol açan olaylardır. Türkiye’de başta depremler olmak üzere
heyelanlar, su baskınları, erozyon, kuraklık, kaya ve çığ düşmeleri başlıca doğal afetlerdir.
Deprem, heyelan, çığ, sel, don ve bazı afetlerin sonuçları depremde olduğu gibi doğrudan ve
hemen ortaya çıkarken kuraklık gibi bazılarının sonuçları ise uzun bir zaman sonra ve dolaylı
olarak görülmektedir. Türkiye’nin doğal afetlerle ilgili istatistik verileri incelendiğinde,
depremlerin en çok tahribe neden olduğu görülmektedir. 1902-2003 yılları arasında,
ülkemizde 137 adet hasarlı deprem meydana gelmiş ve bu depremler sonucunda 83.908 kişi
hayatını kaybetmiştir. 171.283 kişi yaralanmış ve 493.824 konut yıkılmış veya ağır hasar
görmüştür ki bu sayı 20. Y.Y.da meydana gelen tüm doğal afetlerin yol açtığı konut kaybının
¾’ünü oluşturmaktadır (Harita 40).
Ağrı ilinin bir kısmı 1. derece deprem bölgesinde kalmakta iken bir bölümü 2. derece deprem
bölgesindedir. Ağrı ilinde 1900’den günümüze kadar 4 adet hasar yapıcı deprem meydana
gelmiştir (1900 M=4.8, 1976 M=4.8, 2004 M= 5.1, 2007 M=4.9). İl merkezinin doğusunda ve
kuzey batısında kalan yerleşim birimlerinde yoğun olarak heyelan olayları gözlenmektedir.
En yoğun Eleşkirt ilçesinde olmak üzere il merkezi, Diyadin ve Doğubayazıt ilçelerinde de
heyelan olayları yaşanmıştır. Kaya düşmesi olayı Diyadin ve Hamur ilçelerinde
gözlenmektedir. Su baskını olayları, Fırat ve Aras Havzaları’nda yer alan ilimizin
Doğubayazıt, Hamur ve Eleşkirt ilçelerinde yoğun olarak gözlenmektedir. Eleşkirt ve
Doğubayazıt ilçelerinin bazı köylerinde çığ tehlikesi yaşanmış olup, genelde eğimlerin düşük
olması nedeniyle küçük çığlar ya da kar akmaları meydana gelmektedir. Ardahan ili 2.
derecede deprem bölgesinde bulunmakta olup 1900’den günümüze kadar 3 adet hasar yapıcı
deprem meydana gelmiştir (1903 M=5.8, 1925 M=4.6 ve 1976 M=5.0). Heyelan olayları
nispeten az yaşanmakla birlikte, meydana gelen heyelanlar büyük kayıplara yol açmaktadır.
Heyelanlar özellikle ilin kuzeyinde yer alan Posof ilçesinde yoğunlaşmaktadır. Kaya düşmesi
olayının az olarak yaşandığı illerimizden birisidir. Aras Havzası’nda yer alan ilimizde su
baskını olayları Damal, Hanak, Göle, Posof ilçelerinde gözlenmektedir.
Iğdır il merkezi 2. derecede deprem bölgesinde olup Doğubayazıt ve Balık Gölü Fay
Zonlarının ürettikleri depremlerin etkisi altındadır. Tarihi kayıtlara göre bölgede birçok yıkıcı
deprem meydana gelmiş olup son olarak 1914 M=5.4 ve 1962 M=5.9 depremleri hasara
neden olmuştur. Heyelan olayları Tuzluca ilçesinde ağırlıklı olarak gözlenmektedir. Kaya
düşmesi olayı Tuzluca ve Merkez ilçelerinde gözlenmektedir. Aras Havzasında yer alan il
genelinde yoğun olarak su baskını olayları yaşanmakta olup, söz konusu olaylar özellikle
Tuzluca ve Aralık ilçelerinde gözlenmektedir. Kars ili 2. derecede tehlikeli deprem
bölgesindedir. Tarihsel dönemlerde de yıkıcı depremlerden etkilenen Kars’ta 1900 M=5.9
Kağızman, 1926 M=6.0 Gümrü, 1935 M=6.2 Digor, 1976 M=5.1 Susuz ve 1988 M=6.8
Erivan depremleri hasara ve can kaybına neden olmuştur. Deprem hadiseleri ilin kuzey ve
kuzeydoğusunda yer alan ilçelerde ve Aras Vadisi boyunca yoğun olarak gözlenmektedir. En
çok heyelan Kağızman ilçesinde yaşanmıştır. Kars, kaya düşmesi olayının yoğun olarak
yaşandığı illerimizden birisi olup, Sarıkamış, Digor, Merkez ilçesine bağlı yerleşim
birimlerinde gözlenmektedir. Su baskını olayları, Aras havzasında yer alan Kağızman,
Arpaçay, Selim ve Sarıkamış ilçelerinde gözlenmektedir.
244
Harita 40 Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası
Kaynak: MTA Genel Müdürlüğü, http://www.mta.gov.tr/v2.0/default.php?id=il_maden_haritalari, Erişim Tarihi:13.04.2013
245
4.6. YER ALTI KAYNAKLARI
Bölgede Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından bazı çalışmalar
yapılmış olmasına rağmen, maden potansiyelinin açığa çıkarılması amacıyla yapılmış yeterli
çalışma ve bilgi bulunmamaktadır. MTA raporlarında TRA2 Bölgesi illerinden özellikle Kars
ve Ağrı’da önemli metalik madenler ve endüstriyel hammadde kaynakları bulunduğu ifade
edilmektedir. Bununla birlikte bölge madenlerine yönelik detaylı çalışmalar ile yüzeysel
araştırmalar sonucunda tespit edilen kaynakların ekonomik değerlerinin belirlenmesi yönünde
çalışmalar yapılmalıdır.
Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü tarafından Kars ili ve yakın çevresinde yapılan
çalışmalar sonucunda; Kağızman ilçesinde metalik madenlerden altın cevherleşmesi ile
manyezit, asbest, jips ve tuz oluşumlarına, Sarıkamış ilçesinde endüstriyel hammadde
kaynaklarından perlit ve kireçtaşına rastlanmıştır. MTA raporlarında perlit madeninin Kars
ilinde önemli bir maden olduğu ifade edilmesine karşın ilde perlit arama ve işletme ruhsatı
olan herhangi bir firma bulunmamaktadır. Kars ili perlit yataklarındaki perlitin özellikleri ve
hangi amaçlarla kullanılabileceğinin araştırılması gerekmektedir.
Ağrı ili, jeolojik yapısı gereği özellikle endüstriyel hammadde kaynakları bakımından önem
teşkil etmektedir. MTA’nın il ve yakın çevresinde yaptığı çalışmalar sonucunda başta pomza
ve perlit olmak üzere tuğla-kiremit, asbest, kireçtaşı ve kükürt yatak ve zuhurları ortaya
çıkarılmıştır. Merkez ilçede iyi kalitede tuğla-kiremit hammaddeleri ile ildeki şeker
fabrikasının kireçtaşı ihtiyacını karşılayacak kireçtaşları yer alırken Tendürek Dağı civarında
kükürt oluşumları bulunmaktadır.
MTA raporlarında Ağrı Merkez’de asbest, Doğubayazıt’ta fosfat, pomza ile Taşlıçay ilçesinde
demir oluşumlarına rastlanmıştır. Ağrı ili genelinde gerçekleştirilen kömür ve jeotermal enerji
arama çalışmaları sonucunda Eleşkirt-Hayrangöl, Yığıltaş ve Ramazan linyit sahaları ile
Diyadin-Çermik jeotermal alanında gerçekleştirilen sondaj çalışmaları sonucunda da 62-78°C
sıcaklık ve 560,5 lt/sn. debiye sahip akışkan görünür hale getirilmiştir. Kaplıca tesisi, sera
ısıtmacılığı ve özellikle Diyadin ilçesinin ısıtılmasında kullanılan bu jeotermal enerji ile ülke
ekonomisine 87,4 MWt termal güce sahip jeotermal enerji kazandırılmıştır.
Ardahan il sınırları içerisinde yatak oluşturabilecek herhangi bir hammadde veya metalik
maden tespit edilmemekle beraber MTA tarafından yapılan arazi çalışmaları sonucu kil,
kaolen, perlit, pomza, yapı hammaddeleri ve bazı metalik oluşumların var olabileceği
belirtilmiştir. Iğdır ili maden kaynakları bakımından oldukça fakir bir ilimizdir. İlde tek
maden yatağı Tuzluca sahasındaki kaya tuzu yatağı olup özel sektör tarafından işletilmektedir.
TRA2 Bölgesi’nde özellikle 4. Grup (endüstriyel hammaddeler, enerji hammaddeleri ve
metalik madenler) maden aramaları ağırlıkta olup, bunu 2-B Grubu (kalıp şeklinde kesilip
kullanılan taşlar) maden aramaları izlemektedir. Bölgede madenler Ağrı ve Kars’ta
yoğunlaşmakta ve ağırlıklı olarak bazalt (mıcır) ve pomza madenleri işletilebilmektedir.
Alçıtaşı, andezit (mıcır), demir, kil, manyezit, traverten ve turba (torf) ise en az işletilen
madenlerdir.
246
Harita 41 TRA2 Bölgesi maden haritası
Not: MTA verilerinde Ardahan iline ait maden haritası bulunmamaktadır.
247
2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI
5. GZFT ANALİZİ
2014-2023 TRA2 Bölgesi Bölge Planı’nın temel dayanaklarından birisi bölgenin güçlü ve
zayıf yanları ile karşı karşıya olduğu fırsat ve tehditleri ortaya koyan GZFT Analizidir. TRA2
Bölgesi GZFT Analizinde amaç iç ve dış etkenleri dikkate alarak, hazırlanacak planda
bölgenin güçlü ve zayıf yönleri ile fırsatlar ve bölgenin gelişmesine yönelik tehditlerin
dikkate alınmasını sağlamaktır. GZFT Analizinin en önemli unsuru olan katılımcılığın
sağlanması amacıyla çalışmaların mümkün olan en yaygın ve en fazla paydaşın katılımıyla
gerçekleştirilmesine özen gösterilmiştir.
GZFT Analizinde, 2013 yılı Nisan-Mayıs aylarında 4 ilde düzenlenen il çalıştayları ve Serhat
Kalkınma Ajansı 5. Kalkınma Kurulu katılımcılarının katkılarından yararlanılmıştır. İl
çalıştayları kamu kurumları, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarından, tüm kesimlerin
temsil edilmesi prensibi çerçevesinde gönüllü katılım ile gerçekleştirilmiştir. Bu toplantılara
ek olarak bölgedeki 104 kamu kurumu ve sivil toplum kuruluşlarına anket uygulanmıştır.
GZFT Analizi tüm bu çalışmalardan elde edilen verilerle yapılmıştır.
GZFT Analizi kapsamında yapılan tüm çalışmalarda yer alan toplam 326 katılımcının illere
ve sektörlere göre dağılımı gösteren grafik aşağıda yer almaktadır. Çalışmalara katılanların
yaklaşık %45’i kamu, %26’sı özel sektör ve %29’u sivil toplum kuruluşlarını temsil
etmektedir. Bu çerçevede, GZFT analizine bölgenin bütün kesimlerinin görüşleri
yansıtılmıştır.
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
46
44
45
31
33
32
27
18
16
11
Ağrı
15
8
Ardahan
Kamu
Iğdır
Özel
Kars
STK
Grafik 81 GZFT Analizine katılan katılımcıların illere ve sektörlere göre dağılımı
GZFT Analizinin verileri, açık uçlu sorularla elde edilmiştir. Bu sorularla bölgenin atılım
yapmasını sağlayacak öncelikli sektörler, sektörlerin gelişmesi için fark yaratacak unsurlar,
ilin gelişmesine engel olan önemli sorunlar ve çözüm önerileri hakkındaki görüşlerinin yanı
sıra katılımcıların 2023 yılına dair vizyonları edinilmiştir. Bu sorular ışığında yapılan
tartışmalarda nitelikli insan kaynağının bölgenin temel sorunu olduğu ve bölgedeki ekonomik
gelişimin sağlanabilmesi için öncelikle sosyal kalkınmanın sağlanması gerektiği ortaya
248
çıkmıştır. Sosyal alandaki gelişimin; bölgeye fiziki ulaşımı ve bölgenin bilgiye ulaşımını ifade
eden erişilebilirliğinin artması ve bölgenin çevresel değerlerinin gelişimi ile ilişkili olduğu
katılımcılar tarafından ifade edilmiştir. Bölgenin ekonomik gelişiminin ise bölgedeki
işletmelerin rekabet kapasitelerinin artmasına, ihracata dayalı katma değeri yüksek ürünler
üretilmesine bağlı olduğu görüşü öne çıkmıştır. Bu çerçevede bölgenin gelişme eksenleri
2014-2023 dönemi için Sosyal Kalkınma, Çevresel Sürdürülebilirlik, Erişilebilirlik ve
Rekabet Edebilirlik olarak belirlenmiş olup GZFT Analiz sonuçları da bu hususlar
kapsamında değerlendirilmiştir.
SOSYAL SEKTÖRLER
Güçlü Yönler
 Bölge halkının gelişime açık olması
 Bölgenin çok kültürlü yapısı
 Eğitimli ve eğitilebilir genç nüfus potansiyeli
 Son zamanlarda sosyal mekânların tesis edilmesi
 Üniversitelerin varlığı
 Örgütlenmenin teşvik ediliyor olması
Fırsatlar
Zayıf Yönler
 Eğitim seviyesi ve kalitesinin düşük olması
 Mesleki eğitim seviyesinin düşük olması
 Çeşitli nedenlerle müteşebbislerin bölgeye yatırım
yapmaktan çekinmeleri
 Özel sektörün eğitim, alt yapı, inşaat ve turizm
yatırımlarına ilgisizliği
 Güven unsurunun kırılganlığı
 Bölgenin coğrafik durumunun (iklim şartları
topografik yapı jeolojik durumu vb.) insanlarda
psikolojik bariyer oluşturması
 Bölge dışına yaşanan göçler
 Kadınların sosyo ekonomik hayatta temsil gücünün az
olması
 Yerel yönetimler ve nitelikli sivil toplum örgütlerinin
etkin olmaması
 Kamu-STK işbirliğinin zayıf olması
 Meslek örgütlerinin yeterli fiziki ve insan kaynağı
kapasitesine sahip olmayışı
 Kamu hizmetlerinin yetersizliği
 Kamu kurumlarının araç ve ekipman yetersizliği
 Kamuda personel hareketliliğinin çok fazla olması
 Bölge illerine atanan kamu personelinin tecrübesiz ve
yeni mezun olması
 Kamu ve özel kesimde nitelikli insan gücünün bölgede
yaşamayı tercih etmemesi
 Rekreasyon alanları ile sosyo-kültürel mekânların ve
spor tesislerinin eksikliği
 Çocuklar ve yaşlılar için uygun sosyal mekânların
bulunmaması
 Konut sayısının az ve kiraların yüksek olması
 Sağlık hizmetlerine erişimdeki zorluklar
 Sağlık sektöründe yaşanan personel sıkıntısı
 Okul öncesi eğitim kurumlarının az olması
 Yaylacılık ve tarım işçiliği nedeniyle eğitimde kayıp
gün sayısının fazla olması
Tehditler
 Dış göçün önlenememesi ve geri dönüşün
 Avrupa Birliği’nin sosyal hizmet projelerine
sağlanamaması
sağladığı hibe desteklerin olması
 Sınır ülkeleriyle ortak kültürel değerlerin bulunması  Kamuda istihdamı özendirici şartların geliştirilmemesi
 Yatırım teşvik uygulamasında 6. Bölgede yer alması  Etnik kökene dayalı ayrımcılığın artması
 Komşu ülkelerde politik istikrarsızlığın oluşması
249
ÇEVRE
Güçlü Yönler
Zayıf Yönler
 Bölgenin enerji koridorlarının kavşak noktasında
yer alması
 Su, toprak ve yeraltı kaynaklarının varlığı
 Alternatif enerji kaynak potansiyelinin yüksek
olması
 Biyolojik çeşitlilik ve doğa alanlarının varlığı
 Bozulmamış doğal güzelliklerin bulunması
 Plansız kentleşmenin gerçekleşmesi
 Kentsel ve kırsal altyapının yetersizliği
 Düzenli depolama ve bertaraf tesislerinin
eksikliği
 Su kaynaklarının yeterince değerlendirilememesi
 Özellikle kışın hava kirliliğinin yaşanması
 Mera alanlarının tahrip edilmesi
 Yenilenebilir enerji kaynak potansiyeline
yönelik araştırmaların olmaması
 Bölgede bulunan ve korunması gereken doğa
alanlarının koruma planlarının yapılmamış
olması
Fırsatlar
Tehditler
 Kentsel dönüşüm çalışmalarının olması
 Kentsel altyapı eksikliklerinin giderilmesine
yönelik hibe ve teşvik mekanizmalarının varlığı
 Yenilenebilir enerji kaynakları potansiyelinin
varlığı
 Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının
teşvik edilmesi
 Doğalgazın bölgede yaygınlaşmaması sonucu
hava kirliliğinin devam etmesi
 Tarım alanlarının imara açılması
 2. derecede deprem bölgesi olması
 Ermenistan sınırları içerisinde bulunan ve ömrünü
tamamlamış olmasına rağmen halen faaliyette olan
Metsamor nükleer santrali
 Kuraklık yaşanması
 Küresel iklim değişikliğinin yaşanması
Güçlü Yönler
Zayıf Yönler
 3 ülkeye açık yolcu ve mal trafiği açısından aktif
sınır kapılarının olması
 Mevcut ve yapımı devam eden uluslararası
demiryolları, gelişen şehirlerarası karayolu ağı ve
havaalanları ile ülkemizden Kafkasya’ya açılan ve
Çin’i Avrupa’ya bağlayan yol güzergâhında
bulunması
 Şehirlerarası ve şehir içi ulaşım alt yapısının
yetersizliği
 Demiryolu ulaşım alt yapısının ve ağının yetersiz
olması
 Kırsal alanların kent merkezlerine uzak ve
ulaşım bağlantılarının yetersiz oluşu
 Uçuş saatlerinin ve ağlarının erişilebilirlik odaklı
olmayışı
 Toplam 85 köyde GSM kapsama alanının
bulunmayışı
Fırsatlar
Tehditler
 Kars-Iğdır-Nahcivan, Kars-Tiflis-Bakü demiryolu,
İstanbul-Kars hızlı tren projesi, TETEK otoyol
projesi ile hatları Lojistik Merkezi gibi bölgeyi
lojistik üst haline getirecek kamu yatırımlarının
yapılması
 Bölge genelinde bölünmüş yol çalışmalarının
yapılması
 Ülkemizde demiryolu altyapısının yaygınlaşması
yönündeki politikalara verilen önemin artması
 Aktaş sınır kapısının açılacak olması
 Şavşat ve Ilgar Dağı Tünelinin yapılması
 Aktaş sınır kapısının açılmasıyla bölgede olumsuz
alışkanlıkların yaygınlaşması
 Komşu ülkelerde politik ve ekonomik
istikrarsızlığın oluşması
250
REKABET EDEBİLİRLİK
Güçlü Yönler
Zayıf Yönler
 Büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği
kültürünün olması
 Mera alanlarının fazla olması
 Zengin flora ve fauna çeşitliliği
 Kafkaslara ve Türk Cumhuriyetlerine açılan
üç adet sınır kapısına sahip olması
 Hava alanlarının varlığı
 Bölgede (özellikle Iğdır’da) güçlü bir TIR
filosunun bulunması
 Turistik destinasyonların çeşitliliği
 İklim ve jeolojik yapının kış sporlarına uygun
olması
 Zengin tarihi ve kültürel birikime sahip olması
 Uluslararası ortamda bilinen turistik değerlere
sahip olması
 Çok kültürlü yapısı sayesinde dışarıdan
gelenlere açık bir yapının bulunması
 Hayvancılık işletmelerinin küçük ölçekli ve dağınık
olması
 Küçükbaş ve büyükbaş hayvan ırkı ıslahı çalışmalarının
yetersizliği
 Modern hayvan park ve pazarlarının olmaması
 Mera alanlarının kontrolsüz kullanımı
 Yem bitkileri ekim alanı azlığı
 Hayvan hastalıklarının yaygın olması
 Arı ürünleri üretiminin yetersizliği
 Geçimlik ve yarı geçimlik üretimin yaygın oluşu,
üretimin ekonomik sektör haline gelememesi
 Soğuk gıda zinciri oluşturmada teknolojik yetersizlikler
ve altyapı eksiklikleri
 Tarıma dayalı sanayide geleneksel metotların
kullanılması
 Sermaye birikiminin yetersiz olması
 Altyapı sorunları nedeniyle yatırım maliyetinin
yüksekliği
 Enerji iletim sistemlerindeki altyapı eksikliği
 Hammadde finansman ve pazara ulaşımdaki güçlükler
ve örgütlenmenin zayıf olması
 Örgütlülük bilincinin eksikliği
 Kalifiye iş gücünün yetersizliği
 Standart ve kontrollü üretimin olmayışı
 İnşaat sezonunun kısa sürmesi ve hammaddeye
ulaşımdaki zorluk yaşanması
 Markalaşma ve pazarlama sorunu
 Tarım arazilerinin hisseli olması
 Tarım arazilerinin amaç dışı kullanımı
 Tarımsal makine ve ekipman yetersizliği
 Tarımsal örgütlenmelerin etkin çalışamaması
 Toprak ve su kaynaklarının yönetiminin zayıf olması
 Seracılık faaliyetlerinin gelişmemiş olması
 Çıldır Aktaş sınır kapısının kapalı, Türkgözü sınır
kapısından yapılan ihracat ve ithalat kaleminin az olması
 Üniversite-sanayi işbirliğinin yetersiz oluşu
 Destek ve teşviklerden faydalanma kapasitesinin düşük
olması
 Teşvik ve kredilerin tabandaki küçük işletmelere
ulaşamaması
 Teknopark, AR-GE Merkezi ve Teknoloji Geliştirme
Merkezi gibi kuruluşların olmaması
 Hizmetler sektörünün yeterli düzeyde gelişmemiş olması
 Turizm altyapısının yetersiz oluşu
 Turizm rehberliği hizmetlerinin yetersizliği
 Turizm ürünlerinde çeşitlilik noksanlığı (hediyelik eşya
ve diğer ürünler)
 Tanıtım faaliyetlerinin teknik idari ve malî nedenlerle
yeterince yapılamaması.
 Bölge içi gelişmişlik farklarının yoğun olması
251
Fırsatlar
 Bölgenin et ve süt üretiminin ülke et ve süt
üretiminde önemli potansiyele sahip olması
 Türkiye’de et üretimi açığının bulunması
 Hayvancılık desteklemelerinin olması
 Kafkas arı ırkının gen merkezi olması
 Ülke genelinde üretimi yaygın olmayan kaz
üretim potansiyelinin bölgede yoğun olarak
bulunması
 Bölgesel ürünlerin markalaşabilme potansiyeli
(kaşar bal kaz eti)
 Su ürünleri potansiyeli (bölgeye özel kırmızı
benekli alabalık)
 Organik tarım ürünlerinin ihracat değerinin
yüksek olması
 Modern sulama uygulamalarının desteklenmesi
 Mikro klima iklim özelliğine sahip Iğdır ilinde
tarımsal sanayi için meyve ve sebze gibi
hammadde potansiyelinin bulunması
 Konvansiyonel üretimde kaliteli hibrit
hastalıklara dayanıklı ve sertifikalı tohumlar
kullanılmaya başlanması
 Alternatif tıbbın gelişmesi ve tıbbi ve aromatik
bitkiler ihracat potansiyelinin yüksek olması
 Teşvik uygulamasında 6. Bölgede yer alması
 Organize Sanayi Bölgelerinde yer sıkıntısının
olmaması
 Dört ülke ile sınır komşusu olması
 Lojistik merkezleri için önemli bir potansiyele
sahip olması
 Orta Asya ve İran’daki bazı hammadde(Petrol
türev ürünleri ve pamuk gibi) kaynaklarına
yakın olması
 Sınırda serbest ticaret merkezleri kurulması
çalışmalarının devam etmesi
 Karadeniz ile Doğu Anadolu Bölgeleri arasında
köprü olması
 Sarıkamış şehitlikleri Anma Etkinliklerine
kamunun ilgisinin ve söz konusu etkinliklerin
ulusal bilinirliğinin artması
 Sarıkamış Tarihi Milli Parkı projesinin
gerçekleştirilmesi çalışmalarının başlaması
 Kars şehrinin Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın
“Marka Kent” projesi içerisinde yer alması
(Kars dâhil 14 kenti içermektedir)
 Turizm çeşitliliğinin artması
 Halkta ve işletmecilerde ilginin ve bilincin
artması
 Bölgenin komşu coğrafyalarla yeni turizm
koridorları veya işbirliği oluşturma potansiyeli
 Hibe ve destek mekanizmalarının artması
252
Tehditler
 Tarımsal faaliyetlerinin düşük gelir getirmesi nedeniyle
cazibesini kaybetmesi
 Modern hayvancılık uygulamalarına geçiş konusunda
direnç gösterilmesi
 Sınır bölgesi olmasından kaynaklı olarak dışarıdan
hayvan hastalıklarının bölgeye kolaylıkla yayılabilmesi
 Saf Kafkas arı ırkını melezleştiren dışsal tehditlerin
bulunması
 Bölgeler arasındaki gelişmişlik farklılıklarının
derinleşmesi
 Komşu ülkelerde meydana gelebilecek siyasi ve
ekonomik sıkıntıların bölgeyi etkilemesi
 Dünyada petrol ve diğer girdi fiyatlarının yükselmesi
6. VİZYON ve BÖLGE PLANI ÖNGÖRÜLERİ
6.1. VİZYON
TRA2 Bölgesi bozulmamış doğal yapısı ve önemli doğa alanları ile ön plana çıkmaktadır.
Bölgenin doğal zenginlikleri turizm ve tarım sektörünü olumlu yönde etkilemekte olup bölge
geniş meralarıyla tarım ve hayvancılığa elverişli bir durumdadır. Bölge sahip olduğu jeo
stratejik konumuyla önemli ulusal ve uluslararası yolların kesişim noktasında bulunmaktadır.
Geçmişten bugüne çok kültürlülüğünü koruyan TRA2 Bölgesi zengin bir kültürel mirasa
sahiptir.
Yapılan araştırma, çalıştay ve analizlerde vizyon belirleme çalışması yapılmış olup geride
kalan üç yıllık süreç içinde bölgede sosyoekonomik olarak nisbi anlamda gelişmeler olmakla
beraber önceki plan döneminde belirlenmiş olan bölge planı vizyonunun geçerliliğini
koruduğu tespit edilmiştir. Bu çerçevede dönüşüm, yenilikçilik, sürdürülebilirlik ve
katılımcılık ilkelerini temel alan TRA2 2014- 2023 Bölge Planı’nın vizyonu;
Doğal zenginliğiyle tanınmış, turizm ve tarımsal ürünleriyle
markalaşmış, sınırları aşan kültürel mirasın imkânlarından
yararlanmış, rekabet gücü yüksek işletmeleriyle ülkenin Kafkasya ve
Orta Asya’ya açılan ticaret ve lojistik merkezi bir Serhat Bölgesi.
olarak belirlenmiş olup vizyona ulaşmak için kullanılacak temel ilkelerin bölgemiz açısından
taşıdıkları önem aşağıda kısaca belirtilmektedir;
Dönüşüm
TRA2 Bölgesi’nde dönüşüm, sosyo-ekonomik altyapı sorunlarının çözülmesi ihtiyacından
doğmaktadır. Bölge planının hazırlanmasında bu ilke gözetilerek sosyal ve kentsel altyapı ve
düzenin, çağın gerektirdiği standartlara ulaştırılması hedeflenmektedir. Aynı zamanda hızlı ve
plansız yapılaşma ile bölge genelinde yaşanan çarpık kentleşmenin yarattığı sosyal ve
çevresel sorunların kentsel dönüşüm projeleri ile çözülmesi hedeflenmektedir.
Yenilikçilik
Hızla değişen rekabet ortamında ülkelerin ve bölgelerin rekabetçi konumunu korumak ve
yükseltmek için ürünlerini ve hizmetlerini sürekli olarak geliştirmeleri ve farklılaştırmaları ve
hatta yenilemeleri gerekmektedir. Bu bağlamda bölgemizde üretilen ürün ve hizmetlerde
katma değer yaratacak yeniliklerin teşvik edilmesi, bölge planının gelişim eksenlerinin
oluşturulmasında ilke olarak gözetilmiştir. Ekonomik hayata yönelik yenilikçilik ilkesinin
yanısıra sosyal alanda yapılan altyapı çalışmalarının toplumsal hayatta yaratacağı yenilik
etkisi, Bölge Planı’nda dikkate alınmıştır.
Sürdürülebilirlik
TRA2 Bölgesi’nde ekonomik ve sosyal kalkınmanın sürdürülebilir hale getirilmesi
hedeflenmektedir. Bölgesel sürdürülebilir kalkınma göstergeleri belirlenirken doğal
sermayenin, kentte ve kırsalda yaşam kalitesi ve standartları ile bölgenin genel refah
düzeyinin arttırılması amaçlanmıştır. Bu göstergelerde ekonomik, sosyal, kültürel ve ekolojik
veriler ve yerel tercihler göz önüne alınmıştır. Bu bağlamda sürdürülebilirlik ilkesi, bölge
planının vizyon ve gelişme eksenlerinin belirlenmesinde temel alınmıştır.
253
Katılımcılık
Katılımcılık Bölgedeki tüm aktörlerin (kamu kurumlar, özel sektör, yerel yönetimler ve sivil
toplum kuruluşları) sahiplenme duygusuyla hazırlanmakta olan Bölge Planında söz sahibi
olması ve katkıda bulunmasıdır. Bu anlamda Serhat Kalkınma Ajansı koordinasyonunda
gerçekleştirilen toplantılar, çalıştaylar ve yüz yüze görüşmelerde yerel paydaşların Bölge
Planı hazırlama sürecine dâhil edilmesi ve ortaya çıkacak olan Bölge Planı’nı benimsemeleri
amaçlanmıştır. Yapılan toplantılar ve çalıştaylarda bölgedeki kurum ve kuruluşların
değindikleri sorunlar ve buna yönelik üretilen çözüm önerileri bölge planının hazırlanmasına
katkıda bulunmuştur.
6.2. BÖLGE PLANI ÖNGÖRÜLERİ
6.2.1. Gelişme Eksenleri, Öncelikler, Tedbirler ve Bölgesel İşbirlikleri
Gelişme eksenleri öncelik ve tedbirler; saha araştırmaları, anketler ve il çalıştayları ile
belirlenmiştir. Katılımcı bir yaklaşımla belirlenen stratejilerin üst ölçekli planlar (10.
Kalkınma Planı, BGUS ve Orta Vadeli Program vb..) ile uyumlu olmasına dikkat edilmiştir.
Yapılan çalışmalar sonucunda bölgedeki temel gelişme eksenleri “Sosyal Kalkınma, Çevresel
Sürdürülebilirlik, Erişilebilirlik ve Rekabet Edebilirlik” olarak ortaya çıkmaktadır.
Bölgede halkın temel ihtiyaç unsurlarına erişmede yaşadıkları sorunlar, önlenemeyen yoğun
göç, eğitim imkânlarındaki yetersizlikler, sosyal donatıların niteliksizliği ve yetersizliği vb.
nedenlerin yanı sıra ekonomik anlamda yaşanan kısır döngünün temel sebebi olan beşeri
sermayenin yetersizliği sosyal kalkınmayı bölgede en öncelikli gelişme ekseni haline
getirmiştir.
Sosyal kalkınmanın yanında ülkelerin ekonomik stratejilerini şekillendiren önemli
unsurlardan birisi de ulaştırma sistemlerinin niteliğidir. Ulaştırma sistemleri, mal ve hizmetler
için yer ve zaman faydası yaratmaktadır. Günümüzde ekonomik entegrasyonlar, ulaştırma
sistemlerindeki teknolojik gelişmeler sayesinde sınırlarını daha fazla genişletebilme yetisi
elde etmişlerdir. Bu gelişmeler, bireyler ve mal/hizmetlerin mobilitesini kolaylaştırmaktadır.
Ulaştırma ağlarının gelişmesi, bölgenin hizmet ve mal ticaretini olumlu yönde etkilemektedir.
TRA2 Bölgesi’nin artan bölünmüş yol uzunluğu, sahip olduğu havaalanları ve
ulusal/uluslararası çaptaki demiryolu projeleriyle erişilebilirlik seviyesi artmaktadır. Bu
çerçevede sosyal ve ekonomik dönüşümün önemli bir bileşeni olan erişilebilirlik unsuru bölge
açısından önemli bir gelişme eksenidir.
TRA2 Bölgesi, ülkenin diğer bölgeleriyle kıyaslandığında; temel olarak iklimi ve coğrafi
konumu/yapısı itibariyle dezavantajlara sahiptir. Ticaret merkezlerine uzaklık, üretimde
mevsimsellik ve buna bağlı verim düşüklüğü, yüksek taşıma maliyetleri, kalifiye işgücü
eksikliği, finans kaynaklarına ulaşım zorluğu, mesleki eğitim eksikliği, dışa bağımlılık, piyasa
koşullarının sağlıklı işlemeyişi, yaşam kalitesinin düşüklüğü ve net göç veren bir bölge olması
gibi nedenlerden dolayı rekabet edebilirlik açısından zayıftır. TRA2 Bölgesi illerinin rekabet
edebilir yönleri ele alındığında belli başlı konular ön plana çıkmaktadır. Bölge, ülkenin doğu
sınırını oluşturmakta olup 4 ülkeyle komşudur. Ayrıca, Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkaslara
açılan kapısı ve tarihi İpek Yolu güzergâhının önemli bir durak noktası olup, bölge ülkeleriyle
Türkiye’yi demiryolu ve karayolu ile birleştirmektedir. Bu özellikleri itibariyle, yüksek bir dış
ticaret- sınır ticareti potansiyeline sahiptir. Diğer taraftan, ülke büyükbaş hayvan varlığının
254
yaklaşık % 10’una TRA2 Bölgesi sahip olup geniş mera-çayırlar bölgeye bu konuda avantaj
sağlamaktadır. Buna bağlı olarak, bölgede önemli miktarda süt ve süt ürünleri üretimi mevcut
olup tarıma dayalı sanayi yüksek bir gelişme potansiyeline sahiptir. Süt-süt ürünleri, et-et
ürünleri ve yöreye özgü (kaz, bal vb.) ürünler açısından bölge, diğer bölgelerle
kıyaslandığında özgünlük arz etmektedir. Dolayısıyla ulusal-uluslararası açıdan rekabet
edebilmesi, yüksek, katma değerli ürünlerin geliştirilmesi, pazarlanması ve markalaştırılması
açısından avantajları bulunmaktadır. Bölgenin fark yaratan bir diğer özelliği ise sahip olduğu
özgün kültür ve turizm varlıklarıdır. Tarihi, doğal ve kültürel zenginliklerinin turizm
ekonomisine kazandırılması neticesinde ciddi turizm gelirlerinin elde edilmesi ve bu
varlıkların korunarak gelecek nesillere aktarılması ve bölgede sürdürülebilir ekonomik
kalkınmaya katkı sağlanması mümkün olabilecektir. Bu çerçevede bölgenin rekabet seviyesini
artıracak tedbirler ilçe düzeyinde belirlenmiştir.
Çevre politikalarının, sürdürülebilir kalkınma temelli olması doğal kaynakların geri
dönüşümü mümkün olmayan bir tahribat içinde olmasıyla önem kazanmıştır. Günümüzde,
sürdürülebilir kalkınma ilkelerinin uygulanmasıyla ekonomik ve sosyal gelişme
kaydedilirken, doğal kaynakların korunması ve çevre üzerinde oluşan insan baskısının en aza
indirilmesi amaçlanmaktadır. Küresel etkileri de olan çevre sorunları, genelde sosyoekonomik konularla bağlantılı olarak karşımıza çıkmaktadır. Hava ve su kirliliği, katı ve
tehlikeli atık üretimi, iklim değişikliği ve biyolojik çeşitlilik kaybı gibi çevre sorunları siyasi
sınırlar tanımamakta ve insanların güvenliği, sağlığı ve üretkenliği, canlı türleri ve gıda
güvenliği üzerinde ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. İnsanların geleceğini yakından
ilgilendiren bu tehdit nedeniyle çevre sorunlarının incelenmesi büyük önem taşımaktadır. Bu
kapsamda çevresel sürdürülebilirlik, bölge için önemli bir gelişme ekseni olarak ortaya çıkmış
olup, Bölge Planı bütününde çevrenin korunması ve geliştirilmesine yönelik tedbirler
mekânsal düzeyde belirlenmiştir.
Bu çerçevede TRA2 Bölgesi’nin tarım, turizm ve lojistik sektörlerindeki gelişmelerle birlikte
ekonomik ve sosyal kalkınmasının sağlanması amacıyla belirlenen Gelişme Eksenleri,
Öncelikler ve Tedbirler aşağıda açıklanmaktadır;
GELİŞME EKSENİ 1. SOSYAL KALKINMA
TRA2 Bölgesi’nde işgücünün niteliğinin artırılması, endüstride ihtiyaç duyulan nitelik ve
sayıda personel tedarikinde yaşanan eksikliklerin giderilmesi, eğitim ve sağlık gibi temel
kamu hizmetlerinin kalitesinin artırılması, beşeri sermayenin geliştirilmesi, kamu kurumları
ve sivil toplum örgütlerinde kurumsal kapasitenin artırılması ile sosyal içermenin
artırılmasıyla sosyal kalkınma sağlanarak güçlü ve katılımcı bir toplum oluşturulması
amaçlanmaktadır.
Öncelik 1.1: İşgücünün beceri seviyesinin yükseltilmesi ve istihdam edilebilirliğinin
artırılması
İşgücü konusunda yaşanan en büyük sıkıntı, nitelikli işgücünün bulunamamasıdır. Bu
çerçevede, sosyo-ekonomik kalkınmanın temelini oluşturan eğitim ve teknik beceri
seviyesinin arttırılmasına ve nitelikli işgücünün istihdam edilmesine yönelik çalışmalar
yapılacaktır.
255
Tedbir 1.1.1: Mesleki eğitim merkezlerinin geliştirilmesi ile mesleki eğitim
kalitesi arttırılacaktır.
Bölgede yer alan işletmelerin karşılaştığı en önemli sorunlardan biri ihtiyaç duyulan
alanlarda kalifiye işgücü bulunamamasıdır. Bu noktada işgücü temininde güçlük çekilen
alanlara yönelik nitelikli personel yetiştirilmesine ilişkin faaliyetlerin, özellikle üniversite –
yerel yönetim işbirliği ile güçlendirilmesi, işletmelerin çalışanların eğitimi konusunda
bilinçlendirilmesi gerekmektedir. İşbirliklerinin ve bilinçlendirme faaliyetlerinin yanı sıra
genç ve eğitilebilir nüfusa sahip olan bölge illerindeki işgücünün, geliştirilmesi amacıyla
işletmelerdeki çalışanların ve işsizlerin eğitilmesine yönelik olarak mesleki eğitim
merkezlerinin fiziki, teknik ve beşeri sorunları çözülecektir. Bu kapsamda özellikle il
merkezleri ile fakülte, yüksekokul veya meslek yüksekokullarının bulunduğu ve nüfus ile
ekonomik faaliyetlerin diğer ilçelere nazaran daha yoğun yaşandığı Doğubayazıt, Patnos,
Sarıkamış ilçelerinde üniversite-meslek odaları ve sanayi işbirliği çerçevesinde kalifiye
personelin yetiştirilmesi sağlanacaktır.
Tedbir 1.1.2: İşgücü için hayat boyu öğrenme programları geliştirilecektir.
Bölge illerinde işgücü arzının önemli bir kısmının düşük nitelikli alanlarda çalışıyor olması,
bu işgücünün mevsimsel ya da konjonktürel dalgalanmalarda işlerini hızla kaybetmelerine ve
ekonomik anlamda kalıcı kayıplar yaşamalarına yol açmaktadır. Bu durum, bölgenin göç
veren yapısının oluşmasında da etkilidir. Bununla birlikte işletmelerin arzu edilen kurumsal
yapıya geçmeleri durumunda bile, nitelik açısından avantajlı olmayan işgücünün kalıcı iş
sahibi olması tehdit altındadır. Bu grubun işgücü piyasasından çıkmamasını sağlamak, işgücü
potansiyellerini değerlendirmek, ekonomik değer yaratmalarına katkı sağlayabilmek için
başta mesleki eğitim yatırımları olmak üzere, işletmelerin gelecek dönemlerde
karşılaşacakları fırsat ve avantajlara paralel olarak eğitilmeleri kritik öneme sahiptir. Bu
çerçevede, il merkezleri ile Doğubayazıt, Patnos gibi büyük ilçeler başta olmak üzere bölge
genelinde nitelikli işgücünün oluşturulmasına yönelik hayat boyu öğrenme programları
geliştirilecektir.
Tedbir 1.1.3: Öncü sektörlerde nitelikli işgücü geliştirilecektir.
Gelecekte bölgede büyüme ve gelişme potansiyeline sahip olan turizm, süt ürünleri imalatı,
orman ürünleri imalatı, yiyecek içeceğe dayalı ticaret ve lojistik sektörleri için nitelikli
işgücünün yetiştirilmesi önem arz etmektedir. Buna yönelik programlar geliştirilecek ve tüm
bölge genelinde hizmet kalitesinin artırılmasına yönelik işbaşı ve hizmet içi eğitimler
artırılarak nitelikli personel yetiştirilmesi sağlanacaktır. Ayrıca, bölge illerinde bulunan genç
ve işsiz nüfusun, temininde güçlük çekilen alanlarda mesleki eğitim almasına yönelik
çalışmalara öncelik verilecektir.
Tedbir 1.1.4: Kayıtlı istihdam teşvik edilecektir.
İşsizlik, gelir dağılımındaki eşitsizlik, işletmelerin rekabet gücünün düşüklüğü, kurumlar
arasındaki uyumsuzluk ve sosyal nedenler bölgede kayıt dışı istihdam sorununu ortaya
çıkarmıştır. Bu durum, bölge ekonomisine zarar vermekte, ödenmesi gereken vergi, sigorta ve
işsizlik sigortası primi kesintilerinden devlet yoksun kalmaktadır. Bölge illerinde faaliyet
gösteren işletmelerin ülke geneline kıyasla rekabetten uzak yapısı düşünüldüğünde kayıt dışı
ekonomi nedeniyle kayıtlı işçi çalıştıran işletmelerin bölge içerisinde rekabet etmesi daha da
zorlaşmaktadır. Kayıtsız işçi çalıştıran işletmeler örgütlenme açısından da en büyük
engellerden birini teşkil etmekte, çalışanların sosyal güvence ve çeşitli tehlikeler açısından
risk altında kalmalarına yol açmaktadır. Ekonomik ve sosyal kayıplara sebep olan bu sorunu
256
çözüme kavuşturmak amacıyla bölge genelinde ilgili ve yetkili kurumların işbirliği ile etkin
denetim ve teşvik mekanizmalarının uygulanması sonucu kayıt dışı istihdam azaltılacaktır.
Öncelik 1.2: Eğitimde altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi
Bölgenin okullaşma oranları ve bu okullardaki personel sayıları dikkate alındığında eğitim
sektöründe iyileştirmelerin zorunlu olduğu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca bölgedeki
üniversitelerin ihtiyaçlara cevap vermesi ve bölgeye katkı sağlaması noktalarında da sorunlar
vardır. Bu bağlamda bölgede okul öncesi eğitim ve ortaöğretim okullaşma oranlarının
artırılması ve yükseköğretim kurumlarının bölgenin ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde aktif
hale getirilmesi sağlanacaktır.
Tedbir 1.2.1: Bölgede okul öncesi eğitim ve ortaöğretimde hizmet kalitesi
arttırılacaktır.
Bölgenin okullaşma oranları Türkiye seviyesinin altında olup bölgede nüfus yoğunluğunun
düşük olması sebebiyle de taşımalı eğitim tercih edilmektedir. Ayrıca, yerinde eğitim
imkânlarının arttırılması ile ekonomik imkânları kısıtlı öğrencilerin eğitim – öğrenimlerine
devam edebilmeleri için merkezi yerleşimlerde barınma imkânlarının arttırılması önem
taşımaktadır. Bu çerçevede, taşımalı eğitimin niteliği artırılacak ve öğrencilerin barınma
ihtiyacı karşılanacaktır. Üniversite öğrencilerinin nitelikli barınma sorunlarının çözümüne
yönelik olarak özellikle il merkezleri ve fakülte, yüksekokul veya meslek yüksekokullarının
bulunduğu büyük ilçelerde (Taşlıçay, Doğubayazıt, Patnos, Sarıkamış, Kağızman)
öğrencilerin barınma ihtiyaçlarını karşılanmasına yönelik kamu ve özel sektör yatırımları
teşvik edilecektir.
Tedbir 1.2.2:Yükseköğretim kurumları bölgenin ihtiyaçlarına cevap verecek
şekilde aktif hale getirilecektir.
Bölgenin tüm illerinde üniversite olmasına rağmen bu üniversitelerin bölgeye olan bilgi
aktarımı ve bölgenin gereksinimlerine yönelik eğitim programları sınırlı kalmaktadır. Bu
bağlamda bölgenin ihtiyaçlarına aktif olarak katkı sağlayacak şekilde, bölge üniversitelerinde
fakülte ve bölümler ile eğitim programlarının açılması desteklenecek ve üniversitelerin
bölgeye sosyo – ekonomik katkıları arttırılacaktır. Özellikle turizm ve hayvancılık potansiyeli
taşıyan il ve ilçe merkezlerinde alanlarına göre meslek yüksekokullarının açılması teşvik
edilecektir.
Öncelik 1.3: Sağlık alanında altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi
Sağlık hizmetinin kalitesinin arttırılması ve sürekliliğinin sağlanması bölge geneli açısından
temel bir sorun teşkil etmektedir. Sağlık hizmetinin altyapısı ve hizmet kalitesinin artırılması
kapsamında bölgede istihdam edilen uzman sağlık personeli sayısının artırılması ve sağlık
kurum ve kuruluşlarının fiziki altyapı koşullarının iyileştirilmesi ile donanım
gereksinimlerinin tamamlanması gibi mekanizmalar işletilecektir.
Tedbir 1.3.1: Sağlık kurum ve kuruluşlarının fiziki altyapı koşullarının
iyileştirilmesi ve donanım gereksinimlerinin tamamlanması sağlanacaktır.
Bölgedeki sağlık kurum ve kuruluşları sayı ve nitelik bakımından ihtiyaçlara tam olarak cevap
verememektedir. Bu kapsamda yeni sağlık kuruluşlarının oluşturulması ve var olanların
kapasite ve donanım bakımından iyileştirilmesi sağlanacaktır. Ayrıca, bölgede kırsal yerleşim
alanının fazla olması nedeniyle kırsal alana sağlık hizmeti götürme noktasında iyileştirmeler
257
yapılacaktır. Bu iyileştirmeler kapsamında kırsal sağlık hizmetlerine erişim noktaları ve mobil
sağlık hizmetlerinin kullanımının yaygınlaştırılmasına yönelik tedbirler alınacaktır.
Tedbir 1.3.2: Bölgede istihdam edilen uzman sağlık personeli sayısı artırılacaktır.
Bölgede istihdam edilen sağlık personeli sayısı ve görev yapma süreleri bölgenin ihtiyacını
karşılayamamaktadır. Bu yüzden bölgenin ihtiyaçlarını karşılayacak sayıda ve nitelikte uzman
sağlık personelinin sürdürülebilir düzeyde istihdamına yönelik tedbirler alınacaktır. Sağlık
personelinin bölgede daha uzun süre kalması için teşviklerin arttırılmasına yönelik çalışmalar
yürütülecektir.
Öncelik 1.4 Kurumsal kapasitenin arttırılması
Bölge illerinin tamamında faaliyet gösteren kamu kurum ve kuruluşu, sivil toplum kuruluşu
ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarında idari, teknik ve fiziksel donanım
bakımından kapasite yetersizliği ön plana çıkmaktadır. Benzer şekilde, kurumlar arası işbirliği
kültürünün oldukça zayıf olduğu görülmektedir. Dolayısıyla kurumsal kapasitelerin
artırılması ve birlikte iş yapma kültürünün yerleşmesi bölge açısından önem arz etmektedir.
Tedbir 1.4.1: Kamu kurumları, özel kuruluşlar ile sivil toplum örgütlerinin fiziki
donanımı ve teknik altyapısı güçlendirilecektir.
Bölgedeki kamu kurumları, özel kuruluşlar ile sivil toplum örgütlerinin önemli fiziki ve
teknik sorunları bulunmaktadır. Bu da yapılan işlerin ve verilen hizmetin kalitesini olumsuz
etkilemektedir. Bu yüzden bölgedeki tüm kurum ve kuruluşların fiziki donanımlarının
artırılması ulusal ve uluslararası fon kaynakları da araştırılarak desteklenecektir.
Tedbir 1.4.2: Bölgede görev yapan personelin daha uzun süre kalmasına yönelik
önlemler alınacaktır.
Bölgede görev yapan personelin daha uzun süre kalması ve nitelikli personelin bölgeye
çekilebilmesi için sosyal yaşam koşullarının iyileştirilmesi, eğitim ve sağlık hizmetlerinin
tatmin edici düzeye gelmesi ve doğu illerine yönelik olan olumsuz algının giderilmesi yolu ile
bölgede çalışmanın cazip hale getirilmesi hususlarının önemi, Serhat Kalkınma Ajansı
tarafından yapılan “TRA2 Bölgesi’nde Yoğun Kamu Göçü” çalışması ile ortaya konmuştur.
Sağlık personeli özelinde ifade edildiği gibi, personelin bölgede daha uzun süre kalması ve
nitelikli personelin bölgede görevlendirilmesi için teşviklerin arttırılması ile bölge illerinin
sahip olduğu sosyal ve fiziki yaşam alanlarının arttırılmasına yönelik çalışmalar
gerçekleştirilecektir.
Tedbir 1.4.3: Kurumlar arası işbirlikleri güçlendirilecektir.
Kurumlar arası işbirliği, hem yapılan işlerin kalitesi için hem de potansiyelin ve enerjinin
daha verimli kullanılması açısından önem arz etmektedir. Bu kapsamda kurumlar arası
işbirlikleri güçlendirilecektir.
Tedbir 1.4.4: Kamu kurumları, özel kuruluşlar ile sivil toplum örgütlerinin
ulusal ve uluslararası destek mekanizmalarına erişilebilirlikleri artırılacaktır.
Merkezi idarenin taşra teşkilatı, mahalli idareler, üniversiteler ve STK’ların proje yönetimi
kabiliyetlerinin artırılmasına yönelik eğitimler yoğunlaştırılacaktır. Destek veren kuruluşların
ilgili programlarına yönelik tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerinin etkinliği artırılacaktır.
258
Tedbir 1.4.5: Bölge’de faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının kapasiteleri
artırılacaktır.
Bölgede faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının genel profiline bakıldığında kurumsal
kapasitelerinin zayıf olduğu ve mali açıdan da yetersiz kaldıkları görülmektedir. Bununla
birlikte, kalkınma süreçlerinin hızlandırılması, kapsayıcı ve sürdürülebilir büyüme ile
kalkınma uygulamalarının yaygınlaştırılması, arzulanan yaşam kalitesine ulaşmada yerel
sahiplenmenin ve katkının güçlendirilmesi için STK’ların kapasitelerinin geliştirilmesi ve
kurumsallaşmasının özendirilmesi gerekmekte olup plan dönem içerisinde STK’ların karar
alma süreçlerine katılımları artırılacak, yerelde kalkınma girişimlerini desteklemeleri için
teknik ve mali kapasiteleri güçlendirilecek, proje geliştirme ve uygulama becerileri
geliştirilecektir.
Tedbir 1.4.6. Bölgede örgütlenme bilinci ve ortak iş yapma kültürü
geliştirilecektir.
Sivil toplum kuruluşlarının, sorunların çözümünde ve toplumun kalkınmasında rolleri
artmakla birlikte kurumsal kimliklerini tamamlayamamaları ve bölgede örgütlenme ile
işbirliği kültürünün zayıf olması nedeniyle bölge STK’ları etkin olamamakta ve sorunlar
yaşamaktadır. Bu çerçevede, STK’ların yerelde kalkınma girişimlerini desteklemeleri için
teknik ve mali kapasitelerinin yükseltilmesi gerekmekte olup STK’lara yönelik düzenlenen
eğitim ve kapasite geliştirme programları artırılacaktır. Özellikle tematik çalışan STK’larla
kamunun işbirliği geliştirilecektir. Sivil topluma katılımın artırılması için STK’ların iletişim
ve halkla ilişkiler faaliyetleri desteklenecektir. Bölge genelinde sivil toplum kuruluşlarının
kapasitelerinin artırılmasına ve ulusal/uluslararası fon kaynaklarından en etkin şekilde
yararlanmalarına yönelik eğitim ve destekler sağlanacaktır.
Öncelik 1.5: Özel ilgi gruplarının toplumsal hayata aktif katılımının artırılması
Yaşlılar ve engellileri kapsayan özel ilgi gruplarının toplumsal hayata kazandırılması ve aktif
katılımı bölgedeki sosyal kalkınmanın gerçekleştirilmesinin önemli bir boyutudur. Bu
kapsamda aile içi şiddetle mücadele edilecek, özel ilgi gruplarına yönelik hizmetlerin kalitesi
iyileştirilecek, özel ilgi gruplarının ulusal/uluslararası destek mekanizmalarına erişimleri
verilecek eğitimler neticesinde artırılacak, bölgede engellilerin kişisel, mesleki becerileri
yükseltilecek ve istihdam edilmeleri desteklenecektir.
Tedbir 1.5.1: Bölgede engellilerin kişisel - mesleki becerileri arttırılacak ve
istihdam edilmeleri desteklenecektir.
Özel ilgi gruplarının fiziksel ve zihinsel yeterlilikleri göz önünde bulundurularak onlara özgü
iş alanlarının ve imkânlarının oluşturulması desteklenecektir. Ayrıca, girişimciliğe yönelik
eğitim ve destekler ile aktif işgücü politikaları uygulanarak, özelliklerin gençlerin işgücüne
katılımı sağlanacaktır.
Tedbir 1.5.2: Özel ilgi gruplarının ulusal/uluslararası destek mekanizmalarına
erişimleri artırılacaktır.
Özel ilgi gruplarına yönelik hem ulusal hem uluslararası düzeyde evde bakım hizmetleri,
nakdi yardımlar ve özel ilgi gruplarının aktif hayata kazandırılmasına yönelik bilgilendirici,
destekleyici programlar gibi mekanizmalar bulunmasına rağmen bu mekanizmalardan etkin
olarak yararlanılamamaktadır. Bu çerçevede bölgedeki özel ilgi gruplarının bu olanaklardan
daha etkin yararlanması için bilgilendirme ve bilinçlendirme eğitimleri verilecektir.
259
Tedbir 1.5.3: Özel ilgi gruplarına yönelik hizmetlerin kalitesi artırılacaktır.
Bölgede özel ilgi gruplarına yönelik var olan hizmetler hem nicelik hem de nitelik
bakımından yetersizdir. Özel ilgi gruplarının yaşam kalitesinin artırılması, evde bakım
hizmetlerinin etkinleştirilmesi, yeni bakım merkezlerinin kurulması ve var olanların
iyileştirilmesi sağlanacaktır.
Tedbir 1.5.4: Aile içi şiddetle mücadele edilecektir.
TRA2 Bölgesi aile içi şiddet oranlarında Türkiye’de ilk sıralarda yer almaktadır. Bu noktada,
aile içi şiddeti azaltmak için farkındalığın artırılması ve geniş kapsamlı bilgilendirme
toplantılarının yapılacak olup bu konuda var olan sosyal ve psikolojik destekler artırılacaktır.
Öncelik 1.6: Kadının toplumsal statüsünün güçlendirilmesi
Kadınların her yaş grubu ve eğitim seviyesinde erkeklerden daha az istihdam edilmesi,
bölgenin önemli sosyo-ekonomik sorunlarındandır. Bu olumsuzlukların çözüme
kavuşturulması ise kadının toplumdaki yerinin güçlendirilmesi ve bu güçlü konumun
korunması bakımından önem arz etmektedir.
Tedbir 1.6.1: Kadın girişimciliğinin yaygınlaştırılmasına yönelik destek
mekanizmaları geliştirilecektir.
Bölgede kadınların istihdam oranı her yaş grubu ve eğitim seviyesi için erkeklerden düşüktür.
Ayrıca, bölge kadın istihdam oranları bakımından Türkiye ortalamasının altındadır. Bu
çerçevede, bölgenin kadın girişimciliğini teşvik politikalarından daha etkin yararlanması ve
kadınların aktif ekonomik hayata daha etkin katılımı sağlanacaktır. Ajans mali destek
programlarında kadın girişimciliğine yönelik önceliklere yer verilecektir.
Tedbir 1.6.2: Bölge koşulları dikkate alınarak kadınlara istihdam garantili
kursların açılması teşvik edilecektir.
Bölgenin sosyo-ekonomik ve coğrafi koşulları dikkate alınarak bölgenin şartlarına ve
ihtiyaçlarına yönelik, kadınların iş hayatına kazandırılması için istihdam garantili kurslar
açılacaktır. Bu kapsamda, kadınların el sanatları ve ekoturizm gibi bölgesel ve mevsimsel
faaliyetlerde de yer alması sağlanacaktır.
Tedbir 1.6.3: Kadına yönelik her türlü şiddete müdahalede kurumlar arası
koordinasyon sağlanacaktır.
Kadına şiddet oranlarının bölgede yüksek olması, bu sorunun çözümü için daha etkin ve
kapsamlı mekanizmaların geliştirilmesini gerektirmektedir. Bu kapsamda kamu kurum ve
kuruluşları ve sivil toplum kuruluşları arasında işbirliği geliştirilecektir. Aile ve Sosyal
Politikalar İl Müdürlükleri, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları, kolluk kuvvetleri
arasında eşgüdüm sağlanacaktır.
Ayrıca, toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadına yönelik şiddet konularında toplumsal farkındalık
yaratılması çalışmaları ile beraber toplumsal cinsiyet eşitliğinin bölge genelinde tesis edilmesi
ve buna yönelik çalışmalar teşvik edilecektir.
260
GELİŞME EKSENİ 2. ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
Yaşam kalitesinin arttırılması ve sürdürülebilir olmasının en temel unsurlarından birisi
çevresel niteliklerin korunması ve devamlılığının sağlanmasıdır. Bu çerçevede, plan
döneminde TRA2 Bölgesi bütününde, doğanın sürdürülebilir çevre ve kalkınma ilkeleri
doğrultusunda korunmasını sağlamak amacıyla atık yönetimi, su kaynaklarının kirliliğinin
önlenmesi, akarsu havzalarının korunması, hava kirliliğinin önlenmesi, biyolojik çeşitliliğin
korunması ve orman varlığının artırılması ile yenilenebilir enerji kaynaklarından
faydalanılmasının yanısıra kentsel ve kırsal altyapının iyileştirilmesi, kentsel yerleşimlerde
sosyal ve teknik donatı alanlarının oluşturulması, dezavantajlı gruplara daha nitelikli yaşam
standartlarının sağlanması hedeflenmektedir.
Öncelik 2.1. Kentsel altyapının iyileştirilmesi
Kentsel alanlarda yaşanan hızlı nüfus artışı ve yanlış plan kararları ve uygulamaları; yasa dışı
yapılaşmanın, yetersiz altyapının ve kalitesi düşük yapılar ile mekânların oluşmasına neden
olmuştur. Hızlı kentleşme ve imarsız yapılaşma, kentlerde ekonomik ve sosyal problemlere
sebep olmakta, yaşam kalitesini düşürmektedir. Altyapı, çevre ve güvenlik gibi alanlara
ilişkin problemler işgücü ve üretim maliyetlerini artırarak TRA2 kentlerinin rekabet gücünü
olumsuz etkilemektedir.
Hızlı kentleşme nedeniyle artan altyapı ihtiyaçlarının karşılanmasında kayda değer ilerlemeler
sağlanmakla birlikte, hizmet kalitesinin yükseltilmesi ve sürekliliğinin sağlanması yönünde
önlemler gerekmekte olup mekânsal gelişmede amaç; coğrafi koşulları, kent-kır ayrımını,
tarihi, kültürel ve çevresel değerleri, insan ve toplum ihtiyaçlarını dikkate alan, ortak kullanım
alanlarına daha fazla imkân sağlayan, üst standartlarda yaşanabilir mekânlar ve çekim
merkezleri ortaya çıkaran bir sistem geliştirmektir.
Kentsel gelişmenin etkili bir biçimde yönlendirilebilmesi amacıyla yeni yerleşimlerin ihtiyaca
göre planlanması sağlanacak; altyapı ve ulaşım maliyetlerini azaltacak şekilde yayılımı ve
kademeli yapılaşması desteklenecektir.
Tedbir 2.1.1: Kentlilik bilinci arttırılacaktır.
İnsanların iş ve yaşam ortamlarının kalitesi temel kalkınma ve refah göstergelerinden birisidir.
Bu çerçevede yaşam mekânları, ekonomik gelişme ve rekabetçiliği desteklemenin yanında
huzurlu, güvenli, afetlere dayanıklı, çevreye duyarlı, kültürel değerleri ve komşuluk
ilişkilerini esas alacak, sosyal dayanışmayı ve kaynaşmayı teşvik edecek, kırılgan grupların
kullanım kolaylığını gözetecek, refah ve mutluluğu artıracak şekilde tasarlanacak ve inşa
edilecektir. Bunun gerçekleştirilmesi için kentte yaşayan kesimlerde kentlilik bilincinin
oluşturulmasına yönelik çalışmalar yapılacaktır.
Tedbir 2.1.2: Kentsel alanlardaki teknik altyapı (yol, su, kanalizasyon, elektrik
vs.) eksiklikleri giderilecektir.
Bölge yerleşimlerinin çoğunda içme suyu şebeke sistemleri ile kanalizasyon sistemlerinin çok
eski olması nedeniyle sık sık arızalar yaşanmakta, kaçak su kullanımı ve sızıntılar
önlenememektedir. Sürekli yaşanan su kesintileri de günlük hayatı olumsuz etkilemektedir.
Aynı şekilde söz konusu altyapı hizmetleri kentsel nüfusun tümüne sağlanamamaktadır.
261
Kentsel altyapının iyileştirilmesi ile ekonomik canlılığı ve rekabet gücünü, yerel kalkınmayı
ve toplumsal gelişmeyi destekleyecek üretim, hizmet ve yaşam alanları oluşturulması, altyapı
darboğazlarına çözüm üreten uygulamaların hayata geçirilmesi ve yaşanabilirlik seviyesinin
artırılması; kentsel dönüşümün eğitim, kültür, istihdam, afet, konut, çevre gibi politika
alanlarıyla ilişkisi ve bütünlüğünün tesis edilmesi hedeflenmektedir. Bu çerçevede, bölge
bütününde kentsel altyapının iyileştirilmesi ve geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır.
Tedbir 2.1.3: Kent insanının sosyalleşmesini sağlamaya yönelik rekreatif/sosyal
donatı alanları oluşturulacaktır.
Bölgenin en önemli sorunlarından biri de bölgedeki sosyal donatıların bölgenin ihtiyaçlarına
cevap vermekten uzak olmasıdır. Bu da bölgedeki yaşam kalitesinin istenilen seviyeye
ulaşmasına engel olmaktadır. Bu nedenle var olan rekreatif/sosyal donatı alanlarının
iyileştirilmesi ve yeni alanların oluşturulması sağlanacaktır.
Tedbir 2.1.4: Kentsel dönüşüm süreci hızlandırılarak konut ihtiyacı
karşılanacaktır.
Kentsel dönüşüm sürecinde kent merkezlerinin, çöküntü alanlarının, afet riski yüksek
alanların ve eskiyen konutların yenilenmesine yönelik uygulamalar desteklenecektir. Bu
kapsamda, başta dar gelirliler olmak üzere konut ihtiyacı karşılanacak, barınma sorununa
sağlıklı ve alternatif çözümler geliştirilecektir. Mevcut konut alanlarının yenilenmesi ve
iyileştirilmesi süreci ile yeni konut alanlarında yapılaşmış ve açık alan dengesi gözetilecek,
kültürel değerlerin korunmasına ve yaşam standartlarının iyileştirilmesine önem verilecek,
sağlıklı, güvenli, kaliteli ve ekonomik konut ve çevreleri oluşturulacaktır.
Tedbir 2.1.5: Tarihi dokuya uygun yapı tarzı ve mimari üsluplar korunarak
geliştirilecektir.
Kentsel yapılanma ve dönüşümde işlev ve tasarım değerlerini öne çıkaran, yöresel özelliklere,
kent estetiğine ve karakterine uygun yaklaşımlar geliştirilecek, çevreye duyarlı yapı ve
yerleşme tipolojileri esas alınıp sürdürülebilir bir yapılanma gerçekleştirilecektir.
Tedbir 2.1.6: Engellilerin kentteki tüm hizmet ve donatılara erişimi
sağlanacaktır.
TRA2 kentlerinde yaşlılar, engelliler ve çocuklar öncelikli olmak üzere toplumun farklı
kesimleri için yaşanabilirliği hedefleyen mekânsal planlama ve kentsel tasarım uygulamaları
hayata geçirilecektir.
Öncelik 2.2: Kırsal Gelişmenin Sağlanması
Bölge nüfusunun %50’sinden fazlasını belde ve köy nüfusu oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra
birçok ilçe merkez nüfusu 20.000’nin altındadır. Dolayısıyla plan kapsamında belirlenen
sektörel bazlı tüm tedbirler TRA2 Bölgesi açısından kırsal kesimin yaşam kalitesini ve
ekonomik durumunu doğrudan etkilemektedir. Bunun yanısıra, kırsal yerleşimlerin fiziki
standartlarının arttırılması ve ekonomik çeşitliliğin sağlanması ile cazibesinin artırılması
amaçlanmaktadır.
Tedbir 2.2.1: Kırsal yerleşimlerin altyapısı iyileştirilecek ve cazibesi
artırılacaktır.
Kırsal kalkınma politikasının genel çerçevesini; kırsal ekonominin güçlendirilmesi, insan
kaynaklarının geliştirilmesi ve yoksulluğun azaltılması, sosyal ve fiziki altyapının
262
iyileştirilmesi ile çevrenin ve doğal kaynakların korunması eksenleri oluşturacaktır. Bu
hususlar, kaynak tahsisi ve program tasarımlarına esas teşkil edecektir. Bu kapsamda kır ile
kent arası ilişkilerin güçlendirilmesi gerekmektedir. TRA2 Bölgesi’nin iklimsel koşullarının
getirdiği dezavantajlar kırsal alana erişimi sınırlamaktadır. Kırsal yerleşimlerin çevresindeki
diğer yerleşimlerle ve bağlı bulundukları il, ilçe merkezleri ve/veya hizmet sunum ve gelişme
potansiyeli açısından merkez niteliğindeki köylerle güvenli ve yeterli bir ulaşım ağına sahip
olmaları, sosyo-ekonomik ilişkilerinin güçlenmesinde önem taşımaktadır. Bu kapsamda,
kırsal yerleşmeleri söz konusu merkezler ya da ana ulaşım ağına bağlayan birinci derece köy
yollarının standardının yükseltilmesine; periyodik olarak bakım ve onarımının sağlanmasına
öncelik verilecektir.
Ayrıca kırsal alanda modern sağlık ve eğitim hizmetlerine sürekli erişim sağlanacaktır. Bu
amaçla ana ve çocuk sağlığına yönelik koruyucu sağlık hizmetlerinin sürekli kılınması,
yaşlılar başta olmak üzere dezavantajlı grupların hizmetlere erişimini sağlamak için gezici
sağlık ve halk sağlığı hizmetlerinin artırılması, ağır çalışma koşullarından dolayı tarımda
çalışanlara yönelik koruyucu sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi desteklenecektir. Diğer
taraftan, aile planlaması hizmetleri sürdürülecektir.
Yerleşimlerin kalitesinin artırılması ve estetik niteliklerinin geliştirilmesi amacıyla yöre kültür
ve ekolojisine uygun mimaride, yöresel ihtiyaçları karşılayabilen, sağlık kurallarına uygun
kalitede konut üretimi için arz-talep dengelerini ve alım gücünü dikkate alan örnek modeller
geliştirilecek ve desteklenecektir. Bu hususta, kırsal turizmin gelişmesi için potansiyeli
bulunan yörelere öncelik verilecektir.
Tedbir 2.2.2: Kırsal alanlarda ekonomik çeşitlilik artırılacaktır.
Kırsal yörelerin ekonomik değer arz eden doğal kaynak potansiyeli ile mevcut tarımsal ürün
deseni esas alınarak kırsal ekonominin üretim ve istihdam yapısının tarım dışı ekonomik
faaliyetler lehine çeşitlendirilmesi sağlanacaktır.
Bu çerçevede kırsal alanda gençlerin ve tarımdan ayrılan işgücünün girişimcilik
kapasitelerinin ve istihdam edilebilirliğinin artırılmasına yönelik mesleki bilgi, girişimcilik
eğitimi ve rehberlik hizmetleri hayata geçirilecektir. Kadınların gelir getirici faaliyetlere
yönlendirilmelerinin yanında, girişimcilik ve örgütlenme konularında bilgi ve bilinç artırıcı
faaliyet ve hizmetler yaygınlaştırılacaktır. Ayrıca, ücretsiz aile işçisi olarak çalışan çiftçiler
başta olmak üzere kırsal kesimde çalışanların sosyal güvenlik şemsiyesi altına alınmasına
yönelik çalışmalara ağırlık verilecektir.
Bölgenin doğal ve kültürel niteliği ile birlikte turizm talebinde oluşan eğilimler ile büyük bir
potansiyel arz eden kırsal turizm olanaklarının geliştirilmesi amacıyla turizm ve rekreasyon
faaliyetleri ile bunlarla ilgili hizmetlerin alt yapısının oluşturulması; tanıtım faaliyetlerinin
etkinleştirilmesi; özellikle Posof, Sarıkamış, Taşlıçay, Tuzluca, Doğubayazıt, Kağızman,
Çıldır ilçelerinde potansiyelin daha fazla değerlendirilmesi amacıyla tanıtım faaliyetlerinin
yanısıra, temel konaklama ve günübirlik ihtiyaçların karşılanmasına yönelik girişimler
desteklenecek ve yerel halk temel turizm ve işletme konularında eğitilerek farkındalık
seviyeleri arttırılacaktır.
263
Öncelik 2.3: Çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin önlenmesi
TRA2 Bölgesi’nde kontrolsüz ve plansız kentleşmeye bağlı olarak içme suyu ve kanalizasyon
sistemlerinin nüfusun ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelmesi, düzenli çöp depolama sahaları
ile arıtma tesislerinin henüz faaliyete geçirilmemiş olması ve hava kirliliği en önemli çevre
sorunları olarak karşımıza çıkmaktadır.
Sosyal ve ekonomik gelişme sağlanırken, toplumun çevre duyarlılığı ve bilincinin artırılması,
bugünün ve gelecek nesillerin kısıtlı doğal kaynaklardan faydalanması güvence altına alınarak
çevrenin korunması ve kalitesinin yükseltilmesi temel amaçlar arasında yer almakta ve ulusal
politikalarla uyumlu olarak bölgede su havzalarının yönetimi, atık yönetimi, hava yönetimi,
iklim değişikliği, biyolojik çeşitlilik ve hassas ekosistemlerin korunması üzerinden öncelik ve
tedbirler belirlenmiştir.
Tedbir 2.3.1: Hava kalitesi iyileştirilecektir.
TRA2 Bölgesi’nde kış aylarında ısınmadan kaynaklanan hava kirliliği en önemli çevre
sorunudur. Özellikle Iğdır ilinin topografik özellikleri nedeniyle kış aylarında yaşamı olumsuz
etkileyecek derecede hava kirliliği yaşanmakta olup acilen doğalgaza geçiş sağlanmalıdır.
Ağrı ve Ardahan illerinde de doğalgaza geçişle birlikte hava kirliliğinde önemli bir azalma
olacaktır. Ayrıca kaliteli yakıt kullanılması için toplumsal bilincin artırılması ve denetimlerin
daha sık yapılması ile ateşçilerin yeterli eğitim alması da hava kirliliğinin azalmasına katkı
sağlayacaktır.
Tedbir 2.3.2: Atık yönetim sistemi etkin hale getirilecektir.
TRA2 Bölgesi’nde evsel nitelikli organik atıklar ve ambalaj atıkları önemli bir yer
tutmaktadır. Bölge belediyelerinin genel olarak yeterli teknik ve idari altyapıya sahip
olmamaları nedeniyle atıklar mevzuata uygun bir şekilde yönetilememektedir.
Bölgede Iğdır ili dışında katı atıkların bertaraf edileceği düzenli depolama sahası
bulunmamaktadır. Bölge Belediye Birlikleri kurulmuş olmasına rağmen düzenli depolama
sahaları tesis edilememiştir. Belediye Birliklerinin daha aktif hale getirilmesi ve düzenli
depolama sahalarının inşası ve işletmeye alınması gerekmektedir. Bölgede atık yönetimi etkin
bir şekilde uygulanacak, düzenli depolama sahaları kurulacak ve vahşi depolama alanları
rehabilite edilecektir. TRA2 Bölgesi Belediyelerinde ambalaj atıklarının bir yönetim planı
çerçevesinde toplanması, taşınması, geri kazanımı ve geri dönüşümüne yönelik olarak
çalışmalar yapılacaktır.
Tedbir 2.3.3: Toprak ve su kaynakları korunacaktır.
TRA2 Bölgesi’nde toprak ve su kirliliğinin en önemli nedenleri; evsel atık suların arıtılmadan
direk alıcı ortama verilmesi, foseptik atıklarının yüzeysel sulara boşaltılması, evsel katı
atıkların gelişigüzel araziye ve nehirlere atılması ile kontrolsüz olarak yapılan zirai
ilaçlamalardır.
Bölge genelinde akarsu havzalarının korunması ve su kalitesinin iyileştirilmesi esastır. Bu
amaçla Ağrı, Ardahan ve Iğdır il merkezlerinde içme suyu arıtma tesisi ve nüfusu 3000’nin
üzerinde olan tüm yerleşim alanlarında atıksu arıtma tesisleri kurulacak ve havzaların
kirlenmesinin önlenmesine yönelik izleme sistemleri faaliyete geçirilecektir. Bölgede kırsal
kesimde de yaşayanlara suyun ulaştırılması kolaylaştırılacak, bölge genelinde sağlıklı ve
arıtılmış içme suyuna erişim sağlanacaktır. Ayrıca, tüm kentlerde kanalizasyon ve atıksu
264
arıtma tesisleri kurularak deşarj standartlarını karşılayacak şekilde çalıştırılmaları sağlanacak,
arıtılan atık suların yeniden kullanımı özendirilecektir.
Tedbir 2.3.4: Biyolojik çeşitlilik korunacaktır.
TRA2 Bölgesi sulak alanlar, milli parklar ve biyolojik çeşitlilik yönünden zengin bir
potansiyele sahiptir. Türkiye'nin en önemli ekosistemlerinden bazılarının TRA2 Bölgesi’nde
olmasına rağmen, bölgenin doğası hızla bozulmakta ve bunun sonucunda erozyon, sel, çevre
kirliliği ve faydalı bitkilerin yok olması gibi giderek artan çevre sorunlarıyla
karşılaşılmaktadır. Bölgede korunan alanlar için yönetim planları ve uzun devreli gelişim
planları yapılacak ve uygulanması sağlanacaktır.
Öncelik 2.4. Enerji kaynaklarının etkin kullanılması
Temel ihtiyaç unsurlarından birisi olan enerjiye hane halkı bazında erişimde çok büyük
sıkıntılar yaşanmazken bölge OSB'lerinin elektrik alt yapılarında sıkıntı bulunmaktadır.
Bölgedeki enerji alt yapı sorunlarının giderilmesinin yanı sıra sahip olunan yenilenebilir
enerji potansiyelinin katma değer oluşturacak projelerle hayata geçirilmesi önem arz
etmektedir. Bölgenin sahip olduğu yenilenebilir enerji (özellikle güneş, jeotermal ve biokütle
enerjisi) potansiyeli ve kullanım alanlarına yönelik araştırmalar yapılacaktır. Ayrıca bölgede
atıl bir halde bulunan Diyadin jeotermal sahalarının potansiyel tespit çalışmaları yapılarak
başta ısıtma ve turizm olmak üzere farklı alanlarda kullanılacaktır.
Tedbir 2.4.1: Bölgenin yenilenebilir enerji (rüzgâr, güneş, biyogaz, jeotermal vs.)
potansiyeli tespit edilerek değerlendirilecektir.
Bölge illeri ve özellikle Ağrı ile sahip oldukları güneş radyasyon değerleri bakımından güneş
enerjisinin yanısıra biokütle enerjisi ve jeotermal enerji alanlarında yüksek potansiyellere
sahiptir. Bölgenin temel geçim kaynağı olan hayvancılık sektöründe hayvan dışkıları
biriktirilerek kış aylarında yakılmaktadır. Hayvanların dışkılarının kurulacak biyogaz
tesislerinde değerlendirilmesi, hem organik gübre hem çevresel katma değer yaratmasının
yanı sıra hayvan sahipleri için de ek gelir getirici unsurları içermektedir. Bölge yüksek rakımlı
olmasından dolayı rüzgâr enerji santrallerinin kurulması için dezavantajlı bir konumda
olmakla beraber belirli alanlar rüzgâr santralleri kurulması için minimum düzeyde gerekli
olan 7 m/sn’lik rüzgâr hızı değerlerini sağlamaktadır. Ayrıca bölgenin Aras havzasında olması
hasebiyle hidroelektrik enerji potansiyeli yüksektir. Bölgede aktif olan 9 HES’in yanında pek
çok sayıda HES inşaatı fizibilite aşamasındadır.
Bu kapsamda başta güneş, biyogaz, jeotermal sahaları ve rüzgâr olmak üzere bölgedeki
yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik potansiyel tespit ve uygun yatırım alanları
çalışmaları yapılacak olup söz konusu alanlarda yatırım teşvik edilecektir.
Tedbir 2.4.2: İşletmelerde ve konutlarda enerjinin verimli kullanımı
sağlanacaktır.
Yılın büyük bir kısmını soğuk ve karlı olarak geçiren bölgede konutlarda enerji verimliliğinin
sağlanması, ısı maliyetleri ve çevresel kirliliğin önüne geçecek bir durumdur. Bu kapsamda
binalarda yalıtım sistemlerinin yaygınlaştırılması ve enerji verimli ısıtma/aydınlatma
sistemleri teşvik edilecektir.
265
Tedbir 2.4.3: Enerji iletim ve dağıtım tesislerinin alt yapısı iyileştirilerek enerji
arzının sürekliliği sağlanacaktır.
Bölgede özellikle OSB ve KSS'lerde elektrik alt yapılarında sıkıntı bulunmakta olup sık sık
elektrik kesintileri sebebiyle üretim aksamakta, makine ve ekipman zarar görmektedir. Bunun
önüne geçilmesi amacıyla sanayi alanlarındaki elektrik altyapısı iyileştirilecek ve enerji
arzında süreklilik sağlanacaktır.
Tedbir 2.4.4: Kayıp kaçak kullanımının önlenmesi için gerekli tedbirler
alınacaktır.
TRA2 Bölgesi illeri, elektrik kayıp kaçak oranları bakımından Türkiye ortalamasının üzerinde
değerlere sahiptir. Özellikle Ağrı ve Iğdır illerinde kayıp kaçak kullanımı sebebiyle ev
yangınları, insan ölümleri, kamu kaynağının yasa dışı kullanılması vb. durumlar bölgeyi
olumsuz etkilemektedir. Bu kapsamda, kayıp kaçağın önüne geçilmesi için eğitim ve
bilinçlendirme çalışmalarının yanı sıra gerekli denetimlerin etkin hale getirilmesi
sağlanacaktır.
GELİŞME EKSENİ 3: ERİŞİLEBİLİRLİK
Bölgesel kalkınmanın temel unsurlarından ve göstergelerinden birisi bölgeler arası ve bölge
içi erişilebilirlik düzeyidir. Türkiye’de bölgelerin coğrafi konumları sebebiyle erişilebilirlik
düzeyleri farklılık göstermektedir. TRA2 Bölgesi Türkiye’nin önemli ticaret merkezlerine
uzak olmasından kaynaklanan dezavantajlı konumunu yeni küresel pazarlar olarak ortaya
çıkan Asya ülkelerine yakınlığıyla avantajlı bir duruma dönüştürebilme potansiyeline sahiptir.
Kentsel ve kırsal alanda ulaşım alt yapısının iyileştirilmesi, mevcut karayolu ulaşım ağının
niteliğinin ve niceliğinin artırılması, demiryolu ulaşım alt yapısı ile bölgedeki
havalimanlarının fiziki alt yapılarının iyileştirilerek mevcut uçuş ağının geliştirilmesi gibi
ulaştırma sistemlerinin niteliklerinin artırılmasının yanında bilgiye erişimin daha hızlı ve etkin
olmasının sağlanması bölgenin erişilebilirlik düzeyinin artırılması açısından önem arz
etmektedir
Öncelik 3.1: Ulaşım Alt Yapısının İyileştirilmesi
Ulaştırma sektörünün birçok iktisadi sektörle dolaylı olarak ilişkisi bulunmakta olup ulaştırma
sistemlerindeki gelişmeler erişilebilirliğin artırılmasıyla doğrudan bölgede istihdamın
artmasına, pazarın genişlemesine, zaman ve maliyet tasarruflarının oluşmasına olanak
sağlamaktadır.
Karayolu, havayolu ve demiryolu ulaşım ağı alt yapılarının geliştirilmesi, lojistik merkezi
olma yolunda ilerleyen TRA2 Bölgesi’nin ulusal pazarlara uzak olmasının getirdiği
dezavantajları avantaja çevirebileceği önemli fırsatların oluşmasına imkân tanıyacaktır.
Bunun dışında bölgede üretilen ve dış pazarlara satılabilecek et ve süt ürünlerinin mevcut
Gürcistan ve Nahcivan demiryolu bağlantılarının dışında Hopa üzerinden Karadeniz ve
Rusya’ya ve Trabzon limanından Avrupa ülkelerine ulaştırılabilmesi için Hopa-Ardahan-Kars
ve Erzurum veya Erzincan üzerinden Trabzon demiryolunun yapılması gerekmektedir. Bu
koridorların da açılmasıyla bölgeden yapılacak ihracatın yanında diğer ülkeler arası mal ve
yolcu geçişleri bölgemizden gerçekleşecek olup bu durumun değerlendirilmesiyle bölge
ülkemizin önemli lojistik merkezlerinden birisi haline gelecektir.
266
Tedbir 3.1.1: Kırsal yerleşim alanlarına erişim imkânları geliştirilecektir.
Kırsal kesimde yaşayan insanların sosyal ihtiyaçlarının karşılanması ve ürünlerin zamanında
pazarlara ulaştırılması açısından köy yolları büyük önem taşımaktadır. TRA2 Bölgesi’nde
belde ve köy yollarının büyük bir bölümü ağır kış şartlarına uygun olmayan satıh cinsi
yollardan oluşmaktadır. Köy ve belde yollarındaki alt yapı sorunları kış aylarının sert geçtiği
bölgede büyük sorunlara yol açmaktadır. Özellikle kış aylarında başta Ağrı olmak üzere
bölgede köy yollarının önemli bir kısmı ulaşıma kapanmaktadır. Bu durum köylerde yaşayan
vatandaşların eğitim, sağlık gibi temel ihtiyaç unsurlarına erişimleri önünde engel teşkil
etmektedir. Bölgedeki köy yollarının alt yapılarının yenilenmesi ve kış aylarında gerekli kar
temizleme çalışmalarının yapılması oldukça önemlidir.
Tedbir 3.1.2: Karayolu ulaşım ağı geliştirilerek mevcut yolların kalitesi
artırılacaktır.
Bölgede son yıllarda ulaştırma sektöründe artan kamu yatırımlarıyla; şehirlerarası yolların
satıh cinsi kalitesi artırılsa da bazı koridorların yenilenmesi çalışmalarına henüz
başlanmamıştır. Bu koridorlardan Ardahan-Posof-Türkgözü, Kars Merkez-Digor-Tuzluca,
Horasan-Kağızman-Tuzluca, Patnos-Hamur ve Kars-Kağızman-Ağrı Merkez yolları satıh
cinsleri açısından düşük kaliteli yollardır. Başta bu koridorlardaki yollar olmak üzere
bölgedeki şehirlerarası yollar kış şartlarına uygun nitelikli yollar haline getirilmelidir.
Hâlihazırda Kars ilinden Ağrı iline Horasan üzerinden ulaşılmakta olup Kars-Kağızman-Ağrı
Merkez yolunun ivedilikle taşıt trafiğine uygun hale getirilmesi gerekmektedir.
Tedbir 3.1.3: Ulusal ve uluslararası demiryolu ağları yaygınlaştırılarak yolcu/yük
taşıma imkânları geliştirilecektir.
TRA2 Bölgesi’nde aktif olarak sadece İstanbul-Kars Doğu Ekspresi ve Kars-Akyaka raybüs
seferleri bulunmaktadır. Doğu Ekspresi gerek demiryolu alt yapısının uygun olmaması
gerekse de sürekli değişen hareket saatleriyle bölge halkının ihtiyaçlarına cevap
verememektedir. Kars ilindeki demiryolu hareket saatlerinin Erzurum iline günübirlik
gidebilecek şekilde ek sefer konularak sağlanması gerekmektedir. Lojistik merkezin
kurulması kararı ve Bakü-Tiflis-Kars ve Kars-Iğdır-Nahcivan uluslararası demiryollarının
tamamlanmasıyla bölge uluslararası öneme sahip bir lojistik üssü haline gelecektir. Bu
kapsamda mevcut demiryolu ağlarının iyileştirilmesinin yanında Hopa-Ardahan-Kars
güzergâhında demiryolu bağlantısı gerçekleştirilerek hem bölgenin Karadeniz üzerinden
Rusya'ya hem de Karadeniz’in demiryoluyla Gürcistan, Azerbaycan ve Nahcivan'a ulaşımı
sağlanabilecektir. Bu kapsamda bölgemizde devam eden demiryolu yenileme çalışmaları
hızlandırılarak tren saatlerinin erişilebilirlik odaklı düzenlenmesi ve Ardahan-Hopa demiryolu
ile Rusya pazarına ulaşımın kolaylaşması önem arz etmektedir.
Tedbir 3.1.4: Havayolu ulaşım altyapısı ve ağı geliştirilerek uçuş saatlerinin
etkinliği sağlanacaktır.
TRA2 Bölgesi’nde Kars, Ağrı ve Iğdır illerinde havaalanları bulunmaktadır. Bu
havaalanlarından Kars havaalanı uluslararası uçuşlara ve gece uçuşlarına açık konumdadır.
Ancak faaliyete girdiği günden itibaren Kars havaalanından tarifeli dış hat uçuşu
gerçekleşmemiştir. Bölgenin sahip olduğu turizm potansiyeli göz önüne alındığında bölgeye
uluslararası erişime imkân sağlayan tarifeli dış hat uçuşlarının yapılması gerekmektedir.
Bölge illerinden Ankara, İstanbul ve İzmir’e direk uçuşlar ile ülkenin diğer illerine aktarmalı
seferlerle ulaşılmaktadır. Uçuş saatlerinin etkin olmaması ve başta İzmir olmak üzere
büyükşehirlere hafta sonlarını değerlendirecek şekilde seyahat edilmesine imkân tanıyan uçuş
seferlerinin bulunmayışı sorun teşkil etmektedir. Bu kapsamda bölgeye yurt dışından gelen
267
yolcular nezdinde araştırma yapılarak belirli ülkelerden bölgemize direk tarifeli dış hat
uçuşlarının yapılması yönünde lobi faaliyetleri ve mevcut uçuş saatlerinin düzenlenmesine
yönelik çalışmalar yapılacaktır.
Öncelik 3.2: Bilgi ve Teknolojiye Erişim İmkânının Artırılması
Bölgede oldukça düşük seviyelerde bulunan sabit hat, mobil hat ve internet kullanım
değerlerini yükseltebilmek için temel alt yapı sorunlarının çözülmesi gerekmektedir. Bu
kapsamda bölgedeki telefon hatları yenilenerek GSM kapsaması tüm bölgeye yayılacaktır.
Tedbir 3.2.1: Bilgi teknolojileri altyapısı iyileştirilecektir.
İnternet kullanım oranlarına bakıldığında TRA2 bölgesi sabit, mobil ve internet penetrasyon
oranları bakımından Türkiye ortalamasının oldukça altında kalmaktadır. TRA2 kırsalında
iletişim hatları 1980'li yıllardan kalma ve oldukça elverişsiz koşullara sahip olmasının yanı
sıra bölge illerinden Ağrı'da 47, Ardahan'da 8, Kars’ta 7 ve Iğdır'da 23 köyde GSM kapsaması
bulunmamaktadır. Ayrıca bölge genelinde sık aralıklarla elektrik kesintileri yaşanmaktadır.
Bölgede özellikle kırsal kesimde iletişim alt yapısı iyileştirilerek vatandaşların bilgi ve
teknolojiye erişim imkânlarını artırıcı yönde tedbirler alınacaktır.
Tedbir 3.2.2: TRA2 Coğrafi bilgi sistemi oluşturularak tüm kurumların bilgiye
erişimi sağlanacaktır.
Bölgede coğrafi bilgi sistemleri kurularak bölgeye ait verilerin güvenli bir şekilde tutulması,
etkin kullanımı ve bilgiye erişimin kolaylaştırılması ile bilgi bütünlüğü sağlanarak zaman –
emek ve para kaybının en aza indirilmesi için bölgesel CBS ağları oluşturulacaktır. Ayrıca
bilgi ve iletişim teknolojilerinin bina yapımı, ulaştırma, enerji ve altyapı şebekelerinde
kullanılması ile kentsel hizmetlerin sunumunda vatandaş memnuniyeti, kalite ve verimlilik
artırılacaktır.
GELİŞME EKSENİ 4: REKABET EDEBİLİRLİK
Bir bölgenin/kentin ekonomisinin güçlü olması; üretim düzeyi ve çeşitliliği, yenilikçilik,
verimlilik, pazarlama gücü, işgücünün niteliği gibi göstergeler çerçevesinde rekabet gücü
kavramı ile ilgilidir. Yapısal sorunların çözülmesi, fiziki ve beşeri altyapı eksikliklerinin
giderilmesi, girişimcilik kültürünün yaygınlaştırılması ile rekabet edebilirliğinin arttırılması;
TRA2 bölgesi için ulusal ve uluslararası boyutta gerçekleşen yeni ekonomik oluşumlar
çerçevesinde önemli fırsatlar sunmaktadır. Bu kapsamda, plan döneminde, tarımsal üretimde
verimliliğin ve yenilikçi uygulamaların artırılması, pazarlara ulaşımın kolaylaştırılması,
kümelenmenin ve örgütlü üretimin sağlanması, turizm altyapısının iyileştirilmesi ve ürün
çeşitliliğinin arttırılması, imalat sanayinde modern üretim tekniklerinin kullanımını ile katma
değeri yüksek ve ihracata yönelik ürünlerin üretiminin sağlanmasının yanısıra, dış ticaret ve
lojistik altyapısının geliştirilmesi hedeflenmektedir.
Öncelik 4.1: Tarımsal üretimde verimliliğin ve yenilikçi uygulamaların artırılması
Tarımsal altyapının geliştirilmesi, modernizasyon teşvikleri, iyi tarım uygulamaları ve
organik üretimin yaygınlaştırılması, örgütlenme ve işbirliği faaliyetlerinin hızlandırılması,
üretim ve pazarlama kapasitelerinin artırılması, girdi maliyetlerinin azaltılmasına yönelik
tedbirlerle verimlilik ve yenilikçi uygulamaların artırılması hedeflenmektedir.
268
Tedbir 4.1.1: Tarım ve hayvancılıkta modernizasyon teşvik edilecektir.
Bölgenin geniş tarım arazisi ve hayvan varlığına rağmen tarım ve hayvancılıkta arzu edilen
üretim seviyesine ulaşılamamasında tarımsal yapının modernizasyon eksiklikleri göze
çarpmaktadır. Büyükbaş hayvancılık çalıştayı ile süt sektörü panelinden elde edilen sonuçlara
göre ve hijyen mevzuatı çerçevesinde bölgedeki işletmelerin modernizasyonuna ihtiyaç
duyulmaktadır. Aynı zamanda Kalkınma Bakanlığı BGUS belgesi ile tarım, hayvancılık ve
kırsal alanda yapısal dönüşümün temellerinin iyileştirilmesi stratejisi kapsamında tarımsal
yapının modernize edilmesine dikkat çekilmektedir. Tarımsal yapı modernize edilerek
verimliliğin artmasına katkı sağlanacaktır. Güvenli gıda üretme, kalite geliştirme, tedarik
zincirindeki engellerin aşılması, kapasite artırımı, standartlara uyum gözetilerek
gerçekleştirilecek olan birincil üretime katkı sağlanmasının yanısıra sektördeki rekabetin
artmasına ve markalaşmaya destek olunacaktır.
Tedbir 4.1.2: İyi tarım uygulamaları ve organik tarım yaygınlaştırılacaktır.
Organik tarım ve iyi tarım uygulamaları, çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyen,
tarımda izlenebilirlik ve sürdürülebilirlik ile gıda güvenliğini sağlayan bir tarımsal üretim
metodudur. Avrupa Birliği ülkeleri başta olmak üzere, uluslararası ticarete konu olan
ürünlerde tüketici talepleri doğrultusunda, iyi tarım sertifikalı ürünler tercih edilmeye
başlanmıştır. TRA2 Bölgesi’nde sanayinin yeterince gelişmemesi ve doğal ürünlerin
yetiştiriciliğine devam ediliyor olması, organik üretimin yapılması konusunda avantaj
sağlamaktadır. Yapılan analiz sonuçlarına göre meyvecilikte Iğdır Merkez, Karakoyunlu,
Aralık, Kağızman, Digor ilçeleri; sebzecilikte Iğdır Merkez, Ağrı Merkez, Eleşkirt, Hamur,
Patnos; tarla ürünleri üretiminde de Ağrı Merkez, Eleşkirt, Iğdır Merkez, Karakoyunlu, Aralık
öne çıkmaktadır. Hayvancılığın bölgede önemli geçim kaynağı olması nedeniyle tarla
ürünlerinden yem bitkisi ekimi önem kazanmaktadır. Organik tarım ve iyi tarım
uygulamalarının yaygınlaştırılması ile BGUS belgesine de uyumlu olarak tarım ürünlerini
işleyecek işletme modellerinin oluşumuna katkı sağlanmış olunacaktır. Bu çerçevede, iyi
tarım uygulamaları ile organik tarım konusunda bilinçlendirme ve çeşitli eğitim faaliyetleri,
araziden maksimum ölçüde yararlanmayı sağlayacak verimli üretim tekniklerine destek
sağlanacaktır.
Tedbir 4.1.3: Tarımsal üretim ve pazarlama kapasitesi artırılacaktır.
Bölgenin en önemli geçim kaynağı tarım olmasına rağmen yurt içi ve yurtdışı pazarlarda
rekabet edilememektedir. Yurtiçi talebi karşılayan, uluslararası pazarlarda kabul edilebilir
nitelikte ham/işlenen ürün miktarının yükseltilmesi hedeflenmektedir. 10. Kalkınma Planı’nda
da vurgulandığı üzere özellikle TRA2 Bölgesi’ndeki bilgi düzeyinin ve kalifiye insan
kaynağının arzu edilen seviyede olmaması, pazara erişimde yaşanan zorluklar sebebiyle
teknik ve idari yönetim, pazarlama becerilerinin geliştirilmesi, ölçek ve iyi üretim süreçleri
yönünden kapasite güçlendirme ve ihracata yönelik üretim stratejilerinin etkin kullanımı
desteklenecektir. Bölgede özellikle sınır kapılarının faal olduğu Posof, Doğubayazıt, Aralık
ilçeleri ile Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars il merkezleri, çevre illerle ulaşımı sağlayan bağlantı
yolları olan Selim, Göle ve Patnos ilçeleri öncelikle desteklenecek ilçelerdir.
Tedbir 4.1.4: Yem maliyetlerinin azaltılmasına yönelik çalışmalar yapılacaktır.
Bölge üreticisinin rekabet edebilirliğinin önündeki önemli sıkıntılarından birisi de
maliyetlerin yüksek olmasıdır. Maliyetlerin azaltılması amacıyla 10. Kalkınma Planı tarım ve
gıda politikalarına uygun şekilde çayır ve meraların etkin ve verimli kullanımı ile yem bitkisi
ürün çeşitliliğinin sağlanması, yan ürünlerin ve atıkların değerlendirilmesi, otomasyon
sistemlerine geçiş, ar-ge faaliyetleri, eğitim-yayım hizmetleri ve danışmanlık hizmetleri
269
desteklenecektir. Bu çerçevede, yem bitkisi yetiştiriciliğinin faktör ağırlığına göre (Harita 09)
hesaplanan endeks değerleri uyarınca bu alanda ön plana çıkan Iğdır Merkez, Karakoyunlu,
Aralık, Eleşkirt, Ağrı Merkez, Arpaçay ve Akyaka ilçelerinde yem bitkisi yetiştirilmesi
öncelikli olarak teşvik edilecektir.
Tedbir 4.1.5: Tarımsal kooperatifler ve örgütlenmeler desteklenecektir.
TRA2 Bölgesi’nin tarımsal üretim yapısı küçük, parçalı ve dağınıktır. Bu durum bölgede
yapılan tarım ve hayvancılıkta verimlilik ve rekabet edebilecek yüksek miktarda ürün eldesini
sınırlayarak kar edilememesine ve gelir elde edemeyen üreticinin tarım ve hayvancılık
dışındaki faaliyet alanına yönelmesine sebep olmaktadır. Tarımda örgütlülüğün desteklenmesi
ile küçük ölçekli üreticilerin piyasada tutunabilmeleri, sosyal sermayenin gelişimi, aynı
zamanda bilgi aktarımının dağılımı ve paylaşılması hedeflenmektedir. Üretici örgütlerinin
girişimcilik kültürüne sahip, planlı, rekabetçi ve teknoloji imkânlarından yararlanan işletmeler
haline dönüşmesine katkı sağlanacak, bölgeye özgü yerel ve geleneksel ürünlerin
sürdürülebilirliği desteklenecektir. Bu kapsamda, tarım, hayvancılık ve çiftçilikle faaliyet
gösteren sivil toplum kuruluşlarının en fazla yoğunlaştığı Ağrı ve Iğdır merkez ilçeleri ile süt
işletmeciliği ve hayvancılık işletmelerinin en fazla yoğunlaştığı Kars Merkez, Göle,
Doğubayazıt, Eleşkirt, Tutak, Sarıkamış, Selim, Arpaçay, Patnos ilçeleri önem
kazanmaktadır.
Tedbir 4.1.6: Tarımsal altyapı iyileştirilecektir.
Verimliliğin ve sanayiye dayalı üretim arzının artırılmasında tarımsal altyapı ihtiyaçlarının
giderilmesi gerekmektedir. TRA2 Bölgesi genelinde temel altyapı ihtiyaçlarına ilave olarak
tarım ve hayvancılıkta da arazi varlığından optimum ölçüde yararlanmayı sağlayacak ve
yapısal sorunların çözümünde etkili olabilecek çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bu
kapsamda 10. Kalkınma Planı ve BGUS gibi üst ölçekli belge ve planlara uygun olarak arazi
toplulaştırması, işletme ölçeğinin büyütülmesine yönelik teknikler, tarla içi geliştirme
hizmetleri, ıslah ve amenajman çalışmaları, etüt çalışmaları, teknik ve idari kapasite gelişimi,
tarım ve hayvancılığa yönelik eğitim politikalarının, çevre dostu üretim teknikleri ile sulama
altyapısının geliştirilmesi ile kırsal çevrenin ve gen kaynaklarının korunması ve tarım-sanayi
entegrasyonuna yönelik çalışmalar desteklenecektir.
Öncelik 4.2. Turizmde bölgesel marka olunması
TRA2 Bölgesi sahip olduğu turizm değerlerini sosyo – ekonomik refah seviyesinin artırılması
için kullanamamakta olup söz konusu husus altyapı eksikliklerinin yanısıra, bilinirlik
seviyesinin düşüklüğü ve bölgeye dair yurt içinde oluşan yanlış imajdan da
kaynaklanmaktadır. Bu çerçevede, plan döneminde bölgenin tanıtımına yönelik faaliyetlerin
yürütülmesi önem arz etmektedir.
Tedbir 4.2.1: Ulusal ve uluslararası düzeyde tanıtım sağlanacaktır.
Bölge turizm değerlerine sahip olmakla birlikte ulusal ve uluslararası ölçekte tanınırlığı düşük
seviyede olması nedeniyle potansiyelini kullanamamakta olup ulusal ve uluslararası tanıtım
kampanyalarının düzenlenmesi, fuarlara katılım, halkla ilişkiler faaliyetlerinin sürdürülmesi
turizm gelirinin arttırılması için önem arz etmektedir. Bu kapsamda, halkla ilişkiler
çalışmaları ile tanıtım kampanyaları plan döneminde hazırlanacak olan turizm stratejisi
çerçevesinde sürdürülecek olup bu husus Onuncu Kalkınma Planında da vurgulanan
unsurlardandır.
270
Tedbir 4.2.2: Turizm çeşitliliği artırılacak ve turizm sezonunun tüm yıla
yayılması sağlanacaktır.
Turizm ürünü çeşitliliğinin arttırılması ve altyapı yatırımlarının yapılması yolu ile
ziyaretçilerin memnuniyet düzeylerinin yükseltilmesi ve belli dönemlere sıkışmış (özellikle
Sarıkamış için kış sezonu ve çok yoğun faaliyetler yürütülmemekle beraber diğer bölgeler için
yaz sezonu yoğunluğunun yaşanması gibi) bir turizm faaliyeti yerine Onuncu Kalkınma
Planında ve BGUS ile Türkiye Turizm Stratejisi'nde de belirtildiği üzere süreklilik arz eden
ve kırsal kalkınmaya destek sağlayacak şekilde geliştirilecek ve ürün çeşitliliğinin
sağlanmasına yönelik teşvik tedbirleri uygulanacaktır.
Bu doğrultuda, plan döneminde özellikle Ardahan Merkez, Posof ilçeleri ve Iğdır Tuzluca
ilçesinde doğa ve trekking turizminin altyapısının oluşturulmasına, Çıldır gölünün su sporları
ve göl turizmine uygun şekilde ve planlı gelişiminin sağlanması amacıyla planlama ve altyapı
çalışmalarının tamamlanmasına, Iğdır Merkezde alışveriş imkânlarının arttırılmasına, Kars
Merkezde kültür ve inanç turizminin altyapısının iyileştirilmesine ve Sarıkamış ilçesinin
kayak merkezi konumunun geliştirilmesinin yanısıra, spor turizmi ve doğa turizmi
potansiyelinin değerlendirilmesi amacıyla altyapının hazırlanmasına ve ayrıca, Ağrı Dağı’nda
tırmanışların daha organize ve sistematik gerçekleştirilmesine yönelik çalışmalar
sürdürülecektir.
Tedbir 4.2.3: Turistik alanlara ulaşım imkânları iyileştirilecektir.
Turistlerin bölgede geçirdikleri zaman ve dolayısıyla bölgeye yaptıkları ekonomik katkı azdır.
Bu durum temel olarak altyapı ve ulaşım eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Turizm
varlıklarına ulaşımın sağlanmadığı ve altyapı yatırımlarının bulunmadığı durumlarda söz
konusu varlıkların turizm değerine dönüşmesi mümkün olmamaktadır. Bölgesel Gelişme
Ulusal Stratejisi’nde de ifade edildiği üzere TRA2 bölgesinin öncelikli turizm değerlerine
ulaşım altyapısı iyileştirilecek ve söz konusu alanlara erişimde toplu taşım hizmetlerinin
sürekliliği sağlanacaktır. Buna örnek olarak; Kars Kağızman Çengilli Kilisesine ve Ardahan
Şeytan kalesine ulaşım ve aydınlatma imkânlarının iyileştirilmesi gösterilebilir. Komşu
bölgeler ile işbirliği içerisinde bölgeler arası ulaşım altyapısı iyileştirilecektir.
Tedbir 4.2.4: Konaklama tesis sayısı ve kapasitesi artırılacaktır.
Nitelikli ve çeşitli ekonomik düzeye hitap eden konaklama tesislerinin eksikliği TRA2
bölgesinin turizm sektörünün en temel sorunlarından birisini teşkil etmektedir. Belli bir
gelişme kaydedilmekle beraber, turizm arzı açısından nitelikli konaklama tesis sayısı ve yatak
kapasitesi istenilen düzeye ulaşamamış olup, kent merkezlerinin bütününde ve özellikle
Sarıkamış ile Doğubayazıt ilçelerinde konaklama imkânlarının çeşitlendirilmesi ve yatak
kapasitesinin arttırılması desteklenecektir. Bunun yanısıra, Diyadin ilçesi termal kaynakların
kullanılabilmesi amacıyla planlama çalışmaları tamamlanarak nitelikli konaklama tesislerinin
oluşturulması desteklenecektir. Ardahan ili, Posof ilçesinde özellikle doğa turizmi ve trekking
ile ilgilenen misafirlere yönelik ev pansiyonculuğu, küçük ölçekli konaklama tesisleri
desteklenecektir.
Tedbir 4.2.5: Hizmet kalitesi artırılacaktır.
Bölge turizm sektörünün en büyük sıkıntılarından biri hizmet kalitesinin sağlanması ve
sürdürülebilir kılınmasıdır. Bu çerçevede, Onuncu Kalkınma Planı önceliklerine de paralel
olacak şekilde işletmeciler de dâhil olmak üzere sektörde yer alanlara (yeme içme-ulaşımkonaklama vs. alanlarında çalışanları da içerecek şekilde) işbaşı eğitimleri verilmesi ve
sektörde yer almak isteyenlere sertifikalı ve istihdam garantili eğitimler düzenlenmesi yolu ile
271
nitelikli personelin sektörde çalışmasının temini yoluyla hizmet kalitesi ve misafir
memnuniyeti arttırılacaktır. Söz konusu eğitimler kent merkezleri ile özellikle Sarıkamış ve
Doğubayazıt ilçelerinde uygulanacaktır. Ayrıca, Posof’ta ev pansiyonculuğu ve turizm
girişimciliği, temel hizmet bilgileri gibi konularda yerel halkın bilinçlendirilmesi
çalışmalarına ağırlık verilecektir.
Tedbir 4.2.6: Turizm alanlarının altyapısı iyileştirilecektir.
Bölgenin sahip olduğu önemli turizm alanlarında altyapı eksiklikleri devam etmektedir. Söz
konusu sıkıntılar, misafirlerin bilgilenme ve günübirlik ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri
tesisler ve donatıların yapılması yolu ile giderilecektir. Bu kapsamda; Ağrı Doğubayazıt İlçesi
Ağrı Dağı ve civarındaki turistik ve kültürel değerler, Ağrı Taşlıçay ve Doğubayazıt ilçeleri
sınırlarında kalan Balık Gölü, Ardahan Şeytan Kalesi, Çıldır Gölü, Atatürk Silüeti’nin
izlendiği ve şenlik gerçekleştirilen alan, Kars Kent merkezi, Ani Antik kenti, Kuyucuk Gölü,
Keçivan kalesi, Çengilli Kilisesi’nin altyapıları öncelikli olarak geliştirilecek ve
iyileştirilecektir.
Öncelik 4.3. İmalat sanayinde verimlilik ve katma değerin artırılması
TRA2 Bölge sanayisi yeterince gelişememiş ve Türkiye genelindeki sanayileşme hareketinin
gerisinde kalmıştır. Bu nedenle sanayi sektörünün hem gayrisafi yurt içi hâsıla içindeki payı
hem de istihdama katkısı nispeten düşüktür. Ayrıca OSB ve KSSlerde büyük çaplı ve köklü
yapısal sorunlar bulunmaktadır. Fiziksel ve beşeri sorunlar nedeniyle de bölge sanayisi
pazarda rekabet edebilecek düzeyde üretim yapamamaktadır. Bu çerçevede, KSS ve OSBlerin
sorunlarının giderilmesi, imalat sanayinin modern üretim tekniklerini kullanması ve
kümelenmenin oluşturulmasının yanısıra yeni ve farklılaşmış ürünlerin üretiminin teşvik
edilmesi bölge sanayisi için önem arz etmektedir.
Tedbir 4.3.1: Modern üretim teknikleri yaygınlaştırılacaktır.
Bölgede faaliyet gösteren imalat tesislerindeki teknoloji kullanımı çok düşük seviyelerdedir.
Gerçekleştirilen saha çalışmalarında, bölge illerinde yer alan imalat sanayi işletmelerinin
sahip olduğu makine parklarının ve üretim tekniklerinin rakip firmalar ile rekabet edebilmesi
için yetersiz olduğu tespit edilmiştir. Bu nedenle bölge işletmelerinin tüm bölge genelinde
gıda ürünleri (süt ve et ürünleri) ile özellikle Iğdır ve Kars illeri açısından metal ürünleri,
mobilya ve plastik ürünleri üretiminde yeni teknolojileri kullanmaları ve bu sayede ürün
çeşitliliğini ve verimliliklerini arttırmaları desteklenecektir.
Tedbir 4.3.2: Organize sanayi bölgelerinin ve küçük sanayi sitelerinin fiziksel
altyapıları iyileştirilecek ve etkin kullanımı sağlanacaktır.
Bölge illerindeki organize sanayi bölgeleri ve küçük sanayi sitelerindeki alanlar düzensiz
planlama dolayısıyla atıl kalmıştır. Bununla birlikte bölgede yaşanan elektrik kesintileri, su,
kanalizasyon ve doğalgaz altyapısındaki yetersizlikler dolayısıyla firmalar özellikle kış
aylarında üretimde sıkıntılarla karşılaşmaktadır. Güvenlik hizmetlerinin yetersiz olması, OSB
ve KSS sınırları içerisinde sağlık merkezi, banka, toplantı salonu, market vb. sosyal
hizmetlerin bulunmaması da yeni işletmelerin bölgeye yatırım yapmalarının önündeki en
önemli engelleri teşkil etmektedir. Bu çerçevede, doğalgaz (Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars
OSBleri), kanalizasyon (Ardahan ve Iğdır KSSleri), su (Ardahan ve Iğdır OSBleri, Iğdır ve
Kars KSSleri), elektrik, güvenlik ve özellikle kış mevsiminde yaşanan ulaşım sıkıntıları (Ağrı
OSB, Ardahan, Iğdır, Eleşkirt, Patnos ve Doğubayazıt KSSleri), çevre düzenlemesi (bütün
bölge OSB ve KSSleri) eksiklikleri giderilerek yatırımların sayısı ve ölçeği artırılacaktır.
272
Tedbir 4.3.3: Yan sanayilerin gelişimi, ihtisaslaşma ve kümelenme teşvik
edilecektir.
Süt haricinde diğer temel hammadde (ağaç ve ağaç ürünleri, sac, profil gibi metal ürünleri,
iplik ve kumaş vb.) temin yerleri bakımından yurtiçi ve yurtdışına (işletmelerle yapılan
görüşmelerde elde edilen bilgilere göre; ağaç ve ağaç ürünleri açısından Erzurum, Artvin ve
Ukrayna, metal ürünleri için Sakarya, Karabük, Kocaeli, Hatay (İskenderun), plastik
hammaddesi için İzmir ve İran, tekstil ürünleri için İstanbul, Bursa vb.) bağımlı olan bölge
sanayisi, ambalaj – paketleme, mobilya, metal, makine ve tekstil aksesuarlarına yönelik yan
sanayinin de gelişmemiş olması ve bünyesinde birbirini tamamlayıcı nitelikte işletme ağını
barındırmaması nedeniyle rekabet edebilecek kalite ve miktarda ürün sunamamaktadır. Bu
sorunun ortadan kaldırılması amacıyla bölge illerinde, emek yoğun olan ve yukarıda değinilen
üst seviye teknoloji gerektirmeyen yan sanayi ürünlerinin, belirli bir uzmanlaşma ve
yoğunlaşma içerisinde faaliyet gösterilerek üretilmeleri desteklenecektir.
Tedbir 4.3.4: Sanayi - üniversite işbirliği teşvik edilecektir.
Bölge üniversitelerin bir bölümünde istihdam ve mesleki eğitim politikası bulunmamaktadır.
Mevcut durumda sanayinin ihtiyaç duyduğu personel niteliği ile bölge üniversitelerinin
programları uyum içerisinde değildir. Bu durum, temininde güçlük çekilen mesleklerdeki
sorunun ve işletmelerin nitelikli eleman bulma sıkıntısının devam etmesine yol açmaktadır.
Bu doğrultuda, bölgede bulunan 4 adet üniversitenin sanayinin ihtiyaçlarını karşılayacak
şekilde özellikle çağrı merkezi operatörlüğü, turizm servis elemanı (mutfak ve ön büro, kat
hizmetleri), tesisatçı (doğalgaz, elektrik, elektronik, su vb.), endüstri ürünleri tasarımı, süt ve
süt ürünleri ara elemanları, uzun yol kaptanlığı, pazarlama satış elamanı, oto bakım-onarıcısı,
lojistik ve dış ticaret elemanı konularında ara personel yetiştirilmesi ve üniversite – sanayi
işbirliği desteklenecektir.
Tedbir 4.3.5: Yenilikçilik ve markalaşma teşvik edilecektir.
Gerçekleştirilen saha görüşmelerinde firmaların hibe ve desteklere yönelik algısının, bina
kurulumu, makine ekipman alımı gibi hususlara yönelik olduğu ve KOSGEB, İGEME vb.
kuruluşların işletmelere sağladığı fuar, markalaşma, tanıtım gibi desteklerin yeterli düzeyde
bilinmediği veya destek unsuru olarak görülmediği gözlenmiştir. Yenilikçilik ve markalaşma
istatistiklerinde TRA2 illerinin Türkiye sıralamasında en alt sıralarda kalması bu durumu
açıkça ortaya koymaktadır. Bu durumun değiştirilmesi amacıyla önümüzdeki dönemde;
özellikle organik süt ve et ürünleri olmak üzere gıda ürünleri ile tekstil ürünleri imalatında
endüstriyel tasarım, marka ve patent başvuruları ile üretimde yenilikçi yaklaşımlar bütün
programlarda desteklenecek ve öncelik verilecektir.
Öncelik 4.4. Dış Ticaret ve Lojistik Merkezi Olunması
Türkiye’nin kuzeydoğusunda ve sınır bölgesinde yer alan TRA2 Bölgesi’nin sınır
komşularıyla sahip olduğu ekonomik ve sosyal ilişkileri yeni dönemde avantajlar
sağlayabilecek potansiyeldedir. “TRA2 Bölgesinde Serhat Lojistik Vadisi İmkânı” ve “TRA2
Sınır Ticareti ve Sınır Kapıları” raporlarında da ifade edildiği üzere, ulaşım akslarının kavşak
noktasında bulunması ve uluslararası demiryolları ağı ile birlikte lojistik merkezinin inşa
edilecek olmasının yanı sıra yeni sınır kapılarının açılması ve mevcutların modernize edilmesi
hususları TRA2 Bölgesinin lojistik imkânlarını ve ihracat kapasitesini yükseltilecektir.
273
Tedbir 4.4.1: Lojistik altyapısı geliştirilecektir.
Altyapı yatırımlarını hızlandırması, bölge ekonomisine canlılık getirmesi ve yeni istihdam
alanları ile girişimciliği teşvik etmesi gibi etkileri nedeniyle dış ticaret ve lojistik sektörü,
halkın gelir ve refah düzeyinin yükseltilmesine, dolayısıyla bölgenin kalkınmasına önemli
katkılar sağlayacak sektörlerden biridir. TRA2 Bölgesi, güçlü ve kombine bir ulaşım sistemi
ile rekabet edilebilirliğini yükselterek iç ve Avrupa pazarlarına olan uzaklığın verdiği
dezavantajı, Kafkaslar, Orta Asya ve İran pazarlarına olan yakınlığıyla avantaja çevirebilecek
bir potansiyele sahiptir. Bu doğrultuda, TRA2 Bölgesi, Kars-Tiflis-Bakü ve Kars-IğdırNahcivan demiryolu, Kars Lojistik Merkezi, Aktaş Sınır Kapısı, Doğubayazıt TIR parkı gibi
büyük kamu yatırımlarına ev sahipliği yapmakta olup bu gelişmeler, bölgenin Türkiye’nin dış
ticareti açısından önümüzdeki dönemde çok önemli roller üstleneceğinin göstergesi olup
lojistik ve dış ticaret yatırımları öncelikli olarak teşvik edilecek ve desteklenecektir.
Tedbir 4.4.2: İhracata yönelik üretim teşvik edilecektir.
Bölgede faaliyet gösteren üretim tesislerinin yurtiçi ve yurtdışı pazarlara erişiminin
sağlanması/artırılması ve illerimizin stratejik konumunun değerlendirilmesi amacıyla komşu
ülkelerle yapılabilecek ticarete konu ürünlerin ve sunulabilecek hizmetlerin belirlenmesine
yönelik pazar araştırmalarının yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bölge illerinde
gerçekleştirilmesi planlanan büyük çaplı kamu yatırımları aracılığıyla dış ticaretin
gelişmesiyle, sınır ülkelerinin ihtiyaç duyacağı mal ve ürünlerin bölgede üretiminin cazip hâle
gelmesi nedeniyle potansiyel yatırımcılar bölgeye çekilerek bölge sanayisinin geliştirilmesi
mümkün olabilecektir. Türkiye’nin ana hammadde ve pazar noktalarına en uzak noktasında
bulunan TRA2 Bölgesi’nin bu yönde bir üretim stratejisi oluşturulacak ve ihracat mevzuatı ile
yurtdışı pazarların ihtiyaç duyduğu ürünler hakkında bilgilendirmeler yapılacak olup ihracata
yönelik üretim desteklenecektir.
Ayrıca, önümüzdeki dönemde özellikle tekstil ürünleri, tarıma dayalı sanayi ürünleri, plastik,
mobilya, metal ve yapı malzemeleri imalatının arttırılması ve ihraç edilmesi beklenmektedir.
Bu çerçevede, Dış Ekonomik Coğrafya Analizi ile ortaya konulduğu üzere Türkiye’nin genel
ihracatına paralel olacak şekilde komşu ülkeler açısından en büyük pazarı oluşturan İran ve
yakın çevresine Gürbulak sınır kapısı üzerinden söz konusu ürünler ile maden ve madencilik
ürünlerinin ihracatı, Nahcivan (Azerbaycan)’a Dilucu sınır kapısı üzerinden özellikle
mobilya, plastik ve yapı malzemeleri ile metal ürünleri ihracatı ve Gürcistan ve Kafkasya
ülkelerine ise Türkgözü ve Aktaş sınır kapıları üzerinden özellikle plastik, inşaat malzemeleri,
et ve süt ürünleri ihracatının yapılması desteklenecektir.
Tedbir 4.4.3: Komşu ülkeler ile ticari ilişkiler geliştirilecektir.
Mevcut durumda bölgenin ihracatı üretime değil ticarete dayalıdır. Yani ihraç edilen ürünlerin
büyük bir kısmı diğer illerden tedarik edilen malların satışı şeklinde olup Ekonomi
Bakanlığı’nca 2011 yılında yapılan “İl İl Dış Ticaret Potansiyeli” çalışmasında Iğdır ve Ağrı
illeri iç pazardan daha ziyade dış ticarete odaklanmış, Kars ve Ardahan illeri ise ihracat yapısı
benzerlik gösteren iller arasında sayılmaktadır. TRA2 Bölgesi’nin sahip olduğu stratejik
konum, bölgede gerçekleştirilen büyük yatırımları müteakip uluslararası işbirlikleri için
bölgesel merkez haline gelmesi hedeflenmektedir.
İşbirliği imkânlarının TRA2 bölgesi ve komşu ülkelerin toplumsal refahının yükseltilmesine
yönelik kullanılması, uluslararası işbirliğine dönük farkındalığın artırılması amacıyla TRA2
ve komşu ülkeler arasında kültürel işbirliği güçlendirilecek olmasının yanısıra bölgesel ve
274
ulusal hedeflere ulaşılması için komşu ülkeler ile bölge yatırımcı ve işletmecilerinin ortak
örgütlenmeleri ve işbirlikleri desteklenecektir.
Tedbir 4.4.4: Sınır kapılarının ve gümrük tesislerinin modernizasyonu ve
yetkinliği sağlanacaktır.
4 ülkeye açılan 7 sınır kapısına sahip olan TRA2 Bölgesi’nin dış ticaret ve lojistik sektöründe
sahip olduğu potansiyel yeterince değerlendirilememektedir. TRA2 Bölgesi’nin üzerinde
bulunduğu ulaşım koridorlarının ihtiyaç duyduğu karayolu ve demiryolu altyapılarının
geliştirilerek bu koridorların uluslararası bağlantılarını sağlayan sınır kapılarının fizikî altyapı,
donanım ve insan kaynakları ihtiyaçları giderilerek dış ticaret ve lojistik sektörü açısından
bölge cazip hâle getirilmelidir. Bu kapsamda bölgenin geri kalmışlık sarmalından
kurtulabilmesine hizmet etmesi amacıyla hâlihazırda faal olan Türkgözü Dilucu ve Gürbulak
sınır kapılarının altyapıları iyileştirilecek, kapıların temel fiziki ve teknolojik eksiklikleri ile
insan kaynaklarındaki yetersizlikler giderilerek; kaliteleri, standartları ve hizmet kapasiteleri
yükseltilecektir. Ayrıca, Türkgözü sınır kapısına ulaşım altyapısı tünel, bölünmüş yol vs.
yapımı ile iyileştirilecektir.
Öncelik 4.5:Tabii kaynakların katma değerinin artırılması
TRA2 Bölgesi tabii kaynaklar açısından iyi bir potansiyele sahip olmasına rağmen bu
kaynaklar katma değeri yüksek ekonomik değerlere dönüştürülememektedir. Kaynakların
öncelikle tespit edilmesine ve sonrasında ise yatırımlarla beraber değerlendirilmesine yönelik
Tedbir 4.5.1: Bölgede bulunan ancak işletilmeyen madenlerin ekonomiye
kazandırılması sağlanacaktır.
TRA2 Bölgesi’nde Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından bazı
çalışmalar yapılmış olmakla beraber mevcut maden potansiyelinin ortaya çıkarılması
amacıyla yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bölge maden varlığının araştırılmasına ve ekonomik
değerleri ile kullanım alanlarının belirlenmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır. Bunun
yanısıra, mevcut veriler ışığında; Ağrı Doğubayazıt, Patnos ilçelerinde bulunan pomza ve
perlit madenleri, Diyadin ilçesinde bulunan mermer madeni ile Kars ili Kağızman ilçesinde
bulunan altın madenlerinin işletilmesi ve nihai ürün haline getirilerek katma değeri yüksek
üretim desteklenecektir.
Tedbir 4.5.2: Bölgede işletilen madenlerden alınan verimin artırılması ve
alternatif alanlarda değerlendirilmesi sağlanacaktır.
TRA2 Bölgesi’nde bulunan madencilik işletmelerinin büyük bir çoğunluğu küçük işletmeler
olmasının yanısıra, madenler işlenmemiş mamul olarak bölge dışına çıkarılmaktadır. Bu
durum, madenlerin katma değeri yüksek ürünlere dönüştürülememesine ve bölgeye ekonomik
katkılarının düşük olmasına neden olmaktadır. Plan döneminde madenlerin bölge içerisinde
işlenmesi ve ara veya nihai ürün haline getirilerek katma değerinin artırılmasına yönelik
Öncelik 4.6: Girişimcilik altyapısı ve kültürünün geliştirilmesi
TRA2 Bölgesi, son yıllarda yapılan kamu ve özel sektör yatırımları ile ekonomik kalkınma
için büyük bir potansiyel taşımasına rağmen bölgede girişimcilik altyapısı ve kültürü henüz
istenilen seviyede değildir. Kalkınma Bakanlığı tarafından yapılan “İllerin ve Bölgelerin
Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”, Uluslararası Rekabet Araştırmaları
275
Kurumu Derneği tarafından yapılan “İller arası Rekabetçilik Endeksi 2009-2010” ve Ekonomi
ve Dış Politika Araştırmalar Merkezi tarafından yapılan “Türkiye için bir Rekabet Endeksi”
çalışmaları ile Türk Patent Enstitüsünün marka, patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım
ile ilgili istatistiki verilerinde bölgedeki girişimcilik kültürünün Türkiye ortalamasının
oldukça altında yer aldığı görülmektedir. TOBB tarafından yayınlanan verilerde son beş yılda
bölgede kurulan şirket, kooperatif ve gerçek kişi işletme sayıları Türkiye ortalamasının altında
yer almaktadır. Yapılan araştırma ve saha çalışmalarında bölgedeki girişimciliğin gelişmesi
için sağlanacak yatırım ve işletme sermayesi desteklerinin yanı sıra girişimcilere yönelik
eğitim ve bilgilendirme faaliyetlerinin yapılması gerekliliği tespit edilmiştir. Bölgedeki
girişimcilerin hibe, kredi, kredi garanti, girişim sermayesi ve yatırım ortaklıkları gibi farklı
finansman olanaklarına erişiminin sağlanması ve bölgede girişimcilik altyapısı ve kültürünün
gelişmesi için yeni girişimcilere ve mevcut işletmelere yönelik eğitim, bilgilendirme ve
danışmanlık faaliyetleri yürütülecektir.
Tedbir 4.6.1: Finansal kaynaklara erişim kolaylaştırılacaktır.
TRA2 Bölgesi’nde bankacılık sektörü son yıllarda büyüme göstermesine rağmen bölge
ihtiyaçlarını karşılayacak düzeye ulaşmamıştır. Bilgilendirme dokümanları ve girişimcilik
eğitimleri gibi bilinçlendirme faaliyetleri ile işletme sahiplerinin destekleme kurumlarına olan
ilgisi ve bilgisi artırılacak ve finansal destek kurumlarının (Kredi Garanti Fonu, Tarımsal ve
Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu, KOSGEB vb.) tüm illerde faaliyet göstermesi,
bankaların bölgeye uygun şartlarda (düşük teminat, uzun kredi vadesi, düşük faiz) kredi
vermesi sağlanacaktır.
Tedbir 4.6.2: Yenilikçi fikir ve Ar-Ge’ye dayalı üretimin teşvik ve desteklerden
yararlanması sağlanacaktır.
Küçük ölçekli işletmelerin yenilikçi uygulamalar ile ivme kazanabileceği bilinci
yaygınlaştırılacaktır. Ayrıca, mali destek programlarında merkez ilçelerdeki organize sanayi
bölgelerinde dışa bağımlığı azaltacak şekilde özellikle tarımsal ürünler, yapı (inşaat –
izolasyon) malzemeleri, maden ürünleri (pomza, perlit, silis, tuz, obsidiyen vb.), tekstil
ürünleri imalatı alanlarında yenilikçi uygulamalar içeren girişimler ve araştırma-geliştirme
faaliyetleri desteklenecektir.
Tedbir 4.6.3: Bölgeye özgü yöresel ürünlerin korunması, çeşitlendirilmesi ve
markalaştırılarak ekonomik değer kazanması sağlanacaktır.
Yöresel ürünlerin kalite standartlarına ve hijyen kurallarına uygun olarak üretimini sağlayarak
ekonomik değer kazandırılması ve bu ürünlerin üretimini yapanların aile bütçelerine katkı
sağlayarak refah artışı hedeflenmektedir. Bu kapsamda Ardahan/Kars Kaşarı, Ardahan/Kars
balı, Iğdır Kayısısı, Iğdır Patlıcan Reçeli, Kars Gravyeri, Kars Kağızman Elması, Kağızman
pestili, Ardahan Damal Bebeği, Iğdır Karabağ Kilimleri, Sarıkamış Obsidiyeni gibi yöresel
ürünlere yönelik fizibilite çalışmaları, ortaklıklar, coğrafi işaret korumaları, lobicilik
faaliyetleri, ürün çeşitlendirmeleri ve diğer girişimler desteklenecektir.
Tedbir 4.6.4: Sermaye ortaklıkları ve ölçek ekonomisine geçiş desteklenecektir.
Mevcut durumda az olan sermaye birikiminin küçük aile şirketlerinin elinde oluşu ve ortak iş
yapma kültürünün eksikliği ile ekonomik rasyonaliteden uzak davranışlar, büyük çaplı
yatırımların önüne geçmektedir. Bu çerçevede, önümüzdeki dönemde, bölge genelinde
iktisadi kaynakların daha etkin kullanılması amacıyla özellikle gıda (süt ve et ürünleri), metal,
mobilya, plastik, tekstil ve lojistik sektörlerinde ortaklıklara teşvik sağlanacak ve büyük
ölçekli işletmelerin oluşumuna/yatırım yapmasına katkı sağlayacak faaliyetler
desteklenecektir.
276
6.2.1.1. TRA2 Mekânsal Gelişme Şeması (2014-2023)
TRA2 2014 – 2023 Bölge Planı ile başta bölgesel kalkınma politikaları olmak üzere sosyoekonomik kararların mekâna duyarlı bir şekilde oluşturulması hedeflenmiş, ulusal ve
uluslararası yatırımlar da dikkate alınarak bölge düzeyinde değişimi ve gelişimi hızlandıracak
mekânsal kararlar getirilmiştir.
Beşeri kapasitenin arttırılması ve fiziki altyapı sorunlarının çözülmesi ile daha yaşanabilir
şehirlerin oluşturulması; coğrafi konumunun da verdiği avantajları kullanarak lojistik merkezi
ile tarım, hayvancılık ve turizm sektörlerinin geliştirilmesi ana senaryosuna dayanan bölge
planı kapsamında 2014-2023 dönemi için geliştirilen mekânsal gelişim şeması; yerleşmeler
arası mal, ulaştırma, üretim ve dağıtım gibi akım ilişkileri üzerine kurgulanmıştır. Mekânsal
gelişim şemasında bölgesel kalkınma ile yerleşme sistemi arasında ilişki kurulmuş ve
kalkınmanın mekânsal boyutu dikkate alınmıştır.
Bölge içi ve bölgeler arası erişilebilirliğin arttırılması için kuzey – güney (Artvin–Ardahan–
Kars–Ağrı–Van ) ve doğu – batı bağlantılarının (Iğdır–Kars–Erzurum–Trabzon/Rize,
Doğubayazıt–Ağrı–Erzurum) karayolu ve demiryolu altyapısının yapılması ve geliştirilmesi
hedeflenmiştir. Böylelikle, Hopa ve Trabzon limanları, mevcut ve açılacak olan sınır kapıları
ile Kars ve Rize’de yapılması planlanan Lojistik Merkezleri vasıtasıyla iç ve dış pazarlara
ulaşılması hedeflenmiştir.
Söz konusu bağlantıların geliştirilmesi/oluşturulması ve böylelikle ulaşım altyapısı ve
çeşitliliğinin sağlanması bölgede ticaret ve üretimin canlanmasına katkıda bulunacaktır. Bu
kapsamda Ardahan ve Ağrı illeri hayvancılık faaliyetleri ile ön plana çıkarken Kars
hayvancılık ve hayvancılığa dayalı sanayi ürünleri ve lojistik merkez konumu ile ön plana
çıkmaktadır. Iğdır ili ise Gürbulak ve Dilucu sınır kapılarına yakınlığının verdiği avantajla
lojistik, ticaret ve hizmet sektörünün gelişeceği bir merkez olmasının yanısıra Doğu Anadolu
Bölgesinin bütününe hitap edecek şekilde bir bitkisel üretim merkezi haline gelecek ve TRA2
Bölgesi açısından önemli bir sanayi gelişimi sağlayacaktır. Aynı şekilde Ağrı Doğubayazıt
ilçesi Serbest Bölgenin kurulması ile uluslararası bir ticaret noktası haline gelebilecek,
Gürbulak sınır kapısından yapılacak ticaretin merkezi konumunda olacak ve dolayısıyla
hizmet sektörü gelişecektir. Söz konusu Serbest Bölgenin faaliyete geçmesi salt TRA2
Bölgesi açısından değil komşu bölgeler açısından da önem arz etmektedir. Hizmet sektörünün
gelişmesi Doğubayazıt’ta mevcut turizm potansiyelinin değerlendirilmesi açısından da olumlu
sonuçlar doğuracaktır.
Ayrıca, Aktaş Sınır Kapısının açılması ve Artvin bağlantısının tamamlanması ile beraber,
bölge ürünleri yakın ve uzak pazarlara daha kolay ulaşım imkânı bulacağı için yöresel ürünler
ve hayvancılığa dayalı sanayi ürünlerinin pazarlanma imkânı artacaktır. Bunlara ek olarak,
Ardahan Merkez ve özellikle Çıldır ilçeleri ticaretin gelişmesi neticesinde ticaret ve hizmet
merkezi konumuna geleceklerdir.
Bunun yanı sıra ulaşım bağlantılarının ve ticaret hacminin geliştirilmesi bölgede imalat
sanayinin gelişimine katkı sağlayacaktır. Özellikle organik süt ve et ürünleri olmak üzere gıda
ürünleri imalatı ile tekstil ürünleri imalatının bölgede gelişim sağlaması öngörülmekte olup
İran ve yakın çevresine Gürbulak sınır kapısı üzerinden söz konusu ürünler ile maden ve
madencilik ürünlerinin ihracatı, Nahcivan (Azerbaycan)’a Dilucu sınır kapısı üzerinden
özellikle mobilya, plastik ve yapı malzemeleri ile metal ürünleri ihracatı ve Gürcistan ve
277
Kafkasya ülkelerine ise Türkgözü ve Aktaş sınır kapıları üzerinden özellikle plastik, inşaat
malzemeleri, et ve süt ürünleri ihracatının gerçekleşmesi beklenmektedir.
Sanayi, ticaret ve lojistik sektörlerinde yaşanan gelişmeler hizmet sektörüne de olumlu
yansıyarak turizm ürün çeşitliliğinin arttırılması, altyapı çalışmalarının tamamlanması ve
ulaşım ağlarının geliştirilmesi ile erişilebilirliğin artması sayesinde bölge ziyaretçi sayısı ve
bölgenin turizmden elde ettiği gelir artacaktır.
278
Harita 42 TRA2 Bölgesel Gelişme Şeması
279
Tablo 145: Tedbirlerin öncelikli olarak uygulanacağı TRA2 ilçeler
Öncelik 1.1: İşgücünün beceri seviyesinin yükseltilmesi ve
Öncelik 1.2: Eğitimde altyapı ve
istihdam edilebilirliğinin artırılması
hizmet kalitesinin iyileştirilmesi
TRA2
Bölge Planı
Stratejik
Amaçları
İLÇELER
Ağrı Merkez
Diyadin
Doğubayazıt
Eleşkirt
Hamur
Patnos
Taşlıçay
Tutak
Ardahan Merkez
Çıldır
Damal
Göle
Hanak
Posof
Iğdır Merkez
Aralık
Karakoyunlu
Tuzluca
Kars Merkez
Akyaka
Arpaçay
Digor
Kağızman
Sarıkamış
Selim
Susuz
280
Tedbir 1.1.1: Mesleki
eğitim merkezlerinin
geliştirilmesi ile mesleki
eğitim kalitesi
arttırılacaktır.
Tedbir 1.1.2: İşgücü
için hayat boyu
öğrenme programları
geliştirilecektir.
Tedbir 1.1.3: Öncü
sektörlerde nitelikli
işgücü
geliştirilecektir.
Tedbir 1.1.4:
Kayıtlı
istihdam teşvik
edilecektir.
Tedbir 1.2.1: Bölgede
okul öncesi eğitim ve
ortaöğretimde hizmet
kalitesi arttırılacaktır.
Tedbir 1.2.2:
Yükseköğretim kurumları
bölgenin ihtiyaçlarına
cevap verecek şekilde aktif
hale getirilecektir.
Öncelik 1.3: Sağlık alanında altyapı ve
hizmet kalitesinin iyileştirilmesi
Tedbir 1.3.1: Sağlık kurum
ve kuruluşlarının fiziki
altyapı koşullarının
iyileştirilmesi ve donanım
gereksinimlerinin
tamamlanması sağlanacaktır.
Tedbir 1.3.2: Bölgede istihdam
edilen uzman sağlık personeli sayısı
artırılacaktır.
Öncelik 1.5: Özel ilgi gruplarının toplumsal hayata aktif
Öncelik 1.4 Kurumsal kapasitenin arttırılması
katılımının artırılması
TRA2 Bölge Planı
Stratejik Amaçları
İLÇELER
Ağrı Merkez
Diyadin
Doğubayazıt
Eleşkirt
Hamur
Patnos
Taşlıçay
Tutak
Ardahan Merkez
Çıldır
Damal
Göle
Hanak
Posof
Iğdır Merkez
Aralık
Karakoyunlu
Tuzluca
Kars Merkez
Akyaka
Arpaçay
Digor
Kağızman
Sarıkamış
Selim
Susuz
281
Tedbir 1.4.1: Kamu
kurumları,
özel
kuruluşlar ile sivil
toplum örgütlerinin
fiziki donanımı ve
teknik
altyapısı
güçlendirilecektir.
Tedbir
1.4.2:
Bölgede
görev
yapan
personelin
daha uzun süre
kalmasına yönelik
önlemler
alınacaktır.
Tedbir
1.4.3:
Kurumlar
arası
işbirlikleri
güçlendirilecektir.
Tedbir 1.4.4: Kamu
kurumları, özel
kuruluşlar ile sivil
toplum örgütlerinin
ulusal ve
uluslararası destek
mekanizmalarına
erişilebilirlikleri
artırılacaktır.
Tedbir 1.4.5:
Bölgede faaliyet
gösteren sivil
toplum
kuruluşlarının
kapasiteleri
artırılacaktır.
Tedbir 1.4.6:
Bölgede örgütlenme
bilinci ve ortak iş
yapma kültürü
geliştirilecektir.
Tedbir
1.5.1:
Bölgede engellilerin
kişisel,
mesleki
becerileri
arttırılacak
ve
istihdam edilmeleri
desteklenecektir.
Tedbir 1.5.2: Özel
ilgi
gruplarının
ulusal/uluslararası
destek
mekanizmalarına
erişimleri
artırılacaktır.
Tedbir 1.5.3: Özel
ilgi
gruplarına
yönelik hizmetlerin
kalitesi
artırılacaktır.
Tedbir 1.5.4: Aile
içi
şiddetle
mücadele
edilecektir.
GELİŞME EKSENİ 1.SOSYAL KALKINMA
Öncelik 1.6: Kadının toplumsal statüsünün güçlendirilmesi,
TRA2 Bölge Planı
İLÇELER
Ağrı Merkez
Diyadin
Doğubayazıt
Eleşkirt
Hamur
Patnos
Taşlıçay
Tutak
Ardahan Merkez
Çıldır
Damal
Göle
Hanak
Posof
Iğdır Merkez
Aralık
Karakoyunlu
Tuzluca
Kars Merkez
Akyaka
Arpaçay
Digor
Kağızman
Sarıkamış
Selim
Susuz
282
Tedbir 1.6.1: Kadın
girişimciliğinin
yaygınlaştırılmasına
yönelik destek
mekanizmaları
geliştirilecektir.
Tedbir 1.6.2: Bölge
koşulları dikkate
alınarak kadınlara
istihdam garantili
kursların açılması
Tedbir 1.6.3: Kadına
yönelik her türlü
şiddete müdahalede
kurumlar arası
koordinasyon
sağlanacaktır
Tedbir 2.1.1:
Kentlilik
bilinci
arttırılacaktır.
Tedbir 2.1.2: Kentsel
alanlardaki teknik
altyapı (yol, su,
kanalizasyon,
elektrik vs.)
eksiklikleri
giderilecektir
Öncelik 2.1. Kentsel altyapının iyileştirilmesi
Tedbir 2.1.3: Kent
insanının
Tedbir 2.1.4: Kentsel
sosyalleşmesini
dönüşüm süreci
sağlamaya yönelik
hızlandırılarak konut
rekreatif/sosyal
ihtiyacı
donatı alanları
karşılanacaktır.
oluşturulacaktır.
Tedbir 2.1.5: Tarihi
dokuya uygun yapı
tarzı ve mimari
üsluplar korunarak
geliştirilecektir.
Tedbir 2.1.6:
Engellilerin kentteki
tüm hizmet ve
donatılara erişimi
sağlanacaktır.
GELİŞME EKSENİ 3:
Öncelik 2.2: Kırsal
Gelişmenin Sağlanması
TRA2 Bölge Planı
İLÇELER
Ağrı Merkez
Diyadin
Doğubayazıt
Eleşkirt
Hamur
Patnos
Taşlıçay
Tutak
Ardahan Merkez
Çıldır
Damal
Göle
Hanak
Posof
Iğdır Merkez
Aralık
Karakoyunlu
Tuzluca
Kars Merkez
Akyaka
Arpaçay
Digor
Kağızman
Sarıkamış
Selim
Susuz
283
Tedbir 2.2.1:
Kırsal
yerleşimlerin
altyapısı
iyileştirilecek
ve cazibesi
artırılacaktır.
Tedbir
2.2.2:
Kırsal
alanlarda
ekonomik
çeşitlilik
artırılacakt
ır.
Öncelik 2.3: Çevrenin korunması ve çevre
kirliliğinin önlenmesi
Tedbir
2.3.1: Hava
kalitesi
iyileştirilec
ektir.
Tedbir
2.3.2: Atık
yönetim
sistemi
etkin hale
getirilecekt
ir.
Tedbir
2.3.3:
Toprak
ve su
kaynakla
rı
korunaca
ktır.
Tedbir
2.3.4.
Biyolojik
çeşitlilik
korunacak
tır.
Öncelik 3.1: Ulaşım Alt Yapısının İyileştirilmesi
Öncelik 2.4. Enerji kaynaklarının etkin kullanılması
Tedbir 2.4.1. Bölgenin
yenilenebilir enerji
(rüzgâr, güneş,
biyogaz, jeotermal vs.)
potansiyeli tespit
edilerek
değerlendirilecektir.
Tedbir 2.4.2.
İşletmelerde ve
konutlarda
enerjinin verimli
kullanımı
sağlanacaktır.
Tedbir 2.4.3.
Enerji iletim ve
dağıtım
tesislerinin alt
yapısı
iyileştirilerek
enerji arzının
sürekliliği
sağlanacaktır.
Tedbir 2.4.4.
Kayıp kaçak
kullanımının
önlenmesi
için gerekli
tedbirler
alınacaktır
Tedbir 3.1.1.
Kırsal yerleşim
alanlarına
erişim
imkânları
geliştirilecektir
.
Tedbir 3.1.2.
Karayolu
ulaşım ağı
geliştirilerek
mevcut
yolların
kalitesi
artırılacaktır.
Tedbir 3.1.3.
Ulusal ve
uluslararası
demiryolu ağları
yaygınlaştırılara
k yolcu/yük
taşıma imkânları
geliştirilecektir.
Tedbir 3.1.4.
Havayolu ulaşım
altyapısı ve ağı
geliştirilerek
uçuş saatlerinin
etkinliği
sağlanacaktır.
GELİŞME EKSENİ 3:
Öncelik 3.2: Bilgi ve Teknolojiye Erişim
İmkânının Artırılması
TRA2 Bölge Planı
İLÇELER
Ağrı Merkez
Diyadin
Doğubayazıt
Eleşkirt
Hamur
Patnos
Taşlıçay
Tutak
Ardahan Merkez
Çıldır
Damal
Göle
Hanak
Posof
Iğdır Merkez
Aralık
Karakoyunlu
Tuzluca
Kars Merkez
Akyaka
Arpaçay
Digor
Kağızman
Sarıkamış
Selim
Susuz
284
Tedbir 3.2.1: Bilgi
teknolojileri
altyapısı
Tedbir 3.2.2: TRA2
Coğrafi bilgi sistemi
oluşturularak tüm
kurumların bilgiye
erişimi sağlanacaktır.
Öncelik 4.1: Tarımsal üretimde verimliliğin ve yenilikçi uygulamaların artırılması
Tedbir 4.1.1: Tarım
ve hayvancılıkta
modernizasyon
Tedbir 4.1.2: İyi tarım
uygulamaları ve organik
tarım
yaygınlaştırılacaktır.
Tedbir 4.1.3:
Tarımsal
üretim ve
pazarlama
kapasitesi
artırılacaktır.
Tedbir 4.1.4: Girdi
maliyetlerinin
azaltılmasına
yönelik tedbirler
alınacaktır
Tedbir 4.1.5:
Tarımsal
kooperatifler ve
örgütlenmeler
desteklenecektir.
Tedbir 4.1.6:
Tarımsal altyapı
Öncelik 4.2. Turizmde bölgesel marka olunması
TRA2 Bölge
Planı Stratejik
Amaçları
İLÇELER
Ağrı Merkez
Diyadin
Doğubayazıt
Eleşkirt
Hamur
Patnos
Taşlıçay
Tutak
Ardahan Merkez
Çıldır
Damal
Göle
Hanak
Posof
Iğdır Merkez
Aralık
Karakoyunlu
Tuzluca
Kars Merkez
Akyaka
Arpaçay
Digor
Kağızman
Sarıkamış
Selim
Susuz
285
Tedbir
4.2.1:
Ulusal ve
uluslararası
düzeyde
tanıtım
sağlanacaktı
r.
Tedbir 4.2.2.
Turizm
çeşitliliği
artırılacak ve
turizm
sezonunun tüm
yıla yayılması
sağlanacaktır
Tedbir 4.2.3:
Turistik
alanlara
ulaşım
imkânları
iyileştirilecekt
ir.
Tedbir
4.2.4:
Konaklama
tesis sayısı
ve
kapasitesi
artırılacaktır
.
Tedbir
4.2.5:
Hizmet
kalitesi
artırılacaktır
.
Tedbir 4.2.6:
Turizm
alanlarının
altyapısı
iyileştirilecekt
ir.
Öncelik 4.3. İmalat sanayinde verimlilik ve katma değerin artırılması
Tedbir 4.3.1:
Modern
üretim
teknikleri
yaygınlaştırıl
acaktır.
Tedbir 4.3.2:
Organize sanayi
bölgelerinin ve küçük
sanayi sitelerinin
fiziksel altyapıları
iyileştirilecek ve etkin
kullanımı
sağlanacaktır.
Tedbir 4.3.3:
Yan sanayilerin
gelişimi,
ihtisaslaşma ve
kümelenme
teşvik
edilecektir.
Tedbir 4.3.4:
Sanayi üniversite
işbirliği teşvik
edilecektir.
Tedbir 4.3.5:
Yenilikçilik ve
markalaşma
teşvik
edilecektir.
Öncelik 4.4. Dış Ticaret ve Lojistik Merkezi Olunması
TRA2 Bölge
Planı Stratejik
Amaçları
İLÇELER
Ağrı Merkez
Diyadin
Doğubayazıt
Eleşkirt
Hamur
Patnos
Taşlıçay
Tutak
Ardahan Merkez
Çıldır
Damal
Göle
Hanak
Posof
Iğdır Merkez
Aralık
Karakoyunlu
Tuzluca
Kars Merkez
Akyaka
Arpaçay
Digor
Kağızman
Sarıkamış
Selim
Susuz
286
Tedbir 4.4.1.
Lojistik
altyapısı
geliştirilecekti
r.
Tedbir 4.4.2.
İhracata
yönelik üretim
teşvik
edilecektir.
Tedbir 4.4.3.
Komşu ülkeler
ile ticari
ilişkiler
geliştirilecektir
.
Tedbir 4.4.4. Sınır
kapılarının ve
gümrük tesislerinin
modernizasyonu ve
yetkinliği
sağlanacaktır.
Öncelik 4.5.Tabii kaynakların
katma değerinin artırılması
Tedbir 4.5.1.
Bölgede bulunan
ancak işletilmeyen
madenlerin
ekonomiye
kazandırılması
sağlanacaktır.
Tedbir 4.5.2. Bölgede
işletilen madenlerden
alınan verimin
artırılması ve alternatif
alanlarda
değerlendirilmesi
sağlanacaktır.
Öncelik 4.6. Girişimcilik altyapısı ve kültürünün geliştirilmesi
Tedbir 4.6.1.
Finansal
kaynaklara
erişim
kolaylaştırılaca
ktır.
Tedbir 4.6.2.
Yenilikçi fikir ve
Ar-Ge’ye dayalı
üretimin teşvik
ve desteklerden
yararlanması
sağlanacaktır
Tedbir 4.6.3: Bölgeye özgü
yöresel ürünlerin
korunması,
çeşitlendirilmesi ve
markalaştırılarak
ekonomik değer kazanması
sağlanacaktır.
Tedbir 4.6.4:
Sermaye
ortaklıkları ve
ölçek
ekonomisine
geçiş
desteklenecektir
.
6.2.1.2. Düzey 2 Bölgeleri Arasında İşbirliği
TRA2 Bölgesi gelişiminde, benzer sosyo-ekonomik ve coğrafi özellikler barındıran doğu-batı
eksenindeki bölgelerarası etkileşimin eşgüdümlü olarak yönetilmesi ve bu işbirliğinden
kazan-kazan yaklaşımıyla istifade edilmesi önem arz etmektedir. Bölge Planı hazırlıkları
sürecinde DAP İdaresi, Serhat Kalkınma Ajansı (SERKA), Kuzey Doğu Anadolu Kalkınma
Ajansı (KUDAKA), Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı (DOKA), Fırat Kalkınma Ajansı
(FKA), Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA) Planlama Birimlerinin katılımıyla 13-15
Haziran 2013 tarihlerinde Van ilinde ve 20-21 Kasım 2013 tarihlerinde Trabzon ilinde iki
çalıştay gerçekleştirilmiştir. Çalıştaylarda hazırlanmakta olan 2014-2023 dönem TRB1,
TRB2, TR90, TRA1, TRA2 Bölgeleri Bölge Planları ile 2014-2018 dönemi DAP Eylem Planı
uyumluluğu üzerinde durulmuştur.
TRA2 için söz konusu etkileşim hinterlandı TR90 (Artvin, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize
ve Trabzon), TRA1 (Bayburt, Erzurum ve Erzincan) ve TRB2 (Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van)
bölgelerinden oluşmaktadır ve bu geniş alan bölgenin işbirliği olanakları açısından kuzeyde
TR90, güneyde TRB2 ve doğuda ise TRA1 bölgeleri olmak üzere üç alt alandan
oluşmaktadır. Bu bağlamda, kuzeyde ulaşım, dış ticaret ve turizm (özellikle ekoturizm),
batıda tarım ve turizm (özellikle kış turizmi), güneyde ise tarım, dış ticaret ve turizm
(özellikle kültür ve inanç turizmi) alanında işbirliklerine dair kaynak ve farkındalık zemini
mevcuttur.
TRA1, TR90 ve TRB2 Bölgeleri coğrafi yakınlıkları, tarımın sektörel baskınlığı, organik
tarım ve hayvancılık için uygun doğal yapıları, zengin gen varlıkları ve sınır ticareti
olanaklarıyla genel itibariyle turizm, tarım ve dış ticarette işbirliği için uygunluk taşımaktadır.
Buna göre, TRA2 Bölgesi’nin komşu bölgelerle işbirliği yapabileceği alanlar aşağıdaki
gibidir:






287
Doğu Anadolu Bölgesi markasının oluşturulması; TRB2 ve TRA1 bölgeleriyle
işbirliği halinde Doğu Anadolu tanıtım stratejisi ve eylem planı hazırlanması
sonrasında ulusal tanıtım kampanyası, uluslararası pazarlarda nokta tanıtım
kampanyaları düzenlenmesi, tanıtım/bilgilendirme turları düzenlenmesi, tanıtım
filmleri hazırlatılması, ortak internet sitesi, akıllı telefon uygulamalarının geliştirilmesi
gibi ortak çalışmalar yürütülecektir.
Tıbbi ve Aromatik Bitkiler: Özellikle TRA1 ve TR90 bölgeleri ile önemli potansiyel
teşkil eden tıbbi ve aromatik bitkilerin katma değerli ürünlere dönüştürülmesi
sağlanacaktır.
Kış Turizmi Koridoru: BGUS’ta vurgulandığı şekilde özellikle TRA1 ve TR90
bölgeleri ile birlikte ortak bir kış turizmi koridorunun oluşturulması ile ilgili altyapı,
fiziki donanım ve ortak pazarlama çalışmaları yapılacaktır.
Kültür Turizmi Koridoru; Özellikle TRA1 ve TRB2 bölgeleri ile birlikte ortak bir
kültür turizmi koridorunun oluşturulması ile ilgili altyapı, fiziki donanım ve ortak
pazarlama çalışmaları yapılacaktır.
İnanç Turizmi Altyapısının geliştirilmesi; Özellikle TRB2 bölgesi ile birlikte
bölgedeki inanç turizmi değerleri koridorunun oluşturulması ile ilgili altyapı, fiziki
donanım ve ortak pazarlama çalışmalarına ağırlık verilecektir.
Sınır Ticareti İçin Demiryolları: Sınır ticaretinin geliştirilmesi maksadıyla Kars,
Bakü, Tiflis demiryolunun Ardahan üzerinden Hopa’ya bağlanması ve







Erzurum/Erzincan üzerinden BTK demiryolu hattının Trabzon limanına bağlanması
sağlanacaktır.
Doğa ve Macera Sporları: TR90 bölgesi ve komşu ülke Gürcistan’ın yakın
bölgelerinin de dâhil edilmesi ile ortak bir doğa ve macera sporları turizmi
koridorunun geliştirilmesi hedeflenmektedir.
Çoruh Havzası Gen Merkezi: TR90 ve TRA1 bölgeleriyle Çoruh Havzası’nın gen
haritasının çıkarılması, gen kaynaklarının korunmaya alınması, ortak bir gen
merkezinin oluşturulması önemli işbirliği konularındandır.
Tarım ve Hayvancılık Entegrasyonu: Tarım ve hayvancılık sektörlerinin birbirlerine
girdi sağlayacak şekilde bölgelerarası etkileşimle bütünleştirilecektir.
Doğu Anadolu Bölgesi CBS siteminin kurulması; Doğu Anadolu Bölgesi kalkınma
ajansları arası CBS kurulumu ile aynı veri tabanı oluşturarak dış çevre analizinin
yapılabilirliği sağlanacak ve bu konudaki öncü rolü DAP İdaresi üstlenecektir.
Çevresel kalitenin korunması; TRA1 ve TRB2 bölgeleriyle fizibilite çalışmaları
gerçekleştirerek ortak geri dönüşüm tesisleri kurulacaktır.
Batum’dan başlayıp Ardahan’ı, Artvin’in güneyini, Erzurum’un kuzey ilçelerini ve
Bayburt’u içine alan Çoruh havzası içerisinde göç nedeniyle artık kullanılmadan atıl
bekleyen meyve bahçelerinin ve toplanmayan yabani meyvelerin ekonomiye
kazandırılması planlanmaktadır.
TRA1, TRB2 ve TR90 bölgeleriyle yapılan işbirlikleri çerçevesinde hizmet kalitesinin
artırılması ve turizm ürününün geliştirilmesine yönelik eğitim faaliyetleri
yürütülecektir.
Bu çerçevede TRA2 2014 – 2023 Bölge Planı uygulama sürecinde komşu Düzey 2 bölgeleri
Kalkınma Ajansları ve DAP İdaresi ile yakın işbirliği sağlanacak ve Uygulama Eylem
Planında TRA2’nin etkileşim hinterlandı olan TR90, TRA1 ve TRB2 bölge planları ve DAP
eylem planı ile uyumlu olacak şekilde işbirliğine dayalı bütünleşmiş program ve projelere yer
verilecektir. Bu çerçevede, yukarıda açıklanan ortak çalışma alanları ve işbirliği yapılacak
konular Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından haritaya aktarılmış olup şematik
olarak aşağıda gösterilmektedir.
288
Harita 43 Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgeleri İlişki ve Mekânsal Gelişim Şeması
289
6.2.2. TRA2 2014–2023 Bölge Planı Öngörülerinin Üst Ölçekli Planlarla Uyumu
TRA2 Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı çalışmalarında bölgesel kalkınma, ulusal kalkınmaya
sağlanacak katkı boyutuyla da ele alınmış olup gerek hazırlık gerekse de gelişme ekseni,
stratejik amaç ve tedbirlerin belirlenmesi sürecinde üst ölçekli planlarla uyumlu olmasına ve
Bölge Planının üst ve alt ölçekli plan ve çalışmalar arasında uyum ve bütünlüğü sağlayıcı bir
yaklaşımla hazırlanmasına özen gösterilmiştir. Bu kapsamda başta 10. Kalkınma Planı ve
Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi olmak üzere ulusal strateji ve eylem planları gibi bölgeyle
ilişkili diğer üst ölçekli planlar kapsamlı şekilde incelenmiş olup gelişim eksenlerinin üst
ölçekli planlarla insicamı aşağıdaki tabloda gösterilmektedir;
290
Tablo 146 Gelişim eksenlerinin üst ölçekli planlarla uyumu
Kalkınma Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı
Kalkınma Bakanlığı / Orta Vadeli Program (2013-2015)
Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi
(2014-2023)
Kalkınma Bakanlığı (DPT) Türkiye’de Yaşlıların Durumu
ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet
Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013)
Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele
Ulusal Eylem Planı
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Türkiye Sanayi
Stratejisi Belgesi 2011-2014
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ulusal İstihdam
Stratejisi Eylem Planı (2012-2014)
Çevre ve Orman Bakanlığı AB Entegre Çevre Uyum
Stratejisi (2007-2023)
Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem Planı
(2008-2012)
Çevre ve Orman Bakanlığı Atıksu Arıtımı Eylem Planı
(2008-2012)
Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik
Stratejisi ve Eylem Planı
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim Değişikliği
Strateji Belgesi (2010-2020)
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava Eylem
Planı (2010-2013)
Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Turizm Stratejisi
(2023)
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (mülga Tarım ve
Köyişleri Bakanlığı) Kırsal Kalkınma Planı 2010-2013
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye
Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023
Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı
(2008-2012)
Çevre ve Orman Bakanlığı 2023 Hedefleri
Çevre ve Orman Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014)
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Türkiye Cumhuriyeti İklim
Değişikliği Eylem Planı-2011-2023
Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES)
Eylem Planı
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010-2014 Stratejik
Plan
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TEİAŞ 2011-2015
Stratejik Plan
Kalkınma Bakanlığı (DPT) Binyıl Kalkınma Planları
Raporu
Kalkınma Bakanlığı (DPT) DAP Ana Planı
KOSGEB / 2011-2013 KOBİ Stratejisi Eylem Planı
Milli Eğitim Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planı
Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü 2023
Hedefleri
Sağlık Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014)
TÜBİTAK, Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve
Eylem Planı, 2011-2016
Karayolları Genel Müdürlüğü Stratejik Plan- 2012-2016
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD
Hedef 2023
291
Tedbir 1.4.6
Tedbir 1.4.5
Tedbir 1.4.4
Tedbir 1.4.3
Tedbir 1.4.2
Stratejik Amaç 1.4
Tedbir 1.4.1
Tedbir 1.3.1
Tedbir 1.3.2
Stratejik
Amaç 1.3:
Tedbir 1.2.2
Tedbir 1.1.4
Tedbir 1.1.3
Tedbir 1.1.2
Üst Ölçekli planlar
Tedbir 1.1.1
Tedbirler
Stratejik
Amaç 1.2:
Tedbir 1.2.1
Stratejik Amaç
1.1:
Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (20142023)
Kalkınma Bakanlığı (DPT) Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve
Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet Eşitliği
Ulusal Eylem Planı (2008-2013)
Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal
Eylem Planı
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Türkiye Sanayi Stratejisi
Belgesi 2011-2014
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ulusal İstihdam Stratejisi
Eylem Planı (2012-2014)
Çevre ve Orman Bakanlığı AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi
(2007-2023)
Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem Planı (20082012)
Çevre ve Orman Bakanlığı Atıksu Arıtımı Eylem Planı (20082012)
Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve
Eylem Planı
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim Değişikliği Strateji
Belgesi (2010-2020)
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava Eylem Planı
(2010-2013)
Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Turizm Stratejisi (2023)
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (mülga Tarım ve Köyişleri
Bakanlığı) Kırsal Kalkınma Planı 2010-2013
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye Ulaşım ve
İletişim Stratejisi Hedef 2023
Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı (20082012)
Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem Planı
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Plan
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TEİAŞ 2011-2015 Stratejik
Plan
Kalkınma Bakanlığı (DPT) Binyıl Kalkınma Planları Raporu
Hedefleri
TÜBİTAK, Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve Eylem
Planı, 2011-2016
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Karayolları Genel
Müdürlüğü Stratejik Plan- 2012-2016
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef 2023
292
Tedbir 1.6.2
Tedbir 1.6.1
Tedbir 1.5.4
Öncelik 1.6
Tedbir 1.5.3
Tedbir 1.5.2
Tedbirler
Tedbir 1.5.1
Öncelik 1.5
GELİŞME EKSENİ 2: ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme Ulusal
Kalkınma Bakanlığı (DPT) Türkiye’de Yaşlıların Durumu
ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal
Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013)
Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle
Mücadele Ulusal Eylem Planı
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Türkiye
Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ulusal
İstihdam Stratejisi Eylem Planı (2012-2014)
Çevre ve Orman Bakanlığı AB Entegre Çevre Uyum
Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem
Planı (2008-2012)
Çevre ve Orman Bakanlığı Atıksu Arıtımı Eylem
Planı (2008-2012)
Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik
Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim
Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020)
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava
Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Turizm
Stratejisi (2023)
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (mülga Tarım
ve Köyişleri Bakanlığı) Kırsal Kalkınma Planı 20102013
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı
Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023
Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik
Planı (2008-2012)
Çevre ve Orman Bakanlığı Stratejik Plan (20102014)
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Türkiye Cumhuriyeti
İklim Değişikliği Eylem Planı-2011-2023
Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES)
Eylem Planı
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010-2014
Stratejik Plan
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TEİAŞ 20112015 Stratejik Plan
Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü
2023 Hedefleri
TÜBİTAK, Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı
Stratejisi ve Eylem Planı, 2011-2016
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Karayolları
Genel Müdürlüğü Stratejik Plan- 2012-2016
TCDD Hedef 2023
293
Tedbir 2.4.4
Tedbir 2.4.3
Tedbir 2.4.2
Tedbir 2.4.1
Öncelik 2.4
Tedbir 2.3.4
Tedbir 2.3.3
Tedbir 2.3.2
Öncelik 2.3
Tedbir 2.3.1
Tedbir 2.2.2
Tedbir 2.2.1
Tedbir 2.1.6
Öncelik 2.2
Tedbir 2.1.5
Tedbir 2.1.4
Tedbir 2.1.3
Tedbir 2.1.2
Tedbirler
Tedbir 2.1.1
Öncelik 2.1
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet Eşitliği
Ulusal Eylem Planı (2008-2013)
Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal
Eylem Planı
(2007-2023)
Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi
ve Eylem Planı
Belgesi (2010-2020)
(2010-2013)
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye Ulaşım
ve İletişim Stratejisi Hedef 2023
Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı (20082012)
Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem
Planı
Stratejik Plan
Hedefleri
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef
2023
294
GELİŞME EKSENİ 4. REKABET
EDEBİLİRLİK
Tedbir 4.2.6
Tedbir 4.2.5
Tedbir 4.2.4
Tedbir 4.2.3
Tedbir 4.2.2
Tedbir 4.2.1
Tedbir 4.1.6
Öncelik 4.2
Tedbir 4.1.5
Tedbir 4.1.4
Tedbir 4.1.3
Tedbir 4.1.2
Öncelik 4.1
Tedbir 4.1.1
Tedbir 3.2.2
Tedbir 3.2.1
Tedbir 3.1.4
Tedbir 3.1.3
Tedbir 3.1.2
Tedbirler
Tedbir 3.1.1
GELİŞME EKSENİ 3.
Öncelik
Öncelik 3.1.
3.2
GELİŞME EKSENİ 4. REKABET EDEBİLİRLİK
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet
Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013)
Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele
Ulusal Eylem Planı
(2007-2023)
Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik
Stratejisi ve Eylem Planı
Belgesi (2010-2020)
(2010-2013)
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye
Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023
Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı
(2008-2012)
Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem
Planı
Stratejik Plan
Hedefleri
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef
2023
295
Tedbir 4.6.4
Tedbir 4.6.3
Tedbir 4.6.2
Öncelik 4.6
Tedbir 4.6.1
Tedbir 4.5.2
Tedbir 4.4.4
Tedbir 4.4.3
Tedbir 4.4.2
Tedbir 4.4.1
Tedbir 4.5.1
Önceli
k 4.5
Öncelik 4.4
Tedbir 4.3.5
Tedbir 4.3.4
Tedbir 4.3.3
Tedbir 4.3.2
Tedbirler
Tedbir 4.3.1
Öncelik 4.3
6.2.3. Proje Örnekleri
Bölge planı hedeflerine, Onuncu Kalkınma Planı ile Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi’nin
amaçlarına ulaşılabilmesi açısından önem taşıyan, temel sorunlara çözüm olabilecek,
dönüşüm sürecine ve ekonomik çeşitlilik oluşturulmasına katkıda bulunabilecek, birden fazla
kurumun sorumluluk alanına giren, kurumlar arası etkin koordinasyon ve sorumluluk
gerektiren kritik reform alanları için projeler tasarlanmıştır. Söz konusu projeler, yönetilebilir
ve sonuçlarının ölçülebilir olması açısından sınırlı sayıda tutulmuş olup ihtiyaç duyulan
mevzuat, idari karar ve finansman bakımından merkezi ve yerel bütün kamu kurum ve
kuruluşları tarafından öncelikli olarak ele alınacaktır.
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA YERİ
PROJE
PAYDAŞLARI
ÜST ÖLÇEKLİ
PLANLAR İLE
UYUMU
AMAÇLAR
BEKLENEN
SONUÇLAR
ÖNGÖRÜLEN
FAALİYETLER
YAKLAŞIK
MALİYET
296
Mera ıslahı
Tarım, Çevre
Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve TRA2 İl Müdürlükleri
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve TRA2 İl Müdürlükleri
Orman ve Su İşleri Bakanlığı ve TRA2 İl Müdürlükleri
Damızlık ve Sığır Yetiştirici Birlikleri
Bölge üniversiteleri
Onuncu Kalkınma Planı
Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017)
DAP Ana Eylem Planı
Kuzeydoğu Anadolu Tarım Master Planı
Kars Stratejik Gelişme Raporu
Tarım ve hayvancılık için önem arz eden mera alanlarının sürdürülebilir ve
verimli bir şekilde kullanılması ile hayvancılıkta verim artışı amaçlanmaktadır.
 Mera alanlarının verimi arttı.
 Hayvancılık için gerekli olan kaba yem ihtiyacı büyük oranda karşılandı.
 Çiftçinin girdi maliyetleri düştü.
 Meradan kaynaklanan salgın hastalıklar ile mücadele edildi.
 Mera alanlarına ulaşım kolaylaştı.
 Mera alanlarının tahsisi yapıldı.
 İlgili ve yetkili kamu kurumları, üniversite ve STK’lardan oluşan çalışma ekibi
kuruldu.
 Mera ıslahı ile ilgili benzer projelerin yürütüldüğü bölgelerdeki çalışmalar
yerinde incelendi.
 Mera ıslahı ile ilgili raporlar ve yayınlar tarandı.
 İl ve bölge bazlı mera alanları ve özelliklerini belirten haritalar çıkarıldı.
 Mera ıslahı konusunda çalışma yapan kurum ve kuruluşlarla istişare toplantıları
yapılarak yapılabilecek çalışmalara ilişkin yol haritası çıkarıldı.
 Islahı gerçekleştirilecek meralara yönelik iş planı oluşturuldu.
 Meraların verimliliğini ve sürdürebilirliğini artırmak amacıyla mera kullanım
rejimlerine yönelik kriterler belirlenerek eylem planları geliştirildi.
 Meralarda ıslah ve amenajman çalışmaları tamamlanarak gerekli yerlerde ulaşım
yolları açıldı.
 Koruyucu barınaklar inşa edildi.
 Sondaj / Kanal / Gölet yapımı ile meralara temiz su sağlandı.
60 milyon TL (7 yıl)
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA
YERİ
PROJE
PAYDAŞLARI
ÜST ÖLÇEKLİ
PLANLAR İLE
UYUMU
AMAÇLAR
BEKLENEN
SONUÇLAR
ÖNGÖRÜLEN
FAALİYETLER
YAKLAŞIK
MALİYET
297
Kars–Ardahan-Hopa, Horasan-Ağrı-Van ve Ağrı-İran Demiryolu Hattının
Kurulması
Ulaşım, Sanayi, Ticaret, Turizm
Ağrı, Ardahan ve Kars
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı
Kültür ve Turizm Bakanlığı
Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi
Bölgeler arası alternatif ulaşım ağlarının kurulması ile sanayi, ticaret ve
turizmin geliştirilmesi amaçlanmaktadır.
 Bölgeler ve ülkeler arası ulaşım altyapısı geliştirildi.
 Ulaşım ağının gelişmesi ile bölgeler arası ticaret gelişti.
 Bölgede uluslararası ticaret yapan firma sayısında artış sağlandı.
 Bölge ürünleri yurtdışı pazarlarda yer bulmaya başladı.
 Ticaretin gelişmesi ile sanayi yatırımları arttı.
 Bölge, Kafkasya’nın önemli ticaret merkezlerinden biri haline geldi.
 Bölgedeki istihdam oranında artış sağlandı.
 Ulaşım ağının gelişmesi ile bölgeyi ziyaret eden turist sayısında artış
sağlandı.
 Bölge dışına göç azaldı.
 İlgili kurum ve kuruluşlardan oluşan bir çalışma ekibi oluşturuldu.
 Fizibilite çalışmaları yapılarak uygun demiryolu güzergâhları ve
kapasiteleri belirlendi.
 Belirlenen güzergâhlarda zemin iyileştirme faaliyetleri yapıldı.
 Belirlenen güzergâhlar üzerinde büyük sanat yapıları (köprü, tünel vs.)
yapıldı.
 Demiryolu hatları inşa edildi.
 Aktarma altyapıları inşa edildi.
 Güzergâhlar üzerinde istasyonlar inşa edildi.
 Gümrükler tesis edildi.
 Depolama tesisleri inşa edildi.
 Ülkeler arası işbirliği anlaşmaları yapıldı.
 Bölge işadamları / girişimcilerine ihracat ve ithalat eğitimleri verildi.
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA
YERİ
PROJE
PAYDAŞLARI
ÜST ÖLÇEKLİ
PLANLAR İLE
UYUMU
AMAÇLAR
BEKLENEN
SONUÇLAR
ÖNGÖRÜLEN
FAALİYETLER
YAKLAŞIK
MALİYET
298
Ilgar dağı, Sahara Dağı, Şavşat ve Bülbülan tünel projeleri
Ulaşım, Sanayi, Ticaret, Turizm
Ardahan
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı
Kalkınma Bakanlığı
Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi
Bölgeler arası ulaşım altyapısının iyileştirilmesi ile ticaret ve turizmin
geliştirilmesi ve bölgenin lojistik sektöründeki konumunun güçlendirilmesi
amaçlanmaktadır.
 Bölgeler arası ulaşım altyapısı daha nitelikli hale geldi.
 Yüksek geçitlerden kaynaklı ulaşım ve trafik sorunları giderildi.
 Güzergâhlarda yük ve insan taşımacılığı arttı.
 Türkgözü sınır kapısından yapılan ticarette artış sağlandı.
 Ulaşım ağının gelişmesi ile bölgeler arası ticaret gelişti.
 Bölgede uluslararası ticaret yapan firma sayısında artış sağlandı.
 Bölge ürünleri yurtdışı pazarlarda yer bulmaya başladı.
 Ticaretin gelişmesi ile sanayi yatırımları arttı.
 Taşıma firmalarının yanısıra modern depoculuk altyapısı oluştu.
 Bölge Kafkasya’nın önemli ticaret merkezlerinden biri haline geldi.
 Bölgedeki istihdam oranında artış sağlandı.
 Ulaşım ağının gelişmesi ile özellikle Ardahan’daki alternatif turizm
gelişti ve bölgeyi ziyaret eden turist sayısında artış sağlandı.
 Etüt çalışmaları yapılarak detaylı projeler hazırlandı.
 İhale yapılarak tünellerin inşası gerçekleştirildi.
 Ilgar ve Bülbülan geçitlerinde eğlendinlen alanları oluşturuldu.
 Güzergâh üzerindeki yolların fiziksel nitelikleri arttırıldı.
 Güzergâh boyunca sanat yapıları ile ağaçlandırma çalışması yapıldı.
 Türkgözü Gümrük ve Sınır Kapıları modernize edildi.
 Güzergâh üzerindeki köy sakinlerine ekoturizm, pazarlama ve
girişimcilik eğitimleri verildi.
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA
YERİ
PROJE
PAYDAŞLARI
ÜST ÖLÇEKLİ
PLANLAR İLE
UYUMU
AMAÇLAR
BEKLENEN
SONUÇLAR
ÖNGÖRÜLEN
FAALİYETLER
YAKLAŞIK
MALİYET
299
Kars Çayı, Kura ve Murat Nehirlerinin ıslahının yapılması ve eğlendinlen
alanı haline getirilmesi
Çevre ve Turizm
Ardahan, Ağrı ve Kars
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı,
Kültür ve Turizm Bakanlığı,
Ardahan, Ağrı ve Kars İl Özel İdareleri
Ağrı, Ardahan ve Kars Belediyeleri
DSİ Bölge Müdürlükleri
Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi
Türkiye Turizm Stratejisi
Söz konusu yerlerin kentsel yenilemeye tabi tutularak rekreasyon alanı
haline getirilmesi ile turizme kazandırılması ve halkın hizmetine sunulması
amaçlanmaktadır.
 Kars Çayı, Kura Nehri ve Murat Nehri’nin ıslah ve rekreasyon projeleri
hazırlandı.
 Diyadin Termal Turizm Merkezi İmar planı hazırlandı.
 Kars Çayı, Kura ve Murat Nehirleri’nin rekreasyon alanı haline gelmesi
ile bölge insanının kullanımına açık sosyal donatı alanları oluşturuldu.
 Diyadin Termal Turizm Merkezi ile Kars ve Ardahan kent merkezlerinde
nitelikli dinlenme ve yeme-içme tesislerinde artış sağlandı.
 Sosyo-kültürel hayatın gelişmesine ve göçün azalmasına katkı sağlandı.
 Kamu personelinin bölgede ortalama görev süresinin uzaması sağlanarak
kamu hizmetinin kalitesinde artış sağlandı.
 Bölgenin yaşanabilirlik endeksinde iyileşme sağlandı.
 İlgili kurumlar arasında istişare toplantıları yapılarak yol haritası
çıkarıldı.
 Söz konusu alanlara ilişkin tasarım ve peyzaj projeleri hazırlandı.
 Tasarım ve peyzaj projeleri doğrultusunda 3D görsel materyaller
hazırlandı.
 Tüm paydaşların görüşlerinin alınması amacıyla toplantılar düzenlendi.
 Öngörülen yatırımlara ait etüt çalışmaları yapıldı.
 Dere ıslah çalışmaları yapıldı.
 Islah edilen alanlarda eğlendinlen alanları oluşturuldu.
 Proje yazılı ve görsel medyada tanıtıldı.
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA
YERİ
PROJE
PAYDAŞLARI
ÜST ÖLÇEKLİ
PLANLAR İLE
UYUMU
AMAÇLAR
BEKLENEN
SONUÇLAR
ÖNGÖRÜLEN
FAALİYETLER
YAKLAŞIK
MALİYET
300
Ağrı, Ardahan ve Iğdır şehir merkezlerine doğalgaz hattı çekilmesi
Enerji
Ağrı, Ardahan ve Iğdır
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
Ağrı, Ardahan ve Iğdır İl Özel İdareleri
Ağrı, Ardahan ve Iğdır Belediyeleri
Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi (2011-2014)
Ulusal Enerji Ar-Ge ve Yenilik Stratejisi, TÜBİTAK, 2011
Şehir merkezlerine doğalgaz hattı çekilerek enerji verimliliğinin sağlanması
ve hava kirliliğinin azaltılması amaçlanmaktadır.
 Kamu kurumları marifetiyle şehir merkezlerine doğalgaz hattı çekildi.
 Enerji verimliliği sağlandı.
 Hanehalkı ve girişimcilerin enerji giderleri azaldı.
 Hava kirliliği azaltıldı.
 Kentlerin yaşanabilirlik düzeyi yükseldi.
 Seracılık faaliyeti için alternatif enerji altyapısı oluşturuldu.
 OSB’lere doğalgaz hattı çekilmesi ile yatırımlar daha cazip hale geldi.
 BOTAŞ ile yerel kurumlar arasında isale hattının çekilmesi hakkında
protokol imzalandı.
 Etüt çalışmaları gerçekleştirilerek isale hattı güzergâhları belirlendi.
 Doğalgaz hat güzergâhlarında kamulaştırma gerçekleştirildi. İsale hatları
tüm şehir ve güzergâhlarda döşendi.
 Doğalgaz basınç düşürme ve ölçüm istasyonları kuruldu.
 Doğalgaz dağıtım işi özel sektöre ihale edildi.
 Doğalgaz tesisat işlerinde çalışmak üzere verilen eğitimlerle teknik
personel yetiştirildi.
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA
YERİ
PROJE
PAYDAŞLARI
ÜST ÖLÇEKLİ
PLANLAR İLE
UYUMU
AMAÇLAR
BEKLENEN
SONUÇLAR
ÖNGÖRÜLEN
FAALİYETLER
YAKLAŞIK
MALİYET
301
Sulama Kanalları ve Göletlerinin Oluşturulması
Tarım ve hayvancılık
Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
Orman ve Su İşleri Bakanlığı
DSİ Bölge Müdürlükleri
Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars İl Özel İdareleri
Köylere Hizmet Götürme Birlikleri
Sulama Birlikleri
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Stratejik Plan 2013 – 2017
Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı
Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars İlleri Tarımsal Yatırım Rehberleri
Potansiyel su kaynakları kullanılarak yapılan sulama kanalları sayesinde
tarım arazilerinin değerlendirilmesi, verimliğin arttırılması ve çiftçilerin
bilinçlendirilmesi amaçlanmaktadır.
 Bölgede sulanabilir tarım arazisinin oranı %57,6’dan %80’e çıkartıldı.
 Çiftçiler sulama konusunda bilinçlendirildi.
 Modern sulama sistemleri kurularak tarımsal üretimde verimlilik artırıldı.
 Tarımsal ürünlerde çeşitlilik sağlandı.
 Rekolte miktarında artış sağlandı.
 Hayvancılık için gerekli olan kaba yem bitkileri üretiminde artış sağlandı.
 Tarımda istihdam oranında artış sağlandı.
 Tarım ürünlerinden elde edilen gelirde artış sağlandı.
 Sulamada yeraltı suyu kullanımı azaldı.
 Temel tarımsal gıda ürünlerinde yaşanan arz sorunu giderildi.
 Bölge tarımsal üretimde kendine yeter hale geldi.
 Bölgesel ölçekte verimli arazi haritası oluşturuldu.
 Bölgesel düzeyde kullanılabilir su kaynakları ve kapasiteleri belirlendi.
 Sulama ağlarının güzergâhları belirlendi.
 Söz konusu güzergâhlarda etüt çalışmaları yapıldı.
 Sulama ağları güzergâhlarında kamulaştırma çalışmaları yapıldı.
 Sulanacak arazilerde toplulaştırma çalışmaları yapıldı.
 Üreticiler modern tarım ve sulama teknikleri konusunda bilinçlendirildi.
 Sulama kanatları ve göletler yapıldı.
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA
YERİ
PROJE
PAYDAŞLARI
ÜST ÖLÇEKLİ
PLANLAR İLE
UYUMU
AMAÇLAR
BEKLENEN
SONUÇLAR
ÖNGÖRÜLEN
FAALİYETLER
YAKLAŞIK
MALİYET
302
Tarihi kent kimliğinin canlandırılması projesi
Turizm, Çevre
Kars
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı
Kars Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü,
Kars Valiliği,
Kars Belediyesi
Türkiye Turizm Stratejisi (2023)
Kent turizm potansiyelinin ortaya çıkarılması ve tarihi yapıların ekonomik
hayata kazandırılması ile kentsel yaşam kalitesinin artırılması
amaçlanmaktadır.
 Kentin tarihi kimliği canlandırıldı.
 Yerel halkta kent kimliği bilinci oluşturuldu.
 Atıl durumdaki tarihi binalar ekonomiye kazandırıldı.
 Kars ve bölgenin ulusal ve uluslararası alanda bilinirliğinde artış sağlandı.
 Kars ara istasyon hüviyetinden çıkarak nihai destinasyon haline geldi.
 Kenti ziyaret eden turist sayısında artış sağlandı.
 Bölgedeki geceleme sayısında artış sağlandı.
 Turizm sektöründen elde edilen gelirde artış sağlandı.
 Yeni istihdam alanları oluşturuldu.
 Kars ili yaşanabilirlik endeksinde üst sıralara yükseldi.
 Kent sakinleri proje hakkında bilgilendirildi ve proje görüşler
doğrultusunda şekillendirildi.
 Yeni /tescilli binaların sayıları, mülkiyet durumları ve hukuki statüleri
belirlendi.
 BROP kapsamında Ajansımız tarafından sürdürülen Tarihi Kimliği ile
Kars Kent Projesi ile elde edilecek olan “Kars Kentsel Tasarım Projesi”ne
uygun şekilde çalışmaların etaplandırılması gerçekleştirildi.
 Röleve/restitüsyon/restorasyon planları hazırlandı. Plan ve Projeler
Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü’nce onaylandı.
 Kentsel Tasarım Projesi ve restorasyon projeleri doğrultusunda üç
boyutlu görseller hazırlandı
 Gerekli kamulaştırmalar yapıldı.
 Yıkılacak binalarla ilgili yıkım işlemleri tamamlandı.
 Yenilenecek veya Osmanlı/Baltık mimarisine uygun olarak yapılacak
binalarda yapım işleri tamamlandı.
 Söz konusu projenin tamamlanmasını müteakip Kars kent merkezinin
ulusal ve uluslararası alanda tanıtımı gerçekleştirildi.
 Turizm ile doğrudan veya dolaylı olarak ilişkili olan sektör çalışanlarına
yönelik eğitim faaliyetleri gerçekleştirildi.
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA
YERİ
PROJE
PAYDAŞLARI
ÜST ÖLÇEKLİ
PLANLAR İLE
UYUMU
AMAÇLAR
BEKLENEN
SONUÇLAR
ÖNGÖRÜLEN
FAALİYETLER
YAKLAŞIK
MALİYET
303
Sarıkamış olimpik kayak merkezi projesi
Turizm
Kars
Orman ve Su İşleri Bakanlığı
Gençlik ve Spor Bakanlığı
Kars Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü
Kars Valiliği
Kars İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği
Sarıkamış Belediyesi
Sarıkamış Kaymakamlığı
Türkiye Turizm Stratejisi 2013
Stratejik Plan 2013-2017 (Gençlik ve Spor Bakanlığı)
Ulusal ve uluslararası düzeyde kayak yarışların yapılabileceği bir kayak
merkezinin Sarıkamış’a kazandırılması amaçlandırılmaktadır.
 Olimpik standartlarda kayak merkezi oluşturuldu.
 Bölgeyi kış turizmi için ziyaret eden turist sayısında artış sağlandı.
 Ulusal ve uluslararası çapta kayak yarışlarının kentte yapılması için
altyapı sağlandı.
 Sarıkamış’ın ve bölgenin tanınırlığı arttı.
 Sarıkamış kış turizminde dünya çapında önemli bir destinasyon haline
geldi.
 Sarıkamış kent merkezinin kentsel altyapısı iyileştirildi.
 Kentte turizm sektöründe girişimci sayısı arttı.
 Yeni istihdam alanları oluştu.
 Yurt içi ve yurtdışı gezileri yapılarak benzer yatırımlar incelendi.
 Sarıkamış Kış Sporları Turizm Merkezi ve çevresinin master planı
hazırlandı.
 Uluslararası Kayak Federasyonu ile işbirliği protokolü imzalandı.
 Çalışma planı oluşturularak bu doğrultuda etaplandırma yapıldı.
 Turizm bölgesi içerisinde altyapı iyileştirmeleri yapıldı.
 Ulusal ve uluslararası yarışların yapılması için uygun pistler ve mekanik
tesisler yapıldı.
 Ulusal ve uluslararası düzeyde medya temsilcileri ile turizm
profesyonellerine yönelik tanıtım turları düzenlendi.
 Sarıkamış Kentsel Tasarım Projesi elde edildi ve söz konusu proje
çerçevesinde Sarıkamış kent merkezi rehabilite edildi.
 Sarıkamış yerel halkı ve işletmecilerine eğitim verildi.
Güneş Enerjisi Üretim Merkezi Kurulması
Enerji
Ağrı
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı
EPDK
TÜBİTAK
PROJE PAYDAŞLARI
TEÜAŞ
Ağrı Valiliği
Ağrı İl Özel İdaresi
Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi
Türkiye Sanayi Strateji Belgesi (2011-2014)
ÜST ÖLÇEKLİ
Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Stratejik Planı (2010-2014)
PLANLAR İLE
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2013-2017 Stratejik Planı
UYUMU
AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023)
Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikaları 2003-2023 Strateji Belgesi
Verimlilik Stratejisi ve Eylem Planı (2014-2017)
Ağrı ili güneş enerjisi potansiyelinin değerlendirilerek enerji verimliliği
AMAÇLAR
ile çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması amaçlanmaktadır.
 İlin enerji ihtiyacı büyük ölçüde karşılandı.
 Güneş enerjisi ile ilgili yan sanayi gelişti.
 İşletmeler ve bölge halkı enerji verimliliği konusunda bilinçlendirildi.
BEKLENEN
 Elde edilen güneş enerjisi konutların ısıtılmasında, tarım arazilerinin
SONUÇLAR
sulanmasında, seraların ısıtılmasında ve ildeki sanayinin enerji
ihtiyacının karşılanmasında kullanıldı.
 Hava kirliliğinde azalma oluştu.
 Hanehalkı ve işletmelerde enerji giderleri azaldı.
 Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan GEPA ve
Avrupa Birliği Araştırma Merkezi tarafından hazırlanan JRC güneş
radyasyon yoğunluğu haritalarından yararlanılarak Ağrı ilinin güneş
enerjisi potansiyeli tespit edildi.
 Yatırım verimliliğinin en yüksek olduğu bölge tespit edildi.
 Santralin kurulacağı arazi tespit edildi ve kamulaştırma yapıldı.
ÖNGÖRÜLEN
 Etüt çalışmaları tamamlandı.
FAALİYETLER
 TEÜAŞ ile kurulacak santralin işletilmesine yönelik protokol
imzalandı.
 Güneş enerjisi santrali kuruldu.
 Güneş enerjisi sanayinin bölgede geliştirilmesi amacıyla destek
programları uygulandı.
 Biokütle, jeotermal, rüzgâr vb. diğer yenilenebilir enerji kaynaklarının
da değerlendirilmesine yönelik gelişme planı hazırlandı.
YAKLAŞIK
MALİYET
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA YERİ
304
PROJE ADI
SEKTÖR
UYGULAMA
YERİ
PROJE
PAYDAŞLARI
ÜST ÖLÇEKLİ
PLANLAR İLE
UYUMU
AMAÇLAR
BEKLENEN
SONUÇLAR
ÖNGÖRÜLEN
FAALİYETLER
YAKLAŞIK
MALİYET
305
Maden varlıklarının değerlendirilmesi
Maden
TRA2 İlleri
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı,
ETİ Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü
MTA Genel Müdürlüğü
Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Valilikleri
Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars İl Özel İdareleri
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Stratejik Planı (2010-2014)
Maden potansiyelinin tespit edilmesi ve ekonomiye kazandırılması
amaçlanmaktadır.
 Maden varlıkları, rezervleri ve ekonomik değerleri belirlendi.
 Maden sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölgede yatırım yapması
sağlandı.
 Bölgede yer altı kaynakları kullanılarak katma değeri yüksek ürünler
üretildi.
 Bölge madencilik ve maden sanayi gelişti.
 İstihdam olanağı sağlandı.
 Bölgeye ekonomik girdi sağlandı.
 MTA ile maden envanterinin oluşturulabilmesi amacıyla işbirliği
protokolü imzalandı
 MTA tarafından bölgenin maden envanteri çıkarılarak ekonomik değeri
yüksek madenlere ilişkin detaylı raporlar hazırlandı.
 Maden yatırımlarına yönelik etüt çalışmaları yapılarak fizibilite ile
çevresel etki değerlendirme raporları hazırlandı.
 Madenlerin çıkarılması ve değerlendirilmesi için özel sektöre yönelik
tanıtım ve işbirliği yapıldı.
7. PERFORMANS GÖSTERGELERİ
Gösterge
Net göç hızı (binde)
15 yaş ve üzeri okuma bilmeyenlerin
oranı (yüzde)
Okul öncesi okullaşma oranları (yüzde)
Ortaöğretimde net okullaşma oranları
(yüzde)
Öğretim görevlisi başına öğrenci sayısı
Bebek ölüm oranı (binde)
Bin kişiye düşen toplam hekim sayısı
Bin kişiye düşen toplam diş hekimi
sayısı
Kamu personelinin bölgede ortalama
kalma süresi (yıl)
Sivil toplum Örgütü Üye Sayısı
Diğer STK ve/veya kurumlarla işbirliği
faaliyetleri yürüten STK’ların oranı
(yüzde)
Kadınların İşgücüne Katılma Oranı
(yüzde)
Kadınların İstihdam İçindeki Oranı
(yüzde)
Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma
Değer (ABD Doları)
Üniversite-Sanayi İşbirliği ile
gerçekleştirilen proje sayısı
TUİK,2012
2017
-15,14
Hedef
2020
-14,03
2023
-13,39
11,72
TUİK,2012
11,01
9
6
40,89
TUİK,2012
45,11
49,52
54
45,30
TUİK,2012
55,47
62,50
68,00
Mevcut
Durum
-16,13
22
17,76
1
0,11
Kaynak
TUİK,2012
İl Sağlık
Müdürlükleri, 2012
TUİK,2010
22
23
26
16,21
15,23
15,09
1,6
2,1
3,5
TUİK,2010
0,87
1,2
2,3
4,12
4,8
5,4
1000
2000
3000
50
55
60
SERKA, TRA2
Bölgesi’nde Yoğun
3,6 Kamu Çalışanı Göçü:
Sorunlar ve Çözüm
Önerileri
TRA2 Bölgesi Sivil
498 Toplum Kuruluşları
Profili
TRA2 Bölgesi Sivil
45,3 Toplum Kuruluşları
Profili
34
TÜİK (2012)
35
37
40
33
TÜİK (2012)
34
35
36
3.601
TÜİK (2008)
4.500
5.000
5.500
2
3
5
0
Üniversiteler (2013)
Gösterge
Yenilenen veya yapılan park/mesire
alanı sayısı
Kentsel dönüşümü tamamlanan ilçe
sayısı
Yenilenen veya yapılan kent içi yol
uzunluğu (km)
Yenilenen veya yapılan kanalizasyon
uzunluğu (km)
Yenilenen veya yapılan içme suyu
şebekesi uzunluğu (km)
Doğalgaz Dağıtımı Yapılan İl Sayısı
(adet)
Yıllık hidro elektrik üretim kapasitesi
(MW)
Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından
Elektrik Üretim Kapasitesi (Biyogaz-
306
Mevcut
Durum
Kaynak
Hedef
2020
2017
2023
Bölge Belediyeleri
20
30
40
Bölge Belediyeleri
2
3
7
-
Bölge Belediyeleri
100
150
200
-
Bölge Belediyeleri
100
200
300
-
Bölge Belediyeleri
75
100
150
1
EPDK (2009)
3
4
4
TÜİK/TEİAŞ-2012
112
130
150
TEİAŞ
10
15
20
-
102
0
Güneş, Biokütle, Jeotermal) MW
İçme suyuna ulaşan belediyeli nüfusun
toplam belediye nüfusuna oranı (%)
Kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen
belediye nüfusunun toplam belediye
nüfusuna oranı (%)
Atıksu arıtma tesisi ile hizmet edilen
belediye nüfusunun toplam belediye
nüfusuna oranı (%)
Ağaçlandırılan alan miktarı (ha)
Korunan alanların sayısı (adet)
Korunan alanlar için hazırlanan uzun
devreli gelişme planı ve yönetim planı
sayısı
98
TÜİK, Çevre
İstatistikleri 2010
99
100
100
77
TÜİK, Çevre
87
95
100
0
TÜİK, Çevre
60
80
100
7.000
13.000
17.000
19
22
24
1
3
5
1
3
5
0
1
2
2
3
5
25
30
35
4
4
4
4
6
6
1
3
5
2
4
5
Orman ve Su İşleri
Bakanlığı, Erzurum
13. Bölge Müdürlüğü
17 www.ormansu.gov.tr
1.670
0
Geri dönüşüm Tesisi Sayısı
0
Geri kazanım Tesisi Sayısı
0
Toplama Ayırma Tesisi Sayısı
0
Atık Su Arıtma Tesisi Sayısı (adet)
0
Katı Atık Bertaraf Tesisi Sayısı (adet)
1
İçme suyu Arıtma Tesisi Sayısı (adet)
1
Biyogaz Tesisi Sayısı (adet)
0
Çevre ve İklim Değişikliği Farkındalık
Projeleri (adet)
0
İl Orman ve Su İşleri
Müdürlükleri
ÇSB, Çevre Durum
Raporu 2012 Yılı
Özeti-İller
ÇSB, Çevre Durum
Raporu 2012 Yılı
Özeti-İller
ÇSB, Çevre Durum
Raporu 2012 Yılı
Özeti-İller
ÇSB, Çevre Durum
Raporu 2012 Yılı
Özeti-İller
ÇSB, Çevre Durum
Raporu 2012 Yılı
Özeti-İller
ÇSB, Çevre Durum
Raporu 2012 Yılı
Özeti-İller
İl Çevre ve Şehircilik
Müdürlükleri
İl Çevre ve Şehircilik
Müdürlükleri
GELİŞME EKSENİ 3. ERİŞİLEBİLİRLİK
Gösterge
Bitümlü Sıcak Karışım Kaplamalı Yol
Uzunluğu (km)
Bölünmüş Devlet Yolu Uzunluğu (km)
Demiryolu Uzunluğu (km)
Demiryolunu Kullanan Yolcu Sayısı
(kişi/yıl)
Demiryollarında Elleçlenen Yük Miktarı
(ton/yıl)
Havaalanlarındaki Yolcu Trafiği
(kişi/yıl)
Havaalanlarındaki Yük Ve Kargo
Taşımacılığı Durumu (ton/yıl)
Havaalanlarından Yapılan Yurt İçi Uçak
Sefer Sayısı (adet/yıl)
Havaalanlarından Yapılan Uçuş
Noktaları Sayısı (adet)
307
Mevcut
Durum
Kaynak
Hedef
2020
2017
2023
152
KGM (2012)
225
275
315
639
248
KGM (2009)
TCDD (2012)
725
384
800
424
860
424
162.313
TCDD (2011)
180.000
200.000
300.000
107.144
TCDD (2011)
150.000
200.000
300.000
585.407
DHMİ-2012
600.000
675.000
750.000
6.189
DHMİ-2012
6.600
7.000
7.400
5.151
DHMİ-2012
5.500
6.000
6.500
3
DHMİ-2012
5
7
8
Bölgedeki Motorlu Kara Taşıt Sayısı
(adet)
93.314(20
11)
1.308
Karayollarında Yapılan Kaza Sayısı
(2011)
Karayollarında Km Başına Taşınan Yük
855.747
Miktarı (ton/km)
(2011)
Karayollarında Km Başına Düşen Yolcu 2.177.856,
Miktarı (kişi/km)
00
Karayollarında Km Başına Geçiş Yapan
855.747
Taşıt Sayısı (adet/km)
Asfalt Yola Sahip Köy Yolu Uzunluğu
1.346
(km)
GSM Kapsaması Olmayan Yerleşim
85
Yeri Sayısı- Adet
TUIK Bölgesel
İstatistikler-2011
TUIK Bölgesel
İstatistikler-2011
95.000
97.000
100.000
1.100
1.000
920
KGM (2011)
1.500.000
1.750.000
2.250.000
KGM (2011)
2.500.000
3.000.000
3.500.000
KGM (2011)
1.000.000
1.200.000
1.500.000
1.446
1.546
1.646
30
10
0
İl Özel İdareleri
(2012)
BTK-2012
GELİŞME EKSENİ 4. REKABET EDEBİLİRLİK
Mevcut
Gösterge
Kaynak
Durum
Sulanan Tarım Arazilerinin Sulanabilir
30,35 Tarım İl Müd. (2012)
Tarım Arazilerine Oranı (yüzde)
Kayıtlı Et Üretimi Yapan İşletme Sayısı
15 Tarım İl Müd. (2012)
(adet)
Gıda, Tarım ve
25-50 (ton/gün) süt işleyen İşletme
5 Hayvancılık İl Müd.
Sayısı (adet)
ve SERKA (2012)
Gıda, Tarım ve
50+ (ton/gün) Süt İşleyen İşletme Sayısı
2 Hayvancılık İl Müd.
(adet)
ve SERKA(2012)
Örtü Altı Sebze-Meyve Üretimi (ton)
57
TÜİK (2012)
Kaz Sayısı (adet)
216.558
TÜİK (2012)
Organik Tarım Faaliyetlerinde Bulunan
8.123
TÜİK (2012)
Çiftçi Sayısı (Kişi)
Kişi Başına Bitkisel Üretim Değeri (TL)
386
TÜİK (2011)
Kişi Başına Canlı Hayvan Değeri (TL)
3.322
TÜİK (2011)
Kişi Başına Hayvansal Ürünler Değeri
644
TÜİK (2011)
(TL)
Traktör Sayısı (adet)
20.582
TÜİK (2012)
Biçerdöver Sayısı (adet)
17
TÜİK (2012)
Kültür Irkı hayvan oranı
7,86
TÜİK 2012
Kovan Başına Bal Üretimi (kg/adet)
1,25
TÜİK 2012
Küçükbaş hayvan sayısı
1.307.422
TÜİK 2012
Büyükbaş hayvan sayısı
1.246.769
TÜİK 2012
Faaliyete geçirilen organize tarım0
TÜİK 2012
hayvancılık bölge/OSB sayısı
Tarımda istihdamın toplam istihdam
52,75
TÜİK 2013
içerisinde oranı
Kültür ve Turizm İl
Turizm İşletmeli Otel Sayısı (adet)
27
Müd. (2013)
Turizm İşletmeli Otellerdeki Oda Sayısı
1.470
(adet)
Müd. (2013)
Turizm İşletmeli Otellerdeki Yatak
2.906
Sayısı (adet)
Müd. (2013)
Kültür ve Turizm
Otel Konaklama Sayısı (adet)
308.610
Bakanlığı, 2012
Konaklayan Yerli Turist Sayısı (İşletme
Kültür ve Turizm
264.377
ve Belediye belgeli tesisler toplam)
Bakanlığı, 2011
Konaklayan Yabancı Turist Sayısı
44.233
Kültür ve Turizm
308
Hedef
2020
2017
2023
34
40
45
18
22
25
10
15
22
3
7
9
100
380.000
170
500.000
200
600.000
11500
13000
15.000
400
3400
417
6000
430
7.023
950
1500
2070
22000
25
10,5
2,5
1.400.000
1.350.000
24000
40
14
3,5
1.750.000
1.450.000
25.000
50
17,2
4,5
2.000.000
1.600.000
2
3
4
45
40
38
40
55
80
3.000
5.000
8.000
4.500
7.500
10.000
500.000
800.000
1.200.000
350.000
500.000
700.000
70.000
100.000
150.000
(İşletme ve Belediye belgeli tesisler
toplam)
Ortalama kalış Süresi
Gürbulak Sınır Kapısından Giriş Yapan
Yabancı Sayısı(adet)
Dilucu Sınır Kapısından Giriş Yapan
Türkgözü Sınır Kapısından Giriş Yapan
Aktaş Sınır kapısından giriş yapan
yabancı sayısı
İşgücüne Katılma Oranı (yüzde)
İstihdamda Sanayi Sektörünün Payı
(yüzde)
Toplam İşletme Sayısı (adet)
İmalat Sanayi / Toplam İşletme Sayısı
(yüzde)
10 ve Üzerinde Çalışana Sahip İşyeri
Sayısı (adet)
Bölge Sanayinde İstihdam Edilen
Mühendis ve Teknisyen Sayısı
Sanayi Sektörünün Katma Değer
İçindeki Payı (yüzde)
KOSGEB'e Kayıtlı KOBİ Sayısı (adet)
KOSGEB Desteklerinden Yararlanan
Proje Sayısı (adet)
Marka, Patent, Faydalı Model,
Endüstriyel Tasarım Toplam Tescil
Sayısı (adet)
Yatırım Teşvik Belgesi Sayısı (adet)
OSB'lerde Tahsis Edilen Parsel Sayısı
(adet)
KSS'lerdeki Kullanıma Hazır İşyeri
Sayısı (adet)
Toplam İhracat Miktarı (milyon ABD
Doları)
İhracatçı Firma Sayısı (adet)
Toplam İthalat Miktarı (milyon ABD
Doları)
İstihdam Oranı (yüzde)
TRA2 Bölgesi’ndeki Toplam Mevduat
(Milyon Türk Lirası)
Takipteki Alacaklar/Toplam Nakdi
Kredi (Yüzde)
Toplam Nakdi Kredi/ Toplam Mevduat
(Yüzde)
Banka Şubesi Sayısı
309
Bakanlığı, 2011
1,3
Kültür ve Turizm
Bakanlığı, 2011
1,5
1,8
2,3
390.348
TÜİK, 2012
600.000
700.000
1.000.000
249.687
TÜİK, 2012
315.000
400.000
500.000
34.175
TÜİK, 2012
15.000
25.000
45.000
-
25.000
45.000
100.000
55,0
TÜİK (2012)
58
60
62
14
TÜİK (2009)
16
20
24
18.000
22.000
25.000
6
8
10
450
550
700
15.644
4,7
361
SERKA
TAMSAYIM 2013
SERKA
TAMSAYIM 2013
SERKA
TAMSAYIM 2013
307
TOBB (2012)
400
600
800
13
TÜİK (2008)
15
18
20
3.783
KOSGEB 2013
5.000
8.000
10.000
129
KOSGEB 2013
300
600
900
329
Türk Patent Enstitüsü
(2012)
450
600
700
120
150
200
150
180
220
1.800
2.000
2.200
87
112
1.463
Ekonomi
Bakanlığı(2013)
Sanayi Bakanlığı
(2012)
Sanayi Bakanlığı
(2011)
131
TÜİK (2012)
160
200
250
176
TÜİK (2011)
220
250
280
88
TÜİK (2012)
95
100
110
50,9
TÜİK (2012)
53
55
57
1.869
BDDK(2013)
2.100
2.500
3.000
3
BDDK(2013)
3
2
2
182
BDDK(2013)
185
190
195
74
BDDK(2013)
100
120
150
8. FİNANSMAN
Bölgenin kalkınması için gerekli faaliyetlerin gerçekleştirilmesi sürekli, güvenilir ve yeterli
mali kaynakların sağlanması ile mümkün olabilir. Bu açıdan finansman stratejisinin
belirlenmesi, kaynaklarının tespit edilmesi ve uygulayıcı kurum ve kuruluşların
kullanımlarına sunulması hayati önem taşımaktadır. Finansman stratejisi, mevcut ulusal veya
uluslararası kaynaklarla bölge planı amaçlarına hizmet edecek faaliyetlerin mali boyutu
arasında ilişki kurmaktadır. Bölge planının uygulama dönemi olan 2014-2023 döneminde
TRA2 Bölgesi’nde kullanılabilecek başlıca finans kaynakları aşağıda listelenmiştir.
 Kamu Yatırımları,
 Yatırımlarda Devlet Yardımları (Hazine Teşvikleri),
 Serhat Kalkınma Ajansı (SERKA) Destekleri,
 Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Destekleri,
 KOSGEB Destekleri
 Ekonomi Bakanlığı Destekleri,
 İŞKUR Destekleri,
 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Destekleri,
 TÜBİTAK Destekleri,
 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar,
 AB Destek Programları,
 Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) Destekleri,
 Köylerin Altyapısının Desteklenmesi Projesi (KÖYDES)
 Sosyal Destek Programı (SODES)
 Diğer Finansman Kaynakları
Farklı öncelikleri amaçlayan bu destekler ve programların bazıları altyapı yatırımlarını (Kamu
Yatırımları, KÖYDES), bazıları işletmeleri (SERKA, KOSGEB, Ekonomi Bakanlığı,
TÜBİTAK, TKDK, İŞKUR), bazıları sosyal projeleri (SODES, AB Programları) bazıları
kurumsal kapasitenin arttırılmasını (SERKA, SODES, AB Programları) desteklemektedir.
Kamu Yatırımları yıllar boyunca Türkiye ve özellikle TRA2 Bölgesi Ekonomisindeki
büyümenin ana lokomotifi olmuştur.
Ancak son yıllarda devletin üretim faaliyetlerinden çekilmesi ve özelleştirmeler sonucu kamu
yatırımları daha çok eğitim, sağlık, ulaştırma ve haberleşme gibi alanlarda yoğunlaşmaktadır.
1999 yılında TRA2 Bölgesi’ndeki toplam kamu yatırımı 14 milyon TL iken, 2012 yılında 518
milyon TL’ye ulaşmıştır. Bölge illeri arasında Ağrı son yıllarda yapılan konut yatırımları ile
diğerlerine göre daha fazla kamu yatırımı çekmektedir (Grafik 82).
Bölgede 1999 yılında toplam kamu yatırımlarının yaklaşık yüzde 30’u tarım sektörüne
yapılırken 2012 yılında bu oran yüzde 12’ye düşmüştür. Bölgedeki kamu yatırımlarının yıllar
itibarıyla değişiminde de eğitim, sağlık, konut ve ulaştırma alanlarında yapılan projelere bağlı
olarak büyük değişimler gözlemlenmektedir. Yıllara göre kamu yatırım alanlarını etkileyen
projelerden; 2011 yılında TOKİ’nin projeleriyle konut (yüzde 27), 2008 yılında yeni açılan
üniversiteler nedeniyle eğitim (yüzde 38), ve 2007 yılında hastane inşaatlarıyla sağlık (yüzde
19), 2002 ve 2006’da BOTAŞ’ın yatırımları nedeniyle ulaştırma-haberleşme alanları, ilgili
yıllarda bölgeye yapılan kamu yatırımlarından büyük pay almışladır (Tablo 147).
310
300
275
250
225
200
175
150
125
100
75
50
25
0
1999
2002
2005
2008
2011
2012
Ağrı
5
43
44
44
280
269
Ardahan
1
6
21
23
43
47
Iğdır
3
7
10
19
73
58
Kars
5
21
33
48
136
144
Grafik 82 TRA2 Bölgesi Kamu Yatırımları (milyon TL)
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Kamu Yatırımları (www.kalkinma.gov.tr, Erişim: 01.07.2013)
Tablo 147: Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı (yüzde)
Yıl
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Tarım Madencilik İmalat Enerji
30,7
35
19,3
16,3
14,2
18
11,8
19
22,8
21,8
21,5
18,3
13,4
12,3
2,1
0,9
0
0
0
0
2,3
0
1,5
0,7
0,7
0,1
0,9
0,2
0,8
1,4
1,6
0,2
0
0
1,3
0
2,5
0,1
0
0,7
0,2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,1
0,4
UlaştırmaDiğer Kamu
Turizm Konut Eğitim Sağlık
Haberleşme
Hizmetleri
17,5
1
3,3
29,8
3,6
11,4
7,7
2,7
1,4
33,1
8,6
9,2
41,6
0
0,4
18,7
7,7
10,8
48,1
0
0,5
15,2
4
15,7
29,2
0
0,5
25,3
10,6
20,1
9,6
0
3
33,2
18,7
17,5
17,6
0
3,4
25,6
11,8
26,1
29,7
0
4,2
28,7
9,4
9,1
8,6
0,1
6,3
31
19,5
7,7
15,3
0,2
6,8
38,2
8,9
7,9
12,9
0,1
6,5
37,2
11
10,2
19,4
0,2
4,3
33,5
12
11,5
14,8
0,2
27,2
25,1
7
11,1
15,6
0
19,6
27,8
6,9
17,1
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Kamu Yatırımları (www.kalkinma.gov.tr, Erişim: 01.07.2013)
Bölgenin eksikleri göz önüne alındığında önümüzdeki dönemde kamu yatırımlarının sağlık,
konut ve ulaştırma alanlarında yoğunlaşması beklenmektedir. Bölge Planının uygulanması
esnasında sağlık, konut, ulaştırma ve haberleşme alanlarındaki eksikliklerin giderilmesinde
kamu yatırımlarının çok büyük katkısı olacaktır. Bölgedeki kent ve sanayi altyapı
eksikliklerinin giderilmesi için ilgili alanlarda hazırlanacak projelere en büyük kaynağı yine
kamu sağlayacaktır. Kamu yatırımlarında olduğu gibi diğer finansman kaynakları da yıllar
içerisinde o dönemin ihtiyaçlarına göre şekillenmekte ve değişmektedir. Örneğin KOSGEB
son yıllarda ülke genelinde girişimciliğin artması için büyük bir Uygulamalı Girişimcilik
Eğitimi seferberliğine başlamış ve eğitim programına katılanlara işlerini kurarken karşılıksız
destek sağlamıştır. Bölge planının uygulama döneminde yapılacak faaliyetler için ilgili
finansman kaynaklarının dikkatlice incelenmesi ve uygun olan kaynağın kullanılması
elzemdir. Farklı kaynakların kullanımı ile hem bölge aktörleri üzerindeki finansal yükün
hafiflemesi hem de bölge aktörlerinin kurumsal kapasitelerinin artması sağlanacaktır.
311
9. KOORDİNASYON, İZLEME VE DEĞERLENDİRME
TRA2 Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı; TRA2 Bölgesi’nde, söz konusu dönemde
gerçekleştirilecek tüm kalkınma faaliyetleri ve uygulanacak proje ve programlara temel
oluşturacak bir strateji belgesidir.
Bölge planının amaç ve hedeflerine ulaşılabilmesi, uygulama sürecinde bölgedeki kurum
ve kuruluşların planın önceliklerini özümsemesine ve planın uygulanması sürecinde
sürekli işbirliği ve koordinasyonun sağlanmasına bağlıdır.
Ajans, plan öncelikleri doğrultusunda geliştireceği destek programları ve yapacağı
çalışmalarla bölge planı amaçlarına ulaşılmasını teşvik edecektir. Ajans, destekleyeceği
projelerin uygulama sürecinde denetim ve raporlama fonksiyonunun yanı sıra ilgili süreçlerde
sorun giderici ve yol gösterici olmasının yanısıra doğrudan destek sağladığı projeler ile
birlikte TRA2 Bölgesi’ndeki diğer proje ve gelişmelerin hepsini, bu projeleri yürüten kurum
ve kuruluşlarla koordinasyon içerisinde takip edecek; kamu kuruluşları, özel sektör ve sivil
toplum kuruluşlarının proje oluşturma ve uygulama ile izleme ve değerlendirme süreçlerine
dâhil olacaktır.
Bölge Planında belirlenen gelişme eksenleri, amaçlar ve tedbirlerin mevcut Üst Ölçekli
Planlarla uyumu 6.2.2. Bölümde detaylı olarak yer almaktadır. Planın uygulama süreci
içerisinde üst ölçekli planlar yakından takip edilerek bu planlarda yapılacak değişikliklere
veya yeni plan oluşturulması çalışmalarına Ajans tarafından katkı sağlanacaktır. Ayrıca yeni
hazırlanan veya revize edilen üst ölçekli planlar ile işbu plan karşılaştırılarak gerekli görülen
durumlarda bölge planı ve uygulama süreci revize edilecektir.
Planın amaç ve hedeflere ulaşma derecesini ölçebilmek için belirlenen performans
göstergeleri 7. Bölümde yer almaktadır. Bu performans göstergelerinin yardımıyla planın
etkinliğinin izlenmesi, uygulama sürecindeki sorunlara yönelik tedbirler alınması ile gerekli
işbirliği ve koordinasyonun sağlanması görevleri Ajansa aittir. Böylece Ajans, planda yer alan
uygulamaları bölgenin tüm aktörleri nezdinde takip edebilecek ve gerekli revizyonlarla plana
dinamizm katabilecektir.
Bölgede sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasına katkı sağlayacak planın başarıyla
uygulanabilmesi, yerel kaynakların harekete geçirilebilmesi ile mümkün olacaktır. Planda yer
alan hedeflere ulaşılabilmesi 4.1.2. Bölümde detayları açıklanan Kamu Yatırımlarının
tamamlanmasına ek olarak, bölge aktörlerinin çeşitli finans kaynaklarını kullanmaları ile
mümkün olacaktır. Bu finans kaynaklarının bölge genelinde kullanımının arttırılması öncelikli
hedefler arasında olup Ajans, bölge aktörlerinin farklı finans kaynaklarına ulaşabilmeleri için
köprü vazifesi görmeye devam edecektir. Özellikle hali hazırda Ekonomi Bakanlığı ile
işbirliği halinde yürütülen Yatırımlarda Devlet Yardımları ile KOSGEB ile birlikte yürütülen
KOBİ ve girişimci destek uygulamalarının yaygınlaştırılması, izlenmesi ve bölge şartlarına
göre yenilenmesi/iyileştirilmesi; bölgede yapılacak yatırımlar için kolaylaştırıcı bir rol
üstlenecektir. Bölge Planı çerçevesinde geliştirilen programların uygulama süreci sona
erdikten makul bir süre sonra etki analizleri yapılacaktır. Ajans tarafından yürütülecek izleme
değerlendirme faaliyet raporları ve etki analizleri düzenli olarak Yönetim Kurulu, Kalkınma
Kurulu, Kalkınma Bakanlığı ve ilgili kurum ve kuruluşlara sunulacaktır. Yayımlanmasında
312
yarar görülen raporlar Kalkınma Bakanlığı’nın da görüşleri alınarak Ajans internet sitesi
vasıtasıyla kamuoyunun bilgisine sunulacaktır. Bu kapsamda, bölge planı uygulama sürecinde
önceliklere göre etkin rol oynaması beklenen kurum ve kuruluşlar Tablo 148’de sunulmuştur.
Tablo 148: Bölge Planı uygulama sürecinde etkin rol oynayacak kurum ve kuruluşlar
GELİŞME EKSENLERİ
ÖNCELİKLER
1.1.İşgücünün beceri
seviyesinin
yükseltilmesi ve
istihdam edilebilirliğinin
artırılması
1.2.Eğitimde altyapı ve
hizmet kalitesinin
iyileştirilmesi
SOSYAL
KALKINMA
ÇEVRESEL
SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
313
UYGULAYICILAR
İl İstihdam Kurulları, İŞKUR, İl Milli
Eğitim Müdürlükleri, Üniversiteler,
STK'lar, Özel Sektör Kuruluşları
İl Milli Eğitim Müdürlükleri,
Üniversiteler, STK'lar
İl Sağlık Müdürlükleri, Kamu
1.3.Sağlık alanında
Hastaneleri Birlikleri, Halk Sağlığı
altyapı ve hizmet
Müdürlükleri, Üniversite Hastaneleri,
kalitesinin iyileştirilmesi
STK'lar
1.4. Kurumsal
Tüm Paydaşlar
kapasitenin arttırılması
1.5. Özel ilgi gruplarının Aile ve Sosyal Politikalar İl
toplumsal hayata aktif
Müdürlükleri, İl Milli Eğitim
katılımının artırılması
Müdürlükleri, Üniversiteler, STK'lar
1.6. Kadının toplumsal Aile ve Sosyal Politikalar İl
statüsünün
Müdürlükleri, İl Milli Eğitim
güçlendirilmesi
Müdürlükleri, Üniversiteler, STK'lar
2.1 Kentsel altyapının Belediyeler, İl Özel İdareleri, TCK, DSİ,
iyileştirilmesi
Türk Telekom
2.2. Kırsal Gelişmenin TKDK, Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl
Sağlanması
Müdürlükleri, İl Özel İdareleri, STK'lar
2.3. Çevrenin korunması Belediyeler, Çevre ve Şehircilik İl
ve çevre kirliliğinin Müdürlükleri, İl Özel İdareleri, STK'lar,
önlenmesi
OSB Müdürlükleri,
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı,
2.4. Enerji kaynaklarının
Belediyeler, İl Özel İdareleri, DSİ, Çevre
etkin kullanılması
ve Şehircilik İl Müdürlükleri
3.1. Ulaşım Alt
Belediyeler, İl Özel İdareleri, TCK,
Yapısının İyileştirilmesi TCDD, DHMİ
İl Özel İdareleri, Bilim, Sanayi ve
3.2. Bilgi ve Teknolojiye
Teknoloji İl Müdürlükleri, KOSGEB,
Erişim İmkânının
Üniversiteler, Özel Sektör Kuruluşları,
Artırılması
STK'lar
REKABET
EDEBİLİRLİK
314
Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl
4.1. Tarımsal üretimde
Müdürlükleri, Üniversiteler, Araştırma
verimliliğin ve yenilikçi Merkezleri ve Enstitüler, Meslek
uygulamaların
Odaları, Kooperatif ve Birlikler, TKDK,
artırılması
İl Özel İdareleri, STK'lar, Özel Sektör,
Kuruluşları,
Kültür ve Turizm Bakanlığı, İl Kültür ve
4.2. Turizmde bölgesel
Turizm Müdürlükleri, İl Özel İdareleri,
marka olunması
STK'lar, Özel Sektör Kuruluşları
Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl
4.3. İmalat sanayinde
Müdürlükleri, KOSGEB, Üniversiteler,
verimlilik ve katma
STK'lar, OSB Müdürlükleri, Özel Sektör
değerin artırılması
Kuruluşları
Ekonomi Bakanlığı Doğu Anadolu
4.4. Dış Ticaret ve
Bölge Müdürlüğü, Gümrük ve Ticaret İl
Lojistik Merkezi
Müdürlükleri, Gümrük Müdürlükleri,
Olunması
TCDD, STK'lar, Özel Sektör Kuruluşları
4.5. Tabii kaynakların
MTA Genel Müdürlüğü, Bilim, Sanayi
katma değerinin
ve Teknoloji İl Müdürlükleri, KOSGEB,
artırılması
Üniversiteler, STK'lar, Özel Sektör
Kuruluşları
4.6 Girişimcilik altyapısı
ve kültürünün
KOSGEB, Üniversiteler, STK'lar
geliştirilmesi
10. KAYNAKÇA

































315
Ağrı Belediyesi verileri
Ağrı Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü verileri
Ağrı İl Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü verileri
Ağrı İl Dernekler Müdürlüğü Verileri
Ağrı İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Verileri
Ağrı İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri
Ağrı İl Özel İdaresi Yıllık Brifing Raporları -2011
Ağrı İl Sağlık Müdürlüğü Verileri
Ağrı Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü Verileri
Ağrı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Verileri
Ağrı Toplum Sağlığı Merkezi Verileri
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2008), Türkiye’de Kadına Yönelik Aile İçi
Şiddet Araştırması
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2011), Türkiye’de Yaşlılık Dönemine İlişkin
Beklentiler, Ankara
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2012), Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel
Müdürlüğü, Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı Taslağı
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2012), Kadına Yönelik Şiddetle Mücadele Ulusal
Eylem Planı (2012-2015), Ankara
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Kadın Hakları
Raporu
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2012), Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve
Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı, Ankara
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı
(2008-2013)
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı; Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü verileri
Ardahan Belediyesi verileri
Ardahan Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü verileri
Ardahan İl Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü verileri
Ardahan İl Dernekler Müdürlüğü Verileri
Ardahan İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Verileri
Ardahan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri
Ardahan İl Özel İdaresi Yıllık Brifing Raporları -2011
Ardahan İl Sağlık Müdürlüğü Verileri
Ardahan Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü Verileri
Ardahan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Verileri
Ardahan Toplum Sağlığı Merkezi Verileri
Avrupa Birliği Araştırma Merkezi; Dünya Güneş Enerjisi Potansiyeli Çalışması
http://re.jrc.ec.europa.eu/pvgis/
Avrupa Birliği Bakanlığı (2011), 2012 Avrupa Aktif Yaşlanma ve Nesiller arası
Dayanışma Yılı Hakkında Bilgi Notu
Bahtiyarca B. R. (2006). Tıbbi Ve Aromatik Bitkilerin Kullanım Alanları, Tıbbi
Adaçayı Ve Ülkemizde Kekik Adıyla Bilinen Türlerin Yetiştirme Teknikleri. Tarla
Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi. Ankara.








































316
Bankacılık Denetleme ve Düzenleme Kurumu, www.bddk.org.tr.
Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planı
Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı (2008-2012)
Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı; Taşımacılık ve Lojistik Sektörü
Raporu-2010
Bilgi Teknolojileri Kurumu; Mobil Numara Taşınabilirliğinin Etkileri
Bilgi Teknolojileri Kurumu; Sabit, Mobil ve İnternet Penetrasyon Oranı Verileri
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, (2013) 81 İl Durum Raporu 2012
Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü, (2012), Kars Organize Sanayi Bölgesi
Parsel Tahsis Komisyon Raporu
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014
BOTAŞ; Enerji Nakil Hatları Verileri
BTK (2010), Mobil Numara Taşınabilirliğinin Etkileri
Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)
Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) (2006), Orman Varlığımız
Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023)
Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)
Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) Stratejik Plan (2010-2014)
Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga), (2006), AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi
(2007-2023)
Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga); (2010) Temiz Hava Eylem planı (2010-2013)
Çevre ve Orman Bakanlığı, (Mülga) (2007), Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve
Eylem Planı
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2010), Temiz Hava Eylem Planı (2010-2013)
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2012), Çevre Durum Raporu 2012 Yılı Özeti-İller
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2012), Türkiye Çevre Durum Raporu 2011
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı İklim Değişikliği Eylem Planı-2011-2023
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020)
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava Eylem Planı (2010-2013)
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2012) Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri
Envanteri Değerlendirme Raporu,
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2012), Çevresel Göstergeler 2011
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2012), Türkiye Cumhuriyeti Ulusal İklim Değişikliği
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, www.csb.gov.tr
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı; Türk Alman Biyogaz Projesi / Türkiye Biyogaz
Envanteri Çalışması-2012
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı; Ulusal Hava İzleme Ağı, www.havaizleme.gov.tr
Demirayak, F. (2002) Biyolojik Çeşitlilik-Doğa Koruma ve Sürdürülebilir Kalkınma
Devlet Hava Meydanları; www.dhmi.gov.tr
Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü; www.dsi.gov.tr
Dünya Bankası verileri, www.worldbank.org
Ekonomi Bakanlığı (2011) İl İl Dış Ticaret Potansiyeli
Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem Planı
Ekonomi Bakanlığı Ticaret Müşavirlikleri Verileri
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2010-2014 Stratejik Plan

































317
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Güneş ve Rüzgâr Enerjisi Potansiyeli
Çalışmaları
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, İllerin Enerji Görünümleri Çalışması- 2012
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, TEİAŞ 2011-2015 Stratejik Plan
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, http://organik.tarim.gov.tr/veri/iller3.asp?yil=
2011&il=75
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Kırsal Alanda Kadının Güçlendirilmesi Ulusal
Eylem Planı (2012 - 2016)
Gürcistan Ulusal İstatistik Ofisi, www.geostat.ge,
Hacettepe Üniversitesi, (2008), Türkiye’de Kadına Yönelik Aile İçi Şiddet
Araştırması
Halkbank verileri,
http://www.halkbank.com.tr/investment/investment.asp?type=3&date=201206211651
08
Iğdır Belediyesi verileri
Iğdır Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü verileri
Iğdır İl Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü verileri
Iğdır İl Dernekler Müdürlüğü Verileri
Iğdır İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Verileri
Iğdır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri
Iğdır İl Özel İdaresi Yıllık Brifing Raporları -2011
Iğdır İl Sağlık Müdürlüğü Verileri
Iğdır Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü Verileri
Iğdır Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Verileri
Iğdır Toplum Sağlığı Merkezi Verileri
İçişleri Bakanlığı-Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı, Türkiye’de Doğal Afetler
Konulu Ülke Strateji Raporu,
Kalkınma Bakanlığı (2010) Birleşmiş Milletler, Binyıl Kalkınma Hedefleri Raporu
Türkiye
Kalkınma Bakanlığı (DPT), (2003), İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik
Sıralaması Araştırması
Kalkınma Bakanlığı (DPT), (2007), Dokuzuncu Kalkınma Planı, Gelir Dağılımı ve
Yoksullukla Mücadele, Özel İhtisas Komisyon Raporu
Kalkınma Bakanlığı (DPT), (2007), Türkiye'de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma
Ulusal Eylem Planı
Kalkınma Bakanlığı (DPT), (2010), Birleşmiş Milletler, Binyıl Kalkınma Hedefleri
Raporu Türkiye
Kalkınma Bakanlığı (2013) İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik
Sıralaması Araştırması, 2011
Kalkınma Bakanlığı (2013) Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014 – 2023)
Kalkınma Bakanlığı (DPT), Binyıl Kalkınma Planları Raporu
Kalkınma Bakanlığı (DPT), DAP Ana Planı
Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı
Kalkınma Bakanlığı (DPT), Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem
Planı Uygulama Programı
Kalkınma Bakanlığı, Kamu Yatırımları; www.kalkinma.gov.tr
Kalkınma Bakanlığı, Orta Vadeli Program (2013-2015)







































318
Kars Belediyesi verileri
Kars Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü verileri
Kars İl Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü verileri, 2013
Kars İl Dernekler Müdürlüğü Verileri
Kars İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Verileri, 2012.
Kars İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri
Kars İl Özel İdaresi Yıllık Brifing Raporları -2011
Kars İl Sağlık Müdürlüğü Verileri
Kars Organize Sanayi Bölgesi Parsel Tahsis Komisyon Raporu, 2012
Kars Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü Verileri, 2012
Kars Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Verileri, 2012
Kars Toplum Sağlığı Merkezi Verileri
KOSGEB, 2011-2013 KOBİ Stratejisi Eylem Planı
KOSGEB, www.kosgeb.gov.tr.
KuzeyDoğa Derneği verileri, www.kuzeydoga.org.tr
Kültür ve Turizm Bakanlığı (2007), Türkiye Turizm Stratejisi 2023
www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,9853/istatistikler.html
Kültür ve Turizm Bakanlığı, www.kulturturizm.gov.tr.
Kültür ve Turizm Bakanlığı, www.sgb.kulturturizm.gov.tr
Maliye Bakanlığı, Gelir İdaresi Başkanlığı verileri
Maliye Bakanlığı, Muhasebat Genel Müdürlüğü verileri
Meçik, O. (2012), Ulaştırma Ağlarının Ekonomik Entegrasyonlara Etkisi ve Türk
Dünyası Boyutu, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi; 5/2:22-33
Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verileri
Milli Eğitim Bakanlığı, İstatistikler, 2012
MTA Genel Müdürlüğü, Ağrı İli Genel Jeolojisi Çalışması,
http://www.mta.gov.tr/v2.0/bolgeler/van/index.php?id=agri
MTA Genel Müdürlüğü,
http://www.mta.gov.tr/v2.0/default.php?id=il_maden_haritalari, Erişim
Tarihi:13.04.2013
Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü 2023 Hedefleri
Orman ve Su İşleri Bakanlığı, (2012), Stratejik Plan (2013-2017)
Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü; www.ogm.gov.tr
Orman ve Su İşleri Bakanlığı; www.ormansu.gov.tr
Serhat Kalkınma Ajansı (2010), Lojistik Merkezinin Kars’ta Kurulabilirliğine İlişkin
Rapor.
Serhat Kalkınma Ajansı (2011) TRA2 Bölgesi’nde Serhat Lojistik Vadisi İmkânı
Serhat Kalkınma Ajansı (2011) TRA2 Bölgesi Sağlık Altyapısı, Mevcut Durum ve
Sorunlar
Serhat Kalkınma Ajansı (2011), Rakamlarla Serhat İlleri, 2010
Serhat Kalkınma Ajansı (2011), TRA2 Sağlık Altyapısı Raporu
Serhat Kalkınma Ajansı (2012), Kamu Yatırımları Çalışması.
Serhat Kalkınma Ajansı (2012), Kars’ın Sosyo-Ekonomik Durumu ve Uygun Yatırım
Alanları,






































319
Serhat Kalkınma Ajansı (2012), Rakamlarla Serhat İlleri 2011
Serhat Kalkınma Ajansı (2012), Sınır Kapıları Raporu
Serhat Kalkınma Ajansı (2012), TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili
Serhat Kalkınma Ajansı (2012), TRA2 Bölgesi’nde Sınır Ticareti ve Sınır Kapıları
Sosyo Ekonomik Bir Analiz (Sorunlar ve Çözüm Önerileri)
Serhat Kalkınma Ajansı (2012), TRA2’de Göç Olgusu: Sebep ve Sonuçlar
Bağlamında Analitik Bir Araştırma
Serhat Kalkınma Ajansı (2013), TRA2 Bölgesi’nde Süt ve Süt Ürünleri Sektör Raporu
Sevgican, A. Tüzel Y. Gül, A. Ve Eltez, R.Z. “Türkiye’de Örtü Altı Yetiştiriciliği”
http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/0192e936ba11d0a_ek.pdf?tipi,
Sosyal Güvenlik Kurumu http://www.sosyalyardimlar.gov.tr/
Sosyal Güvenlik Kurumu www.sgk.gov.tr
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Kırsal Kalkınma Planı 2010-2013
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, (2007), TRA Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Tarım
Master Planı
Tarımsal Yatırımcı Danışma Ofisi http://www.taryat.gov.tr/index.php/tr/
Taryad, www.tarim.gov.tr
TÜBİTAK Bilim, Teknoloji ve Yenilik Politikaları Daire Başkanlığı / 2011-2016
Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve Eylem Planı
TÜİK, ADNKS ve Genel Nüfus Sayımı Sonuçları, 2012
TÜİK, Bölgesel Göstergeler, 2012
TÜİK, Bölgesel İstatistikler, Motorlu Araç Sayıları
TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2011
TÜİK, Haber Bülteni, Doğum İstatistikleri
TÜİK, Hane Halkı İşgücü İstatistikleri, 2012
TÜİK, İstatistikler, Doğum İstatistikleri, 2012
TÜİK, İstatistikler, İntihar İstatistikleri, 2012
TÜİK, İşgücü ve İstihdam İstatistikleri, 2012
TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, 2011
TÜİK, Sağlık İstatistikleri 2010
TÜİK, Sosyal Göstergeler, 2011
TÜİK, Tüketim Harcamaları, Yoksulluk ve Gelir Dağılımı
TÜİK, Türkiye Özürlüler Araştırması, 2002
TÜİK, Yaygın Eğitim Faaliyetleri Araştırması, 2010-2011
Türk Patent Enstitüsü, www.tpe.org.tr.
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları; Hedef 2023 Raporu
Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV) (2014); 81 İl İçin Toplumsal
Cinsiyet Eşitliği Karnesi
Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü, www.iskur.gov.tr.
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), “Kurulan ve Kapanan Şirket
İstatistikleri”, http://www.tobb.org.tr, (2014)
Türkiye Tarım Kredi kooperatifleri www.tarimkredi.org.tr
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye Ulaşım ve İletişim StratejisiHedef 2023
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, 10. Ulaştırma Şurası Sonuç Raporu
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, Karayolları Genel Müdürlüğü
Stratejik Plan (2012-2016)















320
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, Karayolları Genel Müdürlüğü Trafik
ve Ulaşım Verileri (2012)
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, TCDD Kars Gar Müdürlüğü Brifing
Raporu, 2012
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, TCDD
www://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, Ulaştırma Ana Plan Stratejisi – 2005
Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, www.ubk.gov.tr
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef 2023
Ulusal İstihdam Stratejisi Eylem Planı (2012-2014)
Uluslararası Rekabet Araştırma Kurumu, (2011) İller Arası Rekabetçilik Endeksi,
(2010-2011)
Uluslararası Taşımacılık ve Lojistik Hizmet Üretenleri Derneği; www.utikad.org.tr
UNWTO Tourism Highlights, 2012
Üçgün, F. Diyadin Jeotermal Sahalarının Dünü ve Bugünü
2022 Sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz Ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına
Aylık Bağlanması Hakkında Kanun
65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşları İle Özürlü ve
Muhtaç Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Yönetmelik
Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliği
Toplu Konut İdaresi Kaynaklarının Kullanım Şekline İlişkin Yönetmelik
EKLER
EK 1 TRA2 Turizm Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.11.2012)
Adı Soyadı
Murat ŞAHİN
Gündağ HIŞIR
Turan DEMİR
Sıddık ALKAN
Mikail ALTUN
Ferhat ÇALIŞAN
Hakan DOĞANAY
Kamuran EROĞLU
Recep DİNLENMEZ
Yücel ÜZEYİR
Vedat AKÇAYÖZ
Tacettin AY
Halit ÖZER
Şaban MARAŞLI
İlhan ÖZBİLEN
Metin YANDAKÇI
Murat DEMİR
Zakir AKIN
Şahin Durmuş GÜNBAY
Osman ENGİNDENİZ
Nurettin YILDIRIM
321
Kurumu
Murat Camping
Turizm İşletmesi
Kuyucuk Köyü Muhtarı
Kar Otel Sahibi
Karabağ Otel Müdür
Kayadır Turizm Sahibi
Kars İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Toprak Otel Genel Müdürü
Dolina Otel Sarıkamış Sahibi
Doyumlu Köyü Muhtarı
Kars Kültür Sanat Derneği Başkanı
Büyük Kale Otel Ön Büro Müdürü
Kars Otel Müdürü/ KARS0D Başkanı
Kafkas Üniversitesi Öğretim Görevlisi
Sarıkamış Belediyesi Başkanı
Grand Ani Otel Genel Müdürü
Çamkar Otel Genel Müdürü
Aras Otel Sahibi
Kayadır Turizm Acentesi Sahibi
Iğdır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Çamkar Otel Muhasebe Müdürü
EK 2 TRA2 Büyükbaş Hayvancılık Ve Süt Sanayi Sektörü Toplantısı Katılımcı Listesi
(28.11.2012)
Adı Soyadı
Navruz SADAK
Gülden KARABUDAK
Gültekin ŞEKERCİ
Ömer GÜNDAR
Tuncay TAŞDEMİR
Yakup ALTUNBAŞAK
Necmi USTABAY
Kemal ALTUN
Abdullah YOLCU
Lokman SARITEKE
Metin YILDIZ
M. Necim YETİŞİR
Şerafettin AYDIN
Hürriyet KOÇ
Zeki YÖNDEM
Hüccet TÜRKOĞLU
Akın ALTIMANT
Nihat UĞURLUEL
Ejder DEMİRKAYA
Ercan ÇİÇEKCİ
Yücel AYDIN
Ahmed OK
Selami AYDIN
Hasan AKKILIÇ
Güral YAĞCIER
Yasin ATEŞ
Özcan YILMAZEL
Çiğdem AKAÇ
Fevzi KAYA
Güven YILDIRIM
Mecit YETER
Kahraman DUR
Özer ALPKIRAY
İsa YILMAZ
Y. Erdal ERTÜRK
Nurettin ALAGÖZ
Dr. Âdem ARANCI
Mehmet TAN
Ali Gürbüz SADIKOĞLU
Vargın BOY
322
Kurum/Kuruluş
Kombine Büyükbaş Hayv. İşlt.
Ulusl. Tic. Ve Gi. İş. İns. Der.
Selim İlçe Gıda Tarım ve Hayv. Md.
Iğdır İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
Ağrı Gıda ve Yem Şube Müdürü
Hocaloğlu et ve süt tic.
Selim Ziraat Odası Başkanı
Çiftçi
Muhtar
Çiftçi
Çiftçi
Çiftçi
Domruk Sığır Yetiştiricileri Birliği
Koç Tarım Danışmanlığı
Yöndem Hayvancılık
Iğdır Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Çiftçi
KARS Süt Ürünleri Dern.
Organik Ardahan Et
Ay Tarım Hayvancılık
Figaro Süt Ürün. A.Ş.
Ağrı Damızlık Birliği
Çiftçi
İşadamı
TKDK Ağrı İl Koord.
Zirve Tarımsal Danışmanlık
Yılpeysan Süt Ürünleri
DSİ 24. Şube Müdürlüğü
Kars Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği
İşadamı
İşadamı
İş adamı
Iğdır Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Iğdır Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Çiftçi
Kars Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Iğdır İl Özel İdaresi
Kars Süt Üreticileri Birliği
Kars Veteriner Hekimleri Odası
Ayhan YÜREĞİL
Yrd. Doç. Dr. Ösmetullah ARVAS
Cahit HABİLOĞLU
Bülent ÇİFTLİK
Turgut ÖZŞAHİN
Vahip DURSUNOĞLU
Özcan KURUCAM
Osman DEMİR
Kenan ANIĞI
Akan YILMAZ
Coşkun YUSUMUT
Fatih ÇAĞLAYAN
Gürhan DEMİR
Mehmet BAYDAR
Semiran KARABAĞ
Sabri GÖNEN
Fehmi TÜRKAN
Önder Ahmet AKDENİZ
Metin KORKUT
Âdem Rıza KIZGIN
Kıyasettin ÇETİN
Sehra ADA
Latif ŞAHSURAL
Yusuf VELİ
Cemal POLAT
Polatel Gıda
Mahir KARDAŞ
Nebi NEBİOĞLU
Gökhan NEBİOĞLU
Murat SALDUZ
Bülent SALDUZ
M.Naci DENİZ
Ercan ÖĞE
İlhan KOÇULU
323
AYR Süt Firması
Habiloğlu Süt Sanayi Firması
Iğdır İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
Şivahanlı Süt ve Ürünleri Firması
Ardahan Hoçvan Hasköy Tarım Kredi Kooperatifi
Ardahan Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği
Anasüt A.Ş.
Ağrı İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
İşadamı
İşadamı
Çiftçi
Çiftçi
Uzman Veteriner Hekim
Zirve Tarımsal Danışmanlık
Ardahan Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müd.
Tarım Danışmanı
Serhat Çiftliği
Çiftçi
Ardahan Ziraat Odası
Mera Tarım Hayv. AŞ Firması.
İşadamı
İşadamı
İşadamı
İşadamı
İşadamı
Çiftçi
Çiftçi
Muhtar
Esnaf
İşadamı
EK 3. Iğdır İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.04.2013)
Adı Soyadı
Ferdi TURAN
Tacettin SUNKER
Hakan ARAS
Nurettin ATAKAN
Kasım ŞAHİN
Ziyatali DELİKTAŞ
Tuncay KALKAN
Banu ASLAN CAN
Alpaslan EROL
Hüseyin ERASLAN
Tamer KARASU
Cabbar ŞIKTAŞ
Ali Rıza ASLANTÜRK
İsa BİLİR
Hükümdar ARAT
Mehmet YANCAR
Kemal ALP
Bertan SOFUOĞLU
Kamil ASLAN
Evren AKINCI
Doğan DOĞAN
Serkan GÜLTEKİN
Ziya YİĞİT
Eyyüp HAYKA
Mete TÜRKOĞLU
Oğuzhan ŞENTÜRK
Nizamettin TAŞBAĞ
Hasan YALÇIN
Cemil Gürsel BAŞAR
Demet SÖNMEZ
Selahattin ARTANTAŞ
Kıyas TAŞTAN
Ekber AYAZ
Dursun KAYA
Uğur ARTANTAŞ
Ahmet ERTAŞ
Mesut YILMAZ
Zeki YÖNTEM
Sait ÖZMEMİŞ
Serkan GÜVEN
Ahmet ŞİMŞEK
Abdulcebbar BAŞTEMUR
Mehmet TÜRKAN
324
Kurum/Kuruluş
İşadamı
İş Adamı
Iğdır OSB Bölge Müdürü
Iğdır Üniversitesi Öğretim Görevlisi
Karakoyunlu Belediyesi Başkanı
Karakoyunlu Ziraat Odası Başkanı
Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü
Sağlık İl Müdürü
İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
Gürkan Ltd. Şti. Firması
Yeşil Iğdır Gazetesi
Samgıda A.Ş.
Iğdır T.S.O. Meclis Başkanı
Yancar Dış Tic. Ltd. Şti.
Gökkuşağı Firması
Aktisat Derneği Başkanı
Iğdır TSO Başkanı
Doğu Anadolu İhracatçılar Birliği
Rota Dağcılık Kulübü
Has Gıda Firması
Maysan Firması
Orman ve Su İşleri Müdürlüğü
Orman ve Su İşleri Müdürlüğü
TOBB Genç Girişimciler Kurulu
Yalçın Pls. Ltd. Şti. Firması
Gürbak Ltd. Şti. Firması
Iğdır Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği Başkanı
AKME İnş. Mimarlık
Kaya Kale Firması
Özel Iğdır Yılmaz Sürücü Kursu
İş adamı
İş adamı
İş adamı
Avukat
Hakra İnşaat Firması
Iğdır TİGEM İşletme Müdürü
EK 4 Ağrı İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (05.05.2013)
Adı Soyadı
Rahmi YONTAR
M.Yıldırım YONTAR
Melih Emre KÜÇÜKOĞLU
Cumali ÖZCAN
İbrahim YILDIRIM
Doç. Dr. Faruk KAYA
E. Muhsin BULUT
İbrahim ÖZGÜL
Ufuk Nurullah BİLGİN
Murat DEMİRKIRAN
Yusuf ÇETİN
Sait AKTAŞ
İsmail TAŞDEMİR
Tuncay TAŞDEMİR
Mustafa ARAS
Sinan KURBAN
Cemil BAYDAR
Yakup YİĞİT
Seyithan KAYA
Mehmet Nuri TAŞDEMİR
M. Mehmet İZCİ
M. Yakup BAL
A. Latif YILDIZ
Cevdet YILMAZ
Yılmaz ASLAN
Ercan ASLAN
Ahmet AYDEMİR
İsmet DURBA
Metin YILDIRIM
Hasan ARSLAN
Hüseyin KARABAL
Gülay SÖYLEMEZ
Yücel ÜNAL
İsmet ASLAN
Kurum/Kuruluş
Yontar İnşaat. Genel Müdürü
Yontar Dış Tic. Unlu Mamüller Firması
Ağrı KOSGEB
Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Ağrı Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği
İl Kültür ve Turizm Müdürü
Çevre ve Şehircilik Müdürü
İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürü
Esnaf
Taşlıca Belediyesi Başkanı
İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
MÖMBER Müdürü
Mehmet Nuri SAMANCI
Abbas AYDIN
Metin BAKİ
Halil YILMAZ
Ümit ARAS
İbrahim YILDIRIM
Nizamettin ŞAHİN
Ağrı İli Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği
Avukat
325
Özdurular Firması
Nuh Tur. Tic. San. AŞ. Firması
Mali Müşavir
İş Adamları Derneği
Ağrı Kültür Derneği
Ak Dostlar Yönetim Kurulu Üyesi
İşadamı
Öz Yılmazlar Firması
Et ve Süt Kombinası
Ayimsan Firması
İşadamı
İşadamı
Ağrı Belediyesi Başkanı
AGİAD
Güneşin Kadınları Derneği
Hamur Belediyesi Başkanı
Kent Konseyi Genel Sekreteri
Ağrı İli Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği
Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Başkanı
Mehmet Ali KIZGIN
Selahattin AKBAŞ
M.Mevlüt BAYINDIR
M. Cesim BAKIR
Hayati AYDEMİR
Nevzat AYDOĞAN
Kerem ÜRÜT
326
Ağrı Belediye Başkanlığı
Ağrı Süt Birliği
Ağrı Genç İşadamları Derneği
Ağrı Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği Başkan
Ağrı TKDK
EK 5 Kars İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (10.05.2013)
Adı Soyadı
Deniz ÖZYAKIŞIR
Belgin KESEMEN
Ensar ERDOĞDU
Mehmet ALKAN
Prof. Dr. Ali Rıza AKSOY
Serap ÇAĞATAY
Abdurrahman ÇAKIŞ
Gencay URAK
Musa HAKKI
Emin HALİLOĞLU
İsmail MERİÇ
Şakir HACIOĞLU
Yasin KOÇ
Yener ÜSTEBAY
Tolgay KARACA
Halit ÖZER
Muzaffer YAĞCI
Özhan SAĞIR
Ercan BULUT
Muzaffer KUTAY
Hüsnü ANCİ
Muammer TİLKİ
Yargıç IDER
Metin DURMUŞ
Memet TABYA
Erdal OKUMUŞ
Ömer GÖKALP
Vedat AKÇAYÖZ
Bahattin NEBİOĞLU
Sefer ÖZABAY
Nevzat BOZKUŞ
Kadir SARIDAĞ
Zeki Kemal GÜLER
Âdem ÇALKIN
Sultan Murat DEVECİ
Alican TAZEGÜL
Memet Yağar
İsmail YILDIR
Esat YILDIRIM
Ebubekir KELEŞ
Levent GELİBOLU
327
Kurum/Kuruluş
Kent Konseyi Engelli Meclisi
Avukat
Kağızman Belediyesi Başkanı
Kafikader Başkanı
Büyük Kale Hotel Genel Müdürü
Koç Mühendislik Firması
Üstebay İnşaat Firması
Kars Ticaret Borsası Genel Sekreteri
Kars Otel Müdürü
İl Genel Meclis Başkanı
Digor Belediyesi Başkanı
Dağpınar Belediyesi Başkan Vekili
İşletmeci
Durmuş Hayvancılık Firması
Tabya Hayvancılık Firması
Kent Ani Hotel Genel Müdürü
Kars Kültür Sanat Derneği Başkanı
İşadamı
Kars Belediyesi Başkanı
İşadamı
KARSİAD
Esnaf ve Sanatkârlar Odalar Birliği
Yağar Gıda Firması
Ender İnş. Firması
Ezel ÜSTEBAY
Salih TOSAN
Timur SONGU
Bülent UYANIK
Âdem ÜZÜMCÜ
Muhittin YÜCEL
Hasan YAZICI
Cevdet ERTAŞ
Zafer ÇELEBİ
Mehmet ÖMÜR
328
Üstebay İnşaat
Songuoğulları Firması
SBN Tekstil Firması
Selim Belediyesi Başkanı
Sağlık Sendikası İl Başkanı.
Doktor
Büyük Zavotlar Firması
Ömür Ticaret Firması
EK 6 Ardahan İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.05.2013)
Adı Soyadı
Faruk KÖKSOY
Bedrettin ÇAKICI
Sıddık ALAGÖZ
Ö. Faruk ÇAPAN
Songül GÜLTEKİN
Sebahattin GÜNDIĞDU
Gökmen ÇAPAN
Soner GÖRMÜŞ
Ejder DEMİRKAYA
Ergül KILIÇ
Osman GENÇ
Fatih DEMİRCİ
Aytaç AKTAŞ
M.Fatih KILINÇ
Fakir YILMAZ
Mükerrem KARĞI
Ayhan BOLU
Fevzi ALTAN
Kürşat AKTAŞ
Temel AYDIN
Nihat ÜLVAN
Mitat ÇOBAN
Turan YILDIZ
İbrahim TIRPANCI
Deniz BAŞ
Orhan GÖKDEMİR
329
Kurum/Kuruluş
Ardahan Belediyesi Başkanı
İl Genel Meclis Başkanı
İl Kültür Turizm Müdürü
Alibey Süt Firması
Çevre ve Şehircilik İl Müdürü
Ardahan Ticaret ve Sanayi Odası Meclis Başkanı
Ardahan Ticaret ve Sanayi Odası
Öz Ardahan Et Firması
ARSİAD Başkanı
Ardahan TKDK
Veteriner Hekim
Ardahan Gazeteciler Cemiyeti
Veteriner Hekim
Çobanoğlu Tarım Hayvancılık Ltd. Şti. Firması
Turan Süt Ürünleri Firması
Ardahan Ticaret ve Sanayi Odası Genel Sekreteri
Doğan Haber Ajansı Muhabiri
Ardahan MÜSİAD
EK 7 5. Kalkınma Kurulu Katılımcı Listesi (24-25.05.2013)
İSİM
Erol KILIÇ
Ufuk Nurullah BİLGİN
Nizamettin ŞAHİN
Ali EFE
Mikail ERTOSUN
Mehmet Şafi ERİM
Murat DEMİRKIRAN
Memet AKBAŞ
Zerrin ÇAY BEŞİKÇİ
Ali Osman KARAKÖSE
Suar ALPTEKİN
İshak HASANOĞLU
Ahmet EVLİYAOĞULLARI
Ergin KARA
Kazım KARACA
Ferdi Baycan ÖGEL
Bülent Osman OSMANAĞAOĞLU
Murat BEŞİKÇİ
Yavuz AYDEMİR
İlhan EVLİYAOĞLU
Mehmet KANYAR
Mustafa TANI
Aydın YILMAZ
Sıddık ALAGÖZ
İbrahim TIRPANCI
Gökmen ÇAPAN
Yılmaz ÇAPAN
Yrd. Doç. Dr. Alper KARADAĞ
Dursun KAYA
Cevdet AYDIN
Necati CANGEL
Allahverdi TÜRKELİ
Hüseyin ERASLAN
Osman ENGİNDENİZ
Ferhat AKKUŞ
Ahmet AYDIN
Enver Levent TURAN
Yrd. Doç. Dr. Tamer ERYİĞİT
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Metin KUMLAY
Mehmet Ali BULUT
330
KURUM
Ağrı Arıcılar Birliği
Ağrı Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü
Ağrı Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği
Ağrı Doğubayazıt Ticaret ve Sanayi Odası
Ağrı Esnaf ve Sanatkârlar Birliği
Ağrı Gençlik Spor İl Müdürlüğü
Ağrı Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Ağrı Girişimci Sanayici ve İşadamları Derneği
Ağrı Hamur Kaymakamlığı
Ağrı İl Defterdarlığı
Ağrı Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliği
Ağrı Milli Eğitim Müdürlüğü
Ağrı Pancar Ekicileri Kooperatifi
Ağrı Sanayici ve İşadamları Derneği
Ağrı Sanayici ve İşadamları Derneği
Ağrı Ticaret ve Sanayi Odası
Ağrı Tutak Belediyesi
(Serhat Kalkınma Ajansı Kalkınma Kurulu Başkanı)
Ağrı Tutak Kaymakamlığı
Ağrı Ziraat Odası
Ardahan Arı Yetiştiricileri Birliği
Ardahan Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü
Ardahan Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Ardahan İş Kurumu İl Müdürlüğü
Ardahan Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü
Ardahan Sanayi ve Ticaret Odası
Ardahan Sanayi ve Ticaret Odası
Ardahan Sanayici ve İşadamları Derneği
Ardahan Üniversitesi
Iğdır Aktif Sanayici ve İşadamları Derneği
Iğdır Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü
Iğdır Esnaf ve Sanatkârlar Kredi Kefalet Kooperatifi
Iğdır Esnaf ve Sanatkârlar Odalar Birliği
Iğdır Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Iğdır İl Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü
Iğdır İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği
Iğdır İŞKUR İl Müdürlüğü
Iğdır Ticaret ve Sanayi Odası Başkanlığı
Iğdır Üniversitesi
Iğdır Üniversitesi
Iğdır Ziraat Mühendisleri Odası Başkanlığı
Enver AKKAYA
Orhan ARSLAN
Mahmut AYDIN
Âdem BURULDAY
Hüseyin DÜZGÜN
Osman ŞİMŞEK
Mehmet ÖZBEY
Ergin ERSÖNMEZ
Yusuf BULUT
Hakan DOĞANAY
İsmail ERSOY
Halit ÖZER
İlhan ÖZBİLEN
Muhittin YÜCEL
331
Kars Arpaçay Belediyesi
Kars Belediyesi
Kars Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü
Kars Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği
Kars Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü
Kars İl Defterdarlığı
Kars İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği
Kars İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü
Kars İş Kurumu İl Müdürlüğü
Kars Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü
Kars Orman ve Su İşleri İl Müdürlüğü
Kars Otelciler ve Lokantacılar Derneği
Kars Sarıkamış Belediyesi
Kars Selim Belediyesi
EK 8 Bölge Kurum ve Kuruluşlarıyla Paylaşılan Bölge Planı Anketi
İlin atılım yapmasını sağlayacak öncelikli sektör / alanlar nelerdir? Bu sektörlerin gelişmesi için fark
yaratacak neler yapılmalıdır?
İlin gelişmesinin önündeki en önemli sorunlar nelerdir? Bu sorunların çözümü için neler yapılmalıdır?
Yaşadığınız / Çalıştığınız ilin 2023 yılı itibari ile hangi gelişmeleri sağlamış ve hangi konuma ulaşmış
olması gerektiği konusundaki istek ve hayalinizi bir cümle ile nasıl ifade edersiniz?
332
İLİN GÜÇLÜ/ ZAYIF YÖNLERİ İLE BÖLGENİN KARŞILAŞTIĞI FIRSAT VE TEHDİTLER (GZFT ANALİZİ)
HAKKINDA GÖRÜŞLERİNİZ
BÖLGENİN SAHİP OLDUĞU GÜÇLÜ YANLAR
BÖLGENİN SAHİP OLDUĞU ZAYIF YANLAR
(Örnek: Gelişmekte olan üniversitelerin varlığı, genç nüfusun fazla
oluşu)
(Örnek: Kalifiye çalışan bulunamayışı, teknik altyapının yetersizliği,
hammaddeye erişimin zor oluşu)
BÖLGENİN KALKINMASI İÇİN YARARLANILABİLECEK FIRSATLAR
BÖLGENİN KALKINMASINA ENGEL TEŞKİL EDEBİLECEK
TEHDİTLER
(Örnek: Kars-Tiflis-Bakü Demiryolunun açılması, bölge ülkelerinin
ekonomilerinin düzelmesi)
333
(Örnek: canlı hayvan ve et ithalatının serbest bırakılması, komşu
ülkelerde oluşabilecek siyasi istikrarsızlıklar...)

tra2 bölgesi 2014-2023 taslak bölge planı

Transkript

Benzer belgeler

SÖZLÜKLÜ MAARİF TAKVİMİ Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve

“Hasada Doğru Türkiye ve Dünya`da Buğday” Konferansı

Slayt 1 - ODTÜLÜ Malatyalılar Derneği

Yeni Microsoft Office Word Belgesi _2

SERKA Kars`ın Kış Turizmini Ele Aldı!

espiye meslek yüksekokulu - Giresun Üniversitesi Espiye MYO

Iğdır Ticaret ve Sanayi Odası