TÜRKİYE`DE VE DÜNYADA TIBBİ BİLİŞİM: DÜNDEN BUGÜNE

TÜRKİYE`DE VE DÜNYADA TIBBİ BİLİŞİM: DÜNDEN BUGÜNE

TÜRKİYE’DE VE DÜNYADA TIBBİ BİLİŞİM: DÜNDEN BUGÜNE BUGÜNDEN YARINA
Ġrem Saraçoğlu, Cem Önder, F. Ceren Erdal, Anıl Alpsoy
DanıĢman: Doç. Dr. Ersin ÖĞÜġ
ÖZET
Büyük miktarda bilginin yönetimi çoğu zaman doktorun temel görevi olan hastasını
dinlemek, gözlem yapmak, analiz ve sentez yoluyla tanı koyup tedaviyi planlamak için yeterli
zaman ve enerji harcamasına engel olur. Hesaplamaların ve kayıt saklama/arama gibi rutin
görevlerin bilgisayarlara bırakılması hekimlerin hastaları ile daha uzun süre ilgilenebilmesini
ve hastalarının sonuçlarını daha titiz ve dikkatli bir Ģekilde kontrol edebilmelerini sağlar.
Bunu tıbbi biliĢim sağlar. Biyotıptaki, sağlık bilimlerindeki ve bilgisayar bilimlerindeki yenilikçi
araĢtırmalara olan katkılarıyla Tıbbi BiliĢimin üzerinde oldukça büyük bir sorumluluk
bulunmaktadır.
Bu nedenle bu çalıĢmada yeni geliĢen bir alan olan tıbbi biliĢimin tanımı, tarihi, amaçları,
kullanım alanları, eğitimi ve tıbbi biliĢimin Dünya‘daki ve Türkiye‘deki yeri ve önemi ele
alınmıĢtır. Tıbbi biliĢimi anlamak için de biliĢim kelimesini önce bilmek gerekmektedir. Bu
yüzden çalıĢmamızda önce biliĢimin tanımı ve tarihine değinilmiĢtir. Enformasyon iĢleme
yöntemleri ve bunların teknolojilerindeki geliĢmenin arkasında bulunan itici güçlerin
birçoğunun akıĢkan doğası ile tıp ile sağlık sistemindeki geliĢmeler dikkate alınarak, hızlı
Ģekilde değiĢen ihtiyaçlar ve insan topluluklarının beklentileri ıĢığında; gelecekteki Tıbbi
BiliĢim araĢtırmalarındaki olası değiĢme ve geliĢmeler irdelenmiĢtir.
Anahtar Kelimeler: Tıbbi BiliĢim, biliĢim, sağlık ve biliĢim, biyoinformatik
GİRİŞ VE TARİHÇE
Giriş
BiliĢim, bilgi ve teknolojinin birlikte kullanılmasıyla elde edilen sonuçlar olarak tarif
edilebilir. Ġngilizce Information Technology (IT) teriminin Türkçe karĢılığı olarak biliĢim
veya bilgi teknolojileri terimi kullanılmaktadır. BiliĢim sözcüğü Prof. Dr. Aydın Köksal
tarafından Türkçeye kazandırılmıĢtır. Prof. Dr. Aydın Köksal, bilginin akışkan durumunu
anlatmak için, bil eylem kökünden bilişmek eylemini, oradan da ad olarak bilişim
sözcüğünü türetmiĢtir. Herkesin iĢini yaparken gereksinim duyduğu bilgiyi, kullanıcının
amacına uygun biçimde ona sunan bilgisayar destekli sistemlere ise bilişim sistemi denir.
Tıbbi biliĢim son 15 yılda ayrı ve kendine özgü bir bilim dalı olarak ön plana çıkmıĢtır. Bu
ilerleme süreci içerisinde, yeni oluĢan bu alanı bilimsel bir alan içerisine oturtabilmek
amacıyla çeĢitli akademik çevrelerce farklı tanımlamalar yapılmaya çalıĢılmıĢ, yapılan
çalıĢmaların çoğu kendinden önceki çalıĢmaları temel alarak, düzenli bir yapılanmaya
ulaĢılmıĢtır.
Bu tıbbi biliĢim tanımlarından bazıları kronolojik sıra ile aĢağıda verilmiĢtir.
Allan H. Levy, 1977 senesinde tıbbi biliĢimin ilgi alanını ―Sağlık hizmetindeki bilgi ve verilerin
elde edilmesi, analizi ve dağıtımındaki sorunlar ve onların çözümleri olarak belirlemiĢtir (1).
1
Morris F. Collen‘ın, 1977 senesindeki tanımı ―Tıbbi BiliĢim, bilgisayar teknolojisinin tıbbın tüm
alanlarına ( tıbbi tedavi, tıp eğitimi ve tıbbi araĢtırmalar) uygulamasıdır(15).‖ Jan Van
Bemmel‘in 1984 senesindeki tanımına göre, ―Tıbbi biliĢim, Sağlık bilimlerindeki
uygulamalardan elde edilen bilgi ve tecrübenin, iletiĢim ve bilgi iĢlem alanlarına teorik ve
pratik olarak uygulanmasıdır(21).‖
Donald A.B. Lindberg 1987 senesinde ―Tıbbi BiliĢim, otomatik bilgi sistemlerinin, biyomedikal
ve sağlık hizmetlerine, bilimsel ve teorik olarak uygulanmasını, biyomedikal bilgilerin
saklanmasını, eriĢimini ve nihai olarak zor vakalarda ve acil durumlarda sorunların kolayca
ve hızla çözülmesini sağlar‖ tanımını yapmıĢtır(14). Reinhold‘un 2010‘daki tanımına göre
“Tıbbi Bilişim, tıp ve sağlık hizmetleri alanında verilerin sistematik olarak kayıt altına alınması
ve bilgi toplanmasıdır(18)” Ģeklinde değerlendirmiĢtir.
Tıbbi biliĢim hakkında çeĢitli dergilerde bulunan ve kritik noktaları, hedefleri ve zorlukları
açıklayan, ―kilometre taĢları‖ olarak tabir edebileceğimiz çalıĢmalar da mevcuttur. Burada,
araĢtırma hedefleri üzerindeki sorunlara yoğunlaĢan 3 çalıĢmadan bahsedilmiĢtir. 1983
yılında, ABD, Washington‘da SCAMPI(Standard CMMI Appraisal Method for Process
Improvement) desteği ile tıbbi biliĢim bilimleri hakkında bir ―çalıĢma grubu‖ kurulmuĢtur ve
birincil araĢtırma konularına iliĢkin sorunlardan bahsedilmiĢtir. Kapsamının geniĢ olmasına
karĢın bu konulara iliĢkin birkaç çalıĢma mevcuttur. 2001 yılında Ġspanya, Madrid‘ de tıbbi
biliĢimin akademik bir öğreti olarak zorlukları üzerine konferans düzenlenmiĢtir. 2008 yılında
Heidelberg/ Heilbronn tıbbi biliĢim müfredatının 35. Yıl dönümü sebebiyle tıbbi biliĢimin
perspektifleri üzerine Almanya, Heidelberg‘de bir sempozyum düzenlenmiĢtir.
Günümüzde devlet tabanlı olanlar, devlet ortağı enstitüler ve profesyonel topluluklar olmak
üzere değiĢik komiteler, farklı sermaye stratejilerini belirleyebilmek için tıbbi biliĢimin
zorluklarını da araĢtırmakta ve çeĢitli belgeler yayınlamaktadırlar.
DÜNYADA TIBBİ BİLİŞİMİN GELİŞİM SÜRECİ VE BUGÜNKÜ DURUM
Dünyada Tıbbi Gelişim Süreci
Tıbbi biliĢim adına ilk kez 50 yıl önce (1959 yılında) tanı karar makalesi Ledley ve Lusted
(16) tarafından hazırlanmıĢtır. Bu makale bilimsel alanda bir ihtiyacın olduğunu, riskli ve
emin olunamayan durumlarda nasıl karar verileceğini açıklamaktaydı ve bu çalıĢma
―Bilgisayar Tabanlı Tıbbi Karar Yardımı‖ sisteminin kurulması gerektiğini fark ettirmiĢti. Bu
gereksinimleri karĢılamak için Bilgi ĠĢleme Uluslararası Federasyonu Teknik Komitesi 1967
yılında kurulmuĢtur. 1989 yılında Ġsviçre yasalarına göre bu komite tarafından artan
ihtiyaçları karĢılamak için Uluslararası Tıp BiliĢimi Derneği (IMIA-International Medical
Informatics Association), bağımsız bir organizasyon olarak kurulmuĢtur. Terim kargaĢasını
gidermek için 1980'li yılların ortalarından sonra Tıbbi BiliĢim (Biyoinformatik) terimi
kullanılmaya baĢlanmıĢtır. 1984/1985 yıllarında ise Shortliffe, iyi bir bilimsel pratiğe
ulaĢabilmek için araĢtırma yönteminin nasıl olacağı çıkarımını yapmıĢtır(5).
Daha sonra Williams ve ark.(12), uluslararası bir proje baĢlatmıĢlardır. Bu projede temel
olarak, oluĢturulan elektrokardiyogram analizlerinin standardize edilmesi, bilgi tabanlı karar
ve destek için bilgisayar tabanlı sistemlerin değerlendirilmesi amaçlanıyordu. 6 yıl sonra
2
yapılan değerlendirmeler ise bu çalıĢmanın amacına ulaĢtığını kanıtlamıĢtır. Aynı yıllarda Van
Bemmel, biyoinformatik öğretisi için gerekli olan yöntem ve teknolojik bilgiyi kapsayan
yapısal bir çalıĢma hazırlamıĢtır(11).Yine 1980‘lerde Reichertz, hastane biliĢim sistemlerinin
fonksiyonel ve yapısal özelliklerinden bahsetmiĢtir(17). 1999 yılında ise, Gardner ve ark. 20
yıllık bir çalıĢmanın ürünü olan HELP (Hospital Information System) sistemini, Salt Lake City‘
deki Latter-Day Saints hastanesinde biliĢim sisteminin bilgi tabanlı karar-destek aracı olarak
uyguladığını açıklamıĢtır(19).
IMIA ilk kez 1999/2000 yıllarında, tıbbi biliĢim eğitiminde uluslararası gereklilikleri içeren bir
makale yayınlamıĢtır. Bu gereklilikler yaygın olarak kullanılmakta ve değiĢik dillere
çevrilmektedir. Bu makalenin varlığı, tıbbi biliĢimin bir öğreti olarak uluslar arası varlığına ve
yeterliliğine açık bir iĢarettir. Tıbbi biliĢim eğitimi, büyümüĢ, geliĢmiĢ ve son 50 yıl içerisinde,
farklı seviyelerde olsa da, diğer ülkelere yayılmıĢtır. IMIA‗nin eğitim hakkındaki önerileri tıbbi
biliĢimin öğreti kapsamına girmesi açısından uluslararası bir fikir birliğine ulaĢıldığını
göstermektedir (18).
Tıbbi biliĢim, geçmiĢte sağlık ve biliĢim sektörü tarafından olmazsa olmaz bir ihtiyaçtan çok
olursa daha iyi olur Ģeklinde algılanıyordu. Bu durum günümüzde tamamıyla değiĢmiĢtir.
Tıbbi biliĢim hakkında göze ilk çarpan durum, tıbbı biliĢimin çok hızlı bir değiĢim içinde
olmasıdır(13). Bu hızlı değiĢim günümüzde tıbbi biliĢimin sağlık sektörünün temel
öğelerinden birini oluĢturmasıyla sonuçlanmıĢtır. Bu değiĢim günümüzde hala sürmekte, aynı
zamanda çoğu ülkede etkili ve kaliteli bir biçimde yaygınlaĢmaya devam etmektedir.
Günümüzdeki bu ivmelenmenin baĢka bir kanıtı ise çoğu tıbbi biliĢim uzmanının
ICT(Information and Communication Technology) ve biliĢim yöntemleri üzerine olan
çalıĢmalarıdır. ICT adlı yazılımlar ile tıbbi biliĢim, günümüzde hızla sağlık sektörüne yayılmıĢ
bulunmaktadır ve Ġstatistikler(2) bunu kanıtlar niteliktedir.
2007 yılında ABD‘ de ICT yazılım ve donanımlarına harcanan miktar 21 milyar dolar olarak
tahmin edilmektedir ve bu miktar, sağlık harcamalarının %8,1 ine karĢılık gelmektedir. Bir
diğer harcama kaydı ise Avrupa Birliği raporlarında görülmektedir. Avrupa‘da klinik veri
sistemlerinin ve teletıp sisteminin genel adı sayılabilecek ―e-sağlık endüstrisi‖ne, 2006
yılında yaklaĢık 21 milyar euro yatırım yapılmıĢtır. Bu sayede Avrupa‘da e-sağlık endüstrisi
50-60 milyar euroluk iĢ hacmi ile kıtadaki en büyük 3. yatırım alanı olma yolundaki
adımlarını sağlamlaĢtırmıĢtır (7). Birçok ülkenin sağlık alanındaki verilerine ve iletiĢim
teknolojilerine 50 milyon dolar ile 11,5 milyar dolar aralığında yatırım yaptığı tahmin
edilmektedir.
Dünyada Bugünkü Durum
Dünyada bu alandaki eğitim için birbirinden farklı olanaklar vardır. Bazı ülkelerde sağlık ve
tıp biliĢimi eğitimi için değiĢik mesleklere ve değiĢik düzeylere yönelik ayrıntılı planlar varken
birçok ülkede ise sağlık hizmetinin niteliği ve verimliliği üzerindeki olumsuz etkilerine karĢın
bu tip düzenlemeler yoktur veya varsa da yetersizdir.
Tüm dünyada çeĢitli eğitim ve sağlık hizmeti sistemleri olduğu için sağlık ve tıp biliĢimi
program, ders ve kursları ülkelere göre farklılık gösterebilir. Bu değiĢkenliğe karĢın, sağlık ve
tıp biliĢimi eğitimindeki temel ilkeler tanımlanabilir ve öneriler için bir çerçeve olarak
3
kullanılabilir. Bu tip öneriler, uluslararası öğrenci ve eğitmen değiĢimini mümkün kılmak ve
uluslar arası programlar oluĢturmak için de gereklidir. Sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi özellikle
ABD üniversitelerinde yaygın olarak verilmektedir. Bundan baĢka Avrupa‘da Almanya,
Ġngiltere ve Hollanda sağlık ve tıp biliĢiminin oldukça geliĢtiği ülkelerdir. Sadece Almanya‘da
yüksek lisans veya doktora düzeyinde eğitim veren 18 merkez vardır. Kanada ve Avrupa‘nın
diğer ülkelerinin tamamına yakınında, Avustralya‘da sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi
verilmektedir, fakat dünyanın kalan kısmında sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi organize değildir.
Ülkeler arasında da genel kabul gören standartlar yoktur. IMIA 1999 yılı sonlarında çıkarttığı
―sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi üzerine öneriler‖ dokümanı ile bu alandaki eğitime rehberlik
etmeye çalıĢmaktaydı. Bu dokümanın hazırlanmasında da sözü edilen önerilerden
yararlanılmıĢtır. Amerika‘daki NLM (National Library of Medicine) bu alana büyük kaynaklar
ayırmakta, Amerikan vatandaĢları ve yeĢil kartlıların eğitimini desteklemektedir. Amerikan
üniversitelerinden 26‘sında lisansüstü eğitim verilmektedir. Bunlardan bazılarının verdiği
eğitim türü ve süresi Tablo 1‘de gösterilmiĢtir.
Tablo 1: ABD‘de bazı üniversitelerde sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi.
Üniversite
Utah Üniveristesi
Stanford Üniversitesi
Pittsburgh Üniversitesi
Duke Üniversitesi
Kolombia Üniversitesi
Miami Üniversitesi
Harvard Üniversitesi
California Üniversitesi
(Davis)
California Üniversitesi
(San Fransisco)
Wisconsin Üniversitesi
ve Milwaukee
Üniversitesi ortak
Yale Üniversitesi
Yüksek Lisans
1 yıl
2 yıl
2-3 yıl
3-4 yıl
2-3 yıl
1 yıl
Doktora
3 yıl
5 yıl
-
Burs
1-3 yıl
2 yıl
2 yıl
2 yıl
1-2 yıl
Kısa Kurslar
Birkaç gün
2-3 ay
-
2 yıl
2 yıl
2 yıl
Yaz dönemi
2-5 yıl
-
-
-
-
-
2-3 yıl
-
Uluslararası Tıbbi BiliĢim Derneği (IMIA), kendi kuruluĢ amaçları ve yukarıda sözü edilen
durum nedeniyle sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi için uluslararası öneriler oluĢturma ihtiyacını
hissetmiĢtir (10,22). Bu öneriler, bu alanda eğitim planlamaya, çeĢitli ülkelerde var olan
eğitim etkinliklerini geliĢtirmeye yardımcı olacak ve sağlık-tıp biliĢimi eğitimi için uluslararası
iĢbirliğine zemin hazırlayacaktır.
Burada sunulan IMIA önerileri, sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi üzerine ulusal düzeyde
hazırlanmıĢ olan öncekiler de dikkate alınarak hazırlanmıĢtır (4, 6, 8, 9) . IMIA Önerileri
sağlık ve tıp biliĢimi eğitiminde ulusal giriĢimler ve bu alanda uluslararası öğrenci ve eğitmen
değiĢimi için çerçeve olarak kabul edilmelidir. IMIA‘in söz konusu önerileri (Health) aĢağıdaki
4
gibi açıklanabilir. Sağlıkta nitelikli bir hizmet sağlamak için, sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi
gereklidir(23).
Daha ayrıntılı tanımı ile, ‘health’ Ģu anlama gelir:
H: fob various Health care professions (çeĢitli sağlık çalıĢanları için).
Sağlık hizmetindeki tüm çalıĢanlar, eğitimleri sırasında sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi
görmelidir: yani, hekimler, hemĢireler, eczacılar, sağlık yöneticileri, sağlık kayıtları ile
uğraĢanlar ve sağlık branĢlarından mezun olmuĢ olan sağlık ve tıp biliĢimcileri. Tıp ve sağlık
hizmeti alanında çalıĢmaya niyetli olan bilgisayar bilimcileri/biliĢimciler ve diğer bilim
insanları (örneğin mühendisler) de sağlık ve tıp biliĢimi eğitimine ihtiyaç duyacaktır.
e: in different modes of education (değiĢik eğitim sekilleri ile).
Gerekli olan teorik bilgi, pratik beceriler ve bilinçli tutumu geliĢtirmek için çeĢitli eğitim
yöntemleri geliĢtirmek gerekmektedir. Geleneksel sınıf içinde eğitim modellerine ek olarak,
değerlendirilmesi gereken pek çok esnek, uzaktan eğitime dayanan ve destekli eğitim
modelleri vardır. Ġnternet ve World Wide Web‘in hızla büyümesi, eğitim teknolojileri
üzerinde, özellikle de esnek eğitim ve uzaktan eğitim modelleri üzerinde önemli etki
yaratmaktadır. Üniversitelerarası iĢbirliği de müfredat seçeneklerini artırabilir.
a: with different, alternate types of specialisation in health and medical informatics, and
(sağlık ve tıp biliĢiminde değiĢik uzmanlaĢma tipleri ile).
Sağlık ve tıp biliĢimi eğitiminde değiĢik tip uzmanlaĢmalar için çeĢitli yollar izlenebilecek ve
bunlar seçilen kariyer hedefine bağlı olacaktır. Sağlık çalıĢanlarının büyük kısmı (hekimler ve
hemĢireler) bilgi ve iletiĢim teknolojisini verimli ve bilinçli olarak kullanma ihtiyacındadır,
fakat bunlardan pek azı bu alanda özel bir kariyer yapmayı isteyecektir. Öte yandan, bunlar
seçtikleri kariyerin bir parçası olarak sağlık ve tıp biliĢimi alanında ek nitelikler
edinebilmelidir. DeğiĢik mesleklerdeki sağlık çalıĢanlarına uyması için sağlık ve tıp biliĢimi
eğitiminde birbirinden farklı özelleĢmeler olabilir. Son olarak, yüksek lisans ve doktora gibi
sağlık ve tıp biliĢimi eğitim programları ile bu alanda uzman nitelikler kazanmak mümkün
olmalıdır.
l: at various levels of education, at respective stages of career progression. (birbirini
izleyen kariyer düzeylerindeki değiĢik eğitim düzeylerine göre).
Her sağlık meslek grubu için, eğitimin erken dönemlerinde bile bazı çekirdek sağlık ve tıp
biliĢimi bilgileri gereklidir. Kariyerin değiĢik aĢamalarında (lisans, yüksek lisans, doktora),
deneyim, profesyonel rol ve sorumluluk düzeyine göre değiĢik düzeylerde sağlık ve tıp
biliĢimi bilgisine ihtiyaç vardır. Normal bir çalıĢan yönetici pozisyonundaki bir çalıĢana göre
bilgiyi daha değiĢik kullanır. Üniversitelerde özellikli sağlık ve tıp biliĢimi programları olmalı,
bunun yanı sıra sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi diğer eğitim programlarına (tıp, hemĢirelik,
biliĢim/bilgisayar bilimleri gibi) da uyum sağlamalıdır. Bu Ģekilde farklı örgenci gruplarına
uyacak farklı geniĢlik ve derinliklerde eğitim bileĢenleri olacaktır. Bundan sonra da sağlık ve
tıp biliĢiminde sürekli eğitim programlarının hazırlanmasına ihtiyaç duyulacaktır.
t: qualified teachers to provide health and medical informatics courses which lead to
(nitelikli eğitmenlerin verdiği sağlık ve tıp biliĢimi eğitimi ile).
Sağlık ve tıp biliĢimi kurs ve programlarının içerik ve sunumu nitelikli olmalıdır. sağlık ve tıp
biliĢimi derslerinin öğretmenlerinin bu alanda yeterli ve özgül uzmanlığı olmalıdır.
5
h: recognised qualifications for health and medical informatics positions. (sağlık ve tıp
biliĢimindeki pozisyonlar için tanımlanmıĢ niteliklere ulaĢılacaktır)
Bu alandaki pozisyonlar için sağlık ve tıp biliĢimi bilgi ve becerileri tanımlanmıĢ olmalıdır.
Eğitim içeriğinin ve sağlık ve tıp biliĢiminde yetkinliğin akreditasyonu, ardından da
uluslararası zeminde tanımlanması gereklidir.
TÜRKİYEDE TIBBI BİLİŞİM GELİŞİM SÜRECİ VE BUGÜNKÜ DURUM
Türkiye’de Tıbbi Bilişim Gelişim Süreci
Ülkemizde 1923 yılında Tekel Ġdaresi‘nde delikli kart sistemi ile baĢlayan bilgi sistemi
tarihçemizde, bugün Dünya çapında baĢarı öykülerine imza atan sağlık biliĢimi firmalarımız
ve onların baĢarı öyküleri bulunmaktadır. 1967 yılında Hacettepe Üniversitesi‘nin ve
Hacettepe Üniversitesi Bilgi ĠĢlem Merkezi‘nin kuruluĢundan hemen sonra Hacettepe
Üniversitesi ve Hastanesi BütünleĢik Bilgi Sistemi Projesi hazırlanmıĢ ve bu proje aynı yıl
uygulamaya konulmuĢtur. Fakat Hastane çalıĢmalarında hekimlerin direnci sonunda hastane
biliĢim sistemi uygulamalarına ara verilmiĢ ve ancak 1997 yılında yani 30 yıl sonra hastane
biliĢim sistemi özel sektöre yaptırılmıĢtır.
Günümüzde artık her bakanlıkta, her üniversitede vb kurum ve kuruluĢlarda artık bilgi iĢlem
daire baĢkanlıkları bulunmaktadır. Üniversitelerde ayrıca bilgisayar araĢtırma birimleri
oluĢturmaya ve informatik enstitüleri kurulmaya baĢlanmıĢtır. Hemen hemen tüm
üniversitelerin lisans, yüksek lisans ve doktora programlarında bilgisayarla ilgili dersler yer
almaktadır. Üniversitelerin Sağlık Bilimleri Enstitülerinde Tıp Eğitimi ve Tıp BiliĢimi
programları açılmaktadır. DPT sağlık sektör planlamalarında sağlık ve hastane bilgi sistemleri
konularında özel ihtisas komisyonları oluĢturulmuĢtur. Hastane otomasyonuna geçen
hastaneler dijital hastaneleri hayal etmektedirler. ġu anda Türkiye‘de yalnızca sağlık ve
hastane bilgi sistemleri konusunda 200‘den fazla firma faaliyette bulunmaktadır(3). Gerekli
biliĢim personeline sahip, Ar-Ge çalıĢmalarını ön planda tutan, yazılım standartlarına ve
süreçlerine uygun ürünler geliĢtiren biliĢim ve sağlık biliĢimi firmaları dünya pazarlarına
açılmaktadır. Bu firmalar, ülkemize döviz kazandırmakta ve baĢarı öyküsü bilinen CorTTex
(iĢ AkıĢı Bazlı Özgün Sağlık BiliĢim Teknolojileri Çözümü) ile EHBYS(Entegre Hastane Bilgi
Yönetim Sistemi ) ürünlerini gururla sunmaktadır(20).
Türkiye’de Bugünkü Durum
Türkiye‘de sağlık personeline tıp biliĢimi eğitimi 1980‘li yılların ortalarında birkaç tıp
fakültesinde okutulmaya baĢlanılan derslerle baĢlamıĢtır. Günümüzde ise tıp fakültelerinin
çoğunluğunda bu tip dersler vardır. Tıp fakülteleri dıĢındaki sağlık personeli yetiĢtiren
okullarda ise genellikle biliĢim dersleri yoktur.
Ülkemizde tıp biliĢimi eğitimi Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyoistatistik Anabilim
Dalı'nda yüksek lisans programı olarak 1992' den bugüne kadar yürütülmektedir. Yürütülen
programda bilgisayar mühendisleri, istatistikçiler, elektronik mühendisleri, hekimler, temel
bilimciler ve iktisatçılar yararlanmaktadırlar. Bu programda ağırlıklı olarak biyoistatistik,
bilgisayar ve bunların sağlık alanında kullanılması ile ilgili dersler verilmektedir.
6
ODTÜ Enformatik Enstitüsünce verilen Enformatik yüksek lisans programında Medikal
enformatik bir ders olarak okutulmaktadır. Boğaziçi Üniversitesinde verilen Biyomedikal
Mühendisliği Yüksek Lisans ve doktora programlarında da tıp biliĢimi içerikli dersler vardır.
Ülkemizde Tıp BiliĢimi alanında doktora veren merkez Ģu anda yoktur. ODTÜ, Akdeniz
Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi ortak doktora programı için çalıĢmalar yapmaktadır.
Sağlık ve tıp biliĢimi eğitim bileĢenleri öğrencinin geliĢme çizgisine göre ayarlanmalı,
öğrencinin geldiği aĢama ile uyumlu olmalı ve öğrenciyi desteklemelidir. Örneğin, hasta
kayıtları hakkındaki eğitim, tıp öğrencisi bir miktar klinik deneyim kazandıktan sonra
verilmeli, ama klinik eğitimlerinin çok ileri aĢamalarında ve bu bilgiden yararlanmalarını
engelleyecek kadar geç de verilmemelidir. Var olan eğitim programlarına ek olarak lisans
düzeyinde bir sağlık ve tıp biliĢimi programına da gereksinim vardır. Daha iyi eğitim görmüĢ,
biliĢim teknik ve metotları daha iyi kavramıĢ elemanlara olan bu ihtiyaç ―Tıbbi
Dokümantasyon ve Sekreterlik‖ bölümlerinin giderek artmasına neden olmuĢtur. Birçok
üniversitede benzer bölümler açılmıĢ ve mezunlar verilmeye baĢlanmıĢtır.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Tıbbi biliĢim, tıp alanında atılan önemli bir adımdır. Kazandırdığı faydaların bir kısmı burada
verilmiĢtir, geliĢmekte olan bir süreç olduğu için hala tıp alanına sağladığı faydalar giderek
artmaktadır. ġimdiden birçok ülke bu faydaları görüp bu bilim dalına gerekli yatırımları
yapmaya devam etmektedir. Ülkemizde ise son yıllarda geliĢmeye baĢlamıĢ ve sağlık
bilimlerindeki veri dağınıklığını düzenlemeye ortak olmuĢtur.
Sağlık sisteminin bileĢenleri ile ilgili bilimler ve sağlık uygulamaları sürekli olarak değiĢim
halindedir. Buna bağlı olarak, tıbbi biliĢim de sürekli değiĢim göstermektedir ve
gösterecektir. Tıbbi biliĢimde görülen bu değiĢimin sağlık sistemlerinin geliĢmesinde aktif
katkıda bulunduğu kabul edilmektedir, burada IMIA‘ nın anahtar olduğu düĢünülmektedir. Bu
çalıĢmaya ek olarak tıbbi biliĢimin yeni bir bilim dalı olmasına karĢın, popülaritesini hızla
arttırdığı söylenilebilir. Ülkemizde bu popülerlik henüz yaygınlaĢmamıĢ ve yaygınlaĢmasının
gerekliliği anlaĢılmıĢtır. Bu yüzden çözüm daha çok yatırımın yapılması ve tıp fakültelerinde
ve hastanelerde tıbbi biliĢimin yaygınlaĢtırılması yönünde olacaktır.
Enformasyon iĢleme yöntemleri ve bunların teknolojilerindeki geliĢmenin arkasında bulunan
itici güçlerin birçoğunun akıĢkan doğası, tıp ile sağlık sistemindeki geliĢmeler, hızlı Ģekilde
değiĢen ihtiyaçlar ile insan topluluklarının gerek ve beklentilerini göz önüne alarak;
gelecekteki Tıbbi BiliĢim araĢtırmalarında birçok değiĢme ve geliĢme olmasını beklemekteyiz.
Tıbbi biliĢim için ilerideki araĢtırma alanları, enformatik tanı ve tedavi yoluyla otomasyonlu
veri elde edilmesi ve elde edilen bu verilerin muhafazası olan; interaktif veri tabanları ile
desteklenen, dıĢ çevreleri ihtiva eden veri analiz yöntemi ile birlikte yaĢayan laboratuarlara
kadar değiĢebilmektedir ve değiĢecektir de. ĠĢbirlikçi, birbirine güçlü biçimde bağlanmıĢ,
araĢtırmaya yönelik dünya çapında bir Tıbbi BiliĢim topluluğu görevi olan IMIA‘nın rolü hiç de
azımsanmayacak niteliktedir.
KAYNAKLAR
1. Allan H. Levy, Thomas T. Chen: Plans for a program in medical information science.
AFIPS National Computer Conference 1977: 321-325
7
2. A. Winter, R. Haux, E. Ammenwerth, B. Brigl, N. Hellrung, F. Jahn, Health
Information Systems—Architectures and Strategies, Springer, New York, 2010 (in
print).
3. Akademik BiliĢim‘09 - XI. Akademik BiliĢim Konferansı Bildirileri 11-13 ġubat 2009
Harran Üniversitesi, ġanlıurfa , BĠLDĠRĠ TAM METNĠ KĠTABI 333-341
4. Council of Europe Committee of Ministers (1995): Recommendations No. R (90) 21 of
the Committee of Ministers to Member States on Training Strategies for Health
Information Systems. In:5, 3-6
5. E.H. Shortliffe, The science of biomedical computing, Med. Inform. 9 (1984) 185–
193.
6. [2] Enabling People Programme & English National Board for Nursing, Midwifery and
Health Visiting (1997): Information for Caring: integrating informatics into learning
programmes for nurses, midwives and health visitors. Birmingham: Institute of
Health and Care Development.
7. European Communities, Accelerating the development of the eHealth market in
Europe. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg,
2007
(last
access:
May
15,
2010)
http://ec.europa.eu/
information
society/activities/health/downloads/index en.html.
8. HASMAN A, ALBERT A (1997): Education and Training in Health Informatics:
Guidelines for European Curricula. Int J Med Informatics 45, 91-110.
9. HAUX R, DUDECK J, GAUS W, LEVEN F J, KUNATH H, MICHAELIS J, PRETSCHNER D
P, THURMAYR R, WOLTERS E (1992): Recommendations of the German Association
of Medical Informatics, Biometry and Epidemiology on Education in Medical
Informatics. Meth Inform Med 31, 60-70
10. International
Medical
http://www.imia.org
Informatics
Association
(IMIA).
WWW
server:
11. J.H. van Bemmel, The structure of medical informatics, Med. Inform. 9 (1984) 175–
179.
12. J.L. Willems, P. Arnaud, J.H. van Bemmel, P.J. Bourdillon, et al., Establishment of a
reference library for evaluating computer ECG measurement programs, Comput.
Biomed. Res. 18 (1985) 439–457.
13. J.P. Deshazo, D.L. Lavallie, F.M.Wolf, Publication trends in the medical informatics
literature: 20 years of ―Medical Informatics‖ in MeSH, BMC Med. Inform. Decision
Making 9 (2009) 7.
8
14. Lindberg DAB, Humphreys BL. Toward a Unified Medical Language. In: Proceedings of
the Seventh International Congress, Medical Informatics Europe '87. Rome,
September 1987;1:23-31.
15. Morris F. Collen, 1977 - "Medical informatics is the application of computer
technology to all fields of medicine - medical care, medical teaching, and medical
research."Preliminary announcement for the Third World Conference on Medical
Informatics, MEDINFO 80, 1977.
16. OPERATIONS RESEARCH Vol. 8, No. 3, May-June 1960, pp. 299-310 DOI:
87/opre.8.3.299
17. P.L. Reichertz, Hospital information systems – past, present, future – key-note
address during ‗Medical Informatics Europe 84‘, 5th Congress of the European
Federation for Medical Informatics, Brussels, September 10–13, 1984. Republished
in Int. J. Med. Inform., 75 (2006) 282–299.
18. Reinhold Haux. Medical informatics: Past, present, future, International Journal of
Medical Informatics 2010: 79 (Issue 9): 599-610
19. R.M. Gardner, T.A. Pryor, H.R. Warner, The HELP hospital information system: update
1998, Int. J. Med. Inform. 54 (1999) 169–182.
20. Tepe International Sağlık Bilgi Sistemleri A.ġ. Dokümanları, Ankara,2009
21. Van Bemmel JH. Biological signal processing. In: Ingram D, Bloch RF, eds.
Mathematical Methods in Medicine. New York: Wiley, 1984:225-72.
22. VAN BEMMEL JH, MCCRAY AT (eds): IMIA Yearbook of Medical Informatics. Stuttgart:
Schattauer. Annual appearance.
23. VAN BEMMEL JH, MUSEN MA (eds) (1997): Handbook of Medical Informatics.
Heidelberg:
Springer.
WWW
sites:
http://www.mieur.nl/mihandbook,
http://www.mihandbook.stanford.edu. 537- 547
9