Cemil Meriç`in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji

Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji
Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
Atıf / ©- Fidan, A. (2014). Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji, Çukurova
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14 (1), 215-238.
Öz- Bu araştırmada Doğu ve Batı toplumlarını, onların dinî hayatlarını Cemil Meriç’in nasıl
anladığı ele alınmaya çalışılmış olup; bu iki kutup arasında kalan Türk toplumunun toplumsal
dinamikler açısından nasıl bir değişim süreci içerisinde olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır. Bir
toplumun dinini tanımak o topluma dair birçok sosyal gerçekliğin kavranabilmesi için fonksiyonel yararlar sağlayabilmektedir. Cemil Meriç’in bakış açısıyla Doğu toplumlarına bakıldığında:
Hindu, Budist, Cainist toplumlarının tabiat öğelerine söz dinletemeyince manevi hayatlarını
riyazet ve zühde yönelttikleri görülmektedir. Kadim İran toplumunda ise Zerdüştlük, Ortadoğu’da ortaya çıkan Yahudi toplumunu iyi-kötü, hayır-şer düalizmi açısından etkilemiştir. Batı
Toplumlarının dinî hayatına bakıldığında Yahudi toplumsal hayatının kutsal kitap merkezli,
tevhid inancına dayanan, seçilmiş kavim odaklı olduğu görülmektedir. Hıristiyan toplumlara
gelindiğinde ise başlangıçta siyasetten uzak bir dinî anlayışı benimseyen Hıristiyanların, Hıristiyanlığın devlet dini olarak kabul edilmesi ile siyaseti kendi emelleri doğrultusunda pagan unsurları yok etmek için kullandıkları görülmüştür. Doğu ile Batı arasında kalan Türk toplumuna
bakıldığında ise Osmanlı toplumunun İslamiyet ile kendi döneminin zirvesini temsil ettiğini, bir
hamle, aksiyon ve mucize medeniyet olduğunu görmekteyiz. Zamanla her medeniyetin düşüşe
geçmesi gibi Osmanlı eski gücünü kaybetmiş ve Türk toplumu Batı kaynaklı ideolojilere maruz
kalmıştır. Sonuçta ise sosyolojik açıdan bunalımlar yaşayan Türk toplumu sağ-sol olmak üzere
ikiye bölünmüş; Türk toplumunda bu gelişmelere bir tepki olarak yeni dinî hareketler ve cemaatler oluşmuştur.
Anahtar sözcükler- Cemil Meriç, Din, Toplum, İdeoloji.
§§§

Bu makale “Cemil Meriç’e Göre Toplumlarda Dini Hayat” adlı yüksek lisans tezi temel alınarak hazırlanmış ve gerekli görülen yerlerde bazı eklemeler yapılarak geliştirilmiştir.

Çukurova Üni. İlahiyat Fakültesi Din Sosyolojisi Anabilim Dalı, e-posta: [email protected]
216 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
Giriş
Din, çok farklı şekil ve görünümleri yoluyla toplumlar tarafından tecrübe edilen,
her birey ve gruba kendine özgü dinî yaşantı alanı belirleyen bir mahiyete sahiptir.1 Bu
yapının anlaşılması da dinî-sosyal gerçekliğin aydınlatılması bakımından önemlidir. 2 Bu
bağlamda kutsal metinlerin açıklanması ve yorumlanmasının bir dereceye kadar yeterli
olduğu söylenebilir.3 Zira toplumlara ait temel dinî metinlerin şekillendirdiği özgün kültürler
ve içinden geçtiği tarihsel safhalar; esasında birbirleriyle bağlantılı, anlama ya da kavrama
araçlarıdır.4 Bu fonksiyonel unsurlar ise son derece karmaşık bir nedensel olaylar zinciriyle
birbirlerine bağlıdır.5 Bu anlamda toplumların dinlerinin ve dinî hayatlarının anlaşılması için
elde edilebilecek verilere giden yolun sadece olayların gözlemlenmesi yoluyla değil, aynı
zamanda gerçekleşen olayların anlam bağlamlarının anlaşılması yoluyla kurulabileceği
sonucuna ulaşılabilir.6
Bir dini ve onun sosyal boyutlarını anlamaya çalışırken kendi dönemlerinin ruhunu yansıtan toplumsal aktörler olarak fikir adamlarına bakmak gerekir. Çünkü bir entelektüelin dini ve onun toplumsal açılımlarını nasıl anladığını ve yorumladığını araştırmak,
araştırmacıya bir dönemin ruhunu kavrama imkânı sağlar. Bu aynı zamanda ilgili düşünürün yaşadığı çağdaki hâkim dini-siyasi düşünce hakkında tutarlı veriler de sağlayabilmektedir. Cemil Meriç (1916-1987) de Türk fikir hayatına önemli katkılar sunmuş bir mütefekkirdir. Aslında Cemil Meriç Kültürden İrfana adlı eserinde “Doğu ile Batı, insan beyninin iki
yarım küresi”7 ifadesiyle hakikatin ancak bir bütün olarak ele alındığında bulunabileceğine,
kavranabileceğine işaret etmektedir. Genel anlamda bütüncül bir bakış açısına sahip olduğunu gözlemlediğimiz Cemil Meriç’in, iyi bir tenkitçi olarak, içinde yaşadığı topluma duyarsız kalmadığı da aşikârdır. Onun kendisine inceleme konusu olarak seçtiği genelde dünya
toplumları özelde ise Türk toplumu hakkındaki fikirleri, bize onun aynı zamanda iyi bir
sosyal gözlemci olduğunu kanıtlamaktadır.
1
Fiona Bowie, The Antrophology of Religion, USA: Blackwell Publishing, 2000, s. 70’ten naklen Ali
Akdoğan, Dini Hayatı Anlama ve Yorumlama, İstanbul: Dem Yayınları, 2008, s. 37.
2
Willi Braun, “Religion”, Guide To The Study Of Religion, W. Braun and R. T. McCcutcheon (ed.),
London and New York: Cassel, 2000, s. 10’dan naklen Akdoğan, s. 37-38.
3
Braun, s. 38-39.
4
Frıtz Ringer, Weber’in Metodolojisi, Mehmet Küçük (trc.), Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2003, s. 1-2.
5
Ringer, s. 5.
6
Jürgen Habermas, Sosyal Bilimlerin Mantığı Üzerine, Mustafa Tüzel (trc.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1998, s. 216-217.
7
Cemil Meriç, Kültürden İrfana, İstanbul: İnsan Yayınları, 1986, s. 401.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 217
1) DOĞU TOPLUMLARI ve DİN
a) Sosyolojik Açıdan Hindu Kastları ve Hinduizm
Hint alt kıtasındaki toplumların dinî hayata bakış açısının kutsal kitaplar tarafından şekillendirildiği, burada yaşayan Hindu toplumunun dünyadan ve yaşayan her şeyden
uzak kalma yolunu bu kutsal kitaplara göre tercih ettiği bilinmektedir.8 Aynı şekilde Meriç,
Hint yarımadasında toplumun en çok yaşadığı bölgede Ganj nehrinin zahiren de olsa
milyonlarca Hintliyi günahlarından arındırdığını ve coğrafi şartların toplumun din algısını
etkilediğini ifade etmektedir. Zira ona göre dünyadan fiziki açıdan aşılmaz sınırların arkasında yaşayan Hindu toplumu, tabiata ferman dinletemeyince kendi ihtiraslarına dizgin
vurup doğa unsurlarının hışmından korunmak için riyazet kalesine sığınmıştır. 9 Hindu
toplumunun temel karakteristiklerini açıklarken Meriç, dinin kast sistemi adı verilen, sosyal
tabakalardan oluşan bir yapıya bağlı kalarak yaşandığının farkındadır. Ki bu sistem, Hindu
toplum yapısındaki işlerin farklı kastlar arasında koordine edilmesinin yanında, günlük
hayatı ve ahlakî uygulamaları da düzenlemektedir. 10 İnsanları kastlar şeklinde bir sınıf
ayırımına tabi tutmayı tuhaf olarak niteleyen Meriç, Asya toplumlarının farklı ırklar ve değişik dinî inançlar arasında eşitlik idealini asırlar boyu bu kastlar sayesinde gerçekleştirdiğini
söylemektedir. Ki bu sayede binlerce yıl beyazla siyah ayrımı gözetmeksizin bütün Hint altı
kıtası toplumları yan yana ve kardeşçe yaşamış; içtimai zümreler birbirlerinin toplumsal
alanına müdahale edememiştir.11 Her ne kadar kastlar, dini ve toplumsal hayat açısından,
her an çökmek ve çözülmek üzereymiş gibi gözükse de üç bin yıldan beri milyonlarca
Hindu’yu manevi anlamda huzura kavuşturmuştur.12
Hindu toplumu açısından dinî hayatı şekillendiren önemli hususlardan olan ruhban kastı, Hindu geleneğinin bekçisi, hikmetli bilgilerin ve dinî hayatı oluşturan unsurların
koruyucusudur. Yine bu sınıf Hindu toplumunda dinî hayatın her pratiğine nezaret edip,
sosyal hayatı düzenleyen kuralların belirleyicisidir.13 Kutsal metinleri mutlak olarak anlama
ve yorumlama yetisi onlara ait olduğundan, tüm kast sınıflarını ritüelistik açıdan canlı tut-
8
Bu konuda bakınız; Max Weber, The Sociology of Religion, USA: Beacon Press, 1963, s. 83.
9
Cemil Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, 7. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004, s. 89-90.
10
Monier Monier-Williams, Brahmanism and Hinduism: Or Religious Thought and Life in India as
Based on the Veda and Other Sacred Books of the Hindus, USA: Kessinger Publishing, 2005, s.
51.
11
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 25.
12
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 113.
13
Joachim Wach, Din Sosyolojisi, Ünver Günay (trc.), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Vakfı Yayınları, 1995, s. 439.
218 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
mak14, yeni tanrıları sahneye çıkarmak ve kutsal metinleri kendi isteklerine göre yorumlamak yine onların görevlerindendir. Kutsal rahip kastının elinde şekillenen bu yorumlar
neticesinde metinlerde bulunan ilahilerin yerini rahiplerin yaptığı tefsir, duanın yerini ise
artık vaaz almıştır.15 Buradan da anlaşıldığı üzere rahipler zümresi, zamanla kendilerine
daha derin ve geniş müdahale imkânı sağlayan kutsal bir güç unsuruna dönüşmüştür.16
Her ne kadar rahipler kutsal metinleri kendi sınıfsal menfaatleri doğrultusunda yorumlamış
olsalar bile, Meriç’e göre, kutsal metinlerdeki ilahilerde Hindu kastlarını meşrulaştıracak
kati bir dayanak bulunmamaktadır.17
Edebiyat ve sanatla iç içe olan toplumların bu alanları kendi dinî yaşantılarında
da ustalıkla kullandıklarını gözlemleyen Meriç, bu sayede onların dış dünyayı değiştiremeyeceklerini çok çabuk anladıklarını söylerken, Hint alt kıtasındaki toplumların esrar dumanlarından ördükleri has bahçede şarkılar söylemeyi, kaderle boğuşmaya tercih ettiklerini18
ifade eder. Öyle ki bu geniş coğrafyada yapılan savaşlar neticesinde Hindu din edebiyatındaki ilahilerde mitolojik kahramanların yavaş yavaş ortaya çıktığını tespit eden Meriç, tarih
boyunca her kuşağın türküler yakmak suretiyle bu kahramanların zaferlerini dilden dile
dolaştırdıklarını ve nesillere aktardıklarını söyler.19 Dinî hayatı şekillendiren kutsal metinlerin rolünü daha da somutlaştırmak üzere Meriç, Hindu gelenek metinlerinden Mahabharata, Bhagavad-Gita, Ramayana destanlarına dikkat çeker. Öyle ki Meriç, bu unsurların
Hindu toplumundaki merkezi rolünü yansıtırken milletin nabzının çarptığı destanlar20 lafzını
kullanmaktadır. Öyle ki ona göre dönemlerinin dinî-toplumsal hayatını renkli olarak yansıtan bu destanlar sayesinde üç bin yılı kucaklayan dev bir edebiyat külliyatı meydana gelmiş ve gittikçe zenginleşip olgunlaşmıştır. Bu dini literatürün daha sonraki kuşaklarda ulu
bir çınar gibi kök ve dal-budak saldığını betimleyen Meriç’e göre, bu sosyolojik edebiyat
14
Ali İhsan Yitik, “Hinduzim”, Yaşayan Dünya Dinleri, Şinasi Gündüz (ed.), Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları, 2007, s. 298.
15
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 112.
16
Ninian Smart, The Religious Experience of Mankind, New York: Charles Scribner’s Sons, 1969, s.
123.
17
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 107; Hâlbuki kast sistemi dini bir inançtır ve “Rigveda”ya dayanmaktadır. Bu inanca göre kastlar, Tanrı Brahma’nın insan şeklinde tasavvur edilen vücudunun çeşitli yerlerinden yaratılmıştır. Buna göre Brahminler Brahman’ın ağzından, Kşatriyalar kollarından, Vaisyalar
midesinden, Sudralar ise ayaklarından yaratılmışlardır. Bu konuda geniş bilgi için bk. Yitik, “Hinduzim”, s. 288.
18
Meriç, Jurnal, C.1, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s. 54.
19
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 137.
20
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 137.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 219
birikimi asırlarca kültürel bir amaca hizmet etmiş ve Hint alt kıtasında yeni dillerin boy atıp
yaygınlaşmasını da önlemiştir.21
Dinî hayat açısından Müslümanların Hindu toplumundaki etkileri kendisini kademe kademe “İslamlaşma” ile hissettirmiştir. Zira Meriç’e göre, bilhassa 13. yüzyıldan itibaren, Hindu dinî hayatında Müslüman Sofiler bir dönüm noktası olmuştur. Nitekim Hint alt
kıtasının kuzeyinde türbeler ve zaviyeler çoğalmaya başladığında, kutsal kitaplar sayesinde oluşan kast rejiminin ezdiği aşağı tabakalar, bu ezilmişlikten bir kurtuluş çaresi aramaya
başlamışlardır. Bu anlamda dinî tarikatlardan Nakşibendîlik, Şattarîlik, Şistîlik, Kâdirîlik
onların sığındığı yer olmuştur. Elbette bu etkileşim tek taraflı olmamıştır. Zira Meriç’e göre
8. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar İran’da gelişen İslam tasavvufu, bir anlamda Hint düşüncesiyle Yeni-Eflatunculuktan ilham almıştır. Yünden entarileriyle dinî hayatı kendileri yaşayan
sofilerin adeta Buda tarikatının müritlerini andırması, yine sofilerdeki nefis terbiyesi konusundaki uygulamaların tıpkı Yogin’lerdeki benlikten sıyrılışa benzemesi bir yönüyle bu
hususu destekler gibi görünmektedir. Ama yine de bu yaşanılan iki dinî hayat perspektifinin, tasavvuf veya Hindu mistisizmi açısından, esasında hareketsizlik ve bir boşluk değil;
bilakis ruhun hiçbir mükâfat beklemeden mutlak varlığa bir yönelişi temsil ediyor olduğunu
söylemekte sakınca yoktur.22
b) Politeizme Dini-Toplumsal Tepki: Budizm
Hint alt kıtasında karşımıza çıkan bir başka dinî toplum Budistlerdir. Ki onlar,
Hindu geleneğe alternatif bir dinsel hayat tarzını benimsemişlerdir. Cemil Meriç ortaya
çıkan bu yeni geleneği dinî bir kopuş değil, asırlar boyunca Hindular tarafından yıpranan
dinî-sosyal hayata bir reformist müdahale olarak görmüştür.23 Bu anlamda Budist geleneğin Hint alt kıtasındaki dinsel unsurlara etkisinin fazlaca olduğu ortadadır. Zira Budizm’in
ortaya çıktığı dönemlerde bu coğrafyada Hint toplumları arasında maddeci akımların yayılmış ve benimsendiği bilinmektedir.24 Bunun sonucunda insanlar kutsal kitapları Vedalar’a olan inançları ve bağlılıklarının yerine yeni bir takım arayışlara yönelmişlerdir. Böyle
bir dinî iklimde ortaya çıkan yeni inanç yani Budizm, politeizmin hâkim olduğu Hint alt
kıtasında hiçbir tanrının varlığını kabul etmeyen bir tepki dini olarak boy göstermiş ve bu
sosyal coğrafyanın tarihinde yeni bir dönemi başlatmıştır.25
21
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 96.
22
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 252-253.
23
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 167; Ali İhsan Yitik, “Budizm”, Şinasi Gündüz (ed.), Yaşayan Dünya
Dinleri, Şinasi Gündüz (ed.), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007, s. 315.
24
Yitik, “Budizm”, s. 314.
25
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 121-122.
220 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
Budist teolojisinin Hindu dünya görüşüne bir meydan okuma olduğunun farkında
olan Meriç’e göre: Upanişadlar’ın son bölümlerinde o dönemin Hindu toplumunda dinî
hayata dair cereyan eden teolojik tartışmaların yankılarına da rastlanmaktadır. Bu anlamda
Meriç, Upanişadlar’da geçen diyalogları, ruhban sınıfının oluşturduğu dinî geleneğin duvarlarında açılan ilk gedik olarak tavsif etmektedir.26 Zaten Buda, bir yandan mevcut teolojiye
karşı çıkarken diğer yandan da Hindu dinî hayatında etkili olan Vedalar ve Upanişadlar’ın
yerine Tantrik metinleri bir alternatif olarak getirmiştir. Hz. İsa’dan sonraki bin yıl içinde
edebiyat alanında da ifadesini bulan ve yeni bir inançla kaynaşan Hindu dinsel metinleri
Tantralar, aynı konuları işleyen Vedalar’ın adeta yerine geçmiştir.27 Meriç detaylı bir şekilde bu bilgilere ilaveler yapmış ve Brahmanların Budist topluma karşı olan tepkilerine dikkat
çekmiştir. Nitekim ona göre, Budist toplum ruhban kastının imtiyazlı bir sınıf oluşturmasına
karşı gelmiş, Brahmanlar da onlara düşman kesilen ilk kast sınıfı olmuştur. Bu durumun
sebebi ise Budist toplumun öğretilerinin ruhban kastında olduğu gibi bir avuç mutlu insan
grubuna değil, bütün insanlığa seslenmesidir. Bunu yaparken de atılan adımların, yani
tepkilerin başında ruhban kastının din diline de iltifat edilmeyişi gelmektedir. Ki Budistlerin
Vedalar’ın yerini alması için Sanskritçe yerine farklı bir dil olarak Palice’yi kullanmış olmaları bunun kanıtıdır.28 Bir diğer önemli adım ise sosyal hayat üzerine olmuştur. Şöyle ki
Hint alt kıtasında daha önce dinî sosyal hayata pek dâhil edilmeyen kadınlar, Buda ve
öğretisi sayesinde, ilk defa kutsal şölenlerde yerlerini almaya başlamış ve toplumsal hayatta cariyelikten rahibeliğe yükselebilmişlerdir.29
Bu bilgiler neticesinde Meriç, tanrı tanımayan Budist toplum açısından cennet ve
cehennemin de bulunmadığından hareketle onların nihilist olarak nitelendirilmesine karşı
çıkmaktadır. Nitekim ona göre Budist hayat tarzı bir nihilizmden ziyade insanlığın ulaştığı
idealizmlerin zirve noktasını teşkil etmektedir. Öyle ki Budizm’de cenneti ve cehennemin
her ikisini de bireylerin kendileri yaratmaktadır. Bu nedenle dünya hayatındaki zindandan
kurtulmak her bireyin kendi elinde olan bir şeydir. Toplumsal hayattaki bütün acıların kaynağı beşeri heva-hevesleri, sefaletleri ve bayağılıkları içeren hayatın bizzat kendisidir.
Buna karşın bir gerilim olarak dinî hayatın özü olan saadet ise -Cemil Meriç’in sembolik
diliyle- benliğin kâinatın konserine karışması, ışık olması, koku haline dönüşmesi, sessizce
mırıldanılan bir nağme olması ve bir daha doğmamak üzere bu maddi âlemde erimesidir.30
26
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 120-122.
27
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 93, 159; Yitik, “Budizm”, s. 315.
28
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 163-164., Palice: Budizm’in kutsal dilidir. Budist kutsal literatürü
birçok dil ve lehçede olmasına rağmen Pali dilindeki metinler en sahih metinler olarak kabul edilir. Bu
konuda geniş bilgi için bakınız; Ali İhsan Yitik, Hint Dinleri, İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2005,
s. 55.
29
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 167-168.
30
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 168.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 221
c) Senkretizm Açısından Cainist Toplum ve Din
Hindu dinî anlayışına karşı bir tepki oluşacaksa bu tamamen mevcut dinî anlayışın aksi istikametinde olmak durumundadır. Bu anlamda Cainist toplum, Hint alt kıtasındaki politeizme karşı, tanrıları tanımayan bir diğer dini topluluk olmuştur. 31 Zira Cainistler
Hindu kutsal kitaplarından Vedalar’ın tanrı kelamı olduğuna hem inanmamakta hem de bu
inancın bir göstergesi olan vahye de itibar etmemektedirler. Hatta onlar bu durumu daha
da ileri götürerek tanrının varlığını sorgulama yoluyla bir ontoloji meselesi haline getirmişlerdir. Nitekim yaratılışın merkezine oturan bir tanrıyı kabul etmemeleri ve maddenin ezeli
oluşunu benimsemeleri, onları dünyanın çok önceden beri var olduğu fikrine götürmüştür.32
Söz gelişi Cainistler asırlardır inanılan tanrıları ortadan kaldırabilmek ve adeta onları gök
kubbeden kovabilmek için büyük uğraş vermişler; en sonunda ise senkretik bir alternatif
olarak Hindu tanrılarının tahtına kendi evliyalarını yerleştirmişlerdir. Bu evliyaların önemli
bir özelliği ise tıpkı Hindu ilahlarında olduğu gibi ölebilen, dirilebilen, ruhları kalıptan kalıba
geçebilen varlıklar olmalarıdır. Öte yandan Cainist toplumda günaha girmeden dünyadaki
ömrünü tamamlayan ruh kendisinin ulaşabileceği yüksek mevki olan “paramatman”a dönüşmektedir. Bu şekilde bir dönüşüm yaşayan ruh, Samsara’dan belli bir zaman için de
olsa kurtulmaktadır. Cainist topluma göre Samsara zincirini kırmak en yüce ruhların imtiyazı olup; toplumu kurtuluşa götüren yol ise hiçbir canlıya zarar vermemeyi emreden
“Ahimsa” prensibinden geçmektedir.33 Bu prensip sebebiyle Cainistler çiftçilikle uğraşmamaktadırlar. Zira onlara göre toprağı parçalamak ve kurtları öldürmek günahtır. Hatta onlara göre yok edebilecekleri tek hayat bizzat Cainistlerin kendi hayatlarıdır.34
d) Kadim İran Toplumu ve Zerdüştlük
Kadim İran, Cemil Meriç’in zihnindeki doğu toplumları haritasında, içinde bulunduğu son derece canlı inanç hayatıyla ve dini doktrinleriyle rengini bulan bir coğrafya olmuştur.35 İran kökenli bir dinsel gelenek olan Zerdüştçülüğün, İslam öncesi İran toplumunun dinî hayatında önemli bir yeri bulunmaktadır. 36 Zerdüştçülüğün kutsal kitabı Avesta’dır.37 Zerdüşt’ün sözlerinden oluşan ‘Gathalar’, Avesta içindeki bölümlerden en önemli
31
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 121-122.
32
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 165.
33
Ali İhsan Yitik, “Caynizm”, Yaşayan Dünya Dinleri, Şinasi Gündüz (ed.), Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları, 2007, s. 368.
34
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 165.
35
Ahmet Turan Alkan, Doğu ve Batı Karşısında Cemil Meriç, Ankara: Akçağ Yayınları, 1993, s. 69.
36
Şinasi Gündüz, “Mecusilik”, Yaşayan Dünya Dinleri, Şinasi Gündüz (ed.), Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları, 2007, s. 507.
37
Gündüz, s. 508.
222 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
olanıdır. Avesta, ifade ve muhteva bakımından anlaşılması çok zor olan bir kitaptır. Zira
Meriç’e göre bu kutsal kitap, herkes tarafından farklı farklı anlaşılıp her toplumsal kesime
değişik dinî mesajlar vermektedir.38
Mecusi toplumundaki dinamiklerin aracı rolünü açıklamaya çalışan Meriç’e göre
Zerdüşt dinî hayat tarzı, M.Ö. 4. yüzyıldan itibaren Batı toplumunu etkilemeye başlamıştır.
Hatta ona göre Yunan filozoflardan Eflatun, bu dinî hayat düşüncesine aşinadır. Bu anlamda Zerdüşt hayat anlayışı, Buda ve Konfüçyüs’ün dinî mesajlarından önce Batı toplumuna ulaşmıştır. Neticede batı nazarında doğu denilince İran anlaşılmış ve doğu toplumlarının hikmetini uzun bir süre tek başına Zerdüşt temsil etmiştir. Batıda ortaya çıkan bazı
bilimsel yanılgılar, sözgelişi Mezopotamya’nın gök bilim ve büyü gibi mirasları, yanlışlıkla
Zerdüşt’e atfedilebilmiştir.39
Meriç’e göre Zerdüşt dinî hayat biçimi yalnız batı toplumlarını değil aynı zamanda
orta doğudaki Musevi toplumu da etkilemiştir. Ona göre Musevilerin dinî hayat anlayışındaki hayır ile şer arasındaki evrensel ikilik, dünya egemenliği için birbirleriyle savaşan
cinler ile melekler, kıyamet gününe iman, tek tanrıcılıktaki evrensellik ve ruhaniyet adeta
Zerdüştçülüğün birer yadigârıdır. Bu durum Meriç’ e göre sadece Musevi toplumla da
sınırlı kalmamıştır. Hatta ona göre Hıristiyan toplumun özgün kaynaklarında Zerdüştçülükten esinlenmiş inançların varlığından söz edilmektedir. Söz gelişi Meriç, Aziz Pavlus’un,
ağır hikmet içeren Yuhanna İncil’inin, Musevi Philon’un, Plotinius’un, Mani’nin, Aziz Augustinius’un, Mecusi toplumunun değerleri göz önünde tutulmadan anlaşılamayacağını ileri
sürmektedir. Hatta o Hıristiyanlığın Maniheizm’den önce ilk büyük rakibi olan Mitra dininin
de Zerdüşt dinî hayatından izler taşıdığını savunmaktadır.40
2) BATI TOPLUMLARI ve DİN
a) Yahudilik ve Toplumsal Açılımları
Cemil Meriç’in zihin dünyasında Yahudi toplumunun oluşturduğu gelenek dini ayrı bir yere ve öneme sahiptir. Özgün karakteri sebebiyle Yahudi toplumundaki sosyal ve
siyasi kurumların hepsi doğrudan doğruya temellerini dinden almaktadır. Zira Mısır’dan
vaat edilmiş topraklara olan yolculuklarında kendilerini “seçilmiş kavim” olarak nitelendiren
Yahudi toplumu, siyasi, sosyal ve dinî işlerini her zaman birlikte yürütmüştür. Bu dönemde
Yahudilerin tek otorite kaynağı tanrının mutlak iradesi olup; savaşların tek sebebi ise dinî
kaynaklı unsurlar olmuştur.41 Bunun yanında Yahudi toplumundaki milliyetçilik dinî temelle38
Kemalettin Taş, Din ve Toplum Karşısında Cemil Meriç, İstanbul: Artus Kitap, 2007, s. 66.
39
Cemil Meriç, “Elinde Cennet Açan Zend Avesta”, Hisar Dergisi, İstanbul, 1971, C.II, s. 7’den naklen
Taş, s. 63-64.
40
Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, s. 7.
41
Cemil Meriç, Işık Doğudan Gelir, İstanbul, Pınar Yayınları, 1984, s. 98.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 223
re dayanmaktadır. Zira Meriç’e göre bu durum aynı zamanda bir ırkçılıktır ve bu ideoloji
bizzat dinî hayatın her alanını düzenleyen kutsal kitap Tevrat’la başlamaktadır. Hatta ona
göre, dünya toplumları üzerinde daima hâkim sınıf olmak için mücadele eden bu toplum,
yaptıkları bütün işgalleri ve yağmaladığı bütün toplumlardaki sömürge izlerini gizlemek
istemektedir. Böyle bir gayretin sebebi ise yine dinsel hayat kökenli temellere dayanmaktadır. Çünkü Yahudi dinî hayat tarzını düzenleyen Tevrat, onlara Yahudi olmayan toplumların mallarını helal kılmaktadır.42 Böylesine haksız bir hükmün meşruiyetini sağlayan şey
ise Yahudi toplumunun tanrının sevgili kavmi olmasıdır.43
Öte yandan Meriç, Yahudi toplumuna şekil ve yön veren başka bir toplumsal boyuta daha işaret eder. Ki bunun adı da Yahudi’ye özgü ilahi inayet’tir. Öyle ki ona göre
Yahudiler yaptıkları savaşlarda başarılı oldukları zaman bunu tanrının Yahudilere bahşettiği ilahi bir inayet olarak kabul etmektedirler. Yahudi toplumu her zaferden sonra tanrıya
şükretmekte; kendi tarihindeki iniş ve çıkışları, tanrıyla aralarındaki dinî bağın bir sonucu
olarak ilahi inayetin azalıp çoğalması neticesinde oluşan bir olgu olarak görmektedir. 44
Meriç’ e göre Yahudi dinî hayatını şekillendiren bir diğer unsur ise tek tanrı inancını ana
tema yapan kutsal kitap fikridir.45 Zira ona göre Tevrat’ın göze çarpan ilk özelliği içindeki
kitapların çeşitliliğidir. Fakat bu çeşitlilik kendi içerisinde gizli bir birliği de beraberinde
getirmektedir. Özellikle her bir bölüm konusu, biçimi ve amacı açısından ortak mesaj olarak tevhid inancına vurgu yapmaktadır.46
Tanrı onları kendi kavmi olarak seçmiş olduğundan uymaları gereken kuralları da
bizzat Tevrat’ın içinde tebliğ etmiştir.47 Tevrat’a göre âlemin başlangıcından bu yana yeryüzündeki dinî kuralları koyan varlığın tek bir tanrı oluşu ortadadır. Bunun Yahudi dinî
tarihindeki toplumsal açılımı ise sosyal hayatı şekillendiren “krallar” dönemidir. Bu anlamda
Yahudi toplumu tanrı ile yapmış oldukları anlaşmanın bir benzerini de bundan sonra krallar
ile yapmışlar, bazen isteklerini bu hükümdarlara kabul ettirmişler bazen de onların dediklerini harfiyen uygulamışlardır.48 Yahudi kutsal kitabının çok yönlülüğünden hareketle Meriç,
bu kitabın kutsallığının ötesinde avam tabakasını da harekete geçirecek zenginlikte ve
çeşitlilikte, dinî hayatı şekillendirecek olan şiir, nesir, hikmet ve gizemli bilgiler içeren yapıya sahip olduğunu savunmaktadır. Zira –bizzat kendi ifadesiyle- Tevrat’taki metinler tarihle
42
Tesniye 23/19-20, Çıkış 22/25, Levililer 25/37.
43
Cemil Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, 10. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 99.
44
Meriç, Işık Doğudan Gelir, s. 97-98.
45
Mustafa Özel, Birey, Burjuva ve Zengin, İstanbul: İz Yayıncılık, 1994, s. 160.
46
Meriç, Işık Doğudan Gelir, s. 90.
47
Meriç, Işık Doğudan Gelir, s. 106.
48
Cemil Meriç, Umrandan Uygarlığa, 13. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s. 216.
224 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
hukukun, şiirle hikmetin, vahiyle batıl inançların çözülmez bir kördüğüm halinde kaynaştığı
esrarengiz sayfalardan oluşmaktadır.49
b) Hıristiyan Toplumda Dinî-Sosyolojik Değişim ve Dönüşüm
Meriç’e göre Hıristiyanlığın erken dönemleri, her türlü peşin hükümden sıyrılarak
incelenirse, şu gerçeği kabullenmek gerekir: Hz. İsa ve havarileri, o çağın hürriyet mücahitleri, eşitlik ve hayırseverlik vazeden gerçek filozoflarıdır.50 Yine ona göre kilise kurulmadan
önce Hıristiyanlığın teşekkülü bir köleler topluluğu içerisinde gerçekleşmiştir. Öyle ki daha
ilk dönemlerden itibaren Hıristiyanlar, dinî hayat anlayışlarını bir yaşam tarzı olarak yaymaya çalıştıklarında, Roma Lejyonlarının çiğnediği açlık çeken muzdarip bir kalabalığa
dönüşmüşlerdir. Fakat Roma İmparatorlarından Konstantin zamanında bir devlet dini olarak Hıristiyanlığın kabul edilmesi mevcut durumu tersine çevirmiş, artık kilise odaklı Hıristiyan dinî hayat tarzı kökleşerek devletin bütün siyasi işlerine müdahale edebilecek bir güce
ulaşmıştır.51 Mevcut siyasi otoriteyi ele geçiren kilise bu gücünü bir zamanlar kendisini
ezen diğer otoriter güçleri ortadan kaldırmak için kullanmaya başlamıştır.52 Yani Meriç’e
göre başlangıçta Hıristiyan toplum için dinî hayatta acı çekmek sevap getiren bir olgu iken
daha sonraları özellikle kilise kurumunun teşekkülü ile bu diğer insanlara eziyet verici,
Hıristiyan olmayanlara acımasızca davranılması sonucunu beraberinde getirmiştir.53 Meriç’e göre Hıristiyan dinî hayat tarzı, yapı olarak istilaya dayanan, kendi insanına dahi
hareket imkânı tanımayan ve dinî yaşantısında bile onu özgür bırakmayan bir yapıya sahiptir. Özellikle ortaçağda kilise dinî hayata müdahaleyi fazlaca yapmış, o dönem insanına
“kurtuluş” müjdesi vererek cenneti vaat etmiştir. Kilisenin, bu çağdaki insanlara, yaşadıkları
bütün sıkıntılara rağmen tevekkülü, sabrı, alçakgönüllülüğü, feragati ve şefkati telkin etmiş
olması da bu cihettendir. Elbette bu kurumun, Meriç’e göre, böylesine bir toplumsal aktör
olma çabası boşuna değildir. Zira kilisenin gösterdiği bu gayreti bir dinî idealden ziyade
kendisinin sözcüsü olduğu Roma imparatorluğunun yıkılmasını önlemek için yapılan menfaat dolu girişimler olarak okumak mümkündür.54 Hatta Meriç, kilisenin ve papalık kurumunun dini nasıl kullandığını şöyle izah etmektedir: X. Léon, Hıristiyan toplumu bir arada
tutabilmek için Hz. İsa’nın hakkında çeşitli masallar uydurmuş olduğunu “şu İsa masalı da
amma işimize yaradı” şeklinde açıklamada bulunarak göstermiştir.55
49
Meriç, Işık Doğudan Gelir, s. 88.
50
Cemil Meriç, Saint-Simon İlk Sosyolog İlk Sosyalist, İletişim Yayınları, İstanbul 1995, s. 81.
51
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 49-50.
52
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 241.
53
Cemil Meriç, Kırk Ambar, C.1, 9. Basım, İstanbul İletişim Yayınları, 2006, s. 100.
54
Taş, s. 72.
55
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 65.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 225
Öte yandan Hıristiyan toplum için dinî hayatın önemli figürlerinden biri olarak karşımıza azizler çıkmaktadır. Meriç Hıristiyanlıktaki azizlerin ortaya çıkışını irdeleyerek başlangıçta Hıristiyanlığın halka mahsus bir eflatunculuk olduğunu ve monist bir karaktere
sahip bulunduğunu savunmaktadır. Yine o zamanla Yunan ve Latin’in bütün unsurlarının
Hıristiyanlığa sızdığını, bunun sonucunda ise “aziz” denilen kişilerin mitolojinin tanrılarından mülhem Hıristiyan dinî hayatına dâhil olduğunu iddia etmektedir. Gerçekte bütün
büyük dinler, Meriç’in perspektifinden, monist karakterdedir. Fakat zamanla eski itikatlar,
kendine bir yol bularak, yeni inanca entegre olup dinî hayata şekil veren bir unsur haline
gelebilmiştir. Yine ona göre görünmeyen bir tanrıya inanmak, ilk dönem Hıristiyan toplum
için kendi muhayyilesinden güçlü bir gayret gerektirmektedir. Hıristiyanlar da eskiden
inanmış oldukları mitolojik tanrıları bir şekilde yeni seçtikleri dinî hayat tarzı içerisinde
görmek istemişler ve bu tanrıları azizler yoluyla görünenler dünyasına getirmeyi denemişle
ve başarabilmişlerdir. Bu itibarla beşerî, bireysel bir dinî hayat tarzı kuran Hıristiyan toplum, eski inançlarındaki tanrılarını yeni kurmuş olduğu tapınağında, yani kilisede, barındırmaya başlamıştır. Bir anne figürü olarak Hz. Meryem ise Meriç’e göre mitolojideki tanrıça figürünün kilisedeki bir yansıması gibi kendisini göstermiştir.56
Ortaçağa gelindiğinde ise kilise, bir zamanlar bütün ezilenler adına konuşuyorken
Roma imparatorlarının emrine girmiş, isyan eden toplulukları teskin etmek, ayaklanmaları
önlemek ve imtiyazları meşrulaştırmak için yalan söylemiştir.57 Bu da ortaçağda sınıflar
arasındaki kargaşa ve uçurumu günden güne artırmıştır. 58 Gittikçe dinden kopan Batı
toplumu kilise kurumunu aşarak ve onun toplumu sosyal sınıflara ayırmasına izin vermeyerek yeni bir Avrupa toplumu bilincine sahip olmuştur. Kiliseye karşı olan sosyal tepkisellik,
bir anlamda kendi hayat tarzını yaratmayı başarmış ve seküler bir dünya görüşüne meylederek -sarsılmaz iş bölümü ve büyük bir ciddiyetin kesin çizgileriyle- rasyonalitenin cenneti
haline gelmiştir.59 Hatta Meriç’e göre çağdaş Batı toplumunun ayırıcı vasfı artık rasyonalizasyondur.60 17. yüzyıldan itibaren Batı toplumu, bu anlayıştan bir adım daha ileri giderek
insanların akıl karşısındaki eşitliğini haykırmıştır. Yaklaşık iki asır süren bu değişim sürecinin sonucunda 1789 Fransız ihtilali vuku bulmuş ve bu devrim ile siyasi eşitlik gerçekleşmiştir.61 Batı toplumunda ortaya çıkan sosyalizme karşı akademik anlamda yeni oluşumla-
56
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 269; Bu konuda ayrıca bk., Maksude Kurt, “Tanrıça Kültü
ve Hıristiyanlık’taki Meryem Figürüne Etkileri” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Rize Üniversitesi SBE, 2010), s. 141-143.
57
Cemil Meriç, Mağaradakiler, 14. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s. 226.
58
Dücane Cündioğlu, Bir Mabed İşçisi Cemil Meriç, İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2006, s. 172.
59
Alkan, s. 116.
60
Meriç, Umrandan Uygarlığa, s. 18.
61
Meriç, Umrandan Uygarlığa, s. 227.
226 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
rın çıkması da manidar bir olaydır. Meriç’e göre sosyalizmin hâkim olduğu dönemde bilimsel çevrelerden Le Play ekolü, Batı toplumunu sosyalizme esir düşürmemek için kilisenin
emrinde akademik çalışmalar yürütmüştür.62
Batı toplumu, özellikle 19. yüzyıldan itibaren, fikri anlamda çok hızlı ve önü alınmaz bir sürece girmiş, hatta aynı yüzyıl içerisinde birden fazla hayat tarzı toplumu etkilemiştir. Zira Meriç’e göre sosyalizm, öğreti planında, toplumda iktisadi anlamda eşitliği
hedeflerken bu ideolojinin karşısına bütün insanlığı evrensel çerçevede her açıdan eşit
kılan bir doktrin olarak hümanizm çıkagelmiştir. Nitekim İtalya’da ortaya çıkan hümanizm,
Meriç’in perspektifinden, ancak serveti ve boş zamanı olan İtalya gibi bir tüketim toplumunda neşet edebilecek bir akımdır.63 Ortaya çıkışı bu şekilde cereyan eden hümanizm,
Batı toplumunun kaybettiği dinî yaşam tarzlarının ve yıktığı inançların yerini alan bir put
haline dönüşmüştür. Esasında Meriç’e göre hümanizm “bir aydın hastalığıdır” ve bu akımın
hudutlarını kimse çizememektedir. Şunu da ifade etmek gerekir ki Batı toplumunda hümanizmin sosyolojik anlamı insanı mükemmelleştirmek, varabileceği en yüksek konuma ulaştırmak ve onu gerçek/kâmil insan yapmaktır.64 Batı toplumu için düşüncede hiçbir otorite
tanımayan bir doktrin olarak hümanizm, Meriç’e göre, ortaçağın Hıristiyan baskısından
adamakıllı kopmuş ve pagan karakterli bir yapıya bürünmüştür. Haddi zatında bu akımın
temelinde daha çok rahipliğe karşı bir isyan söz konusu olduğu da ileri sürülebilir.65 Çünkü
reformcular (hümanistler), kilise ve İncil’e göre bu dünya hayatının öteki dünya için bir
hazırlıktan ibaret olduğu fikrine karşı cephe almışlar 66 , kiliseden uzaklaşırken deizme
kaymışlar ve din hakkında en küçük bir coşkunluk göstermemişlerdir.67 Hatta dinin yerini
alacak şekilde hümanizmi din dışı idealin bizzat kendisi yapmışlardır.68 Buna karşın Meriç’e göre günümüz Batı toplumlarındaki Katolik ülkelerde, insanların dinî hayatının yönetilmesi ve şekillendirilmesi hala ruhban sınıfının elinde iken Protestan ülkelerde ise her
birey kendi dinî hayat tarzını kendisi seçmeye devam etmektedir.69
62
Meriç, Bu Ülke, 28. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s. 185.
63
Meriç, s. 107.
64
Meriç, Kırk Ambar, C.1, s. 87.
65
Meriç, Umrandan Uygarlığa, s. 109.
66
Meriç, Kırk Ambar, C.1, 110.
67
Meriç, Kırk Ambar, C.1, s. 112.
68
Meriç, Kırk Ambar, C.1. 121.
69
Meriç, Kırk Ambar, C.1, s. 216.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 227
3) TÜRK TOPLUMU, DİN ve İDEOLOJİ
a) Osmanlı ve İslamiyet
Cemil Meriç’e göre kozmopolit Osmanlı toplumu, her şeyden önce insanlık için
bir yüz akıdır, tarihin en şerefli bir sayfasıdır ve taklit edilemeyecek kadar büyüktür. Bu
bakımdan dünyada tek bir içtimai mucize vardır. O da “Osmanlı mucizesi”dir. Çünkü Osmanlı toplumu, Türk kanı ile İslam dininin kaynaşmasından doğan bir mucize toplumdur.70
Sosyal tabakalaşmanın fazlaca olduğu ve insanı insana düşman yapan sınıflardan alabildiğine uzak yapısı sayesinde Osmanlı, tarih boyunca “alan değil veren, istismar eden
değil, imar eden, fedakârlığı ve başkaları için yaşamayı her zaman ön planda tutan” bir
toplum olmuştur. Sıradan hayatı alabildiğine manevileştiren, hayatın unsurlarında derin ve
kutsal anlamlar arayan ve sürekli biriktirilmiş hayat tecrübelerinden istifade eden bu toplum, manevi anlamda zirveyi temsil ederken maddeyi de hak ettiği yere koyabilecek kadar
hassasiyet sahibidir. 71 Toplumsal hayatın dinamiği olan İslamiyet, aynı zamanda bütün
insanlığa hitap eden evrensel mesajlara sahiptir. Temeli vahdet, sevgi ve adalet olan bu
dinin getirdiği hayat tarzı, bütün insanların doğuştan eşit oldukları gerçekliğini beraberinde
getirmiş; insan, insan olduğu için Allah’ın halifesi olarak kabul edilmiştir.72 Meriç bu noktada Müslüman toplumdaki ümmet bilincinin dinî hayattaki dinamizmine de işaret eder. Zira
Osmanlı toplumu ne imtiyazlı kastlara sahip Hint toplumu ne de maddeye göre tabakalaşan Batı toplumları gibi sınıflı bir toplum yapısına sahip olmadığından, Müslüman olan tüm
toplumları tek bir yapıda ifade edebilen bir “ümmet” şuuruna sahiptir. Ki bu bilinç onları,
hiçbir zaman ayırıcı ve dışlayıcı bir anlayışa değil, birleştirici, kaynaştırıcı ve kucaklayıcı bir
bakış açısına sevk etmiştir.73 Osmanlı toplumunda sosyal hayatı dinamik tutan bir başka
husus da çok boyutlu “cihat” kavramıdır. Yaşadığı dini fethettiği ülkelere/toplumlara kadar
götüren Osmanlı toplumu, bu yeni bölgelere sadece siyasi ve ekonomik hedefler için gitmemiştir. Yeni fethedilen yerlerde Osmanlı hayat tarzı kurulmuş; ancak farklı toplumların kültürel özellikleri sayesinde- sosyal hayat daha da zenginleşmiş ve çoğulculaşmıştır.
Hatta bir nevi toplum mühendisliği de denilebilecek bu faaliyetlerin, Osmanlılar tarafından,
bilinçli olarak yapıldığını, farklı kültürlerin etkisinden çekinilmediğini ve asimile etmeyen bir
cihat anlayışıyla gerçekleştirildiğini söylemekte sakınca yoktur.74 Çünkü yapılan fetihlerin
bütün sırrı tek vücut, tek kalp halinde cihatla yoğrulan bir din algısından ileri gelmektedir.
Nitekim bu sayede Osmanlı toplumu, dinî açıdan her zaman imanına sadık kalmış, İslami-
70
Taş, s. 110.
71
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 364.
72
Bakara, 2/30; Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 299.
73
Meriç, Mağaradakiler, s. 228.
74
Taş, s. 116.
228 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
yet’in temel prensiplerini benimsemiş, şerefi, haysiyeti ve büyüklüğü ile farklı toplumların
gönlünü de fethedebilmiştir.75
Meriç’e göre Osmanlı toplumsal hayatında önemli bir unsur olarak Kur’an-ı Kerim’in ayrı bir yeri mevcuttur. Öyle ki ona göre tekdüze bir kültür mirasına konmaktan ziyade bir kutsal etrafında şekillenen Osmanlı toplumu, sosyal sorunlara aradığı bütün çözümleri Kur’an-ı Kerim’den yola çıkarak bir sonuca bağlamıştır. Bu anlamda Osmanlı toplumu
için, beşeri açıdan başka herhangi bir dünya görüşüne ihtiyaç kalmadığından, bütün dinî
hayat tarzını Kuran-ı Kerim üzerine şekillendirmiştir.76 Nitekim Meriç açısından Osmanlı
toplumu, biraz da onun ironik diliyle, filozoflara ve onların gevezeliklerine (felsefeye) ihtiyaç
duymamış, laf ebeliğiyle vakit kaybetmeksizin tarihin bütün kördüğümlerini kılıcıyla çözmüş
ve kaderin karanlıklarını kılıcının parıltısı ile aydınlatmış, bir vahiy, iman, amel, hareket,
cihat, fetih ve hamle medeniyeti olmayı başarabilmiştir.77
Sonuçta Meriç’e göre hem dünyayı, hem de ahireti kucaklayan dünya görüşüyle
Osmanlı toplumu, ümmet, cihat, Kur’an-ı Kerim ve iman gibi anahtar kavramlarıyla tarihte
nadir görülebilecek kendine özgü (sui generis) dinamik toplumsal bir yapı örneği sunmuştur. Bu anlamda İslamiyet, Osmanlı toplumunun en kuvvetli yönü olarak karşımıza çıkmaktadır.78 Ayrıca Osmanlılar, dünya hayatını kutsallık ve maneviyat çerçevesinde yorumlayan
ve anlamlandıran bir cemiyet yapısına sahip olması bakımından da farklılaşmaktadır. Bu
sebeple onların şekillendirdiği ümmetin, modern din sosyolojisinin kavramıyla söylenecek
olursa hermenötik bir toplum, yani kutsal kitabı hayatında tüm boyutlarıyla yaşayan/yaşatan bir topluluk olduğu ileri sürülebilir.
Meriç, tıpkı zirveye varan her cemiyetin çökmeye yüz tutması gibi79 Osmanlı’nın
da son dönemlerinde İslami dünya görüşünün yekpareliğini kaybettiğini, Avrupa’nın maddi
fetihlerinin, çöküş devrinin ulemasını afallattığını ve bu duruma toplumun dağınık şuurunun
da bir türlü akıl sır erdiremediğini ifade etmektedir. Osmanlı toplumu da, bu olumsuz etkilere tepkisini gösterirken kendi dinî hayatında ecdattan naklen aldığı bütün gelenek unsurlarına sıkı sıkıya bağlı olmak istemiş, rasyonel/irrasyonel gibi yeni ortaya çıkan bütün aykırı
fikirlerden kendisini soyutlayıp adeta bunlardan habersiz kalmayı yeğlemiştir. 80 Fakat
neticede Osmanlı toplumu –bilhassa 19. yüzyıldan itibaren- abartılı ve gösterişli olaylara
rağbet etmiş, bir nevi modernleşme metafiziğine maruz kalmıştır. Avam tabakaları da
75
“Cemil Meriç’le Söyleşi”, Cogito, Sy. 32, (Rüşdü Onduk, bant kaydı), s. 292-293, Yaz 2002’den
naklen Cündioğlu, s. 168.
76
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 139.
77
Cündioğlu, s. 149-150.
78
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 271.
79
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 71.
80
Meriç, Bu Ülke, s. 177-178.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 229
durumu kurtarmayı ifade eden provizyonzim81 ile halifenin fazilet ve azametini sergileyen
Cuma ve Bayram namazlarından büyülenmiş bir vaziyette gündelik hayatlarına devam
etmişlerdir.82
Meriç bu dönemdeki aydınları, Osmanlı’yı barbar, bir zamanlar zirve hayat sunan
İslamiyet’i gerici ve kökenlerini oluşturan Türk toplumunu ise nesebi bozuk hatta Hititler’in,
Sümerliler’in çocuğu83 olarak nitelemelerinden dolayı eleştirmektedir. Bizzat kendi ifadesiyle durumun sosyolojik analizi şöyledir:
“Zafer sabahlarını kovalayan bozgun akşamları. İhtiyar dev, mazideki
ihtişamından utanır oldu. Sonra utanç, unutkanlığa bıraktı yerini, ‘Ben Avrupalıyım’
demeye başladı, ‘Asya bir cüzamlılar diyarıdır’. Avrupalı dostları, acıyarak baktılar ihtiyara,
ve kulağına: ‘Hayır delikanlı’ diye fısıldadılar, ‘sen bir az-gelişmişsin’. Ve Hıristiyan Batı’nın
göğsümüze iliştirdiği bu idam yaftasını, bir ‘nişân-ı zîşan’ gibi gururla benimsedi
aydınlarımız.”84
Cumhuriyet döneminin batıcı aydınlarının bu seküler tavrı karşısında, Türk toplumu, kendi sosyal hayatını bu kadar dışlayan Batıcı aydınların, meseleleri başka türlü
anladığını düşünmüş; bunun neticesinde ise onları kendisinden uzak ve farklı olarak görmeye başlamıştır.85 Çünkü Meriç’e göre Türk toplumu, sosyal hayat açısından, tarihin her
döneminde mazisine tüm şuuru ile bağlı kalmış, bu yeni oluşan ve ihanet içerisinde olan
batıcı aydın sınıfına karşı nötr bir tavır sergilemiş, bir nevi kendi kabuğuna çekilmiştir.86
b) 1960 Sonrası Din, İdeolojiler ve Türk Toplumu
Cemil Meriç, 1960 sonrası Türk toplumunun yaşadığı bir değişim ve dönüşüme
işaret etmektedir. Ki bu dönemde ülkede toplumu birbirinden ayıran setlerin ortadan kalkmasıyla dış kaynaklı ideolojiler daha rahat bir şekilde bulanık bir sel gibi toplumsal alana
akmıştır.87 Öyle ki Tanzimat’tan 1960’lara kadar sus(turul)maya alışan Türk toplumu, artık
yavaş yavaş sesini yükseltmeye başlamıştır. Ülkede hâkim olan göreli özgür düşünce
atmosferi ile bir yandan İslamiyet’e inandığını söyleyenler seslerini yükseltmeye başlamış,
81
Mehmet Genç, “19. Yüzyılda Osmanlı İktisadi Dünya Görüşünün Klasik Prensiplerindeki Değişmeler”,
Dîvan, Cy., Sayı. 1 (1999), s. 2-4.
82
Meriç, Kırk Ambar, C.2, İstanbul: İletişim Yayınları, 2006, s. 166.
83
Meriç, Bu Ülke, s. 141.
84
Meriç, Bu Ülke, s. 98.
85
Halil Açıkgöz, Cemil Meriç İle Sohbetler, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayıncılık, 2005, s. 92.
86
Meriç, Umrandan Uygarlığa, s. 28.
87
Bu konuda hazırlanmış olan bir çalışma vardır. Bk., Dilber Demirel, Cemil Meriç’te Kültür ve İdeoloji,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilecik Üniversitesi SBE, 2011).
230 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
bunu istemeyenler de sosyalizmi bayraklaştırmaya başlamıştır.88 Ama bu rölatif ve özgür
ortamdan rahatsız olan bir kitle vardır ki bunlar: Aydınlardır. Meriç bu durumu şöyle betimler:
“Her dudakta aynı rezil şikâyet: Yaşanmaz bu memlekette! Neden? Efendilerimizi
rahatsız eden toz bulutu, bu lağım kokusu, bu insan ve makine uğultusu mu? Hayır, onlar
Türkiye’nin insanından şikâyetçi. İnsanından, yani kendilerinden. Aynaya tahammülleri
yok. Vatanlarını yaşanmaz bulanlar, vatanlarını ‘yaşanmaz’laştıranlardır.”89
Öte yandan Meriç bir ideoloji olarak kapitalizm ile İslam’ın dinî hayat anlayışını
mukayese ederek durumu daha da berraklaştırmaktadır. İslam’ın öngördüğü hayat tarzı
daha çok maneviyata ve ruha hitap etmekte iken; bir iktidar vasıtası olarak dünyayı iktisadi
anlamda istilayı öngören, kendi menfaatlerinden başka bir şey düşünmeyen, hazlarını
bütün bir cemiyetin ve dünyanın istismarında arayan kapitalizm İslamiyet’le taban tabana
zıt karakterdedir.90 Ki bu durumun altında yatan sosyal bir gerçeklik vardır ki o da Batı
toplumlarının kendileri dışında kalan -Türkiye gibi- ülkelerin hiçbir zaman kapitalizm ile
kalkınmasına izin vermeyeceğidir. Çünkü Batı toplumlarının buna izin vermesi bizzat kendi
sonlarını hazırlamaları anlamına gelmektedir. Bu itibarla, Meriç’e göre, Türkiye sanayileşmemiş bir ülke olduğundan kapitalist olmasına ne imkân vardır ne de Batı toplumları buna
izin verecektir. Zira bir ideoloji kapitalizm, mahiyeti icabı emperyalisttir ve yaşaması için
diğer ülkeleri/toplumları sömürme zorunluluğu içerisindedir.91
Düşünüre göre Türk toplumunu her anlamda etkileyen bir başka ideoloji ise
Marksizm’dir. Bu doktrin ona göre çağımızın en yaygın, en dinamik felsefesidir. Fakat Türk
toplumu Marksizm ile karşılaştığında sanki semavi dinlerden biri ile temas eder gibi olmuştur.92 Elbette ona göre bu ideolojinin kurucusu olan Marks, bir peygamber değildir ve ona
yapılacak en büyük ihanet, kitaplarının yobazı olmaktır. Bu anlamda Marksizm, Türkiye’de
ortaya çıktığı ilk dönemlerde, ilmi bir disiplin veya bir araştırma metodu olmaktan ziyade
herkese sirayet edebilen ve bulaşabilen toplumsal ideolojik bir nezle gibi kendini göstermiştir.93
Yine Türkiye’ye gelen bir başka doktrin olarak sosyalizm, toplum tarafından sempati ile karşılanmıştır. Bunun sebebi ise onun sosyal hayata sirayet edebilen kavramlarıyla
(eşitlik, kardeşlik, emekçilik, yardımlaşma gibi) Müslümanlığa yakın bulunmasıdır. Ki bu
88
Meriç, Mağaradakiler, s. 229.
89
Meriç, Bu Ülke, s. 97.
90
Taş, s. 136.
91
Taş, s. 135.
92
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 253.
93
Taş, s. 138.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 231
sosyolojik ilgi/temas şeriatçı çevrelerin isyanı ve itirazıyla karşılaşmıştır. Zira şeriatçılara
göre Müslümanlık sosyalizmle taban tabana zıt bir karaktere sahiptir. Bunda da toplumsal
ayrımların temelinde bulunan mülkiyet meselesinin katkısı büyüktür. Çünkü sosyalizm,
özel mülkiyet olmaksızın sahip olunan her şeyin ortak kullanılmasını öngörüyorken Müslümanlık’ta özel mülkiyet kutsaldır.94
Sosyalizmin, Avrupalılaşmanın son perdesi olduğunu belirten Cemil Meriç’e göre
bu ideoloji bir sınıf hakikatidir. Ancak Türkiye’deki sosyalist çevreler bu fikir akımını yobazlaştırmış ve Marks’ı bir tabu haline getirmişlerdir.95 Hakikatte sosyalizmin bir tür sınıf ayırımı öngören/destekleyen toplumlarda ortaya çıkabileceğini vurgulayan Meriç’e göre: İslamiyet sınıf ayrımını/kavgasını tasvip etmeyen bir yapıya sahiptir. Dolayısıyla İslamiyet’te
“İslam İslam’ın kardeşidir” anlayışı hâkim olduğundan kardeşlik üzerine kurulmuş bir toplumda bir kin atmosferi oluşturmak ve bu nefreti insanlar arasında seferber etmek çok
zordur.96
İdeolojilerden başka tarikatların tarihimizde çok önemli roller oynadığını ve büyük
kalabalıkları dinî hayat açısından bilinçlendiren bir telkin ve terbiye müessesesi olarak
tavsif eden Meriç97, bu kurumların esasında halkı dinî açıdan aydınlatmak için kurulduğunu
savunmaktadır. Elbette Kur’an-ı Kerim’deki müphem noktaları Hazret-i Peygamber aydınlattığından tarikatlara çok ciddi bir ihtiyaç bulunmamaktadır. Fakat Türk toplumundaki
geniş halk tabakaları, -dönemin sosyo/politik ruhuna da uygun olarak- dinî hayata yabancı,
bilgisiz ve habersiz kalmamak için tarikatlara yönelebilmiştir. Ayrıca avam tabakası, öteden
beri dinî hayatı şekillendiren Kur’an-ı Kerim’le doğrudan bir irtibat kuramadığından, manevi
hayatını belli bir düzene sokmak için tarikatlara mensup olmayı tercih etmiştir. Hakikatte
kul ile Allah arasına dinî anlamda hiçbir aracının giremediği aşikârdır. Bu anlamda Meriç’e
göre tarikatlar ilahi varlıkla kul arasına giren, belli bir dinî düşünce etrafında şekillenen ve
bu bahsedilen ilişkiye bir tür müdahale eden sosyal gruplardır.98
Meriç, Anadolu’da dinî hareketler arasında ilk olarak “Mevlevîlîk” tarikatına değinir. Esasında Mevlevilik, dinî hayata yönelik tezahürleri ve bütün insanlığa vermek istediği
94
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 162; İslam’da özel mülkiyetin şekli olduğuna dair bazı
görüşler de mevcuttur. Öyle ki bu görüşü savunanlara göre “Mülk sadece Allah’ındır. Bu konuda bk.,
Jacques Austruy, Kapitalizm Marksizm ve İslam, Agâh Oktay Güner (trc.), İstanbul: İlgi Kültür Sanat
Yayıncılık, 2010, s. 62.
95
Taş, s. 138.
96
Meriç, s. 165.
97
Mustafa Armağan ve Sezai Coşkun, Bulutları Delen Kartal Cemil Meriç İle Konuşmalar, İstanbul:
Da Yayıncılık, 2004, s. 45.
98
Açıkgöz, s. 237.
232 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
mesajı bakımından evrensel bir nitelik taşımaktadır.99 Tarih boyunca halk tabakalarından
devlet adamlarına kadar toplumun her kesiminin dinî hayatı üzerinde etkili olmuş bir tarikat
olarak Mevlevilik100 Meriç’e göre: Ülke sınırlarını aşan ve evrensel bir mesaj hüviyetine
bürünen bir yapıya sahiptir. Hatta ona göre günümüzde Batı toplumun hümanizm adına
Mevlana’yı (1207-1273) bayraklaştırması, bu tarikatın toplumsal hayatına yönelik sağlamış
olduğu bir olgunluk ve ruh terbiyesine gösterilen hayranlıktan ileri gelmektedir.101
“Rifaîlik”, Meriç’in dikkatini çeken bir başka dinî harekettir. Öyle ki bu tarikatın kurucusu olan Kenan Rifaî (1867-1950), bir on dokuzuncu asır entelektüelidir. Eğitimini Galatasaray Lisesi’nde bitirmiş olan bu dinî kimlik, hayatı boyunca Osmanlı imparatorluğunun
uçsuz bucaksız coğrafyasında yıllarca dolaşmış, geniş ufka sahip bir şahsiyettir. Yaşamış
olduğu tecrübeler, kendi fikrini yayma adına, ona muhatabını büyük oranda etkileme gücü
ve tecrübesini de sağlayabilmiştir. Toplumun dinî hayatına yönelik oturtmaya çalıştığı
manevi sistem ise bir parça Hint mistisizmi, bir parça Mevlana öğretilerini içeren homojen
bir karakterdedir. Fakat Rifaîlik, dünyevi hayatı yaşama ve anlamlandırma açısından Hint
mistisizmi ve Mevlevilik’te olan dünyayı değersiz bulma anlayışından farklı bir karaktere
sahiptir. Bu durum ise Mevlevilik ve Hint mistisizminin aksine Rifaîlik’in dünya hayatına
yönelik bir “yaşama susuzluğu” içerisinde bulunmasından ileri gelmektedir. 102 Rifaîlik,
Meriç’e göre, bu yönleriyle dinî hayat açısından diğer tarikatlarda olduğu gibi şeriatın katı
kaidelerine mahpus değil, bilakis alabildiğine liberal ve dünyaya dönük bir dinî hayat anlayışına sahiptir. Yine ona göre Kenan Rifaî, ilahi aşkı dinleştiren bir tanrı adamı olduğu
kadar doktrininde Hint mistisizminin etkisi ile bir Müslüman’dan ziyade deist -hatta bunun
da ötesinde- panteisttir. Kenan Rifaî’nin bu tarz bir dinî anlayışı benimsemesinin sebebi ise
maddecilikle zehirlenen bir çağa ancak bu kadar esnek olabilen ve her şeyi hakikat derecesinde kucaklayabilen bir inancın sesini duyurabileceğini düşünmesidir.103
Türk toplumunun dinî hayatında önemli bir yer teşkil eden “Nurculuk” hareketine
de değinen Meriç’e göre bu akım, Türk toplumundaki sağ-sol ayırımına bir “tepki” mahiyetindedir. Zira nurculuğun ilk çıktığı dönemlerde üniversitelerdeki kutuplaşmalara ve dinî
hayata yönelik yapılan saldırılara karşı çıktığını savunan Meriç, bu durumu “küfre karşı
imanın” ve “Batı’ya karşı Doğu’nun bir isyanı” olarak nitelendirmiştir. Türk toplumunun
sosyal hayatının her alanına yapılan ideolojik baskı ve zulümler, Said-i Nursî (1878-1960)
99
Mehmet Rami Ayas, Türkiye’de İlk Tarikat Zümreleşmeleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2008, s. 76.
100
Barihuda Tanrıkorur, “Mevleviyye”, DİA, C. IXXX, s. 474.
101
Armağan ve Coşkun, s. 47.
102
Cemil Meriç, Jurnal, C.2, 14. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s. 216.
103
Meriç, Jurnal, C.2, s. 216.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 233
ve onun hareketini (nurculuğu) sıradan bir ferdi hareket olarak kalabilecek iken ön plana
çıkarmış ve bu akıma etkin bir rol kazandırmıştır.104
Said Nursî’yi Türk toplumunun dinî hayatı için bir “kavga adamı” olarak vasıflandıran Meriç, onun kendi yetiştiği kültürel arka planından taviz vermeyen yalçın bir iradeye
sahip ve kendi toplumu için bir “iman” mücadelesi içerisinde olduğunu söylemekten geri
durmamıştır. Zira Said Nursî’nin kavgası, ona göre, yabancı akımlar/ideolojiler karşısında
toprak altına çekilen Türk toplumunun dinî-sosyal hayatını yansıtmak için kullandığı “yogi
ile komiserin kavgası” gibidir.105 Aynı zamanda o Said-i Nursî’yi modern dünyada İslam’ın
hangi özelliklerinin, imanın hangi boyutlarının öne çıkarılması gerektiğini göstermiş olan bir
mürşit olarak kabul eder.106 Zaten hayatı yaşayış tarzı hor görülen, neredeyse her şeyini
kaybeden ve mukaddesleri çiğnenen Türk toplumunun belli katmanlarının onun etrafına
akın akın koşmuş olması bunun kanıtıdır. Said-i Nursî’nin Türk toplumunu iman eksenli bir
sosyal hayat tarzına davetini Kur’an-ı Kerim’den delillerle çağırıyor olması toplumumuzun
bu sese kayıtsız kalmamasında önemli bir etkendir. Öyle ki Said-i Nursî’nin kullandığı bu
yöntem tarihin içinden gelen bir karaktere sahip olduğundan kabuğuna çekilmiş yüz binlerce insanı silkeleyip uyandırmıştır. Bunun neticesinde ise Said-i Nursî’nin ideal anlamda
kurmak istediği dinî hayat tarzı günden güne insanlarla konuştukça kendisine yer bulmuş
ve yeni bir dinî oluşum başlamıştır.107
Said-i Nursî’nin kendi döneminde belli bir dinî geleneğin tek varisi gibi olduğunu
ifade eden Meriç’e göre bu kimlik kendi kurmak istediği dinî hayat tarzı için yeterli ve gerekli mücadele kabiliyetine sahip bir şahsiyettir. Öte yandan Said-i Nursî’nin bu mücadelesi
için Türk toplumunun da bu tür bir akıma hazır bulunduğunu ifade eden Meriç, uygun ortamı bulan bu cemaat liderinin kendi doktrinini yaymak için “şakirdler” yetiştirmek suretiyle
kendi halkasını genişleterek Türk toplumu üzerinde etkili olduğunu düşünmektedir. Çünkü
ona göre bu tarz bir dinî akımın doğup gelişmesi için sosyal zemin müsait olup yeni bir dinî
hareketin yeşermesi için Türk toplumunun bir bekleyiş içerisinde bulunması söz konusudur.108 Ona göre Said-i Nursî’nin esasında yapmak istediği şey, büyük kalabalıkları dinî
dinamikleri açısından bilinçlendirmek, onlara kendi benliğini ve tarihini hatırlatmak, bugününü düne bağlamak ve iman anarşisine son vermektir.109
104
Armağan ve Coşkun, s. 216.
105
Meriç, Bu Ülke, s. 249.
106
Armağan ve Coşkun, s. 26.
107
Armağan ve Coşkun, s. 216.
108
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 393.
109
Armağan ve Coşkun, s. 223.
234 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
Meriç nurculuk hareketinin Türk toplumunun dinî hayatında tutunabilmesinin sebeplerini de açıklar. Her şeyden önce ona göre Said-i Nursî, ülkesinin ruhunun tabii bir
temsilcisi olduğundan sesini dinletebilmiş ve zulme rağmen ayakta durabilmiştir. Türk
toplumunun dinî hayatına dair gerçekleştirmek istediği bütün emellerini cevaplandırabilecek bir kimlikle ortaya çıkan bu şahıs, din konusunda susmaya ve tarihsizliğe mahkûm
edilen kalabalıkların sesi ve adeta sözcüsü olmuştur. Buna ilave olarak Said-i Nursî, Meriç’e göre, kendi aydınından kopan ve terk edilen, ihanete uğrayan, öksüz ve yetim bırakılan kalabalıkların ve genel olarak İslam ümmetinin ruh dünyasını iyi ifade eden bir toplumsal sembol haline dönüşmüştür.110 Bütün bunlara karşın Cemil Meriç bu harekette gördüğü
eksik noktaları ifade etmekten de geri durmaz. Nurculuk hareketinin başlangıçtaki dinamizmini kaybedip gitgide âtıl bir harekete dönüştürüldüğünü ileri süren Meriç, bu ataletin
İslam’ın ruhuna aykırı olduğunu da ekler. Zira İslam’ın öngördüğü toplumsal hayatta bir
atalet söz konusu değildir/olmamıştır.111
Cemil Meriç, Türk toplumun dinî hayatına önemli ölçüde etki eden bu hareketin
doktrinlerini içeren eserlerine (Risale-i Nur Külliyatına) da değinir; ona göre Risale-i Nur’lar
Batı toplumu tarafından Türk toplumunun dinî hayatını değiştirmek için ülkemize sokulmuş
işportalardan, gelişi güzel devşirilmiş, sahte, sakat ve şahsiyetsiz paçavralardan farklıdır.
Çünkü bu eserler benzerlerine güç rastlanabilecek, dinî açıdan dürüst, sağlam, topluma
dost ve bu toprağın öz bağrından fışkıran düşüncelerle dolu bir külliyattır.112
Meriç, nurculuk hareketinin kendi içerisinde kurumsallaşma yolunda dönüşümler
geçirmesini de şöyle yansıtmaktadır:
“Son zamanlara doğru nurcuların bazı kollarında bir tarikatleşme temayülü var.
Said-i Nursî’nin hali ve tavrı yaygınlaştırılıyor. Böyle devam ederse bazı tarikat gelenek ve
göreneklerini sathi olarak alacağa benziyor. Said-i Nursi şeyh veya ârif değildir. Olsa olsa,
o da medreseden geldiği için âlim denebilir.”113
110
Meriç, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, s. 394.
111
Açıkgöz, s. 43.
112
Necmeddin Şahiner, Cemil Meriç’le Nur Sohbetleri, İstanbul: Anahtar Yayıncılık, 1994. s. 10.
113
Açıkgöz, s. 236.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 235
Sonuç
Her ne kadar Cemil Meriç entelektüel ilgi duyduğu dinler hakkında bazı önemli
hususlara işaret etmiş olsa da, onun samimiyetle değindiği konular, bilgisinin sınırlılığının
üzerini örtebilmiştir. Onun perspektifinden bakıldığında Hint alt kıtasındaki toplumların
hayatı, kutsal kitapların etrafında, zühd odaklı olarak şekillenmiştir. Hindu toplumunda dinîsosyal hayatın yaşandığı kastlar, ruhban kastı tarafından ikame ve idame edilmektedir.
Kast sınıfını kabul etmeyen Budist toplum ise dinî hayat tarzı ile kastların keskin sınırları
içerinde ezilen tabaklara alternatif din olma vazifesini üstlenmiştir. Hindu teolojisindeki
politesit tanrı inancını reddeden, tanrısız bir manevi yaşayışı benimseyen bu toplum, sadece din değiştirmemiş; yeni bir din dili olarak Palice’yi benimsemiştir. Aynı şekilde Cainist
toplum da tanrıları reddetme yolunu seçmiş, maddenin ezeliliğini tanıyarak bütün canlılara
zarar vermemeyi kendi dinî hayatlarının temeline koymuştur. Kadim İran’a bakıldığında ise
köklü bir geçmişe sahip olan bu toplum, Zerdüştçülükle dinî hayatını şekillendirmiş; birçok
yönüyle de yunan düşüncesini etkilemiş ve batı dünyasına dinî düalizmi bağışlamıştır.
Yahudi toplumunun dinî-sosyal hayatı Tevrat etrafında şekillenmektedir. Ancak
bu toplum, tanrının kendilerine özgü inayeti ile kendilerinin diğer toplumlardan üstün olduğu fikrine kapılmış ve -Meriç’in bakış açısıyla- insanlığa ironik bir şekilde ırkçılığı hediye
etmişlerdir. Hıristiyan toplumlarının dinî-sosyal tarihi ise daha büyük tezatları bünyesinde
barındırmaktadır. Söz gelimi başlangıçta bir avuç ezilen insandan oluşan Hıristiyan toplumu, Roma devleti resmi din olarak Hıristiyanlığı kabul ettiğinde, kendilerine eziyet edenlere
karşı dini-politik bir güç odağına dönüşmüştür. Sanayi devrimi ile Hıristiyan dünyasını
büyük oranda etkileyen sosyalizm, yavaş yavaş Hıristiyan toplumların sekülerleşmesini
sağlamıştır. Bundan sonra Hıristiyan toplumlar hümanizm ve peşinden kapitalizm ile yüzleşmek durumunda kalmıştır.
Doğu ile batı arasında bir köprü vazifesi gören Türk toplumu ise -Meriç’in perspektifinden- Osmanlı mucizesi olarak nitelendirilmiştir. Madde ile manayı dengede tutan ve
bütün hayatını Kur’an eksenli yaşayan bu hamle medeniyeti bir yandan insanlığa getirdiği
adalet anlayışı, diğer yandan da maneviyatının sadeliği ile farklı toplumların gönlünü almıştır. Osmanlının son dönemlerinde ise devlet büyükleri, aydınlar ve avamın arasındaki
büyük düşünsel uçurum, Türk toplumunu gittikçe şanlı mazisinden uzaklaştırmıştır. 20
yüzyıldan itibaren Türk toplumu bilhassa dinî hayatını toprak altında yaşamaya başlamış;
özellikle de 1960’lardan sonra ideolojik açıdan sağ-sol ayırımına maruz kalan Türk toplumu, manevi/ruhsal ve dinî yaşayışını canlı tutmak için tarikatlara ve yeni dinî hareketlere
yönelmiştir.
236 | Arş. Gör. Dr. Ali FİDAN
Kaynaklar
Alemdar, Korkmaz, Medya Gücü ve Demokratik Kurumlar, Afa Yayıncılık, İstanbul, 1999.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.
Açıkgöz, Halil, Cemil Meriç ile Sohbetler, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayıncılık, 2005.
Akdoğan, Ali, Dini Hayatı Anlama ve Yorumlama, İstanbul: Dem Yayınları, 2008.
Alkan, Ahmet Turan, Doğu ve Batı Karşısında Cemil Meriç, Ankara: Akçağ Yayınları,
1993.
Armağan, Mustafa ve Coşkun, Sezai, Bulutları Delen Kartal Cemil Meriç İle Konuşmalar, İstanbul: Da Yayıncılık, 2004.
Austruy, Jacques, Kapitalizm Marksizm ve İslam, Agâh Oktay Güner (çev.), İstanbul: İlgi
Kültür Sanat Yayıncılık, 2010.
Ayas, Mehmet Rami, Türkiye’de İlk Tarikat Zümreleşmeleri, İstanbul: İz Yayıncılık,
2008.
Bowie, Fiona, The Antrophology of Religion, USA: Blackwell Publishing, 2000.
Braun, Willi, “Religion”, Guide To The Study Of Religion, W. Braun and R. T. McCcutcheon (ed.), London and New York: Cassel, 2000.
Cündioğlu, Dücane, Bir Mabed İşçisi Cemil Meriç, Etkileşim Yayınları, İstanbul 2006.
Demirel, Dilber, Cemil Meriç’te Kültür ve İdeoloji, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Bilecik Üniversitesi SBE, 2011).
Genç, Mehmet, “19. Yüzyılda Osmanlı İktisadi Dünya Görüşünün Klasik Prensiplerindeki
Değişmeler”, Dîvan, Cy., Sayı. 1 (1999), ss. 1-8.
Gündüz, Şinasi, “Mecusilik”, Yaşayan Dünya Dinleri, Şinasi Gündüz (ed.), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007, ss. 507-527.
Habermas, Jürgen, Sosyal Bilimlerin Mantığı Üzerine, Mustafa Tüzel (trc.), Kabalcı
Yayınları, İstanbul 1998.
Kurt, Maksude, “Tanrıça Kültü ve Hıristiyanlık’taki Meryem Figürüne Etkileri” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Rize Üniversitesi SBE, 2010).
Meriç, Cemil, “Elinde Cennet Açan Zend Avesta”, Hisar Dergisi, C.II, Sy.7 (1971), ss. 717.
________, Bir Dünyanın Eşiğinde, 7. Basım İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
________, Bu Ülke, 28. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
________, Işık Doğudan Gelir, İstanbul: Pınar Yayınları, 1984.
Cemil Meriç’in Perspektifinden Din, Toplum ve İdeoloji | 237
________, Jurnal, C.1, 17. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
________, Jurnal, C.2, 14. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
________, Kırk Ambar, C.1, 9. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.
________, Kırk Ambar, C.2, İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.
________, Kültürden İrfana, İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
________, Mağaradakiler, 14. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
________, Saint-Simon İlk Sosyolog İlk Sosyalist, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
________, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, 10. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları,
2006.
________, Umrandan Uygarlığa, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
Özel, Mustafa, Birey, Burjuva ve Zengin, İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
Ringer, Frıtz, Weber’in Metodolojisi, Mehmet Küçük (trc.), Ankara: Doğu Batı Yayınları,
2003.
Smart, Ninian, The Religious Experience of Mankind, New York: Charles Scribner’s
Sons, 1969.
Şahiner, Necmeddin, Cemil Meriç’le Nur Sohbetleri, İstanbul: Anahtar Yayıncılık, 1994.
Taş, Kemalettin, Din ve Toplum Karşısında Cemil Meriç, İstanbul: Artus Kitap, 2007.
Tanrıkorur, Barihuda, “Mevleviyye”, DİA, C. IXXX, s. 468-475.
Wach, Joachim, Din Sosyolojisi, Ünver Günay (çev.), İstanbul: Marmara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1995.
Weber, Max, The Sociology of Religion, USA: Beacon Press, 1963.
Williams, Monier, Brahmanism and Hinduism: Or Religious Thought and Life in India
as Based on the Veda and Other Sacred Books of the Hindus, USA: Kessinger Publishing, 2005.
Yitik, Ali İhsan, Hint Dinleri, İzmir: İzmir ilahiyat Vakfı Yayınları, 2005.
_______, “Hinduizm”, Yaşayan Dünya Dinleri, Şinasi Gündüz (ed.), Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları, 2007, ss. 277-305.
_______, “Budizm”, Yaşayan Dünya Dinleri, Şinasi Gündüz (ed.), Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları, 2007, ss. 307-355.
_______, “Budizm”, Yaşayan Dünya Dinleri, Şinasi Gündüz (ed.), Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları, 2007, ss. 357-371.
Religion, Society and Ideology from Cemil Meriç’s Perspective
Citation / ©- Fidan, A. (2014). Religion, Society and Ideology from Cemil Meric’s
Perspective, Çukurova University Journal of Faculty of Divinity, 14 (1), 215-238.
Abstract- In this study it’s tried to show how Cemil Meriç has understood the Eastern and Western societies and their religious life, and it’s tried to determinate how
Turkish society has tried to adopt itself to the social change processes between
east and west. To recognize a religion of society can provide a lot of functional benefits for understanding of social reality. According to Cemil Meriç’s perspective
when was looked on the eastern societies: It’s seemed that Hindu, Budhist, Jainist
societies have directed their spritual life, when they have not enough strenght for
naturel world’s elements, to ascetism and renunciation. In the ancient Iran society
Zoroastrianism which appeared in the middle east has affected the Jewish people
from the good-bad, good-evil dualism aspects. When was looked on the religious life of the western societies, It’s seemed that the social life of the Jewish people has
centered with sacred book, based on monotheism and focused on choosen people
thought. But ,in the begining, the Christian societies has become so far from the politics. Acquiescence of the Christianity as a religion of the state has resulted that
Christians have used their politic power for their ambitions and destroy the pagan
enstruments. When was looked on the Turkish society which stayed between east
and west we see that Ottoman society was charge, action and miracle civilization
and it has represented the peak of it’s age with İslam. As time goes on, like an
every civilizations have comedown, Ottoman civilization lost it’s power. And Turkish
society has been exposed by the ideologies. As a result of this Turkish society
which was living sociological disorders has divided as a right-left hand. And new religious movements and sects have arised as a reflect to the theese progresses.
Keywords- Cemil Meriç, Religion, Community, Ideology