KUTUPHANELERIN HIKAYESI Yazlnln icadlndan Bi/gisayar

Transkript

....
.'
~~.
-
AtatUrk Universitesl
Bilgi ve BeIge Ybnetimi Bblumu
D.No:
006'1.-
KUTUPHANELERIN
HIKAYESI
Yazlnln icadlndan Bi/gisayar ('affina
FRED LERNER
<;eviren: Dilek <;enkciler
1 ilK KO-rOPHANElER
BILDIdiMIZ KADARfYLA, yazlyl ilk ke~fedenler SUmerlerdi. MO-3.
bin yllmda,
~imdi
Irak dedigimiz topraklardan akan iki nehrin arasmda
Dicle ve Ftrat'm vadilerinde
~ey
ya~arlardl;
ama kokenleri haklanda hir;bir
bilmiyoruz. Filoloji uzmanlan, lisanlannda hir;bir modem dilin
koklerini
bulamaml~lardlr.
edebiyatta,
muhte~em
ger;emem.i~
konu~an
insanlann geride blraktlklan
ya~amaktalar.
soylencelerde
medeniyetleri,
otesine
Sadece
Ba~anlanndan
do]aYl
olmakla birlikte, Mezopotamya vadilerinin
ve zamanla, Slimerleri r;evreleyen Sami halklan
tarafmdan zapt edilmi~lerdir.
SUmerler,
kaml~tan yapl1ml~
sivri ur;lu yazl kalemleriyle, kil
tabletlere yazmadan r;ok once; daha lslak ortamlarda, kimi daha eski
kliltlirler, deri veya palmiye yapragl lizerine mlirekkeple yazl
olabilir. Ama bu tlir belgelerin, kuru bir iklimde
Ger;mi~in
kalma ihtimali r;ok mUmklin degil.
zaman,
ger;mi~ten
ortaya <;lbp,
bize ne kadar az
geli~tigini
~ey
pi~mi~
kil gibi
be~
yazml~
bin yl1
kayltlanm incelerken her
kaldlgml, kar; halk ve kliltlirlin
ve sonra da, hi<;bir elle tutulur kahntl blrakmadan
<;oktUgUnli hatIrlamamlz gerekir.
ISLAK KiL, mUhlir veya kalemin izlerini mlikemmel bir ~ekilde ahr ve
bir fmn veya gline~in altmda kurutuldugunda, uzun yl1Iar kalacak sUrekli
bir delil
olu~turur. Kaml~
yeti~irdi.
Bunlar uygun bi<;imde kesilerek, pahah olmayan sivri u<;lu
Mezopotamya bataklIklannda bol miktarda
kalemler yaplludl ve kile bastmhnca <;ivi
yazlya, <;ivi kelimesinin Latince
kar~lhgl
~eklinde
iz blrakIrlardI. Bu
olan "cuneiform - rivi yazzsz"
diyoruz. Bu tabletlerden on binlercesi, birkar; nesil boyunca bilim
1
yazmm icadmdan bilgisayar fagzna
insanlan tarafllldan okunmak, incelenmek ve terclime edilmek ilzere
gilnlimUze kadar
gelmi~tir.
Glinlimlize
ula~an
en eski yazl,
be~
bin yl1 once, ekonomik
hareketleri kaydeden tapmak bilrokratlan tarafmdan
kalem1e lslak kil Uzerine yaptlklan
i~aretler,
yazI1ml~tIr. Kaml~
somut objeleri simgeliyordu:
mahsul, hayvanlar, liretilen mallar... Onceleri resim ~eklinde olup,
objelerin ya da ifade ettikleri hareketlerin stilize
Bunlar
geli~erek
edilmi~
ideogramlara, res min konusuy]a bir
simgelerine
donli~mli~ti.i.
kavramlann
figilratif
yaygmla~maya
ve daha fazla kullalllimaya
ba~ladlk~a,
simgeleriydi.
~ekilde
baglantlh
Yazl
giderek
~ok
ideogram,
bir
her biri obje yerine, artlk bir heceyi simgeleyen fonogramlar halinde
kullallIlml~tl.
bu
karma~lk
Muhafazakar yazlcllar, iki karakter tUrUnU de kullalllyordu;
dlizen, yazlcl egitimini
zorJa~tInyor
ve papazhgm glicilnil
edebile~tiriyordu.
SUmer ekonomisi tahll
yeti~tirmeye
dayallIrdl. Bu,
kar~lhglllda,
ozenli bir sulama sistemine ve bunu idare edecek merkezi bir yonetime
bagllydl. SUmerlerin
~ehir1erinde,
yoneticilerinin glicUnlin delili olarak
duvar yoktu. Uretim, ~ok saylda esnaf s1l11fml i~eriyordu ve tacirler, uzak
diyarlardan tahta,
~ogu
ta~
ve metal ithal ediyordu. Bu ekonomik faaliyetlerin
taplllaklar tarafmdan idare ediliyordu. Slimer krall hem siyasi
yonetici, hem de dini liderdi. SUmerlerin ekonomik yaplsl "teokratik
sosyalizm" olarak
tal1lmlanmi~tlr.
Taplllak ybneticileri, arsa mlilkiyetini
ve hasadl kaydetmek zorundaydl. Tapmaklar olUmslizdil elbette ama
tapmaklann hizmetkarlan tabii ki ollimsUZ degildi. Ilgili taraflann allllan
ve
kom~ulann
ifadeleri, bir ailenin
i~leri
hakkmdaki detaylann bir
nesilden digerine aktanlmasllla yardlmcl olabilirdi; ama taplllaklann,
bor~lanl1ln
ve sahip olduklan varhklannlll izini sUrebilmeleri
kallCl bir yonteme ihtiyacl Yard!. Bunu yazlcllar saghyordu.
2
i~in,
daha
KUTUPHANELERIN HiKAYEsi
Tapmaklar,
i~
eski
kayltlanm
ba~vurulsun
biriktiriyorlardl. Bunlan slklIkla
~ogu
amaclyla yaparlardl;
merdiveniyle inilerek
kutularda,
kaml~
depolarda
diye degil ama korumak
girilebiliyordu.
Bu
odalarda tabletler,
tahta
sepetlerde ya da kiremit bOlmelerde tutuluyordu. Her
kapsadlklan tarihleri
liretiyordu.
onlan
kez depolann kapIlan yoktu ve sadece el
kutuya, etiket gorevini yapan ve
kurulu~lar
atIl1lyor,
i~eren,
0
kutuda yer alan tabletlerin listesini ve
kil bir tablet ekleniyordu. Modem blirokratik
gibi, tapmaklar da genellikle depoJayacaklanndan fazla kaylt
Tapmaklarda
arkeologlar
tarafmdan
yapIlan
yerlerde ve hatta koridorlarda bile tablet saklandlgl ortaya
Tapmaklarda,
i~
kazllarda,
~lk1m~tlf.
kayltlanmn yam Slra, ilahilerin metinleri, dualar
ve bliytiler de saklamrdl. Bunlar yazlcllann egitiminde kullamllyordu ama
aym zamanda, daha ciddi bir
ama~ i~in
kullamhyordu. Slimerlerin refahl
tannlann iyi niyetine baghydl; dolaylslyla benzer ovgli ve dualann, tarif
edilen
~ekilde
konu~ulan dil
~ok
sunulmasml saglamak
onemliydi. Slimer diE,
olarak ~okli~linden soma bile, dualarJa ilgili olarak"
kullamlmaya devam etmi~tir.
MO-1900 civarmda Slimer dilinin yerini, glinllik ya~amda bir
Sami dili olan Akadca
alml~tl.
Akad yazlcIlar,
Slimerlerin dini
metinlerinin yam Slra, tarihsel ve hukuksal metinlerini de koruma
konusunda dikkatliydi. Hem kendi kullammlan
yazlcl nesillerini egitmek amaClyla,
derlemi~lerdi.
Benzer
i~aret
faaliyetler,
i~in,
hem de gelecekteki
listeleri ve iki dilli sozllikler
farkll
zamanlardaki
kiiltlirel
degi~iklikleri tammhyordu: MO-llOO dolaylannda Asurlulann belirrnesi
ve
Mezopotamya'yl
MakedonyahlarlI)
imparatorluklannda
katan
PersIiler
ve
geli~i.
Eski Irak'ta kitaplann adl yoktu. Bir tableti tammlamak ic;in
metnin ilk birkac; kelimesi {incipit -
3
ba~langlfl
kullamllyordu. TlpkI,
yaZllll1l icadzndan bilgisayar fajflna
buglin bir dizenin antolojisinde
satmn kul1amlmasl gibi.
objeyi,
kil
tableti,
kapsadlgmda,
ba~hks1Z
Ba~IangI9,
edebi bir
tammhyordu.
ilk matbaaJann,
~iiri
bir
tammIamak i9in ilk
9ah~ma
Bir kitap,
okuyuculan
yerine, fiziksel bir
birden
bir
fazla
sayfadan
tableti
digerine
yonlendirmek i9in kuIl.amldlklan ilk ya da son sozclik gibi, her birinin
sonunda, ardmdan gelen tabletin
ba~Ianglcml
igeriyordu. Mezopotamyah
koleksiyoncular, klitUphaneIerinin kataloglanm tutarlardl. BunIar da kiI
tabletlerdi ve Uzerlerine; her grup tablet i9in bUWn
yazI1ml~
olurdu
(Be~
bin yl1 once, Or kentinde
ba~langl9
derlenmi~
kelimeleri
olan ilk Slimer
kataloglanndan biri, bunun yerine, metnin ilk iki satmndan
anahtar kelimeler kullanmaktadlr; ama bu
katalogcular tarafmdan
ilahi koleksiyonu,
kullamlmaml~tlr.).
karrna~lk
se9ilmi~
sistem, daha soma
Boyle bir katalog, mesela bir
~oyle ba~lamaktadlr:
Onurlu ve asil sava~91
Koyunlar nerede
Vah~i okUzler nerede
Ve ben seninle degildim
Sehrimizde
Eski gUnlerde
Ilahi yasalara uyum tannSI
Tannmm mekam
Gibil gibil [ate~ tanrlSl}
30uncu gUnde, uyudugu glinde
Bliyiik hakim Tann An'm [gok tannsl]
Dliliist bir kadm, ilahi yasalar ve emirlerin
Dogurdugun Krahn... l
Bazl bilim insanlannm bu kataloglan
~iir
sanmalanna
~a~manlak
gerek!
BiR iTALYAN arkeoloji ekibi, Kuzey Suriye'de Halep'in kIrk mil
kuzeyindeki,
Tal Mardikh dagml kazdlklan zaman, Ebla kentini
4
KUTUPHANELERiN HiKAYESi
ke~fedeceklerini bilmiyorlardl.
Slimer ve Akad yaZltlannda bahsedilen bu
~ehir, yakla~lk MO-2250'de Akadlar tarafmdan ve soma tekrar, MO-1600
yllmda Hititler tarafmdan yok
gelmi~lerdi; ~ehri yakml~
gelmesini
saglaml~
Ebla,
edilmi~ti.
Akadlar,
ate~
ve
kIh~la
olmalan, binlerce kil tabJetin glinlimlize kadar
olabilir.
~eyrek
milyon
ki~inin ya~adlgl
bUylik bir
Filistin ve Fenike sahiline kadar uzanan bir imparatorlugun
~ehir
olup,
ba~kentiydi.
Ebla'nm dinamik ekonomisi, uluslararasl ticarete dayamyordu; Anadolu,
Babil, MlSlf ve Iran' daki deyletler dahil, seksen kralhkla ticari ve kliltlirel
temaslan vardl. Imparatorluk saraymdaki iki depoda, ~ogu ticari, yasal ve
idari kayltlar olan,
batlnlIm~
onbe~binin
Uzerinde tablet bulunuyordu. Bunlar yere
tahta kazlklarla desteklenen tahta raflara
personeli tabletlere
ihtiya~
ba~vuru
Saray
duydugunda, bunlar kullarncrlanna tahta
panolar i~inde getirilirlerdi. Bu
tarafmdan
dizilmi~lerdi.
ar~ivin
bir kIsml,
i~
kayltlanyla
ugra~anlar
amaclyla kullamlmak Uzere klitUphane
gorevi
gorilyordu; bUytik olan odanm kuzey duvarl boyunca, sozliikler ve hece'
i~aretlerinin
listelerinin koleksiyonu, raflara
dizilmi~ti.
Bunlar aym
zamanda, edebi metinlerin kesin versiyonlanm redakte eden yazlcrlar
tarafmdan da kullamllyordu. KUtUphanenin koleksiyonunda epik 6ykUler,
efsaneler, ilahiler, dualar, ritlieller ve atasozlerinin yam Slra, botanik,
zooloji, mineraloji ve matematik el kitaplan yer ahyordu.
EblalIlar, liste hazlrlama konusunda olaganlistli insanlardl.
Kelimeleri,
objeleri,
yer
ansiklopedik boyutlara
prensiplerle
ve
kom~u
dUzenlenmi~
isimleriyle
yakla~lyordu.
tlirleri
kataloglama
~ekilleri,
BuglinUn sozliiklerine benzer
SiimercelEblaca s6zlUkler dahil, kendi dillerinin
dillerin gramerlerini ve kelime hazinelerini
derlemi~lerdi.
Arkeolog Giovanni Pettinato'nun "Eski Yakm Dogu Cografya Endeksi"
5
yazulln icadllldan bilgisayar £agzna
diye adlandlfdlgl bir belgede, Suriye, Filistin ve Mezopotamya'da 288 yer
ismi
listelenmi~tir.
Ebla'daki
saray
kUtiiphanesi,
bir
anlamda,
bir
okul
kUtUphanesiydi. Yazlcllann egitimi iyin bir akademi gorevi yaplyordu.
Ama modern bir Universitede oldugu gibi, bu akademi de bilgi yaratmak
ve onu muhafaza etmenin yam Slra, aym zamanda da yaymak iyin yard!.
Eblah bilim insanlan, SUmerlerin
yah~malanlll incelemi~
saglaml~tlr.
Mari'den ve Mezopotamya'nm farkh
ve
insanlan,
bilim
Ebla'ya
memleketlerinden muhtelif metinler
metinlerle geri
~ehir1erinden
gelmi~,
ziyarete
getirmi~,
ve yaylimasllli
yazlcl1ar
yanlarmda
kendi
Ulkelerine Ebla'dan aldlklan
donmU~lerdi.
Ebla, bu konuda tek omek degildi. BugUn Kuzey Irak olarak
adlandmlan bOlgede bulunan bir
olan Mari' de ve
Ba~kenti
~imdi
Tiirki ye
Hattwja~
(Bogazkoy) 'da
ar~ivler ke~fetmi~tir. Ku~kusuz,
Bereketli Hilal
olarak adiandlllian bolgede, Hitit
da arkeologlar, benzer
~ehir
olan
olarak adlandmlan Mezopotamya'da, bize eski diinyanm edebi kUltUrU ve
bu kUltUrU koruyan kUtUphaneler hakkmda yok daha fazla bilgi
ogrenebilecegimiz, henUz
kazt1maml~ ba~ka
yerler de vardlr.
ESKi MEZOPOTAMYA kUtUphanelerinden farkh olarak, Mlslr ve
Kutsal Topraklardaki kiitUphaneler, kendilerini
birlikte yok
arkeolojik
olmu~tur.
kallltlardan,
olu~turan
medeniyetlerle
Du kUtUphaneler hakkIr.daki tUm bildigimiz,
kUltiir
tarihinden
ve
edebi
kalmtI1ardan
ylkarabildiklerimizle sllllrhdlr. Babil ve SUmerler kil Uzerine yazarken,
Misuhlar papirUs, ibraniler de deri iizerine yazmi~tlr; ama bunlann ikisi
de, kiI kadar dayamkh degildir. Mezar
kInk yanak yomlek paryalan iizerine
ta~lan
yaztlIIl1~
cilvelerinden kurtulan papirUsler iizerine
6
ve allltlar Uzerine
kazmllli~,
ya da iklimin ve
yazllIru~
sava~m
baZl MiSlr yazllan,
KUTUPHANELERiN HiKAYEsi
giintimtize kadar gelmeyi b~~arml~tlf belki ama ibranice incil [ya da
Tevrat] doneminden giiniimiize hemen hemen
hi~bir
ula~maml~tlr.
yazl
Fakat Tannya duyulan saygl, eski metinlerin sadakatle iletilmesi
biiyiik
~abalar
gosterilmesini
saglaml~tu,
i~in
boylece de,bugiin okudugumuz
sozlerin, aslmda, Kutsal Kitabm yazarlanna ait olduguna dair bir miktar
giivence duyabiliyoruz. Ama, elimizde eski el yazmalanndan yoksun
olmamlza ragmen, Eski Mlslr ve lsrail kiitiiphanelerini tammlama
konusunda mantlkh
giri~imlerde bulunabiliriz: ~iinkii
kiiltiirlerinin hayatta
kalmasl, yazdI soziin ozenle kOlUnmasma dayanmaktaydl.
ilk Hanedanhk donemi (MO-3000 ile MO-2500 arasl) slrasmda
ortaya ylkan sanat ve egitim gelenekleri,
toplumunda
Biirokrasisi
istikrar
~ok
kazamlmasmda
biiyiik
rol
oynaml~tlr.
biiyiik ve iyi orgiitliiydii; bu da kapsamh bir yazici agl
gerektiriyordu. Bu yazlcl1ar, MlSlf'da
soma
~ok
MISlr politikasmda ve
ya~ayanlann
~ok
saygl goriiyordu: "Tannlardan
zarnamndaki egitimli yazlcl1ara gelince, gelecekte
olacaklan onceden soyleyebilenlerin isimleri, kendileri bu diinyadan
gOymii~
olsa da,
ya~amlanm tamamlaml~
olsa da, oliimsiizle~mi~tir."
ve biitiin akrabalan
unutulmu~
2
Eski MIslrhlar yazlyl bir
~ok
~ekilde
kullamyordu: araZl
miilki yetlerini ve vergi tahsilatlanm takip etmeleri, Nil Nehri' nin yllhk
ta~malannm
kaylt altma almmasl ve KralIanmn kahramanhklanlll
ovrneleri gerekiyordu. Sarayda yogun bir
dl~
ticaret
ya~amyordu
ve bu,
hesaplann yam slra, cografi bilgilerin, yabancl dil kelime hazinesinin ve
askeri seferberliklerin kayltlanmn tutulmasml gerektiriyordu. Yerel
yonetim de niifus listelerine, kamu hizmeti raporlarma ve
sozle~rnelerine
baghydl. Bugiinlere kalan tapmak belgeleri arasmda, rahipler ve
muhaflzIara
ili~kin
gorev
cetvelleri,
tapmakta bulunan
cihazIarm
envanteri ile toprak ve gelir kayltlan yer ahyordu (MlsuhIar, amtsal
7
yazmm icadmdan bilgisayar foffina
yazltlarda, bir kelimeyi ya da kelimenin bir lasmllli temsil eden
olu~an
resimlel'den
hiyeroglif yazlsllli kullamyordu. MlSlf belgelerinin
yogu, din adaml slmfma ait, hiyerogliften tU.reyen ve hiyeroglifle, resimsel
ve ideografik sembollerden gelen hece
kullamlarak
i~aretlel'ini birle~tiren
bil' yazl tOrli
yazlh11l~tlf.).
Mlsuhlar geleneklerine saygl
duyardl.
Egitimli
Mlslrhlar
kendilerini, gelenegin yaglar boyunca muhafaza edilmesi konusunda
gerekli olan baglantl1ardan biri olarak gol'Ur ve bu gorevini oblir dlinya da
slirdlirmeyi limit ederdi. Yazlh ~eylerin glicline saygl duyardl. "insan olUr,
cesedi toz haline
donli~i.ir,
tUm akrabalan top raga gider - (ama) yliksek
sesle okuyan ki~inin dilinde onun hatirlanmasllli saglayan ~ey yazldlr.,,3
YaptlgI
i~ler
hiyeroglifle yazdan hallar, ebedi bir line sahip olurdu ve
i~aretlel'ini
haleflerinin bazen kaslth olarak
silmesinin nedeni, onlarl bu
linden mahrum buakmaktl.
gelmi~
"Senden once
sadece bilgiyle belirlenir.
olan atalarmm yaptlgl gibi yap;
Bak~
Sozlel'i yazdarak
ba~an
kallcl hale geldi.
Okuyabilecegin yazdan oku ve bilinene ozen. Boylece egitilerek,
uzmanla~lrsm.,,4 Bu
sozlerle MlSlrh bir yazlcl, oglunu, kendisini
yonetimde bir meslek sahibi, okur yazar olmamn vazge9ilmez bir
oIdugu bir
i~e
hazulanmasml
te~vik
~art
ediyordu. Yazlcl1ann egitimi iki
a~amadan olu~uyordu. Once, yazmamn esaslanm ogreniyorlar, eski
edebiyat lizerinde
yah~lyorlardL
paryaIan ve kirer;
ta~l
Derslerini ostrac denilen lank 90mlek
kabukI an lizerine kaydediyorlar, dini metinlerden
lasa omekler yazlyorlardl. Buglinlere kadar gelen omekIer, hatalarla
doIudur
ve
bu
da
hiyeroglif
yazlyl
ogrenmenin
dogrulamaktadu. Gen9 yazlcl, okuldan aynllp ilk gorevine
soma, egitimine
i~ ba~mda
devam ediyordu. Artlk
8
zorlugunu
ba~ladlktan
ah~tlrmalanm
papiruse
yazlyordu. Bunlar amirleri tarafmdan, kaligrafi
ve stil
a91smdan
dlizeltiliyordu.
Papirlis, Nil deltasl batakhklannda yogun bir
Cyperus papyrus adh yaygm bir
yapl~tlrarak,
yapraklanm birbirine
yapdabilirdi
(yakla~lk
glinUmlize kadar
kaffil~m
~ekilde yeti~en
sapmdan yaplhrdl. Papiriis
yazannm istedigi uzunlukta bir kitap
40 metre uzunlugunda el yazmasl
ula~ml~tlr.).
kitaplar
Papirus rulolan, kavanozlarda ya da tahta
kutularda saklamr; b6ylece seyahat halindeki memurlar tarafmdan
kolayca kullalllimalan saglalllrdi. Sahipleri rulolan tammlayabilmek i9in,
igeriginin
ba~hglm
ya da bir tammmi rulonun
dl~
yazdlordl, ya da ruloya, kli9lik bir papirus ya da
yapI~tlnlmaSmi
kIsmmdaki
bo~luga
par~6men
etiketin
saglardl. Bbylelikle, minimum muameleyle, hemen
talllmak mlimklin olurdu.
Doktorlar
ve
cerrahlann,
yazdI
mal zeme ye
kolayhkla
ula~abilmesi gerekiyordu. Be~inci Slilalenin (5. Hanedan MO-2750 ile
MO-2625 arasl) ilk ydlannda, Kral Neferirkare'nin Weshptah admdaki
veziri, fel9
ge9irmi~ti.
Weshptah'm mezanndaki yazl: "Majesteleri onun
i9in bir kutu yazl getir[mi~]di.,,5 Bu portatif klitliphanede bulunan
kitaplardan biri, i9inde kIrk sekiz vakamn ve bunlara
ili~kin
olarak tavsiye
edilen tedavilerin tammlandIgl (lAmeliyat Kitabl" olabilirdi. Bu kitabm
igerigi 90k daha soma, bize Edwin Smith Cerrahi PapirUsli'yle
"Doktorun
GizZi Kitabl" adh esere dahil
edilmi~ti.
ula~an
Bu belgenin tarihi,
Hyksos dbnemi (MO-1788 ile MO-1580 arasl) olarak belirtilmektedir,
ancak 90k daha once
yazl1ffil~
bir eserin kopyasldlr. "Doktorun GizZi
Kitabl" halen New York Tarih Toplulugunun kUtiiphanesinin bir
par9asIdlr.
MlSlf Imparatorlugunun ar~ivleri (MO-16. ile MO-14. ylizyl1
arasl), tapmagm 9atisl altmda yer ahrdl. Bu
9
ar~iylerde,
askeri seferlerin ve
yaZl/un icadmdall bilgisayar fag-ma
ticari
i~lemlerin
kayltlarmm yam Slra, hayati hukuki belgeler de
saklamyordu. 1500 yll soma Yunanl1 bir
tarih~i,
"Blitlin kanunlanm sekiz
ciltte topladlklanm" rapor etmi~ti.6 Mlslr'da devlet i~leri, genelIikle kralIn
ba~kanl1gmda
bir akrabasl olan vezir (tjaty)
ylirlitlillirdli. Vezirin en
onemli sorumluluklanndan biri, adaletin yonetimi olup; bu baglamda,
kararlanm adil bir
~ekilde
ve daha onceki omeklere uygun olarak almasl
emredilirdi. Bu dogrultuda, bir
i~in,
daha once karar
da loprak
almml~
su~lu i~in
en uygun cezamn belirlenmesi
davalarm kayltlanna
Jam~lhrdl; bir
uzla~mazhgmm ~ozlimlenmesi i~in ~ok ge~mi~te
ve kararlara
dalll~lhrdi.
ar~ivler,
Vezirin odasmdaki
konusunda kapsamh bir klitliphane
i~eriyordu.
miras ya
kalan olaylara
i~tihat
hukuku
Bu belgelerin hepsinde,
karan alan hakimin ve karan yazan yazlclllln mlihlirleri bulunuyordu.
Bunlann nasll dlizenlendigini ya da vezirin hangi belgeye
nereden bildigini bilmiyoruz. Ama
ba~vuracagml
sonu~ta ba~vuruyordu i~te.
Vezir bir
belgeyi inceledikten soma, belgeye kendi mlihrlinli basardl. BaZl belgeler
gizli olarak nitelendirilirdi ve bunlar, ozel durumlar dl$mda vasileri
tarafmdan
a~lga ~lkartllmazdl.
Eski bir MIsIr klitliphanesine ili~kin ilk a~lk referansl, MO- 1788
yllmda rastlanmaktadlr. Kral Neferhotep, bir
eski yazl1anm gorme" arzusunu
kaydetmi~ti.
dikiIita~
lizerine "Atum'un
Bu nedenle, "Majesteleri
ktitliphaneye dogru ilerledi. Majesteleri rulolan a~tl. .. "
7
Bu klitliphane
(Mlslr dilinde bu kelime tam olarak, 'yazl/arm evi' anlamma gelmektedir)
Heliopolis Tapmagl'nm bir par~aslydl.
Eski Mlslr'daki en UnIti klitUphane, MO-13. Ylizyl1da Kral II.
Ramses, yani. Shelley' in
tarafmdan
kurulmu~
~iirindeki
olan klitliphaneydi. Bu Klitliphane KraI'm Teb'deki
mezar tapmagl Rameseum'un bir
Rameseum'da da,
"Ozymandias, Krallann Krah"
bllimden
par~aslydl.
sonraki
10
Diger Mlslr tapmaklan gibi,
ya$ammda
Kral'm
emirlerini
beklemek Uzere bir resim galerisi, klitliphane ve yemek salonundan olu$an
bir "Ya$am Evil! yard!. Bu "kutsal kUtiiphane"nin giri$inde "Ruhun
tyile$me Yeri" ifadesi yer almaktadlf. tc;inde hem edebi, hem de
~iir,
uygu]amah eserler yer allyordu:
mUhendislik.
1000
yddan
fazla
roman, tarih; tanm, astronomi ve
bir
slire
sonra,
tskenderiye
KUtliphanesi'nin en gorkemli yillannda bile, insanlar hala Kral IT.
Ramses'in Kutsal Klitliphanesini hatlrll yordu. 8
DicLE NEHRiNDE, Irak'm Musul ~ehrinin kar~lsmda Kuyuncuk ve
Nebi Yunus ikiz tepeleri yer almaktadu; bunlann altmda Asur
Ba~kenti
Ninova'llln kalmtl1an bulunmu$tur.
19.
YUzyl1
ingiliz
Arkeologu
Austen
Henry
Layard
tarafmdan
Kuyuncuk'da yapllan kazl, yirmibe$binden fazla tableti ortaya
9lkarrru~
olup, bu tabletler halen British Museum'dadlr. Bu tabletIer, Asurlularm
Tannlar Mabedinde Bilgelik Tannsl olan Nabu Tapmagl Klitliphanesi'nin
bir par9asl olduklanm belirten yazl1ar ic;ermektedir. Nabu,
tannlara
yazlcllan, olarak hizmet ediyordu ve bilim insanlanllln efendisiydi. Asur
~ehirlerinin
90gunda, tapmaklarda bir kitap koleksiyonu olurdu. II.
Sargon'un
hliklimdarllg1
slrasmda
(MO-721
ile
MO-705
arasl),
Ninova'daki Nabu Tapmagl'nda bir klitiiphane vardl; ama bu klittiphane
Asur'un son bliytik krall olan Asurbanipal doneminde (MO-668 ile MO627 arasl) doruga ula$ml$tl.
Asurbanipa1'in babasl Esarhaddon, biiyti ve astronomiye kar$l
bliytik bir ilgi duyuyordu. Eski toren, kehanet ve i$aretlere ili$kin
metinleri toplar, GUney Mezopotamya'daki tapmaklarda benzer metinleri
bulmalan i9in ulaklar gonderirdi. Esarhaddon, sadece bir koleksiyoncu
degildi; kUtiiphanesini pratik olarak da kullamyordu. Orada, saray
gorevlisi ishtar-shum-eresh'ten bazl lanetlerin aranmaSI istenmesine
11
yazmzn icadmdan bi/gisayar fapna
ili$kin talebinin bir kaydl bulunmaktadu (i$tar-$amire$'in rollinU tam
olarak bilrniyoruz. Acaba bilinen ilk kUtliphaneci miydi?).
Bliyliyle ilgili metinlerin incelenmesi, devlet idaresinin zorunlu
yonlerinden biriydi. Kehanet ve i$aretler, olasl felaketleri tahmin ederdi;
ama dua ve ayinlerle bunlar onlenebiliyordu. Gelecekte olmasl muhtemel
olaylan, kurbanlIk koyunlann $ekli veya i$aretleri uzmanlar tarafmdan
yorum]anan
karacigeri,
ortaya
~lkanyordu.
Uzmanlar
hazlrhk yaparken, daha onceki kurbanlann kil tablete
tahminlerine
~lkanlml$
karaciger
modellerinden yararlamh yordu. B u modellerdeki yazllar, simgeledikleri
kehanetIeri
a~lklIyordu.
Esarhaddon, oglunun devlet adamhgmm yam sua, bilgin olarak
da yeti$mesini saglaml$tI. AsurbanipaI, prenslik egitiminin bir
par~asl
olarak yazlcllIk egitimi alml$tl ve kendisi de edebiyattan zevk alan bilgili
bir adamdl. Bir
yatarken
oldugu
tarih~i
kadar
onu,
"hi~bir
mutlu
zaman, iyi bir kil tablete sarlhp
olmayan
tlirde
bir
adam"
olarak
talllmlanu$t1. 9 AsurbanipaI biitlin yazlcllIk sanatIannda usta oldugunu
iddia ediyordu: sadece okuma ve yazma degiI, aYlll zamanda, kit
tabletlerin yaplllll ve pi$irilmesinde de ustaydI. Memleketinin her
yerindeki okul ve lditiiphanelere gonderdigi yazlcllar tarafmdan kendisi
i~in
toplanan metinleri kar$lla$tlnyor, revize ediyor ve diizeltiyordu.
AsurbanipaI aynca, yazlcl ve alimlerin ozel kiitiiphanelerinden
de
bir~ok
i.ifi.irUk~ii,
metin eIde ediyordu. Bu adamIar ogrenci olarak - doktor,
kehanet yorumcuIan - mesleklerinin temel biIgiIerini
i~eren
bilimsel ve edebi metinleri kopyalardl. Daha sonraki ya$antlIannda,
okumalan diger aIanlarda da devam ederdi. Bu
tapmak kiitliphaneIerindeki kopyalarIardl,
yoktu.
12
~iinkli
metinleri de okuI ve
diizenli kitap ticareti
Kral, yontemleri konusunda pek de titiz sayl1mazdl. Bir i<;
sava~
sonucunda Asurlulann Babil'i zaptetmesinin ardmdan Asurbanipal,
koymu~
flrsattan yararlanarak, Babil'li koleksiyonculann tabletlerine el
ve klittiphanesini
bliyiitmU~tU.
Bir eyalet valisine,
evlerinde bulunan tUm tabletleri getirme" talimatlm
etmeyi <;ok istedigi bir <;ok tabletin ismini
"koleksiyonculann
vermi~,
belirtrni~ti.
bahsetrnedigim arna saray i<;in uygun olacagml
ozellikle elde
"Ve eger sana
dli~lindligiin
bir tablet ya
da ritUel gorlirsen, incele, al ve bana gonder."IO Ama Kral'm bu
a<;gozlU1liglinUn de bir Smlfi yarde isteksiz
bagl~laYlcl1ann,
icrasl i<;in onemli olan metinleri saklamalanna izin
rnesleklerinin
vermi~ti.
Asurbanipal'in klitUphanesinin <;ok organize
olmu~
bir
i~leyi~i
vardl. YUksek kaliteli tabletler elde edilmesini saglamak i<;in, tabletlerin
yapildlgl kendi fabrikasl ve
pi~irildigi
titizlikle, muntazam bir
~ekilde
kendi fmm vardl. Bunlar, bUyiik bir
yazlhrdl ve yliksek bir dogruluk
standardma sahiplerdi. Boyut olarak, altl bu<;uk santimetre kareden kli<;Uk
boyutla, sUmen boyutu arasmda
degi~iyor1ardl;
genellikle dikdortgen ve
2,5 cm kahnhgmda oluyorlardl.
Tabletler seriler halinde diziliyordu, boylece aym konudaki tUm
tabletler bir arada duruyordu.
Yaradlh~
Destam Enuma Eli$ ya da
Gligaml$ Destam gibi edebi eserler, bir diizine tablet veya daha azml
edebiliyordu. Matematik, astroloji ya da bliyU koleksiyonlarmda
100 kadar tablet bulunabiliyordu. Her tabletin sonunda,
0
i~gal
yakJa~lk
tabletin ilk
birka<; kelimesiyle bir sonraki tabletin ilk birka<; kelimesini ve bunun yam
Slfa, serinin adllll (ilk tabletin ilk birka<; kelirnesi olurdu) ve
0
tabletin seri
i<;indeki Slra numaraSml i<;eren bir amblern bulunurdu. Bir <;ok amblem,
sahibinin ismini ve tabletin kullamml hakkmda talimatlanm i<;erirdi;
bazilannda da yazlcmm ismi ve tabletin
derleni~i
hakkmdaki detaylar yer
ahrdl. Bazl arnblemler ~m derecede gorkernli olurdu:
13
yazmln icadtndan bilgisayar fafPna
Ashur ve Ninlil'e glivenen, Nabu ve Tashmetu'nun canh kulaglyla
dinledigi
ve engin
itfan
sahibi, Diinyamn Krah,
Asur'un
Krall
Asurbanipal'in Sarayl: yazlm sanatmm en iyisini - kraliyet atalanm
arasmda hie; kimse bu mesajl anlayamadl - Nabu'nun bilgeligini, yazmm
i~aretlerini,
tasarlandlgl kadanyla, tabletlere yazdlm, (onlan) seriler
halinde dUzenledim, (onlan) slraya koydum ve kraliyet
anlatlmlanm ie;in, bunlan saraylma
yerle~tirdim.
dii~iincelerim
ve
- (Tableti) her kim
yerinden kaldlnp, adml benim adwun yanma yazarsa: kIzgm ve kiiskUn
Ashur ve Ninlil onu manen ylksm ve bu topraklardaki adml, tohumlarlm
Sl'1'
sm. 11
Asurbanipal'in koleksiyonlan e;ok
bin
be~
yiiz tabletten
olu~uyordu
geni~
kapsamlIydl ve
yakla~lk,
(suretleri harie;). BugUn e;ogunun
bulundugu British Museum' a gore "Tabletlerde yer alan temel konular
tarih, tarihe;ilerin yazdlgl notlar veya ozetler, mektuplar, sevkiyatlar,
raporIar, kehanetler, dualar,
sozle~meler,
toprak
satl~ sozle~meleri,
Uretim,
hayvanlar, koleler, akitler, e;eyizler, faiz tahvil1eri (mUhUr ve tlmak ya da
parmak izi bulunan),
gee;mi~in
kayltlan, kronolojiler, yer isimleri
dtizenlemeleri, kehanetler (astroloji, kurbanlann ie; organlan, yag, slradan
olaylar, rliyalar ve semptomlarla yapl1anlar), bUyi.iler, tllslmlar, sihir]i
sozler, efsaneler, dilbilgisi, hukuk, cografya vb.dir."
12
Ylizlerce yll boyunca, Mezopotamyah yazlcllar, metinlerindeki
kelimeleri
ve dUzeni
standartla~t1fmaya
kUtiiphanesindeki yazlcllar, bu
~eklini
hazlIlayabilmek
toplaml~lardl.
(Bu
Asurbanipal'in
e;alI~maYI sUrdtirmti~ler;
amaclyla,
e;alI~malar,
e;ah~ml~tl.
belgelerin
farklI
baskInm son
kopya)anm'
bugiintin Asurologlanna, bugUnlere gelen
pare;alan birle~tirerek uyumlu metinler elde etme konusunda e;ok yardimci
olmu~tur).
14
KUTUPHANELERiN HIKAVESt
En oncelikli kaygllan, dogaiistUnU yorumlamak konusundaydl:
yani, gelecegi tahmin etmek, kotUlUkleri engellemek, tannlan
~eytanlan
yatl~tlrmak,
kovalamak. YUzlerce "kehanet metni"ne, bunlardan tUretilen
nesneler veya olaylar ve tahminler kaydedilmi~ti. Her tablet, seksen ile iki
yUz arasmda., kIsa kaylt igeriyordu. Koleksiyondaki binlerce kehanet
arasmda ilgili olanlarl bulmak 90k zor bir
i~
olmalIydl. Meteorolojik ve
astronornik olaylar, saray astrologlanna sorular sorulmasma neden
oluyordu; astro]oglann verdigi yUzlerce cevap, saray kUtUphanesinde
muhafaza edilmektedir. BUyUler, tI1s1mlar, dualar ve ilahiler, ozenle
dUzeltilmi~
versiyonlarlyla saklamyordu. Ve Krallar tarafmdan, SlmrS1Z
glicU olan Tann Ashur'a gonderdigi ve kUtiiphane i9inde
olan mektuplar, bize, krallann
i9in
yazllml~
ba~anlan
mlihlir1enmi~
hakkInda, olUmlU okuyucular
olanlardan daha gUvenilir bilgi saglamaktadlr (Tannlara
sunulan bu raporlar, tarihsel olaylar ve kayltlarla smlrh kalmlyordu.
Krahn, hiiklimdarhgl boyunca geleneksel hukuku ve dlizeni korudugunu
gosterme amaclyla, hukuk davalannm ozetleri de dahil ediliyordu).
Ninova'daki tabletlerin yiizde
be~inden
daha az bir klsml, bizim
edebi veya tarihsel materyal diyebilecegimiz tUrde materyal igeriyordu.
Bir miktar kral listesi ve tarihsel kayltlar vardl ama bunlar, sadece
yoneticilerin ve olaylann slralamaslydl; her hangi bir cografi, sosyal ya da
ekonomik baglamdan yoksundu. Epik bykliler ve bilgelik edebiyatl, edebi
degerlerinden otiirii dcgil, yazici egitimi miifredatmm bir par9aslm
olu~turduklan
i9in saklamyordu. Mezopotamya'da
Asurbanipal'in kUtUphanesinde onlann Jirik
~iirlerini
iizerine degil, balmumu kaph yazl tahtalarl listtine
~airler
de vardl, ama
bulamadlk. Belki kil
yazml~lardl;
belki de
onlannki sadece sozlti bir gelenekti. Ya da onlann mirasml barmduan
kiitiiphaneleri heniiz bulamadlk.
15
yazmm icadmdan bilgisayar fagma
Bizim
i~in,
Asurbanipal'in kiitiiphanesinde muhafaza edilen en
onemli belgeler, bugiin
Gllgan1l~
Destam olarak bildigimiz, bUyiik bir
selin efsaneleriydi. Bu efsaneler, daha eski Siimer metinlerinden
toplanml~
olup, kbkenleri, Asurbanipal'in doneminden bin
oncesine kadar gidiyor oIabilir. Bu da, onlann Homeros'un
be~
ytiz yll
~iir1erinden
ya
da incil'den daha eski olduklanm gbstermektedir: Gl1gaml~ hikayesinin
bir versiyonunun, incH [incil'de ve Tevrat'ta yer alan kimi -Eski Ahit-
soylenceler yer almaktadlr. Dolaylslyla incil'i ara~tlranlar i~in, incil'in
tarih~esi isa'dan oncelerine kadar gider] kitaplannm ilk yazarlan
tarafmdan bilinebilecegine
ili~kin ipu~lan
bulunmaktadlf. "DUnyamn
Krah, Asur Krall Asurbanipal'm saraymda orijinaline uygun olarak
yazllarak ve diizenlenerek" gUnUmiize kadar gelmi~lerdir.13
Allah'tan gelmi~ler. MO-612'de Medler ve Babilliler, Ninova'Yl
oylesine yerle bir
Asurbanipal'in
etmi~lerdi
bUyiik
ki, bir daha yeniden
kUtUphanesi,
~ehrin
kumlamamI~tl
molozlanmn
ve
altma
gbmiilmU~tii.
"<;ok kitap yapmamn smm yoktur
Fazla ara~tIrma da bedeni Ylpratlr."
(Ecclesiastes 12: 12)
iBRANicE TEVRAT kitaplanmn [ya da incil'de de yer alan benzer
MO-
ilk bin yI1m
Encylopedia
ludaica'mn
maddeler dolaylslyla, incil kitaplarmm da] izlerini,
~e~itIi
bolUmlerine
kadar
siirebiliyoruz.
gozlemledigi gibi, "incil'i olu~turan kitaplann, eski israil'in tiim edebi
iirUnlerini kapsamasmm mUmkiin olamayacagl
~ok a~lktlr."
Kutsal Kitap
incil'in (ya da Tevrat'm)'m ~e~itli yerlerinde, giinlimiize gelemeyen
kitaplara da atlflar yapllml~tlf. incil'de saYl 21:14'de belirtilen Tannmn
Sava~larmm
Kitabl
anla~llan,
tlpkI (Joshua 10: 13 ve II. Samuel 1: 18' de
16
belirtilen) Jashar gibi, Israillil.erin dU~manlanna kar~l kazandlgl zaferleri
kutlayan bir ~iir antolojisiydi. MO-IO. Ylizyllda veya daha once derlenen
bu kitaplara, Incil'in daha eski kitaplannm yazarlan tarafmdan dam~llml~
ve almttlar
yaptlnu~tu.
Shiloh'daki Taplnak'a bakan rahipler, hukuki, tarihi ve edebi
metinleri topluyorlardl. Bunlardan,
glinlimiize Deuteronomi (On Emir
Kitaplanmn Bqincisi), Joshua, Hakimler, I. ve II. Samuel, 1. ve II.
Krallar kitaplan olarak gelen, On Emir metinlerini derlemi~lerdir. MO-6.
Yiizyllda Krallarm Kitabr'm yazan tarihyi, kaynak olarak kraliyete ait iki
set kraliyet tarihyesinden, Yahuda Krallarzmn Tarihfesi ve israil
Krallarznm Tarihfesi'nden bahsetmektedir. Incil tarihyileri bunlann,
dlizeltilmi~
krallarm kendi yazlcIlan tarafwdan tutulan kayltlar yerine,
tarihyeler oldugunu dii~linmektedir; bunlar muhtemelen MO-7. YiizYllda
derlendigi samlmaktadu. MO-4. Yiizyllda yazllan Tarihfe Kitaplan da
aym
~ekilde
okuyucuyu, yazann kendi versiyonuna dahil etmeyi uygun
gordiigiinden daha detayh biIgi bulabilecegi yirmiden fazla kitaba
yonlendirmektedir.
Bu
kitaplardan
haberdanz,
glinkU
Incil'de
lsmen
yer
almaktadlrlar. Peki ama, Incil [ya da Tevrat] nedir? Papazlar (ve
hahamlar) tarafmdan muhafaza edilmek, incelenmek ve ayinlerde
kullamlmak Uzere
uzla~maya
vanlarak
seyilmi~,
kutsal oldugu
dli~iinlilen
metinlerin koleksiyonudur. Bu seyim slireci ("kutsama") ylizlerce ytl
slirmli§, Babil slirgUnU doneminde (MO-6. Ylizytl) ba~layarak,
ancak
MS+2. yYlizYllda tamamlanabilmi~tir.
Kanonizasyon slireci, sadece eserlerin seyildigi bnemli miktarda
bir edebiyatm yogunlugunu degil, aYlll zamanda da bu edebiyatm
muhafaza edilmesi ve segimi listlenen ki§ilere sunulmasl iyin kullamlan
ye~itli
ybntemler bulundugunu gostermektedir. Bu slireg hakkmda yok az
17
yavmn icadzndan bilgisayar fa!:ma
~ey biliyoruz. Ama incil'in kendisinde yer alan ipu9lanndan hareketle,
manttklI tahminlerde bulunabiliyoruz.
"Musa bu
Telkin'in
sozlerini
sonuna kadar
getirdiginde, Musa, Tannnm 10 Emrinin Kutsal Sandlgml
kabilesine
~u
emri
vermi~ti:
yazlh
hale
ta~lyan
Levi
Bu Kutsal Telkin Kitablm aIm ve DIu
Tannmn 10 Emrinin yanma koyun ve orada size
kalmasml saglaym." On Emir'in
Be~inci
kar~l
bir tamk olarak
Kitabmda yer alan 31 :24-26, 1.
Samuel 10:25' de tekrarlanmaktadlr: "Samuel
monar~inin kurallarml
halka
a9lkladl ve bunlan, Tannnm huzuruna 9Ikardlgl bir belgeye kaydetti."
Kutsal kitaplar, kutsal yerlerde muhafaza edilirdi: 10 Emrin
Kutsal Sandlgl, Siloh'taki Tapmak gibi. Bu gelenek Mabet doneminde de
siirdiirUlmii~tilr.
Babil siirgiiniinden
yakla~lk
yanrn yiizyI1 kadar once
Yahuda Krall Josiah'm hiikiimdarhgl dbneminde (MO-639 ile MO-609
arasl), din adaml Hilkiya 'Tannnm Evinde Telkin tomanm buldu" (II
Krallar, 22:8).
Bu
par~bmen
tomarlan, pastoral kesim tarafmdan kolayca
yazllml~tl.
Bunlann nasIl
eri~ildigine
dair elimizde
bulunan bir malzeme olan hayvan derisi iizerine
saklandlgl ve kullamlmak iizere tekrar nasil
yaz111 ya da arkeolojik bir kamt bulunmamaktadlf. Bir ihtimal, tomarlar,
onemli
hukuki
kayltlann
muhafaza
edilmesinde
kullamlan
kil
kavanozlarda saklamyordu ("Bu belgeleri, bu allm tapusunu, miihiirlil
metni ve apk alam al ve apk bir kavanazuf1 ifine kay, bu
~ekilde
uzun
sure dayanabilirler," Jeremiah 32:14). Birka9 yiiZyl1 soma Kumran'da
om Deniz Par~omenleri bu
yolla saklamyordu. Eger bu tilr kavanozlar,
Tapmak rahiplerine ait hazineleri banndllmak i9in kuJlamllyor idiyse,
Hilkiah'm uzun zamandlr kaylp olan "Telkin tomanm" bulmasllli
anlamak daha kolay hale gelmektedir. Bazi rahip ailelerinde ya da yazlCI
18
okullannda kitaplar, On Emrin Kutsal Sandlgma ozenilerek, tahta ya da
metal sandlklarda
saklanffi1~
olabilir.
Bazl incil ara~tlrmacllan, iinli.i yazlcilann r;ah~ma odalannm,
tarihsel, edebi ve kehanetlerle ilgili metinlerin depolan olarak hizmet
verdigine
inanmaktadlf.
Jeremiah'mn sozlerini bir
Jeremiah
36: IO'da,
par~omen tomanndan,
ogrencisi
Baruk'un
"Yazlcl Shaphan'm oglu
Jemariah'mn odasmda, yukan avluda, Tannmn Evinin Yeni Kaplsl'mn
yanmda" okudugu belirtilmektedir. Tapmak sitesi ir;indeki bir oda, kutsal
metinlerin saklanabilecegi giivenli - ve en uygun bir yer olabilirdi.
Ama bunlar yalmzca tahmin ve incil'le ilgili arkeologlar, ~ans
esen
bazl
bulgular
Oltaya
r;lkarmadlkr;a;
gerr;egi
ogrenemeyebiliriz.
19
/
','
hir;bir
zaman
2 KLASiK ANTiKiTENiN KOTOPHANELERi
EOER YAHUDiLER bir kitabm insanlanysa, Yunanhlar birden <;ok
kitabm
insanlanydllar.
Yunanhlann diinya
etkili
Ama
gorU~u
bu
kitaplardan
ozellikle
ve kendileri hakkmdaki
gorii~U
bir
tanesi,
iizerinde <;ok
oln1U~tu.
Eski Yunanhlann tarihsel geleneklerinin en onemli oiayl Truva
Sava~lydl.
ddngUsU
Yunanh ozanlar, bunun etrafmda bir kahramanlIk
olu~tunnu~tu
ve olaydan birka<; yUzyl1 soma bUyiik bir
~iirlerden ~ekillendirerek oyle
bir destan
yaratml~tl
~aheserlerinden biri
bile, dlinya edebiyatmm
~iirleri
~air,
bu
ki; bu destan, bugUn
olarak degerlendirilmektedir.
ilyada, nesiller boyunca Yunan ~airlerine ilham vermi~ ve bilgilendirmi~,
yUzyI1lar boyunca kesin bir bilgi ve ilim kaynagl olarak kabul
Bu
durumda,
Yunanh
bilginlerin
kaygllanmn, Homeros'un son metnine
yUzylllar
ula~mak
boyunca
edilmi~ti.
en
onemli
ve onu korumak olmasma
~a~umamak gerekir.
Homeros'un
~iirleri,
sozlii
rapsodistler tarafmdan dinleyicilere
ITIl
olu~turuluyordu;
~ekillendiriyordu?
yoksa
yayl1ml~;
olarak
okunmu~tu.
yarahcllan,
profesyonel
Ama bunlar, sozlii olarak
onlarl
yazdI
olarak
mi
Bunlan okuyanlar ezberden mi okuyordu; yoksa
ellerinde, kendilerini yonlendirmek i<;in, yazlli metinler mi vardl?
Ylizyllullizm bilim insanlarl, bu konuda mutablk degil. Ama
lazlm: Homeros, egitimli insanlar arasmda her zaman
~a~lrmamak
tartl~ma
konusu
olmu~tur.
MO-6.
Ytizyll
Tiram
Peisistratos'un
Atina'YI
yonetirken
kaygilanndan bir tanesi, Homeros'un bilttin metinlerini bir araya
getirmekti. Efsaneye gore Peisistratos, ilyada ve Odyssey Destanlannda
20
eksik olan her satu i<;in odlil
koymu~tu.
Bunu flrsat bilen bir sUrii
sahtekar, arkalannda editbrleri nesiller boyunca oyalamaya yetecek kadar
i~ blrakml~tI.
Peisistratos'un sadakati sadece Homeros'a kaql degildi. Genel
olarak bUtUn edebiyat tUrlerini seviyordu. Pek de titiz biri olarak kabul
edilmeyen tarih<;i Aulus Gellius
~unlan
hatlrlamaktadu:
"Tiran Peisistratos'un, Atina'da glizel sanatlara ili~kin kitaplardan olu~an
ilk halk klitUphanesini kuran ki~i oldugu soylenir. Soma Atinalllar,
kendileri de bliyUk bir <;aba ve ozenle bu koleksiyona ilavelerde
bulunmu~tur; ama daha soma, Xerxes Atina'YI ele. ge<;irip kale dl~mda
bUtUn ~ehri yaktlgmda, blitUn kitap koleksiyonunu kaldlrml~ ve Pers
imparatorlugu'na ta~lml~tl. Son olarak, uzun zaman soma, Nicanor
soyadmi ta~Iyan Kral Seleucus, blitUn 0 kitaplan Atina'ya geri
•
••
getlrtml~tlr.
II
1
MO-4. Ylizyilm bliylik filozoflan kendi ve bgrencilerinin
kullammlan i<;in ozel klitUphaneler
olu~turuyordu.
Plato, fakirdi ama yine
de, Pisagor filozoflanndan biri olan Krotonlu Philolaos'un kitaplannm
yam sIra, Antimachus'un
ba~anm~tl. Meslekta~l
~iirlerinin
bir kopyasmi alacak parayl bulmayl
Speusippos'un da kii<;lik bir koleksiyonu vardl,
oldUkten soma bu kitaplardan bazllanm Aristoteles satm
Aristoteles'in kendi kitaplan,
yardlmlyla
Uretilmi~ti.
ki~isel
0
a]nu~tl.
referans kUtUphanesinin
Tiyatro hakkmdaki yazI1an, Atina
ar~ivlerindeki
performans kayitlarmlU 91kanlmasml gerektiriyordu ve sivil kurumlar
hakkmdaki
olu~an
kar~I1a~tIrmalI 9alI~malan
koleksiyona
eri~ime
par<;asl haline getiren
ki~i
da, benzer
~ekilde,
bu belgelerden
baghydl. Okumayl, egitimin onemli bir
Aristoteles ve onun ders verdigi 'Lise'si
olmu~tur.
Aristoteles'in OlUmU iizerine, Lise 'nin liderligi, Aristoteles'in
kiitUphanesini de miras biraktIgi ogrencisi Theophrastus'a
Theophrastus buna
kar~lllk kiitiiphaneyi,
21
ge<;mi~tir.
hem Aristoteles hem de halefiyle
yaztnln icadllldan bilgisayar fagzna
yah~abilmek
iyin Scepsis'den gelen Neleus'a
blral(Jlll~tlr.
CografyaCl
Strabo'nun bildirdigine gore:
"Neleus kiitliphaneyi Scepsis'e gotiirmii~ ve onun varislerine b1fakml~tl,
ama bu varisler, cahil insanlar olup, kitaplan kilit altmda ve hatta ozenle
saklamadan tutmu~lardl. Ama, ~ehrin tebaasl oldugu Attalid Kralhgmm,
Bergama'da kurulacak olan klitiiphane iyin biiyiik bir yabayla kitap
aradlgmJ duyunca, kitaplan yer altma, bir tiir hendeklerin iyine
gizlemi~lerdi. Ama yok zaman soma, kitaplar rutubet vc giiveler
yiiziinden hasar goriince, varisleri, hem Aristoteles'in ve hem de
Theophrastus'un kitaplanm, yiiklii paralar kar~lhgmda Teos'lu
Apellicon'a satffi1~tl. Ama, Apellicon bir filozoftan yok, bir kitapseverdi
ve bu nedenle, Apellicon, kitaplann zarar gormii~ hSlmlanm eski haline
getirmek dii~iincesiyle, metinlerin yeni kopyalanm yapml~, bo~luklan
yanh~ bir ~ekilde doldurmu~tu ve yanh~larla dolu kitaplar yaymlaml~tl.,,2
Strabon' un anlattlgma gore biitiin bunlar, bir siirii degersiz
felsefe eserinin ortaya ylkmasma yol
kitaplan,
sava~
ayml~tl
ve Romah general Sulla,
ganimeti olarak Roma'ya gotiirdiigiinde; kotii Aristoteles
kopyalao, adeta veba gibi biitiin
~ehre yayIlml~t1.
Ama yine de, Aristoteles'in kiitiiphane tarihi iizerinde daha
olumlu bir etkisi olmu~tur. Makedonya'h geny iskender'in ogretfl1eni
olarak, miistakbel krahn
ki~iliginin ~ekillendirilmesine yardllTICl olmu~
ve
bu etki, iskender'in bir general, hlikiimdar ve somiirgeci olarak elde ettigi
ba~arIlara yanslml~tlr.
iskender'in kurdugu biitiin ~ehirler arasmda - tarihyiler en az 16
iskenderiye
oldugunu biliyor - en muhte~em ~ehir, MIslr sah;llerinde
yarattlgl (bugiin de aym isimle amlan)
~ehirdir.
Mimar Din.-Jkrathes'in
Athos Dagl'm iskender'in kahramanhk biistU olarak oyrna plaOl hiybir
zaman
geryekle~emerni~ti;
ama yok daha gorkernli bir arlt
in~a etrni~ti.
Dinokrathes'in Mlslr'm Akdeniz kIylsma in~a etrni~ oldugu iskenderiye,
Helen kiiltiiriiniin
ba~kenti
haline
gelrni~tir.
22
KUTUPHANELERiN HIKAYESi
BUyOK BiR kiitiiphane siirekliligin allltldlr ve antik vaglann en biiytik
kiitiiphanesi, Helen kiiltiiriiniin siirekliligini gosteren bir amttl. Klasik
Yunan kiiltiirii -Homeros'tan Aristoteles'e- korunmasl ivin kiitiiphanelere
giivenmiyordu. Klasik Yunanistan kendi ivine bakIyor,
"barbar"
olarak
gorUyor
ve
sahip
olabilecekleri
ba~ka
insanlan
bilgiyi
kullanmlyordu. Karadeniz ve Akdeniz kIyI1anndaki Yunan
pek
yerle~im
yerleri, diger medeniyetkrle irtibat noktalan olarak degil, c;oldek.i ileri
mevziler olarak goruyorlardl.
Philip ve iskender'in fetihleri, MakedonyalIlann Yunanhlan
degil, Yunanhlann Makedonyahlan fethetmesiydi. Yunan bilgeligine
duydugu biitUn sayglya ragmen -Aristoteles'in ogrencisi oldugunu
unutmayalIm-
is kender,
fethettigi
ba~anlanlll
medeniyetlerin
fark
edebiliyordu. Gittigi her yere beraberinde Homeros'un bir kopyasml
gOtiiren bir adam olarak, diger uluslann edebi
ba~anlanlll
takdir ediyordu.
BUytik iskender, 'Bereketli Hilal'den gec;erken, Pers imparatorlugu
iizerinden, indus 'un denize dokUldiigii yere kadar yaptlgl yolculuklar
slrasmda onlann kitaplan -ve kiitUphaneleriyle- temas
kurmu~tu.
Antik YunanlIlar ic;in - Tannlann Tannsl Zeus ve Haflza
Tannc;asl Mnemosyne'in klzlan- 9 ilham perisi, sanat ve bilimi
simgeliyordu. Epik
danslan ve
~iir,
~arkIlan,
lirik dizeler, erotik
~iir,
kutsal ilahiler, koro
komedi, trajedi, tarih, astronomi, hepsinin birer
ilham perisi vard.. Yunanhlar okullannda ilham perileri iyin tapmaklar:
"mouseia'lar
in~a
ediyor ve bu tapmaklarda onlara kulluk ederek
taplyorlardl.
Yeni Helen dlinyasmm bnde gelen
yapI1an
en
bliytik tapmak
ytikseliyordu.
~ehrinde,
ilham perileri ivin
MO-300
ylh civannda,
iskender'in imparatorlugunun en zen gin kIsmml kendisine miras kalan
Ptolemy I, iskenderiye Museion'u (Mlizesi) kunnu~tu. Bu dini bir
23
yazmm icadmdan bilgisayar fagzna
kurumdu ve
ba~mdaKral
tarafmdan atanan bir rahip bulunuyordu.
Uyeleri kendilerini, sanat ve bilimi ge1i~tirerek esin perilerine hizmet
etmeye
adaml~lardl.
Bunlar, teorileri siyasi bir huzursuzluga yol
ac;abilecek dalgm ya da kuramsal degiJ, aksine aktif bilim ve edebiyat
insanlanydl. Ogretmen degil, alimdiler ve kendilerini giinliik kaygl1ardan
uzak tutmalan gerekiyordu. Bir modern bilim tarihc;isi onlann durumunu,
glpta ederek,
~oyle
tammlamaktadlr: "Kaygtslz bir ya§antllan yarde
maa~,
Bedava yemek, yiiksek
vergiden muafiyet, slcak bir ortam, giizel
evler ye hizmetkarlar. Birbirleriyle tartl§acak c;ok fIrsatlan oluyordu.,,3 Ve
iistiine iistliik, dlinyamn en biiyUk kiHliphanesi hizmetlerine sunulmu§tu.
KUtliphane sadece bir bilim merkezi ye kralhgm gurur kaynagl
degildi.
Siyasi bir amaCl da yardl.
kiitUphaneci
Demetrios,
konusundaki kitaplan
Ptolemy' e
Plutarch'm aktardlgma gore
"kralllk
ve
toplamasml ve okumasml"
yetki
kullamml
tavsiye etmi~ti.4
iskenderiye, eski topraklarda yeni kurulmu~ olan bir Helen smlr kaplslydl.
Mlslr tarihi bin ylllarla olc;iilUyordu ve kraliyet
gec;nll~mm
gorkemini
gosteriyordu.
~ehirleri
Ptolemy'nin,
kurmasmdaki amac;lardan biri de, yeni somiirgesini
amaca
ula~mak
Ama,
kalmaml~tl.
bunlan
ile piramitleri
kUtiiphaneyi
Helenle~tirmekti.
Bu
ic;in, biittin Mlsu'm zenginlikleri onun emrindeydi.
KUtiiphane hic;bir zaman Helen edebiyauyla smlrh
Yunan §iirlerinin klasik kitaplan toplamyor, bilim insanlan
gozden
gec;iriyor,
dUzeltiyor
ye
tekrar
diizenliyordu
(iskenderiye'nin bilginleri tarafmdan dUzeltilen Homeros'un ~iirIerinin
aSll kopyalan, kopyalanabilmesi ic;in halka
ticareti ic;in kopyalama
i~Iemi
sunulmu~tu
ve aynca, kitap
yapan profesyonel yazlcl1ar tarafmdan da
oroek olarak kullamhyordu). iskenderiye donerni, yaratlcl ve bilimsel
faaliyetlerin donemiydi, ozgUn nesir ve dizelerin, daha onceki
c;ah~malar
hakkmda yorumlann ve onemli saylda biIimsel eserin Uretildigi bir
24
KUTOPHANELERiN HiKAYESi
donemdi.
Yerel tarihc;iler tarafmdan, iskender'in fethettigi
hakkmda
yazIIll1l~
kitaplar
ve
ibranice
kutsal
Ulkeler
kitaplann,
MlsIr
kronolojileri ye iranlI bUyUcU Zoroaster' in ogretilerinin c;evirileri yard!.
Arkeologlar, kesin olarak mUze ya da kUtUphaneye ait oldugu
saptanml~
kahntIlara
rastlayamaml~tlf;
bu nedenle burada yapacaglmlz
tasvir, dolaylt kamt]ara ve Helen dUnyasmdaki diger kUttiphanelerin
dUzenlerine bagh olmak dummundadlr.
Ara~tlrmacl1ar, kUtUphanenin
bir binada degil, mUzenin ic;inde yer aldlgl konusunda
gorti~
ayn
birligine
. varmI~ durumda. 0 binanm bir bblUmUnde, kUtUphanenin idari bUrolan ve
c;ah~ma
kUtUphane personelinin
odalanmn yam Slra, kitap rulolannm
raflara konuldugu depolar bulunmaktaydl. Belki bir okuma odasI vardI
ama iskenderiye'nin Ihmh ikliminde bu gerekli olmayabilir.
MUze, Kraliyet Yerlqkesinin (Brucheion) bir parc;aslydI ve
saraya giden iki yam belirli araltklarla
dikilmi~
slitunlann oldugu bir yolla
baglamyordu. Bu sUtunlu yol boyunca, "filozoflann, soz bilimcilerin ve
ara~tIrma
yapmaktan
tartl~abilecekleri,
zevk
alan
diger
herkesin'
birbirleriyle
oturma yerleri olan tiC; tane sundurma ic;inde, kavisli
geni~ banklar yardl."s Bu oturma alanlanna ek olarak, mlizenin avlusu da
okuma ve
tartl~ma
gezgincilik
payla~an
ic;in
geni~
geleneginin
bir alan sunuyordu ve boylelikle Atina'nm
sUrdUrlilmesini saglamI~tI. iyeride, "mlizeyi
bilginlerin ortak yemekhanesi" ve muhtemelen,
ya~am
alanlan
ve yah~ma odalarI bulunuyordu. 6
Klitliphane, ,kitaplanm
ye~itli
yollarla
elde
ediyordu.
Kullanabildikleri onemli miktarda fonlan vardI ve elyiler, Yunan kitap
ticaretinin merkezleri olan Atina ye Rodas' daki kitapc;I1an sIk slk ziyaret
ediyor olmalIydI. KoleksiyonlarmI tamarnlama konusunda
0
kadar
heveslilerdi ki; c;ogu zaman, metinlerin sahtelerini yapmanm .karh bir
i~
oldugunu fark eden dolandIOCllarm kurbam oluyorlardl. Aslmda burada
25
yazznlll icadl1ldan bilgisayar fagllla
belli bir adalet vardl; Zlra,
kUttiphanenin kendisi de, raflan nasll
doidurdugu konusunda fazla
vicdanh degildi. MO-246 ile MO-221
tarihleri arasmda saltanat sUren III. Ptolemy Euergetes I, limana -ve
iskenderiye, Akdeniz ticaretindeki Tire egemenligini ele ge9irmi~ti
ugrayan bUtUn gemilerin aranmasml ve gemide bulunacak bUtiin kitap
veya
elyazmalanmn
bunlann
kopyalan
kUtiiphanenin
Sofokles
ve
kUtiiphaneye
yaptlarak
getirilmesini
sahiplerine
veriliyor;
koleksiyonuna ekleniyordu.
Euripides'in
emretmi$ti.
orijinallerse
AtinalIlardan,
oyunlannm
resml
Orada,
Aeschylus,
kopyalanm,
gen
getireceklerinin gUvencesi olarak, 15 Talent -bugUnUn paraslyla bir
milyon dolardan fazla- depozito yatlrarak bdUn9 alan
yine aym
htikiimdardl. Aldlgl el yazmalanm elinde tutmu$, kopyalanm Atina' ya
iade etmi$ ve sevin<;le depozitodan vazge<;mi$ti.
Kitaplann bazl1an kiitiiphanede iiretiliyordu. Miizenin bilginleri
ciitier dolusu nesir ve
~iir,
bzellikle de eski eserier hakkmda yorumlar
yazlyordu; bunIar, kiitOphanede muhafaza ediliyordu.
bnefiJi
eserlerin
Septuagint'i,
terctimeleri
Kraliyet
yaptmhrdl.
Kiitiiphanecisi
Me~hur
Ba~ka
dillerdeki
bir
efsaneye,
Phaleron'lu
Demetrios'un
giri$imierine baglamaktadlf. Onun te~vikiyle Kral ba~papazdan, Ibranice
Incil'i [Tevrat'l] Yunanca'ya <;evirmeleri i<;in Kudiis'ten 70 bilgin
gbndennesini
istemi~ti.
Sehrin iicra bir kb~esine yerle~tirilen bilginIer, her
biri birbirlerinden izole
<;eviI1TIi~ti.
edilmi~
Tamamlanan <;eviriler
bir
~ekilde
<;ah~arak,
kar~lla~t1nIdlgmda,
biitOn esen
<;evirilerin aym
oldugu gbrliImii$tii. Bu, hem Yahudi hem de Yunanhiara, bilginlerin ilahi
bir ilhamla
<;ah~ml~
olduklannm kamtlydl. (Septuagint, bugUn bile Yunan
Ortodoks Kilisesi'nde kullamlan ibranice Kutsal Kitap versiyonudur). Bu
hikaye aslmda ger<;egin siislenmi~ halidir:
ibranice Kutsal Kitap,
Iskenderiye'de ya~ayan biiytik Yahudi toplulugunun giinliik kullamml i<;in
26
KOTUPHANELERiN HiKAYESi
zaten Yunanca'ya
yevrilmi~ti.
ktitliphanede yok iyi te'msil
Ama, bu kadar onemli bir kitap
ku~kusuz,
edilmi~ti.
iskenderiye'ye gemiyle kitap geldigi zaman, kitaplann iizerine
onlan satlO alan ki§inin ismi yazlltrdl ve soma kitaplar, kiitiiphane
yah§anlan onlara
i~Iem
yapacak zaman buluncaya kadar, bir depoda
saklaOlrdl. Ktitiiphaneye getirildiklerinde, yeni gelen kitaplan kaydeden
elemanlar, her bir ruloya ya kitabm fiziksel kaynagl (nereden geldigi ya
da sahibinin kim oldugu) ya da kokenini (0 kopyanm kimin tarafmdan
dlizeltildigi veya dtizenlendigi) belirten bir etiket koyardl. Bu bilgi
katalogculann, her yeni kitabm bibliyografik detaylanm, kiittiphanede
bulunan, yazar ismine gore kitap listesine eklemesine imkan saghyordu.
Boylece
kullamcIIar,
kataloga bakarak,
belirli
bir
kitabm. hangi
versi yonlannm kti tliphanede oldugunu belirleyebiliyorlardl.
Ktitiiphane personeli zor bir gorevIe
kar~I kar~IyaydI,
ytinkii
ellerine geyen kitapIar, her tiirlti biittinltik ve koruma durumunda farkl1
farkh oluyordu. Kapaklan, iyindekiler klsml ya da dizinleri olmuyordu,
bolUm
ba~llklan
veya tekrarlanan sayfa ba§llklan yoktu; hatta bazen
yazann ya da kitabm adl bile olmayabiliyordu. Kitaplann dortte tiyii
kan~Ik
rulolar olup, birden fazIa eser iyeriyordu ve daha bliytik kitaplar,
omegin: Homeros'un ~iir1eri,
kaOltlardan
tamamlanmamI~
birkay rulodan olu~uyordu. iyindeki
bir eseri tammlama umuduyla bir rulonun
ayI1masI yok zaman alan bir i§ti.
Kiittiphaneci Kral taraflOdan atamyordu ve bilgin oldugu kadar
saray mensubu olmasl gerekiyordu. Kiitiiphaneci, kraliyet ailesinin
yocuklanna ogretmenlik yapar ve kralln okuyacagl kitaplan seyerdi.
iskenderiye'nin
entelektiiel
ya~antIsmm
liderIeri
araslOdan
seyilen
kiitiiphaneciIer, yogu kez Krala edebi konularm yam Slra siyasi konularda
da tavsiyelerde bulunurdu. Bu durum onlan bazen zor durumda
27
yaZl1un icadllldan bilgisayar ragz1l;a
blrakabiliyordu;
ama
~ogunluk1a
enerjilerini
bilime
ve
edebiyata
adlyorlardl. Ki.iti.iphane gbrevleri, bilime bnemli katkIlarda bulunmalanna
zaman ayumalanm saglryordu.
ilk ki.iti.iphaneci Efesli Zenodotos, Homeros metinleri i.izerinde
~alI~ml~, ilyada ve Odessa destanlannm yetkin metinlerini olu~turma
~ah~malanna ba~laml~tl.
Bu proje, daha somaki 150 yll boyunca, yeni
elde edilen Homeros el yazmalan ile ki.itliphanede bulunan metinlerle
kar~lla~tHan
haleflerinden ikisi tarafmdan, yani Bizansh Aristophanes ve
Aristarkhos tarafmdan
si.irdiiri.ilmU~tli.
Zenodothos'un ilk halefi Rodos'lu
Apollonios, Medea destanmm epik olarak anlatI1dlgl Argonautica 'Yl
yazml~1Jr.
Apollonios' un ardmdan
ki.itUphane yoneticiligi
Pentathlos ve Beta lakaph Cyren'li Eratosthenes
alanda i.istlinli.ik elde
etmi~tir
iistlenrni~tir,
gorevini
zira
"bir~ok
ve her birinde sadece en iyiden soma ikinci
slrada gelmektedir.,,7 $air, filolog, cografyaci ve edebiyat tarih~isiydi ve
antik komedya hakkmdaki kitabl, elyazmalarl,yla performans Iistelerinin
ozenli bir
~ekilde kaqI1a~tmImasma
matematik~i
olarak
tahmini ile bizim
dayamyordu; ama onu bugi.in bir
hatlrhyoIUz. DUnyanm
oI~i.imi.imi.iz
~evresini hesaplaffil~tl
ve
arasmda 300 kilometreden az bir fark
vardu. "Eratosthenes Elegi" ise asal sayllarl belirlemek
i~in
buldugu bir
yontemdir.
Her
ne
kadar
bazl
tarih~iIer
tarafmdan
ki.itliphanecileri arasmda sualansa da, Callimachus'un
gorevde
~ah~tlg1
ku~kuludur.
Ama kUti.iphanede
iskenderiye'nin
ger~ekten
~ah~an
bu
en bi.iyiik
biIginIer arasmda yer almaktadu ve burada Pinakes'i Uretmi~tir. Bu "Her
bilim dalmdaki i.inlli ki~ilerin ve eserlerinin listeleri", '120 ciltlik bu eseri
olu~turmu~;
ancak gUni.imUze sadece kU~Uk bir klsml
kalml~tlI.
Bu ti.ir bir
edebi ansiklopedi, ogrencilere, ilgilendikleri herhangi bir konuda man1JklI
bir okuma rotasl
~izme1erinde
yardlmcl oluyor, ki.iti.iphaneye gelen her
28
KurUPHANELERiN HiKAYEsi
hangi bir
ki~iye,
baglmslz
ara~tlrma
yapma flrsatl sunuyordu. Pinakes,
kiitiiphanenin koleksiyonunun katalogu degildi; zira kiitiiphane kapsamh
olmaya
yah~lrken,
Pinakes'de seyici
kiitiiphane katalogculannm
davraD1lml~tlr.
yah~malanndan
yararlamlmasaydl, bu eserin
ortaya ylkmaSl miimkiin olamazdl. Ve bunun
soma
olu~turulan olan
Ama kiittiphane ve
kar~lhgmda,
Pinakes daha
bir yok bilimsel bibliyografyaya temel
olmu~tur.
Kiitiiphanenin diger iinlii kullamcl1an arasmda, Geography
(Cografya) adh eserinde Polybius, Poseidonius ve Eratosthenes'in
kitaplanndan ahnttlar yapan ve dtizelten cografyacl Strabon da yer
ahyordu. Tarihyi Diodorus Sicilus, Mlszr Hakkmda (On Egypt) adh kitabl
iyin materyal toplamak iizere Mlslr'l ziyaret ettiginde,
ara~tlrmasmm
bliytik bir bo1i.imiinti tskenderiye Klitiiphanesi'nde geryekle~tirmi~ti.
Bazl1an da kiitiiphaneyi dolayh olarak kullamyordu. Hem Diogenes
Laertius'un
Me~hur
Filozoflann Hayatlan ve
Gorii~leri
(Lives and
Opinions of the Eminent Philosophers), hem de Plutarkhos'un Hayatlar
(Lives) isimli eserlerinde, Smyma'll (izmirli) Hermippus tarafmdan
iskenderi ye
Kiitiiphanesi' nde
derlenen
edebi
ansiklopedi
Bioi'den
yararlamlml~tlr.
KUTUPHANELERiN EN biiyiigline neler oldu?
Helen diinyasmm diger bir yok kurumu gibi iskenderiye Kiitliphanesi'nin
de sonu
yava~ yava~
oldu. Koleksiyonlan tek bir faciayla yok olmadl. Bir
dizi aksilik, yiizyillann ylpranmaslyla
kiitiiphanesini sona
birle~erek,
eski diinyamn en biiyiik
erdirrni~ti.
M0-48 yllmda liil Sezar'm ktsa iskenderiye Sava~l slfasmda
Kraliyet Kiittiphanesi, kaza eseri ylkan bir yangmda tahrip
azmdan epeyce
kiiyiilmii~tii,
zira, 400.000 rulo yok
Serapeum'un daha kiiytik koleksiyonu zarar
29
gonnemi~ti.
olmu~
veya en
olmu~tu.
Oysa,
Kendi kaynaklan
yavnl1l icadmdan bilgisayar ragma
ile, Bergama (Pergamon) Ktitliphanesi'nden gelen ve Plutarkhos'un
anlattlgma gore, Mark Antony'nin Kleopatra'ya hediye ettigi 200.000
kitapla iskenderiye, haHi bilginlerin ihtiyac;lanm kar~l1ayacak kaynaga
sahipti.
ba~laml~tl.
Ama bu ihtiyac;lan azalmaya
0
a~amada
bilimsel faaliyetler merkezi olarak onemini btiytik olc;tide
VIII. Ptolemy'nin zulmti, birc;ok bilginin
ba~ka
~ehirlerinin
ve
Rorna'mn
e;ah~malarma,
yaranna
ktitiiphane
kaybetmi~ti.
Helen dtinyasmm
devam
etmek
lizere
iskenderiye'yi terk etmesine yol ae;ml~t1. Romahlann Mlslr'l fethinden
soma mtize ve ktitliphane varhgml stirdtirmti~ ve iskenderiye'deki
bilimsel
c;ah~malar
devam
etmi~ti.
Ama artlk entelektliel hayatm merkezi
dti~tinlir
Roma'ydl ve ileri gelen bir c;ok
ve yazar oraya yoneliyordu.
iskenderiye' yi yava~ yava~ gere;ekle~en bir ba~ka fetih de
etkilemi~ti.
Hlristiyanhgm zaferiyle, Helen dUnyasmm htimanist putperest
ktiltiirli, yerini Kilisenin din merkezli dtinya
gorti~tine blralam~tJ..
taraflOdan
goren
e;ok
dti~manlanndan
uzun
oe; alma
bir
slire
bash
pe~indeydi.
Devlet
Hlristiyanlar,
artlk
$ehirde egemen olan Hlristiyanlar
ie;in bilim ve edebiyatm fazla bir degeri yoktu ve filozof ve matematikc;i
Hipatia'nm +415 yl1mda Hlristiyan bir gtiruh tarafmdan line; edilmesiyle,
iskenderiye'de laik bilim sona errni~ti.
Hlristiyanlann ofkesi sadece putperestlerle slmrh degildi. Ari'us
yanhbn Athanasianlarla c;arp':~lyordu; Monofiziti ve Monotelitler ii
Ortodoks inancmda olanlarla
sava~lyordu.
Theophilos, Serapeum' a e;ete saldmsl
+391
dtizenlemi~
ise
yI1mda, Psikopos
ve burayl yok
etmi~ti.
Laik siyaset aynca ~ehirde karga~a yaratml~tI. +272 yI1mda imparator
Monofizitler: jsa 'nm aym anda hem ilahi, hem de be~eri olan tek bir tabiata
sahip oldugunu savunanlar.]
ii [Monotelitler: jsa'mn tek bir iradesi oldugunu savunanlar.]
i [
30
Aurelianus ve +295 yl1mda Imparator Diocletianus, isyanlan bastlrrnak
amaClyIa Iskenderiye'ye askeri birlikIer gondermi$ti. +641 yl1mda Arap
Generali 'Arm ibn-aI-As' MIslr'l i$gal ettiginde, Iskenderiye halla yeni
efendilerinin yonetimini ve inan<;lanm kabul etmeye haZlrdl.
Soylenceye gore 'Emir (Amr), inancmm lideri Halife Orner' e
alaI
dam~ml~tl.
"Bu imanslzlann kitaplanm ne yapmahydl?" Medine'den
cevap geldi: "kitaplann Kuran'm telkinierine uygun olup olmadlklanna
balan. Peygamberin telkinierine uygun olan kitaplar gereksiz;
<;eli~enler
ise gunahkardlr". Iskenderiye'de bulunan 4000 hamamda altl ay boyunca
yaklt olarak buyuk kutiiphane'nin kitaplan
kullall1lml~tI.
Bu 11. YuzyI1 soylencesinde dogruluk paYI oldugu
~uphe
gottirUr. Batmm en karanhk <;aglannda Yunanhlann ilmini muhafaza eden
Araplardl. Iskenderiye'nin edebi hazinelerini mantIkslzca yok etmek
isterler miydi?
Yoksa bu insanhk su<;u, Hlristiyan fanatiklerine mi
yUkIenmeliydi? Her iki dinin savunuculan da bu konu
tizerinde
tart1$ml$lardlr.
Kimbilir, 'Emir' tskenderiye'ye geldiginde kUtiiphanenin ne
kadan
kalml~tl
ki? Bilimsel gelenegin dini fanatikler tarafmdan neredeyse
yok edildigi ve yoneticilerin
~iir
ve felsefeyle artlk ilgiIenmediginden,
kUtiiphane, ilgisizlikten oldugu kadar, dagrudan saldmlar nedeniyle de
tehlike altmdaydr:· ihmal, en az kundaklama kadar etkili bir ara<;tl.
Rulolanndan ka<; tanesi fareler tarafmdan yenmi$ ya da, nern yiiztinden
<;Urtimi.i~tti?
Ka<;
tanesi
<;almml~
veya bilginler
ilgisizliginin sanu<;larmdan kurtanlmak amaclyla
Piskoposlann
ardularmm
btittin
ve
generallerin,
<;abalanna
gorkemi tek bir felaketle yak
ytizyIllar bayunca
yava~
ragmen,
almaffil~tl.
resmi
<;lkanlml~tJ.?
fanatik
<;etelerin
Iskenderiye
ve
i~gal
KUttiphanesi'nin
Hi<; $tiphe yak ki, bu gorkem,
yava$ yak olup gitmi$tir.
31
tarafmdan
yazmm icadmdan bilgisayar fatr-na
iSKENDERiYE'DEKi KUTUPHANE, Helen dUnyasmm tek bUyUk
kUtUphanesi degildi. Anadolu'nun Akdeniz klyI1annda bir
~ehri
olan
Bergama'nm (Pergamon) Attalid htikUmdarlan, Ptolemik rakiplerini
. ge9mek
arzusu
i9indeydi.
MO-241
ile
MO-197
yI11an
arasmda
hUkUmdarhk yapan I. Attalos'un kendisi de bir yazardl ve edebiyatla ilgili
insanlarla bir arada bulunmaktan
bilginleri
saraylanna
ho~lamyordu. 0
getirtmi~,
gevrelerini
ba~yapltlarlyla donatml~lardl. Botanik
vardl. Aynca kendilerine
ve halefleri Unlii Atinah
Yunan
sanatmm
bah9e1eri ve zooloji koleksiyonlan
muhte~em bir
de kUtUphane
kurrnu~lardl.
Bergama, etrafmdaki ovadan 280 metre yUkseklikte bulunan bir
tepe Uzerine
kurulmu~tu.
Sehrin yUksek kIsml dbrt set halinde
ve kraliyet saraylanndan, zanaatkar ve tacirlerin
i~lerini
kurulmu~
yaptlklan
agora 'ya iniyordu. Bu setlerin ikinci en yUksek olanmda, Bergama'mn
ba~
tannSl Athena Polias' In bblgesi bulunuyordu. Batlya bakan yam a91ktl
ve Selinus Vadisi gbliilebili yordu. Diger U9 tarafl ise stoa' larla, yani,
etraftaki binalara baglanan, Ustleri kapalI yiirUme yollanyla gevrilmi'~ti.
Bunlar sUtun ve birbirinden gUzel heykellerle
a9lldlklan yerlerde perdeler ziyaret9ileri
Kuzey
gUne~ten
sUslenmi~ti.
Avluya
koruyordu.
stoa'smm arka tarafmda, Bergama KUtiiphanesi'ni
banndlfan bir dizi oda bulunuyordu. Bu odalann en bUyUgiinde Bilgelik
Tan[l(~aSl
ve
~ehrin
koruyucusu
yUksekligindeki bir heykeli
Athena'nm
d~ruyordu.
U9
bU9uk
metre
Phidias'm UnlU heykelinin bu
kopyasl, mozaikle kaplt zemin Uzerinde duruyor ve odayl aydmlatan
yUksek pencerelerden
dl~an
baklyordu. Duvarlara
a911ffi1~
delikler, tahta
raflan destekliyordu. Yan odalarda ise duvarlar, kitaplIklarla kaphydl.
KUtUphanede odalanmn en bUyUgU, halklll gbrebildigi, ama sadece
klitUphane
gbrevlileri
tarafmdan
eri~ilebilen
32
on
sekiz
bin
rulo
bulunuyordu. Daha kli9lik olan odalar, okuma odalan ve aynca yeni elde
edilen rulolann hazlrlanmasl i9in
9ah~ma
Bergama Klitliphanesi
yapml~
olabilir.
igerdigi
odalan olarak kullamhyordu.
200.000'e yakm ruloya ev sahipligi
Yunan edebiyatl
ve tarihi
eserleri 90k
kapsamhydl; ama Yunanca olmayan materyal a91smdan Bergama
koleksiyonu kozmopolit iskenderiye yanmda 90k alt dlizeyde kahr.
Bergama'nm ilmi en 90k Homeros'un eserleri, geometri ve sanat
ele~tirisi
alanlannda gli9lUydli; yaratlCl edebiyat pek yoktu, Bergama'da onemli
edebi
tiretilmemi~tir.
eserler
Bergama'da
yaratlclhktan
90k,
ilim
geli~mi~ti.
MO-200 civannda dogan Mallos'lu Crates, Bergama ilminde
onde gelen bir isimdi. Biyografik detaylan 90k kesin olmamakla .birlikte,
klitliphanenin
ba~l
olarak gorev yaptlgl ve koleksiyonlannda temsil edilen
yazarlann bir katalogunu derledigi
dli~linlilmektedir.
Edebiyat
ele~tirmeni
olmamn yam Slra Cografyaci da oldugundan, dtinyada bilinen ilk ktireyi
yapan
ki~idir.
Aym
zamanda
da
bir
gezgindi
ve
Roma'.daki
kUtliphanelerin lizerindeki etkileri gorecegiz.
Bergama ve iskenderiye arasmdaki rekabet 90k geki~meliydi.
Ptolemy'ler,
9ah~lyordu
bilginlerin Bergama'ya
g09melerinin
online
ge9rneye
(Ptolemy'lerden biri Bizansh Aristophanes'in, Bergama'ya
gitmek lizere iskenderiye'deki Ktittiphanecilik gorevinden aynlmaslm
onleyebilmek i9in, onti hapse
atffil~tI.)
ROinah yazar ve tarih9i Varro,
Ptolemy'lerin papirus ihraclm yasaklayarak, Bergamahlann altematif
olarak
par~omeni
9ah~ml~tlr.
bazen
olarak
kat etmek zorunda kaldlgma, bizleri inandmna ya
Bu hikaye dogru olamaz; 9tinkti eski Mezopotamyahlar zaten
pi~mi~
kil yerine
par~omen
par~omen
tiretiminde
kullamyordu. Ama Bergama kesin
ana
merkezdi.
derilerinin yazl yazmada kullamlmasl konusunda
33
Bergamahlar,
hayvan
° derece ilerlemi~lerdi
yaZl1ll1l icadmdall bilgisayar £afftna
ki,
artlk charta pergamena
(Bergama yapragl) olarak tanll1maya,
ba~laml~tl.
yllmda ~ehir Marcus Antonius'un yonetimi altma
MO-41
girdikten soma, tahminen Jul Sezar'm MlSIr' 1
i~in,
kaylplan telafi edebilmek
i~gal
etmesiyle
olu~an
Bergama KUtUphanesi'ni Kleopatra'ya
armagan etmi~ti,
Boylece iskenderiye ile rekabet etmek isteyen tek
kUtUphanenin sonu
gelmi~ti.
Bu, diger Yunan
~ehirlerinin
anlamma gelmiyor. Makedonya'nm
merkeziydi.
Suriye'deki
de kendi kUtUphaneleri olmadlgl
ba~kenti
Antakya'da
Pella aktif bir bilim
(Antioch),
sonlannda bir halk kUtUphanesi bulunuyordu: ve
MO-3.
tarih~i
YUzyI1m
Malalas'm
belirttigine gore bir aSlr soma, "Antiochus Philapator tarafmdan, Atina'ya
go<r eden ve
0
zaman, bir ilham perisi tapmagl ile bir kUtUphane in§a
edilmesini
taahhUt eden Antakyall Maron'un vasiyetinde bIraktlgt
parayla bir rnuseion kurulmu~tu.,,8
ROMA, YUNANtSTAN'I fethetmi§ti ama aym zamanda Yunanistan'da
Roma'Yl
fethetmi§ti.
Roma
onceleri,
Helen
i§lerine,
devletlerini Makedon egemenliginden kommak amaClyla
Yunan
karl§rm~tl~
site
ama
kIsa zamanda YunanlI mU§terilerinin i<r i§lerine kan§maYI ab§kanlIk
haline getirmi§ti. Kendine daha yakIn oldugundan, Italya yanmadasmdaki
ve Sicilya'daki Yunan §ehirlerini topraklanna katml§tl. Ama Roma,
Akdeniz dUnyasmdaki en
gti~IU
devlet olarak amlmakla
yetinmiyordu~
medeni bir ulus olarak, Yunan geleneginin mirasvIsI olarak tanmmaya goz
koymu§tu. iki yUz yll boyunca Latin harfleri ve Roma kUltUrii, Yunan
orijinalleri brnek almarak bi<rimlendirilmi§ti.
Roma Yunanistan'l ele ge<rirdikten soma, Ege
~ehirlerinden
ve
bunun yam SIra, italya'dan ve Sicilya'dan bir~ok Yunanh Roma'ya geldi.
34
KUTUPHANELElUN HiKAYESi
bir~ogu,
Bunlann
kliltiirel iddialan olan Romahlara ogretmenlik yaptl;
~linkli
Yunan dili veo edebiyatl bilgisi, lasa zamanda, egitimli bir insanm
kalite
i~areti
gehni~ti.
haline
Roma'ya sadece Yunanh egitimciler degil,
bol miktarda Yunanca kitap da, bir klsml satm almarak, bir lasml da
sava~
ganimeti olarak, gelmi~ti.
MO-168 'de Bergama Krah II. Eumenes, Malloslu Crates' i
diplomatik bir gorevle Roma'ya gonderdi. Bacagl kmlan Crates bir slire
Roma' da
kalml~t1;
ara~t1rmalarda
kah~l
slrasmda, Romahlar arasmda edebi
vermi~ti.
ilgi yaratan bir dizi konferans
dinleyicilerine
bahsetmi~ti;
bu zorunlu
Bergama
ylinkli
KlitUphanesi'nden
Roma'da
ve
klitliphanelerin
iyindeki
Muhtemelen
hazineden
kurulmasma,
onun
ziyaretinden lasa bir slire soma ba~lanml~ olmasl herhalde rastlantl degil.
Pydna Sava~1 (MO-168) Yunan yanmadasmi kesin bir ~ekilde
Roma yonetimi altma soktugunda, Romah general Aemilius Paullus,
dli~en
kendi payma
klitUphanesini
ganimet olarak, yenilen Makedon Krall Perseus'un
seymi~ti.
Yunan gelenegine gore egitim goren Paullus
buradaki koleksiyonu Roma'ya
ganimetlerini malikanelerine
Aristoteles
ve
ta~lml~t1.
Diger Romah generaller, kendi
gotUrmU~lerdi.
Theophrastus' un
Lucius Cornelius Sulla,
kitaplannm
KUtUphanesini Atina'dan, Cumae'deki villasma
daha soma Romah devlet adarru Cicero
bulundugu
ta~lml~t1.
Apellikon
Bu kUttiphaneyi
kullanml~
ve hatta Sulla
kitaplannm bir klsmmi aylk arttumayla sattlgi zaman; hazinelerinden
bazllanm, kendisininkine
eklemi~
yemekler ve her tlir liikse
Lucullus da aym
~eki]de
olabilir. Ve Anadolu'nun fatihi, glizel
dU~ki.inJijgli
ile tanman Markus Licinius
edebiyata yok
di.i~klindi.i.
villasmda, yogu Pontus Krall Mithradates' ten
olu~an
almml~
Tusculum'daki
olan kitaplardan
muazzam bir klitliphanesi vardl. Lucullus koleksiyonunu ziyarete
gelen bilginlerin hizmetine sunuyordu ve burasl Roma'da
35
evlerinden
yaZtllln icadlildan bilgisayar fagzna
oImu~tu.
uzakta olan Yunanh bilginier ie;in banndikian bir misafirhane
Ev sahipleri, genellikle
tartl~malanna katlhrdl.
Romah
kullamyordu;
dostian
da
Cicero,
Lucullus'un ktitiiphanesini
gene;
Cato'yla
burada
kar~I1a~tlg1l11 kaydetmektedir.
Cicero'nun mektuplan, onun kitapseverligi hakkmda fazlaslyla
kamt sunmaktadlf. Palatine Tepesi'ndeki saraymda ve malikanelerinde
bulunan kiittiphaneleri vardl ve bunlan yogun bir
~ekilde
kullamyordu.
Antium'daki villasmda bulunan kiittiphanesini dtizenlemesi ie;in, Yunanh
bilgin Tyrannio'yu
diye
yazml~tl
tutmu~tu.
Cicero
gibi goriintiyor."g
kullamlmlyordu.
arkada~l
"Kitaplanml Tyrannio diizenledigi ie;in,"
Atticus' a, "evim sanki bir ruh
Her Roma kiittiphanesi bu kadar yogun bir ~ekiide
Modern
evlerinde kiitliphaneler
Romahlar,
olu~turuyorlardl;
hakkmda detayh bilgiler
vermi~tir.
~ehirlerdeki
donatl1maktadlr," diye
fildi~inden yapllml~
~ikayet
ve sayfiyelerdeki
mimar Vitruvius bunlann yaplsl
"Hamamlar ve soguk banyolar gibi
ktitiiphaneler de biiytik bir konak ie;in gereken bir
ve
kazanml~
ihti~am
geregi olarak
ediyordu filozof Seneca, "Narenciye agacl
kitapllk isteyen tamnmayan veya itibar gormeyen
yazarlann eserlerini toplayan ve binlerce kitabm arasll1da esneyerek
oturan, en e;ok kitaplann kapaklanna bakmaktan zevk alan" insam, hor
gorerek. Boyle bir kiitliphanede kitaplar, renkli papirtislere
ue;lannda
fildi~i
topuzian olan makaralara
sanlml~
yazI1ml~,
oiabilirdi. Bu tiir
gereksiz gosteri§, "tlim ya§amlan boyunca degil ie;indekileri,
ba~hklanm
bile sayamayacaklan kadar saYlslz kitap ve kiittiphaneye sahip olmanll1 ne
anlarru var?" diye soran Seneca'Yl e;ok rahatslz ediyordu. Okurlanna
~iddetle "gosteri~
ie;in degil, gerektigi kadar kitap temin etmelerini"
oneriyordu. lO
Seneca
herhalde
bir
Romah
koleksiyoncuyu
onaylardl.
Pisones'in +79 yll111da Veztiv Yanardagl patIadlgl zaman yok olan
36
KUTUPHANELERlN HiKAYESi
Herculaneum'daki villasmda, bin sekiz yiizden fazla kitaba sahip bir
klitliphanesi Yard!. Rulolann <;ogunun EpikUr felsefesiyle ilgili olmasl,
kitaplan, duvarlan, kontrast
raflarla
slralamm~
ah~aptan yapl1ml~
kakmalarla slislti tahta
kU<;Uk bir odada saklayan sahibinin bu felsefeye
duydugu ilgiyi gosteriyordu. Odamn ortasmda duran okuma masaSI,
kUtliphanenin sUs i<;in degil, kullamm ama<;h oldugunu gosteriyordu.
Kleopatra'nm daveti Uzerine, iskenderiye KUtliphanesi'ni ziyaret
eden Jlil Sezar, Unlli bilgin Marcus Terentius Yarro' yu Roma' da bir halk
kutUphanesi kurmakla
gorevlendirmi~ti.
KUtUphanede bir tapmak ve biri
Yunanca digeri de Latince kitaplar i<;in olmak lizere iki ayn kitap odaSI
bulunacaktl. Boylece Roma,
gosterebilirdi. Sezar'm zamanSlZ oltimU, bu planm
engellemi~ti.
Ama
halefi
bilinmektedir) hlikUmdarhgl
kurulmaya
e~it
edebiyatta YunanlIlara
Octavian'm
(tarihte
oldugunu
ger<;ekle~mesini
Augustus
slrasmda Roma'da halk
olarak
klitliphaneleri
ba~larm~tl.
ilki, MO-39 Yllmda, ~air Yergil ve Horace'm arkada~l olan
Gaius Asinius Pollio tarafmdan
kurulmu~tu.
Forum yanmdaki Atrium
Libertatis i<;inde bir kUtUphane kurmak i<;in, Balkan (illirya) seferi
slfasmda eline ge<;en ganimeti
kullanml~tI. Hem
Yunanca, hem de Latince
kitaplar i<;eriyordu; ama koleksiyonlarda sadece bir tek
ya~ayan
yazann
kitaplan bulunuyordu: Yarro'nun kitaplannm yam Slra, portresi de
kUtUphanenin Latince b6ltimUnli onurlandmyordu.
Augustus, "Roma'YI tugladan bir
mermerden bir
kendisinin
~ehir
olarak bulmasl ama
olarak blrakmasl"yla 6vlinUrdU. Sehre, Roma'mn ve
ihti~affilm
yansltacak bir
iki bliyiik klitliphane
Revakmda,
~ehir
digeri de
kurmu~tu,
Palatin
~ekil
vermeye kararhydl. Bu ama<;la
biri Campus Martinus'taki Octavia
Tepesi'nde,
imparatorluk konutunun
yakmmdaki Bliyiik Apollo Tapmagl i<;indeki Apollon
37
Tapma~mn i<;inde.
yaZJnlll icadzndan bilgisayar ragma
JUI Sezar'm plamna uygun oJarak, her iki kUtuphane de bir tapmak ile,
Yunanca ve Latince kitaplar ic;:in ayn bolUmler ic;:eriyordu. Palatin
tanlllml~tI
Klituphanesi hukuk koleksiyonuyla
~ekilde kullamlml~tl.
yanglllda tahrip oluncaya kadar, yogun bir
tmparatorlarlll
Tiberius,
kUtliphane
ve + 192 yllmda bir
kurmasl,
gelenek
halini
alml~tI:
Vespasian ve Trajan kUtliphanelerini Roma'da kurarken,
Hadrian'm Atina'daki gorkemli klituphanesi ic;:in 2. YilzYll YunanlI
seyahat yazan Pausanias' tan
~u
alml~tlr: "Muhte~em
ovgliyil
salonun
tavamnda altm ve su mermeri panldlyordu. Duvarlan harika freskler
sUslUyordu. Her tarafta, bliylik nesir ve
~iir
yazarlanmn heykelleri
duruyordu."ll
Bir tmparatorluk KUtUphanesinin bliyilk salonu, hem okuma hem
de konferans salonu olarak kuIIamllyordu. Bazllan suni aydmlatmayla
aydmlatllIyordu. Bu, sadece karanhk glinlerde okurnayl
kalnuyor;
aym
kolayla~tlrmakla
zamanda salonun sUslenmesinde kullamlan kaliteli
mermeri ve pahalI
ah~abl
sergilemeye de yanyordu. Depolarda mlolar,
aC;:lk raflarda duruyordu ve tahta makaralarda
par~omen
etiketler sarkardl.
Sandlklarda muhafaza edilen el yazmasl kitap saYlSl azdl; papirtis l1llolarl
daha egemendi. Bilimsel
c;:aII~malar, daha
bUyilk formatta liretilirken;
~iir
ic;:in kUc;:lik rulolar kullamllyordu. Kitaplar kullamlmak lizere okuma
odalanna
getiriliyordu;
imparator
ve
yakmlan
haricinde
dl~anya
C;:lkanlmryordu.
Roma Imparatorlugu'nda klitUphaneler ba~kentle slmrh degildi,
imparatorluk
topraklanndaki
illerde
ve
sayfiye
~ehirlerinde
de
bulunuyordu. Birc;:ogu sosyal ve kUltlirel merkezler olarak hizmet veren
halk hamamlanmn ic;:inde yer ahyordu. Daha bilyilk olanlarda, yliksek
derecede emici olan papirUslin nemden zarar gormemesi ic;:in, rulolann
buhar
banyolanndan
uzak
tutulmasma
38
ozen
gosterildi.
Zengin
KfnijpHANELERiN HiKAYESi
Romahlann tatillerini gevirdikleri Tivoli'de, kapsamh bir Yunanea ve
Latinee eserler klitliphanesi vardl ve hatta, burada, evde okunmak lizere
dl~an
kitap veriliyordu.
PAPiRUS RULOSU, kitap yaymlamak ivin en vok kullamlan ara~
olmaya devam ediyordu. + 1. Yuzyl1 boyunea
ba~laml~tl;
par~omen
de kullamlmaya
ama sadece, okuyan halka dagltllmak lizere papiruse
kopyalanmadan once, edebi eserlerin yazlmmda kullamhyordu. Papirus
mlolann yerini
soma olacaktl
par~omen
ya da
(A~lklamak
tir~e
gerekirse,
birka~
el yazmalarmm almasl,
par~omen
koyun derisinden,
dana derisinden elde edilirdi; ama bu iki terim
~ogu
ylizyl1
tir~e
ise
zaman birbirlerinin
yerine kullamlmaktadlr).
Sonu~ta
Par~omen
ve
bu
tir~e
ge<ri~ ger<rekle~ti
ve bunun bir <rok
n~deni
vardl.
papirusten daha dayamkh oldugundan; daha uzun
cserlerin tek bir eiltte yazllabilmesine imkan saghyordu. Hem sadece
sleak iklimlerde
par~omen
ve
yeti~en
tir~e,
papirUse gore, daha kolay bulunabiliyordu da;
insanlann et yedigi her yerde elde edilebiliyordu.
YUzeyleri, el yazlsma ve resime daha uygundu; boylelkle, kitaplann,
e~it
fiziksel guzellikleri, edebi i<reriklerine
a~an- <rah~malar
-hatta
olmalanm saghyordu. Dogru, hazlrlanmalan papirlisten daha zordu. Ama
Avrupa1daki manastlrlarda, kendilerini bu
yetenege sahip bir insan smlfl
Aslmda
kam<rllayan
~ey,
kitabm
i~e
adayacak zamana ve
olu~mu~tu.
geli~erek
bugUnkU
Huistiyan Kilisesinin
durumuna
yi.ikseli~idir.
gelmesini
Hayvan derilerinin,
bitki liflerinin yerini almasl gibi, katlanan sayfalan iki kapak arasma
dikrnek de, dUz sayfalan birbiri ardma
yerini
alml~tl.
kullamlmasml
yapl~tlrarak mlo
haline getirmenin
Bu yeni ortam, yazma yUzeyinin her iki. tarafmm da
saglaml~tl
ve
iki
39
kapak
arasma,
makaraya
yazmlll icadmdan bilgisayar fagl1la
eklenebileceginden daha
~ok
yaprak dikilebiliyordu. Boylece Kutsal
Kitabm tamaml tek bir ciltte toplanabiliyordu ve
0
cildin okUnmaSI ve
iyinde belirli pasajlann bulunmaSl daha kolay oluyordu. Bu, mikrofilmle
ugra~an
herkesin anlayacagl bir avantajdl. Hlristiyanlann el yazmalanm
kucaklamalannm
bir
nedeni
daha
varru:
el
yazmalan
tapmaklannm ylk11maslyla Tevrat Rulolanmn, giderek artan bir
onlann,
~ekilde
inanylannm bir sembolii haline geldigi Yahudilerden daha da aylrt
edilmelerini saghyordu.
+4. YiizYllm
ba~lanna
gelindiginde el yazmalanna rulolar kadar
slkhkla rastlamlabiliyordu. iki yiiZyll soma rulolann yerini artlk tamamen
e] yazmalan alml~tl. +4. Yiizyllm sonlannda, Imparatorluk Kiitiiphanesi
koleksiyonundaki papiriis rulolanm
ba~laml~tl. Diger
tir~e
el yazmalanna
kiitliphaneler ve kitapseverler de aym
donii~tUrmeye
~eyi
yapli. Bu yok
biiyiik bir projeydi ve kiitliphanecilerin, hangi kitaplann kopyalanmasmm,
harcanacak emege ve masrafa degecegini belirlemesini gerektiriyordu.
Ku~kusuz,
degmeyecegi
gec;i~ i~lemi
dU~UnUlen
bir yok eser vardl. .Ama el yazmasma
tam olarak, edebiyatm azalmasma neden
El yazmalan, bir yazann tUm
edilmesini saglayarak,
artlrma egilimi
me~hur
gostermi~tir.
eserlerin Uretimini
c;aII~malanm
olmaml~tlr.
tek bir cilde dahil
yazann daha az eserinin kurtanlma
BUyUk kapasiteleri, anto]oji ve
te~vik etmi~tir;
~ansml
ba~ka bile~ik
bu eserlerin bazllan, glinlimUze kalan
onemh klasik eserlerin sadece ozetlerini ic;ermektedir.
40
3 KARANLIK CAGLARIN FENERLERi
DOGUDAN GELEN bir J\1esih kultU, dbrt yuzyI1da Roma
Imparatorlugunun egemen dini haline
zultim sona
ermi~ti
ve
~ehitlik
btesinde ya~ayan dinsizlere
Hlristiyanhgm ideali olarak,
gelmi~ti.
Hlristiyanlara yapl1an
mertebesi, imparatorlugun yevresinde ve
Incili
~ehit
getiren
misyonerlere aynlml~tl.
olarak bime idealinin yerini artlk, dua
ve feragatten olu~an bir hayat alml~tl. Kilisenin,
gbrkemini taklit etmeye
ba~lamaslyla,
Imparatorlugun
manastlr hayatmm basitIigi, gun
geytikye artan saylda Hlristiyan kadm ve erkege daha cazip geIiyordu.
Hlristiyan sofular, 3. YuzyI1m
ba~lanndan
itibaren, "Ruh
tarafmdan sahraya gotUrulen" (Matthew 4:1) isa'Yl takIit ederek, MlSlr ve
Suriye'nin yollerine
ybnelmi~lerdi.
mUridi inziva mekanlanna
d6nU~mU~tU.
Bu mUnzevilerin en unlUleri, biryok
yekmi~; bunlardan
bazllan, bnemli topluluklara
YUzyl1m sonuna gelindiginde, Akdeniz Ulkelerinin <;ogunda
manastlr topluluklan
olu~mu~tu.
ilk manastlrlar, kendilerini, bedensel zevklerin kbreltilmesine ve
Tann kelimesine
yogunla~maya adanll~tl.
Edebiyatm hiybir bnemi yoktu,
sadece dua etmeye yardlmcl oluyordu: manastlrlarda sadece Kutsal Kitap,
vaaz kitaplan ile dua kitaplan bulunuyordu.
ManastIr topluluklanmn ybnetiminde uygulanacak kurallar,
kuruculan ve dahil oidukian piskoposluk bblgesinin piskoposu tarafmdan
yiirUrlUge konuluyordu. Bu kurallardan birisi, Nursia'h Aziz Benedict' in
Monte Cassino'daki manastm iyin yazdlgl, zaman iyerisinde bUtUn batl
Avrupa'da
benimsenmi~t.i.
geli~mesini sUrdlirmli~
bnemli etkileri
Benedict tarzl manastlf
y~aml,
oIup; Avrupa'llln entelektUel
olmu~tur.
41
gUnumlize dek
ya~affil
iizerinde
ya'll/un icadzndan bilgisayar fagzna
5. YUZYILIN sonuna gelindiginde Roma imparatorlugunun glicli artlk
Batl lizerinde egemen degildi. italyan yanmadaslOl istila eden barbarlar,
sozde Hlristiyan' dl, yoneticileri en aZlOdan sozde okur
en aZlOdan
yazardl. Ama Roma'nlO edebiyat kliltlirlinli kullanmak ivin gerekveleri
olmadlgl gibi, ilgileri de yoktu. Sehirdeki ve
zamanla yok olmaya
me~alelerde yakIlml~;
ba~lanll~tl;
ta~radaki
halk klitliphaneleri,
gil111i~,
bazl1an vuvallara
bazI1an
ama bir vogu, hayal gliclinden yoksunluk veya
dindarhk nedeniyle, klitliphanelerin
insanlann ihmalinin kurbaOl
i~erdigi
hazineyi
a~lf1
kti~timseyen
olmu~tu.
imparatorluk bir gecede yok olmaml~tl; asllOda Roma'nlO
kallOtl1an, varhglOl Istanbul'da (Konstantinapolis) yakla~lk bin yll daha
slirdtirmli~tli.
Roma kliltlirli Batl Akdeniz'den bir anda silinip gitmedi.
Sehirlerdeki entelektliel
ya~am gerilemi~
olsa da, kusal alan, kliltlirel bir
vol degildi. Romah aristokratlar zamanlanmn bliytik bir klsmlm hep,
edebiyatlO bir asilzade ivin mlikemmel bir
ta~radaki
ugra~
olarak gorlildtigli
malikanelerinde gevinni~ti.
Kuzey italya' ya ban~ getirmi~ olan Theoderic'in hiiklimdarhgl
sliresince (493-526) hem Romahlar hem de Ostrogotlar kitap okuyor ve
topluyordu. Zengin koleksiyoncular, ozellikle senatbr slmflOdan olan
insanlar, bilgin olmalannlO yam Slra, ayOl zarnanda kitapseverdiler;
birvok Roma
ve
dlizeltilmesinden
Yunan klasiginin
sorumluydular.
korunmaslOdan
ve metinlerin
Klitliphanelerinde
Hlristiyanltk
kitaplanmn yam Slra, Yunanlt filozoflann, bilginlerin ve tarihvilerin de
eserleri
bulunuyordu
(7.
YliZyl1lO
ba~lOda,
Gramerci
Virgil, biri
Hrristiyanltk kitaplan, digeri putperest edebiyatl ivin olmak tizere, iki
farkh
kiitiiphane
bulundurmaya
yonelik
bahsetmektedir- bu, Yunanca ve Latince kitaplar
olu~turuldugu
yaygm
i~in
uygulamadan
ayn klitiiphaneler
Roma geleneginin bir yanslmaslydl.). Barbar istilalannm
42
karma~asmdan
i~te
kac;mak isteyen egitimli insanlann kaC;lp slgmdIklan yer,
bu ktitliphanelerdi.
Ama bu "barbar"lann yiizlerce yl1dan beri Roma'yla
ili~ki
ic;inde
olduklanm anlamamlz gerekir. Okuma yazmalan vardl ve Huistiyan'dllar
-her ne kadar Aryan inanc;lan bazl temel noktalarda res men tanman Kilise
inanc;lanndan ayn olsa bile. Kendilerini Roma'mn kiiltiirel mirasmm
yasal vansleri olarak goriiyorlardl. 5. ve 6. Yiizytllarda, italya, ispanya ve
Galya'da\ -putperest ve Hlristiyan, hukuki ve edebiiiretimi
geni~
c;apll bir kitap
gozlenmi~tir.
Bilimsel kurumlann yok olmaslyla, laik egitim de gerilemeye
ba~ladl.
Bu,
gerc;eklqmi~ti:
B atl
Avrupa' mn
tarkll
yerlerinde,
farkh
hlZlarda
7. Ylizyllm ikinci yansma gelindiginde Frenk istilalan,
Galya'da bilimsel
c;ah~malara
ait hic;bir kalmtl
blrakmaml~tl;
oysa,
Toledo'daki ispanyol Kraliyet Klitliphanesi hem din dl~l hem de kutsal
eserler ic;eriyordu. tspanyol aristokrasisi yaygm bir okuma diizeyine
sahipti; hatta Sevilla piskoposu Isidore bile, Hlristiyan
Vergil okuyordu.
Ke~i~lerin
~air1erin
yam Slra
c;ogu asil ailelerden geliyordu; onlann
dindarhgl, laik edebiyatl inkar etmelerini gerektirecek derecede degildi.
Putperest edebiyatml c;ogu kez glizel sozlerle savunurlardl ve bu eserlerin
ic;inde,
Hlristiyanltk gerc;eginin
i~aretlerini
bulma konusunda c;ok
beceriklilerdi.
Flavius Aurelius Cassiodorus, 5. YiizYlhn sonlanna dogru,
Kuzey italya'da aristokrat bir ailenin c;ocugu olarak diinyaya gelmi~ti.
Hayatmm
btiylik
bir
lasmml,
artlk
Ravenna'da
yerle~ik
olan
imparatorluga c;qitli blirokratik gorevlerde hizmet ederek gec;irmi~ti.
Bizans'ta 15 yl1hk hizmetten soma ana yurduna
donmli~;
60'h
ya~lannda
Eski zamanlarda, bugtinkti Kuzey italya, Fransa, Bel<;:ika, Batl isvi<;:re ile
Hollanda ve Almanya'nm bir boltimtinti i<;:eren bolgeye verilen isim.
j
43
yazrnrn icadrndan bilgisayar £agllla
ke~i~ olmu~ ve italyan yanmadasmm gtiney sahillerindeki Squillace'da
kendi manastmm kurmu$tu. Vivarium Manastm adml,
besledikleri goletlerden, tintinti ise manastlrda
faaliyetlerden
geli~en
kqi~lerin
bahk
kiiltiirel ve edebi
kazanml~tl.
Cassiodorus gen<;liginde Roma'da bir Hlristiyan Universitesi
kurmaYl hayaI ederdi ve tiniversitenin ktitiiphanesi i<;in kitap toplamaya
ba$larnl$tl. +530'lann Got SaVa$l, hem ktittiphane, hem de tiniversite
hayallerini sona erdirmi$ti. Hayali, daha kti<;lik ve daha ge<;ici bir $ekilde
Vivarium'da gen;ekle$nll$ti. +560'h ytllara gelindiginde, manastmn
ktitiiphanesi Kutsal Kitap ve yorumlara ili$kin onemli bir koleksiyonun
yam sua, gramer ve din tarihiyle de ilgili kitaplar i<;eriyordu. Ama
Vivarium'da laik edebiyata fazla ilgi gosterilrniyor ve sadece kutsal
metinleri okumada yararh olduklarl stirece deger veriliyordu.
Vivarium Ktittiphanesinden yararlamlan en onemli olay, Incil'in
gtivenilir metinlerinin hazlrlanmasl slrasmda olmu$tur. Cassiodorus' a
gore manastlr ya$amm ozUnde Tann soztintin ara$tlnlmasl yatlyordu. Eski
metinlerin en gti venilir
~ekilde
olu$turulmasl ve muhafaza edilmesinin
onemini vurgular ve bu konuda yararh olabilecek hie; bir materyali goz
ardl etmemeye
e;ah~lrdl.
Origen gibi son derece Slra
dl~l
bir yazann
eserlerinde bile, kU$ku duydugu paragraflarl tamamen atmak yerine
i$aretlerdi. Bu konuda tek degildi. Bire;ok Ortae;ag kiittiphanecisi, Kilise
tarafmdan yasaklanan eserlerle ilgili olarak~ kafir kitaplann isim ve
yazarlanm silerek veya onlann
yerine uygunlugu sorgulanmayan
yazarlara atfederek, bu eserlerin korunmasma gizlice yardlm etmi$tir.
VIVARIUM, KURUCUSUNDAN soma varhgml fazla sUrdiiremedi.
Ortac;ag kUltUrel hayatt Uzerindeki etkisi smlIh, hatta bazl yonlerden
oIumsuz olmu$tu. Orada e;ogaltllan eserler temelde, manastlrm kendi
44
kullanumna yonelik dini eserlerdi. Bunlann 90k aZl Vivarium' un aktif
oldugu donemde diger manastlrlara ula~ITll~tl; sonu geldikten soma,
kitaplann bUytik bir kismI Roma'daki papahk kUtUphanesi olan Lateran
KUtUphanesine
gonderilmi~ti.
kurulu~lara
kurulan
Oradan UnlU ziyaret9ilere ya da yeni
papalIgm
bir
hediyesi
olarak
kUtUphanelere verilmek Uzere kopyalama omegi olarak
Avrupa' ya
yayl1ml~tl.
ya
da
verilmi~
diger
ve tUm
Cassiodorus'un Hlristiyanhk edebiyatmm onceligi
konusundaki Isran, din adaml olmayan zengin
putperest klasiklerinin gevirilerini sona
ki~iler
erdirmi~ti;
tarafmdan yaptmlan
bu
Charlemagne
donemine kadar devam ettirilmeyen bir uygulamaydL
Cassiodorus Institutiones'I, "ilahi ve insani metinlere
esen
yazml~tl,
fihristi
ile
bu eser, manastlr uygulamalanm teolojik
birle~tiriyordu.
Kutsal
Kitabm
kendisi
giri~"
adh
ara~tlfmalar
ve
Kilisenin
Ba~rahiplerinin
yorumlan, Cassiodorus'un programmm temel unsurlanm
olu~turuyordu;
ama
anla~I1masI
eserinin
dilbilgisi, tarih, bilim ve matematik de Tann'nm
ve takdir edilebilmesine katklda bulunuyordu.
Institutiones, bin;ok manastlr ve katedral okulunun egitim programma yol
gostermi~
ve daha soma manastIr kUtUphanelerine, ihtiya9 listesi
~eklinde
hizmet etmi~tir.
6.
YUzyll
italya'smda, incil'Ie ilgili metin 9ah~malanmn
yapIldIgl tek merkez Vivarium degildi. Napoli yakinlanndaki Lucullanum
KUtUphanesi'nde, inciI'in elyazmalan, Augustine'in mektuplarl, teolog
Origen ve Rufinius'un eserleri ile Eugippius'un Augustine Excerpta'sl
bulunuyordu. "TUm Batl manastIrlanmn anasI" olarak degerlendirilen
Monte Cassino, +529'da kurulmu~tu- yani, imparator JUstinyen'in,
Plato'nun Atina'da kurdugu Akademiyi kapattIgl yIl. Monte Cassino'nun
yonetim sistemi Nursia'1t Benedict tarafmdan
45
olu~turulmu~tu;
Benedict
yaYllml~
KuralI Katolik Avrupa'sma
ve sonunda hemen hemen tUm
Orta9ag manastularuil yonetmeye ba~laffil~tI.
Aziz PAmiCK,
irlanda'ya geldiginde (+432), beraberinde sadece
HlristiyanlIk dinini degil,
aym zamanda Latin alfabesini de
getirmi~ti.
Ikisi de olumlu kar~llanml~tl. irlandahlann eski dil ve edebiyat sevgisi,
kendisini, adayl kapsayan Druid (Kelt rahipleri) okullan tarafmdan
yayI1an sozlti gelenekte ifade ediyordu. Bu gelenekle beslenen egitim, 6.
yUzyI1da tUm irlanda'ya yayI1ml~ olan manastularda geli~meye ba~laml~tI
(Manastulann
yayllmasmda,
ylizUnden ka9an
mUlteci
Galya'mn
Frenkler
bilginler de etkili
tarafmdan
olmu~
i~gali
olabilir.) Bu
Manastularda, HI.ristiyan edebiyatmm yam Slra laik eserler de okunuyor;
boylece
ogrenciler,
Latincelerini
kutsal
geli~tirme imkal1l
kitaplan
daha
iyi
anlayabilmek
i9in
buluyordu.
Her manastlrda bir teach screptra (Kitapevi) vardl, burada
kitaplar polairi1erin (yani kabartma deriden yapl1an ve duvarlardaki tahta
kancalara asI1an 9antalann) i9inde saklamrdI. Bu 9antalar, aym zamanda,
kitaplann bir manastlrdan digerine ta~mmasmda ve Irlandah seyyahlann
yolculuklan
slrasmda
yanlanna
aldlklan
kitaplann
ta~mmasmda
kullamhrdl.
Bat! Avrupa, "bedenlerinin zevklerden annmaSl ve ruhlannm
kurtulmasl i9in, Ulkelerinden uzak bir yerde sUrgUn hayatI
ya~ayan
ve
kutsal yerleri ziyaret ederek dola~an"l Irlandah kqi~lere ah~lktl. Irlanda
manastulan, ingiltere ve KIta A vrupa' sma giderek dini yaymak i9in yeni
manastular kuran bir90k
ke~i~i egitmi~ti.
Bu kurumlarda kUtUphane ve
scriptorium'lar ii bulunurdu. Kuruculan tarafmdan getirilen koleksiyonlar,
ii
[Manastlrlarda hattatlara ayrtlan oda J
46
KUTth)HANELERiN HiKAYESi
kc~i~lerin
irIanda'dan yeni gelen misyoner
manastlr misafirperverligini
payla~mak
getirdigi ve Roma'ya giderken
isteyen seyyahlann blraktlgl
kitaplarla btiyurdti.
ilk irlandall misyonerJerden biri, Columcille olarak da bilinen,
+52] yI1mda irlanda'nm ileri gelen ailelerinden birinin ~ocugu olarak
dogan
Columba'ydl.
~ocuklugundan
Columba,
itibaren
aristokrat
yaplslyla, bgrenme sevgisini birle~tirmi~ti. Ogrencilik yI1lannda, kendisi
i~in
yeni olan kitaplar bulabilmek
alabildiginde, bunlan kopyalardl.
kitab)
yine
kopyalaml~tl.
de
i~in
Ulkeyi gezerdi. Sahiplerinden izin
Me~hur
bir olayda, izin
Columba'nun
eski
alamaIlll~,
hocasl
ama
Finnian,
irlanda'daki en iyi kitap koleksiyonlanndan birine sahipti. En degerli
hazinelerinden bid, bir yUzyl1dan fazla bir sure once
bitirilmi~
olmasma
ragmen, irlandahlar arasmda pek tanmmayan Jerome'Ul1 incil ~evirisiydi.
Finnian bu kitabl
0
kadar sahipleniyordu ki, Columba, kopyalamak ic;in
izin isteme cesaretini
geceleri
c;all~arak
gosterememi~ti;
gizlice
bu nedenle el yazmasl kitabl,
kopyalaml~tl.
Finnian bunu fark ettiginde,.
Columba'dan kopyayl kendisine teslim etmesini
reddetmi~ ve
Columba,
konu,
"Kitabl
dti~memi~tir,"
Columba bunu
irlanda'nm DIu Krall Diarmit'e sunulmu~tu.
kopyaladlglm
diye iddia
Kanunlanna gore
istemi~ti.
vermi~ti:
ic;in
etmi~ti.
Finnian'm
kitabmm
degeri
Ancak, Diarmit karanm Brehon
"Her inege dogurdugu buzagl, her kitaba onun
kopyasl.,,2 Ve kopyayl Finnian'a vermi~ti.
Bu, Bat! tarihindeki ilk telif
anla~mazllglydl
ve Columba'mn
irlanda'dan sUrUlmesine yol ac;an etkenlerden biriydi. irlanda Denizini
ge~en Columba, iskoc;ya klyllanndaki lona adasmda bir manastlr kurmu~,
Hlristiyanhk ogretileri ve ilmi buradan, Kuzey Britanya'ya
lona'da Misyoner
ke~i~ler,
yaYlhru~tl.
Kutsal Kitabl ve azizlerin hayatlarml
".
47
c;ah~IDI~
yaZl11ll1 icadmdan bilgisayar fagl1la
ve
kopyalaml~tl;
aynca nesiller boyunca kilise liderleri ve bilginler
yeti~tinni~ti.
iRLANDALI BA~RAHip Columban (+540-615), her ne kadar sofuluga,
bilimden daha fazla deger verdiyse de, Kuzey italya'da Bobbio'da
kurdugu manastlr, zamanla entelektiiel faaliyetleriyle
Ba~langu;ta
adamI~tI;
dii~mam
kendisini
oncelikli
olarak,
me~hur olmu~tu.
sapkmhklarla
miicadeleye
Bobbio Kiitiiphanesi'nde Aryan el yazmalanmn bulunmasI,
tamma ihtiyacIDl kamtlamaktadu. Ama Bobbio'nun Roma yolu
iizerindeki konumu ve Columban'm kutsal emanetlerine sahip olmasI,
manastlnn diizenli olarak ~;;andah seyyahlann akwma ugramaSInI
saghyordu. 9. Yiizyl1a gelindiginde, seyyahlann getirdigi hediyeler ve
~ekilde 9ah~an
manastuda yogun bir
yazl odaswm iiriinleri, Bobbio
Kiitliphanesi'ni, katalogundaki 666 eserle, italyan yanmadasmdaki en
bnemli kiitiiphane haline getirmi~ti. Bunlann <;ogu dini kitaplar -inciller,
ayin kitaplan, Kilise Patronlannm yazIlan, kilise hukuku, teofoji,
yorumlar, vaazlar ve hayat hikayeleri-
olmasma ragmen, Bobbio'da
Aristotales, Vergil, Cicero, Ovid, Terence, Martial, Perseus, Juvenal,
Pliny,
Lucan,
Valerius
Flaccus,
Cato,
Orosius,
Cassiodorus
ve
Boethius'un eserlerinin yam SIra, bir <;ok tarih ve matematik kitabI da
vardI. <;ogu Roma edebiyatI klasiginin bugiin elimizde OImaS1l11, Bobbio
Kiitiiphanesi' ne bor<;luyuz -bunlar, bir zamanlar Romah soylulara ait
villalarda bulunan el yazmalanndan Bobbio'da kopyalanan metinlerdi.
Bobbio
ke~i~lerine
bulunmaktadlf.
a<;Iklamalan
tarihi
olan borcumuzun, aym zamanda, filolojik bir yam da
Latince
yapI1ml~
hakkmda
elyazmalanmn
bir<;ogu,
eski
irlandaca
olan kelimeler i<;eriyordu; bu a<;lkIamalar, dilin
degerli
yayIlmasma kendilerini
bir
kaynak
° kadar
olu~turmaktadlr.
adamI~lardI
48
Edebiyatm
lei, dini metinleri bile
silrni~ler,
bu
~ekilde
9ah~malan
i9in tekrar kullanml~lardl.
Kuzey
90kii~i.inli,
elde
ettikleri
Avrupa' daki
par~omenleri
manastlflannm
Latin
aksine,
Dilbilgisi
Bobbio' nun
Kuzeylilerin yagmalanna baglamak mlimkiin degildir. Bobbio,
Hlristiyan yagmacI1annm kurbam
olmu~tu:
Roma'daki Papahk mekam ile
Alman imparatorlugu ~ehirleri arasmda bulunmasl, Bobbio'nun politika
agmm i9ine
dli~mesine
neden
oImu~tu.
10. Yuzylla gelindiginde
ba~rahiplik, imparatorun en sevdigi din adamlan ic;in arpahk haline
gelmi~ti
ve
ic;erdeki
anla~mazlIklar,
entelektiiel faaliyetleri sona
erdirmi~ti.
PAPA ViTALiAN, Yunanh Ke~i~ Theodore'yi, Canterbury Ba~piskoposu
olarak ingiltere'ye gonderirken (+668), yanma egitimli bir asistan
vermi~ti. Ke~i~
Hadrian, sadece kiIise hukuku konusunda degil, aym
zamanda hem Latince hem de Yunanca, kutsal edebiyat konusunda da
egitim
alml~tl.
Katedral okuJunun
ba~ma
getirilen Hadrian,
ta~radaki
egitim merkezini, Britanya adalanndan ve KIta Avrupa'smdan ogrencileri
geken bir ilahiyat fakiiltesine
donii~tiirdti.
Canterbury'de ogrenciler
HlriSti yanhk kitaplanmn yam Slra, laik Yunan ve Roma klasiklerini de
okuyorlardl. (irlanda ve ingiltere'de Latince, italya, ispanya ve Galya'da
oldugu gibi gtinliik kullamlan bir dil degil, ogrenilmesi gereken bir
yabancl
dildi.
Bunun
sonw;(lanndan
bir
tanesi,
irlandahlar
ve
Anglosaksonlann, KIta Avrupa' slOdaki Latince'den daha saf bir Latince
ile yazmalanydl, zira KIta Avrupa'slOdaki Latince, italyanca, ispanyolca
ve Franslzca' ya
donli~meye ba~laml~tl.
Bu durumun bir
ba~ka
sonucu,
mevcut Latin dilbilgisini uyarlama ve yeni kuralIar bulma ihtiyaclydl.
Bunlann bir 90gu ingiliz Adalanna, KItadaki ada kokenli - yani irlandah
yahut ingiliz- manastlrlar tarafmdan getirilmi~ti.)
49
yaZlIlm icadmdan bilgisayar fagma
Benedict Biscop'un
ya~aml
sUresince (+628-690) Kelt gelenegi
Britanya'da yerini Roma gelenegine blrakmaya ba~lanu~tl ve Avrupa
manastlrlannda, Benedict kurallan dtizenli bir
olan
Columban
Kurallaflllln
yerini
~ekilde,
daha
soyutlannu~
ahyordu. Benedict
Biscop'un
ingiltere'nin kuzeyinde kurdugu ikiz manastlrlar - Monkwearmouth'daki
Aziz Paul ve J arrow' daki Aziz Peter Manastlrlan - bu gUyleri n ortasmda
kalml~tl:
hem lana ve hem de Canterbury, dini ve ktiltUrel
tal1lmlamak konusunda yardlmcl
ya~amlafllll
olmu~tu.
Benedict Biscop, Roma'ya yaptlgl ziyaretlerden bir sUrU kitap
yazIlml~
getirirdi. Bunlann bazIlan, Vivarium'da
elyazmalarl da dahil
olmak Uzere, Papa' nm hediyeleri, digerleri satm alman kitaplardl
(Roma'da hfrHi
seyyah
geli~mekte
piyasasl
iyin
olan bir kitap ticareti olup, dini amaylar ve
dini
yogunlukla Roma'ya giden
el
yazmalan
ke~i~lerine
Uretiliyordu.
ManastIrlar,
kitap alabilmeleri iyin para
veriyordu). Benedict Biscop'un elde ettigi kitaplann yogu Wearmouth ve
Jarrow'a gonderilmi~ti. Wearmouth kUtUphanesinde, Cassiodorus'ur1
Vulgate kopyasl, Kilise
~iirler,
Ba~papazlanmn
eserleri, Hlristiyan ve putperest
tarihi ve bilimsel kitaplarla, Papahk
Ar~ivlerindeki
kayltlann
kopyalan bulunuyordu.
Benedict Biscop' un ogrenclsl Bede, hizmetinde bulunan bu
hazinelerle, Zamallll1ln en yok okunan ve en Uretken yazarl
Ogretmenleri
Hadrian'm
arasmda,
ogrencileri
bir
olmu~tu.
zamanlar Canterbury'de Theodore
olmu~
insanlar
bulunmaktaydl.
ve
Bede'nin
"jngiltere 'nin Dinsel Tarihi" (Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum)
adh eseri, bugtin bile tarihyilik
konusunda bir
gori.ilmektedir; buna ek olarak, yok
tiretmi~tir.
ye~itli
ba~
yaplt olarak
bilimsel, tarihi ve dini eser de
Elinin altmdaki ktittiphane kaynaklanlll aynca, daha smuh
50
koleksiyonlan olan manasnrlann kullamml 1<;111 antolojiler derlemek
amaclyla kullanrru~tlr.
Manastlrda
ya~ayan
bir bilginin hayatl, hi<; de kolay degildi.
Bede, "manastlfdaki saY1SIZ gorevimin yanmda bir de, kaynaklanml
okurken kendi steno notIanml almak, aldlglm pasajlan kopyalamak ve
kitaplanrru kendi ellerimle yazmak zorundaydlm," diye ~ikayet ediyordu. 3
Ama bunlann hepsi, Tannnm gorkemi ve insan ruhunun
kurtulu~u
i<;indi
ve Bede bundan bUyiik keyif allyordu.
ingiltere'nin kuzeyindeki bir ba~ka ilim merkezi, Bede'nin
ogrencisi
Egbert
tarafllldan
kurulan
York
Katedral
okuluydu.
Canterbury'deki gibi bu okul da, ayinleri idare edecek ve Hlfistiyanllk
inancmm gereklerini
ta~radaki
ruhbanllgl egitmek amaClyla
insanlara ogretecek papazIan, laik
kurulmu~tu.
Ethelbert, kendini ozellikle kUtliphanesine
ktitUphanelerden bid haline
A1cuin tarafllldan
a~agldaki
getirmi~ti.
Egbert'in halefi
adaml~
Ba~piskopos
ve Avrupa'daki en iyi
Kutuphane koleksiyonu, ogrencisi
Latince dizelerle
tammlanml~tl:
Orada bulacakslll buttin 0 ciltleri,
i<;inde eski papazlann eserleri bulunan.
Orada bUtUn Latin yazarlar ya~lYor,
Muhte~em Yunanlllllll Roma'ya aktardlklanyla
-ibraniler kutsal nehirlerinden ilham ahyor,
Ve Afrika ilmin l~lglyla parhyor.
Burada parhyor Jerome, Ambrose ve Hilary'nin fikirleri,
Veya Athanasius ve Augustinus'un i~ledikleri.
Orosius, Leo ve Muhte~em Gregorius,
Yamnda panldlyor Basil ve Fulgentius.
Vakur CassiodolUS ile John Chrysostom,
AtatOrk Universitesi
Sonra geliyor Usta Bede ve bilgin Aldhelm.
. B"l"
Victorinus ve Boethius ayakta dururken,
BHgl ve Beige Ybnetiml 0 urn
Yamnda Pliny ile Pompeius' in.
D.No: 00 (, ~
Bilge Aristoteles yakllldaki Tully'i seyrecf8l;----------Soma Sedulius ve Juvenal ortaya 91kar.
Ve soma da Albinus, Clement ve Prosper,
51
yazml1l icadmdan bilgisayar £agma
Paulinus ve Arator. Soma seyrederiz:
Laetantius, Fortunatus'u. Slraya girmi~ler
Virgilius Mara, Statius, Luean parlIyor.
Donatus, Pris.eian, Probus, Phoeas ba~latlyor
Dilbilgisi sanat1l1m ustalannm SlraSml.
Eutyehius, Servius, Pompey' 'Ie liste uzar.
Comminian onu sonlandlIlf.
Ey okuyucu bulacaksm orada ~ok daha fazlasmi,
Tarzlanyla me~hur olmu~, eski ilmin ustalanm,
Yazdiklan onlarea cildi anlatmak birer birer
Buradaki l1llsralar i~in ~ok yomeu, yok zor.
Yorueu ya da zor olsa bile, bu liste onemli bir gen;ege tamklIk
etmektedir: Batl Avrupa' da Latin edebiyatmm Yunan edebiyatmdan daha
egemen oldugunu kamtlamaktadlr.
Alcuin,
Charlemagne ile
Roma' ya
yapbgl
kar~lla~ml~tt.
bir
geziden
donerken,
yolda
Bu Frenk Kralmm ilme duydugu ilgiden
yok etkilenen Alcuin, bu enerjik hiiklimdann, yevresine kattlmak ve
Hiristiyanhk
mancml,
egemenligi
altmdaki
topraklara
yaymasi
konusundaki hlrsh projesinde, kendisine yardllTI etmesi konusunda yaptI'gl
oneriyi kabul
klitliphane
etmi~ti.
kurmu~tu.
Charlesmagne, Aachen' daki sara ymda bUyiik bir
Bu kUtiiphane, her gUn imparatorun yemegine
e~lik
etmek iizere yi.lksek sesle okunan kitaplan saghyordu: Charles tarihe ve
Augustinus'un
Tannnm
$ehri
klitliphanesinde aynea eski Frenk
metinler de bulunurdu;
~Unkii
adh
~iirleri
esenne
hayrandl.
Saray
ve Germen dilbilgisi hakkmda
Charlemagne, Frenk atalanyJa gurur
duyuyordu. Bah Avrupa'dan eski eserler
toplanl1ll~tI
- "Majestelerinin
emirleriyle her tilkeden toplanan emirleri kim sayabilir ki?"s diye
haykJrmi~tI
Charlemagne
kopyalar,
klasik
i~in ~ah~an kqi~lerden biri
metinlerin,
Charlemagne'nin
katedral ve manastIrlara yayI1masllll
saglal1ll~tI.
ve bunlardan alman
imparatorlugundaki
Uygulamah alanlardaki
kitaplar -mimarhk, haritaclhk, tanm, tiP, sava~ sanatl- imparatorlugu
52
yoneten bUrakrasinin egitilmesine yardlmcl oluyordu. Charlemagne,
onceleri, sadece kraliyet ailesinin
Okulunu
geni~leterek,
kolej i haline
getirmi~ti
egitimi
kuruIan Saray
bir egitim
ve ba~ma A1cuin' i yer1e~tirmi~ti.
yonlendirmesi
~ogaltl1masl
ve
A1cuin'in
idaresiyle
ve edebiyat egitiminde artan bir ral
oynuyordu. Charlamagne, kralhgmdaki piskopos ve
~ah~malarml
i~in
yeti~tiren
okulu kilise ve devlet liderleri
Charlemagne'nin
manastlrlar, kitaplann
~ocuklarmm
ke~i~lerin,
"edebiyat
ihmal etmemelerinde, Kutsal metinleri daha iyi ve daha
dogru anlayabilmek i~in daha hevesle ogrenmelerinde,,6 lsrar ediyordu.
Dilbilgisi ve mlizik hocalan tutuluyor; boylece Kilisenin mesajmm, sozlU
ve yazlh olarak ve
~ark1larJa
biitlin insanlara mlimkiin oldugunca
~ekici
bir hale getirilmesi saglamyordu. imparatorun emirleri dogrultusunda
hareket edilerek, manastlrlarda, Hlristiyanhk inanclOm onemli eserleri
(Lord's Prayer - Tannnm Duasl, Creed - inan~ ve Benedict Kurallan)
Almanca'ya
~evriliyordu, boylece
ne din adamlan ne de slradan insanlar,
bu temel kurallar konusunda bilgisiz kalmayacaktI. Charlemagne'm,
bilginin manastlrlar tarafmdan yayl1masl konusundaki
detaylan
dU~linmesine
bile
neden
oluyordu:
kendilerine ait ormanlar saglanmasml
avlanabilecek ve kitaplann ciltlenmesi
Laik kitaplarm
i~erdigi
hatta
emretmi~ti;
i~in
endi~esi,
en
ki.i~lik
manasttrlara,
boylece hayvanlar
gereken deri temin edilecekti.
bilgilerin,
Kilisenin amac;lan ic;in
kunanabilecegini savunan Alcuin, kararhl1kla
b~
kitaplann degerli
oldugunu savunuyordu. bmegin Ayin Takvimi, astronomik hesaplara
baghydl; A1cuin, "anlar, dogadaki bu hlinerleri fark eden akllh adamlardl.
Onlann, bizim zamammlzda yok olmalanna izin vermek bliylik bir
utan~," demi~ti.
7
Charlemagne'nin oli.imiinden soma, oglu Sofu Ludwig, manastu
egitiminin kapsamllll
daraltml~tl.
Manastlrdaki egitim mtifredatmda
53
yazmm icadmdan bilgisayar fag-ma
Ba~papazlanndan
Kilise
olmu~;
alman antolojiler egemen
I-lIristiyanhkla
ilgili ya da Hlristiyanhk dl~l edebiyat, uygun gortilmemeye ba~lanml~tl.
FULDA MANASTIRI, kurulu~unu ingiliz misyoner piskopos Boniface'a
Co~kulu
(680-755) bon;lu olan bin;ok manastlrdan biriydi.
bir kitapsever
ve mektup yazmaYl seven biri olan Boniface'm ingiltere'deki dostlanna
yazdI!?) mektuplar, kitap istekleriyle doluydu. Fulda KUtUphanesi' ne olan
baghhgl, halefleri tarafmdan da
silrdUriilmU~til; Ba~ ke~i~
779), FuJda'nm scriptorium'unda 40
ke~i~ ~all~hrml~tl.
Sturmi (+744Misyonerlerin,
kuzeyli putperestlere kendi dillerinde vaaz verebilmelerine yardlmcl
i~in,
olmak
el
Fulda'da Latince elyazmalannm yam Slra, Alman dilinde de
yazmalan
Uretiliyordu.
edebiyatmm eserlerinin
bor~luyuz;
ula~an
Bugilnlere
bir~ogunu
eski
ilstUn
Alman
Fulda scriptorium'u ve kUtilphanesine
orada aym zamanda Romah
tarih~ilerin bir~ok
eseri de
korunmu~tu.
+822 - 842 yl1lan arasmda
ba~ ke~i~
olan Rabanus Maurus,
Fulda'da, Almanya'mn en bUyUk kiltilphanesinin bulundugunu iddia
etmi~ti.
KUtilphanenin bilytiklUgil, Rabanus'un kendi kitaplanndan da
belli oluyordu, zira kiltUphanede bulunan,
kitaplanm
odUn~
kadar
serbest~e odUn~
~ok
alabiliyordu. Fulda'da
~e~itli
eski yazann
geryekle~en
tek kitap
venne oiayl bu degildi. Fransa ve Almanya'daki manastulara
~ok
gerekli
kitap
odi.in~
olmu~tu.
veriliyordu ki, bir
degi~im
0
katalogunun tutulmasl
Fulda' nm etkisi sadece yazdI metinler ilzerinden
iletilmiyordu: Fulda, daha soma St. Gall'da ogretmenlik yapan pek
~ok
ke~i~i egitmi~ti.
9. YUzyl1 St. Gall Plant 'ndan, ideal bir manastum nasll olmasl
gerektigi hakkmda bir fikir edinebiliyoruz. Plan, her ne kadar tam olarak
uygulanamamI~sa da;
Carolingian
dU~lincesine
54
gore bir manastlnn nasll
i~ermektedir
dlizenlenmesi gerektigi hakkmda bilgi
Avrupa'smda
etkilemi~tir.
Benedict
ve
Cistercian
orta~ag
ve btitiin
manastIrlannm
tasanmlanm
St. Gall'daki manastlr kilisesi ve ktitliphane dahil, buna bagh
binalann, bliytik Ol~lide bu Plana uygun olarak yaplldl.gl gozlenmektedir.
Carolingin
manastm
kendi
bi~ilir,
merkeziydi. Tahll ve sebze ekilip
bah~eleri,
mayalamr, bahk gOletleri, botanik
~ok
kendine
saylda ktimes hayvam ve slirtiler halinde
Sadece ciddi bir hastahk
yeten bir toplulugun
pi~irilir
ve bira
bah~elerine
bakIhr,
ekmek
meyve
~iftlik
yeti~tirilirdi.
hayvam
ge~irdiklerinde, ke~i~lerin
et yemesine izin
verilirken, slit, peynir ve yumUlta manastudaki beslenme dlizeninin
onemli
par~alanydl
par~omen
ve
saglamyor,
yeti~tirdikleri
manastmn
dana ve kuzulardan
yazlcllan,
tir~e
ve
yeti~tirilen
manastlrda
kazlardan elde edilen tliylerle bunlann lizerine yazlyordu. 7. Ytizyllm
anla~malarda,
sonlanna gelindiginde, kitap ve
par~omen
tamamen
papirlislin yerini alml~tl. ikisi de pahahydl. Ama par~omen yerel olarak
tiretilirken, papirlis sadece daha slCak iklimlerde
yeti~iyordu.
634' de Mlslr'l fethetmesi, Batmm papirlis teminini
Par~omen
daha dayamkh olup, kIrmlzlyla
vurgulamak
i~in
durdurmu~tu.
(onemli kelimeleri
kIrmlzl mlirekkep kullamml) ve aydmlatma (metni
resimlemek veya slislemek
i~in
minyatUr resimlerin kullamml)
mlikemmel bir ortam saghyordu.
pa~~omen
i~aretleme
Araplann
Aynca papirlisten farkh olarak,
kolayhkla silinebiliyor ve tekrar kullamlr.biliyordu. Bu
bir ozellikti. <;Unkti
kar~llamaya
par~omen
i~in
liretimi, Avrupah yazlcI1ann
~ok
iyi
ihtiya~lanm
yetmiyordu.
Manastlfln en onemli kIslmlan klittiphane ve scriptorium'du ve
plana gore bunlann, manastlr blinyesindeki iki okul arasma yerle~tirilmesi
gerekiyordu.
Dl~taki
okul, asilzade
~ocuklannm yam
rahipleri egitiyordu. Mezunlannm bil'
55
~ogu,
Slra, istekli
gen~
laik
memur ya da yazlcl olarak
yazrmn icadmdan bilgisayar ragzna
imparatora ya da tebaalanna hizmet ederdi. i~erdeki okul ise, isteyenleri
ve papaz
~omezlerini,
ya~al1ll
manastlr
konusunda egitirdi. Bunlann
modem egitimleri scriptoriwn ve klitUphanede
ger~ekle~mi~
olabilir.
Manastlr kilisesinin kuzeyinde, ikikath bir binanm zemin
katmda scriptorium ve list katmda kUtliphane bulunuyordu. Binanm bu
konumu, hem yazlclya hem de okuyucuya
onlan
gUne~in
parlakhgmdan korurdu.
edilmi~ti.
metrekarelik bir a.lan tahsis
saklanmasl ve kullannTIl
i~in
dagl1nu~
kuzey
KtitUphaneye
l~lgl
saglar ve
yakla~lk
150
Ama manastlrda kitaplann
aynlan tek yer burasl degildi. Asl1
koleksiyon kUtliphanede saklamrken; dini kitaplar, kilisede ya da sacrista
denilen kutsal e~yalann korundugu odada saklamrdl. tki okulun da
egitimde kullandlklan kendilerine ait koleksiyonlan vardl ve
gUnlUk okuma
ihtiya~lan ayn
bir ko.leksiyondan
kqi~lerin
kar~l1amrdl.
Scriptorium'da, manastmn kendi kullamnumn yam Slra, diger
manastlrlarla, dini ve politik liderlerin kullamml
i~in
de kitap liretiliyordu.
Kopyalanacak kitaplar, diger manastlrlardan; hatta bazen
bulunan manastlrlardan
odlin~
ahmrdl: bu
~ok
uzaklarda
ama~la ~ogunlukla Bobbio
ve
Monte Cassino'yla el yazmalan takas edilirdi. Bazen yazlcllardan biri,
kendi
~atlSl
kitap kopyalamak
anla~ma
ihtiya~
altmda belli bir kitaba
i~in
duyan, uzaktaki bir manastlra
gonderilirdi. Veya iki manastlr arasmda bir
yaplhr, her manastlr kendi kUtUphanesindeki el yazmalannm
kopyalanm alarak diger manastmn eksigini gidcrirdi. Kopyalama slirccici
hlZlandlrmak
aym anda
i~in, odlin~ ahnml~
~ah~masl
kitap
par~alara
aynhr;
saglamrdl. Elyazmasl kopyalamak
Gall'da Britanyah bir yazlcl olan Eadbeorht,
yazmasml bilmeyenler, bunun bir
i~
oldugunu
birka~
~ok
~oyle ~ikayet
yazlclmn
zor bir
St.
ediyor: "Yazl
dli~tinmliyoI; yazl
yazarken
sadece U~ parmak ~ah~tlgl dogru, ama yorulan btitlin beden olur."g
56
i~ti.
Merkez ki.itliphanedekitaplar armorialann (dolaplar) i9inde yan
yatmlarak saklamr; boylece ISltI1mayan manastuill sogugundan ve
neminden korunurlardl. Bir Carolingian ki.iti.iphanesinde boyle 90k saYIda
dolaba ihtiya9 duyulurdu. 9. yUzyl1m ortalannda Reichenau'nun 415, St.
GaU'in 400 adet kitabl vardl. Her ne kadar bunlann 90gu dini eser idiyse
de, bazl tlbbi incelemeler de bulunuyordu. St. Gall'da bunlardan en az
sekiz
tane vardl. Kitaplar, sorumluluklan scriptorium'un yam slra,
manasttrdaki biiti.in kitap koleksiyonlarml kapsayan bibliothecarius (ya da
armarius)'lann
geni~leyen
bakIml
altmdaydl.
Bu,
manastlr
ki.iti.iphanelerinin
kapsamlarmm bir yanslmaslydl: eski 9aglarda, koleksiyonlann
sadece dua kitaplanndan
olu~tugu
zamanlarda, koro
~efi
aym zamanda
ki.itliphanecilik gorevini tistlenirdi. Manastmn sahip oldugu kitaplar
konulanna gore bir kataloga yazlhrdl; katalogdaki konu SlraSl raflarda da
uygulamrdl.
BIR MANASTIR neden ki.ittiphaneye ihtiya9 duyar?
Benedict Kurallan, Hlristiyan edebiyatmm okunmasml manastlf hayatmm
temeI pan;asl haline getiriyordu. Kurallar, "tembeIlik, ruhun en biiytik
dti~mamdlr"
diyordu. "Bu nedenle,
aylrdlklan gibi, el
i~lerine
zamanlarmdan biri,
okumayla
me~gul
yapl1acak
olan
kavu~turuyordu:
iii
dua okumalanna zaman
de belirli bir zaman aylrmahydl." Bu okuma
"ge~itli
gorevlere tahsis edilenler
dl~mda
herkesin,
olacagl" pazar gi.inleriydi. KUi""allar, her ttirlti ozel
mtilkiyeti yasakladlgmdan;
yerden almahydl.
karde~ler,
ke~i~ler
okuyacaklan kitaplan, ortak bir
Kurallarda yer alan, Lenten iii donemi slrasmda
okumayla
ilgili
htiki.imler,
bu
konuyu
a9lkhga
"Herkes, ktiti.iphaneden bir kitap alacak ve
ba~mdan
[Lenten d6nemi: Paskalya 6ncesinde klrk saatlik tam oru~l
57
yazzmn icadmdan bilgisayar faffina
sonuna okuyaeak." 9 Bu kural, giinltik ibadette kullamlan ilahi kitaplanna
ke~i~
ek olarak manastlrlarda, her
ic;in birer tane olmak iizere, smlf1arda
kullamlan okul kitaplao, azizlerin hayatlaom anlatan eserler, yemek
zamanlarmda yliksek sesle okunan Inci] yorumlan ile yoneticiler ve
uzmanlar tarafmdan kullamlan hukuk, tip ve teknik kitap bulunmasml
ke~i~lerin
gerektiriyordu. Bir 9. Yiizyl1 yorurneusu,
aldlklanm
kitaplanm nasll
~oyle aC;lklaml~tlr:
"Kiitliphaneci, biraderlerin yardlmlyla biitlin kitaplarl mec1is
toplantI1anna getirir. Yere bir hah serilir ve kitaplar, bu hall iizerine
yer1e~tiri1ir.
Toplantmm olagan
i~leri
tamamlandlktan soma, kiitiiphaneci
elindeki kontrol listesinden kitaplann isimlerini ve bir oneeki sene bu
kitaplann verildigi
ke~i~,
ke~i~lerin
adlarml okur. Bunun iizerine ismi okunan
elindeki kitabl hahnm iizerine blraku. Soma,
onun bu yetkiyi aktardlgl
ic;in, odiinc;
alml~
olan
ki~i,
ki~i
veya
biitiin kitaplan toplar, kitap iade edildigj
ke~i~e c;e~it1i
incelemedigini anlamaya
gorevli
c;ah~lr.
sorular yonelterek ozenle ince1eyip
Cevaplan tatminkar bulursa,
gelecek sene hangi kitabll1 kendisine yararll olacagml
ve istedigi kitabl ona verir. Ancak,
dii~iindiigiinii
ba~ ke~i~, ke~i~in
kendisine uygun olmadlgml anlarsa; kitabl
0 ke~i~e
ke~i~e
sorar
istedigi kitabm
vermez, ona daha
uygun bir kitap verir. Eger gorii~me sonueunda ke~i§in c;ah~masml ihmal
ettigi ortaya C;lkarsa;
sene daha
c;ah~rru~
ba~ka
c;ah~masl
ke~i~e
yeni bir kitap verilmez, elindeki kitabl bir
istenir. Eger
ba~ ke~i~, ke~i~in
oldugunu ama yine de kitabl anlayamadlgml fark ederse;
bir kitap verir.
Ke~i~ler
topIantIdan aynIdlktan soma,
Iisteye dahil ediIen biitiin kitapIann
kontroI eder ve eger kayda
arar."
biiylik bir ozenle
kar~111klarmm
gec;irilmemi~se;
10
58
ke~i~e
ba~ ke~i~,
olup oImadlgtm
kitaplan buIuncaya kadar
Ke~i~ler, zorunlu
bireysel okumalann yam Slra, yemek yerken de
kitap dinlerlerdi. KUtliphanedeki el yazmalanndan bazllan ad legendum
(okunmak iyin)
~eklinde i~aret1enmi~ti
ve yemek salonunda gUr sesli ve
dUzgUn diksiyonlan nedeniyle seyilen
ke~i~ler
tarafmdan yUksek sesle
okunurdu. Bu amayla genellikle azizlerin hayat hikayeleri seyilirdi;
Adamnan'm Vita Columbae kitabmm
yemek slrasmda okunmak Uzere
KUtliphane
aym
kIsaltllffil~
verslyonu, ozellikle
hazlrlanml~tl.
zamanda
manastu
ogretmenlerine
ve
idarecilerine de hizmet veriyordu. iyerdeki ve dl~ardaki okullann
ogrencileri,
tamnml~
omeklerini
bir
ye~it1i
dUzyazl
paryalar
okuyan
ustalann eserlerinden ya da
arada
toplayan
formulae'dan
ogretmenlerini dinleyerek, dilbilgisi ve nesir kompozisyonunun ilkelerini
ogreniyordu. Daha ileri dUzeydeki egitimlerde, hitabet derslerinde ders
kitabl olarak Cicero ve Quintilian'm eserleri, dize omekleri olarak da
Vergil ve
ye~itli
Huistiyan
~airlerin
eserleri kullamltyordu. Teoloji, Kilise
Ba~papazlanmn yorumlanyla birlikte Incil'in kendisinden ve Papa
1.
Gregory'nin "Manevi Yardlm Kitabl" (Cura Pastoralis) adlI eserinden
ogretiliyordu. Ogretilen diger konular arasmda aritmetik ve geometri,
dogaJ tarih, astronomi ve mUzik yer alIyordu. Kitaplarm bUyUk bir klsml
Latince oImakla birlikte, birkay Yunanca el yazmasl kitap da vardl; ama
Aristoteles ve Euclid, sadece Boethius'un Latince versiyonlanyla temsil
ediliyordu. 9. Ylizytlm scnunda St. Gall'm
ba~rahibi
olan ("kekeme")
Notker Balbulus, ogrencilerinin Kutsal Kitap ve teolojiyi daha iyi
ogrenebilmeleri iyin, bin;ok kitabl Latince'den Almanca'ya
Ba~
yevinni~ti.
rahip ve yardlmcllan, hukuki metinlere - kilise kanunlan
hakkmdaki
kitaplar,
Kilise
Kurulu
koleksiyonlan
(imparatorluk
Fermanlan)
ve Germen geleneklerinin bir derlemesi olan
Leges
Barbarorum -ve aynca tarIm, harita ylkartma ve emlak yonetiminin diger
59
yazmzn icadmdan bilgisayar failna
yonleri hakkmdaki ara§tlrmalara ba§vurma ihtiyacl duyuyordu. Notker ile
diger ilahi ve ayinsel eserlerin bestecileri, kendilerini, Hlristiyan ve
putperest
~iirlerini
ve bunlann yam slra dilbilgisi ve §iir hakkmdaki
eserleri <;alI§arak haZlrh yordu. Manastu revirinin ihtiya<;lan ise, Galen ve
Hipokrat'm eserlerinden almtIlar i<;eren tip antoJojileriyle, iJa<; ve
~ifah
otlar hakkmdaki eserlerle kar§Ilamyordu.
KitapJann <;ogu inee kaligrafi omekJeri ve glizel slislemeler
i<;eriyordu; yerini aldlgl, adaya ozgii yazl
~eklinden
<;ok daha okunakh
olan kli<;lik harfli Carolingian yazl tipi, buglinkii yazl ve baskIlanmlzm
temelini olu§turmaktadu. Bazl kitaplar, oyulmu§
fildi~i
tabletlerle
kaphydl; bazIlan deri kaph tahtalarla kaplamr, bazllarl da
tir~e
ile
sanhrdl.
Cassiodorus' un
dlizenlenmesi
hakkmda
Institutiones
hi<;bir
klitliphaneciler i<;in organize
eserinin
eser
edilmi~
dlizenler
ve
klitiiphane
bulunmamaktaydl.
Aynca
her hangi bir diizenli egitim de
yoktu. Deneyimli kiitliphaneciler, bazen
kataloglanm
dl§mda,
kom~u
uzmanhklanm
manastlrJara gidip,
payla§udl.
Manastu
klitiiphanelerinde, diger kurulu§larda bulunan kitaplann kataloglan da
toplamrdl. Boyleee kopyalanmak ya da belli bir metinin son halinin
hazlrlanmasmda kullamlmak iizere odiin<; aimabileeek elyazmasmm
bulundugu klitliphanenin belirlenmesi saglamrdl.
Kitaplar, <;of;u kez
dl~andaki
okuyueulara odiin<; verilirdi:
piskoposlara, laik papazlara ve yerel asillere verilebiliyordu. Din adaffil
oImayan
ki~iler
ve kadmlar da <;ogu zaman Lenten Doneminde yapllaeak
okumalar i<;in ktitiiphanelerden kitap ahyordu; kar§lhgmda} odlin<; aIm an
kitaplann geri getirilmesinin gtiveneesi olarak, kendilerine ait bir kitap ya
da
e~degerde ba~ka
bir e§yalanm blfakmalan istenirdi. Bir kitap
odlin~
verildigi zaman, kiitiiphane kataloguna bir not dli§liliirdti; geri getirildigi
60
KUrUPHANELERiN HiKAYESi
zaman da bir ba~ka not yazlhrdl. Odlinc; verme i~lemi, odlinc; alana
yapllan bir iyilik olarak, ya da c;ok gliC;lU dini veya dlinyevi bir otoriteye
kar~l
duyulan hiirmet gostergesi olarak yaplhyordu. Kitap odiinc; alma
edilmi~
konusunda kabul
yUzyIlda
ya~ayan
bir hak yoktu, eski bir Romalmm ya da 20.
bir BatIlmm bildigi tUrde halk kUtUphaneleri de yoktu.
Carolingian
doneminde,
htikiimdarlann,
din
adamlannm,
aristokratlarm ve alimlerin, c;ogu kez kendilerine ait kiiC;Uk kiitUphaneleri
olurdu. Kitaplar, sadece din ve bilimi degil, aym zamanda zenginligi de
temsil ediyordu. Kitaplarda kullamlan malzemeler pahahydl -Vergil'in 9.
yUzyI1 kopyalan ic;in elliden fazla hayvan derisi
onemli bir
i~C;ilik
gerekmi~tir
ve her cilt,
harcamasmm gostergesiydi. Aristokratlar arasmda kitap
sahibi olmak, toprak sahibi olmak gibi zenginlik ve sosyal bir statU
gostergesiydi (Bunun yararh bir yam da vardl; hukuk kitaplan ve tanm,
askeri bilimler konulanndaki
ara~tlrrnalar
asilleri dogrudan ilgilendiren
konulardl). Kitaplar bu kadar degerli -ve son derece kolay
ta~mabilir
olduklan ic;in, manastlrlarda klitUphanenin korunmasl ic;in, kutsal kasenin
(mihrap kupasl) ve papaz giysilerinin korunmasl ic;in alman onlemlerin
aymsl
almudl.
olu~turulmasl
da
Bu
onlemler
vardl.
Bu
arasmda,
envanterler
mallanmn
daha
sonra
envanterinin
kiitUphane
kataloglanna donU~ecekti.
Eu Carolingian manastulanna
li~ii~en ke~i~ler,
(sahiplerinin
keildileri ic;in farkh planlar kurdugu) kOle ya da koylliler degil, aristokrat
ailelerin Uyeleriydi. <;ogu zaman iyi egitimli olup,
ya~amlannm
Yillannda, genellikle yeminlerini ettikleri manastlrlarda
olu~an
erken
edebiyat
zevkini beraberlerinde manastulara getirirlerdi. Teori'k olarak putperest
edebiyatlm inkar etmeleri gerekirken; c;ogu zaman laik edebiyat okumaya
devam edebilmek ic;in bahaneler bulurlardl: omegin bu edebiyatm, Kutsal
Kitabl anlamaya ya da diizyazl tarzlanm
61
geli~tirrneye
yarrumcl oldugu
yazznzn icadmdan bilgisayar fagzna
gibi nedenler
bulmu~lardl.
Kendileri de, aileleri de hediye konusunda son
derece comertti. Bu da manastlrlann geyim konusuyla daha az ilgilenip,
entelektuel faaliyetlere daha fazla yaba harCamaSInl saghyordu. Bu,
Charlemagne'nin bilimsel egilimi ile birlikte, Carolingian manastlflannm,
neden daha edebi olduklanm aylklamaktadlr.
Ama bu manastlrlar sadece edebiyat zevki olan
gelmiyordu.
Zenginlikleri,
imparatorlugun
ke~i~lere
slmrlanmn
yekici
otesinde
biliniyordu ve hiikiimdarlan artlk Charlemagne'm giiciinden yoksun
oldugu iyin,
barl~l
tehdit etmeye
ba~layan
barbarlann dikkatini
yekmi~ti.
Biryok irlandah ke~i~, ejderhalI gemileri ula~abildikleri sahillerde veya
gemiyle girilebilen nehirlerin
eri~im
slmrlan is;indeki her manastlra
siiri.ilmu~ti.i.
soygun ve ylkIm getiren kuzeyliler tarafmdan adalanndan
S;llaru~
Saraken'ler YanmadaSl' m fethetmek iizere Arabistan' dan
Akdeniz kIylSl boyunca birs;ok manastlfl yakIp
i~galciler
Ylkml~tl.
ve
Bu arada Macar
neredeyse -St. Gall' 1 yagmalaml~, ktitiiphanesinin bo~alhlarak
Reichenau adasmm daha giivenli kalesine
ta~mmasma
olmu~tu.
neden
ROMA DENILEN gorkemin mirasS;lsl olan Bizans imparatorJugu,
onceleri ismen oldugu kadar varhglyla da RomalIydl. Biiyiik Konstantin,
fermanlarlm Latince ¢lkartlYor ve Roma piskoposunu evrensel Katolik
Kilisesi'nin
ba~l
olarak
goriiyordu.
Ama,
Germen
kabilelerinin
imparatorlugun bah yansllli ele ges;irmeye ba~lamaslyla; doguda kalan
kIslm, giderek artan bir
imparator
Jiistinyen
~ekilde
(+527-565
Helen koklerine donmeye
arasl),
Latince
ba~larru~tl.
konu~masma
ve
kanunlanm bu dilde S;lkarmasma ragmen, hem maiyeti YunanhydI, hem
de maiyetinin iirettigi yazIlar Yunancaydl.
Bizans imparatorlugu'nun biiyiik bir kISilll, s;olden. S;lkr~lannlll
ilk on ylh is;inde Araplar tarafmdan ele
62
ges;irilmi~ti.
Monofizit
KDTUPHANELERiN HiKAYEsi
Hlristiyanhk, kafirlik olarak kmanmasma ragmen Mlslr ve Suriye'ye
yaYllmI~
ve
islamm,
Konstantinapolis'in
(istanbul)
0
karma~lk
teolojisinden daha az yabanci oldugunu gormU~tli. UstUne Bizans
derebeylerinin, Arap efendilerle
degi~mesi,
Hiristiyan olan halk1, daha da kotli duruma
gliney illerindeki eskiden
dli~lirmli~tli.
gelindiginde, yani Hz. Muhammed'in Medine'ye
iskenderiye Araplann
gidi~inden
eline gec;mi~ ve Bizans
topraklan Anadolu, Balkan klyllan ve Sicilya' ya
+647 senesine
32 yll soma,
Imparatorlugu'nun
indirgenmi~ti.
Helen atalan gibi, Bizanshlar da hem egitim1erini, hem de
edebiyatlanm Homeros'un
~iirleri
Uzerine
kurmu~lardl.
Bilim ve gUzellik
list simflar araslOda evrensel olarak takdir goruyor; sosyal olarak daha alt
slOlflarda
bulunanlar
ic;in
de
ylikselme
yolu
a<;lyordu.
Zengin
Bizansl1lann bir ba~ka zevki de teolojiydi. incil, edebi ve klilttirel,etki
aC;IslOdan Homeros'u yaklndan izleyerek ikinci geliyordu.
Konstantin bir okul
kurmu~
ve Julian (+361-363 arasl) da bu
okula bir halk klitliphanesi eklemi~ti. Ktittiphanede 120.000 cilt kitap ,
vardl ve imparatorluktan co~kulu bir destek gormti~tli. imparator Valens,
+372 yI1mda ktitliphanenin sahip oldugu Yunanca ve Latince el
yazmalannm onanlmasl ve gerektiginde yeni kopyalann yapllabilmesi
ic;in yedi antikaclOll1 gorevlendirilmesini
emretmi~ti.
KlitUphanenin kendi
scriptorium'u vardI ve aynca Konstantinapolis ve Athos Dagl'ndaki
bliytik manasttrlardan da kitap satlO ahmrdl.
Ama bu klitUphane, +476'da yandiktan soma,
eri~imi k1slt1amru~tl.
~alkln
kitaplara
Btiytik kilise ve manastlrlarda kUtliphaneler vardI,
ama kapsam1an c;ok slmrhydI: Patmos'daki ktittiphanede bulunan 330
kitaptan sadece 15'i laik ic;erikliydi ve kitaplann yanslOdan faz1aslOI ayin
kitaplan
olu~turuyordu.
Zengin
kitapseverler,
ko1ayhkla
bliytik
koleksiyonlar toplayabiliyordu. imparatorlukta geli~mekte olan bir kitap
63
yaztnl1l icadl11dan bilgisayar fafflna
ticareti vardl ve ender bulunan kitaplann, Bizans ihracatmda ozel yeri
vardl (Soz konusu ticaretin,
olmu~tur).
onemli katlasl
geli~me
halindeki Arap kUtliphanelerine
Bilginler, genellikle ozel koleksiyonlardan
yararlanabiliyordu ama mektuplannda yogu zaman birbirlerinden kitap
bdUny almak ihtiyacmda olduklanndan bahsediyorlardl.
imparatorluk gUcUnU kaybetmeye ba~ladlgmda, kUltiirel gUciinii
ba~laffil~tl.
de kaybetmeye
Kitaplar zor bulunur ve yok pahah bir hale
gelmi~ti. imparatorluk KUtUphanesi yok bliyUk olmayan tek bir odaya
ba~laml~tl.
slgmaya
Edebi faaliyetler, giderek sadece derleme ve
yorumlama ~eklini alml~tl. Dini anla~mazhklar derinligini yitirrni~,
karga~alar ba~ gostermi~ti.
8. ve 9. Yiizylllarda, puta tapmma, politik
oldugu kadar teolojik nedenler dolaylslyla ya kmaOlyor, ya da gormezden
geliniyordu. Bu
anla~mazllkla
ilgili olarak toplanan bir kilise konseyinde
metin olarak, Konstantinapolis'de bulunan Patrikhane Klitliphanesindeki
metinlere
giivenilrni~ti.
klitiiphanenin
Ancak gerek duyulan kitaplann bir yogu bu
koleksiyonunda
bulunamadlgmdan,
kiliselerin,
manastlrlann klitiiphaneleriyle, ozel koleksiyonlarda aranmak zorunda
kalmml~t1.
Bu donemin biiylik bir bolUmiinde patrikhane, putlaranlann
kontrolU altlOdaydl. ibadetlerine putlara saygl gosterilmesini ekleyen
Ortodoks
muhalefetinin,
yasaklanml~tl.
ihtiyay
klitUphanesinden
yararlanmasl
Onlar da, manastlrlarda kendi klitUphanelerini
duyduklan
egemenligindeki
ke~i~lerden
patrikhane
kitaplann
diger
bir
yerlerde
yogunu
bulunan,
Filistin'deki
kendi
kurmu~,
ve
Arap
dli~Uncelerindeki
elde etrni~lerdi.
Her ne kadar Bagdat'taki Abbasi medeniyeti, Theophilus'un.
(+829-842) saltanatl doneminde lasa stireli bir kliltiirel canlanmaya yol
ayuysa da Bizans, Helen koklerine verdigi sozleri hi<;bir zaman yerine
64
KUTUPHANELERiN HIKAYEsi
getirememl~tL imparatorluk,. Batlda Normandiyah maceraperestler ve
Doguda Selvuk ,Tiirkleri tarafmdan vevrilmi~ti. Ama Bizanshlarm
ba~an1anll1
yok edenler, kendi dinda$lan Havhlar olmu$tu. Hav1l1ar,
1204' de Konstantinapo1is' i yagmalaml$ ve yiizyI11arm hazinelerini
dagltml~,
yok etmi$ti. $ehir 1453'de Tiirklerin e1ine gevtiginde, bu Ylklm,
bir ba$ka biiyiik olaym yanmda gblgede kalml$ gibiydi.
65
4 DOGUNUN KUTUPHANELERi
<;INLILER Y AZIYI tannlarla konu~abilmek iyin ke~fetmi~lerdi. Bir adak
aciandlgmda, bir ~eyin kutsanmasl ya da gelecegin onceden haber
i~lemler
verilmesi istendiginde;
yaplhrken, bir yandan da kaydedilirdi.
OkUz kemikleri ya da kaplumbaga kabuklan Uzerine yazllarak gUnUmlize
gelen bu "kehanet kemikleri" en eski <;in yazl1andlr. Bazl1an MO-2. bin
yl1mda hUkUm
sUrmU~
Shang Hanedam doneminden kalmadlr. Ama
geryek anlamda <;in Edebiyatl aSl] Chou Hanedanl doneminde (MO-1122
ile MO-256 arasl) ba~laml~tlr. Kraliyet yonetimi ile bagh idareler ve
devlet
kurulu~larl
arasmdaki
ileti~im,
yok saylda belgenin
olu~masma
neden oluyor, bu da, hem hanedanhk saraymda hem de feodal
saraylannda
ar~ivler olu~masma
veriliyordu ki, kraliyet
yol a<;lyordu. Bunlara
ar~ivcilerinden
birinin
kaYlt<;llan tarafmdan bUyUk bir olay olarak
Bu donemde
ami maya
ba~lanml~tl.
Uretilmi~
i~inden
0
kadar onem
aynlmasl, tarih
kaydedilmi~ti.
olan bit dizi kitap, Be$ Klasik adlyla
Daha sonraki nesiller, geneIlikle bu kitaplara,
Batl1l1ann Konfti<;yUs olarak bildigi biiyUk filozof K'ung fu-tzu'ya (MO551 ileMO-459· arasl) mal ederek, Konfiir;yiis Klasikleri demi~tir.
KonfU<;yUs'Un aile i<;indeki ve devletteki uyum ve adalet uzerine
hUktimleri, 2500 yll boyunca <;in kUlttiriinU
§ekillendirmi~tir;
bu
htikUmler, Klasiklerden de slkhkla almtl yapllan, Derlemeler (Analects)
adh bir koleksiyonda belirtilmi~tir.
Civanper<;emi saplanm atlp,
naSI] yorumlanacagma
ili~kin
dti~li~ ~ekillerine
bakarak gelecegin
kehanet el kitabl I Ching bunlarm arasmda
en eski olandl. Bir tarih kitabl olan Shu Ching (Ju Jing-Tarih Kitabl)'de
onceki
hUktimdarlann
ve
onlann
66
dam~manlarinm yap·rrn~
oldugu
konu~malar ve
diger sozlU kayltlar yer allyordu. Shih Ching (li ling-Siir
Kitabz) ise bir Jirik
ya~amml
tdrensel
~iir
antolojisiydi. Ii Chi (Li li-Ayin Kitabl), \=in
yonlendiren en onemli Ayin Metinlerinden biriydi.
Geleneksel olarak KonfiiyyUs' e adanan Ch 'un ch'iu (lun liu-jlkbahar ve
Sonbahar Olaylarz), filozofun memleketi Lu'da MO-722 ile MO-481
yI1lan arasmda
ya~anan]ara
hakkmda
ya~anml~
ili~kin
ye~itli
olaylan kaylt altma'
kIsa anlatlmlm
yorumlar
geni~letmek
allyordu~ 0
ylllarda
amaclyla, bu kitap
yazllrru~tl.
\=inli tarihyiler, bu kitaplann KonfiiyyUs zamanmdan oncesine
dayandlklanna inanmaktadlf. Ancak bu iddia modem bilginler tarafmdan
her zaman
desteklenmemi~tir; daha
kendi eliyle dUzeltildigine
sonraki nesiller, bu kitaplann ustamn
inamru~t1.
Kitap]ann daha sonraki nesiller
tar~fmdan
okunmasmda KonfUyyUs ogretilerinin yok bliyUk etkisi
olmu~tur ve
bu kitaplar yiizyillar boyunca bilginlerin ve memurlann temel
konusu olmaya devam
etmi~tif.
Chou aristokratlan, yocukluklanndan itibaren, devlette
Uzere egitilirdi.
Sava~
sanatlanna ek olarak, eski edebiyat konusunda da
egitim gorlirlerdi. BazI1arl yazlclhkta
yah~lrd1.
yah~mak
ustala~lr
ve saray tarihyisi olarak
Krallann ve hanedamn gelecekteki itibarlan, saray tarihyilerine
baghydl; bu da yoneticilerin, edebiyatlD yaratI1masl ve muhafazaslyla son
derece ilgili olmalanm saghyordu. Bu yeni entelektUel smlfm bazl
iiyeleri, yok
geni~
kUtiiphane koleksiyonlanna sahipti.
Diplomat Su
Ch'in'in birkay diizine sandlk dolusu kitabl vardl; filozof Mo Ti ise bq
arabayl doldurmaya yetecek kadar kitapla seyahat ederdi.
\=in'de ilk kiitiiphaneler, Chou Hanedanl doneminde ortaya
Ylkml~tlr.
Ayin ve t6renleri yoneten Din Bakam'na, "iiy biiyiik hanedanm
ve be~ hiikUmdann kitaplan emanet edilmi~ti."J Gorevleriyle bagla'ntlh
olarak, Kitaplar hakkmda benzer bir sorumluluk, gorevleri arasmda
67
.
yazmm icadmdan bilgisayar £agma
kralhgm
~ift~ilerine,
ekim
i~lerinde
de olan egitim bakanma da
memurlar,
sorumlulanndan
verilmi~ti. KaYlt~l (shih)
Ar~ivlerini
Saray
biri
olan
yol gosteren takvimlerin derlenmesi
tutmakla
Lao-tse
denilen diger
gorevliydi.
geleneksel
ar~lv
Bu
~inrin
olarak,
ilk
klitUphanecisi olarak degerlendirilmektedir.
~iN, ONA adml veren Ch'in HanedaOl'Oln (MO-221 ile MO-207 arasl)
yonetimi altmda
par~asl
birlqmi~ti.
Politik gUcU
olarak Ch'in yonetimi,
standartla~tJrml~tl
ve
muhalefetine neden
yazma sistemini
birle~tirme
kitaplann yok edilmesini
programmm bir
basitle~tinni~
ve
yabalanna ters yonde etkileyecek
Ustlenmi~ti.
olmu~tu.
merkezile~tinne
B u durum, KonfUyyUsyU bilginlerin
Bu kapsamda, Konsey
Ba~kall1
Li Ssu,
imparator'a bir dilekye gondermi~ti:
"Hizmetkanmz, imparatorluk ar~ivlerinde bulunan, Ch'in Hanedamna ait
belgelerin dl~ll1da kalan tUm kitaplann yakllmasml oneriyor. Bilginler
Akademisi tiyeleri haricinde imparatorluktaki herkesin, ellerinde bulunan
Siir Kitabl, Tarih Kitabl ve ytizlerce filozofun soylemlerine yer veren
eserleri yerel valilere gotUrUp, hiybir aynm gozetmeden hepsini
yaktlrmasl gerekmektedir. Siir Kitabl ya da Tarih Kitabl hakklnda
birbirleriyle konu~maya cUret edenler idam edilecek ve cesetleri pazar
yerinde halka if~a edilecektir. Geymi~ hakkmda konu~arak bugtinU
ele~tirenler, ttim aile fertleriyle birlikte oldtirtilecektir. Dikkatlerini ~eken
vakalan rapor etmeyen gorevliler de ayOl derecede su~ludur. Yasa
ylktlktan 30 gtin soma kitaplanm hala yok etmemi~ olanlar daglanacak ve
~in Seddinin in~aatmda yalt~mak tizere gonderilecektir. Sadece tIp ve
eczaclhk, okUz kemikleri ya da kaplumbaga ile kehanet, tanm ve agay
dikimi hakklndaki kitaplar yok edilmeyecektir. ilimle ilgilenmeye devam
etmek isteyenlerin, ogretmen olarak devlet gorevlilerini benimsemesi
gerekmektedir. ,,2
Bit tarihyi tarafmdan "~in'in ilk ktiltUrel devrimi,,3 olarak
nitelendirilen bu "kitaplarm yakllmasl" tam anlamlyla etkili
olamaml~tL
Biryok kitap, sahipleri tarafmdan evlerinin duvarlanmn iyine
68
saklanml~.
KonfUc;ytis Klasikleri'nin
ya~amasml
saglamaya yeteeek kadar kitap
kurtanlml~tl.
Ch'in Hanedamnm arkaSlOdan, <;in ktilttir hayatlm kendi
yiizyIllmlza gore tall1mlaml~ olan Han Hanedam gelmi~tir (MO-206 ile
+220 arasl). Bu donemde imparator, bilginlerin Be~ Klasik'in dogru
yorumlanm belirledigi buyiik toplantIlar
duzenlemi~,
Saray'da bunlan
aC;lklamak uzere profesorler bulundurulmu~tu. Han, sarayda ytiksek
mevkilere gelmeye aday kimselerin
kurmu~tu.
Daha
gergek1e~tirilen
alt
kademeler
yeti~tirileeegi
lse,
saray
bir egitim okulu
bilginleri
tarafmdan
smavlarla dolduruluyordu. Klasiklerin resmi olarak
onaylanml~ versiyonlannm toplanabilmesi ic;in resmen bir imparatorluk
olu~turulmu~tu.
Kiituphanesi
yeniden
serbest
olu~turulmasl
ve
blfalalml~
tum
Klasiklere ozel olarak sahip olunmasl
ve bu
kitaplann
Imparatorluga
duzgiin
yayI1masl
metinlerinin
lc;m
c;ah~malar
ba~latIlml~tl.
Kitaplann uretildigi format, bu gorevi
zorla~tlnyordu.
Her sayfa,
iizerinde, her biri bir kelimeyi simgeleyen bir karakter dizisi bulunan inee
bir bambu
yumu~akhgl,
~eridinden olu~maktaydl.
Bambu saplannlO hafifligi ve
onlann ig yuzeylerini mukemmel bir yazl tabakasl haline
getiriyordu. Bambu tabletler, ic;i
bo~
saplannm silindir
~eklinde
kesilmesi
ve daha soma boylamaslOa tabletler halinde boliinmesiyle elde ediliyordu.
Uzerlerini kaplayan ye~il deri soyulur ve soma tabletler ate~ iistiinde
kurutulurdu. Bambu affetmesini bilen bir malzemeydi: yapllan hatalar
dUzeltilebiliyor veya ytizeyleri rendelenerek tekrar kullamlabiliyordu. 20
cm'lik tabletlerden, Klasikler ic;in kullamlan ve her biri 30 karakter alan
60 cm'lik tabletlere kadar
degi~en,
birc;ok standart sayfa boyutu
bulunuyordu. Tabletler birbirine ipek, kenevir ya da deriden yapllan
69
yaZl1ll1l icadmdan bilgisayar rafpna
iplerle baglamr ve boylece, saklanmaSI ve yolculuklarda
ta~mmaSl
is;in
kolayhkla sanlabilen kitaplar (rulolar) elde edilirdi.
MO-140 ile MO-87 yl1lan arasmda hUkiimdarhk yapan Han
.mparatoru Wu Ti,
"kitaplann
iyile~tirilmesi
onlan kopyalamak amaclyla memurlar
ataml~tl.
is;in planlar
yapml~
Hatta aralannda
ve
s;e~it1i
filozoflann eser ve yorumlanl1ln da bulundugu kitaplar da eklenerek,
hepsi imparatorluk kiitiiphanesinde saklanacaktl.,,4 Ozel koleksiyonlardan
odiins; verilecek kitaplar is;in odUller konmu~tu ve imparatorlugun ajanlan
bu kez yok etmek is;in degil, korumak is;in blitiin iilkede kitap
araml~tl.
iskenderiye olaymda oldugu gibi, sunulan cornert adiil, birs;ok ki~iyi
korsan kitap iiretimine
te~vik etrni~ti.
Wu Ti'nin, MO-33'ten +7 yllma kadar hiikiimdarhk yapan halefi
Ch' eng Ti, bir grup uzmandan
kitaplann
incelenmesi,
olu~an
bir komisyonu, "depolardaki
kar~lla~tlfllmasl,
revize edilmesi
ve elden
ges;irilmesiyle ,,5 garevlendirmi~ti. Bu s;all~maYI, saray dam~mam Liu
Hsiang
yanetmi~ti,
komisyonun diger iiyeleri arasmda, bir piyade
komutam, bliyiik bir tarihs;i ve bir saray doktoru bulunuyordu. Liu'nun
komis yon s;ah~masl hakkmdaki raporu Pieh Lu, asllnda imparatorluk
koleksiyonunun bir kataloguydu ve metinlerin farkll versiyonlanm
as;lkllyordu. Bu katalog <::in'de tiiriiniin ilk amegiydi. Oglu Liu Hsin,
<::in'deki ilk kitap smIf1andlrrnasmi
aYl1TIll~tl:
yaprru~,
kitaplan yedi kategoriye
genel kitaplar; Altl Klasikler; felsefe;
~iir;
askerlik bilimi;
astronomi -matematik iIe ilahiyat ve tip- ticaret.
Han hiikiimdarlanm motive eden
~ey,
sadece bilim sevgisi
degildi. <::in' i yonetme iddialanm haklt gostenne konusunda Konfiis;ytis
ogretilerine giivenmeleri, bu doktrinin detaylan tizerinde kontrol sahibi
olrnalanm gerektiriyordu. Konfiis;yUs Klasiklerinin kendi amas;lanna en
uygun olan versiyonunu kutsamak is;in imparatorluk Kiitiiphanesini
70
KUnJPHANELERiN HiKAYEsi
kullanarak ve Konflic;yUs bi1gin1erini saraym eornertligine baglmh hale
getirerek,
Konflic;yUs
ba$arml$lardl.
bgretilerini
Daha sonraki
kendi
hliklirndarlar
amac;lan
da bu
lc;in
kullanrnayl
stratejiyi
aynen
uygu1aml$, hatta bazI1an, K1asikleri, dev1etin ihtiyac;lanna eevap vereeek
$ekl1de tekrar yazaeak kadar i1eri gitrni$ti.
Ipek c;liriiyecek,
Barnbu kahcl degil,
Metal de pek ezeli g6rUnrnli yor
Ve Tir$e ile kaglt da c;ok kolay yok ediliyor.
Juan YUan 6
HAN HANEDANININ htiklimdarhgmm son ylllanna dogru, + 175 ile
+180 arasmda, Be$ Klasik He KonfliC;yUs'lin Derlemeler (Analects)'i,
jrnparatorluk Universitesi'nin bahc;esindeki ta$ amtlar lizerine kaZmrnl$tl.
Bunu yapmalannm nedeni, Wu Ti'nin zamanmdan beri bliyUk bir c;abayla
gerc;ek1e$tirilrni$ olan standart rnetni korumaktl. 200.000' den fazla
karakterin slgabilmesi ic;in kIrk ala adet ta$m iki ytiztinUn de kullamlrnasl
gerekmi$ti. Merakh seyirciler, sadece gorrnek ic;in ta$ tabletlerin etrafma
toplamrken,
bilginler
ise
c;ah$malannda kullanrnak
lizere
ta$lann
lizerindekl yazllan kopyallyordu. Metinlerin olasl kullamcllan, ta$lann
lizerine inee, hafif nernli bir kaglt gerer, kagldl, ta$a oyulrnu$ her bir
karakterin ic;ine dogru flrc;alardl. KagIt kuruduktan sonra, lizerine
mlirekkep
uygulamrdx.
Bbylece kagldm,
oyuk ta$m
ic;ine itildigi
kIslmlannda bO$luklar olu$ur ve sonuc;ta ortaya siyah zernin lizerinde
beyaz yazl1ann oldugu bir .kaglt C;lkardl. Eu "kopyacl" olarak adlandmlan
hiiklimet gbrevlileri, belli bir lieret kaqlhgl eserin kopyalanm ternin
ediyordu.
71"
yazmzn icadmdan bilgisayar fagma
Bu uygulama, Matbaanm ortaya ylkmasmdan soma bile bir sUre
daha devam etmi$ti. Zini. daha somaki hanedanIar, ta$ metinlerine en son
ele$tirileri kelimesi kelimesine dahil etmi$ti: Klasiklerin bir versiyonu
1791 . ile
1794 ylllan arasmda ta$lara oyulmu$tu. Bun1ar sadeee
KonfUyYUs edebi yatI ile de smulI degildi. Budistler de, kutsal yazllannm
Dinsel
bask!
danemlerinde
kurtanlabilmesi
iyin
benzer
projeler
Ustlenmi$ti. 605 yl1mda Hopei yak!nlanndaki bir rnagarada 105 Budist
veeizesinden olu$an bir kUtUphanenin olu$turulmasma
yah~m'.l,
1091 yllmda tamamlandlgmda, 7.000' den fazla
ba$lanrnl~.
ta~m
Bu
Ustline, dart
milyonun Uzerinde kelime kaZmml$tI. Taoeular da edebi dUzenlerini
muhafaza etmek iyin
ta~
Uzerine kazlrna yantemine
ba$vurmu~tu
(B udist
ve Taoeu kitaplar, imparatorluk Koleksiyonu kataloglannda 5. YlizyIlm
ikinei yansmdan itibaren yer almaya ba$larnl$tIr).
3. YUzyIl boyunea, vasisi HsUn HsU'nUn liderligi altmda,
Imparatorluk KUtUphanesi, bambu kitaplarl, kaglt Uzerine kopyalaml$tl.
Kaglt, MO-2. yUzyl1da veya aneesinde ieat ediImi$ti; ama 1. YUzyl1a
kadar yazl yazmak iyin kullamlmaml$tl. Ueuz bir yazl rnalzemesiydi: bir
i$yi bir gUnde iki bin
sayfa Uretebiliyordu
(i$yinin
bir gUnlUk
yevrniyesiyle, Avrupa'da bir paqamen ya da bir tiqe el yazmasl yapmak
iyin gerekli olan iki yliz hayvan derisinin degerini
kar~l1a~tmn).
irnparatorluk KUtliphanesinin katalogunu derleyerek, 1500 yI1
boyunea devam edeeek bir kaynakya standardl olu$turan, yine aym HsUn
HsU idi. Kitaplar, dart ana gruba
aynlml~l1:
klasikler, tarih kitaplan,
filozoflar ve derleme eserler (Bu kategorilerin ilki filoloji, sazlUk
yaplmelhgl, mUzigin yam sua,
KonfUyytis Klasikleri ve bunlar
hakkIndaki kapsamlI yazllarl iyeriyordu. "Tarih kitaplarl", eografi ve
hukuki eserleri iyerirken, "Filozoflar" astronomi, kehanet, tIp, botanik,
bahylvanhk, askeri stratejiler gibi konulan kapslyordu. "Derleme eserler"
72
KUTUPHANELERiN HiKA YESi
araslllda ise yaratlcl yazlmln yogu form1an
~eki1de
SllllflandmlmaSl, BatI dlinyasllla
bu1unuyordu. Bilginin bu
olagandl~l
ge1se de, (:inlilerin
bilimse1 geleneklerine uygun bir slmflandlrmaydl). Smltlann her bin, (:in
gosterge sistemindeki ilk dart harften biriyle belirtiliyordu. Bu dart
kategorinin her biri, (:in
i~aretleme
sisteminin ilk dart
harfinden biriyle gasteriliyordu ve baylece, ilk kitap
olu~turulmu~tu.
ince
ipek
lizerine
yazllml~
danli~limli.i
i~aretleme
ve
ipek
sistemi
9antalarda
sak1anmakta olan katalogda 29,945 chiian listeleniyordu (Geleneksel (:in
edebiyatmda temel bibliyografik birim olan chiian, Ilyada ve Odyssey"de
bir "kitap"m denk ge1digi gibi, bir balUme denk ge1mekteydi. Bir rulo ya
da
katlanml~
.,
kitap kapasitesini simgeliyordu).
Hanedanlar gelip gittikge, istilalar ve ayaklanmalarm arasmda,
hem imparatorluk KUtliphanesi hem de azel ko1eksiyonlar aglr kaylplara
ugraml~tl.
Kitap (:inliler i9in
edilen koleksiyonlann
0
kadar onemliydi ki, her
olu~turulmasl
yeniden
ban~
arahgl, yok
giri~imlerine
tamk
oluyordu.
HAN HANEDANI'NIN
yakli~li
ile Sui Hanedam'mn
yUkseli~i
arasmda
gegen dart yliZyll boyunca (+220 ile +589 arasl) (:in, slk slk birbirine
dU~man
devlet1ere
bollinmli~ti.i.
Sonunda lilke Sui Hanedam (581 - 618)
ve Tang Hanedam (618 - 907) altmda tekrar
bilginler, yeni politik dlizeni Konfli9yUs'lin
9al1~ml~tl.
birle~tiginde,
ifad~leriyle
saraydaki
hakll 91karmaya
Boylece, Sui ve Tang imparatorlan, tlpla selefleri Han
hUklimdarlan
gibi,
KonfU9yUS
Klasiklerinin
metinlerine,
yorumlanna ve (:in klitliphanelerinin raflannda onlara
hanedanllk tarihi hakkmdaki metinlere
kar~l
onlarm
e~lik
eden
bir ilgi du ymu~tu. Tang
politikalarl iyin, daha onceki hanedanlarda amekleri aramyor; saray
73
yazmzn icailzndan bilgisayar fagzna
bilginlerinin uygun bir omek bulmada gosterecegi yaratlclbk,
~ok
deger
verilen bir nitelikti.
Han ve Sui arasmdaki, \=in'in Kuzey ve Gliney devletleri olarak
boliindligli "Alu Hanedan" doneminde bile, imparatorluk Klitliphanesi
\=in'in hliklimdarlan tarafmdan
Hanedam tarafmdan tekrar
korunmu~
ve
birle~tirildiginde
geli~tirilmi~ti.
\=in, Sui
klitiiphane, biiyilk bir
imparatorluga yara~lr bir bi~imde dlizenlenmi~ti. Ender bulunan kltaplar
i~in
bdUl
konmu~tu:
top ipek. Bir
Yang
Ti
kopyalanmak lizere
tarih~i,
bdlin~
i~in
alman her chiian
bir
kiitliphanenin, Sui hUklimdarlanmn sonuncusu olan
zamamndaki
(+605
ile
+617
arasl)
ihti~amlm
~byle
anlatmaktadlr:
"Kuan-Wen Saraymm bnUndeki on dart oda, kraliyet okuma odasl olarak
hizmet veriyordu. Bu odalardaki kapl1ar, pencereler, yataklar, ~ilteler,
kitapllklar ve perdeler, hepsi mlisrif~e slislenmi~ti. Her li~ oda i~in,
brokar kuma~tan perdelerle kaplanml~, Uzerlerinde iki tane u~an peri
figlirU yerle~tirilmi~ kare bir alan vardl. Odalann dl~lllda, yere mekanik
bir kol yerle~tirilmi~ti. imparator bu okuma odalanm ziyaret ettigiode,
elinde buhurdan bulunan bir hizmet~i onden ilerlerdi. Hizmet~i kolun
iizerine bastl,gInda u~an peri figlirleri a~agl iner ve perdeleri kapl1ann
iistiine kadar ac;ardl. Kitapbgm kapl1an da otomatik olarak a~lhrdl.
imparator gittiginde, kapl1ar kapamr ve perdeler inerdi. ,,7
Boyle bir
yl1mda) 120
ki~i
kurulu~un ~ok
personele ihtiyacl yard!. Bir yllda (+615
eklenmi~ti.
Bu insanlar, iki kanadl klitliphaneyi
banndlran ve bunun yam Slra, antikalar ve resimler
iizere, iki adet bina
i~eren,
Luoyang'daki
i~in
birer bina olmak
Kuan Wen Tien'den
sorumluydu. Kitaplar sanat eseri muamelesi gorUyor, kaliteleri etrafma
sanldlklan
~ubuklara gbre
belirleniyordu. En iyilerine kmruzl sub
verilirken, orta derecedekiler mavi
~ubuklara
olanlar ise vernikli ~ubuklara sarillyordu.
74
ve daha
dii~lik
~ubuk
kalitede
Koleksiyonun bnemE bir lasml +622 Yllmda, Lo-yang'dan,
ba~kenti
Tang Hanedam'nm yeni
kaybolmu~tu.
ta~mlfken
Chang-an'a gemiyle
Ama, tlpkl Han dbneminde de yaplldlgl gibi, kaybolan
kitap]an tekrar yerine koyabilmek ic;in bUtUn imparatorluk aranml~tl.
Metinlerin
kar~lla~tlrmasml
yapmak ic;in yirmi
ki~i
ve kopyalamak ic;in
ytizden fazla kopyacl, koleksiyonu yeniden tamamlayabilmek ic;in canla
ba~la c;ah~ml~tl
ktitiiphanesi
ve bir T' ang tarihc;isi, "birkac; yll ic;inde imparatorluk
muhte~em
bir
~ekilde
ve
tamamen
bitirilmi~ti "diye
bildirrni~tir.8
"Her ne kadar imparatorluk at slItmda ele gec;irildiyse de, at
slrtmda ybnetilemezdi.,,9 imparatorluk btirokrasisi, gUn gec;tikc;e daha
aynntllJ bir yaplya btiriinUrken ve daha etkin bir hale gelirken,
imparatorluk kUtuphanesinin ve diger bilimsel kurumlann rolleri daha
belirgin bir hal
elemanlanndan
alnu~tl.
Bir iki dUzine bilgin ve onlann destek
olu~an da01~ma
faktiIteleri, imparatora tarih ve bnceki
uygulamalar hakkmda saglam bilgiye dayanarak
amaclyla
olu~turulmu~tu.
da01~manllk
saglamak
Aynca, devlet ic;in baZl belgeler tiretiyor ve
derliyordu: yasalar, imparatorluk tebliglerinin koleksiyonlan, edebi
antolojiler ve Klasikler hakkmdaki yorumlar. Bu faaliyetler, hukuk, tip,
matematik gibi imparatorluk saraymda ele alman diger konulardan daha
c;ok fazla itibar gbrUyordu.
Da01~ma
okullannm genellikle kendi
kUtuphaneleri olurdu; Chi-hsien YUan'nm (725'de
Adamlar
Toplulugu
FakUltesi)
kurulmu~
ktitiiphanesi,
KUtuphanesinden soma ikinci btiyUk kiitiiphane olacak kadar
olan Bilge
imparatorluk
geli~mi~ti.
Adaklar Sarayl, hanedamn atalannm ruhlanyla olan
ili~kisini
gtivence altma alan devlet ayinlerinin yogun programmdan sorumluydu.
Zaman zaman imparatorun prestijini artlfmak ya da bnceki hanedanlarda
yapllan bazl uygulamalan tekrar canlandlrrnak ic;in bnerilen ayin
75
degi~ildikleri,
bilimsel olarak gerekyelendirilmeleri gerekiyor, bu da
KonfUyyUs edebiyatlnda aramyordu. Bu nedenle, Adaklar Saraymm
bnemli bir paryaSl, Klitliphanesiydi.
ba~ka
Bir
kurulu~,
yeni bilimsel
Tarih Dairesi olup, resml
hanedanlIk tarihinin derlenmesiyle gbrevliydi. Daha onceki hanedanlarda
bu gorey, yogu kez imparatorluk Klitliphanesinin yah~anlan tarafmdan
geryek1e~tiriliyordu.
Hanedamn tarihyesi, onemli memurlar hakkmda
yazI1an a1i.im yazI1an ve resmi
tarihyelerle birlikte,
Imparatorluk
Klitliphanesi'nde saklamyordu. Bu tarihyeler, politik oldugu kadar,
bilimsel amaylarla derleniyordu: Chin Hanedam 'nm (+265 ile +420)
birle~ik ~in' i ba~anI1
hanedamn
haylrh
me~rulugunu
~ekilde
koklerinin
ybnetmesini aktararak ve
lZlm
slirerek,
T aug
~imdiki
ybnetiminin
ispatlamaya yardlmcl oluyorlardl. Hanedanm kokeninin ve
kapsam dahilindeki
astroloji,
bir
be~
ba~anlanmn
otesine geyerek, ayinler, mlizik, takvim,
eleman, ekonomi, hukuk, ofisler ve kadrolar, cografya ve
bibliyografya gibi konularda da monografiler de toplamyordu.
Imparatorluk
edebiyatmm en
glizel
Klitliphanesi 'nin
omeklerini
en
toplamak,
onemli
gorevi,
~in
muhafaza etmek ve
kataloglamaktl. Klitliphaneye yeni bir eserin kabulli, hevesle aI'anI1an
onay mlihriinli gerektiriyordu. Bilginler ve hliklimdarlar arasmda, benzer
~ekilde,
yetenekti
nesir ve naZlm yazabilme yetenegi, yok deger verilen bir
ve
en
lyl
kompozisyonlar,
kapsarnll
ansiklopedilerde
toplamyordu. Tang yazarlanna ilham vermesi iyin, eski eserler de
toplamrdl. Bu tlir derlemeleri mlimklin kllmak iyin, ktitliphanenin
kataloglanmasl gerekiyordu. Daha onceki hanedanlardan kalan kataloglar,
ara~tmlmasl
ve tekrar kopyalanarak klitliphane koleksiyonuna dahil
edilmesi gereken kitaplar iyin kontrollistesi gorevini gortiyordu.
76
izin veriIen fikir aynhklan simrian iyinde kaldlklan stirece,
Klasikler hakkmdaki yeni yorurnlar oncekilere eklenirdi. Ek bir btiro
olarak hizmet veren Kompozisyon Bilrosunda, uygun bir
me~rulugu
dtizenlenmeleri hanedanm
~ekilde
destekleyen devlet tOrenleri iyin
dualar yazlhr ve resmi etkinliklerde kullamlacak metinler temin edilirdi.
Kiitilphanenin
kucaklardI: bu
geymi~i
sorumiuluklan
yah~malar Astroloji
oldugu
kadar
gelecegi
de
Dairesinin yetki alamna giriyordu.
7. YilzYlhn sonianna gelindiginde, imparatorluk Ktitilphanesi on
binlerce rulo iyeriyordu. Ktitiiphane yah~anlan kitaplann diizeltilmesi ve
tamir
edilmesi
iyin
dagltlhyordu.
Kitaplann
yazlldlgl
kagltlann
hazlrlanmasl ve muhafaza edilmesi konusunda ozel ozen gosterilirdi.
Szechuan' dan kaliteli kagltlar getirtildigi gibi, Hopei' den miirekkep ve
f1fyalar iyin her sene bin
be~
yUz
Hiikiimeti, kaglt yapimlyia aktif bir
imparatorluk Kiitiiphanesi
tav~an
derisi getirtilirdi. Kraliyet
~ekiide
ilgileniyordu. 8. Yiizyl1da
yah~aniarl
buIunuyordu ve diger bilimsel
kurulu~lar,
arasmda
10 kagtt yaplmclsl
bu uygulamaya glpta ediyordu.
Ozel koleksiyoncular kitaplann muhafazasl konusuyla aktif bir ~ekilde
ilgiIeniyordu ve koleksiyonlanndaki kitaplann biryogu giiniimUze kadar
oldukya iyi durumda gelmeyi
kar~lsmda,
ba~arml~tlr.
Boyle talepkar
mU~teriler
Ureticiler uzun omiirlU ve dayamkh kagitiar tasarhyordu.
Ban~
iyinde geyen T' ang yl1lannda, okur yazarhk
basllrru~
fazla kitap
olu~turmu~tu.
artnu~,
daha
ve ozel koleksiyoncular bUyiik kiitUphaneler
8. Yiizyllm
ba~lannda,
en aziki ozel kiltliphane bUyliklUk
aylsmdan imparatorluk Klitilphanesi'yle rekabet edebilecek dilzeydeydi.
Chang-an'daki imparatorluk Kiltliphanesinin 721 yI1mda derlenen bir
katalogunda, 51,852 chiian'da 3,060
yll
soma
koleksiyon
klitUphanelere
ek
89.000
olarak,
ba~hgtn
chiian'a
dogudaki
77
bulundugu yer ahyordu. On
eri~mi~ti.
ba~kent
Chang-an'daki
Lo-yang'da
onemli
yazmzn icadmdan bilgisayar fagzna
koleksiyonlar, muhafaza ediliyordu. imparatorluk KUtUphanesindeki
kadrolara glpta ediliyordu ve burada en parlak gen9 memurlara gorev
veriliyordu.
Bunlar,
Klasikler
hakkmdaki
bilgilerinin
ve
edebi
kompozisyon yeteneklerinin smandlgl, rekabete dayanan smavlarla
se9ili yordu.
Kamu hizmeti smav sistemi, list gorevlerde asil bir aileye
mensup olmaktan 90k, bilime onem verdiginden, ozel koleksiyonlann
geli~imini
tqvik
etmi~ti.
8. Yilzyllm sonlannda ve 9. yilzyl1da Tang
ba~lamaslyla,
egitim sisteminin bozulmaya
koruma kayglsl
ta~lyan
bUrokrasideki konumlanlll
onde gelen aileler tarafmdan, ogullanllln hakim
olmalan gereken kitaplan toplamak i9in shuku
olu~turulmu~tu.
haline
-klan kiltliphaneleri-
Bu kUtilphaneler, zamanla aile Uyelerinin ozel okullan
donil~mil~til.
Shuku 'ya
eri~imleri
olmayan smav adaylan ise kitap
odiln9 veren ozel kiltilphanelere ba~vurmak durumundaydl.
8.
ya~anan
YilzyI1m
ortalannda
imparatorluk smlflannm
otesinde
askeri sorunlar ve igeride ya~anan bir ayaklanma, Tang
Hanedalllnm
otoritesini
ve
prestijini
bilyUk
o19ilde
azaltml~tl.
imparatorluk Kiltilphanesi, General An Lu-shan'm isyam slfasmda zarar
gormU~til;
bir kez daha, kaybolan eserlerin izini bulabilmek i9in
imparatorluk topraklanmn taranmaSI gerekmi~ti. Klitilphane hasta ve ya~h
bilrokratlann, aglr
i~
yapmadan
9alI~mak
i9in gonderildigi bir arpahk
halini alIIl1~tl, byle ki zamanla "bnde gelen bakanlarrr. hasta kogu~u,,10
adInI
alnu~tl.
Yine de, klitilphanenin alt kademedeki mevkilerine
smavlardan en iyi notlan alanlann getirilmesine devam ediliyordu.
10. YOZYIL, istikrarslz bir donem olup, tarih9iler tarafmdan (gilneyde)
On
Kralhk
Donemi,
biliniyordu. 10. yUzylhn
Be~
(kuzeyde)
ba~lannda
Hanedanhk Dbnemi
olarak
T'ang Hanedanmm sona erdiginde,
78
Imparatorluk Klitliphanesi <;ok ciddi kaylplara ugraml~tl. Ba~kent Ch'angan'dan Lu-yang'a ta~mdlg1Dda, klitliphanedeki kitap saYIsl
10.000
chiian'a dli~mli§tii. Ama, 10. YiizyI1m ikinci yansmda iktidara gelen Sung
doneminde edebiyat ve bilim yeniden canlandl.
Ah~ap
bash tekniginin
bulunmaslyla Konfi.i<;yiis Klasikleri ve diger kitaplann kopya saYlSllll
katlaml§, devlet kiitiiphanelerinin ve ozel koleksiyonlann bUytimesine
katkIda bulunmu§tu (Profesyonel aga<; oymacIlannm <;ogu okur yazar
degildi, ama oyduklan kelimeleri anlamadan, yazarlann farkh bireysel el
yazI1anlll sadakatle kopyalayabiliyorlardl. Ortaya <;lkan bask! kahplan
yI1larca saklanabiliyor, yeni bask!larda tekrar tekrar kullamlabiliyordu).
Yetenekli bir bask!cl bir glinde binin iizerinde kopya Uretebildiginden,
baslh kitaplann liretimi, el yazmasl kopyalardan ve
ta~larm
ilzerindeki
kabartmalarla kopya almaktan daha ucuzdu. Boylece, Klasiklerin 130
ciltlik versiyonunun biitiin c;in'de dagltIlmaSl miimklin olmu§tu.
KUtiiphanecilik meslegi hakkmdaki giinUmtize kalan en eski
kitap, Ch' eng Chii (l 078-1144) tarafmdan
yazllml~
olan Lin-t'ai ku-
shih'dir (Ulusal Kiitiiphanenin Hikayesi). Eski c;in kiltiiphaneleri lizerine
yapI1ml§ bir
giiruhunun
ara~tIrmaya
istilasmm
dayanan bu kitap, Man<;urya'dan gelen J urched
yarattIgl
ylkimdan
soma,
Imparatorluk
KUtUphanesinin yeniden kurulmasml tqvik etmek amaclyla yazIlmI§tl.
Ch' eng kitabmda boyle bir kiitiiphanenin iyi bir hiikiimet i<;in zorunlu
oldugunu savunuyordu. Memm adaylannm,
se~im
smavma hazlrlanmal(
i<;in okumak zorunda oldugu kitaplan belirtiyor, giincel konularda eski
hiikiimdarlann
deneyimlerinden
ve
eski
bilgelerin
hikmetlerinden
yararlalllimasmi saghyordu. Ch'eng Chil aynca klitUphanenin, bilimsel
editOrler, tarih<;iler ve ansiklopedi yazarlan i<;in paha bi<;ilmez bir kaynak
olaca~lll
vurguluyordu. Ulusal bir klitUphanenin hizmet ettigi ama<;lan
sualamasllla ek olarak, Lin-t ai ku-shih, kUtUphaneciligin teknik yonlerini
J
79
yaZllllll icadllldall bilgisayar £agzna
-kitap ternini, kataloglarna, sm1flandlrrna, dagltlrnyam Slra klitiiphane
¥ah~anlanmn
a~lklarnakta,
bunun
se¥imi ve yonetirni ile, klitUphanenin
i¥inde yer alrnasl uygun olan binamn tasarlanrnasl gibi konulan da
i¥eriyordu.
Ch' eng, irnparatorluk KUttiphanesinin yeniden kurulrnasl i¥in
hlikUmeti ikna etrneyi
kitaplanm
telafi
ba~arrnl~tl.
bagl~larnalan
edilrni~ti.
KaYlplar, ozeI koleksiyon sahiplerinin
ya da kopyalanrnasl i¥in odlin¥ verrneleriyle
Koleksiyon sahiplerinin bu
kaynaklanrnlyordu;
bagl~
davram~l,
yapanlar para ve ipek
sadece fedakarhktan
kurna~la
odUIlendiriliyor,
daha cornert oIanlan da rnernur smavlan i¥in aday gosterrne fIrsatma
sahip oluyordu.
UnlU bilgin Cheng Ch' iao (1103 - 1162), <;in'in edebi rnirasmm
rnuhafazasl
konusunda
¥ok
klitiiphane koleksiyonlan
yazml~tl.
"Beni asll
i~in
endi~eliydi.
kaygllandnan
~ey,
gerekli olan kitap kaynaklan degil," diye
endi~elendiren, kar~I1a~tlrrna
konusunda herhangi bir
~irndi
Kiituphane Bilimi ve
kural ya da dlizenlernenin oImarnasl.
Bibliyografyanm
"Beni
Teorisi
(Jiao
chou
luo)
adh
kitabl,
Ulusal
Klitliphanedeki kadrolarda niteliksiz insanlann bulunmamasl, kU¥iik
bocekler taraflOdan yenen kitaplann olmarnasl ve Ulusal KUtiiphane
araclhglyla binlerce kitabm dagltllrnasl i¥in yazdlm." Jiao chou luo
"kitap top lama ve satm almaya
ili~kin
sekiz yontem"
belirlemi~
glinden itibaren <;inli kitapsever ve kUtiiphaneciler tarafmdan
ve ovgii ile
amlml~tlr.
ve
0
aktanlml~
Cheng, Koleksiyonlann kataloglama konusunda
yetkinligi saglamak i¥in, katalogculara uzun slireli gorevlendirmeler
yapI1masl gerektigini ileri
"askerleri saga sola
slirrnU~tti.
dagI1ml~
Kotii
kaybolmu~
ya da
benzeten Cheng, her kitabm detayh bir
dikkatli
bir
~ekilde
konulanna
dlizenlenmi~
gore
80
bir klitliphaneyi,
disiplinsiz bir orduya"
~ekilde
incelendikten sonra
slmflandmlmasl
gerektigini
KUTUPHANELERiN HlKAYESi
r;alI~malan
savunuyordu. Biitiin bu haZlrhk
artlk
dola~lma
kurulmasl
klhyordu.
tamamlandlktan soma kitaplar
hazlrdl -ve Cheng'e gore bu amar;, bir kiitliphanenin
slfasmda yapl1an
masraflan
ve
harcanan
hakh
emegi
l1
Cheng Chu ve Cheng Ch'iao aslmda orijinal kuramcllar degildi;
onun yerine, eserleri daha
yonetimi hakkmda
~ok,
~agda~
eserlerinin, <;in slmrlan
klitiiphanelerin
dii~lincelerini
<;in
dl~mda
ama~lan,
diizenlenmesi ve
i~eriyordu.
Her ne kadar
herhangi bir etkisi olmadlysa da,
ylizyIllar boyunca <;in' deki uygulamalan
etkilemi~ti.
Bahda buna yakm
bir eser ancak 500 sene soma basIlacaktl.
Sung Hanedam doneminde Imparatorluk Klitiiphanesinin esas
amaCI
edebiyatm
olu~turulmasl
korunrnasl
ve
Klasiklerin
ozgUn
metinlerinin
ve saklanmaslydl. Her ne kadar hlikiimet gorevlileri - (adl
imparator tarafmdan verilen) Tzu-chih t'ung chien "Devlette Yardlm ifin
Kapsamh bir Yansllna" anlamma gelen, Ssu-ma Kuang'm (1018-1086)
kapsamh
tarih
kitabl
kullanma konusunda
s1111rhydl.
gibi
te~vik
imparatorluk
okuyabilecekleri-
eserleri
odiin~
ediliyorlarsa da,
kiitiiphanesinin
klitliphaneyi
alma ayncalIklan
kitaplannm
kaybolmaslm
onlemek amaclyla, kitaplar ozel kagltlara kopyalamyordu. Boylece
~ahntl
kopyalar kolayhkla tammlamyor ve saulmalan miimkUn olmuyordu.
HUklimet
sisteminin
gorevlilerinin
rekabetr;i
yerle~me3iyle, Konfli~yi.is
smavlarla
i~e
ahnmasl
Klasiklerinin kesin bir metninin
olu~turulmasl daha da onem kazanml~u. imparatorluk Klitliphanesi Han
Hanedam
donerninden
kalma
ta~
oymalanndan
siirtme
yoluyla
kopyalanan metinleri toplaIIli~tl. imparatorluk klitiiphanesinin ~ah~anlarl,
bunlara ve toplanan diger metinlere dayanarak, Klasiklerin kesin bir
versiyonunu
olu~tunnak
lizere
ortaya K'ai - ch 'eng shih ching
i~e koyulmu~,
~lkJru~tl.
81
bu
~abamn
Dokuz Kanunun
ta~
sonucunda
oymasmm -
Be~
Klasik ve Konftic;ytis ile onun mtiritleriyle
yazl1ml~
ili~kilendirilen,
daha soma
dort eser - "on binlerce yll boyunca kullamlacak bir model
gostermesi" amaylanml~tl. l2
15. YUZYIL boyunca, Ming Hanedam doneminde, <;in kiilttirti ve
ekonomisi geli~mi~, imparatorluk Kiittiphanesi zenginlqmi~ ve saYISIZ
ozel koleksiyon
olu~turulmu~tu. <;e~itli
sanat ve bilim dallanndaki yedi
binden fazla eseri iyeren c;ok btiytik bir ansiklopedi olan Yung-to la lien
1403 ila 1408 yI11an arasmda tiy binden fazla bilginden
tarafmdan
derlenmi~
ve
kopyalanml~tl.
ciltte toplanan 22.937 chiian'a
yapllml~tI;
Elle
ula~ml~tl.
bu derleme hic;bir zaman
chiian'dan aZl
yazlhm~
olu~an
bir ordu
olan bu eser, 11.095
Sadece bir ilave kopyasl
basllmaml~tI
ve giintimUze 400
gelebilmi~tir.
Edebiyata duyulan sevgi ve dtinyada ilerleme arzusu, <;in
tarihinde ozel kUttiphanelerin
geli~imine
katklda
bulunmu~tur.
"Kitaplann
yakllmasl" biiytik Olc;tide bzel koleksiyonlara yonelik bir eylem olup, bazl
koleksiyon sahipleri, kitaplanm imparatorluk polisine teslim etmek
yerine, oyuk duvarlara saklayarak, hayatlanm tehlikeye
atnu~tlr.
Bir yok
imparatar, tebaasmdaki kitapseverlerden rica yoluyla ya da zarIa kitap
alml~ ve imparatorluk Ktittiphanesinin felaketlerden soma yenilenmesi
hep ozel koleksiyonlardaki elyazmalanmn kopyalanmasl sayesinde
geryekle~mi~tir.
Bir <;in beyefendisinin estetige merakll ve bilgin olmasl ya da en
azmdan bu rolleri Ustlenmesi beklenirdi. Ytiksek mevkilerdeki devlet
memurlarmm yogu ve imparatorluk ailesinin bazl Uyeleri, edebiyata kar~l
geryek bir sevgi duyuyor ve
~airler1e
ve bilginlerle bir arada olmak
istiyorlardr; bazllan, giintimtize kadar gelen edebi
ba~anlar
Bu amaWr bilginlerden biryogu zengin kiittiphaneler
82
elde
etmi~tir.
olu~turmu~
ve
KUTUPHANELERiN HiKA YESi
bunlan
ba~kalanyla
dli~klinU
~e~itli
da
payla~mI~tIr.
Chin Hanedam (4. YliZyIl) kitap
Fan Wei, kUttiphanesini a9makla kalmaml~, aym zamanda <;:in'in
yerlerinden kitaplanna
yatacak yer de
uzerinde biIgin
saglamI~tl;
danI~mak
Uzere gelen okurlara yemek ve
Fan Wei'nin bu misafirperverliginden yUzlin
yararlanmI~tl.
9. YlizYllm ortalannda vergi dairesinde
gorevli olan Su Pien, Imparatorluktaki li9lincli bliytik ktittiphaneye
sahipti: sadece Imparatorluk Ktittiphanesi ve Chi-hsien Yuan Kuttiphanesi
daha buyuktti.
Ming doneminde yerel prenslerin 90gu kitap merakhslydI. Bu
zevk, tacirler ve ozellikle de tmparatorJugun tuz tekelinin sagladigi
imtiyazlar sayesinde
zenginle~m.i~
olanlar tarafmdan da
benimsenmi~ti.
Bunlar nadir eserleri topluyor, edebi bilim ve edebiyat
~ah~malan
yaplyor, gUzel kitaplar baslyor ve ozel klittiphaneler kuruyordu. TUccar
. bir ailenin oglu olan memur Yang Hsun-chi, kitaplara duydugu sevgiyi
"KUttiphane Raflanmm Kapaklannda YazIlI" adlI
~iirinde
anlatIyordu:
Ticaret yapan bir aileydi benimki
YUzyI1dlr otururdu Nan-hao Bolgesinde.
Alim olan ilk ben oldum ailede,
Tek bir kitap bile yoktu evimizde.
Kendimi adadlm on yI1 boyunca
Karar verdim bir koleksiyon olu~turmaya.
Kti9tik eserleri tam olarak edinemediysem de,
Her ~eye sahibim onemli eserlerden neredeyse.
Klasikler, tarih, felsefe edebiyat-Ge~mi~in mirasmdan hi9bir ~ey eksik degil.
Kitaplan tek tek kapladlffi kIrmlZl kapaklI ciUlerle,
Bunlan Qzenle diktim kendi ellerimle..
Bir ~eye kIzdlglmda, okudum ve mutlu oldum,
Hastalandlglmda, okudum ve i yile~tim.
bnUmde tela~la YIgl1ml~ olan
Bu kitaplar hayatim oldu benim.
Ge9mi~te bu ciUleri yazan insanlar,
Bilge olmasalar da, kesinlikle ~ok aklllIlar.
83
yazmm icadmdan bilgisayar fatzna
Kitaplanmm ac;masam da ille sayfalanm,
Mutlu ediyor beni ok~amak bile kapakJanm.
Aptal aileme gelince, onlara yardlm edemez kimse.
Onlann akLllan fikirleri sadece parada.
Yere bir kitap dU~se, kaldmuazlar,
Kirlenmeleri, parc;alanmalan degil ki umurlannda.
Kitaplanmdan mUmkUn oldugunca yararlanacaglm,
Ve aldUgUmde geride bir tek kitap blrakmayacaglm.
Dostlanm arasmda okuyanlar var-Hepsini onlara verecegim.
Degersiz ogullanmm onlan,
Paraya dbndUnnek ic;in sUriiklemelerinden iyidir. 13
Tacirlerin kUtUphanelerinde, ipege veya kaglt rulolara yazl11
kitaplar, makaralarm sonuna eklenen kaglt etiketlerle
rulodaki eseri tammlardl. RuIoyu baglamak ve
i~aretlenirdi.
slkI~tlfmak
Bunlar
ic;in kullamlan
kurdele genellikle renk kodlu olur ve rulonun ic;eriginin ait oidugu
edebiyal smlfml belirtirdi.
CH'ING iMPARATORU Ch'ien-Iung (1736-1795), Ssu-k'u ch'uan-'
shu'yu derlemek Uzere, bir grup ileri gelen bilgini
gbrevlendirmi~ti.
Bu
"Dart Hazinenin Tam KUtilphanesi", HsUn HsU'nUn 3. YUzYIIda
olu~turdugu,
bUtlin edebiyatl, klasikler, tarih, felsefe ve edebi eserler
kategorisine aylran slOlflandlrma sistemine gare derlenmi~ti. imparatorluk
KlilUphanesindeki ve diger koleksiyonlardaki kitaplar
sec;ilen eserler bir bmek ciltlere
ve on
be~
bin kopyaiaylci
aktanlilll~t1.
c;all~ml~t1.
Proje
edilmi~
yakla~lk 20
yl1
ve
sUrmU~
Projenin sonunda her biri otuz altl
binden fazla cilt ic;eren, yedi elyazmasl kopya
biri ayn ayn tahsis
incelenmi~
liretilmi~
binalarda muhafaza
ve buniann her
edilmi~ti.
Pekin ve
Taipei'de glinUmlize kadar gelen kopyalar bulunmaktadlr.
Ssu-k'u ch'uan-shu'nun derlenmesi sadece edebiyatl koruma
meselesi degildi. KUtliphaneIerin taranmasl, muhafaza edilecek kitaplann
84
belirlenmesi
ve
anaylamadlgl
toplanmaSI
siireci, ayOl zamanda,
da
kitaplann
belirlenmesini
imparatorlugun
saghyordu.
imparator,
"Dilimizin temizlenmesi ve insanlann yiireklerinin diizeltiJmesi i9in,"
diye buyurmu~tu, "bunlann hi9biri gelecek nesillere kalamaz.,,14 Bu tiir
edilmi~ti,
eserler yok
bu
i~
oylesine kapsamh bir
~ekilde yapllml~tl
ki,
Ch'ien-Iung doneminden once varoldugu bilinen yuzlerce kitap tamamen
yak
olmu~tu.
1781 yllmm bir gLinUnde,
52.840 tahta blokun,
bildirilmi~ti.
ate~
"1G~krrtICl
eserlerin" yazllacagl
yakmakta kullaOlJmak iizere par9alandlgl
2000 sene onceki "kitaplann yakllmasl" olayma gelince, bu
"Ch'ien-Iung Engizisyonu" bize <;inlilerin, yaz1l1 sozUn gUciinlin farkmda
oldugunu gostermektedir.
YAZILI KELiMENiN Hint ya~aml1ll etkileyi~i daha yava~ olmu~tu.
indus Vadisi'nde (buglinkii Pakistan) MO-2300 ile MO-1750 yI1lan
geli~en
Harappa
Harappahlar, baZI
i~aretlerin
arasmda
Uygarhgl
okur
yazar
bir
uygarhktl.
kavramlan, digerlerinin sesleri simgeledigi
logo-alfabetik bir yazl -Mlslrh1ann hiyeroglif ve SUmerlilerin ilk 9ivi
yazlsmda gegerli olan aym prensibi kullamyorlardl. Bu yazl hakkmdaki
bilgilerimiz, dort bin kaylth mUhrun incelenmesinden kaynaklanmaktadlf.
Her ne kadar bu dilde
bulunamadlysa
Hindistan'da
belirlemeyi
da;
yazl1ml~
ne bir edebi metin, ne de iki dilli kayltlar
antropologlar,
konu~ulan dile
Harappahlarm,
buglin
guney
akraba olan bir Dravidyan diJ kullandlklanm
ba~ arml~lardlr.
Arilerin Hindistan'l istila etmesiyle (MO-1500 ile MO-1200
ydlan arasmda), bunlarm Hint-Avrupa dilleri, Kuzey Hindistan'da Dravid
dilinin yerini
alml~tl.
Arilerin dini edebiyatlan -yani, Veda ilahiIeri,
Brahmana ayin yasalan ve Upanishad'lann feJsefi spekiilasyonlan- sozlii
bir edebiyattl. Egitim sistemlerinin teme1ini, aynntllr bir ammsatici
85
yazzmn icadmdan bilgisayar £agzna
slire9ler sisterni
olu~turuyor;
nesile dogru bir
~ekilde
boylece en uzun metinlerin bile nesilden
aktanlrnasl garanti altma allOlyordu. Din bilgisi,
sadece kli9lik bir rahip grubuna ait olan mUnhaslr bir haku: bunun yazlya
dbklilmesi i9in 90k fazla neden yoktu ve kUtUphanelerin kurulmasl i9inse,
hi9bir neden yoktu.
-6. YUzyl1da ortaya 91kan iki mezhep, kutsal metinleri yazlya
gdsternlemi~tir.
dokme konusunda ayOl isteksizligi
Hem Jainier hem de
Budistler i9in
kurtulu~a
ka9l~a-giden
yol, ayin performanslanndan 90k, ruhsal disiplinden
-yani dogum, blUm, tekrar dogum donglisUnden
ge9iyordu. Jainizm ve Budizrn,
ba~ka
dinlerden olanlan dbndUrme
inanclydl ve ikisi de daha sonraki yiizyl1larda kutsal yasalar
geli~tirmi~ti.
ikisinde de, din ve egitim merkezleri olarak manastlrlar benimsenmi~ti.
Hem, Jainlerin, ilham dolu hocalan olarak saygl gosterdigi,
Jainizmin kurucusu Vardhamana Mahavira
ve hem
de,
mUritleri
tarafmdan Buda olarak adlandmIan Siddarta Gautama, bUylik hocalann
doneminde ortaya 9lkml~tl. Yunan kozmologlan, israil'in peygamberleri,
c;in'deki K'ung fu-tzu (Konfli9yiis) ve Iran'daki Zoroaster
hemen
9agda~
saylhrlardl. Felsefe ve etik
uyaOl~m,
ile hemen
dlinya 9apmda hangi
sosyal ve ekonornik etkenler sonucu ortaya c;lktlgl bilinmez ama, en
azmdan ortak bir sonucu
olmu~tur:
korunmasl ve insanlara
ula~tlf1lmasl
c;ok onemli gorulen 90k saylda edebiyat eserinin liretimi.
Jain Yllhklafinda, 5. YUzyllda
metinlerini ezberleyen ve ileten birc;ok
korkui1~
bir klthgm, Jain kutsal
ke~i$in
olUmline neden oldugu
kaylthdn. Bu metinler, hayatta kalanlarm hatlrlannda kalanlardan tekrar
olu~turulmu~
~iddetten
ve
ka~da
doklilmU~tlir.
ya~am
tarzl iozi vaYl ve
kac;mmaYl vurguluyordu; ama Jainler glinllik okumalanOl, dini
bir gorev ve elyazmalan lizeriode
gormeye
Jain
ba~larru~tl..
9ah~maYl
da erdem kazanmak olarak
YUzYlllar gec;tikc;e J ainizm yasalannm
86
temel
c;all$malarma biryok yeni yorum eklenmi$ti ve Jain
ke~i~leri
yogunlukla
politika, matematik ve $iir konulannda laik metinler de olu$turuyoidu ..
Bunlar Jain ba$
ke$i~lerinin
denetledigi tapmaklarla birlikte yonettikleri
kUtiiphanelerde saklalll yordu. Jainler, yiftyi olmaktan c;ok tUccardl, bu
nedenle dini edebiyatm yam Slra din
KlitUphanelerinde,
dl~l
edebiyatla ilgilenmeleri dogaldl.
aksi takdirde MUslUmanlann Hindistan' 1 i$gali
slfasmda yok olacak biryok elyazmasl muhafaza ediliyordu.
Budizm
Davram$lar
ve
yasalan
Ahlak
(Tripitaka)
(Vinaya),
ti y
b6lUmden
Buda'llln
olu$maktadlr:
S6ylevleri
(Sutta)
ve
Tamamiaylci Doktrinler (Abdilhamma). Bunlar, yorumlanyla birlikte,
hacimli bir edebiyat kitabl olu$turmaktadlr ve her Budist mezhebinin
kendine ait versiyonlan vardl. Bu metinler, manastlrJarda yorumlamyordu
ve bunlann bazl1an tUm Hindistan'dan ogrencilerin dikkatini yekiyordu.
Eger Jetavana Manastmmn, en parlak y111an (5. Ytizyl1da) ile ilgili olarak
anlatl1an
bu
~a~lrmamak
hikayenin
geryekle
biraZClk
benzerligi
varsa,
buna
gerekir: "vaaz iyin dzel kiliseleri ve meditasyon iyin
salonlan, ke$i$ler iyin
aynlml~
mutfaklan ve odalan, hamamlan, bir
hastanesi, kUtUphaneleri, iyinde hO$ bir gdlgeli sarmy [havuz1 bulunan
okuma odalan ve bUtUn bun Ian yevreleyen bUytik bir duvar" vardl.
(Jetavana UnUnii Buda'nm yirmi bq yll sUreyle orada
ya~aml~
olmasma
borylu oha da, burasl hi y de mezhepsel bir yer degildi. "KiitUphaneler
sadece uygull cdebiyat eserleriyle dcgil, aYlll zamanda Vedalar, diger
Budist olmayan E:.serlerle,
0
donemlerde Hindistan'da ogretilen sanat ve
bilim hakkmdaki incelemelerle zengin bir $ekilde donatI1ml$tl.") 15
B udizm
Asya' da
yayl1dlkya,
ba$ka
Ulkelerde
kendilerini
Budizm'e adayanlar, Hinl manastlrlanna dini ziyaretlerde bulunmaya
ba~laml~tl.
Bu manastlrlann en UnltisU, Bihar eyaletinin kuzey merkez
bolgesinde bulunan ve koleksiyoJ1Undaki Budist elyazmalan, <;in kadar
. 87
yavnlll icadzndan bilgisayar fagma
uzak yerlerdeki bilgin ve haCllann dikkatini yeken Nalanda Manastmydl.
Ba~kent .Ch'ang-an'h
bir
ke~i~
olan Hsuan-Tsang, +629 yllmda on altI
yllhk bir "Batl dUnyasl" -Orta Asya ve Hindistan- turuna Ylkml~tl.
Nalanda'ya
daha onceki altl
kuru]u~la kar~Ila~ffil~tl.
muazzam bir
gibi, bilgelik
ula~tIgmda,
araYI~l
Nalanda'daki
Hindistan' da
kurulu~u birle~tiren
~o gu
zaman oldugu
yalmzca doktrinsel degerlendirmelerle smull degildi:
~ah~malar,
sadece
dU~Uncesinin
Budist
versiyonlanm degil, birbirinden farkh bir
~ok
degi~ik
konuyu da kapslyordu. "Ev
sahipleri ve misafirler dahil, her zaman 10.000
ke~i~
bulunur ve bunlar,
hem Mahayana ogretilerini ve on sekiz Hinayana okulunun doktrinlerini,
hem de Vedalar ve diger klasikler gibi dUnyevi kitaplarl
Aynca mantlk, gramer, tIp ve matematik de
yah~lrlardl.. ...
yah~lrlardl.
Btitlin
ke~i~ler
erdemli insanlar oldugu iyin, manastIrdaki atmosfer dogal olarak aglr ve
vakurdu.,,16
Tibet
kayltlan
bize,
Nalanda'nm
KUtUphanesinin,
yam
Dhannaganja'nm (Dindarhk Pazan), Uy bUyUk binada bulundugullu'
anlatmaktadlf. Bunlardan bir tanesi, Ratnadadhi (Cevher Okyanusu),
dokuz kathydl. Burada vecizeler ve Tantrik edebiyatl yer ahyordu.
Kitaplar bolmelere
aynlml~
degerli elyazmalan agn
tahta raflara yatay olarak
ah~ap
yerle~tirilrni~ti,
en
tahta sandlklarda saklamrdl. Geleneklere
gore kUtUphanede bulunan kocaman bir mUrekkep hokkasl, bir yok
ogrenciye, dikte edilell kitaplan aym anda kJpyalama imkam verirdi.
Manastlf 12. YUzyI1da MUslUman akmcllar tarafmdan ylkIldlgmda,
kiitUphanedeki elyazmalannm
~ogu
Nepal ve Tibet'e
bazllan hala oradadlf. Hsuan-Tsang Nalanda'da
kopyalaml~ ve
vatam <;in'e
Hsuan-Tsang,
getirilmi~ti, bunlann
~ok
saYlda elyazmasl
getinni~ti.
645
ylhnda Ch' ang-an' a geri
elindeki hazineyi Hung-fu Manastln'na
88
blfakml~
ve
dondliglinde,
ya~ammm
geri
kalamm Hindistan' dan geri getirdigi kitaplan, tereiime ederek
gee;irmi~ti.
Ba~anlan, imparatorun itibanm kazanmaSllll saglaml~tl; ama muhtemelen
hak ettigi kadar itibar gormedigine inamyordu. Zira +652 yllmda,
ta~tan
yazIlannm saklanmasl ve yangmdan korunabilmesi ie;in devletin
bir
pagoda yapmasml istediginde; imparatorun bUtiin yaptlgl, tugladan bir
kule yaptrrmak
yakla~lk
olmu~tu
ve bu da, Hsuan-Tsang'm istedigi yiikseklik olan
90 metre yerine, 40 metre ylikseklikteydi. Hindistan'dan
kitaplarla yiiklii olarak donen tek gezgin Hsuan-Tsang degildi.
Ke~i~
Yi-
tsing +695 yllmda (:in' e, Nalanda'da kopyaladlgl 400 Sanskrite;e
elyazmaslyla
e;ekmi~ti
sozliik
donmii~tii.
Bu metinler
yurtta~lannm 0
kadar ilgisini
ki; Yi-tsing onlarm kullamml ie;in kiie;Uk bir Sanskrite;e-(:inee
derlemi~ti.
Biitiin bu kitaplann (:in forrnunda ml, yoksa Hint formunda ml
getirildigi belirsizdir. Hint kitaplan, bie;imsel olarak kesinlikle (:in
rulolanndan farkhydl. GeneIlikle palmiye yapraklanna yazlhrdl: gene;
talipot palmiyelerinin yaprak filizleri kesilerek ae;lhr, kUe;iik yapraklar
aynhr, soma da birkae; saat kaynatlhrdL (Palmiye Yapraklannm daha
parlak ve daha dayamkh olmaSI ie;in teneereye
yumu~ak
ananas yapraklan
da atIlabilirdi). Yapraklar daha soma birkae; gUn siireyle
kurutulur, ay
l~lgmda
serinletilir ve
dlizle~tirilir ve
dlizeltilirdi. Bu
sonueunda 10 em eninde, 30 em boyunda bir yazl alam, yani
satuhk bir
al~n
gUne~te
i~lem
yakla~lk
elde edilirdi. Gere;i bl.> rakam kitaptan kitaba
10
degi~irdi.
Hindistan'm glineyinde ve Sri Lanhl'da harfler, sivri kesilmi~ kaill1~
~eklindeki
kalemlerle kazlhr, soma da kurum ya da odun komiiriiyle
doldurulurdu; Kuzeydekiler
kaml~
kalemler ve is ya da odun komiirlinden
yapllan mlirekkep kullamrdl ve bazen palmiye yapraklan yerine beyaz
kaym agaemm kabuklan iizerine yazardl. Sayfalar ortalanndan delinir ve
birbirlerine iplerle baglanlrdl, soma eilalanan ya da parlak renklere
89
yaz:zmn icadmdan bilgisayar fagma
boyanan tahta paryalanyla kaplamrdl. Deri ciltler kullamlmazdl, zlra
hayvan derisinin dini edebiyat iyin uygun olmadlgl
di.i~i.inU1iiyordu; bunun
yerine kitaplar kuma~a sanllrdl.
kar~l
Budistlerin kitaplara
arkalannda Batlh
blrakmalanna
besledigi sevgi ve eklektik zevkleri,
ka~ifler tarafmdan
yol
ayml~tlf.
1907 yl1mda bulunan onemli bir amt
<;in
Tiirkistan
yollinde,
Tun-Huang
yakmlannda, Bin Buda Magaralan yer almaktadlf. Bu magaralardan
birinde bir oda, muhtemelen iyindekileri Mogol akmcl1anmn dinsiz
miihlirlenmi~ti.
ellerinden korumak iyin, neredeyse bin yll once (1035)
Kuru Tiirkistan iklimi, bazllan +400
korumu~tur.
fazia ruloyu
onbe~binden
ylhna kadar giden
<;ogu <;ince'dir ama araIannda Tibetye,
Sanskritye, Farsya ve Ttirkye dillerinde metinler -hatta Kutsal Kitap'tan
seymelerin ibranice antolojisi de bulunmaktadlf. Tun-Huang ylgml bir
manastlr
kiitiiphanesi
manastlrlann
(yakm
oIu~turuyor
yevrede
muydu,
yakla~lk
yoksa
sadece
Ylrml
bu]unmaktaydl), yerlerini baslh kopya]an aldlktan soma
tane
manastIr
atml~
ylglO e] yazmasl mlydl? Bu konuda incelemeler yapan
kom~u
oidugu bir
ara~tlrmacl1ar
araslOda bu konuda bir uzla~ma bulunmamaktadlf.
TARiHLERiNiN iLK dbnemlerinde Kore ve Japonya, kiiltiirel liderlik
konusunda <;in'den yardlm
beklemi~ti.
dini, her iki tilkede de yaygm bir
Konfi.iyyUs felsefesi ve Budizm
~ekilde bcniI1lsenmi~ti. Her
Korece ne de Japonca'mn <;ince'yle dilbilimsel bir
ili~kisi
ne kadar ;Ie
yoksa da; iki
tilkenin yazl sistemleri, <;in' in yazl sisteminden yogun bir
etkilenmi~ti.
alml~,
tercih
ithal
Japon ve Koreli yazarlar, <;in edebiyatml
~ekilde
model olarak
kendi eserlerini kendi dillerinde vermek yerine, <;ince yazmayl
etmi~lerdi
ve her iki tilke de <;in'den fikir almamn yam
etmi~tir.
90
Slra
kitap da
KUTUPHANELERiN HIKAYEsi
yin' den
Japonya'ya
imparatorluk Kiitliphanesi
ithal
dii~iincesi
dii~iinceler
edilen
arasmda,
yer ahyordu. +7. Ylizyl1m sonlanna
dogru imparator TEnji, asillerin seykin ogullanIla devlet hizmetinde
meslek sahibi yapmak lizere
yeti~tirmek
iyin bir meslek okulu
kunnu~tu.
6gretim programl, esas olarak Konfliyyiis Klasikleri ve yin tarihini
igeriyordu, ama aynca tIp, astronomi, matematik ve miizik egitimi de
veriliyordu. yinli meslekta~l gibi Japon imparatoru da, tarihi eserlerin
derlenmesi iyin bir birim
olu~turmu~tu.
Zushoryo'da (Kitap ve Harita
Biirosu), kayltlar olu~turuluyor ve tarihsel kayltlar banndmlIyordu.
Budizm inanCl Japonya'ya 552 ydmda
Budist kitaplarl da
izlemi~ti.
Ke~i~
gelmi~,
bunu klsa siirede
Saicho tarafmdan kuruIan Dag
Okulunda ogrenciler, 12 ylllIk bir egitimden geyiyordu. "Ilk. altl 1'11
boyunca, bir ustamn gozetiminde vecizeler, en onernli
meditasyon ve disipline uyum ikinci
i~leri
ugra~lan
olacak,
olacaktlf. Zarnanlannm ii9te
ikisi Budizm'e ve geri kalan iiyte biri de yin Klasiklerine aynlacaktlr."l7
Ogretmenlerin ogretirken kullandlgl
barmdmlmasma
ili~kin
hlikiimlerin gerekliligi
ikisinde de klitiiphane olduguna
ili~kin,
kamt bulunrnamaktadlf. Ikaruga'da (eski
kilometre gliney batlsl) 7. YiizyIlm
bir ~ekilde
kitaplann
dl~mda,
bu okullardan
bugiinlere gelen her hangi bir
ba~kent
Nara'mn
ba~lannda kurulmu~
yakla~lk
11
olan Horyuji
Tapmagl hakkmda elimizde daha fazla bilgi bulunmaktadlf. Bu tapmaga
biti~ik
olarak, Yumedono isimli sekizgen bir ibadethane bulunuyordu.
i9inde vecizelerin ve diger Budist yazIlannm kopyalannm bulundugu bu
"Riiya Salonu", "Japonya'daki en eski kiitiiphane kaImtlsl" olarak
adlandlIllIl1l~tlr.
Ba~kent
18
794 yIlmda Nara'dan Kyoto'ya ta~mdlktan soma
irnparatorluk ailesi bir iiniversite kurrnu~ ve aynca kurduklarl tapmaklara
bagh Budist Klitiiphanelerini
desteklemi~tir.
91
9. yiizyl1m
ba~larmda
yazmzn icadmdan bilgisayar fag-zna
imparator Saga tarafmdan kurulan Goshodokoru (Saray Kiitiiphanesi),
diger
saray
koleksiyonlanndaki
kitaplann
kopyalanlll
topluyordu;
9ah~anlanllln gorevleri arasmda, Imparator ve ailesine okuma hizmeti
sunmak da yer ahyordu.
Bazl aristokratlar dini kitaplanlll, edebi eserlerini ve ailevi
belgelerini
saklayabilmek
olu~turmu~tu.
Bu bunko' lara
19l1l
ozel
eri~im
ktitiiphaneler
(kuge
bunko)
genel1ikle aile bireyleri ile sl111rhydl,
ama bazI1an da halka a91kt1 -tabii, buradaki "halk", okuyacak zamalll
olan, az sayldaki okur yazar insanla slllirhydi ve bu insanlann neredeyse .
tamaml soylu ailelerin tiyeleriydi. Bu ttir ktitiiphanelerin ilki Isonokarni
no Yakatsugu tarafmdan 770' Ii yillarda
gevirmi~
a9I1ml~tl.
Evini bir tapmaga
ve arazisi tizerinde kitaplanlll Untei (Kokulu Otlar Evi) olarak
adlandmlan bir binada
bocekleri
toplaml~tl
(Bu "Kokulu Otlar Evi" adml, zararh
uzakla~tlran bitkilerden alml~tl).
agnhkh olmak lizere, Budist edebiyatI
Yakatsugu" Konfti9yiis yazllan
dl~mdaki
eserleri
toplaml~tl;
Untei,
Japonya'da Analects (Derlemeler)' in bir kopyasmm bulunabilecegi ender
yerlerden biriydi. "Bilimi seven" herkese a91ktI ve donemin onde gelen
bilginleri tarafmdan kullamhyordu. Ama Untei, kurucusunun 781 ylhnda
oltimtinden soma, varhgml fazla
slirdiirememi~ti.
12. YlizyI1m sonlanna dogru Japonya, Avrupahlann Orta9a~na
benzer bir dbneme
girmi~ti.
Shogun' lann -yedi
yllzyI1 boyunca
Japonya'yl yonetcn askeri diktatOrlerin- feodal yonetimi altmda gli9,
sava~91
bir smlf olan samuraylara
odaklanml~tl.
etkilenen samuray smlfl, hem estetik hem de askeri
ba~laml~tJ..
Zen Budizm'inden
ba~anlar
elde etmeye
Samuray aileleri, Japon edebi rnirasmm korunmasl ve
aktanlmasl arnaclyla okul1ar ve ktitiiphaneler
klasikleri, Budizm'e
Buke bunko'lar
ili~kin
(Sava~91
kurrnu~tu:
buralarda <;in
kutsal yazllar ve yerel eserler yer ahyordu.
Klittiphaneleri) 90gu zaman, slkIca korunan aile
92
slrlanm banndInrdl: tarihi belgeler, askeri stratejiler, bilimsel ve teknik
yazdar gibi. Bunlardan biri olan Kanazawa Bunko, Ortayag Japonya'smm
en onemli ogrenim merkezlerinden biriydi. 1275 ydmda Rojo Sanetoki
tarafmdan Kanazawa'daki (buglinkii Yokohama yakmlan) villasmda
kurulmu~
toplamaya
yazllml~
olan merkez, C;ince ve Japonca
kalkI~mI~tl.
her bir kitabI
ula~amasa
Bu hlrsh amaca tam olarak
olu~an
Japonya'daki, edebi, tarihsel ve bilimsel metinlerden
koleksiyonunu
kitap,
dl~anya
barmdIrrnl~tl.
da,
en Iyl
Rer ne kadar kitap salonundaki yirmi bin
dagI1masa da, okuma odasl bilginlere, din adamlan ve aile
bireylerine ayIktl (14. Ylizyllda bir gerileme db nemine
girmi~
olmasma
ragmen, Kanazawa Bunko bugiin bile varhgml siirdiirmektedir. Kanazawa
bdlgesel
hliklimeti tarafmdan nadir eserler klitiiphanesi olarak hizmet
vermektedir) .
9. Ylizyllda klasik bir akademi olarak
Gakko, 1432 yl1mda yeniden
askerlik bilimi de
siirdlirecek yok
eklenmi~ti.
canlandlfllml~tl.
kurulmu~
olan Ashikaga
Egitim programma tIp ve
Ama bu istikrarslz yillarda
az yer bulabilen
binlerce bgrenciyi
yah~malarml
aSl]
yeken,
kiitliphanesindeki C;in Klasikleri koleksiyonu ve diger nadir kitaplardL
Ashikaga'da
yerle~ik
olan ktitliphane, 1603'de Edo'da (Tokyo) ydnetirni
ele geyirdikten soma Tokugawa shogun 'Ian tarafmdan
desteklenmi~tir.
Bu ktitiiphanelerin hiybirisi C;in ya da Kore'deki koleksiyonlarm
bliylikltigline
C;ince kitaplar
eri~ememi~ti
ve iyleriGdeki eserlerin bliylik ycgunlugunu
olu~turuyordu
(Latince'nin Batl Avrupa'daki konumu gibi,
burada da egi tilmi~ tabakanm evrensel dili C;ince' ydi ve anadile tercih
edilerek kullal1lhyordu). BarmdIrdlklan hazineyi halkm
koruyor,
dl~arlya
eri~imine kar~l
kitap bdiiny verilmesini yasakhyor ve ziyaretyilerin bir
seferde sadece tek bir kitaptan yararlanabilmesine izin veriyorlardl. Soguk
Japon
kI~larl
boyunca bile okuyucular
93
ate~in
rahathgmdan yoksun
yazmm icadmdan bilgisayar fajfzna
bualahyordu; ne zaman. yeni bir klitUphaneci atansa, ozenle yeniden
envanterler ylkartlhyordu.
Edo (ya da Tokugawa) donerninde (1603-1868) feodal toprak
sahipleri ve zengin tUccarlar ozel kUtUphaneler
kurmu~tu.
Bu donemin
sonlanna dogru,
~ehirdeki
orta slmfa kitap veren kiralama kUtUphaneleri
ortaya ylkmaya
ba~lanu~tI.
Japonya'nm 1868'de bat! ticaretine ayI1masl,
imparatorluk gUcUnUn yeniden kazamlmasml sagiaml~tl. Bu Meiji
Restorasyonu donerninde Japonya, Avrupa'nm teknolojisine
karar
vermi~ti.
Batldaki omeklerine uygun egitim kurumlan
eri~meye
kurulmu~tu
ve Japon kUtliphanelerinin altyaplsl, Kita Avrupa'smdakilere benzemeye
ba~lanu~tl.
94
5
iSLAM DUNYASININ KOTUPHANElERi
ARAPLAR, 7. YlizyI1da Hz. Muhammed'in ogretilerinden esinlenerek
c;olUn
dl~ma
C;lktIgmda, Kuran haricinde,
ba~ka
hic;bir edebiyatlan yoktu.
300 yl1 ic;erisinde tslam kUtliphaneleri, ispanya'dan Hindistan'a, bir
zamanlar Roma, Bizans ve Pers tmparatorluklannm smlrlan i9inde yer
yaYllml~tl. Ba~ka
alan topraklara
lilkeleri fetheden
birc;ok toplulugun
aksine Araplar, fethettikleri lilkelerdeki medeniyetlere bliytik saygl
gOste~iler. Yunanhlann, iranlIlann ve Yahudilerin ilminde hayranlIk ve
bulmu~lardl.· Abbasi ~airi
ilham kaynagl
EI-Mutannabi, "yerytiziinde
oturulacak en onurlu yer, bir atm slrtIdu," aC;lkJamasml yaparak
sozlerini, "en iyi yo!
.,
.
arkada~l
ba~ladlgl
da, her zaman kitap olacaktlr," diye
. 1
bltlrml~tI.
getirmi~ti;
Hz. Muhammed, Araplara edebiyatl
Araplar da lie;
btaya islam dinini getirmi~ti. Hz. Muhammed' den once Araplann ~airleri .
ve etkin bir sozlli edebiyatI vardl; ama kitaplar, sadece Yahudilik ya da
HlristiyanlIgl
benimsemi~
alan
birkac;
kabilede
bulunabiliyordu.
Kuran'da, AlIah'm emirleri Hz. Muhammed'e Melek (Cebrail) vasltaslyla
indirilrni~ti.
Vahinin ic;erigi, yani Kuran, miikemmeldi. Hemen her
kelimesi, her harfi, her noktasl c;ok degerliydi ve incelenmeyi hak
ediyordu.
Diinya
lizerindeki
en
onemli
kutsal
kitap
degerlendirildiginden, biitlin bilimsel ve ilahi kliltUrlere konu
olarak
olmu~tur.
Hz. Muhammed'in ogretilerini yorumlayabilmek ic;in, onun soz
ve belgeleri ile, onun
ve
incelenrni~ti.
anlamlan ve daha
yolda~lannm
<;ok saylda
karma~lk
soz ve belgeleri (hadisler)
toplanrru~
yorumcu tarafmdan, Kuran'm
olan bOltimleri ic;in aC;lklamalar
95
c;e~itli
Uretilmi~ti.
yazznzn icadmdan bilgisayar fag-lila
Hukuki gorli~ler, vaazlar ve anla~mazhk kayltlan, Islam hukukuna
kaydedilmi~ti.
Ozellikle dinsel bilimler hakkmdaki bu edebiyatm altmda, edebi
ara~t1fmalara
Kuran'm
duyulan gereksinim yatlyordu. Dilbilgisi ve etimoloji
anla~llmasma
slirekliligini
saglamak
yardimci
l<;m
olmu~tu.
soy
Dlinyevi ve dini otoritenin
ara~tmTIalan
ve
tarihe
ihtiya<;
duyuluyordu. Ve devamh geni~lemekte olan islam dlinyasmm yonetimi
i<;in filoloji ve
co~afya
son derece gerekliydi.
Bizans ve iran edebiyatmm eski geleneklerinden etkilenen
A.;:aplar, felsefi bilimler, yani tIP, asti'Onomi, georr.etri ve felsefe Uzerinde
<;ah~ml~tl. Once eski eserleri terctime etmi~lerdi; Ama bilgiyi kutsal sayan
Mtisliimanlar, bir sUre soma, bilimsel literatUre <;ok katkIda bulunan
Uretken bir toplum haline
gelmi~ti.
Onlann eserleri sayesindedir ki,
Huistiyan Avrupa, Ronesans i<;in gereken ilhaml
bulmu~tu.
ilk Arap kitaplan papirUs, par~omen ya da kayak kabuklan
tizerine
yazllml~tl;
Hlristiyan
toplaOlyor, arka arkaya rulolar
kom~ulan
gibi Araplarda da, yapraklar
halinde birbirine
yapl~tlfllmak
yerine,
kodeksler halinde baglamyordu. 75 I yl1mda, kaglt yaplm sanatl \=in'den
Semerkant' a ula~ml~, klsa zamanda tUm Islam dilnyasma yaYllml~tl. 794
yl1ma gelindiginde, Bagdat'ta bir kaglt fabrikasl bulunuyordu Ama kaglt
endUstrisinin en fazla
geli~tigi
yer MIslr'dl, hammaddesi olan keten,
0
i.ilkenin kapsamh keten ipligi ki.iltUrtinden geliyordu. Sonu<;ta ortaya <;lkan
kaglt bollugu, islam dilnyasmda kitap fiyatlanOl dU~UrmU~ ve her Arap
~ehrinde
ortaya <;lkan kitap dlikkanlan, canh bir edebiyat ki.ilttiriinUn
niivesi halini
alml~tl.
Kuran'l okumamn oneminin vurgulanmasl ve genel
olarak Kuran'm saygmhgmm yarattlgl ilim sayglsl, islam ktiltlirUnde,
okuma orammn
yilksek olmasml
saglaml~tl. Putlann
yasaklanmasl, sanatsal dUrtUnUn resim ve heykelden
96
islarniyet'te
uzakla~arak, mimari
KUTlJPHANELERiN HiKAYESi
oJmu~tu.
ve kaligrafiye yonelmesine neden
Bu vurgu sonucunda, yazIlI
soz ve kitap sanatl, 'bliytik olylide zenginle~mi~ti. Kitap ticareti sadece
kitap satlcl1anm degil; aym zamanda kopyacl1an, dlizelticileri ve metin
toplaylcllanm da etkileyen, kazanyh bir
i~
haline
ge1mi~ti,
Avrupa
manastlrlanndaki denklerinin aksine, Mlislliman yazlcIlar, orneklerinin
kaligrafi ve sayfa dlizenlerini yogaltmaya
yal1~lyordu.
"Eski zamanlann halife ve krallan bliytik klitUphanelere yok ilgi
duyar ve yok saylda en muhte~em koleksiyonlara sahip olmak iyin emek
harcarlardl. islamiyetin en bliytik Uy kUtUphanesinin, ~unlar oldugu
soylenmektedir: ilki Bagdat'taki Abbasi Halifelerinin kUtUphanesi
(Hikmet Binasl) ... ik'incisi, Kahire'deki Fatlmi Halifelerinin kUtUphanesi
(iIim Binasl)... Ve liyUncUsU Ispanya'daki Emevi Halifelerinin
kUtUphanesidir."
- Al Kalkashandi, 15. ytizyl1 Arap ansiklopedi yazan 2
HICRETTEN IKiYUZONBE$ yll soma,
(hlikUmdarhgl 813-833),
ba~kenti
Abbasi halifesi Memun
Bagdat'ta
BeytUlhikme (Beyt al-
Hikma' yl - ilim akademisi) kurmu~tu. tskenderiye KUtUphanesi ornek.
ahnarak tasarlanan Beyti.ilhikme, bilimsel faaliyetlerin ytiri.iti.ildUgU bir
merkezdi. Burada, konunun uzmanlanndan
olu~an
bir grup tarafmdan
Yunanca, SUryanice ve Farsya'dan kitaplar yevriliyor; bu yeviriler daha
soma Arap dili uzmanlan tarafmdan kontrol ediliyordu. BabaslOm,
"Binbir Gece Masallan"nda kutlanan Hamn
a]-Ra~it' in
Bizans
sonucunda,
imparatorluguna
yapI1an
aklOlar
Ankyra'dan (Ankara) biryok Yunanca elyazmasl
kitaplan daha
ban~<;I1
yonetimi altmda,
Amorium i
getirilmi~ti.
ve
Memun
yollarla elde ediyor, .kendisine mUzik, felsefe,
matematik, fen ve tIp alamnda metinler gonderen Ermeni imparatoru
Leo'ya elyiler yolluyordu (Memun'un yevirmenleri tiyatro,
~iir
ya da
tarihle ilgilenmiyordu; Araplann yaratici edebiyatmda egemen olan,
i
[Amorium: Bugiinkii Afyon iii, Emirdag il~esinin Hisarkoy koyii]
97
yazmzn icadmdan bilgisayar fagzna
Yunan etkisinden yok, iranhlann etkisiydi). BazI1an kurulu~un astronomi
yah~an
gozlemevinde
Arap tarihyi ve bilginlerine yeni eserler
sipari~
edili yordu.
ister astro]og, ister yevirmen, ister kontrol memuru olsun, Wm
yah~anlar,
BeytUlhikme' de
ya~l yor;
gece ya da gUndUz halifenin
ihtiyaylanOl kar~I1amak Uzere her an hazlr bulunuyorlardl. Bir grup islam
bilgini,
halifenin
gorevlendirilmi~ti.
tartJ.~malan
huzurunda
yUrlitmek
Uzere
Ama kUtUphanesi en onemli faaliyetlerin ytirlitUldtigti
yerdi.
Bir yok tilkeden insanlar, ye~itli bilim alanlannda yah~malar
yapmak iyin buraya gelirdi. tyindeki kitaplann hepsi ogrencilerin
kullaOlmma sunulmu~tu .... Bu klitliphane, btitlin dtinyada taOlOlyordu ve
biryok ogrenciyi oylesine cezbediyordu ki; hacca gitmek lizere Mekke'ye
gitmek niyetiyle Horasan'dan gelen gokbilimci Ebu Ma~er (Ma'shar),
gidip oraYl gormeye karar vermi~ti. 0 kadar heyecanlanml~tl ki orada
kalml~, yolculuguna devam etmemi~ti.3
Beyttilhikme'ye sadece Bagdat'ta degil, halifeligin diger btiytik
~ehirlerinde
de,
daha
kliyUk
yaph
klittiphaneler
tarafmdan
glpta
ediliyordu. Biryok bilginin kendi ozel klitUphaneleri ve bu kUtUphaneyi
ya~atacak
kaynaklan vardl: Felsefe, mantlk, geometri, aritmetik, mUzik,
tip ve astroloji gibi alanlardaki "ender ve ilginy kitaplan"
toplaml~lar ve
yok aranan kitaplann Arapya'ya terclimesi iyin yevirmenlere iyi paralar
odliyorlardl.
Bu ktitliphaneler, her ne kadar
ki~iye
ait ozel klitUphaneler idiyse
de; yogu, toplumun egitimli kesiminin kullamnuna aYlktl. Bilginler,
yevirmenler, yorumcular, derleyiciler ve yazarlann yam sua, halifenin en
sevdigi bilgili
konu~ma
konulanndaki kitaplan okumanm
faydah
olacagml dli~linen saray mensuplan da bu klitliphaneleri kullamyordu.
98
10.
ba~lannda,
YUZYILIN
ba~laml~tl.
gen;ek
halk
kiitUphaneleri
olu~maya
islam hukuku, bu zamana gelindiginde "vakIf' ya da
haYlrseverlik kavramml
geli~tinni~
ve bu kavraml
ktitliphanelerin
kurulmasml kapsayacak bic;imde geni~letmi~ti. Dar-iil jlm (Bilimler
kurulu~lar,
Binasl) adl verilen bu
vermek ve belli
halk ktitUphaneleri olarak hizmet
bir islam mezhebinin ogretilerini
yaymak i~in
kurulmu~tu. Bu ama~la, Dar-iiI ilm'de ogrencileri egitmek iizere bilginler
bulunduruluyordu. Bu kurumlara kesin olarak ihtiya~ duyuluyordu. islam
dininde bilimsel faaliyetlerin en yiiksek diizeyde oldugu bir donemdi ve
Halifeligin slmrlan neredeyse bilinen diinyadaki biitiin medeniyetlere
dayandlgmdan; dtinya insanlanmn edebiyat ve bilgisini toplamak
i~in
bol
fusat yard!. Bu donem aym zamanda mezheplerin de dogdugu dbnemdi ortodoks Siinniler, rasyonalist Mutaziliteler, mesih yanIIsl $iiler ve
ismaiililer, mistik Sufiler- bunlann her birinin, Islam diinyasmda
toplanacak ogretilecek ve yayl1acak, kendine ozgii bir edebiyatI vard..
ilk Dar-lil ilm, 10. Yiizyl1m ilk yI11annda MusuI'da ibn Hamdan
kurulmu~tu.
tarafmdan
Koleksiyonunda her konuda kitap olup, aglrlIk,
kurucusunun en sevdigi iki alan olan felsefe ve astroloji kitaplanndaydl.
KapI1arl herkese
ara~tlrma
a~lktl.
Burada seminerler veriliyordu. TlpkI gtinUmUzde
kiitiiphanelerinin, ziyarete gelen bilginlere burs verdigi gibi,
burada da fakir, yabancl bilginlere miirekkep ve kagldm yam sua yiyecek
ve
i~ecek
de saglamyordu.
Benzer bir
Bagdat'ta
alan bu
kurulu~
kurulmu~tu.
kurulu~,
Sabur ibn Ardasir tarafmdan 996 senesinde
Mermer ve
aralannda
kire~ t~mdan yapI1ml~
me~hur
bir binada yer
bir hattat ailesi olan Banu-Mukle
tarafmdan kopyalanan ytiz adet Kuran'm da oldugu 10.400 cilt kitap
i~eriyordu.
Her ne kadar dini kitaplar
a~rhkta
olsa da, kiitiiphanede
dilbilgisi ve filoloji, lip ve felsefe, astronomi ve jeoloji kitaplan da
99
yazmm icadmdan bilgisayar £agzna
bulunuyordu. Sabur'un Dar~Ul ilm'i Bagdat'm onde gelen
merkezlerinden biri
olmu~;
ba~lanll~tl.
slk ziyaret edilmeye
demi~ti:
bilginler,
~airler
kliltlir
ve mUzisyenler tarafmdan slk
Ziyaret eden Suriyeli bir
~air ~oyle
"Sabur' un evinde, kumru gibi melodik bir sese sahip bir
~arkicl
gecelerimizi canlandlflrdl,,4 Bif<;ok bilgin Sabur'un Dar-iil jlm'ine kitap
ve para
bagl~mda
bulunuyordu; ama her hediye kabul edilmiyordu:
sadece onemli eserlerin tam metinlerinin rafIarda yerierini almalanna izin
veriliyordu. Kesinlikle bir $ii kurulu~u olmasma ragmen, tUm islam
mezheplerinin bilginlerine a<;lktl.
MlislUmanlar ispanya' yl ilk kez 710 yllmda istila etmi~ti; bundan
250 ytl soma Emevilerin
Konstantinapol'den
ba~kenti
soma
Cordoba, Avrupa'nm en kti1tlirlU ve
kitanm
ikinci
bUylik
~ehri
olmu~tu.
Cordoba'nm kitap pazan ve EndiilUs'teki yetmi~ ktitliphane, islam
diinyasmm
her yerinden
bilginlerin
yam
Slra,
Hlristiyan
Avrupa
lilkelerinden gezginlerin buraya gelmesine neden oluyordu. islam ilminin
en bUylik merkezi olan Cordoba Universitesinde, matematik, astronomi
ve tIp egitimi veriliyordu. 1. Muhammet (hUklimdarhgl 852-886)
tarafmdan
kurulmu~
olan Kralhk Klitliphanesi, bliylik ol<;Ude Halife II.
Hakim doneminde (hUkUmdarltgl 961-976)
geni~letilmi~ti.
El-Hakim,
iskenderiye, Bagdat ve $am'a el<;iler gondererek, bilimsel elyazmalanm
satm almalanm ya da kopyalamalanm
sUslemeci ve cilt<;iler
kUtUphanenin
emretmi~ti ve
Cordoba'da kopyacl,
<;all~tmyordu. Maa~h yakla~lk be~
i<;erigi 400.000 cilde
ula~ml~tl.
yUz
<;ah~amyla,
Bunlann yalmzca
listenebilmesi i<;in kirk dart bUyUk kitap ve kUtliphanenin yeni bir mekana
ta~mabilmesi
beklentileri
i<;in 6 ay gerekiyordu. Halifenin kitap sevgisi, yonetimden
olanlann,
bilimi
himaye
ettiklerini
gosterme <;abalan
sayesinde, EndUIUs'te kUtliphane ve ozel koleksiyonlann
neden
olmu~tu.
yaygmla~masma
EI-Hakim sadece bir koleksiyoncu degildi; bilginligine
100
0
AtatUrk Oniversitesi"Bilgi ve BeIge Ydnetimi BdlU
kadar btiyiik bir saygl duyuluyordu ki, onun kenarlanna notlar ekledigi
kitaplar, ondan soma gelen bilginlerin gozUnde
kazanml~tl. Tahta
daha bir
~ocukken ge~en
oglu II.
~ok
bUytik deger
Hi~am,
sadece ismen
hUkUmdardl. Esas gUq, ruhban smlfmm sempatisini kazanmak iqin Kralhk
Kiltilphanesindeki
biIimsel
ve
felsefe
kitap]anlll
yaktlran
veZlfl
\
Muhammed ibn-Amir'in elindeydi. $airlerle ba~ etmek i~in daha kolay
bir yol
bulmu~
ve onlan comert ayhklarla
susturm,u~tu.
1004 yI1111da, Kahire Halifesi ve hevesli bir SUnni olan bir
El-Hakim, Kahire'de Dar-iil-Hikme 'YI (Bilgelik Binasl)
kurmu~tu.
ba~ka
Burasl
herkese aqlktl:
isteyen herkes, diledigi kitabl kopyalama hakkma sahipti veya her hangi
bir ki~i, ktitUphanede bulunan bir kitabi okuma ihtiyacl duydugunda, bunu
yapabilirdi. Bilginler, Kuran, astronomi, dilbilgisi, Ieksikografl ve tIp
konulannda qah~lyordu. Aynca, bina hahlarla donatllffil~tl ve ttim
kapllarla koridorlarda perdeler vardl; binanm baklmllli yapmak tizere
idareciler, hizmetqiler, hamallar ve diger hizmetliler atanml~tI. Halife elHakim kUttiphanesinin dl§llldan, onun bagl§ladlgl kitaplar -tUm bilim
alanlannda ve edebiyat kitaplan, daha once hiqbir hUkUmdar tarafmdan .
bir araya getiri1memi§ nefis kaligrafili kitaplar getirilirdi. E1-Hakim, Slllif
aynmi gozetmeksizin, kitap okumak veya bir kitaba dalll§mak isteyen
herkesin kUtUphaneye girmesine izin veriyordu. 5
Ancak, 1020 yllllldan soma,
halifenin ismaiili mezhebini
benimsemesiyle, ktitiiphane, SUnni kar§ltl faaliyetlerin merkezi haline
ge1mi~ti.
Dini tartl§malann ve polemigin merkezi olan kUttiphane 1119
yllmda dinse1 uyumsuz1ugu nedeniyle
kapatI1ml~tl.
Dort yl1 soma,
dindarhk1an ve Ismaiili mezhebine baglIhk1an nedeniy1e
se~i1mi§
yonetici1erin yonetiminde tekrar aqI1an merkez, geri ka1an 48 ylhlll bir
ismaiili kuru1u§u olarak huzur i~inde geqirrni§ti.
Dar-lil Hikme, Halifenin ikamet ettigi Batl SaraYI'nm yakmmda
buIunuyordu. ilmin ve edebiyatm her aIallllll kapsayan, MtSlf'lll en iyi
hattatlan tarafmdan
yazllml~
kitaplar iqeren,
101
muhte~em
bir kUttiphanesi
yazmm icadmdall bilgisayar £agma
vardt.
EI-Hakim,
comert
bagl~m
bir
yam
sua,
kendi
ki~isel
kaynaklanndan ve devlet hazinesinden, kUtUphanecilerin ve ktitUphane
baklcllanmn
maa~lanm odUyor
ve ktittiphaneyi kullananlann kagIt, kalem
ve mtirekkep ihtiyac;lanm
kar~lhyordu.
arkasmda
yauyordu:
bir
art
niyet
EI-Hakim'in bu
Dar-Ul
davraTI1~m1l1
Hikma'daki
kitaplann
kopyalanmasllll saglayarak, Halife aslmda ismaiili edebiyatmm geni~
c;apta yayilmasmi
saglaml~ oluyordu.
Yanda~lan
Stinni doktrininin
bugtin MUslUmanlann en bliylik bolUmlinti
yaygmla~maslyla, bu
olu~turan
mezhebin ogretilerini yaymak ic;in
yeni bir egitim kurumu tarZI ortaya C;lkml~tl. Medreseler, oncelikle islam
hukuku Uzerine
uzmanla~an
egitim merkezleriydi; kitaplann toplanmasl
ve muhafazasl, bu birincil fonksiyonun ardmdan, medreselerin ikincil
amaclydl. Ogretmen ve ogrenci banndmyorlar ve her ne kadar baglmslz
olarak yonetilseler de, devletin kontrolli altmdaydl1ar; c;linkli medrese
ogrencileri ileride Halifeye hizmet verecek
~ekilde
yonlendiriliyordu ve
medreselerin amac;lanndan biri de, artik kafirlik olarak nitelendirilen $ii
ve ismaiili mezheplerine kar~l C;lkmaktl.
En linlti medreselerden biri, ismen olmasa da, ashnda Halifeligi
yoneten
ki~i
olan Nizamlilmlilk tarafmdan 1064 yl1mda Bagdat'ta kurulan
Nizamiye Medresesiydi. NizamUlmlilk, bilginlerle vakit gec;irmekten zevk
alIr ve bilimsel
c;ah~malarma da
kurulu~larl
ziyaret
etmeyi severdi; aynca hadis
katlhyordu. Nizamiye Medresesi ic;indeki binalardan biri,
Dariil-kiitup (Kitap Binasl) olarak
belir1enmi~ti;
klitUphanecilerinin c;ogu
kliltUrhi insanlardl ve bazllarl medresede profesor olarak gorev yaplyordu.
1193 yllmda Halife EI- NaSIr medresede adma yeni bir klitUphane (ElNaslriye)
kurmu~,
bagl~larru~tl.
kUtliphaneye kendi koleksiyonundan binlerce kitap
Onun bu
bagl~l,
Halifenin ilme
102
kar~1
duydugu ilgiyi
payla~an
- ya da en azmdan
tal'afmdan taklit
payla~lYol'
gibi gol'Unmek isteyen tebalan
edilmi~ti.
ister bilim a$kmdan o]sun, ister muhte$em bil' kUtUphanenin
ihti$amh bil' impal'atorlugun bir
i~al'eti
olduguna inancmdan olsun, daha
soma gelen halifeler yeni kUttiphanelel' kunnaya ve stil'dUrmeye devam
etmi~tir.
13. ytizyllm ortalanndaki Mogol istilasmdan once Bagdat'ta,
bilginlel'in kullammma a9lk otuz aItl adet koleksiyon bulunmaktaydl ve
bunlann en azmdan yirmi tanesi gergek halk ktitUphanesiydi.
islam
egitiminde
onemli
bil'
rol
oynayan
camilerde
de
kUttiphanelel' bulunmaktaydl. Bir90k koleksiyoncu, halk ktittiphanesi
olu~turacak
durumda olmasa bile,
insanlann
ogl'enebi1ecek
kitaplanm onlal'dan bir $eyler
kullammma
sunmaYl
arzu
ediyordu.
Bu
insanlann bir 90gu kitaplanm Halep, Sam ve Kahire gibi bUytik camilere
bll'akIyordu. BtiyUk Sam Camiinde bil' c;ok ayn koleksiyon
bulunuyol'du~
burada yirmi cam dolapta muhafaza edilen, toplaml bq bin cildi bulan
kitap yer ahyordu. Bazl tIp okullan ve hastanelerin kliC;tik tIp ve bilimsel'
klittiphaneleri yard!. Bu kUttiphanelel'den c;ok aZI onlardan once var olmu~
Dal'-Ul-ilm'in
koleksiyonu
kadal'
btiytiktti.
Avrupa
manastlrlannda
bulunan ktittiphanelerde oldugu gibi, bu ktittiphaneler de
al'a~tll'ma
klittiphanesi olmaktan c;ok, egitime yonelikti ve islam bilim dtinyasmm
ihtiya9lanna degil
de~
btinyesinde bulunduklan
ihtiya9lanna hizmet vel'mek Uzere
konuda ihtiyac; duydugu kitaplara
kurulu~un
olu~turulmu~lardl.
ula~abilmesi
tiyelel'inin
Bir bilginin belli bil'
ic;in, 90gu zaman birkac;
kUtUphaneye gitmesi gerekebiliyordu.
kurulu~u
golgede bll'akan, bazl
olu~mu~tur.
Al'ap dtinyasmm onde
Ama, bUnyesinde bulunduklan
c;ok btiytik medl'ese klittiphanelel'i de
gelen
~ehir1erinde
bilginlerdi
ve
kurulan bu klitUphanelerin kUtUphanecileri, linlli
koleksiyonlan,
kitapseverlerle
103
koleksiyonculann
baitI~lanyla zenginle~irdi.
sava~
MUslUman
olan Kahire'li El-FadI1, "kitaplan
dl~
lideri Selahaddin'in veZlfl
giizellikleri 19m oldugu kadar,
igerdigi bilgi zenginligi nedeniyle seven biiyiik bir kitapseverdi.,,6
Selahaddin'in
Mlslr'l
Kiitiiphanesi
(El-Hakim'in
degerlendirerek,
koleksiyonuna
~ehirlerden
fethinden
soma
Dar-iii
kUtiiphanenin
eklemi~ti.
Hikma'sl)
en
degerli
Halifelerinin
dagltIlmca,
hazinelerini
Saray
flrsatl
ki~isel
Selahaddin, FadI1'm sadlk hizmetini, fethettigi
onun se9tigi kitaplan vererek
koleksiyonunu,
Fatimi
maiyetindeki
odiillendirmi~ti.
yazlcl1ann
El-Fadl1 aynca
9ah~malan
sayesinde
de
geni~letiyordu ve yeni kitaplar bulmalan i9in el9ilerini islam diinyasmm
her yerine gonderiyordu. Sonu9 olarak, toplamda en az otuz bin kitap
toplaml~tl.
medrese
1184 yI1mda, onun amsma EI-Fadl1iye adlyla amlan bir
kurmu~
ve
ki~isel
90gunlugunu kiitiiphanenin
koleksiyonundaki kitaplann biiyiik bir
olu~umu
i9in
vermi~ti.
125 I senesinde Kahire'de a91lk
ba~ gostermi~ti
ve medresenin
a9bktan olmek iizere olan ogrencileri, El-Fadl1iye kiittiphanesini tasfiye
etmi~,
bir kitabl bir lokrna bayat ekmek
kar~lhgmda satffi1~tlr.
kitaplar, odiin9 alan ogrenciler geri getirmeyi ihmal edince
kiitiiphane personeli de bunlann
pe~ine dii~merni~ti.
dUnyasmm en zengin ktitiiphanesi yok
Diger kalan
kaybolmu~
ve
Bbylelikle, Arap
olmu~tur.
ARAP KiTAP koleksiyonculan, genellikle ya kraliyet ailesinin bir iiyesi
veya yiiksek bir mevkide bir hUktimet gorevlisi olurdu. Belli bir alana
ozel bir bilirnsel ilgisi olmadlgl takdirde, kiitUphanesi eklektik bir
koleksiyondan
olu~ur.
Filoloji, edebiyat ve tarih kitaplan aglrhk
kazanrrken, bilginin tUm alanlanm temsil edilmesine
degerli kl1an
~ey,
9ah~lhrdl. Bir
kitabl
nadir bulunmasl ya da konusu degil, kaligrafisinin
giizelligiydi. Arap kitapsever1er, sadece iyi kitaplan degil, aym zamanda
104
yazdanmn dogrulugu ve gUzelligiyle tanman iyi kopyacllan (hattatlan) da
topluyordu. Bir 90k yazlcl koleksiyonculann yanmda 9aII$lrken, bazllan
da sipari~ Uzerine
9al1~an
serbest zanaatkarlardl.
Kitapseverler ellerindeki metinlerin tam ve dogru olmalan
konusunda
lsrar ediyor,
duzeltilmesi
bu
ama9la
metinlerin
ve
i9in tanmml$ bilginler tutuyorlardl. Ozellikle orijinal
yazarlannm kendi el yazI1anyla
yazl1ml~
olan eserlere onem veriyorlardl
(Tlpkl bugUnUn bliyUk ara$tlfma kUtUphanelerinin,
yazmalanm
dUzenlenmesi
topladlgl
gibi)
9agda~
ve 90gunlukla hayatta
yazarlann el
olan
yazarlan
himayelerine ahyor, bu yazarlar da bu destege, eserlerini, hamilerine ithaf
ederek
kar~lhk
veriyordu. Bazl koleksiyoncular bir yazara bUyUk bir eser
sipari~i verip, e~sizligini
Bilginler
kopyalanmasma izin vermeyerek saghyordu.
koleksiyonlanm
olu~turuyordu. Ogrencilik
kopyalayarak
y111annda, ogretmenleri
ve
satm
tarafmdan
alarak
dikte
ettirilen bilimsel eserleri kaglda dokUyorlardl (Bir medresede, Bagdat'taki
Mustansiriyya Medresesinde, ogrencilere bedava kagtt, kalem, mUrekkep
ve lamba saglanarak ogrencilerin kapsamll kUtUphanesinden kitap
kopyalamalan te$vik edilirdi.).
Ya~amlannm
ilerleyen ylllannda ise
bilginler, halk kUtliphanelerinde ve kendi kullammlanna a911an ozel
koleksiyonlardaki kitaplan kopyalarlardl. Kitap satm aldlklannda bile islam dUnyasmda, geli~en bir kitap ticareti vardl- bunlan dUzenler,
dUzeltir ve notlarla a9lklarlardl. Bir kitabl elde etmek i9in yapllan
harcamalar
ve
verilen
emek
dikkate
almdlgtnda;
kUtliphanelerine,
sadece
kendi
uzmanllk
alanlanyla
9ah$malarmda
i~e
90gu
ilgili
bilgin
ya
da
yarayacak kitaplan dahil ediyordu. Din bilginleri
sadece benimsedikleri doktrinlere uygun olan kitaplan topluyordu; SUnni
bir koleksiyoncunun raflannda asIa $ii bir kitap bulunmazdl.
105
islam takvimine gore 5. YiizYllda (miladi takvime gore 11.
YUzyil), din bilimleri islam dii~lincesi lizerinde
ba~laml~tl
ki, laik
ara~tlrmalar
ve koleksiyoncular aYlll
0
kadar egemen olmaya
neredeyse bastmlmaya
~ekilde,
ba~lanml~tl. Hattat
dikkatlerini dini konulara yevirmeye
ba~laml~tl. islamiyet'in merkezinde hukukyular, dini bagl~Jann iyine laik
eserlerin eklenmesini
yasaklaml~tl;
ama bu kurallar bazen
yignenmi~
ve
Arap biliminin yeni evi olarak nitelendirilen ispanya ve Sicilya'da pek
etkili
0 lamaml~ tl.
Koleksiyoncular, kendileri Oldlikten soma kitaplannm iyi bir
~ekilde
kullallliacagmdan emin olmak istiyordu. Koleksiyonlan bazen bir
varisler zincirinden geytikten soma, halk klitliphanelerine ya da kurumsal
kiitliphanelere
ula~lYor;
buralarda onlan
toplaml~
olanlann zevkini ve
ilmini, gelecek nesillere hatlrlatma gorevi iistleniyordu. Yazarlar da,
ilimlerinin - ve linlerinin- onlar Oldlikten soma
klitiiphanelere
ya~amasl iyin,
kitaplanm
bagl~hyordu.
VakIf (bagl~lama kummu), islam hukukunda kapsamh yasalarla
talllmlanml~
ve liy temel ilke
belirlemi~ti:
verilen kitaplann listesinin,
kayltlanna geyirilmesi amaclyla, bir dini mahkemeye sunulmasl; nitelikli
bir tamgm
~ahitligi
ve her kitabm iyinde ilgiJi vakfa
bagl~landlgml
belirten bir ibarenin bulunmasl.
Bu listeler, ilk Arap Kiitiiphane kataloglanlll
olu~turmu~tu
ve
kitabm ismini, konusunu ve kaligrafik ozelliklerini iyerirdi. Sayfalara
eklenen mlihlirler, kitabm iyerigiyle oynanmaSInl engelliyordu. Kitaplar
konulanna gore diizenleniyordu ama bir konu iyindeki kitaplann
dlizenlenmesine
ili~kin
herhangi bir kural yoktu. Bu listeler, hukuki beIge
statiisline sahip olduklanndan, bir kitap birden fazla konu iyerse bile,
listelerde iki kere yer almlyordu (Birkay farkh eserden
iyerdigi ilk kitabm konusuyla smIflandmhyordu).
106
olu~an
bir cilt,
KU'TUPHANELERIN HiKAYEsi
BUytik Arap kUtUphanelerinin zenginligi, kUtUphanede kitap
arama
konusunda
hukuki
envanterlerden
daha
IyI
olanaklar
gerektiriyordu. Ama birle~ik bir katalogun derlenmesi, yapI1an her bagI~m
envanterinin
ayn
engelleniyordu.
~eklinde
oJu~turulmasi
ayn
BagI~
zorunlulugu
kataloglan genellikle, daha
kullam~lI
nedeniyle
olan kodeks
degil, rulo halindeydi veya bir dolaptaki her gozde aSIlI duran ve
orada bulunan kitaplan listeleyen kagitiar
~eklinde oluyordu.
~ayleydi;
Temel simflandirma prensibi
"en yUce konuya sahip
kitap, digerlerinin onlinde olmalIydI,,7 Buradaki yUcelik, dini anlamda
degerlendirildiginden, bibliyografik derleme veya kUtUphane katalogu,
kutsal metinlerden kafir metinlere dogru siralamyordu. U v baltim ortaya
~IkmI~tI:
din bilimleri (Kuran, teoloji ve hukuk), dini
vah~malan
desteklemek ivin ihtiya v duyulan bilimler (edebiyat, filoloji ve tarih) ve
felsefi bilimler (tIP, astronomi ve matematik). Aym konu hakkmda bir
vok kitap, soz konusu oldugunda, en vok Kuran ayeti iveren kitap en one
konmah; ardmdan en vok hadis (Peygamberin ve onun arkada~lannm .
sazleri)
en
i~e
i~eren
kitap; onun ardmdan da, yazan en saygl goren kitap, soma
yarayan kitap; en sonunda da en gtivenilir kitap geliyordu.
iSLAM KUTUPHANESi neye benziyordu?
Dikdortgen
~ek1inde
bir revaktan
i~eri
giren
ziyaret~i,
sUslemeli bir odaya
a~llan
ikinci bir kapldan geverdi. Mermer yerleri, yazm hasir paspaslarla,
k1~m
ise
ke~e
hahlar ve yUn rninderlerle kaplI olurdu. Pencere ve
kapllardaki perdeler, hem okuyuculan hem de kitaplan yazm
korurdu.
K.t~m
i~eri
girmesini engellerdi. Binaya borularla
~e~me
sayesinde hem ylkanmak hem de ivmek
da sogugun
getirilen musluk suyu, bir
gUne~ten
i<;in kullamhrdl.
107
yazznm icadmdan bilgisayar fag-ma
Ayn bir oda kopyacIlann atOlyesi olarak kullamhyordu. Bazl
yazlcllar yalmz
9ah~lrken;
bazllan grup halinde
9ah~lf;
dikte edilen kitabl
aym anda yazarak, kitabm birden fazla kopyasmm yaparlardl. Suriye'deki
Trablusgarp'da (Tripoli) bulunan Banu Ammar kiitiiphanesinde, tarih9i
ibn al-Furat abartmlyorsa, "180 kopyacl <tah~lyordu ..... ve bunlann otuz
tanesi gece giindiiz 9ah~lr ve hizmetleri i9in iyi iicretler ahrlardl."s
EI-Mukaddesi, $iraz'daki kiitiiphaneyi
~oyle tammlaml~tlr:
Adad ad-Daulah, $iraz'da, ne Doguda ne de Bauda e~i goriilmemi~ bir
malikane yaptlfml~tl; buraya girip de mest olmayan hi9bir cahil insan
veya Cennetin koku ve zevkleriyle dolup ta~mayan egitimli insan yoktu.
Birbirleriyle kesi~en su yollan bulunan malikanede, binalar kubbelerle
ta9Iandlfllml~, bahge ve parklarla gevrelenmi~, goller o]u~turu]mu~ ve
akla gelebilecek her tiirlil konfor saglanml~tl. Hizmetkarlardan
duyduguma gore, 360 odaSl ve cumbaSl vardl ve Adad ad-Daulah, yllm
her giiniinii farkh bir odada ge9irirdi, bu odalann bazllan giri~ katlllda,
bazilan list kattaydl. Kiitiiphane kendi ba~ma bir galeri olu~turuyordu;
iilkenin en giivenilir insanlarl arasmdan se9ilen bir yonetici, bir
klitiiphaneci ve denet9i tarafmdan idare ediliyordu. Bilimin her hangi bir
dahnda bugiine kadar yazllml~ olup da, prensin kopyasml temin etmedigi
bir kitap yoktu. Kiitiiphane uzun kemerli bir oda ile, bu odaya a91lan
depolardan olu~uyordu. Kral biiyiik oda boyunca ve saklama odalannda,
bir adam boyunda ve yakla~lk 3 metre geni~liginde, yukandan a~agl
raflan olan, slislil tahtadan iskeleler yaphrml~tl; kitaplar bu raflara
yerle~tirilmi~ti ve her egitim alam i9in ayn bir iskele kullamlml~h. Kitap
isimlerini igeren kataloglar da vardl. Sadece mevki sahibi olan insanlann
bu ktitiiphaneye girmesine izin verilirdi. Ben kendim bu klitiiphaneyi,
heniiz her ~ey yerli yerindeyken ba~tan a~agl inceledim. Her odada kilim
ve perdeler oldugunu gozlemledim, hatta su yun her yamm geviren
boruJarla ta~mdlgl havalandlrma odasml bile gordiim. 9
Daha kti9tik klitiiphaneler, daha miitevaZl bir goruntime sahip
olurdu. ister ayn bir odada olsun, ister koridordaki bir camh dolapta
olsun, kiittiphaneler binanlll en goze 9arpan kIsmlllda yer ahrdl. Kitaplar
yararh goriilmelerinin yam Slra, dekoratif ama9larla da kullamhrdl;
108
KUTlJPHANELERiN HiKA YESi
medreselerde dersler, ihtiya<; duyulan kitaplara kolayhkla
ula~llabilmek
amaclyla, kiitUphaneye yakm bir yerde yaplhrdl.
Her durumda, kitaplar genellikle tizerinde kahgrafik stislemeleri
olan
ah~ap
dolaplarda saklaOlrdl. Bu dolaplann birka<; rafl olur, her biri,
bir dizi gaz
olu~turacak ~ekilde
dikey bolmelere aynhrdl; kitaplar bu
yerle~tirilirdi.
gozlere yatay bi<;imde tist tiste
Kitaplar, kiittiphane
envanterindeki slralanna gore korunurdu (Kuranm kopyalan genellikle
ayn bir rafta tutulur ya da diger kitaplardan daha list seviyeye konurdu).
Baylelikle
kitaplar
klittiphaneye
konulanna
bagl~lanan
gore
smdlandlfllml~
olurdu,
ama
her koleksiyonun kendi i<;inde bir slralanma
diizeni vardl. Kilitli cam kapl, kitaplan aym anda hem koruyor, hem de
sergiliyordu; Ama kapmm toz ve hlrslzhga
bir ortamm
ha~erelerin
biiytimesini
kar~l
sagladlgl koruma, boyle
kolayla~tlrmaslyla
dengeleniyordu.
Rutubetten zarar gormelerini engellemek i<;in kitaplar ytiksekte saklamrdl.
KiitUphaneye giren bir ziyaret<;i ktitiiphaneciden, belli bir kitabl
isteyebilir ya da ktitiiphane katalogunun kendisine getirilmesini talep
edebilirdi. Not alabilmesi i<;in ziyaret<;iye kaglt ve mtirekkep temin
edilirdi, ama eger kitabm tamamml kopyalamak niyetindeyse,
0
zaman
ihtiya<; duyacagl malzemeyi kendisinin getirmesi ve ktitUphanecinin iznini
almasl gerekiyordu (Koleksiyondaki eserlerin nadirligini ve aslmda
e~sizligini
koruyabilmek i<;in oze] klitliphanelerde bu duruma izin
verilmeme ihtimali varken, halk kUtUphanelerinde hemen hemen her
zaman izin verilirdi. Bazl fakir bilginler, bUyiik kUtliphaneleri ziyaret
eclerek,
en onemli kitaplanmn
ge<;imlerini saglamaya
<;ah~lfdl).
kopyalarml
yaplp
bunlan
satarak
Kitap kopyalamak isteyen kimse, yere
ya da bir minder tizerine otump, slrtlm duvara dayardl. Kitap,
kurdugu bacaklannm ya da onUndeki ktiltUk bir
ah~ap
tizerinde dururdu. Sol elinin avucunda, sag elindeki
109
bagda~
masanm (rahle)
kaml~
kalemle
yaZlnm icadmdan bilgisayar fagzna
uzerine
yazacagl
kagltlan
.tutardl.
Okuyucular,
kitaplan
yere
koymamalan, mUrekkebi dolu bir kalemi kopyaladlgl veya notlar aldlgl
i~i
kitabm Uzerine tutmamalan konusunda uyanhrdl. Ziyarete;i,
bittiginde
kitabl kiitUphaneciye geri verir, sonra da ya yeni bir kitap isterdi ya da
kUtUphaneden aynlIrdl.
Medrese kUtiiphaneleri, Bagdat'taki Dariil-ilm gibi her gUn
ae;lktl, ama
ta~radaki ~ehirlerde, halk
glinii ae;lk olurdu.
saatlerle
C;ah~ma
slmrhydl
kiitliphanelerde
ve
e;all~ma
klitUphaneleri haftanm sadece birkae;
saatleri, genellikle havanlll aydmhk oldugu
dl~arlda
kullamlmak
lizere
kitap
veren
saatleri, kitaplarm sadece klitUphane ie;inde
kullamlmasma izin veren kUti..iphanelerden daha lasa olurdu.
KUtliphanelerin bir e;ogu, kitap kopyalamayl ve
kolayla~tlrmanlll,
dini bir zorunluluk oldugunu
dli~linerek,
e;ah~maYl
kitap odline;
verirdi. Bazl klitliphaneler odline; verme politikalannda gere;ekten de son
derece comertti. Cografyacl Yakut el-Himayi, 1228'de iran'daki Merv
~ehrini
ziyaret ettiginde, orada halka ae;lk on tane kUtiiphaney]e
kar~l1a~ml~tl.
EI-Himayi,
bunlardan
birinden,
KlitUphanesinden bir seferde iki yUzden fazla kitap odline;
Damiriyya
alml~tl.
13.
yliZyll ispanyol Arap tarihe;isi ibn Hayyan, neden hie; kitap satm
almadlgml, klitliphaneIerinin comertligiyle ae;lklamaktadlr: "istedigim her
kitabl her hangi bir klitliphaneden odtine; alabili yorum, halbuki bu
kitaplan satm almak ie;in bore; isteyecek olsam, bana bore; verecek kimseyi
bulaml yorum. ,,10
Kitaplara herhangi bir zarann gelmesini veya kaybolmaslm
onleyebilmek ie;in, kitaplar sadece onlara saygl gosterecegine glivenilen
ve kayboimasllla, kirlenmesine veya hasar gormesine izin venneyecek
insanlara veriliyordu. Eger bundan emin olunamlyorsa, kitabl odiine;
alacak ki~iden, kitablll geri getirilmesini garanti altlna almak ie;in, belli bir
110
KUrUPHANELERiN HiKAYESi
miktar para ya da kitabm degerine
e~deger
bir
~ey
blrakmasl isteniyordu.
Genel olarak odtinc; alma stiresi, kitabm her yapragi ic;in bir gtindti; bu
stirenin kitabm tamamml kopyalamak isteyenler ic;in fazlaslyla yeterli bir
stire oldugu
dti~tintiltiyordu.
Bazl durumlarda, kitabl geri getirmemeyi
tercih edebilecek yetkili bir devlet gorevlisine kitap odtiny vermek yerine,
kitabm sahibi odtiny alacak ki~i iyin kitabm bir kopyasmi yaptlflp verirdi.
KUttiphanelerin yogu, zengin ya da fakir, tUm MUslUmanlara
aYlktl. Sadece bagh olduklan
kurulu~un
Uyelerine aylk olan medrese
ktittiphaneleri bile, bu kurallara ender olarak uyardl. Hatta, bazl vakIf
tuztikleri,
sadece belli bir mezhebe ait olanlann
girmesine izin
verilecegini belirtmesine ragmen, uygulamada soz konusu smlflamalar
bile yogu zaman, yonetici ve klittiphaneciler tarafmdan gormezden
gelinirdi.
iLK BUYUK Arap kiittiphaneleri genellikle, hem din bilimleri hem de
laik bilimter hakkInda bilgi sahibi,
me~hur
edebiyatyllar tarafmdan
yonetiliyordu. BazI1an bilgin olarak tanmmalannm yam sira ogretmen
olarak da tammyordu. Ama, 13. Yiizyilda dinin felsefe iizerinde kazandigi
zafer sonrasmda,
geni~
bir edebiyat bilgisinden yok, din bilginligi ve
dindarhk, bir kUttiphanecide aranan ozellikler haline gelmeye
ba~lamI~tl.
KiitUphanecilik pozisyonu babadan ogula miras olarak geymeye ve zaman
ilerledikye de sorumluluk, miikafat ve itibar yonlinden de zaylflamaya
ba~lamI~tl.
Bir ktitiiphanecinin temel gorevleri, sorumlulugu altmdaki
kitaplann baklmI, saklanmasl ve korunmaslydl. Bunlara ek olarak, yogu
zaman ktitiiphane kullamcI1anna kaglt ve mtirekkep dagltlf, kitaplann
ciltlenmesini ve ciltyilerin iicretini diizenler, koleksiyondaki kitaplann
kar~I1a~tlfllmaSl
ve dlizeltilmesini denetler ve klitUphane
111
vakfmm
· yazzmn icadzndan bilgisayar £agzna
ybneticisine yem ahmlar konusunda bnerilerde bulunurdu. Aynca,
kiitiiphanenin potansiyel kullamcl1anndan hangilerinin, iyeri girmesine
izin verilmeye deger oldugunu belirlemesi ve kitap alma konusunda
hangilerinin bncelige sahip olmaSl gerektigine karar vermesi beklenirdi.
Niteliklerinden biri de miikemmel hattathktl, zira kiitiiphane katalogunu
yazmasl ve yogu zaman da bir kopyacl olarak
Maa~l,
yakla~lk
yah~maSl
olarak, bir profesbriin
gerekirdi.
maa~mm
yansl, bir
tekrarlaylcmm (medreselerde hocanm derslerini aktaran asistan)
maa~mm
da iki katlydl. Ama kiitiiphanelerin saylca yogalmasl ama boyutlanmn
kiiyi.ilmesiyle, kiitiiphanecilerin
ya~anml~tI.
Halep'teki
maa~
dii~ii~
ve konumlannda da bir
Ahmediyye'de
kiitiiphaneci,
kaplcl
ve
temizlikviyle aym iicreti ahyordu; ama onlardan farkl1 olarak, ders ya da
vaaz vererek ilave para kazanabiliyordu.
Asl1 giiy klitiiphanecide degil, vakfm nazmnm (ybneticisinin)
elindeydi. Kiitiiphaneciyi
i~e
alan,
i~ine
son veren ve ona emirler veren
de oydu. Ve kiitiiphanecinin tavsiyesi dogrultusunda, bu tavsiyeye'
uymaYl tercih ettiginde, paramn kontroli.i ve bdeme yaplp yapmama karan
nazmn elindeydi.
Kiitiiphanelerin geliri, kendisini yaratan vakfm destek amaclyla
belirledigi topraklanndan elde edilen kiralardan elde edilirdi.
Kuma~
fabrikalan, darphaneler ve yiin pazarlannm hepsi Arap diin yasmdaki
kiitiiphaneleri desteklerdi. Kiitiiphanenin giderleri, iyinde bulundugu
binanm yaplml ve bakIml; mobilyalan, aydmlatmasl, mekamn suyunun
saglanmasl; kitaplann ahrru, kopyalanmasl ve tamir edilmesi; kiitiiphane
yah~anlan
ve okuyucular ivin yazl malzemelerinin ahnmasl ve elbette
vah~anlann maa~]aflnm
bdenmesinden
olu~urdu.
BU BtrYOK islam kiitiiphanelerine ne oldu?
112
Her halife bilgin degildi ve bir yok hiikiimdar kaynaklanmn kullammi
iyin, klitUphanenin slirdiirlilmesinden daha iyi alternatifler
bulmu~tu.
Bazllan iyin kiitiiphane, sevdiklerine verilecek hediyelerin bulundugu bir
depoydu, bazllanna gore de, yope atllacak bir kaglt ylgmlydl.
Selahaddin, 1175 yllmda MlSU'l fethettiginde,
Hfrkim'in
Dar-iiI
Hikma"smm
hazinelerinden
yanda~lanmn,
istedikleri
al-
gibi
yaralanmasma izin vermi~ti. 1031'de ispanya'da Emevi HanedaOl son
buldugunda ve Halifelik kliyiik krallar arasmda
klitiiphanesi de
dagl1ml~tl.
Reconquista'dan
payla~tlOldlgmda, saray
soma Kraliye Isabella'Oln
11
gUnah ylkardlgl papazl Kardinal Francesco Ximines de Cisneros,
Miislliman
kitaplanmn
Granada'daki
Kardinalin
Plaza
ate~inden
de
tasfiyesini
organize
Bibarrambla'da
iki binden az kitap
etmi~ti.
80.000
kurtulmu~; bu
1499
kitap
yl1mda,
yalalml~tl.
kitaplar daha soma
gelen ispanyol krallan tarafmdan toplanml~ ve Madrid'in dl~mda, bugiin
haW bulunduklan Escorial SaraYl' na yer1e~ tirihni~tir.
Hayhlann 12. Ylizyl1da Suriye ve Filistin'deki saldlO slrasmda
ba~ka islam klitiiphaneleri de yok edilmi~tir:
Frenkler Trablusgarb'a girip, ~ehri ele geyirdiklerinde Akademiyi yakarak
yerle bir ettiler. Bunun nedeni, bir papazm (Allah ·onu lanetlesin) biitlin 0
kitaplan goriince kendini kaybetmesiydi. Papaz, bir ~ekilde Kuranlann
saklandlgl odaya girmi~ti ve eline bir kitap alml~tl; i~te! Bu bir Kurandl.
Soma ba~ka bir kitap aldl ve bu da ilki gibi bir Kurandl; soma yakla~lk
yirmi kadar kuran toplaymcaya kadar devam etti. Soma, 'Bu kiitiiphanede
MUsliimanlann Kuran' mdan ba~ka bir kitap yok!' diye haylarml~t1.
Bunun iizerine klitliphane ate~e verilmi~ti. J l
Ama
bagnazhklan
kendilerini,
islam
ktitiiphanelerini
yagmalamaya itenler sadece Hlristiyanlar degildi. Biryok ktitliphane,
[Reconquista, Miisliimanlann hakimiyetinde bulunan iber Yanmadaszmn,
Hlristiyanlar tarafmdan yeniden fethedilmesi siirecini i~eren yedi bu~uk yiizyzlllk
donem. ]
ii
113
yaZlmn icadzndan bilgisayar fagzna
kendi inanylanna ters dli$en kitaplan sindirmek amacmda olan Slinni
MlislUmanlar tarafmdan yok edilmi$ti. Mutezililer ve ismaiililer'in
kunnu$ oldugu kUtliphaneler, 12. Ylizyildan soma islam dlinyasmda
SUnnilerin egemen olmaslyla, ozelIikle savunmaSlZ kalml$ ve hedef
haline gelmi$ti. Mezheplere ait klitliphaneler, "inanylara aykIn" teolojik
kitaplann yam Slra, biryok bilimsel ve felsefi kitaplar da iyeriyordu. Bu
klitliphanelerin ylknnmm, islam dU$lincesinin geli$imi lizerinde, biryok
tarihyiye gore, gliniimlize kadar gelen, korkuny bir etkisi olmu$tu.
13. YlizYIlda MogolIar, Mlislliman topraklannda yaylhrken, orta
Asya'daki biiylik $ehirleri ve 1258' de de Bagdat'm kendisini yok
etmi$lerdi. Bir hafta iyerisinde, bu $ehirdeki otuz aUl halk klitliphanesinin
yogu yerle bir edilmi$ti. EI Nedim'in Fihrist al'ulum (Bilim Fihristi) adh
eseri bir 10. Ylizyl1 Bagdat bilgini tarafmdan bilinen kitaplan slrahyordu;
Mogol akInlan ylizlinden, bugUn bunlar arasmdan binden az kitap elimize
ula$ml$tlL Resimli elyazmalan ve kaligrafinin mlikemmel omekleri,
yakacak olarak yakIlml$, slislemeli deri ciltler Mogol istilaCllannm
ayaklanna ayakkabl olmu$tu. Bilgin ve ogrenciler katledilmi$ ve Mogol
gUruhu, Suriye lizerinden Batlya dogru ilerlemeye devam ederek,
~ncak
Mlslr'da durdurulabilmi$ti. Bu ylklm yine de tam olmaml$tl. Bagdat
Nizamiyesi
bir
ytizyI1
daha
ya$aml$,
muhtemelen
15. Ylizyl1da
Timurlenk'in istilasl slrasmda yok olmu$tu.
Peki MogolIar egitimi tamamen mi kliyiimsliyordu? Bagdat'l
ylkmasmdan bir sene soma Mogol Hakam Hlilagli, Azerbaycan'daki
Urumiye Gblli yakmlanndaki Maraga'da bir astronomi gbzlem evi
kurmu$tu. Bunun yakInmda bir klitliphanede ise (tarihyilere inanacak
olursak) Suriye, Mezopotamya ve iran fetihlerinden ganimet olarak ele
geyen 400.000 ciltlik bir koleksiyon bulunuyordu. Bu zenginligi nasl1
degerlendirmi$ti? Bu konuda kayltlar sessiz kahyor.
114

KUTUPHANELERIN HIKAYESI Yazlnln icadlndan Bi/gisayar

Transkript

Benzer belgeler