‹ZM‹R`‹M-II Erdinç Gönenç

‹ZM‹R’‹M-II
Erdinç Gönenç
‹ZM‹R’‹M-II
Erdinç Gönenç
Birinci Bask›, Mart 2008, ‹zmir
www.erdincgonenc.com
ISBN 978-975-01734-2-4
Egetan Bas›n Yay›n Ltd. fiti.
1984 Sok. No. 15 K.2
Alsancak/‹zmir
Tel: 0232 421 08 96
Kapak Tasar›m: A. Tansel Özalp
Bask›:
Uflflak Matbaac›l›k Ltd. fiti
1464 Sokak No: 55/A Alsancak/‹zmir
Tel: 0232 464 99 67
Cilt:
Kardefller Ciltevi
0232 435 78 18
© Copyright 2008
Bu kitab›n yay›n haklar› Sevinç Ayla Gönenç’e aittir.
Kitab›n tamam› veya bir bölümü, al›nt› amac› d›fl›nda
hiçbir biçimde ço¤alt›lamaz, da¤›t›lamaz, yeniden elde
etmek üzere saklanamaz.
‹steme Adresi:
Sevinç Ayla Gönenç
56. Sokak No: 63/3
Güzelyal›/‹ZM‹R
2
‹zmir’im
II
Erdinç Gönenç
3
Erdinç Gönenç’in Yaflam Öyküsü
17 Ocak 1941 tarihinde ‹zmir’de do¤an Erdinç Gönenç 1947-1952
y›llar›nda ‹lkokulu ‹stanbul Parmakkap›, 1952-1955 y›llar›nda ortaokulu ‹zmir Karfl›yaka, 1955-1958 y›llar›nda liseyi Diyarbak›r Ziya
Gökalp lisesinde tamamlad›. 1958-1962 y›llar›nda Siyasal Bilgiler
Fakültesi Maliye ‹ktisat Bölümünü bitiren Gönenç, 30.11.1962 y›l›nda Maliye Bakanl›¤› Hazine Genel Müdürlü¤ü Milletleraras› ‹ktisadi
‹flbirli¤i Teflkilat› Hazine ve Kambiyo Kontrolörü olarak görev ald›.
1971 y›l› Eylül ay›nda Jandarma Genel Komutanl›¤›nda sürdürdü¤ü
vatani görevini tamamlayan Gönenç 1972 May›s ay›nda Maliye Bakanl›¤› taraf›ndan Londra’da geçici olarak görevlendirildi.
Gönenç 1973-1974 y›llar›nda Hazine Genel Müdürlü¤ü Yabanc› Sermaye fiube Müdürü görevinde bulundu. Daha sonra Bakanl›k Kambiyo Müdürlü¤üne atand›.
1974 y›l›nda Karadeniz Bak›r ‹flletmelerinde Genel Müdür yard›mc›l›¤›, 1975 y›l›nda Ankara Belediyesi Özlük ‹flleri Müdürlü¤ü, 1977 y›l›nda Merkez Bankas› Ekonomik Araflt›rma uzmanl›¤›, 1978 y›l›nda
‹zmir, ‹ncir, Üzüm, Pamuk ve Zeytinya¤› Tar›m Sat›fl Kooperatifleri
Birlikleri Genel Müdürlü¤ü görevlerini yapt›. 1981 y›l›nda Köy-Koop
Mu¤la Birli¤i’nde müdür, 1982 y›l›nda da Dokuz Eylül Üniversitesi
Mu¤la ‹flletmecilik Yüksek Okulu’nda ö¤retim görevlisi olarak çal›flt›.
1980’de askeri yönetim taraf›ndan 1402 say›l› yasasa dayan›larak
ifline son verildi. S›k›yönetim karar›n› 1988 y›l›nda Dan›fltay’da iptal ettirdi.
1987 y›l›nda SHP’den milletvekili aday aday› oldu. 1989’da ‹zmir
Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤› aday aday› oldu.
1992 y›l›nda ‹zmir Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürü olarak atand›.
4.4.1998 y›l›nda ‹zmir ‹l Müdürü iken kalp krizi nedeni ile 57 yafl›nda vefat etti.
4
Erdinç Gönenç
(1941-1998)
5
6
‹Ç‹NDEK‹LER
Gümrük Birli¤i ve Tüketicinin Korunmas› . . . . . . . . . . . . . . . .9
Hakem Heyetlerinin Yapt›r›m Gücü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Tüketiciyi Korumak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
Enflasyon Canavar›n› Kim Yaratt›? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
Rekabetin Korunmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Kap›dan Sat›fllar - 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Kap›dan Sat›fllar - 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
Kap›dan Sat›fllar - 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Defne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
‹flsizlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
H›rs›z Var . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
K›yamet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Ayva Kokulu Mu¤la . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
Asker Tay›n› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Plan-Pilav ve Piyasa Ekonomisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
Hakim Durumun Kötüye Kullan›lmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Ekmek Kavgas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Yaflad›¤›m›z Ça¤ Teknolojik Devrim Ça¤› . . . . . . . . . . . . . . . .51
Mangal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Ben Bir Kooperatifçiyim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Zeytinya¤› Yiyelim, Yedirelim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Yeflili ve Maviyi Öldürmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
Bal›k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
Pat Diye Kesilen Elektrik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
Tren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Ekmek Olay› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74
Fatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Yaya Geçitleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
Mal Beyan› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Memuru Ezmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
7
Müfettifl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
Küreselleflme ve Ekonomik Planlama . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
Ev Kad›nlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
Kentlerin Küçük Sorunlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
25 Y›l Sonra Nas›l Bir ‹zmir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Ac›mas›zca Kesilen Su ve Elektrik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
Denize Küsen fiehir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
Baz› Kent Sorunlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
Bir An› ve TANSA’n›n Do¤uflu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109
Zeytin Ya¤› Nas›l Sat›l›r? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
Bürokrasi Yafllan›yor Gençler ‹se ‹flsiz . . . . . . . . . . . . . . . . .117
Yön Duygusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
‹kibine Bir Kald› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Enflasyon Ba¤›ml›s› Olduk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
Güzelyal›’dan Vapura Binmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Men-i ‹srafat Kanunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129
Su Bask›n› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
fiubatta ‹zmir’e Bahar Gelebilir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
Bunlar da Trafik Maganda Türleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Trafik Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
Ajan S.A. A¤abey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
Kemeralt› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
Memur ‹çin Senfoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
fiirketler Daha Az Vergi Vermek ‹çin Kuruluyor . . . . . . . . . . .155
Son Yaz› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
Sevgili Abim/Mete Gönenç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
Erdinç A¤abeyim/Cem Gönenç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Erdinç Abi/Mehmet Özavc› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
8
Gümrük Birli¤i ve Tüketicinin
Korunmas›
ümrük Birli¤i’ne uyum yasalar›n›n en önemlilerinden biri
G
4077 say›l› Tüketicinin Korunmas› Hakk›ndaki Kanundur.
Gümrük Birli¤i’nin yararlar› ile halk›m›z›n ilk tan›flmas› bu
Kanun sayesinde olmufltur.
Söz konusu Kanunu, Gümrük Birli¤i’nin bir dayatmas› olarak elefltirenler var: Do¤rudur. Bu Kanun ülkemizde de çoktan yasalaflmal›yd›. Öte yandan da “ülkemize dayat›lanlar, hep
böyle iyi fleyler olsa” demekten de kendini alam›yor insan...
Avrupa standartlar›, uluslararas› kabul görmüfl, en geliflkin
standartlard›r ve bunlara ulaflmak, cumhuriyetimizin, “Ça¤dafl uygarl›k düzeyini yakalamak” hedefine uygundur.
Bilindi¤i gibi; Gümrük Birli¤i’ne girmek demek belirli bir
süreç sonunda, serbest piyasa ekonomisini tüm kural ve kurumlar› ile kabul etmek demektir.
Ancak serbest piyasa ekonomisi ile vahfli kapitalizm aras›nda, k›l pay› fark vard›r ve gerekli önlemleri almazsan›z, serbest
piyasa ekonomisi uygulad›¤›n›z› sanarken, kendinizi vahfli kapitalizmin insana ve do¤aya de¤er vermeyen, ac›mas›z ortam›nda bulursunuz.
Bu tehlikeye karfl› en baflta yap›lmas› gereken fley, rekabeti
ve tüketiciyi korumakt›r.
‹flte, 4077 say›l› Kanun, bu aç›dan da büyük önem tafl›maktad›r.
Bu “Kanun’u sadece tüketiciyi koruyan bir kanun olarak
9
görmek de yanl›flt›r. Üreticiyi, Avrupa standartlar›nda üretim
yapmaya zorlayarak, onlar› da korumaktad›r. Bir baflka deyiflle, sanayicimiz Avrupa pazar›ndan önce iç piyasada, gerçek
rekabete al›flacakt›r.
Esasen, üretici-sat›c› temsilcisi olan mesleki kurulufllar›,
yani Sanayi Odalar›, Ticaret Odalar› ve Esnaf Odalar› da karfl›
ç›kmak bir yana bu Kanunu desteklemifller ve hayata geçmesine katk›da bulunmufllard›r.
Kanun’un amac›n›, biz Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤› olarak
bir cümle ile, “ülkemizde art›k, sat›lan mal geri al›nmaz devrini kapatmak, sat›lan mal geri al›n›r devrini bafllatmak” olarak özetliyoruz.
Benim çocuklu¤umda ço¤u dükkanda iki levha vard›; “Veresiye sat›fl›m›z yoktur” ve “Sat›lan mal geri al›nmaz”.
“Veresiye sat›fl›m›z yoktur” levhas› veya veresiye satan tüccar›n periflan halini gösteren temsili resimler ortadan kalkal›
çok oldu. fiimdi s›ra “Sat›lan mal geri al›nmaz” levhalar›nda.
Ülkemizde sermaye birikimi, nas›l ki taksitli sat›fllar gelifltikçe büyümüflse, iflletmelerimiz flimdi de satt›klar› ay›pl› mallar› geri alarak geliflecektir.
4077 say›l› Kanun tüketiciyi, ay›pl› mala karfl› koruyor. Baz› Avrupa ülkelerinde, mal›n iadesi için, ay›pl› olma flart› bile
aranmazken bizde, kap›dan sat›fllar hariç, aran›yor ve böylelikle sat›c› da kaprisli müflteriye karfl› korunmufl oluyor.
4077 say›l› Kanun, tüketiciyi, fiyata karfl› da korumuyor.
Zaten e¤er koruyor olsayd› serbest piyasa ekonomisinin mant›¤› ile çeliflirdi. Bu aç›dan 4077 say›l› Kanunu, 4054 say›l› Rekabet Korunmas› Hakk›nda Kanun ile birlikte de¤erlendirmek
gerekmektedir. Çünkü 4054 say›l› Kanun, tüketiciyi dolayl›
yoldan fiyata karfl›, ama tekel ve kartel fiyatlar›na karfl› koruyarak 4077 say›l› kanunu tamamlamaktad›r.
‹zmir’de bu iki Kanun’un birbirini tamamlayan özellikleri
göz önünde tutularak, ekmek fiyatlar› serbest b›rak›lm›fl ve
kan›mca çok da iyi sonuç al›nm›flt›r. Çünkü K‹T ürünlerine
yap›lan zamlara ra¤men ‹zmir’de ekmek fiyatlar› 1995 Aral›k
10
ay›ndan bu yana 10.00 TL (250 gr. için) civar›nda sabit kalm›flt›r. Ve görülmüfltür ki haks›z fiyat art›fllar› olursa bunun
nedeni serbest rekabet de¤il, f›r›nc›lar›n kartelleflmesi olacakt›r. Kartelleflme de yakalan›r veya yakalanmaz, aç›kça bir suç
oluflturmaktad›r.
Bu noktada belirtmek gerekir ki; tüketici, 4077 say›l› Kanun’dan önce de korunuyordu. Tüketiciyi aldatanlar hakk›nda Türk Ceza Kanunu’nun 526, 363, 401, 402 say›l› maddelerine dayan›larak, çok say›da dava aç›lmaktayd›. Ancak, adalet
sistemimizin a¤›r yüklenmeden kaynaklanan yavafll›¤›, etkinli¤imizi azaltmaktayd›.
4077 say›l› Kanun ise bir yandan yeni bir tak›m kurumlar
oluflturup, öte yandan idarenin yetkilerinin artt›rarak tüketiciye, daha etkin bir koruma sa¤lam›flt›r.
Kanunda oluflturulan yeni kurumlar flunlard›r.
a) Tüketici Sorunlar› Hakem Heyetleri
b) Tüketici Mahkemeleri
c) Tüketici Konseyi
d) Reklam Kurulu
Bu oluflumlarla ilgili aç›klamalar, baflka bir konuflman›n
konusunu oluflturacak kadar genifltir. Ancak flu kadar›n› belirtmek gerekir ki buralara yap›lacak baflvurular›n her türlü
vergi, resim ve harçtan muaf tutulmas›, sistemin ifllemesi aç›s›ndan son derece büyük önem tafl›maktad›r.
‹darenin artt›r›lan yetkileri de ayr› bir tart›flma konusu
oluflturmakla birlikte, yine belirtelim ki en önemli bölümü,
idari para cezas› uygulamas›d›r. ‹dari para cezas› uygulamas›nda da önemli yenilik, bu cezalara idare mahkemelerinde
yap›lacak itirazlar›n, tahsilat› durdurmamas›d›r.
SONUÇ
Uygulay›c›lar›ndan birisi olarak, 4077 say›l› Kanun’un bir
tak›m eksikliklerine ra¤men, oldukça iyi bir Kanun oldu¤unu
belirtebilirim.
11
Özellikle hakem heyetlerinin iyi çal›flt›¤›n› ve günlük hayat›m›zdaki yerini ald›¤›n› söylemek mümkündür. ‹zmir ‹l Hakem Heyeti’ne 8 Eylül 1995 gününden bu yana yap›lan baflvuru say›s› 600’ü bulmufltur. Baflvurular›n büyük bölümü, tüketici lehine karara ba¤lanm›fl ve al›nan kararlar›n önemli bölümüne de taraflarca uyulmufltur.
Ancak yasalar ne denli iyi olursa olsun, bunlar›n hayata geçirilebilmesi için en önemli unsur tüketici bilincinin geliflmesi ve tüketicinin kendi haklar›na sahip ç›kmas›d›r.
(Kimya Mühendisli¤i Dergisi)
Bas›n Bildirisi
13.3.1998
Bilindi¤i gibi evrensel tüketici haklar›, ilk olarak ABD Baflkan›
J. F. Kennedy’nin 15 Mart 1962 tarihinde Temsilciler Meclisi’nde
yapt›¤› konuflmas›nda dile getirilmifltir.
Daha sonraki y›llarda 15 Mart günü birçok ülkede ve son y›llarda da Türkiye’de “Tüketici Haklar› Günü” olarak kutlanmaya
bafllam›flt›r.
Bu çerçevede 1998 y›l›nda, Bakanl›¤›m›zca düzenlenecek etkinliklerin; öncekilerden farkl› olarak, bir günle s›n›rl› kalmayarak, 14-21 Mart tarihleri aras›nda bir haftal›k dönemi kapsayacak
flekilde düzenlenmesi uygun görülmüfltür.
“Tüketici Haklar› Haftas›” boyunca ‹l Müdürlü¤ümüz, Büyükflehir Belediyemizin de deste¤i ile bilboard’lar› ve belediye otobüslerini afifllerle donatacak ve halk›m›za de¤iflik konularda haz›rlanm›fl bilgilendirme broflürleri da¤›tacakt›r.
Yine Müdürlü¤ümüz yetkilileri taraf›ndan ‹zmir’deki 16 ilkö¤retim okulundaki ö¤rencilere konferanslar verilecektir.
‹zmir’de tüketici bilincinin geliflmesinde büyük pay› olan
medyam›z›n konuya gereken önemi verece¤i inanc› ile bilgilerinize sunar›m.
Sayg›lar›mla.
E.G.
12
Hakem Heyetleri’nin Yapt›r›m Gücü
üketici Sorunlar› Hakem Heyetleri, onuncu aylar›n› doldurdu... Galiba, en iyileri, ‹zmir ‹l Hakem Heyeti. Tüm ülkedeki tüketici flikayetinin, neredeyse yar›s›, oraya yap›lm›fl.
T
Zorlamaya de¤il, uzlaflmaya ve iyi niyete dayanan bu heyetler, oldukça demokratik kurulufllar. Kamu kesimi yan›nda,
üretici - sat›c› ve tüketici temsilcileri var. Temel amaçlar›; yarg›n›n, esasen a¤›r yükünü daha da a¤›rlaflt›rmadan, “tüketiciler ile sat›c›lar aras›nda ç›kan, uyuflmazl›klar› çözümlemek ve
tüketici mahkemelerinde, delil olarak ileri sürülebilecek kararlar› almak.”
Yapt›r›m konusunda bir yetkileri yok. Kararlar›na uyup
uymamak, ilgililerin keyfine kalm›fl. Delil olarak kabul edip
etmemek de mahkemenin takdirine...
O halde hakem heyetleri ne ifle yarar?
Oysa ki hakem heyetleri, yapt›rmaktad›r...
Biz ‹zmir’de, ald›¤›m›z kararlar›n büyük k›sm›n›n, uyguland›¤›n› görüyor ve bu sonucun, yapt›r›m gücümüzden kaynakland›¤›n› biliyoruz.
Nedir bizim yapt›r›m gücümüz? Herfleyden önce, heyetimizin yap›s› elbette: Heyeti oluflturan kurulufllar zaten etkin
13
ve sayg›n. Bir de üst düzey yöneticilerce temsil edilirse? ‹zmir,
bu ifli ciddiye ald›: Örne¤in, kurulufl aflamam›zda, Ticaret
Oda’m›z›, yönetim kurulu baflkan›, bizzat temsil etmekteydi.
di¤er kat›l›mc› temsilcileri de öyle...
Ald›¤›m›z karar›n haks›zl›¤›n› savunmak, pek kolay olmuyor.
Üstelik hakem heyetlerinin, henüz pek fark edilmeyen bir
önemli yetkisi de var: Teflhir yetkisi. Biz, bir ay içinde ald›¤›m›z kararlar›, ertesi ay bafl›nda, ‹l Müdürlü¤ü’müzdeki bir panoda ilan ediyoruz. Yönetmelik, böyle diyor. Bu ülkede, vergi
ödemeyenlerin ilan› konusunun, nas›l, y›llarca tart›fl›ld›¤› hat›rlan›rsa, teflhirin önemi ortaya ç›kar.
Gerçekten, ad›n› listemizde görmek istemeyenler, sorunu,
daha inceleme aflamas›nda tüketici lehine, çözüveriyorlar. Hakem Heyeti’ne yap›lan, 958 baflvurudan, 353 adedinin, Heyet’te görüflülmeye gerek kalmadan, Müdür’lü¤ümüzce, tüketici lehine çözümlenmifl olmas›, yeterli kan›t de¤il mi?
Yarg›c›n takdirine ba¤l› olsa da, üretti¤imiz deliller de küçümsenmemeli. Davay›, daha bafltan kaybetti¤ini düflünen taraf, yarg›ya gitmektense, uzlaflmay› ye¤lemektedir ço¤u kez.
Tüketicinin Korunmas› Yasas›, cezai yapt›r›m yetkisi vermiyor hakem heyetlerine. Ancak, ‹l Müdürlüklerinin yetkilerini de çok artt›r›yor. Hakem heyetlerinin toplant› yeri, il müdürlü¤ü. Baflkan da il müdürü. Hakem heyetini desteklememesi mümkün mü? Bu da hakem heyetlerinin bir baflka gücü...
Tüm insanlar tüketici. Tüketici haklar›n› savunmak, insan
haklar›n› savunmak, o zaman. Hakem heyetlerinin esas güç
kayna¤›, tüketici bilincidir. Tüketici bilinci gelifltikçe ve halk›m›z sahiplendikçe, gerek yasan›n ve gerekse hakem heyetlerinin, insan haklar›n› koruma gücü, giderek artacakt›r.
Gazete Ege, 3 Eylül 1996
14
Tüketiciyi Korumak
üketicinin Korunmas› Hakk›nda Kanun, son y›llar›n en
önemli yasas› bence.
T
Önemi herfleyden önce, kapsam›ndan kaynaklan›yor.
SSK’l›lar›, tar›m üreticilerini veya kamu çal›flanlar›n› ilgilendirmiyor sadece. Tüketicileri ilgilendiriyor, tüm insanlar› yani...
Üreticiler ve sat›c›lar da tüketici. Halk› onlara karfl› korurken, onlar› da baflka üretici - sat›c›lara karfl› koruyor yasam›z.
Yasalar, genellikle, hak ve özgürlükleri s›n›rlamak içindir.
Bu yasa ise; haklar› gelifltirmek ve korumak amac›yla ç›kar›lm›flt›r. Önemli bir özellik de¤il mi?
Gümrük Birli¤i’ne girebilmemizin, önemli koflullar›ndan
biri bu yasa. Kimilerine göre, Gümrük Birli¤i’nin bir dayatmas›. Tarih boyunca bize dayat›lanlar› düflündükçe, keflke tüm
dayatmalar böyle olsaym›fl diyesi geliyor insan›n. Çünkü; Avrupa standartlar›na ulaflmam›z› dayat›yor bize. Atatürk’ün hedef gösterdi¤i “muas›r medeniyet”, Avrupa uygarl›¤›ndan baflka ne olabilir ki?
Avrupa standartlar›, tüm insanl›¤›n kabul etti¤i, en geliflmifl standartlard›r. O halde yasam›z, ça¤dafl ve ilerici bir yasa...
Uygulamaya çal›flt›¤›m›z ekonomik sisteme, liberal ekonomi ad›n› veriyoruz. Liberal ekonomi ile vahfli kapitalizm ara15
s›nda, k›l pay› fark oldu¤unu gözden kaç›rmay›z umar›m.
Liberal ekonomiyi, vahfli kapitalizme karfl› korumak; do¤ay› korumak, rekabeti korumak ve de tüketiciyi korumak demektir öncelikle.
Demokrasi, liberal ekonominin siyasal rejimidir, vahfli kapitalizminki ise, faflizm. Tüketici haklar›n› savunmak, faflizme
karfl› demokrasiyi savunmakt›r bir anlamda. Tüketici hakk›,
insan hakk› de¤il mi zaten?
Halk›m›z›n örgütlenmesinden de korkmuyor bu yasa, üstelik kat›l›mc›. Hak ve görev vererek, tüketici örgütlenmesini
özendiriyor. Tüketici örgütleri, hakem heyetlerinde temsil
ediliyorlar, tüketici mahkemelerinde dava açma haklar› var,
tüketici konseyinde de varlar.
Kamu görevlilerinin, geleneksel demeç verme yasa¤›n› bile
bu yasa deldi, ilk kez. Yasay› halka anlatabilmek için, konuflmam›z emrediliyor. Susturulmam›z yanl›flt›, konuflmam›z
do¤ru. “Ey tüketiciler, tüpgaz hortumlar›n›z›n boyu iki metreden fazla olmas›n” dememizin, yasaklanmas›ndaki mant›k
ne?
Bu yasa, tüm insanlar›m›z›n mal›.
Bu yasa, sadece tüketiciyi de¤il, üreticimizi de ça¤a ulaflt›rmay› amaçl›yor.
Bu yasa, demokratik ve kat›l›mc›.
Süreç içinde düzelecek yanl›fllar›, giderilecek eksikleri var
elbette...
Yeter ki halk›m›z sahiplensin.
Çünkü gerçek güç yasalarda de¤il, tüketici bilincinin geliflmesinde...
Gazete Ege, 9 Eylül 1996
16
Enflasyon canavar›n› kim yaratt›?
smanl›’n›n kapitalisti; Yahudi, Rum, Levanten ve Ermeniydi. Müslüman’dan kapitalist olur muydu hiç?
O
Az›nl›klar›n ço¤u kaç›nca, kapitalistsiz kald› Cumhuriyet
Türkiyesi. ‹flçi s›n›f› zaten yoktu. Olsa, belki sosyalizm denenirdi, yoksul Anadolu’yu kalk›nd›rmak için. Sonuçta, kapitalist yoldan kalk›nmada karar k›l›nd›, do¤ru ya da yanl›fl...
O zaman, kapitalist yaratmak gerekirdi öncelikle. Kapitalist yaratmak için, ilk denenen, devlet kapitalizmi uygulamak
oldu. Fabrikalar› devlet kurdu ve pahal› ürettiklerini, ucuza
vererek destekledi kimilerini...
Sonuçta, sermaye birikimi oluflmaya bafllad› ama, çok c›l›zd› henüz. Daha h›zl› bir kalk›nma için, çok daha büyük bir
sermaye birikimi gerekirdi.
Bunun için gerekli yöntem, 1950 sonras›nda keflfedildi:
Devlet eliyle enflasyon yaratmak. “Her mahallede bir milyoner
yaratmak” için, bütün bir mahalle halk›n›n sat›n alma gücünden bir bölümünü, çakt›rmadan, o mahalledeki tek bir kiflinin
cebine aktarmak yani... Kimi iktisatç›lar, enflasyonu, bir doland›r›c›ya benzetirler. Nas›l ki doland›r›c›; önce flirinlik yaparak kaz›klarsa insan›, enflasyon da devaml› artt›r›r, cebimize
giren paray›. Sat›n alma gücümüzü h›zla azaltarak elbette. Param›z ço¤ald›kça, yoksullu¤umuz da büyür.
Eksilen sat›n alma gücümüz, buharlafl›p yok olmaz elbette.
Say›lar› gittikçe azal›rken, servetleri ço¤alan kimilerinin cebi17
ne gider do¤ruca. “Hiç bir fley yoktan var olmaz, hiç bir fley
yok olmaz” demiyor mu Lavasier...
Enflasyon; canavar de¤ildi bafllang›çta. Tam tersine, ekonomi canlanm›fl, genifl halk y›¤›nlar› “göreceli” olarak yoksullaflsa bile, tüm ülkede, yaflam düzeyi yükselmiflti. Yüksek koruma duvarlar›ndan yararlansa ve montaj sanayii niteli¤inde
olsa da büyük bir sanayi sektörü oluflmufltu. Bu geliflmede,
dünyadaki teknolojik geliflmenin pay›n› da unutmamak gerek. Sadece ›l›ml› ve denetimli enflasyonun sonucu de¤il yani...
Sonra, iletiflim teknolojisindeki geliflmeler, enflasyonun
yaratt›¤› tüketim e¤ilimini iyice azd›rd›. Bir taraftan, talep enflasyonu patlarken, öte yandan sanayimiz, uluslararas› rekabete zorland›. Bunun için gerekli olan da daha az say›da
ama çok daha büyük kapitalistlerdir. Daha büyük sermaye birikimi, çok daha h›zl› ve yüksek enflasyon gerektirirdi. Ard›ndan petrol floku, devalüasyonlar›n pahal›laflt›rd›¤› ithalat ve
politikan›n yaratt›¤› kara delikler. Enflasyon; ›l›ml› olmaktan
da ç›kt›, denetimden de. O art›k bir canavar. Onu devlet, bilerek isteyerek yaratt›...
Günümüz enflasyonu, art›k talep enflasyonu de¤il, maliyet
enflasyonu. En çok da K‹T zamlar›yla besleniyor.
Bu yüzden, memura-iflçiye yap›lacak zam, enflasyonu büyütmez. Para basarak ödense bile...
E¤er, tedavüldeki para miktar›, ekonominin gereksiniminden azsa, para basmak, enflasyonist etki yaratmaz çünkü.
Ekonomimizin gereksinim duydu¤u para miktar›n›, hesaplam›fl olan varsa, buyursun aç›klas›n...
Gazete Ege, 16 Eylül 1996
18
Rekabetin Korunmas›
üketicinin Korunmas› Hakk›nda Kanun, sadece ay›pl› mala karfl› koruyor tüketiciyi. Ay›pl› oldu¤u belirtilerek yap›lan sat›fllarda, ay›pl› mala karfl› da bir koruma, söz konusu
de¤il do¤all›kla...
Bir tek kap›dan sat›fllarda, mal ay›pl› olsun olmas›n, geri alma zorunlulu¤u var, sat›c›lar›n. Bu istisnan›n nedenlerini baflka bir yaz›m›zda tart›fl›r›z.
T
Yasa’m›z, fiyata karfl› korumuyor tüketiciyi yani. Esas belirtmek istedi¤imiz budur. Fiyata karfl› koruma, bu Yasa’n›n
görevi de¤il zaten.
O ifli yapacak olan, dolayl› biçimde de olsa, 4054 say›l› Rekabetin Korunmas› Hakk›nda Kanun’dur. Bu Yasa’n›n yürürlük tarihi, ötekinden öncedir. Say›s›ndan da belli zaten. Ancak
henüz, gerekli kurumlar oluflturulamad› ve yaflama da geçemedi, dolay›s›yla. Bu yüzden de pek bileni, tan›yan› yok...
Sonuçta; tüketici, haks›z zamlara, tekel fiyatlar›na ve Yasa’n›n deyimiyle, “piyasaya hakim olan teflebbüslerin, bu hakimiyetlerini kötüye kullanmalar›na” karfl› korunam›yor.
Yasa’n›n amac›, rekabeti koruyarak; tam rekabet piyasas›n›n, gerçek liberal ekonominin yani, oluflmas›n› sa¤lamak...
“Dolayl› koruma” deyiflimizin nedeni de bu zaten: Serbest
piyasa ekonomisinde, rekabet koflullar›nda oluflmufl fiyatlara,
hiç bir yasa kar›flamaz çünkü. Bu fiyatlar, yüksek olsa ve devaml› artsa bile...
19
Fiyatlar›n, baflta devlet olmak üzere, merkezi bir otorite taraf›ndan belirlenmesi, serbest piyasa ekonomisi ile ba¤daflmaz. T›pk›, “mal ve hizmet piyasalar›ndaki, rekabeti engelleyici, bozucu veya k›s›tlay›c›; anlaflma, karar ve uygulamalar”
gibi.
‹flte bu yüzden, 4. maddesinde, aynen flöyle diyor, Yasa:
“Belirli bir mal veya hizmet piyasas›nda, do¤rudan veya
dolayl› olarak, rekabeti engelleme, bozma ya da k›s›tlama
amac›n› tafl›yan veya bu etkiyi do¤uran yahut do¤urabilecek
nitelikte olan, teflebbüsler aras› anlaflmalar, uyumlu eylemler
ve teflebbüs birliklerinin, bu tür karar ve eylemleri, HUKUKA
AYKIRI VE YASAKTIR.
Bu haller, özellikle flunlard›r:
a) Mal veya hizmetlerin, al›m ya da sat›m fiyat›n›n, fiyat›
oluflturan, maliyet, kâr gibi unsurlar ile her türlü al›m yahut
sat›m flartlar›n›n tesbit edilmesi.”
‹zmir’de, ekmek fiyat›n›n neden serbest b›rak›ld›¤›,
san›r›m daha iyi anlafl›lacakt›r flimdi. Yasa’n›n aç›k ve kesin
hükmü gere¤i yerine getirildi¤i gibi, Avrupa Birli¤i
koflullar›na uyum yolunda bir de ad›m at›lm›flt›r böylelikle...
Biz, Avrupa Birli¤i’ni istiyoruz, onlar da serbest rekabet ve
demokrasi.
Demokrasinin ekonomik sistemi, serbest piyasa ekonomisidir zaten. Serbest piyasa ekonomisinin, vazgeçilmez koflulu
ise, tam rekabet.
Gelin, rekabeti koruyal›m...
Gazete Ege, 23 Eylül 1996
20
Kap›dan Sat›fllar - 1
enim çocuklu¤umda günlük al›fl verifl, kap›dan yap›l›rd›
genellikle.
Bu tür al›fl verifl, yok olmad› ama, epey azald› günümüzde.
Hem miktar, hem de çeflit olarak azald›.
Eskiden, bütün gün boyunca; eflekli, at arabal› sat›c›lar dolafl›rd›, sokak aralar›nda...
Yo¤urt ya da tahin-pekmez sat›c›lar›, omuzlar›ndaki ask›yla tafl›rlard›, yüklerini. Boza sat›c›lar› da öyle...
Bardac›klar›n üzeri, incir yapra¤› kapl› olurdu: “Haydi buz
gibi bardac›k, fleker lokum bardac›k...”
Bal›kç›lar, ellerinde has›r sepetle gezerdi, üstü ›slak çuval
kapl›.
fiimdilerde de kamyonetli bal›k sat›c›lar›, geçmiyor de¤il
evimin önünden. Hem nadiren geçiyorlar hem de sardalyeden
baflka bal›k satt›klar› yok. Benim çocuklu¤umdakiler; isparoz,
lidaki ve de çipura satarlard›. Bal›klar› bizzat kendileri ve Körfez’den yakalam›fl olurlard›. Çipura bile alabilirdik ve ald›km›yd› tepside, etraf›na domates, biber dizip, do¤ru mahallenin
f›r›n›na...
Art›k, ne Körfez kald›, ne bal›klar›.
Oysa çocuk halimle ben bile, her bal›¤a ç›k›fl›mda, sekiz on isparoz yakalard›m, Alsancak vapur iskelesi civar›nda.
Yo¤urt, tahin-pekmez, plastik kaplarda sat›l›yor flimdi, boza sat›c›lar›n›n, sesini bile duymaz olduk.
B
21
‹yi mi oldu, kötü mü? ‹yi oldu ebette. Çünkü gelifltik, kalk›nd›k. Art›k, de¤il süper, hipermarket zincirlerimiz var. Bir
de Körfez’i öldürmeden, kalk›nabilseydik. Benimki nostalji iflte boflverin. Körfezler, nehirler mi önemli, yoksa onlar› kirleten fabrikalar m›?
“Fabrika demek, ifl demek sanayileflmek demek”, peki göller - dereler ne ifle yarar?
Fabrikalar kurulsun elbet, ama do¤ru yerlere kurulsun.
“Nereden bafllay›p, nerelere geldin” demeyin. Bozac›y› özleyen biri, çocuklu¤unun Körfez’ini, elbette ç›karamaz akl›ndan.
Gelelim kap›dan sat›fllara: Günümüz Türkiye’sinde art›k,
özel bir anlam› var, “kap›dan sat›fl” deyiminin. Tüketicinin
Korunmas› Hakk›ndaki Yasa’da özel bir yeri var ve de kavunkarpuz al›flverifli, kap›dan sat›fl say›lm›yor.
Kap›dan sat›fl›n ne anlama geldi¤ini anlamak için, Yasa’ya
bakmak gerek. fiöyle diyor 8. maddesinde: “Kap›dan sat›fllar,
iflyeri, fuar, panay›r gibi sat›fl mekanlar› d›fl›nda, önceden mutabakat olmaks›z›n yap›lan, de¤eri, iki milyon Türk Liras›’n›
aflan tecrübe ve muayene koflullu sat›fllard›r.” Ayn› maddenin
beflinci f›kras›nda da flöyle bir hüküm var: “Sat›c›n›n, mal veya hizmeti, iflyeri d›fl›nda sat›fla sunmas›, teamül, ticari örf veya adetten ise, bu madde uygulanmaz.
“Salça yapaca¤›m” deyip, sokak sat›c›s›ndan alaca¤›n›z domates, iki milyondan fazla bile tutsa ki tutabilecek gibi görünüyor; kap›dan sat›fllarda, tüketiciye sa¤lanan özel haklardan,
yararlanamazs›n›z. Çünkü, teamül gere¤i...
‹flte bu yüzden, çocukluk an›lar›mla bafllad›m yaz›ma. Teamülü anlatmak için. Ama bu arada yerim bitti ve zorunlu olarak, devam› haftaya...
Gazete Ege, 30 Eylül 1996
22
Kap›dan Sat›fllar - 2
at›lan mal geri al›nmaz devrini kapat›p, sat›lan mal geri al›n›r, devrini bafllatt›¤›n› söyledi¤imiz”, Tüketicinin Korunmas› Hakk›ndaki Yasa; asl›nda, sadece ay›pl› mal ve hizmete
karfl› koruyor. Mal veya hizmet ay›pl› de¤ilse, geri verme hakk›n›z yok. Ay›pl› oldu¤u belirtilen mallar› da geri verme hakk›n›z yok.
S
Kap›dan sat›fllar›n önemi de burada ortaya ç›k›yor iflte...
Bir tek kap›dan sat›flta, sat›n ald›¤›n›z mal›, ay›pl› olup olmad›¤›na bak›lmaks›z›n, geri vermek hakk›n›z var.
Önceki yaz›m›zda, domates - biber sat›fllar›n›n, kap›dan sat›fl say›lmad›¤›n› belirtmifltik. Nedeni; teamül ve iki milyon liral›k, parasal s›n›r. O zaman kap›dan sat›fl deyince akl›m›za,
daha çok çelik tencere gibi mutfak eflyalar› ile, yatak tak›m› gibi eflyalar geliyor.
Dikkat edilirse bunlar, daha çok kad›nlar›n ilgilendi¤i türden eflyalar. Kap›dan sat›fllar›n genellikle, çal›flma günlerinde
ve gündüz yap›ld›¤› da göz önünde tutulursa, hedef kitle ortaya ç›kar: Ev kad›nlar›...
Sabah saat on-onbir gibi, kap› çal›n›r. Gelen, tan›mad›¤›n›z, ama içeri bile almaktan korkmayaca¤›n›z, sevimli bir delikanl› veya güzel mi güzel bir k›z. Ço¤unlukla ikisi birden.
Hemen, çatal b›çak tak›m› aç›l›r. Ya da bir tencere seti...
Belki gereksinimiz var ama o gün almak akl›n›zdan geçmemektedir. Paran›z da yoktur üstelik. Ne gam: Ödeme koflulla23
r› öylesine uygundur ki siz fark›na bile varmadan, gelip geçecektir taksitler...
Yatak tak›m›, özel mi özel...
Az bir peflinat, belki de hiç. Hemen senetler düzenlenir, sat›fl sözleflmesi de imzalan›r, hiç okumadan. Art›k sizin de çelik tencereleriniz var, boy boy. Hem de kaliteli ve ay›ps›z...
Akflam olur, baba eve gelir. Yorgun mu yorgun. Kafas›, ay
sonunu nas›l getirece¤inin hesaplar› ile allak bullakt›r. Küçük
maafll› bir memur için, kolay m› ay sonunu getirmek. Belki flefinden f›rça da yemifltir. Çatacak yer aramaktad›r, belki...
Pek konuflmadan sofraya oturulur. O akflam›n yeme¤i, yeni tencerede piflirilmifltir. Olup biteni ö¤renmeden önce, “fark› farketsin” diye...
Sonra kap›dan al›nan fley ortaya ç›kar. Hafif bir flaflk›nl›k ve
k›sa bir sessizlik. K›yamet, sat›fl sözleflmesinin sureti ortaya
ç›kt›¤›nda kopacakt›r.
Kavga gürültü, dayak bile mümkün. ‹tilmifl’lerimiz, pek de
az de¤il çünkü. Üstelik ‹tilmifl’in gerekçesi her zamankinden
daha güçlü. Senetleri ödeyebilecek paras› yok...
‹flte bu yüzden, kap›dan sat›fllarda, ay›pl› olma flart›
aram›yor yasa, “Bu tür sat›fllarda; tüketici yedi günlük tecrübe
ve muayene süresi sonuna kadar mal›, kabul veya hiçbir
gerekçe göstermeden, reddetmekle serbesttir” diyor.
Ev kad›nlar› dövülmesin, istiyor...
Korkar›m bir yaz› daha gerekecek, kap›dan sat›fllar için.
Yasa koruyor ama yolu - yordam› biraz kar›fl›k. Hilesini de
buluyorlar. Bu yüzden, korunmak için bilinçlenmek gerek.
Gazete Ege, 7 Ekim 1996
24
Kap›dan Sat›fllar - 3
ap›dan sat›flta tüketicinin, hiçbir gerekçe göstermeden
cayma hakk› var...
Bu durumda sat›c›, tüketicinin cayma bilidiriminden itibaren on gün içinde, ald›¤› peflinat›, k›ymetli evrak› ve tüketiciyi borç alt›na sokan bütün belgeleri iade etmek ve 20 gün içinde de mal› geri almak zorunda.
Yapmazsa ne olur? E¤er Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürlü¤ü’ne
flikayet ederseniz, 60 milyon lira idare para cezas› keseriz. Üstelik itiraz, tahsilat›m›z› durdurmuyor.
Ancak, tüketicinin de yükümlülükleri var: Bir kere, mal›
teslim ald›¤›n›z durumunda iade edeceksiniz. De¤er kayb› olmuflsa, tazmin etmeniz gerekiyor. Bir de cayma bildirimi, 7
gün içinde ve iadeli taahütlü mektup veya noter arac›l›¤› ile ya
da bizzat yap›lmal›.
7 günlük hak düflürücü bu süre, hile için çok uygun. Kimileri, sat›fl sözleflmesinin üzerine, eski bir tarihi at›veriyor, kaflla göz aras›nda veya sonradan. Aman dikkat...
Bilinmesi gereken bir di¤er önemli husus, sat›c›n›n “belge”
verme zorunlulu¤u; sat›c›, fatura veya tesellüm makbuzu ile
birlikte tüketiciye cayma hakk›n› aç›klayan, Sanayi ve Ticaret
Bakanl›¤›’nca onayl› bir belgeyi tutanak mukabili vermekle
yükümlü. Vermeyeni ö¤renirsek, cezas› 30 milyon lira. Lütfen
bildirin...
Sözleflme yapmayan sat›c›n›n da cezas› 30 milyon lira. Sözleflmede nelerin yaz›l› olmas› gerekti¤ini, ‹l Müdürlü¤ü’nden
K
25
veya “Alo 175”ten ö¤renebilirsiniz. Benim yerim dar. Bu yüzden sözleflmede belirlenen sat›fl fiyat›n›n sonradan hiçbir flekil
ve flartta art›r›lamayaca¤›n› belirtmekle yetinece¤im.
Kap›dan yapt›¤›n›z al›fl-veriflin, kap›dan sat›fl say›labilmesi
için, önceden mutabakat olmaks›z›n yap›lmas› flart. Aksi halde, tüketiciye sa¤lanan özel haklardan faydalanamazs›n›z. Bunu bilen kimi aç›kgözler, kap›n›za gelmeden önce, bir telefon
ediveriyor size. Al sana önceden mutabakat. Mal›n›z ay›pl› olmad›kça, cayma hakk›n›z yok art›k.
Yasalar›n bir bofllu¤u, her zaman bulunabilir. Bu iflin uzmanlar›, iyi de para kazan›yor zaten. Hem de yasal biçimde.
Bu yüzden ilgili tebli¤, “görüflme yer ve tarihinin, tüketici
ve sat›c› aras›nda önceden belirlenmesini”, önceden mutabakat saym›yor.
Yine de esas güvence, iyi niyet ve güvenilirlik. Mevzuat›m›z da iflte bu yüzden, kap›dan sat›fllar› Bakanl›k iznine ba¤l›yor ve bu ifli yapacak kiflileri s›n›rl›yor: Kap›dan sat›fl yapabilmek için anonim veya limited flirket statüsünde bir tüzel kiflilik edinmek zorunlu. Al›c›ya vermekle yükümlü oldu¤unuz
“belge”yi de Bakanl›¤a onaylatacaks›n›z. Bu koflullara uymayan›n da cezas›, altm›fl milyon...
Lüks otel salonlar›nda, kulaklar› sa¤›r eden müzik eflli¤inde yap›lan, “toplant›l› (grup)” ve yaz›l› veya görsel yay›n yoluyla yap›lan “mesafeli” sat›fllarda da ayn› biçimde korunuyor
tüketici.
Cezalar›m›z, a¤›r ve cayd›r›c›. Keflke trafik magandalar›na
da uygulansa.
Yeter ki hakk›n›z› aray›n ve flikayet edin. Bir de imzalayaca¤›n›z her belgeyi dikkatlice okuyun. Özellikle de tarihlere
dikkat...
Gazete Ege, 14 Ekim 1996
26
Defne
d›n› ben koydum: Defne... Atefl gözlü, güleç yüzlü, güzel
ye¤enim benim. Il›ca’n›n deniz k›z› o...
A
Henüz on yafl›nda ama fliir bile yaz›yor:
“Günayd›n demeden bafllad› gün,
Bir de bakm›fls›n, bayram gelmifl.”
Bin dokuz yüz seksenlerin bir yar›s›nda, geçimimi, ticaretten kazanmak zorunda b›rak›lm›flt›m. Malum mesele: 1402.
Mehmet Özavc› ile birlikte Mu¤la’da kurdu¤umuz flirketin
ünvan› da Defne.
Defne ile yazl›kta...
27
Yani ben defneyi çok seviyorum. T›pk›; zeytini, inciri ve
üzümü sevdi¤im gibi. Çünkü onlar, Ege’nin, Akdeniz’in simgesi ve ben, Ege’yi çok seviyorum. Bir Akdenizliyim ben. Efes
ve Bergama uygarl›klar› bizim. Güzel Helen’i biz kaç›rd›k Atina’dan, Truva bizim. Benim çocuklu¤umda, ‹zmir’den Ayd›n’a
kadar her yer incir bahçeleri ile kapl›yd›. Annem yerlere kadar
uzun beyaz sakall› evliyay›, bir yaz gecesi, Söke’de bir incir
a¤ac› alt›nda yatarken görmüfl.
‹ncir bahçeleri yerlerini, pamuk tarlalar›na b›rakm›fl. Pamuk daha çok para getiriyor diye. Pamuk tarlalar›na da Virginia tütünü ekilirse hiç flafl›rmayaca¤›m. Pamukçu da zorda
flimdi.
Sultaniyeyi, yafl üzüm ihracat› kurtard›. Hormon sayesinde
tabii. Asl›nda üzüm flansl›. Asma ars›z bir bitki. Çabuk büyüyor. Ne demifl zaten: “Bana sar›lacak yer gösterin, Ay’a uzanay›m.”
En geç büyüyeni, zeytin a¤ac›, verim için elli y›l gerekiyor.
Ama en uzun yaflayanabileni de o. Bin y›l yaflayabilir, b›rak›rsan›z. B›rakm›yoruz ki yaflas›n: Kökleyip kökleyip, çirkin villalar› konduruyoruz yerlerine. Acaba, kutulu zeytin ya¤› satabilseydik yurt d›fl›na, böylesine kolay yok edilirler miydi?
Defne; hüdai nabit, kendili¤inden yetifliyor yani. Ya makilik alanlarda yetifliyor ya da güzelim k›z›l çamlarla, kara çamlarla birlikte. Bak›m falan da istemiyor. Ama yine de çok de¤erli. De¤erli olmasa, Roma imparatorlar›n›n bafl›n› süsler
miydi, taç niyetine.
Kimya ve ilaç sanayiinde kullan›l›yor. Ben ise, bal›k piflirmede kullan›yorum. Kefal pilaki, defne olmaks›z›n, piflirilemez... Izgara, “kömür ›zgara tabii”, yaparken çipuran›n karn›na bir kaç yaprak defne koymay› bir deneyin. Parmaklar›n›z›
yersiniz... Yazl›k siteler, defneyi de katlediyor ama, esas katili
orman yang›nlar›d›r. Her y›l, binlerce çam a¤ac› yan›nda, def28
ne de yan›p gidiyor. Egeli ozan, Egeli romanc› çoktur da
Ege’nin ozan›, romanc›s› pek yoktur. Umar›m Defnem, büyüyünce ne ifl yaparsa yaps›n, fliir yazmay› sürdürür.
Umar›m Defne, incirin, üzümün, zeytin a¤ac›n›n ve defnenin fliirini yazar. Ege’nin flairi olur yani. ‹flte bu yüzden ad›n›
Defne koydum.
Gazete Ege, 21 Ekim 1996
29
‹flsizlik
flsizlik, enflasyondan kötü... Dar gelirli için, sabit gelirli için;
enflasyon da bir bela elbet. Ancak, ücretiniz, geliriniz, enflasyonu bir ölçüde izleyebiliyorsa, evinize bir ekmek götürebilirsiniz en az›ndan. Zaten, anti-enflasyonist politikalar›, devaml› kemer s›kmay› yani, alk›fllayan sendikalar› flafl›rarak izliyorum. Onlar›n görevi çal›flanlar için, en az enflasyon oran›nda ücret art›fl› istemek. Art› milli gelir art›fl›ndan pay...
Peki ya ifliniz yoksa. Geliriniz yoksa yani. O zaman evinize
bir ekme¤i bile nas›l götürebilirsiniz acaba? Evine ekmek bile
götüremeyenin nice olur hali?
“Vay cevizin hali, vay benim halim.”
Gün geçmiyor ki bana, ifl isteyen bir iflsiz gelmesin. Kimi,
ifl verme yetkim ve olana¤›m olmad›¤›n› bilmeden. Kimi bile
bile, çaresizlikten, bir umuttur diyerek. Belki de eski al›flkanl›k. Geçmiflte çok iflsize ifl vermifltim çünkü. Bir k›sm›na, popülist bir yaklafl›mla, pek ifle yaramasalar bile, s›rf iflsizlikten
kurtulsunlar diye ama pek ço¤una, yat›r›m yap›p ihracat› art›rarak, istihdam olanaklar›n› art›rarak yani, çal›fl›p üretsinler
diye, ifl vermifltim...
fiimdiyse? fioföre gereksinimimiz var örne¤in. ‹flsiz floför
de pek çok. Ama benim yetkim yok.
‹
30
Tarifl Genel Müdürlü¤ü döneminde yeni iflletmeleri üretime sokan Erdinç
Gönenç, kuruma ait bir fabrikan›n aç›l›fl töreninde çal›flma arkadafllar›yla.
Erdinç Gönenç, bu kez Ayd›n’da bir Tarifl iflletmesi inflaat›n›n temeline
harç koyarken görülüyor (A¤ustos 1978).
31
‹yi ki de yok. Bir kaç yüz, hatta bir kaç bin iflsizse ifl vermek çözüm de¤il çünkü. Üstelik bu yüzden bir de yarg›lan›p,
adliye koridorlar›nda sürünmek de var. Tüm davalar beraatle
sonuçland› ama nice eziyetten sonra.
Evet çözüm birkaç bürokrat›n, yarg›lanmay› bile göze al›p,
bir avuç iflsisze ifl vermesinde de¤il...
Bilirsiniz, pek çok ekonomik gösterge var: D›fl ticaret hacmi örne¤in. Ya da d›fl ticaret hacmi içinde, ihracat›n pay›, enflasyon oran› gibi. Kalk›nma h›z›, elbette çok önemli.
Ancak, bunlar›n hiç birisi, temel gösterge de¤ildir.
Bir ekonomik düzenin baflar›s›n›n temel göstergesi; istihdam düzeyidir. Baflka bir deyiflle; bir ekonomik düzenin baflar›s›, cari ücretten çal›flmak isteyen insanlara ne oranda ifl verebildi¤i ile, ölçülür...
Ülkemizde pek çok iflsizin bulundu¤unu, sadece benim
gözlerim de¤il, devletimizin resmi istatistikleri söylüyor. Hem
de aç›k iflsiz, gizli iflsizler hariç. Gizli iflsiz demek, çal›flmad›¤›
zaman, üretim azalmas›na neden olmayan iflçi demek ve de
özellikle K‹T’lerimizde pek boldurlar.
‹fl istemek, dilenmek demek de¤ildir.
Devletin temel görevlerinden biri ise, çal›flmak isteyene, ifl
sa¤lamakt›r. Yat›r›m yap›lm›yorsa, gerekti¤i biçimde yat›r›m
yapmak, istihdam düzeyini artt›racak ekonomik politikalar izleyip, teknoloji seçiminde, istihdam düzeyini de göz önünde
bulundurmak...
Bütün bunlar, serbest piyasa ekonomisinin iflleyiflini bozmadan yap›labilir ve yap›lmal› da.
Ben olsam yapard›m...
Gazete Ege, 28 Ekim 1996
32
H›rs›z Var!
azl›k evi olup da en az bir kere soyulmayan yok gibi. Arabas› çal›nan da çok. Benim evim yazl›k de¤il, ona da h›rs›z
girdi. Gasp suçlar› artt›, otopark mafyalar› türedi.
Y
Nedeni iflsizlik...
Özellikle Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’dan kaçanlar›n neredeyse tamam› iflsiz.
1980’li y›llardan itibaren moda olan ekonomi politikalar›
istihdam sorununa hiç ald›rm›yor.
Oysa, nüfus h›zla artarken, teknolojik geliflme, üretimdeki
emek gereksinimini giderek azalt›yor. Neredeyse, antagonist
bir çeliflki söz konusu yani. Serbest piyasa mekanizmalar› ile
kendili¤inden çözüm mümkün de¤il. Özel sektörün ifli de de¤il zaten. devletin bilinçli müdahalesi gerekli.
Özellefltirme yap›ls›n amenna. Devlet ekonomiden çekilsin, bankac›l›k da yapmas›n, do¤rudur. Peki, ya özel sektörün
bofl b›rakt›¤› yerleri kim dolduracak? Ülkemizin ‹ç Anadolu’da olsun, Do¤u’da olsun geri kalm›fl yörelerini kalk›nd›racak yat›mlar› kim yapacak? Nüfus art›fl› ile teknolojik geliflme
aras›ndaki çeliflkiyi kim çözecek? Devlet elbet, baflka yapacak
yok...
Demek devlet, tümüyle ekonomi d›fl›na at›lam›yor.
Bölgesel dengesizlikleri giderecek bir kalk›nma için istihdam düzeyini yükseltip, iflsizli¤i en aza indirmek için devletin
bilinçli, planl› giriflimcili¤inden vazgeçemeyiz. Böylesine s›33
n›rl› bir devlet müdahalesinin serbest piyasa ekonomisi ile çeliflen bir yan› da yoktur.
Ça¤›m›z bilgi ça¤›, teknoloji ça¤›. Geliflim h›z› müthifl.
Teknolojik geliflmenin motoru olan bilgisayarlar, 1 y›l bile
geçmeden demode oluyor. Böyle bir dünyada teknolojiyi devaml› yenilemek, en yenilerini almak zorunlu. Özellikle de
son amac› kârl›l›k olan özel sektör için.
Ama e¤er iflsizlik de bizim için bir sorunsa, önemli bir sorunsa hem de istihdam yarat›c› emek yo¤un teknoloji kullan›m› da gerekli kimi yat›r›mlarda.
Ben olsam tar›m sat›fl kooperatiflerinin tar›ma dayal› sanayilerini gelifltirirdim, kapatmak yerine.
Yine ben olsam, ülke çap›nda bir demiryolu seferberli¤i
bafllat›rd›m. ‹steyen herkes, asgari ücretten gelip çal›fls›n. Hem
onlar›n ifli olsun hem de ülkeyi “demir a¤larla” örelim. Mevcudu ›slah edelim önce. Trenlerimiz h›zlans›n. Ard›ndan ver
elini trenle Trabzon, ver elini Antalya, Mu¤la...
Ne güzel bir düfl ama....
Asl›nda, nüfus art›fl› ile teknolojik geliflme aras›ndaki çeliflkinin temel çözümü çal›flma saatlerinin azalt›lmas›d›r. ‹ki saatlik bir azaltmayla, yüzde 25’lik bir istihdam art›fl› sa¤lan›yor
çünkü. ‹nsanlar da dinlenmek, kültürel ve bedensel geliflmelerinde kullanabilmek için iki büyük saat kazan›yor. Teknolojik geliflmeden insanlara düflen pay budur.
Sendikac› olsam bunu da düflünür ve salt çal›flanlar›n de¤il, çal›flamayanlar›n da savunucusu olmaya çal›fl›rd›m. ‹fli
olan›n ücretini artt›rmak güzel de yetmiyor iflte.
‹flsizi ve h›rs›z› olmayacak günler dile¤iyle...
Gazete Ege, 4 Kas›m 1996
34
K›yamet
en, flimdilik elli befl yafl›nday›m. Elli alt›, bir kaç ay sonra...
‹nsanl›¤›n yafl ortalamas›, h›zla art›yor. Bu hesapça elli befl
y›l, k›sa say›labilir ve ben bu k›sa yaflam sürem içinde, derelerin kurudu¤unu, ormanlar›n kayboldu¤unu, güzelim körfezlerin yok oldu¤unu gördüm. Özellikle üzüldüklerim, ‹zmit
Körfezi’dir, ‹zmir Körfezi’dir. ‹zmit Körfezi belki daha güzeldi
ama ben, ‹zmir’dekini ondan bile çok severdim. Denize birkaç
yüz metre uzakl›kta, orada do¤muflum çünkü...
Anadolu’da, flöyle bir dolafl›n ana yollar›n d›fl›nda, art›k ne
çok akmayan çeflme var. Bozk›r›n ortas›nda, küçük dereler
görmüflümdür. Kenarlar›ndaki salk›m sö¤ütlerin yapraklar›
suya de¤er. Bazen düflümde görürüm onlar›, acaba ne kadar›
yafl›yor?
“A¤lama salk›m sö¤üt a¤lama”
‹nsan, evrendeki bilinen tek ak›ll› canl›. Ak›ll› gibi olanlar› da var: Kedi, köpek, maymun gibi. Ama onlar sadece, ak›ll›
gibi, ak›ll› de¤il. Olsalar, onlar da do¤a k›y›m›na kat›l›rlard›.
Düflünüyorum da; ak›ll› olmak, do¤ay› yok etmek demek galiba. Çünkü, insandan baflka, yaflad›¤› ortama zarar veren canl› türü yok...
Asl›nda insan, kendi türünün geliflip ço¤almas› için de çok
fley yap›yor. Hatta yok etme noktas›na getirdi¤i canl› türlerini
B
35
bile, seralarda hayvanat bahçelerinde, korumaya al›yor. Yiyip
içebildiklerini ise, alabildi¤ine ço¤alt›yor. S›¤›r say›s›, meyva
bahçeleri, tar›msal üretim, büyüyüp duruyor. Ama bu ifller
için kulland›¤› teknoloji bile ilk önce kendi türünü öldürmek
amac›yla gelifltirilmifltir. Teknoloji ilkin savafl amac›yla gelifltiriliyor, sonra t›pta kullan›l›yor...
Bir garip insano¤lu, ya¤mur ormanlar›n› yok ederken,
kentlerde, parklar-bahçeler kuruyor. Yanan orman bölgelerinde, a¤açland›rmaya büyük paralar harcayarak, yeflili ço¤alt›yor. ‹nsan eliyle oluflturulan ormanlar, orman de¤il oysa, onlar birer koru. Dikkat ediniz, sonradan oluflturulmufl ormanlarda bir fleyler eksiktir. fi›r›l fl›r›l akan p›narlar oluflmamaktad›r örne¤in. Toprak yüzeyinde, bitki örtüsü yok gibidir.
Sözün k›sas› insan, do¤a için çok zararl›. Ama ben diyorum
ki; insan›n gücü, do¤ay› yok etmeye yetmez. Hiç kuflkunuz olmas›n ki do¤a, art›k sabr› tükendi¤inde, yok olmak yerine, insan türünü silecektir mavi bilyeden. T›pk›, dinazorlar gibi.
Mavi gezegen sonra, a¤›r a¤›r ama mutlaka, belki bin, belki yüz bin y›lda kendisini toplayacak, yemyeflil ormanlar›na,
tertemiz denizlerine, yeniden kavuflacakt›r.
Yeniden insan oluflumuna da izin verir mi, onu bilemem...
Gazete Ege, 11 Kas›m 1996
36
Ayva Kokulu Mu¤la
ustafa, Yayla’daki yerini kapat›p, ifli b›rakm›fl. Duyunca
üzüldüm... Büryani da çok güzeldi ama, Anadolu’da güzel tand›r yapan çoktur, ben ekflili tavu¤unu unutmayaca¤›m.
Mustafa’n›nki gibisini, baflka hiç bir yerde yemedim. ‹çine,
so¤an, sar›msak, maydanoz ve de bolca baharat doldurdulduktan sonra, puf böre¤i gibi katlan›p, ›zgarada piflirilen, bifte¤i de ondan ö¤rendim. O bifte¤i art›k ben de yapabiliyorum,
ayda - y›lda bir de olsa. Ekflili tavu¤u yapabilmemin ise mümkünü yoktur...
Mustafa, tam benim yafl›mda, san›r›m aram›zda ay fark› bile yok. Gürefl tutmaya bay›l›r. Bir kez beni de zorlad›, neredeyse kaburgalar›m› k›r›yordu.
Beni Mustafa ile tan›flt›ran, Erman fiahin’dir. Yaz›n gittikmiydi, ulu ç›narlardan birinin alt›na kurard›k masam›z›. Yayla’n›n kendine özgü serinli¤i, bedenimi sarm›flken, Erman fiahin, “çak› b›ça¤›” ile domateslerin, Yayla ayvas›n›n kabu¤unu
soyard›. Rak›ya, salata ile bafllar, büryan yani içi doldurulmufl
biftekle sürdürürdük. En sonunda gelsin ekflili tavuk.
K›fl›n gitti¤imizde ise, eski tafl binan›n so¤u¤una ald›rmaz,
ocakta yanan çam kütü¤ünün atefli ile ›s›nmaya çal›fl›rd›k. Bir
keresinde, Yayla’y› sel basm›flken gitmifltik. Mustafa bizi, içe-
M
37
70’li y›llarda Mu¤la: Kenti ana caddelere ay›ran An›t Meydan›...
Erdinç Gönenç’in Mu¤la-Dalaman’de meyan kökü ticareti yapt›¤› y›llardan
bir an›: kardefli Çetin Gönenç ve Mehmet Özavc› birlikte...
38
Mu¤la’dan bir an›: Erman fiahin, Oktay Ekinci, Erdinç Gönenç, Ufuk Ongan
riye s›rt›nda tafl›m›flt›. ‹çeride de diz boyu su vard› ve biz, kay›kta oturur gibi, ayaklar›m›z› dizimizin alt›nda toplay›p, kirbetin üstünde oturarak çekmifltik kafay›...
Mustafa’n›n yerine; ‹smet’le, Oktay Ekinci ile, Ufuk Ongan
ve hatta, ‹lhan Selçuk ile de gittim. Ama en çok birlikte gitti¤im kifli, herhalde Mehmet Özavc›’d›r. Ortakl›k ya da ifl yapt›¤›m›z konuklar›m›z› orada a¤›rlard›k. Bizden göbek mantar›,
defne, bal ya da susam almak için gelenleri yani. Beni özleyip
ziyarete gelen arkadafllar›m› da oraya götürürdük: Metin Dikenelli’yi, Ayd›n Erdim’i...
Mustafa’n›n, Yayla’daki yeri kapanm›fl. Yenileri aç›lm›flt›r
herhalde, hem de gösteriflli. Bir güzel devir daha bitti demek
ki; yenileri, Mustafa’n›nkinin yerini dolduramaz.
Mu¤la y›llar›m, benim sürgün y›llar›m say›l›r. Kira ödemeden oturabilece¤im, baflka bir yer yoktu ve ben, kira ödeye39
mezdim. Ticaretten baflka geçim yolu da kalmam›flt›. Mu¤la’da
kira ödemedi¤im bir evde oturdum ve Mu¤la’da yetiflen tar›m
ürünlerinin de ticaretini yapt›m. Beni, Mu¤la ba¤r›na bast› yani. ‹flletmecilik Yüksek Okulu’nda ö¤retim görevlili¤i bile yapt›rd›. Onu da benden alan Mu¤la de¤ildir...
Bugünlerde de Mu¤la, deste¤e gereksinimim oldu¤unda
bana destek vermekte. Biliyor ve seviniyorum. ‹zmir’de rastlad›¤›m eski ö¤rencilerimin; “hocam” deyiflini, çok seviyorum.
Mu¤la güzel, Mu¤la; Mu¤la merkez ama, henüz bakir.
Umar›m, bir üniversite kenti olarak geliflir. Her yere sanayi gerekmiyor.
Mu¤la, çok güzeldir de, benim için, Mustafa’n›n Yayla’daki
yerinin, özel yeri var...
Düflümde oraya gidiyorum, ayva kokusu soluyorum.
Gazete Ege, 18 Kas›m 1996
40
Asker Tay›n›
ugün yaflamakta oluflumu, asker tay›n›na borçluyum. Halk›m›z›n büyük kesimi de ekmeksiz yaflayamaz elbette, benim kastetti¤im ise biraz farkl›.
B
Asker tay›n›, esmer ama büyük bir ekmekti. Eve geldi¤inde, ço¤u kez pek taze olmazd›. Babam askerdi ve ekmek yoklu¤unda eve tay›n getirebilirdi, bayat-mayat.
Eve tay›n getirildi¤ini an›msayabildi¤ime göre, k›tl›k ve
karne uygulamas› 1945-46’larda da sürmekteymifl demek. Asl›nda insan, dün akflam ne yedi¤ini unutur da üç yafl›ndaki bir
olay› an›msar. Benim bafl›ma s›kça geldi. Ben yine de tay›n
an›lar›m›, dört-befl yafllar›na dayand›r›yorum.
Karn›m›, tay›nla doyurdu¤umu an›ms›yorum da tay›n›n,
yaflam›m› kurtard›¤›n› an›msamam olanaks›z. Çünkü bebekmiflim ve annemin sütü zehirlenmifl. Ben de zehirlenmiflim
do¤all›kla, kurtarm›fllar. Peki ya sonras›, nas›l besleyecekler
beni? Haz›r mama falan, hak getire. Gelsin pirinç suyu çaresiz. E¤er pirinç bulabilirsen tabii. Ekmek gibi pirinç de yok.
Olan› karaborsada. ‹flte o zaman, tay›n imdada yetiflmifl. Bir
asker tay›n›na, bir iki avuç pirinç...
‹flte bu yüzden bizim kuflak, ‹kinci Dünya Savafl›’nda do¤up büyüyenler, pek akça pakça ve iri k›y›m de¤ildir. K›tl›¤›n,
41
karnelerin sorumlusunun, hükümetlerimiz de¤il, savafl oldu¤unu bilir, savafllar› hiç sevmeyiz.
Bu günlerde de ekmek, yine gündemin bafl s›ralar›nda: Bu
kez, k›tl›¤›ndan de¤il elbette. Ekmek, fiyat›ndan ötürü gündemde. Fiyat›; günde bir-iki tane tüketenler için de¤il ama,
neredeyse sadece ekmekle beslenmek zorunda olanlar için,
gerçekten el yak›yor...
Sorun da yoksullardan kaynaklan›yor zaten. Asl›nda temel
çözüm, yoksulun ekme¤ini ucuzlatmaktan çok yoksullu¤u ortadan kald›rmakt›r. Yoksulluktan ç›ks›nlar ki; onlar da et yiyebilsin, bal›k yiyebilsin, çocuklar›n tümü süt içebilsin...
Hali vakti yerinde kimileri; “Türkiye’de ekmekten ucuz bir
fley yok” bile diyebilmekte. Gerçekten, günlük harcamalar›,
iki-üç milyon olan aileler için, iki ekme¤e harcanan otuz bin
liran›n ne önemi olabilir ki? Bir de ayl›k onbefl milyonluk geliri içinden, günde onbefl ekmek için, hergün ikiyüzyirmibefl
bin lira ödemek zorunda olanlar› düflünün.
“Ekmek pahal›” diyene, k›zmaya hakk›m›z yok. Onun için,
gerçekten pahal›.
Enflasyonumuz, k›p›r k›p›r. Fiyat›n› sabit tutamayan f›r›nc› da hakl›, haks›z zam yapmad›kça hakl›... Ülkede, serbest piyasa ekonomisi uyguluyoruz: Serbest piyasada fiyatlar› arz-talep mekanizmas› belirler. E¤er öyleyse, devlete düflen, rekabeti koruyarak; tekelleflmeyi ve “hakim durumun kötüye kullan›lmas›n›” önleyerek, tam rekabet ortam›n› yaratmakt›r.
Ekmek, halk›m›z›n temel, hatta kimilerimiz için bafll›ca,
besin maddesi. E¤er Rekabet Kurulu isterse onu, serbest piyasa ekonomisinin d›fl›na ç›karabilir. O zaman da yeni mekanizmalar, yeni yasal düzenlemeler gerekli.
Ekmek için bir fleyler, esasl› ve kal›c› bir fleyler yapmak gerekli...
Gazete Ege, 2 Aral›k 1996
42
Plan-Pilav ve Piyasa Ekonomisi
erbest piyasa ekonomisinin karfl›t›, planl› ekonomidir, baflka fley de¤il... Piyasaya; devletin tekellerinin veya bir baflka
merkezi otoritenin makro plana dayanmayan müdahaleleri
durumunda, herhangi bir sistemden söz edilemez çünkü. Ortaya ç›kacak olan, sistemsizlik ve hatta ekonomik anarflidir.
S
Yani ya arz-talep mekanizmas› ya da makro bir plan. Ben,
bir üçüncü yol bilmiyorum...
1960’lara do¤ru Türkiye’de plan m› yoksa pilav m› tart›flmalar› vard›. Sanki, çeliflen fleylermifl gibi. Oysa ki, plan isteyenlerin amac› zaten, daha çok daha bol pilavd›...
Ve ekonominin yar›s›ndan fazlas›, devlet denetiminde olan,
o zamanki Türkiye’de makro plan yanl›s› olmak, do¤ru ve do¤ald›. Seçim; kiflilerin politik tercihleri ile bilimsellik aras›ndayd›. Yoksa, serbest piyasa ile devletçilik aras›nda de¤il.
Pragmatik Devletçilik
Zaten, bizim devletçili¤imiz de zorunluluktan kaynaklanan, ideolojik de¤il, pragmatik bir devletçilikti ve amac›, s›n›fs›z bir toplum yaratmak de¤il, milli bir burjuva s›n›f› yaratmakt›...
43
Günümüz dünyas›nda planl› ekonomiler, geçmiflte büyük
ifller baflarm›fl da olsalar, geçerliliklerini yitirmifl gibi. Dev boyutlara ulaflan ekonomiyi art›k, emredici bir makro planla,
merkezden yönetmek olanaks›z. Özellikle, globalleflme denilen olgu karfl›s›nda, yani sermayenin art›k ne milliyeti ne de
milli pazar› kalmam›flken, devletçilik ve planl› ekonomi nas›l
savunulabilir, ben bilmiyorum.
Mümkün müdür, tüm dünya ekonomisini tek bir merkezden planlamak?
Bu geliflme, insanl›¤›n hayr›na diye düflünüyorum, çünkü
demokrasinin hayr›na.
Vahfli Kapitalizm
Çünkü planl› ekonomi, otoriter-totaliter siyasal sistemlerin
ekonomik sistemidir. Serbest piyasa ekonomisi ise, demokrasinin ekonomik sistemi. Yanl›fl anlafl›lmas›n, vahfli kapitalizmden söz etmiyorum, o da faflizmin ekonomisidir...
Türk devletçili¤i de ifllevini tamamlam›fl görünüyor. Yeterli sermaye birikimi sa¤land›, b›rak›n›z milli burjuvay›, uluslararas› giriflimcilerimiz ortaya ç›kt›. Çok uluslu flirketlerle bütünleflme, h›zla sürüyor.
Art›k gündemde, devletçilik ve makro plan tart›flmalar› de¤il, rekabetin korunmas›, tüketicinin korunmas›, do¤an›n korunmas› var. Bunlar korunsun ki serbest piyasa ekonomisi yerine, vahfli kapitalizm gelmesin.
Liberal ekonomi; demokrasinin ekonomik sistemi. Anayasam›z›n öngördü¤ü, “sosyal hukuk devleti” için, devletin, nerelere nas›l ve ne miktarda girmesi gerekti¤ini tart›flmak ise,
liberal ekonomiyi bozmaz elbette. Aksine, demokrasiyi güçlendirir.
44
Tar›ma Makro Plan
Bir de plan kavram›n›, planlama kavram›n›, tümüyle silip
atmayal›m. Liberal ekonomide bile onlar›n da yeri var. Emredici de¤il, yol gösterici ve özendirici olmak kofluluyla liberal
ekonominin de plana gereksinimi var. Emredici de¤il yol gösterici özendirici bir makro plana en çok tar›m›m›z›n gereksinimi var.
Hangi ürünün, nerede, ne zaman, ne miktarda ve nas›l üretilmesi gerekti¤ini bilmek için, desteklemeyi, politik tercihlere de¤il, bilimsel temellere dayand›rmak için var. Türkiye, daha çok bu¤day daha çok et ve süt istiyor...
Gazete Ege, 16 Aral›k 1996
45
Hakim Durumun Kötüye Kullan›lmas›
lektrik, su ve telefon faturalar› el yak›yor gerçekten. ‹nsanlar›m›z›n önemli bölümü, ayl›k gelirlerinin neredeyse yar›s›n› bu faturalara yat›r›yor...
E
Özellikle ‹zmirli, hakk›n› aramay› ö¤rendi. Tüketici Sorunlar› ‹l Hakem Heyeti’ni aray›p, flikayet ediyorlar. Ancak, 4077
say›l› Tüketicinin Korunmas› Hakk›ndaki Kanun, tüketiciyi
fiyata karfl› korumuyor, ay›pl› mala karfl› koruyor. Böyle olmas› da do¤al. Çünkü, serbest piyasa ekonomisinde tüketiciyi fiyata karfl› koruyacak olan yasalar ve hükümet kararlar› de¤il,
serbest rekabettir. Gerçekten serbest rekabet olmak kofluluyla
kuflkusuz...
Oysa ki; elektrik, su ve telefon faturalar›n› düzenleyenler,
kamu hizmeti yapan birer tekel niteli¤ini tafl›maktad›r. O zaman da tüketiciyi korumak aç›s›ndan bunlar›, Tüketicinin
Korunmas› Hakk›ndaki Kanun aç›s›ndan olmuyorsa 4054 say›l› Rekabetin Korunmas› Hakk›ndaki Kanun perspektifinden
incelemek mümkündür. Art›k inceleme gerekli de olmufltur.
‹stenen Bedel Mükerrer
Anayasam›z, Türkiye’mizi “sosyal bir hukuk devleti” olarak tan›ml›yor. Ancak, “sosyal devlet” kavram›n› ortadan kald›ran bir baflka kavram da neredeyse anayasam›zla birlikte yü46
rürlü¤e girdi: “Kamu hizmetinden yararlananlar, onun bedelini de ödesinler” kavram› yani...
Peki ya ödeyemeyecek olanlar? Onlar, kamu hizmetlerinden yararlanmas›nlar. Oysa kamu hizmetlerinden en çok yararlanmas› gerekenler onlar de¤il mi? Peki ya kamu hizmeti
yapan kurulufl yöneticileri? Onlar, bu hizmetlerin bedelini
ceplerinden mi ödüyorlar ki bizden istiyorlar? Bedeli biz vergilemizle ödüyoruz. ‹stenen bedel, mükerrerdir.
Yine de hizmetten yararlananla yararlanamayan aras›nda
bir fark olsun. Yararlanan, mükerrer de olsa bedel ödesin.
Ama bedel fahifl olmas›n...
Ama korkar›m ki ödenen bedel fahifl. Elektrik tellerine
kanca atanlar›n tüketim bedelini de aboneler ödüyormufl. Önlemek abonelerin görevimi ki cezaland›r›ls›nlar?
Zamlar hakl› m›?
Elektrik, su ve telefon faturalar›n›n denetimini halk yapm›yor. fiu s›ralar, baflkaca bir denetim oldu¤unu da sanm›yorum.
Faturalar flifliriliyor olabilir. Devaml› yap›lan zamlar›n denetimi de yok. Acaba hakl› zamlar m›? Yoksa, kötü yönetimin fliflirilmifl kadrolar›n bedelini mi ödüyoruz?
Mümkün müdür, su kullan›m›ndan kaç›nmak? Art›k
mümkün müdür, elektrik, telefon kullanmamak? Uygarl›k ölçümünde kullan›lm›yor mu bunlar›n tüketim düzeyi? Bir ölçüde tasarruf elbet mümkün ama korkar›m ki tasarruf etsek
bile yak›nda ödenemez hale gelecek faturalar.
Tam rekabet piyasas›nda oluflan fiyatlara itiraz›m›z yok,
yüksek bile olsalar.
“Hakim durumun, kötüye kullan›lmas›ndan” kaynaklanan
fiyatlar› ise içimize sindiremiyoruz...
Gazete Ege, 27 Ocak 1997
47
Ekmek Kavgas›
stanbul’dan gelen haberlere bak›l›rsa; ekmek kavgas› yeniden bafllayacak gibi. Bu nedenle, konuyu bir kez daha irdelemekte yarar oldu¤unu düflünüyorum:
‹
1) Türkiye’de F›r›nc›lar Odas› d›fl›nda, hiç bir kifli ve kuruluflun, ekmek fiyat› belirleme yetkisi bulunmamaktad›r. F›r›nc›lar Odas› bu yetkiyi 507 say›l› Esnaf ve Sanatkarlar Kanunu’ndan almaktad›r. Yani, liberal ekonominin, “b›rak›n yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” mant›¤› gere¤ince haz›rlanm›fl
mevcut mevzuat, müdahaleci politikalar›n uygulanmas›na elveriflli de¤ildir. Ekmek fiyat›na müdahale edilecekse, mevzuatta, yeni düzenlemeler gerekir.
2) Mülki amirlerin ve belediye baflkanlar›n›n, ekmek fiyat›
konusundaki tek yetkileri, F›r›nc›lar Odas› tarifesine itirazdan
ibarettir. Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürlerinin baflkanl›¤›ndaki üç
kiflilik bu komisyonun di¤er üyeleri, Esnaf ve Sanatkarlar
Odalar› Birli¤i ile Ticaret Odas› temsilcileridir. Birlik temsilcisinin, kendi onaylar›yla yürürlü¤e konulabilen tarifeye yap›lacak itiraz› kabul etmesi, pek düflünülemeyece¤ine göre, komisyon’dan itiraz lehine karar ç›karman›n güçlü¤ü anlafl›labilir. Kald› ki; lehte karar ç›ksa bile, Birli¤in buna itiraz hakk›
vard›r ve mahkemeye yap›lan bu itiraz sonuçlan›ncaya kadar,
48
zaml› fiyat uygulan›r. Daha aç›k bir deyiflle, itiraz kurumunun, pratikte bir yarar› yoktur.
Sanayi Ticaret ‹l Müdürü’nün yetkisi de ancak itiraz durumunda, Komisyon baflkanl›¤› yapmaktan ibarettir. Dolay›s›yla
ekmek zamlar›ndan, mülki amirleri, bürokratlar› veya belediye baflkanlar›n› sorumlu tutmak, haks›zl›kt›r.
3) Fiyat belirleme yetkisinin, sadece esnaf odas›na verilmifl
olmas›, günümüz gerçekleriyle çeliflmektedir. Çünkü; f›r›nc›lar›n önemli bir bölümü, esnaf olmaktan ç›km›fl, tüccar ve sanayici niteli¤i kazanm›flt›r. Bunlar›n, f›r›nc›lar odalar›ndan tarife almak gibi bir haklar› da, ödevleri de bulunmamaktad›r.
Böyle olunca da tarifelerin etkinli¤i ortadan kalkmaktad›r.
Öte yandan, mal ve hizmet fiyatlar›n›n tarifelerle belirlenmesi, serbest piyasa kurallar›na ve dolay›s›yla Gümrük Birli¤i
koflullar›na uymamaktad›r. Kanatimizce, ekmek fiyat›n›n tarife ile belirlenmesi, 4054 say›l› Rekabetin Korunmas› Hakk›ndaki Kanun’un 4. maddesine de ayk›r›d›r. ‹flte hem bu nedenlerle, hem de ‹zmir’de mevcut at›l kapasitesinin rekabet koflullar›nda ucuzluk getirece¤i kan›s›yla, ilimizde, ekmek fiyatlar›
serbest b›rak›lm›flt›r. ‹lgili tüm taraflar›n kat›l›m›yla ve ‹zmir
F›r›nc›lar Odas›’n›n, yasal hakk›ndan gönüllü olarak vazgeçmesi sayesinde al›nan bu karar, bir centilmen anlaflmas› netili¤inde olup, yasal yapt›r›m› yoktur. Bu anlaflman›n sürmesinin, ‹zmirli’nin hayr›na oldu¤unu düflünmekteyim. Kuflkusuz, rekabeti bozucu giriflimlerden kaç›nmak kofluluyla...
4) Ekmek konusunda, fiyat kadar önemli bir di¤er unsur
gramajd›r. Söz konusu toplant›da, fiyat serbest b›rak›l›rken,
gramaj›n, 250 gr. ve 500 gr. olarak sabit tutulmas› kararlaflt›r›lm›flt›. ‹lk bak›flta serbest piyasada gramaj›n da rekabet mekanizmas› taraf›ndan belirlenmesi gerekti¤i düflünülebilir.
Ancak, gerek ekmekte ve gerekse, bakliyat, un, fleker gibi ambalajlanarak sat›lan mallarda standart d›fl› gramaj, tüketicinin
k›yaslama olana¤›n› zorlaflt›rarak, piyasan›n fleffafl›¤›n› boz49
maktad›r. Dolay›s›yla, gramajda standardizasyona gidilmesi,
serbest piyasa ekonomisinin bir gere¤i olarak de¤erlendirilmelidir.
Sonuç: Ekmek ile ilgili mevzuat, müdaheleci politikalara
elveriflli de¤ildir. Müdahale edilecekse, yeni yasal düzenlemelere gerek vard›r. Ancak bu durumda da ekme¤in tüm girdilerinin fiyatlar›n›n serbest oldu¤u düflünülerek, gerekli sübvansiyon mekanizmalar› da gelifltirilmelidir. Gramaj konusunda
yap›lacak ifller ise, acilen, ekmek ile ilgili mecburi standartlar›n, uygulamaya konulmas›d›r.
Kiflisel kan›m›z, 4054 say›l› Kanun’a ifllerlik kazand›rmak
suretiyle, tam rekabet koflullar›n›n yarat›lmas› ve tüm fiyatlar›n belirlenmesi ifllevinin, serbest piyasaya b›rak›lmas›d›r...
Gazete Ege, 20 fiubat 1997
50
Yaflad›¤›m›z Ça¤, Teknolojik Devrim Ça¤›
izden önceki hiçbir nesil, böylesine bir teknolojik de¤iflim
yaflamad›. Benim çocuklu¤umda, yaflad›¤›m›z evde, hem
de ‹zmir’in göbe¤inde, Alsancak’ta elektrik yoktu. Gaz lambas› ile ayd›nlan›r, mangalla ›s›n›rd›k. Pek çok evde soba bile
yoktu.
B
fiimdi, o¤lumun PC’si var. TV’nin uzaktan kumandas›n›n
ifllevini ondan ö¤reniyoruz. Tüm tufllar›n ifllevini ö¤renebilmifl de¤iliz elbette. O¤lum da kömür mangal› yakam›yor...
Teknolojik geliflmenin, en h›zl› yafland›¤› alanlardan biri,
inflaat sektörü. Eskiden dört-befl y›lda bitirilen inflaatlar›n tamamlanmas›, bir y›l bile sürmüyor. Müteahit batmazsa veya
h›rs›z de¤ilse tabii.
Ç›kr›klar›n ucuna ba¤lanm›fl gaz tenekeleri ile üçüncü kata beton çekmeye u¤raflan “amele”lere pek rastlanm›yor.
Transmixer geldimiydi, beton pompas› sekizinci, onuncu kata, ulaflt›r›veriyor haz›r betonu. Beton hortumlar›, ne kadar
yükse¤e ulaflabilir bilmiyorum ama ‹zmir Hilton’a bak›nca,
“çok yükse¤e” diye düflünüyorum.
fiehirleraras› yollarda, transmixerler beni korkutuyor do¤rusu. Ama deprem oldu¤unda da hemen sütun alt›na s›¤›n›yorum. Bizim bina sahilde. Deniz dolgusu san›r›m. Ama biliyo51
rum ki sütunlar, kaz›k yöntemi ve haz›r beton sayesinde çok
derinlere çak›lm›flt›r.
Yurdumuz, otoyollarla, gökdelenlerle kaplan›yor. Bunda
teknolojik geliflmenin yaratt›¤›, beton santrallerinin, transmixerlerin, beton pompalar›n›n ve hortumlar›n›n pay› büyük.
Gerçi; ‹zmir-Çeflme aras›nda, otoyol mu gerekirdi yoksa, mevcut yolu gidifl-gelifl, ikifler fleritli yapmak yeter miydi, tart›fl›l›r. Özellikle de ‹zmir-‹stanbul ve ‹zmir-Ankara yollar›, birer
s›rat köprüsü gibi dururken. Bir de acaba Avrupa, Amerika
Tarifl ürünlerinin dünya çap›nda tan›nmas› için çabalayan Erdinç Gönenç,
‹sviçre’nin Basel kentinde düzenlenen bir fuarda kat›l›mc›larla birlikte...
52
otoyollar›nda bu kadar çok viraj var m›d›r diye düflünüyor insan... Yine de yurdumuzun otoyollarla, gökdelenlerle donanmas› güzel. Teknolojik geliflme sayesinde, haz›r beton sayesinde. Bir de haz›r beton, kötüye kullan›lmasa. Evet, nas›l ki emniyeti suistimal varsa, rekabetin korunmas› aç›s›ndan, hakim
durumun kötüye kullan›lmas› varsa, haz›r betonun kötüye
kullan›lmas› da var: Betonlaflma...
Benim çocuklu¤umda; Alsancak Kordonu, Karfl›yaka Yal›s›,
Güzelyal› hep en çok iki üç katl› evlerle, köflklerle kapl›yd›.
Alsancak’ta genellikle bitiflik nizamd›lar ama, Karfl›yaka’da,
Göztepe ve Güzelyal›’da bahçeler içindeydiler. Tafltan yap›lmayd›lar ve yüzlerce depremi ayakta atlatm›fllard›. S›cak yaz
gecelerinde, imbat estimiydi, sokak aralar›na kadar uzan›rd›.
fiimdilerde, ‹zmir Körfezi, boydan boya bir Çin Seddi ile çevrili ve imbat yine esiyor ama, sokak aralar›na ulafl›p, çocuklar›n saçlar›n› okflayam›yor.
Benim çocuklu¤um, erik a¤açlar› üzerinde geçti. Yaz günlerim, güzelim Körfez’de yüzerek.
fiimdi ne Körfez var ne de erik a¤açlar›...
Benim o¤lum, bilgisayar kullan›yor ama hiç erik a¤ac›na
t›rmanamad›...
Gazete Ege, 13 Nisan 1997
53
Mangal
imdi, tam mangalda et piflirme zaman›... Kuflkusuz, e¤er bir
bahçen ya da uygun balkonun varsa...
fi
Ben bahçeyi ye¤lerim. Mangalda et piflecekse, benim iflimdir. Bahçeyi sulamak da öyle...
Bahçe sulanmadan önce; zararl› otlar, kurumufl dallar, yapraklar, ay›klanacakt›r. Sonra, bütün bitkilerin yapraklar›n›, bir
güzel y›kar›m. Bir tek tozlu yaprak kalmayana dek... Su damlac›klar›, güneflin son ›fl›klar›nda parlamaya bafllad›¤›nda s›ra,
köklere su vermeye gelmifltir. Kimine az, kimine çok su...
Hortum, bir büyük a¤ac›n havuzcu¤unu doldurmaya bafllam›flsa, ben bofl oturmam, mangal›, kömürü ortaya ç›kar›r, rüzgar›n yönüne göre, uygun bir yer bulurum. Sulama biterken,
mangal haz›rd›r. Ateflleme zaman›n›, mutfaktaki haz›rl›k belirler...
fiimdilerde mangal yakabilmek, her babayi¤idin harc› de¤il. Güzelim bahçesi olup da mangal› olmayanlar› bile biliyorum. Oysa, küçük teneke mangallar var: ucuz, hafif ve de kullan›lmas› kolay. Hangi atefl, mangal kömürünün tad›n› verebilir ete?
54
Benim çocuklu¤umun ‹zmir’inde, her evde en az bir mangal bulunurdu. Üstelik, ucuz teneke mangal de¤il, iki kenar›
kulplu, a¤›r, bak›r mangallardan. Üzerlerinde arada bir ›zgara
yap›lsa da temel ifllevleri evi ›s›tmakt›. Alsancak’›n iç kesimindeki tüm evler mangalla ›s›t›l›rd›. Kordon’daki tümü sak›z biçimi evlerde soba, baz› otellerle kamu binalar›nda kalorifer de
varm›fl. Duymufl ama görmemifltim.
Mangal, evin içinde yak›lmaz. Yoksul mangallar› da akflamdan akflama yak›l›rd›. Gün bat›m›na yak›n, sokaklar boyunca, s›ra s›ra dizilirlerdi. Üzerlerinde, kararm›fl, delinmifl,
birer teneke boru... Borulardan önce alevler f›flk›r›r, sonra k›v›lc›mlar; ç›t›r, ç›t›r, ç›t›r... Atefl böcekleri gibi uçuflur, arada
bir yerimize dokunup, yakarlard›.
Kömür, tam kor olmadan içeri al›nmaz, kokmas›n diye de
üzerine biraz limon ya da portokal kabu¤u at›l›rd›. Yine de benim çocuklu¤umda ‹zmirliler, kanserden çok, kömür zehirlemesinden ölürlerdi...
Atefl, iyice küllendimiydi üflür, mangal› bacaklar›m›z›n aras›na al›rd›k. Kenarlar›, üzerlerine koydu¤umuz ayaklar›m›z›,
art›k yakmazd›. ‹flte o zaman, ertesi gün yiyelim diye, küle,
patates ya da kestane gömerdik. Ben ömrümde, patatesin, külde piflmifli kadar lezzetlisini hiç yemedim. Mangal›, mangal
kömürü (elleme) ve de mangal kömürü külü olanlar denesin...
Kül mangal› doldurdu¤unda dökülmez, ya¤l› tencere ve tavalar› ar›nd›rmak için kullan›l›rd›. Çamafl›rda da kullan›l›rd›.
Mangal kömüründe piflecek köfte, özenle haz›rlanmal›:
Mutlaka bol baharat ister. So¤an›, sarm›sa¤› ve maydanozu da
olacak. Küçük küçük olacak. Yani, bilenler bilir, tükürük köftesi gibi...
Mangal pifliricili¤inin raconu, arada bir çöplensen de önce
di¤erlerini doyurmakt›r. Zaten, ilk köftelerin kokusuna ek55
Torbal›-Tepeköy Da¤k›z›lca Köyü Nihat Fidan’›n kiraz bahçesinde
Piknik’te
56
mek bansan, doyars›n. Doyanlar, birer ikifler da¤›l›r. Ortal›ktan el ayak çekilir. Sen; mangal›nla, mangaldaki son köftelerin
ve rak› barda¤›nla, baflbafla kal›rs›n.
Yaseminin yan›na oturmuflum. Mis gibi kokuyor. Arada
bir, bir damla su düflüyor üstüme. Havada tatl› bir serinlik...
Rak›mdan bir yudum al›p, çocuklu¤uma, anneannemin
evine uzan›yorum: Mangal›n yan›ndaki yer minderinde, dizine uzanm›fl›m. Üstüm örtülü ama, üflüyorum. Eski konsolun
üzerindeki gaz lambas›n›n ulaflamad›¤› karanl›k köflelerde,
hayalet ar›yorum.
Ben flimdi, bindokuzyüz k›rkl› y›llarday›m. Alsancak’›n göbe¤inde.
Oysa televizyondan Tarkan soruyor, “Hepsi senin mi?”
57
Ben Bir Kooperatifçiyim
aflam›m boyunca, hiç kooperatif orta¤› olmad›m. Bundan
sonra olaca¤›m da yok. Ama ben, bir kooperatifçiyim. Gerçi, Tarifl’te iki y›la yak›n, genel müdürlük yapt›m. Köy-Koop
Mu¤la Birli¤i’nde de öyle. Benim kooperatifçili¤im, bu görevlerimden de kaynaklanmaz, ortakl›ktan kaynaklanmad›¤› gibi...
Üçüncü sektör, halk sektörü dedi¤imiz fleyler asl›nda, kooperatif sektörü de¤il midir? Genifl halk y›¤›nlar›n›n, ekonominin yönetimine, demokratik kat›l›m›n›n, biricik yolu de¤il
midir, kooperatifçilik? ‹flte ben buna inand›¤›m için, bir kooperatifçiyim.
Bin dokuz yüz seksenli y›llar›n ortalar›na gelene kadar, kooperatifçilik dendi miydi, tar›msal amaçl› kooperatifçilik gelirdi akla. Özellikle de tar›m sat›fllar›. Tarifl’in 1979 ihracat›
ikiyüz on milyon dolard›r. Türkiye ihracat›n›n yüzde onu yani. Sonra, devlet destekleme bitti, tar›msal amaçl› kooperatifçilik de neredeyse öyle...
fiimdilerde; konut yap› kooperatifçili¤i, ilk s›ray› ald› gibi.
Sadece ‹zmir’deki say›lar›, befl bini buldu. Onlardaki devlet
deste¤i de giderek azald›¤› halde, geliflip güçleniyorlar. Konut
kredileri azald›kça, nitelik de¤ifltiriyorlar elbette: Dar gelirlile-
Y
58
Tarifl Genel Müdürü Erdinç Gönenç, Genel Müdür Yard›mc›s› fieref
Günduru ile bir toplant›da
Erdinç Gönenç, Köy-Koop Mu¤la Birli¤i 7. genel kurulunda...
59
rin bafllatt›¤› yap›lar›, bol gelirliler bitiriyor; kooperatifler el
de¤ifltiriyor yani. Ya da bat›yorlar.
Ben, otuz dört y›ll›k devlet memuruyum, maafl›m birinci
derecenin son kademesinde. Dar ve sabit gelirlileri doland›rmay› de¤il de konut sahibi yapmay› amaçlayan, gerçek bir kooperatife, ortak olmak olana¤›m yok. Ya küçük maafll› memurun?
Onlar›n bir ço¤u, kooperatif orta¤› yine de. Ayda üç-befl
milyon ödeyerek, konut sahibi olacaklar› günü düfllemekteler.
Kimi uyan›klara, köfle döndürdüklerini bilmeden...
Tar›m sat›fllar ve tar›m krediler gibi, özel kanunlar› olanlar
d›fl›ndaki tüm kooperatifler, 1163 say›l› Kooperatifler Kanunu’na göre kurulup, yafl›yorlar. Konut yap› kooperatifleri yan›nda, tahmil ve tahliye kooperatifi ile tüketim kooperatifi ve
sigorta kooperatifi gibi kooperatifler de ayn› yasa kapsam›nda... Konut kooperatifçili¤inin özelliklerini karfl›layam›yor ve
de geliflmesine ayak uyduram›yor, do¤all›kla.
Salt, konut kooperatifçili¤ini kapsayacak, yeni bir yasa ç›karman›n, zaman› geldi de geçiyor bile. Can› isteyen yedi zimmet hükümlüsü veya hileli müflis, kooperatif kuramamamal›.
Toplu konut kooperatiflerinin, tapu sonras› gelece¤i düzene
sokulmal›, konut edinme flans› olmayanlar için, kiral›k ucuz
konut kooperatifçili¤i düflünülmeli v.s...
Tek bafl›na yeni bir yasa, vars›zlar› varl›kl› yapmaya yetmez
elbette. Doland›rmalar›n› engellesin hiç olmazsa. Varl›lar da
doland›r›lmas›n...
Gazete Ege, 21 Nisan 1997
60
Zeytinya¤› Yiyelim - Yedirelim
eytinya¤›, pek para etmiyor. Ege’nin yaflayan en yafll› canl›lar› olan, zeytin a¤açlar›n›n, kesilip-köklenip; yerlerine
çirkin villalar, beton y›¤›n› tatil siteleri kurulmas›ndan, bellidir.
Bu y›l, üreticisinden - fabrikatörüne kadar tüm sektörü,
daha da zor günler bekliyor gibi. Ço¤u üretici elinde, yüzbin
tonluk bir stok derdi oldu. Üstüne gelecek rekolte ise, ikiyüzelli bin ton olarak tahmin ediliyor. Oldu mu sana üçyüzellibin
ton. Yesen yiyemezsin, satsan satamazs›n. Gazeteden ö¤rendi¤ime göre, Tarifl’in bin tonluk bir ihracat›nda bile sorun var.
Benim çocuk oldu¤um ça¤larda, akflamüstü karn›m›z ac›kt›¤›nda, yass› bir taba¤a biraz zeytinya¤› koyup, üstüne tuz ve
k›rm›z› toz biber ektikten sonra taze ekme¤i ban›p ban›p yerdik. K›rm›z› biber nedense, karabiberden daha çok yak›fl›rd›
zeytinya¤›na. Ekmek bayatçaysa, biraz ›slat›p toz fleker ekerek
yerdik. Nadiren, k›zarm›fl ekme¤e, tereya¤› sürdü¤ümüz de
olurdu. Kim sevmez. O zamanlar, bol sütlü kahvalt›l›k margarinler yoktu. Anneannem, etli yemeklerin ço¤unda bile zeytina¤› kullan›rd›. O zamanlar dana de¤il, kuzu ve daha çok koyun eti yenirdi. K›v›rc›k koyun bir yeme¤e, da¤l›ç bir baflka
yeme¤e iyi giderdi.
Z
61
Tarifl-Zeytinya›¤› Birli¤i
62
Ben flimdilerde de rak› sofras›nda radikan›n veya favan›n
ya¤›na ekmek ban›yorum. Ancak Ege’liler d›fl›nda, zeytinya¤›
tüketmiyor halk›m›z. Egeliler, yedi-sekiz kilo tüketti¤i halde,
Türkiye ortalamas› y›ll›k yediyüz grama düflüveriyor. Üçyüzelli bin tonu, yemekle bitiremeyece¤iz yani. D›fl piyasada ise
rakiplerimiz bizden güçlü. Üstelik bu y›l, onlar›n da stok fazlas› varm›fl. Çok geride kalm›fl da olsa, yaflam›fl oldu¤umuz bir
ihracat skandal› da etkisini hala sürdürüyor mu ne? Sürmüyor
olmas› gerek. Çünkü biz, 1979 y›l›nda Libya’ya yirmi bin ton
satm›flt›k.
Üçyüzelli bin ton için, bir çözüm bulmak gerek. Zeytinya¤› para etmezse, zeytin a¤ac›n› yaflatmak daha da zorlaflacak.
Oysa ki kendi haline b›raksak bile, bin y›l yaflayabilir o. B›rakal›m bütün zeytin a¤açlar› anavatanlar› Anadolu’da bin y›l
yaflas›nlar. Onlar› yaflatmak, herkesten çok biz Egeliler’in, ‹zmirliler’in görevi. Zeytin bizim simgemizdir.
Kendi öz ya¤›m›z› tüketmeye yetmiyorsak e¤er, tüm halk›m›z tüketsin diye tan›t›m yapal›m. Dün hiç tan›t›m yapmam›flt›k, bugün de yap›yoruz say›lmaz. Do¤al besinlere, do¤al
ilaçlara büyük yönelifl var. ‹flte f›rsat. Zeytinya¤›, hem do¤al
besin, hem de do¤al ilaç de¤il midir? Yeterli tan›t›ma gücümüz yetmiyorsa, tan›t›m için devlet deste¤i arayal›m. Do¤ay›
ve tarihi korumak, devletin asli görevi de¤il midir? Yerel yönetimlerimiz, neden hiç zeytinden söz etmez. Derler ki tek bir
say›n bakan, ayçiçek ekimini gelifltirerek, kendi bölgesi olan
çorak Trakya’y› ihya etmifltir. Birisi de ç›k›p, zeytin a¤ac›n›n
bir dal›n› tutuverse...
Egemen ideolojimiz, liberalizm. “B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler.” Devlet desteklemenin, piyasa ekonomisinde
yeri olmad›¤›n› düflünenler ço¤unlukta. Oysa ABD’de bile yeri var. Özellikle de ekonomik de¤er olman›n ötesinde, ulusal
de¤er de tafl›yan bir ürün, bir varl›k, zor durumdaysa.
Bu y›l zeytincilik çok zorda. Yetifl devlet baba...
1997
63
Yeflili ve Maviyi Öldürmek
emokrasiyi güçlendirmek için, yerel yönetimleri de güçlendirmek gerek.
Belediye baflkanlar›n›n yetkileri, kimi konularda, gerçekten yetersiz. Oysa ki yeflili ve maviyi öldürme konusunda yetki sanki s›n›rs›zm›fl gibi görünüyor. Yoksa k›y›lar›m›z böylesine ya¤malan›r, büyük kentlerimiz, birer beton y›¤›n›na dönüflür müydü?..
Çocuk oldu¤um ça¤larda, çocuk olaca¤›ma, belediye baflkan› olsaym›fl›m; ‹zmir Körfezi, Çin Seddi ile çevrili olmazd›.
‹mbat rüzgar›, sokak aralar›nda dolafl›p çocuk saçlar›n› okflamay› sürdürürdü. Karfl›yaka yal›s› doldurulmam›fl oldu¤u
için, f›rt›nal› havalarda dalgalar, evlerin kap›lar›na kadar ulafl›rd› ama, güzelim parke yollar, asfalt kaplanmad›¤› için, en
küçük ya¤murda bile, ortal›¤› sel almazd›...
Ben baflkan olsayd›m eskiden, deniz k›y›s›na fabrika kurulmaz, fabrikalar at›klar›n›, Körfez’e ulaflan çaylara derelere boflaltamaz ve “‹zmir’in denizi k›z, k›z› deniz kokar”d›.
Çocuklu¤umun tüm ara sokaklar›nda bile, çokça bulunan,
dut a¤açlar›ndan, akasyalardan, bir teki bile kesilebilemezdi.
Benim çocu¤um da a¤aca t›rman›p, dal›ndan eliyle kopard›¤›
eri¤in tad›n› tatm›fl olurdu.
D
64
Karfl›yaka yal›s›ndaki atl› tramvay, Üçkuyular-Konak aras›ndaki tramvay, yolcu tafl›may› sürdürür, insanlar, otobüsten
çok, vapura ve trene binerdi. Ben çocukken Karfl›yaka - Alsancak aras›nda, hiç otobüse binmemifltim, hep vapurla gider-gelirdik.
Benim çocuklu¤umda, Küçük Yamanlar yan›ndaki bütün
tepeler bombofltu. Turan s›rtlar›na kil toplamaya gider, kil
ocaklar›m›z için, baflka mahalle çocuklar› ile tafl savafllar›na
tutuflurduk. Karfl›kaya’n›n çapk›n delikanl›lar›, sevgililerini
hiç çekinmeden, Küçük Yamanlar korusuna götürürlerdi.
Çocuk olaca¤›ma, baflkan olsayd›m ve benden sonra baflka
çocuklar da baflkan olsayd›, belki de Karfl›yaka’n›n arkas›ndaki bütün da¤lar-tepeler, Kadifekale ve Susuzdede civar›, hep
ormanlarla korularla kapl› olurdu...
Benim çocuklu¤umda, incir-üzüm, pamuk-tütün tüccar›
ya da banka kambiyo müdürü, ço¤u Rum, Yahudi ve Levanten varl›kl› kimseler, ö¤le yeme¤i için Bayrakl› vapuru ile Bayrakl› iskelesi civar›ndaki yazl›klar›na giderdi, s›cak yaz günlerinde. Bütün Körfez boyunca denize girilir, çipura dahil, her
cins bal›k tutulabilirdi.
‹zmir Fuar›, çoktan Çakalburnu-‹nciralt› aras›na tafl›nm›fl,
Kültür park içindeki yap›lar›n tamam›na yak›n› y›k›larak gerçek bir parka dönüfltürülmüfl olurdu. Metropol alan içinde
Kültür Park’tan küçük olmayan en az iki park daha yap›l›rd›...
Koruyabilseydik Körfez’i e¤er, koruyabilseydik ‹nciralt›
plajlar›n›; Çeflme’nin serin sular›na, otoyol döflememiz gerekmeyecek ve öncelik ‹zmir-Ankara veya ‹stanbul yollar›na verilecekti. Elli y›l önce yap›lm›fl olmas› gereken Sabuncubeli
düzenlemesini henüz flimdi gerçeklefltirenlere teflekkürler sunuyorum.
Benim çocuklu¤umda, çevre bilinci yoktu. “Deniz pislik
tutmaz” san›l›rd›. Bu yüzden eski baflkanlar›, bir ölçüde mazur görmek mümkündür. Görelim görmesine de onlar›n yan65
l›fllar›n› emsal gösterip, yeni yanl›fllar yapmayal›m art›k. Çin
Seddini örnek gösterip yeni Çin sedleri yapmak pefline koflmayal›m. “Bat›ldan emsal olmaz” kötü örnek örnek de¤ildir yani...
Yaflam, denizlerde bafllad›. Deniz de toprak kadar de¤erlidir. Doldurulan denizi, geri kazanmak mümkün de¤il. Ne yapal›m biz de baflka çözümler buluruz. Belki de; Alsancak
otoyolunu trafi¤e kapat›veririz turizm sezonunda...
66
Bal›k
vdekileri ben zorla al›flt›rd›m. Haftada en az bir kez bal›k
yeriz. Ya cumartesi, ço¤unlukla da pazar akflam›nda...
E
Dün pazard›, Üçkuyular pazar›na gittim. Bal›kç› tezgahlar›
neredeyse bofl. Hamsinin kilosu onbine. Hamsi küçük olur,
ama bunlar hamsi bebesi. Hani avlanma yasaklar›...
Bir tezgahta iki palamut gördüm. ‹kisi, bizim üçümüze eh
yeter. Gel de al alabilirsen: Tanesi yüzbin lira, biftek bile daha
hesapl›.
Bindokuzyüzaltm›fll› y›llarda, Karaköy Köprüsü üstünde
bal›k satarlad›. Çingen palamutun çifti iki buçuk lira. Gülhane Park›’ndan Kumkap›’ya kadar, çiroz sergileri uzan›rd›.
Ö¤le yemeklerim ucuza gelsin diye, Köprü alt›na bal›k yeme¤e giderdim. Ya uskumru ya da palamut ›zgara. Küçük bal›kç› lokantalar› vard›. Ne de olsa, memur k›sm›na, sandaldan
bal›k-ekmek yemek yak›flmaz...
Bir de Perflembe Pazar› bal›kç›m›z vard›: Oraya gittik miydi, özenle k›zart›lm›fl palamutun yan›nda, gelsin bir flifle de
ucuz beyaz flarap...
Bal›klardan ben, en çok uskumruyu, palamutu severim, bir
de sardalyay›... Güya da ‹zmirliyim ama ben; isparozu, lidakiyi ve de çipuray› bile, daha az severim.
67
Lüfer dururken, uskumruyu; k›l›ç dururken, palamutu;
kalkan ve trança dururken, sardalyay› sevmek; Galatasaray
dururken, Befliktafl’› sevmeye benziyor belki ama ben, Befliktafl’› seviyorum, sardalyay›, uskumruyu, çingen palamutunu
seviyorum.
Asl›nda palamutu, tanesi yüzbine bile olsa görebilmek güzel. Geçen y›l hiç göremedim gibi... Bal›k çiftlikleri olmasa, çipuray› da unutaca¤›m›z kuflkusuz. Havuzda çipura üretenlere
sayg›m var, bir canl› türünü gelifltirip koruyorlar. Ama al›nmas›nlar: Nerede onlar›n çipuras›, nerede rahmetli babam›n
sabaha karfl› Bayrakl› k›y›s›nda yakalay›p, ›slak çuval içinde
getirdi¤i çipuralar. Bir tanesi ile hepimiz doyard›k. Bir büyük
tepside, etraf›na, domates, patates, patl›can falan dizerek f›r›na verir ve öyle doyard›k.
Bal›k piflirmek bir sanatt›r. Her bal›k, ayn› ateflte, ayn› yöntemle piflirilmez. Piflirilirse ne olur? Piflirilirse, yaz›k olur. Çipura ya mangal da ›zgara ister ya da kara f›r›nda f›r›nlanmay›.
Barbuna tava yak›fl›r, kefale bol so¤an, sarm›sak ve de bol baharat eflli¤inde pilaki olmak... Ben sardalyay› ›zgara da yap›yorum bu¤ulama da. Benim sardalya bu¤ulamamda sadece su,
s›v› ya¤, limon ve de karabiber bulunur. Parmaklar›n›z› yalars›n›z yerken...
Diyorum ki, emekli olup, küçük bir dükkan açsam: Bal›k
piflirip satmak için. Hergün birkaç kilo bal›¤›, sekiz-on müflteriye, kendi bildi¤im gibi piflirip satsam. Hem para kazansam,
hem de bal›klar iyi piflmiflse, yapt›¤›m iflten, keyif duysam.
Halk›m beni burs vererek Mülkiye’de okuttu. Müfettifl,
müdür, genel müdür yard›mc›s› ve genel müdür yapt›. ‹yi yetifltirdi, iyi deneyim kazand›rd›. Bir y›ll›¤›na Londra’da bile yaflatt›. Sonradan 1402’lik olduysam bunda benim halk›m›n kusuru yok. Ama, benim de kusurum yok. Halk›m›n Dan›fltay›
da bir yolunu buldu, beni 1402’den kurtard›. Bir zamanlar
üyesi oldu¤um siyasal parti de bana bir il müdürlü¤ü bile ver68
di. Görevimi iyi yap›yorum. Bat›k denen K‹T’lerden birini yönetmeyi ye¤lerdim. Demiryolculuk, Atatükçülüktür. Karayollar›na de¤il de Devlet Demir Yollar›na genel müdür olmak isterdim.
Arabam yok. Yazl›¤›m, yani bahçem de yok. Bu demektir
ki; mangalda ›zgara yapamam. Sermayem de yok, lokanta da
açamam. O zaman, gelsin sardalya bu¤ulama...
Ama, ben yiyorum diye tükeniyorsa bal›klar, bal›k da
yemeyece¤im. Trolle, kalleflçe avlanm›fl bal›klar› yemek
istemiyorum. Misina ile savaflarak mertçe, yakalanmal› benim
yiyece¤im bal›k.
Yaflam denizlerde bafllam›fl. Belki de yeniden denizlere
dönecek, yer kürenin patlamad›¤› bir k›yamet sonras›...
Ben, bal›k yemekten çok, bal›klar›n yaflamas›n› seviyorum,
masmavi denizlerde...
69
Pat Diye Kesilen Elektrik
2 Haziran Perflembe günü, saat onbefl sular›nda, elektrik
“pat” diye kesildi. “Ar›za vard›r, yak›nda giderilir” diye düflündüm ama, mesai bitimine kadar gelmedi. fiirket sermayelerinin yasal asgari düzeye ç›kar›lma süresinin son günleri ve ifller çok yo¤un. Bilgisayarlar durdu¤u için, memurlar›m›z da
vatandafl›m›z da periflan oldu.
Evde de elektrik yoktu ve nedenini bilmiyorduk. Hemen
telefona sar›ld›m ama, bilgi almak ne mümkün? Tüm elektrik
ar›za telefonlar› kilitlenmifl. Elektrik saat 21’e do¤ru geldi. Bu
kez de kablolu TV yay›n› kesik. 126’dan sordum, “Birkaç gün
sürebilir, güç kayna¤› sorunu var” dediler... Kabloluya ba¤land›¤›ma, bilmem kaç›nc› kez piflman oldum.
Ertesi sabah, olay› ö¤rendik de ortada bir kesinti program›
yok, sadece söylentiler var. Saat 14.10 gibi asansördeyim.
Üçüncü ve dördüncü katlar aras›nda iken kesinti yine pat diye bafllay›verdi. Neyse ki, asansörden ç›kar›lmam fazla uzun
sürmedi. Bu kez süresi dört saatten az olmad›¤›n› bildi¤im
için hiç olmazsa umuda kap›lmad›m. Akflamüstü, mahallenin
bakkal› R›dvan satt›¤›, dondurmalar›n erimesinden yak›n›yordu ve bakkala gelenler aras›nda kesinti nedenini hala bilmeyenler vard›. Bilenlerin savurdu¤u küfürlerin ço¤u da “çevrecilere” yöneliyor de¤ildi...
1
70
Neyse ki sorun, Bakanlar Kurulu’nca çözüldü de, bir ayl›k
süre varken, acaba neden daha önce çözülmedi? Kald› ki do¤ru çözüm filtre tak›lmas›nda. Elektriksiz kalmay› elbette, istemiyoruz ama, güzelim Ege’nin do¤as›n› kaybetmeyi, hiç istemiyoruz. Acaba filtreler, neden bir türlü tak›lmaz?
Bence, kesintinin hat›rlatt›¤› en önemli hususu, Ege’nin,
inter-konnekte sistemin yeterince içinde olmay›fl›. “Yedi küpeli geline” Ege insan›n›n, ‹zmirli’nin hiç mi katk›s› yok? Ülkemin, bat›ya aç›lan penceresi Ege, geri b›rak›lmay› hakediyor
mu?
4077 say›l› Tüketicinin Korunmas› hakk›ndaki yasa ile
“Tüketici Sorunlar› Hakem Heyetleri” kuruldu. Tarafs›z ve
özerk kurulufllar, yani ba¤l› olduklar› resmi bir merci yok. ‹zmir ‹l Hakem Heyeti’nin baflkan› benim. Hakem heyetleri, bir
mal›n veya hizmetin, ay›pl› olup olmad›¤›na karar veriyorlar.
TEAfi ve TEDAfi da mal ve hizmet üreten ve satan kurulufllar...
Hakem heyeti üyesi s›fat›yla söylüyorum ki; elektriklerin
ilans›z, duyurusuz, pat diye kesilmesi de ertesi gün bir kesinti program› yay›nlanmamas› da “ay›pl› hizmet”tir. Tüketici
haklar›n›n, dolay›s›yla da insan haklar›n›n ihlalidir...
Ne yaz›k ki; tekel konumunda olan pek çok kamu kuruluflu, yapt›klar› keyfi zamlarla fatura ödeyenlere yaflatt›klar› s›k›nt›larla ve di¤er keyfi uygulamalar› ile tüketici haklar›n› hiçe saymaktad›rlar. Üstelik bu uygulamalar kan›mca, “hakim
durumun kötüye kullan›lmas›d›r” ve 4054 say›l› Rekabetin
Korunmas› Hakk›ndaki Yasaya da ayk›r›l›k teflkil etmektedir...
Unutmayal›m; Tüketicinin ve rekabetin korunmas›, günümüz
demokrasilerinin “olmazsa olmaz” koflullar›d›r...
Gazete Ege, 18 Haziran 1997
71
Tren
emir a¤larla ördük anayurdu’ diye övünerek büyüdü bizim nesil. Ve bu yüzden biz trenleri çok severiz...
Eskiden, özellikle küçük kentlerde yaflayanlar, giyinip-Kuflan›p, trenleri seyretmek için, gar gezmesine giderlerdi.
Ben de ‹zmir’den ‹stanbul’a vapurla gitmeyi de severdim
ama, daha çok, Band›rma hatt›ndan gitmeyi severdim. Çünkü;
hem vapur vard› hem tren. ‹zmir Band›rma aras›nda, bir h›zl›
tren çal›flsa, Band›rma-‹stanbul aras›nda da deniz otobüsü, kara yolundan giden kal›r m› acaba?
Yemekli vagonu olan hatlardaki yolculuklar›mda, çay falan
içmek için o vagonda da oturmufltum kuflkusuz. Ancak ilk
tabldotumu, Mülkiye’yi bitirip Hazine ve Kambiyo Kontrolörü olarak ‹zmir’e turneye gelirken, moto trende yiyebilmifltim.
Rosto, iç pilav, salata ve yan›nda da buz gibi Tekel biras›... Ankara’dan ‹zmir’e kalkan trenler, hemen bozk›ra girer ve kolay
kolay da ç›kamazlar. E¤er yaz veya güz ise, sar› ya da gri, yumuflak tepelerde tek bir a¤aç bile göremeden, gider-gidersiniz.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda yap›lm›fl, iki katl› güzel bir tafl bina. Alt› yolcu salonu, üstü lojman. Binan›n çevresinde, kocaman ç›narlar, biraz arkadaki bir dere yata¤›n›n kenar›nda kavak a¤açlar›. Belki de çeflme çevresinde salk›m sö¤ütler: “A¤lama salk›m sö¤üt a¤lama...”
D
72
En Pahal› Tafl›mac›l›k
Ne yaz›k ki; 1950 sonras›nda, demir yolu tutkusu, yerini
kara yolu sevgisine b›rakt› ve demir a¤lar tamamlanamad›. Yeni hatlar aç›lmak bir yana, eskilerin bak›m› ve ›slah› da yap›lmad›. En pahal› tafl›mac›l›k olan kara yolu tafl›mac›¤›n›, bizim
kadar çok kullanan bir baflka ülke oldu¤unu sanm›yorum. Daha da kötüsü, her y›l, binlerce insan›m›z, trafik kazalar›nda,
yok yere telef olup gidiyor.
Asl›nda ben, tren kazas› yaflad›m. Bilecik civar›nda toprak
kaymas› olmufl. Lokomotif ve önden dört vagon, dereye yuvarland›yd›. Ben de kufletten afla¤›. Ama yine de tren yolculu¤u, k›yaslanamayacak kadar daha güvenlidir...
Cumhuriyetimiz, Do¤u-Bat› demiryolu ba¤lant›lar›n›, gerçeklefltirmifl. Kuzey-Güney ba¤lant›lar› yok gibi. Trabzon’a
tren yok. Sinop’a Antalya’ya, Mu¤la’ya da yok. Ayd›n-Mu¤la
aras› ne kadarc›kt›r. Tren yolu yapmak çok mu zor. Bodrum
ve Marmaris’in hat›r›na, belki yak›nda oto-yol yapar›z da trenyolu yapmay›z.
Ben diyorum ki; gelin yeni bir demiryolu seferberli¤i bafllatal›m. Mevcutlar› ›slah edelim. ‹stanbul-Ankara h›zl› trenininin bitirelim. Bir de ‹zmir-Band›rma aras›na yapal›m. Demiryolu, Trabzon’a, Ordu ve Giresun’a, Sinop’a ulafls›n. Antalya
ve Mu¤la’ya da.
Bir de çok zorunlu olmad›kça, ileri teknoloji yerine, emek
yo¤un teknoloji kullanal›m ki istihdam sorunu da hafiflesin.
Asgari ücretten ifle bafllamaya raz› olan herkesi, demiryolu yap›m›nda çal›flt›ral›m. Yol güzergahlar›nda, her 40-50 kilometrede bir, çal›flma kamplar› kural›m. Geceleri, kamp atefli
önünde, iflsizlikten kurtulmufl insanlar›m›z, ülkesi için iyi birfleyler yapman›n keyfiyle halay çeksin...
Gazete Ege, 28 Temmuz 1997
73
Ekmek Olay›
ürkiye’de sadece ‹zmir’de ekmek fiyat›; gömlek fiyat›, sebze-meyve fiyat› gibi serbesttir. Yani F›r›nc›lar Odas› ekmek
tarifesi düzenlememekte, bu ifli her f›r›n, kendi maliyetine göre kendisi yapmaktad›r. ‹ki y›la yak›n bir süredir uygulanan
sistemin, iyi sonuç verdi¤ini söylemek yanl›fl olmaz. Çünkü;
azami fiyat›n yirmi befl bin lira oldu¤u yak›n dönemde, özellikle de yoksul semtlerde ekmek, yirmi ve hatta onbeflbin liradan sat›lm›flt›r. Ekme¤in otuz bin liraya ç›kar›ld›¤› flu son
günlerde, rekabeti bozucu giriflimler oldu¤u gözlenmekte ise
de bu çabalar›n, afla¤›da belirtilecek nedenlerle uzun sürmeyece¤ine inanmaktay›m. Çünkü; ‹zmir’deki ekmek üretim kapasitesi, gereksinimin befl kat›d›r.
T
Yasal Yetki Kimin?
1) Türkiye’de F›r›nc›lar Odas› d›fl›nda, hiçbir kifli ve kuruluflun, ekmek tarifesi belirleme yetkisi bulunmamaktad›r. Tarife diyorum, çünkü; tüketici aç›s›ndan ekme¤in maliyetini
sadece fiyat de¤il, ayn› zamanda gramaj belirlemektedir.
F›r›nc›lar Odas› bu yetkiyi, 507 say›l› Esnaf ve Sanatkarlar
Kanunu’ndan almaktad›r. Yani, liberal ekonominin ‘b›rak›n›z
yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler’ mant›¤› gere¤ince haz›rlanm›fl
74
mevzuat, müdahaleci hükümet politikalar›na elveriflli de¤ildir. Yani bugün, hükümetin ‘ekmek fiyat› yirmi bin-yirmi befl
bin lira olacak’ diyebilmek için yasal yetkisi yoktur. Ekmek fiyat›na müdahale edilecekse, yeni yasal düzenlemeye ihtiyaç
vard›r.
2) Mülki amirlerin ve belediye baflkanlar›n›n, ekmek tarifesi konusundaki tek yetkileri F›r›nc›lar Odas› tarifesine itirazdan ibarettir. Bu yüzden, her ekmek zamm›nda at›lan ‘halk›n ekme¤i ile oynan›yor, vali bey uyuyor mu?’ türünden
manfletlerle valilere haks›zl›k edilmektedir.
‹tiraz mercii ise Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürü Baflkanl›¤›’ndaki üç kiflilik, Tarife ‹tiraz Komisyonu’dur. Komisyonun
di¤er üyeleri, Esnaf ve Sanatkar Odalar› Birli¤i ile Ticaret Odas› temsilcileridir. Bu yap›lanma bile itiraz›n kabulünün ne kadar güç oldu¤unu göstermeye yeter. Kald› ki itiraz kabul edilse bile, F›r›nc›lar Odas›’n›n mahkemeye itiraz hakk› vard›r ve
dava süresince zaml› tarife uygulan›r. Dava sonuçland›¤›nda
ise ekmek, iki-üç zam daha görmüfltür bile...
Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürleri’nin yetkisi de ancak itiraz
durumunda (re’sen de¤il) komisyon baflkanl›¤› yap›p, tek
oyunu kullanmaktan ibarettir. ‹zmir’de gerek say›n valinin ve
gerekse Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürlü¤ü’nün, diyalog ve uzlaflma yoluyla, yasal yetkilerinin çok üstünde etkinlik sa¤lam›fl
olduklar›n› belirtmek isterim.
Yasalar Çelifliyor
1) Fiyat belirleme yetkisinin sadece esnaf odas›na verilmifl
olmas›, günümüz gerçekleriyle çeliflmektedir. Çünkü; f›r›nc›lar›n önemli bölümü, esnaf olmaktan ç›km›fl; tüccar ve hatta
sanayici niteli¤i kazanarak kendi odalar›na üye olmufltur.
Bunlar›n F›r›nc›lar Odas›’ndan tarife almak gibi bir hak veya
ödevleri yoktur. F›r›nc›lar Odas›’n›n da öyle. Ticaret ve Sana75
yi Odalar›’na verilmek istenen yetki, Anayasa Mahkemesi’nce
iptal edilmifltir. O halde, tüccar ve sanayici f›r›nc›n›n, ekme¤i
belirli bir fiyattan satmas› için yasal zorunluluk yoktur. Onlar
da normal ekmekte F›r›nc›lar Odas› tarifesine uymakla beraber, francala, paketli ekmek, dilimli ekmek, katk›l› ekmek
ad›yla, istedikleri fiyatlara, ekmek satmaktad›r.
2) Ekme¤in, tüm girdilerinin fiyat› serbesttir ve devaml›
artmaktad›r. Mayada ise tekel oluflumuna dair ciddi iddialar
vard›r. Bu durumda, sadece ekme¤in fiyat›n› sabit tutmaya çal›flmak, Nasreddin Hoca türbesinin kap›s›na, kilit vurmaya
benzemektedir.
3) Mal ve hizmet fiyatlar›n›n, merkezi otoritelerce tarifelerle belirlenmesi, serbest piyasa ekonomisi kurallar›na ve dolay›s›yla da Avrupa Birli¤i koflullar›na uymamaktad›r. Kan›m›zca, ekmekte tarife haz›rlanmas›, 4054 say›l› rekabetin korunmas› hakk›nda kanunun 4. maddesine aç›kça ayk›r›d›r. Asl›nda, çeflitli kurulufllara, ba¤lay›c› tarife haz›rlama yetkisi veren
tüm mevzuat, bu kanuna ayk›r›d›r. Ama yürürlükten kald›r›lmad›klar› için geçerlilikleri de sürmektedir.
Bu vesile ile mal ve hizmet tarifelerinin, tüketiciyi de¤il,
meslek mensuplar›n› ve de ço¤u kez tüketici aleyhine korumay› amaçlad›¤›n› belirtmek isterim. Bence tarifeler, piyasa
ekonomisinin de¤il, lonca sisteminin argümanlar›d›r...
Ekmek konusundaki mevcut mevzuat, müdahaleci politikalara elveriflli de¤ildir.
Müdahale edilecekse, yeni yasal düzenlemeye gerek vard›r.
Bunun için de öncelikle, rekabet kurulunun, ekme¤i, piyasa
ekonomisi d›fl›nda de¤erlendirdi¤ine dair karar almas›, Avrupa Birli¤i’ne uyum aç›s›ndan gereklidir ve kurulun böyle bir
yetkisi de vard›r.
Ancak, bu durumda da ekme¤in tüm girdi fiyatlar›n›n serbest oldu¤u düflünülerek gerekli sübvansiyon ve sübvansiyo76
nu denetleme mekanizmalar›, yani yeni bir bürokrasi yarat›lmal›d›r.
Kan›mca bu uygulama, ucuzluktan çok, sübvansiyon zenginleri yaratacakt›r.
Bu yüzden;
1) Özellikle kalite ve gramaj sorunlar›n›n çözümü için ekmek mecburi standard›n›n acilen yürürlü¤e sokulmas›,
2) 4054 say›l› Kanuna ve Rekabet Kuruluna tam ifllerlik kazand›r›larak mafya bozuntular› ile mücadeleyi etkinlefltirerek
tam rekabet koflullar›n›n yarat›lmas› ve fiyat belirleme ifllevinin serbest piyasaya b›rak›lmas›, gerekti¤ini düflünüyorum...
Cumhuriyet, 2 A¤ustos 1997
77
Fatura
lektrik, su ve Telekom faturalar›n›n ödeme zaman› yaklaflt›kça, içimi korku sar›yor. Hepsi de yüksek mi yüksek. Her
yeni gelen, bir öncekinden de mutlaka yüksek.
E
Ancak, bizi ailece en çok korkutan›, elektri¤inki. En yüksek fatura olmas›ndan öte, bir de upuzun kuyrukta s›ra beklemesi de var ödeyebilmek için. Di¤erleri çoktan on-line’a geçti
ama, TEDAfi’›nki ille de belirli bir banka flubesine ödenecek.
Aileden kimin kuyru¤a girece¤ini belirlemek için, aram›zda
kura bile çekti¤imiz oluyor. O¤lumu, rüflvet teklifi bile iknaya yetmiyor. Üstelik kuyrukta beklemekten kötüsü de var.
Bir-birbuçuk saatlik bekleme sonunda vezneye ulaflt›¤›n›zda,
“Efendim, sizin faturan›z gelmemifl henüz” yan›t› alman›z da
“vaka-i adiyeden.” ‹fl günü olarak hesaplarsan›z, ödeme için
tan›nan süre, befl-alt› günü geçmiyor. “fieytan azapta gerek”,
haydi ertesi gün yine kuyru¤a...
Acaba ben mi yanl›fl an›ms›yorum? Bir zamanlar, elektriksu ve de o devirlerde Alsancak civar›nda kullan›lan havagaz›
ücretleri, kap›dan tahsil edilmez miydi?
‹ZSU ise, kullan›lmayan su için, at›k su paras› al›yor. Kay›npederimin evi üç y›ld›r kapal› ve su tüketimi hiç yok. ‹ZSU faturalar› kan›tt›r. Ancak her ay yüz on bin liral›k at›k su paras›
78
al›yorlar. E¤er ‹zmir yeflerecekse, a¤aç paralar›na helal olsun...
Kablolu TV faturalar› ise bir baflka alem. Yalan olmas›n,
abone oldu¤umda yüz bin lira m› neydi. fiimdilerde ayl›k 600
bin lira. Galiba, Ekim ay› faturas› 3 milyon gelecekmifl. Üstelik, kanallar›, canlar› istedikçe, istedikleri gibi de¤ifltiriyorlar.
Abone olurken, ucuzlu¤u kadar, güvenli oluflunu da göz
önünde bulundurmufltum. Ya¤›fltan, f›rt›nadan etkilenmez diye. Ne gezer; ikide bir kesiliyor. Hem de ne keflilifl. ‹ki gün süreni bile oldu. Ucuz antenler, p›r›l p›r›l gösterirken biz, o¤lum
gelsin de eski antene göre ayar yaps›n diye bekliyoruz.
126’dan da bilgi alabilirsen, al bakal›m. 118, 126’dan da beter
oldu. Ne zaman çevirseniz, meflgul. Arada bir arad›¤›nda da
açan› yok. Telekom, uzun süre, rehber yerine 118 ile idare etti durumu. Ama, ikisi ayn› fley de¤il. Rehber olmazsa, telefonsuz bir ortamda arad›¤›n›z numaray› nas›l ö¤reneceksiniz?
Numara de¤il de adres peflindeyseniz ne olacak? Ben flansl›y›m: ‹ki gün önce yeni rehberimi alabildim. Alamam›fl olsayd›m, bu yaz›da “Ne oldu bizim paralar, üstüne mi yatt›n›z?”
diye soracakt›m. Büyük ço¤unluk, rehberini alamad› henüz.
Sahi, 1980’lerdeki büyük tele-komünikasyon devrimimizden önce bile PTT, her y›l düzenli olarak rehber bast›r›p, da¤›tmaz m›yd›? PTT’nin T’si ayr›ld›¤›nda, önce mektuplar yerine ulaflamaz olmufltu. Sebebi, ayr›mc›l›¤a ve eflitsizli¤e karfl›
direniflte san›r›m. Anlay›flla karfl›lad›k. Peki ya TELEKOM’a
ne oluyor?
Ben, yine de en çok emeklilerin maafl kuyru¤una k›z›yorum. Böyle giderse, ben de bir gün, “o kuyruklar›n birinde,
düflüp ölebilirim” diye, düflünüyorum bazen.
Emekli maafl› kuyruklar›n›n çözümü için, on-line sisteminin etkin kullan›m› bile yetmez bence.
Emeklilerin maafl›, nakten, evlerinin kap›s›nda ödenmeli...
Gazete Ege, 18 A¤ustos 1997
79
Yaya Geçitleri
zmir’de yayalar için, en tehlikeli yerler yaya geçitleridir. Yaya geçidi d›fl›nda, ezilmemek için önlem al›rs›n›z da geçitte,
yeflil ›fl›¤a güvenirsiniz. ‹flte o zaman vay halinize. Ben bu güven duygusunun cezas›n›, hem de bir-kaç kez, can›mla ödemekten zor kurtuldum. Lütfen, trafi¤in yo¤un oldu¤u gün ve
saatlerde, Göztepe giriflindeki trafik lambalar›n› biraz seyredin. K›rm›z› ›fl›kta durdu¤u için kaç arac›n, arkadan fliddetli
darbe almak suretiyle cezaland›r›ld›¤›n›, gözlerinizle görmek
için fazla beklemeyeceksiniz.
Bütün uygar ülkelerde sar› ›fl›k “lütfen yavafllay›n, k›rm›z›
›fl›k geliyor” anlam›nda alg›lan›r. Biz de ise, “k›rm›z› ›fl›k geliyor, gaz› kökleyin” demektir. Büyük ço¤unluk zaten sar›dan
k›rm›z›ya geçerken de¤il, resmen k›rm›z› yanarken, fütursuzca basar geçer. Bunlar›n ço¤u, özellikle de kamyon kullananlar›, tam lombrozzo tipleri. Ama kimilerinin alt›nda, son model Mercedes var. K›r saçl›, efendi yüzlü. Belli ki; okumufl yazm›fl adam. Siyasi durumumuzu de¤erlendirirken, ikide-bir
“Biz adam olmay›z kardeflim!” demifl gibi bir hali var. Haydi
ordan maganda sen de.
Çinli’nin birini, trenin yarar›na inand›rmak için vakti zaman›nda; “Bir haftada gitti¤in yere, trenle bir günde gideceksin” demifller. ‹flte yan›t: “Peki ben geri kalan alt› günde, ne
‹
80
yapaca¤›m?” Acaba bizim k›rm›z› ›fl›k magandas›, kazand›¤›
befl dakikada ne yap›yor. Dostoyevski okuyor, herhalde.
Mu¤la’da yaflad›¤›m günlerde, Mu¤la-Akyaka aras›nda s›kça araba kulland›m. Ç›lg›nca kulland›¤›mda kazanabildi¤im
süre, en çok on dakika olmufltu.
Bu kadar çok magandan›n araç kulland›¤› ortamda bence
yaya geçitleri, alt veyü üst geçit biçiminde olmal›. Gerçi, üst
geçitin hemen yan› bafl›nda, üstelik orta refüjdeki yüksek demir parmakl›klardan atlayarak karfl›ya geçmeyi ye¤leyen pek
çok hemflerimiz var ama, biz yine de kullanmak isteyenler için
yapal›m. Alt geçitlerin, tehlikeli birer serseri yata¤› olaca¤› da
düflünülebilir ve önlem al›nmazsa bu görüfl do¤rudur da. Konak vapur iskelesi önündeki öyle oldu mu?
Yanl›fl yerlere yap›lan, çirkin üst geçitlerin, kentimizi çirkinlefltirme olas›l›¤› da vard›r. Biz de do¤ru yerlere, güzellerini yapal›m. Cami Soka¤› diye bilinen, Güzelyal›’n›n 56. soka¤› üzerinde ana okulu, ilkokul ve lise var. Üstelik bu sokak,
‹nönü Caddesi ile Mithatpafla Caddesi aras›ndaki en önemli
ba¤lant› yolu. Hergün binlerce çocuk bu soka¤a girip ç›kabilmek için ‹nönü Caddesini geçiyor. Geçtikleri nokta, H›fz›s›hha kavfla¤›. Yani, Amerikan Koleji önünden gelen yokuflun devam›. Freni patlayan bir araç, o da orta refüjdeki demir parmakl›klara yaslana yaslana ancak yüz metre ötede durabilir.
Nitekim, bir belediye otobüsü, ölümlü bir kaza yapm›flt›...
56 Soka¤›n a¤z›na, okullar aç›lmadan bir üst geçit gerek.
Güzelyal› üst geçidi hem güzel oluyor hem de büyük yarar
sa¤layacak. Kopmufl olan halk, deniz ba¤lant›s› yeniden sa¤lanacak. Arabal› vapur yolcu say›s›nda bile patlama olur san›yorum.
Vapur iskelesi de bir an önce yap›lsa da çay›m› yudumlaya
yudumlaya, Karfl›yaka’ya gidip dönsem, s›rf keyif için...
Gazete Ege, 25 A¤ustos 1997
81
Mal Beyan›m
emuriyette otuzbefl, Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürlü¤ü görevinde ise befl y›l›m doldu. Ve ben art›k, bu süre içinde,
maafl›m› ödemifl olan yoksul halk›ma da mal beyan›nda bulunmam gerekti¤ini düflünüyorum:
Bizim, sadece bir evimiz var. Eflimin ad›na kay›tl›, kalorifersiz-klimas›z, üç oda bir salon, girifl kat› bir daire. Sahi bir
de kay›npederimin eflime ç›plak mülkiyetini devretti¤i, iki
oda, bir salon, büyük onar›m gerektiren bofl bir daire var. fiimdilik geliri yok ama vergilerini ödüyoruz.
Bizim otomobilimiz yoktur. Yazl›k evimiz ve mevduat hesab›m›z veya repoda param›z da yoktur. Pardesü, ‹zmir’de yetiyor ama k›fl›n Ankara’ya gidersem, ne yapar›m bilmem. Y›llard›r, bir lokantada yemek yemedik (protokol yemekleri hariç) yazl›k kamplara da gidemedik.
Çünkü; memur maafl› ile, ancak böyle yaflanabiliyor.
fiimdiki evimi, Ankara’dakini satarak ald›k. Ankara’dakini
de Maliye’ye ve Emlak Kredi Bankas›’na borçluyuz. 1972 y›l›nda, Maliye Bakanl›¤› beni, bir y›ll›¤›na, geçici görevle Londra’ya göndermiflti. Dönüflte, bir otomobil getirebildim. Portakal rengi, 1303 model bir Volkswagen araba. O modeli ilk ben
getirmiflim galiba. Sat›nca evin yar›s›n› karfl›lad›. Di¤er yar›s›-
M
82
da bankadan. Y›llarca taksit ödemifltim. Bir memur baflka türlü nas›l ev edinebilir ki?
Oysa ki ben, masa görevi yapan yafl›tlar›ma göre, iki mislinden fazla maafl alarak bafllam›flt›m memuriyete. Hazine ve
Kambiyo Kontrolörleri de di¤er denetim görevlileri gibi epey
yüksek maafl al›rd›.
Gerçi, aileme yard›m etmek zorundayd›m ama bu sadece
benim de¤il, pek çok arkadafl›m›n da sorunuydu.
Sonraki y›llarda da zaman zaman iflsiz kalm›fl olsam da hep
yüksek maafll› say›labilecek üst görevlerde bulundum:
Maliye’de, Yabanc› Sermaye fiube Müdürlü¤ü ve Bakanl›k
Kambiyo Müdürlü¤ü yapt›ktan sonra, Karadeniz Bak›r ‹fllet-
Erdinç Gönenç, Londra’da Batersea park›nda o¤lu Erdener ile birlikte
(Ekim 1972).
83
Erdinç Gönenç, Karadeniz Bak›r ‹flletmeleri Genel Müdürlü¤ü görevi
s›ras›nda bir toplant›da
Erdinç Gönenç,
Tarifl Genel
Müdürlü¤ü
s›ras›nda
84
meleri Genel Müdür Yard›mc›s› oldum. Sonra Ankara Belediyesi Özlük ‹flleri Müdürü, Merkez Bankas› Ekonomik Araflt›rma Uzman› ve nihayet Tarifl Genel Müdürü.
Bütün bu süre içinde hiç araba alamad›m da, Tarifl’ten sonra, zorunlu olarak göbek mantar›, badem ticareti yapt›¤›mda,
önce eski model bir Anadol, sonra onu sat›p 1977 model bir
Murat arabam oldu. Murat, 7 y›l önce sat›l›p, o¤luma bilgisayar al›nd›... Çok da iyi yap›ld›. O¤lum, bilgisayar konusunda
aflama yaparken, ben de ikide bir yolda kalmaktan, trafik muayenelerinden ve vergiden kurtuldum.
Anadol’um da çok matrakt›: Her fliddetli ya¤murda iki kap›s›na da su dolar aç›p-kapad›kça, lakur lukur su sesi gelirdi...
Memurlar›n, çok büyük bölümü benim gibi. Bir ço¤u, kar›-koca çal›fl›yor. Krefl çok para yese de kad›n›n paras›n›n, bütçeye katk›s› oluyor. Kimi memur, mesai d›fl›nda, simit sat›yor,
taksicilik veya pazarc›l›k yap›yor. Bunlar da suç. Görmezden
gelinmesi gereken, çünkü çaresizlikten kaynaklanan suçlar...
Devlet memurlar›n›n ço¤u dürüst olmasayd›, Devlet’imizin, en yo¤un siyasal bunal›mlarda bile, ayakta kalabilmesini
nas›l aç›klard›k...
Halk›m›z›n ço¤u yoksul, memur say›s›, gerekenin çok üstünde. D›flar›da, bu maafllar›n çok az›na bile çal›flmaya haz›r
bir iflsizler ordusu var. Bütçe delikleri yama tutmuyor. O zaman da maafllar, insanca yaflamaya yetmiyor.
Zaten amaç, insanca yaflamaya yetecek kadar maafl. Maafl›n
en yükse¤i ile bile köfle dönülebilemez
“Ben döndüm” diyenler, külah›ma anlats›n...
Gazete Ege, 1 Eylül 1997
85
Memuru Ezmek
ster genel müdür, ister belediye baflkan›, isterse bakan olsun, kimi yöneticiler, zay›f kadrolarla çal›flmay› ye¤ler. F›rçalar› da hiç eksik olmaz. Onlar için, “tek adam” olmak önemlidir ve yönetimi de budur. Böyle yönetilip de baflar›l› olan kuruma hiç rastlamad›m.
Memur f›rçalamada, kimi milletvekilleri, amirlerden geri
kalmazlar. Hatta onlar, amir f›rçalamay› daha çok sever.
Memur olmak, özellikle de üst düzey memur olmak, hiç de
kolay de¤ildir oysa. ‹yi bir e¤itim ister, bilgi ve deneyim birikimi ve emek ister. Milletvekili seçilebilmek, belki de daha
zordur, ben beceremedim örne¤in. Ama milletvekili olmak
fazla bir e¤itim ve bilgi birikimi de gerektirmez. Bu, demokrasinin gere¤idir ve do¤rudur. Demokrasilerde, halk›n her kesimi, parlamentoda temsil edilebilmeli, seçilebilmeli de bu seçilmifllere belki de kendilerinden üstün niteliklere sahip atanm›fllar›, ezme hakk› vermemeli...
Ben, yöneticilik yapt›¤›m dönemlerde, hep, benden daha
bilgili ve e¤er gerekiyorsa benden daha yürekli insanlarla çal›flmak istedim. Onlar› ezmek bir yana, kifliliklerini daha da
gelifltirme çabas› içinde oldum. Ben, çay›m› getiren odac›ya,
her zaman teflekkür ederim. Çünkü aram›zdaki tek fark, benim ondan, daha flansl› olmamdan ibarettir.
Memuriyet yaflam›mda ben de (çok az oldu ama) milletve-
‹
86
kili f›rças›yla karfl›laflt›m. Kiminde partizanca bir talep kiminde salt kiflisel tatmin için. Oysa ben, milletimizin vekillerine
sayg›da, hiç kusur etmem. Bana “a¤abey” demek büyüklü¤ünü gösterenlere bile ben hep, “say›n milletvekilim” diye hitap
ederim. F›rça atmak, devlet yönetiminin bir yöntemi olmamal›.
Devlet hizmetleri, onurlu, ezilip horlanmam›fl, özgüvenini
ve kendisine sayg›s›n› yitirmemifl memurlar eliyle yürütüldü¤ünde, halka yararl› olur ancak. Onurlu memur, rüflvet almaz,
pahal› arma¤an bile kabul etmez. Az bile olsa maafl› için onu
kendisine ödeyen dar gelirli halk›na flükran duyar.
Gururu k›r›lm›fl, kendisine sayg›s›n› yitirmifl memurdan
ise, herfley beklenir. Rüflvet al›r, pahal› arma¤anlara bay›l›r.
Daha da önemlisi, o da kendisinin alt›ndakileri ezer, ifli olan
vatandafl› horlar ve bürokrasiyi içinden ç›k›lmaz, hale getirir.
Birço¤umuz kimi hastane kap›c›lar›n›n ziyaretçileri, iki dakika önce içeri sokmamaktan nas›l sadistçe zevk ald›¤›n› görmüflüzdür. Benim memuriyete bafllad›¤›m bindokuzyüz altm›fll› y›llarda Sak›p Sabanc›, ifli ile ilgili evrak› evrak servisinde bile bizzat kendisi izlerdi. Bilirdi ki orada kaybedilecek bir
yaz› için Bakan’›n bile yapacak fazla birfleyi yoktur. Galiba da
o sayede bugünkü Sak›p Sabanc› oldu...
Bindokuzyüz elli öncesi, bürokrasi halk› epey ezmifl. Sonras›nda ise ocak-bucak baflkanlar›, kaymakam sürdürerek
öcünü ald›. ‹kisi de yanl›fl.
Ne yaz›k ki devlet tarihimiz ayn› zamanda, ezilen, horlanan ve oradan oraya sürülen devlet memurlar›n›n da tarihidir....
Gazete Ege, 17 Eylül 1997
87
Müfettifl
ogol’un müfettifli de¤il, sözünü etmek iste¤im, Cumhuriyet’imizin müfettiflleri elbette.
Asl›nda, müfettifl yerine “denetim görevlisi” demek daha
do¤ru. Murakk›p, kontrolör, uzman, denetçi s›fat› tafl›y›p,
müfettifllerle benzer ifli yapanlar da çoktur, devlet yap›m›zda.
Enifltem, teyzemin kocas›, “Hesap Mütehass›s›” idi ve beni
iflyerinin bulundu¤u, ‹stanbul Karaköy’deki o kasvetli, fakat
sayg› uyand›ran, a¤›rbafll› Maliye binas›na ilk götürdü¤ünde,
alt› yafl›nday›m. Lacivert çizgili elbiseli, bak›ml› ve ölçülü b›y›kl›, ço¤u gözlüklü, as›k suratl› adamlardan beni sevdikleri
halde ürkmüfltüm. Hesap mütehass›slar› sonradan, “Hesap
Uzman›” ad›n› ald›lar. Y›llar sonra ben de “Hazine ve Kambiyo Kontrolörü” oldum. Birinci tercihim olan “Maliye Müfettiflli¤i” kardeflime k›smetmifl...
fiimdilerde, memur olmak da baya¤› zorlaflt›. Ancak, müfettifl olabilmek, her zaman çok zordur. Girifl s›nav›n›n “yaz›l›”s›n› kazanman›z gerekir öncelikle. Sonraki “sözlü”yü kazanmak için ise, salt bilgi yeterli olmam›flt›r. Gizli soruflturma
yap›l›r, ahlaki özellikleriniz, aile yap›n›z (yoksul olmas› sorun
de¤ildir) araflt›r›l›r. Bilgi kadar “temsil” yetene¤iniz de önemlidir.
G
88
Ard›ndan, büyüteç alt›nda yaflanan üç y›ll›k bir “muavin”lik dönemi ve sonra “ehliyet” s›nav›.
Muavinler ve k›demsiz müfettifller eskiden, her yaz mutlaka, Anadolu’nun bir kentine, dört ay ama mutlaka dört ay süren bir “turne”ye giderdi. K›dem artt›kça turne süresi azal›r
ama bir ay›n alt›na da hiç düflmezdi. Emeklili¤i gelen bir müfettifl, neredeyse tüm yurdu gezmifl olurdu. Turne, adeta askerlik görevi gibi kutsal, bir görevdi ve kaytarmak isteyene iyi
gözle bak›lmazd›. Devletten ayr›l›p özel sektöre geçmek isteyene bile iyi gözle bak›lmazd›. Hele bir de o kuruluflta, y›llar
önce bile olsa bir de denetim yapm›flsan›z...
Ben, h›rs›zl›k yapm›fl, rüflvet alm›fl bir müfettifl, hiç duymad›m. Onlara çay-kahve ›smarlamak bile zordu.
Masa memurlar›ndan avantajl› yanlar› da vard› elbette.
“Yevmiye sayesinde müfettifl maafl› ayn› k›demdeki memur
maafl›n›n iki kat›n› biraz geçerdi. Ancak yevmiye, devaml› geziyor olman›n bedeliydi. Daha önemli olan› ise, bir y›ll›k yurtd›fl› geçici görev. Türkiye’de pek az fleyin üretilebildi¤i geçmifl
dönemlerde, araba bile getirebilirdiniz, bir y›ll›k bu görev dönüflünde. Pek çok müfettifl, yurtd›fl›ndan, arabadan da de¤erli
bir fleyle, yabanc› dil bilgisiyle dönmüfltür. Devletin esas amac› da buydu zaten...
Devlet gelene¤i aç›s›ndan dünya s›ralamas›nda, en bafllarda yer al›r›z, kuflkusuz. Bu özelli¤imizin oluflmas›nda; teftiflin
ve müfettiflin pay› çok büyüktür.
Ancak, benim kan›mca, teftifl kurullar›n›n esas ifllevi; devlete, onurlu dürüstlü¤ü asla tart›fl›lamaz, bilgili ve görgülü,
yönetici kadrolar yetifltiren, birer okul olmalar›yd›.
Bu okullara flimdilerde, belki eskisinden de çok gereksinim
var. Devleti; “devlet adam› olsun” diye yetifltirilenlere emanet
etmekten korkmayal›m...
Gazete Ege, 29 Eylül 1997
89
Küreselleflme ve Ekonomik Planlama
Durum’un yaz› ailesine bu say›dan itibaren Erdinç Gönenç de
kat›ld›. Bürokrasiye Bankalar Yeminli Murak›b› olarak bafllayan Gönenç, ilginç ve zengin deneyimler edindi¤i bir mesleki
yaflama sahip. Belediye personelcilikten TAR‹fi Genel Müdürlü¤ü’ne, K‹T yöneticili¤inden ‹l Sanayi ve Ticaret Müdürlü¤ü’ne kadar uzan›yor bu yaflam. Arada siyasi deneyimlerle de
süsleniyor. Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde 1960’l› y›llarda yeni
yeni esmeye bafllayan sol rüzgarlarla beslenerek geliflen bir
kültürün ürünü Gönenç. Fakat O ö¤rencilik y›llar›nda diyalekti¤i en iyi bilen ve yorumlayan bir solcu olarak elbette oldu¤u
yerde kalmayacakt›, dinazorlaflmayacakt›. Afla¤›daki yaz›s›,
O’nun bu niteli¤ini sergilemesi aç›s›ndan ilginçlik tafl›yan ve
ayn› zamanda halen 1960’l› y›llar›n savlar›n› savunan ve bunu
da marifetmifl gibi gösteren birileri için de baz› dersler içeriyor.
Ayhan Çopur
90
ncelikle belirteyim ki bu yaz›da, planlama denildi¤inde
merkezi, global ve en az›ndan kamu sektörü için, emredici planlama kastedilecektir.
27 May›s’›n getirdi¤i en önemli yenilik bence, planlama
kavram› ve Devlet Planlama Teflkilat›’d›r.
Bu ifli öylesine sevmifltim ki; temel amac›m olan müfettifllikten bile vazgeçip, DPT uzman› olmaya çal›flm›flt›m, olmad›...
Koflullar de¤iflmemifl olsa, ben bugün de planl› ekonomiyi
savunurdum. Oldukça küçük, büyük ölçüde d›fla kapal› ve
stratejik do¤al kaynaklar aç›s›ndan yoksul bir ekonomide;
planlama hem mümkün, hem de fazlas›yla yararl›d›r çünkü.
Üstelik ekonominin çok büyük bölümü devletin mülkiyetinde ve kapitalist s›n›f yaratmak amac›yla da kullan›lsa, devletin
denetimindeydi. K›t kaynaklar›n kullan›m›n›, yöneticilerin bilinçsiz ve ço¤u kez popülist kararlar› yerine, bilimsel bir plan›n yönlendirmesine b›rakmak, ak›lc› bir yoldu.
Ne yaz›k ki bizim planc›l›¤›m›z, belki ilk bir-iki y›l d›fl›nda, gerçek bir planc›l›k olamad›. DPT’de Teflvik uygulama Dairesi’ne dönüfltü. Bugün en yo¤un bürokrasinin DPT’de uyguland›¤›n› söyleyenler pek de haks›z say›lmaz. Tire Organize
Sanayi Bölgesi’nin, kaç dekar alana kurulaca¤›na, onlar karar
veriyorlar ve bu karar› da çok geç veriyorlar.
Günümüz Dünya’s›; teknolojik geliflmeye, özellikle de bilgisayar ve iletiflim teknolojisindeki geliflmeye ba¤l› olarak,
1960’lar›n dünyas›na göre çok de¤iflti. Devlet etnik ve dinsel
nedenlerle ço¤al›p küçülürken, ekonomi müthifl bir birleflme
ve büyüme yafl›yor. Eskinin, müteflebbis kapitalistinin yerini,
kupon kesen rantiyeler al›rken, yönetim de beyaz yakal›lar›n
eline geçiyor. Do¤all›kla, sermaye piyasalar› devlefliyor. Sermaye için ulusal s›n›rlar ortadan kalkt›. Hemen tüm büyük
flirketler çok uluslu. Özelleflirme, Thatcher ve Reagan’dan beri, egemen ideoloji. Hemen her yerde devlet, ekonomiden h›zla çekiliyor.
Ö
91
Küreselleflme ad› verilen bu olgu karfl›s›nda art›k, bir planl› ekonomiden söz etmek mümkün müdür? Mümkün müdür;
sermayenin, mal ve hizmetlerin, serbest dolafl›m›n› engellemek? ABD, Kolombiya’n›n uyuflturucu imparatorlu¤unu, Noriega’y›, bofluna m› yerle bir etti. Siz, bizdeki mafyac›klara
bakmay›n. Mafyac›l›¤›n sonu geldi. Serbest dolafl›m öyle gerektiriyor.
E¤er ekonomi planlanacaksa, dünya ölçe¤inde planlanabilmeli art›k. Kurgu filmlerdeki gibi bir gün, dünyam›z cyborg
egemenli¤ine geçerse, onlar belki de bunu baflarabilir.
Bu yüzden yap›lmas› gereken, planl› ekonomi günlerini
düfllemek de¤il, piyasa ekonomisinin, vahfli kapitalizme dönüflümünü engelleyerek, gerçekten serbest piyasa ekonomisi
olarak yaflamas›n› ve hatta, sosyal piyasa ekonomisine ulaflmas›n›, sa¤lamaya çal›flmakt›r. Bunu baflarabilmenin bafll›ca araçlar› da; do¤ay› (mavi gezegeni), tüketiciyi ve ille de rekabeti
korumakt›r.
‹flletme ölçe¤indeki planlaman›n vazgeçilemezli¤inin, emredici de¤il, yönlendirici ve teflvik edici ve sektörel planlaman›n (örne¤in tar›m planlamas›n›n) bu yaz›m›z kapsam› d›fl›nda oldu¤unu belirtmekle beraber, bu noktada ülkemiz aç›s›ndan gösterdi¤i önemi dikkate alarak tar›m planlamas› ve tar›msal destekleme konusunda, birkaç fley söylemek isterim;
1978-79 y›llar›nda, Tarifl Genel Müdürü olarak pamuk, çekirdeksiz kuru üzüm, zeytinya¤› ve incir destekleme al›mlar›n›,
fiilen yürütmüfl biri olarak, Türkiye’nin, hangi bölgesinde,
hangi ürünün, ne miktarda üretilmesi gerekti¤inin bilinmedi¤ini, yaflayarak ö¤renmifltim. fiimdi de durumun farkl› oldu¤unu sanm›yorum.
Hangi ürünün destekleme kapsam›na al›naca¤› ve taban fiyat›n ne olaca¤›, bilimsel de¤il, politik nedenlerle belirlenmektedir.
Ben, tar›mda desteklemenin vazgeçilmez oldu¤una inanan92
lardan›m. Tar›ma devlet deste¤inin, piyasa ekonomisi ile ve
küreselleflmenin gerekleri ile çeliflmedi¤ini de düflünüyorum.
Öyle olmasayd›; ne ABD’de ne de Avrupa Birli¤i’nde, tar›m›
desteklemekten söz edilmezdi. Fransa’da, ‹spanya’da patates
veya domates kavgalar›n› unutmayal›m.
Kan›mca, Türkiye’de hemen yap›lmas› gereken ifllerden biri, emredici de¤il, ama yönlendirici-teflvik edici bir global tar›m plan› haz›rlanmas›d›r. Bunun için de öncelikle, yurdumuzun hangi bölgesinde, hangi ürünün, hangi miktarda üretilmesi gerekti¤inin bilinmesi gerekir. Daha sonra, plana uygun
tüm üretimin, devlet destekleme kapsam›na al›nmas› uygun
olacakt›r.
Tarifl Alaflehir Üzüm ‹flletmesi, Piyadeler Köyü
93
Tarifl Ayd›n ‹ncir ‹flletmesi
Tarifl Ayd›n Pamuk ‹flletmesi
94
Ekstrem bir örnek vermek gerekirse, Ege Bölgesi’ndeki pamuk üretimi desteklenirken, örne¤in f›nd›k üretimi kendi haline b›rak›lacakt›r. Karadeniz Bölgesi’nde ise bunun tersi yap›lacakt›r.
Tar›msal planlama olmad›¤› için, Ayd›n’›n pamuk tarlalar›na, Virginia tütünü ekilmesi, tütünden baflka hiçbir fleyin yetiflmedi¤i k›raç topraklardaki flark tütüncülü¤ünün yok edilmesi, benim içimi s›zlat›rken, tütüncü aileleri, gecekondu insan›na dönüfltürüyor...
Köylümüz, hangi ürünü ekece¤ine genellikle, bir önceki
rekoltenin fiyat›na bakarak karar verir. Yol gösterici bir plan
olmay›nca, zaten baflka ne yapabilir ki? O zaman da fiyat›,
dünya fiyatlar›n›n çok üzerine ç›kan susam, ertesi y›l depolarda küflenmeye terk edilir.
Tar›msal desteklemede, üretim girdilerinin mi, yoksa ürünün mü desteklenece¤i de çok tart›fl›lm›flt›r. ‹flte, hangi üründe, hangi tür destekleme yap›laca¤›n› belirleyecek olan da yine “plan”d›r...
Türkiye’de plan kavram› genellikle, ideolojik yaklafl›mla
de¤erlendirilmifltir. Plan-pilav tart›flmas›nda oldu¤u gibi.
Gelin art›k, plan konusunda da pratik ve pragmatist olal›m...
Durum, Ekim 1997
95
Ev Kad›nlar›
inibüslerin, kent merkezinden uzaklaflt›r›lmas›, kuflkusuz iyi oldu. Daha geçenlerde, üç dakikal›k Alt›nyol’u,
yar›m saatte zor geçebildim. Nedeni bir minibüsün yapt›¤› trafik kazas›...
M
Yine de minibüslerin kalkmas›ndan hoflnut olmayan bir
kesim var: Ev kad›nlar›. Orta yafll› çal›flmayan kad›nlar, bebekli genç anneler, yürüme güçlü¤ü çeken yafll› teyzeler-nineler. Onlar eskiden, Kemeralt› çarfl›s›na, minibüste oturarak giderdi. fiimdilerde evden pek ç›km›yorlar. Kuflkum yok, Kemeralt› esnaf›n›n müflteri say›s› epey azalm›flt›r.
Güzelyal› (nedense Göztepe deniyor) vapuru, onlar›n bir
sorununa, bir ölçüde olsa, çözüm getirir diye düflünmüfltüm.
Ama vapur saatleri aç›klan›nca gördüm ki sadece çal›flanlar
düflünülmüfl.
Ben her zaman, deniz ulafl›m›n›n gelifltirilmesinden yana
oldum. Bu yüzden Güzelyal› iskelesini ve üst geçidini, estetik
tart›flmas›na bile girmeden destekliyorum. En az›ndan Bayrakl›’ya bir tane gerekir. Ancak sabahlar› Güzelyal›’dan Pasaport
ve Karfl›yaka’ya iki, akflam üstü Karfl›yaka’dan aksi yönde bir
seferin, trafi¤i nas›l rahatlataca¤›n› da anlayabilmifl de¤ilim.
Üstelik küçücük vapurlarla...
96
Belki ilk günlerde o küçük vapurlar bile dolmayacak. Çünkü ‹zmirli denize, gerçekten küs ve bar›flt›rmak da kolay de¤il. Bir süre zarar etmeyi göze almak gerek. Ben olsam, ilk bir
hafta bu yeni hatta, ücretsiz yolcu tafl›r ve daha çok sefer koyard›m.
Benden söylemesi; ev kad›nlar› özellikle de Güzelyal› taraf›ndan oturanlar, kendileri için de vapur istiyorlar. fiöyle bir
tane, 10.00-11.00, bir tane de 13.00-14.00 saatleri gibi. Kuflkusuz en az bir tane de dönüfl için aksi yönde, saat 16.00 gibi...
Ev kad›n› vapurlar›n›n, trafik sorunu çözümü ile pek ilgisi
yok ama, esnafa katk›s› çok olur.
Ev kad›nlar›m›z› önemsemek gerek. Tüketicinin Korunmas› Hakk›nda Yasa, bunu yap›yor. “Kap›dan sat›fllar” ile ilgili hükümler, özellikle ev kad›nlar›m›z› korumak içindir. Bilirsiniz, kap›dan sat›fl yapanlar, evdeki çal›flanlar ve okuldakiler
ayr›ld›ktan sonra ortaya ç›kar. Hedef kitle, evdeki kad›nlard›r.
O kad›nlar›m›z, bir de ayakta yolculuk yapamad›klar› için
al›flverifle ç›kam›yorlarsa daha kolay bir av olurlar kap›dan sat›c›lar için. ‹flte bu yüzden yasa, kap›dan sat›c›lara, izin belgesi alma zorunlulu¤u getiriyor ve daha önemlisi sat›lan mal›n
iadesi için “ay›pl› olma” flart› aram›yor, di¤er sat›fllardan farkl› olarak. Amaç, akflam eve dönen kocan›n h›flm›ndan, ev kad›nlar›n› korumak.
Gelin Güzelyal›, Konak, Karfl›yaka üçgenine, körfezin her
iki yakas›ndaki ev kad›nlar› için vapur koyal›m. Hem al›flverifle hem de birbirlerini ziyarete, oturarak gidebilsinler.
Ben de arada bir cumartesi veya pazar, çay›m› yudumlayarak, Karfl›yaka’ya giderim mutlaka...
Gazete Ege, 27 Ekim 1997
97
Kentlerin Küçük Sorunlar›
üyük kentlerin, güzellefltirilmesi, yaflam›n kolaylaflt›r›lmas› için, elbette, metro gibi, köprülü kavflak gibi, pahal› ve
uzun süren, yat›r›mlara gerek var.
B
Ancak, büyük kentlerin, küçük baz› sorunlar›n›n çözümü
de yaflam› kolaylaflt›rabilir.
Rahmetli Vedat Dalokay, sadece kavflak düzenlemesiyle
hem trafi¤i büyük ölçüde hafifletmifl hem de Ankara’y› güzellefltirerek büyük be¤eni toplam›flt›...
Sak›p Sabanc› Kültür Merkezi’nin önünde, Mustafa Kemal
Bulvar›’ndan gelip, Konak yönüne döndü¤ünüz köflede, bereket ki etraf› fleritle çevrilmifl bir yer var. O yer, bir kaç kez çukur oldu. Sonra betonland›. Yine çukur oldu. fiimdilerdeyse,
bir moloz y›¤›n›. Her sabah önünden geçiyorum. H›zla kavfla¤a giren araçlar, onu görünce kaçacak yer aray›p, birbirlerinin
üstüne seyrediyorlar. Kaza olmamas› mucize, tabii benim görmediklerim yoksa. Demek ki; sadece yüz metre ötede, dev tüneller kazan, viyadükler yapan teknoloji, o küçücük çukurla
bafledemiyor!
‹ZSU aylar önce, yollar›n tümünü kaz›p, yeni boru döflemeye bafllad›. Borular› döfleyip, kapatt›lar. Sonra tekrar kazd›lar, kapat›p bir daha kazd›lar. Bir ara asfalt döflenir gibi oldu.
Asfalt› da kazd›lar ya kapatmad›lar ya da kapatt›klar›n›n molozlar›n› da oldu¤u gibi b›rakt›lar. Araba tamircileri, çok mutlu olmal›...
98
Bir de, Konak’taki metro yap›m› ile viyadük yap›m› için, o
kadar genifl bir alan› kullan›ma kapatmak gerekir miydi diye
düflünüyorum. Ankara metrosu yap›l›rken, çal›flmalar›, kentliler izlesin diye bir seyir platformu yap›lm›fl, trafi¤e kapat›lan
alana iki eski vagonla, nostaljik kafeler kondurulmufltu. Ankaral›lar’dan özür diler gibi...
Konak viyadü¤ü yap›m›nda, san›r›m zemin sorunu ç›km›fl.
Çal›flmalar, bana da durmufl gibi geliyor. Biz ‹zmirliler’in, bilgilenme hakk› yok mu?
Bir de Mustafa Kemal Sahil Bulvar›, daha do¤rusu “otoyol” sorunu var. Benim gibi, o bölgede yaflayanlar›n, denizle
ba¤lant›s›n› tümüyle kesti. Karfl›ya geçmeye korkuyoruz çünkü. “Yaya geçitleri var ya” demeyin. Onlar daha da tehlikeli.
Yeflil yand›¤›na güvenip yaya geçidinden geçeyim derken magandalar, iki-üç kez eziyordu beni. E¤er, otoyolsa, etraf›n› tel
örgü ile çevirmek gerek. Çeflme oto-yolunda var. E¤er, bulvarsa, yap›m›na baflland›¤›n› sevinerek izledi¤im Güzelyal› üst
geçidi gibi üst geçitlerin say›s› artt›r›ls›n. Bir de k›rm›z› ›fl›k
magandalar›na önlem olarak trafik lambalar›ndan on metre
öncesine, kasis yapmay› denemeli. Tabii, e¤er otoyol de¤il,
bulvarsa. Ben, 56. sokak ile 76. soka¤›n keflisti¤i yerde oturuyorum. ‹ki y›l öncesine kadar o kavflakta, haftada en az iki-üç
kaza olur, çarp›flan araçlar bir de park etmifl araçlar›n üzerine
uçard›. Sonra Say›n Amet Sar›fl›n’dan rica ettim; kafla¤a yak›n
iki kasis yapt›rd› ve kaza maza kalmad›. Ama ben, 56. soka¤›n,
‹nönü caddesi ç›k›fl›ndan da çok korkuyorum. Çevrede birçok
okul var. Ö¤rencilerin yüzlercesi hergün yaya geçidi bile olmayan bir yerden, ‹nönü caddesini geçiyor. Oysa ki; Amerikan Koleji önünden bafllayan bir bela yokufl var. Kaç kez freni patlayan kamyonlar, otobüsler, H›fz›s›hha kavfla¤›n› geçtikten sonra, devrilerek durabildiler. Bir keresinde de devrilen
bir belediye otobüsünde ölenler olmufltu. H›fz›s›hha kavfla¤›na bir üst geçit yap›m› flart...
Aman çocuklar›m›z ölmesin...
99
25 Y›l Sonra Nas›l Bir ‹zmir
u soruyu, tek cümlede yan›tlamam gerekirse, “Çocuklu¤umdaki gibi bir ‹zmir” derim. Çin Seddi ile çevrilmemifl
Melez Çay› a¤z›nda bile yüzülebilen, Bayrakl›’da çipura avlanan, mavi bir körfez. Alsancak Kordonu’nda iki katl› sak›z biçimi evler. Karfl›yaka yal›s›ndaki evler, köflkler ise hep bahçeler içinde. Çi¤li, Turan s›rtlar› bofl. Kadifekale ve Bayrakl› yeflil görünüyor. ‹mbat rüzgar›, sokak aralar›na kadar girebiliyor
ve her sokakta bolca bulunan dut a¤ac› ve akasyalar›n yapraklar›n› okfluyor. Gecekondu yok gibi. Karfl›yaka yal›s›nda atl›,
Üçkuyular-Konak aras›nda elektrikli tramvay çal›fl›yor ve insanlar, otobüsten çok vapuru ve treni kullan›yor...
B
Yirmibefl y›l uzun zaman. Bilgisayar teknolojisi art›k bir
y›ldan az zamanda eskiyor. Yirmi befl y›lda belki, Çin Seddi’mize bile çözüm bulunlabilir. Belki her 5-10 apartman yerine, birbirlerinden parklarla ayr›lm›fl zarif gökdelenler dikilir.
Kadifekale yerleflimden ar›nd›r›l›p müze ve parka dönüfltürülür. Yamanlar da¤› etekleri en az Çatalkaya kadar a¤açland›r›l›r ve tepelerdeki gecekondular, yeflillikler içinde toplu konut
alanlar› olurlar. Güzelyal› iskelesi yeniden yap›l›yor gibi.
Umar›m Bayrakl› iskelesi dahil eski iskelelerin ço¤u ihya edilir ve deniz ulafl›m›n›n, toplu tafl›mac›l›ktaki pay› befl-on kat
artt›r›l›r. Rayl› sistem gelifltirilir ve de Çeflme’ye kadar uzat›l›r.
100
H›zl› Tren
‹zmir-Ankara, ‹zmir-‹stanbul ba¤lant›lar› eskiden de kötüydü. Otoyol pahal› ve yap›m› çok zaman al›yor. O zaman ortas› refüjlü gidifl-dönüflleri ikifler fleritli, ekspres yol yap›ls›n
ama hemen yap›ls›n. ‹zmir-Band›rma tren hatt›, h›zl› trene dönüfltürülüp, Band›rma-‹stanbul ba¤lant›s› da deniz otobüsü ile
sa¤lan›rsa, ben art›k baflka hat kullanmam.
Ben ‹zmir’i sanayi kenti olmaktan çok, fuarlar, sanat-kültür
etkinlikleri ve turizm kenti olarak düfllüyorum. Kuflkusuz, tar›msal yap› da bozulmamal›. Bu yüzden, yap›m› süren organize sanayi bölgeleri tamamlan›p bunlara Alia¤a ve Torbal› da
eklendikten sonra, ‹zmir’e yenileri yap›lmamal›. Yeni organize sanayi bölgeleri için Uflak yönü düflünülmeli ve bunlar çevrelerindeki uydu kentlerle birlikte planlanmal›.
Çamalt›’nda ikinci ve hatta Çandarl›’da üçüncü bir liman
flart. Kakl›ç hava alan› yap›lam›yorsa Çi¤li sivil trafi¤e aç›lmal›.
Fuar Kenti
‹zmir, fuar kenti olacaksa, fuar alan›n›n, Çakalburnu-‹nciralt› aras›na tafl›nmas› h›zland›r›lmal›. Kültürpark içindeki
çok gerekli ve güzel olmayan tüm yap›lar y›k›larak, yeflil alanlar geri kazan›lmal› ve metropol ilçelerin tümünde en az birer
Kültürpark olmal›.
Eskiden, Seferihisar-Gümüldür aras›, içinde parslar›n dolaflt›¤› ormanlarla kapl›ym›fl. Urla-Çeflme aras› ise ba¤larla.
Yar›mada’ya sanayi ad›na tek bir çivi bile çak›lmamal› diye düflünüyorum. Keflke ormanlar ve parslar geri gelebilse.
Gazete Ege, 3 Kas›m 1997
101
Ac›mas›zca Kesilen Su ve Elektrik
d› Ayten. K›rkbefl yafl›nda. Bir bankada flef olarak çal›fl›yor. Hiç evlenmemifl ve yaln›z yafl›yor. Fazla mesai nedeniyle ancak saat 20.00 gibi evde oluyor. Çok yorgun ve dufl
almay› düfllüyor. O da ne? Sular kesik. Genel kesinti oldu¤unu düflünüyor önce. Sonra, yan komflunun banyosundan fl›r›l
fl›r›l su sesi gelmekte oldu¤unu duyup sayaca bakmay› ak›l
ediyor, sayaç sökülmüfltür.
A
Ad› Ahmet. Maliye memuru. Bir bira içip o da ayn› saatlerde maç seyretmek umuduyla evine geliyor. Merdiven otomat›
yan›yor ama kar›s› kap›y› elinde bir mumla açm›flt›r. TEDAfi
elektrik saatini mühürlemifl...
‹kisi de bir uyar› almam›fllard›r. Ahmet beyin evinde insan
oldu¤u halde saati mühürleyen görevli, kap›y› çal›p haber vermek gere¤ini bile duymam›flt›r.
‹kisi de su ve elektrik faturalar›n› hep zaman›nda öderler.
Yine de tüm faturalar ortaya dökülüp incelenir. Eksik falan
yoktur. Çaresiz geceyi birisi susuz, di¤eri karanl›kta geçirir.
Ertesi sabah önce ifle, sonra güç bela izin al›p ilgili idareye
giderler. Gitmeleri gereken adresi telefonla ö¤renmifllerdir.
Veznede sorun hemen çözülür. Me¤er, geçen y›ldan kalma
borçlar› varm›fl ve küçücük borç gecikme faizi nedeniyle 盤
102
gibi büyümüfltür. Oysa öyle bir fatura gelmemifltir. Gelmifl olsa, mutlaka öderlerdi. “Posta kutusunda kaybolmufltur” deyip, çaresiz biri üç, di¤eri dört milyon lira öderler. Açma-kapama paras› da cabas›. O ay›n bütçesi delinmifltir...
Masal falan anlatmad›m. Benzer olaylar› bu kentte, ben dahil, pek çok insan yaflad› ve korkar›m ki yaflayayacak.
Bu yap›lan, hem Rekabetin Korunmas› Hakk›nda Kanun’da
yer alan “hakim durumun kötüye kullan›lmas›” hem de Tüketicinin Korunmas› Hakk›ndaki Kanun’da yer alan “ay›pl› hizmet” tan›mlar›na t›pat›p uymaktad›r.
Dolay›s›yla, böyle bir uygulama ile karfl›laflan yurttafllar›n,
Rekabet Kurulu ile Tüketici Sorunlar› Hakem Heyetleri ve Tüketici Mahkemelerine, baflvurabileceklerini düflünüyorum.
Ayr›ca olay›n, Borçlar Kanunu’nun ruhuna da ayk›r› oldu¤u kan›s›nday›m: Bilindi¤i gibi taksitli sat›fllarda, son taksidin
ödenmifl olmas›, mahkemelerde, eski taksitlerin tümünün
ödendi¤inin kan›t› olarak kabul edilmektedir. Bu mant›kla,
elektrik, gaz, su benzeri da¤›t›m hizmetlerini yürüten kurulufllar›n, son faturay› itirazs›z tahsil etmekle, eski borçlar›n tümünü ibraz etmifl say›lmalar› gerekir. Kald› ki yukar›daki gibi
durumlarda, bir-iki y›l önceki borç, gerekçe gösterilmektedir
ve bu arada bir de¤il, birçok fatura tahsil edilmifltir.
Bir de iflin insanl›k ve demokrasi boyutu var elbette. Demokrasiyi, “elektrik ve benzerlerinin uyar›s›z, pat diye kesilmedi¤i, bir siyasal sistem” olarak tan›mlamak, hiç de komik
olmaz.
Önceden ilan edilmeden ve hiç bir programa ba¤lanmadan
yap›lan, bilinçli genel kesintileri de ayn› kapsamda düflünüyorum.
Tüketici haklar›, insan haklar›d›r ve demokrasilerde insan
haklar›, mutlaka korunur...
Gazete Ege, 10 Kas›m 1997
103
Denize Küsen fiehir
az-k›fl demeden f›rsat buldukça, Mustafa Kemal Sahil Bulvar›’nda yürüyüfle ç›kar›m. Yürüyüfl bölgem genellikle, Levent Heykeli-Vali Kona¤› aras›d›r. Tüm Bulvarda en yeflil bölge oras›d›r. Heykel Faik bey dura¤› aras›nda park›n, FaikbeyKonak aras›nda ise bahçelerin yeflili fazlad›r. Ben bahçe yeflilini ye¤lerim. Oralarda a¤açlar eskiden kalma ve kocaman.
Parklardakiler ise yeni yetme...
Y
Benim bölgemde Bulvar yaz›n her yafltan, her s›n›ftan insanla, t›kl›m t›kl›md›r. Akflam üstünden bafllay›p çay bahçelerinde, bofl masa bulamazs›n›z. Ben ö¤le saatlerini severim.
Terlememek için s›k s›k a¤aç gölgesinde oturup, sigara içerim.
A¤ustos böcekleri c›r c›r ötmektedir. Art›k evimden duyamad›¤›m bu müthifl senfoniyi keyifle dinler, Yamanlar Da¤›’ndaki Smyrna siluetini ve Çatalkaya’y› seyrederim. Ve içimden
çok sevdi¤im denize bakmak gelmez.
K›fl yürüyüflçüleri oldukça azd›r elbette. Art›k yürüyüflten
baflka spor yapabilecek gücü kalmam›fl olan yafll›larla, sarmafldolafl gezinen, oturan, unisex giyimli gençler, ço¤unluktad›r.
Pek de gizlenme gere¤i duymadan, öpüflen çocuklara, kimse
dönüp bakmad›¤›na göre “Gavur ‹zmir” bizim oralarda yaflamay› sürdürüyor gibi...
104
Mustafa Kemal Bulvar›’nda yürüyüfller hep otoyolun kara
taraf›nda yap›l›r. Deniz k›y›s›nda yürüyen k›fl›n hemen hiç
yoktur. Yaz›n bile tek tük insan görebilirsiniz. Yürüyüflçülerin
hemen hepsi t›pk› benim gibi denizi çok seyretmezler.
Evet ‹zmirli denize küstü.
Oysa benim çocuklu¤umda, ‹ç Körfez’in neredeyse tümünde evlerin önünde hep flarpiler, sandallar demirli olurdu. Onlara kadar yüzer, üstlerine ç›k›p biraz solukland›ktan sonra
suya bal›klama atlard›k. Bostanl›’da Kabotaj Bayram›’nda yüzme, yelken ve ya¤l› direk yar›fllar› yap›l›rd›. ‹stanbul vapurlar› Pasaport’taki iskeleye yanafl›r, oradan kalkard›. Cumhuriyet
Alan› Gümrük aras› capcanl› tipik bir Akdeniz liman›yd›...
Benim çocuklu¤umda ‹zmirli, denizle bar›fl›kt›.
Asl›nda küslü¤ü bafllatan ‹zmirli de¤il, denizdir. Deniz art›k içinde yüzerek serinlememize izin vermiyor. Sular›n, cam
göbe¤i rengine dal›p dal›p düfl kuram›yoruz. Deniz art›k bizi,
bal›kla, midye ve kalamarla beslemiyor da.
Deniz haks›z m› yani?
Son günlerde küçük bir de¤iflim oldu. K›fla girdi¤imiz halde, Güzelyal›’da deniz k›y›s›nda dolaflanlar›n say›s› epey artt›.
Nedeni yeni yap›lan vapur iskelesi ve üst geçit. San›r›m üst geçit ben dahil, epey insan›n otoyol korkusunu, yaya geçidinde
ezilmek korkusunu yendi. Ölmüfl de olsa, denize ak›n, bir iskele ve bir üst geçitle artmaya bafllad›.
Demek ki kimileri, denize küstü¤ü için de¤il, denize ulaflamad›¤› için hep kara taraf›nda dolafl›yor.
Yal›lara yap›lan otoyollar insan›n denizle ba¤lant›s›n› kopar›yor, demek ki...
Gazete Ege, 17 Kas›m 1997
105
Baz› Kent Sorunlar›
Su Kesintileri
zmir’in herhangi bir yerinde su kesintisinin olmad›¤› gün
yok gibi. Onar›m gerekçesiyle bir o bölgede bir flu bölgede
sular, üçbefl gün kesiliyor. Bereket, kesinti program›n› aç›kl›yorlar da önlem alabiliyoruz. Geçenlerde TEDAfi, termik santral karfl›t› çevrecilere haddini bildirmek için plans›z elektriklerimizi kesi-kesivermiflti de periflan olmufltuk.
‹
Hiç bir uygar ülkede sular, afet falan olmaks›z›n bu kadar
uzun süre kesilebilemez. Kesilirse k›yamet kopar, Türkiye hariç.
Bilirsiniz by-pass kalp hastalar›n›n hayat›n› kurtar›r. Ayn›
yöntem kentin kan damarlar› olan su borular› için neden kullan›lmas›n? En çok yar›m günlük bir çal›flma ile onar›m noktas›n›n iki ucu, geçici borularla birbirlerine ba¤lan›rsa, üstelik
bu ifllem, onar›m bafllamadan yap›l›rsa, kesintilere gerek kalmaz.
Teknolojik olarak mümkündür. Yeter ki düflünülebilsin.
106
Kald›r›m ‹flgalleri
‹zmir bir Akdeniz kenti. Akdeniz insan› sokakta yaflamay›
sever. Uzun yazlar nedeniyle bu, hem mümkün, hem de gereklidir. Eskiden ‹zmirliler s›cak geceleri kap›lar›n›n önüne
att›klar› sandalyeler üzerinde sokakta geçirirlerdi. Üstelik buras› art›k, canl› bir turizm kenti.
Bu nedenle, lokantalar›n, birahanelerin, kahvelerin kald›r›m iflgalleri konusunda, çok kat› olmamak gerekir diye düflünüyorum. Yayalar›n geçiflini epey zorlaflt›ranlar› da var elbette. Ama yayalar›n ço¤u, oralardan birinde oturmak amac›yla
kald›r›mda yürüyor. Dolgu çal›flmalar› bafllad›ktan sonra Kordon’dakiler boflal›rken, Göztepe, Güzelyal› lokantalar›n›n dolup taflmaya bafllamas›ndan belli...
Belediye baflkanlar›m›z eminim Roma meydanlar›nda ya da
Paris caddelerinde ya kahve veya bira içmifllerdir. Neden ‹zmir’de yasaklamak isterler?
Son Otobüs
Büyüklerimiz oldum olas›, bizi erkenden yata¤a sokmak isterler. Geceleri de yaflamam›zdan, nedense fazla hofllan›lmaz.
“Erken yatan döl al›r, erken kalkan yol al›r” dememifl mi
atalar›m›z? Sonuç ortada nüfus art›fl h›z›nda, dünya flampiyonlar› aras›nday›z. Döl almas›na alm›fl›z da, yeterince yol da
alabildik mi bilmem?
fiimdiki büyüklerimiz de bizi erken yat›rma peflinde. Son
vapur yirmiüçte en ifllek yerlerin otobüsü en son saat yar›mda
kalk›yor. Sapa yerlerin son otobüs kalk›fl saati ise san›r›m daha da erken. Güzelyal›’da oturan ben, en yak›n Karfl›yakal› arkadafllar›ma akflam yeme¤ine gidemiyorum. Çünkü arabam
yok. Olsa da fark etmez, e¤er gidersem, içki içerim ve “trafik
canavar› olmamak için” direksiyon bafl›na oturmamal›y›m.
107
Otobüs yoksa, içkili arkadafl yeme¤i de yok...
Oysa insanlar sadece içkili arkadafl ziyareti için istemez,
geç saat otobüsünü. ‹flini ancak, ikilerde-üçlerde bitirebilen
bilgisayarc›lar, muhasebeciler ve vardiyas› o saatlerde biten iflçiler de yok mu? “Üç-befl nöbeti bende.”
Turizmi, sanayii ve ticareti çok geliflmifl metropol kentte,
toplu tafl›m araçlar›, sabaha kadar çal›flmal›, saat bafl› olsa bile. Otobüs yoksa e¤er, içkili otomobil sürücüleri var. Onlar›
canavar saymaya hakk›m›z var m›?
Eskiden dolmufllar sabaha kadar yolcu tafl›rd› her semte.
Trafi¤e alt-üst eder, yolcuya sayg›s›zl›k ederlerdi. Kald›r›lmalar› iyi oldu. Ama sabaha kadar yolcu tafl›rlard›. Dolmufllar›n;
trafi¤i bozma, yolcuya küfredip, hamile kad›nlar› kap›ya s›k›flt›rma ifllevini flimdilerde belediye otobüsleri üstlendi. Sabaha
kadar çal›flma ifllevini de üstlenseler bari...
Gazete Ege, 24 Kas›m 1997
108
Bir An› ve TANSA’n›n Do¤uflu
977 y›l› sonlar›nda kurulan, Ecevit Hükümeti’nin bakanlar›ndan birisi, Mülkiye’den s›n›f arkadafl›m, rahmetli Mahmut Özdemir’di. Türkiye’de ilk kez oluflturulan bir bakanl›¤›n
“Yerel Yönetimler Bakanl›¤›’n›n bafl›na getirilmiflti. K›sa bir
süre sonra ben de Tarifl Genel Müdürü oldum. Beni göreve getiren Ticaret Bakan›, eski meslektafl›m ve bir a¤abey kadar yak›n›m olan Teoman Köprülüler’di.
1
Biz Tar›m Sat›fl Kooperatif birlikleri genel müdürleri, hükümet politikas› gere¤i, bütün bayilik sözleflmelerimizi iptal
edip, ürünlerimizi kendi sat›fl ma¤azalar›m›zda pazarlamaya
yönelmifltik. Daha göreve bafllad›¤›m ilk günlerde Konak’taki
Tarifl ma¤azas›n› açt›k. Ard›ndan hemen her kooperatifimizde, ortak d›fl›ndakilere de ucuz sat›fl yapan ma¤azalar açt›k.
Teoman A¤abey’e, yurt d›fl›nda bulundu¤u s›rada Mahmut
Özdemir vekalet ederdi. ‹ki bakanl›k görevini birden yürüttü¤ü böyle günlerden birinde, beni Adana’ya Çukobirlikte bir
toplant›ya ça¤›rd›. Yan›nda yine mülkiyeden a¤abeyimiz,
müsteflar yard›mc›s› Fikret Toksöz vard›. Çukobirlik Genel
Müdürü sevgili Abdullah Kütküt’ün odas›nda, dörtlü bir toplant› yap›ld›. Gündem, Tar›m Sat›fl Birlikleri ürünlerinin perakende sat›fl›nda, belediyelerin de rol almas›yd›. Abdullah ve
109
Erdinç Gönenç, dönemin Köy ‹flleri Bakan› Mahmut Özdemir (a¤z›nda
sigara olan) ve öteki s›n›f arkadafllar› ile birlikte (1979)
110
ben, belediyelere hangi ürünlerimizi hangi koflullarda verebilece¤imizi anlatt›k. Cesaret ve kararl›l›k artt›. Sonunda, TANSA (Belediye Tanzim sat›fl Ma¤azalar›) fikri ortaya ç›kt›. Özellikle bafllang›çta, TANSA’lar›n temel dayana¤›, birlikler olacakt›. Tama-Tarin TAR‹fi’ten, ayçiçek ya¤›, Trakya Birlik’ten
mercimek-nohut Güneydo¤u Birlik’ten ve di¤erleri...
Amaç üreticiden-tüketiciye, arac›s›z ve dolay›s›yla ucuz sat›flt›. San›r›m uygulamay› ilk olarak, ‹zmir ve Ege bafllatt›. Güneflli bir sabah, belediye bandosu eflli¤inde, Teoman Köprülüler, ‹hsan Alyanak ve ben, Fuar’daki pavyonlar›n TANSA ana
deposunun aç›l›fl›n› yapt›k. Bina, t›ka basa TAR‹fi ürünleri ile
doluydu. O ilk gün, baflkaca bir ürün de yoktu zaten...
Hemen ard›ndan, hep birlikte Ayd›n’a gidip, Belediye Baflkan› Muhterem A¤ababao¤lu’nun TANSA deposunu da hizmete soktuk. Ve nihayet Mu¤la ve ilk TANSA sat›fl ma¤azas›n›n aç›l›fl töreni. Baflkan Erman fiahin çok iyi örgütlenmifl, nerede ise tüm Mu¤la, alana toplanm›flt›.
Çok de¤il bir buçuk y›l sonra ben de Mu¤la TANSA müflterisi oldum. Mu¤la’n›n, kekik kokulu o¤lak etini, TANSA’dan
al›rd›m hep.
Fuar’daki bir pavyonda, geçici bir depo olarak gözünü
dünyaya açan ‹zmir TANSA ise, zaman içinde TANSAfi ad›n›
ald› ve bir dev kurulufla dönüfltü. fiimdilerde onun devaml›
müflterisiyim. TANSA kurulurken, TANSAfi’›n bugün ulaflt›¤›
nokta amaçlanmam›flt› elbette. Hemen her mahallede hatta ‹zmir d›fl›nda ma¤azas› bulunan ve i¤neden buzdolab›na kadar
pek çok ürünü pazarlayan bir süper market zincirini, belediye
eliyle kurmak amaçlanmam›flt› yani, bakkala rakip olmak veya onun yerini almak da istenilmemiflti.
Veresiye defteri oldukça, balkondan sark›t›lan al›fl-verifl sepeti ve komfluluk oldukça bakkal da olacakt›r Türkiye’de.
Amaçlanan sadece, tanzim sat›fl› yoluyla, temel tüketim maddeleri piyasas›n›, tüketici lehine düzene sokmakt›.
111
Erdinç Gönenç, dönemin Sanayi ve Ticaret Bakan› Teoman Köprülüler
(sa¤dan ikinci) ve ‹zmir Belediye Baflkan› ‹hsan Alyanak (sa¤ baflta) ile
Fuar’da TANSA aç›l›fl töreninde (1979)
Erdinç Gönenç, Teoman Köprülüler ve Ahmet Taner K›fllal› Fuar’da
TANSA sat›fl deposunun aç›l›fl›nda (1979).
112
Nitekim TAR‹fi, k›tl›¤›n›n çekildi¤i günlerde odalar›n gözetim ve planlamas›nda bakkala da margarin vermeyi sürdürmüfltür. Çünkü TAR‹fi sat›fl ma¤azalar› ve TANSA’lar dolu olsa bile bakkalda yoksa, margarin yok demekti halk›n gözünde.
Ucuzluk demek; enflasyon fiyatlar›n› olabildi¤ince geriden
izleyebilmek demektir. Büyük stoklar gerekir, fiyatlar› geriden
izlemek. Kuru fasulyede, pirinçte, mercimek, nohutta, fleker
ve ya¤da büyük stoklar et gibi stoklanmayan ürünlerde ise
canl› hayvan al›m› veya ithalat.
Ayda bir kaç tane satabildi¤imiz buzdolab› için parfüm için
ay›raca¤›n›z her kurufl, temel tüketim maddelerinde, daha az
stok demektir.
‹flte bunun için “sadece temel tüketim maddelerinde” tanzim sat›fl›.
Evdeki hesap çarfl›ya uymad›. TANSA, TANSAfi oldu. Belki iyi oldu. Belki Tansafl’›n gerçek bir süper markete dönüflmesi de iyi olacak.
Bence; “Tanzim Sat›fl›” yine gerekli. Hadi “Tüketim Kooperatifleri” ifl bafl›na.
Gazete Ege, 1 Aral›k 1997
113
Zeytinya¤› Nas›l Sat›l›r?
esip-kökleyip, yerine villa kondurmasak, bin y›l yaflayabilir zeytin a¤ac›. Eski Yunan tanr›lar›n›n, insanlardan olma
çocuklar› gibi yar› ölümsüzdür yani. Benim de, onun da Anadolu’dur, anayurdu. Kardeflim gibi severim ben zeytini.
K
Ne yaz›k ki ülkemizde, zeytin ve zeytinya¤›, yeterli para
kazand›rm›yor, üreticisine. Kesilip-köklenmesindeki temel
neden de bu...
Egeliler d›fl›ndaki insan›m›z, zeytinya¤›n› ya¤dan bile saym›yor. 1979 y›l›ndaki margarin darl›¤› s›ras›nda Tarifl depolar› zeytinya¤› doluydu ama “ya¤ yok” deniyordu. Bu yüzden
zeytinya¤› ihracat› flartt›r.
1978 y›l›nda Tarifl, rekoltenin önemli bölümünü alm›flt›.
Yanl›fl an›msam›yorsan, 40 bin ton kadar. Geçmiflte yaflanm›fl
bir ihracat skandal›n›n da etkisiyle, geleneksel pazarlarda, al›c› bulam›yorduk. Tam o günlerde baflbakan›m›z çok iyi iliflkiler içinde oldu¤u Libya Baflbakan› Callud ile, mal karfl›l›¤› petrol almak üzere anlaflma yapt›.
Petrol karfl›l›¤› alacaklar› mallar› belirlemek üzere, bir Libya heyetinin Ankara’ya geldi¤ini duyar-duymaz, ben de atlay›p gittim. Görüflmeler Büyük Ankara otelindeydi. Lobide, her
114
Libyal› ayr› bir köfleye oturmufl s›ras› gelen ifl adamlar›m›zla
bir pazarl›k yap›yordu. Görüntüden hofllanmad›m. Umut verici de de¤ildi zaten. Kimseyle konuflmadan ayr›ld›m.
Akflam, Mülkiyeliler Birli¤i’nde s›n›f arkadafl›m Ayhan Çopur’la bulufltuk. Ticaret Bakanl›¤› genel müdür yard›mc›s›yd›
ve ticaret ataflesi olarak, Brüksel’de bulunmufltu. Durumu ö¤renince hemen telefona sar›l›p, eski Libya ticaret ataflelerinden yine arkadafl›m›z Esat Aslansan’› ça¤›rd›. Me¤er Libya heyeti baflkan› Zagala, Esat’›n arkadafl› de¤il miymifl!
Uzun laf›n k›sas›, Zagala’dan hemen randevu al›nd›. Akflam
saatlerinde, Bürümcük sokaktaki Libya elçili¤ine gidecektik.
Gitmeden önce Mülkiyeliler Birli¤i’nde biraz kafa çektik.
Çünkü; “Zagala, bu saatlerde mutlaka içer, ay›k gitmek ay›p
olur” demiflti Esat. Hiç unutmam, Zagala’ya Tarifl bayiinden
sa¤lad›¤›m›z ve üzerinde Tama-Tarin” yaz›l›, kapal› bir minibüsle gittik. Zagala’n›n masas›na oturduk ve birlikte gece yar›s›na kadar içtik.
O gece Tarifl, tam yirmi bin ton kutulu zeytinya¤› satt›. Yar›s› arapça, yar›s› Türkçe yaz›l›, bir kiloluk yuvarlak kutuda,
yirmi milyon kilo zeytinya¤›. Kaddafi bu ya¤lar› daha çok, açl›k çeken Afrika ülkelerine, g›da yard›m› olarak gönderecekmifl. Gönderdi de. San›r›m Afrika içlerinde o kutulara rastlamak hala mümkündür.
‹lk kez o gece ö¤rendim ki, ülkelerinde içki yasa¤› bulunan
ço¤u diplomat, yurt d›fl›na ç›kar ç›kmaz neredeyse sabahtan
bafllarlarm›fl içmeye. Asl›nda gizli gizli kendi ülkelerinde de
içmekten geri kalmazlarm›fl. Hatta, daha ö¤rencilik y›llar›nda
cinli¤i ile tan›nan bir s›n›f arkadafl›m›z, görevli bulundu¤u
böyle ülkelerin birinde evinde kurdu¤u bir imalathane sayesinde dünyan›n paras›n› kazanm›fl içkiden.
Tarifl bu ihracat›; genel müdür yard›mc›lar› Rag›p Arsan ve
fievket Aksoy baflta olmak üzere, tüm çal›flanlar›n›n üstün çabas› sayesinde, yüz ak› ile baflard›. Ege’deki özel sektör fabri115
kalar›n›n neredeyse tümü, fason çal›flarak bizi destekledi. Para bile almadan sadece elde ettikleri yan ürünlerin karfl›l›¤›nda çal›flt›lar üstelik.
‹hracat bedelinin tamam›n› da çok zor olmakla beraber
tahsil ettik. Bazen günlerce, telekslerimize cevap bile vermezlerdi.
Kaddafi, Tarifl’ten öylesine hoflnut olmufl ki, özel sektörümüzden alaca¤›, salçan›n ihracat›n› da Tarifl’in üstlenmesini
flart kofltu. Ve Tarifl Libya’ya yirmi milyon kilo da salça satt›...
Türkiye ihracat›n›n sadece iki milyar dolar civar›nda oldu¤u o güç y›llardan 1978 y›l›nda Tarifl, 186 milyon dolar, 1979
y›l›nda ise 210 milyon dolar ihracat yapm›flt›r.
Teflekkürler Tarifl orta¤› pamuk, üzüm, incir ve zeytinya¤›
üreticileri.
Tarifl orta¤› olmasalar da teflekkürler domates üreticileri.
Ve teflekkürler, Tarifl çal›flanlar›...
Gazete Ege, 15 Aral›k 1997
116
Bürokrasi Yafllan›yor Gençler ‹se ‹flsiz
imdiki görevimde, befl buçuk y›l› doldurdum. Baflka kurumlardan naklen gelen birkaç ve emekli olan yine birkaç
arkadafl›m d›fl›nda kadromuz hemen hemen hiç de¤iflmedi.
Yani, Daire’mizin yafl ortalamas›, beflbuçuk y›l daha yükseldi.
fi
Öte yandan; ifl talebiyle gelen ziyaretçimin olmad›¤› gün
yok gibi. Eski al›flkanl›ktan olsa gerek. Çünkü flu an, iflveren
konumunda de¤ilim.
‹fl arayanlar›n ço¤u, üniversiteyi yeni bitirmifl çocuklar.
Bilgisayar kursuna da gitmifller ve az-çok yabanc› dil biliyorlar. Özellikle ‹zmir’de ifl aslan›n a¤z›nda...
Oysa bizim nesil; çelik çomak oynay›p, sopadan atlara binerek, elektriksiz evlerde büyüdü. Çocuklar›m›z ö¤retmese,
televizyonun uzaktan kumandas›n› kullanmay› bile beceremeyece¤iz. Devletin daktilo kadrolar›, daktilo kullanmay› bile
bilmeyenlerle dolu. Bilgisayar sadece daktilo olarak kullan›l›yor.
Devlet memuru say›s›n›n, durmadan nas›l artt›¤›n› ben anlayam›yorum.
Benim memur oldu¤um y›llarda, özellikle teftifl kurullar›,
biri haziran mezunlar› için temmuz veya a¤ustosta di¤eri ikmale kalm›fl olanlar için k›fla girerken, iki kez s›nav açarlard›.
117
Promosyonlar, ay fark› ile birbirini izlerdi. fiimdi aralar›nda,
bir kaç y›la varan farklar var. Baz› y›llar, hiç müfettifl al›nmam›fl.
Bürokrasi yafllan›yor yani. Böyle giderse dairelere, baston
vestiyerleri gerekecek. Yafll› ve yorgun memurlar çal›fl›rken,
atefl gibi gençler, iflsiz dolafl›yor. Öfkeli ve kavgac› olufllar›na,
flaflmamak gerek...
Eskiden, emeklilik hakk›n› kazanan memur, hemen kullan›rd› bu hakk›n›. Emeklilik ikramiyesi, bir ev almas›na yeterdi. Benim çocuk oldu¤um ça¤larda, ‹zmir’de sak›z biçimi
müstakil bir ev almaya bile yetermifl. Emekli ayl›¤› da insanca
yaflam›n›n garantisiymifl. fiimdilerde ikramiye s›f›rda bir araba
almaya bile yetmiyor. Ya üç ayl›klar, kuyruklarda yorulmaya
de¤er mi acaba?
Bu yüzden memur, emekli olmuyor. Atefl gibi çocuklar iflsiz gezerken, bürokrasi yafllan›yor, yenilenemiyor. Memur say›s› yine de nas›l art›yor anlayam›yorum...
Özel sektör, kolay kolay deneyimsiz adam almaz. Deneyimsizse e¤er dil bilse, bilgisayar kullansa bile almaz. Geliflen
teknoloji, kalifiye olmayana duyulan gereksinimi, giderek daha da azalt›yor zaten.
Devlet almazsa e¤er iflsiz çocuklar›m›z nas›l çal›flacak?
Günümüzde teknoloji, geometrik diziyle artarak gelifliyor.
Yenilenmeyen nesillerle izlemek çok zor. Devlet, teknolojiyi
izleyecekse ki izlemek zorundad›r, her yeni yetiflen nesle, ifl
bulmal›d›r.
Yorulmufl, yafllanm›fl ama, halk›na onurla hizmet etmifl
memurlar›na da emekliliklerinde, insanca yaflam olana¤› sa¤layarak gerçeklefltirmelidir de¤iflimi.
Mutlu emeklilerin boflaltt›¤› yerlere, bilgili, becerili gençler...
Gazete Ege, 22 Aral›k 1997
118
Yön Duygusu
urt d›fl›na ilk kez 1972 y›l›nda ç›kt›m.
Y
O zamanlar, Alamanc›l›k bafllam›fl olsa bile, yurt d›fl›na ç›kabilmek herkesin harc› de¤ildi. Pasaport, vize gibi sorunlar
yan›nda bir de döviz k›s›tlamas› vard›.
Çok sevinmifl, çok heyecanlanm›flt›m. Sanki hudut çizgisini geçer geçmez, do¤an›n yap›s› bile de¤iflecekti. Uçak, tren,
vapur ve sonra yine tren kar›fl›m› bir yolculuk yapt›k, Maliye’nin geçici görevlisi bir memur olarak yeflil pasaportum vard› ama yine de ‹ngilizler, girifl izni verene kadar anam›zdan
emdi¤imiz sütü, burnumuzdan getirdiler Dover’de.
Güneybat› (SW) Londra’daki bir pansiyonda, tam bir y›l
yaflad›k. Bereket evimiz hemen Batersea Park yak›n›ndayd›. O
olmasa, üç yafl›ndaki yaramaz o¤lumla nas›l baflederdik bilmem. So¤uk demeden, ya¤mur demeden, vaktimizin ço¤unu
o parkta geçirirdik. Hele bir gül bahçesi vard› ki hiç unutamam: Çevresi, sarmafl›k gülleri ile kapl› bir kameriye ile kapat›lm›flt›. Tam ortada, bir küçük havuz vard›. Havuzun ortas›nda da insan heykelinden bir f›skiye. Her zaman bak›ml› ve taze gülleri anlatamam. Saatlerce oturdu¤um olurdu.
Dünyan›n say›l› botanik bahçelerinden biri olan Kew Gar119
dens ise, bat›dayd›. Thames Nehri’nden motorla gitmenin
keyfine doyum olmazd›.
‹ngiltere’deki Türkler ki ço¤u K›br›s kökenlidir, genellikle
kuzey Londra’da yaflar. O zamanlar say›lar› 40 bin kadard›. Biz
de, zeytin, zeytinya¤›, past›rma ve özellikle de kurufasulye almak için s›k s›k kuzeye giderdik. ‹ngiliz fasulyesi ile piflirilen
kuru fasulye yeme¤i, bizimkinin yerini hiç tutmuyor.
Londra’ya var›r varmaz, bir kent haritas›, metro plan› ve bir
de pusula alm›flt›m. Bu üçü ile yolunuzu flafl›rman›z neredeyse olanaks›zd›r. Bizde, Londra’n›nki gibi kent haritas› hiç gör-
Erdinç Gönenç, Londra’da Batersea park›nda (1972).
120
Erdinç Gönenç, Tarifl Genel Müdür yard›mc›lar› fievket Aksoy ve Rag›p
Arsan ile bir Avrupa gezisinde...
medim. Metrolar›m›z zaten yeni kuruluyor. Onlar›nki ise san›r›m yüzelli yafl›na yak›n. Londra’da metrodan hiç ç›kmadan,
kentin her yerine ulaflmak mümkündür. Pusulay› özellikle
metro istasyonlar›nda, yer alt›nda yani, yön bulmak için alm›flt›m. Ama, kent haritas›n› do¤ru okuyabilmek için de gereklidir pusula. Çünkü ‹ngiltere’de tüm adresler, “yön” esas›na göre tan›mlanm›flt›r. Bat›, güney, kuzeydo¤u Londra v.s.
Zenginler ve Yoksullar
“Bat› Yakas›’n›n Hikayesi” filmini, ‹stanbul’da ilk izledi¤imde, henüz ö¤renciydim. fiimdi ad›n› an›msayamad›¤›m sinema, Türkiye’de ilk kez, özel bir stereo ses düzeniyle donat›lm›flt›. O güzelim filme de öyle bir düzenek yak›fl›rd› zaten.
‹zleyenler bilir o filmi, New York’un bat›s›nda yaflayan, yoksul
göçmenlerin hikayesini anlatmaktad›r. Demek ki New
121
York’un zenginleri, do¤uda yaflamaktad›r. Güzeller güzeli
Nathalie Wood’un o korkunç ölüm biçimini hiç içime sindiremedim...
Demek ki; ABD’de de kent adresleri, “yön” esas›na göre tan›mlanm›flt›r.
Türkiye’de ise siz, adres tarif edenlerin hiç “yön”lerden söz
etti¤ini duydunuz mu? Kuzey ‹zmir gibi, ‹stanbul’un güneybat›s›nda gibi...
Sokakta, ortalama bir vatandafl› çevirin ve yaflad›¤› kentin
yönlerini sorun, Bakal›m, bilebilecek mi?
Sahi bizde acaba neden, yön duygusu hiç geliflmemifltir?
Gazete Ege, 29 Aral›k 1997
122
‹kibine Bir Kald›
ir y›lbafl› daha geçti, ikinci bininciye sadece bir tane kald›.
B
‹sa’dan bu yana, bizimkinden baflka sadece bir tane nesil
yaflad› bin y›l›n bitiflini.
Son yüz-yüzelli y›l› saymazsak, Milat sonras›n›n, insanl›k
için pek de yararl› oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir.
Özellikle Avrupa için bu dönem; ayd›nlar›n, geçmiflin miras›
kitaplar›n ve di¤er flahaser yap›tlar›n yak›ld›¤›, ileriye de¤il,
geriye do¤ru gidilen, karanl›k bir ça¤ -engizisyon ça¤› olmufltur.
Bugün bile, piramitlerin yak›nlar›ndaki köylerde, Kahire
varofllar›nda insanlar, üç bin y›l önceki atalar›ndan, çok daha
ilkel koflullarda yaflamaktad›r. Bizim, antik kal›nt›lar üzerine
kurulu köylerimiz için de ayn› fley geçerli de¤il midir? Hatta,
Antik ‹zmir’in flehircilik aç›s›ndan, flimdikinden çok daha iyi
oldu¤una da benim kuflkum yoktur...
Bereket ki insan, son yüzelli y›lda, bin sekizyüz elli y›l›n
a盤›n› kapatt›. Geometrik diziyle artan teknolojik geliflme,
üçüncü bin y›ll›k dönem içinde ise Ademo¤lunu, evrenin dört
bir yan›na tafl›yacakt›r. Savafllar›n yerelleflmesi ve topyekün
nükleer savafl tehlikesinin ortadan kalm›fl gibi görünmesi bu
123
olas›l›¤› iyice güçlendirmektedir.
Ne yaz›k ki ömrümüz çok k›sa. Yaflad›¤›m›z s›rada bafllayan geliflmelerin sonuçlar›n› görmeye yetmiyor. ‹yi ki tarih bilimi var da geçmifli az çok bilebiliyoruz.
‹nsan için çok uzun bir ömür say›lan yüz y›l; tarih içinde
veya evren ölçe¤inde ne kadar da k›sa?
Geçenlerde, “‹zafiyet teorisini” do¤rulayan bir düfl gördüm: “Uzayl› yarat›klar, her biri binlercesini içine alan, devasa gemilere binip, dünyam›z› istilaya geldiler. Rüya iflte, bir
küçük kentin balç›k çamurla kapl› ana yoluna inip sapland›lar ve yayalar›n ayaklar›, otolar›n tekerlekleri alt›nda ezilip telef oldular. Öylesine ufakt›lar ki, telef edenler, onlar›n fark›na
bile varmad›lar...”
Ocak ay› içinde elliyedi yafl›na girece¤im. ‹ki bininci y›lbafl›n› yaflama flans›m oldukça yüksek yani. O gün, elli dokuz yafl›na çok yaklaflm›fl olaca¤›m ve korkar›m ki ‹zmir Körfezi’ne
bak›p hüzünlenecek hatta korkaca¤›m; çünkü ben o gün; binlerce y›l boyunca, ta ki benim çocukluk günlerime kadar yaflam›fl olan denizi ve yeflili, yar›m yüz y›l içinde nas›l öldürebildi¤imizi düflünece¤im.
Evet, karanl›k bitti ve biz art›k, teknoloji ça¤›nda yafl›yoruz. Ama bedeli a¤›r oldu. Teknoloji, geliflmek için ve geliflirken denizi kirletti, ya¤mur ormanlar›n› verimli ovalar› yok etti. Ozon tabakas›n› delmeyi bile baflard›. Teknolojik geliflmenin esas itici gücünün, iki s›cak, bir so¤uk, dünya savafl› oldu¤unu unutmamak gerek. Ve ne yaz›k ki teknoloji; uzay›n fethi peflinde kofluyor da örseleyip -hasta etti¤i güzelim mavi gezegeni kurtarmak için, pek de bir fley yapm›yor...
Gazete Ege, 5 Ocak 1998
124
Enflasyon Ba¤›ml›s› Olduk
ürkiye’de enflasyon stard›, kuflku yok ki “her mahallede
bir milyoner yaratmak” slogan› ile verilmifltir. Amaç, en
az›ndan her mahallede, yerli bir kapitalist yarat›p, ekonomik
kalk›nmay› onlar eliyle baflarmakt›.
Olmayan sermaye birikimini gerçeklefltirmek ve ekonomiye canl›l›k kazand›rmak için, ›l›ml› bir enflasyon, ekonomik
politika arac› olarak kabul edilebilir. Tek bir milyoner yaratabilmek için, o mahalledeki di¤er tüm insanlar›n az veya çok
yoksullaflmas›n› göze almak kofluluyla elbette.
Enflasyonun, dar ve sabit gelirli insanlar›n cebinden t›rt›klad›¤› sat›n alma gücü, buharlafl›p yok olmaz. Say›lar› azal›rken, servetleri büyüyen, baflka insanlar›n cebine gider. “Her
mahallede bir milyoner yaratal›m” derken bir de bakm›fl›z ki;
“Her apatmanda, daire sahibi say›s› kadar milyarder” yaratm›fls›n›z. Bugün Türkiye’nin büyük kentlerinde, de¤eri iki-üç
milyardan afla¤› apartman dairesi yok gibi. Yani art›k, pek çok
milyarderimiz var, ama ayl›k su, elektrik ve telefon giderlerini ödemekte zorlanan, garip milyarderler...
Asl›nda bütün dünyada fiyatlar, 1930 bunal›m› gibi istisnalar d›fl›nda hep yükselme e¤ilimindedir. Bu art›fl›n; enflasyon
say›labilmesi için, h›zl› ve devaml› olmas› gerekir. Tek bafl›na
T
125
yüksek fiyat düzeyi, enflasyon say›lmaz. Fert bafl›na milli gelirin yüksek oldu¤u geliflmifl ekonomilerde, fiyatlar da yüksektir ama enflasyon yoktur.
Enflasyonun çok önemli bir özelli¤i, kanser gibi, kendi
kendini beslemesidir. Ücret fiyat çekiflmesi, bir de bafllad› m›,
durdurmak çok zordur. Ücret art›fl› taleplerini bast›rarak, söz
konusu çekiflmeyi bitirmek amac›yla yap›lan faflist darbeler
bile, bu ifli uzun süre baflaramam›flt›r. Kald› ki; ücret art›fllar›n›n, enflasyon art›fl oranlar›n›n çok gerisinde kald›¤› durumlarda da enflasyon ortadan kalkmamaktad›r. Tam tersine,
özellikle de iflletmelerin çok düflük kapasite ile çal›flt›¤› dönemlerde, ücret iyilefltirmeleri talep art›fl› yaratarak; kapasite
kullan›m oran›n› yani arz› ço¤altmakta ve fiyatlar› geriletebilmektedir.
Bence bizim enflasyonumuz bugün; talep de¤il, maliyet
enflasyonudur. Devaml› artan yüksek fiyatlara ra¤men, sanayimizin düflük kapasite kullan›m oranlar›, bu görüfl için yeterli bir kan›tt›r. Enflasyonumuzu, artan döviz kurlar›, yüksek
faizler ve de K‹T zamlar› beslemektedir.
Böyle bir enflasyonun çözüm yollar› da bellidir ve bunu
herkes bilmektedir. O halde, niçin y›llard›r bocal›yoruz?
Çünkü biz, toplumca, enflasyon ba¤›ml›s› “enflasyonkolik” olduk da ondan.
Bir “enflasyon lobisi”nden söz etmekteyiz. Elbette vard›r.
Zaten, enflasyon, onlar yarat›ls›n diye icat edilmedi mi? Ama
galiba hepimiz, k›y›s›ndan köflesinden, o lobiye dahil olduk.
Ayl›k küçük bir ek gelir için, vadeli mevduat hesab›na, birkaç
milyon yat›rm›fl memurumuz küçük esnaf›m›z, faizler birden
bire yüzde dörtlere iniverse, fena halde bozulmaz m›? Ya cebimizdeki bir-kaç yüz mark›n, dolar›n fiyat›, devaml› artacak
yerde, birden düflüverse?
“El çek ilac›mdan tabib” biz enflasyomuzdan memnunuz...
Gazete Ege, 12 Ocak 1998
126
Güzelyal›’dan Vapura Binmek
lli yedi y›ll›k yaflant›mda ilk kez, Güzelyal›’dan Karfl›yaka’ya vapur ile gittim.
E
K›sa bir süre pazar günü yürüyüflü için sahile ç›km›flt›k ve
Levent Heykeli’ne kadar yürüyüp dönecektik. Akl›m›zda ne
Karfl›yaka vard› ne de vapur. Yeni yap›lan üst-geçite yaklafl›rken, birden iskeledeki vapuru (deniz otobüsü de diyorlar)
gördük. Denizi ve Karfl›yaka’y› çok özlemifl oldu¤umuzu farkederek, iskeleye yöneldik. Üst geçit olmasa, otoyolda ezilmek hem de yaya geçidinde ezilmek korkusuyla deniz k›y›s›na geçemezdik.
Do¤rusu ya, iskele güzel bir yap› de¤il. K›fl›n neyse de yaz›n o cam kubbenin, Fin hamam›ndan bile s›cak olaca¤›na
kuflkum yok. Ancak vapur ucuz. Elli binliraya iki bilet ald›k
ve saat 16.00 vapuruna bindik.
Hava kapal› ama s›cakt›. Bu nedenle görüflü k›s›tl› ve sigara yasakl› alt kat salonu yerine üstteki aç›k bölüme oturduk.
Art›k, yürürken sigara içmiyorum ve bu yüzden oturur oturmaz, bir tane tüttürmeye bafllad›m. Çay ve sigara birlikte çok
iyi gider ama çay›m›z› az önce içmifltik. Yoksa vapurda s›cakso¤uk her türlü meflrubat var. Otobüslerde de var m›?
127
Vapur zaman›nda kalkt›. O da hofluma gitti. Uzunca bir
aradan sonra, denizi olan bir kentte yaflad›¤›m›z› hat›rlad›k.
‹yot ve yosun kokusunu özlemifliz. Ben; k›y›dan bafllay›p birdenbire paralel yükselen, gri beton duvarlar yerine, biraz Susuz Dede Tepesi’ne ve daha çok Çatalkaya ile Büyük Yamanlar tepelerindeki yok etmeyi henüz baflaramad›¤›m›z ormanc›klar› seyretmeyi ye¤ledim. Çamur renkli denize bakmak da
içimden gelmedi.
Geçmiflteki Vapur Yolculuklar›
Birden çok da uzak olmayan geçmiflteki vapur yolculuklar›m› an›msad›m. Ço¤u kez, hemen giriflte, vapurun iki taraf›nda da bulunan s›ralara oturur ve denize çok yak›n olurdum.
Bazen köpükler üzerime s›çrard› ve ben mikrop kapaca¤›mdan korkmazd›m. Denizin rengi, Foça’n›nki gibi cam göbe¤i
de¤il, kopkoyu lacivertti. Az ötede yunuslar (polis de¤il, memeli bal›k) bizimle yar›fla giriflir ve yar›fl› kazan›rd›. Kordon’daki sak›z biçimi bembeyaz evlerden, palmiyelerden
uzaklaflt›kça, Karfl›yaka yal›s›n›n, a¤açlar, yel de¤irmenleri
aras›ndaki köflklerine yaklafl›rd›k...
Neyse, Karfl›yaka’ya, yirmibefl dakikada ulaflt›k. Vapur pek
h›zl› de¤il ama amaç gezi olursa daha iyi. Zaten otobüsle, bir
saatte ancak gidersiniz. ‹skele civar›nda biraz turlay›p 17.00
vapuruyla geri döndük. Böylece bizim yürüyüfl menzili, Karfl›yaka’ya kadar uzam›fl oldu.
Dikkat ettim, hem gidiflte hem de dönüflte, zarar ettirmeyecek say›da yolcu vard›. Demek ki, bu hat kapanmayacak. Üstelik iyi duyurulmad›. Bileni çok az. Bir de yaz›n, Bulvar’›n
Güzelyal› kesimi, özellikle gençlerle, t›kl›m t›kl›md›r. Gece
saatlerine de vapur konulursa, yüzlercesinin, gitarlar› ile karfl›ya gidip gelece¤inden hiç kuflkum yok. Zaten ben de Metin
Dikenelli’nin evine, vapurla gidip vapurla dönerim.
Güzelyal› vapuru yaflayacak. fiimdi s›ra, Narl›dere, ‹nciralt› ve Bayrakl› iskelelerinde...
Gazete Ege, 19 Ocak 1998
128
Men-i ‹srafat Kanunu
ocuk oldu¤um ça¤larda biz okulda, her y›l, “Yerli Mal›
Haftas›” kutlard›k. Yerli mal› olarak do¤all›kla, ayva, portokal, kuru incir ve üzüm getirir, afiyetle yerdik. Ö¤retmenlerimizin, bize göstermek için, Nazilli Basmas› ve Beykoz Kundura getirdi¤i de olurdu. Yerli Mal› Haftas›, san›r›m flimdilerde de kutlan›yor. ‹çi boflalm›fl olarak kutlan›yor, e¤er kutlan›yorsa. Çünkü; çocuk oldu¤um ça¤lar›n haftas› bize, tasarrufun bir erdem oldu¤unu ö¤retmek için kutlan›rd›.
Ç
Zaten toplumsal gelene¤imizde, ‹slam dininin de etkisiyle,
tasarruf bir erdem say›l›r, israf ve gösterifl için yap›lan harcamalar, hofl karfl›lanmazd›. Orucu, zeytinle açmak bundard›r.
Sonralar› önce rant ve ard›ndan da kara-para icat oldu ve
gelenek bozuldu. Art›k, erdem say›lan, tüketimdir. ‹ftar yeme¤i, yine zeytinle bafllasa da kuflkonmaz ve havyarla sürdürülebiliyor. Zeytin bulamayanlar›n say›s› da epeyce artt›...
Yeni nesilller bilmez ve uzun zamand›r hiç uygulanmad›¤›
için eskiler de unutmufltur ama bu toplum, bir zamanlar, galiba Osmanl› zaman›nda, israf› engellemek için yasa bile ç›kartm›flt›r. Uygulanmasa da yürürlükten kald›r›lmam›fl olan
bu yasan›n ad›, “Savunganl›¤› Yasaklama Yasas›” Osmanl›cas›
yaz›m›n bafll›¤› oldu zaten...
129
Savurganl›k say›lan harcama s›n›rlar›, akl›mda de¤il. Ama
“Kurufl” olarak belirlendi¤ini unutmad›m. Bir liran›n yüzde
biri yani etraf› t›rt›ll›, yuvarlak madeni bir kurufllar› ve yüz
para denilen, sar›, ortas› delik, ikibuçuk kurufllar›, görüp kullanan nesildenim ben.
Men-i ‹srafat Kanunu’na göre, örne¤in dü¤ünde, üçbin kurufltan fazlas›n› harcayanlar, üç ay hapsolunurlar. fiimdi ben,
bir sandviç ald›¤›m zaman bu limiti tam befl bin kat, o da yüzellibin liral›k sandviç bulursam, aflm›fl olmuyor muyum?
Amma da müsrifim de¤il mi?
Bereket ki; tasarrufu, yeniden erdem say›lacak hale getirmek amaçl› çal›flmalar gündemde. Kimi kamu kurulufllar›nda,
video ve tv’ler sat›l›yor, makam araçlar›na s›n›rlama getiriliyor. Bu aletlerin ço¤u, uzun y›llar önce, genellikle de ba¤›fl yoluyla edinilmifl ve biraz zor kullan›l›r durumda. Yine de sadece numaralarla, onlar›n da alt kademeleriyle s›n›rl› olmamak
kofluluyla, iyi bir bafllang›ç. Nas›lsa memur, tasarrufun, hep
kendisinden bafllat›lmas›na al›fl›yor.
Enerji dar bo¤az› korkusu, elektrik tasarrufuna, ayr› bir
önem kazand›r›yor. Gereksiz lambalar›m›z› söndürüyoruz. ‹stersen söndürme de TEDAfi, göstersin sana gününü....
Biz, birer ampulümüzü söndürerek, enerji tasarrufuna katk› yapal›m yapmas›na.
Peki ama acaba neden, Mustafa Kemal Sahil Bulvar›’ndaki
karpuz lambalar, saat 15’de yak›lmakta, kimi günlerde ise hiç
söndürülmemektedir!
Gazete Ege, 26 Ocak 1998
130
Su Bask›n›
elki de hiç bir zaman, devaml› ve düzenli su alamam›fl evlerin sakinleri, bir sabah uyand›klar›nda kendilerini, yar›
bellerine kadar suyun içinde bulurlar. Bir y›ll›k gereksinimlerinden fazlas›, toptan gelmiflti...
B
Bu paradoks olmasa, su bask›n› da olmazd›.
Bizim dairenin kap›s›, 1349 Sokakta. Sokak, Cumhuriyet
Bulvar›’na ç›k›yor ve denize otuz metre kadar uzakta. Yine de
‹zmir’de en çok su bask›n›na u¤rayan sokaklardan biri. Oysa
ki y›lda, 100 binden fazla insan›n girip ç›kt›¤› bir kap› orada.
Alt› y›l önce göreve bafllad›¤›mda, üstelik toprak bir yoldu.
Sular çekilir, çamur kal›rd›. Sa¤olsun Ahmet Sar›fl›n, hemen
asfaltlatt›. En ufak sa¤anakta bile su bask›n› sürünce, bir kat
daha sonra bir kat daha asfalt. Ama bizim iflyerinin soka¤›
yükseldikçe, Cumhuriyet Bulvar› da yükseldi¤inden, biz hep
çukurda kald›k ve bask›n›n önünü alamad›k. Oysa görevlilerimiz, logarlar› devaml› temiz tutmaktad›r. Logarlardan, ya¤mur suyu denize gidece¤ine, kabaran deniz bize gelmektedir.
Yolumuzu daha fazla yükseltmek de art›k mümkün de¤ildir.
Çünkü bu kez, bina girifli yolun alt›nda kalacak, sular binaya
dolacak. Son çare olarak, binay› kuflatan darac›k kald›r›m›
yükselterek, tek kiflilik bir geçit ürettik.
131
Birinci Kordon’un ve Cumhuriyet Bulvar›’n›n e¤imi, sular›
denize do¤ru de¤il, bize do¤ru göndermektedir. Mustafa Kemal Sahil Bulvar›’nda ise, do¤al ki onun Karatafl’tan bafllayan
ve su tutmas›n diye özel olarak yeniden yap›lan bölümünde,
su birikintisi bile olmamaktad›r. Demek ki istenirse oluyor...
Asl›nda ya¤mur bizden, yok etti¤imiz, topra¤›n ve yeflilin
intikam›n› al›yor. Çocuk oldu¤um ça¤larda, ‹zmir’i çevreleyen
tepeler, gecekondu ile de¤il, toprakla kapl›yd›. Ormanlar de¤ilse bile a¤açlar vard›. Yollar, asfalt de¤il parke kapl›yd›. Ama
“sevgi yollar›na” döflenen flimdiki asfalttan farks›z beton parke de¤il, gerçek tafl parke: Onar›m s›ras›nda ya da yenisi yap›l›rken görürdüm. Önce zemine kum döflenirdi ve onun üzerine parke tafllar›n›, büyük bir özenle aral›kl› olarak yerlefltirirlerdi. Aral›klara da kum doldurulurdu ve ya¤mur sular› elini
kolunu sallay›p evlere do¤ru ak›p gidemezdi...
Ara sokaklar, parkeleri ana yollardaki kadar özenli yap›lmad›¤›ndan, biraz çamur olurdu ama daha çok su emerdi. Üstelik hemen hepsinde, dut a¤açlar›, akasyalar vard› ve suyu
çok severlerdi.
fiimdiyse, Kültür Park içinde bile toprak bulmak zorlaflt›.
Büyük bölümü beton ve asfalt kapl›.
Ya¤mur, intikam için ya¤m›yor elbette. Topra¤› doyurmak,
yeflilin susuzlu¤unu gidermek için ya¤›yor. Yaflam›n sürmesi
için ya¤›yor yani. Yoksa ya¤masa m›yd›?
Ne yapabilir ki zavall› ya¤mur? Topra¤› ve yeflili bulamay›nca, gecekondular›n damlar›ndan, gri-beton bloklar›n üzerinden, yanl›fl e¤imli asfalt yollara dolup, denize paralel bulvarlar›m›z› birer nehire çevirdikten sonra, evlerimize sald›r›yor.
Gazete Ege, 9 fiubat 1998
132
fiubatta ‹zmir’e Bahar Gelebilir
zmir’in ilkbahar›, kimi zaman yok dedirtecek kadar k›sad›r...
‹
Baharl›k giysiler, daha çok güzün ifle yarar. ‹lkbahar aylar›n›n yar›s› k›fl, yar›s› yaz oldu¤undan, kazaktan pardesüden,
k›sa kollu gömle¤e geçiverirsiniz, befl-on gün içinde.
Asl›nda, ‹zmir’in de ilkbahar› vard›r. Ço¤u y›l, fiubat ay›
içine gizlenir de ondan ötürü yok san›rs›n›z. Bu fiubat’ta da
ans›z›n, ‹zmirim’e bahar gelebilir, sak›n flafl›rmay›n...
Üniversite y›llar›nda, yar›y›l tatili için, mototrenle ‹zmir’e
gelirken, Ankara’n›n kar›ndan, so¤u¤undan ve dumanl› havas›ndan uzaklaflt›kça, bahara yaklaflmakta oldu¤umuzu hissederdik. Ve ilkbahar bizi daha ‹zmir’e gelmeden, Ege hudutlar›ndan girer girmez, yemyeflil çay›rlarla karfl›lard›. Günefl ›fl›klar›, trenin penceresinden geçip, içimizi ›s›t›rd›. ‹zmir’e yaklaflt›kça, erikler çiçek açm›fl olurdu. Çok özledi¤imiz mavi denizi ancak Turan giriflinde görebilirdik ve Körfez’in yeni yeni
bafllam›fl olan kötü kokular›n› bast›ran iyot ve yosun kokusunu, doya doya içimize çekerdik.
Yunuslar, henüz bizi terkedip gitmemifllerdi ve vapurlara,
mutlaka efllik ederlerdi.
133
Art›k yunuslar olmasa da biliyorum bu fiubat’ta ilkbahar
ans›z›n gelecek. Önce ad›n› bir türlü ö¤renemedi¤im ama ‹zmir bahçelerinde çokça bulunan, k›rm›z› çiçekler açacak. Onlar açt› m›yd›, enayi erikler de Mart’ta gelebilecek donu düflünmeden, hemen çiçe¤e yatacaklar. Peflinden fleftali ve kay›s› a¤açlar›. Beyazl›, pembeli ve k›rm›z›l› bir renk cümbüflü
bafllayacak.
Bahar çiçeklerinin konseri k›sa sürer. Don olmasa bile, kimi dökülür, kimi yeflil yapraklar›n aras›nda,kaybolur gider.
Bu yüzden; ya¤mur-çamur bile olsa ald›rmay›p, sokaklara,
parklara, bahçelere ç›kmak gerek.
Ben muhtemelen, Kültür Park’a giderim. Oray› ben, yaz aylar›nda de¤il, baharlarda ve tenhayken severim. Hele bir de
ya¤mur sonras›ysa ve günefl de açm›flsa. O zaman çimenler,
daha bir yeflildir. Ortal›k mis gibi toprak kokmaktad›r. Yapraklardan, dallar›n ucundan düflmeye haz›rlanan su damlac›klar›, gün ›fl›¤›nda par›ldamaktad›r...
Kültür Park; yeflili azal›p, çirkin yap›lar› ço¤alm›fl bile olsa,
‹zmir’in akci¤eri. Kent içinde daha büyük yeflil alan yok. Oraya her gidiflimde yang›n yerini yeflile çeviren, büyük belediye
baflkan› Dr. Behçet Uz’u sayg›yla anar›m. fiubat’ta ‹zmir’e bahar gelebilir. Gelir gelmesine de özellikle siz erikler, sak›n
enayilik etmeyin. Sonraki ay Mart’t›r. ‹zmir’in Mart’› “Kap›dan
bakt›r›r, kazma kürek yakt›r›r.”
‹zmir’in ilkbahar› vard›r, evet. Vard›r da biz onu, Ocak ay›
ile Mart ay› aras›na sakland›¤› için yok zannederiz...
Gazete Ege, 16 fiubat 1998
134
Bunlar da Trafik Magandas› Türleri
an›lm›yorsam Henry Ford, y›lda 1000 araç üretebilece¤ini
ilk aç›klad›¤›nda gazetecinin biri g›rg›r geçmifl: “Diyelim
ki bu olanaks›z ifli baflard›. Peki ama her y›l 1000 makinisti
nereden bulacak?”
Y
Gemileri kaptan, trenleri makinist kulland›¤›na göre otomobil için de makinist gerekir diye düflünmüfl hakl› olarak.
Üstelik gemiler, kocaman denizlerde bazen günlerce bir baflka
gemiye rastlamadan yol al›rlar. Trenlerin ise raylarla belirlenmifl yollar› üzerinde hatal› sollama yapma olana¤› yoktur. Bir
anlamda onlar› kullanmak, darac›k yollarda yüzlercesi bir arada giden otomobilleri kullanmaktan daha az dikkat ve beceri
gerektirir yani.
Oysa ki, sadece Türkiye yollar›nda bile flu anda bir k›sm›
ehliyetsiz, bir k›sm› afl›r› alkollü yüzbinlerce “makinist”, araç
kullan›yor. Ehliyetsiz veya afl›r› alkollüleri ben, magandadan
saym›yorum. Onlar, cinayete tam teflebbüs halindeler. Benim,
hergün yüzlercesini gördü¤üm magandalar›m›n ehliyeti var ve
alkollü de de¤iller. Üstelik bir ço¤u, Mercedes gibi lüks araçlar içindeler ve görünüflleri çok da kibar. Kimbilir, “Biz adam
olmay›z kardeflim” diye bafllayan ne güzel ahlak ve fazilet nutuklar› atarlar.
135
Magandalar kaça ayr›l›r?
Ben onlar›, kimileri birkaç türe birden dahil de olsalar, flöyle s›n›fl›yorum:
1) Afl›r› h›z magandalar›: En çok rastlanan maganda türlerinden olup gözleri h›z s›n›r› levhalar›n› görmeye elveriflli de¤ildir. 140 km h›zla giderken patlayacak bir lasti¤in nas›l sonuçlar yarataca¤›n› düflünemezler.
2) Gereksiz flerit de¤ifltirme magandalar›: Bu türün en çok
rastlanan alt türü hatal› sollama yapanlar›d›r. Genellikle, kendileriyle birlikte 5-10 kiflinin ölümünü sa¤larlar. Di¤erlerine
ise daha çok trafik s›k›flt›¤›nda rastlan›r. Bir metre öne geçebilmek için en sa¤dakinden soldakine fleritlerle gezinip dururlar ve trafi¤in iyice içine ederler. Biraz önce sürtünürcesine
sa¤lay›p önüne geçtikleri bir araban›n ilk k›rm›z› ›fl›kta yine
önlerinde oluflunun nedenini bir türlü bulamazlar.
3) K›rm›z› ›fl›k magandalar›: Yaya geçidi katilleri ad›n› da
verebilece¤imiz bu türden ben çok korkar›m. Can›m› ellerinden bir kaç kez zor kurtard›¤›mdan, art›k Mustafa Kemal Sahil Bulvar› gibi otoyollardan hiç karfl›ya geçmiyorum.
4) Dönüfl kavfla¤› magandalar›: Bu türe daha çok Mustafa
Kemal Sahil Bulvar› gibi afl›r› h›z yap›labilen yollarda sola, örne¤in Konak’tan geliflte Vali Kona¤› veya Göztepe yönüne, dönüfl için haz›rlanm›fl bölümde rastlan›yor. Bu bölgelerdeki trafik ›fl›klar›na 10-15 mt. kala sola dönüfl fleritleri vard›r. E¤er
arkadan gelen trafi¤i aksatmadan dönmek isterseniz bu fleride
girip yeflil ›fl›¤› beklersiniz. Siz beklersiniz de arkan›zdaki
aç›kgöz bekler mi bakal›m? Yine sizin sa¤›n›zdan s›yr›l›p önünüze geçer ve k›ç› bulvar›n h›z fleridi olan en sol fleride taflacak biçimde yönünü sola çevirip bekler. Arkadan bir h›z magandas›n›n 160 km ile gelebiliyor olmas› hiç umurunda de¤ildir. Bugüne kadar her nas›lsa hiç kaza olmad› ama dönüfl karmaflas› her akflam yaflan›yor.
136
5) Park yasa¤› magandalar›: Bu türün içine araba kulland›¤›m dönemlerde ben de dahil tüm sürücüler giriyor san›r›m.
Bu tür çarp›k kentleflme ortam›ndan ürüyorlar. O nedenle bu
türü az maganda-çok maganda diye ikiye ay›rmak gere¤ini
duyuyorum. Az magandalar uzunca bir süre dolan›p yer bulamay›nca deliye dönmüfl bir durumda arabalar›n› (çekilmesini
göze al›p) ilk bulduklar› bofl yere b›rakanlar. Gerçi bunlara,
“Niye ille de arabalar›n›zla kent merkezine gidiyorsun” demek
mümkündür. Tabii ki, sa¤l›kl› bir toplu tafl›mac›l›k oldu¤unda.
Çok magandalar ise park yasa¤›n› baflkalar›na çok zarar vebilecek flekilde ihlal ederler. Örne¤in itfaiye, cankurtaran ç›k›fllar›n› bile engelleyebilirler. Kapal› otopark önüne bile park
ederler. Bunlardan baz›lar›, girifli zaten zor olan bir devlet dairesini girifl ç›k›fl› tümüyle kapatacak biçimde park etmekteler
ki, yapmasalar iyi olur.
Maganda say›s›n›n türleri bunlardan ibaret de¤il tabii. Ama
benim yerim s›n›rl›. Baflka bir yaz›da sizin bildireceklerinizi de
yazmaya haz›r›m. Sizin de bir maganda olmaman›z koflulu ile
elbette!
Gazete Ege, 23 fiubat 1998
137
Trafik Sorunu
eni yap›lan iyi yollar, trafik sorununa çözüm getirebilir elbette. Zaten, amaç da budur.
Ancak, iyi ve genifl yollar ayn› zamanda, trafi¤i, bir m›knat›s gibi kendilerine do¤ru çekerler de.
Örne¤in, Mustafa Kemal Sahil Bulvar›’n› yapt›¤›n›zda, bu
yolu sadece, eskiden Mithat Pafla Caddesini kullanan araçlar›n
kullanaca¤›n› san›rsan›z, aldan›rs›n›z. Hatay yolunu kullanan
trafi¤in, önemlice bir bölümünün de sahile kayaca¤›ndan, hiç
kuflku duyulmamal›d›r.
Sorun Üretim Merkezleri
Üstelik kaymak gibi yollar, araç kullan›m›n› ve hatta araç
sat›n almay› da özendirir. Eskiden, trafik s›k›fl›kl›¤›ndan korkup arabas› yerine otobüsle ifle gidenler, tek bafllar›na direksiyon bafl›na oturup, kent merkezine dalarlar. Demiryolu yerine, karayolu yap›m›n› seçen politikalar›n, en çok otomotiv sanayiini sevindirdi¤ini söylememe ise bilmem gerek var m›?
Trafik sorununa çözüm için üretti¤iniz karayollar›, bir de
bakm›fls›n›z, sorun üretim merkezlerine dönüflmüfltür.
Daha da önemlisi kent merkezlerine, hele de deniz k›y›s›na yapaca¤›n›z yollar, mutlaka bir noktada t›kanacakt›r. Aynen damacana gibi, tek yönünde bile üç-dört flerit bulunan
yollar, er-geç, iki ve hatta tek fleritli yollarda son bulacakt›r.
Y
138
T›pk›, mevcut otoyollar›m›zdan birinin, Sabanc› Kültür Merkezi, di¤erinin ise, Karfl›yaka iskelesi önünde t›kand›¤› gibi.
Bu tür daralman›n afl›lmas›, kent esteti¤i aç›s›ndan hiç de
hofl olmayan, deniz k›y›s› viyadüklerini, deniz manzaras› gibi,
çok önemli bir rant kayna¤›n› zedeleyecek viyadükleri gündeme getirir. Üstelik bu viyadüklerin de çözüm olmad›¤›, k›sa
sürede anlafl›lacakt›r.
Damacana Yollar
Damacana yollar›n en önemli özelli¤i, h›z magandalar›na,
üstelik kent içinde, dört-befl kilometre için bile olsa, 110-120
kilometre h›z yapma olana¤› vermesidir. Evet, damacanan›n
gövdesinde bu h›z› yaparlar ama, befl dakika sonra girecekleri
dar bo¤azda, dakikalarca hiç k›m›ldamadan, s›k›fl›p kal›rlar.
Oysa sa¤l›kl› kent içi trafik ak›fl›, otuz-k›rk kilometreyi aflmayan ama fazla kesintiye de u¤ramayan bir ak›flt›r. Böyle bir trafik ak›fl› için, kent içi oto yollara, deniz k›y›s› viyadüklerine ve
hele deniz doldurmaya hiç de gereksinim yoktur. ‹yi düzenlenmifl döner kavflaklar, iyi bir sinyalizasyon ve trafik planlamas› yeterli olabilir.
Kordon trafi¤i
Küçük bir örnek, Gazi Bulvar›’ndan, Birinci Kordon’a ç›kan
otobüsler, hemen döner dönmez, sa¤daki durakta duruyorlar.
Birincisi-ikincisi neyse de üçüncüsü, hele çiftli otobüsse, k›ç›n› mutlaka aç›kta b›rakarak, yolu t›k›yor. Otobüs dura¤›, yirmi metre öteye tafl›nsa, Kordon trafi¤i ta Cumhuriyet Meydan›’na kadar t›kanmaz. Tabii bir de Gazi Bulvar›’ndan gelip, eski büyük postane önünde Kordon trafi¤inin yeflil ›fl›¤›na yakalanan araçlar, orada bekleyip, geçmeye çal›flmasalar.
Körfez k›y›s›n›, otoyollarla çevirecek yerde, çevre yolunu bitirip, trafik yo¤unlu¤unu, kent merkezi d›fl›na atabilmifl olsayd›k, bugünkü sorunlar›n ço¤unu yaflamam›za gerek kalmazd›.
Bir de ah, flu katl› otoparklar›m›z yap›lsayd›...
Gazete Ege, 2 Mart 1998
139
Ajan S.A. A¤abey
958 y›l›nda, Diyarbak›r Ziya Gökalp Lisesi’ni bitirip, Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne girdi¤imde, onyedi yafl›ndayd›m ve
daha önce Ankara’y› hiç görmemifltim.
1
Lise arkadafllar›mdan, bu s›nav› kazanan kimse olmad›¤›ndan, ilk günler çok yanl›zl›k çektim. ‹çlerinden biri Karfl›kaya
Ortaokulu’ndan s›n›f arkadafl›m ç›kmaz m›? Demek ki onunla, sonradan hiç kesintiye u¤ramayan arkadafll›¤›m›z flimdi
k›rkalt› y›l› dolduruyor. Di¤erleri ile ise k›rk y›l oldu.
‹zmir’den gelenlerin ço¤unlu¤unu oluflturan, Atatürk Lisesi mezunlar›, kendilerini herkesten üstün görürlerdi ve do¤all›kla kan›tlamay› amaçlayan, okumaya ö¤renmeye yönlendirici, olumlu bir yar›fl.
Bu yar›fl san›r›m, hepimizin bilgi-kültür düzeyini, okul ortalamas›n›n bile üzerine ç›kartt›. Bafllang›çta, orkestra çalg›lar›n›n akort seslerini, “uvertür” sananlar›m›z bile, özellikle Dil
Tarih Co¤rafya Fakültesi salonundaki, klasik müzik konserlerini, kaç›rmaz oldu.
Ad›, “Siyasal” kelimesi ile bafllayan bir okulda, mümkün
müdür politika d›fl› kalmak? Hay›r mümkün de¤ildir. Daha ilk
günlerden kendimizi do¤al Cumhurbaflkan› aday› gibi gören140
Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi (Mülkiye) ö¤rencisiyken (1959-60).
lerimiz pek çoktu. Okul arkadafllar›m›z›n neredeyse tamam›,
sonradan baflka siyasi çizgilere geçmifl bile olsalar, Mülkiye’nin geleneksel çizgisi olan, Atatürkçü ve devletçi düflünceyi veya onun biraz daha solunda say›labilecek görüflleri benimsemifllerdi ve Mülkiye, solcu okul say›l›rd›.
O günlerde, solcu say›lanlar, mutlaka izlendiklerini düflünürlerdi.
Gerçekten, ders y›l›n›n daha ilk günlerinde, üst s›n›flardaki a¤abeylerimiz beni de üçüncü s›n›ftaki bir baflka a¤abeyimize karfl› uyard›lar. Ad› S.A. olan bu a¤abeyimiz, bizleri izlemekle görevliymifl. Görevi hemen bitmesin diye, s›n›f geçmesine, kolay izin verilmezmifl. Yedi y›ll›k ö¤rencili¤i sonunda,
ancak üçüncü s›n›fa gelebilmifl.
S.A. a¤abey yafl› otuza yak›n, orta boylu, seyrek kumral
saçl›, ince çerçeveli gözlük kullanan, so¤uk ve titiz görünüfllü
birisiydi. Kuflkusuz, hakk›nda söylenenleri bilir ama ald›rmazd›.
141
Önceleri, epey korkmama karfl›n, dost olmakta gecikmedik. Çünkü ikimiz de geceleri geç yatmay› ve satranç oynamay› seviyorduk. S.A.’n›n ajanl›¤›na ald›rmayan, birkaç satrançsever ile birlikte satranç bafl›nda sabahlar olduk. En iyimiz
S.A. a¤abeydi ve ben onu arada bir de olsa yenebilmifl olmay›
hala övünçle an›msar›m.
San›r›m gerçekten de ajand›. Ama S.A. a¤abeyin izlemekle
görevli oldu¤u bizler, sonradan ya kaymakam olduk ya müfettifl. Genel müdür, vali ve müsteflar, hatta bakan olduk.
Yoksa, S.A. a¤abeyim, görevini yapmad› m› dersiniz?
Gazete Ege, 9 Mart 1998
Ankara Mülkiyeliler Gecesinde (4 Aral›k) s›n›f arkadafllar› Varol Sezen,
Ayhan Çopur ve eflleri ile birlikte.
142
Mülkiyeden s›n›f arkadafllar›yla Balçova Termal Tesisleri’nde (1997).
Tarifl Genel Müdürleri Ödül Töreni’nde
143
Kemeralt›
¤ri bü¤rü, darac›k ve yan sokaklar› ile, altlar›nda sinemalar, pasajlar bulunan büyük iflhanlar› ile ve çirkin ama tarihi nitelik kazanm›fl küçük dükkanlar› ile ‹zmir’in hatta tüm
Ege’nin ekonomik barometresidir Kemeralt›. Özellikle gündüzleri, ‹zmir’in en kalabal›k mekan›d›r, Kemeralt›. Sokaklar›
dolduranlar, genellikle dar ve sabit gelirli insanlard›r kuflkusuz. Kemeralt› esnaf›n›n müflterisi; iflçidir, memurdur, emeklidir ve yine esnaft›r yani. ‹zmir’de “marka” merakl›lar›, Alsancak ma¤azalar›na veya butiklere giderler.
Bugünlerde Kemeralt› esnaf› dertli. Siftah yapmadan dükkan kapatan çokmufl. Demek ki, iflçi, memur ve emekli, zor
durumda. Onlar hapfl›r›nca, esnaf da nezle oluyor. Kemeralt›’nda, durgunluk da var, enflasyon da. Baflka bir deyiflle “enflasyon içinde durgunluk” var. Eski iktisatç›lar, durgunluk ile
enflasyonu bir arada düflünemezdi. Ya biri olurdu ya da öteki.
fiimdiki iktisatç›lar ise, ad›n› bile koydular, Stagflasyon.
Evet, Kemeralt› çarfl›s›, ekonomik barometremiz yani, e¤er
hem enflasyon, hem de durgunluk gösteriyorsa ki gösteriyor,
art›k stagflasyon var.
Oysa ki; enflasyon demek, “fiyatlar genel düzeyinin, h›zl›
ve devaml› art›fl›” demektir. Mümkün müdür, h›zl› bir talep
art›fl› olmadan, h›zl› fiyat art›fl›?
E
144
Enflasyonda, tedavüldeki para miktar›, boyuna artar ve artmaktad›r. Mümkün müdür, para miktar› yani toplam sat›nalma gücü artarken, ekonomik durgunluk olmas›?
Ve mümkün müdür “kaynak tansferi” anlam›na gelen bütçe aç›klar› sürerken, talebin azalmas›?
E¤er, talep enflasyonu de¤il de maliyet enflasyonu varsa,
evet mümkündür.
Talep enflasyonu olan yerde, stagflasyon olmaz. Ancak, gelir da¤›l›m›, genifl halk kitleleri aleyhine çok bozulmuflsa fiyatlar, yüksek faiz, yüksek kur, K‹T’lerin ve hakim durumlar›n›
kötüye kullanan kimi özel sektör kartellerinin zamlar› nedeniyle artmay› sürdürüyorsa, bal gibi maliyet enflasyonu olur.
Bütçe a盤› içinde, faizin pay›, ücreti geçmifltir. Çal›flana de¤il,
rantiyeye gelir transeri yap›l›yor yani. O zaman da fiyatlar artar ama talep artmaz. Stagflasyon olur yani...
Kemeralt›’nda ifller kesat. Barometrenin ibresi, stagflasyonu gösteriyor.
Enflasyonumuz talep de¤il de maliyet enflasyonu ise e¤er,
maafl ve ücretlere yap›lacak iyice bir zam, inan›n enflasyonu
azd›rmaz. Olsa olsa durgunlu¤a son verir “stag” gider ve geriye enflasyon kal›r. Ortaya ç›kacak talep art›fl›n›n at›l kapasiteleri harekete geçirerek enflasyonu afla¤›ya çekebilecek bir üretim art›fl› sa¤layabilece¤i bile varsay›labilir.
Bizimki, maliyet enflasyonu ise e¤er, ona karfl› yeni bir silah›m›z da var art›k: Rekabet Kurulu. Gerek K‹T’lerin ve gerekse tekel konumundaki di¤er kurulufllar›n yapt›¤› zamlar›n,
“hakim durumun kötüye kullan›lmas›”ndan kaynaklanmas›n›
engelleyerek, “tam rekabet” piyasas›n›n gerçekten oluflmas›n›
sa¤layarak, enflasyona öldürücü darbeler vurabilir, bu yeni
Kurul.
Umar›m Kemeralt› kalabal›¤›, sadece sokaklar› de¤il, dükkanlar› da doldurur yeniden...
Gazete Ege, 16 Mart 1998
145
Memur ‹çin Senfoni
emur olarak do¤muflum” desem, yeridir. Babam memurdu çünkü, hem de üniformal› cinsinden. Ve ben; devletten maafl almadan, nas›l para kazan›l›r, bilmezdim.
M
Asl›nda, benim çocuk oldu¤um ça¤larda, yaflad›¤›m›z çevrede, asker-sivil memurlar d›fl›nda, bafllar› yemenili tütün iflçisi k›zlar ve f›r›nc›, bakkal, kömürcü (mangal kömürü satarlard› ve hemen her sokakta bir tane bulunurlard›) esnaf› d›fl›nda,
pek kimse de yoktu zaten. Zenginler yoktu yani, mali müflavirler, avukatlar da yoktu. Bir tek, “yüzbinlikler” diye bilinen
bir aile vard›, zengin olarak. Tayyare piyangosundan, büyük
ikramiyeyi, yüzbin liray› kazanm›fllar, adlar› öyle kalm›fl.
“‹mtiyazs›z, s›n›fs›z bir kitleyiz.”
‹mtiyazl›lar elbette vard› da ça¤dafl anlamda s›n›f, pek yoktu galiba. ‹flte bu yüzden sosyalist devletçilik, s›n›fs›z toplum
yaratmaya u¤rafl›rken, bizim devletçili¤imiz; s›n›f yaratmak
peflindeydi. Devlet, Türk tüccar ve sanayici yaratacakt›, onlar
da kalk›nm›fl kapitalist devleti...
Benim çocuk oldu¤um ça¤larda, Kordon’daki güzelim sak›z biçimi evlerde oturanlar bile, pek varl›kl› say›lmazlard›.
Yerlerde eskimifl hal›lar, antika bir konsolun üzerinde yine
146
antika bir gaz lambas›, yatak odalar›ndaki komodinlerde birer
idare lambas›, salonun orta yerinde ise, soba de¤il, büyükçe
bir mangal...
Sermaye birikiminin olmad›¤›, dolay›s›yla, iflçi s›n›f›n›n da
neredereyse bulunmad›¤› bir ülkede, yönetim gücünü, bürokrasinin ele geçirmesi do¤ald›r. Hele de güçlü bir devlet, bir imparatorluk gelene¤inden geliyorsa. Cumhuriyeti ve onun devrimlerini, kimler ve nas›l gerkçeklefltirdi acaba?
Bürokrasi, egemense e¤er, bir asker-bürokrat olan, babam›n da güçlü ve imtiyazl› olmas› gerekirdi diye düflünüyorum.
Oysa ki ben; çok sevdi¤im, iki tekerlekli bir bisiklete hiç sahip
olamad›m. Yal›nayak gezmezdim ama hep yamal› çorap giyerdim. Babam›n tek imtiyaz›, eve getirebildi¤i, bir veya iki asker
tay›n› idi. Annem, sütü zehirlendi¤i için, bana meme verememifl ve suyu ile beslenmem için gerekli olan bir avuç pirinci
babam, tay›n ekme¤i ile takas ederek sa¤lam›fl bir süre. ‹mtiyaz yoksa, flimdi ben de yokmuflum galiba...
Onyedi yafl›ma geldi¤imde, gerçekten memur gibi oldum:
Mülkiye’nin girifl s›nav›n› burslu olarak kazand›m ve Maliye
Bakanl›¤›’ndan her ay, yüzyirmibefl lira almaya bafllad›m. Alamasam, Ankara’da okuyamazd›m. Babam para gönderemezdi.
O zaman, teyzemin yan›nda okuyabilmek için, ‹stanbul’a, ‹ktisat Fakültesi’ne gidecektim. Oysa, Mülkiye’yi bitirmeden,
müfettifl olabilmek pek zordu. Önce müfettifllik, sonra Hazine’de genel müdür yard›mc›l›¤›, genel müdürlük, ard›ndan da
Maliye’de olmasa bile bir müsteflarl›k. Bize ö¤retilen ve de¤iflmeyecek sand›¤›m›z, do¤ru rota böyleydi. Bu rotada, sonuca
varm›fl insanlar hep çevremizdeydi ve ben de bu çizgide epey
yol alabildim ilerde...
Okulu bitirince, Hazine ve Kambiyo Kontrolörlü¤ü girifl s›nav›n› kazand›m. En çok istedi¤im Maliye Müfettiflli¤i, on y›l
sonra kardeflime k›smet oldu.
147
Erdinç
Gönenç
Hazine ve
Kambiyo
Kontrolörü
oldu¤u
s›rada
(1962).
Göreve bafllad›¤›m gün; sonradan Ticaret Bakan› olarak,
beni Tarifl Genel Müdürü yapan, Grup Baflkan›m›z Teoman
Köprülüler’in karfl›s›na oturdum. Önüme önce, yasal yetkilermi belirten, hüviyet cüzdan›m› koydu. Sonra, kadife bir kese
içinde bir mühür, kaybedersen vayhaline. Bir çek defteri ve
çek kullanabilmek için gerekli bir ikinci hüviyet ile, aksesuar
tamamland›.
Teoman a¤abeyin dedi¤ine göre; çekin üzerine, istedi¤im
mebla¤› yazabilirmiflim ve mal müdürlü¤ü, bu mebla¤› hemen
ödermifl. Amaç, Anadolu’nun oras›na buras›na teftifle gitmifl
müfettifli paras›z b›rakmay›p, kurda-kufla yem olmaktan koru148
mak. “Ama” dedi Baflkan “Maafl›ndan fazla paray› hiç çekmesen ve hep devletten alacakl› olsan daha iyi.” Ufak da olsa,
devlet, her ay bize borçlu kal›rd›. Müfettifller, murak›plar,
kontrölörler, yani tüm üst düzey denetçiler, denetledikleri
yerlerde, çay-kahve bile içmek istemezlerdi.
‹lk turnemi do¤um yerim ‹zmir’e yapt›m. ‹lk iflim de Osmanl› Bankas›’n›n kambiyo ifllemlerini denetlemek. Türk Paras› K›ymetini Koruma Hakk›ndaki 1567 say›l› Kanun’dan güç
almaktay›m ki “breh breh”. Cebinizde 1 Dolar yakalarsam içeri girersiniz. “Döviz ziyan›na sebebiyet vermek” cinayet gibi
bir suç...
O günlerde, bankalar›n kambiyo servislerinde Türkler pek
çal›flmazd›. O ifli daha çok, Levantenler, Rumlar ve Yahudiler
yapard›. San›r›m flube müdürü de bir Levanten idi ve odas›na
girdi¤imde bir süre ayakta bekletip, yüzüme bile bakmad›.
Yirmibir yafl›m›n ve vasat giyimimin etkisiyle olsa gerek, kim
oldu¤umu ö¤rendi¤inde ise, kafas› tavana vuracak diye korktum. Bir ayl›k denetim sonunda neler buldu¤umu aç›klamama, Bankalar Kanunu engel. Ama bir müfettifl, denetim yaps›n
da elefltirecek bir fley bulamas›n, mümkünü yoktur. Nas›l rapor yazacak o zaman?
Unutmadan söyleyeyim; Bir tren restoran›nda yaflant›m›n
ilk yeme¤ini o yolculukta, mototrenle, Ankara’dan ‹zmir’e gelirken yemifltim. Çünkü devlet denetim görevlilerine, normal
bir memurunkinden iki kattan fazla para veriyordu ve benim
de art›k cebimde, yeterli param vard›.
Seni gidi eski devlet seni: Sen, iyi yetiflmifl ve bunu da özel
bir s›nav› kazanarak kan›tlam›fl bir çocu¤u al›p, daha yirmi bir
yafl›nda önemli yetki ve görevler verirsen, cebine insanca yaflamaya yetecek paray› koyarsan, üç y›l boyunca “muavin” olarak e¤itip s›narsan, ondan sonra müfettifl daha da sonra yüksek bürokrat yaparsan, sat›l›k kamu görevlisi zor bulursun...
149
Dönemin Ticaret Bakan› Teoman Köprülüler Tarifl Alaflehir Üzüm
‹flletmesi aç›l›fl›nda konuflurken...
Tarifl Turgutlu Ma¤azas›n›n aç›l›fl›nda ortaklarla (6 Temmuz 1979)
150
Benim ilk memuriyet günlerimde, bürokrasinin, özellikle
de Maliye ile bünyesindeki Hazinenin tepelerinde, Memduh
Aytür, Zeyyat Baykara, (Kara) Ziya Müezzino¤lu gibi dev
adamlar vard›. Baflbakan ‹smet Pafla’n›n önünde Bakan f›rçalayan›, Zeyyat Baykara m›yd›? Onlar›n, bir altlar›ndaki kifliler
bile odalar›na, korkarak girerlerdi. Devlet iflinde yanl›fl› ba¤›fllamazlard› çünkü.
Adeta zorlukla aç›labilen büyük, a¤›r tahta kap›lar›n arkas›ndaki yüksek tavanl›, antika eflyalarla dolu görkemli odalarda otururlard›. Maliye’nin, makam kat›ndaki, lofl tenha koridorlarda, afl›nm›fl ama tertemiz de¤erli hal›lar›n üstünde sessizce yürüyerek ulafl›rd›n›z sekreterlerinin yan›na.
Asl›nda, ne kadar sevecen insanlar olduklar›n› sonradan
gördüm...
Onlar›n bir alt kademesinde, çok etkin insanlar olarak, Erhan Bener ve Kemal Karal’› hat›rl›yorum. 1567 say›l› Kanun’a
dayal› olarak zaman zaman kararname, s›k s›k tebli¤ yazarlard›. Asl›nda, Kanun yazarlard› çünkü; 1567 bir çerçeve Kanun
olup, bürokratlar›n Kanun yazmas›na engel de¤ildi. Ben bile,
birkaç tebli¤ maddesi yazm›fl›md›r. Özellikle de d›fl ticaret rejiminde ithalat teminatlar› ile ilgili olarak.
Yine de o günlerde, yurda oto ithali, ancak, bedelsiz ithalat
yoluyla mümkündü ve permi ad› verilen ithal izinleri, büyük
paralar karfl›l›¤›, al›n›p sat›l›rd›. Biz, üç-dört kontrolör, fiyatlar›n›n yirmibin lira oldu¤u günlerde sat›n al›n›p, bedeli ödenmifl, yaklafl›k ikibin permiyi iptal etmifltik. Permiyi alanlar
aras›nda, çok önemli isimler de varm›fl. Onlar›n paralar› da
yand›. Ama sa¤a sola sürgün etmek bir yana bize sitem eden
bile olmad›. Ocak-bucak baflkanlar›n›n, kaymakam atay›p att›rd›klar› dönem, bizden önceymifl.
1962-1974 döneminde, hep Maliye’de çal›flt›m ve politik
bask›y› hiç yaflamad›m. Bazen, döviz kaçakç›lar›n› fezleke ile
151
Erdinç Gönenç, Teoman Köprülüler’in kat›l›m›yla Tarifl’in bir iflletmesini
hizmete açarken (13 May›s 1978)
Tarifl Genel Müdür Yard›mc›lar›: Erol Güngör, Selahattin Gürsoy, Nihat
Fidan, Rag›p Arsan, fievket Aksoy; Gültepe Belediye Baflkan› Ayd›n Erten,
Kemal Baykal (Zeytinya¤› Kombinas› Müdürü), Metin Dikenelli (Çi¤li ‹plik
Fabrikas› Müdürü), Ali Sar›yörük (Pamuk Birli¤i Baflkan› ve Üzüm Birli¤i
Müdürü Hüseyin...
152
do¤rudan Savc›l›klara sevkeder, Bakanl›¤a sonradan bilgi verirdik. Teflfifl ve müfettifl, önemli ve etkiliydi. Tüm bürokrasi
öyleydi asl›nda. Ben, Sak›p Sabanc›’n›n, bakan odas›nda oturup, sa¤a-sola emirler ya¤d›r›lmas›n› sa¤lamak yerine, evrak
flube müdürünün odas›na kadar, yaz› takip etti¤ini biliyorum.
Evrak memurunun, dosya dolab› arkas›na at›verece¤i bir yaz›y›, hiç bir bakan›n bulamayaca¤›n› ö¤renmiflti kuflkusuz.
1970’li y›llar, politikan›n, bütün haflmetiyle, bürokrasinin
içine girdi¤i y›llar olmufltur. Ben dahil bürokratlar, partilerle
gelip, onlarla gider oldular. Asker bürokrasiyi, D›fliflleri Bakanl›¤›’n› ve bir ölçüde de Maliye’yi, bunun d›fl›nda tutmak
gerekir tabii. Üst düzey teftifl de kendini korumay› baflarabilirdi say›l›r yine de.
1970-80 dönemi yaralar› henüz taze. Kimilerinde ac›lar›
sürüyor. Ben de tarafl› olurum korkusu ile bu konuda yorum
yapmay› sonraki y›llara b›rakmak istiyorum.
1980 sonras›, daha da taze oldu¤u halde, bu dönemde özellikle teftifl kurumlar›na, yaz›k edilmifl oldu¤unu belirtmeden
geçemiyorum:
“Ülke’nin en iyi çocuklar›n›n müfettifl oldu¤u” tesbiti, do¤rudur. “Bunlar›n teftifl kurumlar› yerine, icrada çal›flt›r›lmas›
gerekti¤i” sav› ise tümüyle yanl›fl. Teftifl kurullar› hiç bir zaman, teftifl organlar›ndan ibaret olmam›fllard›r. Onlar, belki
de daha çok, iyi çocuklar›m›z› hem bilgi, hem de ahlak yönünden daha iyi çocuklar olarak yetifltirip, ülke yönetimini,
onlara emanet etmeyi amaçlayan, üstün okullard›r. Çevremde, de¤iflik kurullardan, pek çok de¤erli müfettifl var. Morallerinin iyi oldu¤unu söyleyemem. Önemli görev verilmedi¤ini, etkinliklerinin kalmad›¤›n› düflünüyorlar. Gerçekten, benim çocuk oldu¤um ça¤larda müfettifl için turne, kutsal bir
görevdi. Bir gün kaytarmak bile hofl karfl›lanmazd›. Muavinler
dört, bafl müfettifller iki ay, tüm Anadolu’yu gezer ve denetlerdi. Denetlenecek fazla birfley olmasa da devletin solu¤unu gö153
türür, kendileri de anayurdu, bafltan bafla tan›r ve severlerdi.
Devletimizin, ithal bürokratlara, hiçbir zaman gereksinimi
olmam›flt›. Tersine, özel sektörün kuruluflundan bugünkü dev
boyutlara ulaflmas›na kadar, her aflamas›nda, devlette yetiflmifl
insanlar›n, bilgisi ve al›nteri vard›r. Özel sektörün kendi yetifltirdi¤i kadrolar›n hocalar› da onlard›r.
Osmanl›, üç büyük okul kurdu; Harbiye, T›bbiye ve Mülkiye. Harbiye ve T›bbiye’nin fazlas›yla yerine getirdikleri ifllevleri malum. Mülkiye’nin ise devlet adam› yetifltirmek. Gerekti¤i kadar hukuk, gerekti¤i kadar iktisat ve devlet yönetimi
hakk›nda bilgi. Sadece para teorilerini bilmek, iktisat bilmek
anlam›na gelmiyor.
Son söz olarak, Memurin Muhakemat› hakk›nda Kanun
için birfleyler söylemek istiyorum. Elbette çok eskidi ve tüm
eskimifller gibi yenilenmeli. Ama bu Kanun, “memur dokunulmazl›¤›” kanunu de¤ildir. Tam tersine, memur s›fat›yla suç
iflleyenlerin cezalar›n› memur olamayanlara göre çok artt›r›p,
suç ifllemekten al›koymay› amaçlayan bir Kanun’dur.
Memur, bürokrasiyi yarat›r ve halk› ezer...
Memur, bir fare gibi bütçeyi kemirip durur...
Yine de iflini bilir memur...
Ba¤›flla edinilmifl ve eski püskü de olsa, odas›nda tv ve video vard›r...
Memur makam arabas›, servis arac› kullan›r.
Dokunulmazl›¤› bilem vard›r...
Memur, belki dedi¤iniz gibidir ama, Devlet’imizi ayakta tutand›r memur...
Durum, Ocak 1998
154
fiirketler, Daha Az Vergi Vermek ‹çin
Kuruluyor
anayi ve Ticaret ‹l Müdürü Erdinç Gönenç, varolan sanayi bölgelerinin d›fl›nda art›k ‹zmir’de sanayiinin kurulmas›na karfl›. ‹zmir ve çevresinde çok güzel tar›m ürünleri yetiflti¤ine dikkat çeken Gönenç, daha fazla sanayileflmenin tar›m› ve do¤a yap›s›n› geriletece¤i inanc›nda.
S
- Say›n Gönenç, ‹zmir’e bir türlü gelemeyen do¤algaz hakk›ndaki görüflleriniz nelerdir?
Bunu sadece do¤algaz olarak düflünmek yanl›fl, bana kal›rsa ‹zmir ekonomi ve ticari alanda haketti¤inin çok gerisinde
kalm›fl durumda. ‹zmir’in bugüne kadar ihmal edildi¤ini söylemek yanl›fl olmaz. Yaln›z son zamanlarda ‹zmirli yeni bir anlay›fl gelifltirdi, “devletten bir beklentimiz yok, biz kendi iflimizi kendimiz yapar›z” diye düflünülüyor. Asl›nda do¤algaz›n
çok önceden ‹zmir’e gelmesi gerekiyordu. Yat›r›m programlar›nda da do¤algaz›n ‹zmir’e getirilmesi ile ilgili herhangi bir
program yok. ‹zmirli ifladamlar› bu konuya el att›lar ve bunun
için çal›flmalar bafllad›. Do¤algaz›n ‹zmir’e gelmesiyle elektrik
a盤›n›n kapanaca¤›na da inan›yorum.
- ‹zmir ekonomisinin daha iyi yere gelmesi için sizce neler
yap›lmas› gerekir?
155
Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürlü¤ü olarak, çevreyi koruyarak
sanayileflme politikas›n› güdüyoruz. Ben, 6 y›ld›r ‹zmir’de görev yap›yorum. Bu süre içinde sanayi bölgeleri d›fl›nda tek bir
fabrika kurulufluna izin vermedim. Dolay›s›yla, organize sanayi bölgelerinin ve küçük sanayi sitelerinin kuruluflunu destekliyoruz, organize sanayi bölgeleri yan›nda uydu kentler gibi
bir model düflünüyoruz. fiu anda çal›flmalar› devam eden organize sanayi bölgelerinin d›fl›nda bulunan Alia¤a ve Torbal›
gibi organize sanayi bölgeleri de hayata geçirilmeli. Yaln›z ben
bu çal›flmalar tamamland›ktan sonra ‹zmir’de art›k sanayi kurulmas›na taraftar de¤ilim. Çünkü, ‹zmir’in do¤as› çok zengin, tar›m da çok güzel ürünler yetifliyor. Daha fazla sanayileflme tar›m› ve do¤a yap›s›n› gerilecektir. Dolay›s›yla ‹zmir’i sanayi kenti olmaktan çok, kültür, sanat, turizm, tar›m ve kongreler flehri yapmak gerekiyor.
- Geçti¤imiz y›l ‹zmir’de kaç flirket kuruldu ya da kapand›?
Geçti¤imiz y›l, il içerisinde 116 anonim flirket kuruldu.
1490 anonim flirkette sermaye artt›r›m›nda bulundu. Y›l sonu
itibar›yla çal›flmalar›na devam eden anonim flirket say›s› 5190.
Bunlardan 460 tanesi tasviye, 25 tanesi iflas halinde bulunmakta, 8 tanesinin ise, y›l içinde tasviyesi tamamlanarak kayd› silinmifltir. Yine geçti¤imiz y›l, 5454 adet limited flirket kuruldu. Rakamlar kurulan flirket say›s›n›n artt›¤›n› gösteriyor.
Bu da ekonomide canl›l›k demektir. Ancak, kurulan bu flirketlerin tümü için ayn› fleyi söylemek mümkün de¤il. Bu flirketlerin önemli bir bölümü maalesef daha az vergi ödemek için
kuruluyor. Böylelikle gelir vergisinden kaçmaya çal›fl›yorlar.
- Ülkedeki gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤i önlemek için nelerin yap›lmas› gerekiyor?
Bence, Türkiye’deki en büyük sorun istihdam sorunu. Türkiye, nüfusu h›zla artan ülkelerden birisi. Dolay›s›yla, çal›flabilir nüfus say›s› da art›yor, öte yandan teknolojik geliflmede,
daha az emek kullan›l›rl›¤› içeren flekilde gelifliyor. Yani, tek156
nolojik geliflme ile nüfus art›fl› aras›nda çözümü son derece
zor olan bir çeliflki var. Yeni teknolojilere “hay›r” diyemezsiniz, o zaman, uluslararas› rekabette çok geri kal›rs›n›z. Bu çeliflkiyi çözemedi¤iniz zaman da iflsizlik ortaya ç›k›yor. Dolay›s›yla, gelir da¤›l›m›ndaki bozuklu¤u ortadan kald›rman›n temel yolu, insanlara ifl sahas› yaratmakt›r. Burada devletin devreye girmesi gerekiyor. Ben de devletin ekonomiden elini ete¤ini çekmesi, özellefltirmenin yap›lmas› görüfllerini elbette benimsiyorum. Ama, devlet, iflsizli¤e çözüm bulmak, özel sektörün yat›r›m yapmaktan kaç›nd›¤› do¤udaki kalk›nma sorununu çözmek için ister istemez ekonominin içine girecektir. O
zaman yap›lmas› gerekli olan ifl, ileri teknoloji kullan›m›n› gerektirmeyen bir tak›m yat›r›mlar› devlet eliyle yapmakt›r.
- Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürlü¤ü olarak, tüketicinin korunmas›na yönelik çal›flmalar›n›z var m›?
Biz, tüketicinin korunmas›na büyük önem veriyoruz. Türkiye’de piyasa ekonomisi uygulamaya çal›fl›yoruz, serbest ekonomi, liberal ekonomi dedi¤imiz ekonomiyi uygulamaya çal›fl›yoruz. Bunun böyle olmas› do¤al. Çünkü, demokrasinin
ekonomik sistemi, serbest piyasa ekonomisidir. Planl› ekonomiyi bugün, küçük ve kapal› ekonomi modeli oldu¤u için uygulamak mümkün de¤il. Ama globalleflme olgusu ortaya ç›kt›
ve Türkiye’deki flirketlerin ço¤u çok uluslu hale geldi. E¤er,
planlama düflünülecekse, bütün dünya ekonomisini ayn› anda
planlamak laz›m. Tek bir ülkenin planl› ekonomide kalmas›
mümkün de¤il, zaten bu model de totaliter rejimlerin ekonomisi haline geldi. Ama, serbest piyasa ekonomisini uygulayabilmek için üç maddeyi kurmak gerekir. Bunlar; tüketicinin
korunmas›, rekabet ve çevredir. Bu üç maddeyi korumad›¤›n›z halde, ben piyasa ekonomisi uyguluyorum diye ortaya ç›karsan›z, onun ad› vahfli kapitalizm olur. Dolay›s›yla, üç unsurun korunmas›na ‹l Müdürlü¤ü ve bakanl›k olarak çok büyük özen gösteriyoruz.
‹zmir 2000 Dergisi, 1 Nisan 1998
157
Son Yaz›s›
Tarifeli Ekonomi
zellikle son onbefl y›ld›r, Türkiye’de egemen ideoloji, liberalizm’dir. Devlet, elini ekonomiden çeksin diyoruz,
devlet bankac›l›¤› olmasa, kredi yolsuzluklar› olmaz diyoruz,
h›zl› özellefltirme istiyoruz. Devletçili¤i ve planl› ekonomiyi
savunan, kalmad›¤› gibi... Bir de ekmek zamm› oldu¤unda,
“devlet yetkilileri uyuyor mu?” diyenler olmasa.
Ö
Liberalizm demek, piyasa ekonomisi demektir. Piyasa ekonomisinde fiyatlar, tam rekabet koflullar›nda, arz-talep mekanizmas› taraf›ndan belirlenir. Emir-komuta ile fiyat belirlemesi yoktur yani.
Peki, bizde fiyatlar nas›l belirleniyor acaba? Bizde, umumi
tuvalet ücretinden, difl protez ücretine, gevrek fiyat›ndan, muhasebecimizin ayl›k ücretine kadar, pek çok mal ve hizmetin
fiyat›, yetkili kurulufllar›n haz›rlad›¤›, tarifeler ile belirleniyor.
Üstelik, tarife fiyatlar› alt›na inilmesi yasak fiyatlard›r. Denizli’de, Ordu’da f›r›nc›lar odas›, ucuz ekmek satan f›r›nlar› mahkemeye bile vermedi mi? Tarifeler, tüketiciyi de¤il, meslek
kuruluflu mensubunu koruyor. Korusun elbette ama o zaman
bu fiyatlar, piyasa ekonomisinin de¤il, “lonca” sisteminin fiyatlar› olur.
158
Türkiye’de bir de tekel konumundaki kamu kurulufllar›n›n
fiyatlar› var. Su fiyat›, elektrik fiyat› do¤algaz ve telefon fiyat›
gibi. Bu fiyatlar› da arz-talep mekanizmas› belirlemiyor. ‹lgili
kuruluflun yönetimleri belirliyor. Hakkaniyet ölçülerine ve piyasan›n gereklerine uygun fiyatlar olup olmad›klar› tart›fl›labilir. Belki de iflçi fazlas›n›n veya kötü yönetimin faturas›n› ödüyoruz.
Bu kadar çok say›da mal ve hizmet fiyat›n›n piyasa mekanizmas› d›fl›nda belirlendi¤i bir ekonomiye, “liberal” demek,
mümkün müdür?
Bu sorunun yan›t›n›, en iyi biçimde, Rekabetin Korunmas›
hakk›nda Kanun veriyor. 7.12.1994 tarih ve 4054 say›l› bu
Kanun’un 4. Maddesi aynen flöyle diyor: “Belirli bir mal ve
hizmet piyasas›nda, do¤rudan ve dolayl› olarak, rekabeti engelleme, bozma ya da k›s›tlama amac›n› tafl›yan veya bu etkiyi do¤uran, yahut do¤urabilecek nitelikte olan, teflebbüsler
aras› uyumlu eylemler ve teflebbüs birliklerinin bu karar ve
eylemleri, HUKUKA AYKIRI VE YASAKTIR. Bu haller, özellikle, flunlard›r; a) Mal ve hizmetlerin al›m ya da sat›m fiyat›n›n, fiyat› oluflturan maliyet, kâr gibi unsurlar› ile her türlü
al›m sat›m flartlar›n›n tesbit edilmesi.”
Bu Kanun, Gümrük Birli¤i’ne ve er geç tam üyesi olaca¤›m›z Avrupa Birli¤i’ne, yani serbest piyasa ekonomisine uyum
kanunu’dur. Serbest piyasa ekonomisinin tan›m› aç›s›ndan, en
temel belge niteli¤i tafl›d›¤› da su götürmez. Ve bu kanun, tarifelerle belirlenen fiyatlar›, aç›kça, hukuka ayk›r› olarak niteleyip, yasakl›yor.
Ancak, fiyat tarifesi düzenleyen tüm kurulufllar, bu yetkilerini de kanundan almaktad›r. Yapt›klar› ifl yasald›r ve hatta
görev ifas› olarak da tan›mlanabilir. Sorun, onlar›n dayana¤›
olan Kanun’lar›n 4054 say›l› Kanun ile çelifliyor olmas›ndan
kaynaklanmaktad›r.
Asl›nda bu çeliflkiler, 4054 say›l› Kanun’a eklenecek, geçici bir madde ile fiyat tarifesi düzenleme yetkileri kald›r›lmak
159
suretiyle kolayca giderilebilirdi. fiimdiyse yeni bir yasal düzenleme gerekiyor. Aksi halde, pek çok hukuki sorun ç›kabilir.
Kan›mca, hukuk tekni¤i ile ilgili tart›flmalar fazla önem tafl›m›yor. Hangi ekonomi sistemini uygulayaca¤›m›za, karar
verelim art›k. Piyasa ekonomisinde fiyatlar›, piyasa belirler.
Bizim flimdiki sistemimizde ise, olsa olsa “tarifeli ekonomi”
ad›n› vermek gerekir...
Kamu’daki tekeller ise, zorunluluk nedeniyle ve tarihi süreç içinde ortaya ç›km›fl bulunan, adeta do¤al tekeller. Özellefltirilmeleri mümkün ama tekel olma özellikleri, kolay kolay
ortadan kald›r›lamaz. Onlar›, piyasa ekonomisine entegre etmek ise, “hakim durumun kötüye kullan›lmas›” aç›s›ndan denetlemek suretiyle, Rekabet Kurulu’muzun görevidir.
Art›k, bizim de rekabet kurulumuz var. Çekinmeyin, flikayet edin...
Aram›zdan ayr›lan Erdinç Gönenç’in an›s›na TANSAfi taraf›ndan verilen
ödül töreninden görüntü...
160
Sevgili Abim
• Mete Gönenç
Sevgili Abim
‹flçinin, köylünün, tüm emekçilerin, solcular›n, ilericilerin,
düflünen tüm beyinlerin, tüketicilerin, içinde insan sevgisi
olan herkesin ‘’ERD‹NÇ AB‹’’si benden 7 yafl büyük olmas›na
ra¤men benim hem abim hem arkadafl›md›. Sosyalizmi, kitap
okumay›, futbolu, Befliktafll›l›¤›, satranc›, ka¤›t oynamay› daha
da hayata dair birçok fleyi ondan ö¤rendim. Beraber simit satt›k, su satt›k, okunmufl kitaplar›m›z› sat›p yenilerini ald›k,
futbol oynad›k, politika yapt›k. ‹kimizde Siyasal Bilgiler Fakültesini bitirdik, Maliye Bakanl›¤›nda denetim elemanl›¤›yla
ifle bafllad›k ve ‹zmirimiz’de o Sanayi ve Ticaret Müdürü iken
ben de Defterdar oldum. Do¤ay› ve tüm canl›lar› çok severdi,
do¤al olarak solcu idi. Sadun Aren, Behice Boran, U¤ur Mumcu ve daha nice sevdi¤imiz sayd›¤›m›z insanlar yak›n dostuydular. O Tarifl’in ‘’fakir Genel Müdürüydü’’. Öldü¤ünde ailesine sadece zemin kat bir ev ama çok onurlu bir isim b›rakt›.
Baflar›l› olamad›¤› tek fley; hizipçilik, delege politikas› oldu¤u
için hiç ön seçimi kazanamad› ve çok istedi¤i Büyükflehir Belediye Baflkan› olamad›. Kazansayd› çok sevdi¤i hakk›nda bir
çok yaz› yazd›¤› ‹zmir’i san›r›m bugünkünden çok daha güzel
olurdu.
Kitab›na ad›n› verdi¤i ‹zmir’i, Ege’yi çok severdi. fiimdi
onun izinden giden k›z›ma bile bölgemizin simgelerinden
‘’Defne’’ ad›n› o koydu. Abim ile ve onun özledi¤i ‹zmir ve
dünyas›yla ilgili her fleyi o çok iyi bildi¤i ve kulland›¤› diyalektik yöntemle kaleme ald›¤› yaz›lar›nda bulacaks›n›z. Bu kadar erken gitmeseydi ne güzel olurdu. Benim sevgili Abim.
161
Erdinç A¤abeyim
• Cem Gönenç
Biz ailecek, zaman zaman farkl› siyasi çizgilerde olmam›za
karfl›n, hep emekten, ezilenden, sömürülenden, ayd›nlanmadan yana oldu¤umuzu düflündü¤ümüz konumlarda olduk.
San›yorum ailede bunun öncüsü insanc›ll›¤›yla, genel kültürüyle, ayd›nl›k kafas›yla Erdinç a¤abeyimdi. Daha ilkokuldayken Erdinç a¤abeyimin evinde Varl›k Yay›nlar›’ndan ç›kan kitaplarla hafl›r neflir olmufltum.
A¤abeyim hep “burjuva kültürü ö¤renilmeden sosyalist
kültür ö¤renilemez” derdi. Hakl›yd› da. A¤abeyimle ilgili hat›rlad›¤›m bir baflka fley de, daha sonra yabanc› bir flirkete sat›lmas›na karfl› ç›kt›¤› için ayr›lmak durumunda kald›¤› Karadeniz Bak›r ‹flletmeleri Genel Müdür Yard›mc›l›¤› dönemiyle
ilgili.
A¤abeyim, yengem ve ben hep birlikte a¤abeyimin floförünün bir gecekondu olan evine yeme¤e gitmifltik. Bu, siyasilerin yapt›¤› tarzda bir ev ziyareti de¤ildi. A¤abeyimin kiflilik yap›s›n›n mütevazili¤iyle ilgili bir ziyaretti.
“Aort anevrizmas›” hastal›¤›n›n oldu¤unu anlad›¤›m›z yaflam›n›n son dönemlerinde, operasyon oldukça riskli oldu¤u
için kendisine ameliyat› ABD’inde olabilece¤ini söylemifltim
(ABD’inde bu alanda çok deneyimli Crawford isimli bir cerrah
vard›). O ise bana “devletin paras›n› böyle harcayamam” diye
cevap vermiflti. Kendine has, kamucu bir devletçilik anlay›fl›
vard›. Keflke o ameliyat› olsayd› da flu an hayatta olsayd›. Dünyam›z›n, ülkemizin, hepimizin Erdinç Gönenç gibi adamlara
her zamankinden fazla ihtiyac› oldu¤unu düflünüyorum.
162
Erdinç Abi
• Mehmet Özavc›
1981 ilkbahar› bafllang›c›nda tan›flt›k, flans eseri Erdinç Abi
ile… Ben ODTÜ’den, O TAR‹fi’ten ayr›lmak zorunda kalm›fl.
Daha ilk tan›flmada 17 yafl farka ra¤men bir sohbet tutturmufluz ki, demeyin gitsin!... San›r›m alt› saat kadar… Bir a¤abey,
bir kardefl, bir ülküdafl, içi k›p›r k›p›r y›lmaz bir devrimci…
Ve daha o gün bafllayan birlikte bir politik yolculuk. O önce
milletvekili, sonra bakan olacak ve ben de özel kaleminde görev alaca¤›m, ama yaflam bu f›rsat› vermedi bize. O’nunla zorunluluktan ticaret yapt›¤› ve sonradan benim de kat›ld›¤›m,
Mu¤la’daki küçük belediye dükkan›nda bafllayan birlikte yolculuk, O’nun ölümünden sonra bile bitmifl de¤il… Tam tersine!... Ölümüyle arkadafllar› Ayd›n Erdim, sonradan kaybetti¤imiz Metin Dikenelli ve efli Ayfer Dikenelli ve Ayhan Çopur’la daha bir kenetlendik, Onlar a¤abey ve abla, ben kardefl…
Ailesiyle bir türkü tutturmufluz, bu ikinci ‹zmir’im kitab›yla da ses getiren, ayvan›n kokusunu taa Mu¤la’dan duyuran…
Erdinç Abi ve üç erkek kardefli; rahmetli Çetin, Mete, Cem mi
desem yoksa, kendimi de koyup Mehmet’i de mi eklesem?..
Eee o¤lu Erdener’i unutmak ay›p olmaz m›?.. Ya hayat arkadafl›, can yoldafl›, biricik Ayla Abla m›?… Galiba aileden biriyim Ben de! Çünkü de¤erli Oktay Ekinci’nin ilk “‹zmir’im” kitab›n›n sonunda söyledi¤i gibi: Erdinç Abinin söylediklerine
“hakl›s›n” deyip, birlikte hareketten kaçmad›¤›ma göre de,
hem de hiçbir zaman!
163
‹nsanlar eserleriyle yaflarlar, fiziken ölseler bile!... Erdener
ve Sevinç Ayla Gönenç, Erdinç a¤abeyi geçmifl yaz›lar›n› kitaba dönüfltürerek de yaflat›yorlar. Ve bu flekilde pek ço¤umuza
örnek oluflturuyorlar, eserlerimizle yaflamaya devam edebilece¤imizi gösteriyorlar, hem de dosta-düflmana… Yaflfla Erdener!... Baban›n o¤lu oldun, en zor günlerde bile Erdinç Abinin
tek dert etti¤i fley o¤luna çikolata götürebilecek kadar paras›n›n olmas›yd› ve lüksü de oydu!.. O çikolatalar sana helal olsun!
Ben tan›d›ktan sonraki dönemde; ‹zmir Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤› için aday aday› oldu, Erdinç Abi, sonra da milletvekili aday aday›. Beraber dolaflt›k pek çok yerini ‹zmir’in,
öylesine ki giderlerimizi karfl›layabilmek için, rakip aday
adaylar›ndan birisini daha arac›m›za al›p, bir fleyleri paylaflarak…
Sonraki y›llarda da Erdinç Abiye verilen ve TAR‹fi Genel
Müdürlü¤ünden bile daha çok sevdi¤i ‹zmir Sanayi ve Ticaret
‹l Müdürlü¤ü bürokratik görevi. Bu görevi sürecinde Tüketicinin Korunmas› ile ilgili çal›flmalar›… Baflar›s› flafl›rt›yordu
yak›n çevremizden baz› arkadafllar›m›z› bile. Halbuki O’nun
bilgisini, azmini ve direncini benim kadar yak›ndan bilselerdi,
bu görevin O’nun için oldukça hafif bile kald›¤›n› görebilirlerdi. Yan›lm›yorsam 1982’de çift tarafl› aç›k böbrek ameliyat›
olup, aya¤a kalkt›ktan k›sa bir süre sonra, payam (badem) ticareti yapmaya çal›flt›¤›m›z dönemde, ameliyat dikifllerine,
ufak-tefek yap›s›na bakmadan, “ben TAR‹fi’in 210 milyon dolarl›k d›fl sat›m›n› gerçeklefltirmifl genel müdürüyüm demeden, benimle beraber kantar› omuzlay›p payam çuval›n›
omuzlad›¤›n› bilselerdi… Ya onun siyasi çal›flmalardaki bir
çocuk heyecan› içinde gür sesiyle sivriliflini… Ya da ö¤retim
görevlisi oldu¤u Mu¤la ‹flletmecilik Yüksek Okulu’nda 1402
say›l› S›k›yönetim Kanunu ile okuldan at›l›nca, uygulamaya
karfl› açt›¤› davay› kazanarak, emsal oluflturmas›yla, tüm 1402
liklerin üniversitelere dönüflünün yolunu açmas›n›..
164
Pek çok an›m›z var Erdinç Abiyle… TAR‹fi genel müdürlü¤ü görevinden sonra kira ödememek, geçimini sürdürebilmek için gelmiflti ailesiyle Mu¤la’daki kay›npederinin, emekli
kaptan pilot Burhan Tül’ün, Kaptan Amca”n›n evine. Bir gün
flimdi ismini an›msamad›¤›m birisi ç›kt› geldi dükkan›m›za.
Erdinç Abiye k›yak ifl teklifi yap›l›yordu üst düzeyde ve de bol
maafll›. “Bana devletimden baflka hiç kimse maafl veremez” diyerek ve biraz da tersleyerek göndermiflti adamca¤›z›. Aç›kças› kovmufltu! Var ya; adamca¤›z›n o flaflk›n bak›fl›n› hala gözümde canland›rabiliyorum. San›r›m bu onurlu duruflu anlamak olas› de¤ildi onun için. Ne bilsin; Erdinç Abinin TAR‹fi’te
daha göreve geldi¤i ilk gün iflçilere, “Üretimi aksatmad›¤›n›z
sürece hiçbir sorunla karfl›laflmayacaks›n›z, ancak üretimi bir
saat bile aksat›rsan›z, “gere¤ini yapar›m” diyen adam oldu¤unu ve üretim iflçilerce aksat›ld›¤›, üretim araçlar› tahrip edildi¤i için, befl bine yak›n faflist iflçiyi kap› önüne koyabilen, dedi¤ini yapan bir adam oldu¤unu… Ne bilsin; O ufak-tefek
adam›n yüre¤inin mangal gibi oldu¤unu…
‹zninizle bir an› daha: 1983 10 Kas›m’› ve Ayd›n Erdim misafir gelmifl ‹zmir’den Mu¤la’ya. ‹ki arkadafl buluflmufl. Bir de
ben t›f›l ile bir susam al›c›m›z, olmufluz dört kifli ve o gün 10
Kas›m ve klasik içki yasa¤›! Beraber yenilecek bir yemek ve olmazsa olmaz› rak›! fiehirde içki verilmez diye gittik Karaba¤lara (Mu¤lal› Yayla der), Musta Bey’e. Kovdu bizi, “bugün yasak, heden nere gidyosan›z gidin”dedi. Biz de Keyfotura¤›’n›n
yolunu tuttuk. Müflteri yok, masalar bofl ve bizi havadan kapt› meyhaneci. Tabii biraz yenilip, içilmiflti ki, biraz sonra kap›da polis… Vee buyurun karakola! Ayd›n Abi, polislere; 10
Kas›m’da içilmez diye bir yasak yoktur. Ancak 1954’te al›nan
bir hükümet karar›na ayk›r›l›ktan ifllem yapabilirsiniz” dese
de nafile! Karakola geliniyor ve bafllan›yor ifadeler al›nmaya…
Ve Erdinç Abi konufluyor: “Atatürk düflmanlar›n›n bile iktidar
oldu¤u bu ülkede, biz Atatürk’ün sevdi¤i içkiyi içeriz”… tabii
bu ifadeyi yazan polis flaflk›n, komiser geliyor, o günkü Mu¤165
la Valisi ile de görüflülüyor. Vali Kemal Nehrozo¤lu gere¤inin
yap›lmas›n› söylüyor ve Mahkemeye sevk! Allahtan babam
gelmiflti de, bizi O’na teslim etmifllerdi polisler, yar›n mahkemeye gelirler teminat› verince… Galiba Türkiye’de 10 Kas›m’daki içki yasa¤›na muhalefetten yarg›lanan ilk ve son ekip
te buydu…
Erdinç Gönençlere bugün daha çok gereksinimimiz var.
Yeni Erdinçlerin yetiflmesi gerekiyor bu topraklarda… Toprak
biraz çoraklaflsa da son y›llarda!...
Erdinç Abi; b›rakt›¤›n bayra¤› yere düflürmemeye çal›fl›yorum. Senden ve dostlar›ndan ö¤rendiklerimi benden gençlerle paylaflmak ve aktarmak onlara, gönüllü ve yapmaya çal›flt›¤›m bir görev benim için. Ama n’olur ülkemizin ve CHP’mizin
senden sonraki halini sorma!... Ama bir gün, ama mutlaka,
nas›l olsa aya¤a kalk›p, flahlanacak yine, Kemalist devrim!...
Seni seviyorum Erdinç Abi!...
166