İndir - Çasgem

TÜRKİYE’DE 2000 SONRASI
DÖNEMDE UYGULANAN
EKONOMİK VE SOSYAL POLİTİKALAR
TEMELİNDE YOKSULLUK SORUNU
“ANKARA’DA UYGULAMALI BİR ARAŞTIRMA”
Dr. Banu METİN
T.C.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi Yayınları
Yayın No: 39
Ankara 2013
ÖZGEÇMİŞ
Banu METİN, 25.05.1979 tarihinde Ankara’da doğdu. İlk ve Ortaokulu, Tarhunca Ahmet Paşa İlköğretim Okulu’nda, Liseyi ise Fatih Sultan Mehmet
Lisesi’nde okudu. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü’nden 2001 yılında mezun oldu.
Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Endüstri
İlişkileri Anabilim Dalı’nda 2004 yılında yüksek lisans, 2011 yılında ise doktora öğrenimini tamamladı. Halen Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü’nde Arş. Gör. Dr.
olarak görev yapmaktadır.
T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI
ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK EĞİTİM VE ARAŞTIRMA MERKEZİ YAYINLARI (ÇASGEM)
Yunus Emre Mah. Kübra Sok. No: 1 Pursaklar-Ankara
Tel: 0312 527 51 28 - Faks: 0312 527 51 23
Türkiye’de 2000 Sonrası
Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar
Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
Yayın No: 39
ISBN: 975-975-455-197-6
Birinci Baskı: Ankara, Temmuz 2013 – 300 Adet
Tasarım: Tuğçe Gür, Kayıhan Ajans
Baskı: Özyurt Matbaacılık
Tüm hakları saklıdır. Bu yayının hiçbir bölümü, ÇASGEM’in önceden yazılı izni
olmaksızın fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz.
© 2013
3
ÖNSÖZ
Yoksulluk, günümüzde hem uluslararası alanda hem de Türkiye’de
ekonomik ve sosyal boyutları ile gündemi meşgul eden önemli sorunların
başında gelmektedir. Türkiye’de yoksulluk sorununun akademik çevrelerde
yoğun bir şekilde tartışılmaya başlaması, özellikle yoksulluğun tanımlanması ve ölçülmesi konusundaki çalışmaların hız kazanması 1990’lı yılların
ortalarına rastlamaktadır. Bu süreçte, Türkiye’de sıkça yaşanan ekonomik
krizlerin, başta üretimin daralması ve buna bağlı olarak işsizlik oranlarının
artması olmak üzere sosyal alanda yarattığı olumsuz yansımaların şüphesiz
önemli bir etkisi olmuştur. 2000 ve 2001 yıllarında arka arkaya yaşanan ekonomik krizlerin bu sürecin zirve noktasını oluşturduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Nitekim Türkiye genelinde, Türkiye İstatistik Kurumu tarafından
yoksulluk ölçümlerinin yapılması da 2000, 2001 ekonomik krizlerinin hemen
sonrasına rastlamaktadır.
Türkiye’de 2000 ve 2001 ekonomik krizlerinin ardından yaşanan ekonomik gelişmeler ve uygulanan sosyal politikalar temelinde yoksulluk sorununun analiz edildiği bu çalışma kapsamında, Ankara’da mutlak yoksullara
yönelik olarak geniş çaplı bir alan araştırması yürütülmüştür. Söz konusu
alan araştırmasıyla, kriz sonrası dönemdeki gelişmelerin ve uygulanan sosyal politikaların yoksulların yaşam koşullarına yansıması değerlendirilmeye
çalışılmıştır.
Bu çalışma, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalında 2011 yılında kabul edilen doktora tezimin, kavramsal ve teorik çerçevenin yer aldığı birinci bölümünün kısaltılması ile son halini almıştır. Çalışmada gözden kaçabilen hususlar ya da
eksiklikler olabileceği muhakkaktır. Amacımız, yoksulluk konusunda daha
sonraki dönemlerde oluşacak literatüre küçük de olsa bir katkı sunmaktır.
4
Önsöz yazmanın güzel yanlarından biri, yazarın, çalışmasına katkıda
bulunduğu kişilere teşekkür etmesi için bir fırsat sunmasıdır. Bu vesile ile
öncelikle, akademik hayata başladığım ilk günden bu yana bilgisi, birikimi
ve tecrübesiyle beni her zaman destekleyen, doktora tezimin danışmanlığını
yürüten, tez konumun belirlenmesinden tezimin tamamlanmasına uzanan
süreçte, getirdiği öneriler ve yapıcı eleştirilerle çalışmanın şekillenmesinde
büyük katkıları olan, öğrencisi ve asistanı olmaktan gurur duyduğum değerli
Hocam Prof. Dr. Eyüp Bedir’e şükranlarımı sunarım.
Tez jürimde yer alarak beni onurlandıran, değerlendirmeleri ile tezime
çok kıymetli katkılarda bulunan Sayın Hocalarım Prof. Dr. Emine Tuncay
Kaplan’a, Prof. Dr. Şerife Türcan Özşuca’ya, Prof. Dr. Süleyman Özdemir’e
ve Doç. Dr. Tevfik Erdem’e emeklerinden dolayı teşekkürü bir borç bilirim.
Çalışmanın alan araştırması bölümünün en önemli aşamalarından birini oluşturan anket formunun hazırlanmasında, soruların çalışmanın amaçlarına uygunluğu ve istatistiksel olarak ölçülebilirliği noktasında getirdikleri
öneri ve eleştiriler ile çalışmaya yapmış oldukları katkılardan dolayı Sayın
Hocalarım, Prof. Dr. Jülide Yıldırım Öcal’a, Doç. Dr. Bülent Bayat’a ve Doç.
Dr. Murat Atan’a teşekkür ederim. Ayrıca, araştırma bulgularının değerlendirilmesi sürecinde, istatistiksel ilişki analizlerinin yapılması aşamasındaki
yardımları nedeniyle Ekonometri Bölümü, Araştırma Görevlisi Dr. Furkan
Emirmahmutoğlu’na teşekkür ederim.
Üzerimde emekleri bulunan Gazi Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü’nün değerli
Öğretim Üyeleri’ne teşekkürlerimi sunarım. İlgisi ve desteğiyle her zaman
yanımda olan sevgili dostum ve değerli meslektaşım Dr. Hande Bahar Aykaç’a teşekkür ederim. Tezimi okuyarak tashihinde yardımcı olan değerli
meslektaşım Araştırma Görevlisi Işıl Kurnaz’a teşekkür ederim.
Tezimin basılarak kitap haline getirilmesi teklifini sunan ve bu çalışmayı
okuyucularla buluşturan Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma
Merkezi’nin değerli çalışanlarına teşekkürlerimi sunarım.
Son olarak, hayatımın her döneminde yanımda olan, varlıkları ile bana
güç katan sevgili aileme sonsuz teşekkürler.
Dr. Banu Metin
“Berna’nın anısına”
5
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ............................................................................................................3
İÇİNDEKİLER..................................................................................................5
KISALTMALAR DİZİNİ...................................................................................10
TABLOLAR DİZİNİ.........................................................................................11
GİRİŞ.............................................................................................................15
BİRİNCİ BÖLÜM
TEORİK ÇERÇEVEDE YOKSULLUK
I. YOKSULLUK İLE İLGİLİ KAVRAMSAL ÇERÇEVE................................20
A. Mutlak Yoksulluk – Göreli Yoksulluk...................................................20
B. Objektif Yoksulluk – Sübjektif Yoksulluk ............................................27
C. Gelir Yoksulluğu – İnsani Yoksulluk ...................................................28
D. Yoksulluk ve Sosyal Dışlanma............................................................33
E. Yeni Yoksulluk.....................................................................................34
II. YOKSULLUĞUN ÖLÇÜLMESİ...............................................................36
A. Yoksulluk Sınırı Türleri.........................................................................36
B. Yoksulluk Sınırının Hesaplanması.......................................................37
1. Gıda – Enerji Alımı Yöntemi...........................................................37
2. Temel İhtiyaçlar Maliyeti Yöntemi.................................................39
3. Gıda/Gelir Oranı Yöntemi..............................................................39
4. Ortalama Gelirin Yarısı Yaklaşımı...................................................40
5. Leyden Yoksulluk Sınırı.................................................................40
C. Yoksulluk Ölçüm Yöntemleri..............................................................41
1. Kafa Sayısı Endeksi.......................................................................41
2. Yoksulluk Açığı Endeksi................................................................42
3. Sen Endeksi..................................................................................43
4. Foster – Greer – Thorbecke (FGT) Endeksi..................................45
III. İKTİSAT TEORİLERİNDE YOKSULLUK ..............................................46
A. Klasik Teorinin Yaklaşımı.....................................................................46
B. Marksist Teorinin Yaklaşımı................................................................50
C. Keynes’in Yaklaşımı............................................................................52
D. Arz Yanlı İktisat Teorisinin Yaklaşımı...................................................57
6
IV. REFAH DEVLETİ VE YOKSULLUK........................................................60
A. Refah Devleti Kavramı........................................................................60
B. Refah Devleti Modelleri (Refah Rejimi Türleri)....................................62
C. Refah Devletinin Gelişim Sürecinde Yoksulluk...................................66
D. Temel Gelir Tartışmaları Ekseninde Yoksulluk....................................71
1. Temel Gelir Kavramı......................................................................71
2. Yoksullukla Mücadele Aracı Olarak Temel Gelir...........................73
V. KÜRESELLEŞME VE YOKSULLUK.......................................................78
A. Uluslararası Gündemde Yoksulluk......................................................80
B. IMF ve Dünya Bankası’nın Yoksulluğa Yaklaşımları...........................84
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE YOKSULLUĞUN BOYUTLARI VE
YOKSULLUK ÜZERİNDE ETKİLİ OLAN
YAPISAL FAKTÖRLER
I.TÜRKİYE’DE YOKSULLUĞUN BOYUTLARI..........................................92
A. Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk Oranları........93
B. Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksulluk Sınırları...............................99
C. Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksulluk Oranları............................101
D. Hanehalkı Fertlerinin Cinsiyet ve
Eğitim Durumuna Göre Yoksulluk Oranları......................................103
E. Hanehalkı Fertlerinin İşteki Durumuna Göre
Yoksulluk Oranları.............................................................................106
F. Hanehalkı Türüne Göre Yoksulluk Oranları.......................................111
G. Hanehalkı Fertlerinin İktisadi Faaliyetine Göre Yoksulluk Oranları...112
II. TÜRKİYE’DE YOKSULLUK ÜZERİNDE
ETKİLİ OLAN YAPISAL FAKTÖRLER..................................................115
A. Gelir Dağılımı.....................................................................................116
B. Göç...................................................................................................120
C. İşgücü Piyasası.................................................................................125
1. Demografik Gelişmeler................................................................126
2. Türkiye’de İşgücü Piyasası Gelişmeleri 1988-2009....................127
D. Ekonomik Krizler...............................................................................131
1. Yaşanan Ekonomik Krizlere İlişkin Bir Değerlendirme................132
7
a. Krizlerde Etkili Olan Dış Faktörler..........................................132
b. Krizlerde Etkili Olan İç Faktörler............................................135
2. 1990 Sonrası Ekonomik Krizlerin
Yoksulluk Üzerindeki Yansımaları................................................137
E. Sosyal Güvenlik Sistemi...................................................................140
1. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Genel Özellikleri.....................141
2. Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmetlerde Mevcut Durum...............143
a. Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmet Kavramları........................144
b. Sosyal Yardım Faaliyetleri.....................................................144
c. Sosyal Hizmet Faaliyetleri.....................................................146
F. Eğitim.................................................................................................148
1. Gelir Yoksulluğu Açısından Eğitim – Gelir İlişkisi........................149
2. İşgücünün Eğitim Durumu ve Eğitim – İstihdam İlişkisi..............153
3. İnsani Gelişme ve İnsani
Yoksulluk Açısından Eğitimin Önemi ..........................................155
a.İnsani Gelişme ve Eğitim........................................................156
b.İnsani Yoksulluk ve Eğitim .....................................................158
G. Aile ve Dayanışmacı Unsurlar...........................................................160
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE 2000, 2001 EKONOMİK KRİZLERİ,
KRİZ SONRASI DÖNEMDE UYGULANAN
EKONOMİK VE SOSYAL POLİTİKALAR VE YOKSULLUK
I. KASIM 2000, ŞUBAT 2001 EKONOMİK KRİZLERİ VE
GÜNÜMÜZE KADAR OLAN GELİŞMELER..........................................163
A. Kasım 2000 Ekonomik Krizi..............................................................165
B. Şubat 2001 Ekonomik Krizi..............................................................169
C. Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı...................................................170
D. Temel Ekonomik Göstergeler (1999-2009).......................................173
E. 2002-2007 Ekonomik Büyüme Döneminin Temel Özellikleri...........176
1. Spekülatif Amaçlı Kısa Vadeli Yabancı Sermaye
Girişine Bağlı Olarak Artan Cari Açık..........................................177
2. Ekonomik Büyümenin İstihdam Yaratma
Kapasitesinin Zayıflığı (İstihdamsız Büyüme)..............................179
8
F. 2008 Küresel Ekonomi Krizinin
Türkiye Ekonomisine Etkileri........................................................185
1. Küresel Ekonomik Krizin İstihdam Üzerindeki
Olumsuz Etkisinin Giderilmesine Yönelik
Bakanlar Kurulu Kararıyla Getirilen Yatırımlarda
İstihdam Teşviki...........................................................................188
2. İstihdam Teşvikine Yönelik Diğer Düzenlemeler.........................191
a. 18-29 Yaş Arası Erkek ile 18 Yaşından Büyük Kadın
Çalıştıran İşverenler İçin İstihdam Teşviki..............................191
b. Sigorta Primleri İşveren Hissesinin Beş Puanlık Kısmının
Hazinece Karşılanması Şeklindeki İstihdam Teşviki.............193
c. Özürlü İşçi Çalıştıran İşverenlere Yönelik İstihdam Teşviki...193
II. TÜRKİYE’DE 2000/2001 EKONOMİK KRİZ DÖNEMİ
SONRASINDA YOKSULLUKLA MÜCADELEYE YÖNELİK
SOSYAL POLİTİKALAR.........................................................................195
A. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda Yoksullukla
Mücadeleye Yönelik Sosyal Politikalar.............................................196
B. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda Yoksullukla
Mücadeleye Yönelik Sosyal Politikalar............................................199
C. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gelir Dağılımı ve
Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu..................201
1. Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP)..........................................202
2. Türkiye’de Mikro kredi Uygulamaları..........................................204
3. Yoksullukla Mücadelede ve Adil Gelir Dağılımda
2013 Vizyonuna Dönük Temel Amaç ve
Politikalara İlişkin Sorun Alanları.................................................205
a. Yoksullukla Mücadelede ve Gelir Dağılımı Adaletinin
Sağlanmasında Etkili Bir Politikanın Bulunmaması...............205
b. Yoksullukla Mücadelede ve Gelir Dağılımı Adaletinin
Sağlanmasında Devletin Görev ve Sorumluluğunun
Ön Plana Çıkarılmaması.................................................... 206
c. Sosyal Yardım Kurumlarının Kapasitelerinin
Yetersizliği ve Koordinasyon Eksikliği................................ 207
d. Yüksek İşsizlik Oranları ve
Kayıt Dışı Sektörün Büyüklüğü.......................................... 208
D. 2000, 2001 Ekonomik Krizleri Sonrasında Kamu Kesimi
Sosyal Harcamalarındaki Gelişmeler............................................ 208
9
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ANKARA İLİ İLÇELERİNDE UYGULAMALI
BİR ARAŞTIRMA
I. ARAŞTIRMA PROBLEMİNİN TANIMLANMASI................................ 212
A. Konunun Önemi ve Gerekçesi ..................................................... 212
B. Araştırmanın Amacı...................................................................... 214
C. Araştırma Soruları......................................................................... 214
II. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ . ........................................................... 215
A.Araştırmanın Evreni ve Örneklemi................................................. 215
B.Veri Toplama Araçları..................................................................... 218
C.Araştırmanın Sınırlılıkları................................................................ 219
III. ARAŞTIRMANIN BULGULARI......................................................... 220
A. Araştırma Kapsamındaki Hanehalkı ve
Hanehalkının İkametgâhına İlişkin Bulgular...................................... 220
B. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde
Yaşayan Çocukların Eğitim Durumlarına İlişkin Bulgular.................. 236
C. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde
Çalışma ve Gelir Durumuna İlişkin Bulgular...................................... 237
D. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde,
Hanehalkı Yaşam Koşullarına İlişkin Bulgular................................... 246
E. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde,
Hanehalkının Tüketim Eğilimlerine İlişkin Bulgular............................ 255
F. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde,
Hanehalkının Sağlık Durumuna İlişkin Bulgular................................ 257
G. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde,
Yoksullukla İlgili Kanaatlere ve Geleceğe Dönük
Beklentilere İlişkin Bulgular............................................................... 259
H. Araştırma Bulgularının Çapraz Tablolar Halinde Verilmesi........... 269
SONUÇ................................................................................................... 277
KAYNAKÇA............................................................................................ 285
EKLER.................................................................................................... 297
ÖZET...................................................................................................... 307
ABSTRACT............................................................................................. 309
10
KISALTMALAR DİZİNİ
AB: Avrupa Birliği
No. : Numara
a.g.e. : adı geçen eser
a.g.m. : adı geçen makale
OECD: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı
BM: Birleşmiş Millletler
SGK: Sosyal Güvenlik Kurumu
AGÜ: Az Gelişmiş Ülkeler
s. : sayfa
AR-GE: Araştırma-Geliştirme
ÖTV: Özel Tüketim Vergisi
Bkz. : Bakınız
SHÇEK: Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
çev. : çeviren
CİB: Cari İşlemler Bilançosu
DB: Dünya Bankası
DGD: Doğrudan Gelir Desteği
DPT: Devlet Planlama Teşkilatı
GEGP: Güçlü Ekonomiye Geçiş
Programı
GSMH: Gayri Safi Milli Hâsıla
GSYİH: Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla
Hak-İş: Hak İşçi Sendikaları Konfederasyonu
IMF: Uluslararası Para Fonu
ILO: Uluslararası Çalışma Örgütü
İGE: İnsani Gelişme Endeksi
İş-Kur: Türkiye İş Kurumu
KDV: Katma Değer Vergisi
KHK: Kanun Hükmünde Kararname
KOSGEB: Küçük ve Orta Ölçekli
Sanayiyi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı
KÖY: Kalkınmada Öncelikli Yöreler
md. : madde
SPSS : Statistical Packages for
Social Sciences
SRAP: Sosyal Riskin Azaltılması
Projesi
SYDGM: Sosyal Yardımlaşma ve
Dayanışma Genel Müdürlüğü
SYDTF: Sosyal Yardımlaşma ve
Dayanışmayı Teşvik Fonu
ŞNT: Şartlı Nakit Transferi
TCMB: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
TMSF: Tasarruf Mevduatı Sigorta
Fonu
TÜİK: Türkiye İstatistik Kurumu
UNDP: Birleşmiş Milletler Kalkınma
Programı
UNICEF: Birleşmiş Milletler Uluslararası Çocuklara Yardım Fonu
vb. : ve benzeri
Vol. : Volume (Cilt)
WHO: Dünya Sağlık Örgütü
WTO: Dünya Ticaret Örgütü
11
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1: Bütüncül ve Yoksulluk Odaklı Yaklaşımlarda Gelir ve İnsani Yaşam Bilgisi
Tablo 2: Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk Oranları, Türkiye
Tablo 3: Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk Oranları, Kent
Tablo 4: Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk Oranları, Kır
Tablo 5: Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksulluk Sınırları, Türkiye
Tablo 6: Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksul Hanehalkı Oranı, Türkiye
Tablo 7: Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksul Hanehalkı Oranı, Kent
Tablo 8: Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksul Hanehalkı Oranı, Kır
Tablo 9: Hanehalkı Fertlerinin Cinsiyet ve Eğitim Durumuna Göre Yoksulluk Oranları, Türkiye
Tablo 10: Hanehalkı Fertlerinin İşteki Durumuna ve Çalıştığı Sektöre Göre Yoksulluk Oranları, Türkiye
Tablo 11: Hanehalkı Fertlerinin İşteki Durumuna ve Çalıştığı Sektöre Göre Yoksulluk Oranları, Kent
Tablo 12: Hanehalkı Fertlerinin İşteki Durumuna ve Çalıştığı Sektöre Göre Yoksulluk Oranları, Kır
Tablo 13: Hanehalkı Türüne Göre Yoksul Hanehalkı Oranı, Türkiye
Tablo 14: Hanehalkı Fertlerinin Ekonomik Faaliyet Durumuna Göre Yoksulluk
Oranları, Türkiye
Tablo 15: Hanehalkı Fertlerinin Ekonomik Faaliyet Durumuna Göre Yoksulluk
Oranları, Kent
Tablo 16: Hanehalkı Fertlerinin Ekonomik Faaliyet Durumuna Göre Yoksulluk
Oranları, Kır
Tablo 17: Türkiye’de Kişisel Gelir Dağılımı, 1963-2008
Tablo 18: Türkiye’de İşgücü Piyasası Gelişmeleri 1988-2009
Tablo 19: Türkiye Ekonomisinde Yoksulluk Oranları (1987-1994)
Tablo 20: Türkiye’de Eğitim Durumuna Göre İşgücü
Tablo 21: Türkiye, OECD ve AB 27’de İnsani Gelişme Endeksi (2007)
Tablo 22: Türkiye ve Seçilmiş Bazı Ülkelerde İnsani Yoksulluk Göstergeleri
Tablo 23: Temel Ekonomik Göstergeler (1999-2009)
Tablo 24: İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranları (%)
Tablo 25: 2007-2010 Ocak-Kasım Döneminde Verilen Yatırım Teşvik Belgelerinin
ve İstihdamın Sektörel Dağılımı
Tablo 26: Kamu Kesimi Sosyal Harcama İstatistikleri
Tablo 27: Orantılı Tabakalı Örnekleme Yöntemi ile Örneklem Seçim Tablosu
12
Tablo 28: Anketin Uygulandığı İlçeler ve Hane Sayıları
Tablo 29: Hanede Yaşayan Kişi Sayısına Göre Hanelerin Dağılımı
Tablo 30: Hanehalkı Reisinin Yaşına Göre Hanelerin Dağılımı
Tablo 31: Hanehalkı Reisinin Cinsiyetine Göre Hanelerin Dağılımı
Tablo 32: Hanehalkı Reisinin Eğitim Durumuna Göre Hanelerin Dağılımı
Tablo 33: Hanehalkı Reisinin Medeni Durumuna Göre Hanelerin Dağılımı
Tablo 34: Hanede Birlikte Yaşayan Aile Sayısına Göre Hanelerin Dağılımı
Tablo 35: Birden Fazla Ailenin Yaşadığı Hanelerde Bir Arada Yaşama Süresi
Tablo 36: Ailelerin Bir Arada Yaşama Nedeni
Tablo 37: Ailenin (ilk yerleşen aile) Bu Kentte Yaşama Süresi
Tablo 38: Ailenin (ilk yerleşen aile) Bu Kente Gelme Nedeni
Tablo 39: 2000 Yılından Bu Yana Hanehalkından Birinin Başka Bir Yere Göç Etme
Durumu
Tablo 40: Göç Eden Hanehalkı Üyesinin Göç Ettiği Yıl
Tablo 41: Hanehalkı Üyesinin Göç Etme Nedeni
Tablo 42: İkamet Edilen Konutun Türü
Tablo 43: İkamet Edilen Konutun Mülkiyet Durumu
Tablo 44: Konuta Ödenen Kira Miktarı
Tablo 45: Başkasına Ait Olan Konutun Kimin Mülkiyetinde Olduğu
Tablo 46: Hanehalkının Konutta Yaşama Süresi
Tablo 47: Önceki Konuttan Ayrılma/Taşınma Nedeni
Tablo 48: Salon Dâhil Konuttaki Oda Sayısı
Tablo 49: Konutun İçme Suyunun Sağlandığı Kaynak
Tablo 50: Konutta Banyo Mevcudiyeti
Tablo 51: Konutta Tuvalet Mevcudiyeti
Tablo 52: Konuttaki Isıtma Sistemi
Tablo 53: Konutta Kullanılan Eşyalar, Edinildikleri Yıl Aralığı ve Edinilme Biçimleri
Tablo 54: Okul Yaşında Olmasına Rağmen Okula Gitmeyen Çocukların Okula
Gitmeme Nedenleri
Tablo 55: “2000 Yılından Bu Yana Maddi İmkânsızlıklar Nedeniyle Hanede Okulu
Bırakan Çocuk Var mı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 56: Hanehalkı Reisinin Çalışma Durumu
Tablo 57: Hanehalkı Reisinin Sağlık Güvencesi Durumu
Tablo 58: Hanehalkı Reisinin İşsizlik Süresi
Tablo 59: Hanehalkı Reisinin İş Arama Durumu
Tablo 60: Hanehalkı Reisinin İş Arama Süresi
Tablo 61: Hanehalkı Reisinin İş Aramama Nedeni
13
Tablo 62: İş Arayan Hanehalkı Reisinin Bugüne Kadar İş Bulamama Nedeni
Tablo 63: Çalışan Hanehalkı Reisinin Yaptığı İşin Türü
Tablo 64: Hanehalkı Reisinin 2000 Yılından Bu Yana Sigortalı Bir İşte Çalışma
Durumu
Tablo 65: 2000 Yılından Bu Yana Sigortalı Bir İşte Çalışmış Olanların Bu İşten
Ayrılma Zamanı
Tablo 66: 2000 Yılından Bu Yana Sigortalı Bir İşte Çalışmış Olanların Bu İşten
Ayrılma Nedeni
Tablo 67: Hanede Çalışan Diğer Kişilerin Varlığı
Tablo 68: Hanede Çalışma Karşılığı Elde Edilen Gelir Miktarı
Tablo 69: Hanede 65 Yaş Aylığı Alanların Varlığı
Tablo 70: Hanede Dul/Yetim Aylığı Alanların Varlığı
Tablo 71: Hanede Emekli Aylığı Alanların Varlığı
Tablo 72: “Hanehalkı Son On Yılda Geçim Sıkıntısı Nedeniyle Herhangi Bir Eşya
ya da Mal Sattı mı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 73: Satılan Mal ya da Eşyanın Türü
Tablo 74: Geçim Sıkıntısının 2000 Yılından Bu Yana Hanede Yol Açtığı Sonuçlar
Tablo 75: “Geçim Sıkıntısı Nedeniyle Hanehalkı En Çok Hangi Yılda Yardım Almak Zorunda Kaldı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 76: “Geçim Sıkıntısı Nedeniyle Hanehalkı En Çok Hangi Yılda Borçlanmak
Zorunda Kaldı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 77: “Geçim Sıkıntısı Nedeniyle Hanehalkı En Çok Hangi Yılda Kredi ile
Borçlanmak Zorunda Kaldı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 78: ŞNT Dışında Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından Sağlanan Diğer Yardımlardan Yararlanma Durumu
Tablo 79: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Dışında Başka Bir Kurum ya
da Kuruluşlardan Yardım Alma Durumu
Tablo 80: “Maddi bir zorlukla karşılaştığınızda yardım isteyeceğiniz ilk kişi kimdir?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 81: “Zorluk çekmeden yaşayabilmeniz için (bütün giderler dâhil) ortalama
aylık geliriniz en az ne kadar olmalıdır?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 82: Yaşadığımız Ekonomik Krizlerin Hanehalkının Çeşitli Harcamaları Üzerinde Yarattığı Etkiler
Tablo 83: “Geçim sıkıntısı nedeniyle dışarıdan satın almayıp ihtiyaçlarınızı karşılamak için evde yaptığınız/ürettiğiniz gıda ve diğer ürünler nelerdir?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 84: Hanede Sürekli/kronik Hastalığı Olanlar
Tablo 85: Hanede Özrü/Engeli Olanlar
14
Tablo 86: “Hanenizde biri hastalandığında ilk olarak ne yaparsınız?” Sorusuna
Verilen Cevaplar
Tablo 87: Devletin Engellilere/Bakıma Muhtaçlara Sağladığı Hizmetlerden Haberdar Olma Durumu
Tablo 88: “Son 10 yılı değerlendirirseniz, devletin yoksullara yönelik çabalarıyla
ilgili ne düşünürsünüz? Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 89: “Son 10 yılı değerlendirirseniz, devletin yoksullara yönelik çabaları sonucu yoksulluğun azaldığı görüşü konusunda ne düşünürsünüz? Sorusuna
Verilen Cevaplar
Tablo 90: “Yoksulluğunuzun nedeni olarak aşağıda belirtilenlerden hangileri size
uygundur?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 91: Yoksulluk Nedenlerinden En Önemli Üç Nedene İlişkin Değerlendirmeler
Tablo 92: Yoksulluğun Önlenmesinde Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Görüşler (Önem Sırasına Göre, En Önemliden En Az Önemliye Doğru Sıralama)
Tablo 93: “Yoksulluk kader değildir. İnsan isterse yoksulluktan kurtulabilir” İfadesine İlişkin Değerlendirmeler
Tablo 94: Yoksulluk Nedeniyle Sosyal Dışlanmaya Maruz Kalma Konusundaki
Değerlendirmeler
Tablo 95: “Okula devam eden çocuklarınızın gelecekte sizden daha iyi bir hayat
süreceğine inanıyor musunuz?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 96: “Okula devam eden çocuklarınızın sizi gelecekte yoksulluktan kurtaracağına inanıyor musunuz?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 97: “Maddi sıkıntılarınızın devam etmesi durumunda önümüzdeki birkaç
yıl içinde memlekete dönmeyi ya da başka bir yere göç etmeyi düşünür
müsünüz?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Tablo 98: “Önümüzdeki beş yılda hayatınız sizce nasıl olacak?” Sorusuna Verilen
Cevaplar
Tablo 99: Hanehalkı Reisinin Eğitimi ile Halen Bir İşte Çalışma Durumu
Tablo 100: Hanehalkı Reisinin Eğitimi ile İşsizlik Süresi
Tablo 101: Son On Yılda Devletin Yoksullara Yönelik Çabalarıyla İlgili Görüşler ile
Önümüzdeki Beş Yıla İlişkin Beklentiler
Tablo 102: Hanehalkı Reisinin Sağlık Güvencesi Durumu ile Hanede Hastalanan
Biri Olduğunda Ne Yapılacağına İlişkin Değerlendirmeler
Tablo 103: Hanehalkının Çalışarak Elde Ettiği Toplam Gelir ile Zorluk Çekmeden
Yaşanabilmesi için İhtiyaç Duyulan En Az Aylık Gelir
Tablo 104: Hanehalkı Reisinin Halen Bir İşte Çalışma Durumu ile Yoksulluğun
Nedeni Olarak Belirtilen “Yetersiz Yardımlar” Seçeneğine Katılma
15
GİRİŞ
Yoksulluk, en basit ifadesiyle, fiziksel, sosyal ve duygusal olarak yoksunluk içinde bulunma halidir. Yani bu durum; kişinin gıdaya, ısınmaya ve
giyinmeye ortalama gelir düzeyindeki birine göre daha az harcama yapması
anlamına gelmektedir. Bununla birlikte, bu durum neye harcama yapıldığı ile
değil, neye harcama yapılmadığı ile de ilgilidir. Yoksulluk, bu anlamda evde
oturmak, arkadaşlarını görememek, sinemaya gidememek, çocuklarını bir
tatile veya geziye götürememektir. Yoksulluk, aylarca, hatta yıllarca çok az
miktardaki bir parayı idare etme stresiyle mücadele etmektir. Yoksulluk,
toplumun tüketime yönelik baskısına karşı direnebilme zorunluluğu anlamına gelmektedir. Her şeyden önemlisi, yoksullar geleceklerini inşa etmek için
ihtiyaç duydukları araçlara, bir başka ifadeyle yaşam fırsatlarına sahip olamamaktadırlar. Yoksulluk, insanları, geleceğe yönelik plan yapabilmekten
ve kendi yaşamlarının kontrolünü sağlayabilmekten alıkoymaktadır. Bu nedenle yoksulluk, gerçekle potansiyel arasındaki mesafeyi genişletmektedir.1
Köprü altlarında uyuyan evsiz insanlar, süpermarketlerde bozuk para
denkleştirmeye çalışan emekliler, alacaklı korkusu, yardım kuyrukları… Hiç
şüphe yok ki bunlar yoksulluğun değişik görüntüleridir. Bununla birlikte,
başka hususlarda yoksulluğu tanımlamak zordur. Örneğin, İngiltere’deki
yoksulluk Hindistan’daki yoksullukla nasıl karşılaştırılabilir? Yoksulluk algısı
bir nesilden diğerine nasıl değişir? Bir aile için söz konusu olan yoksulluk
bir başka aile için de aynı mıdır? Yoksulluk kadınlarda ve erkeklerde aynı
şekilde mi yaşanmaktadır?2 Aslında yoksulluğu tarif ve tasvir etmek, onu
tanımlamaktan ya da bu tür soruların cevaplarını aramaktan daha kolaydır.
1
Carey Oppenheim, Lisa Harker, Poverty: the facts, 3. edition, London, CPAG Ltd., 1996,
s. 4 – 5.
2
Oppenheim, Harker, a.g.e., s.7.
16
Banu Metin
Yoksulluk neden tanımlanır ya da ölçülür? Neden sadece azaltılmaz?
Yoksulluğu tanımlamanın ve ölçmenin en önemli nedeni, yoksulluğu azaltmak için kullanılan kaynakların etkinliğini artırmaktır. Özellikle, tecrübeli siyasetçiler için yoksulları, onların bir araya toplandıkları grupları ya da bölgeleri
tanımak kolay görünmektedir. Böyle bir durumda, neden bu tür gruplara
yardım edecek proje ve politikaların yeterince uygulanmadığı ve daha ileri
bir ölçme ya da tanımlama girişiminin akademik bir rahatlık olup olmadığı
sorgulanmaktadır (yoksullara yardım etmek yerine onların sayısını bulmaya
çalışmak). Bununla birlikte, yoksullara ulaşmak ve farklı yoksul gruplar için
uygun politikalar seçmek göründüğünden daha zordur. Yoksul olmayanların
bir kısmı; belirgin, iyi organize olmuş ve yoksul görünmeye motive olmuşken,
yoksulların önemli bir kısmı sessiz, uzak ve fark edilmesi zor bir konumdadır
ya da yoksul olarak görünmemekten gururludur. Ancak, politika üreticiler,
yoksulluğu azaltmada hangi politikaların maliyet etkinliği sağladığını bilmek
ve bunu vatandaşlarına göstermek ihtiyacındadırlar. Bu durum, siyasetçilerin ve vatandaşların kimlerin yoksul olduğu ve dolayısıyla yoksulluğun ne
olduğu konusunda görüş birliğine varmalarını gerektirmektedir.3
Yoksullukla ilgili çalışmalar incelendiğinde, yoksulluğun farklı yönlerine
işaret eden yoksulluk kavramlarının geliştirildiğine tanık olunmaktadır. Yoksulluğun ne olduğuna ya da kimlerin yoksul olduğuna ilişkin tartışmaların
Adam Smith’e kadar uzandığı ve zaman içinde, yoksulluğun, sadece yaşamı asgari düzeyde idame ettirmek için gerekli olan gelirden yoksun olma
haliyle açıklanamayacağına ilişkin tartışmaların ağırlık kazanmaya başladığı
görülmektedir. Mutlak yoksulluk ve göreli yoksulluk, objektif yoksulluk ve
sübjektif yoksulluk, gelir yoksulluğu ve insani yoksulluk, sosyal dışlanma,
yeni yoksulluk gibi kavramlar yoksulluğun farklı yönlerine işaret etmektedir.
Dünya genelinde, yirminci yüzyılın son çeyreğinde yoksulluk sorununa
yönelik tartışmaların ise daha çok küreselleşme kavramı etrafında şekillendiği görülmektedir. Konuyla ilgili bir çalışmada, yoksulluğun 20.yy.ın sonlarındaki küreselleşmesinin, dünya tarihinde bir benzerinin bulunmadığı dile
getirilmektedir. Bu durum, “işsizliğe ve emek maliyetlerinin dünya ölçeğinde
minimize edilmesine dayanan küresel aşırı arz sistemi” ile açıklanmaktadır.4
Üretimin hızla artması ve parçalanarak tüm dünyaya yayılması sonucunda,
mal ve hizmet piyasaları küresel bir boyut kazanmaktadır. Bu süreçte, küre3
Michael Lipton, “Defining and Measuring Poverty: Conceptual Issues”, Poverty and Human Development, Human Development Papers, New York, 1997, s. 125, 126.
4
Michel Chossudovsky, Yoksulluğun Küreselleşmesi: IMF ve Dünya Bankası Reformlarının İçyüzü, çev. Neşenur Domaniç, Çiviyazıları, İstanbul, 1999, s.29.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
17
sel pazarlara açılma kabiliyet ve hareketliliğine sahip olanlarla bu avantajlara
sahip olmayanlar arasındaki mesafe giderek genişlemekte ve bu durumun
toplumsal alandaki yansıması hem ülkeler içinde hem de ülkeler arasında
gelir dağılımı eşitsizliğinin ve yoksulluğun artması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bu gelişmelerle de bağlantılı olarak, yoksulluk sorununun uluslararası
kuruluşların gündeminde 1990’lı yılların ortalarından itibaren önemli ölçüde
yer etmeye başladığı görülmektedir. Yapısal uyum programlarının yoksulluk
üzerindeki etkileri, Birleşmiş Milletler, OECD, ILO gibi uluslararası kuruluşlar
tarafından değerlendirilmektedir. Ayrıca, yapısal uyum programlarının uygulayıcılarından Dünya Bankası da 1990’lı yıllardan itibaren yoksulluk sorununu
gündemine almış, 2000/2001 Dünya Kalkınma Raporu’nu, “Yoksulluğa Saldırı” başlığıyla yayınlamıştır. Raporda, yeni bir yüzyılın başında yoksulluğun
büyük oranlarda küresel bir sorun olmaya devam ettiğine, 6 milyar dünya
nüfusunun 2,8 milyarının günde 2 $’ın altında ve 1,2 milyarının da günde
1 $’ın altında yaşamını sürdürmekte olduğuna dikkat çekilmektedir.5 Dünya
Bankası daha sonra yayınladığı kalkınma raporlarında da yoksulluk sorununa yönelik ilgisini devam ettirmiştir.
Türkiye’de yoksullukla ilgili literatür incelendiğinde, konuyla ilgili çalışmaların büyük ölçüde 1990’lı yıllardan itibaren ortaya çıkmaya başladığına tanık olunmaktadır. Biraz önce ifade edildiği gibi, bu yıllarda yoksulluk
sorununun uluslararası gündemde artan bir ilgi görmesinin, Türkiye’de bu
sorunun gündeme getirilmesine katkıda bulunduğu söylenebilir. Türkiye’de
yoksulluk sorunu üzerinde etkili olan birçok faktör bulunmaktadır. Her ülkede aynı görünüme sahip olmayan veya aynı boyutta ve şiddette yaşanmayan yoksulluk sorunu, ülkelerin kendi içi dinamiklerinden şekillenmekte,
ekonomik, sosyal ve kültürel yapısından kaynaklanan bir takım özellikler taşımaktadır.
Türkiye’de yoksulluk üzerinde etkili olan ve çalışmamız kapsamında
incelenecek olan birçok yapısal faktör bulunmakla birlikte, özellikle 1990’lı
yılların başından itibaren kısa aralıklarla yaşanan ekonomik krizlerin toplumsal alanda ortaya çıkardığı etkiler itibariyle yoksulluğu daha görünür hale
getirdiği ve yoksulluğa yönelik ilginin artmasında etkili olduğu söylenebilir.
Bu krizler arasında yer alan ve ekonomide yaşanan ciddi orandaki küçülme
ve artan işsizlikle birlikte, toplumsal alandaki yansımaları oldukça şiddetli
olan 2000 ve 2001 yıllarındaki ekonomik krizlerin yoksulluğu ciddi bir soruna
dönüştürdüğü ise kuşku götürmemektedir.
5
World Bank, World Development Report 2000/2001, Attacking Poverty, Oxford University Press, New York, 2000, s.VI.
18
Banu Metin
Çalışmamız, Türkiye’de 2000 ve 2001 ekonomik krizlerinin ardından
yaşanan ekonomik gelişmeler ve uygulanan sosyal politikalar temelinde
yoksulluk sorununu analiz etmeyi amaçlamaktadır. Türkiye’de yoksulluk
sorununu incelerken 2000 sonrası dönemin seçilmesinde, 2000’li yılların
başında yaşanan ekonomik krizler sonucunda yoksulluğun daha görünür
hale gelmesi ve mücadele edilmesi gereken sosyal sorunlardan biri olarak
öne çıkmasının önemli bir payı bulunmaktadır. Ayrıca, kriz sonrası döneme
ilişkin değerlendirmelerde bulunurken son derece önemli bir işlevi bulunan
Türkiye genelinde yoksulluk istatistiklerinin başlangıç tarihinin 2000, 2001
ekonomik krizlerinin hemen sonrasına rastlaması da bu seçimde etkili olmuştur. Ancak, belirtilmesi gereken önemli bir husus, TÜİK’in yoksulluk
istatistiklerinin başlangıç tarihinin 2000, 2001 ekonomik krizlerinin hemen
sonrasına, 2002 yılına, rastlaması nedeniyle Türkiye genelinde yoksulluk
oranlarının ekonomik kriz öncesi boyutuna ilişkin bir karşılaştırma yapma
imkânının mevcut olmamasıdır.
Bu çalışmanın kavramsal çerçevesinin ve teorik kısmının oluşturulmaya başladığı dönemde, ABD’de baş gösteren ve 2008 ve özellikle 2009 yıllarında Türkiye ekonomisini de ciddi bir şekilde etkisi alan küresel ekonomik
kriz henüz yaşanmamıştı. Bu çerçevede, 2000 ve 2001 yıllarındaki ekonomik krizlerin sonrasındaki ekonomik gelişmeleri ve yoksullukla mücadeleye
yönelik sosyal politikaları yoksulluk sorunu açısından incelemeyi hedef alan
çalışmamız devam ederken, küresel ekonomik krizin Türkiye ekonomisinde
özellikle üretim daralması ve işsizlik artışı yönünde ortaya çıkan etkilerini
yoksulluk sorunu açısından değerlendirmek de kaçınılmaz olmuştur.
2000 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin ardından özellikle
2002-2007 döneminde yüksek oranlı ekonomik büyüme ve enflasyon oranlarının tek haneli rakamlara gerilemesi başta olmak üzere olumlu ekonomik
gelişmeler yaşanmıştır. Bu olumlu ekonomik gelişmelerin Türkiye genelinde
ve kent-kır ayrımında yoksulluk istatistiklerine ne ölçüde yansıdığı çalışmamız kapsamında analiz edilmeye çalışılmıştır. 2000 ve 2001 ekonomik krizlerinin ardından sağlanan ekonomik gelişmelerin ve yoksullukla mücadelede kapsamındaki uygulamaların yoksulların yaşam koşullarına ne ölçüde
yansıdığını tespit etmek, yoksul kesimlerin kendi yoksulluklarının nedenlerine ilişkin kanaatlerini sorgulamak ve yoksullukla mücadelede öncelikli
politikaların ne olması gerektiği konusunda politika yapıcılara yol gösterici
bilgiler sunmak noktasında, bu çalışma kapsamında Ankara’da mutlak yoksulları hedef alan bir saha araştırması yürütülmüştür.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
19
Yukarıda belirtilen amaçlar doğrultusunda, çalışma dört bölümden
oluşmaktadır:
Birinci bölümde, yoksullukla ilgili teorik çerçeve sunulmaktadır. Bu
kapsamda, yoksulluğun kavramsallaştırılmasına yönelik çabalar sonucunda ortaya çıkan farklı yoksulluk kavramları, yoksulluğun ölçülmesi amacıyla
geliştirilen yöntemler, başlıca iktisat teorilerinin yoksulluk konusuna yaklaşımları, refah devleti modelleri ve yoksulluk sorununa yaklaşımları ve son
olarak da özellikle 1980’lerden itibaren küreselleşme sürecinin ortaya çıkardığı gelişmeler çerçevesinde, uluslararası gündemde yoksulluk sorununa
yönelen ilgi incelenmektedir.
İkinci bölümde, öncelikle, Türkiye’de yoksulluğun genel görünümü,
TÜİK’in yayınladığı istatistikler çerçevesinde ve çalışmanın amaçları doğrultunda analiz edilmektedir. Daha sonra, yoksulluğun her ülkenin kendi iç
dinamiklerinden şekillendiği ve dolayısıyla her ülkede aynı görünümde ve
boyutta olmadığı gerçeğinden hareketle, Türkiye’nin sosyo-ekonomik gerçekleri çerçevesinde, yoksulluk üzerinde etkili olduğunu düşündüğümüz
yapısal faktörler incelenmektedir.
Üçüncü bölümde, çalışmanın amaçları doğrultusunda 2000 ve 2001
ekonomik krizlerinin ardından yaşanan ekonomik gelişmelere ve yoksullukla mücadelede öne çıkarılan sosyal politikalara yer verilmektedir.
Dördüncü ve son bölümde ise, Ankara’nın il merkezini oluşturan sekiz
ilçesinde yürütülen ve 2000’li yılların başında yaşanan ekonomik krizlerin
sonrasında mutlak yoksulların yaşam koşullarında ortaya çıkan değişimin
yönünü tespit etmeye çalışan saha araştırması sonucunda elde edilen bulgular değerlendirilmektedir.
Banu Metin
20
BİRİNCİ BÖLÜM
TEORİK ÇERÇEVEDE YOKSULLUK
I. YOKSULLUK İLE İLGİLİ KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Yoksullukla ilgili çalışmalar incelendiğinde, bu konuda herkesin üzerinde görüş birliğine vardığı tek bir yoksulluk tanımından söz etmenin pek
mümkün görünmediği anlaşılmaktadır. Bunun başlıca sebebi de yoksulluğun esasında sübjektif bir kavram olmasıdır. Bu nedenle, yoksulluğun kavramsallaştırılması yönündeki çabalar sonucunda ortaya çıkan kavramların
ve bunların dayandığı esasların incelenmesi, yoksulluğun farklı yönlerinin
anlaşılması açısından büyük önem taşımaktadır.
A. Mutlak Yoksulluk – Göreli Yoksulluk
Yoksulluğun “mutlak” ve “göreli” modelleriyle ilgili olarak yapılan varsayımların en önemlilerinden biri, bunların sadece yoksulluk kavramlarına
işaret etmediği, aynı zamanda belirli siyasal konumlara işaret ettiğidir. Buna
göre, mutlak yoksulluk modeli sağ kanat siyasal tutumla ilişkilendirilirken,
göreli yoksulluk modeli sol kanat siyasal tutumla ilişkilendirilmektedir. Sağ
kanadın, yoksulluğu oldukça sınırlı bir sorun olarak görme eğiliminde olduğu ve devlet tarafından bu soruna getirilecek çözüm yollarının da sınırlı
olacağı; sol kanadın ise yoksulluğu daha yaygın olarak görme eğiliminde
olduğu öne sürülmektedir. Buna göre, yoksulluk toplumdaki yapısal problemlerle ilişkilendirilmekte ve yoksulların dezavantajlarını ortadan kaldırmak
için devlet müdahalelerinin geniş çaplı olmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu
tür analizlerde siyasetin iki boyutta ele alındığı görülmektedir. Ancak, siyaseti iki boyutta göstermeye yönelik herhangi bir girişimle ilgili olarak şüphelenmek için her zaman bir takım gerekçelerin olduğu da ileri sürülmektedir.6
Bu görüşe göre, ne “sol” ne de “sağ” kanat politikalar yekpare konumlar
olarak görülemez. Örneğin, sol kanat, hem devlet lehtarı kolektivizmi hem
de hükümete yönelik özgürlükçü mücadele örneklerini kapsarken; sağ kanat, hem liberal bireyselciliğin hem de gelenekçi otoriteryanizmin örneklerini kapsamaktadır. Burada, yoksulluk düşüncelerini sol ve sağ kanatla ilişkili
olarak tarif etmede yaygın olarak görülen bir fikirler kümesinden söz edilmekte ve bu tür fikirlerin yoksullukla ilgili hüküm süren tartışma biçimlerini
anlamak açısından önemli olduğu vurgulanmaktadır.7
6
Paul Spiclar, Poverty and Social Security: Concepts and Principles, London, 1993, s.5.
7
Spiclar, a.g.e., s. 6.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
21
Uygulamalı araştırmaların incelenmesi sonucunda, mutlak ve göreli
yoksulluk kavramlarıyla ilgili olarak bazı tespitler yapılmaktadır. Bunlardan
biri, kişi başına gelirin düşük ve yoksulluğun yüksek düzeylerde yaşandığı
ülkelerde mutlak yoksulluğun öncelikli bir öneme sahip olduğudur. Buna
karşın, dünyanın daha yüksek düzeylerde yaşam koşullarına ulaşılan yerlerinde ise mutlak yoksulluğun giderek kabul edilemez olduğu görülmektedir.
Bu durumda, hızlı büyüme yaşayan, mutlak yoksulluk oranında gözle görülür azalışların olduğu ülkelerde yoksulluk giderek artan bir şekilde göreli
kavramlarla ifade edilmektedir. Açlık tehdidinden uzaklaştıkça uygun bir
gelir ve fırsat dağılımı ile ilgili sorunlar daha büyük bir öneme sahip olmaktadır. Bu durumda, yoksulluğun tanımlanması, asgari ya da fiziksel bir yaşam sürdürme düşüncesinden bir toplumdaki en yoksulun bile sahip olması
gereken sosyal açıdan yaşamı sürdürme, yani “yaşam kalitesi” düşüncesine doğru bir değişime uğramaktadır. Sosyal katılım (social participation),
sosyal içerme (social inclusion), sosyal dışlanma (social exclusion), sosyal
vatandaşlık (social citizenship), güçlendirme (empowerment) düşüncelerini
ortaya koyan farklı bir sözcük dağarcığı geliştirilmektedir. Göreli yoksulluk
düşüncesi güçlü bir kavramsallaştırmadır, ancak aynı zamanda ihtilaflıdır
ve bu nedenle ekonomik, sosyal ve kültürel konuları içine alan yoksulluk
tartışmaları her yerde oldukça çekişmelidir. Yoksulluğun, çözüme yönelik
eylem gerektiren bir sorun olması bu tartışmaları daha da karmaşık bir hale
getirmektedir. Örneğin, bu konuda ortaya çıkan bazı sorulara cevap verilmesi gerekmektedir. Bu soruna çözüm bulmada sorumluluk yardımsever
bireylerde midir? Eğer öyleyse, bu durumda kim, ne ve nasıl soruları öne
çıkmaktadır. Daha geniş bir çerçevede, bu ailenin veya toplumun sorumluluğu mudur? Devlet ya da hükümet bu sorunun çözümüne dâhil olmalı mıdır? Öyleyse neden ve nasıl? Bütün bu sorularla ilgili olarak insanlar bir bakış açısına sahiptir ve bu bakış açılarından biri diğeriyle uyuşmamaktadır.8
Bir bakıma yoksulluğu anlamanın temelinde yatan şey, yoksulluğun
tanımlanması konusudur. Yoksulluğun nerede ve ne zaman ortaya çıktığını teşhis etmeden ya da onu ölçmeye girişmeden ve onu hafifletmek için
herhangi bir şey yapmaya başlamadan önce, yoksulluğun ne olduğunun
bilinmesine ihtiyaç vardır. Yoksulluğun tanımı konusundaki tartışmalar hem
yoksulluğun nedenleri hem de ona yönelik çözümler konusundaki tartışmalarla yakından ilişkilidir. Uygulamada bütün bu tanım, ölçüm, neden ve çö8
Stewart MacPherson, Richard Silburn, “The Meaning and Measurement of Poverty”, Poverty : A Persistent Global Reality, Edited by John Dixon, David Macarow, Routledge,
1998, s.1 – 2.
Banu Metin
22
züm konuları birbirleriyle bağlantılıdır ve yoksulluğu anlamak bunların hepsi
arasındaki karşılıklı ilişkinin değerlendirilmesini gerektirmektedir.9
Mutlak yoksulluğun objektif hatta bilimsel bir tanım olduğu iddia edilmektedir ve bu tanım, asgari geçim düşüncesine dayanmaktadır. Asgari
geçim, yaşamı sürdürmek için ihtiyaç duyulan asgari düzeydir. Bu düzeyin
altında olmak mutlak yoksulluk durumunu göstermektedir.
Mutlak yoksulluk tanımı böylece “asgari geçim”i tanımlama girişimleriyle ilişkilendirilmektedir. Bu durumda, insanların yaşamlarını sürdürmeleri için neye ihtiyaç duyduklarının belirlenmesi gerekecektir. Mutlak ya da
“asgari geçim” yoksulluğu düşüncesi Booth (1889) ve Rowntree (1901,
1941)’nin ilk çalışmalarıyla sık sık ilişkilendirilmektedir.10
Mutlak bir yoksulluk tanımı, bir kişinin biyolojik ihtiyaçlarına (yeme, giyinme ve barınma) dayalı asgari bir yaşam standardı tanımlamanın mümkün
olduğunu varsaymaktadır. Burada daha geniş kapsamlı sosyal ve kültürel
ihtiyaçlara değil de temel fiziksel ihtiyaçlara vurgu yapılmaktadır. İnsanlar
bu düzeyin altına düştüklerinde – barınamadıklarında, giyinemediklerinde
ya da beslenemediklerinde – mutlak anlamda yoksuldurlar.
Seebohm Rowntree 1899 yılındaki “Poverty in York” çalışmasında
bu çerçevede bir tanım kullanmıştır. Yeme, giyinme, ısınma, barınma gibi
asgari düzeydeki ihtiyaçlara dayalı bir yoksulluk çizgisi ortaya koymuştur.
Bununla birlikte, mutlak yoksulluk tanımında iki önemli nedenden dolayı bir
takım sorunlar bulunmaktadır. İlk olarak, yaşam standartları zaman içerisinde değiştiğinde “yeterli” bir asgari düzeyi tanımlamak oldukça zordur.11
Farklı insanlar, farklı yerlerde ve farklı koşullarda yaşamlarını sürdürmek için
farklı şeylere ihtiyaç duyarlar. Nasıl barındığımız, giyindiğimiz ve beslendiğimiz yıllar boyunca değişmektedir. Ayrıca, yaşam standartları da farklı
kültürlerde köklü bir biçimde değişiklik göstermektedir. İnsanların beklentileri de toplum tarafından oluşturulan talepler nedeniyle değişmektedir. Bu
nedenle, asgari bir yaşam standardı toplumun bir bütün olarak davranış
biçimiyle şekillenmektedir. Böylece, yeterli bir asgari standardın kendisi,
toplumsal olarak kabul edilebilirin ne olduğu tarafından tanımlanmaktadır.
9
Pete Alcock, Understanding Poverty, Second Edition, Macmillan Press Ltd., London,
1997, s.67.
10
Alcock, a.g.e., s.68.
11
Oppenheim, Harker, a.g.e., s.7 – 8.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
23
İkinci olarak, mutlak bir yoksulluk tanımı sosyal ve kültürel ihtiyaçları hesaba katmamaktadır.12
Göreli yoksulluk tanımı ise bir toplumda belirli bir zamanda genel olarak kabul edilen bir yaşam standardı ile ilişkili olarak tanımlanmaktadır ve
temel biyolojik ihtiyaçların ötesine geçmektedir. Bu bakış açısı aslında uzun
bir geçmişe sahiptir. 18. yüzyıl düşünürlerinden Adam Smith’in bu konuda
görüşleri bulunmaktadır:
“Tüketim malları ya zorunlu maddelerdir ya da şatafat
(lüks) maddeleridir.
Zorunlu maddelerden; hem yaşamı sürdürmek için vazgeçilemeyecek kadar gerekli malları hem de, kendini bilen
kimseleri, en alt tabakadan da olsalar, ülke âdetine göre yoklukları halinde edebe aykırı bir duruma düşürecek her şeyi
anlıyorum. Örneğin, bir bez gömlek; doğrusu, yaşam için zorunlu bir madde değildir. Yunanlılar’la Romalılar’ın çamaşırları
yoktu ama öyle sanırım ki pek rahat yaşarlardı. Gelgelelim,
şimdiki zamanda, Avrupa’nın çoğu yerinde, kendini bilen bir
gündelikçi, bir bez gömleksiz ortaya çıkmaya utanır.
Gömleğin olmayışı, kötülükte gemi azıya almadan kimsenin kolay kolay içine yuvarlanamayacağı sanılan yüz kızartıcı yoksulluk derecesini gösterir varsayılır. Aynı tarzda, âdet,
deri kundurayı, İngiltere’de yaşam için zorunlu bir madde
haline getirmiştir. Kadın olsun erkek olsun, kendini bilen en
yoksul bir kimse, herkesin önüne onsuz çıkmaya utanır. İskoçya’da, âdet, deri kundurayı, en aşağı tabakadan erkekler için yaşamın zorunlu bir maddesi haline getirmiştir. Ama
hiçbir itibarsızlığa düşmeksizin, yalın ayak gezebilen aynı
tabakadan kadınlar için öyle olmamıştır. Fransa’da, bunlar,
ne erkekler ne kadınlar için zorunlu maddeler olmayıp, en alt
tabaka; kadınlı erkekli, hiçbir söz gelmeksizin, kimi zaman
tahta kunduralarla, kimi zaman yalın ayak, herkesin içine çıkar. Dolayısıyla, zorunlu maddeler olarak hem doğanın hem
yerleşmiş edep kurallarının halkın en alt tabakası için gerekli
kıldığı şeyleri anlıyorum. Bütün öbür şeylere, şatafat malları
(lüks mallar) adını veriyorum.”13
12
Oppenheim, Harker, a.g.e., s.8 – 9.
13
Adam Smith, Milletlerin Zenginliği, çev. Haldun Derin, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, 2006, s.984, 985.
Banu Metin
24
Yoksulluğa yönelik göreli bakış açısının güçlü temsilcilerinden biri Peter Townsend’dir. Townsend’in temel tezi, hem “yoksulluk” hem de “asgari
geçim” (subsistence) kavramlarının göreli kavramlar olduğu ve sadece belirli bir zamanda belirli bir toplumun mensupları tarafından kullanılan maddi
ve manevi kaynaklarla ilişkili olarak tanımlanabileceğidir.14
1901 yılında Seebohm Rowntree, yoksulluk içinde yaşayan aileleri,
“toplam kazançları, sadece fiziksel yeterliliğin sürdürülmesinde gerekli olan
asgari ihtiyaçları elde etmek için yetersiz olan kişiler”15 olarak belirtmiştir.
Rowntree, gıda, giyim, yakıt ve ev giderleri başlıkları altında bir liste düzenlemiş ve bunları satın almanın ne kadara mal olacağını hesaplamıştır.
Konuyla ilgilenen diğer araştırmacılar da daha sonra benzer bir yaklaşım
benimsemişlerdir.
Rowntree’nin yoksulluğa ilişkin tanımı daha sonra çeşitli değişikliklerle bir dizi araştırmada takip edilmiştir. 1941 yılında Lord Beveridge, savaş
sonrası dönemde başlatılacak yeni sosyal güvenlik tasarısı kapsamında
ödenecek yardım oranlarını planlamada bu araştırmaları kendisine rehber
edinmiştir. Beveridge, ağırlıklı olarak Rowntree’nin çalışmalarını esas almıştır.16
Yoksulluğu mutlak anlamda ele alan Booth ve özellikle görüşleri daha
sonraki yıllarda da geniş kabul gören Rowntree, Townsend tarafından ciddi
bir şekilde eleştirilmektedir.
Townsend, bir ailenin fiziksel yeterliliğini üç yatak odası bulunan bir
evde olduğu kadar bir karavanda, barakada ya da hatta bir tren bekleme
salonunda da sürdürebileceğini belirtmektedir. Ailenin erkenden yatarak,
elektriğe hiçbir harcamada bulunmayabileceğini ve kömür satın almak yerine civar bölgelerden odun toplayabileceğini öne sürmektedir. Aileyi geçindiren kişinin trene binmek yerine işine yürüyerek giderse fiziksel olarak
daha verimli olabileceğini ve sonu gelmez bir biçimde buna benzer örneklerin verilebileceğini belirtmektedir. Townsend bu tür örneklerle, yoksulluğun
tanımlanmasında belirlenecek herhangi bir standardın sübjektif bir standart
olacağını vurgulamaktadır.
14
Peter Townsend, “The Meaning of Poverty”, The British Journal of Sociology, vol. 13,
no.3, September, 1962, (Erişim) http://www.jstor.org, 05.02.2007, s.210.
15
B. Seebohm Rowntree, Poverty: A Study of Town Life, London, Macmillan, 1901, s.
86’dan aktaran Peter Townsend, a.g.m., s.215.
16
Townsend, a.g.m., s.211.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
25
Townsend ayrıca, bir ailenin gıda gereksinimlerinin tanımlanmasının
her zaman daha bilimsel olarak belirlenebileceği düşünüldüğü için gıdanın “asgari geçim” ya da “yoksulluk”un ölçülmesinin en hayati bileşeni olarak kalmaya devam ettiğini öne sürmektedir. Akıllıca ve orijinal bir biçimde
Rowntree’nin 19. yy’ın sonunda yoksul ailelerin yaşam standartlarını geçmişte olduğundan daha objektif bir biçimde ortaya koymak için beslenme
uzmanlarının araştırmalarının sosyal araştırmalarda kullanılabileceğini gördüğünü belirtmektedir. Ancak, Townsend’e göre, asgari düzeyde beslenmek için gereken gelirin tespiti her zaman tehlikeli bir uygulama olmaktadır.
Townsend, İngiliz Tıp Derneğinin 1950 yılında yayınladığı beslenme
ile ilgili bir rapora atıfta bulunarak beslenme biliminin henüz genç ve hızla
gelişen bir bilim olduğunu ve birçok alanın hala keşfedilmediğini ya da kısmen keşfedildiğini öne sürerek bir kişinin ihtiyaç duyduğu besin maddeleri
konusunda mevcut bilgilerde önemli boşluklar olduğunu belirtmektedir.17
Townsend’e göre, yapılan hatalardan biri, dikkatleri büyük ölçüde fiziksel yeterliliğin korunması üzerinde odaklamak ve zımnen bireylerin fiziksel
yeterliliğinin onların psikolojik durumları ve toplumun düzeni ve yapısından
ayrı tutulabileceğini varsaymaktır.
Başka bir hata, bir temel ihtiyaçlar listesi düzenlemek, bunu belirli bir
gelire dönüştürmek ve adına “asgari geçim” demektir. Townsend’e göre,
aslında, bütün yoksulluk uzmanları psikolojik ve sosyal ihtiyaçların bir ölçüde hakkını vermişlerdir. Ancak, kendi geçim standartlarının zaman ve mekânı dikkate almadan uygulanabilen mutlak gereklilikler listesinden oluştuğu
yönündeki görüşlerini de ifade etme eğiliminde olmuşlardır.
Townsend’e göre, yoksulluk, statik olmayan dinamik bir kavramdır.
İnsan, terkedilmiş bir adada yaşayan Robinson Crusoe değildir. İnsan, karmaşık ilişkiler ağı içinde sosyal bir varlıktır. Herhangi bir toplumda, herhangi
bir zamanda o toplumun mevcut kaynaklarını, yapısını ve düzenini, fiziksel
çevreyi hesaba katmaksızın; sağlığı ya da fiziksel yeterlilikleri sürdürmek
için elzem olan bir “yaşamın mutlak gereklilikler listesi” yoktur.18
Son olarak, Townsend, yoksulluk teorilerinin gelişiminin sadece İngiltere’deki çalışmalara dayandırılamayacağını ve pek çok insanın bir toplumda yoksulluk olarak adlandırdığı şeyin bir başka toplumda karşılaştırmalı
olarak zenginlik biçiminde adlandırılabileceğini öne sürmektedir. Townsend
17
Townsend, a.g.m., s.216.
18
Townsend, a.g.m., s.218, 219.
Banu Metin
26
bunu bir örnekle açıklamaktadır: Rowntree tarafından 1899’da York’ta yoksulluğu tanımlamak için seçilen yaşam standardının bugün, Hindistan, Pakistan, Endonezya ve Bolivya gibi ülkelerin sahip oldukları ortalama standarttan en az iki ya da üç kez daha yüksek olduğunu belirtmektedir. Birleşmiş Milletlerin yoksulluğun bu göreli durumuna dikkat çekmek ve ekonomik
ve sosyal koşullarla ilgili karşılaştırmalı araştırmaları teşvik etmek için çok
şey yaptığını ifade etmektedir. Benimsenen ölçütler içinde; kişi başına gelir,
kişi başına enerji tüketimi, yaşam beklentisi, bebek ölüm oranı gibi ölçütler
bulunmaktadır.
Townsend’e göre, belirsiz asgari geçim kavramı, kısmen bazı zamanlar
iddia edildiği gibi bilimsel bir objektifliğe sahip olmamasından fakat aynı
zamanda statik bir kavram olmasından dolayı yoksullukla ilgili yetersiz ve
yanıltıcı bir kavramdır. Ona göre, yoksulluk mutlak bir durum değildir. Göreli
bir yoksunluk halidir. Toplumun kendisi sürekli olarak değişmekte ve mensupları üzerine yeni yükümlülükler getirmektedir. Yeni ihtiyaçlar ortaya çıkmaktadır. Herkes tarafından kullanılabilen kaynaklardan aldıkları paya göre,
insanlar yoksul ya da zengindirler. Bu durum, beslenme kaynakları için olduğu kadar parasal, hatta eğitim kaynakları için de geçerlidir. Townsend’in
genel teorisi, zaman içinde, sahip oldukları kaynaklar, içinde yaşadıkları
toplumdaki ortalama bireyler ya da aileler tarafından kullanılan kaynakların
altında kalan bireylerin ve ailelerin yoksulluk içinde olduklarıdır.19
Göreli yoksulluk yetersiz gelirin neden olduğu sosyal dışlanma ile de
ilgilidir. Bu durumda yoksulluk, sadece gıda ya da giyecek sıkıntısı içinde olmak değil, bir spor kulübüne katılamamak, çocuklarını okul gezisine
gönderememek ya da arkadaşlarıyla dışarı çıkamamaktır.20 Bununla birlikte,
göreli bir yoksulluk tanımı da sorunsuz değildir. Jo Roll’un iddia ettiği gibi;
“yoksulluğun sosyal yönlerini kabul edenler için bile belirli bir topluma göre
tamamıyla göreli bir yoksulluk tanımı bir takım sorunlara sahiptir. Özellikle,
eğer başka bir standart uygulanmıyorsa, göreli bir tanım herkesin açlıktan
öldüğü ve herkesin yaşam standartlarının zorunlu olarak düştüğü bir ülkede
yoksulluğun varlığını inkâr edecektir.”21
Amartya Sen de yoksulluk düşüncesinde ihmal edilemez mutlak bir
özün olduğunu savunmaktadır. Eğer bir yerde açlık ve açlıktan kaynaklanan ölümler varsa, o zaman, göreli resim nasıl görünürse görünsün orada
19
Townsend, a.g.m., s.224, 225.
20
Oppenheim, Harker, a.g.e., s.10.
21
Jo Roll, Understanding Poverty, A Guide To The Concepts and Measures, Family Policy Studies Centre, 1992’den aktaran, Oppenheim, Harker, a.g.e., s.11.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
27
yoksulluk vardır. Kötü beslenme ve açlığı içinde barındıran bu tür bir yoksulluğun basit bir mantıkla daha zengin ülkelerle ilgili olmadığı düşünülebilir,
ancak böyle bir yoksulluk bu tür ülkelerde daha az görünse bile, bu uygulamalı olarak netlikten uzak bir durumu yansıtır.
Sen’e göre, dikkatlerimizi açlıktan uzaklaştırarak yaşam standardının
diğer yönlerine baktığımız zaman bile, yoksulluğun mutlak yönü kaybolmamaktadır. Bazı insanların diğerlerinden daha düşük yaşam standardına
sahip olması, elbette eşitsizliğin bir kanıtıdır. Ancak, bu insanların gerçekte
sahip oldukları yaşam standardı konusunda daha fazla şey bilmediğimiz
sürece, bu durum yoksulluğun bir kanıtı olamaz. Bir toplumdaki diğer insanlar her gün iki Cadillac alabilecek durumda olduğunda, sadece günde
bir Cadillac alacak araçlara sahip olduğu için bu toplumdaki herhangi birini
yoksul olarak görmek anlamsız olacaktır. Yoksulluğun kavramsallaştırılmasında mutlak nedenler önemsiz görülmemelidir.22
Yoksullukla ilgili çalışmalarda, özellikle yoksulluğun mutlak ve göreli
olarak kavramsallaştırılması konusunda buraya kadar yapılan açıklamalardan da görüldüğü üzere bir takım tartışmalar ve görüş ayrılıkları bulunmaktadır.23 Bu durum, yoksulluğu tanımlamakla ilgili tartışmaların önemli bir kısmının anlambilimle ilgili olduğunun da altını çizmektedir. Hatta bu durumun,
bazen yoksulluğun var olduğunu ve ona yönelik harekete geçme gerekliliğini gizlemek ya da onu muğlâklaştırmak yönünde dikkatlerin odaklanmasına
neden olduğu da öne sürülmektedir.24
B. Objektif Yoksulluk – Sübjektif Yoksulluk
Objektif yoksulluk, tespit edilebilir ve doğruluğu kanıtlanabilir bir standart ya da standartlar setinin aşağısında kalma durumudur. Sübjektif yoksulluk ise gerekli ya da yeterli düzeyin altında olma konusunda kişilerin kendi değerlendirmelerine dayalı bir görüşe işaret etmektedir.25
22
Amartya Sen, “Poor, Relatively Speaking”, Oxford Economic Papers, New Series, vol.
35, no. 2, 1983, (Erişim) http://www.jstor.org , 17. 04. 2007, s.158, 159.
23
Yoksulluğun mutlak ve göreli olarak kavramsallaştırılması hususundaki farklılıklar, özelikle
bu konudaki çalışmalarıyla konuyla ilgili yazına ciddi katkılar sağlayan Peter Townsend ve
Amartya Sen arasında gerçekleşmektedir. Bu yöndeki tartışmaların ayrıntıları için; (bkz.)
Peter Townsend, “A Sociological Approach to The Measurement of Poverty – A Rejoinder
to Professor Amartya Sen”, Oxford Economic Papers, 37, 1985, s.659 – 668, ve Amartya
Sen, “A Sociological Approach to The Measurement of Poverty: A Reply to Professor
Peter Townsend, Oxford Economic Papers, 37, 1985, s.669 – 676.
24
Oppenheim, Harker, a.g.e., s.12.
25
Lipton, a.g.m., s.158.
Banu Metin
28
Bazı araştırmacılar toplumdaki kişilerin sübjektif yoksulluk algılarını
incelemektedirler ve bu algıları araştırmanın amaçları için kullanılan yoksulluk tanımlarına dâhil etmektedirler. Bu şekilde, araştırmacının kendi değer
yargılarını bir bakıma zorla kabul ettirmesinin engellenmiş olacağı öne sürülmektedir. Bunun, neyin yoksulluk olarak değerlendirileceği konusunda
bir anlamda “demokratik” bir karara işaret ettiği de söylenmektedir. Yoksulluk araştırmalarında araştırma kapsamındaki kişilere, kendileri için nelerin
gerekli olduğu ve hangi şeyler olmadan yaşayamayacakları yönünde bir
takım sorular sorulmaktadır. Bu şekilde, üzerinde geniş ölçüde bir görüş
birliğinin olduğu gereklilikler listesi tespit edilmiş olmaktadır. Eğer, gerçek
gelir düzeyleri kendileri için yeterli olduğunu düşündükleri miktarın altında
ise bu insanlar yoksul olarak değerlendirilmektedir.26 Böylece, ne kadar insanın kendi istekleri dışında bu gerekliliklerden yoksun olduğu belirlenmiş
olmaktadır. Burada, sübjektif yoksulluğu objektif yoksulluktan ayıran husus,
araştırmada önceden tespit edilmiş ve üzerinde görüş birliğine varılmış bir
gereklilikler listesi kullanmak yerine, söz konusu kişilerin kendi görüşlerine
yer verilmesidir.27
Bazı araştırmacılar sübjektif memnuniyetin objektif koşullarla ilgili olmadığını belirterek sübjektif yoksulluk tanımına karşı çıkmaktadırlar. Buradaki karşı çıkışlar, yoksul olmanın kişilerin nasıl hissettiklerine değil, nasıl
yaşadıklarına bağlı olduğu düşüncesine dayanmaktadır. Bu görüşe göre,
sübjektif bir ölçümün kullanılması, kişilerin objektif durumları ile ilgili olarak
çok fazla bir şey ortaya çıkaramayabilir.28
C. Gelir Yoksulluğu – İnsani Yoksulluk
Gelir yoksulluğu, kişilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri ya da asgari bir
yaşam standardında yaşayabilmeleri için ihtiyaç duydukları temel gereksinimlerini karşılayacak gelire sahip olmamaları durumu olarak tanımlanabilir. Gelir yoksulluğu hesaplanırken, genellikle asgari bir yaşam düzeyini
sağlamak için gerekli olan gelir, yoksulluk sınırı olarak tanımlanmaktadır.
26
Graham Room, New Poverty in the European Community, Macmillan Pressed, 1990,
s.42 – 43; Aldi Hagenaars, Klaas de Vos, “The Definition and Measurement of Poverty”,
The Journal of Human Resources, vol. 23, no. 2, 1988, (Erişim) http://www.jstor.org,
05.02.2007, s.215.
27
Room, a.g.e., s.43.
28
Sheila B. Kamerman, Alfred J. Kahn, “The Problem of Poverty in the Advanced Industrialized Countries and Policy and Programme Response”, Poverty and Human Development,
UNDP, Human Development Papers, New York, 1997, s.83.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
29
Bu sınırın altında gelire sahip olan kişi ya da hane halkları da yoksul olarak
adlandırılmaktadır.29
İnsani yoksulluk kavramı, gelir yoksulluğundan farklı olarak yoksulların
yaşam koşulları üzerinde yoğunlaşmaktadır. Ancak, insani yoksulluk kavramı insani gelişme kavramıyla da ilişkilidir. Bu nedenle, kavramın daha iyi
anlaşılabilmesi için insani gelişme kavramına da yer vermek ve insani yoksulluk kavramıyla olan ilişkisine değinmek gerekecektir.
1990’dan itibaren her yıl yayınlanmakta olan İnsani Gelişme Raporları
genel olarak yaşanmaya değer bir hayat sürebilmek için dezavantajların ortadan kaldırılması ve fırsatlar yaratılması ile ilgilidir. Başlangıcından itibaren
bu raporlar yoksulluk ve yoksunluk konusuna özel bir ilgi göstermektedir.
Ayrıca, İnsani Gelişme Endeksi biçimindeki belirli bir gelişme endeksi bazı
bütüncül (conglomerative) perspektiflere sahiptir. Örneğin, ortalama yaşam
beklentisi İnsani Gelişme Endeksi’ni oluşturan unsurlardan biri olduğu için,
ne kadar zengin olduğuna bakılmaksızın herhangi bir kesimin yaşam beklentisindeki bir artış, o ülkenin ortalama yaşam beklentisinde de bir yükselişe neden olacaktır. İnsani gelişme raporları insani yaşam ve yaşam kalitesi
üzerine odaklanmaktadır.30
İnsani Gelişme Endeksi üzerine odaklanmak elbette yoksunluğun doğasını anlamak için faydasız değildir. Genel ilgisini bütün insanların yaşam
kaliteleri veya fırsatlarına yoğunlaştıran İnsani Gelişme Endeksi, dikkatlerin
kişi başına milli gelir gibi ekonomik ilerleme ölçütlerinden farklı türdeki yoksunlukların giderilmesine dayalı analizlere doğru genişletilmesinde önemli
bir rol oynamıştır. Aslında, raporlar gelişme sürecindeki başarı ve başarısızlıklar üzerine yapılan genel tartışmaların doğasında büyük bir değişime
katkı sağlamıştır. Çok geniş manada gelişme üzerindeki ilgi, sadece kişi
başına reel gelirin büyümesi üzerinde değil, kötü yaşam koşullarına sahip
olan kişilerin yaşam kalitelerinin bazı temel özelliklerinin değerinin artırılması üzerinde yoğunlaşmaktadır. Ancak, spesifik olarak yoksul insanlar üzerinde odaklanan bir endekse duyulan ihtiyaç “insani yoksulluk” endeksinin
geliştirilmesini gerektirmiştir. Bu durum, 1997 İnsani Gelişme Raporu’nda
ele alınmıştır ve İnsani Yoksulluk Endeksi geliştirilmiştir.
29
Coşkun Can Aktan, İstiklal Yaşar Vural, “Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm
Yöntemleri”, Yoksullukla Mücadele Stratejileri, ed. Coşkun Can Aktan, Ankara, Hak – İş
Yayınları, 2002, s.44.
30
Sudhir Anand, Amartya Sen, “Concepts of Human Development and Poverty: A Multidimensionel Perspective”, Poverty and Human Development, UNDP, Human Development
Papers, New York, 1997, s.2.
Banu Metin
30
Burada vurgulanması gereken bazı hususlar bulunmaktadır. Birincisi,
bu durum, İnsani Yoksulluk Endeksi’nin İnsani Gelişme Endeksi’nin yerini
aldığı şeklinde görülmemelidir. Her birinin kendi ilgi alanları bulunmaktadır.
Bu bir benzetme ile açıklanabilir: Kişi Başına Gayri Safi Milli Hâsıla oranındaki bir büyümede bütüncül bir durum vardır, toplam Gayri Safi Milli Hâsıla’da herkesin geliri dikkate alınır. Bunun tersine, yoksulluk sınırı gelirinin
altındaki nüfusun oranındaki bir azalma, yani gelire dayalı yoksulluk endeksinin azalması spesifik olarak yoksulların geliri üzerinde yoğunlaşmaktadır.31
Bütüncül yaklaşımla, yoksulluk odaklı yaklaşımın gelir ve insani yaşam bilgilerini nasıl kullandıkları aşağıdaki tabloda görülmektedir.
Tablo 1: Bütüncül ve Yoksulluk Odaklı Yaklaşımlarda Gelir ve İnsani Yaşam Bilgisi
Gelir Bilgisi
İnsani Yaşam Bilgisi
Bütüncül Yaklaşım
Kişi Başına Gayri
Safi Milli Hasıla
İnsani Gelişme Endeksi
Yoksulluk Odaklı
Yaklaşım
Gelir Yoksulluğu
Ölçütleri
İnsani Yoksulluk
Endeksi
Kaynak: Anand, Sen, a.g.m., s.4.
Yukarıdaki tabloda da görüldüğü üzere, Gayri Safi Milli Hâsıla ve gelir
yoksulluğu ölçütleri gelir bilgisini farklı açılardan kullanmaktadır. Gayri Safi
Milli Hasıla bütüncül bir bakış açısıyla toplumun geneli üzerinde odaklanırken gelir yoksulluğu ölçütleri spesifik olarak gelir yoksulları üzerinde odaklanmaktadır.
İnsani Gelişme Endeksi ve İnsani Yoksulluk Endeksi arasındaki ilişki de
benzer bir biçimde görülmektedir. Her ikisi de “insani gelişme” ile ilişkilendirilen zengin kategoride bilgi kullanmak zorundadır: İnsani yaşamın özellikleri ve gelir bilgisinin sağlayabileceğinin çok ötesinde olan yaşam kalitesi.
Ancak, bu özellikler bütüncül bir perspektif içinde İnsani Gelişme Endeksi
tarafından kullanılmasına rağmen, İnsani Yoksulluk Endeksi bu özellikleri
yoksunluk perspektifi içinde kullanmaktadır. Gayri Safi Milli Hâsıla ölçütlerinin ulaşılabilirliği, gelir bilgisini kullanan gelire dayalı yoksulluk göstergesi
ihtiyacını gidermemektedir ve benzer şekilde İnsani Gelişme Endeksi Öl31
Anand, Sen, a.g.m., s.3.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
31
çütü’nün varlığı, insan yaşamlarındaki yoksunluklarla ilgili bilgileri kullanan
İnsani Yoksulluk Endeksi ihtiyacını gidermemektedir.32
İkinci önemli bir konu da gelire dayalı yoksulluk ölçütleri ile İnsani Yoksulluk Endeksi arasındaki ilişkidir. Hem İnsani Yoksulluk Endeksi hem de
gelir yoksulluğu göstergeleri yoksunluk odaklı (deprivational) bakış açısını
paylaşmaktadır. Ancak, gelir yoksulluğu, yoksullukta gelir eksikliği dışında
herhangi bir şeyle ilgilenmezken, İnsani Yoksulluk Endeksi, insani gelişme
yaklaşımıyla bağlantılı olarak çok daha geniş bir bakış açısına sahip olmak
durumundadır.33 Örneğin, biri sağlıklı ve uzun bir yaşama sahip olabilir ancak, okuryazar olmamanın getirdiği sıkıntıları çekebilir. Başka bir insan, çok
iyi bir eğitim görmüş olabilir ancak, ülkenin ya da bölgenin özelliklerinden
dolayı erken ölüme meyilli olabilir. Eğer tek ölçüt olarak sadece okur-yazar olmamayı benimsersek bahsettiğimiz kişilerden ilki yoksul olarak görülecektir. Erken ölümlere meyilli olma tek ölçüt olarak alınırsa bu durumda
ikinci kişi aynı şekilde görülecektir. Ancak, her ikisi de oldukça önemlidir ve
iki tür bilgiden sadece birine yoğunlaşmak ve diğerini ihmal etmek bir hata
olacaktır. Çok boyutlu bir yoksulluk ve yoksunluk bakış açısı ihtiyacı, sadece yeterli bir insani yoksulluk göstergesi araştırmalarına işaret etmemekte,
aynı zamanda neden gelire dayalı yoksulluk ölçütlerinin aynı amaca hizmet
edemediğini de açıklığa kavuşturmaktadır.
Gelişmekte olan ülkelerde yoksulluk konuları büyük ölçüde açlık,
okur-yazar olmama, salgın hastalıklar, sağlık hizmetlerinin ya da güvenli suyun eksikliği gibi hususları kapsamaktadır. Ancak, bu yoksunluklar açlığın
çok az görüldüğü, neredeyse herkesin okur-yazar olduğu, salgın hastalıkların çok iyi bir şekilde kontrol altına alındığı, sağlık hizmetlerinin standart
bir biçimde yaygın olduğu ve güvenli suya ulaşmanın kolay olduğu daha
gelişmiş ülkelerde yaygın olmayabilir. Bu nedenle, daha zengin ülkelerde
yoksulluk çalışmalarının sosyal dışlanma, toplumsal yaşamda yer alamama
gibi farklı değişkenler üzerinde yoğunlaşması şaşırtıcı değildir. Bu sorunlar
da elbette insani yoksunluğun kaynaklarıdır ve üstesinden gelinmesi oldukça zordur; ancak, bunlar farklı türdeki yoksunlukları içermektedir.34
Yoksul ülkelerdeki yoksulluğun öncelikli önemi dikkate alındığında burada ortaya konulan İnsani Yoksulluk Endeksi’nin yoksul ülkeler kapsamında
ele alınması amaçlanmaktadır. Seçilen değişkenler de bunu yansıtmaktadır.
32
Anand, Sen, a.g.m., s.4.
33
Anand, Sen, a.g.m., s.4.
34
Anand, Sen, a.g.m., s.6.
Banu Metin
32
İnsani Gelişme Endeksi’nin üç temel unsurundan ikisi sırasıyla, hayatta kalma ve eğitimdir. Yaşam kalitesinde hayatta kalma boyutu İnsani Gelişme Endeksi’nde doğumda yaşam beklentisi aracılığıyla yerini almaktadır.
Ortalama yaşam beklentisi bütüncül bir yaklaşımı kullanmaktadır. Yoksunluk odaklı yaklaşım ise erken bir yaşta (örneğin, 40 yaşından önce) ölme
oranı üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu oran, kısa yaşama sahip olmanın bir
ölçüsüdür ve yaşam süresi açısından ciddi bir yoksunluğu yansıtmaktadır.
Eğitime gelince, okur-yazar olmama eğitimsel yoksunluğun önemli bir
göstergesidir ve okur-yazar olmayanların oranı İnsani Yoksulluk Endeksi’nde eğitimsel bir unsur olarak yerini almaktadır. İnsani Gelişme Endeksi’ndeki daha geniş bir eğitimsel unsurun daraltılarak İnsani Yoksulluk Endeksi’nde spesifik olarak okur-yazar olmama üzerinde yoğunlaştığı söylenebilir.35
İnsani Gelişme Endeksi’nin üçüncü unsuru, geliri temel almaktadır ve
kişi başına milli gelir ya da gayri safi milli hâsıla üzerine odaklanmaktadır.
Bu, her ülke için toplamda bir düzeyi yansıtmaktadır. Yaşam standardının
bu yönünün yoksulluk ölçümüne uyarlanmasında odak noktası bireysel yaşam deneyimlerine yönelecektir. Gelir yoksulluğunu değerlendirirken karşı
karşıya kalınan problemlerden biri, aynı yoksulluk çizgisinin farklı ülkelerde
kullanımının çok yanıltıcı olabileceğidir. Bir toplumla diğeri arasında “gerekli” şeylerin değişiklik göstermesi minimum gelir düzeyinin farklı toplumlarda farklı olabileceğini göstermektedir. Bu nedenle, İnsani Yoksulluk
Endeksi’ndeki ekonomik yoksunluk unsuruyla ilgili olarak daha pratik bir
yöntem, özellikle açlık ve yetersiz beslenme biçiminde görülen maddi yoksunluk üzerine yoğunlaşmaktır. Buradaki temel endişe, insanların sürebilecekleri yaşamların niteliği olduğu için, kalori ya da diğer gıdaların alımından
çok, doğrudan hüküm süren yetersiz beslenme ile ilgilenilmektedir. İnsani
Yoksulluk Endeksi’nde de spesifik olarak, yaşa göre ağırlık gibi ölçütlerle,
teşhis edilmesi daha kolay olan çocukların yetersiz beslenmesi üzerinde
odaklanılmaktadır. Sağlık hizmetlerine ve güvenli suya erişim de kullanılacak göstergeler olarak seçilmektedir. Bu iki değişkenle birlikte yetersiz
beslenme, ekonomik yoksunluk olarak ölçülmektedir. Burada vurgulanması gereken hususlardan biri, herhangi bir değişkenin seçiminde kaçınılmaz
olarak bir sübjektifliğin bulunacağıdır. Bu seçimlerin yapılmasında ulaşılabilir verilerin kalitesi ve hangi değişkenlerin daha uygun olacağı gibi hususlar
gözetilmektedir.36
35
Anand, Sen, a.g.m., s.7.
36
Anand, Sen, a.g.m., s.8 – 10.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
33
D. Yoksulluk ve Sosyal Dışlanma
İlk olarak Avrupa’da ve özellikle Fransa’da popüler hale gelen sosyal
dışlanma kavramı bugün geniş ölçüde diğer pek çok ülkede de kullanılmaktadır. 1970’lerde sosyal dışlanma kavramı, kronik işsizliğin nedeni olarak pek çok insanı piyasadan dışlanmak zorunda bırakan bir sürece işaret
etmek için kullanılmıştır. Bu kavram, 1990’larda insanların kısmen ya da
tamamen insan hakları alanından dışlanması biçiminde daha da genişletilmiştir. Sosyal dışlanma, esasında bireylerin ya da grupların tamamen ya
da kısmen içinde yaşadıkları toplumla bütünleşememeleridir. Sosyal dışlanmanın yoksulluğun çok daha kapsamlı bir resmi olduğu da öne sürülmektedir.371995 yılında gerçekleştirilen Birleşmiş Milletler Sosyal Gelişme Zirvesi’nde de sosyal dışlanma konusu önem verilmesi gereken öncelikli konular
arasına alınmıştır. Sosyal dışlanma ile ilgili tartışmalar, bireylerin toplumla
bütünleşebilmelerini temin edecek politikaların gerekliliği konusundaki tartışmaları da harekete geçirmektedir.38
Yoksulluk ve sosyal dışlanmanın farklı boyutlarını ortaya koymak için
değişik bölgelerde çalışmalar yürütülmüştür. Örneğin, Peru’da ekonomik,
sosyal ve siyasi faaliyetlerden dışlanma, insanların kapasitelerini artan kaynaklara ulaşma konusunda sınırladığı için yoksulluğun bir nedeni olarak
görülmektedir. Bunun tersine, Hindistan’da, yoksulluk insanların mal ve
hizmetlere ulaşabilmelerini ve böylece toplumsal alanda yer alabilmelerini
engellediği için sosyal dışlanmanın bir nedeni olarak görülmektedir. Araştırmalar sonucunda ulaşılan genel bulgularda, sosyal dışlanma ve yoksulluğun birbirlerini güçlendirdiği ve birini açıklamak için diğerinin de önemli
olduğu öne sürülmektedir.39
Sosyal dışlanmanın ekonomik yönü pek çok toplumda, bazı bireylerin
ya da grupların doğrudan ya da üstü kapalı bir biçimde bazı faaliyetlerde
yer almalarının kabul edilmemesi şeklinde kendisini gösteren ayrımcılığın
ortaya çıkardığı bir durumdur. Bu açıdan, işgücü piyasasından dışlanmanın
etkisi kişileri önemli sosyal bağlardan ve ilişkiler ağından ayırmak suretiyle
sosyal alanlara da uzanmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde bu durum, formel ekonomi içerisinde yer alamayan kişilerin yüksek riske ve dü37
Udaya Wagle, “Rethinking Poverty: Definition and Measurement”, Open Forum, Published by Blackwell Publishers, USA, UNESCO, 2002, s.160.
38
Oppenheim, Harker, a.g.e., s.19.
39
Wagle, a.g.m., s.160.
Banu Metin
34
şük finansal getirilere sahip enformel, hatta yasa dışı ekonomik faaliyetlerde
yer almaları şeklinde ortaya çıkmaktadır.40
Sosyal dışlanma konusu, Avrupa Birliği’nde mücadele edilmesi gereken sorunlar arasında öncelikli bir yere sahiptir. 1990’lı yılların başında
Avrupa Birliği’nin desteğinde, sosyal dışlanma üzerine uluslararası bir seminer düzenlenmiştir. Buradaki tartışmalarda, Avrupa Birliği’nden yorumcular,
yoksulluk üzerine yapılan tartışmaları ve araştırmaları yoksulların tecrübelerinin ve içinde bulundukları koşulların ötesinde, toplumdaki sosyal kuruluşlar ve bireylerin de ilgisini çekecek şekilde daha geniş bir alana taşıma
girişiminde bulunmuşlardır. Yoksulluktan farklı olarak sosyal dışlanmanın
toplumdaki bütün bireyleri ilgilendirdiği ve “başkaları için ne yapabilirim”
sorusuna cevap aradığı da öne sürülmüştür. Toplumsal anlamda bir bölünme süreci olarak sosyal dışlanmanın kavramsallaştırılmasında, bu olumsuz
sürecin sadece yoksullar üzerinde değil, toplumun bütünü üzerinde etkili
olduğu vurgulanmaktadır.41
E. Yeni Yoksulluk
1980’li yıllarda araştırmacılar, siyasi liderler ve medya yeni yoksulluk
biçimlerinin gelişmekte olduğuna işaret etmişlerdir. Bu iddialara göre, yüksek düzeylerde seyreden uzun süreli işsizlik, ekonomik yeniden yapılanma
ve son zamanlardaki sosyal ve demografik eğilimler savaş sonrası dönemdeki refah tedbirlerinde bir takım zayıflıklar göstermektedir. Yeni sosyal bölünme ve bağımlılık biçimleri gelişmektedir. Yeni yoksullara yönelik finansal
destek kamu harcamaları üzerinde artan bir yüke neden olmaktadır. Yeni
yoksullar, (özellikle devam eden yüksek düzeydeki işsizlikten etkilenenler)
Avrupalıların gurur kaynağı olan sosyal güvenlik sistemlerinin sağlamış olduğu korumadan, beklenmedik bir şekilde yoksulluk içine düşmeleriyle karakterize edilmektedir.42
Farklı ülkelerin “yeni” olanın ne olduğuna ilişkin farklı düşünceleri olmakla birlikte, bu toplumların üzerinde hemfikir oldukları husus, nüfusun
önemli bir kısmının, çalışmak suretiyle kendi geçim kaynaklarını güvence altına alma fırsatlarının ortadan kalkması yönünde duyulan endişelerdir. Aynı
zamanda, duyulan bir başka kaygı da çok sayıda insanın kamu yardımlarına
bağımlı bir şekilde yaşamlarını sürdürmelerinin ortaya çıkarabileceği olum40
Wagle, a.g.m., s.161.
41
Alcock, a.g.e., s.94 – 96.
42
Room, a.g.e., s.4.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
35
suz sonuçlardır. Bu korkular, işsizlik krizlerinin sürekliliğinden dolayı 1980’li
yıllarda bir önceki on yılda olduğundan daha belirgindir. Dolayısıyla, 1950’li
ve 1960’lı yılların istikrarlı yapısı da bu süreçte artık gerilerde kalmıştır.43
Avrupa Birliği’nin değişik ülkelerinde “yeni yoksulluk” ve “yeni yoksul”
kavramları 1980’lerde moda haline gelmiştir. Ancak, bu ülkelerin her birinde
bu konuyu gündeme taşıyanlar aynı aktörler değildir. Örneğin, Belçika ve
İrlanda’da yeni yoksulluk ve yeni yoksul kavramlarını dile getirenler sosyal
araştırmacılardan çok medya, siyasi liderler ve belirli refah kurumları olmuştur. Hollanda’da bu kavramlar araştırmacılar ve medya tarafından daha fazla kullanılmaktadır. Portekiz’de artan işsizliği sona erdirmek ve yeterli sosyal koruma ve daha yüksek emekli ödenekleri talepleriyle sendikalar, siyasi
partiler ve kilise yeni yoksulluk konusuna dikkatlerini yoğunlaştırmışlardır.
Fransa ve Almanya’da kavramlar daha genel bir kullanımdadır ancak istikrarlı bir temelde değildir. Yunanistan, Danimarka ve İngiltere’de bu kavramlar çok nadir kullanılmaktadır. Bununla birlikte, “yeni yoksulluk” kavramının
kullanılmadığı ülkelerde bile yoksulluğun geçmiş yıllardaki görünümlerinden
niteliksel ve niceliksel olarak farklı bir takım özelliklerinin bulunduğu genel
olarak kabul ediliyor görünmektedir. Yeni yoksullukla ilgili yapılan tartışmalarda yeni yoksulluğun unsurları ile ilgili olarak ön plana çıkan bazı hususlar
bulunmaktadır. Bunlar aşağıda sıralanmaktadır:44
Bu hususlardan ilki, sosyal yardımlara bağımlı hale gelen insanların
sayısındaki önemli artıştır. Bu durum, özellikle yüksek işsizliğin yaşandığı
dönemlerde, geleneksel işsizlik sigortası sistemlerinin güçsüzlüğüne işaret
etmektedir. Bu sistemin sağladığı asgari yardımların ve bunların ödeneceği
koşulların yeterliliği konusundaki tartışmalar da gündeme taşınmaktadır.
İkincisi, işsizlik ve güvencesiz istihdamın nüfusun giderek çok daha
geniş bir kesimini etkilemekte olduğu söylenmektedir. Bazı ülkelerde aslında, çalışan kişiler durgunluk dönemlerinde satın alma gücü kaybıyla karşı
karşıya kaldıkları için orta sınıfların tamamıyla “yeni yoksul” olarak görülebileceği iddia edilmektedir.
Yeni yoksullukla ilgili tartışmalarda bir başka önemli husus olarak,
şüpheli alacakların sayısındaki artışa dikkat çekilmektedir. Kişiler özellikle
ev satın alma konusunda, henüz ödemesi yapılmamış uzun dönem kredi
taahhütleri altına girmektedirler. Gelirlerinin küçük bir kısmı ile uzun dönem43
Room, a.g.e., s.5.
44
Room, a.g.e., s.10 – 12.
36
Banu Metin
li taahhütlerini yerine getiremeyecekleri için harcamalarını kısmak zorunda
kalmaktadırlar.
Yeni yoksulluğun unsurlarından bir diğeri, aile yapısında ortaya çıkan
değişikliklerle ilgilidir. Bu durumun yansıması, sosyal yardım talebinde bulunan tek ebeveynli ailelerin sayısındaki artışta görülmektedir.
Son olarak, yeni yoksulluğun unsurlarından biri olarak evsiz insanların sayılarındaki artış üzerinde durulmaktadır. Sokaklarda yaşayan insanlar,
yeni yoksulluğun özelikle net bir ifadesi olarak görülmektedir. Bu kişilerin
diğer yoksullardan farklı olarak acil yardım gereksinimleri ile dikkati çektikleri üzerinde durulmaktadır.
II. YOKSULLUĞUN ÖLÇÜLMESİ
Yoksullukla mücadele etme amacına yönelik programlar geliştirmek
için kimlerin yoksul olduğunu tespit etmek ve yoksulluklarının derecesini
ölçmek oldukça önemlidir. Yoksulluğun ölçülmesi iki belirgin soruna cevap
aranmasını gerektirmektedir. Birinci sorun, altında gelire sahip olanların
yoksul olarak kabul edileceği bir gelir düzeyini gösteren yoksulluk sınırının
(çizgisinin) tespit edilmesidir. İkincisi ise, yoksulluk çizgisinin altında gelire
sahip olanların içinde bulundukları yoksulluğun şiddetini ölçmek için bir endeksin geliştirilmesi gerekliliğidir.45
A. Yoksulluk Sınırı Türleri
Yoksulluk kavramını açıklarken yukarıda farklı yoksulluk tanımlarından
bahsedilmişti. Yoksulluk sınırı türleri, yoksulluğun mutlak, göreli ve sübjektif
tanımlarına paralel olarak değişiklik göstermektedir. Buna göre; mutlak yoksulluk sınırı, göreli yoksulluk sınırı ve sübjektif yoksulluk sınırı olmak üzere
üç tür yoksulluk sınırından söz edilebilir:
Mutlak (objektif) yoksulluk sınırı yaklaşımında, bazı uzmanlar tarafından kişinin yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan minimum düzeydeki
mal grubu belirlenmektedir ve bu mal grubunun satın alınabilmesi için gerekli olan gelir miktarı yoksulluk sınırı olarak tanımlanmaktadır.
Göreli yoksulluk sınırı yaklaşımında, yoksulluk sınırı toplumdaki ortalama gelirin belirli bir yüzdesi olarak tanımlanmaktadır.
45
N. Kakwani, “Measuring Poverty: Definitions and Significance Tests with Application to
Cote d’Ivoire”, Including the Poor, ed. by Michael Lipton and Jacques Van Der Gaag, The
World Bank, Washington D.C., 1993, s.43; Martin Ravallion, Monica Huppi, “Measuring
Changes in Poverty: A Methodological Case Study of Indonesia during an Adjustment
Period”, The World Bank Economic Review, vol. 5, no.1, s.60.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
37
Sübjektif yoksulluk sınırında ise yoksulluk sınırının kişilerin kendileri
tarafından değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Araştırma anketleri kullanılarak kişilere, kendileri için kaynaklara erişim konusunda gerekli olan minimum düzeyin ne olduğu sorulur. Böylece yoksulluk sınırı kişilerin tercihlerine göre belirlenmiş olur.46
Mutlak yoksulluk sınırı, farklı zaman ve gruplar itibarıyla karşılaştırmaların yapılmasını sağlaması açısından önemli bir işlev görmektedir. Göreli
yoksulluk sınırı, basit ve şeffaf olması aşısından avantajlı olmakla birlikte,
yoksulluğun belirli bir zaman diliminde analiz edilmesi halinde kullanışlı değildir. Çünkü toplam nüfusun belirli bir yüzdesinin söz konusu zaman
dilimindeki yaşam standardı değişikliklerine karşı duyarsızdır. Sübjektif
yoksulluk sınırının kullanılmasında ise bazı karışıklıklar ortaya çıkabilir. Zira
aynı refah düzeyine sahip olan kişiler asgari gelirin miktarı konusunda farklı
cevaplar verebilirler. Bir diğer ifadeyle, aynı refah seviyesindeki kişilerin bir
kısmı yoksul, bir kısmı zengin olarak kabul edilebilir.47
B. Yoksulluk Sınırının Hesaplanması
1. Gıda-Enerji Alımı Yöntemi
Yoksulluk sınırının belirlenmesinde yaygın bir biçimde kullanılan yöntemlerden biridir. Önceden belirlenmiş gıda-enerji gereksinimini karşılamaya yetecek düzeydeki gıda-enerji alımı için gerekli tüketim harcamaları ya
da gelir düzeyinin tespit edilmesine dayanır. Gereksinimler hem kişiler arasında hem de belirli bir kişi için zaman içerisinde değişiklik göstereceğinden
gıda-enerji gereksinimlerinin belirlenmesi zor bir basamak olarak görülebilir.
Bu durumda, enerji gereksinimini belirleyen aktivite düzeyleri ile ilgili bir varsayımın yapılması zorunlu olarak ortaya çıkmaktadır.
Gıda-enerji alımı yönteminde, beslenme düzeyine ve biçimine ilişkin
bir ölçüm yapılmamaktadır.48 Bir başka ifadeyle, kişinin dengeli ya da dengesiz beslenmesi ile ilgili bir sonuca ulaşmak bu yöntemin amacı değildir.
Gıda – enerji alımı yönteminin, temel gıda gereksinimleri ile tutarlı bir
yoksulluk profilinin oluşturulmasında göreli olarak daha az veri gerektirdiği
için olumlu yönleri bulunmaktadır. Ancak, bu yöntem bazı açılardan bir ta46
Panos Tsakloglou, “Aspects of Poverty in Greece”, Review of Income and Wealth, series. 36, no. 4, December, 1990, s.383.
47
Aktan, Vural, a.g.m., s.57.
48
Martin Ravallion, Poverty Lines in Theory and Practice, LSMS Working Paper, no. 133,
The World Bank, Washington D.C., 1998, s.10.
Banu Metin
38
kım sorunlara sahiptir. Bu sorunlar gıda – enerji alımı ile gelir arasındaki ilişkinin tüketim harcamalarının ötesinde, kişisel beğenilerdeki, faaliyet düzeylerindeki, göreli fiyatlardaki, kamu tarafından sağlanan mallardaki ve diğer
refah belirleyicilerindeki farklılıklara göre değişmesinden kaynaklanmaktadır. Örneğin, kırsal kesimlerde üretilen gıdaların ulaşım maliyetlerinden dolayı, kırsal ve kentsel alanlardaki fiyatları değişmektedir ve bu anlamda farklı
yoksulluk sınırlarına ihtiyaç duyulabilmektedir.49 Bununla birlikte, göreli fiyatlar genel olarak da farklılaşabilir ve bu durum nominal harcamalar uygun
bir hayat pahalılığı endeksi tarafından deflate edildiğinde belirli bir gerçek
harcama düzeyinde talep davranışını da değiştirecektir. Bazı gıda dışı malların fiyatları gıda fiyatlarıyla karşılaştırıldığında kentsel kesimlerde kırsal
kesimlere nazaran daha düşük düzeyde olacaktır. Bu, herhangi bir gerçek
harcama düzeyinde gıdaya olan talebin kentsel kesimlerde kırsal kesimlerdekinden daha düşük olacağı anlamına gelmektedir. Ancak, bu durum
elbette, belirli bir harcama düzeyinde kentsel hane halklarının daha yoksul
olduğu anlamını taşımamaktadır. Kentsel ve kırsal kesimler için neden farklı
yoksulluk sınırlarının tespit edilmesi gerektiğini de açıklamaktadır.50
Başka bir örnek vermek gerekirse; kentsel kesimlerde yapılan işlerdeki
faaliyet düzeyleri, kırsal kesimlerde yapılan işler daha çok beden gücüne
dayandığı için, kırsal kesimlerde yapılan işlerin gerektirdiği faaliyet düzeylerine göre daha düşük düzeyde kalori gerektirmektedir. Bu anlamda, kentsel
yerlerde belirli bir gelir düzeyinde kalori alımı daha düşük olma eğilimindedir. Ancak, bu durumun elbette yoksulluğun bir göstergesi olarak görülmemesi gerekmektedir.51 Kentsel ve kırsal kesimlerde yaşayan kişilerin
beğeni, tercih ve alışkanlıklarındaki farklılıkların da dikkate alınmasıyla bu
tür örnekleri çoğaltmak mümkündür.
Bu tür sorunlar, gıda – enerji alımı yönteminin savunucuları arasında da
gıda ya da enerji alımının kendi başına geçerli bir refah göstergesi olduğuna
dair geniş ölçüde bir görüş birliğinin olmadığını göstermektedir. Bu yöntemde açıkça olmasa da mal ve hizmet tüketiminin gıda – enerji alımına göre
daha iyi bir refah göstergesi olduğu kabul edilmektedir.52
49
Ravallion, a.g.m., s.11.
50
Ravallion, a.g.m., s.12.
51
Ravallion, a.g.m., s.12.
52
Ravallion, a.g.m., s.13.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
39
2. Temel İhtiyaçlar Maliyeti Yöntemi
Bu yöntem “temel ihtiyaçlar” (gıda, giyinme ve barınma gibi) açısından
mutlak bir alt sınıra işaret etmektedir. Bu ihtiyaçların karşılanabilmesi için
asgari bir gelir miktarının belirlenmesi gerekmektedir. Ancak, bu şekilde belirlenen yoksulluk sınırları az ya da çok her zaman sübjektif olacaktır. Çünkü
temel ihtiyaçların ne olduğuna ve bu ihtiyaçları karşılamak için gereken asgari gelirin hangi düzeyde olacağı konusunda hiçbir zaman genel bir görüş
birliği yoktur.
Genellikle bu temel ihtiyaçlar tüketim maddeleri açısından tanımlanmaktadır.53 Ancak, Amartya Sen, yoksulluğun tüketim maddelerinden çok
yetenekler (capability) aracılığıyla tanımlanması gerektiğini öne sürmektedir. Sen, bunu bir örnekle şöyle açıklamaktadır: Bisiklet bir metadır. Birkaç özelliği bulunmaktadır. Ancak, burada onun ulaşım aracı olma özelliği
dikkate alınacaktır. Bir bisiklete sahip olmak, bir kişiye bir yerden başka
bir yere hareket imkânı verir. Dolayısıyla, bisikletin ulaştırma özelliği kişiye
belirli bir şekilde hareket yeteneği sağlar. Kişi bu durumu kendisi için zevkli
buluyorsa, bu yetenek kişiye fayda ya da mutluluk da sağlayabilir. Örnekte,
bisikletin kişiye hareket yeteneği sağlama fonksiyonu ön plana çıkarılmıştır.
Zira burada, yetenek yaklaşımı Sen’e göre, yaşam standardı düşüncesine
en yakın olanıdır. Yoksulluk açısından sadece bir metaya sahip olup olmamak doğru bir odak noktası değildir. Çünkü bu bize gerçekte kişinin bu
meta ile ne yapabileceği hakkında bir fikir vermez. Örneğin, engelli kişiler
bisiklet kullanamazlar. Bir bisiklete ya da bu özelliklerde başka herhangi bir
şeye sahip olmak yaşam standardına katkı anlamında bir temel sağlayabilir
ancak, tek başına bu standardın bir parçası değildir. Bu nedenle, yaşam
standardını oluşturan unsur bir mal ya da onun özellikleri değil, o malı ya
da sahip olduğu özellikleri kullanarak bir şeyler yapabilmedir (capability).54
Sen’in yaklaşımına göre, yoksulluk tanımı tüketim maddeleri ya da gelir açısından değil, yetenekler açısından mutlaktır.55
3. Gıda/Gelir Oranı Yöntemi
Bu yoksulluk sınırı tanımı, gelir yükseldikçe gıda harcamalarının gelire
olan oranının azalacağını öngören Engel Kanunu’na dayanmaktadır. Mutlak
bir minimumda olma durumu gıda/gelir oranı açısından ifade edilmektedir.
53
Hagenaars, Vos, a.g.m., s.213.
54
Sen, a.g.m., s.160.
55
Sen, a.g.m., s.161.
Banu Metin
40
Örneğin, gıda/gelir oranı 1/3 olarak belirlendiğinde, her hane halkı, toplam
hane halkı gelirinin 1/3’ünden fazlasını gıdaya ayırdığında yoksul olarak
görülmektedir.56 Bu durumda, toplam gelir içerisinde gıda harcamalarının
oranının maksimum değeri Yo olarak belirlendiğinde, eğer gıda harcamalarının gelire oranı (c/y), bu belirlenen değerden daha yüksekse kişi yoksul
olarak adlandırılır. Eğer (c/y), Yo’dan daha düşükse kişi yoksul olarak kabul
edilmeyecektir.57
4. Ortalama Gelirin Yarısı Yaklaşımı
Bu yöntemde göreli yoksulluk tanımı kullanılarak, toplumda yaratılan
ortalama gelirin yarısı yoksulluk sınırı olarak kabul edilmektedir. Gelirleri,
yoksulluk sınırının altında kalan kişiler ise yoksul olarak adlandırılmaktadır. Toplumdaki genel gelir düzeyi yüksekse yoksulluk sınırı da buna bağlı
olarak yüksek çıkacaktır. Toplumda gelir dağılımı görece eşit bir dağılımı
yansıtıyorsa, bir diğer ifadeyle, kişilerin gelirleri genel ortalama seviyesinde
ise bu durumda ortalama gelirin yarısına sahip hiç kimse olmayabilecektir.
Bunun tersine, toplumda gelir dağılımının görece eşitsiz olması durumunda,
ortalama gelirin yarısına sahip yoksul hane halkı sayısı da ortalama gelire
sahip kişilerden kolaylıkla ayırt edilebilecektir.58
5. Leyden Yoksulluk Sınırı
Bu yoksulluk sınırı tanımı, Goedhart, Halberstadt, Kapteyn ve Van Prag
tarafından 1977 yılında geliştirilmiştir. Bu tanım, refah ve gelir arasındaki
ilişkiye dayandırılmaktadır. Yapılan alan araştırmalarında, kişilerden “Gelir
Değerlendirme Sorusu” olarak adlandırılan bir soruyu cevaplandırmaları
istenmektedir. Bu soru, “Lütfen aşağıdaki durumların her biri için uygun olduğunu düşündüğünüz para miktarını belirleyiniz.” şeklindedir. Vergilendirmeden sonra uygun olduğu düşünülen para miktarları için aşağıdaki örneğe
uygun olarak yaklaşık cevaplar verilmektedir. Buna göre haftalık, aylık ya
da yıllık dönemi gösteren seçeneklerden biri seçilerek aşağıdaki boşluklar
doldurulmaktadır;59
56
Hagenaars, Vos, a.g.m., s.213.
57
Aldi J. M. Hagenaars, Bernard M. S. Van Praag. “A Synthesis of Poverty Line Definitions”,
The Review of Income and Wealth, vol.31, Jun. 1985, s.143.
58
Güzin Erdoğan, “Türkiye’de ve Dünyada Yoksulluk Ölçümleri Üzerine Değerlendirmeler”,
Yoksullukla Mücadele Stratejileri, s.370.
59
Hagenaars, Praag, a.g.m., s.145.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
41
Yaklaşık………………..TL olursa çok kötü,
Yaklaşık………………..TL olursa kötü,
Yaklaşık………………..TL olursa yetersiz,
Yaklaşık………………..TL olursa yeterli,
Yaklaşık………………..TL olursa iyi,
Yaklaşık………………..TL olursa çok iyi
Boşlukların doldurulmasıyla elde edilen bilgiler değerlendirilerek kişilerin içinde bulundukları koşullar çerçevesinde kendi durumlarına ilişkin
ortaya koydukları yaklaşık sınırlar tespit edilmiş olmaktadır.
C. Yoksulluk Ölçüm Yöntemleri
Yoksulluk ölçüm yöntemleri ile ilgili çalışmalar incelendiğinde, yoksulluk ölçüm yöntemleri olarak, Kafa Sayısı Endeksi, Yoksulluk Açığı Endeksi,
Sen Endeksi ve Foster – Greer – Thorbecke Endeksi’nin ağırlıklı bir yere
sahip olduğu görülmektedir. Bu endeksler aşağıda ayrı ayrı incelenecektir.
1. Kafa Sayısı Endeksi
En yaygın olarak kullanılan yoksulluk endeksi Kafa Sayısı Endeksi’dir.
Bu endeks belirlenmiş bir yoksulluk sınırında;
H: q/n şeklindedir.
Burada;
H: Kafa Sayısı Endeksi’ni,
q: Yoksul kişilerin sayısını,
n: Toplam nüfusu göstermektedir.
Kafa Sayısı Endeksi, belirli bir nüfus kesimi içindeki yoksulların oranına
işaret etmek suretiyle önemli bir bilgi sağlamaktadır. Ancak, yoksulluğun
derinliği ve dağılımı konularıyla ilgili diğer önemli bilgileri ihmal etmektedir.60
Örneğin, aynı nüfus büyüklüğüne sahip iki bölge arasındaki yoksulluğun
60
James E. Foster, “Absolute versus Relative Poverty”, The American Economic Review,
vol. 88, no. 2, Papers and Proceedings of the Hundred and Tenth Annual Meeting of the
American Economic Association, 1998, (Erişim) http://www.jstor.org, 16.02.2006, s.336;
Ravallion, Huppi, a.g.m., s.60; Nanak C. Kakwani, Income Inequality and Poverty: Methods of Estimation and Policy Applications, Oxford University Press, Washington, D.C.,
USA, 1980, s.327; Poverty and Income Distribution in Latin America: The Story of the
1980’s, World Bank Tecnical Paper, no. 351, The World Bank Washington D. C., April
1997, s.59.
Banu Metin
42
karşılaştırıldığı düşünelim. Her iki bölge için de söz konusu olan ortak yoksulluk sınırı altındaki kişilerin sayısının aynı olduğunu, ancak ikinci bölgedeki yoksulların gelir düzeyleri itibarıyla daha iyi durumdayken birinci bölgedeki yoksulların neredeyse hiçbir gelire sahip olmadıklarını varsayalım. Bu
durumda, birinci bölgedeki yoksulluğun ikinci bölgedekine göre çok daha
ciddi bir boyutta olduğu savunulabilir. Ancak, her iki bölgede de yoksulluk
sınırı altındaki kişilerin sayısı aynı olduğu için, Kafa Sayısı Endeksi her iki
bölgenin de yoksulluk açısından aynı durumda olduğuna işaret edecek61
ve dolayısıyla yoksulluğun görünümünü tam olarak yansıtmayacaktır. Bu
endeksin bir başka eksik yönü de yoksulluk karşıtı politikaların etkinliğini
tam olarak değerlendirmede başarısız olmasıdır. Kafa Sayısı Endeksi, sadece insanları yoksulluktan kurtaran yoksulluk karşıtı politikaların sonucunu
yansıtmaktadır. Yoksulluğu hafifletmeye yönelik politikaların etkinliğini bu
endeksin zaman içinde ortaya koyduğu verilerin sonuçlarına bakarak değerlendirmek mümkün olmamaktadır. Yoksulluk karşıtı politikaların önemli
bir kısmının yoksulluğu hafifletmeye yönelik bir işleve sahip olduğu düşünüldüğünde bu endeks bu politikaların etkinliğini gösteremeyecektir.62 Bir
diğer ifadeyle, Kafa Sayısı Endeksi sadece belirli bir nüfus kesimi içindeki
yoksul insanların oranıyla ilgilenmektedir ve sadece bu oranın azaltılmasına
yönelik politikalara karşı duyarlıdır.
2. Yoksulluk Açığı Endeksi
Biraz önce de belirtildiği gibi, Kafa Sayısı Endeksi’nin ortaya koyduğu
yoksulluk oranı, sadece belirli bir nüfus kesimi içerisinde yer alan yoksul
kişilerin sayısına ilişkin bir bilgi vermektedir. Burada önemli olan husus,
yoksulların nasıl bir yoksulluk içinde olduklarıdır. Yoksulluk Açığı Endeksi,
yoksul hane halklarının yaşam standartları ile yoksulluk sınırı arasındaki
açıkların ortalamasıdır. Bu endeks, yoksulluğun derinliğine ilişkin önemli
bir gösterge sunmaktadır. Ancak, Yoksulluk Açığı Endeksi de Kafa Sayısı
Endeksi’nde olduğu gibi gelirin yoksullar arasında nasıl dağıldığına karşı
duyarlı değildir ve bu nedenle de yoksulluğun şiddetini tam olarak yansıtmamaktadır.63
Yoksul bir kişinin yoksulluğunun derinliği, yoksulluk sınırı (z) ile kişinin
geliri (y) arasındaki açığın (z-y) büyüklüğü ile ölçülebilir. Buna göre, yok61
Buhong Zheng, “Aggregate Poverty Measures”, Journal of Economic Surveys, vol. 11,
no. 2, Blackwell Publishers Ltd., 1997, s.124.
62
Zheng, a.g.m., s.125.
63
Ravallion, Huppi, a.g.m., s.60.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
43
sulların yoksulluk sınırının üzerine çıkabilmeleri için gerekli olan ortalama
gelir düzeyini belirleyen ya da yoksulluk sınırına göre yoksulun ortalama
gelirindeki azlığı gösteren bir derinlik ölçütüne ihtiyaç vardır. Yoksul nüfusun
ortalama gelirine Yp, yoksulluk sınırı (z) ise Gelir Açığı Oranı (I) aşağıdaki gibi
ifade edilebilir: 64
I= (z-Yp) / z
Gelir Açığı Oranı (I), Kafa Sayısı Endeksi (H) ile çarpıldığında Yoksulluk
Açığı Endeksi’ne (PG) ulaşılır:
PG: I. H
Bu endeks yoksulluğa ilişkin önemli bilgiler vermekle birlikte, yoksullar
arasında gelirin nasıl dağıldığı konusuna duyarsız kalmaktadır. Aynı nüfus
büyüklüğüne sahip iki bölge arasında yoksulluğun karşılaştırıldığını varsayalım. İkinci bölge, yoksulluk sınırının üzerinde geliri olan sadece bir kişiye sahipken birinci bölgede yoksulluk sınırını altında gelire sahip sadece
bir kişinin olduğunu ancak, birinci ve ikinci bölgede yoksulların ortalama
gelirlerinin aynı olduğunu düşünelim. Bu durumda ikinci bölgenin birinci
bölgeyle karşılaştırıldığında çok daha fazla yoksulluğa sahip olduğu güçlü
bir biçimde savunulabilir. Ancak, gelir açığı oranı iki bölgenin de aynı yoksulluk seviyesinde olduğunu ortaya koyacaktır. Dolayısıyla, bu endeks de
yoksullar arasındaki gelir dağılımını yansıtmak konusunda başarılı görülmemektedir.65 Bu endeksin bir başka eksikliği de yoksulluk karşıtı politikaların sonuçlarını değerlendirmek açısından karşımıza çıkmaktadır. Gelir açığı
oranı, sadece yoksulların ortalama gelirleri üzerinde odaklandığı için en alt
düzeydeki yoksullara yardımı amaçlayan yoksulluk karşıtı politikalar genel
olarak yoksullara yardımı hedefleyen politikalardan (örneğin, konut yardımı)
ayırt edilememektedir.66
3. Sen Endeksi
Yoksulluk sınırının altında yer alan insanların içinde bulundukları güç
durum, bu sınırın altındaki kişilerin sahip oldukları gelir miktarı itibarıyla
birbirlerinden farklı oldukları için homojen bir yapı arz etmez. Anlamlı bir
yoksulluk ölçütünün yoksullar arasındaki gelir dağılımına da duyarlı olması
gerektiği için Kafa Sayısı Endeksi ve Yoksulluk Açığı Endeksi’nin yoksulluğa
ilişkin yeterli bilgi verdiği söylenemez. Bu nedenle, dağılıma duyarlı yok64
Aktan, Vural, a.g.m., s.64 – 65.
65
Zheng, a.g.m., s.124.
66
Zheng, a.g.m., s.125.
Banu Metin
44
sulluk ölçütlerinin geliştirilmesine çalışılmaktadır. Sen’in önerdiği bu ölçüt
aksiyomatik (temel önermeli) bir yapıya dayandırılmaktadır. Böyle bir yaklaşımla yoksulluk ölçütü (P); Kafa Sayısı Oranı, Gelir Açığı Oranı ve yoksullar
arasındaki gelir dağılımını gösteren Gini Katsayısı (G) olmak üzere üç parametreye bağlıdır.67
Sen, yoksulluk ölçütünün ikna edici olmasını sağlamak amacıyla aksiyomlar öneren ilk kişidir. Öne sürdüğü ilk üç aksiyom bugün hala yoksulluk
ölçümlerinin esasını oluşturmaktadır. Bu aksiyomlardan ilki, Odak Aksiyomu’dur (Focus Axiom). Bu aksiyom, yoksulluk ölçütünün yoksul olmayanların gelir dağılımından bağımsız olmasını gerektirmektedir. Eğer, yoksulluk
Sen’in öne sürdüğü gibi mutlak yoksullukla ilgili görülüyorsa bu aksiyom
tam olarak uygundur. Bu aksiyom, yoksulluğun diğer tanımları için uygun
olmayabilir.68 Sen’in önerdiği diğer aksiyomlar, Tekdüzelik Aksiyomu (Monotonicity Axiom) ve Transfer Aksiyomu (Transfer Axiom) dur. Tekdüzelik
Aksiyomu’na göre, diğer şeyler sabit kaldığında yoksulluk sınırının altında
gelire sahip bir kişinin gelirindeki azalma yoksulluk ölçütünü yükseltecektir.
Transfer Aksiyomu’na göre ise, diğer şeyler sabit kaldığında yoksulluk sınırının altındaki bir kişiden daha zengin olan başka bir kişiye yapılan gelir
transferi yoksulluk ölçütünü yükseltecektir. Bu aksiyom, yoksulluk ölçütünün yoksullar arasındaki gelirin yeniden dağılımına duyarlı olmasını gerektirmektedir.69
Yukarıdaki üç temel aksiyomdan hareket ederek Sen, Sen Endeksi
olarak adlandırılan yepyeni bir endeks geliştirmiştir. Buna göre,
S= Sen Endeksi’ni
H= Kafa Sayısı Oranı’nı,
I= Gelir Açığı Oranı’nı,
Gp= Yoksullar arasındaki gelir dağılımını gösteren Gini Katsayısı’nı;
q= Yoksulluk sınırının altındaki kişilerin sayısını göstermek üzere, Sen
Endeksi aşağıdaki gibidir:
S= H [I + (1 – I )Gp(q/q + 1)]
Sen, yeni yoksulluk ölçütünün doğruluğunu kanıtlamak için daha sonra bir dizi yeni aksiyom kullanmıştır.70
67
Sen, a.g.m., s.165.
68
Zheng, a.g.m., s.130.
69
Zheng, a.g.m.,s.131, 132; Kakwani, a.g.e., s.328.
70
Zheng, a.g.m., s.144.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
45
4. Foster – Greer – Thorbecke (FGT) Endeksi
Foster, Greer ve Thorbecke tarafından 1981 yılında geliştirilen bir endekstir. Bir kişinin gelir açığını diğer kişilerin gelirlerine bağlı olarak ölçmek
durumunda olan Sen Endeksi’ne kıyasla, bu endekste herhangi bir kişinin gelir açığının ölçümünün yalnızca yoksulluk sınırına ve o kişinin gelirine
bağlı olması gerektiği öne sürülmektedir. Buna göre, FGT ölçütü bir parametre aracılığıyla (a) dağılıma duyarlı bir yoksulluk ölçütüdür. a ne kadar
büyük olursa endeks tarafından yoksulluğun şiddetine verilen ağırlık da o
kadar büyük olacaktır. Buna göre FGT yoksulluk ölçütü grubu;
qa
Pa (y, z) = 1/n å [(z – Yi)/z] ; a ≥0 şeklindedir. Burada;
İ:1
n: toplam hane halkı sayısını,
q: yoksul hane halkı sayısını,
z: hane halkları için yoksulluk sınırını,
y: hane halkı gelirini,
a: yoksulluk parametresini göstermektedir.
Ölçütte a’nın aldığı değer endeksin türünü belirler.
a= 0 ise yalnızca yoksul kişilerin sayısı önemlidir ve bu durumda ölçüt
Kafa Sayısı Oranı’na dönüşür (Po= H). Bir başka ifadeyle, toplam nüfus içinde yoksul kişilerin sayısını gösterir. Bu durum dışındaki tüm Pa ölçütü grubu
yoksulların durumlarında meydana gelen değişikliklere karşı duyarlıdır.
a= 1 ise P ölçütü kişi başına yoksulluk açığına eşittir (P1= HI). Yoksulluk sınırının yüzdesi olarak yoksul kişilerin gelirleri ile yoksulluk sınırı arasındaki farkın toplamını ifade eder.
Yoksulluk parametresinin (a), 1’den büyük olduğu durumlarda ise gelir
dağılımının yoksulluk ölçütündeki önemi artar. Bu ölçüt, yoksulluk sınırının
uzağında kalan en yoksul kesime daha fazla ağırlık verdiği için yoksulluğun
yoğunluğunu dikkate alır.71 Böylece, Pa’nın hesaplanmasında yoksul hane
halklarının gelir açığı oranı, daha az yoksul hanelerin gelir açığı oranına göre
önemli bir ağırlık kazanır.72
71
Aktan, Vural, a.g.m., s.66, 67; Ravallion, Huppi, a.g.m., s.59; World Bank Tecnical Paper,
a.g.e., s.59, 60; Recep Dumanlı, Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutları, Uzmanlık Tezi, Yayın No: DPT: 2449, Ankara, 1996, s.38, 39.
72
Dumanlı, a.g.t., s.39.
46
Banu Metin
III. İKTİSAT TEORİLERİNDE YOKSULLUK
İktisat teorilerinin yoksulluk konusuna yaklaşımı, yoksulluk sorununun geçmişten günümüze nasıl algılandığı ve bu sorunun temelinde yatan
faktörlerin neler olduğu konusunda bize önemli ipuçları verecektir. Teorik
olarak konuya yaklaşım biçimi, bu sorunun çözümüne ilişkin hangi tür politikaların uygulandığı veya sistemli herhangi bir politikanın uygulanıp uygulanmadığı hususunda da aydınlatıcı olacaktır. Bu anlamda, başlıca iktisat
teorilerinin konuya yaklaşımlarını incelemek gerekmektedir.
A. Klasik Teorinin Yaklaşımı
Klasik iktisadın en önemli düşünürlerinden Adam Smith’in görüşlerini
gereği gibi anlayabilmek için onun yaşadığı dönemin siyasal ve ekonomik
yönden bazı temel özelliklerini incelemek gerekir.
Smith, 18. yy.da “Aydınlanma Çağı” diye bilinen çağda yaşamış hem
bu çağdan etkilenmiş hem de bu çağı etkilemiştir. İnsan özgürlüğüne ulaşmayı amaçlayan Aydınlanma Çağı’nın en önemli düşmanı kilise hâkimiyetiydi. Bu dönemin filozofları dogmatik dinin vaazları yerine, bilimselliği tercih
ediyorlardı. Aydınlanma Çağı’nın temelinde insan karakterinin eğitilebileceği
inancı bulunmakla birlikte, bu dönemin filozofları aklın gücüne körü körüne
bağlanmaktan da kaçınmışlardır. Özellikle, Adam Smith akıl yerine, tutkuları
insan karakterinin merkezine yerleştirmiştir. Smith’in en önemli kavramlarından biri olan “görünmeyen el” kavramı, insan aklının tek başına “toplumsal
uyumu” sağlamaya yeterli olmadığı düşüncesine dayanmaktadır.73
Smith de çağdaşları gibi, mülkiyet ilkesine sıkı bir bağlılık göstererek iyi
tanımlanmış bir toplumsal hiyerarşinin gerekliliğine vurgu yapmıştır. “Toplumsal barış ve düzen, yoksulun ferahlamasından çok daha önemlidir.” sözleri bunun açık bir kanıtıdır.74
Smith’in içinde yaşadığı bireyci, girişken ve yaratıcı güçlerin yükseldiği, eski feodal yapının “tanrısal düzeni” nin artık mevcut olmadığı ekonomik
ve toplumsal ortamda, çözüm beleyen iki sorun vardı. Bunlardan ilki, merkantilizmin yoğun devlet müdahalesi aracılığıyla yeni yükselen imalat sa73
R. L. Heilbroner (ed.), The Essential Adam Smith, London, Oxford University Press, 1986,
s. 2’den aktaran Vural Fuat Savaş, İktisadın Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2007, s.260.
74
R. L. Heilbroner (ed.), The Essential Adam Smith, London, Oxford University Press, 1986,
s. 3’den aktaran Vural Fuat Savaş, İktisadın Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2007, s.260.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
47
nayindeki girişimcilere koyduğu engellerin ortadan kaldırılmasıydı. İkincisi,
bireyci ortamın nasıl olup da kaotik bir durum yaratmadan kendi düzenini
kurduğunun ve genel bir zenginleşme yaratabildiğinin açıklanmasıydı.75
Bireyci davranışların toplumsal düzenle nasıl bağdaşacağı ve refahın
bütün topluma yayılmasını nasıl sağlayabileceği konusunda “Doğa Yasaları” (tabii kanun) felsefesi Smith’e aranan çözümü üretti. Kendisinden birkaç kuşak önce yaşayan İngiliz fizikçi Newton (1642–1727), yeni bir doğal
evren düzeni anlayışını getirmişti. Doğa bilimlerinde olduğu gibi toplum
bilimlerinde de temel kavramsal çerçeve artık bu yeni anlayışla biçimlenmeye başlamıştı. Aslında liberalizmin temel ilkeleri, Newton’un tanımladığı
bu yeni “doğal evren düzeni” nden şekillenmekteydi. Bu noktada, devletin
görevi, doğa yasalarını uygulamak, bu yasaların ihlalini engellemek ve doğa
yasaları çerçevesinde bireylerin doğal haklarını korumaktan oluşuyordu.
Newton’un, doğadaki hareket, yerçekimi, enerji muhafazası gibi doğa yasaları mekanik bir düzenle işleyen, güçler arasında denge sağlayan, her bir
fiziksel öğenin yeri belli olan yeni bir evren anlayışını ortaya koymuştu. Aynı
anlayış, kısa süre sonra politika kuramına girerek “devlet” bağlamındaki anlayışı da etkilemişti. Smith, Newton’un getirdiği bu yeni kavramsal çerçeveyi “Milletlerin Zenginliği” kitabıyla ilk kez ekonomideki düzeni açıklamak
için kullanmıştır. Buna göre, serbest piyasada her birey kendi çıkarını en
çoklaştırmaya çalışırken, toplumsal düzeni koruduğu gibi aynı zamanda refahı da en çoklaştırmaktadır. Burada, tıpkı Newton’un evreninde olduğu gibi
sanki bir “görünmeyen el” devrededir. Smith, doğa yasasının gelir dağılımı
sorununa ilişkin de en uygun çözümü üreteceğine inanmış ve bu nedenle
gelir dağılımı konusu üzerinde fazla durmamıştı.76
Smith’e göre, ücretle geçinenlere yönelikı talep, doğal olarak ulusal
zenginliğin çoğalması ile artar. Emek ücretlerinin yükselmesine olanak tanıyan şey, ulusal zenginliğin belirli bir zamandaki büyüklüğü değil, sürekli
artışıdır. Bunun sonucu olarak, emek ücretleri, en zengin ülkelerde değil,
en çok gelişme gösteren ya da en çabuk zenginleşmekte olan ülkelerde
en yüksektir. Dolayısıyla, bir ülkenin zenginliği çok büyük olmasına rağmen
uzun bir süre boyunca herhangi bir değişim göstermemişse, orada, emek
ücretlerinin yüksek olacağı beklenmemelidir. İşte, emeğin bol mükâfat görmesi, artan ulusal zenginliğin gerekli sonucu olduğu kadar onun doğal be75
Smith, a.g.e., s.ix.
76
Smith, a.g.e., s.x – xii.
Banu Metin
48
lirtisidir. Diğer yandan, yoksul işçilerin geçim sıkıntısı, yerinde sayışın kanıtı;
açlıktan can çekişmeleri ise, alabildiğine bir geri gidişin göstergesidir.77
Kurucusu olduğu kabul edilen Klasik Okul’daki diğer düşünürler, bir
ölçüde Doğa Yasası felsefesinden etkilenmiş olsalar da doğa yasalarının
toplumsal düzeni açıklamadaki rolü konusunda Smith’in iyimserliğine sahip değillerdi. Smith, Milletlerin Zenginliği adlı kitabını, Sanayi Devrimi’nin
etkileri toplumsal düzene henüz yansımadan önce kaleme almıştı. Oysa 19.
yüzyılın ilk çeyreğini yaşayan Ricardo (1772–1823) gibi İngiliz iktisatçıları sınırsız büyüme konusunda daha karamsar bir tavır sergilemişlerdir.78 Sosyal
sınıflar arasında gelir dağılımı konusu, David Ricardo’nun büyüme kuramını
geliştirmesiyle ön plana çıkmıştır. Bu kuramda, Smith’in sınırsız büyüme ile
ilgili iyimser beklentileri, yerini büyümenin duraksayabileceği anlayışına bırakmıştır.79
Klasik teorinin önemli düşünürlerinden biri de J. Bentham’dır. Bentham’ın düşüncelerinin temelini Eski Yunan felsefelerinden biri olan Hedonizm oluşturmaktadır. Bentham’a göre insan davranışlarını yönlendiren,
zevk isteği ile acıdan kaçma isteğidir. “En büyük sayıda insanın en büyük
mutluluğu” şeklindeki ilkenin mutluluğun nasıl dağıtıldığı ile ilgisi yoktur.
Bentham’a göre mutluluk zevkin mevcut olması, acının ise olmaması halidir.80 Bentham’a göre genel mutluluğun “geçim”, “güven”, “bolluk” ve “eşitlik” gibi ikinci derece sonuçları vardır. Genel mutluluğun olması, Bentham’ı
devlet müdahalesini kabul etmeye zorlamıştır. Devlet müdahalesini gerektiren şey, her şeyden önce, geçim ve güvenliğin sağlanmasıdır. Ayrıca devlet, bolluk ve eşitliği teşvik etmek için elinden geleni yapmalıdır. Bentham’a
göre güvenlik ve onu oluşturan yaşam hakkı veya mülkiyet hakkı gibi haklar
ancak devlet tarafından yaratılır. Bu nedenle, Bentham, yoksullara yardım
amacıyla yapılan vergileme önerilerine ya da yeniden dağıtım önlemlerine,
insanların doğal özgürlüklerine veya mülkiyet haklarına bir müdahale sayılarak karşı çıkılmasını kabul etmez. Smith’in savunma, adalet ve bayındırlık
hizmetleri ile ilgili devlete verdiği görevlere ek olarak, Bentham, bilginin artırılması için kurumlar oluşturulmasını ve sağlık, sigorta ve bazı haberleşme
hizmetlerinin kontrolünü de devlete görev olarak yüklemektedir.81
77
Smith, a.g.e., s.75 – 80.
78
Smith, a.g.e., s.xvi.
79
Smith, a.g.e., s.xxii.
80
Savaş, a.g.e., s.303, 304.
81
Savaş, a.g.e., s.305, 306.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
49
Klasik teorinin diğer önemli isimlerinden biri de Malthus’tur. Malthus’un
yaşamı, hem sanayi dünyasında ve hem de politikada önemli değişimlerin
meydana geldiği bir döneme rastlamıştır. Adam Smith’in yaşadığı dönemde
yeni hareketlenmeye başlamış olan Sanayi Devrimi, Malthus’un yaşadığı
yıllarda bütün canlılığı ile ortaya çıkmıştı. Sanayi Devrimi, sadece üretim ve
ulaşım sektörlerinde yeni teknolojiler yaratmakla kalmamış, aynı zamanda,
yeni işletme organizasyonlarının ve daha gelişmiş bankacılık ve kredi kurumlarının ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Sanayi Devrimi ile birlikte
fabrika sistemi, bütün zararlı ve yararlı yönleriyle günlük yaşama girmiştir.
Şehir nüfusu hızla artarken, yeni teknolojik ilerlemeler nedeniyle bu nüfusun
istihdam olanakları giderek daralmış; işsizlik, yoksulluk, salgın hastalıklar
dönemin belirgin özellikleri haline gelmiştir.82
Malthus’a göre nüfusun gücü, toprağın insanların geçimi için ürün
sağlama gücünden sonsuz ölçüde büyüktür. Çünkü nüfus kontrol altına
alınmazsa geometrik bir oranla, geçim vasıtaları ise en iyi olasılıkla aritmetik oranla artar. Nüfus gücü ile topraktaki üretim gücü arasındaki bu doğal
dengesizlik ve bu ikisinin etkilerini daima eşit tutmak zorunda olan büyük
doğa yasası, Malthus’a göre toplumu mükemmelliğe ulaştıracak yol üzerinde aşılması imkânsız büyük bir güçlük yaratır.83 Yeryüzünün genişliği sınırlı
olduğuna göre, toprağın artırılması, zorunlu olarak verimin düşük olduğu
topraklarda tarım yapılmasını gerekli hale getirecektir. Böyle bir durumda,
verimlilik teknolojik bazı iyileştirmelerle artırılamadığı sürece üretim azalacaktır. Verimli topraklar sınırlı olduğundan üretimin artırılması hem çok zahmetli hem de gittikçe azalan oranlarda gerçekleşecektir.84
Nüfus artışının geometrik oranla, yiyecek artışının ise aritmetik oranla
artması, Malthus’u zorunlu olarak nüfus artışının sınırlandırılması gerektiği
sonucuna götürmüştür.85 Böyle bir sınırlamanın uygulama şansı konusunda
kuşkuları olmakla birlikte Malthus, politika önerilerini bu sınırlamaya dayandırmıştır. Buna göre, toplumun aşağı sınıflarının koşullarını iyileştirmek isteyenlerin amacı, emek fiyatı ile yiyecek fiyatları arasındaki nispi oranı yükseltmek ve böylece emek sahibinin yaşam için gerekli şeylerin ve konforun
daha büyük bir kısmına kumanda etmesini sağlamak olmalıdır. Nüfusun en
az geçim düzeyine ulaşılıncaya kadar artmasına engel olma, yoksulların
82
Savaş, a.g.e., s.339.
83
Savaş, a.g.e., s.346.
84
Savaş, a.g.e., s.347.
85
Savaş, a.g.e., s.348.
Banu Metin
50
yaşam koşullarını düzeltmenin tek etkin yoludur. Bu amaca ulaşmak için,
insanlara sınırlamayı aşılamak gerekir. Bunları söyledikten sonra Malthus,
basiretli davranışların gelişmesi için dört koşulun varlığından söz eder. Bunlar, özel mülkiyetin güvence altına alınması, düşük gelirli sınıfların kişiliğini
korumak için yasal eşitlik, temsili hükümetin yaygınlaştırılması ve eğitimin
ıslah edilmesidir. Bu amaca en iyi biçimde ulaşmak, Malthus’a göre, insanları ahlaki sınırlamaları kullanmaya teşvik eden bir sosyal sistem içinde
mümkün olabilir. Bu yönden en çok arzulanan sonuçları vaad eden sistem,
mevcut özel mülkiyet sistemidir. Çünkü bu sistem, ekonomik yönden gösterdiği eşitsizlik ve toplumsal sınıf yapısı ile birlikte, kendi gayretiyle kalkınmak isteyen hırslı ve basiretli insanlara bu imkânı verecek olan sistemdir.86
Malthus’a göre yoksullara yardımı öngören yasalar tembelliği teşvik
eder ve toplumu oluşturan diğer bütün fertlerin aleyhine sadece en zayıf
durumda olan kişilerin durumunu düzeltir. Eğer insanlar, kendilerine verilecek olan yardımlara güvenemeyeceklerini bilirlerse, kişisel çıkar dürtüleri
onları, kendi durumlarını iyileştirmek için çaba sarfetmeye yöneltir. Bütün
bu düşüncelere dayanarak Malthus, kişisel çıkar duygusunu öğretecek bir
eğitim sisteminin savunucusu olmuş, diğer yandan da yoksullara verilen
yardımlara karşı çıkmıştır.87
B. Marksist Teorinin Yaklaşımı
Marks, Smith ve Ricardo’nun, emeği kıymetin sebebi olarak ele alan
görüşlerinden çok etkilenmiş olmasına rağmen, Marks ile Smith ve Ricardo
arasında önemli bir fark bulunmaktadır. Smith ve Ricardo rekabetçi kapitalizm politikasından yana oldukları halde, Marks emekçi sınıfın, kapitalist
işveren tarafından sömürüldüğü gerekçesiyle buna karşı çıkmıştır. Bununla
birlikte, Smith ve Ricardo’nun emek kıymet teorisinin; emeğin istismar edildiğini ve kapitalist sistemin sonunda yıkılacağını öne süren teorisi için esaslı
bir temel oluşturduğunu düşünmüştür. Marks’ın amacı, kapitalist üretim biçimini ve bu üretim biçimine tekabül eden üretim ve mübadele koşullarını
incelemektir.88
Marks’a göre toplumun yapısı ekonomik altyapı ve bu yapının üstüne
kurulmuş olan yasal ve sosyal üstyapıdan oluşur. Ekonomik altyapıyı belirleyen üretim biçimidir. Üretim biçimi de üretim ilişkileri ve üretim güçlerin86
Savaş, a.g.e., s.349.
87
Savaş, a.g.e., s.349.
88
Savaş, a.g.e., s.473.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
51
den oluşur. Üretim ilişkileri ya insanlar arası ya da insanlarla mallar arasındaki ilişkiler şeklinde olabilir. İnsanlar arası üretim ilişkilerine beşeri ilişkiler
insan ile etrafındaki maddi şeyler arasındaki ilişkiye de mülkiyet ilişkileri adı
verilir.89
Marks’a göre tarihi harekete geçiren temel güç, insanların yaşamlarını
sürdürmek, başka bir deyişle ihtiyaçlarını tatmin etmek istemeleridir. Çünkü insanlar maddi ihtiyaçlarını karşılayamadıkları zaman, varlıklarını yitirirler. Marks’a göre, insanlar tarih yapabilmek için yaşamak zorundadır. Bu
nedenle, ilk tarihsel davranış bu ihtiyaçları karşılayacak araçların üretimi
bir diğer ifadeyle maddi hayatın üretimidir. Marks, tıpkı Adam Smith gibi
üretim güçlerinin gelişmesini iş bölümüne bağlamıştır. Fakat Smith’in aksine Marks, iş bölümünün ilerlemesiyle çıkar çatışmalarının artacağı görüşündedir. İş bölümünden doğan çıkar çatışmaları, özel mülkiyetin etkisiyle
daha da şiddetlenecektir. Bu çatışma belli bir düzeye ulaşınca sınıflar arası
mücadele başlar ve toplumsal piramit baş aşağı devrilir.90
Marks, işgücü değişim kıymetinin yaşamın devamı için talep edilen
malların emek maliyeti ile belirleneceğini öne sürer. Ancak, burada önemli
olan bir başka nokta da Marks’ın işçinin yaşamı için gerekli malların neler
olacağının, işçinin içinde yaşadığı toplumun uygarlık derecesine bağlı olarak belirleneceğini vurgulamış olmasıdır. Buna göre ”geçim seviyesi” sadece hayatta kalmak için gerekli en az miktarı ifade etmez. Onunla birlikte
toplumun ulaştığı gelişmişlik derecesinin, bir işçinin yaşamı için gerekli sayacağı diğer mal ve hizmetleri de kapsaması gerekir.91
Marks’a göre toplam sermaye içinde sabit sermaye oranının artması
teknolojik işsizliğe yol açar. Marks, teknolojik işsizliği, ücretleri geçim seviyesinde tutan en önemli etken olarak nitelendirmiştir. Marks, Malthus’un
nüfus teorisi yerine artık nüfusun çoğalması görüşünü öne sürmüştür. Makine gücünün işsiz bıraktığı işçiler bir “sanayi yedek ordusu” oluşturur.
Bu yedek ordu ücretleri aşağı doğru inmeye zorlar ve bu nedenle de artık
değeri yükseltir. Marks’a göre teknolojik değişmeler klasiklerin zannettiği
gibi tesadüfî olaylar değildir. Aksine, kapitalist üretimin devamını sağlamak
için bilinçli şekilde geliştirilen ve emek tasarruf edici araçların yaratılmasını
amaçlayan çabaların ürünüdür. Artık değerin devamı için yedek ordunun
89
Savaş, a.g.e., s.474.
90
Savaş, a.g.e., s.475.
91
Savaş, a.g.e., s.479.
Banu Metin
52
varlığı gereklidir. Bu gözlemlerin insani cephesinde “proletaryanın artan sefaleti” vardır. Bir tarafta, iş temposunun hızlandırılması ve iş gününün uzatılması suretiyle işçi gittikçe daha çok sömürülmekte, diğer tarafta da işçinin
işgücünün kıymeti, geçim araçlarının üretimi için gerekli emeğin azaltılması
nedeniyle devamlı şekilde düşürülmektedir. Emeğin verimi artarken, işçinin
daha çok sömürülmesi ve tüketim gücünün azalması, kapitalizmin iç çelişkilerinden birini oluşturmaktadır.92
Marks’ın ekonomik analizinin temel amacı, kapitalist sistemin sonsuza
kadar büyümesini devam ettirmesinin mümkün olmayacağını ve bir süre
sonra proletaryanın mevcut üretim yapısını ve ondan kaynaklanan sosyal
ilişkileri kaldırıp atacağı ve yerine sosyalist bir üretim organizasyonu kuracağı bir devrim aşamasına ulaşılacağını göstermektir.93 Sosyalist yazarların sınıflar arası çatışmaya verdikleri önem ve emeğin istismar edildiğini
öne süren teorileri, gelir dağılımı sorununun yakından incelenmesini zorunlu hale getirmiştir. Klasik iktisatçıların gelir dağılımı sorunuyla ilgilenmeleri,
ulusal zenginliğin zaman içindeki seyrini incelemek amacı ile yapılmıştır.
Sosyalizmin sınıf çatışmasını, ekonomik ve politik yaşamın temel konusu
yapması ise gelir dağılımı sorununun önemini yeniden hatırlatmıştır.94
C. Keynes’in Yaklaşımı
Yaşadığı dönemin önce Birinci Dünya Savaşı’nın ve daha sonra da
Büyük Dünya Bunalımı’nın yarattığı çalkantılara tanık olması, Keynes’in düşüncelerini önemli ölçüde etkilemiştir. Çünkü söz konusu yıllar uluslararası ticaret ilişkilerinin bozulduğu ve altın para standardının çöktüğü yıllardır.
Bu çöküntülerin ardından önce enflasyon, döviz kurlarında istikrarsızlık ve
ödemeler bilânçosu dengesizlikleri ortaya çıkmış, daha sonra da durgunluk
ve yaygın bir işsizlik bütün ulusal ekonomileri sarsmıştır.95 Bunalımın yoğun
olarak yaşandığı 1929–1933 yılları arasında, hayat standartları kötüleşmeye başlamıştır. Amerika Birleşik Devletleri’nde, sanayi üretimi yüzde 30’dan
fazla düşmüş, ticari bankaların yaklaşık yarısı iflas etmiştir. İşsizlik oranı
yüzde 25’in üzerine tırmanmıştır. Hisse senedi fiyatları yüzde 88 oranında
değer kaybına uğramış, Avrupa ve dünyanın geri kalan kısmı da benzer
bir durum ile karşı karşıya kalmıştır. Büyük bunalımın uzunluğu ve şiddeti,
92
Savaş, a.g.e., s.483.
93
Savaş, a.g.e., s.485.
94
Savaş, a.g.e., s.487.
95
Savaş, a.g.e., s.742.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
53
birçok iktisat uzmanının, klasik iktisat anlayışının temel tezi olan serbest piyasa kapitalist sisteminin kendi kendini düzeltme yeteneğini sorgulamasına
neden olmuştur.96
Yukarıda bahsedilen gelişmeler çerçevesinde Keynes, ilk büyük teorik
araştırmalarına son biçimini vererek 1930 yılı sonunda Para Kitabı’nı yayınlamıştır. Bu eserin belli başlı hedefi, ekonomik depresyonlar sorununu
açıklığa kavuşturmaktır.97
Keynes’e göre ekonomik depresyonun nedeni, normal tasarrufun yatırımdan daha büyük oluşudur. Bu durum, tüketim malları piyasasında bir
dengesizlik yaratmakta ve bu sektördeki üreticileri, mallarını maliyetlerinden
daha düşük fiyata satmaya zorlamaktadır. Bu durumda yatırım yetersizliği
depresyona yol açmaktadır. Para Kitabı, 1930 yılı sonlarında yayınlandığı
zaman, bir yılı aşkın bir süreden beri ABD’yi kasıp kavuran büyük kriz, etkisini Avrupa’da da hissettirmeye başlamıştı. Kriz tehdidi karşısında Büyük
Britanya, ekonomik sistemini birdenbire değiştirmeye karar vererek, Keynes tarafından önerilmiş olan çarelerden birini benimsemiştir. 1931 yılında
parasının değerini düşürmüş ve bundan da yararlı çıkmıştır. Nitekim İngiltere’de kriz kendini, öteki kapitalist ülkelerin çoğundan daha az sert hissettirmiştir.98
İngiliz iktisatçısı John Maynard Keynes’in iktisat dünyasında çığır açan
eseri 1936 yılında yayınladığı “İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi” adlı
kitabıdır. Kitabının önsözünde, temel amacının zor teorik sorunları ele almak ve teorinin pratiğe ilişkin uygulamalarını ikinci planda tutmak olduğunu belirtmiştir. Diğer taraftan, kitabının bir bütün olarak çıktı ve istihdam
ölçeğinde meydana gelen değişmeleri belirleyen güçleri öncelikle ortaya
çıkarma niteliğine büründüğünü dile getirmiştir. Ayrıca, paranın iktisadi yaşama, gerekli ve çok özel bir role sahip bir unsur olarak dâhil olduğunu da
eklemiştir.99
Keynes, klasik teorinin önermelerinin genele değil de sadece özel bir
duruma ilişkin uygulanabilirliğinin olduğunu, varsaydığı durumların mümkün
96
Mark Skousen, İktisadi Düşünce Tarihi, Modern İktisadın İnşası, çev. Mustafa Acar, Ekrem
Erdem, Metin Toprak, Adres Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 2007, s.363, 364.
97
Henri Denis, Ekonomik Doktrinler Tarihi 2, çev. Attila Tokatlı, Sosyal Yayınlar, 3. Baskı,
İstanbul, 1997, s.713.
98
Denis, a.g.e., s.714, 715.
99
John Maynard Keynes, İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi, çev. Uğur Selçuk Akalın,
Kalkedon Yayınları, İstanbul, 2008, s.7 – 9.
54
Banu Metin
olan denge konumları açısından sınırlayıcı bir nokta olma özelliğine sahip
olduğunu göstereceğini ileri sürmüştür. Ayrıca, klasik teori tarafından varsayılan özel durumun niteliklerinin kendi içinde yaşadığı iktisadi toplum açısından hiçbir geçerliliği olmadığını da belirtmiştir.100
Keynes, tüketim eğilimini belirleyen öznel unsurlar veri alındığında ve
tüketim eğiliminin sadece nesnel unsurlarda meydana gelen değişmelere
bağlı olduğu varsayıldığında tüketim eğilimini etkileyen başlıca unsurlardan
birinin de maliye politikasında meydana gelen değişme olduğunu söylemektedir. Kişilerin tasarruf etmeleri, gelecekte elde edilmesi beklenen getiriye bağlı olduğundan söz konusu tasarrufun faiz oranının yanı sıra devletin
maliye politikalarına da bağlı olduğu açıktır. Keynes’e göre, gelir vergileri,
özellikle kazanılmamış gelire karşı ayrıma tabi tutulduğunda sermaye karları, veraset vergileri ve benzeri vergiler, en az faiz oranı kadar etkilidir. Buna
karşın maliye politikasında yapılacak mümkün değişiklikler, en azından beklenti olarak, faiz oranından daha büyük olabilir. Maliye politikası daha eşit
bir gelir dağılımı sağlama aracı olarak kullanılırsa, tüketim eğilimini artırma
yönünde yaratacağı etki daha büyük olacaktır.101
Keynes’in “İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi” adlı kitabı, iktisatçıların dikkatini neo-klasik iktisadın dışına ve makro ekonomiye ağırlık
veren bir yöne kaydırmıştır. Aslında makro teoriye duyulan ilgi 1920’li yıllarda başlamış, Keynes bu akımın bir devamı olarak ortaya çıkmıştır. Ücretler ile fiyatların esnek olduğu bir ekonomide tam istihdamın kendiliğinden
sağlanacağını öne süren neo-klasik teoriyi reddetmiştir.102Keynes’e göre
bu teori, iktisadi sistemin bozulmasının nedenini parasal ücretlerdeki katılığa bağlamaktadır. Bu çerçevede, parasal ücretlerde meydana gelen bir
azalmanın, ceteris paribus, nihai ürünün fiyatını azaltarak talebi uyaracağı
ve bu nedenle de çıktı ve istihdamı artıracağı neo-klasik teori tarafından
öne sürülmektedir. Ancak, Keynes, parasal ücretlerde meydana gelen bir
değişmenin ortaya çıkaracağı sonuçların karmaşık bir niteliğe sahip olduğunu belirtmektedir. Ona göre, parasal ücretlerde meydana gelen bir azalma işçilerin satın alma gücünü azaltarak toplam talep üzerinde belli etkiler
yaratmaktadır103.
100 Keynes, a.g.e., s.13.
101 Keynes, a.g.e., s.89.
102 Savaş, a.g.e., s.640.
103 Keynes, a.g.e., s.221 – 222.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
55
Keynes, tek başına faiz oranlarını etkileyerek bir para politikasının
yaratacağı etki konusunda oldukça şüpheci olduğunu belirtmektedir. Ona
göre, devlet, geleceği görerek, sermaye mallarının marjinal etkinliğini ve
toplumun genel sosyal çıkarlarını ölçmek durumundadır. Buna bağlı olarak
devletin yatırımı doğrudan örgütleme konusunda giderek artan bir sorumluluğu bulunmaktadır.104
Keynes’in bu görüşleri iktisatçıları derinden etkilemiş ve bu teorinin
neo-klasik teoriden tümüyle ayrı bir teori olduğu ve yeni bir entelektüel devrimi başlattığı düşünülmüştür. Keynesyen teori, pek çok ünlü iktisatçının
destek ve katkısıyla 1950’li yılların sonuna kadar egemen teori niteliğini korumuştur. Yirminci yüzyılın ikinci yarısında ise, Keynesyen teoriye eleştiriler
yöneltilmeye, bu teorinin yeni yorumlarının yapılmasına ve nihayet rakip teorilerin öne sürülmesine başlanılmıştır.105
Keynes, Genel Teori’de, kapitalizmin doğası gereği istikrarsız olduğunu ve tam istihdama götüren doğal bir eğilimi olmadığını söylemektedir. İhtiyaç duyulan tek şey devletin, sağı solu belli olmayan kapitalist direksiyonu
kontrol altına alması ve refahı sağlamasıdır. Bu, klasik yaklaşımda olduğu
gibi fiyatları ve ücretleri azaltarak değil, fakat temkinli bir şekilde bütçe açıklarını artırarak, talebi genişleterek gerçekleşecekti. Ekonomi tekrar yoluna
girdiğinde ve tam istihdama ulaşıldığında, devletin daha fazla açık bütçe
politikası izlemesine gerek olmayacaktı ve klasik model hakkıyla işleyecekti. Keynesyen toplam talep yönetim modeli, özellikle açık bütçe harcamalarının ve büyük miktardaki devlet harcamalarının kabul gördüğü İkinci Dünya
Savaşı’ndan sonra, iktisatçıları hızlı bir şekilde peşinden sürüklemiştir.106
Keynes, modern ekonominin dengesini tam istihdamda bulmadığını
savunmuştur. Ona göre bu denge işsizlikle – eksik istihdam dengesi – bulunabilirdi. Say Yasası artık geçerliliğini yitirmişti; talep eksikliği olabilirdi. Yönetim bu talep eksikliği sorununu giderecek önlemleri almalıydı. Bir bunalım
döneminde güçlü kamu maliyesinin temel kuralları bunalımın aşılmasında
etkin bir rol oynayabilirdi. Eksik istihdam dengesi, Say Yasası’nın yok sayılması, talebi sürdürmek için gelirlerle açığa çıkarılan devlet harcamalarına
başvurulması, Keynesçi sistemin esaslarıydı.107
104 Keynes, a.g.e., s.145.
105 Savaş, a.g.e., s.640.
106 Skousen, a.g.e.,s.365, 366.
107 John Kenneth Galbraight, İktisat Tarihi, çev. Müfit Günay, Dost Yayınları, Ankara, 2004,
s.204.
56
Banu Metin
Keynes, Genel Teori’de psikolojik bir kanundan söz etmektedir. Buna
göre; kişi kural olarak, geliri arttıkça yaptığı tüketimi artırmaktadır. Ancak,
tüketimdeki artış, gelirdeki artış kadar değildir. Yani, tüketim miktarındaki değişme gelirdeki değişme ile aynı yönde ancak daha az miktardadır.
Bunun anlamı, istihdam ve dolayısıyla da toplam gelir yükselirse, ilave istihdamın ilave tüketimin ihtiyaçlarının tatmin edilmesine tamı tamına uymayacağıdır. Diğer taraftan, istihdam düzeyindeki bir düşüş nedeniyle gelirde
meydana gelen bir azalma, bazı kişilerin ve kurumların iyi zamanlarında biriktirdikleri finansal rezervlerini kullanmalarının yanı sıra devletin, gönüllü ya
da gönülsüz bir biçimde sorumluluğunda olan bütçe açıkları vererek ya da
borçlanılan parayla işsizlik yardımında bulunarak, tüketimin geliri aşmasına
neden olabilir. Böylece, istihdam düşük bir düzeye indiğinde toplam tüketim; bireylerin alışageldikleri davranış ve ılımlı bir dalgalanma çerçevesinde
yeni bir denge durumuna ulaşmanın açıklaması olan devletin olası politikası nedeniyle, reel gelirde meydana gelecek değişmeden daha az miktarda
azalacaktır. Aksi takdirde, istihdam ve gelirde azalma bir kez başladığında,
aşırı boyutlara ulaşacaktır.108
Keynes, Ocak 1931’deki bir radyo yayınında tutumluluğun yoksulluğun “kısır döngüsü”ne neden olabileceğini “beş şilin tasarruf ettiğiniz
takdirde, bir kişiyi bir günlüğüne işinden edersiniz” şeklinde açıklamıştır.
Keynes, İngiliz ev kadınlarını durmaksızın çılgınca alışveriş yapmaya ve hükümeti de kısa sürede durmaksızın adeta bir coşku halinde bina yapmaya
teşvik etmiştir. Keynes, yastık altında gömülenen veya bir banka kasasında
biriktirilen tasarrufları ekonomiden bir sızıntı olarak görmektedir.109
Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı üzere, Keynes yoksulluğu ekonomiden bir sızıntı olarak nitelendirdiği tasarruflarla açıklamaktadır. Yatırıma
dönüşmeyen ve dolayısıyla iktisadi yaşam içerisinde yer almayan tasarrufların işsizliğe neden olacağını bunun da yoksulluğu doğuracağını öne sürmektedir.
Klasik teorinin işsizliğin nedeni olarak ileri sürdüğü yüksek ya da katı
ücretler ve çözüm için ücretlerin düşürülmesi önerisi de Keynes tarafından
reddedilmektedir. Ücretlerin düşürülmesinin satın alma gücünü ve dolayısıyla toplam talebi azaltacağını öne süren Keynes, bu durumda işsizliğin
daha da artacağını belirtmektedir. Çözüm olarak devletin yatırım harcamaları (kamu amaçlı devlet borçlanması ve harcama) düzeyini yükseltmeyi
108 Keynes, a.g.e., s.90, 91.
109 Skousen, a.g.e., s.389 – 391.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
57
amaç edinen müdahalesini öngörmektedir. Bu durum, özel sektörün harcanmamış tasarruflarının harcanmasıyla – isteyerek harcama – eksik istihdam dengesini bozacaktır.110
D. Arz Yanlı İktisat Teorisinin Yaklaşımı
Arz yanlı ekonomi terimi, Keynesyen ekonominin talep yanlı vurgusuna
bir alternatif tanımlama biçiminde ortaya çıkmıştır. Keynesyen analizin özü,
milli gelirin ve istihdamın artan talebe bağlı olduğu ve talebi teşvik etme
aracılığıyla genişletilmiş bütçe açıklarının çıktıyı ve istihdamı artıracağıdır.
Arz yanlı ekonomik düşünceyi savunanlara göre bu açıklama, Keynes’in teorisini geliştirdiği 1930’ların depresyon dönemine uygun bir etki yaratmıştır.
Ancak, 1960’larda ve 1970’lerde ekonomistlerin çoğuna göre sadece talebe odaklanmak ve sermaye birikimi, teknik ilerleme, işgücünün niteliğindeki
gelişmeler, düzenleyici müdahalelerden uzaklaşma gibi potansiyel arzı artıran faktörleri ihmal etmek yanlıştı. Pek çok ekonomist, sürekli olarak yüksek
düzeyde gerçekleşen işsizliğin talep yetersizliğinin bir sonucu olmaktan çok
işsizlik sigortası ve etkin işgücü arzını azaltan asgari ücret uygulaması gibi
hükümet politikalarından kaynaklandığı sonucuna varmaktaydılar.111 Keynesyen görüş, işsizlik ile enflasyon arasında ters yönlü bir ilişki olduğunu
öne süren Philips Eğrisi ile daha da pekiştirilmiştir. Ancak, Philips Eğrisi,
Keynesyen makro teoriyi böylesine sınırlı ve katı bir niteliğe kavuştururken,
arz iktisadının yeniden popüler olması için de bir tramplen görevi görmüştür.
Çünkü 1970’lerde başta ABD olmak üzere, sanayi ülkelerinin büyük çoğunluğunda işsizlik oranı %5–8’lerde seyrederken enflasyon hızında devamlı
bir yükselişe şahit olunmuştur. İktisat teorisini, bu çıkmazdan arz iktisadının
kurtardığı bu teorinin taraftarlarınca öne sürülür. Onlara göre, “durgunluk
içinde enflasyon”u önlemede yetersiz kalan Keynesyen reçeteler yerini, arz
iktisadının devlet harcamalarını azaltarak toplam talebi sınırlayan, para arzındaki artışı yavaşlatan, tasarruf ve sermaye birikimini olumsuz yönde etkileyen vergi yüklerini hafifleten reçetelerine bırakmak zorundadır.112 Aslında, arz yanlı ekonomi, Adam Smith’in Milletlerin Zenginliği’nin ve 19. yüzyıl
klasik iktisatçılarının yazılarının merkezindeki kapasite yaratmak ve bireysel
girişimciliğin önündeki hükümet engellerini kaldırmakla ilgili temel düşüncelere bir geri dönüştü. 1930’ların tecrübesi, arz faktörlerinin önemini geçici
110 Galbraight, a.g.e., s.214, 215.
111 Martin Feldstein, “Supply Side Economics: Old Truths and New Claims”, The American
Economic Review, vol. 76, no. 2, (May 1986) (Erişim) http://www.jstor.org, 20.02.2007, s.26.
112 Savaş, a.g.e., s.955, 956.
58
Banu Metin
olarak unutmayı kolaylaştırmıştı. 1970’lerde buna geri dönülmeye başlandı.
Ayrıca, arz yanlı ekonomi ile ilgili herhangi bir tartışmada, geçmiş iki yüz
yılda çoğu ekonomi politikalarının analizini karakterize eden “geleneksel arz
yanlı” düşünceyle 1980’lerde öne çıkan “yeni arz yanlı” düşünceyi ayırt etmenin önemli olduğu da vurgulanmaktadır.113
“Yeni arz yanlı”larla “geleneksek arz yanlı”ları birbirinden ayıran şey
destekledikleri politikalar değil, bu politikalar için ortaya koydukları iddialardır. Kendisini de “geleneksek arz yanlı” olarak niteleyen Feldstein, “geleneksel arz yanlı”larının takip ettikleri vergi, harcama ve para politikalarının
uzun vadede gerçek gelirlerin ve yaşam standartlarının yükselmesine neden olacağını iddia etmekten hoşnut olduklarını belirtmektedir. Bu süreçteki
anahtar kavramın artan tasarruflar ve yatırımlar olduğunu ve bunun dikkate
değer bir etkiye sahip olmasının uzun zaman alacağını bildiklerini dile getirmektedir.
“Yeni arz yanlı”lar ise çok daha aşırı iddialarda bulunmaktaydılar. Onlar hızlı büyüme, vergi gelirlerinde önemli ölçüde artış, tasarruflarda keskin
bir yükseliş ve enflasyonda göreli azalışı tasarladılar. Büyük ölçüde bastırılan girişimcilik arzını serbest bırakacağından, vergi indirimlerinin vergi gelirlerini yükselteceği önermesi “Laffer Eğrisi”, önermelerden biriydi. Başka
bir önemli önerme de vergi indirimleri yükselmiş bir bütçe açığına neden
olsa bile, vergi değişiklilerinin, tasarruf oranını yükselen bütçe açığını finanse edecek kadar yeterli düzeyde yükselteceği için bu durumun fabrika ve
teçhizat yatırımları için kullanılabilir fonları azaltmayacağı iddiasıdır. Ayrıca,
çalışmaya teşvikten kaynaklanan gerçek çıktıdaki hızlı yükselişin, artan mal
ve hizmet arzı yükselen nominal talebi absorbe edebileceğinden işsizlikte bir yükselişe neden olmaksızın enflasyon oranını yavaşlatacağı da iddia
edilmektedir.114
Yaşanan tecrübeler vergi oranlarının azaltılmasının daha önce görülmemiş bir büyümeyi teşvik edeceği, enflasyonu azaltacağı, kişisel tasarruflarda önemli bir yükselişi harekete geçireceği tahminlerinin her birinin doğruluğunu kanıtlamamıştır. Ancak, bu geleneksel arz yanlı düşüncede kötü
bir üne neden olmamalıdır. Bu düşüncede, ulusun reel geliri fiziksel ve entelektüel sermaye birikimine ve işgücünün niteliği ve girişimlerine bağlıdır.115
113 Feldstein, a.g.m., s.26.
114 Feldstein, a.g.m., s.27.
115 Feldstein, a.g.m., s.29.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
59
Vergi indirimlerinin ekonominin geneli üzerinde yarattığı etkilere bir bütün olarak bakıldığında, arz yanlı ekonominin, yoksulluk konusuna ilişkin
özel bir yaklaşımının olmadığını; ancak, gelir dağılımı ve yoksulluk üzerinde
dolaylı yoldan bir takım etkilere sahip olduğunu söylemek mümkündür.
Arz yanlı ekonomiye göre, gelir ve kurumlar vergisindeki bir indirim
ekonomi üzerinde devlet harcamasındaki artıştan daha büyük bir etkiye sahiptir. Bu etkiyi yaratan etkileşim zinciri şöyledir:116
— Gelir vergisi oranı azaltıldığı zaman fertlerin tasarruf arzusu artar. Tasarruftaki artış faiz oranının düşmesine ve yatırımların artmasına neden olur.
— Kurumlar vergisinde yapılacak bir indirim ise yatırım karlılığını artıracak dolayısıyla kurumun tasarruf gücü artacaktır.
— Gerek fertlerin gerek kurumların tasarrufundaki artış likiditelerinin
artmasına ve borç taleplerini azaltmalarına neden olur. Bu ise faiz oranlarını
düşürür. Faiz oranlarının düşmesi yatırım malları ile inşaat yatırımlarını artırır.
— Yatırım/GSMH oranının artması prodüktiviteyi artırır. Yani birim girdi
başına düşen üretim miktarı artar.
— Gelir vergisindeki bir indirim emeğin istihdam edilme isteğini ve çalışma gayretini artırır. Böylece emek arzı artar.
— Üretim kapasitesinin artması sonucu arz yetersizliğinden doğan
enflasyonist baskılar hafifler ve enflasyon oranı düşer.
— Üretim kapasitesinin artması, ayrıca mal ve hizmet ihracını artırır. Bu
artış, ödemeler dengesini düzenleyerek ulusal paranın değerini yükseltir. Bu
durumda ithalat ucuzlayacağı için dolaylı olarak enflasyon hızı azalır.
— Düşük gelir vergisi oranları, toplu sözleşmelerle istenen ücret artışlarını da azaltır. Çünkü istenen artışlar genellikle vergi sonrası gelirle ilgili
olduğu için, vergi oranları düşünce işçinin eline geçen ücret artacağından
zam istekleri de az olur. Bu da enflasyon hızını yavaşlatır.
— Enflasyon hızının azalması geliri, dolaylı olarak ta tüketim, üretim ve
istihdamı artırır.
— Enflasyon hızının azalması ayrıca, faiz oranlarını da düşürerek yatırımları teşvik eder.
116 M. Evans, “An Econometric Model Incorporating the Supply Side Effects of Economic
Policy” Supply Side Effects of Economic Policy: Proceedings of the 1980 Economic
Policy Conference, Washington University Press, Washington, 1981, s.65-66’dan aktaran Vural Fuat Savaş, İktisadın Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2007, s.962.
60
Banu Metin
IV. REFAH DEVLETİ VE YOKSULLUK
Birey, insanlık tarihinin her döneminde kendisini yoksulluğa iten ve
geleceğini tehdit eden olaylardan korunma duygusu ve çabası içerisinde
olmuştur. Hastalık, sakatlık, yaşlılık ve işsizlik gibi insanoğlunun karşılaşabileceği olayların, açlık ve yoksullukla aynı anlama geldiği dönemlerde,
bireyin gelecek endişesinden arınarak özgürlüğüne kavuşması ve kişiliğini
geliştirmesi mümkün değildir. Tarihsel süreçte, ekonomik ve teknolojik alandaki gelişmeler sosyal alandaki gelişmelerle tamamlanmadıkça, sosyal tehlikeler ve bunların doğurduğu yoksulluk sorunu varlığını korumaya devam
edecektir.117 Buradan hareketle, refah devletinin gelişimi ve bu kapsamda
alınan tedbirlerin yoksulluk sorunu açısından değerlendirilmesi önem taşımaktadır.
A. Refah Devleti Kavramı
Türk hukuk sisteminde kullanılan sosyal devlet teriminin karşılığı olarak Fransızca’da esirgeyen devlet, İngilizce’de refah devleti, Almanca’da
da bizde olduğu gibi sosyal devlet terimleri kullanılmaktadır. Bu kavramların
hepsi, devletin en genel anlamda yoksulluk sorununa ve daha özel olarak da
çalışma yaşamına sosyal politika ve hukuk araçlarını kullanarak müdahale
etmesi, sosyal adaleti sağlamak için yoksullar ve çalışanlar lehine olumlu
edimlerde bulunması anlamına gelmektedir. Sosyal devletin temel öğeleri,
“yaşayabilme güvenliği”, “tam istihdam” ve “çalışma gücünün korunması”dır.118 Yoksulluğa ve işsizliğe karşı mücadele, kişilere asgari bir geçim
düzeyinin sağlanması, sosyal güvenlik sistemi ve sosyal yardımlar, eğitim,
sağlık, konut politikaları gibi uygulamalar sosyal devletin ve geniş anlamda
sosyal politikanın temel uygulama alanlarıdır. Bu uygulamaların ulaştığı düzey ve sağladığı güvenlik de toplumun refah toplumu olarak ulaştığı gelişme
düzeyini göstermektedir.119 Bu çerçevede refah devletinin genellikle sosyal
devletle beraber tanımlandığı görülmektedir.
117 Ali Güzel, Ali Rıza Okur, Nurşen Caniklioğlu, Sosyal Güvenlik Hukuku, Beta Basım, İstanbul, 2009, s.1.
118 Şebnem Gökçeoğlu Balcı, Tutunamayanlar ve Hukuk, Dost Kitabevi, Ankara, 2007, s.21;
Ernest Rudolf Huber, “Modern Endüstri Toplumunda Hukuk Devleti ve Sosyal Devlet”, çev.
Tuğrul Ansay, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.XXVII, 1970, s.36; Mehmet Akat, Teori ve Uygulamada Sosyal Güvenlik Hakkı, Kazancı Kitap, İstanbul, 1992,
s.46; Doğan Özlem, “Hukuk Devletini Sosyal Devlet İçinde Düşünmek”, Doğu-Batı, yıl 4,
sayı 13, 2001, s.20.
119 Meryem Koray, Sosyal Politika, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2005, s.85.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
61
Almanya’da sosyal devlet kavramı, 1880’lerde Bismarck tarafından
gerçekleştirilen reformları nitelendirmek için kullanılmıştır. Modern refah
devleti yolunu açan sosyal politikanın ilk izleri Almanya’da ortaya çıkmıştır.
Almanya’da Bismarck iş başına geçtikten sonra, sosyal demokrat partinin
yükselen gücüyle karşı karşıya gelmiştir. Uyguladığı baskıcı politikalarla
1878’de partiyi kapatmış ve liderlerini tutuklatmıştır. Bu baskıyı telafi etmek içinse etkin bir sosyal politika oluşturma yoluna gitmiştir.120 İngiltere’de
refah devleti kavramının kullanımı ise daha yakın zamanlara 1940’lı yıllara
rastlamaktadır. Sir William Beveridge’in 1942 yılında yayınlanan Social Insurance and Allied Services (Sosyal Sigortalar ve ilgili Hizmetler) adlı raporu, İkinci Dünya Savaşı sonrası belli başlı ülkelerde yürütülen tüm reformlara
esin kaynağı olmuştur. Modern refah devletinin kuruluşunun temel ilkelerini
ilk olarak dile getiren belge bu rapordur.121 Her ne kadar “sosyal güvenlik”
sözcüğü ilk olarak Roosevelt tarafından Sosyal Güvenlik Yasası’nın hayata
geçirilmesiyle 1935’te ABD’de dile getirilmiş olsa da bugün bu sözcüğe
gerçek anlamını veren Beveridge olmuştur.122 Nitekim Beveridge tarafından
raporda öngörülen sosyal güvenlik rejimi, 1930’lu yıllarda ABD’de ya da
Avrupa’da yapılan çeşitli reformlarla ortaya konulan sınırlı düzeydeki “sosyal sigortalar” anlayışından farklılaşır. Sosyal risk ve devletin rolü hakkında
yeni bir anlayış üzerine kuruludur. Sosyal güvenliğin amacı, gelir güvenliğini
garanti altına alarak insanı ihtiyaçlarından kurtarmaktır. Bireylerin düzenli
gelirini tehdit eden her şey (hastalık, iş kazası, ölüm, yaşlılık, analık, işsizlik)
sosyal risk olarak görülür. Bu raporla, kısmi ve sınırlı reformlar yerine bütünsel ve tutarlı bir sistem öngörülmüştür.123
Beveridge’in raporunun temel düşüncesi yoksullukla mücadele için
geniş kapsamlı ve sistematik bir sosyal güvenlik modeli oluşturmaktı. Beveridge tarafından geliştirilen refah devleti modelinin vatandaşlık temelinde
oluşturulması ve herkesi koruma ilkesini benimsemesi en önemli özellikleri
olarak dikkati çekmektedir. Sanayileşmeye Almanya’dan önce başlamasına
rağmen İngiltere’de sosyal devlet yapısının daha geç oluşmasında güçlü
muhafazakâr geleneğin ve devletin sosyal amaçlı bazı kısmi müdahalelerinin etkili olduğu söylenebilir. Refah devletinin Amerika’daki anlamı ise daha
farklıdır. 1930’lu yıllara kadar Amerikan liberalizmi her türlü sosyal müda120 Pierre Rosanvallon, Refah Devletinin Krizi, çev. Burcu Şahinli, Dost Kitabevi Yayınları,
Ankara, 2004, s.119, 125.
121 Rosanvallon, a.g.e., s.123.
122 Rosanvallon, a.g.e., s.123; Cahit Talas, Toplumsal Ekonomi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 1997, s.399.
123 Rosanvallon, a.g.e., s.123.
Banu Metin
62
haleyi reddetmekteydi. Amerika’nın vatandaşlarına ve Avrupalı göçmenlere
sunduğu güvenlik modeli, istihdam ve yüksek ücret imkânlarından geçmekteydi. Ancak, Amerika’daki sosyal güvenlik yasası Avrupa’dakinden farklı olarak kısmi bir koruma sağlamaktaydı. Yasanın kapsamında yaşlılık ve
işsizlik sigortası, muhtaç ailelere, muhtaç yaşlılara ve körlere yapılan sosyal
yardımlar yer almaktaydı. Dolayısıyla, Amerika’da bugün Avrupa’daki anlamıyla bir refah devletinden söz etmek mümkün değildir.124
B. Refah Devleti Modelleri (Refah Rejimi Türleri)
Refah rejimini “refahın; devlet, piyasa ve aile arasında karşılıklı bağımlılık içinde ve birleşik şekilde üretilme ve paylaştırılma yöntemi”125 olarak tanımlayan Gosta Esping-Andersen, refah devletini, aile ve piyasa ile
birlikte, sosyal riskleri kontrol eden üç kaynaktan biri olarak görmektedir.
Esping-Andersen’e göre refah rejiminin tanımı, risklerin nasıl paylaşıldığına göre yapılır. Buna göre, devletin rolü sadece en yoksul kesime yönelik
(residual) ve asgariyetçi (minimalist) ya da kapsayıcı (comprehensive) ve
kurumsal (institutional) olarak tanımlanabilir ve bu ikisi, ne kadar çok riskin
“toplumsal” ya da ne kadar çok insanın korunmaya muhtaç görüldüğü temelinde birbirlerinden ayrılır.126
Esping-Andersen’in devlet, piyasa ve aileyi içeren refah üçlemesinde
aile, bir duygusal yakınlık ve tüketim sığınağı olarak ön plana çıkmaktadır.
Aile, kararları ve davranışlarıyla refah devletini ve işgücü piyasasını etkileyen ve onlar tarafından etkilenen önemli bir aktördür. Devlet, piyasa ve
aile birbirlerinden önemli ölçüde farklılaşan üç risk yönetimi ilkesini temsil etmektedir. Aile içindeki paylaşım yöntemi bir çeşit karşılıklılıktır. Aile içi
kaynak paylaşımında tam eşitlik anlamına gelmeyen karşılıklılık ilişkisi aile
bireyleri arasındaki güven, dayanışma ve sadakati yansıtmaktadır. Buna
karşın piyasalar para ilişkileri üzerinden yürüyen dağıtımla idare edilirler.
Devletteki baskın paylaşım ilkesi ise yeniden dağıtımdır.127
124 Gökçeoğlu Balcı, a.g.e., s.24.
125 Gosta Esping-Andersen, “ Toplumsal Riskler ve Refah Devletleri”, Sosyal Politika Yazıları, der. Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. Burcu Yakut Çakar-Utku Barış Balaban, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2006, s.37.
126 Esping-Andersen, a.g.m., s.34.
127 Esping-Andersen, a.g.m., s.38; Esping-Andersen’in refah rejimi tanımında yer verdiği devlet, piyasa ve aile üçlemesi ve bu üç kurumun birbirinden farklılaşan risk yönetim ilkeleri,
Polanyi’de, ekonomiyi yönlendiren üç temel davranış ilkesi (“yeniden dağıtım”, “değişim”,
“karşılıklılık”) olarak tanımlanmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Karl Polanyi, Büyük Dönüşüm, çev. Ayşe Buğra, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, s.18 vd.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
63
Bu üç kurumun toplumsal riskleri yönlendirme ve paylaşma kapasiteleri de birbirinden farklıdır. Makro düzeyde her üç bileşenden birinin refah
düzeyine katkısı diğer ikisinde neler olduğu ile ilgilidir. Mikro düzeyde bireylerin refahı ise onların söz konusu üç bileşenden aldıkları girdileri nasıl
idare ettiklerine bağlıdır. Örneğin, aileler kendi ihtiyaçlarını kendileri karşıladıklarında piyasa bundan doğrudan etkilenir. Çünkü bu, daha az emek
arzı anlamına gelmektedir. Buna karşın, devletin ucuz kreş hizmeti sunması
halinde hem aileler hem de piyasa bundan etkilenmektedir. Çünkü bu durum, kadınların işgücüne katılım oranını artırarak iki maaşlı ailelerin daha
fazla hizmet satın alma eğilimlerinden doğan yeni bir talep çarpanı ortaya
çıkarmaktadır.128
Toplumsal riskleri refah rejimlerinin yapı taşları olarak tanımlayan Esping-Andersen bu riskleri, “sınıf riskleri”, “hayat akışı içinde ortaya çıkan
riskler” ve “nesiller arası riskler” olmak üzere üç kategoride ele almaktadır.
Bu risklerin hepsi ailede içselleştirilebilir, piyasaya dağıtılabilir ya da refah
devletince üstlenilebilir. Ancak, sınıf riskleri ve nesiller arası riskler refah
devleti çözümü gerektirmektedir. Böylelikle, ihtiyaçların tatmini hem aile
ağırlıklı olmaktan çıkacak hem de piyasadan alınarak metalaşması sınırlanmış olacaktır.
Sınıf riskleri, bir toplumsal riskin toplumsal katmanlar arasında eşitsiz dağılımını ifade etmektedir. Örneğin, madenciler iş kazalarına üniversite
profesörlerine göre daha açık; vasıfsız kişiler, düşük gelirlere ve işsizliğe
karşı daha korunmasız ve tek başına çocuk büyüten anneler yoksulluk riskine daha yakındır. Hayat akışı içinde ortaya çıkan riskler, yaşa özel ihtiyaçlarla elde edilen kazançların denklik içinde olmaması ile yakından ilgilidir.
Genç ailelerin ihtiyaçları fazla iken gelirleri düşüktür. Ancak, zaman ilerleyip
çocuklar evden ayrılınca gelirler yükselir ve yaşlılık döneminde de yeniden
düşer. Nesiller arası riskler ise, bazı grupların hayat şanslarının daha alt
düzeyde kalmasıyla açıklanabilir. Aslında bu tip eşitsizlikler normalde sınıf
riskleri şeklinde ortaya çıkarlar, ancak eğer miras olarak edinilmişlerse sorun nesiller arası risk geçişine dönüşmektedir. Örneğin, yoksulluk kolaylıkla
miras olarak devralınabilmektedir. Yoksul ailelerin çocukları diğer ailelerin
çocuklarına göre daha fazla yoksulluk riskiyle karşı karşıyadır. Miras alınan
dezavantaj bu anlamda toplumsal sermayenin eşitsizlikleri haline gelmektedir. Bu tip eşitsizlikler ailede üretildikleri ve daha sonra da piyasada artırıldıkları için nesiller arası risklerle refah devleti önlemleri olmadan mücadele
etmek mümkün görünmemektedir.129
128 Esping-Andersen, a.g.m., s.39.
129 Esping-Andersen, a.g.m., s.44-48.
64
Banu Metin
Esping-Andersen, gelişmiş Batı ülkeleri bağlamında üç farklı refah
devleti modeli tanımlamıştır. Bunlar, piyasa merkezli Liberal Refah Devleti
Modeli; işteki konuma dayanan farklı statülere ve aileye ağırlık veren Muhafazakâr veya Korporatist Refah Devleti Modeli ve eşit vatandaşlık hakları
temelindeki devlet müdahalesinin önem kazandığı Sosyal Demokrat Refah
Devleti Modeli’dir.130 Liberal Refah Devleti Modeli, yardımı engelliler, yalnız
anneler veya açık şekilde yoksul olanlar gibi hedeflenmiş risk grupları ile
sınırlayan en muhtaç kesimlere yönelik refah yaklaşımıdır. Bu türde bir yaklaşım toplumu onlar ve biz olarak bölmektedir. Bu durumda, bir tarafta özel
sektör aracılığıyla yeterli güvenceyi edinebilen bir kesim mevcutken, diğer
tarafta bağımlı refah devleti müşterileri bulunmaktadır. En muhtaç kesimlere
yönelik programlar tipik olarak ihtiyaç tespitine dayalıdır ve genelde de pek
cömert değildir. Amerika, İngiltere, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda Liberal Refah Devleti uygulamalarının görüldüğü ülkelerdir.
İkinci olarak Korporatist Refah Devleti Modeli, riskleri statü üyeliğine
göre gruplandırır. Mesleki farklılaşma iki nedenle korporatizmin en tipik ifadesidir. Birincisi, profesyonel statü çoğunlukla benzer risk profillerini kapsar. İkincisi de meslekler dışa kapalı bir sosyal grup oluşturma ve kolektif eylem olanaklarının temel kaynağıdır. Dışa kapalı grubun bütünlüğünü
sağlamak ve korporatist dayanışmayı azamileştirmek için bu tip programlar
çoğunlukla zorunlu üyeliğe dayandırılmıştır. Gelişimleri büyük oranda kolektif hareketlilik tarihine bağlıdır. Kol kuvvetine dayalı iş, kol kuvvetine dayanmayan iş ayrımı Alman sosyal politikalarının ana ekseni olurken Fransa
ve İtalya yüzün üstünde ayrı mesleki emeklilik programının varlığı ile kendini
gösteren çok daha dar bir dışa kapalı mesleki gruplar geleneği sergiler.
Üçüncü olarak Sosyal Demokrat Refah Devleti Modeli, iyi ya da kötü
toplumdaki tüm kişisel risklerin bir şemsiye altına alınması fikri üzerine
kuruludur. Halkın dayanışması kavrayışını içerir. Bu, ulusal sağlık sistemi
örneğindeki gibi riskin evrensel oluşundan kaynaklanır. Kuzey Avrupa’daki
“yurttaşlık emeklilik hakkı” veya evrensel aile yardımı gibi diğer örneklerde ise mesele daha çok riskin evrensel şekilde paylaşılması gerekliliğidir.131
İsveç, Danimarka ve Finlandiya Sosyal Demokrat Refah Devleti uygulamalarının görüldüğü ülkelerdir. Bu ülkelerde devlet, toplumsal refahı artıran hizmetlere yönelmiş bulunmaktadır. Yaygın bir sigorta sistemiyle devlet, tüm
130 Gosta Esping-Andersen, The Three Worlds of Welfare Capitalism, Cambridge: Policy
Press, 1990, s.26.
131 Esping-Andersen, a.g.m., s.45, 46.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
65
vatandaşlarına her alanda yüksek bir yaşam standardı sağlayacak biçimde
güvence oluşturmaktadır.132
Esping-Andersen’in tanımladığı üç farklı refah devleti modeli, geniş
bir kabul ve ilgi görmüş olmakla birlikte bazı eleştirilere de hedef olmuştur.
Eleştiriler, özellikle yukarıda belirtilen refah devleti modellerinin sınırlarına
yöneliktir. Bu çerçevede gündeme gelen tartışmalardan biri, Güney Avrupa ülkelerinin kendilerine özgü bir refah rejimine sahip olmalarıyla ilgilidir.133
Bu kapsamda yapılan tartışmalar sonucunda, Güney Avrupa Refah Devleti
Modeli’nin farklılıklarını ortaya koyan en detaylı çalışma Ferrera tarafından
yapılmıştır. Ferrera’ya göre, konuyla ilgili araştırmalar, öncelikle Güney Avrupa ülkelerinin refah programlarının gelişmemişliğine ve geleneksel ailenin
hala önemini koruduğu bir yapı içinde Katolik inancının bu programlar üzerindeki etkisine odaklanmıştı. Ferrera ise, bu özelliklerin kısmen doğruluğunu kabul etmekle birlikte, bütünü ifade etmek için yanıltıcı olabileceğini
belirtmektedir. Çünkü Güney Avrupa’da, başta emeklilik sistemleri olmak
üzere bazı refah programları neredeyse Avrupa’daki en cömert desteği sağlamaktadır. Ayrıca, güçlü sosyalist alt kültürlerin varlığı da Güney Avrupa
sosyal politikasının şekillenmesine bazı durumlarda kiliseden daha önemli
katkılarda bulunmuştur.134
Güney Avrupa Refah Devleti Modeli’nin temel farlılıkları dört başlık
altında değerlendirilebilir. Bunlardan ilki, ikili gelir desteği sistemidir. Buna
göre, formel işgücü içerisinde yer alan gruplara yüksek düzeyde bir gelir
desteği sağlanırken geri kalanlara çok az ya da düzensiz bir yardım söz
konusudur. Ayrıca, çalışanlara ve ailelere sınırlı düzeyde sunulan işsizlik
ödeneği ve diğer destekler karşısında oldukça yüksek düzeyde olan emeklilik ödemeleri de sistemin adaletsiz bir başka yönüne işaret etmektedir.
Modelin ikinci özelliği ise, evrensel nitelikte olan sağlık hizmeti sistemlerinin
uygulamada vaat edilenlerin çok gerisinde kalmasıdır. Modeli diğer refah
devleti modellerinden ayıran üçüncü özellik, refah kaynaklarının “tikelci” bir
biçimde dağıtılmasıdır. Güney Avrupa “tikelciliği” İspanya, İtalya, Portekiz
ve Yunanistan’da zaman zaman görülen politik yolsuzluk karşılığında yasa
dışı “kayırmalar” şeklinde ortaya çıkmaktadır. Dördüncü özellik ise, dinamik
132 Gencay Şaylan, Değişim, Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi, Ankara,
2003, s. 116.
133 Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, Yeni Yoksulluk ve Türkiye’nin Değişen Refah Rejimi, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı İçin Hazırlanan Proje Raporu, Ankara, 2003, s.13.
134 Maurizio Ferrera, “Sosyal Avrupa’da Güney Avrupa Refah Modeli”, Sosyal Politika Yazıları, s.196.
Banu Metin
66
transfer harcamaları ve vergi toplamada yaşanan sıkıntılar nedeniyle bu ülkelerde devletin sık sık mali krizlerle karşı karşıya kalmasıdır. Nitekim Güney
Avrupa ülkeleri, Avrupa Birliği’ne üye ülkeler arasında kamu borçlanmasının
GSMH’ye oranının en yüksek olduğu ülkelerdir. Birbirleriyle bağlantılı olan
bu özellikler ülkelerin içine düştükleri siyasi krizlerle kendi kendilerini pekiştirmektedirler.135 Güney Avrupa Refah Devleti Modeli ile ilgili yapılan bazı
çalışmalarda Türkiye de bu model kapsamında değerlendirilmiştir.136
Yukarıda temel özelliklerini ortaya koymaya çalıştığımız ve devlet,
piyasa, aile üçgeninde şekillenen refah devleti modellerinde, piyasanın liberal; devletin sosyal demokrat; ailenin ise Muhafazakâr (Korporatist) ve
Güney Avrupa Refah Devleti Modelleri’nde baskın bir role sahip olduğu
söylenebilir.137
C. Refah Devletinin Gelişim Sürecinde Yoksulluk
Refah devletinin başlangıç aşaması olarak sanayileşme sonucu ortaya
çıkan çıkar çatışmalarının toplumsal zeminde yarattığı tahribatı giderme anlayışı ve bu bağlamda 19.yy sonlarında görülen gelişmeler esas alınmakla
birlikte, refah devletinin tarihsel ve düşünsel temellerini çok daha gerilere
götüren çalışmalar da mevcuttur. Bu anlayışta, refah devletinin tarihsel temellerini anlamak için, tarihi 19. ve 20. yy ile sınırlamanın doğru olmadığı vurgulanmaktadır. Aksi halde bu, refah devletini sosyalizm ile kapitalizm
arasındaki bir üçüncü yol olarak görmek anlamına gelir ve refah devletinin
tüm boyutlarıyla kavranmasını güçleştirir. Bu anlayışta, 20.yy refah devleti
klasik koruyucu devletin derinleştirilmiş ve genişletilmiş hali olarak görülmektedir.138 Esasında refah devleti koruyucu devletten çok daha karmaşık
bir yapıya sahiptir. Çünkü tek işlevi, yaşam ve mülkiyetle ilgili kazanımların
korunması değil, aynı zamanda gelirin yeniden dağıtımı, toplumsal ilişkilerin
düzenlenmesi ve bir takım kolektif hizmetlerin yerine getirilmesi gibi olumlu
edimlerde bulunmaktır.139
Refah devletinin düşünsel temellerinin atılması modern siyasal laikleşme hareketiyle de ilişkilendirilmektedir. Bu anlamda refah devleti, dinsel esir135 Ferrera, a.g.m., s.209, 210, 218; Ian Gough, “Güney Avrupa’da Sosyal Yardım”, Sosyal
Politika Yazıları, s.232.
136 Gough, a.g.m., s.231, 232.
137 Enzo Mingione, “Güney Avrupa Refah Modeli ve Yoksulluk ve Sosyal Dışlanmaya Karşı
Mücadele”, Sosyal Politika Yazıları, s.267, 272.
138 Rosanvallon, a.g.e., s.20, 21; Gökçeoğlu, Balcı, a.g.e., s.25.
139 Rosanvallon, a.g.e., s.22.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
67
geyiciliğin yerine devletin esirgeyiciliğinin geçmesidir. Ortaçağ anlayışında,
yoksulluk Tanrı’nın eseri olarak görülmektedir. Dünyevi müdahalelerin gereksiz olduğu bu tanrısal düzende yoksulların payına düşen, kadere boyun
eğmek iken zenginlerin payına düşen, acıma duygularıyla harekete geçerek
öte dünyada açılacak cennet kapıları için yoksullara yardım etmektir.140
Ortaçağ’da geleneksel görüşü savunanlar, yoksulların korunması sorununun dünyevileştirilmesi ve devletleştirilmesine karşı çıkarak bu sorunla
mücadelede kilisenin yetkili olması gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Reform’dan
sonraki dönem ise yoksulluk karşısındaki hayırseverliğin, dinsel boyutunu
bütünüyle kaybetmediği ancak, sosyal bir nitelik kazandığı dönem olmuştur.
Bu aşamada yoksulluk, toplumun bir sorunu niteliğine kavuşmuş ve dolayısıyla da devlet politikasının konusu olmaya başlamıştır. Bu dünyevileşme süreci sonunda sadakanın ve hayırseverliğin yerini refah kavramı almıştır. Yoksulluk sorununun devletle birlikte düşünülmeye başlamasına yol açan laik,
modern düşünce refah devletinin teorik alt yapısını oluşturmuştur. Modern
düşüncenin mimarlarından İspanyol Altın Çağ düşünürlerinin ve Aydınlanma
Çağı düşünürlerinden Hobbes, Locke ve Rousseau’nun düşüncelerinde refah devleti anlayışının izlerini görmek mümkündür.141
Daha önce de belirtildiği gibi, refah devletinin ortaya çıkışı ya da başlangıç noktası olarak, genellikle 19. yy.ın ikinci yarısından itibaren artan toplumsal çatışmalar ve bu çatışmalara getirilen çözümler referans alınmaktadır.
Sanayi devrimi ekonomik alanda bir dönüşüme ve ilerlemeye neden
olurken toplumsal alanda da bir çatışma ortamının doğmasına sebebiyet
vermiştir. Nitekim sanayi toplumunun belirleyici özelliklerinden olan işbölümü toplumun bir kesiminin mal ve hizmet paylaşımındaki payını artırırken diğer bir kesimin bu paylaşımdaki payını azaltmıştır. Sanayi devrimiyle birlikte
toplumsal yapıda önemli değişiklikler olmuş, her şeyden önce işletme kesin
bir biçimde aileden ayrılmıştır. Sermaye birikimini gerektiren sanayi toplumu,
bu birikimin çoğalması için işçilerin işgücünden faydalanmıştır.142 Bu çerçevede, emek ve sermaye sahipleri arasında ortaya çıkan çıkar çatışmaları ve
toplumsal barış ve huzurun tesis edilmesi noktasında bu çatışmaların bertaraf edilmesi gerekliliği, refah devleti uygulamalarına giden yolun başlangıcında yer almıştır.
140 Gökçeoğlu, Balcı, a.g.e., s.25.
141 Gökçeoğlu, Balcı, a.g.e., s.25-28; Refah devletinin düşünsel temelleri (refah devletinin kurucu unsurları) konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Gökçeoğlu, Balcı, a.g.e., s.21-47.
142 Raymond Aron, Sanayi Toplumu, çev. E. Gürsoy, Dergah Yayınları, İstanbul, 1997, s.65, 66.
68
Banu Metin
Refah devletinin gelişim sürecinde genel olarak dört aşamadan söz edilmektedir:143 Başlangıç ve deneyim kazanma dönemi olarak değerlendirilen
ilk dönem 1870’lerde başlamaktadır. Bu dönemde işçi sınıfı ve işçi hareketi
büyürken, güçlenen ve hak arayan işçi sınıfı ile birlikte toplumsal çözülme
ve tıkanıklıklar da yaşanmıştır. Bu sorunlara çözüm oluşturma noktasında
siyasal haklar üzerinde durulmuş, sınıf ve kitle partileri güç kazanmıştır. Bu
nedenle de işçi sınıfı ve yoksullar üzerinde yoğunlaşan sosyal güvenlik gibi
politikalara ihtiyaç duyulmuştur. Bu politikaların arkasındaki temel düşüncede özgürlük, eşitlik ve güvenlik kavramlarını bir araya getirerek bunlar arasında toplumsal bir uzlaşma sağlamak yer almaktadır. Dönemin en önemli
gelişmelerinden biri, 1870’li yıllarda Bismark tarafından çıkarılan bir düzenleme ile meslek riskleri ve iş kazaları karşısında sorumluluğun işverene ait
olduğunun kabul edilmesi olmuştur. Bu amaçla yardımlaşma ve dayanışma
sandıkları kurulmuş ve bugünkü sosyal sigortalar sisteminin temeli atılmıştır.
1889’da ilk emeklilik sigortası sistemi kurulmuştur. Aslında sosyal güvenlik
alanında yoksullara ilişkin ilk yasal düzenlemeler 17.yy.da İngiltere’de başlatılmıştır. Ancak, bu düzenlemelerde, yoksulların durumlarının iyileştirilmesi
ve onlara yardım edilmesi yerel yönetimlerin sorumluluğu olarak görülmüş
ve merkezi devlete bu konuda etkin bir rol verilmemiştir. Dolayısıyla, yoksulluk sorunu da yaygın olarak devam etmiştir.144
1930’larda başlayıp 1940’ların sonlarına kadar uzanan ikinci aşama,
getirilen uygulamaları pekiştirme ve sağlamlaştırma aşamasıdır. Bu dönemde yaşanan Birinci ve İkinci Dünya Savaşları, bir taraftan ekonomik sorunları
ağırlaştırırken, diğer taraftan toplumsal güçler arasında uzlaşma ve dayanışmanın önemini ön plana çıkarmıştır. Toplumsal uzlaşmayı sağlamaya yönelik
politikalar bu dönemde de önemini korumuştur.
Üçüncü aşama, 1950’lerden başlayıp 1970’lerin ortalarına kadar uzanan büyüme ve yayılma dönemidir. Bu dönem, ekonomik büyümenin istikrarlı
bir şekilde devam ettiği ve Keynesyen politikalarla refah devletinin gelişmesi
için uygun koşulların mevcut olduğu bir dönemdir. İkinci Dünya Savaşı’ndan
sonra görülen hızlı ekonomik büyüme, refah devletinin maddi kaynaklarını
yaratırken güçlenen işçi sınıfı, emekten yana siyasi partilerin iktidara gelmesi
ya da sendikal mücadele yolu ile etkin bir baskı grubu olarak gelirin yeniden
paylaşımında önemli bir rol oynamıştır. Gerçekten savaş sonrası dönemde,
özellikle Batı Avrupa’da hem refah devleti gelişmiş hem de işçi sınıfı açısından toplumsal uzlaşmanın koşulları sağlanmıştır. Batı Avrupa toplumları
143 Koray, a.g.e., s.85-87, Abdülkadir Şenkal, Küreselleşme Sürecinde Sosyal Politika, Alfa
Yayınları, İstanbul, 2005, s.277-278.
144 Songül Sallan Gül, Sosyal Devlet Bitti Yaşasın Piyasa, Ebabil Yayıncılık, Ankara, 2006,
s.145.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
69
açısından ortak özellikler taşıyan bu dönem, uygulanan ekonomi politikaları
nedeniyle, “Keynesyen Refah Devleti” terimiyle de adlandırılmaktadır. Refah
devletinin ve sosyal politikaların yayılma dönemi olan bu dönemde yüksek
bir istihdam düzeyi sağlandığı gibi, ücretlilerin ücret ve çalışma koşulları
iyileştirilmiş, kapsam bakımından zengin sosyal güvenlik uygulamaları görülmüştür. Batı Avrupa’da eşitlik, özgürlük ve güvenlik kavramlarının artık
tehlikede olmadığı duygusu uyanmıştır. Keynesyen Refah Devleti, serbest
piyasa ekonomisinin başarısız olduğu alanlardaki üretim eksikliğini gidermek
istemiştir. Devlet, ekonomideki aşırı dalgalanmaların, toplumsal açıdan yaratabileceği olumsuz sonuçları hafifletmek ve kontrol edebilmek için para,
vergi, harcama ve gelir transferi politikaları aracılığıyla etkin bir rol üstlenmiştir. Refahın sağlanmasında devletin belirleyici işlevlerinden biri de, yoksullara
ve bakıma muhtaç olanlara yönelik yardımları doğrudan yürütmesi olmuştur.
Bu sayede işsizliğin ve yoksulluğun toplum için bir tehdit olmasının önüne
geçilmek istenmiştir. Bu dönemde, ekonomik istikrar, refah-sosyal güvenlik
ve sosyal yardım programları evrensel bir nitelik kazanmış ve kurumsal temelleri daha da güçlendirilmiştir.145
1970’lerin ortalarına gelindiğinde olumlu seyreden bu süreçte bir takım
sıkıntılar ortaya çıkmaya başlamıştır. Ekonomik yaşamda, Keynes’in talep
yönlü politikalarla tam istihdamın sağlanacağına yönelik görüşlerini sarsan
gelişmeler görülmüştür. Bu yıllarda yüksek işsizlik ve enflasyonun bir arada
yaşanması Keynesyen reçetelerin yetersizliğini ortaya koymuştur. Sadece
ekonomik alanda yaşanan gelişmeler değil, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler de üretim sürecindeki yapılanmayı emek aleyhine değiştirmiştir. Avrupa’da işsizlik ve yoksulluk oranlarının giderek artması, ekonomik
büyüme ve tam istihdamın birlikte gerçekleştiği Keynesyen Refah Devleti
döneminin artık gerilerde kaldığını göstermiştir. Ekonomik büyüme oranlarının düşmesi, nüfusun yaşlanması, aile yapısındaki değişiklikler, kadınların
işgücüne katılım oranlarının yükselmesi gibi gelişmeler sosyal harcamaların
artmasına neden olmuştur.
Refah devleti uygulamalarının devletlerin bütçeleri üzerinde giderek
ağırlaşan yüklere ve finansal darboğazlara neden olduğu yolunda yaygın
bir görüşün bulunması, 1980’li yıllardan itibaren liberal söylemlerin yeniden gündeme gelmeye başlamasıyla da desteklenmektedir.146 Başlangıcından bu yana ilk kez, Batı Avrupa refah devletleri sürdürülemez ve hatta
üretkenliğe engel olarak görülmektedir. Özellikle refah devleti ve yoksulluk
145 Sallan Gül, a.g.e., s.147, 148, 150.
146 Walter Korpi, “Welfare-State Regress in Western Europe: Politics, Institutions, Globalization, and Europeanization” Annual Review of Sociology, Published by: Annual Reviews,
vol.29, 2003, s.590.
70
Banu Metin
arasındaki ilişki büyük çaplı araştırmaların konusu olmuştur. Yapılan bazı
araştırmalar refah devleti harcamalarını artırmanın yoksulluğun azaltılması yönünde her zaman olumlu sonuçlar yaratmayacağına işaret etmektedir.147 Ancak, konuyla ilgili araştırmaların büyük çoğunluğu yoksullukla refah
devleti arasında negatif bir ilişki olduğunu, bir diğer ifadeyle refah devleti
önlemlerinin etkin bir şekilde yoksulluğu azalttığını ortaya koymaktadır. Refah devletinin yoksulluğu nasıl etkilediğini anlamaya katkıda bulunan büyük
çaplı araştırmalardan biri de David Brady tarafından yapılmıştır.148
1967-1997 döneminde on sekiz Batı Avrupa ülkesinde refah devleti ve
yoksulluk arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmasında Brady, liberal ekonomik
eleştiri, refah devletinin farklı özellikleri, refah devleti türlerindeki çeşitlilik,
tarihsel bakış açısı ve yoksulluğun ölçümü gibi, daha önceki araştırmaların
yer vermediği hususları da çalışmasına dâhil etmiştir. Brady, bu değişkenlerin de hesaba katılmasıyla daha güvenilir sonuçlara ulaştığını iddia etmektedir.149 Brady, araştırması sonucunda, sosyal güvenlik transferleri ve
kamu sağlık harcamalarının yoksulluğun azaltılmasında en etkili önlemler
olduğunu tespit etmiştir.150 Araştırma sonuçları, ayrıca, liberal ekonominin;
ekonomik büyüme, işsizlik ve üretkenlikle ölçülen ekonomik performansın
yoksulluğun azaltılmasında refah devletinden daha büyük bir etkiye sahip
olduğu yönündeki iddiasını desteklememektedir. Ekonomik büyüme yoksulluğu azaltmaktadır ancak, bunun etkisi refah devletine göre daha azdır.
Araştırma, refah devleti önlemlerinin üretkenliği engelleyerek yoksulluğu artırdığına ilişkin herhangi bir kanıta da sahip değildir.151
Refah devletinin gelişiminde dördüncü aşama olarak görünen bu dönem, refah devletinin sorgulandığı ve yeniden yapılandırma arayışlarının
başladığı bir dönemdir.152 Bu sorgulama ve yeniden yapılandırma döneminin günümüzde de devam ettiği söylenebilir.
147 Bea Cantillon, Ive Marx, Karel van den Bosch, “Eşitlikçilik Bilmecesi: İstihdam, Ücret Eşitsizliği, Sosyal Harcamalar ve Yoksulluk Arasındaki İlişkiler”, Bir Temel Hak Olarak Vatandaşlık Gelirine Doğru, der. Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. İsmail Çekem, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2007, s.76 vd.
148 David Brady, “The Welfare State and Relative Poverty in Rich Western Democracies,
1967-1997”, Social Forces, vol.83, no.4,( Jun 2005), s.1329-1364.
149 Brady, a.g.m., s.1331.
150 Brady, a.g.m., s.1340.
151 Brady, a.g.m., s.1351.
152 Süleyman Özdemir, Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti, İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: 2004-69, İstanbul, 2004, s.139.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
71
D. Temel Gelir Tartışmaları Ekseninde Yoksulluk
1. Temel Gelir Kavramı
Temel gelir kavramı, bir toplumda yaşayan bütün insanlara, çalışma
hayatındaki konumlarından bağımsız olarak, sadece toplumun bir ferdi oldukları için koşulsuz olarak sağlanan düzenli bir nakit geliri ifade etmektedir. Bu kavramın yansıttığı yaklaşım, kapitalist değerler sistemini önemli
bir biçimde sorgulamakta; emeğe verilen değerin yerine, insana ve insanın
haklarına verilen değeri koymaktadır. Bu yaklaşımda sivil, siyasi ve sosyal
hakların tamamını içeren bir vatandaşlık statüsüne atıfta bulunularak asgari
bir gelire sahip olmak temel bir vatandaşlık hakkı olarak tanımlanmaktadır. Bu çerçevede temel gelir kavramı, “vatandaşlık geliri” şeklinde de ifade
edilmektedir.153 Temel gelir, bir asgari gelir garantisi biçimidir ve bazı Avrupa
ülkelerindeki mevcut uygulamalardan üç şekilde farklılaşmaktadır. Birinci
farklılık, temel gelirin hane halkına değil bireylere ödenmesidir. İkincisi, başka gelir kaynaklarına sahip olup olmamayı dikkate almadan ödenmesidir.
Son olarak da temel gelir ödemesinin herhangi bir işte çalışmayı gerektirmemesidir.154
Temel gelir hakkı, toplumdaki herkesin ortak üretim çabasından potansiyel olarak pay alması hakkının tescil edilmesi anlamına da gelmektedir. Bir karşılık zorunluluğu bulunmadan herkese bu hakkı tanımak, kişilerin
üretken özneler olarak iktisadi alanda eşdeğer olmadan önce kişi olarak
eşdeğer olduklarını vurgulamaktadır. Bu da vatandaşların özerkliği anlamına gelmektedir. Dolayısıyla temel gelir, hem yoksullukla mücadelenin bir
aracı hem de onu aşan bir siyasal projenin parçası olarak düşünülmektedir.
Bu proje, kişilere bir yanda emek piyasasında daha yüksek bir gelir için bazı
sıkıntıları göze almak, diğer yanda da daha az bir gelirle piyasanın değerli
bulmadığı faaliyetlere zamanını ayırmak arasında seçim yapma özgürlüğü
tanımaktadır.155
Gerçek özgürlüğün esası olarak tanımlanan temel güvence, temel gelirin çıkış noktasını oluşturmaktadır. Temel gelir güvencesinde ekonomik ve
sosyal bir haktan söz edilmektedir. Bu hak, Rousseau ve Thomas Paine
tarafından geliştirilen ve “başkalarına sorumluluk yükleyen” bir haktır. Dav153 Buğra, Keyder, Bir Temel Hak Olarak , a.g.e., s.8.
154 Johannes Hanel, “Basic Income and Social Justice”, An Analysis for the BIEN (Basic Income Earth Network)-Congress in Dublin 20 June 2008, (Erişim) http://www.basicincome.
org, 26.08.2008, s.5.
155 Ahmet İnsel, “İktisat Aklına Sokulan Siyasal Çomak: Vatandaşlık Geliri”, Bir Temel Hak
Olarak, s.48.
72
Banu Metin
ranışsal açıdan hiçbir şarta bağlı olmayan, bir diğer ifadeyle koşulsuz bir
haktır. Güvencenin temel olması; anlamlı olması, bir diğer ifadeyle kişinin
yaşadığı toplum içinde rasyonel tercihlerde bulunabilmesine yetecek kadar
olması demektir. Aynı zamanda bu temel güvence, kişileri tembelliğe sevk
etmeyecek ve çalışma isteklerinin azalmasına yol açmayacak bir düzeyde
olmalıdır. Temel gelir güvencesinden söz edilebilmesi için bu gelirin keyfi
bir şekilde ya da hayır ve iyilik göstergesi olarak paternalist bir yaklaşımla
verilmemesi de gerekmektedir. Temel gelir bireysel ve eşit olmalı, kişiler bu
geliri nasıl kullanacaklarına kendileri karar verebilmelidir. Özürlü ya da zayıf
olup da özel ihtiyaçları olan kişiler için ilaveler yapılmalıdır.156
Üretkenlik (productivist) temelinde şekillendiği öne sürülen geleneksel
refah rejimleri, işgücü arzını formel ekonominin üretken sektörlerine kanalize
etme amacını taşımaktadır ve çalışma olmadan refahtan söz edilemeyeceğini öngörmektedir. Bu düşünce, eğer hiç kimse herhangi bir şey üretmezse
hükümetin yeniden dağıtımına konu olabilecek hiçbir şey olmayacağı anlayışına dayanmaktadır. Son yıllarda, temel gelir düşüncesini de yansıtan ve
refah devletinin standart modellerinden farklılaşan yeni bir refah rejiminden
söz edilmektedir. Bu modelin de “üretkenlik sonrası” (post-productivist)
refah modeli olarak adlandırıldığı görülmektedir.157 Üretkenlik sonrası refah
rejiminde, sosyal demokrat modelde olduğu gibi, insanların refah haklarının
ücretli işgücüne katılımdan sıkı bir biçimde bağımsız olması öngörülmektedir. Ancak sosyal demokrat modelden farklı olarak, bu modelde insanları
işle buluşturmak anlamında olağanüstü bir çaba gösterilmeyecektir. Burada,
üretkenlik sonrası modelin, üretkenlik karşıtı bir model olmadığı vurgusu da
yapılmaktadır. Ekonomik üretkenliğin bütün insanları tam zamanlı çalışmaya
sevk etme girişiminde bulunmadan da sürdürülebileceği öngörülmektedir.
Gelir ve ücretli işgücü ikilisinin birbirinden ayrılması ve herkese düzgün (decent) bir gelir seviyesinin garanti edilmesi söz konusudur. Temel gelir burada devreye girmektedir. Farklı refah rejimleri, farklı önceliklerle karakterize
edilmektedir. Buna göre, liberaller verimlilik (efficiency), korporatistler istikrar
(stability), sosyal demokratlar eşitlik (equality) üzerinde odaklanmaktadır.
Üretkenlik sonrası modelde öne çıkan kavram ise özerklik (autonomy) dir.158
Bu görüşü benimseyenler, insanlara ihtiyaçları için yeterli bir gelir sağlaya156 Guy Standing, “Temel Gelir: Küreselleşen Dünyada Yoksullukla Bir Mücadele Yöntemi”,
Bir Temel Hak Olarak, s.19, 20.
157 Robert E. Goodin, “Work and Welfare: Towords a Post-Productivist Welfare Regime”, British Journal of Political Science”, vol.31, no.1(Jan.., 2001), Published by: Cambridge
University Press, (Erişim) http://www.jstor.org, 25.02.2008, s.14.
158 Goodin, a.g.m., s.16.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
73
rak, asgari düzeyde de olsa, hareket özgürlüğü anlamında bir etkisi bulunan özerkliği garanti etme mücadelesini vermektedir. Gelir herhangi bir şarta bağlı olmamalı, insanlar bu gelire bir hak olarak sahip olmalıdır. Hareket
özgürlüğünün sağlanmasıyla, insanlara zamanı nasıl kullanacaklarına ilişkin
karar verebilme özgürlüğü de tanınmış olacaktır.159
2. Yoksullukla Mücadele Aracı Olarak Temel Gelir
Son yıllarda yoksullukla mücadelede önemli bir sosyal politika aracı
olabileceği noktasında giderek artan tartışmaların konusu haline gelen temel gelir düşüncesi, her çeşit siyasi kesimden destek bulabilen bir takım
eleştirilere de hedef olmaktadır. Kendisi de bir temel gelir savunucusu olan
Standing, bu eleştirilere cevap vermektedir: Standing’e göre, temel gelire
yönelik itirazlardan ilki, bu uygulamanın ortaya çıkaracağı maliyettir. Bunun
arkasında da yabancı yatırımcıların, temel gelirin uygulandığı ülkeye duydukları güvenin azalacağı ve yatırımlarını geri çekecekleri düşüncesi yatmaktadır. Standing bu itiraza, milyonlarca yoksul insanın yaşadığı pek çok
ülkede, yoksulluğun neden olduğu toplumsal gerilim ve şiddet olaylarının
yabancı yatırımlar üzerindeki caydırıcı etkisinin, temel gelir uygulaması fikrinden daha fazla olacağını iddia ederek karşılık vermektedir.
Temel gelir uygulamasına yöneltilen ikinci eleştiri ise, bu uygulamanın enflasyona yol açacağı yönündedir. Standing, bu eleştiriye temel gelirin
enflasyona neden olmayacağını, harcamaların yönünü değiştirip insanları
ithal mallar yerine yerel mallara yönelteceğini ve böylece üretim ve istihdam üzerinde de Keynesçi bir etkiye sahip olacağını öne sürerek karşılık
vermektedir.
Temel gelir uygulamasına yönelik bir başka itiraz da bu uygulamanın
karşılıklılık ilkesini yok edeceğidir. Bu ilke, toplumda herhangi bir şey talep
eden birinin bunu hak etmek için bir şey yapması gerektiğini öne sürer.
Buna göre hak eden bir insan olmak için çalışmak gerekmektedir. Standing,
karşılıklılık ilkesinin neden sadece ücretli işler için uygulandığı sorusunu sorarak ve toplumdaki pek çok kadının ve bazı erkeklerin yaptığı bakım hizmetlerinin bir karşılığı olmadığını vurgulayarak bu itiraza karşı çıkmaktadır.
Temel gelirle ilgili bir başka eleştiri konusu da böyle bir uygulamanın
insanları tembelliğe sevk edeceği yönündedir. Standing, böyle bir düşüncenin insanların kendilerini, ailelerini ve toplumlarını geliştirmek için isteksiz
olduklarını ima ettiğini ve bunun onur kırıcı olduğunu belirtmektedir. Ona
göre, düşük bir miktarda olan temel gelir, kişilere temel bir güvence vererek
159 Goodin, a.g.m., s.17, 18.
74
Banu Metin
daha rasyonel tercihlerde bulunmalarını sağlayacaktır. Çünkü insanların çok
büyük bir kısmı temel bir güvenceyle yetinmeyecek ve daha iyisini yapmak
isteyecektir.
Son olarak öne sürülen iddia, temel gelir seviyesinin belirsiz olacağı ve
bu nedenle de siyasi çıkarların etkisinde kalacağıdır. Bu konudaki endişe,
özellikle seçim dönemlerinde, hükümetlerin geliri seçimlerden hemen önce
artırıp, sonrasında azaltabilecekleri yönündedir. Standing, bu yöndeki endişelerin, temel gelir düzeyinin ayarlanması için yarı bağımsız kuruluşların
görevlendirilmesi ve bu gelirin GSMH’ deki değişikliklere oranlanması gibi
uygulamalarla giderilebileceğini belirtmektedir.160
Temel gelir uygulamasının ortaya çıkaracağı mali yükün, zaten darboğaz içinde olan geleneksel refah rejimi kurumlarının çöküşünü hızlandıracağı da öne sürülen görüşlerden biridir. Özellikle gelişmiş ülkeler için geçerli
olan bu endişe, gelişmekte olan ülkeler için daha farklı bir görünüm arz
etmektedir. Temel gelir hakkının gelişmekte olan ülkelerde öncelikle asgari
ücreti ve daha sınırlı olarak da ortalama ücretleri yukarı doğru çekeceği ve
bunun düşük ortalama ücrete dayalı kalkınma politikasını sekteye uğratacağı öne sürülmektedir. Temel gelirin getireceği mali yükün sürdürülemezliği
iddiası, temel gelirin uygulanma biçimi ile de yakından ilgilidir. Bu anlamda,
böyle bir gelirin var olan sosyal transferlere ilave olarak mı, bir kısmının
yerini alarak mı yoksa bağımsız olarak mı uygulanacağı sorusunun cevabı
önem kazanmaktadır.161
“Çalışma”nın anlamının günümüz koşullarında yeniden sorgulanmasıyla, temel gelir tartışmalarının son yıllarda giderek yaygınlaşması arasında
bir paralellik kurmak da mümkündür.
Çalışma etiğinin temelinde, kişinin varlığını sürdürebilmek ve mutlu
olmak için başkalarının değerli bulduğu ve karşılığını ödemeye hazır olduğu
bir şey yapması gerektiği düşüncesi vardır. Bu düşünce, karşılıksız hiçbir
şey yoktur, almak için önce vermek gerekir anlayışını yansıtmaktadır. Çalışma etiği, kişinin sahip olduğuyla yetinmesini ve daha fazla yerine daha aza
razı olmasını yanlış ve ahlaki açıdan zararlı bulur. Çalışmak, başlı başına bir
değer ve asalet verici bir faaliyet olarak görüldüğü için, daha fazla çalışmak
için güç toplamak şartıyla değilse, dinlenmek de yakışık almayan bir davranıştır. Dolayısıyla, çalışma etiğinin öne sürdüğü düşünce; çalışmak iyidir,
160 Standing, a.g.m., s.31-34.
161 İnsel, a.g.m., s.42, 43.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
75
çalışmamak kötüdür şeklinde özetlenebilir. Çalışmak tüm insanların normal durumudur, çalışmamak anormaldir.162 Bu anlamda çalışma, toplumsal
mekanizmanın merkezinde yer almaktadır. Çalışma, hem dönüştürücü bir
insan çabasıdır hem de bu çabanın değerinin ne olduğunu gösteren bir
ölçü aygıtıdır. Dolayısıyla, toplumsal düzen sorununa verilen iktisadi yanıtın merkezinde maddi ve metalaşmış emek ve mübadele yer almaktadır.163
19.yy “çalışma”yı en temel, yaratıcı faaliyet modeline dönüştürerek emeği,
insanlığın refaha doğru ilerlemek için sahip olduğu bir araç haline getirir.164
19.yy. koşullarında daha fazla üretmek için üretim sürecinde daha fazla emek kullanmak gerekiyordu. Daha fazla üretmeye istekli girişimcilerden
ve çalışmaya isteksiz yoksullardan oluşan bir toplumda, çalışma etiği bu ikisinin birleşmesini sağlamaktaydı. Bir diğer ifadeyle çalışma, hem zenginliğe
ulaşmanın hem de yoksulluktan kurtulmanın bir yoluydu.165
Çalışmanın en yüksek insani görev, ahlaki edebin şartı, kanun ve düzenin koruyucusu ve yoksulluğun çaresi olarak yüceltilmesi, ürününü artırmak
amacıyla daha fazla işçiye ihtiyaç duyan emek-yoğun sanayi ile bir zamanlar uyum içindeydi. Günümüzün modernize edilmiş, küçültülmüş, sermaye ve bilgi yoğun sanayisi, emeği üretimin artırılması yönünde tek kaynak
olmaktan çıkarmıştır. İktisadi büyüme ve istihdamın çoğu zaman paralel
gitmediği, teknolojik gelişmelerle emeğin ikame edildiği koşullar altında
çalışma etiği artık, sanayinin gereksinimlerini yansıtmamakta ve zenginliğin anahtarını güçlükle temsil etmektedir.166 Çalışma hayatının bütün dünyada geçirdiği dönüşümle; büyümeyle istihdam, istihdamla bireyin geçimi
arasındaki ilişkinin zayıflamış olması, hem ekonomik büyümenin otomatik
olarak istihdam artışına yol açacağı hem de çalışan herkesin yoksulluktan
kurtulacağı varsayımını da artık geçersiz hale getirmektedir.167 Tam da bu
gelişmeler yaşanırken mevcut sosyal güvenlik sisteminin ve bunun içerisinde önemli bir yere sahip olan sosyal sigorta uygulamalarının “çalışma”
162 Zygmunt Bauman, Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar, çev. Ümit Öktem, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1999, s.13, 14.
163 Dominique Meda, Emek: Kaybolma Yolunda Bir Değer mi?, çev. Işık Ergüden, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2004, s.89.
164 Meda, a.g.e., s.93, 94.
165 Bauman, a.g.e., s.93.
166 Bauman, a.g.e., s.96.
167 Ayşe Buğra, N. Tolga Sınmazdenir, “Yoksullukla Mücadelede İnsani ve Etkin Bir Yöntem:
Nakit Gelir Desteği”, Bir Temel Hak Olarak, s.91, 92.
76
Banu Metin
temelinde şekillendiği ve günümüz ihtiyaçlarına yanıt veremediği düşüncesi
öne çıkmaya başlamaktadır. Sigortacı dayanışma anlayışına dayanan geleneksel hak kavramı, dışlanma sorununu çözmede işlevsiz kalmaktadır. Geçici nitelikteki risklerden doğan zararların tazminini içeren bir hak kavramı,
kitlesel işsizlik, yoksulluk ve dışlanma gibi sosyal sorunlara uyarlanamamaktadır. Bu durum var olan sosyal güvenlik sistemlerinin ve bu sistemlerin ardındaki refah devleti ve sosyal adalet anlayışının gözden geçirilmesini
gerektirmektedir. Batı toplumlarında, sosyal adaletin yeniden düşünülmesi,
toplumdaki bütün insanlara asgari düzeyde bir gelire sahip olma hakkı tanıyan temel gelir tartışmalarını da gündeme getirmiştir.168
Temel gelirin dayanakları konusunda temelde piyasa yönelimli ve toplumcu yaklaşım olmak üzere ikili bir ayrım yapılabilir. Piyasa yönelimli görüşlerde esas olarak sosyal devlet harcamalarını azaltmak, vergi sistemini
sadeleştirmek ve piyasacı çözümleri güçlendirmek anlayışı yer almaktadır.
Toplumcu yaklaşımda ise temel gelir, çalışanlar arasındaki farklılıkların azalması, özgürlük alanının genişlemesi, sosyal dayanışmanın, siyasal katılımın
güçlenmesi, işsizlik ve yoksulluk için bir çözüm, sosyal vatandaşlık anlayışı
için de bir güvence olarak düşünülmektedir.169
Bugün temel gelir ve benzeri önerilerin farklı düşüncelere sahip kesimler tarafından dile getirildiği görülmektedir. Örneğin, liberal negatif vergiyi
savunan Friedman, adil bir bölüşümden söz eden Rawls, haklar ve kapasitelerin eşitsiz dağılımının yarattığı sorunları dile getiren Sen gibi liberal kanatta yer alan düşünürlerin de temel gelir düşüncesini destekledikleri görülmektedir. Bunun gibi, işsizlik sorununa radikal bir çözüm getirdiği ve sosyal
adalet anlayışını sağladığı inancıyla Offe gibi sosyalist kökenli yazarlar da
temel geliri desteklemektedir. Ayrıca, kapitalizme karşı sınıf temeli dışında
öneriler getiren ve ekonomik büyüme kadar çalışmanın da anlamını sorgulayan Gorz, Bahro, Schumpeter gibi iktisatçıların da böyle bir anlayışın yanında yer aldıklarını söylemek mümkündür. İleri sürülen görüşlerin dayanakları, koşulları ve uygulanması açısından aralarında farklılıklar olmakla birlikte, temel gelir düşüncesinin liberal yaklaşımlardan ütopyacı sosyalistlere
geniş bir yelpazede kabul gören bir öneri olarak tartışıldığı görülmektedir.170
168 Gökçeoğlu, Balcı, a.g.e., s.51, 55.
169 Meryem Koray, “Sosyal Politikanın Anlamını ve İşlevini Tartışmak” Çalışma İlişkileri Kongresi, 25-27 Mayıs 2007, TÜRK-İŞ, Ankara, 2008, s.94, 95.
170 Meryem Koray, Sosyal Politika: Nereye Doğru? , Cahit Talas Anısına Güncel Sosyal Politika Tartışmaları, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, yayın no: 595, Ankara,
2007, s.466, 467.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
77
Temel gelir politikasının yoksulluk sorununun çözümünde; en özgürlükçü, insan onurunun ve kişinin özerkliğinin korunması açısından en uygun,
ekonomik açıdan etkinliğe en az zarar veren ve ihtiyaç tespitine dayanmadığı için de bürokratik maliyeti en düşük yöntem olduğu savunulmaktadır.171
Yoksullukla mücadelede, pek çok Avrupa ülkesinde yürürlüğe girmiş
olan asgari gelir desteği politikaları, başta Güney Afrika ve Brezilya olmak
üzere birçok gelişmekte olan ülkede de tartışılmaya ve uygulanmaya başlamaktadır.172 Burada sözü edilen asgari gelir desteği, herhangi bir neden
aranmaksızın yoksulluk sınırının altında yaşayan kimselere devlet tarafından
yapılan genel nitelikli bir sosyal yardıma işaret etmektedir.173 Bu yönleriyle
de bütün vatandaşlara ekonomik durumlarından bağımsız, koşulsuz bir hak
olarak verilecek ve geliri belirli bir düzeyin üstünde olanlardan vergilerle alınacak saf bir temel gelir uygulamasından farklıdır. Ancak, yine de ihtiyaç
sahiplerini hedefleyen asgari gelir desteği politikaları, sosyal hakları çalışma hayatındaki konuma bağımlı olmaktan çıkardıkları ölçüde genel sağlık
sigortası türü uygulamalar gibi temel gelire doğru giden adımlar olarak değerlendirilmektedir. Bu noktada, sosyal hak vurgusu önem kazanmaktadır.
Zaman içinde sadece yoksulları hedefleyen asgari gelir desteği politikalarından gerçek bir temel gelir politikasına geçilebilmesi ise, bu politikanın
ahlaki temelleri üzerinde savunulup kabul ettirilebilmesine bağlı olacaktır.174
Ancak, şunu da ifade etmek gerekir ki koşulsuz temel gelir hakkı gibi bugün
için radikal sayılabilecek bir dönüşümün kabul edilmesi için, sosyal vatandaşlık anlayışının ve sosyo-ekonomik hakları da içine alan insan hakları anlayışının hayata geçmesi gerekmektedir. Bunun için de siyasal ve ekonomik
sistemin bu hakları hayata geçirecek bir değişimi kendi içinde yaşaması
gerekliliği ortaya çıkmaktadır.175 Bu anlamda, getireceği faydalar ve ortaya
171 Buğra, Sınmazdenir, a.g.m., s.95.
172 Ülke uygulamaları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz; Daniel Raventos, “İspanya Krallığı’nda
Temel Gelirin Aşamalı Kabulü ve Bu Önerinin Cumhuriyetçi Gerekçeleri” Bir Temel Hak
Olarak, s.115-123; David Benassi-Enzo Mingione, “İtalyan Refah Sisteminde Sosyal
İçerme Amaçlı Asgari Gelir Desteğini Denemek”, Bir Temel Hak Olarak, s.125-182; Dirk
Haarman, “Refah Devletinin Sadakası mı, Ekonomik Gereklilik mi?: Namibya ve Güney Afrika’daki Temel Gelir Yardımı Tartışması”, Bir Temel Hak Olarak, s.189-212; Maria Ozanira
da Silva e Silva, “Asgari Gelirden Vatandaşlık Gelirine: Brezilya’da Gelir Aktarımı Programlarının Gelişimi”, Bir Temel Hak Olarak, s.215-241. Ayrıca bkz, Gökçeoğlu, Balcı, a.g.e.,
s.81-126.
173 Gökçeoğlu, Balcı, a.g.e., s.79.
174 Buğra, Keyder, Bir Temel Hak Olarak, s.11, 12.
175 Koray, Sosyal Politika: Nereye Doğru?, a.g.m., s.473.
78
Banu Metin
çıkaracağı sakıncalar çerçevesinde temel gelirin tartışılmaya devam edeceği söylenebilir. Bu tartışmaları olumlu olarak değerlendirmek gerekir. Zira
bu şekilde, hem günümüz ihtiyaçlarındaki değişiklikler gündeme getirilmiş
olmakta hem de yoksulluk gibi sosyal politikanın ilgi alanındaki sorunların
çözümüne yönelik alternatifler konusunda farklı yaklaşımlar ortaya çıkmaktadır.176
V. KÜRESELLEŞME VE YOKSULLUK
20 yy.ın son çeyreğinde tüm dünyada ekonomik, sosyal ve siyasi
konularda yapılan tartışmaların önemli bir boyutu küreselleşme kavramı
etrafında şekillenmektedir. Nitekim yoksullukla ilgili tartışmalar da önemli
ölçüde, özellikle 1980’lerden itibaren küresel gelişmelerin ortaya çıkardığı sonuçlarla ilişkilendirilmektedir. Konuyla ilgili bir çalışmada yoksulluğun
20.yy.ın sonlarındaki küreselleşmesinin, dünya tarihinde bir benzerinin bulunmadığı dile getirilmektedir. Bu durum, “işsizliğe ve emek maliyetlerinin
dünya ölçeğinde minimize edilmesine dayanan küresel aşırı arz sistemi”
ile açıklanmaktadır.177 Küreselleşme kavramı, en genel anlamıyla, yerel oluşumların uzakta gerçekleşen olaylarla biçimlendirilmesi yoluyla uzak yerleşim yerlerini birbirine bağlayan dünya çapındaki toplumsal ilişkilerin yoğunlaşması olarak tanımlanabilir.178
Küreselleşme süreci; günümüzde ekonomik, teknolojik, siyasal ve kültürel boyutlarıyla karşımıza çıkmakta ve küresel, bölgesel, ulusal ve bireysel düzeyde yaşamımızı etkilemektedir. Örneğin, üretimin hızla artması ve
parçalanarak tüm dünyaya yayılması, mal ve hizmet piyasasının küresel bir
boyut kazandığını göstermektedir. Bu gelişmelere bağlı olarak da hemen
her ülkede yatırımcı sermayeden çok finansal sermayenin, reel sektörden
çok mali sektörün büyümesiyle karşılaşılmaktadır. Bu sürece, şirketlerin çok
uluslu ve hatta ulus ötesi bir nitelik kazanmaları eşlik etmekte ve küresel
şirketler artık tüm dünyayı etkileyen bir ekonomik gücü temsil etmektedir.179
Spekülatif para ticaretine dayanan kısa vadeli yabancı yatırım akışları,
ticaret önündeki engelleri daha da azaltmayı amaçlayan politikalar eşliğin176 Koray, Sosyal Politika: Nereye Doğru?, a.g.m., s.468.
177 Michel Chossudovsky, Yoksulluğun Küreselleşmesi: IMF ve Dünya Bankası Reformlarının İçyüzü, çev. Neşenur Domaniç, Çiviyazıları, İstanbul, 1999, s.29.
178 Anthony Giddens, Modernliğin Sonuçları, çev. Ersin Kuşdil, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,
2004, s. 69.
179 Meryem Koray, “Küreselleşme Süreci ve Ulus-Devlet, Ekonomi, Siyaset tartışmaları”, (Erişim), http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/makale1.htm, 29.10.2008, s.1.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
79
deki dünya ticareti, üretim ve hizmet teknolojisindeki değişimler nedeniyle küresel karşılıklı bağlanma gibi süreçler son yirmi yılda küreselleşmeyle
birlikte hız kazanmıştır. Bu gibi süreçlerin en önemli küresel sosyal sonucu
da hem ülkeler içinde hem de ülkeler arasında eşitsizliğin ve yoksulluğun
artması olmuştur.180 Küresel pazarlara açılma kabiliyet ve hareketliliğine sahip olanlarla bu avantajlara sahip olmayanlar arasındaki mesafe bu süreçte
giderek derinleşmekte ve gerilimlere neden olmaktadır.181
Gerçekten küreselleşme sürecinde, azgelişmiş bölgelerden gelişmiş
olanlara doğru kaynak aktarımı artmaktadır. Her şeyden önce, gelişmiş
dünyada artan üretimin satılması gereken pazarlar büyümektedir. Pazar
büyümesini, üretimin parçalanarak ucuz emeğin olduğu ülkelere doğru
kayması ve karların artması izlemektedir. Dünya piyasasında rekabet, belirli
üstünlüklere ve bu üstünlüklerin devamına bağlı olduğu için, şirketler sürekli büyümekte, birleşmekte ve küresel düzeyde tekel haline gelmektedir.
Örneğin, günümüzde dünyada yalnızca 200 milyarder topluca 1135 milyar
dolarlık bir servete sahipken, gelişmekte olan ülkelerde 582 milyon insanın
toplam geliri yalnızca 146 milyar dolardır. İçinde eşitsizlikleri barındıran böyle bir dünya düzeni içinde gelişmekte olan ülkeler için; daha fazla yabancı
sermayenin gelmesi, üretimin artması, bunun yarattığı daha yüksek gelirden
kendilerine biraz daha fazla pay kalması dışında bir çözüm görünmemektedir.182
Üretimin uluslararası bir nitelik kazandığı küreselleşme sürecinde her
devlet ve/veya devlet dışı aktör; ticaret, sermaye akımları, üretim alanları gibi
yollar ile farklı derecelerde dünya ekonomisinin bir parçası haline gelmektedir. Bu durum, devletlerin sosyo-ekonomik yapı ve ilişkilerini değiştirmekte
ve dış dünya ile doğrudan ekonomik ilişki kuran kesimlerin belirleyiciliği de
giderek artmaktadır. Böylece, üretim tarzları ulusal düzeyden uluslararası
alana taşınarak bütünü belirleyen bir süreç ortaya çıkmaktadır. Bu sürece
en önemli katkıyı sağlayan gelişmeler ise, devletin ekonomik alandan çekil180 Bob Deacon, “Küreselleşme ve Sosyal Politika: Hakkaniyetli Refaha Tehdit”, Sosyal Politika Yazıları, a.g.e., s.101, 102; Şerife Türcan Özşuca, “Yapısal Uyum, Küresel Bütünleşme
ve Refah Devleti”, Kamu-İş, İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Prof. Dr. Kamil Turan’a Armağan, cilt 7, sayı 2, 2003, s.230, 231.
181 Dani Rodrick, Küreselleşme Sınırı Aştı mı?, çev. İzzet Akyol, Fatma Ünsal, Kızılelma Yayıncılık, İstanbul, 1998, s.16.
182 Meryem Koray, Hülya Alev, “Yoksulluk ve Yoksunluk Konusunda Bütünlükçü Bir İnsan
Hakları Yaklaşımının Gerekliliği”, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan Hakları, ed. Yasemin Özdek,
TODAİE Yayını, no:311, Ankara, 2002, s.452.
Banu Metin
80
mesini öngören neoliberal politika ve uygulamalardır.183 Küreselleşme süreci, devleti tek uluslararası aktör olmaktan çıkararak devlet dışı aktörlerin de
faaliyet alanı bulmalarını sağlamaktadır. Böylece kimi aktörler, kendilerine
rekabet gücü kazandıracak bölgeler oluştururlarken bazı aktörler de neoliberal politikaların uygulanmasında küresel ölçekte söz sahibi olmaktadır.184
Küreselleşmenin az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler üzerindeki etkileri,
bazı uluslararası kuruluşlar tarafından uygulanan ve ekonomik yaşamın hemen her alanında önemli değişikliklere neden olan neoliberal yapısal uyum
programları aracılığıyla gerçekleşmektedir.185
Çalışmanın bu kısmında küreselleşme kavramının anlamını, doğasını
ve boyutlarını derinlemesine incelemekten çok186 küreselleşmenin yoksulluk ile olan ilişkisi, dünya genelinde, özellikle az gelişmiş ülkeler üzerindeki yansımalarıyla tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu çerçevede, öncelikle,
yoksulluk sorununun uluslararası gündemdeki yeri, son yıllarda yoksulluğa
karşı artan ilgi çerçevesinde ele alınacaktır. Daha sonra da uyguladıkları
yapısal uyum programlarının yoksulluk ve gelir dağılımı üzerindeki etkileri
dikkate alınarak IMF ve Dünya Bankası’nın yoksulluğa yaklaşımları tespit
edilmeye çalışılacaktır.
A. Uluslararası Gündemde Yoksulluk
Az gelişmiş ülkeler bağlamında yoksulluğa yönelik ilginin büyük ölçüde
uluslararası kuruluşlardan kaynaklandığı söylenebilir. Bu kuruluşların başında, özellikle 1970’li yıllardan itibaren yoksulluğa karşı ilgisini aralıklarla da
olsa sürdüren Dünya Bankası gelmektedir. Dünya Bankası tarafından, 1978
yılından bu yana yayınlanmakta olan Dünya Kalkınma Raporları 1980, 1990
ve 2000/2001 yıllarında özel olarak yoksulluk konusunu gündemine almıştır.
Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası’nın özellikle en yoksul ülkelerde yoksulluğun azaltılması konusunda ortak hareket ettikleri söylenebilir.
IMF’nin, “Çok Borçlu Yoksul Ülkeler”in dış borç yüklerinin hafifletilmesini,
bu ülkelerin yoksulluğun azaltılması yönündeki çabalarıyla ilişkilendirdiği de
görülmektedir.187
183 Beril Dedeoğlu, “Küreselleşme-Bölgeselleşme”, Coşkun Kırca’ya Armağan, Galatasaray
Üniversitesi Yayınları:2, İstanbul, 1995, s.206.
184 Dedeoğlu, a.g.m., s.209.
185 Fikret Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006,
s.184.
186 Bu konuda, Koray, “Küreselleşme Süreci”, a.g.m., s.1-11’e bakılabilir.
187 Şenses, a.g.e., s.23, 24.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
81
Yoksulluk son yıllarda başka kanallardan da uluslararası gündemde yer
almaktadır. Bunun kaynağında ise neoliberal ekonomi politikalarının çeşitli
ülkeler üzerinde yarattığı etkiler bulunmaktadır.188 Yapısal uyum programlarının yoksulluk üzerindeki etkileri UNICEF, OECD ve ILO gibi uluslararası
kuruluşlar tarafından değerlendirilmektedir. ILO, 1993 yılında Cenevre’de
yoksulluk sempozyumu düzenlemiş, UNICEF ise, 1980’li yıllardaki resesyonun ve hemen ardından uygulamaya konulan istikrar ve yapısal uyum
programlarının toplumsal sonuçlarına dikkati çeken bir araştırma yapmıştır.
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) da 1990 yılında yıllık olarak
İnsani Gelişme Raporu’nu yayınlamaya başlamıştır. Ayrıca, 1996 yılında ülkelerin, mutlak yoksulluğun niteliğini ve boyutlarını tespit etme ve yoksulluğa karşı stratejiler geliştirme çabalarını desteklemek için Yoksulluk Stratejileri Girişimi programını uygulamaya koymuştur.189
ILO’nun yoksulluğun azaltılması konusundaki yaklaşımı, 2007 yılında
yayınlanan “Düzgün İş ve Yoksulluğu Azaltma Stratejisi” (Decent Work and
Poverty Reduction Strategies) adlı bilgi broşüründe yer almaktadır. Bu broşürde, yoksul insanlar için çalışmanın yoksulluktan kurtulmada en önemli
yol olduğu vurgulanmaktadır. ILO’nun yaklaşımında, yoksulluğun azaltılmasında ekonomik büyümenin zorunlu, ancak yeterli bir koşul olmadığı belirtilmektedir. Yoksulluğun azaltılmasında yoksulların lehine bir ekonomik
büyümeden söz edilmektedir. Bu çerçevede, istihdam merkezli bir kalkınma stratejisinin, kapsayıcı bir perspektife sahip sosyal güvenlik ağlarının ve
sosyal transferlerin önemi vurgulanmaktadır.190
Bu gelişmelere ek olarak, 1990’lı yıllarda birçok uluslararası toplantının
ana gündeminde de yoksulluk yer almıştır. Örneğin, 1995 yılında Kopenhag’da Dünya Sosyal Gelişme Zirvesi yapılmış ve yoksulluk konusu tartışılmıştır. Zirve, yoksulluğun yok edilmesini insanlığın etik, sosyal, politik
ve ekonomik bir zorunluluğu olarak kabul etmiştir. Zirve belgelerinde vurgulanan toplumsal adalet ve kalkınmanın sağlanması, zengin ve yoksullar
arasındaki açığın kapatılması gibi ideallerin gerçekleşmesi için de, gelişmiş ülkelerden azgelişmişlere resmi kalkınma yardımlarının aktarılması öngörülmüştür. Bu önlemin, uygulamada yoksulluğun azaltılması noktasında
188 Bkz. Joseph E. Stiglitz, Küreselleşme Büyük Hayal Kırıklığı, çev.Arzu Taşçıoğlu, Deniz
Vural, Plan B Yayıncılık, İstanbul, 2006.
189 Şenses, a.g.e., s.24.
190 ILO, Decent Work and Poverty Reduction Strategies, 2007, (Erişim) http://www.ilo.org,
23.02.2009, s.1.
82
Banu Metin
işlevsel olduğunu söylemek bir hayli güçtür. Çünkü ABD başta olmak üzere
gelişmiş devletler, 1970’lerden bu yana kalkınma gündemini meşgul eden
resmi kalkınma yardımlarını transfer etmede pek gönüllü olmamışlardır. Nitekim ABD, Kopenhag Zirvesi’nin resmi kalkınma yardımlarının aktarılmasını öngören taahhütlerine çekince koyarak bunu teyit etmiştir.191
Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) de, kalkınma kavramını 2001’deki Doha
Konferansı’yla birlikte politikalarının merkezine almıştır. Ticarette liberalleşme sürecinin devam ettirilmesinin kararlaştırıldığı Konferans’ta, kalkınma
için serbest ticaretin geliştirilmesi gerekli görülmüştür. Ekonomik kalkınma
ve yoksullukla mücadelede uluslararası ticaretin olumlu rolü vurgulanmış,
ulusal ekonomik kalkınma planları ve yoksulluğu azaltma stratejilerinin ticareti desteklemesi istenmiştir. Bu amaçla DTÖ, az gelişmiş ülkelere teknik
yardımda bulunmayı ve serbest ticaret için piyasa kapasitesini geliştirmeyi
gündemine almıştır. DTÖ’ nün kalkınma dönemine geçiş sürecini kolaylaştırmak için devreye soktuğu teknik yardımlar, azgelişmiş ülkelerin DTÖ kurallarına ve disiplinine uyumunu da sağlamış olmaktadır.192
2001 yılında Davos’ta toplanan Dünya Ekonomik Forumu’nun ana temasını yine yoksulluk konusu oluşturmuştur. Birleşmiş Milletler (BM), 1996
yılını Yoksullukla Mücadele Yılı, 1997-2006 dönemini ise Yoksullukla Mücadele On Yılı ilan etmiştir.193 2000 yılında gerçekleştirilen Binyıl (Milenyum)
Zirvesi’nde de günde 1 $’dan az bir gelirle yaşayan insan sayısının 2015
yılına kadar yarıya indirilmesi yönünde ilke kararı alınmıştır.194
191 Yasemin Özdek, “Küresel Yoksulluk ve Küresel Şiddet Kıskacında İnsan Hakları”, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan Hakları, s.2, 3.
192 Özdek, a.g.e., s.12, 13.
193 Şenses, a.g.e., s.25.
194 2008 yılı Kalkınma Hedefleri Raporu (The Millennium Development Goals Report 2008)’nun
önsözünde BM Genel Sekreteri Ban Ki-Moon, 1990 yılından 2015 yılına ulaşılması istenen
hedefler için yarıdan fazla yolun tamamlandığı bir dönemde bu hedeflere doğru önemli bir
ilerleme kaydedilmiş olduğunu belirtmekle birlikte, taahhütlerin yerine getirilmesi noktasında bazı sıkıntıların olduğunu da dile getirmektedir. Özellikle, süresi ve büyüklüğü belirli
olmayan küresel ekonomik yavaşlama, gıda güvenliği krizi ve küresel ısınmanın giderek
daha görünür hale gelmesi başlıca sorunlar olarak belirtilmektedir. Ban-Ki Moon, bu gelişmelerin yoksulluğu azaltma çabalarını doğrudan etkileyeceğini ifade etmektedir. Ekonomik
gerilemenin yoksulların gelirlerini azaltacağını, gıda krizinin dünyadaki aç insanların sayısını artıracağını ve milyonlarca insanı yoksulluğa iteceğini belirtmektedir. Bununla birlikte,
raporda 2015 yılına kadar günde 1$’dan az bir gelirle yaşayan insan sayısının yarı yarıya
azaltılması hedefinin hala ulaşılabilir olduğu, ancak bu başarının büyük ölçüde Asya’nın
büyük bir kısmında gerçekleştirilecek olağanüstü ekonomik başarıya bağlı olacağı da belir-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
83
Yukarıdaki gelişmelerden de görüldüğü üzere, özellikle 1990’lardan itibaren yoksulluk konusuna karşı, uluslararası kuruluşların artan bir ilgisi söz
konusudur. Dünyadaki gelir dağılımının az gelişmiş ülkeler aleyhine giderek
kötüleşmesi ve yoksulluğun derinleşmesinin bunda önemli bir rolü bulunmaktadır. Bu durum, başta BM olmak üzere bazı çevrelerin yoksulluk konusuna yaklaşımında bir takım yenilikleri de beraberinde getirmiştir. Örneğin,
BM, 1997 İnsani Gelişme Raporu’yla birlikte, hem yoksulluğun tanımında
hem de yoksulluğa yaklaşımda daha geniş bir perspektif kazanmıştır. Bu
çerçevede yoksulluk, sadece gelir yoksulluğu anlamında değil, yoksunluk
anlamında tanımlanmakta ve hayatta kalmaktan, bilgiden ve yaşam koşullarından yoksunluk olmak üzere çeşitli boyutlarda ele alınmaktadır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından 2010 yılında yayınlanan Küresel
İnsani Gelişme Raporu’nda, bu raporların ilk kez yayınlandığı 1990 yılından
bugüne geçen yirmi yılda, insani gelişme paradigmasının kavramsal önemini korumaya devam ettiği ve günümüzde bir ülkenin başarısının ya da bir
bireyin refahının sadece para ile değerlendirilemeyeceğinin evrensel olarak
kabul edildiği vurgulanmaktadır. Ülkelerin gelişme sürecinde gelirin önemli
rolünün altı çizilmekle birlikte, insanların uzun ve sağlıklı yaşam sürebilmelerinin, eğitim fırsatlarına sahip olabilmelerinin ve kendi gelecekleri için bilgi
ve yeteneklerini özgürce kullanabilmelerinin de önemi vurgulanmaktadır.195
BM’nin yanı sıra OECD, Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşların
da bugün yoksulluk ve küresel eşitsizlik konularıyla ilgili daha geniş bir yaklaşım benimsedikleri söylenebilir.196 Burada belirtilmesi gereken önemli bir
husus da yukarıda önemli bir kısmından söz ettiğimiz; DTÖ, DB, IMF, ILO,
UNDP, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) gibi uluslararası kuruluşların işlevsel
olarak birbirlerinden farklı olduklarıdır. Dolayısıyla, bu kuruluşlar, izledikleri
politikaların içeriğini biçimlendirmede kendi aralarında ve hatta zaman zaman kendi içlerinde dahi farklılık göstermektedir.197 Bu nedenle, yoksulluk
sorununa yaklaşımları çoğu zaman bir eşgüdüm ve paralellik içinde olmamaktadır. Bu çerçevede, yapısal uyum programlarının uygulayıcıları olarak
Dünya Bankası ve IMF’nin yoksulluk sorununa yaklaşımlarının ayrıca değerlendirilmesi daha anlamlı olacaktır.
tilmektedir; United Nations, The Millenium Development Goals Report 2008, New York,
2008, s.3,6.
195 UNDP, Human Development Report 2010, 20th Anniversary Edition, The real Wealth
of Nations: Pathways to Human Development, New York 10017 USA, 2010, (Erişim)
http://http://hdr.undp.org, 29.12.2010, s.iv.
196 Koray, Alev, a.g.m., s.453.
197 Deacon, a.g.m., s.153.
Banu Metin
84
B. IMF ve Dünya Bankası’nın Yoksulluğa Yaklaşımları
1970’li yıllarda art arda gelen petrol fiyat artışları, sanayileşmiş ülkelerdeki stagflasyonist eğilimlerin de etkisiyle az gelişmiş ülkelerin ekonomik
durumunda gözlenen kötüleşme ve onu izleyen büyük borç krizi, o zamana kadar devam eden sermaye birikimine ve sanayileşmeye dayalı büyüme
stratejisini sürdürülemez hale getirdi. 1980’lerin sonunda gelişmekte olan
ülkelerin toplam borcu 1.100 milyar doların üzerindeydi. Bu büyüklükteki bir
borcun doğrudan sonucu olarak, uzun dönemli kalkınma için sanayileşme
ve ekonomik yeniden yapılanma hedefi birçok ülkede durdu. Bunun yerini,
borç ödemek için kaynak bulmak gibi kısa vadeli bir hedefe yönelik mücadele aldı.198
Artan dış şoklar ve borç krizinin oluşturduğu uluslararası ortam; kronik
hale gelen dış ödemeler dengesi sorunları ve yüksek enflasyonla karşı karşıya kalan çok sayıda AGÜ’yü, 1980’li yıllarda mali destek sağlayabilmek için
IMF ve DB ile anlaşmaya zorlamıştır. IMF, 1-3 yıllık istikrar programlarıyla,
kısa dönem istikrarın sağlanması konusunda bir işleve sahiptir.199 DB de aynı
dönemde yapısal uyum kredileri aracılığıyla dış ticaret ve finans piyasalarında serbestlik, özelleştirme ve devletin rolünün küçültülmesi, göreli faktör
fiyat yapısındaki çarpıklıkların giderilmesi gibi temel alanlarda orta ve uzun
dönem etkileri olabilecek yapısal uyum programlarına ağırlık vermiştir.200
Sanayileşme, büyüme, gelir dağılımı ve yoksulluk gibi orta/uzun dönemli
yapısal sorunlar, yerini kısa dönem istikrar ve uzun dönem yapısal uyum
programlarına bırakmıştır.201
198 Heather D.Gibson, Euclid Tsakalatos, “Uluslararası Borç Krizi: Nedenler, Sonuçlar ve Çözümler”, Çev. Sedef Öztürk, Kalkınma İktisadı Yükselişi ve Gerilemesi, der. ve yay. haz.,
Fikret Şenses, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, s.173.
199 Bir IMF programının ana öğeleri şunlardır: Döviz kurunun devalüasyonu; bu ithalatı daha
pahalı, ihracatı ucuz kılar. Amaç, ithalatı kısıp ihracatı artırarak ödemeler bilançosunda iyileşme sağlamaktır. İç kredi genişlemesinde tavan tespiti; para arzının denetimi anlamına
gelen bu durumda amaç, ekonominin bütününde talebi azaltmak, böylece ithalat talebini
düşürüp ödemeler bilançosunda iyileşme sağlamaktır. Bu aynı zamanda enflasyonu azaltmanın bir yolu olarak görülür. Bütçe açıklarının azaltılması; amaç toplam talebi azaltmak
ve dolayısıyla ödemeler bilançosunda iyileşme sağlamaktır. Buna ek olarak IMF, hükümetin
ekonomi üzerindeki denetimini de azaltmayı amaçlar. Fiyat sübvansiyonlarının kaldırılması; kamu açıklarını azaltmaya yarar ve piyasa güçlerinin rolünü artırır; Gibson, Tsakalatos, a.g.m., s.200.
200 Fikret Şenses, “Gelişme İktisadı ve İktisadi Gelişme: Nereden Nereye?, Kalkınma İktisadı
Yükselişi ve Gerilemesi, s.112, 113.
201 Şenses, a.g.e., s.38.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
85
IMF de Dünya Bankası da 1944 yılında, İkinci Dünya Savaşı’nın neden
olduğu yıkım sonrasında Avrupa’yı yeniden inşa etmek ve dünyayı ekonomik
bunalımlardan kurtarmak için finans sağlama çabasının bir parçası olarak
Bretton Woods kasabasında yapılan BM Para ve Maliye Konferansı’nın ardından kurulmuşlardır. Dünya Bankası’nın gerçek adı, “Uluslararası İmar ve
Kalkınma Bankası” esas itibariyle bankanın görev alanını da tanımlamaktadır. Küresel ekonomik istikrarın sağlanması görevi ise IMF’ye verilmiştir. IMF
bu görevi, küresel toplam talebi korumak için, ekonomik krizle karşı karşıya
kalan ve toplam talebi kendi kaynaklarıyla canlandıramayan ülkelere likidite
sağlayarak yerine getirecekti. Dolayısıyla IMF’nin, piyasaların çoğu zaman iyi
işlemediği, işsizliğe yol açabileceği ve ülkelerin kendi ekonomilerini düzeltmelerine yardımcı olacak kaynaklardan yoksun olabileceği düşüncesiyle kurulduğu söylenebilir. Ancak, IMF’nin uyguladığı politikalar, kuruluşundan bu
yana geçen zaman süresince başlangıçtaki iyi niyete uygun gelişmeler sağlanamadığı için eleştirilmektedir. Ekonomiyi canlandırmak amacıyla ülkelerin
harcamaları artırmak, vergileri azaltmak ya da faiz oranlarını düşürmek gibi
genişlemeci ekonomi politikaları izlemeleri gerektiği inancının yerini bugün,
açıkları kapama, vergileri artırma ya da faiz oranlarını yükseltme gibi ekonomide küçülmeye yol açacak politikaların alması bu eleştirilerin kaynağında
yer almaktadır.202
IMF’nin son çeyrek asırda harcadığı çabalara karşın dünyanın dört bir
yanında krizler artmış, bazı hesaplamalara göre 100’e yakın ülke krizle karşı
karşıya kalmıştır.203 IMF’nin öngördüğü politikaların küresel istikrarı ve yoksulluğu olumsuz yönde etkilediği de pek çok ülke deneyiminde görülmüştür.204 Örneğin, 1983 yılında milli gelir, Sahra’nın güneyindeki Afrika ülkelerinde %3,5; Latin Amerika ve Karayipler’de ise %4,6 oranında düşmüştür. Yine
aynı yılda kişi başına reel harcamalarda Latin Amerika’da %16,8; Arjantin’de
%29,3; Uruguay’da %30,6 ve Şili’de %20,2 oranında bir düşüş gerçekleşmiştir.205 IMF ve DB tarafından verilen yapısal uyum kredilerinin yoksulluk
üzerindeki etkisinin incelendiği bir araştırmada da yapısal uyum kredilerinin,
yoksulluğun ekonominin büyüme oranına olan duyarlılığını azaltarak genişleme dönemlerinde yoksulluktaki düşüşü azalttığı sonucuna ulaşılmıştır. Çok
sayıda yapısal uyum kredisinin verildiği ülkelerde, daha az sayıda yapısal
202 Stiglitz, a.g.e., s.32-34.
203 IMF politikalarının çeşitli ülkeler üzerindeki etkileri için bkz. Chossudovsky, a.g.e., s.121293 ve Stiglitz, a.g.e., s.111-157.
204 Stiglitz, a.g.e., s.36.
205 Gibson, Tsakalatos, a.g.m., s.201.
86
Banu Metin
uyum kredisi verilen ülkelere göre, yoksulların ekonomik genişlemeden daha
az yararlandığı da ulaşılan sonuçlardan bir diğeridir.206
Kuruluş yıllarında, daha önce de belirtildiği gibi, farklı görev alanları bulunan IMF ve DB, 1970’li yılların sonlarından itibaren gelişmekte olan ülkelerin
uluslararası bankalara olan borçlarını ödeyemez duruma düşmeleriyle birlikte
ortak hareket etmeye başlamışlardır. IMF, kısa vadeli krediler yanında artık
orta vadeli kredi açma yoluna girerken, DB de yol, baraj vb. uzun vadeli proje
kredilerine ek olarak, yapısal uyum kredileri adı altında ülkelerin kriz durumunu atlatmalarını kolaylaştıran orta vadeli kredi sağlamaya başlamıştır.207
DB’nin yoksulluk konusuna ilgisi ise kuruluş düsturu olan “Hayalimiz
yoksulluğun olmadığı bir dünyadır.” yaklaşımıyla açıklanabilir.208 Ancak, yıllar
itibariyle bakıldığında DB’nin yaklaşımında onar yıllık aralarla birbirine zıt eğilimlerin söz konusu olduğu üç önemli dönemden söz edilebilir. Bunlardan
birincisi 1970’li, ikincisi 1980’li, üçüncüsü ise 1990’lı yılların başlarına rastlamaktadır. 1970’li yılların başlarında DB, o zamana kadar uygulanan hızlı sermaye birikimine ve sanayileşmeye dayalı büyüme modelinin gelir dağılımını
bozduğu ve yoksulluk sorununa kalıcı bir çözüm bulamadığı gerekçesiyle
konuyu gündemine almıştır. Başta 1973/1974 Bangladeş kıtlığı olmak üzere
birçok AGÜ’de görülen açlık ve yoksulluk da bu konuya karşı ilginin artmasında etkili olmuştur. DB bu dönemde kırsal yoksulluğa özel bir önem vermiştir. Nitekim toplam DB kredileri içinde yoksullukla ilgili tarımsal kredilerin
payı bu dönemde %28’den %63’e çıkmıştır.209
1970’li yılların sonlarında ise DB, sonradan Washington İttifakı olarak
da adlandırılan ve neoliberal ekonomi politikaları ağırlıklı bir gündem çerçevesinde giderek IMF ile birlikte hareket etmeye başlamıştır. 1980’li yılların
başında DB, yoksulluğu ülkelerin bir iç sorunu olarak görmüş ve yaklaşık
on yıl süreyle gündeminden büyük ölçüde çıkarmıştır. Bunun sonucunda,
1980’li yıllar, özellikle Güney Sahra ve Güney Amerika ülkeleri için, kişi başına düşen milli gelirin azaldığı, borç krizlerinin, gelir dağılımı adaletsizliğinin
ve yoksulluğun arttığı bir dönem olmuştur. Özellikle, 1980’li yılların ilk yarısı,
DB açısından sadece yoksulluğun değil, sanayileşme, gelir dağılımı, eğitim,
sağlık, toprak reformu ve istihdam gibi konuların gündemden büyük ölçüde
206 William Easterly, “The Effect of IMF and World Bank Programmes on Poverty”, UNU/WIDER Discussion Paper, no:2001/102, s.15.
207 Gülten Kazgan, Küreselleşme ve Ulus-Devlet Yeni Ekonomik Düzen, Bilgi Üniversitesi
Yayınları, İstanbul, 2005, s.114.
208 Stiglitz, a.g.e., s.45.
209 Şenses, a.g.e., s.39.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
87
düştüğü bir dönem olmuştur. DB’nin yoksulluk konusuna bakış açısındaki
temel değişiklik ise 1990 Dünya Kalkınma Raporu ile gerçekleşmiştir. Dünya
Bankası bu raporla yoksulluk konusunu on yıllık bir aradan sonra yeniden
gündemine almıştır.210
1990 Dünya Kalkınma Raporu’nda, yoksullukla mücadele için ön plana çıkarılan iki önemli konu vardır: Emek yoğun büyümeyi desteklemek ve
yoksullara sağlık ve eğitim alanlarında temel hizmetleri sağlamak. Bu raporda, yoksullukla mücadelede başarılı olan ülkelerin emeğin etkin kullanımını
sağlayan ve yoksul insanların beşeri sermayelerine yatırım yapan ülkeler olduğu belirtilmektedir. Bu iki temel unsurun dünyadaki yoksulların büyük bir
bölümünün yaşamlarını iyileştirebileceği vurgulanmaktadır.2111990 yılından
bu yana geçen sürede DB’nin IMF ile birlikte, yoksulluk konusuna artan bir
duyarlılık gösterdiği ve yapısal uyum programlarının ana yörüngesine dokunmadan bu doğrultuda bazı somut adımlar attığı da görülmektedir. Örneğin,
DB, 1991 yılında “Yoksulluğu Azaltmak için Yardım Stratejileri”, 1992 yılında
“Yoksulluğun Azaltılması El Kitabı”, 1993 yılında da “Dünya Bankası’nın Yoksulluğu Azaltma Stratejisi: Başarılar ve Yapılması Gerekenler” adlı çalışmaları
yayımlamıştır. İlk iki çalışmada, yoksulluğun izlenmesi, bütün DB proje ve
programlarının yoksulluk üzerindeki etkileri açısından değerlendirilmesi ve
ülkelerin yoksulluğun azaltılmasına ilişkin önlemlerinin desteklenmesi öngörülmüştür. Bunlara ek olarak, 1993 yılında insani gelişme ve yoksulluğun
azaltılmasından sorumlu bir başkan yardımcılığının oluşturulması, DB’nin
yoksulluk konusuna karşı tutum değişikliğinin göstergesi olarak değerlendirilebilir. Dünya Bankası ve IMF’nin bu dönemde, özellikle en yoksul ülkelerde
yoksulluğun azaltılması konusunda ortak hareket ettikleri, uyguladıkları çeşitli programların gelir dağılımı ve refah üzerindeki etkilerinin dikkate alınması
gerektiğini vurgulamaya başladıkları ve bu amaçla başlattıkları kredi programlarını yakın bir işbirliği içinde uyguladıkları gözlenmektedir. Bu çerçevede
IMF, “Artırılmış Uyum Kredisi”ni, “Yoksulluğun Azaltılması ve Büyüme Kredisi”ne dönüştürmekte ve “Çok Borçlu Yoksul Ülkeler”in dış borç yüklerinin hafifletilmesini, bu ülkelerde yoksulluğun azaltılması yolundaki çabalarla
ilişkilendirmeye başlamaktadır. Dünya Bankası da “Yoksulluğun Azaltılması
Destek Kredisi”ni uygulamaya koymaktadır. 212
Dünya Bankası’nın 2000/2001 Dünya Kalkınma Raporu’nu yoksulluk
konusuna ayırması ve “Yoksulluğa Saldırı” (Attacking Poverty) başlığıyla bu
210 Şenses, a.g.e., s.39, 40.
211 World Bank, World Development Report 1990: Poverty, Oxford University Press, New
York, 1990, s.51.
212 Şenses, a.g.e., s.40-42.
88
Banu Metin
raporu yayınlaması Bankanın yoksulluğa karşı ilgisinin devam ettiğini göstermektedir. Dünya Bankası Başkanı James D. Wolfensohn, raporun önsözünde, yoksullukla mücadeleyi büyük bir istek ve profesyonellikle görev edindiklerini ve bunun yaptıkları bütün işlerin merkezinde yer aldığını belirtmektedir. Raporun hem geçmişteki düşünce ve stratejileri üzerine inşa edildiğini
hem de yoksulluğun azaltılması için gerekli olduğunu düşündükleri faaliyetleri genişletip derinleştirdiğini ifade etmektedir. Dünya Bankası Başkanı, bu
raporun insani yoksullukta önemli bir azalışın aslında mümkün olduğunu kanıtlamaya çalıştığını belirterek, küresel bütünleşme ve teknolojik ilerleme gibi
güçlerin yoksul insanların ilgi ve ihtiyaçlarına sevk edilebileceğini ve bunun
gerekliliğini savunmaktadır. Rapor, yoksulluğu sadece düşük gelir ve tüketim
düzeyi olarak tanımlamamakta bunun yanında eğitim, sağlık, beslenme ve
insani gelişmenin diğer alanlarındaki düşük kazanımları da dikkate almaktadır. Yoksulluğun yoksul insanlar için ne anlama geldiği konusundaki söylemleri temel alarak güçsüzlük, sesini duyuramama, korunmasızlık ve korkuyu
da kapsayacak şekilde tanımı genişletmektedir.213
Raporda, yeni bir yüzyılın başlangıcında yoksulluğun büyük oranlarda
küresel bir sorun olmaya devam ettiği, 6 milyar dünya nüfusunun 2,8 milyarının günde 2 doların altında ve 1,2 milyarının da günde 1 doların altında yaşamını sürdürmekte olduğu belirtilmektedir. Ayrıca, her 100 bebekten
altısının ilk doğum günlerini göremedikleri ve 8’inin de beş yaşına kadar
yaşayamadığı vurgulanmaktadır. Raporda endişe duyulan bir konu da gelecekteki demografik değişikliklerin yoksulluğun azaltılmasında karşılaşılan
zorlukları artıracağıdır. Nitekim gelecek 25 yılda dünya nüfusuna yaklaşık 2
milyar insan ekleneceği, bunların neredeyse tamamının (%97) gelişmekte
olan ülkelerde olacağı ve bu toplumlar üzerinde ciddi bir baskı oluşturacağı
dile getirilmektedir. Pek çok boyutu olan yoksulluğun azaltılması ve insan
özgürlüğünün desteklenmesi için günümüzde ve önümüzdeki yıllarda pek
çok şey yapılması gerektiği vurgulanmaktadır.
Raporda belirtilen önemli bir husus da makro ekonomik istikrar ve piyasa dostu reformlar gibi büyümeyi hızlandıran geleneksel stratejilerin yoksulluğu azaltmak için gerekli ancak yeterli olmadığıdır. Kalkınma süreci için
ihtiyaç duyulan sosyal kuruluşların geliştirilmesi, korunmasızlıkla mücadele
ve kapsamlı bir büyümeyi sağlamak için katılımı destekleme gibi konular
üzerinde çok daha fazla vurgu yapılması gerekliliği üzerinde durulmaktadır.
Raporda, ülke içindeki faaliyetlerin önemine değinilmekle birlikte, küresel
gelişmelerin ulusal ve yerel düzeydeki değişim süreçleri üzerinde potansiyel
bir etkiyi harekete geçireceği ve küresel bir hareketin yoksulluğu azaltmanın
213 World Bank, World Development Report 2000/2001, s.V.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
89
merkezinde olduğu vurgulanmaktadır.214 Dolayısıyla bu rapor, eşit derecede
öneme sahip üç alanda genel bir hareket çerçevesi önermektedir:
* Fırsatların gelişmesini desteklemek (promoting opportunity): bütünsel
bir büyümeyi teşvik ederek ekonomik fırsatları yoksul insanlar için genişletmek.
* Güçlendirmeyi kolaylaştırmak (facilitating empoverment): yoksul insanların siyasi süreçlere ve yerel kara alma mekanizmalarına katılımını güçlendirerek ve cinsiyet, etnisite, ırk ve sosyal statüden kaynaklanan engelleri
ortadan kaldırarak devlet kurumlarını yoksul insanların ihtiyaçlarına cevap
verebilir ve onlardan sorumlu bir hale getirmek.
* Güvenliği artırmak (enhancing security): yoksul insanların hastalıklara,
ekonomik şoklara, dışlanmalara, doğal afetlere ve şiddete karşı korunmasızlıklarını azaltmak.
Raporda bu üç temel hususun (fırsat, güçlendirme ve güvenlik) yoksul
insanlar için gerçek bir değere sahip olduğu ve etkin bir yoksulluğu azaltma
stratejisinin215 her üç alanda da hükümet, sivil toplum, özel sektör ve yoksulların işbirliğini gerektirdiği belirtilmektedir. Küresel güçleri yoksul insanların
lehine koşmanın zorunlu olacağı vurgulanarak beş alandaki eylemin anahtar
bir role sahip olduğu ifade edilmektedir. Bu beş eylem aşağıda yer almaktadır:
- Küresel finansal istikrarı sağlamak ve zengin ülkelerin piyasalarını
yoksul ülkelerin tarımsal mal ve hizmetlerine açmak,
- Yoksul insanların bilgi ve teknolojideki gelişmelerin gerisinde kalmamasını sağlamak,
- Özellikle tıbbi ve tarımsal araştırmalar için gerekli kaynakları temin
etmek,
- Ülkelerin yoksulluğu sona erdirmek için harekete geçmelerine yardım
etmek amacıyla, kalkınma stratejisinin geliştirilmesinin merkezine dış yardım
214 World Bank, World Development Report 2000/2001, s.VI.
215 DB ve IMF, “yoksul ülkelere ve onların kalkınma ortaklarına yoksulluğun azaltılmasına yönelik ortak çabaların etkisini güçlendirmek için yardım etmek” yönünde 1999 yılında benimsenen yaklaşım üzerine, 2001 yılı Ağustos ayı başlarında yoksulluğu azaltma stratejileri
belgeleriyle ilgili kapsamlı bir bildiri yayınlamışlardır. Genel olarak bu belgelerin amacı, bir
ülkenin makro ekonomik, yapısal ve sosyal politika ve programlarının geniş tabanlı bir büyümeyi sağlayacak ve yoksulluğu azaltacak şekilde tanımlanmasıdır; David Craig, Doug
Porter, “Poverty Reduction Strategy Papers: A New Convergence”, World Development,
vol.31, no.1, s.53.
Banu Metin
90
kuruluşlarını değil, ülkelerin kendilerini koyan ve yoksulluğun azaltılmasını
destekleyen dış kaynakların etkin bir şekilde kullanıldığını garanti eden kapsamlı bir çerçeve içerisinde yardımları artırmak,
- Küresel forumlarda yoksul ülkelere ve yoksul insanlara yer vermek.
Yukarıdaki gelişmelerin sağlanabilmesi için kamu ve özel sektörün hem
ülke içinde hem ülkeler arasında sivil toplumla birlikte çalışması gerektiği
raporda ayrıca belirtilmektedir.216
Dünya Bankası’nın 2000/2001 yılında “Yoksulluğa Saldırı” başlığıyla
yayınladığı ve ana unsurlarını yukarıda kısaca özetlemeye çalıştığımız bu raporda, özellikle 1990 sonrası dönemde değişik akademik disiplinler çerçevesinde dile getirilen bir takım eleştirilerden büyük ölçüde etkilenmiş olduğu
izlenimini yarattığını söylemek mümkündür. Ancak, daha önce de belirtildiği
gibi, raporun geçmişteki düşünce ve stratejiler üzerine inşa edilmiş olduğu
gerçeği, DB’nin yoksulluk sorununa olan yaklaşımı konusunda var olan tereddütleri ortadan kaldırmamaktadır.217
Dünya Bankası’nın yoksulluk konusuna ilgisi 2000/2001 yılında yayınladığı “Yoksulluğa Saldırı” başlığını taşıyan raporun ardından yayınlanan Dünya Kalkınma Raporları’nda da devam etmektedir. Örneğin, 2004 yılı Dünya
Kalkınma Raporu’nda hizmetlerden faydalanmanın yoksul kesim için garanti
edilmesi konusu üzerinde durulmaktadır. Bu raporda, kalkınmanın sadece
para ile değil, aynı zamanda insanla ilgili olduğu belirtilmekte ve özellikle
sağlık, eğitim, su gibi temel hizmetlerin yoksul kesimler için işlemesi gerekliliği belirtilmektedir. Bu tür hizmetlere erişememe neticesinde ortaya çıkan
durumun, belki ekonomik krizler kadar görünür olmadığı, ancak etkilerinin
sürekli ve derin olduğu üzerinde durulmaktadır. Rapora göre, hizmetler; bütün insanları kapsadığında, kız çocuklarının okula gitmeleri teşvik edildiğinde, öğrenciler ve aileler eğitim sürecinde yer aldıklarında, sağlık koşulları iyileştirildiğinde, kaynaklar etkin kullanıldığında ve geniş kapsamlı bir kalkınma
bakış açısıyla iyi bir sonuç verebilir.218
Dünya Bankası’nın, 2005 yılına ait Dünya Kalkınma Raporu’nda da yoksullukla mücadelede herkes için daha iyi bir yatırım iklimi oluşturulmasının
gereği üzerinde durulmaktadır. Buna göre, yoksulluktan kurtulmada ve yaşam standartlarının iyileştirilmesinde küçük, büyük, yerel ya da çok uluslu
olması fark etmeksizin bütün girişimcilere ve firmalara üretken yatırımlar ger216 World Bank, World Development Report 2000/2001, s.vi, vii.
217 Şenses, a.g.e., s.43.
218 World Bank, World Development Report 2004, Making Services Work for Poor People,
A Copublication of the World Bank and Oxford University Press, World Bank, Washington,
D.C., 2003, (Erişim) http://www-wds.worldbank.org, 20.08.2010, s.xv.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
91
çekleştirmeleri ve yeni işler yaratmaları için gerekli fırsat ve teşviklerin sağlanarak uygun bir yatırım ikliminin oluşturulması gereği vurgulanmaktadır.
Uygun yatırım ortamının sağlanmasıyla artacak ekonomik büyümeyle birlikte yoksulluğun da azalacağı üzerinde durulmaktadır. Raporda belirtilen bir
diğer husus, dünya nüfusunun neredeyse yarısının günde iki doların altında
bir gelirle yaşadığı ve 1,1 milyar kişinin de günde bir doların altında bir gelirle
yaşam mücadelesi verdiğidir. Ayrıca, gençlerin işsizlik oranlarının dünyanın
pek çok bölgesinde ortalama işsizlik oranlarının iki katından daha fazla olduğu ve önümüzdeki otuz yılda gelişmekte olan ülkelerin nüfusuna iki milyara
yakın bir nüfus ekleneceği vurgulanarak, özellikle gelişmekte olan ülkelerde,
genç nüfusa fırsat ve iş yaratmak için yatırım ikliminin iyileştirilmesinin bir
zorunluluk olduğu dile getirilmektedir. Bu anlamda, hükümetlerin belirsizliği,
risk ortamını ve rekabetin önündeki engelleri kaldırarak girişimciler ve firmalar için uygun yatırım ortamını oluşturmaları gerektiği belirtilmektedir.219
“Kalkınma ve Gelecek Nesil” başlıklı 2007 Dünya Kalkınma Raporu,
dünyada 12-24 yaş arasındaki 1,3 milyar gencin, gelecek neslin ekonomik
ve sosyal aktörleri olacağına işaret etmektedir. Bu kesimlerin, çalışanlar, girişimciler, ebeveynler, vatandaşlar ve toplum liderleri olarak gelecekleri için iyi
hazırlanmalarının temin edilmesinin yoksullukla mücadele ve ekonomik büyüme için son derece önemli olduğu belirtilmektedir. Genç nesle yatırım yapmada ve onları geleceğe hazırlamada kaçırılan fırsatların, hem genç kesimler hem de toplumun bütünü için geri dönüşü mümkün olmayan maliyetleri
ortaya çıkaracağı vurgulanmaktadır. Raporda, ilköğretimin gelişmekte olan
dünyada giderek yaygın hale geldiği belirtilmekle birlikte, teknolojideki değişimin gençlerin işgücü piyasalarında başarılı bir şekilde rekabet edebilmeleri
için temel becerilerden daha fazlasına sahip olmalarını gerektirdiği üzerinde
durulmaktadır. Gençlik döneminin, gençlerin kendilerini ve ailelerini yoksulluktan kurtarmak için ihtiyaç duydukları beşeri sermayeyi kazanılabilecekleri
yoğun bir öğrenme dönemi olduğuna vurgu yapılmaktadır. Öğrenme sürecinin sadece ekonomik olarak üretken olmayı sağlayacak becerileri kazandırmakla sınırlı olmadığı, aynı zamanda sağlık konusunda ortaya çıkabilecek
riskleri yönetmeyi ve sorumlu bir eş, ebeveyn ya da vatandaş haline gelmeyi
sağlayarak yaşamın diğer yönlerine de yayılması gerektiği belirtilmektedir.
Raporda vurgulanan önemli bir diğer husus ise beşeri kapasitenin erken
yaşta geliştirilmesiyle yoksulluğun nesilden nesile geçişinin azalacağıdır.220
219 World Bank, World Development Report 2005, A Better Investment Climate for Everyone, The World Bank, Washington D.C., 2004, (Erişim) http://www-wds.worldbank.org,
20.08.2010, s.vii.
220 World Bank, World Development Report 2007, Development and the Next Generation, The World Bank, Washington D.C. 2006, (Erişim) http://www-wds.worldbank.org,
20.08.2010, s.26-28.
92
Banu Metin
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE YOKSULLUĞUN BOYUTLARI VE
YOKSULLUK ÜZERİNDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER
I. TÜRKİYE’DE YOKSULLUĞUN BOYUTLARI
Türkiye’de yoksullukla ilgili literatür incelendiğinde, konuyla ilgili çalışmaların büyük ölçüde 1990’lı yıllardan itibaren ortaya çıkmaya başladığına
tanık olunmaktadır.221 Bu dönemde, daha önceki bölümde de belirtildiği
gibi, özellikle uluslararası gündemde yoksulluk konusunun giderek artan bir
ilgi görmesi, Türkiye’de bu sorunun akademik çevrelerde gündeme getirilmesine ve dikkatlerin bu konuya yönelmesine katkıda bulunmuştur. Yoksulluk konusuyla ilgili araştırmaların 1990’lı yıllardan itibaren artmaya başlaması, bundan önceki dönemlerde Türkiye’de yoksulluğun var olmadığı anlamına elbette gelmemektedir. Ancak, her ülkenin kendi iç dinamiklerinden
beslenen, sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel özellikleriyle şekillenen bir
olgu olarak yoksulluk konusu ele alındığında, ülkemizde yoksulluk üzerinde
etkili olan faktörlerin incelenmesi ve bu yönüyle bir değerlendirme yapılması
daha anlamlı olacaktır. Bu çerçevede, çalışmanın bu bölümünde öncelikle
Türkiye’de yoksulluğun boyutları ve özellikleri Türkiye İstatistik Kurumu’nun
yoksulluk verileri incelenerek ortaya konulacaktır.222 Bu tespit yapıldıktan
221 Bülent İlik, Yoksulluğun Genel Belirleyicileri, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 1992; Özcan Dağdemir, Türkiye Ekonomisinde Yapısal Değişim ve
Gelir Dağılımı, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 1992; Recep
Dumanlı, Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutları, DPT Uzmanlık Tezi, 1996; Güzin Erdoğan,
Türkiye’de Bölge Ayrımında Yoksulluk Sınırı Üzerine Bir Çalışma, DİE Uzmanlık Tezi,
1996; Ercan Dansuk, Türkiye’de Yoksulluğun Ölçülmesi ve Sosyo-Ekonomik Yapılarla
İlişkisi, DPT Uzmanlık Tezi, 1997; Özcan Dağdemir, 1987-1994 Türkiye Ekonomisinde
Yoksulluk Sorunu ve Yoksulluk Analizleri, 1998; Fikret Şenses, “Yoksullukla Mücadele
ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu”, ODTÜ, Gelişim Dergisi, 26 (3-4),
1999; Musa İkizoğlu, Yoksulluk ve Sosyal Yardım İlişkisi; Ankara Mamak İlçesinde Ampirik Bir Araştırma, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2000;
TÜSİAD, Türkiye’de Bireysel Gelir Dağılımı ve Yoksulluk Avrupa Birliği ile Karşılaştırma,
Yayın No: TÜSİAD-T/2000-12/295; Türkiye’de yapılan yoksulluk çalışmaları ile ilgili daha
kapsamlı bilgi için bkz. Özlem Özkan, “Türkiye’de Yoksulluk Araştırmaları Bibliyografyası”,
Toplum ve Hekim, Ocak-Şubat 2004, C.19, S.1.
222 2001 yılından itibaren Dünya Bankası’nın desteği ile yürütülmekte olan Sosyal Riskin Azaltılması Projesi kapsamında, hanehalkı bütçe anketlerinin uygulanması ve anketin sonuçla-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
93
sonra ise ülkemizde yoksulluk üzerinde etkili olan faktörler, Türkiye’nin ekonomik, sosyal ve kültürel özellikleri ile yoksulluk arasındaki ilişki çerçevesinde incelenmeye çalışılacaktır.
A. Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre
Fertlerin Yoksulluk Oranları
Yoksulluk sınırı yöntemlerine göre fertlerin yoksulluk oranları tablo 2’de
gösterilmektedir. Tablo 2 incelendiğinde, 2002-2009 döneminde gıda yoksulluğunun ve uluslararası karşılaştırmalarda kullanılan kişi başı günlük 1$;
2,15$ ve 4,3$ olarak belirlenen yoksulluk sınırlarının altında kalan kişilerin
oranlarının azaldığı görülmektedir. Gıda ve gıda dışı harcamaları esas alan
yoksulluk sınırı yöntemine göre kişilerin yoksulluk oranları ise 2002 yılından
itibaren dalgalı bir seyir izlemektedir. 2002 yılında %26,96 olan gıda ve gıda
dışı harcamaları esas alan yoksulluk sınırı yöntemine göre yoksulluk oranı,
2003 yılında %28,12’ye yükselmiştir. Söz konusu oran, 2003-2006 döneminde azalma eğilimde olmuş, 2006, 2007 ve 2008 yıllarında ise hemen hemen aynı düzeyde kalmıştır. Gıda ve gıda dışı harcamaları esas alan mutlak
yoksulluk oranında 2008 yılından 2009 yılına bir artış görülmektedir. Nitekim
2008 yılında %17,11 olan gıda ve gıda dışı harcamaları esas olan yoksulluk
oranı, 2009 yılı itibariyle %18,08’e yükselmiştir.
Gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk oranının 2003-2006 döneminde azalma eğiliminde olması, bu dönemde gerçekleşen yüksek oranlı
ekonomik büyüme ve görece düşük gıda enflasyonu ile açıklanabilir. Türkiye’de gıda enflasyonu 2007 yılı ortalarına kadar TÜFE’nin altında seyretmiş
ve genel fiyat endeksini aşağı çekici bir rol oynamıştır. 2007 yılından itibaren
ekonomik büyümenin yavaşlaması ve gıda fiyatlarında küresel gıda fiyat
şokuna bağlı olarak ortaya çıkan artışlar, yoksulluk oranında 2007 yılına kadar görülen belirgin azalışın durmasına neden olmuştur. Gıda fiyatlarındaki
artışların harcama dilimlerine göre en yoksul %20’lik kesimin bütçesinde
rına dayalı olarak yoksulluk analizlerinin yapılması da yer almaktadır. Bu bağlamda, 2002
yılında uygulanan Hanehalkı Bütçe Anketi’nden elde edilen verilere dayalı olarak Türkiye’de yoksulluğun görünümü, nedenleri ve sonuçları üzerine Türkiye İstatistik Kurumu ile
Dünya Bankası ortaklaşa bir rapor hazırlamıştır. Dünya Bankası ile ortaklaşa hazırlanan bu
raporun temelini oluşturan sonuçlar, Türkiye İstatistik Kurumu tarafından 14 Nisan 2004
tarihli “2002 Yoksulluk Çalışması” adlı haber bülteni ile kamuoyuna duyurulmuştur. Türkiye İstatistik Kurumu’nun yoksullukla ilgili çalışmaları 2002 yılı için belirlenen yöntem esas
alınarak devam etmektedir (http://www.tuik.gov.tr). Dolaysıyla, TÜİK’in yoksulluk ile ilgili
detaylı bilgiler içeren istatistiklerinin başlangıcı 2002 yılına rastlamakta ve bu yıldan itibaren
her yıl düzenli bir şekilde yoksulluk istatistikleri yayınlanmaktadır.
94
Banu Metin
en büyük paya sahip olan gıda harcamalarına olan etkisinin hesaplandığı
bir çalışmada, Hanehalkı Bütçe Anketi’nden yararlanılmıştır. Buna göre, en
yoksul %20’lik kesime ait nominal gıda harcamaları, tüketici fiyat endeksi
ve hane sayısına göre düzeltilerek reel harcamalardaki değişim hesaplanmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre, 2003-2006 döneminde yoksulluk
oranının azalmasına paralel olarak gıda harcamaları %25’in üzerinde artarken, 2007 yılında %2 oranında düşmüş, 2008 yılında ise %1 oranında
bir artış göstermiştir.223 Zengin ve yoksul kesimlerin tüketim sepetlerinin
bileşimleri birbirinden farklıdır. Yoksul kesimlerin bütçelerinde gıda, konut
gibi zorunlu ihtiyaçlar önemli bir yer tutmaktadır. Zengin kesimlerde ise bu
ihtiyaçlar bütçenin daha sınırlı bir kısmına karşılık gelmektedir. Bu nedenle,
enflasyon zorunlu harcamalarda ne kadar yüksekse yoksul kesim de bu durumdan o ölçüde etkilenmektedir.224 2007 yılının ortalarından itibaren artan
gıda fiyatlarıyla birlikte, küresel ekonomik kriz nedeniyle artan istihdam kayıpları, gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk oranında 2009 yılında
bir önceki yıla göre yaklaşık bir puanlık bir artışa neden olmuştur.
Tabloda dikkati çeken bir başka husus, harcama esaslı göreli yoksulluk oranlarının söz konusu dönemde, 2005 yılındaki yaklaşık 2 puanlık yükseliş dışında hemen hemen aynı seviyeleri korumuş olmasıdır. Nitekim 2002
yılında %14,74 olan harcama esaslı göreli yoksulluk oranı, 2005 yılında %
16,16’ya yükselmiş, 2007 yılında ise yeniden %14,70 seviyesine inmiştir.
Tablodaki veriler, harcama esaslı göreli yoksulluk oranlarında, 2008 ve 2009
yıllarında sınırlı bir yükselişe işaret etmektedir. Küresel ekonomik kriz sürecinde ekonomideki daralma ve artan işsizlik, göreli yoksulluk oranlarında da
bir artışa neden olmuştur.
223 Seyfettin Gürsel, Onur Altındağ, “Kriz ve Gıda Enflasyonu Yoksulluğu Olumsuz Etkiliyor”, Bahçeşehir Üniversitesi, Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (Betam), Araştırma Notu 10/73, 28.05.2010, (Erişim) http://www.betam.bahcesehir.edu.tr,
29.11.2020, s.1-5.
224 Seyfettin Gürsel, Onur Altındağ, “Enflasyon Yoksulu Vuruyor”, Bahçeşehir Üniversitesi, Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (Betam), Araştırma Notu 10/68,
26.03.2010, (Erişim) http://www.betam.bahcesehir.edu.tr, 29.11.2020, s.2.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
95
Tablo 2: Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk
Oranları, Türkiye
Yöntemler
Fert Yoksulluk Oranı
2002
Gıda yoksulluğu
1,35
(açlık)
(%)
2003
2004
2005
2006
2007* 2008
2009
1,29
1,29
0,87
0,74
0,48
0,48
0,54
Yoksulluk
26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08
(gıda+gıda dışı)
Kişi başı günlük
0,20
1$’ın altı**
0,01
0,02
0,01
-
-
Kişi başı günlük
3,04
2,15$’ın altı**
2,39
2,49
1,55
1,41
0,52
0,47
0,22
Kişi başı günlük
30,30 23,75 20,89 16,36 13,33 8,41
4,3$’ın altı**
6,83
4,35
Harcama
esaslı göreli
yoksulluk***
-
-
14,74 15,51 14,18 16,16 14,50 14,70 15,06 15,12
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
** 1 $’ın satın alma gücü paritesine (SGP) göre karşılığı olarak 2002 yılı için 618 281 TL,
2003 yılı için 732 480 TL, 2004 yılı için 780 121 TL, 2005 yılı için 0,830400 YTL, 2006 yılı için 0,921
YTL, 2007 yılı için 0,926 YTL, 2008 yılı için 0,983 YTL ve 2009 yılı için 0,917 TL kullanılmıştır.
*** Eşdeğer fert başına tüketim harcaması medyan değerinin %50’si esas alınmıştır.
Dünya Bankası’nın belirlediği ve uluslararası karşılaştırmalarda kullanılan kişi başı günlük 1$ doların altında bir gelirle, bir diğer ifadeyle aşırı
yoksulluk (extreme poverty) içinde yaşayan kişilerin varlığına 2006 yılından
itibaren rastlanmaması, ülkemizde bu yıldan itibaren aşırı yoksulluğun olmadığını göstermektedir.
Banu Metin
96
Tablo 3: Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk
Oranları, Kent
Yöntemler
Fert Yoksulluk Oranı
(%)
2002 2003 2004 2005 2006 2007* 2008 2009
Gıda yoksulluğu
0,92
(açlık)
0,74
0,62
0,64
0,04
Yoksulluk
21,95 22,30 16,57 12,83 9,31
(gıda+gıda dışı)
0,07
0,25
0,06
10,36
9,38
8,86
Kişi başı günlük
0,03
1$’ın altı**
0,01
0,01
-
-
-
Kişi başı günlük
2,37
2.15$’ın altı**
1,54
1,23
0,97
0,24
0,09
0,19
0,04
Kişi başı günlük
24,62 18,31 13,51 10,05 6,13
4.3$’ın altı**
4,40
3,07
0,96
8,38
8,01
6,59
Harcama
esaslı göreli
yoksulluk***
11,33 11,26 8,34
9,89
6,97
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
** 1 $’ın satın alma gücü paritesine (SGP) göre karşılığı olarak 2002 yılı için 618 281 TL;
2003 yılı için 732 480 TL; 2004 yılı için 780 121 TL, 2005 yılı için 0,830400 YTL, 2006 yılı için ise
0,921 YTL, 2007 yılı için 0,926 YTL, 2008 yılı için 0,983 YTL ve 2009 yılı için 0,917 TL kullanılmıştır.
*** Eşdeğer fert başına tüketim harcaması medyan değerinin %50’si esas alınmıştır.
Yoksulluk sınırı yöntemlerine göre kentlerde kişilerin yoksulluk oranlarının gösterildiği Tablo 3, Türkiye geneliyle mukayese edildiğinde yoksulluk
oranlarının kentlerde daha düşük olduğunu göstermektedir. Örneğin, gıda
ve gıda dışı harcamaları esas alan mutlak yoksulluk oranı Türkiye genelinde 2009 yılında %18,08 iken, kentlerde bu oran %8,86’dir. Yine aynı yılda,
harcama esaslı göreli yoksulluk oranı Türkiye genelinde %15,12; kentlerde
ise %6,59’dur.
Tablo 3’teki veriler gıda ve gıda dışı harcamaları esas alan mutlak yoksulluk oranında 2003 ve 2007 yıllarında; harcama esaslı göreli yoksulluk
oranında ise 2005 ve 2007 yıllarında bir artışa işaret etmektedir. Bu artış-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
97
ların dışında tablo 3 bir bütün olarak incelendiğinde, 2002-2009 dönemi
boyunca yoksulluk oranlarının Türkiye genelinde olduğu gibi, kentlerde de
bir azalış sürecinde olduğu görülmektedir.
Tablo 4: Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk
Oranları, Kır
Yöntemler
Fert Yoksulluk Oranı
(%)
2002 2003 2004 2005 2006 2007* 2008 2009
Gıda yoksulluğu
2,01
(açlık)
2,15
2,36
1,24
1,91
1,41
1,18
1,42
Yoksulluk
34,48 37,13 39,97 32,95 31,98 34,80 34,62 38,69
(gıda+gıda dışı)
Kişi başı günlük
0,46
1$’ın altı**
0,01
0,02
0,04
-
-
-
-
Kişi başı günlük
4,06
2.15$’ın altı**
3,71
4,51
2,49
3,36
1,49
1,11
0,63
Kişi başı günlük
38,82 32,18 32,62 26,59 25,35 17,59 15,33 11,92
4,3$’ın altı**
Harcama
esaslı göreli
yoksulluk***
19,86 22,08 23,48 26,35 27,06 29,16 31,00 34,20
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
** 1 $’ın satın alma gücü paritesine (SGP) göre karşılığı olarak 2002 yılı için 618 281 TL;
2003 yılı için 732 480 TL; 2004 yılı için 780 121 TL, 2005 yılı için 0,830400 YTL, 2006 yılı için ise
0,921 YTL, 2007 yılı için 0,926 YTL, 2008 yılı için 0,983 YTL ve 2009 yılı için 0,917 TL kullanılmıştır.
*** Eşdeğer fert başına tüketim harcaması medyan değerinin %50’si esas alınmıştır.
Türkiye’nin kırsal kesimindeki yoksulluk oranlarının yansıtıldığı Tablo 4,
Türkiye’de yoksulluğun kırsal kesimde kentsel kesime oranla daha büyük
boyutlarda yaşandığını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Nitekim Tablo 4 incelendiğinde, hem gıda ve gıda dışı harcamaları esas alan mutlak
yoksulluğun hem de harcama esaslı göreli yoksulluğun kente oranla kırda
oldukça yüksek düzeylerde olduğu görülmektedir. Açlık sınırı olarak da adlandırılan gıda yoksulluğu 2000 yılında kentte %0,06 iken, bu oran kırda
98
Banu Metin
%1,42’dir. Gıda ve gıda dışı harcamaları esas alan mutlak yoksulluk oranı,
kırsal kesimde kentteki oranın dört katından daha fazladır. 2009 yılı itibariyle
kentte %8,86 olan bu oran, kırda %38,69’dur. Harcama esaslı göreli yoksulluk oranı ise kırda, kentteki oranın beş katından daha fazladır. Tabloda
dikkati çeken bir başka husus, harcama esaslı göreli yoksulluk oranının kırsal kesimde, kentteki durumdan farklı olarak, 2002-2009 dönemi boyunca
bir artış eğiliminde olmasıdır. 2002 yılında %19,86 olan harcama esaslı göreli yoksulluk oranı, 2009 yılına gelindiğinde %34,20’ye yükselmiştir. Gıda
ve gıda dışı harcamaları esas alan mutlak yoksulluk oranı ise söz konusu
süreçte inişli çıkışlı bir seyir takip etmiştir. 2002 yılında %34,8 olan gıda ve
gıda dışı harcamaları esas alan mutlak yoksulluk oranı, 2004 yılına kadar
yükselmiş, 2005 ve 2006 yıllarında azaldıktan sonra, 2007 yılından itibaren
tekrar yükselişe geçmiştir. 2006 yılında %31,98 olan bu oran, 2009 yılına
gelindiğinde %38,69’a yükselmiştir.
Kırdaki istihdamın büyük çoğunluğunun tarım istihdamından oluştuğu
ve özellikle 2008 yılından 2009 yılına gıda ve gıda dışı harcamaları içeren
mutlak yoksulluk oranının kırda yaklaşık dört puan arttığı dikkate alındığında, küresel ekonomik krizin etkisini en çok tarım sektöründe hissettirdiği
düşünülebilir. Ancak, hanehalkı fertlerinin işteki durumuna ve çalıştığı sektöre göre yoksulluk oranlarının kırdaki görünümünü yansıtan Tablo 12 incelendiğinde farklı bir durumla karşılaşılmaktadır. Nitekim Tablo 12’deki veriler, tarım sektöründe çalışan kişilerde yoksulluk oranının 2008 yılından 2009
yılına azaldığını göstermektedir. 2008 yılında tarım sektöründe çalışanların
yoksulluk oranı %40,09 iken 2009 yılında bu oran %35,41’e gerilemiştir.
Bu durum, tarım istihdamındaki artışla açıklanabilir. 2007-2009 döneminde
tarım istihdamında bir artış söz konusudur. 2007 yılında 4.867 bin olan tarım
istihdamı, 2008 yılında 5.016’ya, 2009 yılında ise 5.254’e yükselmiştir.225
Ancak, asıl önemli husus, tarım istihdamındaki artışın arkasında yatan faktörlerdir. Özelikle 2000, 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin ardından tarımsal desteklerin azaltılması ve 2003-2006 döneminde yüksek büyümenin tarım dışı sektörlerde yarattığı istihdam artışı, bu dönemde tarım
istihdamında hızlı bir çözülmeyi de beraberinde getirmiştir. Ancak, Türkiye
ekonomisinin 2008 yılının ikinci çeyreğinden itibaren durgunluğa girmesi,
özellikle sanayi sektöründe istihdamı olumsuz etkilemiştir. İnşaat ve hizmet
sektörlerinde ise istihdam artışı yavaşlamıştır.
225 Bkz., Tablo 18: Türkiye’de İşgücü Piyasası Gelişmeleri 1988-2009.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
99
Tarım sektöründe 2007-2009 döneminde ortaya çıkan istihdam artışını
açıklamak için iki hipotez öne sürülmektedir. Birincisi, tarım fiyatlarındaki
artışla birlikte tarımsal gelirlerin de artması ve bu durumun küresel krizin etkisiyle tarım dışı sektörlerde artan işsizlik karşısında tarım sektörünü çekici
hale getirmesidir. İkinci hipotez ise, tarımda yeterli gelir artışı olmasa bile,
küresel krizin etkisiyle tarım dışı sektörlerde düşen talebin ve artan işsizliğin
bir sonucu olarak geliri azalan kişilerin tarımsal faaliyetlere yönelmesi şeklinde açıklanmaktadır. Nitekim tarım dışı sektörlerde artan işsizlik sonucu
iş bulma ihtimali de giderek azaldığından, göçün maliyeti de dikkate alındığında, özellikle vasıfsız işgücü için, kente göç etmek elverişli bir seçenek
olmaktan çıkmış olacaktır. İşgücüne yeni katılan ve aileleri tarımla uğraşan
gençler de tarım dışında iş aramak yerine tarımda çalışmayı tercih edeceklerdir. Bu hipotezleri test etmek amacıyla Türkiye genelinde 26 bölgede
tarım istihdamındaki değişim, tarım gelirindeki ve genç nüfustaki eğilimler
ile karşılaştırılmıştır. Buna göre, 2007-2009 döneminde 26 bölgenin 18’inde
tarım istihdamında artış görülmüştür. İstihdamın arttığı 18 bölgeden 12’sinde ise tarımdan elde edilen gelirde artış tespit edilmiştir. Bu sonuçlar, birinci
hipotezi doğrulamaktadır. Tarım istihdamında artış görülmekle birlikte, tarım
gelirinin artmadığı 6 bölgedeki durumu açıklamak için iki ihtimal üzerinde
durulmaktadır. Bu ihtimallerden birincisi, bu bölgelerde tarım gelirlerinin artacağı yönündeki beklentinin gerçekleşmemesi şeklinde ortaya konulmaktadır. İkinci ihtimal ise kriz sürecinin tarım dışında iş bulma ihtimalini düşürmesi nedeniyle tarımdan tarım dışına geçişlerin azalmasıdır. Bu durumda da
ikinci hipotez doğrulanmış olmaktadır.226
B. Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksulluk Sınırları
Hanehalkı büyüklüğüne göre açlık ve yoksulluk sınırları Tablo 5’te gösterilmektedir. Buna göre, hanehalkı büyüklüğüne paralel olarak açlık ve yoksulluk sınırlarının arttığı görülmektedir. Örneğin, 2009 yılı rakamlarına bakıldığında, 4 kişilik bir ailenin açlık sınırı 287 TL iken, yoksulluk sınırı 825 TL’dir.
Hanehalkı büyüklüğü sekiz kişiye ulaştığında ise bu rakamlar sırasıyla, 435
TL ve 1.251 TL’ye yükselmektedir.
226 Seyfettin Gürsel, Zümrüt İmamoğlu, Tuğba Zeydanlı, “Tarımda İstihdam Bilmecesi”, Bahçeşehir Üniversitesi, Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (Betam), Araştırma
Notu 10/95, 26.03.2010, (Erişim) http://www.betam.bahcesehir.edu.tr, 29.11.2020, s.1-4.
Banu Metin
100
Tablo 5: Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksulluk Sınırları, Türkiye
Yıllar
Açlık/Yoksulluk
Sınırları (TL)
Hanehalkı Büyüklüğü
6
7
8
9
113 133 152 170
187
201
215
230
137 208 262 310 353 395
433
466
498
535
Açlık sınırı
75
113 143 168 192 214
235
253
271
288
Yoksulluk sınırı
186 280 354 417 476 531
582
629
672
714
Açlık sınırı
81
122 154 182 207 230
253
275
294
315
Yoksulluk sınırı
190 288 363 429 488 543
597
649
692
742
Açlık Sınırı
84
127 161 190 217 242
264
287
306
325
Yoksulluk sınırı
216 327 414 487 557 620
679
737
786
836
Açlık sınırı
91
138 174 205 235 261
287
311
331
351
Yoksulluk sınırı
244 368 466 549 627 697
766
831
884
938
Açlık sınırı
105 159 201 237 271 301
331
359
387
404
Yoksulluk sınırı
283 428 540 638 728 809
889
965
1.040
1.088
Açlık sınırı
122 185 233 275 313 350
382
414
446
471
Yoksulluk sınırı
341 515 651 767 874 976
1.066
1.154
1.242
1.313
Açlık sınırı
127 192 243 287 328 365
401
435
465
495
Yoksulluk sınırı
365 552 699 825 944 1.050
1.153
1.251
1.336
1.423
2002
Açlık sınırı (1)
Yoksulluk sınırı (2)
2003
2004
2005
2006
2007*
2008
2009
1
2
59
90
3
4
5
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
(1) Açlık sınırı, gıda harcamalarından oluşan yoksulluk sınırıdır.
(2) Yoksulluk sınırı, gıda ve gıda dışı harcamalardan oluşan yoksulluk sınırıdır.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
10
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
101
C. Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksulluk Oranları
Hanehalkı büyüklüğüne göre yoksulluk oranlarının Türkiye genelindeki
ve kent-kır ayrımındaki yansıması Tablo 6, Tablo 7 ve Tablo 8’de sunulmaktadır. Tablo 6 incelendiğinde, genel olarak hanehalkı büyüklüğüyle yoksulluk oranı arasında doğrusal bir ilişkinin varlığından söz edilebilir. Örneğin,
2009 yılı rakamlarına bakıldığında, yoksulluk oranının 1-2 kişiden oluşan
hanehalklarında %11,52; 5-6 kişiden oluşan hanehalklarında %21,79; 7 ve
daha çok kişiden oluşan hanehalklarında ise %38,50 olduğu görülmektedir.
Tablo 6: Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksul Hanehalkı Oranı,
Türkiye
Hanehalkı
Büyüklüğü
2002
Yoksul Hanehalkı Oranı (%)
2003
2004
2005
2007*
10,95
9,36
23,02
20,67
3-4
16,37
17,08
13,71
9,22
8,27
8,06
8,23
9,41
29,03
31,67
27,40
22,41
17,54
20,79
21,14
21,79
45,95
48,41
51,06
44,08
41,83
39,79
37,68
38,50
5-6
7+
13,41
14,49
8,44
13,64
13,52
2009
22,45
16,51
13,98
2008
Türkiye
1-2
15,42
2006
9,85
14,54
11,52
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.20011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
2002-2009 dönemi bir bütün olarak incelendiğinde, yoksulluk oranının
en düşük düzeyde görüldüğü hanehalkı büyüklüğünün kimi zaman 1-2, kimi
zaman da 3-4 kişiden oluştuğu görülmektedir. Dolayısıyla, yoksulluk oranlarının çekirdek aile tipinde, geniş ya da çok çocuklu aile tipine göre daha
düşük düzeyde olduğu söylenebilir. Özellikle, tek kişinin çalıştığı hanehalklarında, hanedeki kişi sayısının artması harcamaları artıracağı için yoksulluk
oranlarının daha yüksek düzeyde görülmesi doğaldır. Yukarıdaki tabloda
dikkati çeken bir başka husus da 2002-2004 döneminde özellikle 7 ve daha
fazla kişiden oluşan hanehalklarında yoksulluk oranlarının artmış olmasıdır.
Buradan yola çıkarak, 2001 ve 2002 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin
kalabalık hanehalklarında daha çok hissedildiği sonucuna varılabilir.
Hanehalkı büyüklüğü ile yoksulluk oranları arasındaki ilişki kent ve kır
ayrımı çerçevesinde incelendiğinde ise Türkiye geneliyle uyumlu bir biçimde, hanedeki kişi sayısı arttıkça kentte ve kırda yoksulluk oranlarının arttığı
görülmektedir. Hanehalkı büyüklüğü ile yoksulluk oranları arasındaki ilişkinin kentlerdeki görünümünü yansıtan Tablo 7 incelendiğinde, 2002-2009
Banu Metin
102
döneminde farklı büyüklükteki hanehalklarında yoksulluk oranlarının azaldığı dikkati çekmektedir.
Tablo 7: Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksul Hanehalkı Oranı, Kent
Hanehalkı
Büyüklüğü
Yoksul Hanehalkı Oranı (%)
2002
2003
2004
2005
2006
2007*
2008
2009
6,49
3,22
3,17
3,21
3,12
3,33
Kent
17,38
18,49
12,90
3-4
12,94
15,01
8,58
7+
25,94
28,61
20,77 14,33 10,69 14,03 11,95 12,50
41,15
38,48
37,91 38,45 27,63 29,11 26,20 23,24
1-2
5-6
7,24
8,71
8,91
5,02
6,85
3,79
7,28
3,70
6,80
4,04
6,62
4,38
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Kırsal kesimdeki görünümü yansıtan Tablo 8 incelendiğinde, farklı
büyüklükteki hanehalklarının yoksulluk oranlarında kimi yıllarda bir azalma
görülse de genel olarak 2002 yılından 2009 yılına bir artış olduğu dikkati
çekmektedir. Kırsal kesimde, kalabalık hanehalklarının yoksulluk oranında
özellikle 2002-2004 döneminde önemli oranda bir artış dikkati çekmektedir.
Nitekim Tablo 8’deki veriler incelendiğinde bu dönemde 7 ve daha fazla
kişiden oluşan hanehalklarındaki yoksulluk oranının %50,75’ten %62,82’ye
yükseldiği görülmektedir. 2009 yılı itibariyle %53,57 olan bu rakam, Türkiye’de kırsal kesimde 7 ve daha fazla kişiden oluşan hanehalklarının yarısından fazlasının yoksul olduğunu göstermektedir. Bu durumda, bir genelleme
yapılacak olursa, Türkiye’de yoksulluğun kırsal kesimde ve kalabalık hanelerde yoğunlaştığını söylemek yanlış olmayacaktır.
Tablo 8: Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksul Hanehalkı Oranı, Kır
Hanehalkı
Büyüklüğü
2002
Yoksul Hanehalkı Oranı (%)
2003
2004
2005
2006 2007* 2008
2009
Kır
30,52
31,01
34,43 27,21 26,89 29,94 29,83 34,28
3-4
23,27
22,19
26,12 19,55 18,50 22,67 21,37 28,37
33,83
36,22
36,85 34,22 29,39 36,36 39,13 39,37
50,75
56,03
62,82 48,93 54,33 51,68 53,95 53,57
1-2
5-6
7+
27,97
21,06
27,54 17,54 23,08 23,37 24,05 28,47
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
103
D. Hanehalkı Fertlerinin Cinsiyet ve
Eğitim Durumuna Göre Yoksulluk Oranları
Türkiye genelinde hanehalkı fertlerinin cinsiyet ve eğitim durumuna
göre yoksulluk oranları Tablo 9’da sunulmaktadır. Tablo 9 incelendiğinde,
genel olarak kadınlarda ve erkeklerde yoksulluk oranlarının birbirine çok yakın olduğu görülmektedir. Bu tespiti 2002-2009 dönemindeki tüm yıllar için
yapmak mümkündür. 2009 yılı itibariyle erkeklerde yoksulluk oranı %17,10
iken; bu oran kadınlarda %19,03’tür. Yoksulluk oranının 2009 yılında kadınlarda yaklaşık 2 puan daha yüksek olduğu görülmektedir.
Eğitim durumları itibariyle bakıldığında, Türkiye genelinde yoksulluk
oranlarının en çok okur-yazar olmayan veya bir okul bitirmeyenlerde, bir
diğer ifadeyle eğitim seviyesi düşük kesimlerde yoğunlaştığı dikkati çekmektedir. Eğitim düzeyi ile yoksulluk oranı arasındaki negatif yönlü ilişki
tabloda açık olarak görülmektedir. Tablo 9 incelendiğinde, lise ve dengi
meslek okulu mezunlarının orta ve dengi meslek okulu mezunlarına göre;
yüksek okul, fakülte ve üstü eğitim düzeyindeki kişilerin ise lise ve dengi
meslek okulu mezunlarına göre yoksulluk oranlarının daha düşük düzeyde
olduğu dikkati çekmektedir. 2009 yılı rakamları, yoksulluk oranının %29,84
ile okur-yazar olmayan veya bir okul bitirmeyenlerde en yüksek; %0,71 ile
de yüksek okul, fakülte ve üstü eğitim düzeyindeki kişilerde en düşük olduğunu göstermektedir.
Toplam
2005
Erkek
Kadın
Toplam
2004
Erkek
Kadın
Toplam
2003
Erkek
Kadın
Toplam
2002
Fert
Yoksulluk
Oranı (%)
33,44
37,75
38,24
37,23
34,19
34,19
34,18
27,19
28,12
27,92
28,31
25,60
25,20
25,98
27,71
32,92
26,72
20,50
33,17
26,96
Türkiye
6
yaşından
küçükler
31,53
37,92
36,94
37,52
37,76
38,37
38,01
36,54
37,68
36,99
Okur-yazar
değil veya
bir okul
bitirmeyen
17,13
21,55
27,50
24,36
25,47
29,81
27,55
24,33
28,06
26,12
İlkokul
22,42
25,60
25,37
25,49
29,98
29,13
29,56
24,10
28,40
26,47
İlköğr.
Eğitim Durumu
8,37
9,45
14,95
13,00
16,03
19,66
18,31
17,38
19,49
18,77
Ortaok.
ve orta
dengi
meslek
6,79
6,39
9,69
8,28
9,73
12,27
11,19
8,24
10,99
9,82
0,79
0,93
1,57
1,33
2,05
3,04
2,66
2,12
1,22
1,57
Yüksek
Lise ve
okul,
lise dengi
fakülte ve
meslek
üstü
Tablo 9: Hanehalkı Fertlerinin Cinsiyet ve Eğitim Durumuna Göre Yoksulluk Oranları, Türkiye
104
Banu Metin
24,04
22,87
25,27
17,10
19,03
24,10
18,26
18,08
24,91
17,33
22,18
24,52
17,79
17,52
24,43
18,27
22,86
25,12
17,32
16,70
24,78
17,81
22,53
27,56
21,01
17,11
27,86
19,97
29,52
30,34
29,84
30,31
30,77
30,50
28,88
29,13
28,98
28,34
27,73
28,10
31,92
30,94
13,83
16,86
15,34
11,22
15,91
13,44
12,68
15,87
14,24
12,05
16,52
14,19
14,51
19,92
18,39
17,19
17,77
15,66
18,67
17,20
18,55
19,79
19,19
19,66
16,47
18,06
23,02
21,79
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
Erkek
Kadın
Toplam
2009
Erkek
Kadın
Toplam
2008
Erkek
Kadın
Toplam
2007*
Erkek
Kadın
Toplam
2006
Erkek
Kadın
7,82
10,89
9,76
5,78
9,85
8,34
5,57
11,06
9,16
4,89
9,69
8,07
5,62
9,72
4,76
5,71
5,34
5,11
6,00
5,64
4,09
7,05
5,88
4,05
6,06
5,20
5,14
7,98
0,40
0,92
0,71
0,43
0,88
0,71
0,53
0,97
0,81
0,56
1,28
1,01
0,72
0,83
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
105
Banu Metin
106
Eğitim düzeyi yüksek olan kişilerde yoksulluk oranının oldukça düşük
düzeylerde olması, eğitimin kişilerin istihdam edilebilirliği ve beşeri sermayeleri üzerindeki olumlu etkisinin de bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Günümüzde giderek artan rekabet ve ilerleyen teknoloji, kişilerin beşeri
sermayelerine yaptıkları yatırımları daha önemli hale getirmektedir ve bu
anlamda eğitimin istihdam edilebilirlik açısından önemi bir kez daha ortaya
çıkmaktadır. Yoksulluğun en önemli nedenlerinden birini kuşkusuz işsizlik
oluşturmaktadır. Ancak, düşük ücretli, niteliksiz ve düzenli olmayan işlerde
çalışmanın da en az işsizlik kadar önemli bir yoksulluk nedeni olduğu düşünüldüğünde, yüksek eğitimli kişilerde yoksulluk oranlarının düşük düzeylerde gerçekleşmesi daha kolay anlaşılabilir.
E. Hanehalkı Fertlerinin İşteki Durumuna ve
Çalıştığı Sektöre Göre Yoksulluk Oranları
Hanehalkı fertlerinin işteki durumuna ve çalıştığı sektöre göre yoksulluk oranlarının Türkiye genelindeki, kentteki ve kırdaki görünümleri sırasıyla; Tablo 10, Tablo11 ve Tablo 12’de gösterilmektedir.
Tablo 10: Hanehalkı Fertlerinin İşteki Durumuna ve Çalıştığı Sektöre Göre Yoksulluk Oranları, Türkiye
İşteki Durum ve
Sektör
2002
2003
Ücretli, maaşlı
13,64
İşveren
Fert Yoksulluk Oranı (%)
2004
2005 2006 2007* 2008 2009
15,28
10,35
6,57
45,01
43,09
37,52
32,12 28,63 26,71 28,56 26,86
8,99
8,84
6,94
4,80
29,91
32,38
30,48
26,22 22,06 22,89 24,10 22,49
35,33
38,51
38,73
34,52 31,98 28,58 32,03 29,58
Tarım
36,42
39,89
40,88
37,24 33,86 32,05 37,97 33,01
Sanayi
20,99
21,34
15,64
9,85
10,12 9,70
9,71
9,63
Hizmet
25,82
16,76
12,36
8,68
7,23
6,82
7,16
İstihdamdaki Fertler
İşteki Durum
Yevmiyeli
Kendi hesabına
Ücretsiz aile işçisi
25,08
26,12
23,33
18,96 15,81 14,21 14,82 15,37
6,00
3,75
5,82
3,15
5,93
1,87
6,05
2,33
Sektör
7,35
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
107
Hanehalkı fertlerinin işteki durumuna ve çalıştığı sektöre göre yoksulluk oranlarının gösterildiği Tablo 10 incelendiğinde, öncelikle 2002-2009
döneminde istihdamdaki fertlerin yoksulluk oranlarındaki eğilimi değerlendirmek gerekmektedir. Buna göre, istihdamdaki fertlerin yoksulluk oranı
2002 yılından 2003 yılına yaklaşık bir puan artmış; 2004-2007 döneminde
azalma eğiliminde olmuş; 2008 yılından itibaren ise yeniden artış göstermeye başlamıştır. 2002 yılında %25,08 olan istihdamdaki fertlerin yoksulluk
oranı, 2007 yılında %14,21’e kadar gerilemiş, 2009 yılında ise %15,37’ye
yükselmiştir. Türkiye ekonomisinde yüksek düzeyde büyüme oranlarının
görüldüğü 2004, 2005 ve 2006 yıllarında, Türkiye genelindeki gıda ve gıda
dışı harcamaları içeren yoksulluk oranlarındaki azalmaya benzer şekilde, istihdamdaki fertlerin, bir diğer ifadeyle, çalışan kesimin yoksulluk oranlarının
da azaldığı görülmektedir.
Hanehalkı fertlerinin işteki durumu itibariyle yoksulluk oranlarına bakıldığında, 2002 yılında yoksulluk oranının en yüksek düzeyde gerçekleştiği
kesimin %45,01 oranıyla yevmiyeliler olduğu görülmektedir. Bunu, %35,33
ile ücretsiz aile işçileri; %29,91 ile kendi hesabına çalışanlar; %13,64 ile
ücretli/maaşlılar izlemektedir. Yoksulluk oranının en düşük olduğu kesim ise
%8,99 ile işveren kesimidir. 2002-2009 döneminde yoksulluk oranlarında
yüksek düzeyde gerçekleşen azalışlara sırasıyla, işveren, ücretli/maaşlı ve
yevmiyeliler kesimlerinde rastlanmaktadır. Söz konusu dönemde, kendi
hesabına çalışanların ve ücretsiz aile işçilerinin yoksulluk oranlarında benzer büyüklükte bir azalış görülmemektedir. 2009 yılında, yoksulluk oranı
%29,58 ile en yüksek düzeyde ücretsiz aile işçilerinde gerçekleşmiş, bu
kesimi %26,86 ile yevmiyeliler izlemiştir. Tarım sektörünün istihdamdaki
payının azalış sürecinde olmakla birlikte halen önemli bir düzeyde olduğu
ülkemizde, tarım sektörü istihdamının büyük bir parçası olan ücretsiz aile
işçilerinin yoksulluk oranının yüksek olması şaşırtıcı değildir. İşveren kesiminden sonra yoksulluk oranının en düşük düzeyde ücretli ve maaşlı kesimde görülmesi ise düzenli ve sürekli bir geliri olanlarda yoksulluk oranının
daha düşük olduğunu göstermektedir.
Hanehalkı fertlerinin çalıştığı sektöre göre yoksulluk oranları da yine
Tablo 10’da yer almaktadır. Tablodaki verilerden net bir şekilde görüldüğü
gibi, tarım sektöründe çalışan kişilerde yoksulluk oranı en yüksek düzeydedir. 2002-2009 dönemindeki tüm yıllar için bu durum geçerlidir. Sanayi
sektöründe çalışanların yoksulluk oranlarında 2002-2009 döneminde, bazı
yıllarda sınırlı bir artış görülse de bir bütün olarak bakıldığında yaklaşık yarı
yarıya bir azalış gerçekleşmiştir. Ancak, 2006 yılından itibaren sanayi sektöründe çalışanların yoksulluk oranlarında azalıştan çok, durağan bir seyir
108
Banu Metin
dikkati çekmektedir. Hizmet sektöründe istihdam edilen kişilerin yoksulluk
oranında ise yıllar itibariyle istikrarlı bir azalış söz konusudur. Bu dönemde
yoksulluk oranının en hızlı azaldığı sektör yine hizmetler sektörü olmuştur.
2002 yılında %25,82 olan hizmet sektöründe çalışan kişilerin yoksulluk
oranı, 2009 yılına gelindiğinde %7,16’ya gerilemiştir. 2009 yılına ait rakamlar incelendiğinde, yoksulluk oranının tarım sektöründe çalışan kişilerde
%33,01 oranıyla en yüksek olmak üzere; sanayi sektöründe istihdam edilen
kişilerde %9,63 ve hizmet sektöründe istihdam edilen kişilerde ise %7,16
olarak gerçekleştiği görülmektedir.
Hanehalkı fertlerinin işteki durumuna ve çalıştığı sektöre göre durumunun kentteki görünümü Tablo 11’de gösterilmektedir. Tablo 11 incelendiğinde, kentte, istihdamdaki fertlerin yoksulluk oranında 2002-2009 döneminde bir azalış olduğu dikkati çekmektedir. Ancak, bu azalış bütün yıllarda istikrarlı bir seyir izlememiştir. Örneğin, istihdamdaki fertlerin yoksulluk
oranında özellikle 2004 ve 2005 yıllarında gözlenen büyük oranlı azalışa
karşın, 2006 yılından itibaren gerçekleşen azalış oldukça sınırlı bir düzeyde
kalmıştır. Nitekim 2002 yılında istihdamdaki fertlerin yoksulluk oranı %17,81
iken, 2004 yılında %11,53’e; 2005 yılında ise %7, 96’ya gerilemiştir. 2006
yılından itibaren söz konusu oran ortalama %6 seviyesinde kalmıştır.
Hanehalkı fertlerinin işteki durumuna göre yoksulluk oranları incelendiğinde ise Türkiye geneline uygun bir biçimde, kentte de en yüksek yoksulluk oranına yevmiyeliler kesiminde rastlanmaktadır. Bu durum söz konusu
dönemdeki bütün yıllar için geçerlidir. 2009 yılı rakamlarına göre, yevmiyeliler kesiminden sonra yoksulluk oranının en yüksek olduğu kesimler sırasıyla, kendi hesabına çalışanlar ve ücretsiz aile işçileridir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
109
Tablo 11: Hanehalkı Fertlerinin İşteki Durumuna ve Çalıştığı Sektöre Göre Yoksulluk Oranları, Kent
İşteki Durum ve
Sektör
İstihdamdaki
Fertler
2002
2003
Fert Yoksulluk Oranı (%)
2004
2005
2006
2007* 2008
6,02
6,01
2009
12,24 14,27 8,79
4,92
3,93
3,73
3,80
3,73
17,81 17,72 11,53 7,96
6,40
5,71
İşteki Durum
Ücretli, maaşlı
Yevmiyeli
İşveren
Kendi hesabına
44,82 40,24 28,65 27,08 15,49 19,34 20,92 17,10
6,73
8,14
3,82
2,07
2,51
21,75 24,36 16,13 11,04 8,66
1,33
1,38
0,94
10,21 9,67
8,90
6,45
7,67
Ücretsiz aile işçisi 27,94 18,59 11,30 10,76 22,22 9,08
Sektör
Tarım
33,74 26,42 19,59 15,43 24,56 15,69 20,43 13,32
Sanayi
18,75 19,31 11,86 8,47
6,04
6,44
6,25
6,43
Hizmet
21,90 16,03 10,62 7,07
4,99
5,17
4,99
4,72
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Hanehalkı fertlerinin çalıştığı sektöre göre yoksulluk oranlarının kentteki görünümü yine Tablo 11’den izlenebilmektedir. Tablo 11’e göre tarım,
sanayi ve hizmet sektörlerinde çalışanların yoksulluk oranları bazı yıllardaki
artışlar haricinde, bir bütün olarak bakıldığında, 2002 yılından 2009 yılına azalmıştır. Ancak, sanayi ve hizmet sektörlerinde çalışanların yoksulluk
oranlarında 2006 yılından itibaren önemli bir değişime rastlanmamaktadır.
Tarım sektöründe çalışanların yoksulluk oranları ise 2002 yılından 2005 yılına kadar istikrarlı bir şekilde azalırken, 2006 yılından itibaren inişli çıkışlı
bir seyir izlemiştir.
Banu Metin
110
Tablo 12: Hanehalkı Fertlerinin İşteki Durumuna ve Çalıştığı Sektöre Göre Yoksulluk Oranları, Kır
İşteki Durum ve
Sektör
Fert Yoksulluk Oranı (%)
2002 2003 2004 2005 2006 2007*
2008 2009
32,01 35,01 35,93 30,85 27,36 28,38
30,27 31,54
Ücretli, maaşlı
18,31 19,03 16,71 12,78 12,82 17,12
15,91 21,27
Yevmiyeli
45,29 47,29 47,15 38,61 43,10 38,75
40,02 46,12
İşveren
15,26 10,58 15,58 12,55 6,93
4,13
Kendi hesabına
33,38 35,98 37,04 33,04 29,10 30,97
33,81 32,21
Ücretsiz aile işçisi
36,67 41,01 41,79 37,53 33,72 32,21
37,55 33,71
Tarım
36,77 40,91 42,32 38,80 34,89 33,81
40,09 35,41
Sanayi
25,87 28,02 27,69 14,44 21,71 22,25
23,39 27,34
Hizmet
34,16 18,95 18,01 13,76 13,54 17,68
14,00 19,95
İstihdamdaki
Fertler
İşteki Durum
8,91
8,53
Sektör
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Hanehallkı fertlerinin işteki durumuna ve çalıştığı sektöre göre yoksulluk oranlarının kırdaki görünümü Tablo 12’de sunulmaktadır. Tablo 12’de
dikkati çeken hususlardan ilki, kırda istihdam edilen fertlerin yoksulluk
oranının 2002-2004 döneminde artmış olmasıdır. 2005 ve 2006 yıllarında
gerçekleşen düşüşlerin ardından, 2007 yılından itibaren bu oran tekrar yükselişe geçmiştir. 2002-2009 dönemine bir bütün olarak bakıldığında, kırda
istihdam edilen fertlerin yoksulluk oranlarının kente göre oldukça yüksek
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
111
düzeyde olması dikkati çeken bir başka husustur. 2009 yılında kentte, istihdam edilen fertlerin yoksulluk oranı %5,71 iken, bu oran kırda %31,54’tür.
Bu tablo, çalışan kesimlerin yoksulluğunun kente göre kırda daha önemli
bir sorun olduğunu ortaya koymaktadır. Kırda istihdam edilen fertlerin neredeyse üçte biri yoksuldur. İstihdamdaki fertlerin işteki durumları incelendiğinde ise kentteki duruma benzer şekilde, kırda da yoksulluk oranlarının
en yüksek düzeyde yevmiyeliler kesiminde gerçekleştiği görülmektedir. Bu
kesimi, ücretsiz aile işçileri ve kendi hesabına çalışanlar izlemektedir. 2009
yılı rakamlarıyla kırda istihdam edilen fertlerin yoksulluk oranı, yevmiyelilerde %46,12; ücretsiz aile işçilerinde %33,71; kendi hesabına çalışanlarda
%32,21; ücretli/maaşlılarda %21,27 ve işveren kesiminde %8,53’tür.
Kırda, hanehalkı fertlerinin çalıştığı sektöre yoksulluk oranları incelendiğinde, tarım sektöründe çalışanların yoksulluk oranının, sanayi ve hizmet sektöründe çalışanlara göre oldukça yüksek olduğu dikkati çekmektedir. 2009 yılı rakamlarıyla tarım sektöründe çalışanların yoksulluk oranı
%35,41’dir. Bunu, %27,34 ile sanayi sektöründe çalışanların yoksulluk
oranı, %19,95 ile de hizmet sektöründe çalışanların yoksulluk oranı izlemektedir. Yoksulluğun kırda, 2009 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık 4
puan artmasına rağmen (Tablo 4), kırda, tarım sektöründe çalışanların yoksulluk oranının yine 2009 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık 5 puan azalması, daha önce de değindiğimiz gibi tarım sektörü istihdamındaki artışın
etkisiyle açıklanabilir. Bu durum, artan istihdamla birlikte tarım sektöründe
çalışanların yaşam koşullarında da göreli bir iyileşme sağlandığı şeklinde
değerlendirilebilir. Bununla birlikte, tarım sektöründe çalışanlarda yoksulluk
oranının 2002-2009 dönemi boyunca %30’ların üzerinde seyrettiği, hatta
kimi yıllarda %40’lara ulaştığı dikkate alındığında, yoksulluk sorununun
tarım sektöründe çalışanlarda ne derece önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Kırda, sanayi sektöründe çalışanların yoksulluk oranının 2006 yılından
itibaren artmaya başlaması dikkati çeken bir başka husustur. 2009 yılına
gelindiğinde sanayi sektöründe çalışanların yoksulluk oranı, 2006 yılındaki
%21,71 oranının yaklaşık 6 puan üzerine çıkarak %27,34’e ulaşmıştır. Hizmet sektöründe çalışanların yoksulluk oranı ise 2002 yılından 2009 yılına
yaklaşık on beş puan azalarak, %34,16’dan %19,95’e gerilemiştir.
F. Hanehalkı Türüne Göre Yoksulluk Oranları
Tablo 13, hanehalkı türüne göre yoksulluk oranlarını göstermektedir.
Türkiye genelinde, hanehalkı türüne göre yoksulluk oranlarının verildiği Tab-
Banu Metin
112
lo 13 incelendiğinde, 2009 yılında yoksulluğun %21,43 oranıyla en yüksek
düzeyde, ataerkil veya geniş aile tipinde yaşandığı görülmektedir. Yoksulluğun en düşük düzeyde görüldüğü aile tipi ise %9,81 oranıyla çocuksuz
çekirdek ailedir. Hanehalkı büyüklüğü ile yoksulluk oranları arasındaki doğrusal ilişkiyi gösteren daha önceki istatistiklere de uygun bir biçimde, hanede daha fazla kişinin olduğu aile tiplerinde yoksulluk daha yüksek oranda
görülmektedir.
Tablo 13: Hanehalkı Türüne Göre Yoksul Hanehalkı Oranı, Türkiye
Hanehalkı Türü
Türkiye
Yoksul Hanehalkı Oranı (%)
2002 2003 2004 2005 2006 2007* 2008 2009
22,45 23,02 20,67 15,42 13,98
13,64
13,52 14,54
21,76 23,92 20,15 15,03 13,60
12,58
12,32 12,98
Çekirdek aile (çocuksuz) 15,05 13,25 12,99 8,35 10,14
7,92
8,69
Çekirdek aile (çocuklu)
Ataerkil veya geniş aile 30,08 28,87 28,16 23,15 17,11
Tek yetişkinli aile, diğer 22,42 19,16 20,10 11,75 15,74
9,81
20,28
18,81 21,43
14,19
16,57 16,62
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Hanedeki kişi sayısıyla yoksulluk arasındaki ilişkiyi değerlendirirken
hanedeki kişilerin niteliklerini, bir diğer ifadeyle, üretici ve tüketici fonksiyonlarını da dikkate almak gerekmektedir. Çocukların özellikle belirli bir
yaşa gelinceye kadar genellikle tüketici konumda olmaları, ailenin yaşam
koşulları üzerinde baskı yaratarak yoksulluğu artırabilmektedir. Özellikle tek
kişinin çalıştığı ailelerde bu durum daha açık görülmektedir. Çocuksuz çekirdek ailelerde yoksulluğun daha düşük düzeylerde görülmesi de yine aynı
gerekçeye dayandırılabilir.
G. Hanehalkı Fertlerinin Ekonomik Faaliyet
Durumuna Göre Yoksulluk Oranları
Hanehalkı fertlerinin ekonomik faaliyet durumuna göre yoksulluk oranlarının Türkiye genelindeki, kentteki ve kırdaki görünümleri sırasıyla, Tablo
14, Tablo 15 ve Tablo 16’da sunulmaktadır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
113
Tablo 14: Hanehalkı Fertlerinin Ekonomik Faaliyet Durumuna Göre
Yoksulluk Oranları, Türkiye
Fert Yoksulluk Oranı (%)
Ekonomik Faaliyet
Durumu
2002 2003 2004 2005 2006 2007* 2008 2009
Toplam
15 ve daha yukarı
yaştaki fertler
26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08
23,94 24,52 22,22 17,68 14,80 14,86 14,39 15,27
İstihdamdaki fertler 25,08 26,12 23,33 18,96 15,81 14,21 14,82 15,37
İş arayanlar
Ekonomik olarak
aktif olmayanlar
32,44 30,97 27,37 26,19 20,05 26,01 17,78 19,51
22,15 22,82 20,95 15,92 13,60 14,74 13,73 14,68
15 yaşından küçük
34,55 37,04 34,02 27,71 25,23 25,55 24,43 25,77
fertler
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Tablo 14, Türkiye genelinde, hanehalkı fertlerinin ekonomik faaliyet durumuna göre yoksulluk oranlarını göstermektedir. Tablo 14 incelendiğinde,
yoksulluk oranının 15 yaşından küçük fertlerde en yüksek düzeyde olduğu
görülmektedir. 2009 yılı rakamlarına göre %25,77 olan bu oran, çocuk yoksulluğunun ülkemizde önemli bir sorun olduğuna işaret etmektedir. Özellikle, yoksul ailelerde doğan çocuklar, yoksulluğu bir anlamda ailelerinden
miras olarak devralmaktadır. Aile içindeki yoksulluk kısırdöngüsünün kırılabilmesi için çocukların eğitim olanaklarından yoksun kalmaması ve yoksun
bırakılmaması noktasında hem ailelere hem de politikacılara önemli görevler düşmektedir. Eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması konusu burada ön
plana çıkmaktadır. Bu konu, bir sonraki bölümde Türkiye’de yoksulluk üzerinde etkili olan faktörler incelenirken daha detaylı ele alınacaktır.
İş arayanlar, 15 yaşından küçük fertlerden sonra yoksulluk oranının en
yüksek görüldüğü kesimdir. 2009 yılı rakamlarına göre %19,51 olan iş arayanlar kesimindeki yoksulluk oranı, iş arayan her beş kişiden birinin yoksul
olduğuna işaret etmektedir. 2002-2009 döneminde iş arayan fertlerin yoksulluk oranında genel anlamda bir azalma görülmekle birlikte, 2009 yılında
%19,51 düzeyinde olan söz konusu oran, Türkiye genelinde %18,08 olan
yoksulluk oranından daha yüksektir. Bu durum, işsizliğin halen, yoksulluğun
önemli nedenlerinden biri olduğunu göstermektedir.
Banu Metin
114
Tablo 15: Hanehalkı Fertlerinin Ekonomik Faaliyet Durumuna Göre
Yoksulluk Oranları, Kent
Ekonomik Faaliyet
Durumu
Toplam
2002
2003
Fert Yoksulluk Oranı (%)
2004
2005
2006
2007*
2008
2009
21,95
22,30
16,57
12,83
18,33
19,17
13,52
10,26
7,66
8,53
7,56
7,17
İstihdamdaki fertler
17,81
17,72
11,53
7,96
6,40
6,02
6,01
5,71
İş arayanlar
22,99
28,20
22,74
20,92
15,60
20,21
13,54
12,35
18,53
19,32
14,10
11,08
8,03
9,57
8,22
7,81
15 yaşından küçük 30,59
fertler
30,43
24,22
19,51
13,50
15,49
14,47
13,71
15 ve daha yukarı
yaştaki fertler
Ekonomik olarak
aktif olmayanlar
9,31
10,36
9,38
8,86
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Hanehalkı fertlerinin ekonomik faaliyet durumuna göre yoksulluk oranlarının kentteki görünümü Tablo 15’de sunulmaktadır. Tablo 15, Türkiye genelindeki eğilime uygun bir biçimde, kentte de yoksulluk oranının en yüksek
düzeyde 15 yaşından küçük fertlerde görüldüğünü ve bunu iş arayanlar kesiminin izlediğini göstermektedir.
Tablo 16: Hanehalkı Fertlerinin Ekonomik Faaliyet Durumuna Göre
Yoksulluk Oranları, Kır
Ekonomik Faaliyet
Durumu
Fert Yoksulluk Oranı (%)
2002 2003 2004 2005 2006 2007* 2008 2009
Toplam
34,48 37,13 39,97 32,95 31,98 34,80 34,62 38,69
İstihdamdaki fertler
32,01 35,01 35,93 30,85 27,36 28,38 30,27 31,54
İş arayanlar
62,56 38,84 38,12 43,43 30,96 50,85 35,44 51,86
15 ve daha yukarı yaştaki 32,06 33,09 36,15 29,86 27,00 30,11 30,43 34,09
fertler
Ekonomik olarak aktif
olmayanlar
30,14 30,58 36,59 27,65 26,31 31,40 30,31 36,84
15 yaşından küçük fertler 41,10 46,44 49,34 40,60 43,63 45,79 44,92 50,15
Kaynak: TÜİK, Yoksulluk İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 06.01.2011.
* Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
115
Hanehalkı fertlerinin ekonomik faaliyet durumuna göre yoksulluk oranlarının kırdaki görünümü ise Tablo 16’da sunulmaktadır. Tablo 16 incelendiğinde dikkati çeken ilk husus, yoksulluk oranlarının Türkiye genelindeki
ve kentteki görünümün aksine kırda bir artış sürecinde olduğudur. Nitekim
2005 ve 2006 yıllarında gözlenen azalış bir kenara bırakıldığında, kırda yoksulluk oranı 2002-2009 döneminde yükselme eğiliminde olmuştur. 2002 yılında %34,48 olan yoksulluk oranı, 2009 yılı itibariyle %38,69’a ulaşmıştır.
Kırda yoksulluk oranının en yüksek düzeyde olduğu kesim bazı yıllarda iş arayanlar, bazı yıllarda ise 15 yaşından küçük fertlerdir. Örneğin,
2002 yılı rakamlarına bakıldığında, yoksulluk oranı iş arayanlar kesiminde
%62,56 ile en yüksek düzeydedir. 2003, 2004 yıllarında ise 15 yaşından
küçük fertlerde yoksulluk oranı en yüksek düzeydedir. 2009 yılı rakamlarına
bakıldığında, iş arayanlar kesimindeki yoksulluk oranının diğer kesimlere
göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Ayrıca, kentteki durumla mukayese edildiğinde iş arayan fertlerin yoksulluk oranının kırda oldukça yüksek
düzeyde olduğu dikkati çekmektedir. Kentte %12,35 olan söz konusu oran,
kırda %51,86’dır. Bu rakam, kırda iş arayan her iki kişiden birinin yoksul
olduğunu göstermektedir. Benzer durum, 15 yaşından küçük fertlerin yoksulluk oranı için de söz konusudur. 2009 yılı itibariyle %50,15 olan 15 yaşından küçük fertlerin yoksulluk oranı, kentte %13,71 olan oranın yaklaşık
dört katıdır. Bu durum, kırda 15 yaşından küçük her iki fertten birinin yoksul
olduğuna işaret etmektedir.
II. TÜRKİYE’DE YOKSULLUK ÜZERİNDE
ETKİLİ OLAN YAPISAL FAKTÖRLER
Çalışmanın bu bölümünde, Türkiye’deki yoksulluğun dinamiklerini ortaya koyabilmek için ülkemizde yoksulluk üzerinde etkili olan faktörler incelenmeye çalışılacaktır. Yoksulluk üzerinde etkili olan faktörler her ülke için
standart değildir. Zira yoksulluk, her ülkenin kendi iç dinamiklerinden şekillenmekte, sosyal, ekonomik ve kültürel yapısından kaynaklanan bir takım
özellikler göstermektedir. Türkiye’de de yoksulluk üzerinde etkili olan pek
çok faktör bulunmaktadır ve bunların yoksulluk üzerindeki etkisinin boyutunu ayrı ayrı tespit etmek bu çalışmanın kapsamı dışındadır. Bununla birlikte, Türkiye’nin sosyo-ekonomik gerçekleri dikkate alındığında, ülkemizde
yoksulluk sorunu üzerinde etkili olduğunu düşündüğümüz temel faktörleri
aşağıda incelemeye çalışacağız. Çalışmanın son bölümünde yer alan saha
araştırmasında da bu faktörlerin yoksulluk üzerindeki etkisi konunun muhatabı olan yoksulların görüşleriyle değerlendirilecektir.
Banu Metin
116
A. Gelir Dağılımı
Türkiye ekonomisi Cumhuriyet’in kurulduğu yıllarda son derece olumsuz
koşullar içindeydi. İnsan kaynakları ve sermaye çok sınırlı ve tarım ana sektör
konumundaydı. Kuruluş yıllarında başlıca hedef sanayileşmenin sağlanması
yönündeydi. 1960’lara kadar ülkedeki özel girişimcilik çok yetersiz kaldığından Kamu İktisadi Teşebbüsleri sanayileşmenin temel aracını oluşturmuştur.
Bununla birlikte, nihai hedef özel teşebbüs için güçlü bir altyapı sağlanmasıydı. 1960’lı yıllar dışarıya göçün ve sanayileşmeyle birlikte hareketlenen iç
göçlerin söz konusu olduğu yıllar olmuştur. İthal ikameci sanayileşme evresi,
gelir düzeyi görece yüksek bir formel sektör işçi kesiminin ortaya çıkmasını
sağlamıştır. Kamu kesimi ile özel kesim bu dönemde birlikte gelişmiş, sendikaların etkili olmalarıyla da fonksiyonel gelir dağılımında emeğin payı artmış
ve ücret farklılaşmaları belirli sınırlarda kalmıştır. Kamuya ait kuruluşlarda sağlanan istihdam, gelir dağılımını iyileştirmiş ya da en azından bozulmasını engellemiştir. Bu dönemde önemli etkileri olan dışarıya işgücü göçünün sonucu
olarak ülkemize gönderilen paraların-tasarrufların da gelir dağılımı üzerinde
olumlu yansımaları olmuştur.227
Türkiye ekonomisi 1970’li yılların ikinci yarısında dış koşulların da etkisiyle ağır bir bunalıma sürüklenmiştir. 1974 sonrasında petrol fiyatlarındaki
sıçramaya paralel olarak dünya ekonomisinin sürüklendiği durgunluk haline Türkiye, kısa dönemli borçlanma kanallarını zorlayarak ve ithalat ve milli
gelirdeki büyüme hızlarını sürdürmeye çalışarak tepki vermiştir. 1977 yılına
gelindiğinde dış ticaret göstergeleri şiddetli bir biçimde bozulmuş, ihracatın
ithalatı karşılama oranı %30’a düşmüştür. Gelir dağılımında 1976 sonrasında
meydana gelen gelişmelerin başında, ortaya çıkan kıtlık koşullarının etkisiyle
aracı-ticari kazançlarda gözlenen artışlar gelmektedir. DPT’nin 1980 programında yayımlanan tahminlerine göre hizmetler kesimine intikal eden ücret-dışı gelirlerin GSYİH içindeki payı 1975’te %29,8 iken, 1979’da %42,5’e
yükselmiştir.228 Ekonominin üretimden tüketime ve yeniden üretime uzanan
süreçlerinde olağandışı gelişmelere neden olan ekonomik bunalımın göstergeleri fiyatların, işsizliğin, dış ticaret açığının artması ve buna bağlı olarak da
dış ödeme güçlüklerinin ortaya çıkmasıdır.229
227 Tuncer Bulutay, “Ücretler ve Gelir ve Ücret Dağılımları”, Ücretler, Gelir ve Ücret Dağılımları, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Yayın no:2403, Ankara 2001, s.43,44.
228 Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi (1908-2005), İmge Yayınevi, Ankara, 2007, s.140142.
229 Yakup Kepenek, Nurhan Yentürk, Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000,
s.194.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
117
1970’li yılların ikinci yarısından itibaren ağırlaşan ekonomik bunalım üzerine, hükümet, 24 Ocak 1980’de “24 Ocak Kararları” olarak bilinen yeni bir
ekonomi politikasını uygulamaya koymuştur. Bu ekonomi politikasının belirleyici özelliği, ekonomiye ilişkin karar süreçlerinde piyasanın kendi işleyişine
göre oluşacak fiyatların tek “yol gösterici” olmasıdır. Buna göre, her mal ve
hizmet için arz ve talebe göre oluşacak fiyatlar bütün ekonomik işlemlerde
geçerli olacaktır. Dolayısıyla, işgücü ve sermaye gibi temel üretim faktörlerinin fiyatının da piyasa koşullarında belirlenmesi söz konusu olmuştur. Bu
dönemde, izlenen ücretlerin düşük tutulması politikasıyla gelir dağılımı ücretli
kesim aleyhine bozulmuştur. Bu politikanın uygulanmasında, kar oranlarını
artırarak yatırımları uyarmak, yerli üretimin maliyetini düşürerek ihracata konu
olan malların rekabet gücünü artırmak, iç talebi kısarak iç piyasada alınamaz
duruma gelen malların ihracatını artırmak gibi hedefler etkili olmuştur. Ancak,
gelişmekte olan ülkelerin nitelikli işgücünün daha çok gelir elde edebileceği gelişmiş ülkelere gitmesi sonucunu da doğuran bu politika, ekonominin
temel sorunlarından biri olan nitelikli işgücünün temin edilmesi noktasında
önemli sorunları da beraberinde getirmiştir.230
Yapısal uyum politikalarında yeni bir değişikliğe neden olan gelişme,
1989 yılından sonra geçilen dış finansal serbestlik uygulamasıyla sermaye
hareketlerinin serbest kalmasıdır. Bu gelişmeyle birçok gelişmekte olan ülke
gibi Türkiye’ye de önemli ölçüde bir yabancı sermaye girişi gerçekleşmiştir.
Bu yönelmenin sebebi, gelişmiş ülkelerde ortaya çıkan ekonomik konjonktür
nedeniyle faiz oranlarının düşmesi ve gelişmekte olan ülkelerde faiz oranlarının uluslararası faiz oranlarının üzerinde seyretmesidir. Bu nedenle, dış finansal serbestlik, gelirin çeşitli kesimler arasındaki dağılımını etkileyen bir takım
sonuçları da ortaya çıkarmıştır. Örneğin, Türkiye’de 1994 yılına gelindiğinde
finans kesimine yapılan faiz ödemeleri bütçe harcamaları içinde en yüksek
paya sahip olmaya başlamıştır. Bu durum krizden sonra personel harcamalarının azaltılmasına neden olmuştur. Bir diğer ifadeyle, sabit gelirlilerden rant
kesimine doğru önemli bir gelir transferi gerçekleşmiştir.231 1980 sonrasında uygulanan borçlanmaya dayalı kamu finansman modelinin de etkisiyle
iç borç faiz ödemelerinin bütçe içerisindeki payının giderek artması, devletin
genelde sosyal refahı, özelde ise gelir dağılımını düzeltici ve yoksulluğu azaltıcı politikalar uygulama imkânını sınırlamıştır.232
230 Kepenek, Yentürk, a.g.e., s.197-201.
231 Kepenek, Yentürk, a.g.e., s.219.
232 Akın İzmirlioğlu, “Gelir Dağılımı Sorunu Kronik ve Yapısal Özellikler Taşıyor”, İktisat Dergisi, Ekim-Kasım 2001, s.32.
118
Banu Metin
Gelir dağılımı, belirli bir yoksulluk sınırının altında kalan kişi ya da hanehalkının dağılımından ziyade, ülkedeki nüfusun tümüne ait dağılımı belirlediği için mutlak manadaki yoksulluktan farklı ve daha geniş bir kavramdır. Bu
anlamda göreli yoksulluk kavramına daha yakındır. Ancak, şunu da belirtmek gerekir ki belirli bir gelir düzeyinde, gelir dağılımındaki eşitsizlik ne kadar
artarsa yoksulluk içinde yaşayan kişilerin oranı da o ölçüde artmaktadır.233
Örneğin, kişi başına düşen milli gelirin aynı düzeyde olduğu iki farklı ülkeden,
kişisel gelir dağılımındaki eşitsizliğin ölçütü olan gini katsayısının daha büyük
(1’e daha yakın) olduğu ülke yoksulluk sorununu daha ciddi bir biçimde yaşamaktadır. Özellikle, uluslararası karşılaştırmalarda yoksulluk oranları ve gini
katsayıları yorumlanırken ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin de dikkate alınması gerekmektedir.
Türkiye’de kişisel gelir dağılımı eşitsizliğini ortaya koymak üzere yapılan
çalışmaların çoğunluğunda veri kaynağı olarak gelir dağılımı anketleri kullanılmıştır. 1968, 1973, 1986, 1987, 1994, 2002, 2003, 2004 ve 2005 ve 2008
yıllarında hanehalkı gelirini temel alan gelir dağılımı çalışmaları yapılmıştır.
Ancak, bu çalışmalar gerek kapsam gerek yöntem açısından farklılıklar içermektedir. Bugüne kadar yapılan kişisel gelir dağılımı çalışmalarının sonuçları
Tablo 17’de verilmektedir.234
Tablo 17’ye göre, 1963 yılında nüfusun en alt %20’lik kesiminin milli gelirden aldığı pay %4,5 iken, 1994 yılında yapılan araştırmada bu oran
%4,9 olarak tespit edilmiştir. 1963 yılında nüfusun en üst %20’lik kesiminin
milli gelirden aldığı pay %57 iken, 1994 yılında yapılan çalışmada bu oran
%54,9 olarak belirlenmiştir. Yöntemleri farklı olan ve iki farklı kurum tarafından yapılan çalışmaların sonuçları, ülkemizde gelir dağılımındaki adaletsizlik
sorununun söz konusu dönem boyunca devam ettiğini göstermektedir. Gini
katsayısının gösterdiği eğilim incelendiğinde, 1963 yılından 1968 yılına kısmi
bir yükselme olduğu dikkati çekmektedir. 1968’den itibaren gini katsayısının
azaldığı, 1973-1986 döneminde ufak değişiklikler göstermekle birlikte hemen
hemen aynı düzeylerde kaldığı görülmektedir. 1994 yılında, bu yıl görülen krizin de etkisiyle gini katsayısı 1987 yılı rakamlarına göre önemli ölçüde artarak
0,43’ten 0,49’a yükselmiş ve gelir dağılımı önemli ölçüde bozulmuştur. Gelir
dağılımı eşitsizliği Tablo 17’de görüldüğü üzere, 1994 yılından sonra istikrarlı
bir biçimde azalmaya başlamıştır. Gelir dağılımına ilişkin en son veriler 2008
yılına ait olup gini katsayısı bu yıl için 0,39 olarak tespit edilmiştir.
233 Coşkun Can Aktan, İstiklal Yaşar Vural, “Gelir Dağılımında Adaletsizlik ve Gelir Eşitsizliği:
Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri”, Yoksullukla Mücadele Stratejileri,
s.20.
234 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele
Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2007, s.18,19.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
119
Tablo 17: Türkiye’de Kişisel Gelir Dağılımı, 1963-2008
Yıllar
1963 (a)
1968 (b)
1973 (c)
1978 (d)
1983 (e)
1986 (f)
1987 (g)
1994 (h)
2002 (ı)
2003 (j)
2004 (k)
2005 (l)
2006*
2007
2008
Hanehalkı Yüzdeleri
En
Düşük
%20
İkinci
%20
4,5
8,5
3,0
3,5
En
Üçüncü Dördüncü
Gini
Yüksek
%20
%20
Katsayısı
%20
11,5
18,5
57,0
0,55
7,0
10,0
20,0
60,0
0,56
8,0
12,5
19,5
56,5
0,51
2,9
7,4
13,0
22,1
54,7
0,51
2,7
7,0
12,6
21,9
55,8
0,52
3,9
8,4
12,6
19,2
55,9
0,50
5,2
9,6
14,1
21,2
49,9
0,43
4,9
8,6
12,6
19,0
54,9
0,49
5,3
9,8
14,0
20,8
50,1
0,44
6,0
10,3
14,5
20,9
48,3
0,42
6,0
10,7
15,2
21,9
46,2
0,40
6,1
11,1
15,8
22,6
44,4
0,38
5,8
10,5
15,2
22,1
46,5
0,40
6,4
10,9
15,4
21,8
45,5
0,39
6,4
10,9
15,4
22,0
45,3
0,39
Kaynak: DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013 Gelir Dağılımı, s.19’dan; (a):1963,
Çamuroğlu ve Hamurdan, 1966, (b): 1968, Bulutay, Timur ve Ersel, 1971, (c): 1973, DPT, 1976,
(d): 1978, Celasun M., 1986, (e): 1983, Celasun M., 1989, (f): 1986, Esmer, Fişek, Kalaycıoğlu,
1986, (g): 1987, DİE, 1990, (h): 1994, DİE, 1996, (ı): 2002, DİE, 2003, (j): 2003, DİE, 2004, (k):2004,
DİE, 2005, (l):2005, TUİK, 2006.
*TÜİK, Avrupa Birliği uyum çalışmaları kapsamında, 2006 yılından itibaren Gelir ve Yaşam
koşulları araştırmasını uygulamaktadır. Bu araştırmada “hanehalkı kullanılabilir gelir dağılımına”
ilişkin istatistikler yanında, “eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelir dağılımına” ilişkin istatistikler
üretilmektedir. “Eşdeğer hanehalkı kullanılabilir geliri”, hanehalkı düzeyinde toplanan gelirlerin birey başına düşen gelirlere dönüştürülmesi gereğinden hareketle hesaplanmaktadır. Hanelerarası
doğru karşılaştırma yapabilmek için, bu hesaplamada, hanelerin yetişkin-çocuk bileşimlerindeki
farklılıklar dikkate alınmaktadır. Bunun için, eşdeğerlik ölçeği olarak adlandırılan katsayılar kullanılmakta ve her bir hanehalkı büyüklüğünün kaç yetişkine (eşdeğer ferde) denk olduğu hesaplanmaktadır. Hanehalkı toplam kullanılabilir geliri, eşdeğer hanehalkı büyüklüğüne bölünerek o
hanehalkı için eşdeğer fert başına düşen gelir, bir diğer ifadeyle, “eşdeğer hanehalkı kullanılabilir
geliri” hesaplanmaktadır; TÜİK, Haber Bülteni, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması Sonuç-
Banu Metin
120
ları, 2008, Sayı:134, 29 Temmuz 2010, s.3, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 29.08.2010. Ancak,
TÜİK’in gelir dağılımına ilişkin önceki yıllara ait verileriyle karşılaştırılabilir olmasını sağlamak için,
Tablo 17’de, 2006 ve sonraki yıllara ait verilerde “hanehalkı kullanılabilir gelir dağılımı” sonuçları
esas alınmıştır.
Tablo 17’de dikkati çeken husus, gini katsayısının 2002 yılında 1994 yılına göre daha eşit bir görünüm sergilemesidir. Hâlbuki Türkiye, Kasım 2000
ve Şubat 2001 yıllarında ciddi bir ekonomik krizle karşı karşıya kalmıştır.
Her ne kadar Türkiye’nin 2002 yılından itibaren ekonomik göstergelerinde
düzelmeler görülmeye başlanmışsa da sürece bir bütün olarak bakıldığında, gelir dağılımının düzeldiği yönündeki bulgulara kuşkuyla yaklaşılması
gerektiğinden söz edilmektedir. Bu yaklaşımın dayanağı ise, gelir anketinin, türlerine göre gelir dağılımına ilişkin sonuçlarından kaynaklanmaktadır.
2002 gelir anketine göre, hanehalklarının toplam kazançları içinde finansal
gelirin payı %4,9’dur. Aynı kategorinin 1994 yılındaki ağırlığı ise %7,7’dir.
1994 yılından sonra, kamu kesiminin yüksek borçlanma ihtiyacı sebebiyle
finans piyasalarında yüksek reel faiz oranları geçerli olmuştur. Bu durum
ise, kamu kesiminin iç borç faiz ödemelerinin önceki döneme kıyasla katlanarak artmasına neden olmuştur. 1994 sonrasında, Türkiye’deki finansal
varlıkların toplam değerinin ve finans piyasasının toplam işlem hacminin de
önemli ölçüde artmış olması, 2002 gelir anketinin finansal gelirin payının
azaldığı yönündeki sonucuna ilişkin kuşkuyu artırmaktadır. Finansal gelir,
özellikle yüksek gelirli kesimler için önemli bir gelir kaynağı olduğundan, anketteki bu kuşkulu durumun, yüksek gelirli kesimlerin gelirinin olduğundan
düşük gösterilmesine ve dolayısıyla da gelir dağılımının göreli olarak eşit
çıkmasına neden olduğu öne sürülmektedir.235
B. Göç
Gelişmiş ülkelerde, 18. yüzyılın ortalarından itibaren başlayan sanayileşme, beraberinde kentleşme ve göç olgusunu da getirmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde ise, bu hareketlerin ivme kazanması 20.yüzyılın ortalarına
rastlamaktadır. Nitekim Türkiye’de de 1950’li yıllardan itibaren kırdan kente
göç olgusu önemli ölçüde varlığını hissettirmeye başlamıştır. Göçü açıklayan
temel teori, göç veren ve göç alan bölgeler açısından söz konusu olan “itici”
ve “çekici” faktörlerdir. Kırsal bölgelerdeki yaşam koşullarının zorluğu bir itici
faktör olarak değerlendirilirken, kentlerdeki görece yüksek, eğitim, sağlık ve
235 Murat Koyuncu, Fikret Şenses, “Kısa Dönem Krizlerin Sosyoekonomik Etkileri: Türkiye,
Endonezya ve Arjantin Deneyimleri”, ERC Working Papers in Economics 04/13, October, 2004, s.24, 25.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
121
istihdam olanakları birer çekici faktör olarak ortaya çıkmaktadır.236 Göç, kural
olarak, gelişmemiş bölgelerden gelişmiş bölgelere doğru yönelmektedir. Bu
anlamda, pek çok ülke için söz konusu olan bölgesel gelişmişlik farklılıkları
Türkiye için de göçün önemli nedenlerinden birini oluşturmaktadır. Bölgeler
arası gelişmişlik farklılıklarında coğrafi, doğal, ekonomik ve sosyal pek çok
faktörün etkisi olmakta ve bu faktörler birbirleriyle de etkileşim içinde bulunmaktadır. Bölgeler arası gelişmişlik farklılıkların dışında hızlı nüfus artışı,
tarımda hızlı bir mekanizasyona gidilmesi, toprağın küçülmesi, çocuklar için
daha iyi bir eğitim imkânının aranması, doğal afetlerden korunma ve güvenlik ihtiyacı da Türkiye’de göçün diğer nedenleri arasında sayılabilir.237
Göç ile yoksulluk arasındaki ilişkinin kurgulanması ve genellemelere
gidilmesi hem göçün hem de yoksulluğun çok boyutlu ve karmaşık yapılı
olgular olması nedeniyle kolay değildir. Göç eden kişilerin, göç alan ve göç
veren yerleşim yerlerinin sosyal, ekonomik ve demografik özellikleri, göçün
nedeni, biçimi, ülkenin içinde bulunduğu ekonomik, sosyal ve siyasi konjonktür gibi pek çok faktör bu ilişki üzerinde önemli etkilere sahiptir.238 Bu
anlamda, kentsel yoksulluğun ne ölçüde kırdan kente göçün bir sonucu olduğu da merak konusudur. Bu konuda başlıca iki tezden söz edilmektedir.
Bunlardan ilki, kırsal kesimdeki yoksulların düşük gelir düzeyleri ve yaşam
standartları sonucunda kentlere adeta itildiklerini öne sürmektedir. Burada,
kır-kent kazanç farklılıklarının boyutuna bağlı olarak göçlerin artacağı, bu
durumun kentlerde yetersiz düzeydeki istihdam olanakları karşısında hızlı
bir enformelleşmeye ve buna bağlı yoksullaşmaya neden olacağı ileri sürülmektedir. Bu tezde, kentsel yoksulluk kırsal yoksulluğun kentlerdeki bir
yansıması olarak değerlendirilmektedir.239
İkincisi ise, yoksulluğu maddi imkânsızlıklar nedeniyle göçü kısıtlayan
bir etmen olarak görmekte, kırsal alanda yaşayan topraksız ya da küçük
toprak sahibi yoksulların göçten en az yararlanan kesim olduğunu öne sürmektedir. Göç ile yoksulluk arasındaki ilişkide, üzerinde durulması gereken
bir başka husus da özellikle ekonomik krizler sonucunda, büyük kentlerin
236 Mustafa Öztürk, Nihat Altuntepe, “Türkiye’de Kentsel Alanlara Göç Edenlerin Kent ve Çalışma Hayatına Uyum Durumları: Bir Alan Araştırması”, Journal of Yasar University, (Erişim) http://ioy.yasar.edu.tr, 24.08.2009, s.1590.
237 Öztürk, Altuntepe, a.g.m., s.1590-1594.
238 Savaş Çağlayan, “Göç ve Yoksulluk: Mutlak ve Doğrusal Olmayan Bir İlişki”, Türkiye’de
Yoksulluk Çalışmaları, der. Nurgün Oktik, Yakın Kitabevi Yayınları, İzmir, 2008, s.306.
239 Şenses, a.g.e., s.162.
122
Banu Metin
çekici faktörlerinin etkisinin azalması nedeniyle kente göçün ve kentsel yoksulluk artışlarının bir ölçüde engellenmesidir.240 Hatta kriz koşullarının etkisiyle, geçinme zorluklarıyla karşı karşıya kalan ve geldikleri yerlerle bağlarını
koparmamış olan insanların eski yerleşim yerlerine dönmeleri tersine göçün
varlığına işaret etmektedir.
Türkiye’de göç ve yoksulluk arasındaki ilişkiyi doğrudan ortaya koyabileceğimiz bir veri tabanı bulunmamaktadır. Ancak, ülkenin ekonomik ve
sosyal gerçekleri dikkate alındığında, Türkiye genelinde 1950’lerden itibaren
başlayan ve kırsal kesimdeki yoksullaşmaya bağlı olarak yaşanan bir göç
olgusunun varlığı dikkati çekmektedir.241 Bu yıllarda başlayan sosyo-ekonomik değişimlerle birlikte, kırsal alandaki yerleşim yerlerinden kentlere doğru gerçekleşen iç göç, kırda yaşanan yoksulluğun kentlere taşınmasına ve
biçim değiştirmesine neden olmuştur.242 Nitekim 1950’li yıllarda Türkiye’de
en önemli nüfus olayı kentleşmedir.243 1945’te %18 olan kentli nüfus oranı,
1960 yılında %25’e yükselmiştir. Bugün ise, nüfusunun %25’i kentlerde yaşayan bir ülkeden %70’e yakını kentlerde yaşayan bir ülke konumuna gelinmiştir. Söz konusu dönemde, kırdan kente göçün en önemli nedeni, kırsal
kesimin pazara açılması ve tarımda makineleşme sonucu kırdaki işgücünün
kente yönelmesidir. Dolayısıyla, bu süreçte kentlerdeki iş olanaklarının çekiciliğinden çok kırsal bölgelerin içinde bulunduğu itici faktörler göçte belirleyici olmuştur.244
Türkiye’de kentleşme sürecinin sanayileşmeyle paralel gitmemesi,
ekonomik sorunların yanı sıra toplumsal sorunları da beraberinde getirmiştir. Bu dönemde oluşan kentleşmenin temel özelliği, gecekondu biçimi yerleşmedir. Gecekondu, kırsal kesimden göç eden kişilerin, kent çevresinde
240 Şenses, a.g.e., s.162.
241 DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla
Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001, s.161.
242 Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Kentleşme Şurası 2009, Kentsel Yoksulluk, Göç ve Sosyal Politikalar Komisyonu Raporu, Ankara, 2009, s.15.
243 Kentleşme; dar anlamda, kent sayısının ve kentlerde yaşayan nüfusun artmasıdır. Kentleşmenin dar anlamdaki tanımı demografik özellikler taşır. Ancak, kentleşme, bir toplumun
ekonomik ve toplumsal yapısındaki değişmelerden kaynaklandığı için, bir nüfus hareketinin
ötesinde anlamlara sahiptir. Bu çerçevede, kentleşme, sanayileşmeye ve ekonomik gelişmeye bağlı olarak kent sayısının artması ve bugünkü kentlerin büyümesi sonucunu doğuran, toplum yapısında artan oranda örgütlenme, işbölümü ve uzmanlaşma yaratan, insan
davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan bir nüfus birikimi süreci olarak
görülmektedir: Ruşen Keleş, Kentleşme Politikası, İmge Yayınevi, Ankara, 2006, s.23, 24.
244 Kepenek, Yentürk, a.g.e., s.124.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
123
yasal sınırlamalar ve yasaklar karşısında bir zorunluluk olarak çoğu kez “bir
gecede” yaptıkları konuttur. Uzun dönemli bir kentleşme politikasının oluşturulmaması, genellikle kamu arazisi üzerine inşa edilen gecekondu olgusunu
giderek ağırlaşan bir soruna dönüştürmüştür. Böylelikle, temelde bir sonuç
olarak öne çıkan gecekondu olgusu, zamanla ekonomik ve toplumsal birçok
sorunun önemli nedenlerinden biri haline gelmiştir.245
Işık ve Pınarcıoğlu, özellikle 1980 öncesi döneme ilişkin kırdan kente
göç olgusunu değerlendirirken “ağ türü ilişkilerin” göç eden insanların kentte tutunabilmeleri ve varlıklarını koruyabilmeleri noktasındaki önemli rolüne
işaret etmektedirler. Bu ilişki ağları sayesinde, kente göç eden kişilerin kendilerine korunaklı bir ortam sağlayabildikleri, iş ve konut piyasasında tutunabilme fırsatları yakalayabildikleri üzerinde durulmaktadır. Ayrıca, Türkiye’deki
kent yoksulluğunun, Batı’daki gibi, toplumsal ilişki ve süreçlerden dışlanmış
bir sınıf altı (underclass) kesim yaratmaması da yine aynı ilişki ağlarıyla açıklanmaktadır.246
Türkiye’nin kırsal toprak mülkiyetinin belirgin özelliği, mülkiyetin ufak
birimlere parçalanmış olmasıdır. Bu durum, kırdan kente göç dalgasının ilk
dönemlerinde kente göç eden insanların, kırdaki mülklerinin en azından bir
bölümünü ellerinden çıkarmadan kente gelebilmelerine olanak tanımıştır. Kır
ve kent arasındaki ilişkinin göçün ilk yıllarında koparılmamış olması, kentte
karşılaşılan sorunlarla mücadelede ailelere yardımcı bir rol üstlenmiştir. Kente göç edenler, köydeki topraklarını tümüyle elden çıkarmadıkları için, edindikleri deneyimlerle bağlantılı olarak kente aşamalı ve nispeten daha az riskli
bir şekilde göç edebilmişlerdir. Kente göç eden kişilerin, kendilerinden önce
gelen hemşerilerinin deneyimlerinden faydalanmaları güven ve dayanışma
duygusunu da beraberinde getirmiştir. Bu durum, özellikle gecekondu yapımı ve iş bulma noktasında kendilerine önemli avantajlar sağlamıştır. Bu
dönemde izlenen popülist politikalarla gecekonduların oy potansiyeli olarak
görülmeye başlaması da süreci kolaylaştırmıştır. Nitekim 1966 yılında çıkarılan Gecekondu Yasası sonucu bu konutların kalıcı olmasının hukuki zemini
hazırlanmıştır.247
1980’lerde devam eden göç ve kentleşme süreci, şehir merkezlerinde
artan bina yoğunluğu, hizmet sektöründeki gelişmeler orta sınıfın konut talebini artırmış ve gecekondu alanlarının değer kazanmasına neden olmuştur.
245 Kepenek, Yentürk, a.g.e., s.124.
246 Oğuz Işık, M.Melih Pınarcıoğlu, Nöbetleşe Yoksulluk Sultanbeyli Örneği, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.96, 97.
247 Işık, Pınarcıoğlu, a.g.e., s.114-117.
124
Banu Metin
Bunun sonucu olarak da küçük bahçeli, tek katlı evler yıkılıp yerine çok katlı
gecekondular inşa edilmiştir. Böyle bir sürecin başlamasında, 1980’li yılların
ortalarında imar yetkisinin belediyelere verilmesinin de önemli bir rolü olmuştur. Bu durum, “gecekondu sahipleri” ve “gecekondu kiracıları” ayrımını
yaratacak süreci de başlatmıştır. Bu ayrım, 1990’larda Doğu ve Güneydoğu
Anadolu Bölgesi’nden güvenlik sorunu nedeniyle gerçekleşen göçle daha
da önemli hale gelmiştir. Yeni göçmenler, üzerine gecekondu inşa edecek
arazi bulamamakta, bu durum eskiden göç edenlerin yeni göç edenler üzerinden rant sağlamasına neden olmaktadır. Dolayısıyla, yeni göç edenler, kira
ödeme maliyetleri ve dayanışmacı ilişki ağlarının zayıflaması gibi etkenlerle
kaçınılmaz olarak yoksullukla karşı karşıya kalmaktadırlar.248 Işık ve Pınarcıoğlu, bu süreci “nöbetleşe yoksulluk” kavramıyla açıklamaktadırlar. Nöbetleşe yoksulluk, kent yoksullarının 1980 sonrasının zorlu koşullarında ayakta
kalabilmelerini sağlayan bir ilişkiler sistemi olarak tanımlanmaktadır. Buna
göre, kente önceden göç etmiş kişilerle, imtiyazlı konumda bulunan bazı
grupların, kente daha sonra gelen ve diğer imtiyazsız kesimler üzerinden
zenginleşmeleri söz konusudur. Bu anlamda nöbetleşe yoksulluk, eski göç
edenlerin yoksulluklarını yeni göç edenlere devredebilmeleri sonucunu doğuran bir ilişkiler ağı olarak öne çıkmaktadır.249
1980 sonrası dönem, Türkiye açısından ekonomik ve toplumsal anlamda bir dönüşüme tekabül etmektedir. Uygulanan ekonomi politikalarının toplumsal alandaki yansımaları, 1980 öncesi dönemle karşılaştırıldığında olumsuz bir görüntü sergilemektedir. Dış ekonomik koşullar ve içeride uygulanan
politikaların sonucu olarak ortaya çıkan enflasyon, bütçe açıkları, dış ödeme
güçlükleri, reel ücretlerin düşmesi ve yaşanan ekonomik krizler; komşuluk,
akrabalık, hemşerilik gibi dayanışma ağlarını belirli ölçüde etkilemiştir. Bu
çerçevede, Türkiye’deki kent yoksulluğunun görünümünün değişmeye başladığı ve yoksulluğun dışlanma süreçleriyle birlikte daha ciddi bir soruna dönüştüğü yolundaki görüşler de ağırlık kazanmaya başlamıştır.250
248 Fikret Adaman, Çağlar Keyder, Türkiye’de Büyük Kentlerin Gecekondu ve Çöküntü Mahallelerinde Yaşanan Yoksulluk ve Sosyal Dışlanma, (Erişim) http://ec.europa.eu/employment_social/social_inclusion/docs/2006/study-turkey-tr.pdf., 12.06.2008, s. 20-23.
249 Işık, Pınarcıoğlu, a.g.e., s.155.
250 Buğra, Keyder, Yeni Yoksulluk ve Türkiye’nin Değişen Refah Rejimi, s.19 ve devamı;
Ömer Aytaç, ilhan Oğuz Akdemir, “Türkiye’de Yeni Kentli Yoksulluk Sorunu”, Yoksulluk
(II.Cilt), ed. Ahmet Emre Bilgili, İbrahim Altan, Deniz Feneri Yayınları, İstanbul, 2003, s.7375; Cevdet Yılmaz, “Kentsel yoksulluk: Dayanışma, Güven ve Risk İlişkisinin Dönüşümü”,
Türkiye’de Yoksulluk Çalışmaları, s.168-170; Mustafa Şen, “Kökene Dayalı DayanışmaYardımlaşma: Zor İş”, Yoksulluk Halleri Türkiye’de Kent Yoksulluğunun Toplumsal Görünümleri, ed. Necmi Erdoğan, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2007, s.252.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
125
Günümüzde, özellikle büyük kentlerin kıyısında yaşayanlar için yoksulluk, toplumsal bir sorun niteliğindedir. Kentin kıyısında olmak bir bakıma
kentin ekonomik, sosyal, kültürel olanaklarının dışında kalmak anlamına gelmektedir. İşsizlik ve düzenli bir gelire sahip olmamak, bu insanların kentle
bütünleşmelerini engellediği gibi, kente kin, nefret ve düşmanlık gibi duygular beslemelerine de neden olmaktadır.251
C. İşgücü Piyasası
Yoksulluk, gelişmiş, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde işgücü
piyasalarının temel özellikleriyle ve bu piyasalardaki gelişmelerle yakın bir
ilişki içindedir. Bu çerçevede, yoksulluğun nedenleri arasında işgücü piyasalarından kaynaklanan nedenler ön planda tutulmaktadır. Bununla birlikte,
kayıt dışı sektörün varlığı, birçok ülkede üretim yapısının ve işgücü piyasalarının yeniden yapılanma sürecinde olması gibi etmenler yoksulluk ve
işgücü piyasaları arasındaki ilişkiyi netleştirmede bir takım güçlüklere neden olmaktadır.252 Özellikle 20. yüzyılın son çeyreğinde hızlanan üretimde
yeniden yapılanma süreci, işgücü piyasalarını önemli ölçüde etkilemiştir.
Gelişmiş ülkelerde 1960’lardan itibaren istihdamın bileşimi, imalat sanayi
gibi yüksek ortalama ücret ödeyen kesimlerden hizmetler gibi genellikle
düşük ücret yapısına sahip sektörlere doğru bir değişim göstermiştir. Bu
gelişmelere paralel biçimde, özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında yoğun sendikal mücadeleler sonucunda kazanılan emek standartlarında da
kayıplar görülmüştür. Bu süreçteki önemli faktörlerden biri de çok uluslu
şirketlerin izlediği istihdam politikasının, giderek nitelikli ve yüksek ücretli bir
çekirdek işgücü yanında, güvencesiz, düşük ücretli, geçici olarak ya da atipik istihdam türlerinde çalışan bir kesimin varlığına dayanmaya başlaması
olmuştur. Artan uluslararası rekabet karşısında işgücü piyasalarının yeniden
yapılanması, başta niteliksiz işçiler olmak üzere pek çok kişinin işini kaybetmesine ve esnek çalışma türlerinin artmasına neden olmuştur.253
İşgücüne katılmayanlar, çalıştıkları halde yoksul olanlar ve işsizler işgücü piyasaları ile yoksulluk arasındaki ilişkide değerlendirilmesi gereken
kesimlerdir. Özellikle, iş aramalarına rağmen bulamayan işsiz kesim açısından gelir yokluğu önemli bir yoksulluk nedenidir. Bununla birlikte, işsizlik
ve yoksulluk arasındaki ilişkiyi bir neden-sonuç ilişkisi şeklinde değerlendirirken başka faktörlerin etkisinin de dikkate alınması gerektiğini söylemek
251 Aytaç, Akdemir, a.g.m., s.58
252 Şenses, a.g.e., s.164, 165.
253 Şenses, a.g.e., s.166.
Banu Metin
126
yanlış olmayacaktır. Nitekim işsizlerin yaş ve eğitim durumları, işsizlik nedenleri, işsizlik süreleri, ülkedeki sosyal güvenlik sistemi, aile içi ve toplumsal dayanışma gibi işsizliğin yoksulluk açısından belirleyiciliğini etkileyen
faktörler her ülke için aynı olmamaktadır.254
Türkiye’de işgücü piyasasındaki gelişmeleri değerlendirmeye geçmeden önce, bir ülkede işgücü piyasasını şekillendiren en önemli faktörlerden
biri olması nedeniyle, demografik yapıdaki gelişmeleri de kısaca incelemek
gerekmektedir.
1. Demografik Gelişmeler
Türkiye de dünyadaki demografik eğilime paralel bir dönüşüm geçirmektedir. Bu dönüşümün en önemli dinamikleri doğum oranlarının düşmesi, yaşam sürelerinin uzaması ve yaşlı nüfusun artmasıdır. Demografik geçiş
sırasında nüfus artış hızı yavaşlarken potansiyel işgücü arzının, bir diğer ifadeyle çalışma çağındaki nüfusun artmaya devam etmesi “demografik fırsat
penceresi” olarak tanımlanmaktadır. Türkiye’de çalışma çağındaki nüfus
2030 yılına kadar azalan bir hızla artmaya devam edecektir. Bu Türkiye açısından önemli bir fırsattır.255 Genç ve dinamik bir nüfus yapısına sahip olan
ülkemizin önümüzdeki yıllarda nüfus artış hızının azalması beklenmektedir.
Uzunca bir süre % 2’nin üzerinde seyreden nüfus artış hızı, 1990 yılında
%1,81’e gerilerken, 2000 yılında %1,4 olmuştur. Bu rakamın 2020 yılına gelindiğinde binde 8,6’ya, 2050 yılında ise binde 0,3’e ulaşacağı tahmin edilmektedir. Nüfus artış hızındaki azalmanın sonucu olarak 1990 yılında %60
seviyesinde olan çalışma çağındaki nüfusun toplam nüfusa oranının, 2015
yılında %69 seviyelerinde olması beklenmektedir. Bununla birlikte, 0-14 ile
65 ve üzeri yaştaki nüfusun çalışma çağındaki nüfusa oranını ifade eden
bağımlılık oranının da 1990’dan 2020 yılına kadar olan dönemde %64,7
seviyesinden %44,8’e gerileyeceği tahmin edilmektedir.
Projeksiyonlar, Türkiye’de demografik geçiş döneminin ikinci aşaması
olan 2000-2025 döneminde nüfus artış hızının yavaşlama eğiliminde olduğunu göstermektedir. Bu süreçte çalışma çağındaki nüfus artarak toplam
nüfus içinde en geniş orana sahip olacaktır. 2025 yılında nüfus artış hızı
%0,86’ya gerileyerek nüfusun yaşlanma süreci başlayacaktır. 2025 yılından
itibaren demografik sürecin üçüncü ve son aşamasına girecek olan Türkiye’nin bu süreçte nüfus artış hızı sıfırlanacak ve 2050 yılından itibaren nüfus
azalma sürecine girecektir. Bu dönüşümün işgücü piyasaları üzerindeki etkileri de elbette önemli olacaktır. Çalışabilir yaştaki nüfusun artması işgü254 Şenses, a.g.e., s.167, 168.
255 Hakan Ercan, Türkiye’de Gençlerin İstihdamı, Uluslararası Çalışma Ofisi, Ankara, 2007,
s.8.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
127
cünü artıracaktır. Artan işgücüne yeterli istihdam imkânı yaratılırsa Türkiye
sahip olduğu insan gücü potansiyelini üretim sürecinde kullanarak hızla
kalkınan bir ülke olacaktır. Aksi bir durumda ise, işsizlik bugünkü seviyelerinin çok üstünde gerçekleşecek ve bu durum yoksulluğun da içinde olduğu
pek çok sorunu daha önemli bir duruma getirecektir. Türkiye’de bugüne
kadar yaratılan istihdam, artan işgücü kadar olmadığından demografik fırsat penceresinden tam olarak yararlanıldığını söylemek mümkün değildir.
Dolayısıyla, içinde bulunduğumuz demografik değişim süreci, ancak artan
nüfus için yeterli eğitim ve istihdam olanaklarının yaratılmasıyla bir fırsata
dönüşecektir.256 Bu durum kuşkusuz, işgücü piyasasının hem arz hem de
talep tarafını ilgilendiren gelişmelerin yönüne bağlı olacaktır.
2. Türkiye’de İşgücü Piyasası Gelişmeleri 1988-2009
İşgücü piyasalarını ve yoksulluğu etkileyen içsel ve dışsal diğer birçok sosyoekonomik gelişmenin ötesinde, işgücü piyasalarının dinamikleri
ile yoksulluk arasında önemli içsel ilişkiler bulunmaktadır. Çok boyutlu bir
sorun olan yoksulluğun, sadece işgücü piyasasındaki sorunlar nedeniyle
derinleştiğini iddia etmek her zaman mümkün olmamakla birlikte, işgücü
piyasasındaki sorunları dikkate almadan yoksullukla mücadele etmek de
mümkün değildir.257 Bu çerçevede, ülkemizde işgücü piyasasındaki temel
eğilimleri incelemek ve sorunları tespit etmek gerekmektedir.
Türkiye’de işgücü piyasasının özellikleri bazı sorunlara işaret etmektedir. İşgücüne katılım ve istihdam oranlarının düzeyi OECD ülkeleri ve AB
ortalamasıyla mukayese edildiğinde oldukça düşüktür. Özellikle, kadınların
işgücüne katılım oranlarının düzeyi önemli bir sorun olarak karşımızdadır.
Nitekim aşağıdaki tablo 18 incelendiğinde, 1988–2009 döneminde işgücüne katılma oranının azalan bir seyir izleyerek %57,5’ten %47,9’a gerilediği
görülmektedir.258
256 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, İşgücü Piyasası, Özel İhtisas Komisyonu
Raporu, Ankara, 2007, s.22-24.
257 Erkan Erdil, “Poverty and Turkish Labor Markets”, ODTÜ, Gelişme Dergisi, cilt 34, sayı 2,
2007, s.137, 138.
258 Türkiye’de işgücüne katılma oranının düşük olmasında; uzunca bir süre yüksek düzeylerde
seyreden nüfus artış hızı, tarımsal istihdamın azalma eğilimi sonucu artan kente göçle birlikte, özellikle kadınların işgücünden çekilmeleri, yaşanan ekonomik krizler, ortalama eğitim
süresinin uzaması, özellikle yüksek işsizlik dönemlerinde iş bulma ümidini yitirmiş kişilerin
sayısının artması, erken emeklilik ve işgücünün eğitim seviyesinin düşüklüğü gibi faktörlerin etkisi bulunmaktadır. Okullaşma oranlarının artmasının, eğitim süresinin uzamasının
ve kırdan kente göçün kısa dönemde işgücüne katılma oranını düşürmekle birlikte, orta
ve uzun dönemde bu oranı artıracağı beklenmektedir; DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı
2007-2013, İşgücü Piyasası, s.32.
Genç İşsizlik Oranı(%)
2003
2004*
2005
2006
2007
2008
2009
73,7
26,6
49,9
72,9
27,1
49,8
71,6
27,9
49,6
70,4
26,6
48,3
70,3
23,3
46,3
70,6
23,3
46,4
69,9
23,6
46,3
69,8
23,6
46,2
70,1
24,5
46,9
70,5
26,0
47,9
16,0
8,0
1.612
13,1
6,5
1.497
46,7
7.937
1.364
3.810
7.769
16,2
8,4
1.967
45,6
8.551
1.110
3.774
8.089
19,2
10,3
2.464
44,4
8.984
958
3.954
7.458
20,5
10,5
2.493
43,2
9.171
965
3.846
7.165
2.609
7.711
2.625
7.869
4.038
6.887
3.959
7.422
4.409
6.723
4.411
6.531
4.708
5.116
9.843
20,6
10,8
2.385
41,3
9.033
966
3.919
5.713
5.119
4.547
9.666
19,9
10,6
2.388
41,5
9.628
1.107
4.178
5.154
1.231
4.314
4.867
1.241
4.441
5.016
1.249
4.130
5.254
5.285
4.307
9.593
19,1
10,2
2.328
41,5
5.132
4.290
9.473
20,0
10,3
2.376
41,5
4.814
4.406
9.220
20,5
11,0
2.611
41,7
4.825
4.503
9,328
25,3
14,0
3.471
41,2
10.081 10.327 10.495 10.644
1.196
4.269
4.907
*2004 ve sonraki yıllara ait rakamlar TÜİK tarafından yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.
Kaynak: DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, İşgücü Piyasası Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2007, s.31 ve TÜİK,
Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 25.10.2010.
Tarım Dışı (Bin)
2002
10.320 10.494 10.925 11.382 11.133 10.943
8,4
17,5
İşsizlik Oranı (%)
6.337
5.687
52,1
926
1.012
52,6
3.032
1.638
8.735
2.806
İşsiz (Bin)
Tarım (Bin)
79,7
34,2
56,6
8.249
İstihdam Oranı (%)
Kayıt Dışı İstihdam (Bin)
2001
17.755 19.030 21.581 21.524 21.354 21.147 19.632 20.067 20.423 20.738 21.194 21.277
81,2
34,3
Kadın (%)
İstihdam (Bin)
Tarım
Sanayi
İnşaat
Hizmet
2000
19.391 20.150 23.078 23.491 23.818 23.640 22.016 22.455 22.751 23.114 23.805 24.748
57,5
Erkek (%)
1990
33.746 35.601 46.211 47.158 48.041 48.912 47.544 48.359 49.174 49.994 50.772 51.686
İşgücüne Katılma Oranı (%)
İşgücü (Bin)
15 ve Daha Yukarı Yaştaki
Nüfus (Bin)
1988
Tablo 18: Türkiye’de İşgücü Piyasası Gelişmeleri 1988-2009
128
Banu Metin
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
129
İşgücüne katılma oranı ülkemizde kadınlar ve erkekler arasında oldukça
farklıdır. Kadınların işgücüne katılım oranı 2009 yılı rakamlarına göre %26
iken, bu rakam erkeklerde %70,5’tir. 1988–2009 döneminde, istihdam oranı
da benzer bir seyir takip ederek %52,6’dan %41,2’ye gerilemiştir. 2008 yılı
rakamlarına göre, işgücüne katılma oranı ve istihdam oranı OECD ortalamasında sırasıyla; %73,5 ve %69,2 iken, AB 15 ortalamasında bu rakamlar
sırasıyla; %73,7 ve %68,5’tir. Kadınların işgücüne katılma oranları ise hem
OECD hem de AB ortalamasında %60’ın üzerindedir.259
Türkiye’de işgücü piyasasının önemli bir diğer sorunu da işsizlik oranlarının yüksekliğidir. 2009 yılı itibariyle ülkemizde işsizlik oranı, %14’tür. Genç
işsizliği oranının %25,3 ile genel işsizlik düzeyinden oldukça fazla olması,
daha önce de belirttiğimiz genç nüfus potansiyelini fırsata dönüştüremediğimiz gerçeğini açık bir biçimde göstermektedir.
Türkiye’de işgücü piyasası formel ve enformel sektörün varlığıyla ikili bir
yapı göstermektedir. Tarım sektörünün istihdamdaki payının yıllar itibariyle
azalması (2009 yılında tarımın istihdamdaki payı %26,3’tür) olumlu bir gelişme olmakla birlikte, bu süreç kırsal bölgelerden kentlere göçü de beraberinde getirmektedir. Bunun sonucunda, eğitimsiz ve niteliksiz işgücü, kentlerde
kayıt dışı çalışmayı giderek önemli bir soruna dönüştürmektedir. Kayıt dışı
istihdamın 1988-2009 döneminde tarım sektöründen tarım dışı sektöre yönelmesi de bu tespiti doğrulamaktadır. Ülkemizde 2009 yılı itibariyle %43,8
düzeyinde olan kayıt dışı istihdam oranı, milyonlarca çalışanın sosyal güvenceden ve asgari bir gelirden yoksun olarak çalıştırılması anlamına gelmektedir. Bu durum, aynı zamanda kayıtlı sektörde çalışanlar açısından bir
haksız rekabet ortamı yaratarak, genel ücret düzeyinin düşmesine, işsizliğin
ve yoksulluğun artmasına neden olmaktadır.260
Tarım sektöründe çalışanların %39’u kendi hesabına, %49,8’i de ücretsiz aile işçisi statüsünde çalışmaktadır. Bu durum, ücretsiz aile işçiliğinin
tarım sektöründeki belirleyiciliğinin devam ettiğini göstermektedir. Ayrıca,
Türkiye’deki istihdam ve milli gelir içinde ücretli kesimin payının göreli düşük
seviyesi de bu gelişmeyle yakından ilişkilidir.261 Ücretli/yevmiyeli kesimin is259 Online OECD Employment Database; http://stats.oecd.org.
260 Naci Gündoğan, Yoksulluğun Değişen Yüzü Çalışan Yoksullar, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2007, s.67.
261 Cem Kılıç, “Türkiye’de İşgücü Piyasası ve Kriz”, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri
Seçme Yazılar, ed. Emine Tuncay Kaplan ve Bülent Bayat, Ankara, 2003, s.74.
130
Banu Metin
tihdamdaki payı halen %59’lar civarındadır. Söz konusu oran AB ülkelerinde
%80’ler seviyesindedir.262
Türkiye işgücü piyasasında, azalan işgücüne katılma ve istihdam oranları, kayıt dışı istihdamın toplam istihdamın yaklaşık yarısı kadar olması, istihdamın niteliği, artan genel işsizlik ve genç işsizlik oranları, yoksulluk sorununun derinleşmesinde önemli rol oynamaktadır. Özellikle, işsizlik ve yoksulluk
arasında birbirini besleyen karşılıklı bir ilişkiden söz edilebilir. Yoksulluğun
artması, yoksul kesimlerin istihdam edilebilirliklerini artıracak eğitim imkânlarından da yoksun kalmalarına neden olarak yoksulluğun süreklilik kazanmasında etkili olabilmektedir.263 Özellikle, eğitimin, ilk kez iş arayanlar açısından,
istihdam edilebilirliği belirleyen beşeri sermaye değişkenlerinin başında geldiği düşünülürse durum daha iyi anlaşılabilir.264
Şüphesiz, işsizlik işgücünün sadece arz cephesinden kaynaklanan sorunlarına bağlanarak açıklanamaz. Makro ekonomik yapıyla ilgili olan talep
cephesi de oldukça önemli bir role sahiptir. Uygulanan makro ekonomik
politikaların, ekonominin istihdam yaratma kapasitesinin, ekonomik istikrarsızlıkların ve yaşanan iktisadi krizlerin, işgücü piyasaları ve işsizlik üzerinde
önemli etkileri bulunmaktadır. Nitekim Türkiye’de işsizliğin bir sorun olarak
öne çıkmasının 1980’li yıllara rastlaması, Türkiye ekonomisinin yapısal dönüşümüyle yakından ilgilidir. İthal ikameci sanayileşmeye dayalı ekonomi
politikası kapsamında, devletin sanayileşmedeki rolü ve ağırlığı ile bağlantılı
olarak 1960’lı yıllarda istihdam da bir anlamda devletin sorumluluğu altında
gerçekleşmiştir.265 2000’li yıllara gelindiğinde ise, işsizlik rakamlarının önemli
ölçüde arttığına tanık olunmaktadır. Özellikle, ekonominin durgunluk ve kriz
dönemlerinde işsizlik oranlarındaki artış dikkati çekmektedir. 2000 yılından
günümüze kadar olan gelişmeler, çalışmanın da amacı doğrultusunda bir
sonraki bölümde, uygulanan ekonomik ve sosyal politikalar kapsamında
daha detaylı incelenecektir. Bugün karşı karşıya bulunduğumuz yoksulluk
262 Berrin Ceylan Ataman, “Türkiye’de 2000-2005 Dönemi İşsizlik Üzerine Tartışmalar”, İktisat,
İşletme ve Finans, Şubat 2006, s.95.
263 Naci Gündoğan, “Yoksullukla Mücadelede İstihdam Politikalarının Rolü ve Önemi”, Yoksulluk (I.Cilt), ed. Ahmet Emre Bilgili, İbrahim Altan, Deniz Feneri Yayınları, İstanbul, 2003,
s.162.
264 Ercan, a.g.e., s.25.
265 Seyfettin Gürsel, İnsan Tunalı, “İstihdam ve İşsizlik Sorunu, Politikaları, Çalışma Ekonomisi
Yazınından Çıkarılacak Dersler ve Türkiye için Bir Araştırma Gündemi”, Türkiye Bilimler
Akademisi İktisat Öngörü Çalışması 2003-2023, Türkiye Bilimler Akademisi Raporları
sayı 17, Ankara, 2007, s.199.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
131
sorununun anlaşılmasında böyle bir incelemenin altyapı oluşturması hedeflenmiştir.
D. Ekonomik Krizler
Ekonomik kriz; herhangi bir mal, hizmet, üretim faktörü veya döviz piyasasındaki fiyat ve/veya miktarlarda, kabul edilebilir bir değişme sınırının
üzerinde gerçekleşen şiddetli dalgalanmalar266 olarak tanımlanabilir. Türkiye
ekonomisi, Cumhuriyet’in kuruluşundan bu yana, nedenleri, şiddeti ve süresi
itibariyle farklılıklar gösteren çok sayıda kriz yaşamıştır. Bu krizlerin ortaya
çıkış sürecinde iç ve dış gelişmelerin farklı boyutlarda belirleyici olduğunu
söyleyebiliriz. Türkiye’nin yaşadığı ekonomik krizleri bütün yönleriyle detaylı
bir biçimde analiz etmek, bu çalışmanın kapsamı içinde yer almamakla birlikte; yoksulluk konusunun ülkenin sosyo-ekonomik koşulları ve dengeleriyle
yakından ilişkili olması, ekonomik krizlerin bu kapsamda değerlendirilmesini
gerektirmektedir. Nitekim yoksulluk sorununun Türkiye’de 1990’lı yılların ortalarından itibaren tartışılmaya başlamasında, daha önceki bölümde sözünü
ettiğimiz uluslararası kuruluşların konuya yönelik ilgileriyle birlikte, 1994 yılında yaşanan ekonomik krizin de önemli bir rolü olmuştur. Şüphesiz 1994
yılı, yoksulluğun Türkiye’de bir sorun olarak ilk kez ortaya çıktığı yıl değildir.
Ancak, sosyo-ekonomik yönleriyle yoksulluk sorununun bu krizden sonra
daha görünür hale geldiği de bir gerçektir.267 Türkiye’de yoksulluğun boyutunu tespit etmeye yönelik çabaların başlangıcının 1990’lı yılların ortalarına
rastlaması268 bu gerçeği doğrular niteliktedir.
Burada öncelikle, Türkiye’de yaşanan ekonomik krizler, krizleri ortaya
çıkaran dış ve iç etkenler temelinde incelenecektir. Daha sonra ise, 1980’li
266 Aykut Kibritçioğlu, “Türkiye’de Ekonomik Krizler ve Hükümetler, 1969-2001”, http://www.
econturk.org/Turkiyeekonomisi/ytd-kibritcioglu.pdf, (Erişim), 12.06.2009, s.1; Aslan Eren,
Bora Süslü, “Finansal Kriz Teorilerinde Yaşanan Krizlerin Genel Bir Değerlendirmesi”, Yeni
Türkiye, Eylül-Ekim 2001, s.662; Hayriye Erbaş, Feryal Turan, “2001 Ekonomik Krizinin
Tüketim, Eğitim ve Sağlık Alanlarında Ücretli ve Esnaf Kesimlerine Yansıması”, Ekonomik
Yaklaşım, cilt 15, sayı 50, Kış, 2004, s.51.
267 Songül Sallan Gül, Hüseyin Gül, “Türkiye’de Yoksulluk, Yoksulluk Yardımları ve İstihdam”,
Türkiye’de Yoksulluk Çalışmaları, s.361.
268 Bu konudaki çalışmalar için bkz.; Recep Dumanlı, Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutları,
DPT, Uzmanlık Tezi, Ankara 1996; Güzin Erdoğan, Türkiye’de Bölge Ayrımında Yoksulluk Sınırı Üzerine Bir Çalışma, TÜİK, Uzmanlık Tezi, Ankara, 1996; Güzin Erdoğan, Türkiye’de Yoksulluk: Boyutu ve Profili, TÜİK, Ankara, 1997; Ercan Dansuk, Türkiye’de Yoksulluğun Ölçülmesi ve Sosyo-Ekonomik Yapılarla İlişkisi, DPT, Uzmanlık Tezi, Ankara,
1997; Özcan Dağdemir, 1987-1994 Türkiye Ekonomisinde Yoksulluk Analizleri, Ankara,
1998.
Banu Metin
132
yıllardaki ekonomik dönüşümün neden olduğu gelişmelerle de bağlantılı
olarak, 1990 sonrasında yaşanan ekonomik krizlerin yoksulluk üzerindeki
etkileri tespit edilmeye çalışılacaktır. Ancak, bu konuda vurgulanması gereken bir husus bulunmaktadır: Krizlerin nihai etkisi, krizlerden kaynaklanan
doğrudan etkilerin ötesinde, kriz sırasında uygulamaya konulan istikrar ve
yapısal uyum programları, krizden etkilenen kesimlerin tepkileri, uluslararası
kuruluşların ve ülke hükümetlerinin tutumları ve diğer birçok unsurun karmaşık bir bileşeni olarak ortaya çıkmaktadır. Bu anlamda, krizlerin doğrudan
etkilerini bu bileşik etkiden ayrıştırabilmek güçleşmektedir.269 Aynı zamanda
bir başka zorluk, ülkemizde özellikle yoksulluk göstergeleri ile ilgili olarak belirli bir zaman dilimi için istatistiksel karşılaştırma yapmaya imkân sağlayan
veri tabanının eksikliğinden kaynaklanmaktadır. TÜİK’in yoksullukla ilgili istatistikleri düzenli bir biçimde 2002 yılından itibaren yayınlamaya başlaması,
daha önceki dönemler için konuyla ilgili diğer çalışmalardan yararlanmayı
gerektirmektedir.
1. Yaşanan Ekonomik Krizlere İlişkin Bir Değerlendirme
Türkiye, Cumhuriyet’in kuruluşundan günümüze kadar olan süreçte
küçüklü büyüklü çok sayıda kriz yaşamıştır. Bunlardan bazıları, büyük dünya bunalımları ile iç içe geçmiş, uzun süreli olmuş ve ekonomide derin izler
bırakmıştır (1929-1932, 1958-1961, 1978-1983, 1998-2001, 2008-). Bazı
krizler ise (1969-1970, 1988-1989, 1991 ve 1994), nispeten kısa süreli olmuş ve daha sınırlı sarsıntılarla atlatılmıştır.270 Bu krizlerin ortaya çıkmasında
göreli payları farklı olmakla birlikte, dış ve iç etkenler birlikte rol oynamıştır.
Dış olumsuz gelişmeler az ya da çok her kriz ya da durgunluk sürecinde
etkili olmuştur. Bununla birlikte, dış etkenlerin en önemli rolü oynadığı krizler,
öncelikle 1929 daha sonra 1978, 2001 yıllarında yaşananlar ve son olarak da
2008 yılı sonlarında başlayan ve etkileri halen hissedilmekte olan krizlerdir. İç
etkenlerin daha ağırlıklı göründüğü krizler ise, 1994 ve 1998-2001 dönemlerinde yaşananlardır. Krizlerin çoğunda iç ve dış etkenlerin rolü birbirine yakın
ağırlıktadır.271
a. Krizlerde Etkili Olan Dış Faktörler
Dünyada kriz yapıcı unsurların Türkiye’ye yansımaları farklı şekillerde
olmaktadır. Bunlardan biri, dış ticaret hadlerindeki gelişmelerdir. Bu durum,
269 Koyuncu, Şenses, a.g.m., s.2.
270 Gülten Kazgan, Türkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001) “Ekonomi Politik” Açısından Bir İrdeleme, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 109, İstanbul, 2005, s.1.
271 Konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz. Kazgan, Türkiye Ekonomisinde Krizler, s.15-17.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
133
iki şekilde Türkiye’de ekonomiyi olumsuz etkileyen süreçlere neden olmaktadır. Bunlardan ilki, tarım ürünleri dış ticaret hadlerindeki şiddetli olumsuz
gelişmelerdir. Bilindiği gibi, 1960’lı ve 1970’li yıllara kadar tarım sektörü
Türkiye’de GSMH ve ihracat içinde önemli bir yer tutmuştur. Tarım ağırlıklı
bir ekonomik yapıda (GSMH içindeki payı %50’ler, ihracat içindeki payı ise
%80’ler civarındadır) tarım ürünlerinin dış ticaret hadlerindeki olumsuz gelişmeler krizlerde etkili olmuştur. 1929 büyük dünya bunalımının Türkiye’ye
intikali ve Kore Savaşı gibi gelişmelerin de etkisiyle tarım ürünlerinin dış ticaret hadlerindeki aleyhe dönüşler 1958-1961 krizinde önemli rol oynamıştır.
Ayrıca, 1978-1983 dönemindeki ihracatı artırma güçlükleriyle iç içe geçen
krizde de dış ticaret hadlerindeki olumsuz tablonun etkisi olmuştur.272
GSMH ve ihracat içindeki ağırlığının azalmasıyla, tarım, kriz yaratıcı bir
unsur olmaktan çıkmaktadır. Türkiye’de ekonomiyi olumsuz etkileyen bir diğer gelişme de dünya petrol fiyatlarındaki şiddetli artışlardır. Nitekim 1970’li
yıllarda yaşanan petrol krizleri Türkiye’nin durgunluk ve kriz dönemlerine
rastlamaktadır. Dış ticaret hadlerindeki aleyhe dönüş, cari işlemler bilançosu
açıklarını büyüterek, yurt dışına gelir transferi yaratarak ve ülkeye giren sıcak
paranın riskini artırarak kriz ve durgunluk sürecinde etkili olmaktadır.273
Krizlerde etkili olan dış faktörlerden bir diğeri de başlıca ihraç pazarlarımızdaki konjonktürel durgunluk ya da ihracat pazarlarımız olan ülke paralarının devalüasyonudur. Bu etkenlerin önemi, ekonominin göreli olarak dışa
kapalı olduğu 1980 öncesi dönemde sınırlıdır. Ancak, dış ticaretin GSMH
içindeki payının yükselmesiyle birlikte, 1980 sonrasında bu faktörlerin önemi de oldukça artmıştır. 1997’deki Asya krizini yaşayan ülke paralarının devalüasyonu, 1998’deki Rusya devalüasyonu önemli ihraç pazarı olan ülke
devalüasyonlarına örnektir. Bu devalüasyonlar, ihracatı düşürürken, ithalatı
artırma eğilimini ortaya çıkararak cari işlemler bilançosu (CİB) açığını tetiklemektedir. Kısa vadeli borçların döviz rezervlerine oranının yükselmesi, devalüasyon beklentisi yaratır. Bu durum, iç ve dış finans kurumlarının rizikosunu
artırır. Ardından gelen sermaye kaçışları krizleri tetikler. Mali piyasalardaki bu
sarsıntılar, iç piyasada yarattıkları talep daralmasıyla reel sektörü etkileyerek
üretim ve istihdam azalışına neden olur. Bankalar da bu süreçte dış borçlulukları oranında devalüasyondan, üretim daralması ve işsizlik artışına bağlı
olarak kredilerin geri dönmemesinden etkilenerek daralır ya da iflas ederler.
Dolayısıyla, işsizlik artışı ve üretim daralışı bu kaynaktan da beslenerek daha
272 Kazgan, Türkiye Ekonomisinde Krizler, s.3.
273 Kazgan, Türkiye Ekonomisinde Krizler, s.4.
134
Banu Metin
ciddi bir soruna dönüşür. Nitekim Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizlerine giden
yolda bu gelişmelerin önemli rol oynadığı bilinmektedir.274
Dünya kapitalizminin 1929 Büyük Dünya Bunalımı’ndan bu yana yaşadığı en şiddetli kriz olarak tanımlanan275 ve 2008 yılında baş gösteren küresel krizde, 2009 yılının son ayları itibariyle en kötü dönemin geride kaldığına
ilişkin belirtiler yoğunlaşmış olmakla birlikte, krizin bitip bitmediğine ilişkin bir
belirsizlik bulunmaktadır. Pek çok ülkenin önemli bir süre potansiyel büyüme
hızlarının altında büyüyeceğine ilişkin tahminler de bu belirsizliği desteklemektedir.276 2008 küresel krizi bir dışsal faktör olarak Türkiye ekonomisini de
derinden etkilemektedir.
2008 yılının eylül ayında ABD’de patlak veren, daha sonra dalga dalga
bütün dünyaya yayılan küresel krizin kökeninde tarihin en büyük gayrimenkul
ve kredi balonu yatmaktadır. ABD’de mortgage piyasası, dünyanın en büyük
piyasası haline dönüşerek yaklaşık 10 trilyon dolarlık bir büyüklüğe ulaşmıştı.
Başlangıçta bu kredilerin büyük ağırlığı, yüksek kaliteli müşterilere verilen
kredilerden oluşuyordu. Zaman içerisinde krediler “eşik altı kesim” olarak tanımlanan daha düşük kaliteli müşterilere yönelmeye başladı. Bu süreçte faizlerin ardı ardına yükselmesi, konut fiyatlarındaki düşüşle birleşince, bu kişiler
aldıkları kredileri geri ödeyememe sorunuyla karşılaştılar. Emlak fiyatlarındaki
şişkinliğin tetikleyici olduğu 2008 küresel krizinde, kredinin değil krediye dayanılarak yapılan işlemlerin yarattığı bir çeşit kredi krizinden söz edilmektedir. Kredinin elden ele inanılmaz bir ölçekte dolaşması, konut piyasasında
başlayan sorunu finansal sisteme taşımıştır. Bu şekilde başlayan krizin reel
sektörü de içine alarak tüm dünyayı derinden sarsacak boyutlara ulaşmasında, uygulanan kuralların yetersizliğinin ve denetim eksikliğinin önemli bir payı
bulunmaktadır.277 Küresel kriz, Türkiye ekonomisini de derinden etkilemiştir.
Dış talepte düşüşe, dış ve iç kredide azalmaya, ekonomiye duyulan güve274 Kazgan, Türkiye Ekonomisinde Krizler, s.4-7.
275 Osman Aydoğuş, “2008-09 (?) Küresel Krizi’nden Geçerken Türkiye Ekonomisi Üzerine
Bazı Gözlem ve Değerlendirmeler”, TİSK AKADEMİ, cilt 4, sayı II, 2009/II, s.27; Bağımsız
Sosyal Bilimciler, Türkiye’de ve Dünyada Ekonomik Bunalım 2008-2009, Yordam Kitap,
İstanbul, 2009, s.51.
276 Fatih Özatay, Finansal Krizler ve Türkiye, Doğan Kitap, İstanbul, 2009, s.101.
277 Mahfi Eğilmez, Küresel Finans Krizi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2008, s.66-69; Ömer Faruk
Çolak, “2008 Krizinin 1929 Krizi ile Benzerlikleri Üzerine Bir Analiz”, TİSK AKADEMİ, cilt
4, sayı II, 2009/II, s.51,52; Küresel krizin nedenleri ve gelişimiyle ilgili detaylı bilgi için bkz.
Özatay, a.g.e., s.101-132; Bağımsız Sosyal Bilimciler, a.g.e., s.51-90; Mustafa Sönmez,
100 Soruda Küresel Kriz ve Türkiye, Alan Yayıncılık, İstanbul, 2009, s.17-42.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
135
nin sarsılmasına neden olan süreçte; Türkiye ekonomisi küçülmüş ve işsizlik
önemli ölçüde artmıştır.278
b. Krizlerde Etkili Olan İç Faktörler
Krizlerin sıklığı, süresi ve şiddetinde ekonominin yapısı ve sağlamlığı
kadar, uygulanan ekonomi politikalarının niteliği ve siyasi iktidarın olayları yönetme becerisi de etkili olmaktadır. Dolayısıyla, krizlerin ortaya çıkmasında
dış koşulların yanında iç etkenlerin de önemli bir rolü bulunmaktadır. Uygulanan ekonomi politikası, cari işlemler bilânçosu açıkları, kamu iç ve dış borç
stoku ve makro ekonomik istikrarsızlık iç etkenler olarak öne çıkmaktadır.279
Hazır olmayan bir ekonomik yapıda serbest piyasa ekonomisine geçiş
beraberinde krizi de getirebilmektedir.280 Buna bir örnek 1950’li yıllardır. Bu
dönemde getirilmek istenen bütün ekonomik serbestlikler 1954 ve sonrasında çökmüş, serbest piyasa ekonomisi çerçevesinde ortaya çıkan dengesizlikler 1958 yılında bir kriz ve devalüasyonla sonuçlanmıştır. İkinci serbestleşmeye geçiş dönemi 1978 krizini izleyerek IMF ve DB’nin de etkisiyle 1980’li
yıllara rastlamaktadır. 1980’li yılların başı ve sonu Türkiye açısından kriz yılları
olmuş, bu on yıllık dönemde dış borçlarda yaklaşık 3,5 kat artış yaşanmıştır.
1988-89 krizini atlatmak için mali piyasalarını tam serbestleştirerek, TL’nin
konvertibilitesine geçen ve 1990’lı yıllarda sermaye hareketleriyle birlikte mal
ve hizmet piyasalarını da serbestleştiren Türkiye’nin günümüze kadar yaşadığı deneyim ilgi çekicidir. 1990-1997 döneminde iki kriz (1991 ve 1994)
atlatmak pahasına da olsa Türkiye, ekonomisini büyütmüş ancak, artan iç ve
dış borçlarla finansal açıdan daha kırılgan bir hale gelmiştir. Ekonominin yapısıyla bağdaşmayan serbestleşme politikalarının, özellikle 1980’li yıllardan
itibaren yaşanan durgunluğun ve krizlerin önemli bir nedeni olduğu söylenebilir.281 Nitekim yapılan araştırmalarda, kurumsal yapının güçlü olmadığı
278 Özatay, a.g.e., s.142-151.
279 Kazgan, Türkiye Ekonomisinde Krizler, s.7.
280 Bu konuda ülke deneyimleri için bkz. Joseph E. Stiglitz, Küreselleşme Büyük Hayal Kırıklığı, çev. Arzu Taşçıoğlu, Deniz Vural, Plan B Yayıncılık, İstanbul, 2006.
281 Kazgan, Türkiye Ekonomisinde Krizler, s.9, 10; Finansal serbestleşmenin Türkiye ekonomisinde1988-2002 döneminde, hem reel hem de finansal kesimde kırılganlığı artırdığı yönünde sonuçlara ulaşan bir araştırma için bkz. Aysu İnsel, Mehmet Ali Soytaş and
Seda Gündüz, “The Direction, Timing and Causality Relationships between the Cyclical
Components of Real and Financial Variables during the Financial Liberalization Period in
Turkey”, Turkish Economic Association Discussion Paper, 2004/1, http://www.tek.org.
tr/dosyalar/aysuercjan04.tek.pdf, (Erişim), 12.10.2008.
136
Banu Metin
durumlarda, finansal serbestleşmenin arkasından bir finansal kriz yaşanma
olasılığının arttığı tespit edilmiştir.282
İç etkenlerden biri de krizlerden hemen önce büyük sıçramaların görüldüğü cari işlemler bilânçosu açıklarıdır. 1990’da 2,6, 1993’te 6,3 ve 2000’de
9,8 milyar dolar tutarındaki CİB açıkları 1991, 1994 ve 2001 krizlerini öncelemiştir. CİB açıklarının GSMH’ye oranının %3-5’e yaklaşması kriz için bir
“tehlike sinyali” oluşturmaktadır. Kamu kesimi iç ve dış borç stokundaki artışlar kriz için tetikleyici olan bir başka etkendir. Kamu kesimi iç ve dış borç
stokunun devletin iç ve dış sermayenin “finansal garantörlüğüne” geçiş sürecinde sürekli arttığı görülmektedir. 1980 öncesi dönemde bu stok GSMH’nin
en çok üçte biri civarındayken, 1980 sonrası yıllarda sürekli yükselmiş, en
şiddetli artış ise 1998-2001 arasında (%69,1’den %125’e) gerçekleşmiştir.
1978 krizinden önceki krizlerde bu öğenin payı nispeten azdır. Kamu borçlarını, özellikle 1980’de başlayan krizle birlikte giderek artıran başlıca öğe,
bankaların ve şirketlerin içine düştüğü durumdur.
Devletin yükünü artırırken gelirini azaltan kriz sürecinde çözüm üretmek de güçleşmektedir. Bu çerçevede, 1994 krizinin devlete ve ekonomiye
getirdiği yük, kredi veren yabancı bankalara “devlet garantisi” verilmesi ve
ödenemeyen özel kredileri devletin ödemeyi üstlenmesiyle daha da artmıştır.
Kısacası, kamu borç stokundaki artışlar, 1990’lı yıllardan itibaren yeni krizleri
hazırlayan önemli bir etken olarak görülmektedir. Krizle mücadelede etkili bir
araç olabilen kamu harcamalarını artırıcı politikaların uygulanabilmesi de bu
süreçte zorlaşmaktadır.283
Makroekonomik istikrarsızlık krizleri tetikleyen bir başka iç etkendir.
Makro ekonomik istikrarsızlığın en iyi göstergesi, Türkiye’de uzun yıllar gündemden düşmeyen yüksek enflasyon oranlarıdır. Enflasyon; gelir-gider tahminlerinde yanılma payını büyütmesi, nispi fiyatları çarpıtması, firmaların karlılık hesaplarını yanıltması ve genel olarak toplumda gelir dağılımını bozması
nedeniyle sermayenin riskini artırmaktadır.284
İkinci Dünya Savaşı yılları bir kenara bırakılırsa, Türkiye’de enflasyon
oranları ilk kez 1978 yılında %50’yi aşmıştır. 1970’li yıllara kadar enflasyon
oranlarında ciddi bir artışın görülmediği Türkiye’de, 1970’li yılların başlarından itibaren enflasyon oranları tek haneli rakamlardan çift haneli rakamlara
282 Asena Caner, “Finansal Serbestleşme ve Yoksulluk İlişkisi Üzerine”, İktisat, İşletme ve Finans, Mayıs 2007, s.11.
283 Kazgan, a.g.e., s.10-13.
284 Kazgan, a.g.e., s.14.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
137
ulaşmış, hatta bazı yıllarda (1980 ve 1994) üç haneli enflasyon rakamlarına
şahit olunmuştur. Örneğin, 1980 yılında yüksek oranlı devalüasyon ve faiz
oranlarındaki artışlarla birlikte, enflasyon oranı %100’ü geçmiştir. Yüksek
enflasyon, her zaman Türkiye’deki ekonomik istikrarsızlığın ana kaynağı olmuştur. Çünkü genel olarak, uzun dönem büyüme oranlarının azaldığı yıllarda enflasyon oranlarının yüksek olduğu görülmüştür. 1990 sonrası dönemde
de Türkiye’nin sürekli, yüksek ve değişken oranlı bir enflasyonu yaşaması,
1994 ve 2001 krizlerinde etkili olmuştur.285
1989 yılında sağlanan dış finansal serbestlikle birlikte, kısa vadeli sermaye girişleri artan kamu ve dış ticaret açıklarının finanse edilmesinde önemli
bir rol oynamıştır. Ancak, kısa vadeli sermaye girişlerinin, yüksek faiz haddi
ile reel döviz kurunun değişmeyeceği beklentisine bağlı olması, hâlihazırda
yüksek olan faiz oranlarının daha da artması sonucunu doğurmuştur. Ayrıca,
kısa vadeli sermaye girişleri rezervlerde artışa neden olarak parasal genişleme yaratmış ve enflasyonist baskıları ortaya çıkarmıştır. 1990’lı yılların başlarından itibaren görülen yüksek faiz ve enflasyon ortamı kapasite yaratıcı yeni
yatırımları engellemiştir. Bu koşullardan yararlanan kesimler daha çok, ticari
ve mali sermaye ile faiz ve rant geliri elde edenler olmuştur. Ekonominin iç
tasarruflar yerine büyük ölçüde dış tasarrufları kullanarak gelişme gösterdiği
bu yıllarda ortaya çıkan en önemli risk ise, kısa vadeli sermaye hareketlerinin
yön değiştirmesi şeklinde ortaya çıkmıştır. Bu süreç, 1994 ve ardından yaşanan iç ve dış gelişmelerin (1999 Marmara depremi, seçim ekonomisi uygulamaları, Körfez Krizi, Güneydoğu Asya ve Rusya Krizleri) birlikte etkisiyle 2001
krizlerinde önemli rol oynamıştır.286
2. 1990 Sonrası Ekonomik Krizlerin
Yoksulluk Üzerindeki Yansımaları
Türkiye’de 1990’lı yıllarda yaşanan finansal krizlerin belki de en önemli
sebebi sermaye hareketlerinde yaşanan tam serbestleşmedir. 1990’lı yıllardan itibaren yoğunlaşan sermaye hareketlerinin, geleneksel doğrudan yatırım işlevinden saparak kısa vadeli spekülatif amaçlı bir yapıya dönüşmesi
ülke ekonomilerini olumsuz etkilemektedir. Gelişen bir ekonominin gerekli
makro ekonomik koşulları (denk bütçe, fiyat istikrarı, adil bir gelir dağılımı,
katma değeri yüksek olan malların üretimi, denetimli bankacılık sistemi, derinliği olan finansal kesim, reel büyümeyi sağlayan bir ekonomik yapılanma)
285 Kazgan, a.g.e., s.15; Sami Taban, “Türkiye’de Enflasyon-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Sınır
Testi Yaklaşımı”, TİSK AKADEMİ, cilt 3, sayı 5, 2008/1, s.145.
286 Taban, a.g.m., s.150, 151.
138
Banu Metin
sağlamadan finansal serbestleşmeye geçmesi, ülkeyi krizle karşı karşıya getirebilmektedir.287
Uzun dönemli sermaye hareketlerinden yararlanmak isteyen bir ekonominin her şeyden önce istikrarlı bir reel büyüme oranına sahip olması gerekmektedir. Yapısal ve kurumsal zayıflıklar taşıyan bir ekonomide sermaye hareketlerini etkileyecek imkânlar sınırlı olduğu için, ancak yüksek faiz oranları
kısa vadeli sermaye hareketlerini ülkeye çekebilmektedir. Bu durum ise kriz
riskini artırmaktadır.288 Çünkü kısa dönem finansal krizler, kısa vadeli yabancı
fonların ülkeyi terk etmesiyle döviz kurunda, faiz ve enflasyon oranlarında ani
sıçramalara neden olmaktadır. Finans piyasalarında bu şekilde baş gösteren
kriz, kısa sürede reel sektöre yansıyarak üretim ve yatırım düzeyinde azalmalara neden olmaktadır. Krizin etkileri daha sonra işgücü piyasalarına, eğitim,
sağlık ve sosyal yardım kalemlerindeki kısıntılar yoluyla bütçe harcamalarının
miktar ve bileşimine, buradan da yoksulluk ve gelir dağılımı göstergelerine
doğru yaygınlaşmaktadır. Krizin sosyo-ekonomik etkileri elbette bunlarla sınırlı değildir. Krizlerle karşılaşan ülkelerde, krizlerin derinliğine bağlı olarak
suç oranlarında ve yolsuzluklarda gözlenen artış, aile içi ilişkilerin bozulması,
ortaya çıkan dış kaynak ihtiyacına bağlı olarak uluslararası finans kuruluşlarının ülke ekonomi politikalarının belirlenmesinde artan rolü ve bunun yarattığı
bağımlılık duygusu çoğu kez nicelleştirilebilen konular olmadığı için tartışmaların dışında kalmaktadır.289
Türkiye, 1994, Kasım 2000 ve Şubat 2001 yıllarında üç önemli kriz
yaşamıştır. Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizleri birbiriyle yakından ilişkili olduğundan genellikle tek bir kriz olarak değerlendirilmektedir. Krizlerin ortak
sonuçları, ekonominin kısa bir süre içinde önemli ölçüde daralması, işsizlik oranlarındaki artış, hızlanan enflasyon ve reel ücretlerin düşmesi olarak
özetlenebilir. Bu sonuçlardan en çok etkilenenler, çoğu enformel sektörde
niteliksiz işlerde çalışan, kriz sırasında işini kaybeden ya da geliri azalan düşük gelirli kesimlerdir.290 Artan enflasyon oranı, yoksul kesimi zengin kesime
göre daha derinden etkilemektedir. Firmalar, kriz durumlarında öncelikle düşük nitelikli çalışanlarını işten çıkarma eğilimindedirler. Krizler, yoksul kesimin
beslenme, eğitim, sağlık gibi ihtiyaçları için para ayıramayacak duruma gelmelerine neden olmaktadır.291
287 Eren, Süslü, a.g.m., s.5.
288 Eren, Süslü, a.g.m., s.6.
289 Koyuncu, Şenses, a.g.m., s.3.
290 Koyuncu, Şenses, a.g.m., s.19.
291 Caner, a.g.m., s.11.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
139
Ülkemizde yoksulluğun boyutlarını tespit etmeye yönelik çalışmaların
büyük bölümü 1987 ve 1994 yıllarına ait Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi sonuçlarına dayanmaktadır. Bunlar içerisinde Dağdemir’in
çalışması, 1987-1994 dönemi için bir karşılaştırma yapmaya olanak tanımaktadır. Dağdemir, Minimum Gıda Maliyeti ve Temel Gereksinimler Maliyeti yöntemlerini esas alarak 1987 ve 1994 yıllarına ait yoksulluk rakamlarına
ulaşmıştır.292
Tablo 19 incelendiğinde minimum gıda maliyeti yöntemine göre yoksulluk oranının 1987-1994 döneminde kentte %6,9’dan %8,7’ye yükseldiği, kırda ise %21,2’den %20,2’ye gerilediği görülmektedir. Buradan, krizin etkisini
kırsal kesimden çok kentsel kesimde gösterdiği sonucu çıkarılabilir. Temel
gereksinimler maliyeti yöntemine göre, yoksulluk oranları Türkiye genelinde söz konusu dönemde %27’den %29,5’e yükselmiştir. Yoksulluk, kırda
kente göre daha yüksek oranlarda yaşanmasına rağmen, kentteki yoksulluk
artışı kıra göre oldukça yüksektir. 1987’de %14,3 olan kentsel kesimdeki
yoksulluk oranı 1994 yılında %20’ye yükselmiştir. Bu sonuçlar, 1994 yılında
yaşanan krizin etkisiyle yoksulluğun kentte daha görünür hale geldiğini göstermektedir.
Tablo 19: Türkiye Ekonomisinde Yoksulluk Oranları (1987-1994)
Yoksulluk Sınırı Yöntemi
Minimum Gıda Maliyeti
Temel Gereksinimler Maliyeti
Türkiye (%)
Kent (%)
Kır (%)
1987 1994 1987 1994 1987 1994
11,5
11,5
6,9
8,7
21,2
20,2
27,0
29,5
14,3
20,0
41,5
42,5
Kaynak: Dağdemir, a.g.m., s.473.
Daha önce de belirttiğimiz gibi, TÜİK’in, yoksullukla ilgili istatistiklerinin
başlangıcı 2002 yılıdır. Ancak, yukarıda yer alan tablodaki 1994 yılı rakamlarıyla, 2001 krizinin etkilerini göstermesi açısından TÜİK’in 2002 ve 2003
yılına ait verilerini karşılaştırmak, bu verilerin aynı kaynağa dayanmaması nedeniyle anlamlı olmayacaktır. 1994 yılına göre bir karşılaştırma yapma imkânı
olmamakla birlikte, 2001 krizinden sonraki iki yılı sadece TÜİK’in yoksulluk
verilerine dayanarak değerlendirebiliriz.
İkinci bölümün başında, Türkiye’de yoksulluğun boyutlarını TÜİK istatistiklerine dayanarak incelemiştik. Bu istatistiklerde293 gıda yoksulluğunun
292 Özcan Dağdemir, “Türkiye Ekonomisinde Yoksulluk Sorunu ve Yoksulluğun Analizi:1987-1994”, Yoksullukla Mücadele Stratejileri, s.463-478.
293 Bkz. İkinci Bölüm; Tablo 2, Tablo 3 ve Tablo 4.
Banu Metin
140
2002’den 2003’e azaldığı, gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk oranının ise, hem Türkiye genelinde hem de kırda ve kentte arttığı görülmektedir.
2000’li yılların başında ciddi bir krizle karşılaşan Türkiye, içinde bulunduğumuz süreçte, 2008 yılında baş gösteren küresel krizin etkilerini yaşamaya
devam etmektedir. Bu krizin etkisiyle 2009 yılına ait yoksulluk oranlarında
gözlenen artışa çalışmanın ilgili kısmında dikkat çekilmişti. 2000 yılından
günümüze kadar olan gelişmeler, uygulanan ekonomik ve sosyal politikalar
ve karşı karşıya kaldığımız krizler çerçevesinde, son yayınlanan istatistiklerle
üçüncü bölümde ayrıntılı olarak incelenecektir.
E. Sosyal Güvenlik Sistemi
İnsanlar yaşamları boyunca zaman zaman gelirlerinde eksilmeye veya
kayba, giderlerinde ise artışa neden olan hastalık, kaza, işsizlik, evlenme,
doğum, yaşlılık ve ölüm gibi çeşitli mesleksel, sosyo-ekonomik ve fizyolojik
risklerle karşı karşıya kalmaktadırlar. İnsanların pek çoğu da yoksulluk içinde
ya da başkalarının yardımına muhtaç bir şekilde yaşamlarını sürdürmeye çalışmaktadır. Bir bütün olarak ele alındığında, sosyal güvenliğin bir ülkede yaşamakta olan herkesi bu risklere karşı koruyan bir sistem olarak ortaya çıktığını söyleyebiliriz.294 Bununla birlikte, sosyal güvenlik kavramının dinamik bir
niteliğe sahip olması, sosyal korumanın amaç ve kapsamındaki genişlemeye
paralel olarak sosyal politika ile sosyal güvenlik arasında aynı yönde belirli bir
bütünleşmeye neden olmaktadır.295 Nitekim günümüzde, gelişmiş ülkelerde
sosyal güvenlik sistemi, çeşitli risklerin sonuçlarına karşı emniyet sağlama
amacının ötesine geçerek kişilerin refahını asgari seviyede garanti eden bir
içeriğe kavuşmuştur.296
Sosyal güvenliğin geniş anlamda temel amacı, muhtaçlığın ve yoksulluğun önlenmesidir. Bu çerçevede, sosyal sigorta ve sosyal yardım ve
hizmetleri içeren modern sosyal güvenlik tekniklerinin kişilerin muhtaçlık ve
yoksulluktan kurtarılması noktasında önemli işlevleri bulunmaktadır.297
294 A. Can Tuncay, Ömer Ekmekçi, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Beta Basım, İstanbul,
2005, s.1; Kadir Arıcı, Sosyal Güvenlik Dersleri, Ankara, 1999, s.22-25; Cahit Talas, Toplumsal Ekonomi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 1997, s.408; Güzel, Okur, Caniklioğlu,
a.g.e., s.3.
295 Güzel, Okur, Caniklioğlu, a.g.e., s.5
296 Arıcı, a.g.e., s.4.
297 Kadir Arıcı, “Yoksullukla Mücadele Aracı Olarak Sosyal Güvenlik: Türkiye’nin Öncelikli Sorunu Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmetler Olmalıdır”, IV. Aile Şurası, Aile ve Yoksulluk
Bildirileri, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, ed. Rahime Beder Şen, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2004, s.258.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
141
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 2. maddesinde Türkiye Cumhuriyeti,
(…..) demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olarak tanımlanmıştır. Sosyal güvenlik hakkı ise, devletin bu tanımda yer alan “sosyal” niteliğine uygun
bir biçimde anayasal güvence altına alınmıştır. 1982 Anayasası, sosyal güvenlik hakkını üç madde halinde düzenlemiştir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 22. Maddesinde yer alan ve her insanın sosyal güvenlik hakkına sahip olduğuna ilişkin ilke, Anayasamızın 60. maddesinde yerini bulmuştur. Bu
hükümde, herkesin sosyal güvenlik hakkına sahip olduğu belirtilmiş ve devlet
bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri almak ve teşkilatı kurmakla görevlendirilmiştir. Anayasanın 61. maddesinde sosyal güvenlik bakımından özel
olarak korunması gereken kişiler sayılmış ve bunların korunması görevi de
devlete verilmiştir. Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunacak kişiler;
harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri, malul ve gaziler, sakatlar, yaşlılar
ve korunmaya muhtaç çocuklardır. Anayasa 62. maddesinde de yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarının ve yakınlarının sosyal güvenliklerinin korunması konusunda devleti, gerekli önlemleri almakla sorumlu tutmuştur.298
1. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Genel Özellikleri
5510 sayılı Yasa ile gerçekleştirilen reformdan önce299, Türk sosyal güvenlik sisteminin sosyal sigorta ayağı, günümüzde diğer Avrupa ülkelerinde
de ağırlıklı olarak uygulanmakta olan Bismarc modelini esas almıştı. Buna
göre, zorunlu sigorta kapsamına girme, mesleki faaliyet ön koşuluna bağlıdır. Çalışanlar bir işte çalışmaya başladıkları andan itibaren zorunlu sigortalı
sayılırlar. Çalışanların, mesleki faaliyetlerinin farklılığına bağlı olarak, tabi olacakları sosyal sigorta sistemi de farklılık göstermektedir. Bu nedenle, çoğulcu
bir kurumsal yapı ve mevzuat düzenlemesi öngörülür. Ülkemizde bu esaslara
uygun olarak devlet memurları, Emekli Sandığı Yasası kapsamında, iş sözleşmesine dayalı olarak çalışan işçiler ise Sosyal Sigortalar Yasası kapsamında
zorunlu sigortalı kabul edilmişlerdir. Bağımsız çalışanların sosyal güvenceye
sahip olmaları Bağ-Kur Yasası’yla mümkün olmuştur. Bunlara tarımda bağımsız çalışanlar ile tarım işçileri için kabul edilen yasaları da eklemek gerekir.300 Türk sosyal güvenlik sistemi içerisinde, yukarıda sözü edilen sosyal
298 Tuncay, Ekmekçi, a.g.e., s.75-77.
299 Reformun gerekçeleri ve etkinliği açısından bir değerlendirme ile reform kapsamında gerçekleştirilen yasal düzenlemelerin temel esasları için bkz, Güzel, Okur, Caniklioğlu, a.g.e.,
s.82-91.
300 Ali Güzel, “Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yeniden Yapılandırma: Nedenler, Amaçlar”
Sosyal Güvenliğin Yeniden Yapılandırılması Semineri, TİSK Yayınları No:284, Temmuz,
2007, (Erişim) http://www.tisk.org.tr/yayınlar, 17.04.2008, s.1.
142
Banu Metin
sigorta tekniğine dayanan primli sistemin yanında, primli sistem içerisine
giremeyenlere muhtaçlık kontrolüne bağlı, bir hak olarak sosyal yardım ve
sosyal hizmet sağlayan primsiz sistem yer almaktadır.301
Türkiye’de 1990’lı yılların başından itibaren sosyal güvenlik sisteminin
sorunları, sistemin verdiği açıkların artmasına paralel bir biçimde tartışılmaya
başlamış, yeniden yapılandırma çalışmaları gündeme gelmiştir. Nitekim 1994
yılında GSMH’nin %1’ini bulan sosyal güvenlik açığı, 1999 yılında GSMH’nin
%3,7’sine ulaşmıştır.302 Sosyal güvenlik sisteminin aktüeryal dengelerini
yeniden kurmak amacıyla 1999 yılında yürürlüğe giren 4447 sayılı yasa ile
emekliliğe hak kazanma bakımından üç kurum arasındaki farklılık ortadan
kaldırılmış, emeklilik yaşı kadınlarda 58’e, erkeklerde 60’a çıkarılmıştır. Diğer
taraftan, kazanılmış haklar gözetilerek prim ödeme gün sayısı ve sigortalılık
sürelerine dayanan emeklilik uygulamasının kaldırılması için kademeli bir geçiş öngörülmüştür. Söz konusu yasayla getirilen önemli bir yenilik de işsizlik
sigortası olmuştur.303
Sosyal güvenlik sisteminin sorunlarına ve kapsamlı bir reform ihtiyacına yönelik tartışmalar bu süreçte devam etmiştir. Reformun gerekçeleri arasında; nüfus yapısındaki değişim, mevcut sistemin yoksulluğa karşı koruma
sağlayamaması, finansman açıklarının ekonomi üzerindeki olumsuz etkileri,
nüfusun tamamıyla koruma altına alınamaması, yönetim ve altyapı sorunları ön plana çıkmıştır. Yeniden yapılandırma ile öngörülen sosyal güvenlik
sisteminin genel çerçevesi, birbirini tamamlayan dört ana bileşenden oluşmaktadır. Bunlardan ilki, nüfusun tümüne hakkaniyete uygun, eşit, koruyucu
ve tedavi edici kaliteli sağlık hizmeti sunumunu finanse eden genel sağlık
sigortasının oluşturulmasıdır. İkincisi, halen dağınık halde yürütülen sosyal
yardım ve hizmetleri nesnel yararlanma ölçütlerine dayalı, muhtaç kesimlerin ulaşabileceği bir sisteme dönüştürmektir. Üçüncüsü, sağlık dışındaki kısa
ve uzun vadeli sigorta kollarının yer aldığı tek bir emeklilik sigortası rejiminin kurulmasıdır. Dördüncü bileşen ise, bu üç temel işleve ilişkin hizmetlerin
çağdaş ve etkin bir şekilde sunulmasına imkân sağlayacak kurumsal yapının oluşturulmasıdır. Bu amaçlar doğrultusunda çıkarılan 5510 sayılı Sosyal
301 Arıcı, “Yoksullukla Mücadele Aracı Olarak Sosyal Güvenlik” s.259.
302 Şerife Özsuca, “Küreselleşme ve Sosyal Güvenlik Krizi”, Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi, 58-2, s.144.
303 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Sosyal Güvenlik, s.19, 21; 4447 sayılı
kanunla sosyal sigortaların finansman yapısına yönelik olarak getirilen değişikliklerle ilgili
ayrıntılı bilgi için bkz. Özsuca, a.g.m., s.144-148.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
143
Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Yasası304 ile farklı norm ve standartlarda
hizmet veren emeklilik rejimleri aynı norm ve standartta tek bir emeklilik rejimi altında birleştirilmiş, farklı standartlarda sunulan sağlık hizmetleri ortak
bir standarda kavuşturularak tüm toplumu içine alan zorunlu Genel Sağlık
Sigortası kurulmuştur. 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu (R.G.,
20.05.2006) ile de Emekli Sandığı, SSK ve Bağ-Kur’un tüzel kişilikleri sona
erdirilmiş, tümünün malvarlığı Sosyal Güvenlik Kurumu’na devredilmiştir. Bu
yeni kurumda, Sosyal Sigortalar Genel Müdürlüğü, Genel Sağlık Sigortası
Genel Müdürlüğü, Primsiz Ödemeler Genel Müdürlüğü ve Hizmet Sunumu
Genel Müdürlüğü oluşturulmuş; böylece emeklilik hizmeti, sağlık finansmanı
ve prim karşılığı olmayan ödemeler tek çatıda birleştirilmiştir.305
Burada kısaca özetlemeye çalıştığımız gelişmeler çerçevesinde, Türk
sosyal güvenlik sisteminin primli rejiminin yeniden yapılandırıldığını ancak,
sosyal yardım ve sosyal hizmetleri içeren primsiz rejim konusunda, oluşturulan çeşitli yasa tasarılarına rağmen henüz bir sonuca ulaşılamadığını söyleyebiliriz. Primsiz sistem içinde yer alan sosyal yardım ve sosyal hizmetlerin de tek bir çatı altında toplanarak norm ve standart birliğinin sağlanması,
muhtaçlık ve yoksulluğun giderilmesinde bir araç olan sistemin etkinliğini
artıracaktır.
2. Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmetlerde Mevcut Durum
Türk sosyal güvenlik mevzuatında, sosyal yardım ve sosyal hizmet
alanını düzenleyen çok sayıda yasa ve bu yasalara dayanarak kurulmuş ve
faaliyet gösteren birçok kurum bulunmaktadır. Kurumsal yapıdaki bu çok
başlılıkla da bağlantılı olarak, primsiz sistemden yardım alma şartları sübjektifliğe yer vermeyecek şekilde netleştirilmiş değildir.306 Elbette ki bu durum,
yoksullukla mücadelede önemli bir rolü olan sosyal yardım ve hizmetlerin
etkinliği konusundaki tereddütleri de beraberinde getirmektedir. Ülkemizde
304 31.05.2006 tarihinde 5510 sayılı “Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu” kabul edilmiştir. Ancak, bu Yasanın bazı önemli maddeleri, Anayasa Mahkemesinin
15.12.2006 tarihli kararıyla iptal edilmiş ve birçok hükmünün yürürlüğü durdurulmuştur.
Bu gelişme üzerine, Yasanın yürürlük tarihi birçok kez ertelenmiş, Anayasa Mahkemesi
kararı doğrultusunda, 5510 sayılı Yasada toplam 283 değişiklik öngören yasalar kabul
edilmiş ve nihayet bu değişiklikler kapsamında Yasanın bazı hükümlerinin farklı tarihlerde
(01.01.2008; 30.04.2008; 01.07.2008) ve geri kalan hükümlerinin ise 2008 yılı Ekim ayı başında yürürlüğe gireceği hüküm altına alınmış ve bu tarih itibariyle Yasa yürürlüğe girmiştir;
Güzel, Okur, Caniklioğlu, a.g.e., s.81.
305 Güzel, a.g.m., s.2.
306 Kadir Arıcı, “Primsiz Ödemeler Kanunu’nun Getirdikleri”, TİSK, İşveren Dergisi, OcakŞubat-Mart 2005, (Erişim), http://www.tisk.org.tr/isveren, 18.09.2008, s.1.
Banu Metin
144
sosyal yardım ve sosyal hizmet alanında yürütülen faaliyetler aşağıda ayrıca
incelenecektir.
a. Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmet Kavramları
Sosyal yardımlar, geçinme güçlüğü içinde olan ve toplumdan dışlanma
tehlikesiyle karşı karşıya kalan yoksul ve az gelirli kişilerin yaşamlarının güvence altına alınması konusunda, kamu sorumluluğu ilkesinin kabul edilmesinden doğmaktadır.307 Bu anlamda, sosyal yardım, gelir ve muhtaçlık kontrolüne bağlı ve karşılıksız olarak kamu tarafından sağlanan yardımları ifade
etmektedir.308 Sosyal yardımlar, zorunlu katılma ilkesine dayanmayan ya da
katılma ile karşılığı (yapılan yardım) arasında bir ilişki bulunmayan, genel devlet bütçesinden ya da belirli bir amaca ayrılmış özel vergilerle finanse edilen
kamu yardımlarıdır.309
Sosyal yardımlar, hizmet sunumu şeklinde yapılmakta ise bu tür yardımlar sosyal hizmet olarak ifade edilmektedir.310 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu’nda sosyal hizmet; kişi ve ailelerin
kendi bünye ve çevre şartlarından doğan veya kontrolleri dışında oluşan
maddi, manevi ve sosyal yoksunlukların giderilmesine yardımcı olan, hayat
standartlarının iyileştirilmesi ve yükseltilmesini amaçlayan sistemli ve programlı hizmetler bütünü olarak tanımlanmıştır.311 Sosyal yapının gelişmesi ve
değişmesinde önemli rolü bulunan sosyal hizmetlerin kapsamı, günümüzde
sadece muhtaçlara, yoksullara ve marjinal gruplara hizmet götürme görevi
ile sınırlı değildir. İnsan kaynaklarının geliştirilmesi, yaşam kalitesinin artırılması, gelir dağılımının iyileştirilmesi gibi alanlarda da önemli görevler edinen
sosyal hizmetlerin kapsamı giderek genişlemektedir.312
b. Sosyal Yardım Faaliyetleri
Yoksullukla mücadele etmeye yönelik sosyal yardım alanındaki düzenlemeler, sosyal sigorta uygulamalarından daha geç bir dönemde gündeme
307 DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Sosyal Hizmetler ve Yardımlar Özel İhtisas
Komisyonu Raporu, Ankara, 2001, s.51.
308 Kadir Arıcı, “Sosyal Yardım Hakkı”, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Seçme Yazılar,
ed. Emine Tuncay Kaplan, Bülent Bayat, Ankara, 2003, s. 32.
309 Güzel, Okur, a.g.e., s.527.
310 Arıcı, “Sosyal Yardım Hakkı”, s.32.
311 Levent Akın, “Sosyal Yardım ve Hizmetler ile Bunların Organizasyonu”, Sosyal Güvenliğin Yeniden Yapılandırılması Semineri, TİSK Yayınları No:284, Temmuz, 2007, (Erişim),
http://www.tisk.org.tr/yayınlar, 18.09.2008, s.1.
312 DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Sosyal Hizmetler, s.11.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
145
gelmiştir. Bu yönde atılan ilk adım, 1976 yılında çıkarılan 2022 sayılı, 65 yaşını
doldurmuş, Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkındaki Kanundur. DPT tarafından Dokuzuncu Kalkınma Planı çerçevesinde hazırlanan “Sosyal Güvenlik Özel İhtisas Komisyonu Raporu”nda, sosyal yardım alanında yürütülen faaliyetlere bir bütünlük içerisinde yer
verilmiştir. Sosyal yardım alanında mevcut durumu gösteren bu faaliyetler
aşağıda özetlenmiştir:313
- 1976 yılında çıkarılan 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş, Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun:
Bu kanun hükümleri uyarınca bağlanan aylıklar T.C. Emekli Sandığı tarafından ödenmektedir. 2005 yılı itibariyle 933.044 kişiye 180.488.031,36 TL
yaşlılık aylığı; 83.201 kişiye 32.188.802,88 TL malullük aylığı ve 240.734 kişiye 93.135.169,92 TL sakatlık aylığı olmak üzere 1.256.979 kişiye toplam
1.089.047.543 TL aylık ödenmiştir.
- 1992 yılında çıkarılan 3816 sayılı Ödeme Gücü Olmayan Vatandaşların Tedavi Giderlerinin Yeşil Kart Verilerek Devlet Tarafından Karşılanması
Hakkında Kanun: Bu kanunun amacı, hiç bir sosyal güvenlik kurumunun güvencesi altında olmayan ve sağlık hizmetleri giderlerini karşılayacak durumda bulunmayan Türk vatandaşlarının bu giderlerinin, Genel Sağlık Sigortası
uygulamasına geçilinceye kadar Devlet tarafından karşılanması ve bu hususta uyulacak usul ve esasların belirlenmesidir. Bu kanun uyarınca yapılan
sağlık yardımları Sağlık Bakanlığı eliyle yürütülmektedir. 2005 yılı sonu itibariyle 10.811.554 kişi yeşil kart sahibidir. 2005 yılında yeşil kart sahipleri için
yapılan toplam harcama miktarı 1.701.000.000 TL olarak gerçekleşmiştir.
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunuyla, bu kişilere
sunulacak sağlık hizmetleri genel sağlık sigortası kapsamına alınmış, dolayısıyla yeşil kart sahipleri de genel sağlık sigortalısı sayılmıştır.
- 227 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne verilen sosyal yardım ve sosyal hizmetlerde bulunma görevi: Bu görev,
Muhtaç Aylığı ve Vakıf İmaret Yönetmeliği hükümleri aracılığıyla yerine getirilmektedir. 227 sayılı KHK, Muhtaç Aylığı ve Vakıf İmaret Yönetmeliği hükümleri uyarınca aylık bağlanacak muhtaç, özürlü ve yetim sayısı her yıl Maliye
Bakanlığının görüşü alınarak, Vakıflar Genel Müdürlüğünce belirlenmektedir.
2005 yılı için bu sayı 3000 kişidir.
- 29.05.1986 tarih ve 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşmayı ve Dayanışmayı
Teşvik Kanunu: Bu kanunun amacı, fakru zaruret içinde ve muhtaç durumda
bulunan vatandaşlar ile gerektiğinde her ne suretle olursa olsun Türkiye’ye
kabul edilmiş veya gelmiş olan kişilere yardım etmek, sosyal adaleti pekiştiri313 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Sosyal Güvenlik, s.42-45.
146
Banu Metin
ci tedbirler alarak gelir dağılımının adil bir biçimde düzenlenmesini sağlamak,
sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik etmektir. Söz konusu Kanun hükümleri uyarınca kurulan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu,
1.12.2004 tarihinde yürürlüğe giren 5263 sayılı Kanunla Sosyal Yardımlaşma
ve Dayanışma Genel Müdürlüğü’ne dönüştürülmüştür. Fonun başlıca faaliyetleri, il ve ilçe vakıfları kanalıyla her ay yapılan periyodik yardımlar, sağlık
yardımları, özel amaçlı yardımlar, eğitim yardımları, yakacak yardımları, gelir
getirici ve istihdam yaratıcı proje yardımlarından ibarettir. Periyodik yardımlar, il ve ilçe vakıfları tarafından, ihtiyaç sahiplerine, gıda, yakacak, ilaç gibi
acil ve gündelik ihtiyaçların karşılanması amacıyla yapılan yardımlardır. Bu
yardımlar için Fon tarafından vakıflara her ay kaynak aktarımı yapılmaktadır.
Bu aktarımda payların belirlenmesinde, il ve ilçe nüfusları ile DPT tarafından belirlenen sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi dikkate alınmaktadır. Bu
amaçla, 2003 yılı itibariyle, vakıflara periyodik yardımlar için 109 milyon TL
kaynak aktarılmıştır.
- 24.05.1983 tarih ve 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu: Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK)
tarafından yapılan sosyal yardımlar, SHÇEK Ayni ve Nakdi Yardım Yönetmeliği’ne dayanmaktadır. 2003 yılında ayni-nakdi yardımlardan 13.253 kişi
yararlanmıştır. 2004 yılında ise, 21.817 kişi sosyal yardımlardan yararlanmıştır. Son yıllarda sosyal yardım hizmetlerinden yararlanmak üzere başvuranların sayısında artış gözlenmektedir. 2000 yılında 8.153 olan müracaat sayısı,
2004 yılında 33.064’e ulaşmıştır. 2004 yılında kişi başına aylık olarak yapılan yardım miktarı 76,19 TL iken, yapılan yönetmelik değişikliği ile bu miktar
2005 yılında 158,08 TL’ye yükseltilmiştir.
c. Sosyal Hizmet Faaliyetleri
Sosyal hizmet alanındaki faaliyetler, 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve
Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ile getirilen hukuki düzenlemeler çerçevesinde yürütülmektedir. DPT raporunda ayrıntılı olarak yer alan bu hizmetler
aşağıda özetlenmektedir:314
- Korunmaya Muhtaç Çocuk ve Gençlere Yönelik Hizmetler: Ekim
2005 itibariyle, SHÇEK çocuk yuvalarında (0-12 yaş arası) 9935 ve yetiştirme yurtlarında (13-18 yaş arası) 10.193 olmak üzere toplam 20.128 çocuk
kalmaktadır. Bu gruba dâhil çocuklar için sunulan bir başka sosyal hizmet
ise istihdam imkânı sağlanmasına yöneliktir. 25.2.1988 tarih ve 3413 sayılı
Kanuna göre, kamu kurum ve kuruluşları, reşit olana kadar Çocuk Esirgeme
Kurumu Genel Müdürlüğü tarafından bakılan ve korunan çocuklar için her
yılbaşında, hangi statüde olursa olsun serbest kadro mevcutlarının binde biri
314 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Sosyal Güvenlik, s.45-48.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
147
nispetindeki kısmını ayırarak bu çocuklar arasında yapılacak sınavda başarılı
olanlar arasında atama yapmak zorundadırlar. Bu Kanunun uygulanmasını
sağlamak üzere 1995 yılında çıkarılan tüzük gereği, her yıl kurumdan ayrılma aşamasına gelen ortalama 1600 çocuk işe yerleştirilmiştir. Ayrıca Kurum
bünyesinde “sevgi zinciri” ve “uçurtmayı vurmasınlar” adı altında iki önemli
proje çalışması yürütülmektedir. Sevgi Zinciri Projesi ile korunmaya muhtaç çocukların yuva ortamından uzaklaştırılıp daha farklı ortamlarda sosyal,
kültürel ve psikolojik yönden desteklenmeleri sağlanmaktadır. Ayrıca, bu
çocuklar, Kuruma bağlı veya Kurum denetiminde bulunan kreş ve gündüz
bakımevlerine gönderilerek okul öncesi eğitimden de yararlandırılmaktadır.
2003 yılı itibariyle bu projeden yararlanan çocuk sayısı 322’dir. Uçurtmayı
Vurmasınlar Projesi’nin amacı ise, cezaevlerinde hükümlü ve tutuklu bulunan kadınların 0-12 yaş arası çocuklarının cezaevi yaşamından bir ölçüde
kurtarılmasıdır. Bu yaş aralığındaki çocuklar kreş ve gündüz bakımevi hizmetlerinden yararlandırılmaktadır. 2003 yılında bu projeden yararlanan çocuk
sayısı 74’tür. Son olarak 2005 yılında çıkarılan Çocuk Koruma Kanunu’na
değinmek gerekir. Bu Kanun ile korunma ihtiyacı olan veya suça sürüklenen
çocuklara sağlanacak koruyucu ve destekleyici tedbirlerin uygulanmasında
ve hakkında denetim altına alınma kararı verilen çocukların denetim ve gözetiminde SHÇEK görevlendirilmiştir.
- Yaşlılara Yönelik Hizmetler: SHÇEK Genel Müdürlüğü yaşlılara; huzurevleri, yaşlı bakım ve rehabilitasyon merkezleri ve yaşlı dayanışma merkezleri aracılığıyla hizmet götürmektedir. 2005 yılı Ekim ayı itibariyle, Kurum’a ait
66 huzurevi ile yaşlı bakım ve rehabilitasyon merkezinde toplam 5573 kişi
kalmaktadır. Ekonomik yoksunluk içinde olan ve Kurum’a bağlı kuruluşlarda
ücretsiz kalan yaşlıların bakım ve tedavi masrafları da karşılanmaktadır.
- Özürlülere Yönelik Hizmetler: SHÇEK bünyesindeki bakım ve rehabilitasyon merkezleri aracılığıyla, özürlülerin toplumsal yaşama uyumu ve
katılımını sağlamaya yönelik hizmetler; fiziksel ya da ruhsal nedenlerle bu
imkandan bütünüyle yoksun olanlara da bakım hizmetleri verilmektedir. Kurumun, yatılı bakım ve rehabilitasyon merkezlerine yerleştirmede, annesi ve
babası olmayan, terk edilmiş veya anne ve babası da engelli olanlara öncelik
tanınmaktadır. Bu hizmetlerin yanısıra özürlülere ve ailelerine hukuki, sosyal,
ekonomik, psikolojik açıdan her türlü yardım, rehberlik ve aile eğitimi hizmetleri verilmektedir. 2005 yılı Ekim ayı itibariyle, Kurum’a bağlı rehabilitasyon
ve danışma merkezlerinden 2658’i yatılı ve 2287’si gündüzlü olmak üzere
toplam 4945 özürlü hizmet almıştır. 539 özürlü ve ailelerine ise danışmanlık
ve rehberlik hizmeti verilmiştir. Yatılı ve gündüzlü hizmet verilen rehabilitasyon merkezlerinde, yetişkin özürlülerin mesleki rehabilitasyonu amacıyla iş
atölyeleri oluşturulmuştur. Bu atölyelerde, el sanatları, dokuma, resim, bilgisayar vb. alanlarda mesleki eğitim verilmektedir. Bu kapsamda Mayıs 2004
itibariyle, 615 özürlüye mesleki eğitim verilmiştir.
Banu Metin
148
- Kadına ve Aileye Yönelik Hizmetler: SHÇEK, kadına ve aileye yönelik hizmetleri yerine getirmek üzere, 1993 yılında Toplum Merkezleri oluşturmuştur. Toplum Merkezlerinin hedef kitlesinde öncelikle çocuklar ve kadınlar
bulunmaktadır. Toplum Merkezlerinin amacı, kentin dezavantajlı kesimlerinde yaşayan kişilerin daha iyi yaşam koşullarına ulaşmaları ve kentle uyumlarının sağlanması için gerekli hizmetlerin verilmesidir. Halen hizmet vermekte
olan 61 toplum merkezinin hizmetlerinden bugüne kadar yaklaşık 350.000
kişi yararlanmıştır. Aile Danışma Merkezleri ise 2001 yılından itibaren 32 ilde
34 merkezde hizmet vermektedir. Merkezlerden 2005 yılı Ekim ayına kadar
toplam 8615 kişi yararlanmıştır. Bu merkezlerde sosyal ve ekonomik gelişmelere bağlı olarak ailede meydana gelebilecek sorunların giderilmesine
yönelik hizmetler verilmektedir. Kadınlara yönelik sosyal hizmetlerden biri
de kadın konukevleri aracılığıyla sağlanmaktadır. Kadın konukevleri; fiziksel,
cinsel, duygusal ve ekonomik açıdan istismara uğrayan kadınların çocukları
ile birlikte geçici bir süre kalabilecekleri yatılı sosyal hizmet kuruluşlarıdır. Kuruma bağlı olarak toplam 14 kadın konukevi faaliyet göstermektedir. Bunların
toplam kapasitesi 259’dur. 1990 yılından 2005 yılı Ekim ayı sonuna kadar
bu kurumlardan yararlanan kadın sayısı 5012’ye, çocuk sayısı ise 3917’ye
ulaşmıştır.
F. Eğitim
Eğitim, toplumu oluşturan kurumlardan biridir ve diğer kurumlarla (ekonomi, siyaset, din, aile, hukuk, sanat) da organik bir ilişki içindedir. Zira her
kurum belirli bir alanda toplumsal bir ihtiyacı karşılamaya çalışır. Toplumsal
kurumların öngördüğü nitelikte insan gücünün hazırlanması ise toplumun
eğitim sisteminden beklenmektedir. Eğitim sisteminin bu işlevi yerine getirmede gösterdiği başarı, eğitim sürecinin çıktısı olan eğitilmiş insan gücüyle
topluma hizmet sunmaya çalışan toplumsal kurumların başarısı için bir ön
koşul niteliğindedir.315
Toplumsal yapının korunması, yenilenmesi, kültürün aktarılması ve
geliştirilmesi gibi işlevlere sahip olan eğitim, alt gelir gruplarında yer alan
kişilerin toplumsal hareketliliğinin sağlanması konusunda da önemli bir rol
üstlenmektedir.316 Toplumun düşük gelirli kesimlerinin eğitim yoluyla hareketlilik kazanmaları ve durumlarını iyileştirebilme olanağına sahip olmaları
eğitimde fırsat eşitliği konusunun önemini artırmaktadır.317 Eğitimde fırsat
eşitliği, herhangi bir ayrım yapılmaksızın herkesin yeteneklerini en elverişli
315 Mustafa Aydın, “Toplum, Kültür ve Eğitim İlişkisi”, Eğitim Sosyolojisi, Gazi Kitabevi, Ankara, 1991, s.19.
316 Aydın, a.g.m., s.20.
317 Mustafa Erkal, Sosyoloji, Der Yayınları, İstanbul, 1996, s.113.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
149
biçimde geliştirmede, eğitim hizmetlerinden eşit ölçüde yararlanma şansına
sahip olmaları şeklinde tanımlanabilir.318 Fırsat eşitliğinin sağlanması, eğitim
hizmetini üretenlerin bu hizmeti toplumun tüm kesimlerine ulaştırabilmesi ile
mümkündür. Bununla birlikte, kişilerin gelirleri, eğitimden beklentileri, eğitime
ilişkin tutumları, aile ve sosyal çevreleri gibi değişkenler, kişilerin kendilerine
sunulan olanaklardan yararlanma şansını farklılaştırabilecek ya da eşitleyebilecektir. Örneğin, farklı düzeylerde gelire sahip olan kişiler, farklı tüketim
kalıpları nedeniyle, gelirlerini çeşitli ihtiyaçları arasında farklı şekilde dağıtmaktadırlar. Temel ihtiyaçlarını rahatlıkla karşılayabilen yüksek gelir grupları
lüks tüketim mallarına yönelirken, düşük gelir grupları ise temel ihtiyaçlarını
karşılamaya yönelik harcamalarda bulunmaktadır. Bu nedenle, düşük gelir
gruplarında daha yüksek eğitim düzeyleri için bir istek oluşsa dahi çoğu zaman bu isteğin eğitim talebine dönüşmesi oldukça güçtür.319 Bu anlamda,
gelirin adaletli dağılımıyla eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması birbirini etkileyen süreçlerdir. Bir taraftan eğitimde sağlanan fırsat eşitliğiyle gelir dağılımı
düzeltilirken; diğer taraftan gelir dağılımının düzelmesi, eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanmasında etkili olmaktadır.
Ekonomideki yapısal sorunlar ve dönemsel dalgalanmalar bir kenara
bırakıldığında istihdam edilebilmek ve dolayısıyla yaşamı idame ettirebilecek
bir gelire sahip olmak, özellikle işgücü piyasasında ilk kez iş arayanlar için
eğitimin önemini ortaya koymaktadır. Gelir getirici bir işe sahip olmayanlar
ya da düşük nitelikli işlerde düşük ücretle ve herhangi bir sosyal güvenceden
yoksun olarak çalışanlar mutlak yoksulluk riskiyle karşı karşıyadırlar. Bu anlamda, gelir yoksulluğu açısından sahip olduğu önem nedeniyle ülkemizde
eğitimle gelir ve istihdam arasındaki ilişkinin incelenmesi gerekir. Eğitim, sadece gelir yoksulluğu açısından değil, insani gelişmişlik ve insani yoksulluk
açısından da değerlendirilmesi gereken bir konudur.
1. Gelir Yoksulluğu Açısından Eğitim – Gelir İlişkisi
İşgücüne nitelik kazandıran bir süreç olarak eğitim ve bunun ürünü olan
eğitimsel nitelikler ile işgücü verimliliği ve elde edilen gelir arasındaki ilişki,
özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra pek çok araştırmaya konu olmuştur.
Eğitim ile gelir arasındaki ilişki hem kişisel hem de ulusal gelir anlamında
ele alınırken genellikle hareket noktasını, eğitimin verimlilikle olan bağlantısı
oluşturmuştur. Verimliliğin ölçülmesindeki güçlükler,320 hem ücret düzeyini ve
318 Işıl Ünal, “Ekonomi ve Eğitim İlişkisi”, Eğitim Sosyolojisi, Gazi Kitabevi, Ankara, 1991, s.54.
319 Ünal, “Ekonomi ve Eğitim İlişkisi”, s.54, 55.
320 İşgücü verimliliği, sadece işgücünün kullanılan miktarına ve niteliğine bağlı değildir. Üretim
sürecinde kullanılan her bir girdinin verimliliği diğer tüm girdilerin niceliksel ve niteliksel
durumuna bağlıdır. Bu anlamda, işgücü verimliliğini açıklayıcı etkenler olarak; işletmelerin
ortalama büyüklüğü, sermaye yoğunluğu, mekanizasyon ve otomasyon, işgücünün uz-
150
Banu Metin
ücret farklılıklarını hem de verimliliği açıklayan pek çok değişkenin bulunması
ve buna bağlı olarak ücret ile verimlilik arasındaki ilişkinin doğrudan kurulamaması gibi nedenlerden dolayı günümüzde eğitim-gelir ilişkisini tam olarak
tanımlayabilmek olanaklı görünmemektedir. Bu nedenle, eğitim-gelir ilişkisinin çeşitli piyasalarda farklı görünümlere sahip olması doğal karşılanmalıdır.321 Bununla birlikte, eğitim ve gelir arasındaki ilişkiye açıklık kazandırılması
gelir dağılımı açısından önemli bir konudur. Eğitim olanaklarının dağılımı, gelirin gelecekteki dağılımı üzerinde bir etkiye sahip olacağı için, devletin gelirin
uzun dönemde yeniden dağılımında eğitimin rolünü dikkate alması gerekir.
Eğitimli kişilerin daha yüksek gelire sahip olmaları, onların verimliliğiyle ilişkilendirildiği için kaynakların etkin kullanımı konusundaki kararlarda da
eğitim-gelir ilişkisi oldukça önemlidir. Ancak, daha önce de belirttiğimiz gibi,
kişinin eğitimi dışında, bireysel yetenekler, aile geçmişi, diğer kişisel özellikler, tarihsel ve kurumsal etkenler ve toplu pazarlık gibi pek çok faktör kazanç
farklılıkları üzerinde belirleyici olmaktadır. Bu nedenle de eğitimin beşeri sermayeye yapılan bir yatırım olduğunu ve maliyet-fayda analizi gibi tekniklerin
kaynak kullanımını yönlendirmesi gerektiğini savunan ekonomistler ile eğitimin, işverenleri en verimli kişileri tanıması konusunda yönlendiren bir eleme
aracı olduğunu savunan ekonomistler arasında önemli bir tartışma bulunmaktadır.322
Beşeri sermaye görüşüne bir diğer itiraz, ikili ya da bölünmüş işgücü
piyasalarının varlığına işaret eden ekonomistler tarafından ileri sürülmektedir.
Buna göre, eğitimli kişiler birincil sektörlerde yoğunlaşırken daha az eğitimli
olanlar ikincil işgücü piyasalarında yoğunlaşmaktadır ve bu farklı piyasalarda elde edilen gelirleri belirleyen etkenler farklıdır. Özetlemek gerekirse, pek
çok nedenden dolayı eğitim ve gelir arasındaki ilişki önemli ve tartışmalıdır.
Bu tartışmaların merkezinde, kişilerin kazanç kapasitelerini neyin belirlediği,
manlaşma ve beceri düzeyi, pazarın büyüklüğü ve uzmanlaşmadan söz edilebilir; Işıl Ünal,
“Verimliliğin Önemi ve Eğitimle İlişkisi”, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi
Dergisi, cilt 22, sayı 1, 1989, s.438.
321 Işıl Ünal, “Eğitim ve Gelir İlişkisi”, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, cilt 25, sayı 1-2, 1992, s.113, 114.
322 Eğitim-gelir ilişkisine yönelik kuramsal açıklamalardan, Beşeri Sermaye Kuramı; ücret gelirleri ile kişisel eğitim harcamaları arasındaki ilişki üzerinde yoğunlaşmış ve eğitimin gelire
doğrudan etkisi üzerinde durmuştur. Bu kuramı savunanlar, verimlilik ve dolayısıyla gelir farklılıklarını, yazında temel insan sermayesi değişkenleri olarak anılan iki değişkenle
“eğitim” ve “tecrübe” ile açıklamaktadırlar. Beşeri Sermaye Kuramı’nın görüşlerini kabul
etmeyen bazı ekonomistler de eğitimin gelire dolaylı etkisi üzerinde dururlar. Eğitimin gelire dolaylı etkisi, işyerindeki yetiştirmelerden veya geçirilen bazı öğrenme dönemlerinden
sonra, kişilerin ulaşabilecekleri verimlilik düzeyinde eğitimin bir araç olarak kullanılmasına
dayanmaktadır. Bu nedenle de eğitim, başlangıçtaki ücretin belirlenmesinde dolaylı bir rol
oynamaktadır; Ünal, “Eğitim ve Gelir İlişkisi”, s.114-116, 124.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
151
kazanç farklılıklarının kişilerin verimlilik farklılıklarını yansıtıp yansıtmadığı ve
kazanç farklılıkları konusundaki bilgilerin eğitim planlaması kararlarını yönlendirmede nasıl kullanılması gerektiği soruları yer almaktadır.323
Eğitim-gelir ilişkisini test etmeye yönelik araştırmalardan biri Psacharopoulos’un 1975 yılında OECD ülkeleri için yaptığı çalışmaya dayanmaktadır.
Bu araştırma, ortalama yıllık kazançların ortaokul mezunlarında ilkokul mezunlarına göre %40, yüksek öğretim mezunlarında ise ortaokul mezunlarına
göre %77 oranında daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. Az gelişmiş ülkelerde ise bu fark çok daha fazladır.324
Eğitim-gelir ilişkisine yönelik uygulamalı araştırmaların büyük bir kısmı
hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde kişilerin eğitim düzeyleri ile
yaşam boyu kazançları arasında yakın bir ilişki olduğunu ortaya koymuştur.325 Ancak, Beşeri Sermaye Kuramı’nın ortaya attığı görüşlerin, başlangıçta, yapılan araştırmaların büyük çoğunluğunda desteklenmesine rağmen
daha sonra yapılan çalışmalar bu görüşleri destekler nitelikte bulunmamıştır.
Örneğin, konuyla ilgili bir araştırmada, Batı ve Doğu Afrika’da, Güneydoğu
Asya’da ve Hindistan’da, eğitilmiş işsizlerin gözlendiği, eğitilmiş olanların sayısı artarken bu kişilere ihtiyaç duyan yeni işler konusunda rekabetin hızlandığı ve eğitimin yarattığı ücret farkının düştüğü belirtilmektedir.326
Eğitim-gelir ilişkisine yönelik Türkiye’de de bazı araştırmalar bulunmaktadır. Bunlardan biri, Kasnakoğlu’nun 1968 verilerine dayanarak 1975 yılında
yaptığı çalışmadır. Bu çalışmada, gelir farklılıklarının açıklanmasında modele alınan “aile temeli”, “baba mesleği”, “çocuğun okul yaşamını sürdürdüğü bölgedeki okul olanakları indeksi” , “eğitimin niteliği indeksi”, “tecrübe”,
“yaşadığı yer” ve “doğum bölgesi” değişkenlerinin tümü istatistiksel olarak
anlamlı bulunmuştur. Ancak, aile kökeninin etkisini belirleyen değişkenler,
baba mesleği ve babanın okur-yazarlık durumu değişkenlerinin açıklayıcılıkları daha yüksek bulunmuştur. Buradan yola çıkarak, Türkiye’de “yüksek
gelirli ailelerin çocuklarının daha fazla ve kaliteli öğrenim görmeleri ve yüksek
323 M. Woodhall, “Earnings and Education”, Economics of Education Research and Studies, ed.George Psacharopoulos, Pergamon Press, Oxford, 1987, s.209.
324 K. Hinchliffe, “Education and the Labour Market”, Economics of Education Research
and Studies, a.g.e., s.141.
325 Hinchliffe, a.g.m., s.142.
326 Russell G. Davis, “Linking Education and Work”, Planning Education for Development:
Volume I Issues and Problems in the Planning of Education in Developing Countries, Cambridge: Center for Studies in Education and Development, Harvard University,
1980’den aktaran Işıl Ünal, “İşgücü Piyasalarında Eğitimsel Niteliklerin Rolü”, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, cilt 24, sayı 2, 1991, s.753.
152
Banu Metin
statülü bir meslek edinmeleri, böylece yüksek kazanç sağlama şanslarının
daha yüksek olduğu” sonucuna ulaşılmıştır.327
Konuyla ilgili bir başka çalışma ise, 1976-1977 yıllarında Kasnakoğlu
ve Çıngı tarafından Ankara’nın Merkez, Altındağ, Yenimahalle ve Çankaya
ilçelerinde yapılan bir anketin verilerine dayanmaktadır. Bu çalışmada, gelir
getiren bir işte çalışan kişiler arasındaki gelir farklılıkları temel insan sermayesi modeli ve sosyo-ekonomik geçmiş ile fiziksel sermaye değişkenlerini
içeren genişletilmiş modeller çerçevesinde incelenmiştir. Temel insan sermayesi modelinde, eğitim süresindeki bir yıllık bir artışın, gelirde %6’lık bir
artışa neden olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Genişletilmiş modellerde ise sosyo-ekonomik geçmiş değişkenlerinin kişinin eğitim düzeyini ve mesleğini belirlemede önemli olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Aile reisinin eğitim ve meslek
düzeyi yükseldikçe ailedeki çocukların daha iyi bir eğitim gördükleri ve daha
yüksek statülü bir meslek sahibi oldukları tespit edilmiştir.328
Türkiye’de gelir farklılıkları ile ilgili bir diğer araştırma, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü tarafından 1973 yılında gerçekleştirilen alan
çalışmasına dayanmaktadır. Araştırmada “tarım dışı emek gelirleri”nin dağılımının nedenlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışma sonunda, ücretli
erkek nüfusun öğrenim düzeylerinin, ortalama olarak, serbest çalışan erkek
nüfusa göre daha yüksek olmasına rağmen, ortalama gelirlerinin daha düşük
olduğu belirlenmiştir. Buradan, eğitimin, “sosyal kesimlerin kendi içlerindeki
gelir farklılıklarının açıklanmasında” belirli bir ağırlığa sahip olduğu, ancak
“kesimler arasındaki eşitsizliklerin belirlenmesinde” etkili olmadığı sonucuna
ulaşılmıştır. Ücretli erkeklerin gelir farklılıklarını en fazla etkileyen değişkenin
çalışılan sektör olduğu, bunu “eğitim” ve “yaş dilimlerinin” izlediği gözlenmiştir. Kendi hesabına çalışanlarda ise, eğitim ve yaş kategorileri ile birlikte
“talep koşulları” ve “sermaye büyüklüğü” nün etkisinin önemli olduğu görülmüştür.329
Eğitim düzeyleri, toplumun yoksul kesimine ilişkin de önemli bilgiler vermektedir. Eğitim düzeyleri yükseldikçe yoksulluk oranlarının azalması eğitim
ve yoksulluk arasında negatif bir ilişkinin varlığına işaret etmektedir. Nitekim
Türkiye’de yoksulluk oranlarının en yüksek düzeyde, okuma-yazma bilmeyenler ve okur-yazar olup bir okul bitirmeyenler arasında olduğu görülmektedir.330 Gelişmekte olan ülkelerde eğitim, yoksullukla mücadelede elbette,
327 Ünal, “Eğitim ve Gelir İlişkisi”, s.118.
328 Zehra Kasnakoğlu, Atilla Kılıç, “Ankara’da Gelir Farklılıklarını Belirleyen Etmenler (1977)”,
ODTÜ Gelişme Dergisi, 10 (2), 1983, s.182, 196.
329 Ünal, “Eğitim ve Gelir İlişkisi”, s.118, 119.
330 Bkz.;Tablo:9.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
153
tek başına yeterli değildir. Ancak, kişilerin becerileri eğitimle geliştirilip gelir
düzeyleri artırılabilir, sağlık durumları iyileştirilebilir ve doğurganlık oranları
azaltılabilir. Böylece, düşük gelirli ve yoksul ailelerin yaşam standardının iyileştirilmesine katkı sağlanabilir.331
2. İşgücünün Eğitim Durumu ve Eğitim – İstihdam İlişkisi
Günümüzde eğitim, mesleksel olarak kişilere yararlı bilgi ve beceriler
kazandırdığı kadar kişilerin istihdam edilebilirliğini belirlemeye yardım eden
tüm değerler, güdüler ve tutumları da etkilemektedir. Eğitim ile gelir arasında doğrusal bir ilişki olduğunu öne süren Beşeri Sermaye Kuramı, kuramsal
temelde ideal piyasa koşullarının geçerli olduğuna dayanır.332 Bu kuramda
ayrıca, kişilerin rasyonel hareket ettikleri düşünülmektedir. Bir diğer ifadeyle,
beşeri sermayelerini geliştirmek için yaptıkları yatırımlar ya da katlandıkları ek
maliyetler, bunların sağlayacağı gelecekteki kazanç artışlarının iskonto edilmiş değerine eşit olduğu düzeye kadar, kişilerin bu yatırımları artıracakları ve
böylece optimum düzeyi belirleyebilecekleri düşünülmektedir.333 Ancak, bu
maliyet hesabı, kişilerin içinde yaşadıkları ülkenin toplumsal gerçekliklerinden bağımsız düşünülemez. Örneğin, ücretsiz aile işçiliğinin yaygın olduğu
tarımsal üretim yapısında böyle bir davranış görmek zordur. İktisadi faaliyet
kolu ve mesleğin niteliği, işgücünün niteliği ve dolayısıyla eğitimin niteliğiyle
doğrudan ilişkilidir.334
Günümüzde piyasalar, neoklasik piyasa koşullarından uzak bir işleyişe
sahiptir. Özellikle, gelişmekte olan ülkelerde yaygın işsizlik dolayısıyla kişiler,
eğitim seviyelerine uygun işlerde istihdam edilemedikleri gibi eğitimlerine uygun bir gelire ulaşma şansları da çoğu zaman mümkün olmamaktadır. İstihdam yaratma olanaklarının yetersiz olduğu gelişmekte olan ülkelerde mesleki
ve teknik eğitim sahalarındaki geri kalış, yüksek öğretim önünde yığılmalara
neden olmaktadır. Yüksek öğrenim görmüş olanların sayısındaki artış, eksik
istihdam nedeniyle bu kişilerin gelecekteki gelirlerini de düşürebilmektedir.335
Bu çerçevede, Türkiye’de işgücünün niteliğinin incelenmesi ve eğitim-istihdam ilişkisine yönelik sorunların tespit edilmesi gerekmektedir.
331 Kemal Baş, “Eğitim, Kalkınma, Gelir ve Doğurganlık İlişkileri: Mersin Örneği”, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, cilt 52, no.1-4, 1997, s.137.
332 Ünal, “Eğitim ve Gelir İlişkisi”, s.124, 125.
333 R. McNabb, “Labour Market Theories and Education”, Economics of Education Research and Studies, a.g.e., s.158.
334 Ercan Dansuk, Türkiye’de Yoksulluğun Ölçülmesi ve Sosyo-Ekonomik Yapılarla Ölçülmesi, DPT, Ankara, 1997, s.10, 11.
335 Erkal, a.g.e., s.123, 124.
Banu Metin
154
Tablo 20: Türkiye’de Eğitim Durumuna Göre İşgücü
Toplam
Kadın
Erkek
İşgücü (bin kişi)
1.089
717
372
İstihdam (bin kişi)
1.022
696
307
Okur-yazar Olmayanlar
İşsiz (bin kişi)
87
21
65
İşgücüne Katılma Oranı (%)
18,8
15,0
37,1
İşsizlik Oranı (%)
8,0
3,0
17,6
İşgücü (bin kişi)
14.596
3.426
11.170
İstihdam (bin kişi)
12.563
3.034
9.528
İşsiz (bin kişi)
2.033
392
1.642
İşgücüne Katılma Oranı (%)
45,8
21,8
69,1
İşsizlik Oranı (%)
13,9
11,4
14,7
İşgücü (bin kişi)
5.283
1.307
4.056
İstihdam (bin kişi)
4.392
944
3.448
Lise Altı Eğitimliler
Lise ve Dengi Meslek
İşsiz (bin kişi)
891
333
558
İşgücüne Katılma Oranı (%)
58,7
34,7
75,5
İşsizlik Oranı (%)
16,8
26,1
13,9
3.780
1.430
2.350
İstihdam (bin kişi)
3.321
1.197
2.123
İşsiz (bin kişi)
459
233
226
İşgücüne Katılma Oranı (%)
78,0
70,8
83,1
İşsizlik Oranı (%)
12,1
16,3
9,6
İşgücü (bin kişi)
Yükseköğretim
Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü Anketi 2009 Yılı Sonuçları, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr,
25.10.2010.
Yukarıdaki Tablo incelendiğinde Türkiye’de; işgücünün, istihdamdakilerin ve işsizlerin lise altı eğitim düzeyinde yoğunlaştığı görülmektedir.
Mevcut işgücünün nitelik düzeyinin düşük olması, işgücü verimliliğini ve
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
155
işgücü arz ve talebi arasındaki uyumsuzluk nedeniyle işgücü piyasasının etkinliğini azaltan bir faktördür.336 Tabloda dikkati çeken bir başka husus ise,
eğitim düzeyi yükseldikçe işgücüne katılma oranlarının artmasıdır. Ancak,
işgücüne katılma oranlarındaki artışla birlikte işsizlik oranlarının da arttığı
görülmektedir. İşsizlik oranlarındaki artış, yükseköğretim seviyesinde lise ve
dengi meslek okul mezunlarına göre daha sınırlı olmakla birlikte %14,1 oranıyla oldukça yüksektir. Lise ve dengi meslek okul mezunlarında ise %17
oranıyla en yüksek düzeydedir.
Ülkemizde bu alanda yaşanan temel sorun, örgün ve yaygın eğitim
kurumlarında verilen bilgi ve becerilerin işgücü piyasasının taleplerine uygun olmamasıdır. Eğitim ile istihdam arasında işlevsel bir ilişkinin kurulması
gerekmektedir. Aksi halde, eğitilmiş ancak, işgücü piyasasında istihdam
edilemeyen işgücünün oranının artması kaçınılmazdır. İhtiyaca göre öğrenci yetiştirmek yerine mevcut kapasitelerin kullanılması sonucu, mezun
olanların önemli bir kısmı mezun oldukları alanlarda iş bulamamaktadırlar.
Konuyla ilgili olarak Ankara’da yapılan bir araştırmada endüstriyel mesleki
ve teknik öğretim kurumlarından mezun olanlardan istihdam imkânı bulanların %48’inin aldıkları eğitimle ilişkisi olmayan alanlarda istihdam edildikleri
görülmüştür.337
Türkiye’de eğitim sisteminin, mesleğe yöneltme ve mesleki eğitim alanındaki temel sorunlarının tespit edilmesi, işgücü arzı ve talebindeki muhtemel değişmeleri ortaya koyan projeksiyonların yapılması, örgün ve yaygın
öğretim kurumlarının eğitim ve öğretim kalitesinin artırılması ve yaşam boyu
eğitim faaliyetlerinin yaygınlaştırılması gerekmektedir.338 Nüfusun eğitim ve
istihdam seviyesinin yükseltilmesiyle, gelir dağılımının iyileştirilmesi ve yoksulluğun azaltılmasında bir aşama kaydedilebilir.339 Bu ise ekonominin üretim yapısı ve istihdam yaratma kapasitesiyle doğrudan ilişkilidir.
3. İnsani Gelişme ve İnsani Yoksulluk Açısından Eğitimin Önemi
Eğitim, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından geliştirilmiş
insani gelişme ve insani yoksulluk endekslerinde de çeşitli kriterlere göre
336 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı, 2007-2013 İşgücü Piyasası, s.50.
337 DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Nitelikli İnsangücü Meslek Standartları Düzeni ve Sosyal Sermaye Birikimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001, s.37.
338 Eyüp Bedir, “Yirmi Birinci Yüzyılda İstihdamın Artan Önemi ve Eğitim-İstihdam İlişkisi”,
Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Seçme Yazılar, s.68, 69.
339 Dansuk, a.g.e., s.85.
156
Banu Metin
yer almaktadır. Yoksulluk ve gelişmişlik göstergelerinin sadece gelire dayalı
olarak açıklanmasının yeterli görülmemesi, böyle bir gelişmeyi beraberinde
getirmiştir. Bir ülkedeki milli gelir artışının yüksek olması, o ülkenin gelişmiş
ülke olarak kabul edilmesi için yeterli değildir. Ekonomik büyüme kavramının dışında “sosyo-ekonomik gelişme” kavramı, ülkeler arası refah ve yaşam standardını açıklamak için kullanılmaktadır.340
a. İnsani Gelişme ve Eğitim
Birleşmiş Milletler bünyesinde oluşturulan Birleşmiş Milletler Kalkınma
Programı, 1990 yılından günümüze “İnsani Gelişme Raporu” adını taşıyan
yıllık bir araştırma yayınlamaktadır. Bu raporda ülkeler arası insani gelişmişlik düzeyini karşılaştırmak için İnsani Gelişme Endeksi adı verilen bir endeks
geliştirilmiştir. Bu endekste yer alan üç değişkenden biri de eğitim düzeyidir.
Diğer iki değişken, doğumda yaşam beklentisi ve kişi başına düşen milli gelirdir. Eğitim düzeyi iki farklı değişken ile ölçülmektedir. Bunlar erişkin
okur-yazarlık oranı (15 yaş ve yukarısı için) ve okullaşma oranıdır. İnsani
Gelişme Endeksi, uzun bir yaşam sürmek, bilgi sahibi olmak ve onurlu bir
yaşam standardına sahip olmak gibi en basit insani özelliklerdeki kazanımları yansıtır.341
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın 2009 İnsani Gelişme Raporu’nda, 2007 İnsani Gelişme Endeksi ve bu endeksteki değişkenler yer
almaktadır. 0 ile 1 arasında değişen değerler alan ve 1’e yaklaştıkça insani
gelişmedeki yükselişe işaret eden endeks toplam dört kategoride sıralama
yapmaktadır. Bu kategoriler, çok yüksek insani gelişme, yüksek insani gelişme, orta insani gelişme ve düşük insani gelişme düzeyleridir. Türkiye bu
endekste 182 ülke arasında 0,806 endeks değeriyle 79. sırada yüksek insani gelişme kategorisinde yer almaktadır.342 İnsani Gelişme Endeksi’nde ilk
üç sırada yer alan ülkeler; Norveç, Avustralya ve İzlanda’dır. Son üç sırada
ise, Sierra Leone, Afganistan ve Nijer bulunmaktadır.343 Aşağıdaki tabloda
340 Aktan, Yoksullukla Mücadele Stratejileri, s.209.
341 UNDP, İnsani Gelişme Raporu Türkiye 2001, Ankara, s.8.
342 Sıralamada, 1-38 arasındaki ülkeler çok yüksek insani gelişme kategorisinde; 39-83 arasındaki ülkeler yüksek insani gelişme kategorisinde; 84-158 arasındaki ülkeler orta insani
gelişme kategorisinde; 159-182 arasındaki ülkeler ise düşük insani gelişme kategorisinde
yer almaktadır.
343 UNDP, Human Development Report 2009 Overcoming Barriers: Human mobility and
development, (Erişim), http://hdr.undp.org., 15.11.2009, s.171-174.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
157
Türkiye’nin insani gelişme endeksi, OECD ortalaması ve AB ortalaması ile
karşılaştırmalı olarak verilmektedir.
Tablo 21: Türkiye, OECD ve AB 27’de İnsani Gelişme Endeksi (2007)
AB (27)
OECD
Türkiye
Doğumda
İnsani
Yaşam
Gelişme
Beklentisi
Endeksi
(Yıl)
0,937
79.0
0,932
0,806
Yetişkin
Kişi
Birleşik
Okur-yazar
Başına
Okullaşma
Oranı (%)
Milli Gelir
Oranı** (%)
1999-2007*
(US$)
-
91.0
29.956
79.0
-
89.1
32.647
71.7
88.7
71.1
12.955
Kaynak: UNDP, Human Development Report 2009 Overcoming Barriers:, s.172-174.
* Veriler, 1999-2007 arasında yapılan ulusal nüfus sayımlarına ya da hanehalkı anketlerine
dayanmaktadır.
** Birleşik ilk, orta ve yükseköğretim kayıt oranları, bu okullara kayıt yaptırmış öğrencilerin,
söz konusu düzeylerdeki resmi okul yaşında bulunan nüfusa oranını göstermektedir.
Türkiye, her ne kadar İGE’de yüksek insani gelişme kategorisinde yer
alıyorsa da OECD ve AB 27 ortalamasının gerisinde kalmaktadır. Eğitim düzeyine ilişkin okullaşma oranları açısından bir karşılaştırma yapmaya olanak
tanıyan yukarıdaki tabloda, okullaşma oranlarında Türkiye ile OECD ve AB
27 arasında yaklaşık 20 puanlık bir fark olduğu dikkati çekmektedir. Doğumda yaşam beklentisi ve kişi başına düşen milli gelir açısından da Türkiye’nin geride olduğu görülmektedir.
İnsani gelişmişlik açısından eğitimin önemi, eğitimin daha çok toplumsal dışsal getirilerinden kaynaklanmaktadır. Bu getirilerin önemli bir kısmı da
kadınların eğitimiyle ilgilidir. Nitekim kadınların eğitilmesiyle daha iyi beslenme, daha iyi sağlık, çocuk ölüm oranlarında ve doğurganlık hızında azalma
arasında bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Kadınların eğitilmesiyle çocukların
daha iyi eğitilmesi arasında da doğrusal bir ilişki bulunmaktadır. Eğitimin
piyasa dışı getirileri, hem ailelerin hem de toplumun refahına olumlu bir
katkıda bulunmaktadır. Bu sonuçlar, kadınların eğitiminin kamu tarafından
yaygınlaştırılmasına haklılık kazandırdığı gibi aileleri de kızlarının eğitimine
yatırım yapma konusunda cesaretlendirmektedir.344
344 Aysıt Tansel, “Türkiye ve Seçilmiş Ülkelerde Eğitimin Getirisi”, ODTÜ Gelişme Dergisi,
26 (3-4) 1999, s.468, 469.
158
Banu Metin
b. İnsani Yoksulluk ve Eğitim
İnsani yoksulluk, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (BMKP) tarafından 1997 yılında geliştirilmiş bir yoksulluk ölçütüdür. İnsani Gelişme
Endeksi, bir ülkenin insani gelişmesindeki ortalama ilerlemeyi ölçmektedir.
Gelişmekte olan ülkeler için geliştirilen İnsani Yoksulluk Endeksi ise, İGE
ile aynı olan insani gelişme boyutlarının başlangıç seviyesinin altında olan
insanların oranı üzerinde odaklanır.345 Buna göre, uzun ve sağlıklı bir yaşam
değişkeninde, 40 yaşına kadar yaşayamayan kişilerin oranı esas alınmaktadır. Eğitim değişkeninde, okuma-yazma bilmeyen yetişkinlerin oranı; iyi
bir yaşam standardı değişkeninde ise geliştirilmiş bir su kaynağına erişimi
olmayan kişilerin oranı ile yaşına göre düşük ağırlıkta olan çocukların oranı
esas alınmaktadır.346
BM’nin 2009 İnsani Gelişme Raporu’nda, İnsani Yoksulluk göstergeleri açısından gelişmekte olan 135 ülke sıralamasında, Türkiye 40. sırada
yer almaktadır. 135. sırada yer alan Afganistan, insani açıdan en yoksul
ülke konumundadır. İnsani yoksulluk açısından en iyi durumda olan ülke ise
1.sırada bulunan Çek Cumhuriyeti’dir. Tablo 22, Türkiye ve seçilmiş bazı
ülkelerde insani yoksulluk göstergelerini yansıtmaktadır.
345 UNDP, Türkiye Aylık Haber Bülteni, Özel Sayı, Ocak 2008, (Erişim), http://www.undp.org.
tr, 12.06.2008.
346 UNDP, Human Development Report 2009 Overcoming Barriers:, s.208.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
159
Tablo 22: Türkiye ve Seçilmiş Bazı Ülkelerde İnsani Yoksulluk
Göstergeleri
İnsani Yoksulluk Endeksi
Sıralama
Çek
Cumhuriyeti (1)
Değer (%)
40 yaşına Okur-yazar
kadar yaolmayan
şayamayan
yetişkin
nüfus (%)
nüfus (%)
2005-2010 1999-2007*
Geliştirilmiş 5 yaş altı, yaşıbir su kayna- na göre düşük
ğına erişimi
ağırlıkta olan
olmayan nü- çocuklar (%)
fus (%) 2006
2000-2006**
1,5
2,0
-
0
1
Bosna
Hersek (5)
2,8
3,0
3,3
1
2
Arjantin (13)
3,7
4,4
2,4
4
4
Romanya (20)
5,6
4,3
2,4
12
3
Rusya (32)
7,4
10,6
0,5
3
3
Türkiye (40)
8,3
5,7
11,3
3
4
Brezilya (43)
8,6
8,2
10,0
9
6
Azerbaycan (50)
10,7
8,6
0,5
22
7
Endonezya (69)
17,0
6,7
8
20
28
Güney
Afrika (85)
25,4
36,1
12
7
12
Pakistan (101)
33,4
12,6
45,8
10
38
Afganistan (135)
59,8
40,7
72,0
78
39
Kaynak: UNDP, Human Development Report 2009 Overcoming Barriers:, s.176-178.
* Veriler, 1999-2007 arasında yapılan ulusal nüfus sayımlarına ya da hanehalkı anketlerine
dayanmaktadır.
** Veriler belirtilen dönemde ulaşılabilen en yakın yıla aittir.
Tablo 22’de yer alan göstergeler içinde, eğitim düzeyine ait bir gösterge olan okur-yazar olmayan yetişkin nüfus oranı açısından Türkiye; İnsani
Yoksulluk sıralamasında kendisinden sonra gelen Brezilya, Azerbaycan ve
Endonezya gibi ülkelerden daha yüksek bir orana sahiptir. Eğitim düzeyine
ilişkin göstergeler dışındaki göstergelerde ise bu ülkelere göre daha iyi konumdadır. Türkiye’de %11,3 olan okur-yazar olmayan yetişkin nüfus oranı,
Romanya’da 2,4; Rusya’da ise 0,5’tir.
Gelişmiş ülkelerde, insan sermayesi ve fiziksel sermayenin getirileri
eşitlenmeye doğru giderken, gelişmekte olan ülkelerde insana yatırım yap-
Banu Metin
160
manın üstünlükleri bulunmaktadır. Eğitime yapılan yatırımın toplumsal ve
özel getirilerinin, öğretim düzeyi, öğretim programı türleri ve toplumsal cinsiyet bakımından hesaplanması, eğitim politika ve reformlarının geliştirilmesinde büyük önem taşımaktadır. Özellikle, kırsal kesimlerde okuma-yazma
bilmeyenlerin oranının hem kadın hem de erkeklerde daha yüksek olduğu
Türkiye’de eğitim hizmetlerinin kırsal kesimlere ulaştırılması eğitimde fırsat
eşitliğine de katkıda bulunacaktır.347
G. Aile ve Dayanışmacı Unsurlar
Dayanışma, genel olarak, bir grup içinde yer alan kişilerin aralarında
veya grupların birbirleriyle olan ilişkilerinde karşılıklı yardımlaşma, işbirliği,
ortak tavır ve toplu hareket etmeye dayalı olarak gelişen bir bağlılık duygusu
olarak ifade edilebilir.348 Tarihi derinliklerine bakıldığında, toplumsal dayanışmanın toplumların, sosyal, kültürel yapıları ve inançlarıyla yakından ilişkili
olduğu görülmektedir. Türkler’de, toplumsal dayanışma anlamında sosyal
yardım ve sosyal hizmetlerle ilgili inanç ve geleneklerin öteden beri var olduğu bilinmektedir. Nitekim eski Türkler’de tanrı adına yoksullara yardım
etme, açları doyurma inancına İslamiyet öncesi Türk destanlarında da rastlanmaktadır. Türkler’in İslamiyeti kabulüyle birlikte, kaynağını dinin evrensel
insani yardımlaşma ve dayanışma ilkelerinden alan muhtaç ve güçsüzlere
yardım anlayışı günümüzde de varlığını korumaktadır.349 Dinin toplumsal yaşamın güçlendirilmesi için öngördüğü ilkeler (zekât, fıtr sadakası gibi uygulamalar), zenginler ve yoksullar arasındaki yardımlaşmayı teşvik etmektedir.
Dayanışmacı unsurlar arasında, Türk-İslam medeniyetinde önemli bir
yeri olan vakıf kurumundan da söz edilmesi gerekir. Toplum içindeki ferdi
yardımlaşmayı toplumsal hale getirerek organize eden kurumlardan biri350
olan vakıflar, Osmanlı döneminin sonuna kadar sürekli gelişerek varlığını
sürdürmüştür. Bu dönemde, vakıfların yoksullukla mücadelede, sosyal yardımlaşma alanında yürütmüş oldukları bazı faaliyetler; yoksul kızlara çeyiz verilmesi, hapisteki borçluların borçlarının ödenmesi, iflas eden tüccara yardım edilmesi, öğrencilerin gıda, elbise, öğretim malzemeleri ve gezi
masraflarının karşılanması, yoksulların yakacak ihtiyacının karşılanması,
bayramlarda çocukların ve yoksulların sevindirilmesi vb. şeklinde sıralana347 Tansel, a.g.m., s.469.
348 Ali Rıza Abay, “Kent Yoksulluğu ve Sivil Dayanışma”, IV. Aile Şurası, Aile ve Yoksulluk,
s.515.
349 Abay, a.g.m., s.515.
350 Arıcı, a.g.e., s.69.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
161
bilir.351 Osmanlı Devletinden günümüze etkinliği azalmakla birlikte, gerek
eski vakıf eserler gerek yeni kurulan vakıflar yoluyla bu kurum varlığını sürdürmektedir.352
Nüfusu yenileme, kültürü gelecek nesillere taşıma, çocukları sosyalleştirme gibi işlevlere sahip bir kurum olan aile, toplumların sürekliliği için
vazgeçilmez olduğu gibi, toplumsal dayanışmanın da merkezinde yer almaktadır. Güçlü bir toplumsal yapının temelinde toplumun küçük bir modeli olan güçlü aile kurumu bulunmaktadır.353 Aile kurumu, Türk toplumunda önemli bir sosyal koruma görevi de üstlenmektedir. Her ne kadar kırsal
bölgelerden kente göçün bir sonucu olarak; geleneksel geniş aile tipinden,
çekirdek aileye doğru bir geçiş söz konusu olsa da yaşlı anne baba, engelli
veya 18 yaşını geçen kız ve erkek çocuklar, aile dışına itilmemekte ve ailenin
koruyuculuğu altında kalmaktadır.354
Tarih boyunca güçlü aile değerleri ile birlikte var olan toplumumuzun
gelişmesinde önemli dinamiklerden birini, aile içi işbölümü ve aileler arası
dayanışma oluşturmuştur. Yaşanan ekonomik krizlerin etkilerinin güçlü aile
değerleriyle birlikte, bir ölçüde de olsa hafifletildiği ve bir sosyal patlama
yaratmadığı konusunda toplumda ortak bir kanaat bulunmaktadır.355 Aile
üyelerinin paylaştıkları yük, güçlük, imkân ve kolaylıklar aile refahı üzerinde
etkili olmaktadır. Ailedeki çalışan sayısı, bağımlı kişi sayısı, engelli ve yaşlı
kişilerin varlığı genel olarak refah düzeyini etkileyen faktörlerdir. Sosyo-ekonomik düzeyi düşük, özürlü ve yaşlı bireyi olan ve çalışan sayısı yetersiz olan aileler risk grubu içinde yer almaktadır. Bir diğer ifadeyle, işsizlikle
birlikte düşük gelir, aile bölünmeleri, özürlü ve yaşlı bakımı gibi ilave yükler
aileler için önemli risklerdir. Risk grubunda yer alan aileler, genellikle sosyal
destek programları içinde ele alınması gereken yardıma muhtaç ailelerdir.
Sahip olduğu önem nedeniyle bu kurumun desteklenmesi ve korunması
için, aile kurma sebebiyle meydana gelen gider artışlarının telafi edilmesi
amacını taşıyan aile yardımları sigortasının Türk sosyal güvenlik sistemine
dâhil edilmesi gerekliliği de vurgulanmaktadır.356
351 Ahmet Turan Yüksel, “Türk-İslam Medeniyetinde Vakıfların Önemi ve Fonksiyonları”, Yoksulluk (III. Cilt), ed. Ahmet Emre Bilgili, İbrahim Altan, Deniz Feneri Yayınları, İstanbul,
2003, s.27.
352 Yüksel, a.g.m., s.24.
353 Erkal, a.g.e., s.93.
354 Erkal, a.g.e., s.99.
355 İsmail Doğan, “Türkiye Yoksulluğunun Sosyo-Kültürel Zemini”, Yoksulluk (I. Cilt), ed. Ahmet Emre Bilgili, İbrahim Altan, Deniz Feneri Yayınları, İstanbul, 2003, s.86.
356 Arıcı, “Yoksullukla Mücadele Aracı Olarak Sosyal Güvenlik”, s.262, 263; Sevgi Kurtulmuş,
“Yoksulluğu Önlemede Sosyal Güvenlik Aracı Olarak Aile Ödeneklerinin Rolü”, IV. Aile
Şurası, Aile ve Yoksulluk, s.314-318.
162
Banu Metin
Ekonomik kriz dönemlerinde risk grubundaki aile sayısında önemli
oranda bir artış yaşanmaktadır. Ekonomik alanda yaşanan güçlüklerin aile
üzerindeki olumsuz etkileri; geçimsizlik, boşanmalar, aileden kopmalar, aile
içi çatışmalar ve şiddet olarak sıralanabilir. Ailenin sorun çözme yeteneğini
kaybetmesi, komşuluk, akrabalık gibi ilişkilerin yıpranması, ahlaki değerlerde aşınma, yasadışı kazanç yollarının aranması, küçük yaştaki çocukların
sokakta çalışmaları ya da aileden kopuş süreciyle birlikte sokakta yaşamaları, bakıma muhtaç kişilerin kendi hallerine terk edilmeleri gibi pek çok
toplumsal sorunun kökeninde, geçim zorluklarının ve yoksulluğun aileler
üzerinde yarattığı tahribat bulunmaktadır.357 Ailenin, odak noktasını oluşturduğu akrabalık, hemşerilik, komşuluk, etnik ve dini cemaat aidiyetleri gibi
toplumsal ilişki ağları ile yoksulluğun ilişkilendirildiği bir çalışmada da ayakta kalma, tutunma ya da bir yaşam stratejisi geliştirme noktasında toplumsal ağların oluşturulamadığı durumlarda yoksullukla karşı karşıya kalındığı
tespiti yapılmıştır.358
Dünya Bankası tarafından yayınlanan bir raporda, Türkiye’de, sosyal
ilişkilerin yeniden üretilmesi anlamında önemli bir role sahip olan yüksek
düzeyde bir sosyal dayanışmanın varlığına işaret edilmektedir.359 Türkiye’nin
geleneksel refah rejiminde önemli bir yeri olan toplumsal dayanışma unsurlarının, kırdan kente göçün özellikle ilk evrelerinde, göç eden insanların
ayakta kalma mücadelesinde önemli bir rolü olduğu konuyla ilgili araştırmalarda da ortaya konmuştur. Ancak, söz konusu araştırmalardaki önemli bir
tespit, zaman içerisinde bu dayanışma potansiyelindeki daralmaya işaret
etmektedir. Bu ise, özellikle kente göçle birlikte bir yaşam stratejisi geliştirememiş ailelerin, bunu başarabilmiş ailelere kıyasla yoksulluğu daha derinden yaşamalarına neden olmaktadır. Ekonomik ilişkiler açısından sistemle
bütünleşmesi giderek zorlaşan, kente geçiş sürecini tamamlayamayan ve
toplumsal dışlanma riskiyle karşı karşıya bulunan kişilerin varlığına işaret
eden bu durum, Türkiye’de yoksulluğun “yeni yoksulluk” şeklinde farklı bir
görünüm kazandığı yönünde değerlendirmelere neden olmaktadır.360
357 Sadık Güneş, “Yoksullukla Mücadelede ve Toplumsal Kalkınmada Aile Odaklı Çözüm
Programı”, IV. Aile Şurası, Aile ve Yoksulluk, s.472, 473.
358 Sibel Kalaycıoğlu, “Türkiye’de Kentsel Yoksulluğun Tanımlanmasında Geçinme ve Aile
Stratejilerinin Etkileri”, 8 Kasım Dünya Şehircilik Günü 26. Kolokyumu, Yoksulluk, Kent
Yoksulluğu ve Planlama, TMMOB Şehir Plancıları Odası, Ankara, 2002, s.67, 68.
359 World Bank, Turkey: Poverty and Coping After Crises, Report No: 24185-TR, July 28,
2003, (Erişim) http://www.worldbank.org.tr., 15.06.2008, s.33.
360 Buğra, Keyder, Yeni Yoksulluk ve Türkiye’nin Değişen Refah Rejimi, s.16-24; Kalaycıoğlu, a.g.m., 66-71; Işık, Pınarcıoğlu, a.g.e., s.155-158.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
163
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE 2000, 2001 EKONOMİK KRİZLERİ,
KRİZ SONRASI DÖNEMDE UYGULANAN
EKONOMİK VE SOSYAL POLİTİKALAR VE
YOKSULLUK
I. KASIM 2000, ŞUBAT 2001 EKONOMİK KRİZLERİ VE
GÜNÜMÜZE KADAR OLAN GELİŞMELER
Türkiye’de 24 Ocak 1980’de alınan ekonomik istikrar kararları ile ekonomi politikalarında başlayan dönüşüm, 1989’da ödemeler dengesinde
sermaye hareketlerinin tümüyle serbest bırakılması anlamına gelen dış finansal serbestliğe geçilmesiyle yeni bir boyut kazanmıştır. 1970’li yılların
sonunda ekonomiyi içinde bulunduğu ağır koşullardan çıkarmak üzere hazırlanan ve 24 Ocak 1980’de yürürlüğe konan ekonomik istikrar tedbirleri, Türkiye’de neoliberal dönüşüm ve uyum sürecinin fiili başlangıcı olarak
kabul edilmektedir. Serbestleşme ve dışa açılma ekseninde uzun vadeye
yayılmış, kapsamlı bir yapısal dönüşümü öngörmesi, bu istikrar paketini
öncekilerden ayırmaktadır.361 1989 yılında geçilen dış finansal serbestlikle, uluslararası finansal piyasalardan serbestçe borçlanabilme, yurt dışında
serbestçe yatırım yapabilme veya yurt dışına sermaye transfer edebilme ve
borçlu-alacaklı ilişkilerinde döviz kullanabilmenin önündeki engeller kaldırılmıştır.362
1990’lı yıllarda ve 2000’li yılların başında Türkiye ciddi ekonomik krizler
yaşamıştır. Özellikle, 2000 ve 2001 yıllarında yaşanan krizlerin toplumsal
alandaki yansımaları oldukça ağır olmuş, artan işsizlikle birlikte yoksulluk
daha görünür hale gelmiştir. 2008 yılında dünyada baş gösteren küresel
krizin etkileriyle, Türkiye yeni bir kriz süreciyle karşı karşıya kalmıştır. Bu
sürecin anlaşılmasında 2000 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin
öncesine ilişkin kısa bir değerlendirme yapmak gerekmektedir.
1990’lı yıllarda artan sermaye giriş ve çıkışlarının belirlediği dalgalı büyüme süreci; enflasyonun hızlanmasından, GSMH’de payı artan iç ve dış
borçlara, faiz ödemelerinin devlet bütçesindeki artan yükünden, zayıf yapılı
361 Sinan Sönmez, “Türkiye Ekonomisinde Neoliberal Dönüşüm Politikaları ve Etkileri”, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, a.g.e., s.26.
362 Sinan Sönmez, “Türkiye’de Finansal Serbestlik: İstikrarsızlık Faktörü mü? Kalkınmanın İtici
Gücü mü? Ekonomik Yaklaşım, Cilt:14, Sayı:49, s.216.
164
Banu Metin
bankalara ve gelir dağılımının giderek bozulmasına uzanan bir çizgide pek
çok sorunu 2000’li yıllara taşımıştır. Bu süreçte, Asya ve Rusya krizlerinden
yansıyan olumsuzluklar ve 1999 yılındaki büyük depremin etkisiyle ekonomik koşullar daha da ağırlaşmıştır.363
1989 yılında geçilen dış finansal serbestlikle birlikte, Türkiye ekonomisinde dışa açılım öncelikleri reel üretim sektöründen finans sektörüne doğru bir değişim göstermiştir. Böylece, Türkiye ekonomisi dünya pazarlarıyla
eklemlenme ve küreselleşme sürecinde yeni bir aşama kaydetmiş, 1990’lı
yıllara tamamıyla dışa açık bir makroekonomi görünümünde girmiştir. Bu
yapı altında uyarılan kısa vadeli spekülatif yabancı sermaye akımları, bir
yandan ekonominin dış açıklarını finanse ederken diğer yandan da ülkedeki
tasarruf eğilimini düşürerek tüketim ve ithalat hacmini genişletmiştir.364 Bu
durum, 1988 yılındaki durgunluğun ardından gerçekleşen büyüme süreci
üzerinde etkili olmuştur. Özellikle 1989-1993 döneminde, ekonomide iç
pazara yönelik yüksek büyüme oranları yakalanmıştır. Ancak, ihtiyaç duyulan dış kaynağın dış borçla sağlanması dış borç stokunu önemli oranda
artırmıştır. Nitekim 1986 yılında 32 milyar dolar olan dış borç stoku iki katın
üzerinde artarak 1993 sonunda 67 milyar dolara ulaşmıştır.365 Döviz kuru
ve faiz oranları arasında son derece hassas dengelere dayanan (yüksek
reel faiz - düşük kur uygulaması) bu yapay büyüme süreci, ekonomideki
yatırım ve birikim önceliklerinin üretim dışı (spekülatif) alanlara yönelmesine
neden olmuştur. Gelir dağılımının giderek bozulması ve mali piyasalardaki
güvenilirlik bunalımıyla birlikte kriz ortamının doğması kaçınılmaz olmuştur.
Nitekim 1994 finansal krizi böylesi bir sürecin ürünüdür.366 İthalat hacmi363 Kazgan, Tanzimat’tan 21.Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, s.405.
364 Uluslararası sermaye akımlarının Türkiye ekonomisi üzerindeki etkilerinin incelendiği bir
çalışmada, harcanabilir gelirdeki ve bütçe harcamalarındaki artışların özel tüketim harcamalarını artırdığı ve bu etkinin özellikle bankalar tarafından verilen tüketici kredilerindeki
artıştan kaynaklandığı belirtilmektedir. Çalışmada vurgulanan bir diğer husus, tüketimin
artması sonucunda göreli fiyatların ticarete konu olmayan sektörler lehine gelişmesi ve yatırımların da bu sektörlere yönelmesidir. Bu süreçte, ülkenin uzun dönemli rekabet gücünü
koruyabilmesi için gerekli yatırımlar yapılmamış, iç talebin karşılanması öncelik kazanmış
olmaktadır. Kısaca, yüksek düzeyde spekülatif sermaye girişi TL’nin değerlenmesi, kısa
vadeli dış borçlarda artış gibi dengesizlikler dışında, yüksek tüketim, yüksek faiz, reel sektörün yatırımlarında daralma ve dış ticaret açığının artması gibi etkilerle krizi körükleyen
dengesizlikler yaratmaktadır; Nurhan Yentürk, Ahmet Çimenoğlu, “Uluslararası Sermaye
Hareketlerinin Gelişimi ve Türkiye Ekonomisinin Krizleri Üzerindeki Etkisinin Modellemesi”,
Körlerin Yürüyüşü Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası Krizler, s.126, 127.
365 Mustafa Sönmez, 100 Göstergede Kriz ve Yoksullaşma, İletişim Yayınları, İstanbul,
2002, s.121.
366 Erinç Yeldan, Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, İletişim Yayınları, İstanbul,
2003, s.39, 40.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
165
nin %25 düzeyinde azaldığı bu dönemde, GSYİH %5,5, sanayi sektörü ise
%7,6 oranında küçülmüştür. Yatırımlar özel sektörde %9,6; kamu sektöründe %44,6 gerilemiş; enflasyon oranı ise %106’ya yükselmiştir.367
Türkiye ekonomisinin yakın tarihinin büyüme-kriz sarmalında sıkışmış
bir görüntüye sahip olduğu söylenebilir. 1972’den başlayarak 1976’da tepe
noktasına ulaşan büyüme dönemini, 1978-1980 krizi izlemiş; 1983-1987
ekonomik büyüme dönemi ise 1988’de sona ermiştir. 1989’dan 2000’li yıllara kadar Türkiye’de büyüme ve kriz dönemleri yine ardı ardına gitmiş, bu
dönemde yaşanan krizler daha kısa aralıklarla ve ekonominin büyüme hızındaki istikrarsızlık açısından daha şiddetli gerçekleşmiştir.368 1970’li yılların
sonundaki kriz döneminin ardından yoğun teşviklerle gerçekleşen ihracata
dayalı büyüme, 1980’li yılların sonunda sınıra ulaşmıştır. 1989’daki dış finansal serbestlikle birlikte, bu yıllardan itibaren büyüme sürecinde sermaye
hareketleri belirleyici olmuştur. 1990’lı yıllarda sermaye hareketlerinin miktarı ve yönündeki değişiklikler, finansal yükseliş ve çöküş dönemleri yaratmış ve bu durum ekonominin büyüme oranındaki değişkenliği artırmıştır.
Ekonomi, istikrarsızlık- kriz- (yapay) büyüme- istikrarsızlık yönünde gelişmelere sahne olmuştur.369 İstikrarı olmayan bir ekonomik büyüme, yatırım
kararlarının etkin bir şekilde alınmasını ve buna bağlı olarak da kaynakların
daha verimli kullanılmasını engellemektedir.370
2000’li yılların başında yaşanan ekonomik kriz sonrasında, 2002 yılından itibaren Türkiye’nin yine bir ekonomik büyüme sürecine girdiği bilinmektedir. Bu süreçte gerçekleşen büyümenin dinamikleri aşağıda ayrıca
incelenecektir. Ancak, daha önce Kasım 2000 ve Şubat 2001 ekonomik
krizleri ele alınacaktır.
A. Kasım 2000 Ekonomik Krizi
Türkiye, 2000 yılına IMF’nin desteğinde yeni bir ekonomik programla
girmiştir. Üç yıllık bir perspektif içinde hazırlanan istikrar programının birbiriyle yakından ilişkili üç ayağı bulunmaktaydı: Birincisi, kamu finansman
açıklarının düşürülmesiydi. Bu çerçevede, gerçekleştirilecek sıkı bütçe uygulamasıyla KİT açıklarının azaltılması ve tarım kesimine verilen destekleme
fiyatlarının hedeflenen enflasyon oranında artırılması amaçlanmıştır. Progra367 Yeldan, a.g.e., s.51.
368 Yeldan, a.g.e., s.32.
369 Korkut Boratav, Erinç Yeldan, “Turkey, 1980-2000: Financial Lİberalization, Macroeconomic (In) Stability, and Patterns of Distribution” (Erişim) http://www.bilkent.edu.tr/yeldane,
19.09.2009, s.7.
370 Erol Taymaz, Halit Suiçmez, “Türkiye’de Verimlilik, Büyüme ve Kriz”, Türkiye Ekonomi
Kurumu Tartışma Metni 2005/4, (Erişim) http://www.tek.org.tr, 20.07.2008, s.7.
166
Banu Metin
mın ikinci ayağı, kamu açıklarını kapatmaya yönelik bir dizi yapısal reformun
yapılması ve özelleştirmeye hız verilmesi şeklinde belirlenmiştir. Bu amaca
yönelik olarak; tarım kesiminin desteklenmesinin daha akılcı bir sisteme
oturtulması, elektrik üretim ve dağıtımının özelleştirilmesi, sosyal güvenlik
sisteminin yeniden gözden geçirilerek özel emeklilik sisteminin kurulması
ve siyasi etkilerden arındırmak amacıyla kamu bankalarının yeniden yapılandırılması gibi önlemler öne çıkarılmıştır. Programın üçüncü ayağı, ilk ikisi
eksiksiz bir biçimde uygulandığı takdirde sürdürülebilecek bir politikaydı.
Merkez Bankası, döviz kurunu önceden açıklayarak kurun beklenen enflasyon kadar yükselmesine izin verecekti. Bu şekilde, geçmiş enflasyona göre
çok yavaş artan döviz kuru enflasyon beklentilerini düşürecekti.371 Programa göre, Merkez Bankası ancak döviz alımı ya da satımı yoluyla piyasaya
likidite verebilecekti. Bu durumda, Merkez Bankası’nın borç verme yoluyla
piyasaya verdiği likiditeye bir limit getirilmiş olmaktaydı.372 Piyasaların Merkez Bankası’na döviz satması ya da döviz talep etmesi ise faizler aracılığıyla
belirlenecekti. Bir diğer ifadeyle, kur kontrol altında kalırken, faizler serbest
olacaktı.373 Bu politikanın temel amacı, enflasyonun düşürülmesi ve sürdürülebilir bir büyüme oranının sağlanması idi.374
2000 istikrar programında, maliye politikasının hedeflerini desteklemek için özelleştirme uygulamalarına ek olarak tarımsal destekleme, sosyal güvenlik, kamu maliyesi ve bankacılık sistemine ilişkin bir dizi yapısal
düzenleme öngörülmüştür. Bu anlamda programın, enflasyonu düşürme
371 Özellikle devalüasyon-enflasyon sarmalının güçlü olduğu ülkelerde enflasyonla mücadelede nominal çapa uygulamasına gidilmektedir. Enflasyonla mücadelede nominal çapa uygulaması, hızla yol alan bir geminin çapa atılarak yavaşlatılması benzetmesinden hareketle
adlandırılmıştır. Bu uygulama enflasyonu ortaya çıkaran yapısal dengesizlikleri düzeltmek
için ekonomik belirsizliğin ortadan kaldırılması amacıyla uygulanmaktadır. Nominal çapa
uygulamasına dayalı enflasyonla mücadele politikasının taşıdığı en önemli tehlike, döviz
kurunun sabit tutulabilmesi ya da düşük oranda devalüe edilebilmesi için programın yüksek oranda dış kaynak girişine bağımlı olmasıdır; Nurhan Yentürk, “Finansal Sermaye Girişi
Gölgesinde İstikrar Uygulaması: 2000 İstikrar Paketinin İncelenmesi”, Körlerin Yürüyüşü
Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası Krizler, s.83, 84.
372 Bu mekanizmayla para politikasının döviz hareketleriyle sınırlandırılmış olduğu ve ekonominin likidite ihtiyacını karşılayabilecek en önemli unsurun uluslararası spekülatif sermaye
akımlarının sürekliliğine dayandırıldığı, bu şekilde iç mali piyasaların spekülatif sermaye
çıkışlarına karşı savunmasız bırakıldığı belirtilmektedir. Enflasyonu düşürme programının
Türkiye’nin finans piyasalarının kırılgan koşullarını tamamıyla göz ardı ettiği ve Merkez
Bankası’nın parasal kontrol ve istikrar araçlarını kullanmasını engellediği üzerinde durulmaktadır; Erinç Yeldan, Behind The 2000/2001 Turkish Crises: Stability, Credibility, and
Governance, for Whom?, (Erişim) http://www.bilkent.edu.tr/yeldane, 12.08.2008, s.4, 5.
373 Mahfi Eğilmez, Ercan Kumcu, Ekonomi Politikası, Teori ve Türkiye Uygulaması, Remzi
Kitabevi, İstanbul, 2007, s.391, 392.
374 Eğilmez, Kumcu, a.g.e., s.384.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
167
hedefi ile sınırlı teknik bir belge olmanın ötesinde anlamlar taşıdığı ve planlanan uygulamalarla ekonomide kalıcı dönüşümlerin hedeflendiği söylenebilir.375 Programda yer alan gelirler politikasıyla, ücret ve maaşların beklenen
enflasyon oranında sınırlandırılması öngörülmüştür. Gelir dağılımı açısından
bakıldığında, gelirleri hedeflenen enflasyona göre önceden ayarlanan ücretli kesim programdan olumsuz etkilenenlerin başında gelmektedir.376
Programın bütçe ayağında, vergi gelirlerinin artırılması yoluyla faiz dışı
fazlanın yükseltilmesi ve hazinenin iç borçlanma yükünün ve dolayısıyla
faizlerin düşürülmesi temel yaklaşım olmuştur. Bu yaklaşımı desteklemek
amacıyla dış borçlanmanın artırılarak iç borçlanma yerine ikame edilmesi
öngörülmüştür.
Programın açıklanmasının yarattığı olumlu etkiler sonucunda, 1999
yılında ortalama %106’ya ulaşmış olan hazine iç borçlanma yıllık bileşik
faiz oranı, Ocak 2000’de %37’ye gerilemiştir. Program, geleceğe ilişkin kur
gelişmeleri belirlenmiş ve dolayısıyla devalüasyon riski ortadan kalkmış
olduğu için bankaların açık pozisyonlarını yükseltmeleri yönünde de etkili
olmuştur. Ancak, faizlerin bu kadar hızlı gerilemesi, enflasyonla mücadele
politikası açısından bir tehlikeyi de beraberinde getirmiştir. Ertelenmiş tüketim isteklerinin hızla devreye girmesi sonucunda, bankaların düşük faizler
ile önerdikleri bireysel kredilerin de desteğiyle tasarruflar tüketime kaymaya
başlamıştır. Sonuçta talep canlı kaldığı için enflasyondaki düşüş beklenen
hızda olmamıştır.377
Ekim ayı sonunda Türkiye’de ekonomik büyüme %6,5-7 aralığında
seyretmiş, böylece 1999 yılındaki %6,1 oranındaki küçülme, tekrar büyümeye dönüşmüştür. Büyümenin altında yatan temel neden, hem iç piyasaya hem de dış piyasaya (ithalata) yönelik talep canlılığı olmuştur. Talep
canlılığına rağmen enflasyon %69’dan %40’ların altına inmiştir. Enflasyonun hedeflenen oranın (birinci yılda TEFE %20) üstünde gerçekleşmesi,
daha önce de belirtildiği gibi, bankalarca açılan bireysel kredilerin talebi
desteklemesinden kaynaklanmıştır. Bütçe, faiz dışı fazla konusunda önemli
bir iyileşme göstermiş, bütçe açıklarının yarattığı enflasyonist baskı ortadan kalkmaya başlamıştır. Yapısal düzenlemelerde gecikmeler olmasına
karşın uzun yıllardır yapılamamış olan reformlar gerçekleştirilmiştir. Önce
tütün desteklemesinde, daha sonra hububat taban fiyatlarında verilen sözler tutulmuştur. Dolar bazında tarım ürünlerinde iç fiyatlar dünya fiyatlarına
375 Yeldan, a.g.e., s.161, 169.
376 Kepenek, Yentürk, a.g.e., s.590; Mustafa Sönmez, 100 Göstergede Kriz ve Yoksullaşma, s.190.
377 Eğilmez, Kumcu, a.g.e., s.384-386.
168
Banu Metin
mümkün olduğunca yaklaştırılmıştır. Bankacılık kesiminin yeniden yapılandırılması yönünde çalışmalar sürdürülmüştür. Özelleştirmelerde aksamalar
ortaya çıkmasına karşın, son 15 yılda yapılan özelleştirmelerden daha fazla
gelir tek başına 2000 yılında elde edilmiştir. Bu süreçte en önemli sorun, cari
açığın başlangıçta tahmin edilenin çok üzerinde bir noktaya, 8-10 milyar
dolar aralığına doğru ilerlemesi olmuştur.378 Faizlerdeki hızlı düşüşe paralel,
özellikle tüketici kredilerindeki artış, talepte hızlı bir genişlemeyi beraberinde getirmiştir. İç talebin artması ve TL’nin reel olarak değerlenmesi (enflasyonun kur artışına göre yüksek olması) ihracatın duraklamasına neden
olmuştur. Bu gelişmelerle cari açık hızla yükselmiş, programda öngörülenin
(GSMH’nin %1,5-2’si olan 3-4 milyar dolar arası) oldukça üzerinde 9,8 milyar seviyesinde gerçekleşmiştir.379
Yıl sonuna yaklaşılması nedeniyle bankaların açık pozisyonlarını kapatmaya yönelmeleri döviz talebini artırmış, bu gelişme de faiz oranlarını
bir miktar yukarı çekmiştir. Aynı dönemde, bankacılık kesimine yönelik yeni
düzenlemeler birden hız kazanmaya başlamıştır. Bu yeni gelişme, bankaları,
açık pozisyonlarını kapatma yolunda çok daha hızlı ve ani davranışlar içine
sokmuştur. Bu durumda, bankalar döviz alabilmek için likiditelerini daha
fazla artırmaya yönelmişler, daha fazla likidite talebi ise doğal olarak faizlerin çok daha hızlı bir şekilde yukarı hareketlenmesine neden olmuştur.
Yükselen faizler, ellerinde yüksek düzeyde hazine bonosu olan bankaların
risklerini yükseltmiştir. Çünkü yükselen faizlerle birlikte, bankaların ellerindeki bonoların değeri düşmüş ve zarar etmeye başlamışlardır. Bu süreçte,
bazı bankaların Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na (TMSF) alınacağına ilişkin söylentilerin yayılması, bankaların birbirlerine olan kredi hatlarını iptal
etmelerine ya da minimum düzeye düşürmelerine yol açmıştır. Bu gelişmenin yarattığı ek likidite daralması, faiz oranlarını daha da yükseltmiştir. Hazine bonosuna yatırım yapmış olan yabancı yatırımcılar, ellerindeki bonoları
satamayacaklarını düşünerek piyasadan çıkmaya başlamışlardır. Kasım ayı
sonunda faizler yüzde 1000’lere ulaşmıştır.380 Bu süreçte ortaya çıkan gelişmelerde ve krize giden yolda, programın, kamu maliyesindeki ve özellikle
bankacılık sektöründeki yapısal sorunlara ve kırılganlıklara rağmen uygulamaya konulması önemli bir rol oynamıştır.381
378 Eğilmez, Kumcu, a.g.e., s.386.
379 Ercan Uygur, “Krizden Krize Türkiye:2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri” Türkiye Ekonomi
Kurumu Tartışma Metni 2001/1, (Erişim) http://www.tek.org.tr, 14.06.2008, s.13, 14.
380 Eğilmez, Kumcu, a.g.e., s.394.
381 Yılmaz Akyüz, Korkut Boratav, “The Making of the Turkish Crises”, UNCTAD, Cenevre,
(Erişim) http://www.econturk.org/Turkisheconomy/boratav.pdf., 19.08.2007, s.2.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
169
Mali kesimde ortaya çıkan sarsıntı, kısa sürede reel kesimi de etkilemeye başlamıştır. Piyasadaki faiz dalgalanmaları talep canlılığını ortadan
kaldırmıştır. Azalan taleple birlikte, reel kesimin satışları daralmış ve stoklar
hızla yükselmeye başlamıştır.382 Bu süreçte kapanan işyerlerinin açılan işyerlerine oranındaki değişim krizin reel sektör üzerindeki etkilerini görmek
açısından önemli bir göstergedir. 1999 yılında kapanan işyerlerinin açılan
işyerlerine oranı %26 iken, bir diğer ifadeyle kurulan her 100 işyerine karşılık 26 işyeri kapanmış iken, 2000 yılında bu oran %50’ye yükselmiştir. 2001
yılının ilk yedi ayında ise söz konusu oran %72’ye ulaşmıştır.383
B. Şubat 2001 Ekonomik Krizi
Türkiye yirmi birinci yüzyıla AB’ye tam üyelikte “aday ülke” statüsü
kazanmış olarak girerken üç temel ekonomik sorunu aşamamanın getirdiği
sıkıntıları yaşamaktaydı. Bunlar; enflasyonu tek haneli rakamlara indirmek,
kamu finansman dengesini sağlamak ve cari işlemler açığını kontrol altına
almaktı. Piyasalarda tam bir belirsizliğin yaşandığı, kamu ve özel bankaların
kurtarılma yollarının yoğun biçimde tartışıldığı kırılgan bir ekonomik ortam
içinde 2001 yılına girilmiştir.384
Kasım 2000 Krizi’nden üç ay sonra 19 Şubat 2001’de çıkan siyasi kriz
mali piyasalar üzerinde ciddi bir tahribat yaratmış; İMKB endeksi %14,6
oranında değer kaybederken, repo faizleri %760’a yükselmiştir. TL’den
dövize geçişin hızına paralel olarak Merkez bankasından 7,6 milyar dolar
çekilmiştir. Kriz 20, 21 ve 22 Şubat günlerinde de derinleşerek devam etmiştir.385 Bankalar arası Para Piyasası’nda gecelik faiz önce %3000’e sonra,
%7.500’e çıkarken; Hazine bir ay önceki borçlanma faiz oranının (%65) iki
katından daha yüksek bir faiz oranı ile (%144) borçlanabilmiştir. Kısa sürede
derinleşen mali krizi aşmak için TCMB, IMF’nin de telkinleriyle 21 Şubat
gecesi döviz kurlarını dalgalanmaya bıraktığını ilan etmiştir. Uygulamanın ilk
gününde TL %40 civarında değer kaybetmiştir. Bu sonuç, bir anda devletin
dış borç toplamının 29 milyar TL artmasına neden olmuştur.386
Şubat 2001 krizi ile döviz çapasına dayalı enflasyonu düşürme programı terk edilmiştir. Şubat krizinin döviz piyasalarından kaynaklanan bir kriz
olması, piyasalara güven verilmesi açısından IMF’nin mali desteğini, zorun382 Eğilmez, Kumcu, a.g.e., s.389.
383 Sönmez, 100 Göstergede Kriz ve Yoksullaşma, s.137.
384 Erdinç Tokgöz, Türkiye’nin iktisadi Gelişme Tarihi (1914-2009), İmaj Yayınevi, Ankara,
2009, s.286.
385 Tokgöz, a.g.e., s.286.
386 Tokgöz, a.g.e., s.286.
Banu Metin
170
lu hale getirmiştir. TL piyasalarında faizin olağanüstü yükselmesine karşın
dövize yönelen talep bir türlü kırılamamıştır.387
Şubat 2001 sonrasında bir yandan dalgalı kur rejimine geçilmesi, diğer yandan Merkez Bankası’na hukuki özerklik verilmesi ve 2002 yılından
itibaren hükümet tarafından bağlayıcı enflasyon hedefleri belirlenmesi yönündeki gelişmelerin Türkiye’nin makroekonomik politikalarında önemli bir
dönüşüme işaret ettiği belirtilmektedir. Buna göre, enflasyonla mücadele
programı çerçevesinde maliye politikasının yüksek faiz dışı fazla (GSMH’nin
%6,5’i) hedefine odaklanması, para politikasının ekonomik konjonktürdeki
rol ve etkinliğinde önemli bir artış anlamına gelmektedir.388
Türkiye’de bankacılık sistemi, Kasım ve Şubat krizleri sonucu büyük
zararlarla karşı karşıya kalmıştır. Kriz öncesi dönemde bankacılık sektöründeki sorunlar krizlerin tetiklenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Kamu
bankalarında önemli oranlara ulaşan görev zararları başlıca sorunken, özel
bankalarda döviz cinsinden borçların döviz cinsinden alacaklara göre oldukça fazla olması ve yüksek düzeydeki kısa vadeli borçlar temel sorunlar
olarak öne çıkmıştır. Dolayısıyla, bankacılık sektörü, olası faiz ve kur artışlarına karşı oldukça kırılgan bir görünüme sahip olmuştur.389 Bu nedenle,
Mart 2001’den itibaren başta kamu bankaları olmak üzere, çökmekte olan
bankacılık sisteminin güçlendirilmesi ekonomi yönetiminin öncelikleri arasına girmiştir. Mali kesimin yapısal sorunları, dış borçlanma olanaklarının
daralması, hızla yükselen iç faizler karşısında hükümetin iç ve dış borçlarını
çevirebilme gücü asgariye inmiştir. Bu çok boyutlu ekonomik krizi aşmak
için hükümetin önünde üç seçenek bulunmaktaydı: Borçlarını para basarak ödemek, borçlarını ödeyemeyeceğini ilan etmek (marotoryum), güçlü
bir ekonomik reform programı hazırlayıp dış kaynak sağlamak. Hükümet bu
seçeneklerden üçüncüsünü tercih etmiştir.390
C. Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı
Türkiye, 2000 yılı boyunca uygulamış olduğu enflasyonu düşürmeye
yönelik istikrar programının ardı ardına yaşanan iki krizle başarısızlığa uğramasından sonra 14 Nisan ve 15 Mayıs 2001 tarihlerinde iki aşamada açıklanan IMF destekli yeni bir istikrar programını uygulamaya koymuştur. “Güçlü
Ekonomiye Geçiş Programı” olarak tanımlanan yeni istikrar programının
387 Tokgöz, a.g.e., s.287.
388 Asaf Savaş Akat, “Dalgalı Kur ve Para Politikası: Bir Parasal Kural Önerisi”, Türkiye Ekonomisi Gülten Kazgan’a Armağan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 79, İstanbul, 2004,
s.79.
389 Özatay, a.g.e., s.86.
390 Tokgöz, a.g.e., s.288.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
171
temel amacı “…güven bunalımı ve istikrarsızlığı süratle ortadan kaldırmak
ve… bir daha geri dönülmeyecek şekilde kamu yönetiminin ve ekonominin
yeniden yapılandırılmasına yönelik altyapıyı oluşturmak” şeklinde açıklanmıştır.391
“Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı”nda 2000 yılında uygulanan enflasyonu düşürme programının daha önce açıkladığımız ilk iki ayağı korunmuş, yaşanan krizlerin de etkisiyle programın üçüncü ayağında (kur sisteminde) değişikliğe gidilerek Şubat 2001 Krizi ile geçilen dalgalı kur sisteminin sürdürülmesi benimsenmiştir. Programda esas olarak kamu kesiminin
olumsuz borç dinamiğinin kırılması amaçlanmış, bu amaca uygun olarak
para ve mali piyasaların yeniden yapılandırılması ve bankacılık kesimine işlerlik kazandırılması öngörülmüştür. Bu uzun vadeli temel hedefe ulaşmanın
anahtarı olarak makro ekonomik dengelerin kurulması öne çıkmıştır. Ekonomide kısa vadede bir daralmayı gerektiren bu dengenin kurulması, toplumun değişik kesimlerinin fedakârlığını gerekli kılmıştır. GEGP’nin reel ekonomiye yönelik politikaları yurt içi talebin daraltılarak ihracat için bir fazla
oluşturulması yönünde olmuştur.392 Bunu gerçekleştirmek için, bir yandan
kamu harcamalarının kısılması ve işgücü ve kırsal kesim gelirlerinin baskı
altında tutularak yurt içi talebin azaltılması, diğer yandan ücret maliyetlerinden ve tarımsal ürün fiyatlarından sağlanacak tasarruflarla ihracatın teşvik
edilmesi öngörülmüştür. Programda sabit sermaye yatırımlarının artırılmasına ya da sanayi sektörünün sorunlarının çözümüne yönelik somut önerilere
yer verilmemiştir.393
Program, reel ekonomideki yükselişi ihracat ve turizm geliri artışlarına bağlamış, büyük boyutlu kamu varlıklarının özelleştirilmesi (THY, TELEKOM, TÜPRAŞ, ERDEMİR, TEKEL, şeker fabrikaları, TEDAŞ vb.) ve bütçe
giderleri üzerinde yük oluşturduğu gerekçesiyle tarımsal destekleme politikalarının yeniden düzenlenmesi gibi konulara öncelik vermiştir.394 Programın
391 Bağımsız Sosyal Bilimciler, “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı Üzerine Değerlendirmeler”,
(Erişim) http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/iktisat.htm, 12.05.2007, s.3.
392 Kamu ve bankacılık sektörlerinde reformların öngörüldüğü programda, reel sektörün kendi
içindeki dengesizlikler dikkate alınmadan ihracat artışı ve ithalat daralması hedefleri gözetilmiştir. Türkiye ekonomisinde reel sektörün uluslararası rekabet gücünde var olan sorunlardan bazıları şöyle sıralanabilir: ticarete konu olabilecek sektörlerin yatırım oranının
düşük olması, uzun yıllardır ithalatın gerisinde kalan ihracat, ihracatçı sektörlerin ithalata bağımlılığı, gelirin ithal tüketim malı talep esnekliğinin yüksek olması; Nurhan Yentürk,
“”Yangın Söndü, Arsayı Kurtardık”: 2001 Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı”, Körlerin Yürüyüşü Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası Krizler, s.56, 57.
393 Bağımsız Sosyal Bilimciler, a.g.m., s.4.
394 Tarımsal destekleme politikalarının eleştirilen yönlerinden biri; fiyat tespitinde politik amaçların ağır basması nedeniyle ekonomik etkenlerin geri plana itilmesi sonucu ortaya çıkabilen stok birikimi ve bunu takip eden mali desteğin ortaya çıkardığı enflasyonist etkidir. Bir
172
Banu Metin
öngördüğü tarım politikaları kapsamında, devletin özellikle şeker ve tütün
alanından çekilmesiyle bu alanlarda üretim yapan kesimlerin işsizliği sonucunu doğuran gelişmelerin önü açılmıştır. Ayrıca, tarımda çalışan kesimi
toplam istihdamın %3-5 arasında olan gelişmiş ülkelerin, tarımdaki üretim
fazlasını sınırlarken üreticinin yoksullaşmasını önlemek amacıyla getirdikleri “doğrudan gelir desteği” uygulaması, bu programla Türkiye’deki tarım
politikalarının da ana eksenini oluşturmuştur. Tarım istihdamının toplam istihdam içinde halen % 25’ler civarında olduğu ve yüksek işsizlik baskısı
altında olan bir ekonomide böyle bir uygulama, tarımsal üretimin artırılmasında ciddi sıkıntıları da beraberinde getirmiştir. Üretimden bağımsız olarak
toprak sahipliği belgesi olan “tapu senedi” ne göre, dönüm başına ödemenin yapıldığı bu uygulamada birçok ilde gelir desteği, yoksul tarım üreticilerinden ziyade muhtar, belediye başkanı gibi kişilere verilmiştir.395 Araziyi
işleyeni değil, mülk sahiplerini destekleyen DGD ile şehirlerde ikamet eden
bazı mülk sahipleri, tarım dışı işler yapsalar dahi DGD kapsamında yapılan
ödemelerden faydalanabilmektedir. Dolayısıyla, bu sistem ile yoksul çiftçilerin desteklenmesi arasındaki ilişkinin güçlü bir ilişki olduğunu söylemek
mümkün görünmemektedir.396
Türkiye’de 2000 sonrası dönemde tarım politikalarının şekillenmesinde birbiri içine geçen farklı süreçler söz konusudur: 1999 yılının sonlarından
itibaren yaşanan ekonomik krizlerin hemen sonrasında “ekonomik istikrar
politikaları” kapsamında IMF’ye verilen Niyet Mektupları, DTÖ çerçevesinde Türkiye’nin de taraf olduğu tarım anlaşmaları gereğince yerine getirilmesi gereken yükümlülükler ve 2005 yılında AB ile başlatılan tam üyelik
müzakereleri kapsamında yürütülen Türkiye’nin tarım mevzuatını AB tarım
mevzuatına uyumlu hale getirme gerekliliğinin ortaya koyduğu gelişmeler
bu kapsamda değerlendirilebilir. Türkiye’nin AB Ortak Tarım Politikası’na
uyumu; tarım nüfusu, işletme büyüklüğü, örgütlenme, tarımsal desteklemeler, teknoloji kullanımı, verimlilik, ürün kalite ve standartları gibi pek çok
alanda ortaya çıkmaktadır.397
diğer eleştiri de ürüne verilen sübvansiyonun satılan ürün miktarı ya da girdiye verilen sübvansiyonun satın alınan girdi miktarı ile doğru orantılı olması nedeniyle, sübvansiyonlardan,
büyük üreticilerin daha çok yararlanması ve bu durumun, tarım içi gelir dağılımını olumsuz
etkilemesidir; Gülten Kazgan, Tarım ve Gelişme, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 50,
İstanbul, 2003, s.383, 384.
395 Kazgan, Tanzimat’tan 21.Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, s.422, 423.
396 İstanbul Ticaret Odası, Türkiye’de ve Dünyada Tarımsal Destekleme Politikası, Hazırlayan: Okan Gaytancıoğlu, Yayın No:2009-14, İstanbul, 2009.s.104.
397 Fahriye Öztürk, “Tarım Kesimi: Türkiye’de Tarımsal Yapı ve Tarımsal Destekleme Politikalarının Tarihsel Gelişim Süreci”, Çeşitli Yönleriyle Cumhuriyetin 85. Yılında Türkiye Ekonomisi, s.84, 85.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
173
Yukarıda temel hedef ve önceliklerine yer verdiğimiz GEGP, 2005 yılına kadar uzatılarak sürdürülmüştür. 2005 yılında IMF ile imzalanan üç yıllık
bir anlaşma ile de 2008 yılının ortalarına kadar uzatılmıştır.398 Kısaca ifade
etmek gerekirse Türkiye, 1990’lı yılların sonundaki kriz koşullarının etkisiyle
yapılan stand-by anlaşmaları ve imzalanan Niyet Mektupları ile IMF’nin denetim ve gözetimindeki ekonomik programlarını 2008 yılının ortalarına kadar sürdürmüştür. Nitekim 2005 yılında sona eren 18. stand-by anlaşmasını
Mayıs 2008’e kadar devam eden 19. stand-by anlaşması izlemiştir.399 Mayıs
2008’den sonra ise IMF ile yeni bir stand-by anlaşması imzalanmamıştır.
Türkiye, 2000’li yılların başında yaşadığı ciddi ekonomik kriz koşullarına ek
olarak 2000’li yılların sonlarına doğru da küresel ekonomik krizin etkilerine
maruz kalmıştır. Söz konusu dönemi kapsayan temel ekonomik göstergeler
aşağıda incelenmektedir.
D. Temel Ekonomik Göstergeler (1999-2009)
Türkiye’nin 1999-2009 dönemine ait temel ekonomik göstergeleri Tablo 23’te yer almaktadır. Tablo 23’ü incelemeye geçmeden önce belirtilmesi gereken bir husus bulunmaktadır. Tabloda, GSYİH’ deki değişme, Kişi
Başına GSYİH’ deki değişme ve Cari İşlemler Dengesi/GSYİH oranındaki
değişme için 1987 yılına ait eski seri ve 1998 yılına ait yeni seri verileri bir
arada sunulmaktadır. TÜİK, 8 Mart 2008 tarihinde, 1998 baz yıllı yeni milli gelir serisini kamuoyuna açıklamıştır. Avrupa Hesaplar Sistemine uygun
olarak TÜİK tarafından hazırlanan 1998 baz yıllı yeni seri hesaplamalarında
önemli yöntem ve kapsam değişikliklerine gidilmiştir.400 Bu değişiklikler sonucunda örneğin, 1998-2006 döneminde, cari fiyatlarla yeni GSYİH serisi,
eski GSYİH serisinden %31,70 oranında daha yüksek çıkmıştır. Benzer şekilde, 1998-2006 döneminde yıllık ortalama GSYİH büyüme hızı, eski seride
%3,74 iken, yeni seride %4,09’a yükselmiştir. Yeni seride, 1999 ve 2001
yıllarında ekonomide ortaya çıkan daralmanın daha sınırlı olduğu kriz sonrasındaki iki yılda (2002, 2003) gerçekleşen canlanmanın ise daha yavaş
olduğu sonucu çıkmaktadır. 2004-2006 döneminde GSYİH’ deki büyüme
yeni seride daha yüksek düzeyde görülmektedir.401
398 Bağımsız Sosyal Bilimciler, IMF Gözetiminde On Uzun Yıl, 1998-2008: Farklı Hükümetler Tek Siyaset, 2006 Yılı Raporu, Ankara, 2006, (Erişim) http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org, 14.04.2008, s.8, 9.
399 Ercan Uygur, “The Global Crises and the Turkish Economy”, Turkish Economic Association,
Discussion Paper 2010/3, February, 2010, (Erişim) http://www.tek.org.tr 15.05.2010, s.1.
400 Bu değişiklikler ile ilgili kapsamlı bilgi için bkz.; Zafer Yükseler, “Yeni Milli Gelir Serisi ve
Analizi”, Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni 2008/11, Temmuz 2008, (Erişim) http://
www.tek.org.tr, 14.07.2009.
401 Yükseler, a.g.m., s.2.
174
Banu Metin
Yukarıdaki örneklere eklenebilecek bir başka gösterge de kişi başına
GSYİH’ deki farklılıktır. Yeni seride kişi başına GSYİH, eski seriye göre daha
yüksektir. Karşılaştırma yapmaya olanak sağlayan 2006 yılı verilerine bakıldığında, eski ve yeni seri arasındaki fark görülecektir. Nitekim eski seriye
göre yapılan hesaplamalarda kişi başına GSYİH 2006 yılında 5.482 $ iken,
yeni seriye göre yapılan hesaplamalarda bu rakam 7.583 $’a yükselmiştir.
Milli gelirdeki artışı ve cari işlemler dengesindeki açıkları değerlendirirken
yeni serinin etkisini de gözden uzak tutmamak gerekir.
Belirtilmesi gereken bir diğer husus da dolar cinsinden verilen rakamlarda ortaya çıkan gelişmedir. 2002-2008 döneminde, TL, dolar karşısında değer kazanmıştır. Bunun gerisinde, giderek büyüyen dışarıdan mali
yatırımlar ve dış borçlanmalar bulunmaktadır. 2001 krizinde 1,7 TL/dolar
olan kur, 2007 yılında 1,3; 2008 yılı ortalarında ise 1,2 seviyelerinde gerçekleşmiştir. TL/dolar kurunda ortaya çıkan bu değişme, hem GSYİH’ nin
dolar değerini hem de dolarla oluşup dolarla GSYİH’ ye oran olarak verilen
hesapları değiştirmiştir.402 Örneğin, dolarla oluşan CİB açığının GSYİH’ ye
oranı, 2006 yılı için %8,2’den %6,1’e gerilemiştir. Bu farklılıkları ortaya koyabilmek ve rakamları daha iyi değerlendirebilmek için yukarıdaki tabloda
yer alan ilgili ekonomik göstergelerde eski ve yeni seriye ait verilerin bir
arada sunulması uygun görülmüştür. Baz alınan yıla göre değişen eski ve
yeni seri arasındaki farklılıkları gözden kaçırmamak kaydıyla, temel ekonomik göstergelere ilişkin aşağıda yapılan değerlendirmelerde yeni seriye ait
veriler esas alınmıştır.
Tablo 23’te yer alan veriler, 1999 yılındaki ekonomik krizin etkisiyle
%3,4 oranında küçülen Türkiye ekonomisinin, 2000 yılında tekrar büyümeye geçtiğini ve bu yıldaki büyüme oranının %6,8 oranında gerçekleştiğini
göstermektedir. 2000 yılının sonunda ve 2001 yılının başında yaşanan krizlerin etkisiyle ekonomi 2001 yılında %5,7 oranında küçülmüştü.
402 Kazgan, Tanzimat’tan 21.Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, s.433.
17,5
7,9
6,2
2002
19
5,8
5,3
2003
22,3
8,9
9,4
2004
24,1
7,4
8,4
2005
25,5
6,1
6,9
2006
6,5
25,2
-
4,7
2007
23,5
-
0,7
2008
41,3
29,1
19,9
4,9
46
10,8
46,3
41,5
25,6
16
5,5
47,9
10,6
46,4
41,5
24
20,9
5,8
49,2
10,2
46,3
10,3
46,2
11
46,9
-0,7
19,9
-
-4,7
2009
54,9
- 4,9
54,4
2,3
1,9
44,9
-0,8
-0,3
25,3
-3,4
-2,5
9,4
-5,2
-3,7
7,7
-6,3
-4,6
9,7
-8,2
-6,1
8,4
-
-5,9
10,1
-
-5,7
-
6,5
-
-2,3
-38,8
41,2
24,6
19,4
5,8
50
14
47,9
Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar GSYİH İstatistikleri, İşgücü İstatistikleri, Enflasyon ve Fiyat İstatistikleri (Tüketici Fiyatları Endeksi), Dış
Ticaret İstatistikleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr 20.06.2010; DPT, Temel Ekonomik Göstergeler, Ekonomik Gelişmeler (Erişim) http://www.
dpt.gov.tr 20.06.2010; DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) 2011 Yılı Programı, (Erişim) http://www.dpt.gov.tr , 28.12.2010, s.7’den
derlenerek oluşturulmuştur.
64,8
(1987 bazlı eski seri)
-3,7
-70,0
43,2
33,8
18,1
4,5
43,3
10,5
48,3
-14,0 -26,7 -10,0 -15,4 -22,0 -34,3 -43,2 -54,0 -62,8
44,4
34,9
18,5
4,4
42,8
10,3
49,6
41,7
23,6
20,9
5,8
49,5
45,6
37,5
17,5
5,1
39,7
8,4
49,8
41,5
23,4
20,8
5,9
49,7
46,7
36
17,6
6,3
40
7,4
47,2
36,7
18,5
6,7
37,9
49,9
51
2.847 2.941 2.156 2.622 3.412 4.187 5.016 5.482
-0,5
TÜFE (%)
16,2
-7,5
-5,7
2001
3.907 4.130 3.020 3.492 4.559 5.764 7.021 7.583 9.234 10.440 8.590
19,8
21,8
7,4
6,8
-4,7
-3,4
Cari İşlemler Dengesi/GSYİH (%)
(1998 bazlı yeni seri)
Dış Ticaret Dengesi (milyar $)
İstihdam Oranı
Tarım
Sanayi
İnşaat
Hizmetler
İşsizlik Oranı
İşgücüne Katılma Oranı (%)
(1987 bazlı eski seri)
Kişi Başına GSYİH
( ABD $) (1998 bazlı yeni seri)
Gayri Safi Sabit Sermaye
Oluşumu/GSYİH
(1987 bazlı eski seri)
GSYİH (%) değişme
(1998 bazlı yeni seri)
2000
1999
Tablo 23: Temel Ekonomik Göstergeler (1999-2009)
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
175
176
Banu Metin
Tablo 23’te gözlenen önemli bir gelişme, Türkiye’nin 2001 yılında yaşadığı ciddi orandaki küçülmenin ardından 2002-2007 döneminde yılda ortalama %6,8 oranında büyümesi olmuştur. Özellikle, 2004 ve 2005 yıllarındaki büyüme oranları oldukça yüksek düzeylerde (sırasıyla %9,4 ve %8,4
olmak üzere) seyretmiştir. 2007 yılından itibaren büyüme hızı yavaşlamış,
2008 yılında baş gösteren küresel ekonomik krizin etkileriyle 2008 yılında
oldukça düşük bir düzeyde gerçekleşmiştir. 2009 yılında ise ekonomi %4,7
oranında küçülmüştür. Tablo 23’te gözlenen diğer önemli gelişmeler; kriz
yıllarının ardından dış ticaret açığı, cari açık ve işgücü piyasası göstergelerinin olumsuz seyridir. Gerçekten, bu dönemde yüksek oranlı büyümeye eşlik
eden yüksek düzeydeki dış ticaret açığı ve cari açık dikkati çekmektedir. İşgücüne katılma oranı ve istihdam oranındaki gerileme ve işsizlik oranındaki
artış yine ayrıca değerlendirilmesi gereken göstergelerdir. Tabloda olumlu
görüntü sergileyen göstergeler; yüksek oranlı büyüme, gayri safi sabit sermaye oluşumundaki artış, kişi başına gayri safi yurtiçi hâsıladaki yükseliş
ve enflasyon oranındaki gerilemedir. Bu göstergelerin daha iyi yorumlanabilmesi için öncelikle kriz sonrası yüksek oranlı büyüme döneminin temel
özelliklerini incelemek gerekmektedir.
E. 2002-2007 Ekonomik Büyüme Döneminin
Temel Özellikleri
Kriz yıllarının ardından IMF gözetiminde uygulanan ekonomik program, mali disiplinin oluşturulmasına (faiz dışı fazlanın GSYİH’ye oranında
%6,5 hedefinin tutturulması) ve enflasyon hedeflemesi yoluyla fiyat istikrarının sağlanmasına yönelik daraltıcı bir para politikasına dayanmaktadır.
Bu dönemde mali ve parasal hedeflerin tutturulması yoluyla ekonomide
güvenilirliğin artırılacağı anlayışı programın içeriğine hâkim olmuştur. Programın öngörüsüne göre, ekonomide risk algısının azaltılması faiz oranlarının
düşmesini sağlayacaktı. Bu şekilde özel tüketim ve sabit yatırım harcamaları uyarılarak sürekli bir büyümenin yolu açılacaktı. Bu anlamda programın
gerçekte genişletici bir mali daralma programı olduğu savunulmaktaydı.403
2001 sonrasındaki ekonomik büyüme çeyrek dönemler itibariyle değerlendirildiğinde, yirmi dört dönem boyunca ekonomide kesintisiz bir büyüme dönemine şahit olunmaktadır. Bu süreç, 1987 yılından bu yana kaydedilen en kesintisiz büyüme sürecine karşılık gelmektedir. Ancak, büyüme
403 Erinç Yeldan, “Finans Çağında Eklemlenme Kalıpları: Neoliberal Küreselleşmenin Çevresel
Bir Ekonomisi Olarak Türkiye Örneği” Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, s.132.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
177
oranı dışındaki göstergeler daha karmaşık bir ekonomik gelişime işaret etmektedir. Bu süreçte büyüme oranındaki artışla birlikte, ihracat da artmış
ve enflasyon oranlarında önemli bir iyileşme kaydedilmiştir. 1999 yılında
%64,8 olan TÜFE, 2003’te %25,3’e, 2004’te ise %9,4’e gerileyerek tek haneli rakamlarla ifade edilir hale gelmiştir. Bununla birlikte, yüksek düzeyde
gerçekleşen büyüme oranları, işsizlik oranlarında bir azalış sağlamamıştır.
Diğer yandan, büyüme oranında ve ihracatta meydana gelen artış, ihracatın
ithalata bağımlı olması nedeniyle, ithalat oranlarının da artmasına neden
olmuştur. Bu durum ise kaçınılmaz biçimde cari işlemler açığını artırmıştır.404
Nitekim Tablo 23’te 2002 yılından itibaren dış ticaret açıklarındaki sürekli
artışlar dikkati çekmektedir. 2002’de %15,4 olan dış ticaret açığı; 2004’te
%34,3’e; 2006’da %54’e; 2008’de ise %70’lere kadar yükselmiştir. Cari işlemler dengesindeki405 açıklar da yine söz konusu dönemde sürekli bir artış
göstermiştir. Dolayısıyla, yüksek düzeyde ekonomik büyümenin yaşandığı
2002-2007 döneminin, Tablo 23’te yer alan diğer ekonomik ve işgücü piyasası göstergeleriyle birlikte değerlendirilmesi gerekir. Böylece, hem büyümenin temel dinamiklerine hem de toplumsal alandaki yansımalarına ilişkin
bir değerlendirme yapmak mümkün olabilir.
1. Spekülatif Amaçlı Kısa Vadeli Yabancı Sermaye
Girişine Bağlı Olarak Artan Cari Açık
2000’li yılların başında yaşanan ekonomik kriz yıllarının ardından Türk
mevduat piyasalarındaki yüksek faiz oranları kısa vadeli mali sermayeyi
ülkeye çekmiş ve bu şekilde oluşan yabancı döviz bolluğu karşısında TL
aşırı değerlenmiştir. Yabancı döviz maliyetlerinin ucuzlamasıyla hem tüketim hem de yatırım mallarının ithalatında önemli bir artış yaşanmıştır. Cari
işlemler dengesinde sürekli açık verilmeye başlanmıştır. Geleneksel ihracat
404 Şeref Saygılı, Cengiz Cihan, Türkiye Ekonomisinin Büyüme Dinamikleri: 1987-2007 Döneminde Büyümenin Kaynakları, Temel Sorunlar ve Potansiyel Büyüme Oranı, TÜSİAD, Yayın No: 2008-06/462, İstanbul, 2008, s.13.
405 Ödemeler bilançosunun cari işlemler dengesi; dış ticaret dengesi, hizmetler dengesi, yatırım geliri dengesi ve cari transferlerden oluşmaktadır. Cari açık, bir ekonominin kazandığından daha çok döviz harcayabildiğine işaret eden bir durumdur. Bu durum, dış borçlanmanın artması anlamına gelmektedir. Borç almanın devam edebilmesi için alınan borçların
geri ödenebilmesi gerekmektedir. Sürekli dış kaynak kullanımı, bu nedenle gelişmekte olan
ülkeler için sık rastlanan bir olgu değildir. Bu süreçte belirli bir dönem dış kaynak kullanımını daha sonra dışarıya kaynak transferi dönemi izlemektedir. Türkiye’de de bu olgu, 1989
dış finansal serbestlik dönemi ile kendini göstermektedir; Nurhan Yentürk, “2004 Yılı Türkiye Ekonomisi: Başarı mı, Tehlike Çanları mı?”, Körlerin Yürüyüşü Türkiye Ekonomisi ve
1990 Sonrası Krizler, s.26, 27.
178
Banu Metin
mallarının rekabet güçlerini kaybetmesiyle yeni ihracat alanları açılmış, ancak bunların önemli bir kısmı otomobil parçaları ve dayanaklı tüketim malzemeleri gibi ithalata bağımlı montaj endüstrileri alanında ortaya çıkmıştır.
Çoğunlukla ithalata bağımlı olan bu endüstriler katma değer ve istihdam
yaratılmasında düşük kapasiteye sahiptirler. Dolayısıyla, geleneksel ihracat
kalemleri güçlerini yitirdikçe ortaya çıkan ihracata dönük sanayiler, dış ticaret açığının kapatılmasına yeterince destek verememiştir.406
1999 ve 2001 yıllarında önemli boyutlara ulaşan ekonomik daralmanın
ardından, 2002 ve sonrasında geçerli olan büyüme hızında sermaye hareketleri önemli bir etkiye sahiptir. 2001 krizi sonrasında Türkiye ekonomisinin dış dünyayla bütünleşmesi, sermaye veya dış kaynak hareketleri-büyüme-cari açık çizgisinde gerçekleşmiştir. Sermaye hareketlerinin serbest
olduğu bir ekonomide fiili hâsıla, potansiyel hâsılanın altında bir düzeyde
gerçekleşmekte ise, artan sermaye girişleri iç talep ve büyüme hızı üzerinde
farklı mekanizmalarla genişletici etkiler yaratmaktadır. Bu koşullarda, cari
işlem açığı öncelikle ithalat aracılığıyla yükselmektedir.407
Büyüme ile cari işlem dengesi arasındaki ilişkilere bakıldığında, özellikle 2000 sonrasındaki büyüme hızlarına giderek artan boyutlarda cari açığın
eşlik ettiği görülmektedir. Nitekim Tablo 23 incelendiğinde, 2003 yılından itibaren cari işlemler dengesindeki açığın arttığı dikkati çekmektedir. Yüksek
oranda ekonomik büyümenin gerçekleştiği 2004, 2005 ve 2006 yıllarında
cari açığın GSYİH’ye oranı sırasıyla -3,7; -4,6 ve -6,1 olarak gerçekleşmiştir.
Bu durumda, imalat sanayinde ithal bağımlılığındaki artışın da önemli bir
rolü vardır. Gümrük Birliği, 1995 sonrasında dış ticaret açığının hızla büyüdüğü Çin gibi ülkelere karşı koruma oranlarının tek yönlü olarak düşmesinde önemli bir rol oynayarak bu sürece katkıda bulunmuştur. Ara mal ithalatının, imalat sanayi hâsılasına göre esnekliği 1994 ve 2001 krizlerini izleyen
dörder yıl (1995-1998 ve 2002-2005) için hesaplanmış ve esnekliğin iki alt
dönem arasında 2,7’den 4,7’ye yükseldiği tespit edilmiştir. Bu dönüşüm
Gümrük Birliği’nin gecikmiş etkileri olarak da değerlendirilmektedir.408
Uluslararası piyasalara göre yüksek reel faiz ve düşük döviz kuru, yani
değerli TL uygulaması, ilk aşamada spekülatif nitelikteki kısa vadeli sermaye girişini hızlandırmıştır. Ticari bankalar ve diğer özel sektör kuruluşları
uluslar arası likidite bolluğundan yararlanarak yurt içine göre daha düşük
406 Yeldan, a.g.m., s.133-138.
407 Boratav, a.g.m., s.16, 17.
408 Boratav, a.g.m., s.18-20.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
179
maliyetle ve giderek artan miktarlarda dış piyasalardan borçlanmaya yönelmiştir. Bu politikaların şekillenmesinde uluslararası piyasalardaki likidite
bolluğu belirleyici dış etken olarak dikkate alınmalıdır. Döviz girişindeki artış aynı zamanda ithalatın finansmanını sağlamaktadır. Ancak, düşük döviz
kuru ithalatı cazip hale getirdiği için, üreticiler girdi ihtiyaçlarını ucuzlayan
ithalat ile karşılamakta ve böylece üretim maliyetini aşağıya çekmektedir.
Burada üzerinde durulması gereken bir başka husus, ihracatın büyük ölçüde ithalata bağımlı olmasıdır. Bu durumda, ihracat artışı ithalatı daha da hızlı
artırmakta ve ihracata yönelen sanayi ürünleri yüksek ithal girdi kullanımı
nedeniyle düşük katma değer üretmektedir. İthalat artışına bağlı olarak yükselen mal arzı enflasyonist baskının hafifletilmesi yönünde etkili olmaktadır.
Ancak, ülke içinde faaliyette bulunan küçük ve orta ölçekli işletmelerin böylesi bir rekabete dayanmaları oldukça güçtür. Dolayısıyla, giderek genişleyen dış ticaret açığı ve cari açığa paralel olarak işsizlik de önemli boyutlara
ulaşmaktadır.409
2. Ekonomik Büyümenin İstihdam Yaratma
Kapasitesinin Zayıflığı (İstihdamsız Büyüme)
2000 sonrası dönemin bir diğer özelliği, istihdam yaratma kapasitesinin yavaşlığıdır. Yüksek işsizlik ve düşük işgücüne katılım oranları, bu
dönemde yüksek büyüme oranlarıyla birlikte gerçekleşmiştir. 2001 krizinin
ardından %10’lara çıkan işsizlik oranını düşürmek hızlı büyüme sürecine
rağmen mümkün olamamıştır. Sanayi ve hizmetlerdeki hızlı büyüme performansına karşın, istihdamdaki büyüme son derece sınırlı kalmıştır.410 1990’lı
yılların son çeyreğinden itibaren işgücü piyasasında gerçekleşen başlıca
değişimler arasında; ekonomik büyüme ile istihdam artışları arasındaki ilişkinin zayıflaması, toplam istihdamda tarımın payının azalması, hâlihazırda
düşük olan işgücüne katılım ve istihdam oranlarının daha da gerilemesi,
devletin ve sendikaların düzenleyici rollerinin gerilemesi, esneklik uygulamalarının yaygınlaşması ve sendikaların toplu pazarlık gücünün zayıflaması
sayılabilir.411
Kriz sonrası döneme genel olarak bakıldığında, istihdam oranlarında
2002 yılından itibaren bir azalış dikkati çekmektedir. 2002 yılında %44,4
409 Sinan Sönmez, “Türkiye Ekonomisinde Neoliberal Dönüşüm Politikaları ve Etkileri, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, s.63.
410 Yeldan, a.g.m., s.147.
411 Nergis Mütevellioğlu, Sayım Işık, “Türkiye Emek Piyasasında Neoliberal Dönüşüm”, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, s.160, 161.
Banu Metin
180
olan istihdam oranı, 2003-2007 döneminde gerileyerek ortalama %41,4 seviyesinde gerçekleşmiştir. İstihdamın sektörel dağılımda tarım sektörünün
istihdamdaki payının gerilemesi yönünde ortaya çıkan gelişme ise kırsal
ekonomide nüfus kaybını açığa çıkarmaktadır. İstihdamın tarım sektöründeki payı, 2002’de %34,9 iken 2007 yılında %23,4’e gerilemiştir. Bu gerileme
karşısında, sanayi sektörünün istihdamdaki payı aynı yıllar için %18,5’ten
%20,8’e oldukça sınırlı bir yükseliş göstermiştir. Hizmetler sektörünün istihdamdaki payı ise %37,9’dan %49,7’ye çok daha yüksek bir düzeyde
gerçekleşmiştir. Bu gelişmeler, sanayi sektörünün istihdam yaratma kapasitesinin sınırlılığını açık bir biçimde göstermektedir. Nitekim aynı dönem
için imalat sanayi üretim değeri ağırlıklı kapasite kullanım oranlarındaki gelişmelere bakıldığında, istihdam artışının sınırlı kalmasının nedeni daha iyi
anlaşılabilir.
Tablo 24: İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranları (%)
Yıllar
I.Dönem
II. Dönem
III. Dönem
IV. Dönem
2002
73,8
75,9
77,1
74,9
2003
75,0
78,1
80,7
79,7
2004
78,4
82,2
82,8
81,7
2001
69,8
69,9
71,1
72,8
Yıllar* 1.ay 2.ay 3.ay 4.ay 5.ay 6.ay 7.ay 8.ay 9.ay 10.ay 11.ay 12.ay
2005 76,6 77,1 80,5 79,8 81,3 81,4 80,6 79,8 82,7 82,3
80,9
80,7
2006 75,4 77,2 80,7 82,3 82,6 83,1 81,8 79,4 82,7 82,4
82,8
81,7
2007 78,3 80,1 82,0 81,7 83,3 83,5 81,9 80,3 83,2 83,1
82,6
81,1
2008 80,3 79,3 81,2 81,7 82,4 82,3 80,0 76,2 79,8 76,7
72,9
64,7
2009 63,8 63,8 64,7 66,8 70,4 72,7 72,3 69,7 70,1 71,8
70,7
69,7
Kaynak: TÜİK, Üç Aylık İmalat Sanayi Eğilim Anketi Sonuçları Haber Bülteni, İmalat Sanayinde Eğilimler Haber Bültenleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 02.03.2010.
*İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranları, 2001-2004 arası veriler, Üç Aylık İmalat Sanayi Eğilim Anketi Haber Bülteni ile TÜİK tarafından dönemsel olarak yayınlanmıştır. 2005 -2009
yıllarına ait veriler ise yine TÜİK tarafından İmalat Sanayinde Eğilimler Haber Bültenleri ile aylık
gelişmeler şeklinde yayınlanmıştır. İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranı verileri 2010 yılı Ocak
ayından itibaren TÜİK ile Merkez Bankası arasında yapılan anlaşma gereğince Merkez Bankası
tarafından yayınlanmaktadır.
Tablo 24 incelendiğinde, kriz yıllarında %70’lerin altına düşen kapasite
kullanım oranlarının, kriz sonrası dönemde 2002 yılından itibaren yükselmeye başladığı görülmektedir. Tam kapasite ile çalışamama nedenleri arasın-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
181
da, ilk sırada iç pazarda yaşanan talep yetersizliği gösterilmektedir. 2004
yılının ikinci döneminden itibaren %80’lere çıkan kapasite kullanım oranları,
2007 yılına kadar büyük ölçüde bu düzeyi korumuştur. Bu dönemde düşük
seyreden (ortalama %41,4) genel istihdam oranının da gösterdiği gibi, üretim artışı, yeni üretim alanlarının açılması ve yeni istihdam alanlarının yaratılmasından çok, mevcut kapasite kullanım oranlarının artırılması yoluyla gerçekleştirilmiştir. Dünya Bankası’nın Türkiye’nin işgücüne piyasasına ilişkin
raporunda da, 2001 yılından itibaren artan verimlilikte, çalışma saatlerindeki
artışa dikkat çekilmektedir.412
Küresel ekonomik krizin etkisiyle 2008 yılının üçüncü döneminden itibaren yeniden %80’lerin altına düşen kapasite kullanım oranları, 2009 yılının ilk döneminde %65 seviyesinin de gerisinde kalmıştır. 2009 yılının son
döneminde ise ortalama %70’ler seviyesinde gerçekleşmiştir.
2000, 2001 ekonomik kriz dönemlerinin ardından gözlenen önemli
bir diğer gösterge de reel ücretlerdeki gerilemedir. TÜİK’in verilerine göre
imalat sanayi üretiminde, çalışılan saat başına reel ücret endeksi 1997 yılı
temel alındığında (1997:100), 2002 yılında 90’a; 2003 yılında 88’3 gerilemiştir. 2004 ve 2005 yıllarına ait reel ücret endeksleri ise 90,5 ve 92,3 olarak
gerçekleşmiştir.413
Enflasyon karşısında finansal kuruluşların servet değerleri hızla eridiği
için, finansal işlemlerin yoğunluk kazandığı günümüz koşullarında enflasyonun denetlenmesi gerekliliği kaçınılmaz olarak karşımıza çıkmaktadır. Enflasyonun denetlenmesinde yüksek faiz haddi politikası önemli bir işlev görmektedir. Yüksek faiz, toplam harcamaları frenleyerek enflasyonun yanında
döviz kurunu da baskı altında tutmakta ve içerideki görece verimsiz üretim
alanlarının yerine dış dünyanın görece verimli alanlarının geçirilmesini sağlamaktadır. Bu yöndeki bir politikanın ekonomideki bazı üretim alanlarının
gerilemesine, işsizliğin artmasına ve cari açığın büyümesine neden olacağı
ise açıktır.414
Dünya Bankası ve IMF başta olmak üzere uluslararası kuruluşların tarım kesimine yönelik “neoliberal reform” paketleri ve hükümetin bu doğrul412 World Bank, Turkey Labor Market Study, Document of the World Bank, Report No:33254TR, April 14, 2006, (Erişim) http://www.worldbank.org.tr., 10.07.2008, s.15.
413 TÜİK, Dönemler İtibariyle İmalat Sanayi Üretiminde Çalışılan Saat Başına Reel Ücret Endeksi, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 14.062010.
414 Hale Balseven, İzzettin Önder, “Türkiye’de Kamu Kesiminde Neoliberal Dönüşüm”, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, s.108.
182
Banu Metin
tudaki politikaları, özellikle büyük kentlere göçü hızlandırmış ve kentlerde
genç nüfus başta olmak üzere işsiz sayısı giderek artmıştır.
1998 yılında Dünya Bankası’nın, devletin izlediği tarımsal destek politikalarının pahalı ve iktisaden verimsiz olduğu yönündeki görüşleri bu politikaların daha sonraki dönemlerde nasıl şekilleneceği konusunda önemli
ipuçları vermiştir. Aralık 1999’da IMF’ye ve Mart 2000’de Dünya Bankası’na
verilen niyet mektuplarında, Türkiye, tarımsal destekleme politikalarında
değişikliğe gideceğini taahhüt etmiştir. Tarımsal üretime yönelik sübvansiyonların kaldırılması, tarımsal KİT’lerin özelleştirilmesi gibi unsurları içeren
bir reform programı uygulamaya konulmuştur. Çok sayıda çiftçinin geçim
kaynağı olan bazı ürünlerin ekim alanlarının daraltılmasının ortaya çıkardığı
sorunları telafi etmek amacıyla, çiftçiye doğrudan gelir desteği sistemine
geçilmiştir.415 Türkiye tarımında temel örgütlenme biçiminin küçük ölçekli
aile işletmeleri olduğu dikkate alındığında, küçük aile işletmelerinin ayakta
kalabilmesi ve kente göçün önlenmesi konusunda tarımsal destekleme politikalarının önemi ihmal edilemez.
Tarımsal üretimin gerilemesinin en temel sonucu, son dönemde tarımsal faaliyetin gelir getirici bir iş olma özelliğini büyük ölçüde kaybetmiş
olmasıdır. İzlenen tarımsal politikalarla artan kırsal yoksulluk kente göçe neden olmaktadır. İstihdam yaratmayan ekonomik büyüme sürecinde kente
göçenlerin büyük bir bölümü düzenli işlerde istihdam olanağı bulamamakta, düzensiz ve geçici işlerde kayıt dışı çalışmaya yönelmektedir. Kayıt dışı
istihdamda yer almak, kente göç edenlerin nitelik ve becerilerini kullanma415 Türkiye tarım politikalarında1999 yılı önemli bir dönüm noktası oluşturmaktadır. 1999 yılında IMF ile yapılan Stand-by anlaşmasında, Türkiye’nin tarım politikalarını yeniden yapılandırması bir ön koşul olarak belirtilmiştir. Bu çerçevede, 9 Aralık 1999’daki IMF Niyet
Mektubu ve Yeniden Yapılandırma Programı tarım politikaları açısından yeni bir döneme
işaret etmektedir. Türkiye’deki mevcut tarımsal destekleme politikalarına son verilip 2002
yılından itibaren “Doğrudan Gelir Desteği” uygulamasına geçilmesi 3.4.2001 tarihli Resmi
Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu süreçte, Türkiye ekonomisinin ardı ardına
yaşadığı ekonomik krizlerin de etkisi olmuştur. 2000’li yıllara kadar uygulanmış olan tarımsal destekleme politikalarını; destekleme alımları, girdi destekleri, kredi sübvansiyonları
ve tarıma yönelik devletçe verilen hizmetler olarak özetlemek mümkündür. Fiyat desteğine konu olan ürünlerin sayısı zaman zaman 20’lerin üzerine çıkmış, 1990’lı yılların ikinci
yarısından itibaren ise 10’ların altına gerilemiştir. 2000 yılında Dünya Bankası ile yapılan
anlaşma çerçevesinde Tarım Reformu Uygulama Projesi Türkiye’nin gündemine girmiştir.
Bütçe üzerindeki baskıyı azaltmak ve tarım sektöründeki büyümeyi teşvik etmek amacına
yönelik tarım reformu; doğrudan gelir desteği, fiyat ve girdi teşviklerinin aşamalı olarak
kaldırılması ve tarımdaki devlet işletmelerinin özelleştirilerek tarım ürünlerinin işlenmesi ve
pazarlanmasında hükümet müdahalelerinin azaltılmasını kapsamaktadır; İstanbul Ticaret
Odası, a.g.e., s.88-90.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
183
larını ya da geliştirmelerini engellemektedir. Açık işsizlik kadar, geçici, düşük ücretli, nitelik gerektirmeyen işlerde, normal çalışma süresinin üzerinde
kayıt dışı çalışmak da kişilerin beceri ve nitelikleriyle birlikte özgüvenlerini
zayıflatmaktadır.416 Bu süreçte, kadın işgücü erkek işgücüne göre daha hızlı
bir şekilde üretim dışında kalmaktadır. Zira şeker pancarı, tütün, çay, pamuk, fındık gibi ürünlerin üretiminde yaygın olarak kullanılan kadın işgücüne
duyulan gereksinim azalmaktadır.417 Bu durum şüphesiz kırsal yoksulluğu
beslemekte ve derinleştirmektedir.
2002-2007 döneminde yılda ortalama %6,8 oranında gerçekleşen büyüme hızı istihdam yaratmada yeterli olamamıştır.418 Bu dönemde uygulanan ve fiyat istikrarını hedefleyen sıkı para ve maliye politikaları ile yapısal
uyum politikalarına dayalı yüksek faiz, düşük kur uygulaması, üretim sürecini olumsuz etkileyerek ekonomiyi dış dinamiklere bağımlı hale getirmiştir.
İthalatın ucuzlamasıyla yurt içi üretim ve ihracat yapan firmaların rekabet
gücü azalmış, bu süreçte cari işlem açıkları artmıştır. Yüksek faiz, düşük kur
politikalarının ihracat ve üretim üzerinde artan baskısı, büyük ölçüde düşük
ücretlerle dengelenmeye çalışılmıştır.419
Tablo 23’te yer alan başlıca işgücü piyasası verileri incelendiğinde, istihdam ve işgücüne katılma oranlarındaki gerileme ve işsizlik oranlarındaki
artış dikkati çekmektedir. 1999 yılında %51 olan işgücüne katılma oranı ekonomik kriz yıllarının ardından düşüş eğilimine girmiş, yüksek oranda ekonomik büyümenin yaşandığı 2004, 2005 ve 2006 yıllarında %46,3 seviyesine
gerilemiştir. Bu dönemde işsizlik oranları da artmıştır. 1999’da %7,4 olan işsizlik oranı, kriz yıllarının ardından tırmanışa geçerek 2002-2007 döneminde
%10 seviyesinin altına düşmemiştir. Uzunca bir süre %10’lar seviyesinde
sabitlenen işsizlik oranı küresel ekonomik krizin etkisiyle, 2008’de %11’e,
2009 yılında ise daha da artarak %14’e kadar yükselmiştir. İstihdam oranlarındaki gerileme, söz konusu dönemde dikkati çeken bir başka önemli
işgücü piyasası göstergesidir. 1999 yılında %47,2 olan istihdam oranı, 2001
yılında %45,6’ya 2003 yılında ise %43,2’ye gerilemiştir. Yüksek düzeyde
büyüme oranlarının söz konusu olduğu 2004, 2005 ve 2006 yıllarında ise
istihdam oranının %41 seviyesinin üzerine çıkamadığı görülmektedir.
416 Mütevellioğlu, Işık, a.g.m., s.172, 173, 181.
417 Gülay Toksöz, “Neoliberal Piyasa ve Muhafazakâr Aile Kıskacında Türkiye’de Kadın Emeği”, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, s.214.
418 Sönmez, a.g.m., s.69, 70.
419 Mütevellioğlu, Işık, a.g.m., s.174, 175.
184
Banu Metin
2002-2007 döneminde gerçekleşen yüksek oranlı ekonomik büyümenin istihdam yaratma kapasitesinin sınırlı kalmasında etkili olan bir diğer
gelişme de, bu dönemde yüksek düzeyde gerçekleşen uluslararası doğrudan yatırım girişlerinin sektörel dağılımıyla açıklanabilir. Hazine Müsteşarlığı’nın Uluslararası Doğrudan Yatırım Verileri Bülteni’ne420 göre, 2000 yılında
1.707 milyon $ olan uluslararası doğrudan sermaye girişi, 2002 yılında 622
milyon $’a gerilemiş, 2003 yılından itibaren ise artarak devam etmiştir. Nitekim 2005 yılında 8.538 milyon $’a yükselen uluslararası doğrudan sermaye
girişi; 2006 yılında 17.645 milyon dolara; 2007 yılında ise 19.190 milyon $’a
ulaşmıştır. Küresel ekonomik krizin etkisiyle 2008 ve 2009 yıllarında uluslararası doğrudan sermaye girişleri gerilemiş, 2009 yılında 5.694 milyon $
dolar seviyesinde gerçekleşmiştir.
Uluslararası doğrudan sermaye girişlerinin sektörel dağılımı istihdam
yaratma kapasitesi açısından önemli ipuçları vermektedir. Yüksek düzeyde ekonomik büyümenin gerçekleştiği yıllarda, yüksek düzeyde seyreden
uluslararası doğrudan sermaye girişinin sektörel dağılımda imalat sanayi
sınırlı bir paya sahip olmuştur. Bununla birlikte, en yüksek payı sırasıyla
hizmetler sektörü içindeki “Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri” ile “Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri” almaktadır. Örneğin, 2005 yılında
uluslararası doğrudan sermaye girişi içinde “Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri” nin payı %47 seviyesinde iken; “Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri” nin payı %38,4 olarak gerçekleşmiştir. İmalat sanayinin payı
ise %9,1 düzeyinde kalmıştır. 2006 yılı için de bu rakamlar sırasıyla, %39,4;
%37,9 ve %10,5’dir. Bu verilerden de anlaşıldığı üzere yatırımlar mali aracı
kuruluşlar ile ulaştırma ve haberleşme hizmetlerinde toplanmaktadır.
Yıllara göre ağırlıkları değişmekle birlikte doğrudan dış yatırımlarda
söz konusu iki sektörün toplam payı, 2005’te %85; 2006’da %77 ve 2007
yılında %65 civarındadır. Sektörel dağılım, özelleştirilen kamu işletmelerinin
yanı sıra özel sektörde faaliyet gösteren ticari bankalar ve diğer işletmelerin
yabancı şirketlere satışını yansıtmaktadır. Dolayısıyla, doğrudan yatırımlar
cari açığın finansmanına katkıda bulunmakta, ancak yeni üretim kapasitesi
ve istihdam yaratmada yetersiz kalmaktadır.421
Kısaca ifade etmek gerekirse, finansal serbestleşme ve dünya ekonomisine eklemlenme doğrultusunda ekonominin disiplin altına alınması
ve neoliberal ilkeler temelinde yapısal dönüşümün hızla gerçekleştirilmesi
420 Hazine Müsteşarlığı, Uluslararası Doğrudan Yatırım Verileri Bültenleri, Şubat, 2008; Şubat
2010, (Erişim) http://www.hazine.gov.tr, 14.06.2010.
421 Sönmez, a.g.m., s.64, 65.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
185
yönündeki kararlılık, IMF gözetiminde uygulanan politikalarla 1998-2008
döneminde belirleyici olmuştur.422
F. 2008 Küresel Ekonomik Krizin
Türkiye Ekonomisine Etkileri
2007 yılının ikinci yarısında ABD’de emlak piyasasındaki gelişmelerle
tetiklenen küresel finansal kriz, 2008 yılı Eylül ayında, başta ABD’dekiler
olmak üzere büyük mali kuruluşların iflas etmesiyle giderek derinleşmiş ve
yaygınlaşmıştır. Kriz, finansal sektörde başlamış olmasına rağmen dünya
genelinde üretim, ticaret ve işsizlik gibi reel ekonomik büyüklükleri oldukça
olumsuz etkilemiştir.423
2008 yılının ikinci yarısında, krizin etkilerini hafifletmek amacıyla sanayileşmiş ülkeler para politikalarını gevşeterek ekonomiyi canlandırma
paketlerini devreye sokmuşlardır. Buna rağmen, 2008 yılı son çeyreğinde
ve 2009 yılı ilk çeyreğinde, dünya genelinde, özellikle imalat sanayi üretim
ve dış ticareti büyük ölçüde gerilemiştir. İmalat sanayi üretim ve dış ticaretindeki gerileme, istihdam azalmasına ve temel mal fiyatlarının düşmesine
neden olmuştur. Para ve maliye politikalarının gevşetilmesine rağmen 2007
yılında %5,2 olan dünya ekonomisinin büyüme hızı, 2008 yılında %3,2’ye
düşmüştür. Küresel finansal kriz dünya ticaret hacmini büyük ölçüde daraltırken, işsizlik oranlarının da yükselmesi sonucunu doğurmuştur.424
2004 yılından itibaren yüzde 7’nin üzerinde seyreden dünya ticaret
hacmindeki artış, 2008 yılında ancak yüzde 3 seviyesinde gerçekleşebilmiştir. 2009 yılından itibaren işsizlik oranlarında da artış görülmektedir.
ABD’de işsizlik oranı son bir yılda yaklaşık 4 puan artmış ve 2009 yılı Ağustos ayı itibariyle son 26 yılın en yüksek seviyesi olan yüzde 9,7’ye yükselmiştir. Euro Bölgesinde de işsizlik oranı yaklaşık 2 puan artarak yine aynı
dönemde yüzde 9,5’e ulaşmıştır. Almanya’da 2009 yılı Ağustos ayı itibariyle işsizlik oranındaki son bir yıllık artış 0,8 puanla sınırlı kalmıştır. Ülkeler
arasındaki farklılıklarda istihdamı koruyucu yasal düzenlemelerin önemli bir
rolü bulunmaktadır.425
422 Sönmez, a.g.m., s.71.
423 Zafer Yükseler, “Türkiye’de Kriz Dönemlerinde Ekonomik Gelişmeler ve Ödemeler Dengesi
Uyumu” Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Temmuz, 2009, (Erişim) http://www.tcmb.
gov.tr/yeni/iletisimgm/Krizler_Yukseler.pdf, 10.11.2009, s.10.
424 Yükseler, “Türkiye’de Kriz Dönemlerinde Ekonomik Gelişmeler ve Ödemeler Dengesi Uyumu” s.8.
425 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2010 Yılı Programı, 17 Ekim 2009,
R.G:27379, Ankara, 2009, s.7, 8.
186
Banu Metin
Daha önce de incelediğimiz gibi Türkiye 2002-2007 döneminde hızlı
bir büyüme süreci yaşamıştır. Bu hızlı büyüme döneminin ardından 2007
yılının ikinci çeyreğinden itibaren ekonomide başlayan yavaşlama eğilimi,
2008 yılının ikinci yarısından itibaren küresel krizin etkisiyle hızlanarak yerini
daralmaya bırakmıştır. 2008 yılında Türkiye ekonomisi yüzde 0,9 oranında büyümüş, 2009 yılının ilk yarısında ise bir önceki yılın aynı dönemine
göre yüzde 10,6 oranında daralmıştır. Küresel ekonomik krizin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri üç kanaldan gerçekleşmiştir. Bunlar; dış ticaret
olanaklarındaki daralma, finansman ve likidite koşullarındaki kötüleşme
ve beklentilerdeki olumsuzluk olarak sıralanabilir. İhracatın yaklaşık yarısının gerçekleştirildiği AB ülkelerinde krizin şiddetli bir şekilde hissedilmesi,
Türkiye’nin ihracat performansı üzerinde olumsuz bir etkide bulunmuştur.
Özellikle ihracata yönelik üretim yapan taşıt araçları, ana metal, demir-çelik,
makine-teçhizat ve haberleşme alt sektörlerinde ihracat reel olarak hızlı bir
biçimde gerilemiş ve yurt içi üretimi olumsuz yönde etkilemiştir. Türkiye’nin
toplam ihracatının yüzde 94’ünün imalat sanayi ürünlerinden oluştuğu dikkate alınırsa sanayi sektöründeki üretim daralmasında ihracattaki hızlı düşüşün önemli bir rol oynadığı söylenebilir. Yurt içi üretim ve ihracatın ithalata
bağımlılığının son yıllarda artmasının da etkisiyle, ithalattaki daralma daha
derin olmuştur.426
Türkiye ekonomisi daralma dönemlerinde genel olarak döviz kurundaki yükselmeye bağlı olarak ithalatın düşmesi, ihracatın artması ve cari
işlemler dengesinin fazla vermesi şeklinde bir süreçle karşı karşıya kalmaktadır. Küresel kriz sürecinde ise dünyada baş gösteren talep daralması nedeniyle ithalatla birlikte ihracat da önemli miktarda azalmıştır. Bu nedenle
cari açık önemini korumaya devam etmektedir.
Küresel kriz, Türkiye ekonomisini finansman ve likidite olanaklarının
daralması üzerinden de etkilemiştir. 2002-2007 dönemi dünyada likidite
bolluğunun yaşandığı bir dönem olmuştur. Bu dönemde Türkiye ekonomisi
önemli ölçüde yabancı sermaye çekmiş ve yüksek oranlı bir büyüme yakalamıştır. Bu süreçte Türk Lirası değer kazanmış ve bu durum ithalatı özendirerek cari işlemler açığının artmasına ve özel kesimin yurt dışı kaynaklara
daha fazla yönelmesine neden olmuştur. Bu durum, ekonomide dış finansmanın önemini artırmıştır. Dış kaynağın önemli rol oynadığı böyle bir ortamda, küresel kriz nedeniyle Türkiye’ye gelen sermayenin azalması, büyümenin finansmanını zorlaştırmıştır.427 Yurt içi kredilerdeki daralma nedeniyle
426 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2010 Yılı Programı, s.10.
427 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2010 Yılı Programı, s.11.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
187
firmalar finansman sıkıntısı yaşamışlardır. Yüksek ölçüde dış borç biriktirmiş
olan ve dış borçlarını çevirmek zorunda bulunan reel kesim, yükselen kredi
maliyetlerinden olumsuz etkilenmiştir. Bu süreç kuşkusuz üretimde gerileme ve işsizlikte artışı beraberinde getirmiştir.428 Küresel ekonomik krizin reel
ekonomi üzerindeki etkileri, 2001 yılında yaşanan ekonomik krize göre daha
derin olmuş ve daha hızlı bir biçimde gerçekleşmiştir. Nitekim 2009 yılının ilk
çeyreğinde GSYİH’deki düşüş, 1945 yılından bu yana kayıtlarda yer alan en
kötü düşüştür. İşsizlik oranlarındaki artış, 2001 krizi sonrası işsizlik oranıyla
karşılaştırıldığında oldukça yüksek bir düzeyde gerçekleşmiş; 2009 yılının
ilk çeyreğinde %16 oranına yaklaşarak rekor bir düzeye ulaşmıştır.429
Küresel krizin bir başka olumsuz etkisi belirsizlik ortamını artırması
şeklinde ortaya çıkmıştır. Piyasalarda güvenin azalması, ekonomik birimlerin ileriye yönelik karar ve beklentilerini olumsuz yönde etkilemiştir. Bu süreç, yatırım ve tüketim kararlarının ertelenmesine ve ekonomik faaliyetlerin
önemli ölçüde azalmasına neden olmuştur. Ekonomik daralmayla birlikte
istihdam azalmış ve işsizlik artmıştır. İşgücü piyasasındaki mevcut yapısal
sorunlar küresel kriz ortamının getirdiği belirsizliklerle birleşince yeni iş olanaklarının yaratılması daha da güçleşmiştir.430
Daha önce de belirtildiği gibi, küresel ekonomik krizin etkisiyle dünya genelinde üretim ve talepte ortaya çıkan gerileme temel mal fiyatlarının
düşmesine neden olmuştur. Bu durum ise enflasyon ve enflasyon beklentilerinde düşüşü beraberinde getirmiştir. Başta ABD olmak üzere pek çok
ülkede maliye politikaları gevşetilmiş ve faiz oranları indirilmiştir. Küresel
krizin üretim ve istihdam üzerindeki olumsuz etkisinin belirginleşmesiyle
T.C. Merkez Bankası da faiz indirimi sürecini başlatmıştır. Ekonomideki daralmayı sınırlandırmak amacıyla bazı vergilerde indirime gidilirken, üretim
ve istihdamdaki gerilemenin yol açabileceği sorunların hafifletilmesi için
bir takım tedbirlerin getirilmesi yoluna gidilmiştir.431 Küresel ekonomik krizin istihdam üzerindeki olumsuz etkilerinin giderilmesine yönelik getirilen
düzenlemeler yatırım teşvikleri ve istihdam paketleri kapsamında aşağıda
değerlendirilmektedir.
428 Erinç Yeldan, “Kapitalizmin Yeniden Finansallaşması ve 2007/2008 Krizi: Türkiye Krizin
Neresinde?”, Çalışma ve Toplum, 2009/1, s.18.
429 Dani Rodric, “The Turkish Economy After Crises”, Turkish Economic Association, Discussion Paper 2009/9, December, 2009, (Erişim) http://www.tek.org.tr, 20.05.2010, s.7-9.
430 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2010 Yılı Programı, s.11.
431 Yükseler, “Türkiye’de Kriz Dönemlerinde Ekonomik Gelişmeler ve Ödemeler Dengesi Uyumu”, s.23, 27.
188
Banu Metin
1. Küresel Ekonomik Krizin İstihdam Üzerindeki
Olumsuz Etkisinin Giderilmesine Yönelik Bakanlar Kurulu
Kararıyla Getirilen Yatırımlarda İstihdam Teşviki
16.07.2009 tarihinde 27290 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı (2009/15199)
ile büyük ölçekli yatırımlar ile bölgesel uygulama kapsamında desteklenen
yatırımlara yönelik olarak istihdam teşviki uygulaması getirilmiştir. Söz konusu Bakanlar Kurulu Kararı’nın birinci maddesinde, bu kararın amacı şu
şekilde belirtilmektedir:432
“Bu Kararın amacı, Kalkınma Planları ve Yıllık Programlarda öngörülen hedefler ile uluslararası anlaşmalara uygun
olarak, tasarrufları katma değeri yüksek yatırımlara yönlendirmek, üretimi ve istihdamı artırmak, yatırım eğiliminin devamlılığını ve sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak, uluslararası
rekabet gücünü artıracak teknoloji ve araştırma-geliştirme
içeriği yüksek büyük ölçekli yatırımları özendirmek, doğrudan
yabancı yatırımları artırmak, bölgesel gelişmişlik farklılıklarını
gidermek, çevre korumaya yönelik yatırımlar ile araştırma ve
geliştirme faaliyetlerini desteklemektir.”
Bakanlar Kurulu Kararı’nın üçüncü maddesinde de belirtildiği üzere yatırım desteklerinin uygulanması açısından 28.08.2002 tarihli ve 2002/4720
sayılı Bakanlar Kurulu Kararı’nda yer alan İstatistiki Bölge Birimleri sınıflandırması - Düzey 2 bölgeleri sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyeleri dikkate
alınarak dört gruba ayrılmıştır. Bölgesel desteklerden yararlanacak yatırım
konuları her bir il grubunun yatırım potansiyeli ve rekabet gücü dikkate alınarak belirlenmiştir. Bakanlar Kurulu Kararı’nın üçüncü maddesinin ikinci
fıkrasında, teşvik edilmeyecek yatırım konuları ve aranan şartları sağlayamayan yatırım konuları hariç olmak üzere, asgari yatırım tutarının üzerindeki tüm yatırımların (asgari sabit yatırım tutarı, birinci ve ikinci bölgelerde
1 milyon TL, üçüncü ve dördüncü bölgelerde ise 500 bin TL’dir) bölgesel
ayrım yapılmaksızın gümrük vergisi muafiyeti ve KDV istisnasından yararlanacağı belirtilmektedir. Kararla getirilen bir başka düzenleme, bölgesel
desteklerden yararlanacak bölgelerin her biri için öngörülen destek kalemlerinin kapsamına ilişkindir. Buna gore, bölgesel desteklerden yararlanacak
432 R.G: 2009/27290, Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, (Erişim) http://rega.basbakanlik.gov.tr, 24.12.2010.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
189
yatırımlarda birinci ve ikinci bölgelerde belirlenen destek unsurları; gümrük
vergisi muafiyeti, KDV istisnası, vergi indirimi, sigorta primi işveren hissesi
desteği ve yatırım yeri tahsisidir. Üçüncü ve dördüncü bölgelerde ise birinci
ve ikinci bölgeler için belirlenen destek unsurlarına ek olarak faiz desteği de
öngörülmektedir. Büyük ölçekli yatırımlarda ise faiz desteği dışındaki diğer
destek unsurlarının uygulanması söz konusudur (md.3/3,4).
Yatırımların bu karar kapsamındaki destek unsurlarından yararlanabilmesi için makro-ekonomik programlar, arz-talep dengesi, sektörel, mali ve
teknik değerlendirmeler çerçevesinde projenin uygun görülmesi ve teşvik
belgesi düzenlenmesi gerekmektedir (md.5).
2009/15199 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile getirilen ve istihdamın
teşviki amacına yönelik sigorta primi işveren hissesi desteği kapsamındaki
düzenlemeler ise şöyledir:
Büyük ölçekli yatırımlar ile bölgesel uygulama kapsamında desteklenen yatırımlardan, teşvik belgesinde kayıtlı istihdam öngörüleri ile tutarlı
olmak şartıyla, komple yeni yatırımlarda işletmeye geçiş tarihinden itibaren
sağlanan; diğer yatırım türlerinde ise yatırımın tamamlanmasını takiben yatırıma başlama tarihinden önceki son altı aylık dönemde Sosyal Güvenlik İl
Müdürlüğüne verilen aylık prim ve hizmet belgesinde bildirilen ortalama işçi
sayısına ilave edilen istihdam için ödenmesi gereken sigorta primi işveren
hissesinin asgari ücrete tekabül eden kısmı her bölge için belirlenmiş farklı
sürelerde Hazine tarafından karşılanacaktır. Söz konusu süreler, 31.12.2010
tarihine kadar başlanılan yatırımlarda, birinci bölge için 2 yıl; ikinci bölge
için 3 yıl; üçüncü bölge için 5 yıl ve dördüncü bölge için 7 yıl olarak belirlenmiştir. 31.12.2010 tarihinden sonra başlanacak yatırımlarda ise bu süreler
üçüncü ve dördüncü bölgeler için sırasıyla 3 yıl ve 5 yıl olarak öngörülmüştür (md.9/1).
Küresel ekonomik krizin üretim daralmasına neden olarak istihdamı
olumsuz etkilediğine ve bu süreçte işsizlik rakamlarında gözlenen artışa çalışmamızın önceki kısımlarında yer vermiştik. TÜİK tarafından yayınlanan
son yoksulluk araştırmasının sonuçları da özellikle 2009 yılında yoksulluk
oranlarında bir artış olduğuna işaret etmektedir. Yoksullukla mücadelede
kalıcı çözümlerin ortaya konulması noktasında yeni istihdam alanlarının
yaratılması büyük önem taşımaktadır. Bu çerçevede, özellikle ekonomik
krizlerin sosyal alandaki olumsuz yansımalarını gidermeye yönelik getirilen,
yatırımları ve istihdamı teşvik amaçlı düzenlemeleri olumlu gelişmeler olarak
değerlendirmek gerekir.
Banu Metin
190
Tablo 25: 2007-2010 Ocak-Kasım Döneminde Verilen Yatırım Teşvik Belgelerinin ve İstihdamın Sektörel Dağılımı
Sektörler
Belge
Sayısı
Tarım
2008
Madencilik İmalat Enerji
Hizmetler
Toplam
2007
60
123
1.313
91
596
2.183
2009
70
131
1.392
135
580
2.308
72
118
894
93
419
1.596
429
232
1.973
142
919
3.695
2010
İstihdam
Tarım
2008
2007
2009
2010
2.205
Madencilik İmalat Enerji
3.872
63.173 4.558
2.557
4.453
2.026
2.902
12.325
4.963
Hizmetler
Toplam
50.201
124.009
43.975 5.024
34.562
90.571
33.247 1.343
23.511
63.029
55.500 2.347
32.044
107.179
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, Yatırım Teşvik İstatistikleri, (Erişim) http://www.hazine.gov.
tr, 11.01.2011.
2009 yılında çıkarılan Bakanlar Kurulu Kararı ile getirilen ve önceki yatırım teşviklerine göre destek unsurları ve uygulama alanı itibariyle daha
kapsamlı bir niteliğe sahip olan bu düzenleme kapsamında verilen yatırım
teşvik belgelerine ve istihdam rakamlarına ilişkin bilgiler tablo 25’te yer almaktadır. Buna göre, 2009 yılında getirilen yatırım ve istihdam teşvikine
ilişkin düzenlemenin ilk etkilerini 2010 yılına ait rakamlardan izlemek mümkündür.
Tablo 25 incelendiğinde, 2010 yılının Ocak-Kasım döneminde alınan
teşvik belgesi sayısının hem bir önceki kriz yılına göre hem de kriz öncesi
2007 yılına göre önemli ölçüde arttığı görülmektedir. 2007 yılında verilen
teşvik belgesi sayısı 2.183 iken, 2010 yılında bu rakam 3.695’e ulaşmıştır.
Talep ve üretim daralmasına bağlı olarak 2009 yılında 1.596’ye gerileyen yatırım teşvik belgesi sayısında, 2010 yılında bu sayının iki katının üzerinde bir
artış gerçekleşmiştir. İstihdam rakamlarında da 2010 yılında, 2008 ve 2009
yıllarına göre bir artış görülmekle birlikte, kriz öncesi rakamlara ulaşılamamıştır. Nitekim 2007 yılında 124.009 olan istihdam, 2009 yılında yaklaşık
%50 oranında azalarak 63.029’a gerilemiş, 2010 yılında ise yatırımları ve
istihdamı teşvik paketinin etkisiyle 107.109’a ulaşmıştır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
191
2. İstihdam Teşvikine Yönelik Diğer Düzenlemeler
Küresel ekonomik krizin istihdam üzerindeki olumsuz etkisinin giderilmesine yönelik Bakanlar Kurulu Kararıyla getirilen yatırımlarda istihdam
teşvikine yönelik düzenleme dışındaki diğer önemli düzenlemeler aşağıda
yer almaktadır.
a. 18-29 Yaş Arası Erkek ile 18 Yaşından Büyük Kadın
Çalıştıran İşverenler İçin İstihdam Teşviki
Genç ve kadın istihdamının teşviki amacıyla 2008 yılında çıkarılan
5763 sayılı İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında
Kanunun 20. maddesi ile 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanununa eklenen
geçici 7.madde ile getirilmiş bir düzenlemedir.433
Buna göre, 18 yaşından büyük ve 29 yaşından küçük erkekler ile üst
yaş sınırı getirilmeksizin 18 yaşından büyük kadınların bu maddenin yürürlük tarihinden önceki altı aylık dönemde prim ve hizmet belgelerinde kayıtlı
sigortalılar dışında olması şartıyla, bu maddenin yürürlük tarihinden önceki
bir yıllık dönemde işyerine ait prim ve hizmet belgelerinde bildirilen ortalama sigortalı sayısına ilave olarak bu maddenin yürürlük tarihinden itibaren
bir yıl içinde işe alınan ve fiilen çalıştırılanlar için prime esas kazanç alt sınırı
üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin birinci yıl için
%100’ü; ikinci yıl için %80’i; üçüncü yıl için %60’ı; dördüncü yıl için %40’ı
ve beşinci yıl için %20’si İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanacaktır.
25.02.2011 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren
6111 sayılı Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Sosyal Sigortalar ve
Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve Diğer Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde
Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’un 74. maddesiyle,
4447 sayılı Kanuna geçici 10. madde eklenmiştir.434 Bu düzenlemeyle 18
yaşından büyük ve 29 yaşından küçük erkekler ile 18 yaşından büyük kadınlara ilişkin teşvik uygulaması bazı değişikliklerle 2015 yılına kadar uzatılmıştır.
6111 sayılı Kanunun 74. maddesindeki düzenlemeye göre, 31/12/2015
tarihine kadar işe alınan her bir sigortalı için geçerli olmak üzere, bu madde433 R.G: 2008/26887, İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun,
(Erişim) http://www.resmi-gazete.org, 30.12.2009.
434 R.G: 2011/27857, Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Sosyal Sigortalar ve Genel
Sağlık Sigortası Kanunu ve Diğer Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişikilik Yapılması Hakkında Knaun, (Erişim) http://www.resmi-gazete.org, 15.4.2011.
192
Banu Metin
nin yürürlük tarihinden itibaren özel sektör işverenlerince işe alınan ve fiilen
çalıştırılanların; işe alındıkları tarihten önceki altı aya ilişkin Sosyal Güvenlik
Kurumuna verilen prim ve hizmet belgelerinde kayıtlı sigortalılar dışında olmaları, aynı döneme ilişkin işe alındıkları işyerinden bildirilen prim ve hizmet
belgelerindeki sigortalı sayısının ortalamasına ilave olmaları ve bu maddede
belirtilen diğer koşulları da sağlamaları kaydıyla, 5510 sayılı Kanunun ilgili
maddesi uyarınca belirlenen prime esas kazançları üzerinden hesaplanan
sigorta primlerinin işveren hisselerine ait tutarı, işe alındıkları tarihten itibaren İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanır. Bu maddede belirtilen destek unsurundan, 18 yaşından büyük ve 29 yaşından küçük erkekler, 18 yaşından
büyük kadınlar ve belirli koşulları sağlamaları halinde 29 yaşından büyük
erkekler de yararlanabilmektedir. Yararlanma süreleri ise, mesleki yeterlik
belgesi sahipleri için kırksekiz ay; mesleki ve teknik eğitim veren orta veya
yüksek öğretimi veya Türkiye İş Kurumunca düzenlenen işgücü yetiştirme
kurslarını bitirenler için otuzaltı ay; bu belge ve niteliklere sahip olmayanlar
için yirmidört ay; 29 yaşından büyük erkeklerden yukarıda belirtilen belge
ve niteliklere sahip olanlar için yirmidört aydır. Ayrıca, bu kişilerin Türkiye İş
Kurumuna kayıtlı işsizler arasından işe alınmaları halinde söz konusu sürelere altı ay ekleneceği de belirtilmektedir (md.74/III).
İşveren hissesine ait primlerin Fondan karşılanabilmesi için işverenlerin çalıştırdıkları sigortalılarla ilgili olarak; 5510 sayılı Kanun uyarınca aylık
prim ve hizmet belgelerini yasal süresi içerisinde Sosyal Güvenlik Kurumuna vermesi, sigortalıların tamamına ait sigorta primlerinin sigortalı hissesine isabet eden tutarını yasal süresi içinde ödemesi ve kapsama giren
sigortalının işe alındığı işyerinden dolayı Sosyal Güvenlik Kurumuna prim,
idari para cezası ve bunlara ilişkin gecikme cezası ve gecikme zammı borcu
bulunmaması şarttır (md.74/VI).
Söz konusu düzenlemede, Bakanlar Kurulunun bu maddenin uygulanma süresini 2015 yılından itibaren beş yıla kadar uzatmaya yetkili olduğu da
belirtilmektedir (md.74/XIII).
Kadın ve genç istihdamının teşviki amacıyla işverenlere prim desteği
sağlayan bu düzenlemeler; Türkiye’de genel işsizlik oranının üzerinde seyreden genç işsizliği oranı ve işgücüne katılma oranları açısından kadınlar
ve erkekler arasında var olan önemli ölçüdeki fark dikkate alındığında oldukça yerindedir. Ayrıca, mesleki yeterlik belgesi sahipleri ile mesleki ve
teknik eğitim veren orta veya yüksek öğretimi veya Türkiye İş Kurumunca
düzenlenen işgücü yetiştirme kurslarını bitirenler için destekten yararlanma
sürelerinin 18-29 yaş arası erkek ve 18 yaşından büyük kadınlar için daha
uzun olması, mesleki eğitimin ve meslek kurslarının da teşvik edilmesi anla-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
193
mına gelmektedir. Bu durum, gençlerin işgücü piyasasının talepleri doğrultusunda mesleki eğitime yönelmelerine ve mesleki eğitim veren kurumların
kalitesinin artırılmasına katkı sağlayabilcektir.
b. Sigorta Primleri İşveren Hissesinin Beş Puanlık Kısmının
Hazinece Karşılanması Şeklindeki İstihdam Teşviki
5763 sayılı İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun 24. maddesi ile 5510 sayılı Kanunun 81. maddesine eklenen
(ı) bendi uyarınca, 01.10.2008 tarihinden itibaren özel sektör işverenlerinin
çalıştırdıkları sigortalılarla ilgili malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primlerinden, işveren hissesinin beş puanlık kısmına isabet eden tutar Hazinece
karşılanacak, dolayısıyla sigorta primlerinden beş puanlık indirim yapılmış
olacaktır. Bu teşvik uygulaması, istihdam üzerindeki mali yükler dikkate
alındığında, diğer teşvik uygulamalarından yararlanamayan işverenlerin lehine bir düzenlemedir.
c. Özürlü İşçi Çalıştıran İşverenlere Yönelik İstihdam Teşviki
5763 sayılı İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun 2. maddesi ile 4857 sayılı İş Kanununun 30. maddesi başlığı ile
birlikte değiştirilmiştir. Bu değişiklik çerçevesinde, “özürlü ve eski hükümlü
çalıştırma zorunluluğu” başlığı altında getirilen düzenleme şu şekildedir:
4857 sayılı İş Kanununun 30. maddesinde yapılan değişiklikle, özürlü
ve eski hükümlü çalıştırma zorunluluğu açısından kamu ve özel işyerleri
arasında bir ayrıma gidilmiştir. Ayrıca, terör mağduru çalıştırma zorunluluğu
hem kamu hem de özel işyerleri için kaldırılmıştır. Yeni düzenlemeye göre,
işverenler elli veya daha fazla işçi çalıştırdıkları özel işyerlerinde %3 oranında özürlü, kamu işyerlerinde ise %4 oranında özürlü ve %2 oranında eski
hükümlüyü meslek, beden ve ruhi durumlarına uygun işlerde çalıştırmakla
yükümlüdürler. Aynı il sınırları içinde birden fazla işyeri bulunan işverenin
bu kapsamda çalıştırmakla yükümlü olduğu işçi sayısı, toplam işçi sayısına göre hesaplanacaktır. İşverenlerin çalıştırmakla yükümlü oldukları işçileri
Türkiye İş Kurumu aracılığıyla sağlayacaklardır (md.30/1.2).
Özel sektör işverenlerince bu madde kapsamında çalıştırılan özürlü sigortalıların prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta
primine ait işveren hisselerinin tamamı; kontenjan fazlası özürlü çalıştıran
ya da yükümlü olmadıkları halde özürlü çalıştıran işverenlerin bu şekilde
çalıştırdıkları her bir özürlü için prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin %50’si Hazine tarafından
karşılanacaktır (md.30/6).
194
Banu Metin
5763 sayılı Kanun ile özel sektör işyerleri için getirilen ve özürlülerin
istihdamında işçilerin sigorta primlerinin işveren hissesinin tamamının Hazine tarafından karşılanmasına yönelik düzenleme özürlü istihdamını teşvik
etme amacına yönelik olumlu bir düzenlemedir. Yine kontenjandan fazla
ya da yükümlü olmadıkları halde özürlü istihdam eden özel işyerleri için bu
işçilerin sigorta primlerinin işveren hissesinin %50’sinin Hazine tarafından
karşılanmasına yönelik düzenleme de aynı amaca hizmet etmektedir. Ancak, önceki düzenlemede özürlüler, eski hükümlüler ve terör mağdurları için
getirilmiş olan istihdam zorunluluğunun yeni düzenlemede terör mağdurları
için kaldırılmış olması, terör mağdurlarını istihdam bakımından korunması gereken kişilerin dışına çıkarmıştır. Özürlülere ve eski hükümlülere göre
sosyal dışlanmaya maruz kalma ihtimali daha yüksek olan bu kesimlerin
istihdam yoluyla sosyal hayata uyum sağlamaları da bir anlamda engellenmiş olmaktadır.
Yukarıda belirtilen ve istihdamın teşviki amacına yönelik düzenlemeler
dışında, küresel krizin etkilerinin hafifletilmesi ve iç talebin canlandırılması
amacıyla getirilen diğer tedbirler şöyle belirtilebilir:435
1 Eylül 2008 tarihi öncesindeki vergi borçlarının 18 ay süreyle %3 faizle taksitlendirilmesine imkân tanınmıştır. Gerçek kişilere kullandırılan kredilerdeki Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu kesintisi oranı %15’ten %10’a
indirilmiştir. 30 Haziran 2010’a kadar tescili silinecek ve hurdaya çıkarılacak
1979 veya daha eski model motorlu taşıtlar için vergi ve ceza affı getirilmiştir. KOBİ birleşmelerini teşvik etmek amacıyla, 31.12.2009 tarihine kadar
birleşen KOBİ’lerin kanunda belirlenen şartları sağlamaları kaydıyla, kurumlar vergisi muafiyetinden ve %75’e kadar indirimli kurumlar vergisi uygulamasından yararlanabilmesine olanak tanınmıştır. 16 Haziran 2009 tarihli
Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Bazı Mallara Uygulanacak
Katma Değer Vergisi ile Özel Tüketim Vergisi Oranlarının Belirlenmesine
Dair Karar” ile iç talebin canlandırılması için bazı sektörlerde 15.06 2009 tarihine kadar uygulanan geçici ÖTV indiriminin oranları yeniden belirlenerek
süresi 30.09.2009 tarihine kadar uzatılmıştır.
Yukarıdaki düzenlemelere ek olarak kısa çalışma ödeneğinin miktarı
%50 oranında artırılarak, yararlanma süresi 3 aydan 6 aya çıkarılmıştır. İşsizlik ödeneği %11 oranında artırılmıştır. Toplum yararına işler için oluşturulan çalışma programlarına aktarılan kaynağın artırılmasına karar verilmiştir. Bu çerçevede, program kapsamında 120 bin işsize doğrudan istihdam
435 Hazine Müsteşarlığı, “Küresel Mali Krize Karşı Politika Tedbirleri”, 10 Ağustos 2009, (Erişim) http://www.hazine.gov.tr/doc/Guncel/politika_Tedbirleri.pdf, 02.02.2010, s.5-15.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
195
olanağı sağlanacaktır. İş-Kur’un mesleki eğitim faaliyetleri genişletilecektir.
Kişilere girişimcilik ve eğitim danışmanlığı verilecektir. İşbaşı eğitimleri çerçevesindeki stajlar desteklenecektir. İşyerlerinde mevcut istihdamın üzerinde yaratılacak ek istihdam için prim desteği sağlanacaktır. Aktif işgücü
programları güçlendirilecektir.
Reel sektörü desteklemek amacıyla KOBİ’lere sıfır veya düşük faizli
kredi desteği verilmiştir. Vergi ve SGK prim borcu bulunan esnaf ve sanatkârlar ile hizmet ve ticaret sektörlerindeki KOBİ’lere de KOSGEB kredilerinden yararlanma imkânı getirilmiştir. KOSGEB’in bütçesi, 2009 yılında
2008 yılına göre %48 oranında artırılmıştır. Ziraat Bankası ve Tarım Kredi
Kooperatifleri’nin kullandırdığı düşük faizli tarım kredilerinin vadesi işletme
kredilerinde 18 aydan 24 aya, yatırım kredilerinde 5 yıldan 7 yıla çıkarılmıştır.
Kredi kartı borçlarının yeniden yapılandırılmasına ilişkin yapılan yasal düzenlemeyle, 31 Mayıs 2009 tarihi itibariyle ödeme ihtarı çekilmiş, icra takibi
başlatılmış ya da banka tarafından takip olunan krediler grubunda sınıflandırılmış kredi kartı borçlarının yeni bir ödeme planına bağlanması imkânı
getirilmiştir.
II- TÜRKİYE’DE 2000/2001 EKONOMİK KRİZ DÖNEMİ
SONRASINDA YOKSULLUKLA MÜCADELEYE
YÖNELİK SOSYAL POLİTİKALAR
Türkiye’de 2000 ve 2001 yıllarında ardı ardına yaşanan ekonomik krizler sonrasında, IMF ile olan ilişkiler ağırlık kazanmıştır. Bu ilişkiler çerçevesinde imzalanan niyet mektupları sadece ekonomi politikaları üzerinde değil
aynı zamanda sosyal politikalar üzerinde de etkili olmuştur. Nitekim IMF’ye
gönderilen 31.07.2001 tarihli niyet mektubunun “sosyal diyalog ve gelirler
politikası” alt başlığında şu ifadelere yer verilmiştir:436
“Dünya Bankası’nın desteğiyle bir dizi geliştirilmiş sosyal politika yürütmekteyiz. Bunlar: (i) krizin sosyal etkisinin
daha yakından izlenmesi; (ii) gelecek yılın ortasından itibaren
işsizlik sigortasının uygulamaya konması hazırlıkları; (iii) sosyal güvenlik ağlarının çocuklar başta olmak üzere toplumun
en zayıf kesimleri için güçlendirilmesi; (iv) özelleştirme sonucu işini kaybetmiş işçilere nakdi yardım ve yeniden istihdam
programlarının sağlanması; (v) sağlık, eğitim ve sosyal koruma harcamalarının (GSMH’ye oran olarak) son üç yılın orta436 Mustafa Sönmez, “2001 Krizi, IMF ile İlişkiler ve Gelir Bölüşümü”, Türkiye Ekonomisi:
Gülten Kazgan’a Armağan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları:79, İstanbul, 2004, s.346.
196
Banu Metin
lamasının üzerinde muhafaza edilmesi; ve (vi) 2001 yılının kalanında çiftçilere doğrudan gelir desteğinde bulunulmasıdır.”
IMF’ye gönderilen niyet mektubunda öne çıkan tedbirler; işsizlik sigortasının uygulamaya konması, özelleştirme sonucu işini kaybetmiş işçilere
nakdi yardım ve yeniden istihdam programlarının sağlanması, sosyal koruma
harcamalarının GSMH’ye oranının son üç yılın ortalamasının üzerinde korunması, sosyal güvenlik ağlarının güçlendirilmesi ve 2001 yılında çiftçilere doğrudan gelir desteğinde bulunulması olarak sıralanabilir. IMF’nin Türkiye’ye
önerdiği politikalar içinde sosyal güvenlik reformuyla ilgili olanlar ağırlıklı bir
yere sahip olmuştur. Kamu maliyesi ile ilgili kaygıları yansıtan sosyal güvenlik reformu önerilerinin uygulamaya konulma süreci içinde, sosyal güvenlik
sisteminin yapısal sorunları da kaçınılmaz olarak gündeme gelmiştir. Sosyal
güvenlik sisteminin toplumun tamamını kapsamına alması gerekliliğinden hareketle, sistemin eksik yönleri sıklıkla dile getirilmiştir. Bu çerçevede sosyal
politika, sosyal içerme bağlamında tartışılmaya başlanmıştır. Yaşlılık, hastalık,
engellilik ya da işsizlik gibi nedenlerle toplumdan dışlanma riskiyle karşı karşıya kalan kesimlerin sorunlarına odaklanan böyle bir yaklaşımın gündeme
gelmesinin gerisindeki bir başka unsur ise daha önce değinildiği gibi 2000
ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizler olmuştur. Ekonomik krizlerin işsizliği artırdığı bir süreçte yoksulluk ve toplumsal dışlanma sorunları daha
görünür bir hal almıştır. Kriz sonrası dönemde sosyal yardım alanında atılan
adımlarda AB ile olan ilişkilerin de önemli bir payı bulunmaktadır. Nitekim
AB’ye uyum sürecinin bir parçası olarak Türkiye bir Sosyal İçerme Belgesi
hazırlama sürecine girmiştir. Bu süreç, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
tarafından 2004 yılından itibaren yürütülmektedir. Bütün bu gelişmeler, hükümet politikalarında yoksulluk ve sosyal dışlanma sorununun boyutlarının ve
bu sorunlarla nasıl mücadele edileceğinin açık bir şekilde ortaya konulması
gerektirmektedir.437
2000 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin ardından Türkiye’de
yoksullukla mücadeleye yönelik uygulanan sosyal politikalar, 2000 sonrası
dönemin kalkınma planları ve programları esas alınarak incelenecektir.
A. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda Yoksullukla
Mücadeleye Yönelik Sosyal Politikalar
2001-2005 dönemini kapsayan Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın
“sosyal ve kültürel alanda sağlanan gelişmeler” bölümünde, ailenin güçlü
437 Aşye Buğra, Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.219-221.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
197
bir sosyal güvenlik işlevine sahip olduğuna vurgu yapılarak toplumdaki hızlı
değişme nedeniyle aileye yönelik destek çalışmalarının kurumsal düzeyde
yürütülmesinin öneminin arttığı üzerinde durulmaktadır. Ayrıca, uzun süredir
devam eden yüksek enflasyon ve faiz ödemelerinin bütçe üzerinde büyük
bir yük oluşturduğu ifade edilmektedir. Bu durumun, devletin sosyal refahı
ve gelir dağılımını düzeltici ve yoksulluğu azaltıcı politikalar uygulama imkânını azalttığı belirtilmektedir. Gelir dağılımındaki bozukluğun, yoksul kesimin
ekonomik büyümeden yararlanmasını güçleştirdiği üzerinde durulmaktadır.
Bu anlamda, sosyal güvenlik ve sosyal yardım sisteminin de yoksul kesimin
korunmasında yeterince etkili olamadığı vurgulanmaktadır.438 Artan kentleşme, göç olgusu, yüksek enflasyon, gelir dağılımının bozulması, yoksullaşma
ve aile yapısında meydana gelen değişimler nedeniyle sosyal hizmet ve yardımlara olan gereksinimin arttığı belirtilmektedir. Ayrıca, sosyal hizmetlerin
yürütülmesinde kurumsal ve finansal yapıdaki dağınıklığın kurumlar arasındaki işbirliği ve koordinasyonu olumsuz etkilediği üzerinde durulmaktadır.439
Sosyal güvenlik kapsamındaki nüfusun %91’e, sağlık sigortası kapsamındaki nüfusun ise %86,4’e ulaştığının belirtildiği Kalkınma Planı’nda,
sağlık sigortası güvencesine sahip olmayan yoksul kişilere yeşil kart verilmesi uygulamasına devam edildiği ve bu çerçevede 8,7 milyon kişinin
sağlık hizmetlerinden ücretsiz yararlanma imkânına kavuşturulduğu ifade
edilmektedir.440
AB ülkelerinde uygulanmakta olan ve ILO tarafından dokuz temel sosyal sigorta riskinden biri olarak kabul edilen işsizlik sigortası 1999 yılında
4447 sayılı yasa ile getirilmiştir. 2000 yılında uygulamasına geçilen işsizlik
sigortasıyla işini kaybeden kişilerin gelir kaybının yasada öngörülen koşullar altında belirli bir süreliğine telafisi amaçlanmaktadır. Diğer taraftan, aktif
işgücü politikaları kapsamında işsizlere beceri kazandırma kursları düzenlenmiştir. Kariyer danışmanlığı sistemi ve işgücü piyasası ihtiyaçları doğrultusunda 250 meslekte meslek standardı geliştirilmiştir. Ayrıca, işsizliğin
azaltılarak istihdamın artırılması amacına yönelik yasal düzenlemelerle yeni
teşvikler getirilmiştir.
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planında, kırsal kesimden kente olan
göçün istihdam üzerinde olumsuz etkide bulunduğu belirtilmektedir. İstih438 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, Ankara
2000, s.16.
439 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, s.18.
440 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, s.75.
198
Banu Metin
damın artırılmasında istikrarlı bir ekonomik büyüme kadar, istihdama yönelik üretken yatırımların artırılması, yerel ekonomik potansiyellerin harekete
geçirilmesi, KOBİ’lerin istihdam yaratma kapasitelerinin desteklenmesi ve
işgücünün genel eğitim ve beceri düzeyinin yükseltilmesi, üzerinde durulan
konulardır. Yoksullukla mücadelede iktisadi politikalar ile sosyal politikaların uyum içinde uygulanması, gelir dağılımdaki dengesizliklerin giderilmesi,
kamu, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğinin geliştirilmesinin önemi vurgulanmaktadır.441
Milli ve manevi değerlerin korunması ve dayanışmanın pekiştirilmesinde aile kurumunun güçlendirilmesinin önemi üzerinde durulmaktadır.
Ailenin gelir devamlılığının sağlanarak sağlık ve eğitim hizmetleri ihtiyaçlarının karşılanmasının önemi ifade edilmekte; aileye yönelik sosyal yardımlar vurgulanmaktadır. Çocuk yetiştirme ve yaşlı ve engelli kişilerin bakımı
konusunda ailenin desteklenmesi, eğitim harcamalarının aile bütçesi üzerindeki yükünün hafifletilmesi amacıyla da yoksul ailelere yardım yapılması
öngörülmektedir. Bu çerçevede, çocuğun yetiştirilmesinde ve bakımında
ideal ortamın aile olduğu vurgulanmaktadır. Özürlü ve korunmaya muhtaç
çocukların kendi aileleri yanında yetişmesini sağlamak üzere aileye yönelik
sosyal destek programlarına ağırlık verileceği ifade edilmektedir.442
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın “gelir dağılımının iyileştirilmesi
ve yoksullukla mücadele” başlığı altında; ekonomik büyümeyi esas alan,
mutlak yoksulluğu giderecek ve göreli yoksulluğu azaltacak iktisadi ve sosyal politikaların uyum içinde olması temel ilke olarak benimsenmektedir.
KOBİ’lerin desteklenmesine özel önem verileceği, yeni girişimcilerin ortaya
çıkmasının teşvik edileceği belirtilmektedir. İşgücü piyasasına girişi kolaylaştıracak ve sektörler arası işgücü hareketliliğini artıracak tedbirlere ağırlık
verileceği ifade edilmektedir. Bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltmak
üzere, ekonomik yatırımlar yanında eğitim, sağlık ve sosyal hizmet alanlarında da yatırımların artırılacağı üzerinde durulmaktadır. Eğitim ve sağlık
hizmetlerinin yoksul kesimler için ulaşılabilir olması ve bu kesimlerin konut
ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik projelerin teşvik edilmesi vurgulanmaktadır.443
441 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, s.76.
442 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, s.94, 96.
443 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, s.102.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
199
B. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda Yoksullukla
Mücadeleye Yönelik Sosyal Politikalar
2007-2013 dönemini kapsayan Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda; kadınlar, çocuklar, yaşlılar, özürlüler ve kente göç edenler başta olmak üzere yoksulluk riskiyle karşı karşıya olanlara yönelik eğitim ve sağlık
hizmetlerinin artırılması ihtiyacının devam ettiği vurgulanmaktadır. Sürekli
hastalığı olan özürlülerin %24,8’inin ve diğer özürlülerin %36,3’ünün okuma-yazma bilmediği, sosyal yaşam alanları ve işyerlerinde uygun ortamın
yaratılamaması ve özürlü işgücüne olan talebin sınırlı olması gibi nedenlerle, her beş özürlüden sadece birinin işgücü piyasasında yer alabildiği belirtilmektedir. Bu çerçevede gerçekleştirilen ve 2005 yılında yürürlüğe giren
5378 sayılı Özürlüler Kanunu’nun önemine işaret edilmektedir. Bu yasayla,
özürlülerin sağlık, eğitim, istihdam ve sosyal güvenliğe erişimlerinin artırılarak topluma kazandırılmaları amaçlanmaktadır.444
Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda, bir önceki plan döneminde gerçekleştirilen önemli düzenlemelerden biri olarak sosyal güvenlik alanındaki gelişmelere de yer verilmektedir. Sosyal sigorta kuruluşlarına bütçeden yapılan
transfer tutarının GSYİH’ye oranının 2000 yılında %2,6 iken; 2005 yılında
%4,8’e yükseldiği belirtilmektedir. Sosyal güvenlik sisteminde tüm nüfusun
kapsanamaması, kuruluşlarca sağlanan hakların ve yükümlülüklerin farklı
olması, bilgi işlem altyapısının yetersiz olması, ortak bir veri tabanının olmaması ve sistemdeki denetim mekanizmalarının etkin işlememesi gibi sorunların sosyal güvenlik sisteminde reform ihtiyacını ortaya çıkardığı ifade
edilmektedir. Bu sorunların giderilmesi amacına yönelik olarak gerçekleştirilen sosyal güvenlik kurumlarının tek çatı altında toplanması ve genel sağlık
sigortasının kurulmasını kapsayan yasal düzenlemelerin önemi vurgulanmaktadır.
Ülkemizde sosyal yardım ve hizmetlere olan ihtiyacın göç, kentleşme,
aile yapısında meydana gelen değişim, nüfus artışı ve işsizlik gibi nedenlerle artarak devam ettiği üzerinde durulmaktadır. Bu yöndeki önemli göstergelerden biri olarak 2000 yılında toplam sosyal yardım harcamalarının
GSYİH’ye oranının %0,48 iken, bu oranın 2005 yılında %0,86’ya ulaştığı
belirtilmektedir. Yine bu kapsamda özürlülere ve yaşlılara verilen aylıklar,
çocuklara eğitim ve sağlık yardımları ile muhtaç ailelere yakacak ve gelir
getirici proje desteği gibi yardımlar yapıldığı belirtilmektedir. Söz konusu
444 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), R.G: 1 Temmuz 2006, Sayı:26215, Ankara, 2006, s.43.
200
Banu Metin
yardımların yoksul kesimlerin eğitim ve sağlık gibi hizmetlere erişimini kolaylaştırdığı ve bu kesimlerin yaşam kalitesini yükselttiği ifade edilmektedir.
Planda vurgulanan bir diğer önemli husus da sosyal yardım ve hizmetlerden
yararlanacak kişi ve grupların tespiti için sağlıklı kriterlerin oluşturulması çalışmalarına başlandığıdır. Bununla birlikte, kurumlar arasındaki işbirliği eksikliği ve nitelikli personel sıkıntısı gibi nedenlerle gerçek ihtiyaç sahiplerine
istenen düzeyde hizmet götürülemediği de belirtilmektedir.445
Planda vurgulanan bir diğer husus, ülkemizde gerek kırsal ve kentsel
yerleşim birimleri, gerek bölgeler arasındaki sosyo-ekonomik yapı ve gelir
düzeyi dengesizliklerinin önemini koruduğudur. Yoğun göç hareketlerinin
ortaya çıkardığı nüfus baskısı karşısında mevcut fiziki ve sosyal altyapı ile
kentlerin sunduğu istihdam olanaklarının yetersiz kaldığı belirtilmektedir. Bu
anlamda, bölgelerin sorunlarına ve potansiyellerine göre değişiklik gösterebilen tedbirleri kapsayan bütüncül bir bölgesel gelişme politikasının gereği
üzerinde durulmaktadır. Bir önceki plan döneminde başlatılan ve yatırım ve
istihdam artışını hızlandırmayı ve bölgesel gelişmede özel sektör katkısını
artırmayı amaçlayan teşvik tedbirlerinin 5084 Sayılı Yasa ile 2004 yılında
yürürlüğe girdiği belirtilmektedir. İlk aşamada 36 ilde başlatılan teşvik uygulaması, 2005 yılında yapılan değişiklikle 49 ile yaygınlaştırılmıştır. Bu çerçevede, Kalkınmada öncelikli Yöreler (KÖY) kapsamındaki iller, 2001 yılı kişi
başına milli geliri 1500 dolardan az olan iller ve 2003 yılı Sosyal Gelişmişlik
Endeksi değeri eksi olan illerde yer alan işletmeler için, istihdam artışı şartına bağlı olarak çalışanlar üzerindeki gelir vergisi ve SSK primi ödemelerinde indirim sağlanmıştır. Ayrıca, bu işletmeler için enerji ve bedelsiz arazi
desteği getirilmiştir.
Kırsal kesimde kalkınmanın sağlanmasına yönelik politikalar kapsamında 2006 yılında Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi hazırlanıp yürürlüğe
konmuştur. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi ile tarımsal yapıda hızlanan dönüşümün kırsal kesimde ortaya çıkardığı uyum sorunlarını çözmek ve kırsal
kalkınma proje ve faaliyetlerine çerçeve oluşturmak amaçlanmaktadır.446
Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda yoksulluğun azaltılmasına yönelik hizmetlerin yoksulluk kültürünün oluşmasını önleyici ve yoksul kesimin üretici duruma geçmesini sağlayıcı nitelikte olacağı belirtilmektedir. Kayıt dışı
çalışan yoksulların, sosyal güvenlik kapsamına alınması ve düzgün işlerde
çalışması için gerekli tedbirlerin alınacağı belirtilmektedir. Yoksul kesimlere
445 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), s.44.
446 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), s. 46, 48.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
201
yönelik ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilerek gelir getirici projelerin destekleneceği ve özellikle kırsal kesimde ve az gelişmiş bölgelerde girişimciliğin teşvik edileceği vurgulanmaktadır. Kadınların ekonomik ve sosyal hayata katılımlarını artırmak için bu kesime yönelik mesleki eğitim imkânlarının
geliştirilerek istihdam edilebilirliğin artırılacağı üzerinde durulmaktadır. Özellikle, kırsal kesimdeki kız çocuklarının, özürlülerin ve düşük gelirli ailelerin
çocuklarının eğitime erişimlerinin kolaylaştırılması amaçlanmaktadır. Ayrıca,
çocuk işçiliğini önleyecek tedbirlerin alınacağı, yaşlılara yönelik olarak evde
bakım hizmetlerinin destekleneceği, kurumsal bakım konusunda ise huzurevlerinin sayısının ve kalitesinin artırılacağı belirtilmektedir. Özürlülerin ekonomik ve sosyal hayata katılımlarını sağlamaya yönelik özel eğitim imkânlarının artırılacağı ve çalışma ortamının özel olarak düzenlendiği korumalı
işyerlerinin geliştirileceği vurgulanan hususlar arasındadır.
Tarımdaki yapısal değişim sonucu kente göç eden vasıfsız ve yoksul
insanların işsizlik riskini azaltmak için aktif istihdam politikalarının geliştirileceği belirtilmektedir. Yoksulluk ve sosyal dışlanmanın önlenmesine yönelik
politikaların uygulanmasında ve bunlara yönelik eğitim, barınma ve istihdam gibi hizmetlerde, merkezi idare ve mahalli idareler ile sivil toplum kuruluşları başta olmak üzere tüm kesimlerin koordineli bir şekilde çalışmasının
sağlanacağı ifade edilmektedir. Sosyal yardım ve hizmetlerde eşitlik, sosyal
adalet, etkinlik ve etkililik ilkelerinin esas alınacağı, sistemden yararlanacak
kişilerin belirlenmesi amacıyla ortak bir veri tabanının oluşturulacağı ve nesnel ölçütlere göre işleyen bir tespit mekanizmasının kurulacağı belirtilmektedir. Yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşlarının sosyal hizmet ve yardımlar alanındaki faaliyetlerinin destekleneceği üzerinde durulmaktadır.447
C. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gelir Dağılımı ve
Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu
Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda genel hatları belirtilen yoksullukla mücadele kapsamındaki politikalar, bu Planın Gelir Dağılımı ve Yoksullukla
Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu’nda ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bu raporda, yoksullukla mücadeleye yönelik politikalarda öncelikle
Birleşmiş Milletlerin “Binyıl Kalkınma Hedefleri” ve Avrupa Birliği’nin “Lizbon Stratejisi” ilkelerinin esas alınması gerektiği belirtilmektedir.
Binyıl Kalkınma Hedefleri insani kalkınmaya yönelik yoksulluk ve açlığın ortadan kaldırılması, tüm bireyler için temel eğitim ve toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması, kadının durumunun güçlendirilmesi, çocuk
447 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), s.89, 90.
202
Banu Metin
ölümlerinin azaltılması, anne sağlığının iyileştirilmesi, salgın hastalıklarla
mücadele, çevresel sürdürülebilirlik ve kalkınma için küresel ortaklık konularını içermektedir. AB’de 2000 yılından bu yana uygulanmakta olan Lizbon
Stratejisi’nde ise toplumsal dışlanma ve yoksulluk sorununun çözümü için
bütüncül bir yaklaşım benimsenmektedir. Sorunun çözümü için geliştirilen
sosyal politikaların ekonomik büyüme ve istihdamla ilişkisini kuran ve hem
piyasa sistemini en etkin şekilde işler kılan hem de sorunu kalıcı bir şekilde çözmeyi hedefleyen uygulamalar önem kazanmaktadır. Lizbon stratejisi
rehber alınarak, toplumsal dışlanma ve yoksullukla mücadelenin, sürdürülebilir büyüme ve istihdam politikalarıyla uyumlu bir biçimde uygulanması
gereği üzerinde durulmaktadır. Bu çerçevede, yoksullukla mücadelede başarılı örneklerin aile yardımı, sosyal yardımlar ve mikro kredi uygulamaları
gibi alanlarda yoğunlaştığı belirtilmektedir.448
Türkiye’deki uygulamaların daha çok, en yoksul kesime yönelik sosyal
yardımlar konusunda yoğunlaştığı görülmektedir. Bu uygulamalar kapsam
ve amaç olarak AB hedefleri ve Binyıl Kalkınma Hedeflerine uygun olarak gerçekleştirilmektedir. 2001 yılında başlayan uygulamalardan biri olan
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Sekreterliği kapsamındaki Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP), bu kapsamdaki özel projelerden biridir.
2000’li yılların başında yoksullukla mücadele çerçevesinde gerçekleştirilen
bir diğer uygulama ise mikro kredi alanında görülmektedir. Sosyal Hizmetler
ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) da ikinci bölümde incelendiği gibi
uzun yıllardır çeşitli alanlarda sosyal yardımlar yapmaktadır. Bu yardımlardan en önemlileri ayni ve nakdi yardımlar, yaşlı ve özürlü yardımları, çeşitli
eğitim bursları ve ihtiyacı olan kişilere ve ailelere sağlanan yurt ve kreş olanaklarıdır.449
1.Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP)
Ülkemizde sosyal yardım alanında faaliyette bulunan kuruluşlardan
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Sekreterliği (SYDTF/Fon) 1986
yılında 3294 sayılı Kanun ile kurulmuştur.450 Fon, faaliyetlerini 931 il ve il448 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele
Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2007, s.23, 24.
449 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele
Özel İhtisas Komisyonu Raporu, s.29, 30.
450 Kanun, ekonomi politikalarında köklü bir değişime işaret eden 1980 sonrası dönemde gündeme gelmiştir. 1980 yılındaki İstikrar ve Yapısal Uyum Programı’na karşı kamuoyunda
ortaya çıkan eleştiriler, gelir dağılımının bozulması ve reel ücretlerin gerilemesi üzerinde yoğunlaşmıştır. Söz konusu Kanun, bu eleştirilerin artmaya başladığı bir zamanda çıkarılmış-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
203
çede kurulu bulunan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları (SYDV)
aracılığı ile yürütmektedir. Mevcut sosyal yardım programlarının daha etkin
ve hızlı şekilde ulaştırılabilmesi amacıyla, 9 Aralık 2004 tarih ve 5263 sayılı
Kanun ile Fon’un yürütme organı niteliğinde olan SYDTF Genel Sekreterliği, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü (SYDGM) olarak
teşkilatlandırılarak kurumsal bir yapıya kavuşturulmuştur. Türkiye’de uygulanmakta olan yapısal reform programını desteklemek amacıyla, sosyal
yardım sisteminin güçlendirilmesi ve reform programının toplum üzerindeki
olumsuz etkisinin azaltılması için, Dünya Bankası ile 14 Eylül 2001 tarihinde Sosyal Riski Azaltma Projesi İkraz Anlaşması imzalanmıştır. 28 Kasım
2001 tarihinde yürürlüğe giren Anlaşma ile Dünya Bankası’ndan sağlanan
500 milyon ABD Doları, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü’nün kullanımına ayrılmıştır.451
SRAP’ın amacı, üst üste yaşanan ekonomik krizler sonrası oluşan
yoksullukla mücadelede etkin politikaların geliştirilmesi ve bu politikaları
uygulayan kamu kurumlarının kurumsal kapasitelerinin güçlendirilmesidir.
SRAP; Hızlı Yardım, Şartlı Nakit Transferi (ŞNT), Yerel Girişimler ve Kurumsal Gelişim bileşenlerinden oluşmaktadır. SRAP’ın Şartlı Nakit Transferi bileşeni kapsamında, yoksulluk nedeniyle çocuklarını okula kaydettiremeyen,
gönderemeyen veya okuldan almak zorunda kalan, okul öncesi çocuklarını
düzenli sağlık kontrollerine götüremeyen ailelerin ya da düzenli sağlık kontrollerini yaptıramayan anne adaylarının ekonomik yönden desteklenmesi
amaçlanmaktadır. Bu anlamda, temel sağlık ve eğitim hizmetlerinin iyileştirilmesi için nüfusun en yoksul %6’lık bölümüne yönelik düzenli bir sosyal
yardım sisteminin yerleştirilmesi hedeflenmektedir. Yerel Girişimler Bileşeni
kapsamında ise, kişilerin üretken hale getirilip kendi geçimlerini temin edebilmeleri amaçlanmaktadır. SRAP kapsamında yürütülen ŞNT yardımlarının
başlıkları aşağıdaki gibidir:452
- Şartlı Nakit Transferleri, sağlık yardımı: ana-çocuk sağlığı için destekler, -0-6 yaş grubu çocuklara ve hamile kadınlara yönelik destekler
tır. Bu açıdan Kanun, hükümetin İstikrar ve Yapısal Uyum Programı’na toplumsal destek
arayışlarının bir parçası olarak değerlendirilmektedir; Fikret Şenses, “Yoksullukla Mücadele
ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 26 (3-4),
1999, s.432.
451 Sosyal Riski Azaltma Projesi, (Erişim) http://www.sydgm.gov.tr/tr/html, 29.09.2010.
452 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu, s.30, 31.
204
Banu Metin
- Şartlı Nakit Transferleri, eğitim yardımı: ilköğretime devam eden her
kız çocuğa (22 TL), erkek çocuğa (18 TL) verilen eğitim desteği. Orta öğretim için bu miktarlar sırasıyla 28 TL’ye ve 39 TL’ye yükselmektedir. Miktarlar
her yıl yeniden düzenlenmekte ve artırılmaktadır. Eğitim desteği 12 ay boyunca devam etmektedir.
2002 yılında uygulamaya konulmuş olan SRAP, 31 Mart 2007 tarihinde sona ermiştir. SRAP Yerel Girişimler Bileşeni kapsamındaki proje destekleri (gelir getirici, işbirliğine yönelik sosyal yardım/hizmet amaçlı, geçici
istihdam ve toplum kalkınması projeleri) ve Şartlı Nakit Transferi Bileşeni
kapsamındaki sağlık ve eğitim yardımları, 31 Mart 2007 tarihinden itibaren
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu kaynaklarıyla sürdürülmektedir.453
2. Türkiye’de Mikro kredi Uygulamaları
Türkiye’de son zamanlarda mikro finansman konusunda bazı gelişmeler meydana gelmiştir. Türkiye’de mikro kredi adı altındaki ilk uygulama,
Yoksulluğu Azaltma Projesi kapsamında, Kadın Emeğini Değerlendirme
Vakfı’nın (KEDV) İstanbul ve Kocaeli’ndeki kadınlara mikro kredi vermek
amacıyla 2002 yılının Haziran ayında kurduğu Maya mikro ekonomik destek işletmesidir. Vakıf, 31 Aralık 2003 itibarıyla 356 kadına 403 bin TL tahsis
etmiştir. Ortalama kredi tutarı 450 TL’dir. Bir diğer uygulama ise Bangladeş
merkezli Grameen Bank’ın desteği ile Türkiye İsrafı Önleme Vakfı ve Diyarbakır Valiliği’nce 11 Haziran 2003 tarihinde pilot bölge olarak seçilen Diyarbakır’da başlatılan projedir. Son olarak, Güneydoğu’da iş kurma kredilerini
ayni olarak temin eden Türkiye Kalkınma Vakfı’ndan bahsedilebilir. Uzun
bir geri ödeme süresine sahip olan bu krediler 300 ile 3000 dolar arasında
değişmektedir.
2001 yılından bu yana sosyal yardımlarda yapılan iyileştirmelerle özürlü, yaşlı, dul ve yetim aylıklarında artışlar sağlanmıştır. Yukarıda belirtilen
SRAP projesi kapsamında yoksul ailelere yapılan şartlı nakit transferleri
yoksul ailelerin çocuklarının sağlık kontrollerini yaptırmaları şartı ile verilmektedir. Aynı projeden yapılan eğitim destekleri yoksul ailelerin çocuklarının eğitime katılmasına önemli bir katkı sağlamaktadır. Korunmasız gruplara
yönelik bu uygulamalar, bu kişilerin ekonomik durumlarını tamamen iyileştirmese de sosyal dışlanma risklerini azaltıcı yönde etkili olmaktadır.454
453 Sosyal Riski Azaltma Projesi, (Erişim) http://www.sydgm.gov.tr/tr/html, 29.09.2010.
454 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele
Özel İhtisas Komisyonu Raporu, s.31-33.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
205
3. Yoksullukla Mücadelede ve Adil Gelir Dağılımda
2013 Vizyonuna Dönük Temel Amaç ve
Politikalara İlişkin Sorun Alanları
Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu ilk
toplantısında 2013 vizyonuna dönük temel amaç ve politikalara ilişkin dört
sorun alanı tespit etmiştir. Bu sorun alanları aşağıda ayrı başlıklar halinde
verilmektedir. Her bir başlık altında ise ilgili sorun alanı için belirlenen stratejik amaçlar ve bu amaçlara uygun olarak önerilen eylem ve politikalar ile
kurumsal düzenlemeler yer almaktadır.
a. Yoksullukla Mücadelede ve Gelir Dağılımı Adaletinin
Sağlanmasında Etkili Bir Politikanın Bulunmaması
Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu’nda, birinci sorun alanı olarak, yoksullukla mücadelede ve gelir dağılımda
adaletin sağlanmasında etkili bir politikanın bulunmadığı tespiti yapılmıştır.
Bu sorun alanına ilişkin olarak belirlenen stratejik amaç ise, kişi başına düşen milli gelire endeksli hayat standardına göre belirlenmiş sınırın altında
kalan kişilere kamusal sosyal yardım ve hizmetlerin sunulması yoluyla adil
gelir dağılımının sağlanmasıdır. Bu stratejik amacın gerçekleştirilmesi için
yapılması gerekli faaliyet ve projeler de belirlenmiştir. Bu kapsamda, kişi
başına asgari sosyal yardım miktarının, kişi başına düşen milli gelirin %40’ı
olarak belirlenmesi ve bu miktarın, kişinin evli ve çocuk sahibi olmasına
göre düzenlenmesi planlanmaktadır. Gerçekleştirilmesi gereken bir diğer
faaliyet ise asgari hayat standardına bakılmaksızın “aile ödenekleri” (kira
yardımı, çocuk parası vb.) uygulamasının Türk Sosyal Güvenlik Sistemi içine dâhil edilmesidir. İstihdam edilebilir nitelikteki kişilere yapılan kamusal
sosyal yardımların mesleki eğitim almak, çocuğunu okula göndermek gibi
şartlara bağlı olarak sürdürülmesi; istihdam edilebilir nitelikte olmayan özürlü, yaşlı, bakıma muhtaç vb. kesimlere yapılan yardımların ise şarta bağlı
olmaması bu kapsamdaki diğer faaliyet alanlarıdır.
Bu çerçevede yapılması gereken yasal düzenleme, yoksullukla mücadelede kurumsal dağınıklığın giderilerek mevcut kurumların tek bir çatı
altında toplanması şeklinde ortaya çıkmaktadır.455
Burada belirtilmesi gereken bir diğer husus, sosyal yardımların genellikle sosyal güvenlik kaydı bulunmayanlara yönelik olmasının kişileri kayıtlı
455 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu, s.62.
206
Banu Metin
çalışmaya teşvik etmek yerine sosyal yardımlara bağımlı hale getirme yönünde bir risk oluşturabileceğidir. Kişilerin üretkenlik özelliklerini olumsuz
yönde etkileyebilecek bu yönde bir gelişmenin engellenmesinin gerekliliği
kalkınma planları kapsamındaki yıllık programlarda da dile getirilmektedir.456
Bu anlamda, çalışabilir durumdaki yoksul kesimin yoksulluktan kurtulabilmesi için en elverişli yolun, bu kesimin düzenli gelir elde edebileceği ve sosyal güvencesi olan işlerde istihdamının sağlanmasıdır. Bu çerçevede, 2010
yılının Nisan ayında Ekonomi Koordinasyon Kurulunda kabul edilen “Sosyal
Yardım Sisteminin İstihdam ile Bağlantısının Kurulması ve Etkinleştirilmesi Eylem Planı” ile çalışabilir durumdaki yoksul kesimin işgücü piyasasına
girişinin kolaylaştırılması amaçlanmaktadır. Bu plan ile sosyal yardım alan
yoksul kişilerin kayıtlı çalışmaya yönelmelerini teşvik edici tedbirler öngörülmektedir. Sosyal yardım başvurusunda bulunan ya da hâlihazırda sosyal
yardım alan çalışabilir durumdaki kişilerin İŞ-KUR’a kayıtlarının yapılması,
eylem planı kapsamında yer almaktadır. İŞ-KUR, kaydı yapılan sosyal yardım faydalanıcılarının niteliklerini dikkate alarak bu kesime yönelik mesleki
eğitim, işe yerleştirme, rehberlik, danışmanlık, toplum yararına çalışma gibi
programları sunacaktır. Ayrıca, söz konusu eylem planında, sosyal yardım
alan kesimin kayıtlı çalışmasının teşviki için, İŞ-KUR’un mesleki eğitim ve
toplum yararına çalışma programlarına katılan kişilerin yeşil kartlılık durumlarının devamına yönelik gerekli mevzuat düzenlemelerinin hızlandırılacağı
da belirtilmektedir.457
b. Yoksullukla Mücadelede ve Gelir Dağılımı Adaletinin
Sağlanmasında Devletin Görev ve Sorumluluğunun
Ön Plana Çıkarılmaması
Yoksullukla mücadelede ve gelir dağılımı adaletinin sağlanmasında
ikinci sorun alanı, devletin sorumluğunun ön plana çıkarılmayarak konunun
piyasa ve aile dayanışmasına bırakılması olarak tespit edilmiştir. Bu sorun
alanına ilişkin stratejik amaç, sadece belirli bir gelir düzeyini sağlamak yerine, sosyal içerme ve insanca yaşam haklarını gözeten gelir dağılımı ve yoksullukla mücadele politikalarının geliştirilmesi şeklinde ortaya konulmak456 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2011 Yılı Programı, (Erişim) http://www.
dpt.gov.tr/DPT.portal, 10.10.2010, s.220; DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013):
2010 Yılı Programı, (Erişim) http://www.dpt.gov.tr/DPT.portal, 10.10.2010,bs.214; DPT,
Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2009 Yılı Programı, (Erişim) http://www.dpt.
gov.tr/DPT.portal, 10.10.2010, s.210; DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013):
2008 Yılı Programı, (Erişim) http://www.dpt.gov.tr/DPT.portal, 10.10.2010, s.225.
457 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2011 Yılı Programı, s.224, 225.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
207
tadır. Bu çerçevede gerçekleştirilmesi gereken faaliyetlerden biri, üretim
ve istihdam odaklı sürdürülebilir büyüme programlarının ILO’nun “decent
work” (insana yaraşır iş) tanımını temel almasıdır.458 Ayrıca, yayınlanmış istatistikler ve yapılan bilimsel çalışmalarda tanımlanan yoksulluk sınırının tüm
düzenleme ve uygulamalarda dikkate alınması gereği belirtilmektedir. Devletin vergi ve transfer politikaları ile gelir dağılımı ve yoksulluk konusunda
dengeleyici fonksiyonunu öne çıkarması, işgücü niteliğini artırmaya yönelik
aktif istihdam politikalarının uygulanması bu çerçevede belirtilen diğer faaliyet alanlarıdır.459
c. Sosyal Yardım Kurumlarının Kapasitelerinin
Yetersizliği ve Koordinasyon Eksikliği
Raporda belirtilen bir diğer sorun alanı, sosyal yardım kurumlarının
kapasitelerinin yetersizliği ve koordinasyon eksikliğidir. Bu sorun alanına
ilişkin stratejik amaç, mevcut sosyal yardım kurumlarının kurumsal kapasitelerinin geliştirilerek, bu alanda hizmet veren sivil toplum kuruluşları
ve gönüllü kuruluşlar arası işbirliği ve koordinasyonun sağlanmasıdır. Bu
amacın gerçekleştirilmesine yönelik faaliyet alanlarından biri, sosyal yardım
alanında görev yapan kamu kurum ve kuruluşlarında bu alanda eğitimi olan
personelin istihdamının sağlanmasıdır. Bir diğer faaliyet alanı ise sosyal yardım alanında hizmet veren kamu kurumları ile STK ve gönüllü kuruluşların
ortak kullanabilecekleri bir veri tabanının oluşturulmasıdır. Yardıma muhtaç
vatandaşların ihtiyaçlarının en hızlı ve etkin biçimde çözümlenebilmesi için
sosyal yardım kuruluşlarının kurumsal kapasitelerinin artırılması da yine bu
amaca yönelik faaliyet alanlarından bir diğeridir. Bu faaliyet alanlarına ilişkin yasal düzenlemeler kapsamında, sosyal yardım alanında hizmet veren
kamu kurum ve kuruluşları ile sivil toplum kuruluşları arasında işbirliğinin
sağlanması ve görev çakışmalarının önlenmesi ile ilgili olarak kurum ve kuruluşları belirli aralıklarla bir araya getirecek bir üst kurulun oluşturulması
öne çıkarılmaktadır. Kurumsal düzenlemeler anlamında ise, nitelikli eleman
458 Dünya genelinde yoksulluğun azaltılması noktasında anahtar bir role sahip olan ve ILO
tarafından geliştirilip ağırlıklı bir şekilde ILO’nun gündeminde yer alan “Decent Work”
kavramı; çalışanların haklarının korunduğu ve sosyal koruma ile birlikte yeterli düzeyde
gelir yaratan, üretken iş anlamına gelmektedir. “Decent Work”, istihdam, gelir ve sosyal
korumanın, çalışanların haklarından ve sosyal standartlarından ödün verilmeksizin başarılabildiği bir ekonomik ve sosyal gelişme sürecine işaret etmektedir; ILO, Report of the
Director-General: Decent Work, 87th Session, Geneva, June, 1999, (Erişim) http://www.
ilo.org/public/english/standarts/relm/ilc87/rep-i.htm, 04.07.2009, s.3.
459 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu, s.63.
208
Banu Metin
ihtiyacının karşılanması için üniversitelerde sosyal hizmet bölümlerin açılması ve ilgili kurumların ortak bir veri tabanını kullanmalarını sağlayacak
yönetmelik düzenlemesi önem kazanmaktadır.460
d. Yüksek İşsizlik Oranları ve Kayıt Dışı Sektörün Büyüklüğü
Raporda, yoksullukla mücadelede ve gelir dağılımı adaletinin sağlanmasında sonuncu sorun alanı, yüksek işsizlik oranları ve kayıt dışı sektörün
büyüklüğü şeklinde tespit edilmiştir. Bu sorun alanına ilişkin stratejik amaç
ise işsizlikle ve kayıt dışı sektörle etkin olarak mücadele edilmesi ve yeni
istihdam alanlarının yaratılması şeklinde ortaya konulmaktadır. Bu kapsamda gerçekleştirilmesi gereken faaliyet alanında, sosyal diyalog ve işbirliği
yöntemiyle ulusal istihdam stratejisi ve politikalarının uygulamaya konulması, vergi ve prim yükünün uzun vadede kademeli bir biçimde azaltılması, istihdam amaçlı teşvik sistemlerinin geliştirilmesi, ücretli kesimin vergi
yükünün azaltılması, kayıtlı işletmeler üzerindeki vergi yükünün azaltılarak
kurumlar vergisi ve KDV oranlarının düşürülmesi, mikro ve KOBİ girişimciliğinin desteklenmesi için mikro kredi, eğitim ve danışmanlık hizmetlerinin
geliştirilmesi, mesleki eğitim programlarıyla istihdam edilebilirliğin geliştirilmesi öne çıkarılmaktadır. Ayrıca, yine bu kapsamda, işgücü piyasası izleme
sisteminin oluşturularak mesleki eğitim kurumları ve işletmelerdeki eğitimin
bu sisteme göre düzenlenmesi, kırsal kesimde alternatif istihdam olanaklarının geliştirilmesi gereği üzerinde durulmaktadır.461
D. 2000, 2001 Ekonomik Krizleri Sonrasında
Kamu Kesimi Sosyal Harcamalarındaki Gelişmeler
2000, 2001 ekonomik kriz dönemlerinin ardından kamu kesimi sosyal
harcamalarındaki gelişmeler Tablo 26’da sunulmaktadır. Tablo 26 incelendiğinde, eğitim, sağlık ve sosyal koruma harcamalarını kapsayan sosyal harcamaların GSYİH’ye oranında 2001-2009 dönemi arasında bir artış dikkati
çekmektedir. 2001 yılında eğitim, sağlık ve sosyal koruma harcamalarından
oluşan sosyal harcamaların GSYİH’ye oranı 12,3 iken bu rakam 2009 yılında 17,2’ye yükselmiştir. Yaklaşık 5 puanlık bu artışın 2,8’lik bölümü sosyal
koruma harcamalarındaki artıştan kaynaklanmaktadır. Sosyal koruma harcamalarındaki artışta öne çıkan kalem ise “emekli aylıkları ve diğer harcamalar” kalemidir.
460 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele
Özel İhtisas Komisyonu Raporu, s.64.
461 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu, s.65, 66.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
209
Tablo 26: Kamu Kesimi Sosyal Harcama İstatistikleri
GSYİH’YE
ORAN/YILLAR
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
3,14
3,51
3,28
3,26
3,21
3,06
3,19
3,37
3,92
Sağlık(1)
3,17
3,74
3,81
4,00
3,98
4,07
4,07
4,32
5,09
Sosyal Koruma 5,72
6,29
7,17
7,03
7,29
7,12
7,38
7,22
8,23
Emekli Aylıkları
ve Diğer
Harcamalar (2)
5,28
5,63
6,40
6,32
6,54
6,37
6,66
6,51
7,40
Sosyal Yardım
ve Primsiz
Ödemeler (3)
0,24
0,24
0,28
0,27
0,38
0,40
0,41
0,51
0,71
Doğrudan
Gelir Desteği
Ödemeleri
0,21
0,42
0,50
0,44
0,37
0,36
0,31
0,21
0,11
Toplam
12,3
13,5
14,2
14,2
14,4
14,2
14,6
14,9
17,2
Eğitim(1)
Kaynak: DPT, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Resmi İstatistik Programına Katkılarımız, (Erişim) http://www.dpt.gov.tr/DPT.portal, 15.10.2010.
(1): Konsolide ve Katma Bütçeli Kuruluşlar (2006 yılından itibaren merkezi yönetim kapsamındaki kuruluşlar) bütçe dışı fonlar, KİT’ler, sosyal güvenlik kuruluşları, döner sermayeli işletmeler ve mahalli idarelerin harcamalarını içermektedir. Ayrıca sosyal yardım mahiyetinde olan yeşil
kart harcamaları sağlık harcamaları kapsamında değerlendirilmiştir.
(2): Sosyal güvenlik kuruluşlarınca ödenen emekli aylıklarının yanı sıra bu kuruluşların diğer
giderlerini ve İşsizlik Sigortası Fonunun faiz giderleri dışındaki giderlerini içermektedir.
(3): Konsolide ve Katma Bütçeli Kuruluşlar (2006 yılından itibaren merkezi yönetim kapsamındaki kuruluşlar), Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonunun sağlık ve eğitim dışı
harcamaları ile Emekli Sandığı tarafından yapılan primsiz ödemeler kapsamındaki harcamaları
içermektedir.
Tablo 26’daki sosyal harcama kalemleri ayrı ayrı incelendiğinde ise her
bir kalemdeki artış miktarının değişiklik gösterdiği görülmektedir. Nitekim
2003 yılından itibaren kamu eğitim harcamalarının GSYİH’ye oranında nispi bir azalış görülmektedir. Ancak, aynı yıl başlatılan “Eğitime Yüzde Yüz
Destek Kampanyası” çerçevesinde, eğitime sağlanan katkıların tamamının
vergi indiriminden faydalanabilmesine olanak tanınmış ve özel sektör teşvik edilmiştir. 2009 yılına kadar olan dönemde kamu eğitim harcamalarının
210
Banu Metin
yaklaşık aynı düzeyde kaldığı tablodaki verilerden anlaşılmaktadır. Ayrıca,
okullaşma oranının düşüklüğü ve bölgeler arası farklılıklar, fiziki altyapı yetersizlikleri, eğitim materyallerinin müfredatla uyumunu kapsayan nitelik sorunları halen önemini korumaktadır.
2001-2009 döneminde sağlık harcamalarında artışlar görülmesine
rağmen, sağlık harcamalarını sınırlamaya yönelik alınan önlemler ve döviz
kurunun düşük kalması nedeniyle sağlık harcamalarının GSYİH’ye oranı
fazla yükselmemiştir. 2008 ve 2009 yıllarındaysa, geçmiş yıllardaki kapsam
genişlemesine paralel olarak sağlık hizmetlerinden yararlanma bilincinin
gelişmesi, döviz kurundaki artışa bağlı olarak ilaç harcamalarının artması
ve küresel ekonomik krizin etkisiyle ekonominin küçülmesi gibi nedenlerle,
sağlık harcamalarının GSYİH’ye oranı 2009 yılında %5,09’a yükselmiştir.
2001 yılında bu oran %3,17’dir. Ancak, sağlık harcamalarındaki genel artış
eğilimine rağmen, fiziki altyapı sorunları ile sağlık personelinin sayısına ve
bölgeler arası dağılımına ilişkin sorunlar önemini korumaktadır.462
2001-2009 döneminde sosyal koruma harcamalarının artmasında
özellikle emekli aylığı ödemelerinin artmasının önemli bir rolü bulunmaktadır. 2009 yılına ait sosyal koruma harcamalarındaki artış oranının yüksekliği
tabloda dikkati çeken bir başka husustur. Bu artışın temel nedeni, 2009 yılında küresel ekonomik krizin etkisiyle ekonominin küçülmesidir. Ekonomideki küçülmeyle birlikte işsizliğin artması, işsizlik sigortası fonundan yapılan
ödemeleri de kapsayan “emekli aylıkları ve diğer harcamalar” kategorisinde
2008 yılından 2009 yılına yaklaşık bir puanlık artışa neden olmuştur. “Emekli
aylıkları ve diğer harcamalar” ın GSYİH’ye oranı 6,51’den 7,40’a yükselmiştir. Benzer bir artış, 2002 yılından 2003 yılına geçildiğinde de görülmektedir.
Bu yıllarda da 2000 ve 2001 ekonomik krizlerinin etkisinden söz edilebilir.
Sosyal koruma harcamaları içinde yer alan “sosyal yardım ve primsiz
ödemeler” kaleminde, söz konusu dönemde ciddi bir artış yaşanmamakla
birlikte, 2005 yılından itibaren sınırlı bir artış dikkati çekmektedir. 2004 yılında 0,27 olan söz konusu oran, 2009 yılında 0,71’e yükselmektedir. Sosyal
koruma harcamaları içinde yer alan “doğrudan gelir desteği ödemeleri” de
2001-2009 döneminde önemli bir değişim göstermemiştir. Uygulamanın ilk
yılları olan 2000’li yılların başında nispeten daha yüksek olan doğrudan gelir desteği ödemelerinin GSYİH’ye oranı (2003 yılında %0,50), 2009 yılında
0,11’e gerilemiştir.
462 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2010 Yılı Programı, (Erişim) http://www.
dpt.gov.tr/DPT.portal, 10.10.2010, s.227.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
211
Türkiye’de kamu sosyal harcamalarının GSYİH’ye oranını değerlendirirken söz konusu rakamların OECD ve AB ülkelerindeki durumunu da
tespit etmek ve bu anlamda bir kıyaslama yapmak daha anlamlı olacaktır.
OECD verileri incelendiğinde, kamu sosyal harcamalarının GSYİH’ye oranının OECD ülkeleri ortalaması olarak 2005 yılında 20,6 olduğu görülmektedir. OECD verileri son olarak 7 Ağustos 2009 tarihinde güncellenmiş olup,
son veriler 2005 yılına aittir. Almanya’da 26,7 olan bu oran; Fransa’da 29,2;
Yunanistan’da 20,5; İtalya’da 25 ve İspanya’da 21,2’dir. Türkiye için 2005
yılına ait bu oran 13,7’dir. 463
Avrupa İstatistik Kurumu’nun (EUROSTAT) web sayfasında sosyal koruma harcamalarına ilişkin istatistiklerde Türkiye’ye ait herhangi bir veri bulunmadığı için son istatistiklere ilişkin bir karşılaştırma yapmak mümkün görünmemektedir.464 Ancak, AB ve Türkiye’nin sosyal koruma harcamalarının
karşılaştırılabilmesi için, Türkiye’nin sosyal koruma harcamalarının Avrupa
İstatistik Kurumunun kullandığı yönteme göre hesaplandığı bir çalışmanın
sonuçlarını esas almak mümkündür. Bu çalışmadaki son veriler ise 2004
yılına aittir. Buna göre, AB 15’de sosyal koruma harcamalarının GSYİH’ye
oranı 2004 yılında 27,6’dır. Bu oran, Yunanistan’da 26; Portekiz’de 24,9;
İspanya’da 20; Türkiye’de ise 12,5 olarak hesaplanmıştır.465 Bu rakamlar,
AB ile karşılaştırıldığında Türkiye’nin sosyal koruma harcamalarının düşük
bir seviyede olduğunu göstermektedir.
463 Tablo 26’da, Türkiye’de sosyal harcamaların GSYİH’ye oranı 2005 yılı için 14,4’tür. OECD
verileriyle anlamlı bir karşılaştırma yapabilmek için burada OECD’nin Türkiye verisi esas
alınmıştır; Social Issues: Key Tables from OECD, (Erişim) http://www.oecd.ilibrary.org/social-issues-migration-health/government-social-spending-2009-20743904-2009-table1,
10.09.2010.
464 EUROSTAT’ın web sitesinde yayınlanan sosyal koruma harcamalarının GSYİH’ye oranına ait son veriler 2007 yılına aittir; Total Expenditure on Social Protection, (Erişim) http://
ec.europa.eu/social/search, 10.09.2010.
465 Ayşe Buğra, Sinem Adar, “An Analysis of Social Protection Expenditures in Turkey in a
Comparative Perspective”, April, 2007, Social Policy Watch, Social Policy Forum, (Erişim)
http://www.spf.boun.edu.tr, 06.08.2010, s.4.
212
Banu Metin
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ANKARA İLİ İLÇELERİNDE UYGULAMALI
BİR ARAŞTIRMA
I. ARAŞTIRMA PROBLEMİNİN TANIMLANMASI
Araştırmanın aşamaları içinde ilk sırada yer alan araştırma probleminin
tanımlanması; konunun önemi ve gerekçesinin, araştırmanın amacının ve
araştırmayla cevap aranacak soruların ortaya konulmasını gerektirmektedir.
A. Konunun Önemi ve Gerekçesi
Genelde bir azgelişmişlik sorunu olarak görülen yoksulluk, günümüzde kaynağındaki nedenler ve boyutları farklı olsa da gelişmiş ve gelişmekte
olan ülkelerin karşı karşıya kaldığı önemli sosyal sorunların başında gelmektedir. Az gelişmiş ülkelerde yoksulluk konusundaki tartışmalar büyük
ölçüde açlık, okur-yazar olmama, salgın hastalıklar, sağlık hizmetlerinin ya
da güvenli suyun eksikliği gibi hususlarda yoğunlaşmaktadır. Bu türden
yoksunlukların, açlığın çok az görüldüğü, neredeyse herkesin okur-yazar
olduğu, salgın hastalıkların çok iyi bir biçimde kontrol altına alındığı, sağlık
hizmetlerinin standart bir biçimde yaygın olduğu ve güvenli suya erişmenin
kolay olduğu gelişmiş ülkelerde aynı derecede yaygın olmadığı ise açıktır.
Bu nedenle de az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelere göre daha gelişmiş ülkelerde yoksulluk çalışmalarının sosyal dışlanma, toplumsal alanda
yer alamama gibi farklı alanlarda yoğunlaşması şaşırtıcı değildir.
Çalışmamızın önceki bölümlerinde de belirtmiş olduğumuz gibi, Türkiye’de yoksulluk ile ilgili çalışmaların büyük ölçüde 1990’lı yıllardan itibaren
ortaya çıkmaya başladığına tanık olunmaktadır. Bu durumu, bundan önceki
dönemlerde Türkiye’de yoksulluğun var olmadığı anlamında değerlendirmemek gerekir. Özellikle, 1990’lı yıllardan itibaren yoksulluk konusunun
uluslararası gündemde giderek artan boyutta ilgi görmesinin, Türkiye’de
sorunun akademik çevrelerde gündeme getirilmesine katkıda bulunduğu
söylenebilir. Ancak, bu süreç elbette ki sadece bu etkiyle açıklanamaz. Yoksulluk sorunu, her ülkenin kendi iç dinamiklerinden beslenen, sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel özellikleriyle şekillenen bir sorundur. Çalışmamızın
ikinci bölümünde ayrıntılı şekilde incelediğimiz gibi, Türkiye’de yoksulluk
sorununun üzerinde etkili olan gelir dağılımı, göç, işgücü piyasalarının yapısı, ekonomik krizler, sosyal güvenlik, eğitim, aile ve dayanışmacı unsurlar
gibi birçok yapısal faktör bulunmaktadır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
213
Türkiye ekonomisinin yakın tarihinin büyüme-kriz sarmalında sıkışmış
bir yapıda olduğuna ve yaşanan ekonomik krizlerin özellikle 1980’li yılların
sonunda geçilen dış finansal serbestlikle birlikte daha kısa aralıklarla görülmeye başlandığına ilişkin değerlendirmelere çalışmamızın önceki kısımlarında yer vermiştik. Türkiye’nin yaşadığı ekonomik krizler arasında toplumsal alandaki olumsuz etkileri itibariyle 2000 ve 2001 ekonomik krizlerinin
oldukça önemli yeri vardır. Ekonominin kısa süre içinde ciddi bir oranda daralması, işsizlik oranlarının artması, enflasyonun yükselmesi, reel ücretlerin
düşmesi gibi sonuçları beraberinde getiren bu süreçte yoksulluk konusundaki tartışmalar da daha önce olmadığı biçimde öne çıkmaya başlamıştır.
Nitekim çoğu enformel sektörde niteliksiz işlerde çalışan, kriz sırasında işini
kaybeden ya da geliri azalan düşük gelirli kesimler ekonomik krizlerden en
çok etkilenen kesimlerin başında gelmektedir.
Bu çalışmanın kavramsal çerçevesinin ve teorik kısmının oluşturulmaya başlandığı dönemde, ABD’de baş gösteren ve 2008 ve özellikle 2009 yıllarında Türkiye ekonomisini de ciddi bir şekilde etkisi alan küresel ekonomik
kriz henüz yaşanmamıştı. Bu çerçevede, 2000 ve 2001 yıllarındaki ekonomik krizlerin sonrasındaki ekonomik gelişmeleri ve yoksullukla mücadeleye
yönelik sosyal politikaları yoksulluk sorunu açısından incelemeyi hedef alan
çalışmamız devam ederken, küresel ekonomik krizin Türkiye ekonomisinde
özellikle üretim daralması ve işsizlik artışı yönünde ortaya çıkan etkilerini
yoksulluk sorunu açısından değerlendirmek de kaçınılmaz olmuştur.
Türkiye’de yoksulluk sorununu incelerken 2000 sonrası dönemin seçilmesinde, yoksulluğun Türkiye’de 2000 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizler sonrasında daha görünür hale gelmesi ve bu anlamda mücadele edilmesi gereken önemli sosyal sorunlardan biri olarak öne çıkmasının
önemli bir payı bulunmaktadır. Ayrıca, sürece ilişkin değerlendirmelerde
bulunmada son derece önemli bir işlevi bulunan ülke genelindeki yoksulluk istatistiklerinin TÜİK tarafından yayınlanmaya başlamasının yine 2000’li
yılların başına rastlaması da bu seçimde etkili olmuştur. 2000 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin sonrasında ortaya çıkan ekonomik göstergelerdeki olumlu gelişmelerin yoksulluk istatistiklerine nasıl yansıdığını
tespit etmek açısından TÜİK’in yaptığı yoksulluk araştırmalarının önemli
bir rolü bulunmaktadır. Uzunca bir süre Türkiye ekonomisini tehdit eden
yüksek enflasyon rakamları kriz sonrası dönemde ilk defa tek haneli rakamlara indirilebilmiş, Türkiye ekonomisinde ardı ardına yüksek düzeyde
büyüme sağlanmıştır. Bu olumlu ekonomik gelişmelerin yoksulların yaşam
koşullarına ne ölçüde yansıdığını tespit etmek ise yerinde bir incelemeyle,
bir diğer ifadeyle yürüttüğümüz saha araştırması ile mümkün olmuştur. Bu
Banu Metin
214
çerçevede, ekonomik krizlerin ve kriz sonrası dönemdeki olumlu ekonomik
göstergelerin yoksulların yaşam koşullarına ne ölçüde yansıdığını tespit etmek, yoksul kesimlerin kendi yoksulluklarının nedenlerine ilişkin kanaatlerini sorgulamak ve yoksullukla mücadelede öncelikli politikaların ne olması
gerektiği konusunda politika yapıcılara yol gösterici bilgiler sunmak noktasında, bu çalışma kapsamında yürütülen saha araştırmasının sonuçlarının
önemli bir işlev göreceği düşünülmektedir.
B. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı, Türkiye’de 2000’li yıllardan günümüze kadar
olan süreçte, yaşanan ekonomik krizlerin etkileri, ekonomide sağlanan
olumlu gelişmeler ve yoksullukla mücadelede öne çıkarılan sosyal politikalar temelinde yoksul kesimlerin yaşam koşullarındaki olumlu/olumsuz
değişimi tespit etmeye çalışmaktır. Bir diğer ifadeyle, söz konusu süreçte
yoksulluğun derinleşip derinleşmediğini sorgulayarak, yoksulluğun nedenlerine ve yoksullukla mücadele konusunda öncelikli politikaların ne olması gerektiğine yönelik çıkarımlarda bulunmaktır. Aynı zamanda, araştırma
kapsamında sorulan sorularla, çalışmamızın ikinci bölümünde incelenen
Türkiye’de yoksulluk üzerinde etkili olan yapısal faktörlere ilişkin bir değerlendirme yapmak da hedeflenmiştir. Bu amaçlara ulaşmak için araştırma
kapsamında aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır.
C. Araştırma Soruları
a. Ekonomik krizler, yoksul kişilerin geçinme stratejilerinde bir farklılığa neden olmakta mıdır?
-Ekonomik krizler nedeniyle bir araya gelen ailelerin varlığına rastlanmakta mıdır?
-Ekonomik krizler nedeniyle yoksul hanelerde, satın almak yerine evde
üretilen/yapılan gıda vb. şeylerin varlığına rastlanmakta mıdır?
-Ekonomik krizler yoksul hanelerde sık konut değiştirme şeklinde bir
sonuca yol açmakta mıdır?
-Ekonomik krizler hanehalkı fertlerinin başka bir yere göç etme kararı
almalarında etkili midir?
-Ekonomik krizler, yoksul hanelerde gıda, giyim, ısınma gibi zorunlu
harcamalarda kısıntıya neden olmuş mudur?
-Ekonomik krizler yoksul kişilerin aldıkları yardımlarda ya da borçlarda
bir artışa neden olmakta mıdır?
b. Yoksul hanelerde edinilen eşyalar ve edinildikleri yıllar yoksul hane-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
215
lerin yaşam koşullarında bir iyileşmeye işaret etmekte midir?
c. Yoksul hanelerde maddi imkânsızlıklar çocukların okullarını terk etmelerinde etkili midir?
d. Yoksul hanelerde hanehalkı reislerinin eğitim, çalışma ve gelir durumları nasıldır? Eğitim düzeyi ile çalışma, işsizlik süresi ile eğitim düzeyi
arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
e. Geçim sıkıntısı 2000’den günümüze yoksul hanelerde;
—herhangi bir mal/eşya satışına
—hanehalkı reisinin eşinin çalışmasına
—çocukların çalışmasına
—akraba, komşuluk ya da arkadaşlık ilişkilerinin bozulmasına ya da
sosyal dışlanmanın artmasına
—hanehalkı üyelerinden birinin suça karışmasına
—aile içinde huzursuzluğun artmasına neden olmuş mudur?
f. Yoksullar herhangi bir hastalık durumunda ne yapılması gerektiği konusunda gerekli bilince sahip midirler? Engellilere yönelik düzenlemelerden
haberdar mıdırlar?
g. Yoksullar yoksulluklarının nedenini nasıl açıklamaktadırlar? Yoksulların çalışma durumlarıyla yoksulluklarının nedenlerine ilişkin görüşleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? Yoksulların yoksullukla mücadelede öne
çıkardıkları tedbirler nelerdir?
h. Yoksulların, devletin yoksullara yönelik çabalarıyla ilgili görüşleri ve
önümüzdeki beş yıla ilişkin beklentileri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
II. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Çalışmanın amaçları doğrultusunda Ankara’da mutlak yoksulların genel özellikleriyle birlikte yaşam koşullarının, tüketim eğilimlerinin, kanaatlerinin ve geleceğe yönelik beklentilerinin sorgulandığı alan araştırmasında
nicel araştırma yöntemlerinden survey (tarama) tekniği kullanılmıştır. İlgili
literatür taraması yapıldıktan sonra hazırlanan anket formlarıyla yukarıda
belirtilen araştırma sorularına cevap aranmıştır.
A. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları sosyal yardım sağlayan
kurumların başında gelmektedir. Bu vakıflar tarafından sağlanan sosyal yardım kalemlerinden birini de Şartlı Nakit Transferleri (ŞNT) oluşturmaktadır.
Ankara’nın sekiz metropol ilçesinde, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma
216
Banu Metin
Vakıfları tarafından sağlanan ŞNT yardımından yararlananlar araştırmanın
evrenini oluşturmaktadır. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, Şartlı Nakit
Transferi (ŞNT) uygulamasına 2000, 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin ardından Dünya Bankası desteğinde yürütülen Sosyal Riskin Azaltılması Projesi kapsamında geçilmiştir. Araştırma evreninin tespitinde ŞNT hak
sahiplerinin esas alınmasında, hem bu uygulamanın 2000, 2001 ekonomik
krizleri sonrasında başlatılmış olması hem de hak sahiplerine ilişkin kayıtların düzenli bir şekilde tutulması nedeniyle hane adres bilgilerine daha kolay
ulaşabilme imkânının olması etkili olmuştur.
Çalışmamız Ankara’da büyük çaplı bir alan araştırmasını içermektedir.
Bu araştırmanın ortaya çıkaracağı maliyetin araştırmacı tarafından karşılanmasının zorluğu dikkate alınarak çalışmanın projelendirilmesi yoluna gidilmiştir. Gazi Üniversitesi Rektörlüğü, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenen araştırmamızda, gerekli olan hane adres
bilgilerine ulaşılmasında resmi bir prosedür takip edilmiştir. Bu çerçevede,
öncelikle Gazi Üniversitesi Rektörlüğü, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından Başbakanlık Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma
Genel Müdürlüğüne gönderilen ve araştırma için gerekli olan hane adres
bilgilerinin temin edilmesine yönelik talebi belirten dilekçe neticesinde, hane
adres bilgileri Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü tarafından araştırmacıya sağlanmıştır. Ancak, Genel Müdürlük bu adres bilgilerinin
güncelliği konusunda araştırmacıya tam bir teminat verememiş ve adres
bilgilerinin güncelliğinin ilgili ilçelerdeki Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma
Vakıflarından teyit edilmesini önermiştir. Bu aşamada, yoksullara sağlanan
sosyal yardımlar konusunda, yardım sağlayan kurumlar arasında olduğu kadar bu kurumların kendi yapılanmaları içinde de gözlenen koordinasyon eksikliği dikkati çekmektedir. Sosyal yardım alan kişilerin kayıtlarının tutulduğu
sistemli bir veritabanının oluşturulma sürecinde, halen hazırlık aşamasında
olunduğu Genel Müdürlük yetkilileri tarafından araştırmacıya ifade edilen bir
husustur. Genel Müdürlük tarafından araştırma kapsamındaki ilçelere gönderilen ve kendileri tarafından sağlanan adres bilgilerinin güncellenmesi/teyit edilmesi konusunda araştırmacıya yardımcı olunmasını dile getiren dilekçe neticesinde, araştırma kapsamındaki her bir ilçedeki Sosyal Yardımlaşma
ve Dayanışma Vakıflarına gidilerek adres bilgileri güncellenmiştir.466
Yukarıda ifade edilen süreç sonrasında elde edilen ŞNT hak sahiplerine ilişkin adres bilgileri araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Evrenin
466 Hane adres bilgilerinin temini aşamasında izlenen resmi prosedüre ilişkin belgeler Ek-1’de
yer almaktadır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
217
temsili bir kümesi olan örneklemin tespitinde ise tabakalı örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntem, evrendeki alt grupların örneklemde temsil
edilmelerinin garanti altına alındığı bir örnekleme yöntemi olması nedeniyle
tercih edilmiştir. Tabakalı örnekleme yönteminde, örnekleme alınırken her
alt tabaka ayrı bir basit tesadüfî örnekleme gibi örneklenir. Daha sonra, alt
örneklemler toplam örneklemi elde etmek üzere birleştirilir. Bu yöntemle,
araştırma kapsamında yer alan Ankara’nın sekiz ilçesinin her birinin evrendeki payı ölçüsünde örneklemde yer alması da garanti edilmiş olmaktadır.
Bir diğer ifadeyle, bu yöntemde alt gruplar genel evrendeki payları ölçüsünde örneklemde temsil edilirler.467 Söz konusu yönteme göre tespit edilen
örneklem gruplarına ilişkin tablo aşağıda yer almaktadır.
Tablo 27: Orantılı Tabakalı Örnekleme Yöntemi ile Örneklem Seçim Tablosu
Basit Yansız
Yığına Göre
Alt Evrenlerin
Hane
Örnekleme
Orantılandırılmış
Alt Evrenler
Genel Evrendeki
Sayısı
Yöntemine Göre*
Örneklem
Payı (Yığın)
Örneklem Sayısı
Sayısı**
Altındağ
3503
51,0
94
315
7,4
81
Etimesgut
517
46
506
7,3
81
45
77
1,1
43
7
7,0
80
Mamak
484
43
1089
15,8
88
98
6,0
78
Yenimahalle
413
37
305
Çankaya
Gölbaşı
Keçiören
Sincan
Genel Evren 6894
4,4
73
27
100,0
618
618
* Her bir alt evren için Basit Tesadüfî Örnekleme Yöntemine göre örneklem sayısının tespit
edilmesinde kullanılan formül (n, örneklem sayısını; N, alt evrendeki hane sayısını belirtmek üzere)
şu şekildedir: n: [(1,96*1,96)*0,25*(N)/(N-1)*(0,1*0,1)+(1,96*1,96)*0,25]
**Her bir alt evren için Basit Tesadüfî Örnekleme Yöntemine göre tespit edilen örneklem
sayıları toplanarak toplam örneklem sayısı olan 618’e ulaşılmıştır. Daha sonra bu sayı, alt evrenlerin her birinin genel evrendeki payına (yığın) göre orantılandırılarak her bir ilçe için örneklem
sayısı tespit edilmiştir.
467 Ali Balcı, Sosyal Bilimlerde Araştırma, Yöntem, Teknik ve İlkeler, Pegem Akademi, Ankara, 2009, s.93, 94.
218
Banu Metin
B. Veri Toplama Araçları
Saha araştırmasında veri toplama aracı olarak, araştırma amaçları
doğrultusunda hazırlanan anket formu kullanılmıştır. Anket uygulamasında,
cevaplayıcıların soruları kendilerinin okuyup cevaplamaları esastır. Ancak,
bu araştırmada, araştırma kapsamındaki kişilerin eğitim seviyelerinin düşük, hatta okuma-yazma bilme ihtimallerinin de zayıf olabileceği dikkate
alınarak, anket formları yüz yüze görüşme yoluyla ve gerektiğinde ilgili açıklamalar yapılarak anketörler tarafından doldurulmuştur. Bu uygulamayla,
araştırmanın olabildiğince sağlıklı bir şekilde yürütülmesi hedeflenmiştir.
Veri toplama aracı olarak kullanılan anket formunun hazırlanması süreci, araştırmanın zaman alıcı ve en önemli aşamalarından birini oluşturmaktadır. Anket formunda yer alan soruların iyi bir biçimde hazırlanabilmesi için
gözetilmesi gereken temel unsur, soruların araştırmanın amaçlarına uygunluğudur.468 Bununla birlikte, etkin bir anket formunun hazırlanması aşamasında üç temel husus dikkate alınmalıdır. Bunlar; soruların cevaplayıcılar
tarafından anlaşılabilir netlikte olması, basit olması ve cevaplayıcının bakış
açısının akılda tutulmasıdır. Buradaki son husus özellikle cevaplayıcıların
aynı yaşam koşullarından gelmediği heterojen örneklem grupları için önem
arz etmektedir.469
Araştırma amaçlarına yönelik olarak hazırlanan anket formunda birbirleriyle bağlantılı olan sorular, gruplandırılarak sorulmuştur. Bu anlamda,
farklı konuları ihtiva eden soruların farklı aralıklarla sorularak cevaplayıcının
kafasında karışıklığa yol açma ihtimali engellenmek istenmiştir. Bu çerçevede, anket formu, hane halkı üyelerinin yaş, cinsiyet, eğitim ve göç etme
durumlarına ilişkin genel soruların ardından, “hanehalkının ikametgâhına
ilişkin sorular”, “hanede yaşayan çocukların okula devamlarına ilişkin sorular”, “hanehalkı reisinin çalışma ve gelir durumuna ilişkin sorular”, “hanehalkının yaşam koşullarına ilişkin sorular”, “hanehalkının tüketim eğilimlerine
ilişkin sorular”, “hanehalkının sağlık bilgilerine ilişkin sorular” ve “kanaatlere
ve geleceğe dönük beklentilere ilişkin sorular” şeklinde soru gruplarından
oluşturulmuştur.470
468 Elif Kuş, Nicel-Nitel Araştırma Teknikleri, Sosyal Bilimlerde Araştırma Teknikleri
Nicel mi? Nitel mi?, Anı Yayıncılık, Ankara, 2009, s.48.
469 W.Lawrence Neuman, Basics of Social Research: Qualitative and Quantitative Approaches, Boston:Pearson/Bacon, 2007, s.169, 170.
470 Anketlerde yer alan sorular; olgusal sorular, davranış soruları, tutum-inanç-kanı soruları
ve bilgi soruları şeklinde kategorilerde toplanabilir. Buna göre, kişilerin yaşına, eğitimine,
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
219
Anket formunun hazırlık aşamasında sorular, hem ölçme tekniğine
hem de araştırmanın amaçlarına uygunluk noktasında konuyla ilgili uzmanlığı bulunan akademisyenlerin görüş, eleştiri ve önerileri doğrultusunda tekrar tekrar gözden geçirilmek suretiyle olgunlaştırılmıştır. Görüşlerine başvurulan akademisyenler, ekonometri, istatistik, sosyal psikoloji, sosyoloji ve
sosyal politika alanlarında uzmanlığı bulunan kişilerden oluşmaktadır.
Hazırlanan anket formunun pilot uygulaması 2010 yılında, Nisan ayının
ilk haftası içinde gerçekleştirilmiştir. Pilot uygulama neticesinde son halini
alan anket formu, Tablo 27’de belirtilen Ankara’nın sekiz ilçesinde, toplam
618 hanede, profesyonel anketörler tarafından uygulanmıştır. Sekiz ilçede
eşzamanlı olarak başlatılan araştırma, 15 Nisan 2010-30 Mayıs 2010 tarihleri arasında tamamlanmıştır.471
Araştırma sonucunda elde edilen verilerin istatistiksel analizi için SPSS
15.0 (Statistical Packages for Social Sciences) paket programı kullanılmıştır. Anket uygulaması neticesinde, tüm sorular için elde edilen sonuçlar,
frekans (sıklık) değerleri ve yüzde payları itibariyle “Araştırmanın Bulguları”
bölümünde tablolar halinde sunulmakta ve analiz edilmektedir.
C. Araştırmanın Sınırlılıkları
Çalışmanın kavramsal çerçevesinin oluşturulduğu birinci bölümde de
incelendiği üzere, yoksulluk çok boyutlu bir kavramdır. Bu anlamda yoksulluğun ne olduğunun, ya da kimlerin yoksul olduğunun tanımlanmasına
yönelik çabaların tarihin eski dönemlerine kadar uzandığını görmek mümkündür. Yoksullukla ilgili çalışmalar incelendiğinde de görüldüğü üzere,
yoksulluk kavramsal anlamda farklı şekillerde tanımlanabilmekte ve farklı
yoksulluk türlerinden söz edilebilmektedir. Nitekim mutlak yoksulluk, göreli yoksulluk, insani yoksulluk, gelir yoksulluğu, objektif yoksulluk, sübjektif
yoksulluk gibi kavramlarda yoksulluk farklı yönleriyle öne çıkarılmaktadır.
Bu araştırmada, asgari geçim düşüncesini temel alan mutlak yoksulluk kavramından hareket edilmiştir. Bu çerçevede, araştırmanın özneleri olarak ele
alınan kesim, yaşamlarını devam ettirebilmek noktasında asgari ihtiyaçlarını
gelir düzeyine, medeni durumuna ilişkin sorular olgusal sorular kapsamında değerlendirilmektedir. Ayrıca, kişilerin bilgisi dâhilinde olan olaylara ve koşullara yönelik sorular da
yine bu kapsamda yer almaktadır. Davranış soruları, kişilerin bireysel alışkanlıkları, tüketim
eğilimleri ve aile, grup, çevre ile olan ilişkilerine yönelik soruları içermektedir. Kişilerin belli
bir konuda ne düşündüğünü saptamaya yönelik sorular, tutum-inanç-kanı soruları içinde
değerlendirilirken; bilgi soruları, kişilerin belli bir konuda ne bildiklerini saptamaya yönelik
sorulardan oluşmaktadır; Balcı, a.g.e., s.146, 147.
471 Araştırmada kullanılan anket formu EK-2’de yer almaktadır.
Banu Metin
220
karşılayamayan ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından yardım
alan mutlak yoksullardan oluşmaktadır.
Araştırma, Ankara’nın il merkezini meydana getiren sekiz ilçesinde yürütülmüştür. Bu ilçeler; Altındağ, Mamak, Etimesgut, Çankaya, Keçiören,
Sincan, Yenimahalle ve Gölbaşı’dır. Bu çerçevede, araştırma, Ankara’nın
il merkezini oluşturan ve mutlak yoksulluğun kentsel görünümüne ilişkin
önemli ipuçları veren ilçeleriyle sınırlandırılmıştır.
III. ARAŞTIRMANIN BULGULARI
Araştırma kapsamında elde edilen bulgular aşağıda alt başlıklar haline sunulmaktadır.
A. Araştırma Kapsamındaki Hanehalkı ve
Hanehalkının İkametgâhına İlişkin Bulgular
Saha çalışmasının gerçekleştirildiği hane sayısı 618’dir. 618 hanenin
ilçelere göre dağılımı Tablo 28’de yer almaktadır.
Tablo 28: Anketin Uygulandığı İlçeler ve Hane Sayıları
İlçe
Frekans
Yüzde
Mamak
98
15,9
Etimesgut
45
7,3
Çankaya
46
7,4
Keçiören
43
7,0
Sincan
37
6,0
Yenimahalle
27
4,4
Altındağ
Gölbaşı
Toplam
315
51,0
7
1,1
618
100,0
Tablo 29, hanede yaşayan kişi sayısına göre hanelerin dağılımını göstermektedir. Buna göre, saha çalışmasının gerçekleştirildiği 618 hanenin 234’ü 5
kişiden oluşmaktadır. Bu rakam, oran olarak araştırma kapsamındaki toplam
hane sayısının %37,9’una tekabül etmektedir. Saha çalışmasının gerçekleştirildiği hanelerin %25,2’si 4 kişiden oluşurken, %15,9’u da 6 kişiden oluşmaktadır. Tablodan da görüldüğü üzere, hanehalkı sayısı açısından sırasıyla 5, 4
ve 6 kişiden oluşan hanelerin toplam hane sayısı içinde ağırlıklı bir yere (%79)
sahip olduğu söylenebilir. 3 ve 2 kişiden oluşan hanelerin toplam içindeki ora-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
221
nı ise %9,6 ile oldukça sınırlıdır. Benzer şekilde, 6’dan fazla kişinin yaşadığı
hane sayısı da %11,5 oranıyla sınırlı bir paya sahiptir.
Tablo 29: Hanede Yaşayan Kişi Sayısına Göre Hanelerin Dağılımı
Kişi Sayısı
2
Frekans
9
Yüzde
1,5
3
50
8,1
4
156
25,2
5
234
37,9
6
98
15,9
7
41
6,6
8
18
2,9
9
9
1,5
10
2
0,3
12
1
0,2
618
100,0
Toplam
Hanehalkı reisinin yaşına göre hanelerin dağılımı Tablo 30’da verilmektedir. Yaş aralığı açısından ilk sırada %45,5 oranıyla 30-39 yaş grubu yer
almaktadır. İkinci sırada ise 40-49 yaş grubunun bulunduğu görülmektedir.
50-59 yaş grubu ile 60 yaş ve yukarısının payları ( %9,2) ise 30 yaş altı kesimin payıyla (%7,6) benzer biçimde oldukça sınırlı bir düzeydedir.
Tablo 30: Hanehalkı Reisinin Yaşına Göre Hanelerin Dağılımı
Yaş Aralığı
Frekans
Yüzde
30-39
281
45,5
40-49
234
37,9
50-59
34
5,5
60 ve yukarısı
22
3,7
618
100,0
20-29
Toplam
47
7,6
Tablo 31, saha çalışması kapsamında yer alan hanelerde hanehalkı
reisinin cinsiyete göre dağılımını göstermektedir. Hanelerin büyük çoğunluğunda (%88,3) hanehalkı reisinin erkeklerden oluştuğu görülmektedir. Kadınların oranı %11,7’dir.
Banu Metin
222
Tablo 31: Hanehalkı Reisinin Cinsiyetine Göre Hanelerin Dağılımı
Cinsiyet
Frekans
Erkek
546
88,3
618
100,0
Kadın
Toplam
Yüzde
72
11,7
Hanehalkı reisinin eğitim durumuna göre hanelerin dağılımı Tablo
32’de verilmektedir. Buna göre, saha çalışmasının yürütüldüğü 618 hanede hanehalkı reislerinin %72,2’sinin ilkokul mezunu olduğu görülmektedir.
Okur-yazar olmayanlar ve okur-yazar olup bir okul bitirmeyenlerin oranı ise
%19,6’dır. İlkokul düzeyinde eğitime sahip olanların oranına bu rakam eklenince söz konusu oran %91,8’e ulaşmaktadır. Bu oran, araştırma kapsamındaki yoksul kesimin eğitim düzeyinin oldukça düşük olduğunu göstermektedir. Bu sonuç, Türkiye geneli için yapılan yoksulluk istatistikleriyle de
uyumlu olarak, çalışmanın ikinci bölümünde ayrıntılı bir şekilde incelediğimiz eğitim ve yoksulluk arasındaki negatif yönlü ilişkiyi doğrulamaktadır.
Tablo 32: Hanehalkı Reisinin Eğitim Durumuna Göre Hanelerin Dağılımı
Eğitim Durumu
Frekans
Yüzde
Okur-yazar (diplomasız)
42
6,8
Okur-yazar değil
79
12,8
İlkokul mezunu
446
72,2
Ortaokul/ilköğretim mezunu
37
6,0
Lise mezunu
13
2,1
Üniversite mezunu
1
0,2
618
100,0
Toplam
Hanehalkı reisinin medeni durumuna göre hanelerin dağılımını gösteren Tablo 33 incelendiğinde, araştırma kapsamındaki hanelerin %90,5’inde
hanehalkı reislerinin eşleriyle resmi nikâhlı oldukları görülmektedir. İmam
nikâhlı eşlerin oranı %2,1 ile oldukça sınırlı bir paya sahiptir. Dul olanların
oranı, %3,6; boşanmış eşlerin oranı da %3,9’dur.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
223
Tablo 33: Hanehalkı Reisinin Medeni Durumuna Göre Hanelerin
Dağılımı
Medeni Durum
Frekans
Yüzde
İmam nikâhı
13
2,1
Dul
22
3,6
Boşanmış
24
3,9
618
100,0
Resmi nikâh
Toplam
559
90,5
Hanelerde yaşayan ailelerin çekirdek ya da geniş aile olma özelliklerini
gösteren veriler Tablo 34’te yer almaktadır. Buna göre anne, baba ve çocuklardan oluşan çekirdek aile tipinin %97,7 oranıyla araştırma kapsamındaki hanelerin neredeyse tamamını oluşturduğunu söyleyebiliriz. İki ailenin
birlikte yaşadığı hanelerin oranı ise %2,3 ile oldukça sınırlı bir düzeydedir.
Tablo 34: Hanede Birlikte Yaşayan Aile Sayısına Göre Hanelerin
Dağılımı
Hanedeki Aile Sayısı
Frekans
Yüzde
İki aile
14
2,3
618
100,0
Bir aile
Toplam
604
97,7
Birden fazla ailenin yaşadığı hanelerde bir arada yaşama süresini gösteren veriler Tablo 35’te görülmektedir. Birden fazla ailenin bir arada yaşadığı toplam 14 hanenin yarısında bir arada yaşama süresi 5 yıl ve daha uzun
süredir devam etmektedir. 14 hanenin diğer yarısında ise bu süre 5 yılın
altındadır. Özellikle, ekonomik kriz dönemlerinde aileler ve akrabalar arası dayanışmanın bir sonucu olarak, yaşanan geçim zorluklarını daha kolay
atlatabilmek için ailelerin bir araya gelmesi ihtimal dâhilindedir. Böyle bir
ihtimalin boyutunu görmeyi hedefleyen bu soruya verilen cevapların oransal
dağılımı, araştırma kapsamındaki hanelerde ailelerin özellikle son yaşanan
küresel ekonomik krizin etkileri halen devam ederken, bir araya gelme eğilimi içinde olmadıkları şeklinde yorumlanabilir.
Banu Metin
224
Tablo 35: Birden Fazla Ailenin Yaşadığı Hanelerde Bir Arada Yaşama Süresi
Yıl
Frekans
Yüzde
1-2 yıl arası
1
7,1
3-4 yıl arası
5
35,8
5 yıl ve daha fazla
7
50
14
100,0
1 yıldan az
Toplam
1
7,1
Oldukça sınırlı düzeyde de olsa (%2,3) birden fazla ailenin yaşadığı
hanelerde, bir araya gelmenin hangi nedenlerden kaynaklandığının gösterildiği Tablo 36 incelendiğinde ise geçim zorluğu bir araya gelme nedenleri
içinde ilk sırada yer almaktadır.
Tablo 36: Ailelerin Bir Arada Yaşama Nedeni
Bir Arada Yaşama Nedeni
Frekans
Yüzde
Ekonomik kriz
1
7,1
Hastalık/yaşlılık/engellilik
nedeniyle bakıma muhtaç olma
3
21,5
Geçim zorluğu
Diğer
Toplam
8
57,1
2
14,3
14
100,0
Araştırma kapsamındaki hanelerde yaşayan ailelerin bu kentte yaşama
sürelerini gösteren Tablo 37 incelendiğinde, 15 yıldan fazla cevabını verenlerin %41,6 ile önemli bir oranda oldukları söylenebilir. Bu oranın ardından en yüksek oran %19,7 ile yaşadığı yeri memleketi olarak belirtenlerden
oluşmaktadır. 5-10 yıldır bu kentte yaşayanların oranı %19,4; 11-15 yıldır
bu kentte yaşayanların oranı ise %12,8’dir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
225
Tablo 37: Ailenin (ilk yerleşen aile) Bu Kentte Yaşama Süresi
Yıl
1 yıldan az
Frekans
1
Yüzde
0,2
1-4 yıl
39
6,3
5-10 yıl
120
19,4
11-15 yıl
79
12,8
15 yıldan fazla
257
41,6
Memleketi
122
19,7
618
100,0
Toplam
Bu kenti memleketi olarak belirten haneler (%19,7) hariç tutulduğunda
ailelerin bu kente gelme nedenlerinin cevapları Tablo 38’de verilmektedir.
Saha çalışması kapsamındaki 618 hanenin %80,3’ünde bu kente gelme
nedenleri sorgulanmıştır. Bu nedenler arasında ilk sırada %72,0 oranıyla
iş bulmak/çalışmak gelmektedir. Evlilik ve çocukların eğitimi gibi nedenler
oransal olarak sırasıyla %14,9 ve %4,8 seviyesindedir. Bu sonuçlar, çalışmamızın ikinci bölümünde Türkiye’de yoksulluk üzerinde etkili olan faktörler
başlığı altında incelediğimiz göç ve yoksulluk ilişkisini de doğrulamaktadır.
Kentleşme sürecinde, kırsal kesimde yaşayan nüfus için kentler, istihdam
ve yaşam koşulları açısından çekici yerleşim yerleri olarak görülmektedir.
Ancak, daha önce de tartıştığımız şekilde, kentteki istihdam olanaklarının
yetersizliği sorunu, kırsal kesimden kopan niteliksiz işgücü arzı sorunuyla
birleşince, göçle gelen nüfus için kentte beklenen yaşam koşullarına ulaşmak oldukça zorlaşmaktadır.
Tablo 38: Ailenin (ilk yerleşen aile) Bu Kente Gelme Nedeni
Nedenler
Frekans
Yüzde
Çocukların eğitimi
24
4,8
Evlilik
74
14,9
Terör/şiddet/baskı
10
2,0
İş bulmak/çalışmak
Diğer
Toplam
357
72,0
31
6,3
496
100,0
Banu Metin
226
Tablo 39, 2000 yılından bu yana hanehalkından herhangi birinin başka bir yere göç durumunu göstermektedir. Böyle bir sorgulamanın yapılmasında 2000 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerle 2008 yılında
Türkiye’de etkileri hissedilmeye başlanan küresel krizin hanehalkı fertlerinin
göç kararı almaları yönünde etkili olup olmadığı tespit edilmek istenmiştir.
Araştırma kapsamındaki hanelerde “2000 yılından bu yana hanehalkından
biri başka bir yere göç etti mi?” sorusuna hayır cevabını verenlerin oranı %87,5, evet cevabını verenlerin oranı ise %12,5’tir. Ekonomik kriz dönemlerinde artan ekonomik sıkıntıların daha önce kırsal kesimden kente iş
bulmak veya daha iyi yaşam şartlarına kavuşmak amacıyla gelen kişilerin
geldikleri yerlere dönmelerine neden olabileceği çalışmamızın ikinci bölümünde göç ve yoksulluk ilişkisi incelenirken belirtilmişti. 2000 yılından günümüze Türkiye ciddi ekonomik krizler yaşamıştır. Bu krizlerin tersine göçte
etkili olup olmadığının tespit edilmeye çalışıldığı bu soruda cevaplayıcıların
büyük çoğunluğu bu soruya hayır cevabını vermişlerdir. %12,5 gibi sınırlı
bir oranda da olsa evet cevabını verenlerin hangi yılda göç ettikleri Tablo
40’ta görülmektedir.
Tablo 39: 2000 Yılından Bu Yana Hanehalkından Birinin Başka Bir
Yere Göç Etme Durumu
Göç Etme Durumu
Frekans
Yüzde
Hayır
541
87,5
Evet
Toplam
77
618
12,5
100,0
Tablo 40 incelendiğinde, %27,1 oranı ile göç etme zamanının en çok
2009 yılında yoğunlaştığı görülmektedir. Bunu, %18,1 ile 2008; %12,9 oranıyla da 2005 yılı izlemektedir. İlk bakışta göç etme yıllarının 2009 ve 2008
yıllarında yoğunlaştığı görülmekte ve bunun küresel ekonomik krizle ilişkisi
olduğu düşünülmektedir. Ancak, göç etme nedenlerinin gösterildiği Tablo
41 incelendiğinde farklı bir sonuçla karşılaşılmaktadır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
227
Tablo 40: Göç Eden Hanehalkı Üyesinin Göç Ettiği Yıl
Yıl
Frekans
Yüzde
2002
2
2,5
2003
2
2,5
2004
8
10,3
2005
10
12,9
2006
7
9,0
2007
8
10,3
2008
14
18,1
2009
21
27,1
2010
3
3,8
77
100,0
2001
Toplam
2
2,5
Göç etme nedenleri içinde en yüksek payı %54,5 ile evlilik almaktadır. Burada evliliğin de yaşanan ekonomik sıkıntıların neticesinde gerçekleşmiş olabileceği, bir başka ifadeyle daha iyi yaşam koşulları için evlilik
kararının alınmış olabileceği düşünülebilir. Bu durumda, evlilik seçeneği de
ekonomik koşullarla ilişkilendirilmiş olur. Ancak, soruların cevaplandırıcılara sorulması aşamasında seçenekler, göç etme kararının gerisindeki temel
nedenin sorgulanması amacına yönelik olarak açıklanmıştır. Bu durumda,
evlilik seçeneğinin maddi koşullardan bağımsız olarak değerlendirilmesi gerekir. Tablo 41’de yer alan sonuçlar, daha önce incelediğimiz göç-yoksulluk
ilişkisi çerçevesinde, özellikle ekonomik kriz dönemleri dikkate alındığında,
yaşadıkları yerlere göç ederek gelmiş olan insanların ekonomik sıkıntıların
etkisiyle yeniden eski yerlerine ya da başka bir yere göç etme eğilimlerinin
oldukça sınırlı olduğunu göstermektedir. Nitekim Tablo 41 incelendiğinde,
2000 yılından bu yana işsizlik ya da maddi geçimsizlik nedeniyle göç etme
kararı alan hanehalkı üyesi oranının %3,9 ile son derece düşük olduğu gözlenmektedir.
Banu Metin
228
Tablo 41: Hanehalkı Üyesinin Göç Etme Nedeni
Göç Etme Nedeni
Frekans
Yüzde
Buralara alışamama
1
1,3
Eğitim
7
9,0
Evlilik
42
54,5
Diğer
24
31,3
77
100,0
İşsizlik/maddi geçimsizlik
Toplam
3
3,9
İkamet edilen konut türünün gösterildiği Tablo 42 incelendiğinde, saha
çalışması kapsamındaki hanelerde, hanehalkının ikamet ettiği konut türleri
içinde birinci sırayı %66,3 oranı ile gecekondular almaktadır. Yaşam koşulları açısından düşük standartlara sahip olan gecekondular, yoksulların
ikamet ettikleri konut türleri içinde öne çıkmaktadır. Apartman dairesi, hanehalkının ikamet ettiği konut türleri içinde %17,3 oranı ile ikinci sırada yer
almaktadır.
Tablo 42: İkamet Edilen Konutun Türü
Konut Türü
Frekans
Yüzde
Apartman Dairesi
107
17,3
Müstakil Ev
98
15,9
Diğer
3
0,5
618
100,0
Gecekondu
Toplam
410
66,3
İkamet edilen konutun mülkiyet durumunun gösterildiği Tablo 43 incelendiğinde, araştırma kapsamındaki hanelerde ikamet edilen konut türünün
%62,1’inin kiralık olduğu görülmektedir. Bu durum, araştırma kapsamındaki hanelerde yoksulların yarıdan fazlasının yaşadıkları konutlarda kiracı
olduklarını göstermektedir. Mülkiyeti hanehalkı üyelerinden birine ait olan
konutların oranı %21,4; mülkiyeti başkasına ait olan, ancak kira ödenmeyen konutların oranı ise %16,5’tir. Tablodaki sonuçlar, yoksul hanehalkının
çoğunluğunda yaşanan konutların kiralık olduğunu ortaya koymakla birlikte, yine azımsanamayacak bir oranda (%37,9) yoksul hanehalkının ikamet
ettikleri konutlara kira ödemediklerini de göstermektedir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
229
Tablo 43: İkamet Edilen Konutun Mülkiyet Durumu
Konutun Mülkiyet Durumu
Frekans
Yüzde
Mülkiyeti hanehalkı üyelerinden birine ait
132
21,4
Başkasına ait ama kira ödemiyor
102
16,5
618
100,0
Kiralık
384
Toplam
62,1
Tablo 44, yaşadıkları konutlarda kiracı olanların ödedikleri kira miktarlarını göstermektedir. Buna göre, 101-200 TL arası, ödenen kira miktarı açısından ilk sırada yer almaktadır. Kiracıların yarısından fazlası (%61,5) 101200 TL arası kira ödemektedir. 201-300 TL arasında ödenen kira miktarının
oranı ise %22,1’dir. 100 TL ve altında kira miktarı oranı %12,5 iken; 300
TL’nin üzerinde ödenen kira miktarı %3,9 oranıyla son derece sınırlıdır.
Tablo 44: Konuta Ödenen Kira Miktarı
Kira miktarı (TL)
Frekans
Yüzde
101-200 TL arası
236
61,5
201-300 TL arası
85
22,1
300 TL üzeri
15
3,9
384
100,0
100 TL ve altı
Toplam
48
12,5
İkamet edilen konutun mülkiyet durumu sınıflandırmasında, mülkiyeti başkasına ait olan ancak, karşılığında kira ödenmeyen konutların kime
ait olduğu Tablo 45’te gösterilmektedir. Araştırma kapsamındaki hanelerin
%16,5’inde hanehalkı, mülkiyeti başkasına ait olan ancak, karşılığında kira
ödemedikleri konutlarda ikamet etmektedirler. Bu oranın büyük çoğunluğunda (%89,3) ikamet edilen konutun mülkiyetinin “bir akraba” ya ait olduğu görülmektedir. Bu durumu, akrabalar arası dayanışmanın bir göstergesi
olarak yorumlamak yanlış olmayacaktır.
Banu Metin
230
Tablo 45: Başkasına Ait Olan Konutun Kimin Mülkiyetinde Olduğu
Konutun Kimin
Mülkiyetinde Olduğu
Frekans
Yardımsever biri
8
7,8
Bir akraba
91
89,3
Apartman (kapıcı dairesi)
3
2,9
102
100,0
Toplam
Yüzde
Çalışmamızın amaçları doğrultusunda, 2000 ve 2001 yıllarındaki ekonomik krizlerin ardından günümüze kadar olan süreçte, yoksul hanehalkının
yaşam koşullarındaki değişmeyi göstermesi açısından ikamet edilen konutta ne kadar süredir yaşandığına, bir başka ifadeyle sık konut değiştirme durumunun varlığına ilişkin sonuçlar Tablo 46’da gösterilmektedir. Buna göre,
ikamet ettikleri konutlardaki yaşama süreleri 10 yıldan fazla oranların oranı
%28,8 ile ilk sıradadır. 7-10 yıldır aynı konutta yaşayanların oranı %9,2 iken;
4-6 yıldır aynı konutta yaşayanların oranı 14,4’tür. Bu kente göç ettiğinden
beri aynı konutta yaşayanların oranı ise %14,7’dir. İkamet ettikleri konutlarda yaşama süreleri itibariyle belirli bir istikrara işaret eden bu sürelerin
toplamdaki oranı %67,1’dir. 1 yıldan az ve 1-3 yıldır bulundukları konutta
yaşayanların oranı sırasıyla %12,6 ve %20,9’dur.
Tablo 46: Hanehalkının Konutta Yaşama Süresi
Yıl
Frekans
Yüzde
1-3 yıl arası
129
20,9
4-6 yıl arası
89
14,4
1 yıldan az
78
12,6
7-10 yıl arası
57
9,2
10 yıldan fazla
178
28,8
Buraya göç ettiğinden beri
Toplam
87
14,1
618
100,0
“10 yıldan fazla” seçeneği ile “buraya göç ettiğinden beri” seçeneği
dışarıda tutulduğunda, bulundukları konutlardaki yaşama süreleri, 1 yıldan
az, 1-3 yıl arası, 4-6 yıl arası ve 7-10 yıl arası olanların önceki konutlarından
ayrılma/taşınma nedenleri Tablo 47’de gösterilmektedir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
231
Tablo 47: Önceki Konuttan Ayrılma/Taşınma Nedeni
Konuttan Ayrılma/Taşınma Nedeni
Frekans
Yüzde
Kirayı ödeyememe
37
10,5
Kira dışında ev sahibi ile anlaşmazlık
32
9,0
Hanehalkının mülkiyetindeki evin satışı
3
0,8
Sağlıklı yaşamaya uygun olmama
70
19,8
Çocukların okuluna uzak olma
1
0,3
Hastane/sağlık ocağına uzak olma
1
0,3
Maddi imkânsızlık nedeniyle kira vermeden
oturuyordu ancak maddi imkâna kavuştu
11
3,1
Yıkım
83
23,5
Ev sahibi ya da yakını taşınacak
20
5,7
Ev satın alma
20
5,7
Göç
9
2,6
Boşanma
4
1,1
Geçim sıkıntısı
3
0,8
Yangın
3
0,8
Ev küçük geldi
35
9,9
İlk oturulan ev/evlilik
5
1,5
Geçinememe/kavga
3
0,8
Diğer
13
3,8
353
100,0
Toplam
Tablo 47’ye göre, maddi sıkıntıların varlığı nedeniyle daha önceki konutlarından ayrılma/taşınma nedenlerinin seçenekler arasındaki yeri önem
kazanmaktadır. Seçeneklerde belirtilen “kirayı ödeyememe” nedeninin payı
%10,5; “geçim sıkıntısı” nedeninin payı ise %0,8’dir. Bu iki seçeneğin toplamdaki payı %11,3’tür ve oldukça sınırlı bir düzeydedir. Yoksul kesimlerin
durumlarında sınırlı da olsa bir iyileşmeye işaret eden ikamet edilen konutun
elverişsizliği nedeniyle başka bir konuta taşınma durumunu gösteren seçeneklerin payını da incelemek gerekmektedir. Buna göre, “sağlıklı yaşamaya
uygun olmama” seçeneğinin payı %19,8; “çocukların okuluna uzak olma”
seçeneğinin payı %0,3; “hastaneye/sağlık ocağına uzak olma” seçeneğinin
payı %0,3; “maddi imkânsızlık nedeniyle kira vermeden oturuyordu ancak
Banu Metin
232
maddi imkâna kavuştu” seçeneğinin payı %3,1; “ev satın alma” seçeneğinin payı %5,7; “ev küçük geldi” seçeneğinin payı ise %9,9’dur. Bu seçeneklerin toplamdaki payı ise %39,1’dir. Bu rakam, saha çalışması kapsamındaki yoksul hanehalklarının %39,1’inin durumunda göreli bir iyileşme
olarak yorumlanabilir. Daha önce ikamet edilen konuttan taşınma nedenleri
arasında öne çıkan diğer nedenlerden “yıkım” %23,5 oranıyla önemli bir
paya sahiptir. Bunun dışında “kira dışında ev sahibi ile anlaşmazlık” seçeneğinin payı %9,0; “ev sahibi ya da yakını taşınacak” seçeneğinin payı
%5,7; “göç” seçeneğinin payı ise %2,6’dır.
Araştırma kapsamındaki hanelerde, ikamet edilen konutlarda salon
dâhil konuttaki oda sayısını gösteren sonuçlar Tablo 48’de gösterilmektedir. Buna göre, 3 odadan oluşan konutlar %46,6 ile ilk sırada yer almaktadır.
İkinci sırada, %38,8 oranıyla 2 odadan oluşan konutlar yer almaktadır. 4
ve daha fazla odadan oluşan konutların oranı %11 iken; 1 odadan oluşan
konutların oranı %3,6 ile oldukça sınırlı bir düzeydedir.
Tablo 48: Salon Dâhil Konuttaki Oda Sayısı
Oda Sayısı
Frekans
Yüzde
2
240
38,8
3
288
46,6
1
4 ve daha fazla
Toplam
22
3,6
68
11,0
618
100,0
Konutun içme suyunun sağlandığı kaynağa ilişkin sonuçlar Tablo
49’da verilmektedir. Buna göre, içme suyunun evin içinde şehir şebeke suyundan sağlandığı hanelerin oranı %92,2 ile oldukça yüksek bir düzeydedir.
Tablo 49: Konutun İçme Suyunun Sağlandığı Kaynak
Frekans
Yüzde
Evin dışında şehir şebeke suyu
20
3,2
Konutun dışında kamuya ait çeşme
6
1,0
Damacana ile satın alıyor
1
0,2
Diğer
21
3,4
618
100,0
İçme Suyunun Sağlandığı Kaynak
Evin içinde şehir şebeke suyu
Toplam
570
92,2
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
233
İkamet edilen konutun elverişli yaşam olanaklarına sahip olup olmadığına ilişkin göstergelerden biri olan evde banyo ve tuvalet mevcudiyetine
ilişkin sonuçlar Tablo 50 ve Tablo 51’de gösterilmektedir. Söz konusu tablolar incelendiğinde, araştırma kapsamındaki hanelerde ikamet edilen konutların %28,6’sında banyonun olmadığı dikkati çekerken; tuvalet yokluğunun
%0,2 oranıyla son derece sınırlı bir paya sahip olduğu görülmektedir.
Tablo 50: Konutta Banyo Mevcudiyeti
Banyo
Frekans
Yüzde
Yok
177
28,6
618
100,0
Var
Toplam
441
71,4
Tablo 51: Konutta Tuvalet Mevcudiyeti
Tuvalet
Frekans
Yüzde
Yok
1
0,2
618
100,0
Var
Toplam
617
99,8
İkamet edilen konutların elverişli yaşam olanaklarına sahip olup olmadığına ilişkin göstergelerden bir diğeri olan evdeki ısıtma sistemlerinin
türüne ilişkin sonuçlar Tablo 52’de verilmektedir. Buna göre, konutların
%94,8’inde ısıtma sistemi olarak soba kullanıldığı görülmektedir. Doğalgaz
sobasının payı %3,4 iken; kalorifer/kombinin oranı %1, elektrik sobasının
payı ise %0,8’dir.
Tablo 52: Konuttaki Isıtma Sistemi
Isıtma Sistemi
Soba
Kalorifer/kombi
Doğalgaz sobası
Elektrik Sobası
Toplam
Frekans
586
6
21
5
618
Yüzde
94,8
1,0
3,4
0,8
100,0
Konutlarda kullanılan eşyalar da yaşam standartlarına ilişkin ipuçları
vermektedir. Günümüzde buzdolabı, televizyon, çamaşır ve bulaşık makineleri, elektrikli süpürge gibi eşyalar her evde hayatı kolaylaştırıcı bir rol
234
Banu Metin
üstlenmektedir. Yoksul kesimlerin bu eşyalara sahip olma durumuna ilişkin sonuçlar Tablo 53’te verilmektedir. Tablo 53 incelendiğinde, televizyon, buzdolabı ve çamaşır makinesi sahipliğinin sırasıyla %97,2; %94,7
ve %85,4 oranıyla yoksul hanelerde oldukça yüksek bir düzeyde olduğu
görülmektedir. Gazlı ocak sahibi olanların oranı %53,2 iken; elektrikli süpürgeye sahip olanların oranı %49,2’dir. Bilgisayar, bulaşık makinesi, müzik
seti, video oynatıcı gibi ürünlere sahiplik oranlarının ise son derece sınırlı
bir düzeyde olduğu görülmektedir. Ev telefonu kullanımının cep telefonu
kullanımına göre daha düşük düzeyde olduğu da yine tablodan görülmektedir. Araştırma kapsamındaki hanelerin %23,6’sinda ev telefonu mevcutken, cep telefonu sahipliğinin %66,7 oranıyla daha yüksek düzeyde olduğu
dikkati çekmektedir.
Sahip olma oranları açısından yüksek düzeylerde olduğu gözlenen
buzdolabı, televizyon ve çamaşır makinesi gibi eşyaların edinildikleri yıl aralığı açısından birinci sırayı 2003-2007 dönemi oluşturmaktadır. Yıl aralıkları genel olarak incelendiğinde, konutta kullanılan eşyaların edinilmesinde
2000’li yılların başından itibaren bir artış olduğu dikkati çekmektedir. Eşyaların edinilme biçimleri incelendiğinde ise “birinci el” eşya kullanımının cep
telefonu dışındaki eşyaların tamamında daha yüksek olduğu görülmektedir.
Buzdolabı, televizyon ve çamaşır makinesinin ikinci el şeklinde edinilmesi,
birinci el eşya edinme biçiminden sonra gelmektedir. Bu eşyaların hediye
yoluyla edinilmesi ise diğer iki edinme biçimine göre oransal olarak daha
düşük bir paya sahiptir.
5,3
70,1
46,8
96,3
98,9
95,8
76,4
94,7
97,2
85,4
29,9
53,2
49,2
3,7
1,1
0,6
2,4
4,2
23,6
66,7
1,5
Buzdolabı
Televizyon
Çamaşır Makinesi
Fırın
Gazlı Ocak
Elektrikli Süpürge
Dikiş Makinesi
Müzik seti
Video Oynatıcı
Bulaşık makinesi
Bilgisayar
Ev telefonu
Cep telefonu
Internet bağlantısı
98,5
33,3
97,6
99,4
50,8
14,6
2,8
Yok
%
Var
%
Eşyalar
-
-
5,4
-
-
-
-
26,1
2,9
3,0
2,7
2,5
3,1
5,3
’82-‘90
-
1,5
21,2
3,8
20,0
-
-
21,7
20,1
14,9
17,8
13,6
16,9
20,1
’91-‘99
-
6,8
23,2
-
13,3
-
42,9
43,5
23,7
24,0
21,6
24,2
23,3
19,4
’00-‘02
33,3
53,8
28,7
26,9
20,0
50,0
28,5
8,7
33,5
34,7
36,3
43,3
38,4
34,0
’03-‘07
Edinildiği Yıl Aralığı %
66,6
37,9
20,5
69,3
46,7
50,0
28,5
-
19,8
23,4
21,6
16,4
18,3
21,2
’08-‘10
2.el
Hediye
14,0
31,2
32,1
32,5
100,0
16,0
79,5
42,3
60,0
75,0
71,4
47,8
61,2
-
71,6
8,2
30,7
6,7
-
-
21,8
14,8
57,8 16,4
60,5
52,7
48,5
44,8
-
12,4
12,3
27,0
33,3
25,0
28,6
30,4
24,0
25,8
25,5
16,1
19,4
22,7
Edinilme Biçimi %
1.el
Tablo 53: Konutta Kullanılan Eşyalar, Edinildikleri Yıl Aralığı ve Edinilme Biçimleri
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
235
Banu Metin
236
B. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde
Yaşayan Çocukların Eğitim Durumlarına İlişkin Bulgular
Araştırma kapsamında yer alan hanelerde okul yaşında olmasına rağmen okula gitmeyen çocukların okula gitmeme nedenleri Tablo 54’te gösterilmektedir. Buna göre, araştırma kapsamındaki 618 hanenin 122’sinde, bir
diğer ifadeyle %19,6’sında okul yaşında olmasına rağmen okula gitmeyen
çocukların varlığına rastlanmıştır. Okula gitmeme nedenleri incelendiğinde,
okula gitmeyen çocukların oldukça büyük bir bölümünde (%72,1) okula gitmeme nedeninin maddi imkânsızlıktan kaynaklandığı görülmektedir. Okula gitmeme nedenleri arasında başarısızlık/okula gitmek istememe %20,5
oranıyla ikinci sırada bulunmaktadır.
Tablo 54: Okul Yaşında Olmasına Rağmen Okula Gitmeyen Çocukların Okula Gitmeme Nedenleri
Okula Gitmeme Nedeni
Frekans
Yüzde
Sakatlık/özürlülük/engellilik
5
4,1
Başarısızlık/Okula gitmek
istememe
25
20,5
Maddi imkânsızlık
Diğer
Toplam
88
72,1
4
3,3
122
100,0
Çalışmamızın amaçları doğrultusunda, 2000 yılından günümüze kadar
olan süreçte maddi imkânsızlıklar nedeniyle okulunu bırakan çocukların
varlığı da saha araştırması kapsamında sorgulanmıştır. Bu duruma ilişkin
sonuçlar Tablo 55’te yer almaktadır. Buna göre, 2000 yılından bu yana maddi imkânsızlıklar nedeniyle okulunu bırakan çocukların bulunduğu hanelerin
oranı %15,4’tür. Bu oran yüksek bir düzeyde olmamasına rağmen, çalışmamızın ikinci bölümünde de incelediğimiz gibi, eğitimin önemli bir beşeri
sermaye yatırımı olduğu ve eğitim ile yoksulluk arasındaki negatif ilişkinin
varlığı dikkate alındığında, özellikle yoksul hanelerde çocukların eğitiminin
ne kadar önemli bir işleve sahip olduğunu bir kez daha düşünmeyi gerektirmektedir. Araştırma kapsamındaki hanelerde %15,4 oranında da olsa maddi imkânsızlıklar nedeniyle okulunu bırakan çocukların var olması, özellikle
yoksul hanelerde çocukların okula devamlarını sağlamaya yönelik politikaların ne derece önemli olduğunu ortaya koymaktadır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
237
Tablo 55: “2000 Yılından Bu Yana Maddi İmkânsızlıklar Nedeniyle
Hanede Okulu Bırakan Çocuk Var mı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Cevaplar
Frekans
Yüzde
Hayır
523
84,6
618
100,0
Evet
Toplam
95
15,4
C. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde
Çalışma ve Gelir Durumuna İlişkin Bulgular
Araştırma kapsamındaki hanelerde, hanehalkı reisinin çalışma durumunu gösteren sonuçlar Tablo 56’da verilmektedir. Buna göre, 618 hanenin
441’inde, bir diğer ifadeyle %71,4’ünde hanehalkı reisi çalışmamaktadır.
Çalışan hanehalkı reislerinin oranı %28,6 düzeyindedir. Yoksul hanelerde
hanehalkı reislerinin büyük çoğunluğunun işsiz olduğu, işsizlikle yoksulluk
arasındaki ilişkinin varlığını bir kez daha ortaya koymaktadır. Çalışmamızın
ikinci bölümünde yer verilen Türkiye geneline ilişkin TÜİK’in yoksulluk araştırması sonuçlarında da işsizlik ve yoksulluk arasındaki ilişkinin varlığını net
bir biçimde görmek mümkündür.
Tablo 56: Hanehalkı Reisinin Çalışma Durumu
Çalışma Durumu
Frekans
Çalışmıyor
441
71,4
618
100,0
Çalışıyor
Toplam
177
Yüzde
28,6
Hanehalkı reisinin sağlık güvencesi durumuna ilişkin veriler Tablo 57’de
gösterilmektedir. Buna göre, araştırma kapsamındaki hanelerde hanehalkı
reislerinin büyük çoğunluğunun (%88,0) sağlık güvencesi bulunmaktadır.
Sağlık güvencesine sahip olan 544 kişinin içinde %92,2’lik pay yeşil kart
sahiplerine aittir.
Banu Metin
238
Tablo 57: Hanehalkı Reisinin Sağlık Güvencesi Durumu
Sağlık Güvencesi Durumu
Sağlık güvencesi var
Frekans
Yüzde
502
42
92,2
7,8
544
Yeşil kart
SGK (SSK, Bağ-Kur, Emekli Sandığı)
Kendisi üzerinden
Baba, eş ve çocuk üzerinden
88,0
35
7
Sağlık güvencesi yok
74
Toplam
618
12,0
100,0
Hanehalkı reisinin işsizlik süresinin gösterildiği Tablo 58 incelendiğinde, hanehalkı reisinin işsiz olduğu 441 hane içinde %74,9’luk pay 3 yıldan
daha uzun süredir işsiz olanlara aittir. Bu oran oldukça yüksektir. 0-6 ay arasında işsiz olanların oranı %11,8; 6 ay ile 1 yıl arasında işsiz olanların oranı
%5,4; 1-2 yıl arasında işsiz olanların oranı %3,4; 2-3 yıl arasında işsiz olanların oranı ise %4,5’tir. 1 yıl ve daha uzun süredir işsiz olanların durumunu
ifade etmek için kullanılan uzun süreli işsizlik tanımı dikkate alındığında,
araştırma kapsamındaki yoksul kesimde hanehalkı reislerinin işsizlik süresinin oldukça uzun olduğu görülmektedir. İşsizlik süresinin uzaması, hem
yoksullukla mücadele anlamında kişilerin ellerindeki gücü azaltmakta hem
de yoksulluğun bir kısırdöngüye dönüşerek, yardımlara bağımlı hale gelme
riskini ortaya çıkarmaktadır.
Tablo 58: Hanehalkı Reisinin İşsizlik Süresi
İşsizlik Süresi
Frekans
Yüzde
6 ay -1 yıl arası
24
5,4
1-2 yıl arası
15
3,4
2-3 yıl arası
20
4,5
3 yıldan fazla
330
74,9
441
100,0
0-6 ay arası
Toplam
52
11,8
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
239
Çalışmayan hanehalkı reisinin iş arama durumuna ilişkin veriler tablo
59’da gösterilmektedir. Buna göre, çalışmayan 441 hanehalkı reisinin 366’sı
iş aramakta iken, 75’i iş aramamaktadır. İş arayan ve iş aramayan kesimlerin oransal dağılımı sırasıyla %82,9 ve %17,1’dir. Bu durumda, işsiz yoksul
kesimin büyük çoğunluğunun iş aradığı görülmektedir.
Tablo 59: Hanehalkı Reisinin İş Arama Durumu
İş Arama Durumu
Frekans
Yüzde
İş aramıyor
75
17,1
441
100,0
İş arıyor
Toplam
366
82,9
İş arayan işsiz kesimin iş arama süreleri ise Tablo 60’ta görülmektedir.
Buna göre, iş arama süreleri açısından en yüksek pay 3 yıldan fazla bir
süredir iş arayan kesime ait olup, bu oran %70,2’dir. 3 yıldan fazla bir süre,
iş arama süresi anlamında gerçekten uzun bir dönemdir ve daha önce de
belirttiğimiz gibi yoksul kesimin yoksulluklarıyla mücadele etme güçlerini
törpülemesi açısından kaygı vericidir.
Tablo 60: Hanehalkı Reisinin İş Arama Süresi
İş Arama Süresi
Frekans
Yüzde
6 ay -1 yıl arası
15
4,1
1-2 yıl arası
21
5,7
2-3 yıl arası
17
4,7
3 yıldan fazla
257
70,2
366
100,0
0-6 ay arası
Toplam
56
15,3
Çalışmayan 441 hanehalkı reisi arasında 75 kişi iş aramamaktadır. İş
aramayan kesimin iş aramama nedenleri Tablo 61’de gösterilmektedir. İş
aramama nedenleri içinde sürekli hastalık/iş göremezlik seçeneğini belirtenlerin oranı %32 ile en yüksek düzeydedir. Engellilik/sakatlık nedeniyle iş
aramadığını belirtenlerin oranı %22,7 iken; aile üyelerinden birinin zorunlu
bakımı nedeniyle iş aramadığını belirtenler %18,8’lik, yaşlılık nedeniyle iş
aramadığını belirtenler ise %9,3’lük bir paya sahiptir. Bütün bu sonuçlar
bir arada değerlendirildiğinde, hanehalkı reislerinin, hastalık, sakatlık, aile
üyelerinden birinin bakımıyla ilgilenme gibi nedenleri iş aramama nedenleri
arasında öne çıkardıkları görülmektedir.
Banu Metin
240
Tablo 61: Hanehalkı Reisinin İş Aramama Nedeni
İş Aramama Nedeni
Frekans
Yüzde
Aile üyelerinden birinin zorunlu bakımı
14
18,8
Engellilik/Sakatlık Durumu
17
22,7
Çalışmak istememe/keyfi neden
5
6,6
Nasıl iş arayacağını bilmeme
4
5,4
İş bulma ümitsizliği nedeniyle iş aramaktan
vazgeçme
1
1,3
Yaşlılık
7
9,3
Türkçe bilmeme
1
1,3
Memuriyetin çıkması
1
1,3
Sürekli hastalık/iş göremezlik durumu
Emeklilik
Toplam
24
32,0
1
1,3
75
100,0
İşsiz olan ve iş arayan hanehalkı reislerinin iş bulamama nedenleri
tablo 62’de gösterilmektedir. Tablo 62’deki sonuçlar, iş arayan hanehalkı
reislerinin iş bulamama nedenleri arasında genel işsizlik/ekonomik durum
seçeneğinin %64,7’lik bir payla ilk sırada yer aldığını göstermektedir. İş bulamama nedenleri arasında bir mesleğinin/becerisinin olmamasını belirtenlerin oranı ise %19,7’dir. Bu oran sıralamada ikinci sırada yer almaktadır. Bu
sonuçlar, iş arayan yoksul kesimin iş bulamama nedenleri arasında ülkenin
genel ekonomik koşullarını öne çıkardıklarını göstermekle birlikte, sorunun
sadece bir işgücü talebi yetersizliği sorunu olmadığını, işgücü arzının nitelik
düzeyinin yetersizliğinin de önemli bir sorun olduğunu ortaya koymaktadır.
Genel anlamda işsizlik sorunun çözümü noktasında, ülkenin ekonomik koşullarındaki iyileşmeye bağlı olarak yeni yatırımların yapılması ve yeni istihdam alanlarının yaratılması öncelikli bir yere sahiptir. Ancak, işgücü arzının
nitelik düzeyinin iyileştirilmesi ve işgücü talebi ve arzı arasındaki dengenin
sadece niceliksel anlamda değil, niteliksel anlamda da kurulması yoksulluk
sorununun kalıcı bir biçimde çözümünde belirleyici olacaktır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
241
Tablo 62: İş Arayan Hanehalkı Reisinin Bugüne Kadar İş Bulamama Nedeni
İş Bulamama Nedeni
Frekans
Yüzde
Zaman zaman görülen ekonomik krizler
2
0,5
Genel işsizlik/Ekonomik durum
237
64,7
Bir mesleğinin/becerisinin olmaması
72
19,7
İş bulmak için ne yapacağını bilmeme
1
0,3
Diğer
54
14,8
366
100,0
Toplam
Saha araştırması kapsamındaki 618 hanenin 177’sinde hanehalkı reisinin çalıştığı daha önce belirtilmişti. Tablo 63, çalışan hanehalkı reislerinin
yaptıkları işlerin türünü göstermektedir. Buna göre, sürekli ve tam zamanlı işlerde çalışanların oranı %22’dir. Gündelikçi olarak çalışanların oranı
%42,4 iken; geçici/mevsimlik/kısa süreli çalışanların oranı ise %29,4’tür.
Bu sonuçlardan da anlaşılacağı üzere, hanehalkı reislerinin yaptıkları işlerin
büyük çoğunluğu vasıf gerektirmeyen ve düşük gelir getiren işlerden oluşmaktadır. Bu işlerin yoksul kesimlerin yoksulluktan kurtulmalarını sağlayacak nitelikte olmadığı kuşku götürmemektedir.
Tablo 63: Çalışan Hanehalkı Reisinin Yaptığı İşin Türü
Yapılan İşin Türü
Sürekli ve tam zamanlı
Frekans
39
Yüzde
22,0
Sürekli ve part-time
6
3,4
Geçici/mevsimlik/kısa süreli
52
29,4
Gündelikçi (temizlik, hurdacılık vb.)
75
42,4
Diğer
5
2,8
177
100,0
Toplam
Saha çalışması kapsamında yer alan hanelerde hanehalkı reisinin 2000
yılından bu yana sigortalı bir işte çalışma durumu Tablo 64’te gösterilmektedir. Söz konusu dönemde sigortalı bir çalışmanın varlığını sorgulayarak
yoksul kesimlerin yaşam koşullarındaki değişimi görmeyi hedefleyen bu sorunun cevaplarının yer aldığı Tablo 64’e göre, 2000 yılından bu yana sigortalı bir işte çalışmış olanların oranı %17,8’dir. Bu sonuç, düşük bir düzeyde
de olsa sigortalı çalışmanın varlığına işaret etmektedir.
Banu Metin
242
Tablo 64: Hanehalkı Reisinin 2000 Yılından Bu Yana Sigortalı Bir
İşte Çalışma Durumu Sigortalı Bir İşte Çalışma Durumu
2000 yılından bu yana sigortalı bir işte
çalışmış olanlar
2000 yılından bu yana sigortalı bir işte
çalışmamış olanlar
Toplam
Frekans
Yüzde
110
17,8
508
82,2
618
100,0
2000 yılından bu yana sigortalı bir işte çalışmış olmakla birlikte, bu
işten ayrılmış olanların, işten ayrılma yıllarına ilişkin veriler Tablo 65’te sunulmaktadır. 2000’li yılların başında ve sonlarında yaşanan ekonomik krizlerin
işsizlik üzerindeki etkileri ikinci bölümde ayrıntılı bir biçimde değerlendirilmişti. Ekonomik kriz dönemlerinde işsizlik oranlarında ciddi artışların ortaya
çıktığı bir gerçektir. Yoksul hanelerde hanehalkı reislerinin işten ayrılmalarında ve yoksulluğu daha derinden yaşamalarında bu süreçler etkili olmaktadır. Tablo 65’teki veriler incelendiğinde, sınırlı bir oranda da olsa söz konusu
dönemde sigortalı bir işte çalışmış olanların, bu işten ayrılma zamanlarında
2008 ve 2009 yıllarının toplamda %36,4 ile önemli bir oranı temsil ettiğini
göstermektedir. Bilindiği gibi, 2008 ve 2009 yılları küresel ekonomik krizin
Türkiye ekonomisi üzerindeki etkilerini hissettirmeye başladığı döneme işaret etmektedir. Ancak, Tablo 65’teki sonuçlar, işten ayrılma yılları açısından
küresel ekonomik krizin hemen öncesindeki 2006 ve 2007 yıllarının da toplamda %26,4 ile önemli bir oranda olduğunu göstermektedir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
243
Tablo 65: 2000 Yılından Bu Yana Sigortalı Bir İşte Çalışmış Olanların Bu İşten Ayrılma Zamanı
İşten Ayrılma Yılı
Frekans
Yüzde
2002
9
8,2
2003
3
2,7
2004
6
5,4
2000
5
4,5
2005
9
8,2
2006
12
10,9
2007
17
15,5
2008
23
20,9
2009
17
15,5
2010
Toplam
9
8,2
110
100,0
2000 yılından bu yana sigortalı bir işte çalışmış olanların bu işten ayrılma nedenlerinin gösterildiği Tablo 66 incelendiğinde, Tablo 65’te ekonomik
kriz yıllarının öne çıkmasıyla paralel olarak ekonomik krizlerle ilişkilendirebileceğimiz üç nedenin oransal olarak benzerlik gösterdiği görülmektedir.
İşten ayrılma yılları arasında 2008 ve 2009 yıllarının toplam payı %36,4’tür.
Tablo 66’da yer alan nedenler içinde ekonomik krizlerle ilişkilendirebileceğimiz ilk üç nedenin toplam payı da %29,1 olup %36,4 oranına yakındır.
İşten ayrılma nedenleri arasında ekonomik kriz koşullarından bağımsız olan
“diğer” seçeneğinin %64,5 oranıyla oldukça büyük bir paya sahip olması
ise tabloda dikkati çeken bir başka göstergedir.
Banu Metin
244
Tablo 66: 2000 Yılından Bu Yana Sigortalı Bir İşte Çalışmış Olanların Bu İşten Ayrılma Nedeni
İşten Ayrılma Nedeni
Frekans
Yüzde
Ekonomik krizde işyeri kapandı
8
7,3
Kendi işiydi, krizde iflas etti
5
4,5
Sağlık sorunları nedeniyle kendi ayrıldı
5
4,5
Ekonomik krizde işine son verildi
19
17,3
Daha iyi bir iş bulma ümidiyle ayrıldı
2
1,8
Diğer
71
64,5
110
100,0
Toplam
Hanede çalışan başka kişilerin varlığına ilişkin veriler Tablo 67’de gösterilmektedir. Buna göre, araştırma kapsamındaki hanelerin %87,2’sinde
başka çalışan bulunmamaktadır. Hanelerin %12,8’inde ise çalışan başka
birinin varlığına rastlanmaktadır. Araştırma kapsamındaki hanelerde çalışan
çocukların payı %8,4 iken; hanehalkı reisinin eşinin payı %4,4’tür. Hanehalkı reisinin çalıştığı hanelerin düşük oranda olması gibi hanelerde hanehalkı
reisinin dışındaki kişilerin çalışma oranı da son derece düşüktür.
Tablo 67: Hanede Çalışan Diğer Kişilerin Varlığı
Çalışan Diğer Kişiler
Frekans
Yüzde
Hanede çalışan başka biri var/Çocuklar
52
8,4
Hanede çalışan başka biri var/
Hanehalkı reisinin eşi
27
4,4
618
100,0
Hanede çalışan başka biri yok
Toplam
539
87,2
Hanede çalışma karşılığı elde edilen gelir miktarı Tablo 68’de gösterilmektedir. Buna göre, saha araştırması kapsamında yer alan hanelerin
%53,2’sinde çalışma karşılığı elde edilen gelir miktarı 251-526 TL arasındadır. Araştırmanın yapıldığı dönemde tam asgari ücret 527 TL’dir. Çalışma
karşılığı elde edilen gelirin miktarı tam asgari ücrete eşit olan hanelerin oranı
ise %3,4 ile son derece düşük bir düzeydedir. Asgari ücretin üzerinde gelir
elde edilen hanelerin oranı ise %10,6’dır. Bu oran içinde en yüksek pay ise
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
245
%8,6 ile 528-750 TL arasında gelir elde edenlere aittir. Çalışma karşılığı
geliri olmayan hanelerin oranı %2,4’tür. Tablodaki sonuçlar, yoksul hanelerde çalışma karşılığı elde edilen gelirin büyük bir çoğunluğunun asgari
ücretin altında olduğunu göstermektedir. Nitekim 251-526 TL arasında gelir
elde edenlerin oranına (%53,2), 0-250 TL arasında gelir elde edenlerin oranı (%30,4) eklendiğinde asgari ücretin altında çalışma karşılığı gelire sahip
olanların oranı %83,6’ya ulaşmaktadır.
Tablo 68: Hanede Çalışma Karşılığı Elde Edilen Gelir Miktarı
Gelir Aralığı
Frekans
Yüzde
0-250 TL
188
30,4
251-526 TL
329
53,2
527 TL (tam asgari ücret)
21
3,4
528-750 TL
53
8,6
751-1000 TL
9
1,5
1001-1500 TL
3
0,5
Çalışma karşılığı geliri yok
15
2,4
618
100,0
Toplam
Araştırma kapsamındaki hanelerde çalışma karşılığı gelir dışında yaşlılık aylığı, dul/yetim aylığı ve emekli aylığı alanların varlığı da sorgulanmıştır.
Bu gelir türlerinin varlığına ilişkin sonuçlar tablo 69, tablo 70 ve Tablo 71’de
gösterilmektedir. Hanede 65 yaş aylığı alanların varlığını gösteren tablo 69’a
göre, araştırma kapsamındaki hanelerin sadece %1,6’sında 65 yaş aylığı
alanlar bulunmaktadır.
Tablo 69: Hanede 65 Yaş Aylığı Alanların Varlığı
65 Yaş Aylığı Alanların Varlığı
Frekans
Yüzde
65 yaş aylığı alan var
10
1,6
618
100,0
65 yaş aylığı alan yok
Toplam
608
98,4
Hanede dul/yetim aylığı alanların varlığını gösteren Tablo 70’e göre,
dul/yetim aylığı alanların bulunduğu hanelerin oranı %0,3 ile yine son derece düşük bir düzeydedir.
Banu Metin
246
Tablo 70: Hanede Dul/Yetim Aylığı Alanların Varlığı
Dul/Yetim Aylığı Alanların Varlığı
Frekans
Yüzde
Dul/yetim aylığı alan var
2
0,3
618
100,0
Dul/yetim aylığı alan yok
Toplam
616
99,7
Hanede emekli aylığı alanların varlığına ilişkin sonuçların gösterildiği
Tablo 71’e göre, araştırma kapsamındaki hanelerde emekli aylığı alanların
bulunduğu hanelerin oranı sadece %1’dir.
Tablo 71: Hanede Emekli Aylığı Alanların Varlığı
Emekli Aylığı Alanların Varlığı
Frekans
Yüzde
Emekli aylığı alan var
6
1,0
618
100,0
Emekli aylığı alan yok
Toplam
612
99,0
D. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde,
Hanehalkı Yaşam Koşullarına İlişkin Bulgular
Araştırma kapsamındaki hanelerde hanehalkı yaşam koşullarına ilişkin
bulgular Tablo 72 ile Tablo 81 arasında gösterilmektedir.
Hanehalkının geçim sıkıntısı nedeniyle son on yılda herhangi bir mal ya
da eşya satma durumuna ilişkin sonuçlar Tablo 72’de sunulmaktadır. Buna
göre, son on yılda geçim sıkıntısı nedeniyle herhangi bir mal ya da eşya
satışının mevcut olduğu hanelerin oranı %19,9 iken; söz konusu süreçte
herhangi bir mal ya da eşya satışının mevcut olmadığı hanelerin oranı ise
%80,1’dir. Bu sonuçlar, geçim sıkıntısının hanehalklarının büyük çoğunluğunda herhangi bir mal ya da eşya satışına neden olmadığını göstermektedir.
Tablo 72: “Hanehalkı Son On Yılda Geçim Sıkıntısı Nedeniyle Herhangi Bir Eşya ya da Mal Sattı mı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Cevaplar
Frekans
Yüzde
Evet
123
19,9
618
100,0
Hayır
Toplam
495
80,1
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
247
Hanelerin %19,9’unda mal ya da eşya satışının mevcut olduğu yukarıdaki açıklamalarda ifade edilmişti. Bu oranın satılan mal ya da eşya türlerine
göre dağılımı Tablo 73’te gösterilmektedir. Buna göre, satılan eşyalar içinde en yüksek oranın %60,2 ile ziynet/altın grubunda olduğu görülmektedir.
Bunu %36,6 oranıyla ev eşyası takip etmektedir. Arsa ya da otomobil gibi
yoksul kesim tarafından sahip olunması ihtimali zaten son derece düşük olan
malların satışının ise %2,4 oranıyla son derece düşük olduğu görülmektedir.
Tablo 73: Satılan Mal ya da Eşyanın Türü
Mal/Eşya
Frekans
Yüzde
Otomobil
2
1,6
Arsa
1
0,8
Ev Eşyası
45
36,6
Ziynet/Altın
74
60,2
Diğer
1
0,8
123
100,0
Toplam
2000’li yılların başlarında yaşanan ekonomik krizler ve 2008 yılında etkilerini hissettirmeye başlayan küresel ekonomik kriz Türkiye ekonomisini
son on yılda ciddi sıkıntılarla karşı karşıya bırakmıştır. Ekonomik krizler sonucu ortaya çıkan üretim daralması ve yeni yatırımlar için gerekli koşulların
ortadan kalkması, ilk etapta işsizlik oranlarını artırıcı yönde etkide bulunmaktadır. İşsizlik oranlarındaki artışlarla birlikte yoksulluk sorununun daha
da görünür hale gelmesi ise kaçınılmaz olarak ortaya çıkmaktadır. Son on
yılda yaşanan ekonomik krizler de dikkate alındığında, geçim sıkıntısının
yoksul hanelerde ne gibi sonuçlara yol açtığı araştırma kapsamında değerlendirilmiştir. Bu duruma ilişkin veriler Tablo 74’te sunulmaktadır.
Tablo 74’te yer alan sonuçlar incelendiğinde, geçim sıkıntısının %38,3
oranıyla en yüksek düzeyde aile içinde huzursuzluk artışına neden olduğu görülmektedir. Geçim sıkıntısının hanehalkı üyelerinden birinin suça
karışmasına neden olduğu hanelerin oranı %3,1; geçim sıkıntısı nedeniyle akrabalık ilişkilerinin bozulduğunun belirtildiği hanelerin oranı %2,6’dır.
Komşuluk ve arkadaşlık ilişkilerinin bozulduğunun belirtildiği hanelerin oranı ise sırasıyla %1,9 ve %1’dir. Geçim sıkıntısının hanehalkı reisinin eşinin
çalışmasına neden olduğunun belirtildiği hanelerin oranı %1,8; hanehalkı
reisinin eşinin eve iş almak zorunda kaldığının belirtildiği hanelerin oranı
%0,5; çocukların çalışmak zorunda kaldığının belirtildiği hanelerin oranı ise
%1,1’dir. Bu sonuçlardan, geçim sıkıntısının yol açtığı sonuçlar arasında en
Banu Metin
248
yüksek orana sahip olan aile içinde huzursuzluk artışı dışındaki sonuçların
son derece sınırlı bir oranda olduğu görülmektedir. Ekonomik kriz dönemlerinde artan geçim sıkıntısının akrabalık, komşuluk ve arkadaşlık ilişkilerini bozucu yönde ciddi bir etkiye sahip olmaması, bu kesimler arasındaki
dayanışmanın varlığının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Tablo 74’te
dikkati çeken bir başka önemli gösterge, yukarıda oransal dağılımına yer
verdiğimiz sonuçların hiçbirinin ortaya çıkmadığının belirtildiği hanelerin
oranının araştırma kapsamındaki hanelerin neredeyse yarısını oluşturmasıdır. Hanelerin %49,7’sinde tabloda yer verilen sonuçların hiç birinin ortaya
çıkmadığının belirtilmesi, araştırma kapsamındaki yoksul kesimin yaklaşık
yarısında arkadaşlık, akrabalık ya da komşuluk ilişkilerinin geçim sıkıntısı
nedeniyle zarar görmediğini ortaya koymaktadır. Buna ilaveten, geçim sıkıntısı nedeniyle aile içi huzursuzluğun artmadığı, hane üyelerinden birinin
suça karışmadığı da anlaşılmaktadır. Son on yılda, geçim sıkıntısının, hanehalkı reisinin eşinin ya da çocuklarının çalışması sonucunu ortaya çıkarmadığı da yine söz konusu oranın ortaya koyduğu sonuçlardır. Araştırma
kapsamında yer alan hanelerin yaklaşık yarısını ifade eden %49,7 oranı ciddi bir rakamdır. Bu rakamı şu şekilde değerlendirmek de mümkündür. Hâlihazırda büyük çoğunluğu işsiz olan ve düşük yaşam standartlarına sahip
olarak hayatlarını sürdüren yoksul kesimin yaşam tarzında, makro anlamda
ekonomik koşulların kötüye gitmesinin etkisiyle ortaya çıkabilecek birtakım
sonuçların görülmemesi anlaşılır bir durumdur.
Tablo 74: Geçim Sıkıntısının 2000 Yılından Bu Yana Hanede Yol
Açtığı Sonuçlar
Geçim Sıkıntısının Yol Açtığı Sonuçlar
Frekans
Yüzde
Hanehalkı reisinin eşi eve iş almak zorunda kaldı
3
0,5
Çocuklar çalışmak zorunda kaldı
7
1,1
Akrabalık ilişkileri bozuldu
16
2,6
Komşuluk ilişkileri bozuldu
12
1,9
Hanehalkı reisinin eşi çalışmak zorunda kaldı
11
1,8
Arkadaşlık ilişkileri bozuldu
6
1,0
Hanehalkı üyesi suça karıştı
19
3,1
Aile içinde huzursuzluk arttı
237
38,3
Hiçbiri
307
49,7
618
100,0
Toplam
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
249
Son on yılda yaşanan ekonomik krizlerle de bağlantılı olarak yaşam
koşullarının bazı dönemlerde giderek zorlaşması sonucu, yoksul kesim için
yaşamı idame ettirme noktasında alınan yardımların önemli bir payı bulunmaktadır. Tablo 75, geçim sıkıntısı nedeniyle hanehalkının son on yıllık dönem esas alındığında en çok hangi yılda yardım aldığını göstermektedir.
Tablo 75: “Geçim Sıkıntısı Nedeniyle Hanehalkı En Çok Hangi Yılda Yardım Almak Zorunda Kaldı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Yıllar
Frekans
Yüzde
2001
10
1,6
2002
22
3,6
2003
17
2,8
2004
18
2,9
2005
53
8,6
2006
40
6,5
2007
83
13,4
2008
126
20,4
2009
181
29,3
2000
2010
Toplam
18
2,9
50
8,1
618
100,0
Tablo 75’e göre, araştırma kapsamındaki hanelerin %29,3’ü en çok
yardım aldıkları yıl olarak 2009 yılını belirtmişlerdir. 2009 yılının ardından en
çok yardım alınan yıl olarak belirtilen, %20,4 oranıyla 2008 yılıdır. Bu iki oran
birlikte araştırma kapsamındaki hanelerin yaklaşık yarısını (%49,7) oluşturmaktadır. 2008 ve 2009 yılları küresel ekonomik krizin Türkiye ekonomisi
üzerindeki etkilerinin hissedildiği ve yaşam koşullarının zorlaştığı yıllardır.
Yoksul hanelerde alınan yardımların 2008 ve 2009 yıllarında yüksek oranlarda olması bu anlamda şaşırtıcı değildir.
Tablo 76, geçim sıkıntısının yoksul kesim üzerinde ortaya çıkarabileceği bir başka etki olan borçlanma durumuna ilişkin sonuçları göstermektedir.
Buna göre, araştırma kapsamındaki hanelerin %30,4’ünde geçim sıkıntısı nedeniyle en çok borçlanılan yıl olarak 2009 yılı belirtilmiştir. Bu oranı
%16,5 ile 2010 yılı, %13,4 ile 2008 yılı izlemektedir. Küresel ekonomik krizin
etkili olduğu bu yılların en çok borçlanılan yıllar olarak belirtildiği haneler
Banu Metin
250
toplamda %60,3’e tekabül etmektedir. Bir başka önemli ekonomik kriz dönemine işaret eden 2000, 2001 ve 2002 yıllarında yoksul kesimin borçlanma eğiliminin daha sınırlı bir oranda (%3,2) olduğu görülmektedir. Tabloda
dikkati çeken bir başka husus, araştırma kapsamında yer alan hanelerin
%19,4’ünde borçlanmanın olmadığıdır.
Tablo 76: “Geçim Sıkıntısı Nedeniyle Hanehalkı En Çok Hangi Yılda Borçlanmak Zorunda Kaldı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Yıllar
Frekans
Yüzde
2001
1
0,2
2002
12
1,9
2003
8
1,3
2004
11
1,8
2005
11
1,8
2006
26
4,2
2007
49
7,9
2008
83
13,4
2009
188
30,4
2010
102
16,5
Borçlanmadı
120
19,4
618
100,0
2000
Toplam
7
1,1
Yoksul kesimlerin bankalar aracılığıyla borçlanma durumuna ilişkin sonuçlar da Tablo 77’de gösterilmektedir. Buna göre, kredi ile borçlanmanın
en çok hangi yılda yapıldığı sorusu, en yüksek oranda (%6) yine 2009 yılı
olarak cevaplandırılmıştır. 2009 yılını %2,9 oranıyla 2010 ve %2,8 oranıyla
2008 yılları izlemektedir. Tablodaki sonuçlar, kredi ile borçlanmanın genel
anlamda çok yüksek bir düzeyde olmadığını göstermektedir. Nitekim araştırma kapsamındaki hanelerin %84,3’ünde kredi ile borçlanmaya rastlanmamaktadır. Düşük bir oranda da olsa kredi ile borçlanmanın yoğunluk kazandığı yıllar ise yine küresel ekonomik krizin etkilerinin hissedildiği döneme
rastlamaktadır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
251
Tablo 77: “Geçim Sıkıntısı Nedeniyle Hanehalkı En Çok Hangi Yılda Kredi ile Borçlanmak Zorunda Kaldı?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Yıllar
Frekans
Yüzde
2003
1
0,2
2004
5
0,8
2005
3
0,5
2006
5
0,8
2007
9
1,5
2008
17
2,8
2009
37
6,0
2010
18
2,9
Borçlanmadı
521
84,3
618
100,0
2002
Toplam
2
0,3
Şartlı Nakit Transferi (ŞNT) dışında, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından sağlanan diğer yardımlardan yararlanma durumuna ilişkin veriler Tablo 78’de sunulmaktadır. Buna göre, Sosyal Yardımlaşma ve
Dayanışma Vakıflarından sağlanan diğer yardımlar arasında, en çok yararlanılan yardım kalemleri sırasıyla yakacak yardımı, gıda yardımı ve eğitim
yardımıdır. Araştırma kapsamındaki hanelerde yakacak yardımından yararlandıklarını belirtenlerin oranı %85,6 oranıyla en yüksek düzeydedir. Gıda
yardımından yararlandıklarını belirtenlerin oranı %49,7; eğitim yardımından
yararlandıklarını belirtenlerin oranı %25,4; nakit yardımından yararlandıklarını belirtenlerin oranı %9,4; giyim yardımından yararlandıklarını belirtenlerin
oranı ise %6,3’tür. Yardımlardan yararlanma süresi incelendiğinde ise özellikle yakacak ve gıda yardımı kalemlerinde bu yardımlardan yararlanmanın
uzunca bir süredir devam ettiği görülmektedir. Nitekim yakacak yardımı
alan 529 kişi içinde 1-3 yıldır yakacak yardımı alanların oranı %38,2; 4-6
yıldır yakacak yardımı alanların oranı %35,2; 7-10 yıldır yakacak yardımı
alanların oranı ise %22,7’dir. Gıda yardımı alan 307 kişi içinde ise, 1-3 yıldır
gıda yardımı alanların oranı %37,5; 4-6 yıldır gıda yardımı alanların oranı
%36,2; 7-10 yıldır gıda yardımı alanların oranı ise %22,2’dir.
Banu Metin
252
Tablo 78: ŞNT Dışında Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından Sağlanan Diğer Yardımlardan Yararlanma Durumu
Yardımlardan
Yararlanma
Durumu
Frekans Yüzde
1-3
%
Yararlanma Süresi (Yıl)
4-6
%
7-10 11-15 16-20
%
%
%
Yakacak yardımı
almayan
89
14,4
-
-
-
-
-
Yakacak yardımı
alan
529
85,6
38,2
35,2
22,7
2,4
1,5
Gıda yardımı
almayan
311
50,3
-
-
-
-
-
Gıda yardımı
alan
307
49,7
37,5
36,2
22,2
1,9
2,2
Konut tamiri
yardımı almayan
617
99,8
-
-
-
-
-
Konut tamiri
yardımı alan
1
0,2
100,0
-
-
-
-
Nakit yardımı
almayan
560
90,6
-
-
-
-
-
Nakit yardımı
alan
58
9,4
50,0
41,4
8,6
-
-
Giyim yardımı
almayan
579
93,7
-
-
-
-
-
Giyim yardımı
alan
39
6,3
74,4
17,9
7,7
-
-
Eğitim yardımı
almayan
461
74,6
-
-
-
-
-
Eğitim yardımı
alan
157
25,4
52,3
31,8
15,9
-
-
Sağlık yardımı
almayan
616
99,7
-
-
-
-
-
Sağlık yardımı
alan
2
0,4
100,0
-
-
-
-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
253
Araştırma kapsamında yer alan hanelerde, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı dışında başka bir kurum ya da kuruluştan yardım alma durumunun varlığı, yoksul kişilerin yaşamlarını idame ettirme noktasında yardımların oynadığı rolü görmek açısından sorgulanmıştır. Tablo 79, araştırma
kapsamındaki yoksul kesimin Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı
dışında başka bir kurum ya da kuruluştan yardım alma durumuna ilişkin
sonuçları göstermektedir. Buna göre, araştırma kapsamındaki 618 hanenin
530’unda, bir diğer ifadeyle %85,8’inde başka bir kurumdan yardım alma
durumuna rastlanmıştır. Tablo 79, yardım alınan kurum/kuruluşların adlarını
da göstermektedir. Başka bir kurumdan yardım alan 530 kişinin 504’ü, bir
diğer ifadeyle %95,1’i yardım aldıkları kurum olarak Büyükşehir Belediyesini belirtmişlerdir. Yardım aldıkları kurum olarak ilçe belediyesini belirtenlerin
oranı ise %4,8’dir. Yardım alınan kurumlar arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’nun payı son derece
sınırlıdır. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı dışında başka bir kurum/
kuruluştan yardım almayanların oranı ise %14,2 ile düşük bir düzeydedir.
Tablo 79: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Dışında Başka
Bir Kurum ya da Kuruluşlardan Yardım Alma Durumu
SYDV Dışında Başka Bir Kurumdan Yardım
Alma Durumu
Frekans
Yüzde
Başka bir kuruluştan yardım alan
88
530
14,2
24
4,5
Başka bir kuruluştan yardım almayan
İlçe belediyesi
85,8
Büyükşehir belediyesi
504
95,1
Vakıflar Genel Müdürlüğü
1
0,2
Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
1
0,2
Toplam
618
100,0
Yoksul kişilerin normal şartların dışında, karşı karşıya kaldıkları bir
maddi zorluk karşısında yardım isteyecekleri ilk kişinin kim olduğuna ilişkin
sonuçlar Tablo 80’de gösterilmektedir. Tablo 80, yoksul kişilerin akrabaları,
komşuları, arkadaşları gibi yakın çevrelerinde yer alan kişilerle maddi sıkıntılarını paylaşıp paylaşmadıklarına ilişkin önemli ipuçları vermektedir. Buna
göre, maddi bir zorlukla karşılaşılması durumunda hiç kimseden yardım
istemeyeceğini belirtenlerin oranı %43’tür. Yardım istenecek ilk kişiler arasında %18,6 oranıyla akrabalar ilk sırada yer alırken; %17,3 oranıyla anne,
baba, kardeş ikinci sırada; %16,7 oranıyla komşular üçüncü sırada yer al-
Banu Metin
254
maktadır. Yardım istenecek kişiler arasında arkadaşlar, hemşeriler ve işyeri/
patron seçeneklerinin payları ise son derece sınırlıdır. Bu sonuçlar, yoksul
kişilerin anne, baba ve kardeşleri gibi birinci derece yakınlarıyla, akrabalarıyla ve komşularıyla olan ilişkilerinin zor bir zamanda yardım istenebilecek
ölçüde iyi olduğunu göstermekte ve dayanışmanın varlığına işaret etmektedir. Yardım istenebilecek kişiler olarak belirtilen bu üç kesimin toplamdaki
oranı %52,6’dır. Bununla birlikte, maddi bir zorluk karşısında hiç kimseden
yardım istemeyeceğini belirtenlerin oranı da (%43) azımsanacak bir oran
değildir. Bu durumu, sosyal dayanışmanın azaldığı şeklinde yorumlamak
yerine, yoksul kişilerin büyük oranda kendileriyle aynı kaderi paylaşan kişilerden (anne, baba, kardeş, komşular, akrabalar) yardım istemenin bir anlam ifade etmeyeceği şeklindeki düşüncelerinin bir sonucu olarak görmek
de mümkündür.
Tablo 80: “Maddi bir zorlukla karşılaştığınızda yardım isteyeceğiniz ilk kişi kimdir?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Yardım İstenecek
Kişiler
Frekans
Yüzde
Anne, baba, kardeş
107
17,3
Akrabalar
115
18,6
Hemşeriler
6
1,0
Arkadaşlar
9
1,5
Komşular
103
16,7
İşyeri/patron
4
0,6
Hiç kimse
266
43,0
Diğer
8
1,3
618
100,0
Toplam
Araştırma kapsamında yer alan hanelerde, hanehalkının zorluk çekmeden yaşayabilmesi için bütün giderler dâhil ortalama aylık gelirinin en az ne
kadar olması gerektiği sorusunun cevapları Tablo 81’de gösterilmektedir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
255
Tablo 81: “Zorluk çekmeden yaşayabilmeniz için (bütün giderler
dâhil) ortalama aylık geliriniz en az ne kadar olmalıdır?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Gelir Miktarı (TL)
Frekans
Yüzde
250 TL
1
0,2
Fikri yok
4
0,6
500 TL
51
8,3
750 TL
163
26,4
1000 TL
218
35,3
1250 TL
57
9,2
1500 TL
98
15,8
1750 TL
4
0,6
2000 TL
21
3,4
2500 TL
Toplam
1
0,2
618
100,0
Tablo 81’e göre, zorluk çekmeden yaşanabilmesi için bütün giderler
dâhil ortalama aylık gelirinin en az 1000 TL olması gerektiğini belirtenlerin
oranı %35,3 ile en yüksek düzeydedir. Bunu %26,4 oranıyla 750 TL seçeneğini belirtenler izlemektedir. Aylık ortalama gelirinin en az 1500 TL olması
gerektiğini belirtenlerin oranı %15,8 iken; 750 TL’nin altında ve 1500 TL’nin
üzerinde gelir belirtenlerin oranı son derece sınırlıdır. Dolayısıyla, yoksul kesim tarafından belirtilen, haneye girmesi gereken en az aylık gelir miktarı,
750 TL ile 1500 TL arasında yoğunluk kazanmaktadır.
E. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde,
Hanehalkının Tüketim Eğilimlerine İlişkin Bulgular
Yaşadığımız ekonomik krizlerin araştırma kapsamında yer alan hanelerde, hanehalkının çeşitli harcamaları üzerinde yarattığı etkilere ilişkin
sonuçlar Tablo 82’de gösterilmektedir. Buna göre, araştırma kapsamında
yer alan hanelerin %90’ında giyim harcamalarında; %89,5’inde ise gıda
harcamalarında kısıntıya gidildiği görülmektedir. Ekonomik krizler nedeniyle elektrik ve su harcamalarında kısıntıya gidenlerin oranı sırasıyla %63,2
ve %62,6 olup daha düşük düzeydedirler. Eğitim ve sağlık harcamalarında kısıntıya giden hanelerin oranları ise %45,1 ve %49,5 ile gıda ve giyim
harcamaları kalemlerinde kısıntıya giden hanelerin oranının yaklaşık yarısı
Banu Metin
256
kadardır. Ekonomik krizler nedeniyle giyim ve gıda harcamalarında kısıntıya gittiklerini ifade eden hanelerin oranının oldukça yüksek bir düzeyde
olduğu görülmektedir. Yoksul kişilerin büyük çoğunluğunun hayatlarını devam ettirebilmeleri için giyim harcamalarında kısıntıya gitmeleri anlaşılır bir
durumdur. Giyim harcamaları hayatın idamesinde öncelikli bir yere sahip
değildir. Ancak, gıda harcamalarında kısıntı yaptıklarını belirten hanelerin
oranı da son derece yüksektir. Gıdaya olan gereksinimin önceliği, hayatın
idamesinde özellikle yoksul kesimler için vazgeçilmezdir. Bu durumda, hanehalklarının gıda harcamalarında yaptıkları kısıntıları kendilerine sağlanan
yardımlar aracılığıyla telafi ettikleri söylenebilir. Nitekim ŞNT dışında Sosyal
Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından sağlanan diğer yardımlardan yararlanma durumunu gösteren Tablo 78, araştırma kapsamındaki hanelerin
yaklaşık yarısının gıda yardımı aldığını ortaya koymaktadır. Bunun dışında,
Tablo 79 da Büyükşehir Belediyesinden yardım almanın yoksul kesimler
arasında oldukça yüksek bir oranda olduğunu göstermektedir.
Tablo 82: Yaşadığımız Ekonomik Krizlerin Hanehalkının Çeşitli
Harcamaları Üzerinde Yarattığı Etkiler
Frks.
Yüzde
Frks.
Yüzde
Frks.
Yüzde
Frks.
Yüzde
Böyle bir
harcaması
yok
Ekonomik
krizler aşağıdaki
harcamalarınızda
kısıntıya neden
oldu mu?
Gıda harcamaları
553
89,5
7
1,1
53
8,6
5
0,8
Kira harcamaları
102
16,5
282
45,6
17
2,8
217
35,1
Giyim harcamaları
556
90,0
4
0,6
51
8,3
7
1,1
Elektrik
harcamaları
390
63,1
168
27,2
59
9,5
1
0,2
Su harcamaları
387
62,6
173
28,0
56
9,1
2
0,3
Telefon
harcamaları
508
82,2
24
3,9
83
13,4
3
0,5
Eğitim harcamaları 279
45,1
141
22,8
151
24,4
47
7,6
Sağlık harcamaları
Evet
Hayır
Bazen
306
49,5
204
33,0
100
16,2
8
1,3
Isınma harcamaları 510
82,5
23
3,7
76
12,3
9
1,5
Sosyal harcamalar
85,9
4
0,6
17
2,8
66
10,7
531
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
257
Araştırma kapsamındaki hanelerde geçim sıkıntısı nedeniyle dışarıdan
satın alınmayıp evde yapılan/üretilen gıda ve diğer ürünlerin varlığına ilişkin
sonuçlar Tablo 83’te gösterilmektedir. Buna göre, araştırma kapsamındaki hanelerin %30,9’unda evde ekmek yapılmaktadır. Bunun dışında, salça,
tarhana, erişte, yoğurt, peynir, reçel gibi gıda ürünlerinin yapıldığı hanelerin oranının son derece sınırlı olduğu görülmektedir. Bir önceki tablonun
sonuçlarıyla birlikte değerlendirildiğinde, hanelerin büyük çoğunluğunda
ekonomik krizler nedeniyle gıda harcamalarında kısıntıya gidilmiş olmasına
rağmen, ekmek yapımı nispeten yüksek olmakla birlikte, diğer gıda ürünlerinin evde yapımının son derece düşük bir düzeyde olduğu görülmektedir.
Bu durum, daha önce ifade ettiğimiz şekilde, gıda ihtiyaçlarının karşılanmasında çeşitli kurumlar ve kişiler tarafından sağlanan yardımların yoksul
hanelerde önemli bir işlev gördüğünü ortaya koymaktadır. Gıda ürünleri dışında, yoksul kesimin giyim ihtiyaçlarının karşılanması noktasında önemli
bir işleve sahip olabileceği düşünülen evde örgü ya da dikiş işleri yapımının
da son derede sınırlı bir oranda olduğu görülmektedir.
Tablo 83: “Geçim sıkıntısı nedeniyle dışarıdan satın almayıp ihtiyaçlarınızı karşılamak için evde yaptığınız/ürettiğiniz gıda ve diğer
ürünler nelerdir?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Evet
Evde yapılan/üretilen gıda
ve diğer ürünler
Frekans
Yüzde
Ekmek
191
30,9
Hayır
Frekans
Yüzde
427
69,1
Salça
36
5,8
582
94,2
Tarhana
69
11,2
549
88,8
Erişte
77
12,5
541
87,5
Yoğurt
74
12
544
88,0
Peynir
3
0,5
615
99,5
Reçel
30
4,9
588
95,1
Örgü işleri
42
6,8
576
93,2
Dikiş
6
1,0
612
99,0
F. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde,
Hanehalkının Sağlık Durumuna İlişkin Bulgular
Araştırma kapsamındaki hanelerde hanehalkının sağlık durumuna ilişkin bulgular Tablo 84 - Ttablo 87 arasında verilmektedir. Hanede sürekli bir
hastalığı olanların varlığına ilişkin sonuçların yer aldığı tablo 84’e göre, araş-
Banu Metin
258
tırma kapsamındaki hanelerin %48,5’inde sürekli/kronik hastalığı olanların
varlığına rastlanmaktadır.
Tablo 84: Hanede Sürekli/kronik Hastalığı Olanlar
Hanede Sürekli/kronik hastalığı
olan var mı?
Frekans
Yüzde
Evet
300
48,5
Hayır
318
51,5
618
100,0
Toplam
Hanede özürlü/engelli kişilerin varlığına ilişkin sonuçların yer aldığı
Tablo 85’e göre ise araştırma kapsamındaki hanelerin %16,5’inde özürlü/
engelli kişiler bulunmaktadır.
Tablo 85: Hanede Özrü/Engeli Olanlar
Hanede Özrü/Engeli Olan var mı?
Frekans
Hayır
516
83,5
618
100,0
Evet
Toplam
102
Yüzde
16,5
Hanede hastalanan biri olması durumunda ilk olarak ne yapılacağına
ilişkin sorunun cevapları Tablo 86’da gösterilmektedir. Buna göre, araştırma kapsamındaki hanelerin %45,8’inde sağlık ocağına gitme seçeneği;
%34’ünde de hastaneye gitme seçeneği belirtilmiştir. Hastalığın kendilerince tedavi edildiğini belirten hanelerin oranı ise %19,4’tür. %19,4 oranı,
yoksul kesim arasında sağlıklı yaşama yolunda alınması gereken temel önlemlerden biri olan hastalığın ilgili yerlerde tedavi ettirilmesine ilişkin önemli
bir sorunun varlığına işaret etmektedir.
Tablo 86: “Hanenizde biri hastalandığında ilk olarak ne yaparsınız?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Cevaplar
Frekans
Yüzde
Hastaneye gideriz
210
34,0
Kendimiz tedavi etmeye çalışır, geçmesini
bekleriz
120
19,4
Diğer
5
0,8
618
100,0
Sağlık ocağına gideriz
Toplam
283
45,8
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
259
Devletin engellilere/bakıma muhtaçlara sağladığı hizmetlerden haberdar olma durumuna ilişkin sonuçlar Tablo 87’de verilmektedir. Çalışmamızın
önceki bölümlerinde belirtildiği gibi 2005 yılında çıkarılan bir yasayla özürlülerin yaşam koşullarının iyileştirilmesine yönelik bir takım düzenlemeler
getirilmiştir. Bu çerçevede, özürlü çocukların okullarına ulaşımında kolaylık
sağlanması, bakıma muhtaç özürlülere kurumsal bakım hizmetlerinin verilmesi gibi düzenlemelere gidilmiştir. Tablo 87’in sonuçlarına göre, bu gibi
hizmetlerden haberdar olanların oranı %20,7’dir. Bu oran düşük olmakla
birlikte, kendi ailesinde ya da yakınlarında özürlü kişi bulunmayan hanelerde özürlülere yönelik düzenlemelerden haberdar olmanın çok da beklenen
bir durum olmadığı düşünülebilir.
Tablo 87: Devletin Engellilere/Bakıma Muhtaçlara Sağladığı Hizmetlerden Haberdar Olma Durumu
Haberdar Olma
Durumu
Frekans
Yüzde
Haberdar olanlar
128
20,7
Haberdar olmayanlar
490
79,3
618
100,0
Toplam
G. Araştırma Kapsamındaki Hanelerde,
Yoksullukla İlgili Kanaatlere ve
Geleceğe Dönük Beklentilere İlişkin Bulgular
Araştırma kapsamında yer alan hanelerin yoksullukla ilgili sorulan çeşitli sorulara yönelik kanaatlerine ve geleceğe dönük beklentilerine ilişkin
bulgular Tablo 88 – Tablo 98 arasında verilmektedir.
Araştırma kapsamındaki hanelerin son on yıllık dönemde devletin yoksullukla mücadele konusundaki çabalarına ilişkin görüşleri Tablo 88’de gösterilmektedir. Bu soruya, araştırma kapsamındaki 618 hanenin 414’ünde,
bir diğer ifadeyle %67’sinde “devlete güveniyordum hala güveniyorum”
şeklinde cevap verilmiştir. “Devlete güvenim arttı” şeklinde cevap verenlerin
oranı ise %23,5’tir. “Devlete güvenmiyordum hala güvenmiyorum” şeklinde
cevap verenler %1,5 oranındayken; “devlete güvenim azaldı” cevabını verenlerin oranı %6,8’dir. Bu sonuçlara göre, araştırma kapsamındaki yoksul
hanelerde devlete olan güvenin varlığına ve var olan güvenin arttığına ilişkin
ciddi bir oran söz konusudur. Nitekim “devlete güveniyordum hala güveniyorum” ve “devlete güvenim arttı” şeklinde cevap verenlerin oranı toplamda
%90,5 ile son derece yüksek bir seviyededir.
Banu Metin
260
Tablo 88: “Son 10 yılı değerlendirirseniz, devletin yoksullara yönelik çabalarıyla ilgili ne düşünürsünüz? Sorusuna Verilen Cevaplar
Cevaplar
Frekans
Yüzde
Devlete güvenim arttı
145
23,5
Devlete güveniyordum hala
güveniyorum
414
67,0
Devlete güvenmiyordum hala
güvenmiyorum
9
1,5
Fikrim yok
8
1,3
618
100,0
Devlete güvenim azaldı
Toplam
42
6,8
Araştırma kapsamındaki hanelerin “son on yıllık dönem esas alındığında devletin yoksullara yönelik çabaları sonucunda yoksulluğun azaldığı” görüşü konusundaki düşünceleri ise Tablo 89’da verilmektedir. Buna
göre, yoksulluğun azaldığı görüşüne katılanların oranı %12,3 ile sınırlı bir
düzeydeyken; yoksulluğun azaldığı görüşüne katılmayanların oranı %86,9
ile oldukça yüksek bir düzeydedir. Bu konuda fikir beyan etmeyenlerin oranı
ise %0,8’dir.
Tablo 88’deki ve Tablo 89’daki veriler bir arada değerlendirildiğinde
ilginç sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Tablo 88’de yoksul hanelerde, devletin
yoksullara yönelik çabalarına olan güvenin son derece yüksek bir düzeyde
(%67+%23,5: %90,5) olduğu görülmesine rağmen; Tablo 89’deki sonuçlar,
yoksul hanelerde devletin yoksullara yönelik çabaları sonucunda yoksulluğun azaldığı görüşüne katılmama oranının yine oldukça yüksek bir düzeyde
(%86,9) olduğunu göstermektedir. Bu yönde verilen cevapların yüksek bir
oranda olmasının nedeninin, ilk anda, yoksul kesimlerin devlet kurumlarından yardım alma oranlarının yüksekliği dikkate alındığında, bu yardımların
kesilebileceğine ilişkin tereddütlerden kaynaklandığı düşünülebilir. Bu anlamda, yoksul hanelerde devletin yoksullara yönelik çabaları sonucunda
yoksulluğun azaldığı görüşüne katılmama oranındaki yükseklik bu kaygının
bir sonucu olarak yorumlanabilir. Ancak, kanaatimizce burada sorgulanması gereken asıl husus, devletin yoksullukla mücadele konusunda izlediği
politikaların yoksulların yoksulluktan kurtulmalarını kalıcı bir şekilde sağlayıcı yönde olup olmadığıdır. Araştırma sonuçlarının da ortaya koyduğu gibi,
yoksulların, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları ve Büyükşehir Belediyesinden yardım alma oranları bir hayli yüksektir. Elbette ki bu yardımlar
mutlak yoksulluk içinde bulunan kesimlerin yaşamlarını daha kolay idame
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
261
ettirebilmeleri noktasında önemli bir role sahiptir. Nitekim Tablo 88’deki
veriler, yoksul kesimin bu anlamda duyduğu memnuniyetin bir göstergesi
olarak da değerlendirilebilir. Ancak, yoksulluk sorununun kalıcı bir şekilde
çözümlenebilmesi için yürütülmesi gereken öncelikli politikanın, yoksulların
sosyal yardımlara bağımlı hale gelme tehlikesini bertaraf edecek biçimde
şekillenmesi gerektiği de açıktır. Bu çerçevede, Türkiye genelinde ciddi boyutlara ulaştığına çalışmamızın önceki kısımlarında yer verdiğimiz işsizlik
sorununun çözümüne, düzgün işlerin ve yeni istihdam alanlarının yaratılmasına, eğitimsiz ve becerisi olmayan yoksul kesimlerin istihdamlarını kolaylaştırıcı yönde mesleki eğitim programlarına ağırlık verilmesine ihtiyaç
bulunmaktadır. Bu arada belirtilmesi gereken önemli bir husus, yoksulluk
ve yoksullukla organik bir bağ içinde olan işsizlik sorununun ülke gerçekleri
dikkate alındığında kısa vadede çözümlenebilecek bir sorun olmadığı gerçeğinin de gözden uzak tutulmaması gerektiğidir. Bu sorunların kalıcı bir
biçimde çözümlenmesine yönelik politikalar öne çıkarılırken, mutlak yoksulluk içinde bulunan kesimlere, bağımlılık yaratmayacak şekilde yardımların
ulaştırılması sosyal devlet olmanın bir gereğidir.
Tablo 89: “Son 10 yılı değerlendirirseniz, devletin yoksullara yönelik çabaları sonucu yoksulluğun azaldığı görüşü konusunda ne düşünürsünüz? Sorusuna Verilen Cevaplar
Cevaplar
Frekans
Yüzde
Hayır, katılmıyorum yoksulluk
azalmadı
537
86,9
Fikrim yok
5
0,8
618
100,0
Evet, katılıyorum yoksulluk azaldı
Toplam
76
12,3
Tablo 90, araştırma kapsamındaki hanelerde, görüşme yapılan kişilerin kendi yoksulluklarının nedenlerine ilişkin olarak sunulan çeşitli seçeneklere katılma durumunu göstermektedir. Buna göre, yoksulluğun nedenleri
arasında belirtilen seçenekler içinde yer alan “işsiz olmam” seçeneğine
katılanların oranı %90,9; “eğitimimin olmaması” seçeneğine katılanların
oranı “%87,2; “düşük ücret almam” seçeneğine katılanların oranı %82,8;
“sigortasız çalışmam” seçeneğine katılanların oranı %90,6; “çalışma imkânımın olmaması” seçeneğine katılanların oranı %95,1; “yetersiz yardımlar”
seçeneğine katılanların oranı %31,4; “sosyal yardımlaşmanın zayıflaması”
seçeneğine katılanların oranı ise %29,4’tür. Bu sonuçlar, yoksul hanelerde
yoksulluğun nedenleri arasında belirtilen seçeneklerden işsizlik, eğitimsizlik, düşük ücret alma ve sigortasız çalışmaya katılma oranlarının oldukça
yüksek düzeylerde ve birbirlerine yakın oranlarda olduğunu göstermektedir.
Banu Metin
262
Yoksulluk nedenleri arasında belirtilen seçeneklerden “işsiz olmam” seçeneğine katılma oranı yüksekken, aynı zamanda “sigortasız çalışmam” ve
“düşük ücret almam” seçeneklerine katılma oranlarının da yüksek olması,
yoksulluk sorununun nedenleri arasında işsizliğin önemli rolünü ortaya koyarken, aynı zamanda, istihdamın niteliğine yönelik sorunların varlığına da
işaret etmektedir. Bu anlamda, kayıt dışı istihdamın halen yüksek oranlarda
olduğu ülkemizde, kayıt dışı istihdamın önlenmesine ve düzgün işlerin yaratılmasına yönelik politikaların önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır.
Tablo 90’da dikkati çeken bir başka husus, yoksulluğun nedenleri
arasında belirtilen “yetersiz yardımlar” ve “sosyal yardımlaşmanın zayıflaması” seçeneklerine katılma oranlarının sırasıyla %31,4 ve %29,4 ile nispeten düşük bir düzeyde olmasıdır. Yoksulluğun nedenleri arasında belirtilen bu seçeneklere katılmayanların oranı ise %47,9’dur. Saha araştırması
kapsamında, sosyal yardımlaşmanın zayıfladığına ilişkin yaygın bir kanaat
bulunmaması, sosyal dayanışmanın halen varlığını koruduğuna ilişkin bir
gösterge olarak değerlendirilebilir. Aynı şekilde, yoksulluğun nedenlerinden
biri olarak yetersiz yardımlar seçeneğinin öne çıkmaması da hem yoksul kesimin kendilerine yönelik yardımlardan duydukları belirli ölçüde bir memnuniyete işaret ederken hem de yoksulluğun çözümüne yönelik beklentilerine
ilişkin önemli ipuçları vermektedir. Nitekim yoksul kesimin yoksulluklarının
nedenlerine ilişkin olarak yüksek düzeyde katılma oranlarının söz konusu
olduğu seçenekler, yoksullukla mücadelede işsizliğin, istihdamın niteliğinin
ve eğitimin önemini ortaya koymaktadır.
Tablo 90: “Yoksulluğunuzun nedeni olarak aşağıda belirtilenlerden
hangileri size uygundur?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Nedenler
İşsiz olmam
Katılıyorum
Katılmıyorum
Fikrim yok
Frekans Yüzde Frekans Yüzde Frekans Yüzde
562
90,9
27
4,4
29
Eğitimimin olmaması
539
87,2
36
5,8
43
4,7
7,0
Düşük ücret almam
512
82,8
24
3,9
82
13,3
Sigortasız çalışmam
560
90,6
17
2,8
41
6,6
Çalışma imkânımın
olmaması
588
95,1
19
3,1
11
1,8
Yetersiz yardımlar
194
31,4
296
47,9
128
20,7
Sosyal
yardımlaşmanın
zayıflaması
182
29,4
296
47,9
140
22,7
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
263
Yukarıda, Tablo 90’daki sonuçları değerlendirirken yaptığımız yorumlar Tablo 91’deki göstergeler tarafından da doğrulanmaktadır. Araştırma
kapsamındaki yoksul hanelerde, yoksulluk nedenlerinden öne çıkarılan en
önemli üç nedene ilişkin göstergeler Tablo 91’de yer almaktadır. Buna göre,
“işsiz olmam”, “eğitimimin olmaması” ve “sigortasız çalışmam” seçenekleri
yoksulluk nedenleri arasında ilk üç sırada yer almaktadır.
Tablo 91: Yoksulluk Nedenlerinden En Önemli Üç Nedene İlişkin
Değerlendirmeler
En Önemli Bulunan Üç Neden
Frekans
Yüzde
Eğitimimin olmaması
239
38,7
Sigortasız çalışmam
170
27,5
İşsiz olmam
471
76,2
Yoksulluğun önlenmesi amacıyla alınması gereken tedbirlere ilişkin
görüşler Tablo 92’de gösterilmektedir. Önem sırasına göre en önemliden
en az önemliye doğru bir sıralamanın yapıldığı Tablo 92’de, yoksulluğun
önlenmesi konusunda alınması gereken tedbirler içinde “iş imkânları yaratma” %76,1’ile ilk sırada yer almaktadır. Bir diğer ifadeyle, cevaplayıcıların
%76,1’i yoksulluğun önlenmesinde alınması gereken tedbirler arasında en
önemli seçeneği “iş imkânları yaratma” olarak belirtmişlerdir. İkinci önemli
tedbir olarak “iş bulmaya yönelik kurslar açmak” seçeneği öne çıkmaktadır. Cevaplayıcıların yaklaşık yarısı (%49,2), yoksulluğun önlenmesinde en
önemli ikinci tedbir olarak “iş bulmaya yönelik kurslar açmak” seçeneğini
belirtmişlerdir. Üçüncü en önemli tedbir olarak öne çıkarılan seçenek ise
“kendi işini kurması için teşvik ve yardımlar” dır. Cevaplayıcıların %43’ü
yoksulluğun önlenmesinde en önemli üçüncü tedbir olarak “kendi işini kurması için teşvik ve yardımlar” seçeneğini belirtmişlerdir. “Sürekli ve düzenli
gıda, temizlik malzemesi vb. yardımlar” seçeneğini yoksulluğun önlenmesinde alınması gereken tedbirler sıralamasında dördüncü sırada belirtenlerin oranı %44,5 iken; “aileye/haneye yönelik sürekli ve düzenli para yardımı” seçeneğini son sırada belirtenlerin oranı %44,7’dir. Bu sonuçlardan da
anlaşılacağı üzere, araştırma kapsamındaki yoksul hanelerde, yoksullukla
mücadele konusunda alınması gereken tedbirlere ilişkin öncelikler, işsizlik
sorununun çözümü noktasında yoğunlaşmaktadır.
Banu Metin
264
Tablo 92: Yoksulluğun Önlenmesinde Alınması Gereken Tedbirlere
İlişkin Görüşler (Önem Sırasına Göre, En Önemliden En Az Önemliye
Doğru Sıralama)
Alınması Gereken Tedbirler
Frekans
Yüzde
İş bulmaya yönelik kurslar açma
304
49,2
Kendi işini kurması için teşvik ve yardımlar
266
43,0
Sürekli ve düzenli gıda, temizlik malzemesi
vb. yardımlar
275
44,5
Ailelere/haneye yönelik sürekli ve düzenli
para yardımı
276
44,7
İş imkânları yaratma
470
76,1
Yoksul hanelerde yoksulluğun bir kader olarak algılanıp algılanmadığı,
bu anlamda, yoksul kişilerin yoksullukla mücadelede bireysel sorumluluklarının bilincinde olup olmadıkları saha araştırması kapsamında sorgulanan
bir diğer husustur. Tablo 93’te, yoksul kesimin “yoksulluk kader değildir.
İnsan isterse yoksulluktan kurtulabilir” ifadesine ilişkin görüşlerine yer verilmektedir. Aşağıda yer alan tabloya göre, bu ifadeye katılanların oranı
%49’dur. Bu ifadeye katılmadıklarını belirtenlerin oranı %32,7 iken; kararsız
olduklarını belirtenlerin oranı ise %18,3’dür. Yoksulluğun bir kader olmadığını düşünenlerin oranının araştırma kapsamındaki hanelerin yaklaşık yarısına tekabül etmesi, yoksullukla mücadele konusunda bu kesimin kendi
üstlerine düşen sorumlulukların bilincinde oldukları şeklinde değerlendirilebilir. Ancak, %18,3 oranındaki kararsızların ve yoksulluğu kader olarak gören %32,7 oranındaki azımsanamayacak bir kesimin varlığı da dikkatlerden
uzak tutulmamalıdır. Yoksulluğun kader olarak görüldüğü hanelerde yoksulluğun bir kısırdöngüye dönüşme ihtimali oldukça yüksektir. Bu anlamda, bu
kesimlerin yaşamlarını devam ettirebilmeleri noktasında devlet kurumlarından, çeşitli kuruluşlardan, sivil toplum örgütlerinden ya da diğer kişilerden
sağlanan yardımların belirleyici bir role sahip olacağı açıktır.
Tablo 93: “Yoksulluk kader değildir. İnsan isterse yoksulluktan
kurtulabilir” İfadesine İlişkin Değerlendirmeler
Değerlendirmeler
Frekans
Yüzde
Katılmıyorum
202
32,7
Kararsızım
113
18,3
618
100,0
Katılıyorum
Toplam
303
49,0
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
265
Saha araştırması kapsamında sorguladığımız bir diğer husus, araştırma kapsamındaki hanelerde, kişilerin yoksullukları nedeniyle sosyal dışlanmaya maruz kalıp kalmadıklarıdır. Bu duruma ilişkin sonuçların yer aldığı
Tablo 94’e göre, yoksul oldukları için akrabaları, komşuları ve arkadaşları
tarafından dışlanmadıklarını belirtenlerin oranı birbirine oldukça yakın ve bir
hayli yüksektir. Bu soru hazırlanırken akrabalar, arkadaşlar ve komşuların,
seçeneklerde ayrı ayrı belirtilmesinin daha anlamlı olacağı düşünülmüştür.
Burada, yoksul kesimlerin kendileriyle aynı muhitte hatta çoğu zaman aynı
sokakta ikamet eden komşularının yaşam koşullarının da kendilerininkinden
çok farklı olmayacağı düşüncesinden hareketle, sosyal dışlanmaya maruz
kalma noktasında komşular seçeneği ile akrabalar ya da arkadaşlar seçeneğine verilen cevapların farklı olabileceği ihtimali dikkate alınmıştır. Ancak,
Tablo 94’teki göstergeler, araştırma kapsamındaki yoksul hanelerin, her üç
kesim tarafından da sosyal dışlanmaya maruz kalmadıklarına yönelik oranların yüksekliğine işaret etmektedir. Bu oranlar, yoksul kesimlerin komşuları,
akrabaları ve arkadaşları ile belirli düzeyde bir sosyal ilişki ve dayanışma
içinde olduklarının göstergesi olarak değerlendirilebilir.
Yoksul oldukları için akrabaları, arkadaşları ve komşuları tarafından sosyal dışlanmaya maruz kaldıklarını belirtenlerin oranı ortalamada
%24,9’dur. Bu oran, sosyal dışlanmaya maruz kalmadıklarını belirten yaklaşık %75’lik bir kesimin varlığıyla karşılaştırıldığında düşük bir oran olarak
gözükse de yoksul kesim içinde, neredeyse her dört kişiden birinin yakınları
tarafından dışlandığını göstermesi açısından kaygı vericidir.
Tablo 94: Yoksulluk Nedeniyle Sosyal Dışlanmaya Maruz Kalma
Konusundaki Değerlendirmeler
Sosyal Dışlanma
Evet
Hayır
Frekans
Yüzde
Frekans
Yüzde
178
28,8
440
71,2
Yoksul olduğumuz için
komşularımız tarafından
dışlanıyoruz
145
23,5
473
76,5
Yoksul olduğumuz için
arkadaşlarımız tarafından
dışlanıyoruz
139
22,5
479
77,5
Yoksul olduğumuz için
akrabalarımız tarafından
dışlanıyoruz
Ankara’daki kent yoksullarını hedef alan ve yoksulluğu sosyolojik bir
açıdan inceleyen Erdem’in çalışmasında da benzer sonuçlara rastlanmış-
Banu Metin
266
tır. Erdem, yoksulların hissettikleri dışlanmanın onların benlikleri üzerinde
olumsuz etkiler yarattığını ve bu durumun yoksulların çevreyle olan sosyal ilişkilerinin azalmasına neden olduğunu belirtmektedir. Ayrıca, yine aynı
çalışmada elde edilen bulgularda, akrabaları tarafından sosyal dışlanmaya
maruz kaldıklarını belirtenlerin oranı, komşuları tarafından sosyal dışlanmaya maruz kaldıklarını belirtenlere göre yaklaşık 5 puan daha fazladır. Erdem,
bu durumu, yoksulların komşularından gördükleri ilgi ve yakınlığın daha fazlasını akrabalarından beklemeleriyle açıklamaktadır.472
Araştırma kapsamındaki hanelerde, “okula devam eden çocuklarınızın
gelecekte sizden daha iyi bir hayat süreceğine inanıyor musunuz?” sorusuna verilen cevaplar Tablo 95’te gösterilmektedir. Buna göre, araştırma kapsamındaki hanelerin %51,3’ünde okula devam eden çocukların gelecekte
daha iyi bir hayat süreceklerine inanılmaktadır. Bu soruya olumsuz cevap
verenlerin oranı %27 iken; kararsızların oranı %21,7’dir. Çalışmamızın ikinci
bölümünde TÜİK’in yoksulluk istatistiklerini değerlendirirken de belirttiğimiz
üzere, ülkemizde yoksul kişilerin büyük çoğunluğunun eğitim seviyesi son
derece düşüktür. Yine aynı bölümde, eğitim-yoksulluk ilişkisini incelemiş ve
en önemli beşeri sermaye yatırımlarından biri olan eğitimin istihdam edilebilirlik açısından taşıdığı önemi vurgulamıştık. Okula devam eden çocukların
gelecekte daha iyi bir hayat süreceğine olan inancı yansıtan %51,3 oranı,
araştırma kapsamındaki hanelerin önemli bir kısmında, ailelerin çocuklarının eğitimini önemsediklerini ve çocuklarının yoksulluktan kurtulmasında
eğitimi önemli bir etken olarak gördüklerini göstermektedir.
Tablo 95: “Okula devam eden çocuklarınızın gelecekte sizden
daha iyi bir hayat süreceğine inanıyor musunuz?” Sorusuna Verilen
Cevaplar
Cevaplar
Frekans
Yüzde
Hayır, inanmıyorum
167
27,0
Kararsızım
134
21,7
618
100,0
Evet, inanıyorum
Toplam
317
51,3
Tablo 96, Tablo 95’te cevapları sunulan sorunun değişik bir açıdan
sorulmasıyla ortaya çıkan sonuçları göstermektedir. Araştırma kapsamın472 Tevfik Erdem, Yoksulluk Üzerine Sosyolojik Bir Çalışma “Ankara Kent Yoksulları”, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2003, s.95, 96.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
267
daki hanelerde, “Okula devam eden çocuklarınızın sizi gelecekte yoksulluktan kurtaracağına inanıyor musunuz?” şeklinde sorulan sorunun cevapları
tablo 96’da gösterilmektedir. Buna göre, hanelerin %40,5’inde bu soruya
evet şeklinde cevap verilirken, hayır cevabını verenlerin oranı %32; kararsız
olduklarını belirtenlerin oranı ise %27,5’tir. Bu soruya olumlu verilen cevapların oranı olan %40,5, bir önceki tablodaki olumlu cevapların oranı ile
karşılaştırıldığında yaklaşık 10 puanlık bir azalış dikkati çekmektedir. Bu
durum, araştırma kapsamındaki hanelerde, okula devam eden çocukların
gelecekte kendi hayatlarında sağlayacakları iyileşmeye olan inancın daha
yüksek olduğunu göstermektedir. Ancak, %40,5 oranı da azımsanacak bir
oran değildir. Araştırma kapsamındaki hanelerin %40,5’inde, aileler çocuklarının eğitimini, içinde bulundukları yoksulluktan çıkış için bir seçenek olarak görmektedirler.
Tablo 96: “Okula devam eden çocuklarınızın sizi gelecekte yoksulluktan kurtaracağına inanıyor musunuz?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Cevaplar
Frekans
Yüzde
Hayır, inanmıyorum
198
32,0
Kararsızım
170
27,5
618
100,0
Evet, inanıyorum
Toplam
250
40,5
Maddi sıkıntılar nedeniyle önümüzdeki birkaç yıl içinde memlekete ya
da başka bir yere göç etme düşüncesinin varlığına ilişkin sonuçlar Tablo
97’de sunulmaktadır. Buna göre, araştırma kapsamındaki hanelerin %79,4
gibi oldukça yüksek bir oranında göç etme yönünde bir düşüncenin olmadığı görülmektedir. Göç etme yönünde bir düşünceye sahip olan hanelerin
oranının %12,9 ile sınırlı bir düzeyde olduğu görülmektedir. Kararsızların
oranı ise %7,6’dır. Çalışmamızın ikinci bölümünde de belirttiğimiz üzere
göç kararının alınmasında belirleyici olan birtakım faktörler bulunmaktadır.
Bu kararın alınmasında göç veren yerlerin itici faktörleri ve göç edilecek
yerlerin çekici faktörleri etkili olmaktadır. Bu durumda, araştırma kapsamındaki hanelerin büyük bir kısmında, maddi sıkıntılar nedeniyle önümüzdeki
birkaç yıl içinde başka bir yere göç etme yönünde bir düşüncenin ortaya
çıkmaması, bu kişilerin göç kararı almaları durumunda içinde bulundukları
koşullardan daha iyisine sahip olamayacakları şeklinde bir kanaate sahip
olmalarının sonucu şeklinde yorumlanabilir.
Banu Metin
268
Tablo 97: “Maddi sıkıntılarınızın devam etmesi durumunda önümüzdeki birkaç yıl içinde memlekete dönmeyi ya da başka bir yere göç
etmeyi düşünür müsünüz?” Sorusuna Verilen Cevaplar
Cevaplar
Frekans
Yüzde
Hayır
491
79,4
Evet
Kararsızım
Toplam
80
12,9
47
7,6
618
100,0
Araştırma kapsamındaki yoksul kesimin önümüzdeki beş yılda kendi
hayatlarının ne yönde değişeceğine ilişkin görüşleri Tablo 98’de sunulmaktadır. Buna göre, önümüzdeki beş yılda hayatlarının daha kötü olacağını
düşünenlerin oranı %26,7 iken; hayatlarının değişmeyeceğini düşünenlerin oranı %37,1; hayatlarının daha iyi olacağını düşünenlerin oranı ise
%24,3’tür. Bu soruya “bilmiyorum” şeklinde cevap verenlerin oranı %12’dir.
Yaşam koşullarında önümüzdeki beş yılda olumsuza doğru bir gidiş olacağını düşünenlerin %26,7 ile nispeten düşük bir oranda olduğu söylenebilir.
Önümüzdeki beş yılda hayatlarının değişmeyeceğini düşünenlerin oranı ile
daha iyi olacağını düşünenlerin oranı bir arada değerlendirildiğinde, yoksullar içinde önemli bir kesimin en azından önümüzdeki beş yılda yaşam
koşullarının daha kötüye gitmeyeceği yönünde bir beklentiye sahip olduğu
söylenebilir.
Tablo 98: “Önümüzdeki beş yılda hayatınız sizce nasıl olacak?”
Sorusuna Verilen Cevaplar
Cevaplar
Frekans
Yüzde
Değişmeyecek
229
37,1
Daha iyi olacak
150
24,3
Bilmiyorum
74
12,0
618
100,0
Daha kötü olacak
Toplam
165
26,7
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
269
H. Araştırma Bulgularının Çapraz Tablolar Haline Verilmesi
Araştırma bulgularının çapraz tablolar halinde verildiği bu bölümde,
iki sınıflamalı değişken arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını test etmek
için “ki-kare testi” kullanılmıştır. İki değişken arasında ilişkinin olması, bir
değişkenin düzeylerindeki cevapların, diğer değişkenin düzeylerinde farklılaştığını göstermektedir. Ki-kare testi, iki sınıflamalı değişkenin düzeylerine
göre oluşan gözeneklerde, gözlenen değerlerle, beklenen değerlerin birbirlerinden anlamlı bir şekilde farklılık gösterip göstermediğini test etmektedir.
Buna göre, iki değer arasındaki fark arttıkça değişkenler arasındaki ilişkinin
anlamlı çıkma olasılığı artmaktadır.473
Ki-kare testinin kullanılabilmesi için beklenen değeri 5’ten küçük olan
kategori sayısının toplam kategori sayısının %20’sini aşmaması gerekir.474
Ki- kare testi sonucuna göre, beklenen değeri 5’ten küçük gözenek sayısının %20’yi aşması durumunda uygulanan yöntemlerden biri, beklenen
değerin düşük olduğu satır ya da sütun düzeylerinde birleştirme yapılmasıdır.475 Bu çalışmada da ki-kare testi uygulanırken beklenen değeri 5’ten
küçük gözenek sayısının %20’yi aştığı durumlarda, beklenen değerin düşük
olduğu satır ya da sütun düzeylerinde birleştirme yapılması yoluna gidilmiştir. Yapılan ki-kare testi sonucunda, anlamlılık düzeyi (p), tablo değeri (α):
0,05’ten küçük ise değişkenler arasında %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel bir ilişkinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Hanehalkı reisinin çalışma durumunun, eğitim düzeyine göre farklılık
gösterip göstermediğine ilişkin ki-kare testi sonuçları Tablo 99’da verilmektedir.
473 Şener Büyüköztürk, Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı: İstatistik, Araştırma Deseni, SPSS Uygulamaları ve Yorum, Pegem A Yayıncılık, Ankara, 2006, s.148.
474 Büyüköztürk, a.g.e., s.145.
475 Büyüköztürk, a.g.e., 148.
Banu Metin
270
Tablo 99: Hanehalkı Reisinin Eğitimi ile Halen Bir İşte Çalışma Durumu
Hanehalkı Reisinin Eğitimi
Hanehalkı Reisinin Halen Bir İşte
Çalışma Durumu
Evet
Hayır
Toplam
Okur-yazar değil
8
10,1%
71
89,9%
79
100,0%
Okur-yazar (diplomasız)
8
19,0%
34
81,0%
42
100,0%
İlkokul mezunu
144
32,3%
302
67,7%
446
100,0%
Ortaokul/ilköğretim mezunu
11
29,7%
26
70,3%
37
100,0%
Lise mezunu
5
38,5%
8
61,5%
13
100,0%
Üniversite mezunu
1
100,0%
0
0,0%
1
100,0%
Toplam
177
28,6%
441
71,4%
618
100,0%
p=0,001 α=0.05
Tablo 99 incelendiğinde, okur-yazar olmayan hanehalkı reislerinin
%89,9’unun; okur-yazar olup diploma sahibi olmayanların ise %81’inin bir
işte çalışmadığı görülmektedir. İlköğretim ve lise mezunlarında bu oranlar
sırasıyla %70,3 ve %61,5’tir. Tablodaki veriler, araştırma kapsamındaki hanehalkı reislerinden sadece birinin üniversite mezunu olduğunu ve bu kişinin de çalıştığını göstermektedir. Bu durumda, eğitim düzeyi nispeten yüksek olan kişilerde çalışmama oranının daha düşük olduğu gözlenmektedir.
Yapılan ki-kare testi sonucunda, farklı eğitim düzeylerindeki kişilerin çalışma durumlarında gözlenen bu farkın anlamlı olduğu bulunmuştur (P=0.001
< α =0.05; değişkenler arasında %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel bir
ilişki vardır).
Hanehalkı reisinin işsizlik süresinin, eğitim düzeyine göre farklılık gösterip göstermediğine ilişkin ki-kare testi sonuçları Tablo 100’de verilmektedir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
271
Tablo 100: Hanehalkı Reisinin Eğitimi ile İşsizlik Süresi
Hanehalkı Reisinin İşsizlik Süresi
Hanehalkı
Reisinin
Eğitimi
İşi
olanlar
0-6 ay
arası
Okur-yazar
değil
8
10,1%
5
6,3%
1
1,3%
2
2,5%
3
60
3,8% 75,9%
79
100,0%
Okur-yazar
(diplomasız)
8
19,0%
1
2,4%
2
4,8%
0
0,0%
1
30
2,4% 71,4%
42
100,0%
İlkokul
mezunu
144
32,3%
38
8,5%
21
4,7%
12
2,7%
16
215
3,6% 48,2%
446
100,0%
Ortaokul/
ilköğretim
mezunu
11
29,7%
4
0
10,8% 0,0%
1
2,7%
0
21
0,0% 56,8%
37
100,0%
Lise
mezunu
5
38,5%
4
0
30,8% 0,0%
0
0,0%
0
4
0,0% 30,8%
13
100,0%
Üniversite
mezunu
1
100,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
1
100,0%
Toplam
177
28,6%
52
8,4%
24
3,9%
15
2,4%
20
330
3,2% 53,4%
618
100,0%
6ay3
1-2 yıl 2-3 yıl
1 yıl
yıldan
arası arası
arası
fazla
Toplam
p=0,000 α=0.05
Tablo 100 incelendiğinde, 3 yıldan fazla bir süredir işsiz olanların oranının okur-yazar olmayanlarda ve okur-yazar olup diploma sahibi olmayanlarda sırasıyla %75,9 ve %71,4 ile oldukça yüksek bir düzeyde olduğu
görülmektedir. İlkokul mezunlarında bu oran %48,2 iken, lise mezunlarında
%30,8’e gerilemektedir. Bu sonuçlar, eğitim düzeyi yükseldikçe 3 yıldan
fazla bir süredir işsiz olanların oranının azaldığına işaret etmektedir. Yapılan
ki-kare testi sonucunda, farklı eğitim düzeylerindeki kişilerin işsizlik sürelerinde gözlenen bu farkın anlamlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır (P=0.000 <
α =0.05; değişkenler arasında %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel bir ilişki
vardır).
Hanehalkı reisinin önümüzdeki beş yıla yönelik beklentisinin son on yılda devletin yoksullara yönelik çabalarıyla ilgili görüşüne göre farklılık gösterip göstermediğine ilişkin ki-kare testi sonuçları Tablo 101’de verilmektedir.
Banu Metin
272
Daha kötü
olacak
Değişmeyecek
Daha iyi olacak
Bilmiyorum
Toplam
Tablo 101: Son On Yılda Devletin Yoksullara Yönelik Çabalarıyla
İlgili Görüşler ile Önümüzdeki Beş Yıla İlişkin Beklentiler
Önümüzdeki 5 yılda hayatınız sizce nasıl
olacak?
Son 10 yılı
değerlendirirseniz,
devletin
yoksullara yönelik
çabalarıyla ilgili ne
düşünürsünüz?
Devlete güvenim azaldı
17
40,5%
12
28,6%
3
7,1%
10
23,8%
42
100,0%
Devlete güvenim arttı
53
36,6%
58
40,0%
33
22,8%
1
0,7%
145
100,0%
Devlete güveniyordum
hala güveniyorum
91
22,0%
156
37,7%
114
27,5%
53
12,8%
414
100,0%
Devlete
güvenmiyordum hala
güvenmiyorum
2
22,2%
1
11,1%
0
0,0%
6
66,7%
9
100,0%
Fikrim yok
2
25,0
2
25,0
0
0,0
4
50,0
8
100,0
Toplam
165
26,7%
229
37,1%
150
24,3%
74
12,0%
618
100,0%
p=0,000 α=0.05
Tablo 101 incelendiğinde, yoksullukla mücadele konusunda son on yılda devlete olan güveninin azaldığını belirtenlerin %40,5’i önümüzdeki beş
yılda hayatının daha kötü olacağını; %28,6’sı hayatının değişmeyeceğini;
%7,1’i ise hayatının daha iyi olacağını düşünmektedir. Yoksullukla mücadelede devlete olan güveninin arttığını belirtenler içinde ise önümüzdeki beş
yılda hayatının daha kötü olacağını düşünenlerin oranı %36,6’ya gerilerken;
daha iyi olacağını düşünenlerin oranı da %22,8’e yükselmektedir. Bu grup
içinde, önümüzdeki beş yılda hayatının değişmeyeceğini belirtenlerin oranı
ise %40’tır. Tablodaki veriler incelendiğinde, yoksullukla mücadele konusunda devlete güven duyanların önümüzdeki beş yıla ilişkin beklentilerinin,
devlete güven duymayanlara göre daha olumlu olduğunu görülmektedir.
Yapılan ki-kare testi sonucunda, yoksullukla mücadelede devlete duyulan güven konusunda farklı görüşlere sahip olan kişilerin, önümüzdeki beş
yıla ilişkin beklentilerinde gözlenen bu farkın anlamlı olduğu bulunmuştur
(P=0,000 < α=0.05; değişkenler arasında %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel bir ilişki vardır).
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
273
Hanede hastalanan biri olduğunda ne yapılacağına ilişkin değerlendirmelerin, hanehalkı reisinin sağlık güvencesi durumuna göre farklılık gösterip
göstermediğine ilişkin ki-kare testi sonuçları Tablo 102’de verilmektedir.
Tablo 102: Hanehalkı Reisinin Sağlık Güvencesi Durumu ile Hanede
Hastalanan Biri Olduğunda Ne Yapılacağına İlişkin Değerlendirmeler
Hanehalkı
reisinin
sağlık
güvencesi
var mı?
Hanenizde biri hastalandığında ilk olarak ne yaparsınız?
Kendimiz
tedavi
etmeye
çalışır,
geçmesini
bekleriz
Diğer
Toplam
30
40,5%
2
2,7%
74
100,0%
Sağlık
ocağına
gideriz
Hastaneye
gideriz
Hayır
27
36,5%
15
20,3%
Evet
256
47,1%
195
35,8%
90
16,5%
3
0,6%
544
100,0%
Toplam
283
45,8%
210
34,0%
120
19,4%
5
0,8%
618
100,0%
p=0,000 α=0.05
Tablo 102 incelendiğinde, hanehalkı reisinin sağlık güvencesine sahip
olmadığı hanelerde, “hanede biri hastalandığında ilk olarak ne yaparsınız?”
sorusunu “kendi olanaklarımızla tedavi etmeye çalışırız” şeklinde cevaplayanların oranının %40,5 olduğu görülmektedir. Hanehalkı reisinin sağlık güvencesinin olduğu hanelerde ise bu oran %16,5’tir. Tablodaki veriler, hanehalkı reisinin sağlık güvencesinin olduğu hanelerde, hanehalkından birinin
hastalanması durumunda sağlık ocağına ya da hastaneye gitme seçeneğinin daha yüksek oranlarda cevaplandığını göstermektedir. Bu durumda,
sağlık güvencesinin olduğu hanelerde, hastalık durumunda sağlık ocağına
ya da hastaneye gitme bilincinin daha yaygın olduğu söylenebilir. Yapılan
ki-kare testi sonucunda, hanehalkı reislerinin sağlık güvencesine sahip olup
olmamaları ile hanede hastalanan biri olduğunda ne yapacaklarına ilişkin
değerlendirmeleri arasında gözlenen farkın anlamlı olduğu bulunmuştur
(P=0,000 < α=0.05; değişkenler arasında %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel bir ilişki vardır).
Hanede zorluk çekmeden yaşanabilmesi için ihtiyaç duyulan en az
aylık gelir miktarına ilişkin değerlendirmelerin, hanehalkının çalışarak elde
ettiği toplam gelire göre farklılık gösterip göstermediğine ilişkin ki-kare testi
sonuçları Tablo 103’de verilmektedir.
1
0,5%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
1
0,2%
3
0,9%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
4
0,6%
251-526
527 (tam asgari ücret)
528-750
751-1000
1001-1500
Çalışma karşılığı geliri
yok
Toplam
250
1
0,5%
Fikri
yok
0-250
Hanehalkının çalışarak
elde ettiği toplam gelir
(TL)
51
8,3%
3
20,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
21
6,4%
27
14,4%
500
218
35,3%
5
33,3%
0
0,0%
2
22,2%
23
43,4%
9
42,9%
127
38,6%
52
27,7%
1000
p=0,000 α=0.05
163
26,4%
3
20,0%
0
0,0%
0
0,0%
2
3,8%
2
9,5%
99
30,1%
57
30,3%
750
57
9,2%
2
13,3%
2
66,7%
1
11,1%
7
13,2%
3
14,3%
26
7,9%
16
8,5%
1250
98
15,9%
2
13,3%
0
0,0%
5
55,6%
16
30,2%
6
28,6%
41
12,5%
28
14,9%
1500
4
0,6%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
3
0,9%
1
0,5%
1750
21
3,4%
0
0,0%
1
33,3%
1
11,1%
5
9,4%
1
4,8%
8
2,4%
5
2,7%
2000
Zorluk çekmeden yaşayabilmeniz için (bütün giderler dâhil)
ortalama aylık geliriniz en az ne kadar olmalıdır? (TL)
1
0,2%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
1
0,3%
0
0,0%
2500
618
100,0%
15
100,0%
3
100,0%
9
100,0%
53
100,0%
21
100,0%
329
100,0%
188
100,0%
Toplam
Tablo 103: Hanehalkının Çalışarak Elde Ettiği Toplam Gelir ile Zorluk Çekmeden Yaşanabilmesi için
İhtiyaç Duyulan En Az Aylık Gelir
274
Banu Metin
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
275
Tablo 103 incelendiğinde, 0-250 TL arasında gelire sahip olan hanelerde, zorluk çekmeden yaşanabilmesi için belirtilen gelir miktarının en yüksek
oranda (%30,3) 750 TL olduğu görülmektedir. 251-526 TL arasında gelire
sahip olan hanelerde zorluk çekmeden yaşanabilmesi için belirtilen gelir
miktarı en yüksek oranda (%38,6) 1000 TL düzeyindedir. 527 TL ve 528750 TL arasında gelire sahip olan hanelerde ise zorluk çekmeden yaşanabilmesi için belirtilen gelir miktarı sırasıyla %42,9 ve %43,4 oranlarıyla
yine 1000 TL’dir. Çalışma karşılığı elde edilen gelirin 751-1000 TL arasında
olduğu hanelerde zorluk çekmeden yaşanabilmesi için belirtilen gelir miktarının en yüksek oranda (%55,6) 1500 TL olduğu görülmektedir. Bu sonuçlar,
araştırma kapsamındaki hanelerde çalışma karşılığı elde edilen gelir miktarı
arttıkça, zorluk çekmeden yaşanabilmesi için ihtiyaç duyulan en az ortalama aylık gelir miktarının da arttığını göstermektedir. Yapılan ki-kare testi
sonucunda, farklı gelir düzeylerine sahip hanelerde, zorluk çekmeden yaşamın sürdürülebilmesi için ihtiyaç duyulan gelir miktarlarına ilişkin değerlendirmelerde gözlenen bu farkın anlamlı olduğu bulunmuştur (P=0,000 <
α=0.05; değişkenler arasında %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel bir ilişki
vardır).
Tablo 103’deki verilerde dikkati çeken bir husus bulunmaktadır. Araştırma kapsamındaki hanelerin büyük çoğunluğunda (%83) hanede çalışma
karşılığı elde edilen gelir miktarı asgari ücretin altında belirtilmiştir. Bu hanelerde ihtiyaç duyulan gelir miktarı açısından öne çıkan rakamlar ise 750 TL
ve 1000 TL’dir. Dolayısıyla, asgari ücretin altında bir gelirin mevcut olduğu
hanelerde, zorluk çekmeden yaşamın sürdürülebilmesi için, hâlihazırda haneye giren gelirden çok da yüksek olmayan (haneye giren gelirin yaklaşık iki
katı) bir gelire ihtiyaç duyulduğu anlaşılmaktadır. Bu durum, yoksul hanelerin daha iyi yaşam koşulları için, kendi gelir düzeylerinin çok üzerinde bir
beklentiye sahip olmadıklarını göstermektedir.
Hanehalkı reisinin, yoksulluğunun nedeni olarak belirtilen “yetersiz
yardımlar” seçeneğine katılma durumunun çalışma durumuna göre farklılık
gösterip göstermediğine ilişkin ki-kare testi sonuçları Ttablo 104’te verilmektedir.
Tablo 104 incelendiğinde, bir işte çalışan hanehalkı reisleri arasında,
kendi yoksulluğunun nedeni olarak belirtilen “yetersiz yardımlar” seçeneğine katılanların oranı %13 iken; bu seçeneğe katılmayanların oranı %58,2’dir.
Çalışanların %28,8’i ise bu konuda fikir beyan etmemişlerdir.
Banu Metin
276
Tablo 104: Hanehalkı Reisinin Halen Bir İşte Çalışma Durumu ile
Yoksulluğun Nedeni Olarak Belirtilen “Yetersiz Yardımlar” Seçeneğine
Katılma
Hanehalkı reisi
Yoksulluğumun nedeni yetersiz yardımlar
halen bir işte
çalışıyor mu? Katlıyorum Katılmıyorum Fikrim yok Toplam
Evet
23
13,0%
103
58,2%
51
28,8%
177
100,0%
Hayır
171
38,8%
193
43,8%
77
17,5%
441
100,0%
Toplam
194
31,4%
296
47,9%
128
20,7%
618
100,0%
p=0,000 α=0.05
Bir işte çalışmayan hanehalkı reisleri arasında, kendi yoksulluğunun
nedeni olarak belirtilen “yetersiz yardımlar” seçeneğine katılanların oranı
%38,8’e yükselirken; bu seçeneğe katılmayanların oranı %43,8’e gerilemektedir. Çalışmayanların %17,5’i ise bu konuda fikir beyan etmemişlerdir.
Bu sonuçları, bir işte çalışan yoksulların yardım beklentilerinin çalışmayanlara göre daha düşük düzeyde olduğu şeklinde değerlendirmek mümkündür. Yapılan ki-kare testi sonucunda, bir işte çalışan ya da çalışmayan yoksulların, kendi yoksulluklarının nedeni olarak belirtilen “yetersiz yardımlar”
seçeneğine ilişkin görüşlerinde gözlenen bu farkın anlamlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır (P=0,000 < α=0.05; değişkenler arasında %5 anlamlılık
düzeyinde istatistiksel bir ilişki vardır).
Araştırma kapsamında elde edilen bulgular, çalışmanın bütünü kapsamında sonuç bölümünde ayrıca değerlendirilmektedir.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
277
SONUÇ
Tarihin hemen her döneminde toplumları etkileyen bir sorun olan yoksulluk, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde farklı görünümlere sahip olabileceği gibi, kaynağındaki nedenler ve boyutları itibariyle de farklılaşabilmektedir. 1990’lı yıllardan itibaren yoksulluk konusu uluslararası kuruluşların
gündeminde o zamana kadar olmayan bir yoğunlukta yer etmeye başlamıştır. Dünyadaki gelir dağılımının az gelişmiş ülkeler aleyhine giderek kötüleşmesi ve yoksulluğun bazı ülkelerde toplumsal barışı tehdit edici boyutlara
ulaşması bu durumda etkili olmuştur. Başta Dünya Bankası ve IMF olmak
üzere, Birleşmiş Milletler, Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararası Çalışma Örgütü
gibi uluslararası kuruluşlar, yaptıkları toplantılarda ve yayınladıkları raporlarda yoksulluk konusunu gündemlerine almışlardır. Bu gelişmelerde, özellikle
yapısal uyum politikaları adı altında Dünya Bankası ve IMF tarafından gelişmekte olan ülkelere dayatılan neoliberal politikalar sonucu, ülkelerin, gelir
dağılımı eşitsizliği ve yoksulluktaki artış başta olmak üzere, ekonomik ve
sosyal koşullarında ortaya çıkan kötüleşme önemli bir etkiye sahip olmuştur.
Türkiye’de yoksulluk sorununun ağırlıklı olarak gündeme gelmesi ve
akademik çalışmalara konu olmasında, bu sorunun uluslararası alanda yoğun bir şekilde tartışılmasının etkisi olduğu söylenebilir. Nitekim yoksulluğun
tanımlanmasına, ölçülmesine ve yoksulluğun boyutlarının belirlenmesine yönelik çabalar Türkiye’de 1990’lı yılların ortalarından itibaren başlamaktadır.
Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılan yoksulluk araştırmalarının başlangıç tarihi ise Türkiye’de ciddi ekonomik krizlerin yaşandığı 2000 ve 2001
yıllarının hemen sonrasına rastlamaktadır. Türkiye, özellikle 1990’lı yıllardan
itibaren kısa aralıklarla ekonomik krizler yaşamıştır. Bu krizler arasında 2000
ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizler toplumsal alanda ortaya çıkan
etkileri itibariyle oldukça şiddetli olmuştur. İşsizlik oranlarındaki artışla birlikte yoksulluk o zaman kadar olmadığı biçimde görünür hale gelmiştir.
278
Banu Metin
Türkiye ekonomisinin yakın tarihinde büyüme ve kriz dönemlerinin birbirini takip ettiğini söylemek mümkündür. Yatırım kararlarının etkin bir şekilde alınması ve buna bağlı olarak da kaynakların daha verimli kullanılabilmesi
için istikrarlı bir ekonomik büyüme ön koşuldur. 2000’li yılların başında yaşanan ekonomik kriz sonrasında, Türkiye, özellikle 2002-2007 döneminde
istikrarlı bir ekonomik büyüme sağlamıştır. 2008 yılından itibaren küresel
ekonomik krizin etkisiyle bu büyüme yavaşlamış, 2009 yılında ise ekonomi
küçülmüştür. 2000’li yılların başında yaşanan ekonomik krizlerin sonrasında
yüksek oranlı ekonomik büyüme, kişi başına milli gelir artışı ve enflasyon
oranlarındaki gerileme olumlu ekonomik göstergeler olarak öne çıkmaktadır.
Bu süreçte, gelir dağılımındaki eşitsizliğin derecesini gösteren gini katsayısında da bir azalış olduğu TÜİK’in gelir dağılımı istatistiklerinden gözlenmektedir. Ancak, söz konusu süreçte, işgücüne katılma oranları azalırken,
istihdam oranları durağan bir seyir izlemiş, işsizlik oranları ise ekonomik kriz
sonrasında ulaştığı %10 seviyelerinde sabitlenmiştir. Ekonomideki olumlu
göstergelerin işgücü piyasasına olan yansımalarının aynı derecede olumlu
olmadığı son derece açıktır.
2002-2009 dönemine ait yoksulluk oranları incelendiğinde, yoksulluk
oranlarının özellikle kriz dönemlerinin ardından yükselme eğiliminde olduğu
görülmektedir. 2000 ve 2001 yıllarının ardından 2002 ve 2003 yıllarında gıda
ve gıda dışı harcamaları esas alan yoksulluk sınırı yöntemine göre hesaplanan mutlak yoksulluk oranları, söz konusu yıllar için sırasıyla %26,96 ve
%28,12’dir. Türkiye’de yüksek oranlı ekonomik büyüme yıllarına denk düşen
2003-2006 döneminde azalma eğiliminde olan yoksulluk oranı 2006, 2007
ve 2008 yıllarında hemen hemen aynı düzeyde kalmış, küresel krizin etkisiyle
de 2009 yılında yeniden yükselişe geçmiştir. Gıda ve gıda dışı harcamaları
içeren yoksulluk oranının 2003-2006 döneminde azalma eğiliminde olmasında, bu dönemde gerçekleşen yüksek oranlı ekonomik büyümeyle birlikte
görece düşük gıda enflasyonu da etkili olmuştur. Türkiye’de gıda enflasyonu
2007 yılı ortalarına kadar TÜFE’nin altında seyretmiş ve genel fiyat endeksini
aşağı çekici bir rol oynamıştır. 2007 yılından itibaren ekonomik büyümenin
yavaşlaması ve gıda fiyatlarında küresel gıda fiyat şokuna bağlı olarak ortaya
çıkan artışlar, yoksulluk oranında 2007 yılına kadar görülen belirgin azalışın
durmasına neden olmuştur. 2007 yılının ortalarından itibaren artan gıda fiyatlarıyla birlikte, küresel ekonomik kriz nedeniyle artan istihdam kayıpları, gıda
ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk oranında 2009 yılında bir önceki
yıla göre yaklaşık bir puanlık bir artışa neden olmuştur.
Türkiye’de harcama esaslı göreli yoksulluk oranları 2002-2009 dönemi
boyunca hemen hemen aynı seviyede kalmıştır. Dolayısıyla, 2003-2006 dö-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
279
neminde mutlak yoksulluk oranlarında gerçekleşen azalışa benzer bir azalış,
göreli yoksulluk oranlarında gözlenmemektedir.
Türkiye’de yoksulluk oranlarının kent ve kır ayrımında oldukça farklı bir
görünüme sahip olduğu, üzerinde durulması gereken bir husustur. Türkiye’de yoksulluk kırda, kente oranla daha büyük boyutlarda yaşanmaktadır.
Bu durum, hem gıda ve gıda dışı harcamaları içeren mutlak yoksulluk hem
de harcama esaslı göreli yoksulluk için geçerlidir. Yoksulluk oranlarının Türkiye genelindeki ve kentteki görünümün aksine, kırda bir artış sürecinde olduğu da yine dikkat çekilmesi gereken bir husustur. 2005 ve 2006 yıllarında
gözlenen azalış bir kenara bırakıldığında, kırda yoksulluk oranı 2002-2009
döneminde yükselme eğiliminde olmuştur. 2002 yılında %34,48 olan yoksulluk oranı, 2009 yılı itibariyle %38,69’a ulaşmıştır. Bu durumda, tarımsal
destekleme politikalarında değişikliğe gidilmesi sonucu, tarımsal üretime
yönelik sübvansiyonların kaldırılması ve çok sayıda çiftçinin geçim kaynağı
olan bazı ürünlerin ekim alanlarının daraltılması yönündeki uygulamalar etkili
olmuştur.
Türkiye’de yoksulluğun görünümüne ilişkin bir başka gösterge, hanehalkı büyüklüğü ve yoksulluk oranı arasında var olan doğrusal ilişkidir. Türkiye’de yoksulluk, kırsal kesimde ve kalabalık hanelerde daha yüksek oranlarda seyretmektedir. Türkiye genelinde yoksulluk oranlarının eğitim seviyesi
düşük kesimlerde yoğunlaşması ise eğitim ve yoksulluk arasında negatif
yönlü bir ilişkinin varlığına işaret etmektedir.
Türkiye’de yoksulluk sorunuyla ilgili dikkat çekilmesi gereken bir başka
husus da istihdamdaki fertlerin yoksulluk oranına, bir diğer ifadeyle çalışan
yoksulluğuna ilişkindir. Türkiye genelinde istihdamdaki fertlerin yoksulluk
oranı, özellikle 2004-2007 döneminde azalış eğilimde olmuş, 2007’den itibaren ise yeniden artışa geçmiştir. Türkiye genelinde, istihdamdaki fertlerin
yoksulluk oranı, genel yoksulluk oranının yaklaşık üç puan altında olmasına rağmen çalışan yoksulluğunun önemi ihmal edilemez boyuttadır. Kentte,
2002-2009 döneminde istihdamdaki fertlerin yoksulluk oranındaki genel eğilimin azalma yönünde olduğu görülmekle birlikte, bu azalışın 2006 yılından
itibaren oldukça düşük oranlarda gerçekleştiği de belirtilmelidir. Söz konusu
dönemde, kırda, istihdamdaki fertlerin yoksulluk oranında Türkiye genelindeki eğilime uygun biçimde 2007’den itibaren artış görülmektedir. Ancak,
daha önemli olan husus, kırda, istihdamdaki fertlerin yoksulluk oranının
kente göre oldukça yüksek olması ve bu durumun 2002-2009 dönemi boyunca devam etmesidir (2009 yılı itibariyle istihdamdaki fertlerin yoksulluk
oranı, kente göre kırda yaklaşık altı kat daha fazladır). 2009 yılı itibariyle kırda
280
Banu Metin
%31,54 olan istihdam edilen fertlerin yoksulluk oranı, neredeyse çalışan her
üç kişiden birinin yoksul olduğunu göstermektedir.
Türkiye’de yoksulluğun görünümüne ilişkin olarak üzerinde durulması gereken son husus ise ekonomik faaliyet durumu itibariyle bakıldığında,
yoksulluk oranının 15 yaşından küçük fertlerde ve iş arayanlarda oldukça
yüksek olmasıdır. Bu durumda, çocuk yoksulluğu Türkiye’de ayrıca ele alınması gereken sorunlardan biri olarak öne çıkmaktadır. İş arayanlar arasında
yoksulluk oranlarının genel yoksulluk oranlarının üzerinde olması da işsizliği,
yoksulluğun önemli biri nedeni olarak öne çıkarmaktadır. Kent-kır ayrımı çerçevesinde bakıldığında ise kırda iş arayanların yoksulluk oranının kentte iş
arayanların yoksulluk oranına göre oldukça yüksek bir düzeyde seyrettiği ve
kırda iş arayan her iki kişiden birinin yoksul olduğu görülmektedir.
Ekonomideki olumlu gelişmelerin mutlak yoksulların yaşam koşullarına
ne ölçüde yansıdığını tespit etmek, yoksulların kendi yoksulluklarının nedenlerine ilişkin kanaatlerini sorgulamak ve yoksullukla mücadelede öncelikli
politikaların ne olması gerektiği konusunda politika yapıcılara yol gösterici
bilgiler sunmak noktasında, bu çalışma kapsamında Ankara’nın il merkezini
oluşturan sekiz ilçesinde mutlak yoksullara yönelik bir saha çalışması gerçekleştirilmiştir.
Saha araştırması ile ekonomik krizlerin yoksul kişilerin geçinme stratejilerinde bir farklılığa neden olup olmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır:
Bu kapsamda sorgulanan hususlardan ilki, ekonomik krizler nedeniyle
bir araya gelen ailelerin varlığına ilişkindir. Özellikle, ekonomik kriz dönemlerinde aileler ve akrabalar arası dayanışmanın bir sonucu olarak, yaşanan
geçim zorluklarını daha kolay atlatabilmek için ailelerin bir araya gelmesi
ihtimal dâhilindedir. Ancak, araştırmanın yürütüldüğü 618 hanenin sadece
14’ünde ekonomik krizler nedeniyle birden fazla ailenin bir arada yaşadığının
tespit edilmesi, bu eğilimin çok da kuvvetli olmadığını göstermektedir.
Bu kapsamda sorgulanan hususlardan bir diğeri, ekonomik krizler nedeniyle yoksul hanelerde, satın almak yerine evde üretilen ya da yapılan gıda
vb. ürünlerin varlığıdır. Araştırma kapsamındaki hanelerin %30,9’unda evde
ekmek yapımına rastlanmakta, ancak, bunun dışında, salça, tarhana, erişte, yoğurt, peynir, reçel gibi gıda ürünlerinin yapıldığı hanelerin oranının son
derece sınırlı olduğu görülmektedir. Hanehalklarının büyük çoğunluğunda,
ekonomik krizler nedeniyle gıda harcamalarında kısıntıya gidilmiş olmasına
rağmen, ekmek dışındaki diğer gıda ürünlerinin evde yapımının son derece
düşük bir düzeyde olması, gıda ihtiyaçlarının karşılanmasında çeşitli kurum-
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
281
lar ve kişiler tarafından sağlanan yardımların yoksul hanelerde önemli bir işlev gördüğünü ortaya koymaktadır.
Yoksul kesimlerin yaşam koşullarındaki değişimi göstermesi açısından
araştırma kapsamında sorgulanan bir diğer husus, yoksul hanelerde ekonomik krizler nedeniyle sık konut değiştirme durumunun varlığına ilişkindir.
Elde edilen sonuçlar, yoksulların ikamet ettikleri konutlarda yaşama süreleri
itibariyle belirli bir istikrara işaret etmektedir. Ayrıca, böyle bir istikrarın olmadığı hanelerde de konut değiştirme nedenleri incelendiğinde, ikamet edilen
konutun elverişsizliği nedeniyle başka bir konuta taşınmanın varlığı, yoksul
kesimlerin durumlarında sınırlı da olsa bir iyileşmeye işaret etmektedir.
Araştırma kapsamında sorulan sorulardan bir diğeri, ekonomik krizlerin
hanehalkı fertlerinin göç kararı almalarında etkili olup olmadığıdır. Cevaplayıcıların büyük çoğunluğunun bu soruya hayır cevabını vermesi, bu yönde bir
eğilimin olmadığını göstermektedir.
Ekonomik krizler nedeniyle yoksul hanelerin zorunlu harcamalarında kısıntı yapıp yapmadıklarına ilişkin soruya verilen cevaplardan, giyim ve gıda
harcamalarında kısıntıya gittiklerini belirten hanelerin oranının %90 seviyesinde olduğu görülmektedir. Yoksulların büyük çoğunluğunun hayatlarını
devam ettirebilmeleri için giyim harcamalarında kısıntıya gitmeleri anlaşılır
bir durumdur. Giyim harcamaları hayatın idamesinde öncelikli bir yere sahip değildir. Ancak, gıda harcamalarında kısıntı yaptıklarını belirten hanelerin
oranı da son derece yüksektir. Gıdaya olan gereksinimin önceliği, hayatın
idamesinde özellikle yoksul kesimler için vazgeçilmezdir. Bu durumda, hanehalklarının gıda harcamalarında yaptıkları kısıntıları kendilerine sağlanan
yardımlar aracılığıyla telafi ettikleri söylenebilir.
Ekonomik krizler nedeniyle yoksulların aldıkları yardımlarda ya da
borçlarda bir artış olup olmadığı sorgulanan hususlardan bir diğeridir. Buna
göre, araştırma kapsamındaki hanelerde, en çok yardım alınan yıllar olarak
2009 ve 2008 yılları belirtilmiştir. 2008 ve 2009 yılları küresel ekonomik krizin
Türkiye ekonomisi üzerindeki etkilerinin hissedildiği ve yaşam koşullarının
zorlaştığı yıllardır. En çok yardım alınan yıllar olarak 2008 ve 2009 yıllarının;
en çok borçlanılan yıllar olarak da 2009, 2010 ve 2008 yıllarının belirtilmesi
bu anlamda şaşırtıcı değildir. Ayrıca, Şartlı Nakit Transferi dışında, Sosyal
Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından sağlanan diğer yardımlar arasında
yer alan yakacak ve gıda yardımlarından yararlandıklarını belirtenlerin oranı
da oldukça yüksektir ve yararlanma durumları da uzunca bir süredir devam
etmektedir.
282
Banu Metin
Saha araştırması ile yoksul hanelerde edinilen eşyalar ve edinildikleri
yılların yoksul hanelerin yaşam koşullarında bir iyileşmeye işaret edip etmediği sorgulanmıştır. Buna göre, sahip olma oranları açısından yüksek düzeylerde olduğu gözlenen buzdolabı, televizyon ve çamaşır makinesi gibi
eşyaların edinildikleri yıl aralığına göre birinci sırayı 2003-2007 döneminin aldığı görülmektedir. Eşyaların edinilme biçimleri incelendiğinde ise “birinci el”
eşya kullanımının cep telefonu dışındaki eşyaların tamamında daha yüksek
olduğu gözlenmektedir. Bu durum, söz konusu dönemde yoksul hanelerin
yaşam koşullarında nispi bir iyileşme olduğu şeklinde yorumlanabilir.
Araştırma kapsamında cevabı aranan bir diğer soru, 2000 yılından bu
yana yoksul hanelerde maddi imkânsızlıklar nedeniyle okulu bırakan çocukların var olup olmadığıdır. Buna göre, 2000 yılından bu yana maddi imkânsızlıklar nedeniyle okulunu bırakan çocukların bulunduğu hanelerin oranı
%15,4’tür. Bu oran çok yüksek bir düzeyde olmamasına rağmen, eğitimin
önemli bir beşeri sermaye yatırımı olduğu ve eğitim ile yoksulluk arasındaki negatif ilişkinin varlığı dikkate alındığında, özellikle yoksul hanelerde çocukların eğitiminin ne kadar önemli bir işleve sahip olduğunu bir kez daha
düşünmeyi gerektirmektedir. Araştırma kapsamındaki hanelerde %15,4 oranında da olsa maddi imkânsızlıklar nedeniyle okulunu bırakan çocukların var
olması, özellikle yoksul hanelerde çocukların okula devamlarını sağlamaya
yönelik politikaların ne derece önemli olduğunu ortaya koymaktadır.
Yoksul hanehalkı reislerinin eğitim, çalışma ve gelir durumları da yine
araştırma kapsamında sorgulanan hususlardır. Buna göre, araştırma kapsamındaki hanelerin %91,8’inde hanehalkı reislerinin eğitim düzeyi son derece
düşüktür. Bu oran, okur-yazar olmayanlar, okur-yazar olup bir okul bitirmeyenler ve ilkokul mezunlarının toplamından oluşmaktadır. Bu sonuçlar, Türkiye geneli için yapılan yoksulluk istatistikleriyle de uyumlu olarak eğitim ve
yoksulluk arasındaki negatif yönlü ilişkinin oldukça güçlü olduğunu göstermektedir. Hanehalkı reislerinin çalışma durumlarına ilişkin sonuçlar ise, araştırma kapsamındaki hanelerde %71,4 oranındaki hanehalkı reisinin çalışmadığını göstermektedir. Bu durum ise işsizlik ve yoksulluk arasındaki güçlü
bağı ortaya koymaktadır. Ayrıca, %28,6 düzeyinde olan çalışan yoksullarda
sigortalı çalışmanın varlığının son derece düşük bir düzeyde olması, yoksulluğun kaynağında işsizlikle birlikte kayıt dışı çalışmanın da önemli bir yer
tuttuğunu göstermektedir. %28,6 oranında olan çalışan yoksulların büyük
çoğunluğu, gündelikçilik ya da geçici/mevsimlik/kısa süreli çalışma gibi vasıf
gerektirmeyen ve düşük gelir getiren işlerde çalışmaktadırlar. Bu işlerin, yoksul kesimlerin yoksulluktan kurtulmalarını sağlayıcı nitelikte olmadığı açıktır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
283
Belirtilmesi gereken bir diğer husus, işsiz hanehalkı reislerinin büyük
çoğunluğunda işsizlik süresinin 3 yıldan fazla olmasıdır. Bu durum, hem
yoksullukla mücadele anlamında kişilerin ellerindeki gücü azaltmakta hem
de yoksulluğun bir kısırdöngüye dönüşerek, yardımlara bağımlı hale gelme
riskini ortaya çıkarmaktadır.
Saha araştırmasında, ekonomik krizlerin yoksul kesimlerin çalışma durumlarına olan etkisini görmek amacıyla 2000 yılından bu yana sigortalı bir
işte çalışma durumu sorgulanmıştır. Bu soruya verilen cevaplar, araştırma
kapsamındaki hanelerde düşük bir oranda da olsa (%17,8) söz konusu dönemde sigortalı bir işte çalışmanın varlığına işaret etmektedir. Sigortalı bir
işte çalışanların bu işten ayrılma yıllarında ise küresel ekonomik krizin etkilerinin görüldüğü 2008 ve 2009 yılları öne çıkmaktadır.
Hanede çalışma karşılığı elde edilen gelire ilişkin sonuçlar, hanelerin
büyük bir çoğunluğunda (%83,6) çalışma karşılığı elde edilen gelirin asgari
ücretin altında olduğunu göstermektedir. Çalışma karşılığı elde edilen gelir
miktarının tam asgari ücrete eşit olduğu hanelerin oranı ise %3,4 ile son
derece düşük bir düzeydedir.
Araştırma kapsamında cevabı aranan bir diğer husus, ekonomik sıkıntıların 2000 yılından günümüze yoksul hanelerde hangi sonuçlara yol açtığına ilişkindir. Bu kapsamda, geçim sıkıntısı nedeniyle, yoksul hanelerin
%38,3’ünde aile içinde huzursuzluk artışının olması öne çıkan olumsuz sonuçlardandır. Geçim sıkıntısı nedeniyle, komşuluk ve arkadaşlık ilişkilerinin
bozulduğunu belirtenlerin oranı ve geçim sıkıntısının hanehalkı reislerinin
eşinin ya da çocuklarının çalışmasına neden olduğunun belirtildiği hanelerin
oranı ise son derece sınırlı bir düzeydedir.
Araştırma kapsamında yoksul kesimlerin kendi yoksulluklarının nedenlerine ilişkin görüşleri de sorgulanmıştır. Bu çerçevede, yoksulluk nedenleri
arasında belirtilen seçeneklerden “işsiz olmam”, “eğitimimin olmaması” ve
“sigortasız çalışmam” seçenekleri ilk üç sırada yer almaktadır. Bu sonuçlar,
yoksulluk sorununun nedenleri arasında işsizliğin önemli rolünü ortaya koyarken, aynı zamanda, istihdamın niteliğine yönelik sorunların varlığına da
işaret etmektedir. Bu anlamda, kayıt dışı istihdamın halen yüksek oranlarda
olduğu ülkemizde, kayıt dışı istihdamın önlenmesine ve düzgün işlerin yaratılmasına yönelik politikaların önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Nitekim yoksul hanelerde, yoksulluğun önlenmesi amacıyla alınması gereken
tedbirler arasında öne çıkarılan hususlar, iş imkânları yaratılması, iş bulmaya
yönelik kurslar açılması ve yoksulların kendi işlerini kurabilmeleri için gerekli
teşvik ve yardımların yapılması gibi işsizlik sorununun çözümü noktasında
ağırlık kazanmaktadır.
284
Banu Metin
Buraya kadar olan açıklamalarımızda, Türkiye’de yoksulluk sorununun
2000 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin ardından nasıl bir eğilim
içinde olduğunu kısaca özetlemeye çalıştık. Yürüttüğümüz saha araştırması
kapsamında ise Ankara’da mutlak yoksulluk içinde yaşayan yoksul kesimlerin yaşam standartlarında sınırlı da olsa bir iyileşmenin varlığına ilişkin sonuçlara rastladık.
Yoksulluk oranları, Türkiye genelinde ve kentte, yüksek oranlı ekonomik
büyümenin gerçekleştiği yıllarda azalma eğiliminde olmakla birlikte, kırda
önemli bir sorun olma özelliğini korumaktadır. Yoksullukla mücadelede, ekonomik büyümenin gerekli olduğu muhakkaktır ancak, ekonomik büyümenin
tek başına yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir. Yoksullukla işsizlik
arasındaki kuvvetli bağın ve çalışan yoksulların varlığı, hem işsizlikle mücadeleye hem de istihdamın niteliğinin iyileştirilmesine ve kayıt dışı istihdamla
mücadeleye yönelik alınması gereken tedbirlerin önemini ortaya koymaktadır. Yüksek oranlı ekonomik büyümenin gerçekleştiği yıllarda, işsizlik sorununun önemini koruması ve bu dönemin istihdamsız büyüme dönemi olarak
anılması ekonomik büyümenin istihdam yaratmadaki sınırlı etkisinin bir sonucudur. Bu arada, istihdamdaki fertlerin yoksulluk oranının genel yoksulluk
oranının sadece üç puan altında olması, istihdamın yoksulluğun önlenmesi
noktasında ne derece güçlü bir seçenek olduğunun sorgulanmasını gerektirmektedir. Kanaatimizce, bu aşamada dikkate alınması gereken husus,
ILO’nun düzgün iş kavramıdır. Çalışanların haklarının korunduğu ve sosyal
koruma ile birlikte yeterli düzeyde gelir yaratan, üretken iş anlamına gelen
düzgün iş; istihdam, gelir ve sosyal korumanın, çalışanların haklarından ve
sosyal standartlarından ödün verilmeksizin başarılabildiği bir ekonomik ve
sosyal gelişme sürecine işaret etmektedir.
Bu gerçekler dikkate alındığında, yoksulluğa karşı mücadelede, kişilere
asgari bir geçim düzeyinin sağlanması, sosyal güvenlik sistemi ve sosyal
yardımlar, eğitim, sağlık, konut politikaları gibi sosyal devletin ve geniş anlamda sosyal politikanın uygulama alanına giren tedbirlerin önemi bir kez
daha ortaya çıkmaktadır. Yoksullukla mücadelede ekonomik ve sosyal politikaların birlikte ve eşgüdüm içinde uygulanması gerekmektedir.
Düşük gelirli grupların yaşadığı ilçelerde ve semtlerde belirli aralıklarla
yapılacak saha araştırmalarıyla yoksulluğun seyrinin ve yardım yapılan haneler ile siyasi iktidar ya da yerel yönetimler arasındaki ilişkilerin gözlenmesi,
yoksullukla mücadelede sağlıklı politikalar üretilebilmesi konusunda büyük
önem taşımaktadır. Bu çerçevede, çalışmamız yoksullukla ilgili yapılacak
araştırmalara katkı sağlayabildiği ölçüde amacına ulaşmış olacaktır.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
285
KAYNAKÇA
ABAY, Ali Rıza; “Kent Yoksulluğu ve Sivil Dayanışma”, IV. Aile Şurası, Aile ve Yoksulluk Bildirileri, Ed. Rahime Beder Şen, Ankara, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı
Yayınları, 2004, s.511-530.
ADAMAN, Fikret, KEYDER, Çağlar; Türkiye’de Büyük Kentlerin Gecekondu ve Çöküntü
Mahallelerinde Yaşanan Yoksulluk ve Sosyal Dışlanma,(Erişim)http://ec.europa.eu/
employment_social/social_inclusion/docs/2006/study-turkey-tr.pdf., 12.06.2008.
AKAT, Mehmet; Teori ve Uygulamada Sosyal Güvenlik Hakkı, İstanbul, Kazancı Kitap,
1992.
AKAT, Asaf Savaş “Dalgalı Kur ve Para Politikası: Bir Parasal Kural Önerisi”, Türkiye Ekonomisi Gülten Kazgan’a Armağan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 79, İstanbul,
2004, s.79.
AKIN, Levent; “Sosyal Yardım ve Hizmetler ile Bunların Organizasyonu”, Sosyal Güvenliğin Yeniden Yapılandırılması Semineri, TİSK Yayınları No:284, Temmuz, 2007, http://
www.tisk.org.tr/yayınlar, 12.08.2008, s.1.
AKTAN, Coşkun Can, Vural, İstiklal Yaşar; “Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm
Yöntemleri”, Yoksullukla Mücadele Stratejileri, Ed. Coşkun Can Aktan, Ankara, Hak
– İş Yayınları, 2002, s.39-69.
AKTAN, Coşkun Can, VURAL, İstiklal Yaşar; “Gelir Dağılımında Adaletsizlik ve Gelir Eşitsizliği:
Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri”, Yoksullukla Mücadele Stratejileri, Ed. Coşkun Can Aktan, Ankara, Hak – İş Yayınları, 2002, s.19-28.
AKYÜZ, Yılmaz, BORATAV, Korkut; “The Making of the Turkish Crises”, UNCTAD, Cenevre,
(Erişim) http://www.econturk.org/Turkisheconomy/boratav.pdf., 19.08.2007, s.2.
ALCOCK, Pete; Understanding Poverty, London, Second Edition, Macmillan Press Ltd.,
1997.
ANAND, Sudhir, SEN, Amartya; “Concepts of Human Development and Poverty: A Multidimensionel Perspective”, Poverty and Human Development, UNDP, Human Development Papers, New York, 1997, s.2.
ARICI, Kadir; Sosyal Güvenlik Dersleri, Ankara, 1999.
ARICI, Kadir; “Sosyal Yardım Hakkı”, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Seçme Yazılar,
Ed. Emine Tuncay Kaplan, Bülent Bayat, Ankara, 2003, s.29-51.
ARICI, Kadir; “Yoksullukla Mücadele Aracı Olarak Sosyal Güvenlik: Türkiye’nin Öncelikli Sorunu Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmetler Olmalıdır”, IV. Aile Şurası, Aile ve Yoksulluk
Bildirileri, Ed. Rahime Beder Şen, Ankara, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2004, s.257-267.
ARICI, Kadir; “Primsiz Ödemeler Kanunu’nun Getirdikleri”, TİSK, İşveren Dergisi, Ocak-Şubat-Mart 2005, (Erişim) http://www.tisk.org.tr/isveren, 12.06.2008, s.1.
ARON, Raymond; Sanayi Toplumu, çev. E. Gürsoy, İstanbul, Dergah Yayınları, 1997.
ATAMAN, Berrin Ceylan; “Türkiye’de 2000-2005 Dönemi İşsizlik Üzerine Tartışmalar”, İktisat,
İşletme ve Finans, Şubat 2006, s.93-107.
AYDIN, Mustafa; “Toplum, Kültür ve Eğitim İlişkisi”, Eğitim Sosyolojisi, Ankara, Gazi Kitabevi, 1991, s.1-29.
286
Banu Metin
AYDOĞUŞ, Osman; “2008-09 (?) Küresel Krizi’nden Geçerken Türkiye Ekonomisi Üzerine
Bazı Gözlem ve Değerlendirmeler”, TİSK AKADEMİ, cilt 4, sayı II, 2009/II, s.27-49.
AYTAÇ, Ömer, AKDEMİR, ilhan Oğuz; “Türkiye’de Yeni Kentli Yoksulluk Sorunu”, Yoksulluk
(II. Cilt), Ed. Ahmet Emre Bilgili, İbrahim Altan, İstanbul, Deniz Feneri Yayınları, 2003,
s.50-77.
BAĞIMSIZ SOSYAL BİLİMCİLER; Türkiye’de ve Dünyada Ekonomik Bunalım 2008-2009,
İstanbul, Yordam Kitap, 2009.
BALCI, Ali; Sosyal Bilimlerde Araştırma, Yöntem, Teknik ve İlkeler, Pegem Akademi, Ankara, 2009.
BAŞ, Kemal; “Eğitim, Kalkınma, Gelir ve Doğurganlık İlişkileri: Mersin Örneği”, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, cilt 52, No: 1-4, 1997, s.135-152.
BAUMAN, Zygmunt; Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar, çev. Ümit Öktem, İstanbul, Sarmal
Yayınevi, 1999.
Bağımsız Sosyal Bilimciler, “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı Üzerine Değerlendirmeler”,(Erişim)http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/iktisat.htm, 12.05.2007, s.3.
Bağımsız Sosyal Bilimciler, IMF Gözetiminde On Uzun Yıl, 1998-2008: Farklı Hükümetler
Tek Siyaset, 2006 Yılı Raporu, Ankara, 2006, (Erişim) http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org, 14.04.2008, s.8, 9.
BALSEVEN, Hale, ÖNDER, İzzettin; “Türkiye’de Kamu Kesiminde Neoliberal Dönüşüm”, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, s.108.
Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Kentleşme Şurası 2009, Kentsel Yoksulluk, Göç ve Sosyal
Politikalar Komisyonu Raporu, Ankara, 2009.
BEDİR, Eyüp; “Yirmi Birinci Yüzyılda İstihdamın Artan Önemi ve Eğitim-İstihdam İlişkisi”, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Seçme Yazılar, Ed. Emine Tuncay Kaplan, Bülent
Bayat, Ankara, 2003, s.53-69.
BORATAV, Korkut; Türkiye İktisat Tarihi (1908-2005), Ankara, İmge Yayınevi, 2007.
BORATAV, Korkut, YELDAN, Erinç; “Turkey, 1980-2000: Financial Lİberalization, Macroeconomic (In) Stability, and Patterns of Distribution” (Erişim) http://www.bilkent.edu.tr/
yeldane, 19.09.2009, s.7.
BRADY, David; “The Welfare State and Relative Poverty in Rich Western Democracies, 19671997”, Social Forces, Vol.83, No.4, ( Jun 2005), s.1329-1364.
BUĞRA, Ayşe, KEYDER, Çağlar; Yeni Yoksulluk ve Türkiye’nin Değişen Refah Rejimi,
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı İçin Hazırlanan Proje Raporu, Ankara, 2003.
BUĞRA, Ayşe, SINMAZDENİR, N. Tolga; “Yoksullukla Mücadelede İnsani ve Etkin Bir Yöntem: Nakit Gelir Desteği”, Bir Temel Hak Olarak Vatandaşlık Gelirine Doğru, Der.
Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. İsmail Çekem, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007, s.85114.
BUĞRA, Ayşe, ADAR, Sinem; “An Analysis of Social Protection Expenditures in Turkey in
a Comparative Perspective”, April, 2007, Social Policy Watch, Social Policy Forum,
(Erişim) http://www.spf.boun.edu.tr, 06.08.2010.
BUĞRA, Ayşe, Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
BULUTAY, Tuncer; “Ücretler ve Gelir ve Ücret Dağılımları”, Ücretler, Gelir ve Ücret Dağılımları,
Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Yayın No:2403, 2001, s.1-95.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
287
BÜYÜKÖZTÜRK, Şener; Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı: İstatistik, Araştırma
Deseni, SPSS Uygulamaları ve Yorum, Pegem A Yayıncılık, Ankara, 2006.
CANER, Asena; “Finansal Serbestleşme ve Yoksulluk İlişkisi Üzerine”, İktisat, İşletme ve Finans, Mayıs 2007, s.5-17.
CANTILLON, Bea, MARX, Ive, Van Den BOSCH, Karel; “Eşitlikçilik Bilmecesi: İstihdam, Ücret
Eşitsizliği, Sosyal Harcamalar ve Yoksulluk Arasındaki İlişkiler”, Bir Temel Hak Olarak
Vatandaşlık Gelirine Doğru, Der. Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. İsmail Çekem, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007, s.63-84.
CHOSSUDOVSKY, Michel; Yoksulluğun Küreselleşmesi: IMF ve Dünya Bankası Reformlarının İçyüzü, çev. Neşenur Domaniç, İstanbul, Çiviyazıları, 1999.
CRAIG, David, PORTER, Doug; “Poverty Reduction Strategy Papers: A New Convergence”,
World Development, Vol.31, No.1, s.53.
ÇAĞLAYAN, Savaş; “Göç ve Yoksulluk: Mutlak ve Doğrusal Olmayan Bir İlişki”, Türkiye’de
Yoksulluk Çalışmaları, Der. Nurgün Oktik, İzmir, Yakın Kitabevi Yayınları, 2008, s.301325.
ÇOLAK, Ömer Faruk; “2008 Krizinin 1929 Krizi ile Benzerlikleri Üzerine Bir Analiz”, TİSK
AKADEMİ, cilt 4, sayı II, 2009/II, s.51-69.
DAĞDEMİR, Özcan; “Türkiye Ekonomisinde Yoksulluk Sorunu ve Yoksulluğun Analizi:1987-1994”, Yoksullukla Mücadele Stratejileri, Ed. Coşkun Can Aktan, Ankara,
Hak – İş Yayınları, 2002, s.463-479.
DANSUK, Ercan; Türkiye’de Yoksulluğun Ölçülmesi ve Sosyo-Ekonomik Yapılarla Ölçülmesi, DPT, Ankara, 1997.
DEACON, Bob; “Küreselleşme ve Sosyal Politika: Hakkaniyetli Refaha Tehdit”, Sosyal Politika Yazıları, Der. Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. Burcu Yakut Çakar-Utku Barış Balaban, İstanbul, İletişim Yayınları, 2006, s. 101-158.
DEDEOĞLU, Beril; “Küreselleşme-Bölgeselleşme”, Coşkun Kırca’ya Armağan, İstanbul,
Galatasaray Üniversitesi Yayınları:2, 1995, s.206.
DENIS, Henri; Ekonomik Doktrinler Tarihi 2, çev. Attila Tokatlı, İstanbul, Sosyal Yayınlar, 3.
Baskı, 1997.
DOĞAN, İsmail; “Türkiye Yoksulluğunun Sosyo-Kültürel Zemini”, Yoksulluk (I. Cilt), Ed. Ahmet Emre Bilgili, İbrahim Altan, İstanbul, Deniz Feneri Yayınları, 2003, s.80-89.
DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma, Planı Nitelikli İnsangücü Meslek Standartları Düzeni
ve Sosyal Sermaye Birikimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001.
DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Sosyal Hizmetler ve Yardımlar Özel İhtisas
Komisyonu Raporu, Ankara, 2001.
DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla
Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001.
DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Sosyal Güvenlik Özel ihtisas Komisyonu
Raporu, Ankara, 2007.
DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele
Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2007.
DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, İşgücü Piyasası, Özel İhtisas Komisyonu
Raporu, Ankara, 2007.
288
Banu Metin
DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) 2010 Yılı Programı, Resmi Gazete, 1 Kasım
2009, Sayı:27393.
DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), R.G: 1 Temmuz 2006, Sayı:26215, Ankara,
2006.
DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2009 Yılı Programı, (Erişim) http://www.dpt.
gov.tr/DPT.portal, 10.10.2010.
DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2008 Yılı Programı, (Erişim) http://www.dpt.
gov.tr/DPT.portal, 10.10.2010.
DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013): 2011 Yılı Programı, (Erişim) http://www.dpt.
gov.tr/DPT.portal, 10.10.2010.
DPT, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Resmi İstatistik Programına Katkılarımız, (Erişim) http://www.dpt.gov.tr/DPT.portal, 15.10.2010.
DPT, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, Ankara 2000.
DUMANLI, Recep; Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutları, Uzmanlık Tezi, Yayın No: DPT:
2449, Ankara, 1996.
EASTERLY, William; “The Effect of IMF and World Bank Programmes on Poverty”, UNU/
WIDER Discussion Paper No:2001/102, s.15.
EĞİLMEZ, Mahfi, KUMCU, Ercan; Ekonomi Politikası, Teori ve Türkiye Uygulaması, Remzi
Kitabevi, İstanbul, 2007.
EĞİLMEZ, Mahfi; Küresel Finans Krizi, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2008.
ERBAŞ, Hayriye, TURAN, Feryal; “2001 Ekonomik Krizinin Tüketim, Eğitim ve Sağlık Alanlarında Ücretli ve Esnaf Kesimlerine Yansıması”, Ekonomik Yaklaşım, cilt 15, sayı 50,
Kış, 2004, s.47-66.
ERCAN, Hakan; Türkiye’de Gençlerin İstihdamı, Ankara, Uluslararası Çalışma Ofisi, 2007.
ERDEM, Tevfik; Yoksulluk Üzerine Sosyolojik Bir Çalışma “Ankara Kent Yoksulları”, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2003.
ERDİL, Erkan; “Poverty and Turkish Labor Markets”, ODTÜ, Gelişme Dergisi, cilt 34, sayı
2, 2007, s.137-172.
ERDOĞAN, Güzin, “Türkiye’de ve Dünyada Yoksulluk Ölçümleri Üzerine Değerlendirmeler”,
Yoksullukla Mücadele Stratejileri, Ed. Çoşkun Can Aktan, Ankara, Hak-İş Yayınları,
2002, s.363-433.
EREN, Aslan, SÜSLÜ, Bora; “Finansal Kriz Teorilerinde Yaşanan Krizlerin Genel Bir Değerlendirmesi”, Yeni Türkiye, Eylül-Ekim 2001, s.662-674.
ERKAL, Mustafa; Sosyoloji, İstanbul, Der Yayınları, 1996.
ESPING-ANDERSEN, Gosta; The Three Worlds of Welfare Capitalism, Cambridge: Policy
Press, 1990.
ESPING-ANDERSEN, Gosta; “ Toplumsal Riskler ve Refah Devletleri”, Sosyal Politika Yazıları, Der. Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. Burcu Yakut Çakar-Utku Barış Balaban,
İstanbul, İletişim Yayınları, 2006, s.33-54.
FELDSTEIN, Martin; “Supply Side Economics: Old Truths and New Claims”, The American Economic Review, Vol. 76, No. 2, (May 1986), (Erişim) http://www.jstor.org,
20.02.2007, s.26.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
289
FERRERA, Maurizio; “Sosyal Avrupa’da Güney Avrupa Refah Modeli”, Sosyal Politika Yazıları, Der. Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. Burcu Yakut Çakar-Utku Barış Balaban,
İstanbul, İletişim Yayınları, 2006, s.195-229.
FOSTER, James E.; “Absolute versus Relative Poverty”, The American Economic Review,
Vol. 88, No. 2, Papers and Proceedings of the Hundred and Tenth Annual Meeting of
the American Economic Association, 1998, (Erişim) http://www.jstor.org, 16.02.2006,
s.336.
GALBRAIGTH, John Kenneth; İktisat Tarihi, çev. Müfit Günay, Ankara, Dost Yayınları, 2004.
GIBSON, Heather D., TSAKALATOS, Euclid; “Uluslararası Borç Krizi: Nedenler, Sonuçlar ve
Çözümler”, çev. Sedef Öztürk, Kalkınma İktisadı Yükselişi ve Gerilemesi, Der. ve
Yay.Haz., Fikret Şenses, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003, s.173-210.
GIDDENS, Anthony; Modernliğin Sonuçları, çev. Ersin Kuşdil, İstanbul, Ayrıntı Yayınları,
2004.
GOODIN, Robert E.; “Work and Welfare: Towords a Post-Productivist Welfare Regime”, British Journal of Political Science”, Vol.31, No.1 (Jan.., 2001), Published by: Cambridge University Press, (Erişim) http://www.jstor.org, 25.02.2008, s.14.
GOUGH, Ian; “Güney Avrupa’da Sosyal Yardım”, Sosyal Politika Yazıları, Der. Ayşe Buğra,
Çağlar Keyder, çev. Burcu Yakut Çakar-Utku Barış Balaban, İstanbul, İletişim Yayınları,
2006, s.231-260.
GÖKÇEOĞLU BALCI, Şebnem; Tutunamayanlar ve Hukuk, Ankara, Dost Kitabevi, 2007.
GÜNDOĞAN, Naci; “Yoksullukla Mücadelede İstihdam Politikalarının Rolü ve Önemi”, Yoksulluk (I.Cilt), Ed. Ahmet Emre Bilgili, İbrahim Altan, İstanbul, Deniz Feneri Yayınları,
2003, s.160-171.
GÜNDOĞAN, Naci; Yoksulluğun Değişen Yüzü Çalışan Yoksullar, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2007.
GÜNEŞ, Sadık; “Yoksullukla Mücadelede ve Toplumsal Kalkınmada Aile Odaklı Çözüm Programı”, IV. Aile Şurası, Aile ve Yoksulluk Bildirileri, Ed. Rahime Beder Şen, Ankara,
Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2004, s.471-481.
GÜRSEL, Seyfettin, TUNALI, İnsan; “İstihdam ve İşsizlik Sorunu, Politikaları, Çalışma Ekonomisi Yazınından Çıkarılacak Dersler ve Türkiye için Bir Araştırma Gündemi”, Türkiye
Bilimler Akademisi İktisat Öngörü Çalışması 2003-2023, Ankara, Türkiye Bilimler
Akademisi Raporları, sayı 17, 2007, s.197-217.
GÜRSEL, Seyfettin, ALTINDAĞ, Onur, “Kriz ve Gıda Enflasyonu Yoksulluğu Olumsuz Etkiliyor”, Bahçeşehir Üniversitesi, Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (Betam), Araştırma Notu 10/73, 28.05.2010, (Erişim) http://www.betam.bahcesehir.edu.
tr, 29.11.2020, s.1-5.
GÜRSEL, Seyfettin, ALTINDAĞ, Onur, “Enflasyon Yoksulu Vuruyor”, Bahçeşehir Üniversitesi, Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (Betam), Araştırma Notu 10/68,
26.03.2010, (Erişim) http://www.betam.bahcesehir.edu.tr, 29.11.2020, s.2.
GÜRSEL, Seyfettin, İMAMOĞLU, Zümrüt, ZEYDANLI, Tuğba, “Tarımda İstihdam Bilmecesi”, Bahçeşehir Üniversitesi, Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (Betam), Araştırma Notu 10/95, 26.03.2010, (Erişim) http://www.betam.bahcesehir.edu.
tr, 29.11.2020, s.1-4.
GÜZEL, Ali; “Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yeniden Yapılandırma: Nedenler, Amaçlar”
Sosyal Güvenliğin Yeniden Yapılandırılması Semineri, TİSK Yayınları No:284, Temmuz, 2007, (Erişim) http://www.tisk.org.tr/yayınlar, 12.06.2008, s.1.
290
Banu Metin
GÜZEL, Ali, OKUR, Ali Rıza, CANİKLİOĞLU, Nurşen; Sosyal Güvenlik Hukuku, İstanbul,
Beta Basım, 2009.
HAGENAARS, Aldi J. M., PRAAG, Bernard M. S. Van.; “A Synthesis of Poverty Line Definitions”, The Review of Income and Wealth, Vol.31, Jun. 1985, s.143.
HAGENAARS, Aldi, DE VOS, Klaas; “The Definition and Measurement of Poverty”, The
Journal of Human Resources, Vol. 23, No. 2, 1988, (Erişim) http://www.jstor.org,
05.02.2007, s.215.
HANEL, Johannes; “Basic Income and Social Justice”, An Analysis for the BIEN (Basic Income Earth Network)-Congress in Dublin 20 June 2008, (Erişim) http://www.basicincome.org, 26.08.2008, s.5.
Hazine Müsteşarlığı, “Küresel Mali Krize Karşı Politika Tedbirleri”, 10 Ağustos 2009, (Erişim)
http://www.hazine.gov.tr/doc/Guncel/politika_Tedbirleri.pdf, 02.02.2010, s.5-15.
Hazine Müsteşarlığı, Uluslararası Doğrudan Yatırım Verileri Bültenleri, Şubat, 2008; Şubat
2010, (Erişim) http://www.hazine.gov.tr, 14.06.2010.
Hazine Müsteşarlığı, Yatırım Teşvik İstatistikleri, (Erişim) http://www.hazine.gov.tr, 11.01.2011.
HINCHLIFFE, K.; “Education and the Labour Market”, Economics of Education Research
and Studies, Ed.George Psacharopoulos, Pergamon Press, Oxford, 1987, s.141.
HUBER, Ernest Rudolf; “Modern Endüstri Toplumunda Hukuk Devleti ve Sosyal Devlet”, çev.
Tuğrul Ansay, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.XXVII, 1970, s.36.
ILO, Report of the Director-General: Decent Work, 87th Session, Geneva, June, 1999,
(Erişim) http://www.ilo.org/public/english/standarts/relm/ilc87/rep-i.htm, 04.07.2009.
ILO, Decent Work and Poverty Reduction Strategies, 2007, (Erişim) http://www.ilo.org,
23.02.2009.
IŞIK, Oğuz, PINARCIOĞLU, M.Melih; Nöbetleşe Yoksulluk Sultanbeyli Örneği, İstanbul,
İletişim Yayınları, 2008.
İNSEL, Ahmet; “İktisat Aklına Sokulan Siyasal Çomak: Vatandaşlık Geliri”, Bir Temel Hak
Olarak Vatandaşlık Gelirine Doğru, Der. Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. İsmail Çekem, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007, s.37-50.
İNSEL, Aysu, SOYTAŞ, Mehmet Ali and GÜNDÜZ, Seda; “The Direction, Timing and Causality Relationships between the Cyclical Components of Real and Financial Variables
during the Financial Liberalization Period in Turkey”, Turkish Economic Association
Discussion Paper, 2004/1, (Erişim) http://www.tek.org.tr/dosyalar/aysuercjan04.tek.
pdf, 12.10.2008.
İstanbul Ticaret Odası, Türkiye’de ve Dünyada Tarımsal Destekleme Politikası, Hazırlayan: Okan Gaytancıoğlu, Yayın No:2009-14, İstanbul, 2009.
İZMİRLİOĞLU, Akın; “Gelir Dağılımı Sorunu Kronik ve Yapısal Özellikler Taşıyor”, İktisat Dergisi, Ekim-Kasım 2001, s.31-38.
KAKWANI, Nanak C.; Income Inequality and Poverty: Methods of Estimation and Policy
Applications, Oxford University Press, Washington, D.C., USA, 1980.
KAKWANI, N.; “Measuring Poverty: Definitions and Significance Tests with Application to
Cote d’Ivoire”, Including the Poor, Ed. By Michael Lipton and Jacques Van Der Gaag,
The World Bank, Washington D.C., 1993, s.43.
KALAYCIOĞLU, Sibel; “Türkiye’de Kentsel Yoksulluğun Tanımlanmasında Geçinme ve Aile
Stratejilerinin Etkileri”, 8 Kasım Dünya Şehircilik Günü 26. Kolokyumu, Yoksulluk,
Kent Yoksulluğu ve Planlama, Ankara, TMMOB Şehir Plancıları Odası, 2002, s.65-72.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
291
KAMERMAN, Sheila B., KAHN, Alfred J.; “The Problem of Poverty in the Advanced Industrialized Countries and Policy and Programme Response”, Poverty and Human Development, UNDP, Human Development Papers, New York, 1997, s.83.
KASNAKOĞLU, Zehra, KILIÇ, Atilla; “Ankara’da Gelir Farklılıklarını Belirleyen Etmenler
(1977)”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 10 (2), 1983, s.179- 198.
KAZGAN, Gülten; Tarım ve Gelişme, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 50, İstanbul, 2003.
KAZGAN, Gülten; Küreselleşme ve Ulus-Devlet Yeni Ekonomik Düzen, İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005.
KAZGAN, Gülten; Türkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001) “Ekonomi Politik” Açısından Bir İrdeleme, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 109, 2005.
KELEŞ, Ruşen; Kentleşme Politikası, Ankara, İmge Yayınevi, 2006.
KEPENEK, Yakup, YENTÜRK, Nurhan; Türkiye Ekonomisi, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2008.
KEYNES, John Maynard; İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi, çev. Uğur Selçuk Akalın,
İstanbul, Kalkedon Yayınları, 2008.
KILIÇ, Cem; “Türkiye’de İşgücü Piyasası ve Kriz”, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri
Seçme Yazılar, Ed. Emine Tuncay Kaplan ve Bülent Bayat, Ankara, 2003, s.71-93.
KİBRİTÇİOĞLU, Aykut; “Türkiye’de Ekonomik Krizler ve Hükümetler, 1969-2001”, (Erişim)
http://www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/ytd-kibritcioglu.pdf, 12.06.2009, s.1.
KORAY, Meryem, ALEV, Hülya; “Yoksulluk ve Yoksunluk Konusunda Bütünlükçü Bir İnsan
Hakları Yaklaşımının Gerekliliği”, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan Hakları, Ed. Yasemin Özdek, Ankara, TODAİE Yayını, No:311, 2002, s.452.
KORAY, Meryem; Sosyal Politika, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 2005.
KORAY, Meryem; “Sosyal Politika: Nereye Doğru? , Cahit Talas Anısına Güncel Sosyal Politika Tartışmaları, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Yayın No: 595, 2007,
s.445-478.
KORAY, Meryem; “Sosyal Politikanın Anlamını ve İşlevini Tartışmak” Çalışma İlişkileri Kongresi, 25-27 Mayıs 2007, Ankara, TÜRK-İŞ, 2008, s.67-123.
KORAY, Meryem; “Küreselleşme Süreci ve Ulus-Devlet, Ekonomi, Siyaset tartışmaları”, (Erişim) http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/makale1.htm, 29.10.2008, s.1.
KORPI, Walter; “Welfare-State Regress in Western Europe: Politics, Institutions, Globalization, and Europeanization” Annual Review of Sociology, Published by: Annual Reviews, Vol.29, 2003, s.590.
KOYUNCU, Murat, ŞENSES, Fikret; “Kısa Dönem Krizlerin Sosyoekonomik Etkileri: Türkiye,
Endonezya ve Arjantin Deneyimleri”, ERC Working Papers in Economics 04/13, October, 2004, s.1–43.
KURTULMUŞ, Sevgi; “Yoksulluğu Önlemede Sosyal Güvenlik Aracı Olarak Aile Ödeneklerinin Rolü”, IV. Aile Şurası, Aile ve Yoksulluk Bildirileri, Ed. Rahime Beder Şen, Ankara,
Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2004, s.307-318.
KUŞ, Elif; Nicel-Nitel Araştırma Teknikleri, Sosyal Bilimlerde Araştırma Teknikleri Nicel
mi? Nitel mi?, Anı Yayıncılık, Ankara, 2009.
LIPTON, Michael; “Defining and Measuring Poverty: Conceptual Issues”, Poverty and Human Development, Human Development Papers, New York, 1997, s.125, 126.
292
Banu Metin
MACPHERSON, Stewart, SILBURN, Richard; “The Meaning and Measurement of Poverty”,
Poverty : A Persistent Global Reality, Ed. John Dixon, David Macarow, Routledge,
1998, s.1 – 2.
MCNABB, R.; “Labour Market Theories and Education”, Economics of Education Research and Studies, Ed.George Psacharopoulos, Pergamon Press, Oxford, 1987, s.157163.
MEDA, Dominique; Emek: Kaybolma Yolunda Bir Değer mi?, çev. Işık Ergüden, İstanbul,
İletişim Yayınları, 2004.
MINGIONE, Enzo; “Güney Avrupa Refah Modeli ve Yoksulluk ve Sosyal Dışlanmaya Karşı
Mücadele”, Sosyal Politika Yazıları, Der. Ayşe Buğra, Çağlar Keyder, çev. Burcu Yakut
Çakar-Utku Barış Balaban, İstanbul, İletişim Yayınları, 2006, s.261-286.
MÜTEVELLİOĞLU, Nergis, IŞIK, Sayım; “Türkiye Emek Piyasasında Neoliberal Dönüşüm”,
Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, s.160, 161.
NEUMAN, W.Lawrence; Basics of Social Research: Qualitative and Quantitative Approaches, Boston: Pearson/Bacon, 2007.
Online OECD Employment Database; http://stats.oecd.org.
OPPENHEIM, Carey, HARKER, Lisa; Poverty: the facts, London, CPAG Ltd., 3. Edition,
1996.
ÖZATAY, Fatih; Finansal Krizler ve Türkiye, İstanbul, Doğan Kitap, 2009.
ÖZDEK, Yasemin “Küresel Yoksulluk ve Küresel Şiddet Kıskacında İnsan Hakları”, Yoksulluk,
Şiddet ve İnsan Hakları, Ed. Yasemin Özdek, Ankara, TODAİE Yayını, No:311, 2002,
s.2, 3.
ÖZDEMİR, Süleyman; Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti, İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: 2004-69, İstanbul, 2004.
ÖZLEM, Doğan; “Hukuk Devletini Sosyal Devlet İçinde Düşünmek”, Doğu-Batı, Yıl.4,
Sayı.13, 2001, s.20.
ÖZŞUCA, Şerife; “Küreselleşme ve Sosyal Güvenlik Krizi”, Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi, 58–2, s.134–152.
ÖZŞUCA, Şerife TÜRCAN; “Yapısal Uyum, Küresel Bütünleşme ve Refah Devleti”, Kamu-İş,
İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Prof. Dr. Kamil Turan’a Armağan, cilt 7, sayı 2, 2003,
s.227–237.
ÖZTÜRK, Mustafa, ALTUNTEPE, Nihat; “Türkiye’de Kentsel Alanlara Göç Edenlerin Kent ve
Çalışma Hayatına Uyum Durumları: Bir Alan Araştırması”, Journal of Yasar University,
(Erişim) http://ioy.yasar.edu.tr, 24.08.2009, s.1590.
ÖZTÜRK, Fahriye; “Tarım Kesimi: Türkiye’de Tarımsal Yapı ve Tarımsal Destekleme Politikalarının Tarihsel Gelişim Süreci”, Çeşitli Yönleriyle Cumhuriyetin 85. Yılında Türkiye
Ekonomisi, s.84, 85.
POLANYİ, Karl; Büyük Dönüşüm, çev. Ayşe Buğra, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007.
RAVALLION, Martin; Poverty Lines in Theory and Practice, LSMS Working Paper, No. 133,
The World Bank, Washington D.C., 1998, s.10.
RAVALLION, Martin, HUPPI, Monica; “Measuring Changes in Poverty: A Methodological
Case Study of Indonesia during an Adjustment Period”, The World Bank Economic
Review, Vol.5, No.1, s.60.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
293
Resmi Gazete: 2008/26887, İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında
Kanun, (Erişim) http://www.resmi-gazete.org, 30.12.2009.
Resmi Gazete: 2009/27290, Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, (Erişim) http://
rega.basbakanlik.gov.tr, 24.12.2010.
Resmi Gazete: 2011/27857, Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Sosyal Sigortalar
ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve Diğer Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişikilik Yapılması Hakkında Knaun, (Erişim) http://www.resmi-gazete.org,
15.4.2011.
RODRICK, Dani; Küreselleşme Sınırı Aştı mı?, Çev. İzzet Akyol, Fatma Ünsal, İstanbul, Kızılelma Yayıncılık, 1998.
RODRICK, Dani; “The Turkish Economy After Crises”, Turkish Economic Association, Discussion Paper 2009/9, December, 2009, (Erişim) http://www.tek.org.tr, 20.05.2010,
s.7-9.
ROOM, Graham; New Poverty in the European Community, Macmillan Pressed, 1990.
ROSANVALLON, Pierre; Refah Devletinin Krizi, çev. Burcu Şahinli, Ankara, Dost Kitabevi
Yayınları, 2004.
SALLAN GÜL, Songül; Sosyal Devlet Bitti Yaşasın Piyasa, Ankara, Ebabil Yayıncılık, 2006.
SALLAN GÜL, Songül, GÜL, Hüseyin; “Türkiye’de Yoksulluk, Yoksulluk Yardımları ve İstihdam”, Türkiye’de Yoksulluk Çalışmaları, Der. Nurgün Oktik, İzmir, Yakın Kitabevi Yayınları, 2008, s.361–396.
SAVAŞ, Vural Fuat; İktisadın Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2007.
SAYGILI, Şeref, CİHAN, Cengiz, Türkiye Ekonomisinin Büyüme Dinamikleri: 1987-2007
Döneminde Büyümenin Kaynakları, Temel Sorunlar ve Potansiyel Büyüme Oranı,
TÜSİAD, Yayın No: 2008-06/462, İstanbul, 2008.
SEN, Amartya; “A Sociological Approach to The Measurement of Poverty: A Reply to Professor Peter Townsend, Oxford Economic Papers, 37, 1985, s. 669 – 676.
SEN, Amartya; “Poor, Relatively Speaking”, Oxford Economic Papers, New Series, Vol.35,
No.2, 1983, (Erişim) http://www.jstor.org, 17. 04. 2007, s.158, 159.
SKOUSEN, Mark; İktisadi Düşünce Tarihi, Modern İktisadın İnşası, çev. Mustafa Acar, Ekrem
Erdem, Metin Toprak, Ankara, Adres Yayınları, 3. Baskı, 2007.
SMITH, Adam; Milletlerin Zenginliği, çev. Haldun Derin, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, 2006.
Social Issues: Key Tables from OECD, (Erişim) http://www.oecd.ilibrary.org/social-issues-migration-health/government-social-spending-2009-20743904-2009-table1,
10.09.2010.
Sosyal Riski Azaltma Projesi, (Erişim) http://www.sydgm.gov.tr/tr/html, 29.09.2010.
SÖNMEZ, Mustafa; “2001 Krizi, IMF ile İlişkiler ve Gelir Bölüşümü”, Türkiye Ekonomisi: Gülten Kazgan’a Armağan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları:79, İstanbul, 2004, s.346.
SÖNMEZ, Sinan; “Türkiye Ekonomisinde Neoliberal Dönüşüm Politikaları ve Etkileri”, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, a.g.e., s.26.
SÖNMEZ, Sinan; “Türkiye Ekonomisinde Neoliberal Dönüşüm Politikaları ve Etkileri, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm.
SÖNMEZ, Sinan; “Türkiye’de Finansal Serbestlik: İstikrarsızlık Faktörü mü? Kalkınmanın İtici
Gücü mü? Ekonomik Yaklaşım, Cilt:14, Sayı:49, s.216.
294
Banu Metin
SÖNMEZ, Mustafa 100 Göstergede Kriz ve Yoksullaşma, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
SÖNMEZ, Mustafa; 100 Soruda Küresel Kriz ve Türkiye, İstanbul, Alan Yayıncılık, 2009.
SPICLAR, Paul; Poverty and Social Security: Concepts and Principles, London, 1993.
STANDING, Guy; “Temel Gelir: Küreselleşen Dünyada Yoksullukla Bir Mücadele Yöntemi”,
Bir Temel Hak Olarak Vatandaşlık Gelirine Doğru, Der. Ayşe Buğra, Çağlar Keyder,
çev. İsmail Çekem, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007, s.17-36.
STIGLITZ, Joseph E.; Küreselleşme Büyük Hayal Kırıklığı, çev. Arzu Taşçıoğlu, Deniz Vural,
İstanbul, Plan B Yayıncılık, 2006.
ŞAYLAN, Gencay; Değişim, Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, Ankara, İmge Kitabevi,
2003.
ŞEN, Mustafa; “Kökene Dayalı Dayanışma- Yardımlaşma: Zor İş”, Yoksulluk Halleri Türkiye’de Kent Yoksulluğunun Toplumsal Görünümleri, Ed. Necmi Erdoğan, İstanbul,
İletişim Yayıncılık, 2007, s.249–292.
ŞENKAL, Abdülkadir; Küreselleşme Sürecinde Sosyal Politika, İstanbul, Alfa Yayınları,
2005.
ŞENSES, Fikret; “Yoksullukla Mücadele ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik
Fonu”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 26 (3–4), 1999, s.432.
ŞENSES, Fikret; “Gelişme İktisadı ve İktisadi Gelişme: Nereden Nereye?, Kalkınma İktisadı
Yükselişi ve Gerilemesi, Der. ve Yay.Haz., Fikret Şenses, İletişim Yayınları, İstanbul,
2003, s.93-128.
ŞENSES, Fikret; Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk, İstanbul, İletişim Yayınları, 2006.
TABAN, Sami; “Türkiye’de Enflasyon-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Sınır Testi Yaklaşımı”, TİSK
AKADEMİ, cilt 3, sayı 5, 2008/1, s.145–167.
TALAS, Cahit; Toplumsal Ekonomi, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 1997.
TANSEL, Aysıt; “Türkiye ve Seçilmiş Ülkelerde Eğitimin Getirisi”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 26
(3-4) 1999, s.453-472.
TAYMAZ, Erol, SUİÇMEZ, Halit; “Türkiye’de Verimlilik, Büyüme ve Kriz”, Türkiye Ekonomi
Kurumu Tartışma Metni 2005/4, (Erişim) http://www.tek.org.tr, 20.07.2008, s.7.
TOKGÖZ, Erdinç; Türkiye’nin iktisadi Gelişme Tarihi (1914–2009), İmaj Yayınevi, Ankara,
2009.
TOKSÖZ, Gülay; “Neoliberal Piyasa ve Muhafazakâr Aile Kıskacında Türkiye’de Kadın Emeği”, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, s.214.
Total Expenditure on Social Protection, (Erişim) http://ec.europa.eu/social/search, 10.09.2010.
TOWNSEND, Peter; “The Meaning of Poverty”, The British Journal of Sociology, Vol.13,
No.3, September, 1962, (Erişim) http://www.jstor.org, 05.02.2007, s.210.
TOWNSEND, Peter; “A Sociological Approach to The Measurement of Poverty – A Rejoinder
to Professor Amartya Sen”, Oxford Economic Papers, 37, 1985, s.659 – 668.
TSAKLOGLOU, Panos; “Aspects of poverty In Greece”, Review of Income and Wealth,
Series. 36, No.4, December, 1990, s.383.
TUNCAY, A. Can, EKMEKÇİ, Ömer; Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, İstanbul, Beta Basım, 2005.
TÜİK, Dönemler İtibariyle İmalat Sanayi Üretiminde Çalışılan Saat Başına Reel Ücret Endeksi,
(Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 14.06.2010.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
295
TÜİK, Üç Aylık İmalat Sanayi Eğilim Anketi Sonuçları Haber Bülteni, İmalat Sanayinde Eğilimler Haber Bültenleri, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 02.03.2010.
TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması Sonuçları 2008, Haber Bülteni, Sayı:134, 29 Temmuz 2010, (Erişim) http://www.tuik.gov.tr, 29.08.2010.
UNCTAD, “Küreselleşmenin Yedi Günahı”, İşletme ve Finans Dergisi, Eylül 1997, s.6 vd.
UNDP, Türkiye Aylık Haber Bülteni, Özel Sayı, Ocak 2008, (Erişim) http://www.undp.org.
tr 12.12.2008.
UNDP, Human Development Report 2009 Overcoming Barriers: Human mobility and
development, (Erişim) http://hdr.undp.org. 15.11.2009.
UNDP, Human Development Report 2010, 20th Anniversary Edition, The real Wealth of
Nations: Pathways to Human Development, New York 10017 USA, 2010, (Erişim)
http://http://hdr.undp.org, 29.12.2010.
UNITED NATIONS, The Millenium Development Goals Report 2008, New York, 2008.
UYGUR, Ercan; “Krizden Krize Türkiye:2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri” Türkiye Ekonomi
Kurumu Tartışma Metni 2001/1, (Erişim) http://www.tek.org.tr, 14.06.2008.
UYGUR, Ercan “The Global Crises and the Turkish Economy”, Turkish Economic Association,
Discussion Paper 2010/3, February, 2010, (Erişim) http://www.tek.org.tr 15.05.2010.
ÜNAL, Işıl; “Verimliliğin Önemi ve Eğitimle İlişkisi”, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, cilt 22, sayı 1, 1989, s.435–442.
ÜNAL, Işıl; “Ekonomi ve Eğitim İlişkisi”, Eğitim Sosyolojisi, Ankara, Gazi Kitabevi, 1991,
s.49-66.
ÜNAL, Işıl; “İşgücü Piyasalarında Eğitimsel Niteliklerin Rolü”, Ankara Üniversitesi, Eğitim
Bilimleri Fakültesi Dergisi, cilt 24, sayı 2, 1991, s. 747-767.
ÜNAL, Işıl; “Eğitim ve Gelir İlişkisi”, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi,
cilt 25, sayı 1-2, 1992, s.113-129.
WAGLE, Udaya; “Rethinking Poverty: Definition and Measurement”, Open Forum, Published by Blackwell Publishers, USA, UNESCO, 2002, s.160.
Poverty and Income Distribution in Latin America: The Story of the 1980’s, World Bank Tecnical Paper, No. 351, The World Bank Washington D. C., April 1997.
WOODHALL, M.; “Earnings and Education”, Economics of Education Research and Studies, Ed.George Psacharopoulos, Pergamon Press, Oxford, 1987, s.209.
WORLD BANK, World Development Report 1990: Poverty, New York, Oxford University
Press, 1990.
WORLD BANK, World Development Report 2000/2001 Attacking Poverty, New York, Oxford University Press, 2000.
WORLD BANK, Turkey: Poverty and Coping After Crises, Report No: 24185-TR, July 28,
2003, (Erişim) http://www.worldbank.org.tr., 15.06.2008.
WORLD BANK, World Development Report 2004, Making Services Work for Poor People, A Copublication of the World Bank and Oxford University Press, World Bank,
Washington, D.C., 2003, (Erişim) http://www-wds.worldbank.org, 20.08.2010.
WORLD BANK, World Development Report 2005, A Better Investment Climate for Everyone, The World Bank, Washington D.C., 2004, (Erişim) http://www-wds.worldbank.
org, 20.08.2010.
296
Banu Metin
WORLD BANK, Turkey: Labor Market Study, Document of the World Bank, Report
No:33254-TR, April 14, 2006, (Erişim) http://www.worldbank.org.tr., 10.07.2008.
WORLD BANK, World Development Report 2007, Development and the Next Generation, The World Bank, Washington D.C. 2006, (Erişim) http://www-wds.worldbank.org,
20.08.2010.
YELDAN, Erinç; “Finans Çağında Eklemlenme Kalıpları: Neoliberal Küreselleşmenin Çevresel Bir Ekonomisi Olarak Türkiye Örneği” Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal
Dönüşüm, s.132.
YELDAN, Erinç “Kapitalizmin Yeniden Finansallaşması ve 2007/2008 Krizi: Türkiye Krizin Neresinde?”, Çalışma ve Toplum, 2009/1, s.18.
YELDAN, Erinç; “Behind The 2000/2001 Turkish Crises: Stability, Credibility, and Governance, for Whom?”, (Erişim) http://www.bilkent.edu.tr/yeldane, 12.08.2008, s.4, 5.
YELDAN, Erinç; Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, İletişim Yayınları, İstanbul,
2003.
YENTÜRK, Nurhan; “”Yangın Söndü, Arsayı Kurtardık”: 2001 Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı”, Körlerin Yürüyüşü Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası Krizler, s.56, 57.
YENTÜRK, Nurhan; “2004 Yılı Türkiye Ekonomisi: Başarı mı, Tehlike Çanları mı?”, Körlerin
Yürüyüşü Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası Krizler, s.26, 27.
YENTÜRK, Nurhan; “Finansal Sermaye Girişi Gölgesinde İstikrar Uygulaması: 2000 İstikrar
Paketinin İncelenmesi”, Körlerin Yürüyüşü Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası
Krizler, s.83, 84.
YENTÜRK, Nurhan, ÇİMENOĞLU, Ahmet; “Uluslararası Sermaye Hareketlerinin Gelişimi ve
Türkiye Ekonomisinin Krizleri Üzerindeki Etkisinin Modellemesi”, Körlerin Yürüyüşü
Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası Krizler, s.126, 127.
YILMAZ, Cevdet; “Kentsel yoksulluk: Dayanışma, Güven ve Risk İlişkisinin Dönüşümü”, Türkiye’de Yoksulluk Çalışmaları, Der. Nurgün Oktik, İzmir, Yakın Kitabevi Yayınları, 2008,
s.163–206.
YÜKSEL, Ahmet Turan; “Türk-İslam Medeniyetinde Vakıfların Önemi ve Fonksiyonları”, Yoksulluk (III. Cilt), Ed. Ahmet Emre Bilgili, İbrahim Altan, İstanbul, Deniz Feneri Yayınları,
2003, s.22–31.
YÜKSELER, Zafer; “Türkiye’de Kriz Dönemlerinde Ekonomik Gelişmeler ve Ödemeler Dengesi Uyumu” Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Temmuz, 2009, (Erişim) http://
www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/Krizler_Yukseler.pdf, 10.11.2009, s.10.
YÜKSELER, Zafer; “Yeni Milli Gelir Serisi ve Analizi”, Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni
2008/11, Temmuz 2008, (Erişim) http://www.tek.org.tr, 14.07.2009.
ZHENG, Buhong; “Aggregate Poverty Measures”, Journal of Economic Surveys, Vol. 11,
No. 2, Blackwell Publishers Ltd., 1997, s.124.
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
297
EK-1: YOKSUL HANELERİN ADRES BİLGİLERİNİN TEMİNİ AŞAMASINDA İZLENEN RESMİ PROSEDÜRE İLİŞKİN BELGELER
298
Banu Metin
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
299
300
Banu Metin
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
EK-2: ANKET FORMU
301
302
Banu Metin
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
303
304
Banu Metin
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
305
306
Banu Metin
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
307
ÖZET
[METİN Banu]. [Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu “Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”],
[Doktora Tezi], Ankara, [2011].
Türkiye’de 2000 ve 2001 ekonomik krizlerinin ardından yaşanan ekonomik gelişmeler ve uygulanan sosyal politikalar temelinde yoksulluk sorununun analiz edilmesi çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Bu kapsamda, 2000’li yılların başında yaşanan ekonomik krizlerin sonrasında özellikle
2002-2007 döneminde, Türkiye’nin ekonomik göstergelerinde ortaya çıkan
olumlu seyrin, toplumsal alandaki en önemli sorunlardan biri olan yoksulluk
sorununa nasıl yansıdığı TÜİK’in yoksulluk istatistikleri esas alınarak incelenmiştir. Çalışma kapsamında, Türkiye’de yoksulluk sorunu üzerinde etkili
olan yapısal faktörlerin analiz edilmesiyle böyle bir inceleme için gerekli zeminin sağlanmasına çalışılmıştır.
2002-2009 döneminde, Türkiye’de yoksulluk oranlarının özellikle ekonomik kriz dönemlerinin ardından yükselme eğiliminde olduğu görülmüştür.
2003-2006 döneminde gıda ve gıda dışı harcamaları içeren mutlak yoksulluk oranının azalma eğiliminde olmasında ise bu dönemde gerçekleşen
yüksek oranlı ekonomik büyüme ile birlikte görece düşük gıda enflasyonu
etkili olmuştur.
Çalışmanın önemli bölümlerinden birini saha araştırması oluşturmaktadır. Ankara’nın il merkezini oluşturan sekiz ilçesinde, nicel araştırma yöntemlerinden survey (tarama) tekniği kullanılarak yürütülen saha araştırmasıyla, 2000’li yılların başında yaşanan ekonomik krizlerin sonrasında mutlak
yoksulların yaşam koşullarında ortaya çıkan değişimin yönü tespit edilmeye
çalışılmıştır.
Banu Metin
308
Araştırma sonucunda, mutlak yoksulların yaşam koşullarında görece
bir iyileşmenin varlığına işaret eden bulgulara ulaşılmıştır. Yoksulların ikamet ettikleri konutlarda yaşama süreleri itibariyle belirli bir istikrarın varlığına; yaşamın daha kolay sürdürülmesinde önemli role sahip olan çamaşır
makinesi, buzdolabı ve televizyon gibi eşyaların edinilmesinde 2003-2007
döneminin öne çıkmasına; yoksullukla mücadelede devletin uyguladığı politikalara duyulan güvene ve geleceğe yönelik beklentilerde daha kötüye
bir gidişin olmayacağı yönündeki güçlü kanaate ilişkin bulgular bu yöndeki
değerlendirmeyi desteklemektedir. Bununla birlikte, araştırma sonucunda,
yoksulların kendi yoksulluklarının nedenleri olarak işsizlik, eğitimsizlik ve
sigortasız çalışmayı öne çıkardıkları ve yoksullukla mücadele konusunda
alınması gereken tedbirlere ilişkin görüşlerinin de işsizlik sorununun çözümüne odaklandığı görülmektedir. Türkiye’nin yüksek oranlı ekonomik büyüme döneminde yeterli düzeyde istihdam yaratılamaması ve işsizlik oranlarının yüksek düzeylerde seyretmeye devam etmesi, yoksullukla mücadelede
ekonomik ve sosyal politikaların birlikte ve eşgüdüm içinde uygulanmasını
gerektirmektedir.
Anahtar Sözcükler:
1. Yoksulluk
2. Mutlak Yoksulluk
3. Ekonomik Krizler
4. Sosyal Politika
5. Yoksullukla Mücadele
Türkiye’de 2000 Sonrası Dönemde Uygulanan
Ekonomik ve Sosyal Politikalar Temelinde Yoksulluk Sorunu
“Ankara’da Uygulamalı Bir Araştırma”
309
ABSTRACT
[METIN Banu]. [Poverty Problem in Turkey in the Framework of Economic
and Social Policies applied after the period of 2000 “A Field Research in
Ankara”], [PhD Thesis], Ankara, [2011].
The analysing of poverty problem in the framework of economic developments and the social policies applied after the economic crisis which
occured in 2000 and 2001 in Turkey constitutes the aim of this study. In
this context, the reflection of positive progress in the economic indicators
of Turkey especially in the period of 2002-2007 on the poverty problem,
which is one of the most important problems in the social field is analysed
according to poverty statistics of Turkish Statistical Institute (Turkstat). The
background, which is necessary for such an analyse is aimed to be formed
by investigating the structural factors which have effects on the poverty
problem in Turkey.
In the period of 2002-2009, it is understood that the poverty rates
show a rising tendency after the recession years. The declining tendency of
absolute poverty rates, which include the food and nonfood expenditures,
in the period of 2002-2006 can be explained by the effects of high economic growth and the relatively low food inflation in this term.
The field research constitutes one of the most important chapters of
this study. The direction of the change which occured in the living conditions of absolutely poors after the economic crisis in the beginning of 2000s
is tried to be determined by the field research, which is implemented in the
eight counties of Ankara by using the survey technique that is one of the
quantitative research methods.
Banu Metin
310
In the end of the research field, we get some findings which indicate
the existence of a relatively improvement in the living conditions of the absolutely poors. The findings which are related to the existence of stability
conditons of poors about the living period in their houses; the sticking out
of the term of 2003-2007 for the poors to get some goods like washing
machine, refrigerator and television; the belief in the government policies
against poverty and the belief which does not indicate the conditons worse than today in the future expectations support our evaluation about the
relatively improvement in the living conditions of absolutely poors. However, from the findings of the field research, it is understood that the poors
highlight unemployment, being uneducated and unregistered employment
for the causes of their poverty and also, it is seen that they highlight the
solution of unemployment problem to struggle against poverty. In the high
economic growth term of Turkey, the insufficiency of job creation and the
high unemployment rates require the implementation of economic and social policies to be in coordination to struggle against poverty.
Key Words:
1. Poverty
2. Absolute Poverty
3. Economic Crises
4. Social Policy
5. Struggle Against Poverty