Kömür Havzaları - Tunçbilek Belediyesi

Transkript

TUNÇBİLEK BELEDİYESİ
ENERJİDE
SÜRDÜRÜLEBİLİR
GELİŞİMİ İLE
TUNÇBİLEK HAVZASI
KÖMÜRLERİ
Bölüm – I
Doç. Dr. Müh. ALİ OSMAN YILMAZ
Karadeniz Teknik Üniversitesi
Maden Mühendisliği Bölümü
TRABZON
Bölüm – II
Doç. Dr. Müh. NURAY TOKGÖZ
İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi
Maden Mühendisliği Bölümü, Maden İşletme Anabilim Dalı
İSTANBUL
Ekim - 2012
Tunçbilek Belediyesi Yayın No: 11
TAVŞANLI/KÜTAHYA
Tel: 0 274 638 30 78
0 274 638 30 03
Faks: 0 274 638 30 26
e-posta: [email protected]
www.tuncbilek.bel.tr
Belediye Başkanı
: Mutahhar TEMEL
Belediye Meclis Üyeleri: Ahmet USLUER
Celal DÜNDAR
H. Nejat YAY
Mustafa KAYA
Recep AYDIN
R. Niyazi ÖZER
Seyfettin DİNÇ
Tahir YÜKSEK
Veli ALADAĞ
© Copyright 2012
Bu kitabın tüm hakları saklıdır. Tunçbilek Belediyesinin ve yazarlarının yazılı izni
olmaksızın bu kitabın tamamı ya da bir bölümü basılamaz ve çoğaltılamaz. Kaynak
gösterilerek alıntı yapılabilir. Çalışmada yapılan sayısal çıkarım, değerlendirme ve
yorumların bilimsel sorumluluğu tümüyle yazarlarına aittir. Hiçbir kişi, kurum ve
kuruluşu bağlamaz.
Baskı: ANIT MATBAA
Özveren Sok. 37/8 Maltepe
ANKARA
Tel: 0 312 232 54 77
ISBN: 978-605-87210-6-7
Ekim - 2012
ANKARA
Bu kitap, Türkiye Cumhuriyeti
Devleti’nin 1938’den beri Tunçbilek’te
yeşerttiği ve bugün için ne yazık ki
güçlükle sürdürülebilen
"yerli kömür üretim kültürümüzü",
alınteri - emek ve katkılarıyla yaşatan
değerli vatan evlâtlarına atfedilmiştir.
Katkılarından Dolayı
Park Teknik A.Ş.'ye
Polat Elektrik A.Ş.'ye
Türkiye Maden İşçileri Sendikası'na
Teşekkür ederiz.
SUNUŞ
“Cennet, Kütahya’nın ya altındadır ya üstünde” demiş Sultan Veled.
Ne kadar doğru söylemiş. Asırlar öncesinden Kütahya’nın sahip olduğu
değerleri farketmiş ve adeta bir keramet göstermiştir. Kütahya’mız
günümüzde yeraltı ve yerüstü zenginlikleri bakımından Ülkemizin ilk
sıralarında yeralmaktadır. Özellikle maden yataklarının çeşitliliği ve
rezervi yönünden zengin bir potansiyele sahiptir.
MTA verilerine göre Kütahya’nın yeraltında yaklaşık 35 çeşit
maden bulanmaktadır. Başta kömür madeni olmak üzere; bor, gümüş,
antimuan, kaolen, manyezit, feldispat, krom, dolomit, talk, mermer,
kaolinit, şap, bentonit, kalsit, kalger, demir, kurşun, çinko ve manganez
bunlardan bazılarıdır.
Özellikle bor ve kömür bakımından Kütahya, tüm ülkeyi kurtaracak
potansiyele sahiptir. Bu iki madenin iyi değerlendirilmesi ile ülkemizin
ihtiyacı olan enerji kaynaklarına kavuşmak mümkün olacaktır. Fakat bu
iki madenin günün koşullarına uygun olarak işlenmesi ve ekonomiye
kazandırılması çok önemli bir eşiktir. Hazine değerindeki bu iki
madenin hoyratça tüketilmesi sadece bu günümüzü değil geleceğimizi
de heder etmektedir. Madenlerimizi işlemede teknolojik yetersizlik kesinlikle mazeret
değildir. Küreselleşen dünyamızda her tür teknolojik imkân çeşitlenerek
arz edilmektedir. Artık bu alanlarda tekelden söz etmek mümkün değildir.
Ama duyarlı ve millî düşünen hassas yöneticilere ve girişimcilere
ihtiyaç vardır. Sadece Kütahya’nın değil, ülkemizin millî değerlerinden
olan bu madenlerin, yine ülkemiz için kullanılması aynı zamanda bir
insanlık görevidir. Bir kaç kişinin çıkarı uğruna ülke kaynaklarımızın
hor görülerek gözardı edilmesi, sadece bir ihmâli değil, aynı zamanda
bir ihaneti de kapsar.
Yeraltı zenginlikleri bakımından dünyanın sayılı ülkelerinden
biri olan Türkiye, çok önemli bir ekonomik potansiyeli koynunda
saklamaktadır. Bu zenginliğin farkına varmak ve hakkını vermek çok
önemli bir vizyon gerektirmektedir. Ekonomik değerler, etik değerler
dengesi içindeki bu süreç, insana hizmetin yanında verimlilik, adalet
ve sorumluluk duygularıyla yürütülmelidir.
Yeraltı zenginliklerimiz, yer üstü değerlerine dönüştürülürken
çevreye etki konusu da mutlaka ve öncelikle ele alınmalıdır. Çevreye
zarar vermeden, toprağı, havayı, suyu kirletmeden elde edilen ürünler
insani sorumluluk noktasında; sadece insanların değil, aynı zamanda
hayvanların ve bitkilerin de yaşama hakkının tanınmasıdır. Fayda
sağlanılan kapıya saygı ve hürmet bir insanlık adabıdır. Hoyratça
yapılan madencilik ve sorumsuzca üretilen sanayi ürünleri kısa vadede
kâr sağlar gibi görünse de, uzun vadede mutlaka felâkete dönüşmektedir.
Esas olan, her karış vatan toprağına siyasi meselelerde gösterdiğimiz
millî hassasiyetin, bu toprakların barındırdığı maden ve minerallerin
işlenmesi hususunda da gösterilmesidir.
Bizler, Tunçbilek Belediyesi olarak beldemize bahşedilen yeraltı
ve yerüstü zenginliklerimizin farkındayız. Bunların milletimiz ve
memleketimiz için artı değerlere dönüşmesini gönülden arzuluyoruz.
Fakat yöntem konusunda çok hassas bir duruş sergiliyoruz. Yeraltı
kaynaklarımızın kullanımında çevre mevzuatına uyulması kuralını, bu
alanda faaliyet gösteren sektör temsilcilerinin bir “etik davranış haline
getirmelerini ve benimsemelerini” bekliyoruz.
Belediyemizce basımı uygun ve gerekli görülen bu kitap; beldemiz
linyit kömürü potansiyelinin ülke ekonomisinde daha verimli kullanımı
amacıyla, en yeni bilgileri de içermektedir. “Kömür Madenciliği” “Enerji” - “Çevre” bağlamında ve enerji hammadde değerini tanımlama
konularında önemli bir boşluğu dolduracak bu kitabın, “ülkemiz” ve
“beldemiz” için hayırlı olmasını dileriz.
Özellikle bu önemli kitaba “Önsöz”ü yazarak bizleri onurlandıran
Sayın Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU hocamız ile bölüm
yazarlarımızdan Sayın Doç. Dr. Müh. Nuray TOKGÖZ ve Sayın Doç.
Dr. Müh. Ali Osman YILMAZ hocalarımıza ve bu süreçte diğer emeği
geçenlere teşekkürlerimle beraber, başarılı çalışmalarının devamını
dilerim.
Mutahhar TEMEL
Tunçbilek Belediye Başkanı
ÖNSÖZ
1986 yılı sonlarında petrol fiyatlarında gözlenen büyük boyutlu
düşüşler (29.6 $/ varil’den 15.3$ /varil’e düşmesi) linyitin rekabet gücünü
olumsuz şekilde etkilemiştir. Ayrıca; Ankara’da kamuoyunu ciddi
ölçüde rahatsız etmiş ve “hava kirliliği olgusu” da yerli linyitlerimizin
kalitesinin ciddi biçimde sorgulanmasına neden olmuştur. Kuşkusuz
anılan yıllarda ahlaki-hukuk alt yapısı oluşturulamayan “piyasa
ekonomisi”nin tamamen çarpık uygulamaları sonucunda adetâ teşvik
edilen “dış alım kömür rejimi” ve her türlü tartışmaya açık dışalım
doğalgaz projesinin çeşitli yöntemleriyle (arz güvenilirliği, mühendislik
alt yapısı, diğer yakıtlara göre kullanım ekonomikliği, çevresel yönü
özellikle NOx emisyonları, birinci deprem bölgelerinde olası depremler
karşısında gözlenebilecek yangın/patlamalara karşı önlemlerin yetersiz
düzeyde olması, dış politika yaptırımlarına açık olması vd.) hesapsız /
kitapsız biçimde yaygınlaştırılması, yerli linyit sektörümüzü çok ciddi
boyutlarda sarsmıştır. Ne yazık ki, 1980’li yılların ortasında başlayan
bu çarpıklığın baş sorumlusu olan Hükümetler aşağıdaki önem ve
öncelikli olan;
• 12.4 milyar ton toplam linyit rezervi ile Avrupa ülkeleri arasında
çok şanslı konumda bulunması,
• 1940’lı yıllarda başlayarak paha biçilmez “üretim kültürü”
birimlerinin sonucunda toplam linyit üretim düzeyimizin 80
milyon ton/yıla yükseltilmesi,
• Sözde uygulanan enerji politikalarında yakıt temini kadar onun
kullanımı, diğer bir deyişle “yakıt yakma-çevre” ilişkisinin
önemini, bu konuda hiçbir Ar-Ge etkinliğini sürekli ve yaygın
biçimde destekleme gerekliliği,
gibi konulardaki gerçekleri hiçbir zaman görememişlerdir. Yukarıda
çok kısaca belirtilen kusurların ülkemize çıkardığı faturalar ise şöyle
özetlenebilir:
• Ülkemiz birincil enerji yakıtların (petrol, doğalgaz, ısınmaya
ve elektriğe dayalı kömür vb) temini konusunda çok tehlikeli
düzeyde dışa bağımlı hale gelmiştir. Bunun sayısal boyutu pek
net olmamakla birlikte en az 40 milyar $/yıl olduğu kestirilebilir.
• 12.4 milyar ton olarak belirtilen linyit kaynaklarımıza optimal
üretim ölçeği olan en az %1 kaynak kullanım oranı ile üretimimizin
120 milyon ton/yıl’a bir türlü ulaştırılmamıştır. Ulusal madencilik
sektörünün önü kapanmıştır. Ülkemiz sürekli şekilde uluslararası
enerji/kömür lobilerine tutsak durumuna düşürülmüştür.
• Linyit kömürlerimizin kimyasal/ mineralojik yapılarına uygun ve
temiz “yakma” sistemi geliştirilememiştir.
•
Termik santral envanterimizdeki orta yaşın üzeri (15-30 yıl) santrallere
yapılması gereken ciddi yenileme çalışmaları yapılmamıştır. Bu
durum ise “üretme verimliliği”nin düşmesine ve emisyonların
kontrol altına alınamamasına neden olmuştur.
Elinizdeki kitap; linyit madenciliğimizin ülke enerji sektörü için ne
denli önem taşıdığını bir kez daha bilimsel şekilde vurgulamaktadır.
İncelenen konulardaki sorunları çeşitli yönleriyle irdeleyen ve bunların
aşılması için etkin çözüm önerileri geliştiren bölüm yazarlarından; Doç. Dr.
Müh. Ali Osman YILMAZ (KTÜ) ile Doç. Dr. Müh. Nuray TOKGÖZ’e
(İÜ) yapmış oldukları yoğun katkı ve çabaları için teşekkürlerimi sunar ve
meslek hayatlarında başarılarının devamını dilerim. Bu çalışmayı; enerji
politikaları üretim sürecinde yer alan siyasetçilere, mühendislerimize,
özellikle “linyit madenciliğine” ilgi duyan araştırmacılara bir “başvuru
eseri” olarak kazandıran Tunçbilek Belediye Başkanı Sayın Mutahhar
TEMEL’e ve Sayın Belediye Meclis Üyelerine teşekkürlerimi iletmeyi
bir görev bilirim.
Saygılarımla...
Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU
TMMOB Maden Mühendisleri Odası
İstanbul Şubesi Eski Başkanı
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ.........................................................................................................................5
ÖNSÖZ........................................................................................................................7
BÖLÜM - I
TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN TÜRKİYE LİNYİT
MADENCİLİĞİNDE YERİ VE ÖNEMİ
1. Giriş........................................................................................................................15
2. Genel Değerlendirme............................................................................................16
3. Öneriler..................................................................................................................21
4. Sonuçlar.................................................................................................................25
5. Kaynaklar..............................................................................................................29
6. Bölüm - I Ekleri.....................................................................................................31
1. Dünyada Birincil Enerji Arzı, Enerji Kaynaklarına Göre
Elektrik Üretiminin Dağılımı............................................................................33
2. Dünya Kömür Tüketimi ve Artış Hızları..........................................................34
3. Dünya Doğalgaz Rezervlerinin Dağılımı..........................................................35
4. Dünya Petrol Rezervlerinin Dağılımı..............................................................36
5. Dünya Kömür Rezervlerinin Bölgelere Göre Dağılımı ve Statik Ömürleri.....37
6. Dünya Kömür Üretim/Tüketiminin Bölgelere Göre Dağılımı..........................38
7. Dünya Kömür Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı ve Oranlar........................39
8. Türkiye’nin Dünya Kömür Rezervleri İçindeki Yeri ve Statik Ömürleri.........40
9. Türkiye’nin Dünya Kömür Üreticisi Ülkeler Arasındaki Yeri,
Taşkömürü ve Linyite Göre Dağılımı...............................................................41
10. Dünya Kömür İhracatında İlk 10 Ülke..............................................................42
11. Dünya Kömür İthalatında İlk 10 Ülke...............................................................43
12. Türkiye’nin Dünya Linyit Üretimindeki Yeri....................................................44
13. Elektrik Sektörümüzün Kısa Kimliği (2009)....................................................45
14. Toplam Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı ve
Toplam İçindeki Oranları..................................................................................46
15. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı ve
Toplam İçindeki Oranları..................................................................................47
16. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı...........48
17. Toplam Birincil Enerji Tüketiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı.........49
18. Birincil Enerji Üretiminin Birincil Enerji Tüketimi ile Karşılaştırılması.........50
19. Birincil Enerji Üretimi/Tüketiminin Yıllar İtibarıyla gelişimi,
Artış Oranları ve Üretimin Tüketimi Karşılama Oranı.....................................51
20. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı (2009).........52
21. Türkiye Birincil Enerji Tüketim Kaynakları Bazında Dağılımı (2009)............53
22. Birincil Enerji, Elektrik Üretimi-Tüketimi ve Artış Hızları..............................54
23. Birincil Enerji Kaynaklarının Tüketim Alanları (2009)....................................55
24. Birincil Enerji, Elektrik Üretimi-Tüketimi Artış Hızları...................................56
25. Türkiye Kurulu Elektrik Santrallarının Enerji Kaynaklarına Göre
Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile Artış Hızları.........................................................57
26. Türkiye Kurulu Elektrik Santrallarının Enerji Kaynaklarına Göre
Dağılımı ve Genel Toplam İçindeki Oranları...................................................58
27. Kurulu Gücün Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı..........................................59
28. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına ait
Rezervler (2009)...............................................................................................60
29. Taşkömürü üretimi/Tüketimi ve Kullanım Alanları..........................................61
30. Taşkömürünün Tüketim Alanları.......................................................................62
31. Taşkömürü Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı...................63
32. Doğalgaz Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı.....................64
33. Doğalgazın Kullanım Alanları..........................................................................65
34. Kurulu Kapasitenin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı (2009)......................66
35. Kurulu Kapasitenin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı (2009)........................67
36. Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına göre dağılımı (2009)........................68
37. Toplam Elektrik Üretiminin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı (2009)...........69
38. Türkiye Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar
İtibarı ile Artış Hızları.......................................................................................70
39. Türkiye Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar
İtibarı ile Toplam Üretim İçindeki Oranları......................................................71
40. Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı..................................72
41. Kişi Başına Milli Gelir Elektrik Tüketimi İlişkisi (1970-2009 Dönemi)..........73
42. Toplam Elektrik Üretiminin “Termik” ve “Yenilenebilir” Enerji Bazında
Dağılımı............................................................................................................73
43. 1984-2009 Döneminde Kurulu Gücün “Termik”,” Hidrolik” ve “Kamu”,
“Özel” Bazında Dağılımı..................................................................................74
44. 1984-2009 Döneminde Elektrik Üretiminin “Termik”,” Hidrolik” ve
“Kamu”, “Özel” Bazında Dağılımı...................................................................75
45. Elektrik Üretimi-Tüketimi ve Tüketimin Kullanım Alanlarının
Yıllar İtibarıyla Gelişimi...................................................................................76
46. Net Elektrik Tüketiminin Tüketim Alanlarına Göre Dağılımı (2009)...............76
47. İthal Enerji Kaynaklarının Dağılımı (2009)......................................................77
48. İthal Birincil Enerji Kaynakları ve Üretimin Tüketimi Karşılama Oranı.........78
49. İthal Enerji Kaynakları ve Toplam İthalat İçindeki Oranları.............................79
50. Enerji İthalatının Türkiye İhracatı-İthalatı İçindeki Oranı ve Enerji İthalatı
(Dahil-Hariç) İhracatın İthalatı Karşılama Oranı..............................................80
51. Türkiye Toplam İthalatı İle Enerji İthalatı ve Türkiye Toplam İhracatı
Arasındaki İlişki................................................................................................81
52. Kişi Başına Gayri Safi Milli Hasıla [GSMH] İle Kişi Başına Elektrik
Üretimi ve Kişi Başı Elektrik Tüketimi Arasındaki İlişki................................82
53. Yıllar İtibarıyla İletim, Dağıtım ve Toplam Kayıplar ve Toplam İçindeki
Oranları.............................................................................................................83
54. Ülkelere Göre (İletim +Dağıtım) Kaybı (2008)................................................84
55. Ülkelere Göre Elektrik Satış Fiyatları (2008)...................................................85
56. Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu “TKİ” Kısa Kimliği (2008).....................86
57. TKİ Hakkında Kısa bilgi ve Üretim Bölgeleri..................................................87
58. Linyit Rezervlerinin Kurumlar Bazında Dağılımı (2009).................................88
59. Linyit Sektörümüzle İlgili Çeşitli Büyüklükler.................................................88
60. Kamu Sektörüne Ait Linyitlerin İllere Göre Dağılımı (2009)...........................89
61. Özel Sektöre Ait Linyit Rezervleri (2009)........................................................90
62. Türk Linyitleri Kalori Dağılımı.........................................................................90
63. Türkiye Asfaltit Rezervleri (2009)....................................................................91
64. Linyite Dayalı Santrallar...................................................................................91
65. Linyit Kömürü Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı..............92
66. Kömüre Dayalı Kurulabilecek Santrallar..........................................................93
67. Linyit Kömürü Tüketim Alanları......................................................................94
68. Önemli Kömür Sahaları ve Potansiyel Kullanım Alanları................................95
69. Türkiye Linyit Yatakları Rezervinin Dağılımı..................................................96
70. Kömür ve Doğalgaz Fiyatlarının Karşılaştırılması...........................................97
71. Buhar Kömür Fiyatının Doğalgaz ile Karşılaştırılması.....................................98
72. 1970-2009 Yılları Arasında Yakıt Fiyatlarının Karşılaştırılması.......................99
73. 1970-2009 Döneminde Buhar Kömürü, Kok Kömürü, Petrol ve Doğalgaz
Fiyatlarının Gelişimi.......................................................................................100
74. Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi Hakkında Kısa Bilgi............................101
75. TKİ Bölgeler ve İşçi Memur Sayıları (2008)..................................................102
76. TKİ Bölgelere Göre Rezerv Dağılımı.............................................................103
77. TKİ Bölgelere Göre Kaldırılan Dekapaj Miktarları ve Genel Toplam İçindeki
Oranları...........................................................................................................104
78. Bölgelere Göre Tüvenan-Satılabilir Üretim Miktarları ve Oranlar (2008).....105
79. TKİ Satış Miktarının Sektör ve Bölgelere Göre Dağılımı (2008) . ................106
80. Yıllar İtibarıyla TKİ İle İlgili Çeşitli Göstergeler...........................................107
81. TKİ Satılabilir Üretiminin Bölgelere Göre Dağılımı (2008)...........................108
82. Bölgelere Göre Genel Verimlilik ve Üretim Maliyeti İlişkisi (2008).............109
83. TKİ Gelirlerinin Dağılımı, (TKİ 2010)...........................................................110
84. Türkiye, TKİ ve Tavşanlı Bölgesi Linyit Üretim Büyüklükleri ve Oranlar....111
85. TKİ Linyit Rezervinin Dinamik Ömrü............................................................112
86. Elektrik Üretimi Projeksiyonu........................................................................112
BÖLÜM – II
TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN TERMİK SANTRALLARDA
KULLANIMININ “3E (ENERJİ - EKONOMİ -EKOLOJİ)” DENGE
YAKLAŞIMINA GÖRE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK ANALİZİ
1. Giriş......................................................................................................................115
2. Termik Santrallardaki Hava Kirliliği Olgusunu Belirleyen ve Denetleyen
Büyüklükler Açısından Genel Bir Değerlendirme...........................................116
2.1. Tunçbilek ve Seyitömer Termik Santrallarının Yeryüzü Şekli ve
Meteorolojik Şartlara Göre Konum ve Durum Analizleri.............................117
2.2. Tunçbilek Havzası Kömürlerinin Termik Santrallarda Kullanılacak Yakıt
Kalite Karakteristiklerine Göre Analiz ve Değerlendirmesi..........................118
2.2.1. Elementel Analiz Verilerine Göre Tunçbilek Kömürlerinin Yakıt
Kalite Karakteristiği..........................................................................119
2.2.2. Endüstriyel Analiz Verilerine Göre Tunçbilek Kömürlerinin Yakıt
Kalite Karakteristiği..........................................................................121
3. Tunçbilek Havzası Kömürlerinin Termik Santrallarda Kullanımının,
“3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” Yaklaşımına Göre Sayısal Analizi..............126
3.1. “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” Dinamik Denge Yaklaşımı..........................126
3.1.1. “3E” Dinamik Denge Yaklaşımına Göre Tunçbilek Havzası
Kömürlerinin “ENERJİ” Konusundaki Önemi ve Sayısal Analizi...127
Kömürlerinin Sürdürülebilirlikte “ EKONOMİK”
Önemi ve Analizi..............................................................................130
3.1.3. “3E” Dinamik Denge Yaklaşımına göre Tunçbilek Havzası
Kömürlerinin “ EKOLOJİK” Önemi ve Sayısal Analizi..................133
3.1.4. Türkiye’nin Kömüre Dayalı Termik Santrallarının CO2 Emisyon
Hesabı................................................................................................135
3.1.5. Termik Santrallerin Sıcaklık Artışı - Orman Varlığı İlişkisine Göre
Bölgesel Analizi................................................................................139
3.1.6. Niteliklerine Göre Türkiye’nin Orman Varlığı ve CO2 Bağlayabilme
Potansiyelinin Genel Bir Kritiği........................................................140
3.1.7. Yakıt Hammadde Üretimi Sürecinde Kaynak Tasarrufu ve Geri
Dönüşümü.........................................................................................142
4. Sonuçlar ve Öneriler...........................................................................................144
5. Kaynaklar............................................................................................................147
BÖLÜM – I
TUNÇBİLEK HAVZASI
KÖMÜRLERİNİN
TÜRKİYE LİNYİT MADENCİLİĞİNDE
YERİ VE ÖNEMİ
Doç. Dr. Müh. Ali Osman YILMAZ
Karadeniz Teknik Üniversitesi
Maden Mühendisliği Bölümü
TRABZON
Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri
15
1. GİRİŞ
Dünya enerji kaynaklarının dağılımına bakıldığında, petrol eşdeğeri olarak, ham
petrol rezervinin 1001,6.109 varil, doğalgaz rezervlerinin 751,6 .109 varil, kömür
rezervlerinin 3887,6.109 varil ve toplam rezervin 5640,8 .109 varil olduğu görülmektedir. Bu dağılımdan toplam enerji kaynaklarının % 70’ini kömür rezervleri oluşturmaktadır. Bir başka deyişle kömür büyük potansiyeli ile 21. Yüzyılın tartışmasız
enerji kaynağıdır. Bugün için gözde enerji kaynağı olan petrolün yaklaşık 40-50 yıl
sonra ekonomik rezervlerinin tükenme noktasına geleceğini kestiren büyük petrol
şirketleri, kömür sektörüne büyük boyutlarda yatırımlar yapmaktadır.
Ülkemiz kömür rezervleri bakımından hiç de küçümsenmeyecek potansiyele
sahiptir. Özellikle son yıllarda kömür arama faaliyetlerinin yoğunlaştırılması ile
ülkemiz linyit rezervi 8 milyar ton seviyesinden % 50 rezerv artışı sağlanarak 12
milyar ton seviyesine çıkmıştır. Arama faaliyetlerinin daha derin sondajlarla sürdürülmesi ve henüz yeterli aranmayan bölgeler de dikkate alındığında anılan rezervin
artması mümkündür. Ülkemiz bu rezerv büyüklüğü ile dünya linyit rezervinde % 2.5
paya sahiptir. Linyit rezervimizin belirli kabuller doğrultusunda statik ömrü 189 yıl
dinamik ömrü ise % 1 üretim artışı için 106 yıl olarak hesaplanmaktadır.
Linyit tüketiminin sektörel gelişimi büyük ölçüde, linyitin petrolü ikame etme
konusundaki gücü ile yakından ilişkilidir. Teknik açıdan, linyitin petrolü ikame gücünün en yüksek olduğu alan elektrik üretim sektörü olmaktadır. Diğer alanlarda ise
teknik sorunlar linyitin petrolü ikame etme gücünü önemli ölçüde sınırlamaktadır.
Linyit madenciliğinin önem kazanmasının büyük ölçüde petrol krizlerine bağlı olması ve linyitin petrole ekonomik alternatif enerji kaynağı olarak gündeme gelmesi,
tüketimde elektrik üretimi alanında yoğunlaşması sonucunu doğurmuştur. Örneğin
1973 ve 1979 yıllarında yaşanan petrol krizleri sonucunda hızla tırmanan petrol fiyatları (1970 yılında 2 $/varil olan fiyatın, 1973’de 35 $/varil’e yükselmesi) linyite
ekonomik yönden çok önemli bir “ikame ve rekabet gücü” kazandırmıştır.
1986 yılı sonlarında ise petrol fiyatlarında gözlenen büyük boyutlu düşüşler (29,6
$/varil’den 15,3 $/varil’e düşmesi) linyitin rekabet gücünü olumsuz yönde etkilemiştir. Ayrıca; Ankara’da kamuoyunu ciddi ölçüde rahatsız etmiş “hava kirliliği olgusu”
da yerli linyitlerimizin kalitesini ciddi biçimde sorgulamasına neden olmuştur. Kuşkusuz anılan yıllarda kurumsallaştırılmamış “piyasa ekonomisi”nin çarpık uygulamaları sonucunda oluşturulan, adeta teşvik edilen “dış alım kömür rejimi” ve çeşitli yönleriyle (arz güvenilirliği mühendislik alt yapısı, diğer yakıtlara göre kullanım
ekonomikliği, çevresel yönü özellikle NOx emisyonları, birinci deprem bölgelerinde
olası depremler karşısında gözlenebilecek yangın-patlamalara karşı önlemlerin yetersiz olması vb) her türlü tartışmaya açık doğal gaz projesinin yaygınlaştırılması yerli
linyit sektörümüzü çok ciddi biçimde sarsmıştır. Ne yazık ki 12 milyar ton rezerv ile
Avrupa ülkeleri arasında çok şanslı konumda bulunan ülkemiz belirtilen nedenlerden
ötürü son yıllar itibarıyla gittikçe artan oranda bir daralma içine girmiş, 1986 yılında
elektrik üretimindeki payı % 35 olan linyit, 2009 yılında %20’e kadar düşmüştür.
16
A.O.Yılmaz, Bölüm-I
Bu çalışmada, linyit sektörümüz genişletilmiş bir özet şeklinde ele alınmış, takip
eden sayfalarda sektörün değerlendirilmesi, tekrar canlandırılması doğrultusunda
alınması gereken önlemler kısa ve özet şeklinde açıklanmıştır. Bilgilerin önemli bir
bölümü (Arıoğlu, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997; Arıoğlu, Yılmaz,1997; Arıoğlu,
Yılmaz,2002, DİE, 1993-1996; DPT, 1996, 2001; VAKIFBANK, 2001; TKİ, 2002,
2008,2009,TEİAŞ, 2009; BP, 2011; ETKB, 2011, MTA, 2009) kaynaklarından yararlanılarak hazırlanmış olup konu hakkında daha detaylı bilgi edinmek içi anılan
kaynaklara başvurulması gerekmektedir. Ayrıca, son yıllarda linyit sektörümüzün
mevcut durumu, d��
ünya ve Türkiye enerji sektörü de��
dikkate alınarak gerçekleştirilen grafik ve tablo düzenindeki değerlendirme ve yorumlarla, ilgili bölümün sonunda yeralan “EKLER” bölümünde ortaya koyulmuştur.
2. GENEL DEĞERLENDİRME
•
Ülkemizde temel olarak taşkömürü ve linyit madenciği yapılmaktadır.
Rezerv açısından linyit yataklarımız son yıllardaki aramalar sonunda 12
milyar ton seviyesine kadar çıkmıştır. Taşkömürü rezervlerimiz ise ��
1.3 milyar ton mertebesindedir.
•
Ülkemizde taşkömürü madenciliğinde üretim miktarının son yıllarda 3
milyon ton seviyesine kadar düştüğü görülmektedir. Bu üretim düşmesinde
son yıllardaki özelleştirme çalışmaları, üretim derinliğinin her geçen gün
artması ve yatırımlardaki azalmalar etkili olmuştur. Türkiye ne yazık ki
1970’li yıllardaki üretim-tüketim dengesinden önemli ölçüde uzaklaşmış,
2009 yılı itibarı ile üretim 3 milyon ton seviyesinde kalırken tüketim 24
milyon ton olup, üretimin tüketimi karşılaması oranı % 12 seviyesine kadar
dramatik bir düşüş kaydetmiştir (Şekil-1).
•
Linyitin enerji üretimine katkısına baktığımızda; 1980 yılında toplam enerji
kurulu gücün % 20.5’ine sahip olan linyit termik santrallar, 1987’de %35
gibi maksimum seviyeye çıkarak hidrolik enerji santrallarından sonra ikinci
enerji üreten kaynak haline gelmiştir. Daha Sonra düşüş eğilimine giren linyit santrallar 1993 yılında toplam kurulu gücün % 27.6’sini oluşturmuştur.
2000’li yıllarda linyit sektörünün enerji üretimine katkısı % 17.5 ile en düşük seviyeye kadar düşmüştür. 2009 yılında ise anılan rakam %18.3 olarak
gerçekleşmiştir. Bu düşüş doğalgaz ile çalışan santralların devreye girmesinden kaynaklanmaktadır.
•
Linyit madenciliğimizin ekonomiye katkısı temel itibarı ile enerji üretimi
alanında olmaktadır. Toplam enerji üretiminde % 35 seviyesinde bir katkısı olmaktadır. Bu santrallarda ve (teshin+sanayi)’de tüketilen linyitlerin dış
alım fiyatları ile ülke ekonomisine katkısı yaklaşık 1.240.106 $/yıl mertebesinde olmaktadır. Birim ton başına katkı ise 53 $/ton’dur. Bunun haricinde linyit sektörü toplam madencilik GSYİH’in % 35.5 kısmını karşılarken,
istihdama (direkt+dolaylı) katkısı ile 250.000 kişi seviyesindedir.
0
5
10
15
20
25
5
97
5
100 100 100
5
5
5
99
5
5
97
5
93
4
4
87
5
91
4
81
5
3
74
4
4
87
5
79
5
3
4
4
4
4
1983
66
1984
5
64
6
58
6
54
48
3
43
3
45
3
3
3
3
3
8
34
1990
Üretimin tüketimi karşılama oranı, [%]
7
1991
31
9
32
9
33
9
35
2
26
9
Taşkömürü tüketimi
1985
8
1992
8
2
11
19
2
22
13
2
2
16
13
18
11
2
2
2
16
2000
15
23
11
17
14
2
18
10
2
12
19
2
10
10
2
11
2
2005
Taşkömürü üretimi
Şekil 1. Türkiye taşkömürü üretimi-tüketimi ve üretimin tüketimi karşılama oranı
Taşkömürü üretimi/Tüketimi, [x1000 ton/yıl]
5
5
5
5
5
5
1977
5
5
1981
1986
7
7
1993
1996
1998
2001
2003
2006
30
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1978
1979
1980
1982
1987
1988
1989
1994
1995
1997
1999
2002
2004
2007
19
23
25
12
3
2008
23
12
3
2009
24
0
20
40
60
80
100
120
Taşkömürü üretiminin tüketimi karşılama oranı, %
17
18
•
Son yıllar itibarı ile linyit sektörümüzün bir daralma içine girdiği çeşitli göstergelerden anlaşılmaktadır. Örneğin 1988 yılında TKİ’de (işçi+memur)çalışanların sayısı 33.202 kişi iken bu sayı 2008 yılında 9068 kişiye düşmüştür.
Azalma oranı % 72’dir.
•
Linyit sektörümüz 1973 yılındaki enerji krizi ile, yerli kaynaklara yönelinmesi ile gelişmeye başlamıştır. Öyle ki 1970 yılında yatırımlar ton başına 2
$ seviyesinde iken, bu yıldan itibaren sürekli artış kaydederek, 1978-1980
yıllarına en yüksek rakam olan 22 $/ton sevilerine çıkmıştır. Daha sonraki
yıllar ne yazık ki bu yatırım büyüklüğü korunamadığı gibi, yatırımlarda sürekli düşüşler olmuştur. Özellikle 1980’li yılların sonundan itibaren sektöre
(TKİ) yapılan yatırımlar yok denecek kadar azalmış, 2001 yılında yatırım
miktarı 0.14 $/ton ile en düşük seviyeye kadar inmiştir. Sonraki yıllarda nispeten artışlar kaydedilmiş, 2008 yılında yatırım miktarı 0.84 $/ton mertebesinde gerçekleşmiştir.
•
Gerek işçi sayısı, gerekse yatırımlardaki son yıllardaki kabul edilemez düşüşlerin üretim rakamlarına da yansıması kaçınılmaz olmuştur. TKİ üretim
rakamları yıllık 40 milyon ton seviyelerinden 2009 yılı itibarıyla 28 milyon
seviyelerine kadar inmiştir. (TKİ üretimi ağırlıklı > % 90 açık işletmelerden
sağlanmaktadır). Benzer şekilde personel sayısında da çok ciddi düşüşler olmuş 1990 yılında 32286 (4431 memur-%13-, 27855 işçi-%87-) olan çalışan
sayısı 2008 yılında 9068 (2277 memur-%25-, 6791 işçi-%75-) seviyesine
kadar % 72 oranında düşmüştür. Çalışan sayısındaki bu düşüş doğal olarak
üretim rakamlarına da yansımıştır. Değişik senaryolarla linyit kullanımının
geri plana itilmesi devam ederse bu üretim düşüşlerinin sürmesi kaçınılmaz
olacaktır.
•
Linyit sektörümüze özel sektör açısından bakıldığında; özel sektör üretimlerinin (satılabilir) 1980 yılında 1 milyon seviyelerinden 1990 yılında sürekli
bir artışla 10 milyon rakamına ulaşmıştır. Sonraki yıllarda belirli düşüşler
olmuş, 1980-1998 ortalama üretim rakamı 6 milyon ton seviyesinde gerçekleşmiştir. 2009 yılı itibarıyla toplam linyit üretimi 75 milyon ton olup
bunun 28 milyon tonu TKİ, 36 milyon tonu EUAŞ ve geri kalan yaklaşık 11
milyon tonluk kısmı ise özel sektör tarafından üretilmiştir. Sektörün toplam
linyit üretimindeki payı ortalama % 10 seviyelerindedir. Diğer kelimelerle
linyit sektörümüz kamunun % 85-90 oranında ağırlıklı üretim yaptığı bir
sektördür.
•
Linyit ülkemizde temel olarak termik santral ve (teshin+sanayi)’de kullanılmaktadır. 1970 yılında toplam 5.7 milyon ton üretimin % 20’si termik
santralarda % 80’i ise (teshin+sanayi)’de kullanılıyordu. 2009 yılında ise
anılan oranlar tamamen tersine dönmüş olup, 75 milyon ton üretimin %
83 gibi ağırlıklı bir oranda termik santralarda, geri kalan %17’lik kısmı
(teshin+sanayi)’de kullanılmaktadır. Termik santralların hemen hemen tüm
19
linyit ihtiyacı kamu sektörü tarafından sağlanmaktadır. Özel sektör linyit
üretiminin çok büyük bir bölümünü (teshin+sanayi)’ye vermektedir (Tablo
1, Şekil 2).
Tablo 1. Linyit Üretim/Tüketim Kullanım Alanları
Toplam Tüketim içindeki
Üretim Tüketim (Milyon ton/yıl)
payı, %
Yıllar (Milyon
ton/yıl) Elektrik Ev yakıtı Toplam Elektrik Ev yakıtı Toplam
santralı + sanayi
santralı + sanayi
[Üretim/
Tüketim
x100]
1970
5.78
1.1
4.6
5.8
19.5
79.3
100
99.7
1975
9.15
2.5
6.5
9.0
27.3
72.2
100
101.7
1980
14.5
6.0
9.2
15.2
39.5
60.5
100
95.4
1985
35.8
19.8
14.9
34.8
56.9
42.8
100
102.9
1990
44.4
29.9
16.0
45.9
65.1
34.9
100
96.7
1995
52.7
39.8
12.6
52.4
76.0
24.0
100
100.6
2000
60.8
53.3
11.1
64.4
82.8
17.2
100
94.4
2005
57.7
48.3
8.3
56.6
85.3
14.7
100
101.9
2006
61.4
50.6
9.6
60.2
84.1
15.9
100
102.0
2007
72.1
60.5
11.8
72.3
83.7
16.3
100
99.7
2008
76.1
65.7
9.6
75.3
87.3
12.7
100
101.1
2009
75.6
62.9
12.7
75.6
83.2
16.8
100
100.0
•
TKİ’de genel işçilik verimleri 15000–563 ton/kişi.yıl arasında ü��
��
retim maliyetleri ise 8.3-85.8 $/ton arasında değişmektedir. Yüksek üretim rakamlarına
ulaşan SLİ, YLİ ve GELİ üretim bölgelerinde birim üretim maliyeti 8.3-18.3
$/ton gibi düşük oluşurken, üretim rakamının düşük olduğu BLİ’de üretim
maliyeti 85 $/ton olarak gerçekleşmiştir. ELİ’de (Soma) üretim maliyetinin
40 $/ton seviyesinde gerçekleşmesinde yeraltı üretimi etkili olmuştur.
5
6
6
0.0 1
1970
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
70.0
1975
2
7
9
9
1980
6
9
15
15
L inyit üretimi
1985
20
15
35
36
1990
30
16
46
44
L inyit tüketimi
1995
40
13
52
53
Şekil 2. Türkiye Linyit madenciliği, üretimi, tüketimi ve kullanım alanları.
Linyit üretimi/tüketimi, (Milyon ton/yıl)
80.0
2000
53
11
64
61
51
10
60
2005
2006
Elektrik santralı
48
8
57
58
61
2007
61
12
72
72
2008
66
Ev yakıtı + sanayi
75
76
2009
63
13
76
76
20
21
3. ÖNERİLER
•
Ülkemizin enerji politikası, başta yerli kaynakların kullanımına öncelik
verilerek kalkınma stratejilerini ve enerji tasarruf potansiyelini özenle göz
önünde tutarak, yenilenebilir kaynakların (enerji ormanları-��
biyokütle enerjisi-güneş-rüzgar enerjisi) Ar-Ge çalışmalarını başlatmak sureti ile yeniden
oluşturulmalı. Enerjide “dışa bağımlılık” oranının ülke gerçekleri doğrultusunda aşağıya çekilmesi değiştirilmez hedef olmalıdır.
•
Ülkenin hesaplanan enerji arz-talebi “gerçekçi” olmalı, bu projeksiyonların
oluşturulmasında kesinlikle ulaştırma-ısınma-enerji üretim-iletimi, sanayi
sektörlerinde üretilen enerjinin en optimal kullanım düzeyleri, özenle göz
önünde tutulmalıdır.
•
Madencilik sektörümüze bu politikalar içinde ciddi ve sürekli misyonlar tanımlanmalıdır. Sektörün sürekli gelişmesi, yarattığı katma değer ve Ar-Ge
çıktılarının en fazla olması hedef alınmalıdır. Sektörde kesinlikle kaynakların “mülkiyet” tartışması yapılmamalı, yapılması gerekenler ise kaynaklarımızın minimal kayıpla maksimal katma değer ve en iyi kalite düzeyi ile üretimi olmalıdır. “kalite anlayışı” üretimden-pazarlamaya kadar içermelidir.
•
Sektörümüz enerji sektöründe de sermaye birikimi ve üretim kültürü ile yer
almalıdır. Böylelikle madencilik kesiminin “riskleri” en aza indirilebilir,
sağlıklı sürekli fonlama imkanları ortaya çıkar.
•
Sektörümüz, kömürün yaygın teknik karakteristiklerini dikkate alarak “termik santralar-da + sanayide” değerlendirme imkanlarına öncelik vermelidir.
Rezerv dağılımında düşük kaliteli kömürlerin ağırlıklı payı, sektörün “enerji
üretimine” girmesini gerektiren diğer bir faktördür.
•
Yerli kömürlerimiz birim kalorifik değer bazında doğal gaz ve dışalım kömüre kıyasla daha ucuzdur (Bkz Ek). Elde edilen “ekonomiklik”artan kömür
kazan verimi ile daha da anlamlı olmaktadır. Bu nedenle yerli kömürlerimizin
kalite yükseltme çalışmalarının yanısıra ilgili sektörlerce kazan yapım ve
yanma teknolojilerinin üretimine de özel olarak ağırlık verilmelidir.
•
Tün neojen sahalarının ayrıntılı jeolojik haritalarının yapımı (1/100001/5000) tamam-lanmalıdır. Olumlu bilgiler taşıyan sahalarda derhal “derin
sondajlı arama” yapılmalıdır.
•
Mevcut işletmelerde “rezerv artırma çalışmaları”na başlatılması yönünde
özendirici yaptırımlar geliştirilmelidir. Bu çalışmaların gerçekleştirilmesi
için firmalar satış gelirleri üzerinden belirli bir miktarda parasal fon ayırmalı, bu fondan yapılan harcamalar, sonuçlar ne olursa olsun “alt yapı” yatırımı olarak değerlendirilmeli ve anlamlı “vergi muafiyeti” getirilerek tüm
sondajlı ve aramaya yönelik yapılacak yerüstü-yeraltı madencilik işlemleri
(kuyu-başaşağı-galeri açma vb.) proje bazında devletçe teşvik edilmelidir.
Bu teşvik politikasında küçük-orta boy işletmelere öncelik tanınmalıdır.
22
•
Ülke içinde doğal gazın ağırlıklı kullanımı elektrik santrallarındadır (%50).
Ülkemizin 12 milyar ton linyit rezervi dikkate alındığında, bu şekilde doğal
gazın kullanımı “akıl dışı”dır. Özellikle elektrik enerjisinin artan oranda dışa
bağımlılığı telafisi mümkün olmayan bir “yaklaşım hatası”dır. Ülkemizin
varolan ekonomik yapısı (artan bütçe açıkları, aşırı ölçüde artan dış borç
stoğu, sürekli bozulan gelir dağılımı, gereken vergi/GSMH oranının düşük
olması, kayıtdışı ekonomi, artış hızı kestirilemeyen transfer ödemeleri (artan iç borç stoğu), istenen ölçülerde dış rekabete açık olmayan dış satım ve
sonucunda artan dış ticaret açığı, toplam dış satım teşviklerinin dış satım
gelirindeki yüksek payı vb., son derece özenle değerlendirilmeli ve “dış alım
enerji faturası” nın bedeli ise bu koşullar altında tekrar tekrar irdelenmelidir.
2000-2009 dönemi dikkate alındığında “dış alım enerji faturası” 9-48 milyar
$/yıl arasında değişmektedir. 2009 yılı için enerji faturası 30 milyar $ ile
toplam Türkiye ithalatının % 21’ini, Türkiye ihracatının ise % 29’unu oluşturmaktadır (Tablo-2). Bu büyüklükler enerji ithalatı faturasının ciddiyetini
açıkça ortaya koymaktadır.
•
21. Yüzyılda giderek birincil enerji kaynakları, ithal dış alım doğalgaz, petrol ve dışalım kömürlerin önemli olacağı gözükmektedir. Bu dışa bağımlı
enerji güvenirliliği arzının sürekli, emniyetli ve ekonomik olarak sağlanabilmesi açısından dış işleri bakanlığında Rusya, Orta Doğu ve Türki Cumhuriyetleri ile enerji konusunda politikalarımızı oluşturmak ve bu ülkelerin
uluslararası enerji politikalarını daha yakından izlemek bakımından mutlaka
bir enerji bölümü oluşturulmalıdır ve bu bölüm tüm etkinliklerini, elde etmiş olduğu bilgileri, en etkin bir koordinasyon ile Enerji Tabii Kaynaklar
Bakanlığına aktarmalıdır. Her iki bakanlık arasında tam bir koordinasyon
sağlanması önem kazanmaktadır.
•
Sadece “çevre dostu” özelliği ile tek boyutlu ve radikal bir biçimde kamuoyu
gündeminde tutulan doğal gaz projesi, tüm boyutları ile (azot oksit emisyonu, arz güvenirliği, dünya doğal gaz rezervinin dinamik ömrünün çok kısa
olması (50-60 yıl gibi), gerçek kullanım maliyeti, sistemin bir bütün olarak
depreme karşı emniyeti) ve ulusal ekonomimizin yararı doğrultusunda tartışmaya açılmalıdır.
•
1980’li yılların başından itibaren uygulanmakta olan ekonomik modelin sonucunda ülkenin reel ekonomi kesimleri adeta allak bullak olmuş ve “dışalım artış hızı”, “dış satım artış hızı”nı geçmiş bulunmaktadır. Rejimin kusurlu organik ürünlerinden biri olan “dışalım kömürü” gerek Zonguldak Kömür
Havzası’nın gerekse linyit sektörünün daralmasına sebep olmuştur. Ulusal
politikanın gereği olarak “dış alım kömür rejimi”ne derhal son verilmelidir.
23
Tablo 2. Enerji İthalatının Toplam İthalat-ihracat içindeki Oranı
Türkiye İthalatı-İhracatı,
Türkiye
Enerji ithalatı, Milyar $ Enerji ithalatının Enerji ithalatının
ihracatının
Yıllar
toplam ithalat toplam ihracat
Enerji içindeki oranı, % içindeki oranı, % ithalatı karşılama
İthalat İhracat
oranı, %
ithalatı
2000
55
28
9
17
34
51
2001
41
31
8
20
26
76
2002
52
36
9
18
25
70
2003
69
47
12
17
24
68
2004
98
63
14
15
23
65
2005
117
73
21
18
29
63
2006
140
86
29
21
34
61
2007
170
107
34
20
32
63
2008
202
132
48
24
37
65
2009
141
102
30
21
29
72
ORT.
108
71
21
19
29
65
•
Doğalgaz kullanım maliyeti ¢/10000Kcal bazında yerli linyitlere oranla
daha pahalıdır. 2000 yılında Linyit fiyatı 8.2 ¢/10000 Kcal iken doğalgaz fiyatı 22.1 ¢/10000 Kcal mertebesinde hesaplanmıştır. [Doğalgaz fiyatı/linyit
fiyatı]oranı 2.7 dir. Aynı büyüklükler 2009 için sırası ile 26.1 ¢/10000Kcal,
48.1 ¢/10000Kcal ve 1.8 olarak hesaplanmıştır (Şekil 3). Diğer kelimelerle
2009 için doğalgaz fiyatı linyit fiyatından iki kat daha pahalıdır. Aynı sonuç
dış alım kömürü için de geçerlidir. Ayrıca, enerji bilançosunda artan boyutta
24
seyreden ithal doğalgaz ve kömürün ulusal ekonomiye getirdiği parasal külfet döviz üretme potansiyeli bir hayli cılız olan ülkemiz için ağır bir yüktür.
2009 yılı için enerji ithalatı için ödenen para 30 milyar $’dır (Tablo 2). Bu
miktar toplam ihracatımızın % 29’una karşılık gelmektedir. Bu nedenledir
ki yerli kömürlerimizin kullanımını artıran her türlü önlem ivedilikle alınmalıdır ve bunlar ciddi –uzun vadeli program çerçevesinde uygulanmalıdır.
Ülkemizin mevcut linyit rezervi ve sektördeki üretim kültürü dikkate alındığında en az % 1 düzeyinde rezerv kullanım oranı ile linyit üretim ölçeğimiz
85-90 milyon ton/yıl olmalıdır.
Şekil 3. Kömür ve doğal gaz fiyatlarının karşılaştırılması
•
Ülke çapında linyitlerimizin büyük bölümü “kolay yıkanabilir” özellikler
taşımaktadır. (Örneğin Soma-��
Eynez, Soma-Deniş II, Tunçbilek-açık işletme, Tunçbilek-kapalı işletme, Çan I, Gediz gibi). Zenginleştirme işlemleri
ile linyitlerimizin:
• Kül içerikleri azalacak
• Anorganik kökenli kükürt içerikleri belirli oranda azalacak, sonuçta;
• Birim ısıl değer başına kullanım maliyeti azalacak
• Verilen ısı kaybı için tüketilecek kömür miktarı azalacağından, “hava
kirliliği” yönünden emisyon miktarları ciddi ölçüde düşecektir.
25
4. SONUÇLAR
•
Enerji ihtiyacı; insanlığın geçmişten geleceğe taşıdığı en önemli gereksinimlerden biridir. Dünya enerji tüketiminin yaklaşık %90’nın karşılandığı fosil
kaynakların gelecekte tükenecek olması gerçeği, ülkeleri yeni enerji kaynaklarının bulunması ve mevcut enerji kaynaklarının daha verimli kullanılmasına zorlamaktadır. Kendi ulusal kaynaklarını, geliştirdikleri teknolojilerle
daha fazla kullanan ülkeler, gelecekte daha etkin konumda olacaktır.
•
Günümüzde dünya enerji gereksiniminin; %80,9’u kömür, petrol ve doğalgaz gibi fosil yakıtlardan (%34,4 petrol, %26 kömür ve %20,5 doğal gaz);
%19,1’i ise başta nükleer (%6,2) ve hidrolik (%,2,2) enerji olmak üzere hayvan ve bitki artıkları, rüzgar, güneş ve jeotermal ısı (% 10,7) gibi kaynaklardan karşılanmaktadır. 2030 yılı için öngörülen birincil enerji tüketiminin
içinde fosil bazlı enerji kaynakların oranının % 82’ye çıkacağı (%31.5 petrol, %28.2 kömür ve %22.3 doğal gaz) öngörülmektedir.
•
Jeotermal, güneş, rüzgar, dalga gibi temiz enerji kaynakları günümüzde
özellikle gelişmiş ülkelerin dillerinden düşürmedikleri çevre kavramı ile iyi
dost olmalarına karşın kendine özgü enerji dönüşüm sistemleri ile teknolojiler gerektirdiğinden gereken ilgiyi görememektedir. Bunun yanı sıra nükleer
enerji konusundaki tartışmalar ve özellikle gelişmiş ülkelerde bu enerjiye
karşı oluşan tepkiler, henüz bu santrallara sahip olmayan ancak yapımını
planlayan ülkeleri düşündürmektedir. Bu yüzden çevresel etkileri bakımından bazı dezavantajları bulunmasına rağmen fosil yakıtlar günümüzde ilgi
odağı olmaya devam etmektedir.
•
1970-2009 dönemi enerji ithalatına konu olan 3 enerji kaynağının tarihi gelişimi Tablo 3 ve Şekil 1’de görülmektedir. 1970’li yıllarda taşkömürü ihtiyacımızı yerli üretimle karşılayacak durumdaydık. 80’li yıların başından
itibaren taşkömürü tüketimindeki artışlara ayak uyduramayan yerli üretim,
2009 yılına gelindiğinde tüketimin ancak %12’sini karşılayabilmektedir. Bu
durum Taşkömürü tüketimini net bir ithalatçı konuma getirildiğinin açık
göstergesidir. Diğer yandan petrol ve doğalgazın sırası ile % 92 ve 98’i ithal edilmektedir. Sonuçta Türkiye 3 enerji kaynağında net ithalatçı durumda
olup, % 90’ın üzerinde dışa bağımlı hale gelmiştir (Şekil 3). Diğer kelimelerle toplam birincil enerji bazında tüketmiş olduğu enerjinin % 71’ini ithal
etmektedir. Özelikle doğalgazın elektrik üretimindeki payının % 50’ler seviyesine çıkması ulusal ekonomimiz açısından olağan-üstü “ürkütücü” ve “akıl
dışı”dır. Çünkü doğalgazı elektrik üretimi alanında ikame edebileceğimiz 12
milyar tonun üzerinde yerli linyit yataklarımız mevcuttur. Yanlış politikalarla sürüklendiğimiz bu durum gerek maden sektörümüzü ve gerekse ulusal
26
ekonomimizi olağan üstü etkilemekte, ülkemizin elektrik üretimini dışa bağımlı hale getirmektedir. Son dönemde kullanımı artış kaydeden doğalgaz,
kullanım ömrü (50-60 yıl) linyite göre kısa olup, birim bazda maliyeti daha
yüksektir. Diğer yandan satış fiyatındaki dalgalanmalar kömüre nazaran
daha fazladır. Yerli linyit yataklarımızın statik ömrü 106 yıl, dinamik ömrü
ise sırası ile 78 ve 63 yıldır. Yeni aramalarla linyit potansiyelimizin artma
ihtimali çok yüksekti (Şekil 4).
Tablo 3. İthal birincil enerji kaynakları ve üretimin tüketimi karşılama oranı
Yıllar
İthal enerji kaynakları toplamı, [MTEP]
Taşkömürü Petrol Doğalgaz
Üretimin tüketimi karşılama oranı,
%
Toplam Taşkömürü
Petrol
Doğalgaz
1970
93
4,239
-
4,332
97
47
1975
89 10,928
-
11,017
97
23
1980
629 13,627
-
14,256
78
15
100
1985
1,576 15,918
-
17,494
58
12
100
1990
4,070 19,999
2,917
26,986
34
16
6
1995
4,586 25,632
6,147
36,365
26
13
3
2000
8,873 29,410
13,146
51,429
16
9
4
2005
11,330 29,797
23,910
65,037
11
7
3
2008
12,975 29,516
32,876
75,367
12
7
3
2009
13,474 28,216
32,148
73,838
12
8
2
•
Bugün dünya enerji kaynakları arasında en revaçta olan petrol rezervlerinin
belirli coğrafi bölgelerde (İran, Irak, Kuveyt, S.Arabistan) toplanması ve bu
yerlerde zaman zaman yaşanan siyasi krizler, çalkantılar ve son dönemde
yaşana halk ayaklanmaları enerji politikalarını büyük ölçüde petrol üzerine
dayandıran ülkeleri olağanüstü etkilemektedir. Petrol dağılımındaki bu dengesizliği karşın kömür yataklarını göreceli olarak daha dengeli dağıldığını
söylemek mümkündür. Bu durum kömür kullanımının “arz güvenirliliği”
bakımından yaşamsal önem taşımaktadır.
Şekil 3. Enerjide dışa bağımlılığın olası sonuçları
Şekil 3. Enerjide dışa bağımlılığın olası sonuçları
27
28
Statik ömrü  189 yıl
200
180
t, Dinamik ömür, yıl
160
140
120
t3  106 yıl
100
80
60
t2  78 yıl
t1  63 yıl
40
İlk üretim:
% 1 üretim artışı
2002-2009 ort.
60.5x106 ton/yıl
20
%3 üretim artışı
0
0
1000
2000
3000
4000
5000
Rezev = 11445 x 106 ton
6000
7000
8000
9000 10000 11000
R = Rezerv, x106 ton
Şekil 4. Türkiye Linyit
kömürünün
Dinamik
Ömrü
Şekil
4. Türkiye
Linyit
kömürünün Dinamik Ömrü
 Bugün dünya enerji kaynakları arasında en revaçta olan petrol rezervlerinin belirli coğrafi
• 1970’li
yıllarda
petrol krizlerinde
enerji
üretiminde
simidi olan
linyit
bölgelerde
(İran,
Irak, Kuveyt,
S.Arabistan)
toplanması
ve can
bu yerlerde
zaman
zaman
sektörü
ülkemizin
enerji
darboğazının
aşılmasında
yaşamsal
rol
oynamıştır.
yaşanan siyasi krizler, çalkantılar ve son dönemde yaşana halk ayaklanmaları enerji
Enerjiye
olanölçüde
talebinpetrol
artmasıyla
sektöründe
de belirli
oranda
büyüme
politikalarını
büyük
üzerinelinyit
dayandıran
ülkeleri
olağanüstü
etkilemektedir.
sağlanmış vebu
budengesizliği
noktada linyit
sektörü
üretiminde
ikinci
kaynak
duPetrol dağılımındaki
karşın
kömürenerji
yataklarını
göreceli
olarak
daha dengeli
dağıldığını
söylemek
mümkündür.
Bu durum
kömüryıllarda
kullanımının
“arz güvenirliliği”
rumuna
gelmiştir.
Diğer önemli
nokta 80’li
birbiri ardına
kurulan
bakımından
yaşamsal
önemkamu
taşımaktadır.
termik
santrallara,
sektörü (TKİ) yapmış olduğu devasa yatırımlarla
 1970’li linyit
yıllarda
petrol
krizlerinde
enerji Sektörün
üretiminde
can simidi olan
linyit sektörü
üretimi
sağlamış
olmasıdır.
canlanmasında
ve gelişmesinde
ülkemizin
enerji
darboğazının
aşılmasında
yaşamsal
rol
oynamıştır.
Enerjiye
olan talebin
kamu sektörü lokomotif rolü oynamış ve halihazırda sektördeki üstünlüğü
artmasıyla
linyit
sektöründe
de
belirli
oranda
büyüme
sağlanmış
ve
bu
noktada
linyit
tartışılmazdır. Bütün bu gelişmelere rağmen, ne yazık ki son yıllarda yanlış
sektörüpolitikalar
enerji üretiminde
ikinci
kaynak
durumuna
gelmiştir.
Diğer
önemli
nokta
sonucunda uygulamaya sokulan dışa alım kömür rejimi ve bugün80’li
yıllarda birbiri ardına kurulan termik santrallara, kamu sektörü (TKİ) yapmış olduğu
çok çeşitli yönleri (arz-talebi dengeleyen yer altı deposu olmaması, kullanım
devasa yatırımlarla linyit üretimi sağlamış olmasıdır. Sektörün canlanmasında ve
maliyetinin diğer yakıt türlerine göre pahalı olması, yüksek yanma sıcaklıkgelişmesinde kamu sektörü lokomotif rolü oynamış ve halihazırda sektördeki üstünlüğü
larında Bütün
oluşanbu
NO
ile gerçek
çevrekidostu
dış politikalar
alımın
x emisyonu
tartışılmazdır.
gelişmelere
rağmen,
ne yazık
son olmaması,
yıllarda yanlış
belirli
kaynaklardan
alınması,
bundan
ötürü
arz
güvenilirliğinin
uzun
vade-(arzsonucunda uygulamaya sokulan dışa alım kömür rejimi ve bugün çok çeşitli yönleri
de
yeterli
düzeyde
oluşturulmaması,
özellikle
İstanbul’da
doğal
gaz
uygulatalebi dengeleyen yer altı deposu olmaması, kullanım maliyetinin diğer yakıt türlerine
malarında
deprem
karşısında
yeterlioluşan
emniyetin
vb). taremisyonu ile gerçek
çevre
göre pahalı
olması,olası
yüksek
yanma
sıcaklıklarında
NOx bulunmaması
dostu tışmaya
olmaması,
belirli
kaynaklardan
bundan
ötürü arz
açıkdış
olanalımın
doğal gaz
uygulamaları,
linyitalınması,
sektörümüzü
daraltmıştır.
güvenilirliğinin
uzunağırlıklı
vadede yeterli
oluşturulmaması,
özellikle
İstanbul’da
doğal
21. Yüzyılın
enerji düzeyde
kaynağının
“kömür” olacağı
gerçeği
karşısında,
gaz uygulamalarında
olasıgereken
depremilgikarşısında
emniyetin
bulunmaması vb).
linyit sektörümüze
ve öneminyeterli
gösterilmesi
kaçınılmazdır.
tartışmaya açık olan doğal gaz uygulamaları, linyit sektörümüzü daraltmıştır. 21. Yüzyılın
ağırlıklı enerji kaynağının “kömür” olacağı gerçeği karşısında, linyit sektörümüze gereken
ilgi ve önemin gösterilmesi kaçınılmazdır.
29
TEŞEKKÜR
Bu raporun bir kitap haline gelmesi konusunda büyük gayretleri, teşvikleri olan ve
basım işini üstlenen Tunçbilek Belediye Başkanı Sayın Mutahhar TEMEL ile Sayın
Meclis Üyelerine ve emeği geçen tüm çalışanlara teşekkürü borç bilirim.
5. KAYNAKLAR
Arıoğlu, E., 1989. Türk Madencilik Sektörüne Toplu Bakış, Dünya Gazetesi, İstanbul,
Arıoğlu, E., 1993. Çevre Dostu Doğal Gaz, Cumhuriyet Gazetesi Tartışma Köşesi 28 Ekim.
Arıoğlu, E., 1993. Madenciliğin Ülke Ekonomisindeki Yeri ve Önemi, 2. Madencilik Şurası, 11-13
Kasım Ankara.
Arıoğlu, E., 1994. İstanbul İçin Çeşitli Yakıtların Kullanım Maliyetlerinin Belirlenmesi ve Sonuçlarının İrdelenmesi, Yapıda Isısal Sorunlar ve Isıtıcılar, Yapı-Endüstri Merkezi, 29 Aralık, İstanbul.
Arıoğlu, E., 1994. Yerli Kömürlerimizin Fiyatlarının Birim Kalorifik değer Bazında Doğal gaz ve
Dış Alım Kömür Fiyatları İle Karşılaştırılması, 2000’li Yıllara Linyit Sektörümüz Sempozyumu,
TMMOB Maden
Arıoğlu, E., 1994. Mühendisleri Odası, Kasım, Ankara.
Arıoğlu, E., 1994. Ülkemizin Linyit Sektörüne Genel Bakış, Dünyada ve Türkiye’de Özelleştirme,
Dünyada ve Türkiye’de Özeleştirme, Türkiye Maden İşçileri Sendikası Yayını, Bölüm VI,
ISBN:9757941-00-X. (197-234), Ankara
Arıoğlu, E., 1995.Hava Kirliliği ve Kömür Konusunda Gerçekler, Dizayn Kostrüksiyon Dergisi, İstanbul, s 77-80
Arıoğlu, E., 1995. Hava Kirliliği -Kömür Gerçeği-Enerji Tasarrufu Politikaları, (Editör: E. Arıoğlu),
Hava Kirliliği ve Kömür Gerçeği, TMMOB Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Yayını,
Mayıs
Arıoğlu, E., 1996. Linyit ve Enerji Sektörüne Genel Bakış, İ.T.Ü Vakıf Dergisi, Kış Sayısı 18, İstanbul, s 28-31
Arıoğlu, E., 1996. “General Outlook For Worldwide Hard Coal Mining and The Evaluation of The
Zonguldak Coal Enterprise”, Privatization in the UK and Turkey with particular reference to the
Coal Sector, University of Marmara European Community Institute, İstanbul, May.
Arıoğlu, E., 1997. 1983-1993 Döneminde Linyit Sektörümüz, Forum, Yıl 4- Sayı 3 TOBB, Ankara,
Mart.
Arıoğlu, E., Yılmaz, A.O., 1997. 1983-1993 Döneminde Linyit Sektörümüzün Kısa İstatistiksel Değerlendirmesi, TMMOB Maden Mühendisleri Odası Çalışma Raporu No:2, İstanbul,Ocak.
Arıoğlu, E., Yılmaz, A.O., 2002. Ülkemiz Madencilik-Enerji Sektörünün Değerlendirilmesi, TMMOB
Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi, İstanbul, Eylül.
Arıoğlu, E., Yılmaz, A.O., 2002. Türkiye Linyit Madenciliğinin Değerlendirilmesi, Tunçbilek Belediyesi II. Linyit Festivali, Tunçbilek, Kütahya.
Arıoğlu, E., Tokgöz, N., 2011. Ülkemiz enerji üretiminde kömür gerçeği ve Küresel-Bölgesel Ölçekli
Atmosferik Isınmadaki, Etkileri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, Erişim Tarihi: 18.05.2011,
http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/9853c7fb1d3f8ee_ek.pdf?tipi=23&turu=X&sube=0
Anaç, S.,2003. Enerji Politikalarında Kömürün Yeri, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu İnternet Sitesi, <http://www.tki.gov.tr>, (Erişim tarihi: 25 Nisan 2006)
BP, 2000. BP Amoca Statistical Review of World Energy, June.
BP,2011.http://www.bp.com/assets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/ statistical_energy_review_2011/STAGING/local_assets/spreadsheets/statistical_review_of_
world_energy_full_report_2011.xls (Erişim tarihi: 15 Şubat 2011),
DİE, 1983-1997. DİE Maden İstatistikleri Yayınları, Ankara
DPT, 1996-2001. Enerji Hammaddeleri, Özel İhtisas Komisyonu Raporu
30
ETKB, 2011. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 1970-2009 Enerji Denge Tabloları, http://www.
enerji.gov.tr (Erişim tarihi: 17 Nisan 2011),
Ersoy, M., Ünal, V., 2002. Türkiye Linyit Kaynaklarının Termik Santral Amaçlı Değerlendirilme Olanakları, Türkiye Kömür İşletmeleri
IEA, 1999. Statistics Electricity Information.
IEA, 2006. World Energy Outlook
IEA, 2009. Key World Energy Statistics
MTA, 2009. Faaliyet Raporu, http://www.mta.gov.tr, (Erişim tarihi: 10 Haziran 2011)
TEAŞ, 1999. Teaş İstatistikleri, Ankara.
TEIAS, 2011. Türkiye Elektrik İletim A.Ş.,Türkiye Elektrik üretim-iletim istatistikleri, http://www.
teias.gov.tr/ (Erişim Tarihi,18 Aralık 2010)
TKİ, 2002-2008-2009. Yıllık Değerlendirme Raporu, Ankara.
TMMOB Maden Müh.,1994. 2000’li Yıllara Doğru Linyit Sektörümüz Sempozyumu, TMMOB Maden Mühendisleri Odası, Ankara, Kasım
Türkiye Mad.İş.Sen.,1994. Dünyada ve Türkiye’de Özelleştirme , Türkiye Maden İşçileri Sendikası
(Editör: Ergin ARIOĞLU), Ankara, Nisan.
World Energy Council, 2010. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Enerji Raporu,ISSN: 13016318, Ankara, Kasım.
VAKIFBANK, 2001. Enerji sektörü, Türkiye Vakıflar Bankası, Sektör Araştırmaları Serisi No: 26,
Ankara
Yılmaz, A.O., 2006. “Coal Potential of Turkey: Coal and Energy”, Energy Exploration & Exploitation,
24 (6): 371-390
Yılmaz, A.O., 2006. “Technical Assessment of Renewable Sources for Energy Use in Turkey”, Energy
Exploration & Exploitation, 24 (1-2): 55-74.
Yılmaz, A.O., 2008. “Renewable Energy and Coal Use in Turkey”, Renewable Energy, 33, 950-959.
Yılmaz, A.O., 2009. Present Coal Potential of Turkey and Coal Usage in Electricity Generation”.
Energy Sources Part B-Economics Planning and Policy, Cilt: 4, No: 2, s 135-144.
Yılmaz, A.O., Uslu, T., 2007. .,“The Role of Coal in Energy Production-Consumption and Sustainable
Development of Turkey”, Energy Policy, 35, 1117–1128
Yılmaz, A.O., Uslu, T., 2009.��
“Energy Policies of Turkey During the Period 1923-2003”, Energy Policy, 35, 258-264.
Yılmaz, A.O., Aydıner, K., 2009 The Place of Hard Coal in Energy Supply Pattern of Turkey”. Energy
Sources Part B-Economics Planning and Policy, Cilt: 4, No: 2, Sf: 179-189
BÖLÜM - I
EKLERİ
33
Ek-1. Dünyada Birincil Enerji Arzı (A), Enerji Kaynaklarına Göre Elektrik
Üretiminin Dağılımı (B)
(A)
Enerji Kaynağı
Petrol
Kömür
Doğal gaz
Atık
Hidrolik
Nükleer
Diğer
1973
46.1
24.5
16
10.6
1.8
0.9
0.1
6115
TOPLAM ARZ (MTOE)
1973
Kömür
24%
Atık
11%
2008
Diğer
1%
Petrol
46%
Nükleer
1%
Dağılım, %
Petrol
33%
Nükleer
6%
Kömür
27%
Atık
10%
Hidrolik
2%
Doğal gaz
16%
Doğal gaz
21%
Hidrolik
2%
(B)
Dağılım, %
Enerji Kaynağı
Kömür
Petrol
Hidrolik
Doğal gaz
Nükleer
Diğer
TOPLAM ÜRETİM TWh
1973 Petrol
25%
1973
38.3
24.7
21
12.1
3.3
0.6
6116
2008
Doğalgaz
21%
Doğalgaz
12%
Kömür
38%
Nükleer
3%
2008
33.2
27
21.1
10
2.2
5.8
0.7
12267
2008
41
5.5
15.9
21.3
13.5
2.8
20181
Petrol
6%
Kömür
41%
Nükleer
13%
Hidrolik
16%
Hidrolik
21%
Diğer
1%
Diğer: Jeotermal, güneş, rüzgar, yenilenebilir atık.
Diğer
3%
34
Ek-2. Dünya Kömür Tüketimi ve Artış Hızları (BP, 2010)
3184
3039
2904
2764
3278
2403
2002
3286
2349
2001
2009
2338
2000
2008
2249
1999
2595
2261
1998
2336
2316
1 997
2267
2214
2202
2208
2189
2267
2234
2249
2184
2109
2071
1989
1897
2000
1852
3000
1824
Toplam tüketim [MTOE]
4000
1000
2010
2007
2006
2005
2004
2003
1996
1995
1994
1993
1992
1991
199 0
1989
1988
1987
1986
1985
1984
1983
1982
1981
1980
0
T Tüketim
üketim a rtý
þ hýzý
artış
hızı
8
6
4
2
0
2000-2009 Dönemi
Döne mi
2000-2009
tüke tim artış
artýþhızı
hýzý
Ortalama tüketim
-2
-4
1981-2009
mi
1981-2009 Döne
Dönemi
Ortalama
tim artýþ
Ortalama tüke
tüketim
artış hýzý
hızı
% 2.15
1990-2009
mi
1990-2009 Döne
Dönemi
Ortalama
tim aartış
rtýþ hýzý
Ortalamatüke
tüketim
hızı
% 1.90
% 3.87
Değerlendirme: 1981 yılında 1824 MTOE (Milyon ton eşdeğer petrol) olan dünDeğerlendirme:
1981 yılında
MTOE
ton eşdeğer
petrol) olan
dünya kömür
tüketimi
ya kömür tüketimi
20091824
yılında
% (Milyon
79 artışla
3278 MTOE
seviyesine
çıkmıştır.
2009
yılında2003
% 79 yılından
artışla 3278itibaren
MTOE seviyesine
çıkmıştır. Özellikle
yılından
itibaren 1981kömür
Özellikle
kömür tüketimindeki
artış2003
dikkat
çekicidir.
2009 dönemi
ortalama
tüketim1981-2009
artış hızıdönemi
% 2.15
olurken
2000-2009
tüketimindeki
artış
dikkat çekicidir.
ortalama
tüketim
artış hızı dönemindeki
% 2.15 olurken
tüketim artış
hızı % 3.87
olrak
Buradan sonBuradan
yıllar itibarı
ileitibarı
dünya2000-2009
dönemindeki
tüketim
artışgerçekleşmiştir.
hızı % 3.87 olrak gerçekleşmiştir.
son yıllar
ile
da kömür
tüketimine
bireğilim
eğilim
olduğunu
söylemek
mümkündür [Kaynak:
dünyada
kömür
tüketiminedoğru
doğru bir
olduğunu
söylemek
mümkündür
Dünya
tüketimi
ve artış
hızları
[Kaynak:kömür
Dünya kömür
tüketimi
ve artış
hızları(BP,
(BP, 2010)]
2010)]
35
Ek - 3. Dünya Doğalgaz Rezervlerinin Dağılımı
REZERV
BÖLGELER
ÜRETİM
TÜKETİM
DEĞERLENDİRME
[Üretim/
Statik
rezerv]
Ömrü
Trilyon
m3
%
Milyar
m3
%
Milyar
m3
%
Kuzey Amerika
9.16
4.9
813
27.2
810.9
27.6
8.88
11.3
Orta ve Güney
Amerika
8.06
4.3
151.6
5.1
134.7
4.6
1.88
53.2
Avrupa ve Avrasya
63.09
33.6
973
32.6
1058.6
36.0
1.54
64.8
Orta doğu
76.18
40.6
407.2
13.6
345.6
11.8
0.53
187.1
Afrika
14.76
7.9
203.8
6.8
94
3.2
1.38
72.4
Asya Pasifik
16.24
8.7
438.4
14.7
496.6
16.9
2.70
37.0
1.59
62.8
TOPLAM
187.5 100.0
2987
100.0 2940.4 100.0
x100
DÜNYA TOPLAM DOĞALGAZ REZERVİNİN BÖLGELERE GÖRE
DEĞİŞMESİ
Avrupa ve Avrasya;
% 33.6
Orta ve Güney
Amerika;
%4.3
Orta doğu;
% 40.6
Asya Pasifik;
% 8.7
Kuzey
Amerika;
%9.16
Afrika;
%7.9
Değerlendirme: Dünya toplam doğal gaz rezervi 187.5 trilyon m3’tür. Tüketim
ise yıllık 2.9 trilyon m3 mertebesindedir. Bu tüketim dikkate alındığında dünya
toplam doğal gaz tüketim ömrü yaklaşık 63 yıl kadardır. Toplam rezervin dağılımı
şu şekildedir: Orta doğu % 40, Avrupa ve avrasya % 33, Kuzey Amerika %9, Asya
Pasifik % 8, Afrika %7 ve Orta ve Güney Amerika % 4. Petrolde olduğu gibi doğal
gazda da en büyük rezev Orta Doğu ülkelerinde bulunmaktadır.
36
Ek - 4. Dünya Petrol Rezervlerinin Dağılımı
REZERV
BÖLGELER
ÜRETİM
TÜKETİM
DEĞERLENDİRME
[Üretim/
Statik
rezerv]
Ömrü
x100
[Milyar
ton]
%
[Milyon
ton]
%
[Milyon
ton]
%
10.2
5.6
628.5
16.5
1025.5
26.4
6.16
16.2
28.5
15.7
338.5
8.9
256
6.6
1.19
84.2
18.5
10.2
854.8
22.4
913.9
23.5
4.62
21.6
Orta doğu
102
56.1
1156.4
30.3
336.3
8.7
1.13
88.2
Afrika
16.9
9.3
459.3
12.0
144.2
3.7
2.72
36.8
Asya Pasifik
5.6
3.1
383
10.0
1206.2
31.1
6.84
14.6
181.7
100
3820.5
100
3882.1 100.0
2.10
47.6
Kuzey Amerika
Orta ve Güney
Amerika
Avrupa ve
Avrasya
TOPLAM
DÜNYA TOPLAM PETROL REZERVİNİN BÖLGELERE GÖRE
DEĞİŞMESİ
Avrupa ve Avrasya
%10.2
Orta ve Güney
Amerika
%15.7
Orta doğu
%56.1
Kuzey Amerika
%5.6
Afrika
%9.3
Asya Pasifik
%3.1
Değerlendirme: Dünya toplam petrol rezervi 181 milyar tondur. Tüketim ise yıllık 3.9 milyar ton mertebesindedir. Bu tüketim dikkate alındığında dünya toplam
petrol tüketim ömrü yaklaşık 47 yıl kadardır. Toplam rezervin dağılımı şu şekildedir: Orta doğu % 56, Orta ve Güney Amerika % 15, Avrupa ve Avrasya % 10,
Afrika %9, Kuzey Amerika %5, Asya Pasifik % 3. En büyük petrol rezervi Orta
Doğu ülkelerinde bulunmaktadır.
YÜZDE DAĞILIM (%)
8,042
170,204
174
103,444
414,680
102,042
33,225
155,809
411,321
132,816
Milyon ton
LİNYİT
6,964
113,281
TAŞKÖMÜRÜ
-
5
10
15
20
25
30
35
28
31
2
2
Kuzey Amerika Orta ve Güney
Amerika
T AŞ K ÖMÜ R Ü
40
L İN Y İT
45
Avrupa ve
Avrasya
25
42
0
Orta
doğu+Afrika
8
24
Asya Pasifik
38
LİNYİT VE TAŞKÖMÜRÜNÜN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI
TOPLAM
Asya Pasifik
Orta Doğu+Afrika
Avrupa ve Avrasya
Orta ve Güney Amerika
Kuzey Amerika
BÖLGE
100.0
31.4
4.0
33.0
1.8
29.8
%
TOPLAM
REZERVİN
DAĞILIMI
0.84
1.70
0.76
0.42
0.55
0.43
[%]
[Üretim/rezerv]
X 100
119.0
58.9
131.8
236.2
181.1
235.0
[Yıl]
Statik Ömrü
DEĞERLENDİRME
Kuzey Amerika
%29.5
Orta ve Güney
Amerika
%1.8
Avrupa ve Avrasya
%33.6
Asya Pasifik
%31.1
Orat Doğu+Afrika
%4.0
TOPLAM KÖMÜR REZERVİNİN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI
826,001
259,253
33,399
272,246
15,006
246,097
TOPLAM
KÖMÜR REZERVİ
Ek - 5. Dünya Kömür Rezervlerinin Bölgelere Göre Dağılımı ve Statik Ömürleri
37
6,941
Asya Pasifik
TOPLAM
3,409
2,213
143
1
420
53
578
MTOE*
Afrika
%3.7
(*) : Milyon Ton Eşdeğer Petrol, MTOE
Kuzey Amerika
%15.1
Avrupa ve Avrasya
%16.6
Orta ve Güney
Amerika
%1.2
Orta doğu
%0.0
Asya Pasifik
%63.4
100.0
63.4
3.7
0.0
16.6
1.2
Dağılım
%
15.1
3,278
2,152
107
9
456
22
TÜKETİM
MTOE
531
100.0
65.6
3.3
0.3
13.9
0.7
Dağılım
%
16.2
KÖMÜR TÜKETİMİ
TOPLAM KÖMÜR TÜKETİMİNİN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI
KÖMÜR ÜRETİMİ
TOPLAM KÖMÜR ÜRETİMİNİN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI
253
4,403
Afrika
2
1,153
83
1,047
Milyon Ton
Orta doğu
Avrupa ve Avrasya
Orta ve Güney Amerika
Kuzey Amerika
BÖLGE
Ek - 6. Dünya Kömür Üretim/Tüketiminin Bölgelere Göre Dağılımı
38
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
43.0
14.3
8.1
5.8
4.4
3.6
Rusya
Güney Afrika
Endonezya
Avustralya
Hindistan
ABD
Çin
Çin
ABD
Hindistan
Avustralya
Endonezya
Güney Afrika
Rusya
Kazakistan
Polonya
Kolombiya
Diğer
Dünya
4.3
1.5
2.0
Taşkömürü
49.60
15.34
8.78
5.59
4.39
4.12
3.82
1.60
1.30
1.22
4.22
100.00
Polonya
KÖMÜR ÜRETİMİ [Milyon Ton]
Taş Kömürü
Linyit
TOPLAM
2971
0
2971
919
66
985
526
35
561
335
64
399
263
38
301
247
0
247
229
68
297
96
5
101
78
57
135
73
0
73
253
580
833
5990
913
6903
1.1
1.1
12.1
Dağılım [%]
Linyit
0.00
7.23
3.83
7.01
4.16
0.00
7.45
0.55
6.24
0.00
63.53
100.00
Türkiye
Ülkeler
Diğer
Toplam Kömür üretiminin dağılımı (%)
Ek - 7. Dünya Kömür Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı ve Oranlar
Toplam
43.04
14.27
8.13
5.78
4.36
3.58
4.30
1.46
1.96
1.06
12.07
100.00
39
Kolombiya
Kazakistan
0
5
10
15
20
25
30
28.6
18.8
13.7
108,950
49,088
62,200
36,800
54,000
15,351
28,170
30,408
535
26,354
411,856
9.1
Hindistan
Avustralya
Çin
Rusya
Toplam Kömür rezervinin dağılımı (%)
ABD
Rusya
Çin
Avustralya
Hindistan
Ukrayna
Kazakistan
Güney Afrika
Türkiye
Diğer
TOPLAM
7.0
[Milyon ton]
129,358
107,922
52,300
39,400
4,600
18,522
3,130
9,837
57,634
422,703
Ukrayna
4.1
3.8
238,308
157,010
114,500
76,200
58,600
33,873
31,300
30,408
10,372
83,988
834,559
TOPLAM
Kazakistan
LİNYİT
3.6
1.2
26.5
11.9
15.1
8.9
13.1
3.7
6.8
7.4
0.1
6.4
100
TAŞKÖMÜRÜ
G. Afrika
TAŞKÖMÜRÜ
Türkiye
KÖMÜR REZERVİ
Diğer
BÖLGE
ABD
10.1
%
30.6
25.5
12.4
9.3
1.1
4.4
0.7
2.5
13.6
100
LİNYİT
DAĞILIM, %
Ek - 8. Türkiye’nin Dünya Kömür Rezervleri İçindeki Yeri ve Statik Ömürleri
TOPLAM KÖMÜR REZERVİNİN
BELLİ BAŞLI ÜLKELER BAZINDA
DAĞILIMI
28.6
18.8
13.7
9.1
7.0
4.1
3.8
3.6
1.2
10
100
TOPLAM
DEĞERLENDİRME
[Üretim/
Statik Ömrü
rezerv]x100
[%]
[Yıl]
0.41
245
0.19
527
2.66
38
0.54
186
0.95
105
0.22
460
0.32
308
0.82
122
0.75
133
0.83
120
40
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
43.0
14.3
8.1
5.8
4.4
3.6
4.3
1.5
Polonya
Kazakistan
Rusya
Güney Afrika
Endonezya
Avustralya
Hindistan
Çin
ABD
Hindistan
Avustralya
Endonezya
Güney Afrika
Rusya
Kazakistan
Polonya
Kolombiya
Türkiye
Diğer
DÜNYA
2.0
1.1
KÖMÜR ÜRETİMİ [Milyon Ton]
Taş Kömürü
Linyit
TOPLAM
2971
0
2971
919
66
985
526
35
561
335
64
399
263
38
301
247
0
247
229
68
297
96
5
101
78
57
135
73
0
73
3
75
78
250
505
833
5990
913
6903
Kolombiya
Çin
ÜLKELER
Diğer
ABD
12.1
Taş Kömürü
49.6
15.3
8.8
5.6
4.4
4.1
3.8
1.6
1.3
1.2
0.1
4.2
100.0
TOPLAM
43.0
14.3
8.1
5.8
4.4
3.6
4.3
1.5
2.0
1.1
1.1
12.1
6903
TOPLAM KÖMÜR
ÜRETİMİNİN BELLİ
BAŞLI ÜLKELER
BAZINDA DAĞILIMI
DAĞILIM (%)
Linyit
0.0
7.2
3.8
7.0
4.2
0.0
7.4
0.5
6.2
0.0
8.2
55.3
100.0
Ek - 9. Türkiye’nin Dünya Kömür Üreticisi Ülkeler Arasındaki Yeri, Taşkömürü ve Linyite Göre Dağılımı
41
42
Ek - 10. Dünya Kömür İhracatında İlk 10 Ülke
KÖMÜR İHRACATI [Milyon Ton]
Ülkeler
Dağılım, %
Taş Kömürü
262
31.3
Endonezya
230
27.5
Rusya
93
11.1
Kolombiya
69
8.3
Güney Afrika
67
8.0
ABD
33
3.9
Vietnam
25
3.0
Kazakistan
22
2.6
Kanada
20
2.4
Çek Cumhuriyeti
4
0.5
Diğer
11
1.3
Dünya
836
100.0
35
31.3
27.5
30
25
20
8.3
8.0
2.6
2.4
1.3
0.5
Diğer
Vietnam
ABD
Güney Afrika
Kolombiya
Rusya
Endonezya
0
3.0
Çek Cumhuriyeti
3.9
5
Kanada
11.1
10
Kazakistan
15
Avustralya
Avustralya
Değerlendirme: 2009 yılı dünyada toplam taşkömürü ihracatı 836 milyon ton
mertebesindedir. En fazla taşkömürü ihracatını Avustralya (%31.3) yaparken bu
%27.5 ile Endonezya, %11.1 ile Rusya , %.8.3 ile Kolombiya ve % 8 ile Güney
Afrika takip etmektedir.
43
Ek - 11. Dünya Kömür İthalatında İlk 10 Ülke
KÖMÜR İTHALATI [Milyon Ton]
Ülkeler
Dağılım, %
Taş Kömürü
Japonya
165
20.1
Çin
114
13.9
Kore
103
12.6
Hindistan
66
8.1
Tayvan
60
7.3
Almanya
38
4.6
İngiltere
38
4.6
Türkiye
20
2.4
İtalya
19
2.3
İspanya
16
2.0
Diğer
180
22.0
Toplam
819
100.0
22.0
20.1
20
13.9
12.6
8.1
7.3
4.6
5
2.3
italya
Türkiye
İngiltere
Almanya
Tayvan
Hindistan
Kore
2.4
Çin
0
4.6
2.0
Diğer
10
İspanya
15
Japonya
25
Değerlendirme: 2009 yılı dünyada toplam taşkömürü ithalatı 819 milyon ton
mertebesindedir. En fazla taşkömürü ithalatını Japonya (%20.1) yaparken bu
%13.9 ile ��
Çin��
, %12.6 ile Kore , %.8.1 ile Hindistan ve % 7.3 ile Tayvan takip etmektedir. Türkiye’nin 20 milyon ton ile toplam dünya ithalatı içindeki payı %2.4
seviyesindedir.
44
Ek - 12. Türkiye’nin Dünya Linyit Üretimindeki Yeri
Üretim,
Ülkeler
Dağılım, %
Milyon Ton
1990 2000 2007 2008 2009 1990 2000 2007 2008 2009
Almanya
357
168
180
175
170
30.3
18.5
18.9
18.2
18.6
Türkiye
44
78
72
76
76
3.8
8.6
7.6
7.9
8.3
Rusya
134
88
71
83
68
11.4
9.7
7.5
8.6
7.5
ABD
80
61
71
69
66
6.8
6.7
7.5
7.1
7.2
Yunanistan
52
64
66
66
65
4.4
7.0
7.0
6.8
7.1
Avustralya
46
67
66
72
64
3.9
7.4
6.9
7.5
7.0
Polonya
68
59
58
60
57
5.7
6.6
6.0
6.2
6.3
Çek Cumhuriyeti
79
50
50
48
45
6.7
5.5
5.2
4.9
5.0
Diğer
285
255
320
324
313
24.1
28.1
33.6
33.6
34.2
1181 907
954
965
913
100
100
100
100
100
Dünya
2009 YILI LİNYİT ÜRETİMİNİN BELLİ BAŞLI ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI
Linyit üretimi, Milyon ton
180
170
160
140
120
100
76
80
68
66
65
64
60
57
45
40
20
0
Almanya
Türkiye
Rusya
ABD
Yunanistan Avustralya
Polonya
Çek. Cum
Değerlendirme: Türkiye dünya linyit üretiminde önemli bir yere sahiptir. 1990
yılında dünya toplam linyit üretimi 1.1 milyar ton mertebesinde olup, Türkiye 44
milyon ton ile bu üretimde % 3.8 paya sahipken 2009 yılında üretimini 76 milyon
tona çıkartarak toplam üretim içindeki payı da % 8.3 olmuştur. Bu üretim büyüklüğü ile Türkiye Almanya’dan sonra 2. en büyük üretici durumuna gelmiştir.
Dünya toplam linyit üretimi % 23 düşüşle 913 milyon ton olmuştur.
Kaynak : TTK Raporu 2009
Ek - 13. Elektrik Sektörümüzün Kısa Kimliği (2009)
• Kurulu güç: •
•
•
•
•
44761 MW
o Termik
29339 MW
(% 65.5)
o Hidrolik
14553 MW
(% 32.5)
o Jeotermal
77
MW
o Rüzgar 792
MW
Kurulu gücün üretici bazında dağılımları
o EÜAŞ
24171 MW
(% 54)
o Özel üreticiler
7162
MW
(%16)
o Yap işlet
6267
MW
(%14)
o Oto-prodüktör
3581
MW
(%8)
o Yap-İşlet-Devret
2238
MW
(%5)
o İşletme Hakkı Devri
895
MW
(% 2)
o Mobil
448
MW
(%1)
Üretim büyüklükleri
o Brüt üretim
194813 GWh
o Brüt talep
194079 GWh
o Dış alım
812
GWh
o Dış satım
1546
GWh
o Arz
185556 GWh
o İç ihtiyaç
9194
GWh
o Kayıp ve kaçaklar
28991 GWh
o Net tüketim
156894 GWh
Sektöre göre elektrik tüketim ve dağılım payları
o Mesken
39148 GWh ( 25.0)
o Ticaret
25018 GWh ( % 15.9)
o Resmi daire
6990
GWh ( % 4.5)
o Sanayi
70470 GWh ( % 44.9)
o Genel aydınlatma
3845
GWh ( % 2.5)
o Diğer
11423 GWh ( % 7.3)
Kişi başına ilişkin büyüklükler
o Kurulu güç
617 W/kişi
o Arz
2562 kWh/kişi
o Net tüketim
2162 kWh/kişi
Kayıp ve kaçaklara ilişkin büyüklükler ve yüzdeleri
o İletim
3973
GWh ( % 2.1)
o Dağıtım (teknik+dağıtım) 25018 GWh ( % 13.3)
o Toplam
28991 GWh ( % 15.5)
45
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
ORT
Yıllar
Taşkömürü
2883
2837
2829
2803
3069
3025
3053
3085
2865
2988
2824
2758
3077
3255
3464
3775
3992
4404
5204
4722
6150
6501
6243
5834
5512
5905
7401
8452
8921
7708
9933
7011
8836
11201
12326
12514
14721
15411
14179
14768
6,411
BİRİNCİL ENERJİ TÜKETİMİ, [BİN TEP]
Linyit Asfaltit Doğalgaz Petrol Hidrolik Jeotermal Odun
1732
15
0
7958
261
23
3845
1913
10
0
9260
224
38
3657
2207
72
0
10726
276
38
4051
2293
125
0
12595
224
48
4154
2456
169
0
12739
289
50
4350
2692
196
0
14178
508
56
4369
2960
190
14
15742
720
58
4420
3119
187
16
18092
737
58
4497
3491
128
20
17861
803
60
4574
3570
87
31
15536
885
60
4652
3970
240
21
16074
976
60
4730
4181
241
15
15845 1085
60
4807
4616
370
41
16933 1218
82
5028
5294
323
7
17540
975
100
5126
6408
97
36
17840 1174
178
5177
7933
225
62
18134 1041
232
5210
8879
261
416
19622 1059
304
5271
9189
271
669
22301 1651
324
5308
7932
268
1115
22590 2548
340
5313
10207
176
2878
22865 1597
342
5345
9765
123
3110
23901 2060
364
5361
10572
60
3827
23315 2020
365
5391
10743
85
4197
24865 2345
388
5421
9918
44
4630
28412 2987
400
5451
10331
0
4921
27142 2698
415
5482
10605
28
6313
29324 3130
437
5512
11187
15
7384
30939 3553
471
5512
12317
13
9165
30515 3496
531
5512
12631
10
9690
30349 3705
582
5512
12314
12
11741
30138 3052
618
5293
12519
9
13728
32297 2721
648
5081
11429
13
14868
30936 2142
687
4879
10435
2
16102
30932 2987
730
4684
9471
144
19450
31806 3115
784
4497
9450
310
20426
32922 4043
811
4318
9326
317
24726
32192 3483
926
4146
11188
259
28867
32551 3886
1081
4023
13444
272
33953
33310 3217
914
3880
15003
265
33807
31784 3001
1011
3679
15672
450
32775
30565 3467
1250
3530
8,084
152
7,726 23,066 1,984
398
4,776
Atık
2128
2143
2188
2256
2320
2414
2530
2593
2703
2819
2953
2918
2900
2932
2755
2539
2609
2544
2527
2504
1847
1821
1788
1697
1627
1556
1533
1512
1471
1422
1376
1332
1290
1251
1214
1179
1146
1116
1134
1136
1,993
Diğer
0
0
0
0
0
8
29
42
53
90
115
139
152
191
228
184
72
59
46
67
-35
63
49
56
83
83
153
370
469
414
553
649
593
404
322
290
273
328
530
504
191
TOPLAM İÇİNDEKİ ORANLARI, %
Total Taşkömürü Linyit Doğalgaz Petrol Hidrolik
18845
15.3
9.2
42.2
1.4
20082
14.1
9.5
46.1
1.1
22387
12.6
9.9
47.9
1.2
24498
11.4
9.4
51.4
0.9
25442
12.1
9.7
50.1
1.1
27446
11.0
9.8
51.7
1.9
29716
10.3
10.0
0.0
53.0
2.4
32426
9.5
9.6
0.0
55.8
2.3
32558
8.8
10.7
0.1
54.9
2.5
30718
9.7
11.6
0.1
50.6
2.9
31963
8.8
12.4
0.1
50.3
3.1
32049
8.6
13.0
0.0
49.4
3.4
34417
8.9
13.4
0.1
49.2
3.5
35743
9.1
14.8
0.0
49.1
2.7
37357
9.3
17.2
0.1
47.8
3.1
39335
9.6
20.2
0.2
46.1
2.6
42485
9.4
20.9
1.0
46.2
2.5
46720
9.4
19.7
1.4
47.7
3.5
47883
10.9
16.6
2.3
47.2
5.3
50703
9.3
20.1
5.7
45.1
3.1
52646
11.7
18.5
5.9
45.4
3.9
53935
12.1
19.6
7.1
43.2
3.7
56124
11.1
19.1
7.5
44.3
4.2
59429
9.8
16.7
7.8
47.8
5.0
58211
9.5
17.7
8.5
46.6
4.6
62893
9.4
16.9
10.0
46.6
5.0
68148
10.9
16.4
10.8
45.4
5.2
71883
11.8
17.1
12.7
42.5
4.9
73340
12.2
17.2
13.2
41.4
5.1
72712
10.6
16.9
16.1
41.4
4.2
78865
12.6
15.9
17.4
41.0
3.5
73946
9.5
15.5
20.1
41.8
2.9
76591
11.5
13.6
21.0
40.4
3.9
82123
13.6
11.5
23.7
38.7
3.8
86142
14.3
11.0
23.7
38.2
4.7
89099
14.0
10.5
27.8
36.1
3.9
97995
15.0
11.4
29.5
33.2
4.0
105845
14.6
12.7
32.1
31.5
3.0
104393
13.6
14.4
32.4
30.4
2.9
104117
14.2
15.1
31.5
29.4
3.3
54,780
11.25
14.38
9.25
44.68 3.31
Ek - 14. Toplam Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı ve Toplam İçindeki Oranları
Odun
20.4
18.2
18.1
17.0
17.1
15.9
14.9
13.9
14.0
15.1
14.8
15.0
14.6
14.3
13.9
13.2
12.4
11.4
11.1
10.5
10.2
10.0
9.7
9.2
9.4
8.8
8.1
7.7
7.5
7.3
6.4
6.6
6.1
5.5
5.0
4.7
4.1
3.7
3.5
3.4
10.82
46
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
ORT
Yıllar
Taşkömürü
2790
2830
2831
2832
3029
2936
2826
2687
2620
2471
2195
2422
2445
2159
2216
2199
2151
2111
2212
2027
2080
1827
1727
1722
1636
1319
1382
1347
1143
1030
1060
1145
1047
1132
1081
1184
1348
1089
1204
1294
1,920
Linyit Asfaltit Doğalgaz Petrol Hidrolik Jeotermal Odun Atık Diğer Total Taşkömürü Linyit Doğalgaz Petrol Hidrolik Odun
1735
15
0
3719
261
23
3845 2128
0
14516
19.2
12.0
25.6
1.8
26.5
1867
10
0
3625
224
38
3657 2143
0
14393
19.7
13.0
25.2
1.6
25.4
2203
72
0
3557
276
38
4051 2188
0
15216
18.6
14.5
23.4
1.8
26.6
2326
124
0
3687
224
48
4154 2256
0
15650
18.1
14.9
23.6
1.4
26.5
2506
169
0
3474
289
50
4350 2320
0
16188
18.7
15.5
21.5
1.8
26.9
2745
196
0
3250
508
56
4369 2414
0
16473
17.8
16.7
19.7
3.1
26.5
3004
190
14
2725
720
58
4420 2530
0
16488
17.1
18.2
0.1
16.5
4.4
26.8
3269
187
16
2849
737
58
4497 2593
0
16893
15.9
19.4
0.1
16.9
4.4
26.6
4057
128
20
2873
803
60
4574 2703
0
17838
14.7
22.7
0.1
16.1
4.5
25.6
3343
87
31
2973
885
60
4652 2819
0
17321
14.3
19.3
0.2
17.2
5.1
26.9
3738
240
21
2447
976
60
4730 2953
0
17358
12.6
21.5
0.1
14.1
5.6
27.2
4271
241
15
2481
1085
60
4807 2918
0
18299
13.2
23.3
0.1
13.6
5.9
26.3
4652
370
41
2450
1218
82
5028 2900
0
19186
12.7
24.2
0.2
12.8
6.3
26.2
5378
323
7
2313
975
100
5126 2932
0
19313
11.2
27.8
0.0
12.0
5.0
26.5
6498
97
36
2191
1174
178
5177 2755
0
20322
10.9
32.0
0.2
10.8
5.8
25.5
8212
225
62
2216
1041
232
5210 2539
0
21935
10.0
37.4
0.3
10.1
4.7
23.8
8949
261
416
2514
1059
304
5271 2609
5
23538
9.1
38.0
1.8
10.7
4.5
22.4
9827
271
270
2762
1651
324
5308 2544
10 25077
8.4
39.2
1.1
11.0
6.6
21.2
8603
268
90
2692
2548
340
5313 2527
13 24607
9.0
35.0
0.4
10.9
10.4
21.6
10564 179
158
3020
1597
342
5345 2504
19 25754
7.9
41.0
0.6
11.7
6.2
20.8
9524
119
193
3902
2060
364
5361 1847
28 25478
8.2
37.4
0.8
15.3
8.1
21.0
9117
60
185
4674
2021
365
5391 1821
41 25501
7.2
35.8
0.7
18.3
7.9
21.1
10299
92
180
4495
2345
388
5421 1788
60 26794
6.4
38.4
0.7
16.8
8.8
20.2
9790
37
182
4087
2987
400
5451 1697
88 26441
6.5
37.0
0.7
15.5
11.3
20.6
10471
0
182
3871
2698
415
5482 1627 129 26511
6.2
39.5
0.7
14.6
10.2
20.7
10735
29
166
3692
3131
437
5512 1556 143 26719
4.9
40.2
0.6
13.8
11.7
20.6
10899
15
187
3675
3553
471
5512 1533 159 27386
5.0
39.8
0.7
13.4
13.0
20.1
11759
13
230
3630
3495
531
5512 1512 179 28209
4.8
41.7
0.8
12.9
12.4
19.5
12792
10
514
3385
3705
582
5512 1471 210 29324
3.9
43.6
1.8
11.5
12.6
18.8
12242
12
665
3087
3054
618
5293 1422 236 27659
3.7
44.3
2.4
11.2
11.0
19.1
11418
9
582
2887
2724
648
5081 1376 262 26047
4.1
43.8
2.2
11.1
10.5
19.5
11124
13
284
2679
2147
687
4879 1332 287 24577
4.7
45.3
1.2
10.9
8.7
19.9
10311
2
344
2564
2991
730
4684 1290 318 24281
4.3
42.5
1.4
10.6
12.3
19.3
9501
144
510
2494
3119
784
4497 1251 350 23782
4.8
40.0
2.1
10.5
13.1
18.9
9141
310
644
2389
4048
811
4318 1214 375 24331
4.4
37.6
2.6
9.8
16.6
17.7
9648
382
816
2395
3488
926
4146 1179 385 24549
4.8
39.3
3.3
9.8
14.2
16.9
11545 195
839
2284
3897
898
4023 1146 405 26580
5.1
43.4
3.2
8.6
14.7
15.1
13372 336
827
2241
3248
914
3880 1116 431 27454
4.0
48.7
3.0
8.2
11.8
14.1
15205 265
931
2268
2861
1224
3679 1134 421 29192
4.1
52.1
3.2
7.8
9.8
12.6
15632 476
627
2349
3092
1754
3530 1136 438 30328
4.3
51.5
2.1
7.7
10.2
11.6
8,057 154
257
3,022 1,973
411
4,776 1,993 125 22,688
9.5
33.2
1.0
14.0
8.0
21.8
BİRİNCİL ENERJİ TÜKETİMİ, [BİN TEP]
Ek - 15. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı ve Toplam İçindeki Oranları
Atık
14.7
14.9
14.4
14.4
14.3
14.7
15.3
15.3
15.2
16.3
17.0
15.9
15.1
15.2
13.6
11.6
11.1
10.1
10.3
9.7
7.2
7.1
6.7
6.4
6.1
5.8
5.6
5.4
5.0
5.1
5.3
5.4
5.3
5.3
5.0
4.8
4.3
4.1
3.9
3.7
9.7
47
0
10
20
4
31
27
32
27
4
31
1950
30
1952
40
35
30
6
35
34
27
8
35
1956
50
1954
42
37
34
24
9
32
41
32
24
9
33
35
Taşkömürü
27
9
36
1958
43
1960
46
1962
46
25
11
36
1964
60
34
23
12
35
1966
35
33
21
12
32
31
15
34
19
33
19
14
33
19
12
31
33
34
17
18
35
35
Kömür toplam
(taşkömürü+linyit)
Petrol
1968
39
1970
40
1972
30
1974
Odun
1976
15
23
37
26
1978
27
34
24
37
13
37
26
13
22
34
27
1980
27
1982
27
39
11
32
43
25
1984
26
38
47
48
8
37
46
9
35
44
49
9
Linyit
47
22
1986
27
1988
70
1990
43
39
6
44
46
21
6
38
45
20
1992
21
1994
22
45
19
5
40
45
46
45
38
42
44
43
49
4
49
53
56
4
4
52 52
56
15 14 13 12
5
42
47
17
4
50
18
4
44
48
19
4
48
20
4
44
48
Hidrolik
20
1998
T oplam birinci üretim içindeki oranı, %
80
2000
Atık
2002
90
1996
Diğer
2004
100
2006
Ek - 16. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı
2008
48
24
42
20
24
22
48
18
21
Atık
22
50
17
21
20
53
15
19
20
55
14
21
21
50
15
22
22
49
15
Odun
12
46
24
26
30
30
29
Kömür toplam
(taşkömrü+linyit)
48
Petrol
14
27
47
2
11
30
32
30
44
7
10
Taşkömürü
29
45
6
10
27
26
Linyit
27
47
8
9
27
45
11
8
29
Hidrolik
29
41
13
8
28
28
41
17
6
25
25
40
21
6
25
4
25
38
24
25
26
33
29
27
Doğalgaz
5
28
30
32
4
29
Değerlendirme: Birincil enerji tüketimi içinde göze çarpan en önemli durum doğalgazdır. Doğalgaz 1980’li yılların sonunda
ülkemizde tüketilmeye başlanmış olmasına rağmen çok kısa sürede yüksek kullanım rakamlarına ulşamıştır. 2009 yılı itibarı
ile toplam birincil enerji tüketiminin % 32’sini doğalgaz oluşturmaktadır.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Toplam birincil enerji tüketimi içindeki oranı,%
Ek - 17. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı
49
33
18
1978
32
30
17
1977
16
1976
27
24
25
22
16
1975
16
1974
16
1973
15
1972
20
19
14
1971
15
1970
51
51
48
47
48
44
46
42
40
39
73
40
38
33
79
24
39
20
32
Birincil Enerji Üretimi/Tüketimi, [MTEP]
33
32
29
28
28
27
106
26
104
28
104
29
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
[Üretim/Tüketim] 100 [%]
Değerlendirme:Birincil enerji üretimi/tüketimi dengesi yıllar boyunca sürekli bozulmuştur. 1970 yılında üretim 15 MTEP
(milyon ton eşdeğer petrol), tüketim 19 MTEP, üretimin tüketimi karşılama oranı ise %77’dir. 2009 yılında üretim %93
artarak 29 MTEP’e, tüketim % 447 artarak 104 MTEP seviyesine çıkmıştır. 2009 yılı itibarı ile üretimin tüketimi karşılama
oranı ise %29 seviyelerine düşmüştür. Birincil enerji üretimi 1.9 kat artarken, yaklaşık 5.5 kat artış kaydetmiştir. Tüketimdeki
hızlı artış ülkemize enerji açığı olarak yansımıştır ve bu enerji açığı özellikle doğalgazdan kaynaklanmaktadır.
0
31
17
17
1979
20
32
1980
40
19
Üretim
18
1981
Tüketim
36
1982
60
34
19
1983
52
37
1984
54
25
55
42
1986
56
47
25
1987
54
48
1988
54
26
56
51
25
1989
57
54
1990
54
53
26
1991
56
27
1992
55
59
26
1993
55
56
27
27
1994
60
58
63
1995
64
28
68
27
1996
64
28
80
25
72
1997
74
24
2001
[Üretim/Tüketim]x100
29
1998
82
2002
73
1999
77
24
24
2003
68
26
2000
86
2004
72
22
1985
77
27
89
25
2005
98
2006
100
27
2007
Birincil enerji üretiminin birincil enerji tüketimi ile karşılaştırılması
29
2008
120
30
2009
Ek - 18. Birincil Enerji Üretiminin Birincil Enerji Tüketimi ile Karşılaştırılması
50
51
Ek-19. Birincil Enerji Üretimi/Tüketiminin Yıllar İtibarıyla gelişimi, Artış
Oranları ve Üretimin Tüketimi Karşılama Oranı
Yıllar
Ortalama
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Birincil Enerji, MTEP
Üretim
Tüketim
14.52
18.85
14.39
20.08
15.22
22.39
15.65
24.50
16.19
25.44
16.47
27.45
16.49
29.72
16.89
32.43
17.84
32.56
17.32
30.72
17.36
31.96
18.30
32.05
19.19
34.42
19.31
35.74
20.32
37.36
21.94
39.34
23.54
42.49
25.08
46.72
24.61
47.88
25.75
50.70
25.48
52.65
25.50
53.94
26.79
56.12
26.44
59.43
26.51
58.21
26.72
62.89
27.39
68.15
28.21
71.88
29.32
73.34
27.66
72.71
26.05
78.87
24.58
73.95
24.28
76.59
23.78
82.12
24.33
86.14
24.55
89.10
26.58
98.00
27.45
105.85
29.19
104.39
30.32
104.12
Artış Hızı, %
Üretim
Tüketim
-0.85
5.72
2.85
3.44
1.76
0.09
2.46
5.59
-2.90
0.21
5.42
4.85
0.66
5.22
7.94
7.31
6.54
-1.87
4.66
-1.07
0.09
5.07
-1.32
0.26
0.78
2.50
3.01
3.95
-5.68
-5.83
-5.64
-1.20
-2.06
2.31
0.90
8.27
3.29
6.33
3.86
6.56
11.48
9.43
3.85
7.88
8.27
9.12
0.41
-5.65
4.05
0.27
7.39
3.85
4.52
5.29
8.01
9.97
2.49
5.89
3.83
2.45
4.06
5.89
-2.05
8.04
8.36
5.48
2.03
-0.86
8.46
-6.24
3.58
7.22
4.89
3.43
9.98
8.01
-1.37
-0.26
[Tüketim/
üretim]
1.3
1.4
1.5
1.6
1.6
1.7
1.8
1.9
1.8
1.8
1.8
1.8
1.8
1.9
1.8
1.8
1.8
1.9
1.9
2.0
2.1
2.1
2.1
2.2
2.2
2.4
2.5
2.5
2.5
2.6
3.0
3.0
3.2
3.5
3.5
3.6
3.7
3.9
3.6
3.4
Üretimin tüketimi
karşılama oranı, %
77.0
71.7
68.0
63.9
63.6
60.0
55.5
52.1
54.8
56.4
54.3
57.1
55.7
54.0
54.4
55.8
55.4
53.7
51.4
50.8
48.4
47.3
47.7
44.5
45.5
42.5
40.2
39.2
40.0
38.0
33.0
33.2
31.7
29.0
28.2
27.6
27.1
25.9
28.0
29.1
1970-2009
22.69
54.78
1.97
4.56
2.31
47.30
1980-2009
24.88
64.24
1.96
4.22
2.54
42.30
1990-2009
26.56
76.42
0.89
3.75
2.88
36.31
2000-2009
26.11
89.91
1.02
3.77
3.44
29.29
52
Ek-20. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı (2009)
Birincil enerji üretimi
[MTEP]
Birincil enerji kaynakları
TERMİK
Dağılım, %
20378
67.3
Kömür
17,402
57.4
Petrol
2,349
7.8
627
2.1
Doğalgaz
YENİLENEBİLİR
9.950
32.8
Hidrolik
3,092
10.2
Jeotermal
1,754
5.8
Odun
3,530
11.6
Atık
1,136
3.7
438
1.4
30,328
100
Diğer
TOPLAM
Doğalgaz
2%
Petrol
8%
Kömür
57%
Hidrolik
10%
Yenilenebilir
33%
Jeotermal
6%
Odun
12%
Atık 4%
Diğer 1%
Değerlendirme: 2009 yılı itibarı ile toplam birincil enerji üretimi 30.3 MTEP
olup, birincil enerji üretimi içinde en büyük payı % 57 ile kömür oluşturmaktadır. Bunu % 33 ile yenilenebilir enerji, % 8 ile petrol ve % 2 ile doğalgaz takip
etmektedir. Yenilenebilir enerji içindeki en büyük paya % 12 ile odun, bunu %10
hidrolik takip etmektedir.
53
Ek-21. Türkiye Birincil Enerji Tüketim Kaynakları Bazında Dağılımı (2009)
Birincil enerji kaynakları
Birincil enerji tüketimi [MTEP]
TERMİK
Dağılım, %
94,230
90.5
Kömür
30,890
29.7
Petrol
30,565
29.3
Doğalgaz
32,775
31.5
9,887
9.5
Hidrolik
3,467
3.3
Jeotermal
1,250
1.2
Odun
3,530
3.4
Atık
1,136
1.1
504
0.5
YENİLENEBİLİR
Diğer
TOPLAM
104,117
100.0
Doğalgaz
32%
Hidrolik
3%
Petrol
29%
Yenilenebilir
9%
Jeotermal
1%
Odun
3%
Kömür
30%
Atık 1%
Diğer 1%
Değerlendirme: 2009 yılı itibarı ile toplam birincil enerji tüketimi 104.1 MTEP
olup, birincil enerji tüketimi içinde en büyük payı % 29 ile petrol oluşturmaktadır.
Bunu % 32 ile doğalgaz, % 30 ile kömür ve % 9 ile yenilenebilir enerji takip etmektedir. Petrol ve doğalgaz tamamına yakını ithal edilirken, kömür tüketiminde
özellikle taşkömürde ithal oranı her geçen gün hızla artmaktadır.
54
Ek-22. Birincil Enerji, Elektrik Üretimi-Tüketimi ve Artış Hızları
Yıllar
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Birincil Birincil
enerji
enerji
üretimi tüketimi
(MTEP) (MTEP)
18.85
14.52
20.08
14.39
22.39
15.22
24.50
15.65
25.44
16.19
27.45
16.47
29.72
16.49
32.43
16.89
32.56
17.84
30.72
17.32
31.96
17.36
32.05
18.30
34.42
19.19
35.74
19.31
37.36
20.32
39.34
21.94
42.49
23.54
46.72
25.08
47.88
24.61
50.70
25.75
52.65
25.48
53.94
25.50
56.12
26.79
59.43
26.44
58.21
26.51
62.89
26.72
68.15
27.39
71.88
28.21
73.34
29.32
72.71
27.66
78.87
26.05
73.95
24.58
76.59
24.28
82.12
23.78
86.14
24.33
89.10
24.55
98.00
26.58
105.85
27.45
104.39
29.19
104.12
30.32
ORTALAMA
Brüt
elektrik
üretimi
(GWh)
8,623
9,781
11,242
12,425
13,477
15,623
18,283
20,565
21,726
22,522
23,275
24,673
26,552
27,347
30,614
34,219
39,695
44,353
48,049
52,043
57,543
60,246
67,342
73,808
78,322
86,247
94,862
103,296
111,022
116,440
124,922
122,725
129,400
140,581
150,698
161,956
176,300
191,558
198,418
194,812
Birincil enerji
artış hızı,%
Brüt elektrik
tüketimi
(GWh)
Elektrik artış hızı,%
Üretim
Tüketim
Üretim
Tüketim
GSYİH
büyüme
hızı, %
8,623
9,781
11,242
12,425
13,477
15,719
18,615
21,057
22,347
23,566
24,617
26,289
28,325
29,568
33,267
36,361
40,471
44,925
48,430
52,602
56,812
60,499
67,217
73,432
77,783
85,552
94,789
105,517
114,023
118,485
128,276
126,871
132,553
141,151
150,018
160,794
174,637
190,000
198,085
194,079
1970-2009
1980-2009
1990-2009
1998-2009
-0.85
5.72
2.85
3.44
1.76
0.09
2.46
5.59
-2.90
0.21
5.42
4.85
0.66
5.22
7.94
7.31
6.54
-1.87
4.66
-1.07
0.09
5.07
-1.32
0.26
0.78
2.50
3.01
3.95
-5.68
-5.83
-5.64
-1.20
-2.06
2.31
0.90
8.27
3.29
6.33
3.86
1.97
1.96
0.89
0.71
6.56
11.48
9.43
3.85
7.88
8.27
9.12
0.41
-5.65
4.05
0.27
7.39
3.85
4.52
5.29
8.01
9.97
2.49
5.89
3.83
2.45
4.06
5.89
-2.05
8.04
8.36
5.48
2.03
-0.86
8.46
-6.24
3.58
7.22
4.89
3.43
9.98
8.01
-1.37
-0.26
4.56
4.22
3.75
3.24
13.4
14.9
10.5
8.5
15.9
17.0
12.5
5.6
3.7
3.3
6.0
7.6
3.0
11.9
11.8
16.0
11.7
8.3
8.3
10.6
4.7
11.8
9.6
6.1
10.1
10.0
8.9
7.5
4.9
7.3
-1.8
5.4
8.6
7.2
7.5
8.9
8.7
3.6
-1.8
8.41
7.52
6.88
5.49
13.4
14.9
10.5
8.5
16.6
18.4
13.1
6.1
5.5
4.5
6.8
7.7
4.4
12.5
9.3
11.3
11.0
7.8
8.6
8.0
6.5
11.1
9.2
5.9
10.0
10.8
11.3
8.1
3.9
8.3
-1.1
4.5
6.5
6.3
7.2
8.6
8.8
4.3
-2.0
8.39
7.33
6.80
5.27
5.6
7.4
3.3
5.6
7.2
10.5
3.4
1.5
-0.6
-2.4
4,9
4.6
3.3
5.9
5.1
8.1
9.8
1.5
1.6
9.4
0.3
6.4
8.1
-6.1
8.0
7.1
8.3
3.9
-3.4
6.8
-5.7
6.2
5.3
9.4
8.4
6.9
4.7
0.9
-4.7
4.15
4.15
3.80
3.23
55
Ek-23. Birincil Enerji Kaynaklarının Tüketim Alanları (2009)
Birincil enerji kaynağı tüketim alanları
Birincil enerji tüketimi
[MTEP]
Dağılım, %
Konut ve hizmetler
29,466
28.3
Enerji üretimi
25,565
24.6
Sanayi
23,944
23.0
Ulaştırma
15,916
15.3
Tarım
5,073
4.9
Enerji dışı
4,153
4.0
TOPLAM
104,117
100
Enerji dışı
% 4.0
Konut ve hizmetler
% 28.3
Tarım
% 4.9
Ulaştırma
% 15.3
Enerji üretimi
% 24.6
Sanayi
% 23.0
Değerlendirme: 2009 yılı itibarı ile toplam birincil enerji üretimi 104.1 MTEP
olup, birincil enerji tüketiminin % 28.3’ü konut ve hizmetler sektöründe kullanılırken, % 24.6’sı enerji üretiminde, % 23’ü sanayide, %15.3’ü ulaşatırmada,
%4.9’u tarım ve %4’ü de enerji dışı alanlarında kullanılmıştır.
56
Ek-24. Birincil Enerji, Elektrik Üretimi-Tüketimi Artış Hızları
ORTALAMA
Birincil enerji artış hızı,%
Elektrik enerjisi artış
hızı,%
Üretim
Tüketim
Üretim
Tüketim
GSYİH
büyüme
hızı, %
1970-2009
1.97
4.56
8.41
8.39
4.15
1980-2009
1.96
4.22
7.52
7.33
4.15
1990-2009
0.89
3.75
6.88
6.80
3.80
1998-2009
0.71
3.24
5.49
5.27
3.23
Değerlendirme: Yıllar itibarıyla değerlendirildiğinde; birincil enerji üretimi-tüketim ve elektrik üretim-tüketim artış hızlarının düştüğü gözlenmektedir. Örneğin
1970-2009 döneminde birincil enerji üretim artış hızı %1.97, tüketimi % 4.56
iken son 10 yılda (1998-2009) anılan rakamlar sırası ile % 0.71 ve %3.23 olarak
gerçekleşmiştir. Benzer şekilde 1970-2009 döneminde elektrik üretimi % 8.41,
tüketimi ise %8.39 olurken, 1998-2009 döneminde anılan rakamlar sırası ile %
5.49 ve %5.27 seviyesine düşmüştür. Benzer gelişimi gayri safi yurt içi hasıla
(GSYİH) artış hızında da görmek mümkündür. 1970-2009 dönemi bütün olarak
göze alındığında GSYİH artış hızı %4.15 iken son 10 yılda sözkonusu artış hızı
%3.23 seviyesine düşmüştür. Buradan enerji üretim-tüketiminin GSYİH artışı ile
yakından ilişkili olduğunu söylemek mümkündür.
323
323
323
246
220
220
198
182
182
332
332
353
353
353
353
326
341
335
335
335
335
335
335
335
335
335
335
335
335
335
310
1,047
1,212
1,599
1,804
2,359
2,864
3,579
4,434
4,434
4,714
4,874
5,041
5,405
5,609
5,819
6,048
6,048
6,048
6,214
6,352
6,509
6,511
6,503
6,439
6,451
7,131
8,211
8,211
8,205
8,199
5,262
Taşkömürü Linyit
* Rüzgar kurulu gücü dahil
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
ORT.
Yıllar
TERMİK
İthal
Petrol
Kömür
1,421
1,441
1,441
1,434
1,728
1,728
1,726
1,741
1,741
1,740
1,748
1,737
1,530
1,536
1,542
1,353
1,388
1,409
1,532
1,542
145 1,586
145 2,000
145 2,400
1,465 2,733
1,510 2,569
1,651 2,506
1,651 2,397
1,651 2,000
1,651 1,819
2,056 1,699
1,207 1,772
Doğal
gaz
100
400
800
1,555
2,036
2,210
2,555
2,592
2,701
2,824
2,884
3,051
3,490
4,047
4,959
4,905
4,851
7,247
8,862
10,131
10,976
11,462
11,647
10,657
11,826
4,292
197
205
192
212
262
317
317
317
372
372
372
392
441
441
441
463
469
489
893
2,368
2,574
2,782
2,938
3,141
3,149
3,304
3,365
3,427
4,929
5,224
1,479
Diğer
Termik
Hidrolik
toplam
2,988 2,131
3,181 2,356
3,556 3,082
3,696 3,239
4,569 3,875
5,229 3,875
6,220 3,878
7,474 5,003
8,285 6,218
9,193 6,597
9,536 6,764
10,078 7,114
10,320 8,379
10,638 9,682
10,978 9,865
11,074 9,863
11,297 9,935
11,772 10,103
13,021 10,307
15,556 10,537
16,053 11,175
16,623 11,673
19,569 12,241
22,974 12,579
24,145 12,645
25,902 12,906
27,420 13,063
27,272 13,395
27,595 13,829
29,339 14,553
13,518 8,695
KURULU GÜÇ, MW
YENİLENEBİLİR
JeoYenilenebilir
Rüzgar
termal
toplam
2,131
2,356
3,082
3,239
18
3,892
18
3,892
18
3,895
18
5,021
18
6,236
18
6,615
18
6,782
18
7,131
18
8,396
18
9,699
18
9,882
18
9,880
18
9,952
18
10,120
18
9
10,333
18
9
10,563
18
19
11,212
18
19
11,709
18
19
12,277
15
19
12,613
15
19
12,679
15
20
12,941
82*
13,145
169*
13,564
30
364
14,222
77
792
15,422
28
129
8,763
ARTIŞ HIZI, [%]
GENEL
TOPLAM Linyit Doğal Hidrolik Termik Yenile- GENEL
gaz
nebilir TOPLAM
5,119
5,538 15.76
10.58 6.47
10.58
8.18
6,639 31.96
30.81 11.79 30.81
19.88
6,935 12.77
5.09
3.92
5.09
4.47
8,462 30.80
19.62 23.63 20.16
22.01
9,122 21.40
0.00 14.44
0.00
7.80
10,115 24.96
0.07 18.95
0.07
10.89
12,495 23.89 100.00 29.03 20.16 28.90
23.53
14,521 0.00 94.40 24.28 10.84 24.20
16.21
15,808 6.30 30.90 6.09 10.97
6.08
8.87
16,318 3.40 8.56
2.53
3.72
2.52
3.22
17,209 3.42 15.63 5.17
5.68
5.15
5.46
18,716 7.22 1.42 17.78 2.40
17.74
8.76
20,338 3.77 4.20 15.55 3.09
15.52
8.66
20,860 3.74 4.57
1.89
3.19
1.89
2.57
20,954 3.94 2.12
-0.02
0.88
-0.02
0.45
21,249 0.00 5.80
0.73
2.01
0.73
1.41
21,892 0.00 14.39 1.69
4.20
1.69
3.02
23,354 2.74 15.95 2.02 10.61
2.10
6.68
26,119 2.22 22.53 2.24 19.47
2.23
11.84
27,264 2.47 -1.10
6.05
3.19
6.14
4.38
28,332 0.03 -1.10
4.45
3.55
4.44
3.92
31,846 -0.12 49.40 4.87 17.72
4.85
12.40
35,587 -0.98 22.28 2.76 17.41
2.73
11.75
36,824 0.18 14.32 0.53
5.09
0.53
3.48
38,844 10.54 8.34
2.06
7.28
2.07
5.48
40,565 15.15 4.43
1.21
5.86
1.57
4.43
40,836 0.01 1.62
2.54
-0.54
3.19
0.67
41,817 -0.08 -8.51
3.24
1.19
4.85
2.40
44,761 -0.07 10.97 5.24
6.32
8.44
7.04
22,281 7.77 18.31 7.18
8.40
7.39
7.93
Ek-25. Türkiye Kurulu Elektrik Santrallarının Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile Artış Hızları
57
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
ORT.
Yıllar
Taşkömürü
323
323
323
246
220
220
198
182
182
332
332
353
353
353
353
326
341
335
335
335
335
335
335
335
335
335
335
335
335
335
310
1,047
1,212
1,599
1,804
2,359
2,864
3,579
4,434
4,434
4,714
4,874
5,041
5,405
5,609
5,819
6,048
6,048
6,048
6,214
6,352
6,509
6,511
6,503
6,439
6,451
7,131
8,211
8,211
8,205
8,199
5,262
Linyit
İthal
Kömür
145
145
145
1,465
1,510
1,651
1,651
1,651
1,651
2,056
1,207
1,421
1,441
1,441
1,434
1,728
1,728
1,726
1,741
1,741
1,740
1,748
1,737
1,530
1,536
1,542
1,353
1,388
1,409
1,532
1,542
1,586
2,000
2,400
2,733
2,569
2,506
2,397
2,000
1,819
1,699
1,772
Petrol
TERMİK
Doğal
gaz
100
400
800
1,555
2,036
2,210
2,555
2,592
2,701
2,824
2,884
3,051
3,490
4,047
4,959
4,905
4,851
7,247
8,862
10,131
10,976
11,462
11,647
10,657
11,826
4,292
197
205
192
212
262
317
317
317
372
372
372
392
441
441
441
463
469
489
893
2,368
2,574
2,782
2,938
3,141
3,149
3,304
3,365
3,427
4,929
5,224
1,479
Diğer
Termik
toplam
2,988
3,181
3,556
3,696
4,569
5,229
6,220
7,474
8,285
9,193
9,536
10,078
10,320
10,638
10,978
11,074
11,297
11,772
13,021
15,556
16,053
16,623
19,569
22,974
24,145
25,902
27,420
27,272
27,595
29,339
13,518
2,131
2,356
3,082
3,239
3,875
3,875
3,878
5,003
6,218
6,597
6,764
7,114
8,379
9,682
9,865
9,863
9,935
10,103
10,307
10,537
11,175
11,673
12,241
12,579
12,645
12,906
13,063
13,395
13,829
14,553
8,695
Hidrolik
KURULU GÜÇ, MW
GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANI [%]
YENİLENEBİLİR
GENEL
Jeo- Rüz- Yenilenebilir TOPLAM Taşİthal Doğal
YenileLinyit
Hidrolik Termik
termal gar
toplam
kömürü
Kömür gaz
nebilir
2,131
5,119
6.32 20.45
41.63 58.37 41.63
2,356
5,538
5.84 21.89
42.55 57.45 42.55
3,082
6,639
4.87 24.09
46.43 53.57 46.43
3,239
6,935
3.55 26.01
46.71 53.29 46.71
18
3,892
8,462
2.60 27.88
45.79 54.00 46.00
18
3,892
9,122
2.41 31.40
1.10
42.48 57.33 42.67
18
3,895
10,115
1.95 35.39
3.95
38.33 61.49 38.51
18
5,021
12,495
1.45 35.49
6.40
40.04 59.82 40.18
18
6,236
14,521
1.25 30.54
10.71 42.82 57.06 42.94
18
6,615
15,808
2.10 29.82
12.88 41.73 58.16 41.84
18
6,782
16,318
2.03 29.87
13.54 41.45 58.44 41.56
18
7,131
17,209
2.05 29.29
14.85 41.34 58.56 41.44
18
8,396
18,716
1.88 28.88
13.85 44.77 55.14 44.86
18
9,699
20,338
1.73 27.58
13.28 47.60 52.31 47.69
18
9,882
20,860
1.69 27.89
13.54 47.29 52.63 47.37
18
9,880
20,954
1.56 28.86
13.76 47.07 52.85 47.15
18
9,952
21,249
1.61 28.46
14.36 46.75 53.16 46.84
18
10,120
21,892
1.53 27.63
15.94 46.15 53.77 46.23
18
9
10,333
23,354
1.43 26.61
17.33 44.13 55.76 44.24
18
9
10,563
26,119
1.28 24.32
18.99 40.34 59.56 40.44
18
19
11,212
27,264
1.23 23.87 0.53 17.99 40.99 58.88 41.12
18
19
11,709
28,332
1.18 22.98 0.51 17.12 41.20 58.67 41.33
18
19
12,277
31,846
1.05 20.42 0.46 22.76 38.44 61.45 38.55
15
19
12,613
35,587
0.94 18.09 4.12 24.90 35.35 64.56 35.44
15
19
12,679
36,824
0.91 17.52 4.10 27.51 34.34 65.57 34.43
15
20
12,941
38,844
0.86 18.36 4.25 28.26 33.23 66.68 33.32
82*
13,145
40,565
0.83 20.24 4.07 28.26 32.20 67.60 32.40
169*
13,564
40,836
0.82 20.11 4.04 28.52 32.80 66.78 33.22
30 364
14,222
41,817
0.80 19.62 3.95 25.48 33.07 65.99 34.01
77 792
15,422
44,761
0.75 18.32 4.59 26.42 32.51 65.55 34.45
28 129
8,763
22,281
1.95 25.40
14.39 40.98 58.81 41.19
Ek-26. Türkiye Kurulu Elektrik Santrallarının Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Genel Toplam İçindeki Oranları
58
Toplamın yüzdes,%
Toplamının
yüzdesi, %
66
69
67
64
67
64
63
66
65
69
Taş kömürü
65
68
55 %
15 %
67
66
66
65
71
63
70
62
68
58
48 %
14 %
56
6%
74
54
48
44
42
41
41
39
41
75
38
75
32
68
32
69
32
69
29
61
25
59
24
57
25
13 %
11 %
30
33 %
60
64
23
65
22
65
26
66
28
67
27
68
27
28
29
K ömür
T o p la m
68
70
75
30
76
30
76
34
76
37
76
75
32
2%
35 %
37
38 %
77
17 %
73
73
77
77
78
32
32
31
31
30
30
L inyit
29
Yenilenebilir
74
76
30
77
29
75
28
72
26
66
26
67
25
66
22
60
23
57
23
57
İthal kömür
23
59
Doğalgaz
Diğer
25
58
58
24
0.8 %
25
58
4%
26 %
Değerlendirme: Türkiye’nin kurulu elektrik üretiminde kömür 1940’lı yıllarda % 70 paya sahipken bu rakamlar 2009 yılında % 20’ler seviyesine kadar düşmüştür. Bu düşüşte kömürlerimiz üzerine yapılan yoğun yıkıcı propagandalar etkili olmuş,
Türkiye’de kömür kullanımında hızlı bir uzaklaşma söz konusu olmuştur. Özellikle 1980-90’lı yıllarda kömürlerimize karşı
yapılan kampanyalar neticesinde ülkemiz çok kısa sürede çok büyük bir doğalgaz tüketicisi durumuna gelmiş ve doğalgazın
kullanım payı % 30’lar seviyesine kadar tırmanmıştır.
0
10
20
30
65
25 %
43 %
1942
40
1940
28 %
3%
69
1944
50
67
1946
72
1952
72
1954
71
1950
60
68
1948
70
1956
73
1958
70
1960
72
1964
70
1962
75
1966
75
1968
75
1970
76
1972
76
1974
75
1976
75
1978
75
1980
3%
1982
P etrol
1984
( K ö m ü r + y e n ile n e b ilir )
T o p la m
1986
80
1990
42 %
1992
29 %
1988
35
1994
27 %
1996
90
1998
3%
2000
3%
2002
2%
2004
100
2006
11 %
35%
4%
18 %
2008
Ek-27. Kurulu Gücün Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı
59
60
Ek-28. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına Ait Rezervler
(2009)
YERİ
REZERVLER (1000 TON)
GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN
İL
İLÇE
Zonguldak
Ereğli
11.241
15.860
7.883
34.984
6650
Zonguldak
Merkez
351.272
294.043
239.029
884.345
6650
Bartın
Amasra
172.107
115.052
121.535
408.694
6000
Bartın
Kurucaşile
1.000
1.000
6500
5.593
5.593
6500
431.548
368.447 1.334.615
-
Kastamonu Azdavay
TOPLAM
534.620
TOPLAM
Alt Isıl
Değeri,
Kcal/kg
TOPLAM REZERVİN DAĞILIMI
70
66
Toplam içindeki oranı, %
60
50
40
30
31
20
10
0
3
Ereğli
Merkez
MÜMKÜN
% 27.6
MUHTEMEL
% 32.3
Kaynak, ETKB, 2010
Amasra
GÖRÜNÜR
% 40.1
61
Ek-29. Taşkömürü Üretimi/Tüketimi ve Kullanım Alanları
Taşkömürü
Tüketim
üretimi/tüketimi [Üretim/
Tüketim dağılımı, %
[x1000 ton/yıllar]
Yıllar [x 1000 ton/yıl] tüketim]
x100]
Elektrik Ev
Elektrik Ev
Üretimi Tüketim
Sanayi
Sanayi
santralı yakıtı
santralı yakıtı
2000
2,392
15,525
15.41
12,777
2,034
714
82.3
13.1
4.6
2001
2,494
11,176
22.32
8,106
2,274
796
72.5
20.3
7.1
2002
2,319
13,830
16.77
10,920
2,051
859
79.0
14.8
6.2
2003
2,059
17,535
11.74
12,845
3,706
984
73.3
21.1
5.6
2004
1,946
18,904
10.29
13,435
4,565
904
71.1
24.1
4.8
2005
2,170
19,421
11.17
13,227
5,259
935
68.1
27.1
4.8
2006
2,319
22,798
10.17
16,315
5,618
865
71.6
24.6
3.8
2007
2,462
25,388
9.70
18,611
5,912
865
73.3
23.3
3.4
2008
2,601
22,720
11.45
15,658
6,197
865
68.9
27.3
3.8
2009
2,863
23,698
12.08
16,472
6,361
865
69.5
26.8
3.7
Sanayi
5
90%
13
Taşkömürü tüketiminin dağılımı, [%]
100%
80%
70%
Elektrik santralı
7
6
6
5
5
20
15
21
24
27
73
71
2003
2004
82
79
73
60%
68
Ev yakıtı
4
25
3
23
72
73
2006
2007
4
27
4
27
69
70
2008
2009
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2000
2001
2002
2005
Değerlendirme: Ülkemizde taşkömürü üretimi sürekli bir düşüş kaydetmektedir.
Buna karşın tüketim ise sürekli artmaktadır. 2000 yılında üretimimiz 2.3 milyon
ton üretime karşı tüketim 15.5 milyon olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılına gelindiğinde üretim 2.8 milyon olurken tüketim 23.6 milyon ton seviyesine çıkmıştır.
2000 yılında tüketimin % 15’ini sağlayan üretim, 2009 yılında %12’sini karşılayabilmektedir.��
Tüketimin %��
70’u sanayide kullanılırken, % 27’ı elektrik üretiminde, gerikalan %3’ü de ev yakıtı olarak tüketilmektedir.
Toplam tüketimin dağılımı, %
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1970
22
37
33
8
1972
31
24
24
49
4
48
27
1974
1976
Elektrik satralı
22
39
32
8
20
45
29
6
1978
18
57
19
6
21
3
24
1980
16
57
1982
12
64
1984
Demir-Çelik sanayi
24
2
Ek-30. Taşkömürünün Tüketim Alanları
10
60
7
1986
20
7
60
22
10
1988
19
4
57
21
19
1990
9
49
27
16
Ev yakıtı
1992
47
15
20
17
1994
51
22
9
15
49
22
14
1996
38
9
15
40
11
1998
34
15
43
5
2000
27
55
20
32
41
2002
25
54
Diğer sanayi
7
21
23
6
2004
48
27
22
5
2006
51
23
18
3
49
27
21
2008
45
4
62
63
Ek-31. Taşkömürü Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı.
Yıllar
Taşkömürü
Üretimi/Tüketimi
(1000Ton/yıl)
Kurulu
güç
Elektrik
üretimi
Üretim Tüketim
(MW)
(GW)
Tüketim alanları,
(1000 ton/yıl)
Elektrik Demirsantralı çelik
959
386
1,032
367
1,042
306
1,094
180
1,106
429
1,080
396
1,051
225
996
315
931
233
877
281
765
191
736
108
734
172
637
171
622
318
635
429
670
459
528
730
311
1,260
247
1,270
474
1,275
782
1,379
1,339
1,495
1,298
1,451
1,441
774
1,246
1,233
1,476
973
1,828
1,317
1,885
740
1,729
606
2,034
714
2,274
796
2,051
859
3,706
984
4,565
904
5,259
935
5,618
865
5,912
865
6,197
865
6,361
865
Sanayi
1,535
1,529
1,455
2,234
1,703
1,572
1,332
1,473
1,093
939
1,055
1,099
1,212
1,104
1,369
1,410
1,324
1,619
1,430
1,440
1,719
2,349
1,830
1,674
1,777
1,887
4,308
5,025
6,073
4,941
8,586
4,555
7,414
8,813
9,107
9,009
11,570
14,168
10,132
11,572
Tüketimin dağılımı,%
Elektrik Demirsantralı çelik
20.29
8.17
22.19
7.89
22.47
6.60
23.81
3.92
21.98
8.53
21.78
7.99
21.00
4.50
19.70
6.23
19.83
4.96
17.91
5.74
16.52
4.13
16.28
2.39
14.55
3.41
11.94
3.20
10.95
5.60
10.26
6.93
10.24
7.01
7.31
10.11
4.13
16.74
3.62
18.61
5.79
15.57
8.86
15.63
15.15
16.91
15.19
16.98
17.59
9.45
14.58
14.42
13.55
8.93
14.58
10.50
14.34
5.63
15.22
5.33
13.10
4.60
20.35
7.12
14.83
6.21
21.13
5.61
24.15
4.78
27.08
4.81
24.64
3.79
23.29
3.41
27.28
3.81
26.84
3.65
Sanayi
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
4,573
4,639
4,641
4,642
4,965
4,813
4,632
4,405
4,295
4,051
3,598
3,970
4,008
3,539
3,632
3,605
3,526
3,461
3,256
3,038
2,745
2,762
2,830
2,789
2,839
2,248
2,441
2,513
2,156
1,990
2,392
2,494
2,319
2,059
1,946
2,170
2,319
2,462
2,601
2,863
4,727
4,651
4,638
4,595
5,031
4,959
5,005
5,057
4,696
4,898
4,630
4,522
5,044
5,336
5,678
6,189
6,545
7,220
7,525
6,825
8,191
8,824
8,841
8,545
8,192
8,548
10,892
12,537
13,146
11,362
15,525
11,176
13,830
17,535
18,904
19,421
22,798
25,388
22,720
23,698
350.3
350.3
350.3
350.3
350.3
350.3
350.3
350.3
323.3
323.3
323.3
323.3
323.3
245.9
219.9
219.9
197.7
181.6
181.6
331.6
331.6
352.6
352.6
352.6
352.6
326.4
341.4
335.0
335.0
335.0
480.0
480.0
480.0
1800.0
1845.0
1986.0
1986.0
1986.0
1986.0
2256.0
1,382
1,453
1,431
1,502
1,516
1,427
1,346
1,266
1,207
1,067
912
892
913
787
706
710
773
628
345
317
621
998
1,815
1,796
1,978
2,232
2,574
3,273
2,981
3,123
3,819
4,046
4,093
8,663
11,998
13,246
14,217
15,136
15,858
16,148
X
3,256
9,946
617
3,730
1,838
703
3,861
16.86
7.75
33.15
S
V
936
28.76
6,193
62.27
640
103.73
4,819
129.21
1,755
95.47
415
59.03
3,697
95.76
6.25
37.10
4.51
58.25
12.25
36.94
X = Ortalama, S = Standart sapma, V = Değişkenlik katsayısı, V = S x100 , %
X
32.47
32.87
31.37
48.62
33.85
31.70
26.61
29.13
23.28
19.17
22.79
24.30
24.03
20.69
24.11
22.78
20.23
22.42
19.00
21.10
20.99
26.62
20.70
19.59
21.69
22.08
39.55
40.08
46.19
43.49
55.31
40.76
53.61
50.26
48.17
46.39
50.75
55.81
44.60
48.83
64
Ek-32. Doğalgaz Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı.
Yıllar
Doğalgaz Üretimi/
Tüketimi (Milyon Kurulu
güç
m3/yıl)
Üretim Tüketim
Tüketim alanları,
Elektrik
üretimi
(MW)
(GW)
(Milyon m3/yıl)
Elektrik
Elektrik
Sanayi Ev yakıtı
Sanayi Ev yakıtı
santralı
santralı
1976
15
15
-
-
-
15
-
-
100
-
1977
18
18
-
-
-
18
-
-
100
-
1978
22
22
-
-
-
22
-
-
100
-
1979
34
34
-
-
-
34
-
-
100
-
1980
23
23
-
-
-
23
-
-
100
-
1981
16
16
-
-
-
16
-
-
100
-
1982
45
45
-
-
-
45
-
-
100
-
1983
8
8
-
-
-
8
-
-
100
-
1984
40
40
-
-
-
40
-
-
100
-
1985
68
68
100
58
18
50
-
26.5
73.5
-
1986
457
457
400
1,341
411
46
-
89.9
10.1
-
1987
297
735
800
2,528
671
64
-
91.3
8.7
-
1988
99
1,225
1,555
3,240
1,017
207
1
83.0
16.9
0.1
1989
174
3,162
2,036
9,524
2,712
443
7
85.8
14.0
0.2
1990
212
3,418
2,210
10,192
2,556
813
49
74.8
23.8
1.4
1991
203
4,205
2,555
12,589
2,868
1,150
187
68.2
27.3
4.4
1992
198
4,612
2,626
10,814
2,603
1,637
372
56.4
35.5
8.1
1993
200
5,088
2,701
10,788
2,530
2,005
553
49.7
39.4
10.9
1994
200
5,408
2,824
13,822
2,927
1,673
808
54.1
30.9
14.9
1995
182
6,937
2,884
16,579
3,602
2,342
993
51.9
33.8
14.3
1996
206
8,114
3,051
17,174
3,791
2,437
1,886
46.7
30.0
23.2
1997
253
10,072
3,490
22,086
4,569
3,044
2,459
45.4
30.2
24.4
1998
565
10,648
4,505
24,838
5,485
2,501
2,662
51.5
23.5
25.0
1999
731
12,902
6,893
36,346
7,575
2,451
2,876
58.7
19.0
22.3
2000
639
15,086
7,044
46,217
9,885
1,927
3,274
65.5
12.8
21.7
2001
312
16,339
7,154
49,549
10,938
2,511
2,890
66.9
15.4
17.7
2002
378
17,694
9,702
52,497
11,557
3,227
2,910
65.3
18.2
16.4
2003
561
21,374
11,505
63,536
12,591
4,910
3,873
58.9
23.0
18.1
2004
708
22,446
12,606
62,242
13,326
4,737
4,383
59.4
21.1
19.5
2005
897
27,488
13,790
73,445
15,757
5,893
5,838
57.3
21.4
21.2
2006
907
31,313
14,331
80,691
17,035
7,055
7,223
54.4
22.5
23.1
2007
893
36,682
14,576
95,025
20,700
8,223
7,759
56.4
22.4
21.2
2008
1,017
36,928
15,087
98,685
20,910
8,098
7,920
56.6
21.9
21.4
2009
685
35,800
16,617
96,095
20,483
7,704
7,613
57.2
21.5
21.3
X
331
9,954
4,737
26,762
5,780
2,217
1,957
45.1
44.6
10.3
S
312
11985
5432
32384
6867
2592
2616
30.2
35.4
10.1
V
94
120
115
121
119
117
134
67.1
79.4
98.0
26
1985
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1986
90
10
1987
91
9
1988
83
17
1989
86
14
1990
75
24
1
1991
68
27
4
Ek-33. Doğalgazın Kullanım Alanları
1992
56
35
8
1993
50
39
11
1994
54
31
15
30
23
1996
47
Sanayi
1995
52
34
14
52
23
25
59
19
22
1997
1998
1999
Elektrik santralı
45
30
24
Ev yakıtı
2000
66
13
22
2001
67
15
18
2002
65
18
16
2003
59
23
18
2004
59
21
20
2005
57
21
21
2006
54
23
23
2007
56
22
21
2008
57
22
21
2009
57
22
21
65
66
Ek-34. Kurulu Kapasitenin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı (2009)
Üretici Kuruluşlar
Kurulu güç, MW
Dağılım, %
Hidrolik
14553
32.5
Doğalgaz
11826
26.4
Linyit
8199
18.3
İthal kömür
2056
4.6
Petrol
1699
3.8
Rüzgar
792
1.8
Taşkömürü
335
0.7
Jeotermal
77
0.2
Diğer
5224
11.7
TOPLAM
44761
100
Linyit
18%
Doğalgaz
26%
Diğer
12%
İthal kömür
5%
Petrol Rüzgar
4% 2%
Taşkömürü
1%
Jeotermal
0%
Hidrolik
32%
Değerlendirme: Elektrik üretimi kurulu kapasitenin enerji kaynaklarına göre
dağılımı şu şekildedir: Hidrolik % 32, doğalgaz % 26, linyit % 18, ithal kömür
% 5, petrol % 4, rüzgar % 2, yerli taşkömürü % 1 ve diğer % 12’dir. Kurulu enerji
kaynakları içinde ithal kömür ve doğalgaz dikkat çekicidir.
67
Ek-35. Kurulu Kapasitenin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı (2009)
Kurulu güç, MW
Dağılım, %
EÜAŞ
24171
54
Özel Üreticiler
7162
16
Yap-İşlet
6267
14
Oto-prodüktör
3581
8
Yap İşlet Devret
2238
5
İşletme Hakkı Devri
895
2
Mobil
448
1
TOPLAM
44761
100
İşletme Hakkı
Devri
%2
Yap İşlet Devret
Mobil
%1
%5
Oto-prodüktör
%8
EÜAŞ
%54
Yap-İşlet
%14
Özel Üreticiler
%16
Değerlendirme: Elektrik üretimi kurulu kapasitesinde en büyük pay % 54 ile
EÜAS’a aittir. Özel üreticilerin payı % 16 olurken yap-işlet modelinin payı ise
% 14’tür. Oto-prodüktör, yap işlet devret, işletme hakkı devri ve mobil santrallarının toplam payı % 16 seviyesindedir.
68
Ek-36. Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı (2009)
Elektrik Üretimi, GWh
Dağılım, %
Doğalgaz
96,094
49.3
Linyit
39,090
20.1
Yenilenebilir (Hidrolik+Rüzgar)
37,890
19.4
İthal kömür
12,813
6.6
Petrol
4,804
2.5
Taşkömürü
3,782
1.9
340
0.2
194,813
100
Diğer
TOPLAM
Hidrolik
19%
Doğal gaz
49%
Taşkömürü
2%
Linyit
20%
Petrol
3%
İthal kömür
7%
Değerlendirme: 2009 yılında toplam elektrik üretiminde doğalgazın payı %49
olurken yenilenebilir enerji kaynakları %19, linyit %20 ve kalan % 12’lik kısmı
da ithal kömür, petrol, yerli taşkömürü ve diğer enerji kaynakları oluşturmaktadır.
Ülkemizde 12 milyar tonun üzerinde kömür rezervi olmasına rağmen doğalgazın
toplam enerji üretiminin yarısını karşılaması oldukça düşündürücüdür.
69
Ek-37. Toplam Elektrik Üretiminin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı (2009)
Elektrik Üretimi, GWh
Dağılım, %
EÜAŞ
89,614
46
Yap İşlet Devret
44,807
23
Özel Üreticiler
29,222
15
Yap-İşlet
13,637
7
Oto-prodüktör
13,637
7
3,896
2
İşletme Hakkı Devri
TOPLAM
194,813
100
İşletme Hakkı
Devri
Oto-prodüktör
%2
%7
EÜAŞ
%46
Yap-İşlet
%7
Özel Üreticiler
%15
Yap İşlet Devret
%23
Değerlendirme: Elektrik üretiminde en büyük pay %46 ile EÜAŞ’a aittir. Özel
üreticilerin payı % 15 olurken yap-işlet devretin payı ise %23’tür. Oto-prodüktör,
yap işlet, işletme hakkı devrinin toplam payı % 16 seviyesindedir.
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
ORT.
Yıllar
Taşkömürü
912
892
913
787
706
710
773
628
345
317
621
998
1,815
1,796
1,978
2,232
2,574
3,273
2,981
3,123
3,176
2,706
2,646
2,694
2,478
2,965
3,074
3,290
3,291
3,782
1,949
5,049
5,244
5,528
7,790
9,413
14,318
18,665
17,026
12,141
19,953
19,561
20,563
22,756
21,964
26,257
25,815
27,840
30,587
32,707
33,908
34,367
34,372
28,056
23,590
22,450
29,946
32,433
38,295
41,858
39,090
23,385
Linyit
İthal
Kömür
643
1,340
1,447
5,969
9,520
10,281
11,143
11,847
12,567
12,813
2,586
5,831
5,810
5,944
7,427
7,047
7,082
7,001
5,496
3,305
4,248
3,942
3,293
5,273
5,175
5,549
5,772
6,540
7,157
7,923
8,080
9,311
10,366
10,744
9,196
7,670
5,483
4,340
6,527
7,519
4,804
6,462
58
1,341
2,528
3,240
9,524
10,192
12,589
10,814
10,788
13,822
16,579
17,174
22,086
24,838
36,346
46,217
49,549
52,497
63,536
62,242
73,445
80,691
95,025
98,685
96,095
30,330
136
110
38
47
56
51
222
175
294
255
205
220
230
174
116
104
122
154
214
220
340
116
Termik
Hidrolik
toplam
11,927 11,348
12,057 12,616
12,385 14,167
16,004 11,343
17,165 13,426
22,168 12,045
27,779 11,873
25,677 18,618
19,031 28,950
34,041 17,940
34,315 23,148
37,482 22,683
40,705 26,568
39,779 33,951
47,657 30,586
50,621 35,541
54,303 40,475
63,397 39,816
68,703 42,229
81,661 34,678
93,934 30,879
98,563 24,010
95,563 33,684
105,101 35,330
104,464 46,084
122,242 39,561
131,835 44,244
155,196 35,851
164,139 33,270
156,923 35,958
64,827 28,029
ELEKTRİK ÜRETİMİ,GWh
Petrol Doğalgaz Diğer
TERMİK
YENİLENEBİLİR
Jeotermal Yenilenebilir
+ Rüzgar
toplam
11,348
12,616
14,167
11,343
22
13,448
6
12,051
44
11,916
58
18,676
68
29,018
63
18,002
80
23,228
81
22,765
70
26,638
78
34,029
79
30,665
86
35,627
84
40,559
83
39,899
91
42,320
101
34,779
109
30,987
152
24,162
153
33,836
150
35,480
151
46,235
153
39,714
221
44,465
511
36,362
1,009
34,279
1,931
37,890
188
28,217
ARTIŞHIZI,[%]
GENEL
TOPLAM Linyit Doğal- Hidrolik Termik Yenile- GENEL
gaz
nebilir TOPLAM
23,275
24,673 -2.13 3.87
1.09 11.17
6.00
26,552 2.30
5.42
2.72 12.29
7.61
27,347 -13.76 40.91
29.22 -19.93
3.00
30,614 -10.37 20.83
7.25 18.56
11.95
34,219 0.67 52.11
29.15 -10.39 11.78
39,695 8.80 30.36
25.31 -1.12
16.00
44,353 -18.76 -8.78 88.57 -7.56 56.73
11.73
48,049 -45.00 -28.69 28.14 -25.88 55.38
8.33
52,043 -8.20 64.34 194.00 78.87 -37.96
8.31
57,543 95.84 -1.96 7.02
0.81 29.03
10.57
60,246 60.82 5.13 23.51 9.23 -1.99
4.70
67,342 81.75 10.67 -14.10 8.60 17.01
11.78
73,808 -1.02 -3.48 -0.24 -2.27 27.75
9.60
78,322 10.11 19.55 28.12 19.80 -9.88
6.12
86,247 12.87 -1.68 19.95 6.22 16.18
10.12
94,862 15.32 7.84
3.59
7.27 13.84
9.99
103,296 27.14 9.87 28.60 16.75 -1.63
8.89
111,022 -8.92 6.93 12.46 8.37
6.07
7.48
116,440 4.76
3.67 46.33 18.86 -17.82
4.88
124,922 1.70
1.35 27.16 15.03 -10.90
7.28
122,725 -14.81 0.01
7.21
4.93 -22.03 -1.76
129,400 -2.20 -18.37 5.95 -3.04 40.04
5.44
140,581 1.80 -15.92 21.03 9.98
4.86
8.64
150,698 -8.00 -4.83 -2.04 -0.61 30.31
7.20
161,956 19.66 33.39 18.00 17.02 -14.10
7.47
176,300 3.66
8.30
9.87
7.85 11.96
8.86
191,558 7.03 18.07 17.76 17.72 -18.22
8.65
198,418 0.03
9.31
3.85
5.76 -5.73
3.58
194,813 14.94 -6.61 -2.63 -4.40 10.53
-1.82
93,044 8.14
9.02 24.87 10.48 6.55
7.67
Ek-38. Türkiye Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile Artış Hızları
70
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
ORT.
Yıllar
Taşkömürü
912
892
913
787
706
710
773
628
345
317
621
998
1,815
1,796
1,978
2,232
2,574
3,273
2,981
3,123
3,176
2,706
2,646
2,694
2,478
2,965
3,074
3,290
3,291
3,782
1,949
5,049
5,244
5,528
7,790
9,413
14,318
18,665
17,026
12,141
19,953
19,561
20,563
22,756
21,964
26,257
25,815
27,840
30,587
32,707
33,908
34,367
34,372
28,056
23,590
22,450
29,946
32,433
38,295
41,858
39,090
23,385
Linyit
İthal
Kömür
643
1,340
1,447
5,969
9,520
10,281
11,143
11,847
12,567
12,813
2,586
5,831
5,810
5,944
7,427
7,047
7,082
7,001
5,496
3,305
4,248
3,942
3,293
5,273
5,175
5,549
5,772
6,540
7,157
7,923
8,080
9,311
10,366
10,744
9,196
7,670
5,483
4,340
6,527
7,519
4,804
6,462
58
1,341
2,528
3,240
9,524
10,192
12,589
10,814
10,788
13,822
16,579
17,174
22,086
24,838
36,346
46,217
49,549
52,497
63,536
62,242
73,445
80,691
95,025
98,685
96,095
30,330
136
110
38
47
56
51
222
175
294
255
205
220
230
174
116
104
122
154
214
220
340
116
YENİLENEBİLİR
Termik
Jeotermal Yenilenebilir
Hidrolik
toplam
+ Rüzgar
toplam
11,927 11,348
11,348
12,057 12,616
12,616
12,385 14,167
14,167
16,004 11,343
11,343
17,165 13,426
22
13,448
22,168 12,045
6
12,051
27,779 11,873
44
11,916
25,677 18,618
58
18,676
19,031 28,950
68
29,018
34,041 17,940
63
18,002
34,315 23,148
80
23,228
37,482 22,683
81
22,765
40,705 26,568
70
26,638
39,779 33,951
78
34,029
47,657 30,586
79
30,665
50,621 35,541
86
35,627
54,303 40,475
84
40,559
63,397 39,816
83
39,899
68,703 42,229
91
42,320
81,661 34,678
101
34,779
93,934 30,879
109
30,987
98,563 24,010
152
24,162
95,563 33,684
153
33,836
105,101 35,330
150
35,480
104,464 46,084
151
46,235
122,242 39,561
153
39,714
131,835 44,244
221
44,465
155,196 35,851
511
36,362
164,139 33,270
1,009
34,279
156,923 35,958
1,931
37,890
64,827 28,029
188
28,217
ELEKTRİK ÜRETİMİ,GWh
Petrol Doğalgaz Diğer
TERMİK
23,275
24,673
26,552
27,347
30,614
34,219
39,695
44,353
48,049
52,043
57,543
60,246
67,342
73,808
78,322
86,247
94,862
103,296
111,022
116,440
124,922
122,725
129,400
140,581
150,698
161,956
176,300
191,558
198,418
194,813
93,044
GENEL
TOPLAM
Taşkömürü
3.9
3.6
3.4
2.9
2.3
2.1
1.9
1.4
0.7
0.6
1.1
1.7
2.7
2.4
2.5
2.6
2.7
3.2
2.7
2.7
2.5
2.2
2.0
1.9
1.6
1.8
1.7
1.7
1.7
1.9
2.21
İthal Doğal Termik Yenilenebilir
Linyit Kömür gaz Toplam Toplam
21.7
51.2
48.8
21.3
48.9
51.1
20.8
46.6
53.4
28.5
58.5
41.5
30.7
56.1
43.9
41.8
0.2
64.8
35.2
47.0
3.4
70.0
30.0
38.4
5.7
57.9
42.1
25.3
6.7
39.6
60.4
38.3
18.3
65.4
34.6
34.0
17.7
59.6
40.4
34.1
20.9
62.2
37.8
33.8
16.1
60.4
39.6
29.8
14.6
53.9
46.1
33.5
17.6
60.8
39.2
29.9
19.2
58.7
41.3
29.3
18.1
57.2
42.8
29.6
21.4
61.4
38.6
29.5
22.4
61.9
38.1
29.1
31.2
70.1
29.9
27.5
0.5
37.0
75.2
24.8
28.0
1.1
40.4
80.3
19.7
21.7
1.1
40.6
73.9
26.1
16.8
4.2
45.2
74.8
25.2
14.9
6.3
41.3
69.3
30.7
18.5
6.3
45.3
75.5
24.5
18.4
6.3
45.8
74.8
25.2
20.0
6.2
49.6
81.0
19.0
21.1
6.3
49.7
82.7
17.3
20.1
6.6
49.3
80.6
19.4
27.78 1.50 22.59 64.45
35.55
TOPLAM İÇİNDEKİ ORANI ,[%]
Ek-39. Türkiye Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile
Toplam Üretim İçindeki Oranları
71
0
10
20
30
1942
1940
Toplam üretimin dağılımı, %
88
87
86
1950
88
Taş kömürü
1944
40
88
1946
50
88
84
81
87
1952
87
87
81
87
82
1954
87
1948
60
88
87
21 %
79
6%
61 %
82
87
75
61
89
1958
70
86
63
55
1960
80
86
49
60
1962
89
1956
38
91
54
91
1964
91
45
89
47
89
1966
91
34
73
32
78
1968
90
31
75
33
68
30
57
P etrol
1970
90
47
26
26
11 %
54
1972
90
12 %
14 %
29
21 %
54
51 %
1974
10 %
26
64
24
69
1976
90
27 %
89
24
65
26
29
78
25
24
K öm ür
T o pla m
74
26
69
74
76
31
73
33
77
44
79
49
79
86
26
47 %
40
30 %
82
17 %
2%
3%
( K ö m ü r +y e n ile n e bilir )
T o pla m
1978
91
1980
92
1982
92
1984
93
1986
93
1988
92
74
76
78
75
74
39
35
36
36
33
L inyit
32
36
Yenilenebilir
74
75
1990
92
1992
93
1994
91
32
75
1996
90
33
71
32
70
1998
Diğer
32
62
31
55
25
51
1.9 %
31
51
23
17 %
6%
23
25 %
48
54
45 %
Doğal gaz
2000
2.5 %
2002
100
2004
Ek-40. Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı
26
52
28
47
46
29
1.9 %
İthal
kömür
27
51
2006
2.5 %
49 %
19 %
29
48
7%
20 %
2008
72
73
Ek-41. Kişi Başına Milli Gelir Elektrik Tüketimi İlişkisi (1970-2009 Dönemi)
3000
2800
Y = 0.886 X - 1719.56
n = 40, r =0.984
2600
2400
Elektrik Tüketimi, kWh/fert
2200
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
2000
2500
3000
3500
4000
4500
Kişi Başı Milli gelir, $/fert (2000 yı lı sabit)
5 000
5500
Ek-42. Toplam Elektrik Üretiminin “Termik” ve “Yenilenebilir” Enerji
Bazında Dağılımı
100.0
90.0
Ortalama: 35 % (1955-2009)
YENİLENEBİLİR
70.0
60.0
50.0
TERMİK
40.0
30.0
20.0
10.0
2009
2007
2005
2003
2001
1999
1997
1995
1993
1991
1989
1987
1985
1983
1981
1979
1977
1975
1973
1971
1969
1967
1965
1963
1961
1959
1957
1955
1953
1951
1949
1947
1945
1943
1941
1939
1937
1935
1933
1931
1929
1927
1925
0.0
1923
Toplam E lektrik Üretiminin, %
80.0
74
Ek-43. 1984-2009 Döneminde Kurulu Gücün “Termik”,” Hidrolik” ve
“Kamu”, “Özel” Bazında Dağılımı
KURULU GÜCÜN TERMİK VE HİDROLİK OLARAK GELİŞİMİ
34
34
32
33
34
38
41
41
47
41
42
46
80%
70%
60%
66
66
67
68
67
66
62
59
59
53
59
30%
58
40%
65
50%
54
Toplamın Yüzde dağılımı, %
90%
35
33
100%
20%
10%
0%
1984
1985
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
43
41
46
42
42
41
39
34
26
22
10
10
80%
70%
54
57
59
58
58
59
30%
61
66
74
90
78
40%
90
50%
85
60%
85
Toplamın Yüzde Dağılımı, %
90%
15
100%
15
KURULU GÜCÜN KAMU VE ÖZEL SEKTÖR OLARAK GELİŞİMİ
20%
10%
0%
1984
1985
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Değerlendirme: 1984 yılında toplam elektrik kurulu gücünün % 54’ünü termik, %46’sını hidrolik santrallar oluştururken, 2009 yılında termik santral oranı
% 66’ya çıkmış, hidrolik santrallarının oranı ise %34’e düşmüştür. Kurulu güce
kamu/özel bazında bakıldığında; 1984 yılında toplam kurulu gücün %85’i kamuya ait santrallar oluşturuken, %15’ini ise özel sektöre ait santrallar oluşturmuştur.
2009 yılına gelindiğinde kamu santralların oranı %54’e düşerken özel sektöre ait
santrallar % 45’e yükselmiştir.
75
Ek-44. 1984-2009 Döneminde Elektrik Üretiminin “Termik”,” Hidrolik” ve
“Kamu”, “Özel” Bazında Dağılımı
19
17
19
25
24
31
25
41
44
80%
25
90%
26
40
100%
20
ELEKTRİK ÜRETİMİNİN TERMİK VE HİDROLİK OLARAK GELİŞİMİ
60%
81
83
81
75
76
69
75
74
59
60
30%
75
40%
80
50%
56
Dağılım, %
70%
20%
10%
0%
1984
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
70%
51
52
52
55
55
80%
55
40
30
25
90%
54
9
8
100%
13
ELEKTRİK ÜRETİMİNİN KAMU VE ÖZEL SEKTÖR OLARAK GELİŞİMİ
49
48
48
46
20%
45
45
30%
45
60
75
40%
70
91
92
50%
87
Doğılım, %
60%
10%
0%
1984
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Değerlendirme: 1984 yılında toplam elektrik üretiminin % 56’sını termik,
%46’sını hidrolik santrallar oluştururken, 2009 yılında termik santral oranı % 81’e
çıkmış, hidrolik santral oranı ise % 19’a düşmüştür. Elektrik üretimine kamu/özel
bazında bakıldığında; 1984 yılında toplam elektrik üretiminin %87’sini kamu,
%15’ini ise özel sektör oluştururken, 2009 yılına gelindiğinde kamunun payı
%45’e düşerken özel sektörün elektrik üretimindeki payı % 54’e çıkmıştır. Başka
bir deyişle elektrik üretiminde kamunun payı 1984 yılına göre %40 düşmüştür.
76
Ek-45. Elektrik Üretimi-Tüketimi ve Tüketimin Kullanım Alanlarının Yıllar
İtibarıyla Gelişimi
90%
9. 0
1.4
2.6
7. 0
7. 7
2.6
4.6
7. 7
Resmi daire 3.7
2.6
49.7
64.2
63.8
4.2
3.1
3.0
47
5.6
3.7
12.9
9.5
183
170
4.2
4.5
4.5
14.2
14.2
14.9
14.8
23.7
24.1
23.5
24.4
3.6
5.5
7
19.4
17.2
22.8
24.3
100
4.5
80
15.9
25.0
8
14.5
0%
20
22
Mesken
54
Ticaret
10%
140
44.9
120
155
145
40%
Resmi daire
46.2
47.6
47.5
130
98
30%
160
121
62.4
50%
180
157
190
Sanayi
162
155
200
7. 3
2.5
2.5
143
Net elektrik
tüketimi
119
7. 6
6. 9
49.2
60%
20%
7. 2
2.8
47.8
80%
70%
7. 4
3.2
60
40
20
Net elektrik üretimi/tüketimi TWh/yıl
9. 8
187
Diğer
Net elektrik üretimi
100%
0
1970
1980
1990
2000
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Ek-46. Net Elektrik Tüketiminin Tüketim Alanlarına Göre Dağılımı (2009)
Net Elektrik Tüketimi
GWh
39,148
25, 019
6,990
70,470
3,845
11,423
156,894
Tüketim Grupları
Mesken
Ticaret
Resmi daire
Sanayi
Genel Aydınlatma
Diğer
TOPLAM
Dağılım, %
25.0
15.9
4.5
44.9
2.5
7.3
100
Resmi daire
5%
Ticaret
16%
Sanayi
45%
Mesken
25%
Diğer
7%
Aydınlatma
2%
Değerlendirme: Elektrik tüketiminin yaklaşık %50’si sanayide tüketilirken,
%25’i meskende, % 16’sı ticaret ve geri kalan %7’si de diğer sektörler tarafından
tüketilmektedir.
77
Ek-47. İthal Enerji Kaynaklarının Dağılımı (2009)
İthal enerji kaynakları
İthalat [MTOE]
Dağılım, %
Doğalgaz
32,148
43.5
Petrol
28,216
38.2
Taşkömürü
13,474
18.2
TOPLAM
73,838
100.0
İthal edilen birincil enerji kaynaklarının dağılımı (2009)
Taşkömürü
% 18.2
Doğalgaz
% 43.5
Petrol
% 38.2
Değerlendirme: Türkiye tükettiği toplam birincil enerji kaynaklarının yaklaşık
%70’ini ithal etmektedir. 2009 yılı itibarı ile 73 MTEP enerji ithalatının %43’ünü
doğalgaz, %38’ini petrol ve geri kalan %13’ünü ise taşkömürü oluşturmuştur.
78
Ek-48. İthal Birincil Enerji Kaynakları ve Üretimin Tüketimi Karşılama Oranı
İthal enerji kaynakları toplamı,
Yıllar
Üretimin tüketimi karşılama
oranı ,%
[MTEP]
Taşkömürü
Petrol
1970
93
4,239
-
4,332
97
47
1975
89
10,928
-
11,017
97
23
1980
629
13,627
-
14,256
78
15
100
1985
1,576
15,918
-
17,494
58
12
100
1990
4,070
19,999
2,917
26,986
34
16
6
1995
4,586
25,632
6,147
36,365
26
13
3
2000
8,873
29,410
13,146
51,429
16
9
4
2005
11,330
29,797
23,910
65,037
11
7
3
2008
12,975
29,516
32,876
75,367
12
7
3
2009
13,474
28,216
32,148
73,838
12
8
2
97
100
97
Petrol
Doğalgaz
100
90
78
Doğalgaz
80
60
50
Taşkömürü
70
58
47
40
30
20
34
Petrol
Üretimin tüketimi karşılama oranı, %
100
Doğalgaz Toplam Taşkömürü
26
23
15
16
6
10
16
13
12
11
9
4
3
12
7
3
12
8
7
3
2
-
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2008
2009
Değerlendirme: Türkiye 3 enerji kaynağını ithal etmekte, bu 3 enerji kaynağı;
doğalgaz, petrol ve taşkömürüdür. Bu 3 enerji kaynağı toplam birincil enerji tüketiminini yaklaşık % 70’ini oluşturmaktadır. 1970’li yıllarda Türkiye’nin enerji
tüketiminde yer almayan doğalgaz 2009 yılında enerji tüketiminde ciddi kullanım
rakamlarına ulaşmıştır. Toplam tüketilen doğalgazın % 98’i ithal edilirken yerli
üretimle karşılanma oranı % 2’dir. 2009 yılı itibarıyla Yerli üretimle karşılanma
oranı petrolde %8 ve taşkömüründe %12’dir. 1970’li
��
yıllarda taşkömürü tüketiminin tamamına yakını yerli üretimle karşılanırken yıllar itibarıyla ülkemiz taşkömüründe de ciddi ithalatçı durumuna gelmiştir.
79
Ek-49. İthal Enerji Kaynakları ve Toplam İthalat İçindeki Oranları
Yıllar
İthal enerji kaynakları, [MTEP]
Topla ithalat içindeki dağılım,%
Taşkömürü Petrol Doğalgaz Toplam Taşkömürü Petrol Doğalgaz Toplam
1970
93
4,239
-
4,332
2
98
-
100
1975
89
10,928
-
11,017
1
99
-
100
1980
629
13,627
-
14,256
4
96
-
100
1985
1,576
15,918
-
17,494
9
91
-
100
1990
4,070
19,999
2,917
26,986
15
74
11
100
1995
4,586
25,632
6,147
36,365
13
70
17
100
2000
8,873
29,410
13,146
51,429
17
57
26
100
2005
11,330
29,797
23,910
65,037
17
46
37
100
2008
12,975
29,516
32,876
75,367
17
39
44
100
2009
13,474
28,216
32,148
73,838
18
38
44
100
9
11
17
90%
44
26
37
13
70%
50%
44
17
60%
17
98
40%
99
96
91
74
PETROL
İthal edilen enerji kaynaklarının dağılımı,%
15
80%
30%
17
18
39
38
70
TAŞKÖMÜRÜ
4
DOĞALGAZ
1
2
100%
57
46
20%
10%
0%
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2008
2009
Değerlendirme: Türkiye 3 enerji kaynağını ithal etmekte, bu 3 enerji kaynağı;
doğalgaz, petrol, ve taşkömürüdür. Bu 3 enerji kaynağı toplam birincil enerji tüketiminini yaklaşık % 70’ini oluşturmaktadır. 1970’i yıllarda Türkiye’nin enerji
tüketiminde yer almayan doğalgaz 2009 yılında enerji tüketiminde ciddi kullanım
rakamlarına ulaşmıştır. Diğer yandan ithal taşkömürü oranı da yıllar itibarı ile
sürekli artmıştır. 2009 yılı itibarıyla ithal edilen 3 enerji kaynağı içinde en yüksek
oran % 43 ile doğal gaz olurken bunu % 38 ile petrol ve % 18 ile taşkömürü takip
etmektedir.
Toplam ithalat-ihracatın yüzdesi, %
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
1996
14
25
53
62
100
100
100
1997
12
23
54
62
1998
10
16
59
65
1999
13
20
65
75
İhracatın ithalatı karşılama oranı,%)
(enerji ithalatı hariç)
100
TOPLAM İTHALAT
2000
17
34
51
62
100
70
85
100
68
82
100
65
76
100
2002
18
25
2003
17
24
79
100
18
29
63
21
34
61
20
32
63
2005
2006
2007
2008
24
37
65
86
100
Toplam ithalat içinde enerji ithalatın oranı, (%)
2004
15
23
77
100
İhracatın ithalatı karşılama oranı,%)
77
100
Toplam ihracat içinde enerji ithalatın oranı, (%)
2001
20
26
76
94
100
2009
21
29
73
92
100
Ek-50. Enerji İthalatının Türkiye İhracatı-İthalatı İçindeki Oranı ve Enerji İthalatı (Dahil-Hariç) İhracatın İthalatı
Karşılama Oranı
80
81
Ek-51. Türkiye Toplam İthalatı ile Enerji İthalatı ve Türkiye Toplam İhracatı
Arasındaki
İlişkiİthalatına İle Enerji İthalatı ve Türkiye Toplam İhracatı Arasındaki
Ek-51.Türkiye Toplam
İlişki
500
450
Y = 0.244 X - 51.36
n = 14, r = 985
Enerji
Enerji ithalatý
ithalatı,, [Milyar
[Milyar $]
$]
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Topalam
ihracat,[Milyar
[Milyar$]$]
Toplam ihracat,
400
400
800
1200
1600
Toplam ithalat, [Milyar $]
600
800
1000
1200
1400
Y = 0.663 X - 20.56
n = 14, r = 991
2000
2400
82
Ek-52. Kişi Başına Gayri Safi Milli Hasıla [GSMH] İle Kişi Başına Elektrik
Üretimi
ve Kişi Başı Elektrik Tüketimi Arasındaki İlişki
Ek-52.Kişi Başına Gayri Safi Milli Hasıla [GSMH] İle Kişi Başına Elektrik Üretimi ve Kişi
Başı Elektrik Tüketimi Arasındaki İlişki
2400
y = -2.10-5x2 + 0.5019x - 61.117
n =86, r = 0.977
2200
Kişi başına elektrik tüketimi, [kWh/fert]
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
0
0
1000
2000
3000
4000
5000
Kişi başına GSMH , [$/fert]
6000
7000
8000
Kişi başına elektrik üretimi, [kWh/fert]
500
1000
1500
2000
2500
3000
y = -3.10-5x2 + 0.6286x - 86.656
n =86, r = 0.973
83
Ek-53. Yıllar İtibarıyla İletim, Dağıtım ve Toplam Kayıplar ve Toplam İçindeki
Oranları
Yıllar
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
İletim+Dağıtım kaybı [GWh/yıl]
İletim
Dağıtım
Toplam
1,577
2,163
3,741
1,611
2,735
4,346
1,344
4,102
5,447
1,627
3,993
5,620
2,017
4,292
6,309
1,544
4,703
6,247
1,787
4,893
6,680
1,438
6,123
7,561
1,343
7,652
8,995
1,635
8,617
10,252
1,800
10,043
11,843
2,035
11,734
13,769
2,462
13,393
15,855
2,936
15,646
18,582
3,337
17,458
20,795
2,985
18,560
21,545
3,182
20,574
23,756
3,374
19,954
23,329
3,441
20,491
23,932
3,331
20,722
24,053
3,423
19,820
23,243
3,695
20,349
24,044
4,544
19,245
23,789
4,523
22,124
26,647
4,388
23,093
27,482
3,973
25,018
28,991
Toplam Brüt üretim içindeki oranı, [%]
İletim
Dağıtım
Toplam
5.0
6.9
11.9
4.7
8.0
12.8
3.6
10.9
14.5
3.8
9.4
13.3
4.4
9.3
13.7
3.1
9.5
12.7
3.3
9.0
12.3
2.5
10.7
13.2
2.1
12.1
14.2
2.3
12.3
14.6
2.4
13.6
16.0
2.5
14.3
16.8
2.7
14.8
17.5
2.9
15.5
18.4
3.1
16.0
19.1
2.6
16.4
19.1
2.6
16.8
19.4
2.8
16.5
19.3
2.7
16.1
18.8
2.4
15.2
17.6
2.4
13.6
16.0
2.4
13.0
15.4
2.7
11.3
14.0
2.5
12.0
14.5
2.3
12.1
14.4
2.1
13.3
15.5
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
17.2
14.5
9.4
9.0
8.4
8.1
NORVEÇ
8.0
7.9
PORTEKİZ
7.8
7.8
7.7
İSVEÇ
7.4
7.2
7.0
6.8
Ek-54. Ülkelere Göre (İletim +Dağıtım) Kaybı (2008)
İletim + Dağıtım Kaybı, %
MEKSİKA
TÜRKİYE
MACARİSTAN
POLONYA
KANADA
YUNANİSTAN
İRLANDA
YENİ ZELANDA
İNGİLTERE
ÇEK CUMHURİYETİ
AVUSTURALYA
İSVİÇRE
6.6
FRANSA
6.5
DANİMARKA
6.0
İTALYA
5.9
ABD
5.3
ALMANYA
5.3
AVUSTURYA
5.2
İSPANYA
5.0
JAPONYA
4.8
BELÇİKA
3.9
HOLLANDA
3.8
FİNLANDİYA
3.8
İZLANDA
3.8
KORE
3.7
SLOVAKYA
1.5
LÜKSEMBURG
6.5
OECD
8.7
DÜNYA
84
85
Ek-55. Ülkelere Göre Elektrik Satış Fiyatları (2008)
Elektrik Fiyatı [cent/kWh)
Sanayi
Mesken
15.40
25.70
14.00
26.60
15.10
19.10
13.00
39.60
9.70
17.20
10.50
16.40
11.20
15.70
17.00
22.40
18.60
26.70
29.00
30.50
13.90
20.60
6.00
8.90
12.30
21.50
12.60
9.60
14.00
24.30
7.10
16.40
6.40
16.40
11.90
19.30
13.10
22.00
17.40
22.00
12.50
21.80
9.50
21.80
9.40
15.40
13.90
16.50
14.60
23.10
13.30
19.90
ÜLKELER
AVUSTURYA
BELÇİKA
ÇEK CUMHURİYETİ
DANİMARKA
FİNLANDİYA
FRANSA
YUNANİSTAN
MACARİSTAN
İRLANDA
İTALYA
JAPONYA
KORE
LÜKSEMBURG
MEKSİKA
HOLLANDA
YENİ ZELANDA
NORVEÇ
POLONYA
PORTEKİZ
SLOVAKYA
İSPANYA
İSVEÇ
İSVİÇRE
TÜRKİYE
İNGİLTERE
OECD
29.0
25
18.6
20
17.4
17.0
15.4
15.1
15
14.6
14.0
14.0
13.9
13.9
13.0
13.1
12.6
12.5
12.3
13.3
11.9
11.2
10.5
10
9.7
9.5
9.4
7.1
6.4
6.0
5
OECD
KORE
NORVEÇ
YENİ ZELANDA
İSVEÇ
İSVİÇRE
FRANSA
FİNLANDİYA
POLONYA
YUNANİSTAN
İSPANYA
LÜKSEMBURG
MEKSİKA
PORTEKİZ
JAPONYA
DANİMARKA
BELÇİKA
TÜRKİYE
İNGİLTERE
HOLLANDA
AVUSTURYA
ÇEK CUMHURİYETİ
SLOVAKYA
MACARİSTAN
İTALYA
0
İRLANDA
Sanayi elektrik Satış fiyatı, [cent/kWh]
30
86
Ek-56. Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu “TKİ” Kısa Kimliği, 2008
• TKİ Kuruluş yılı
• Mevcut organizasyon
o Müessese müdürlükleri
o İşletme müdürlüğü
• Kurumun sahalarında bulunan linyit rezervi
: 1984
:
:4
:8
ve toplam rezerv içindeki payı
: 2,5.109 t., % 22
• Mevcut rezervlerin kullanım alanı itibarıyla dağılımı: % 50’si kalorifik değeri
(2000 Kcal/kg) olup termik santrallerde elektrik enerjisi üretiminde kullanılabilir.
• Ortalama üretim miktarı : 75.106 t/yıl
• Üretim şekli
:
o % 87 Açık işletme
o ~ % 13 Yeraltı
• Dekapaj miktarının ortalaması
: 214.106 m3/yıl (~ % 59’si özel sektör)
• Ortalama satış miktarı
: 43.106 t/yıl
• Satışın sektörel dağılımı
: % 81 Termik
% 19 Isınma + sanayi
• 2008 yılı itibarıyla TKİ’nin
• toplam linyit üretimindeki payı
: % 47 (TKİ: 35,8.106 t/yıl)
• Kurumun Ülke GSMH’sına katkı payı
: 209.319 Trilyon Tl (1999)
271.909 Trilyon Tl (2000)
• Toplam personel ortalaması
: 9068 Kişi/yıl
• Genel üretim verimliliği ortalaması : 3494 t/personel. yıl
• Toplam personel giderinin satış hasılatı-geliriiçindeki ortalama payı (1998-2001)
: ~ % 42.8
• TEAŞ’a verilen kömürün maliyet ve satış
fiyatlarının ortalamaları (1997-2001)
:
o Maliyet 11.18 $/ton
o Satış 13 $/ton
• Ortalama yatırım büyüklüğü (1997-2001)
: 0.294 $/ton
• Kurum karının ortalama değeri (1997-2000) : 33.88.106 $/yıl
• Kümülatif kar : 196.106 $/yıl
• Makine park -2000 yıl-
:
o 6 adet 3000 m3/saat döner kepçeli ekskavatör
o 9 adet 20-70 yd3 değişen dragline
o 87 adet 10-75 yd3 ekskavatör
o 578 adet 65-170 ston değişen kamyon
87
Ek-57. TKİ Hakkında Kısa bilgi ve Üretim Bölgeleri
KURULUŞU
6974 sayılı Kanunla 22.05.1957 tarihinde kurulan ve 08.06.1984 tarih, 233 sayılı
KHK ile faaliyetleri yeniden düzenlenen Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu bir
İktisadi Devlet Teşekkülüdür. Çalışmalarını 27.11.1984 tarih, 18588 sayılı Resmi
Gazetede yayımlanan “Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Ana Statüsü” hükümlerine göre sürdürmektedir.
AMACI
Devletin genel enerji ve yakıt politikasına uygun olarak linyit, turp, bitümlü şist,
asfaltit gibi enerji hammaddelerini değerlendirmek, ülkenin ihtiyaçlarını karşılamak,
yurt ekonomisine azami katkıda bulunmak, plan ve programlar tanzim etmek, takip
etmek, uygulama stratejilerini tespit etmek ve gerçekleştirilmesini sağlamaktır.
MÜESSESELER VE İŞLETME MÜDÜRLÜKLERİ
ELİ Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi Müdürlüğü........................SOMA / MANİSA
ÇLİ Çan Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü...........................................ÇAN / ÇANAKKALE
GELİ Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi Müdürlüğü.........YATAĞAN / MUĞLA
YLİ Yeniköy Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü....................................MİLAS / MUĞLA
GLİ Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi Müdürlüğü......................TAVŞANLI / KÜTAHYA
ILİ Ilgın Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü...........................................ILGIN / KONYA
SLİ Seyitömer Linyitleri İşletmesi Müessesesi Müdürlüğü..............SEYİTÖMER / KÜTAHYA
BLİ Bursa Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü........................................ORHANELİ / BURSA
88
Ek-58. Linyit Rezervlerinin Kurumlar Bazında Dağılımı (2009)
KURUMLAR
EÜAŞ
TKİ
MTA
Özel Sektör
TOPLAM
GÖRÜNÜR
4.718
2.239
1.803
1.077
9.837
MUHTEMEL
MÜMKÜN
104.
218
1
685
123
337
138
1.344
262
MÜMKÜN
2.29%
TOPLAM
4.822
2.458
2.611
1.554
11.445
GÖRÜNÜR
85.97%
MUHTEMEL
11.75%
Özel Sektör
% 13.6
MTA
% 22.8
EÜAŞ
% 42.1
TKİ
% 21.5
Ek-59. Linyit Sektörümüzle İlgili Çeşitli Büyüklükler
Kül içeriği
(%)
10 – 15
15 – 20
20 – 25
25 – 30
> 30
Rezervdeki
pay (%)
1.54
2.19
52.37
19.03
24.87
Nem içeriği
(%)
0 – 10
10 – 20
20 – 30
30 – 40
> 40
Rezervdeki
pay (%)
Kükürt
içeriği (%)
Rezervdeki
pay (%)
0.89
14.25
14.21
13.21
57.44
0–1
1–2
2–3
3–4
>4
3.7
68.29
14.11
5.86
8.04
89
Ek-60. Kamu Sektörüne Ait Linyitlerin İllere Göre Dağılımı (2009)
YERİ
İL
İLÇE
Adana
Tufanbeyli
Ankara
Beypazarı
Aydın
Merkez
Balıkesir Balya
Bingöl
Karlıova
Bolu
Göynük
Bursa
Keles
Bursa
Orhaneli
Çanakkale Çan
Çorum
Alpagut
Çorum
Osmancık
Denizli
Dinar
Eskişehir Alpu
İstanbul
Çatalca
K.Maraş
Elbistan
K.Maraş
Elbistan
Konya
Beyşehir
Konya
Ilgın
Konya
Karapınar
Kütahya
Seyitömer
Kütahya
Tavşanlı
Manisa
Soma
Muğla
Milas
Muğla
Yatağan
Tekirdağ
Çerkezköy
Tekirdağ
Merkez
Tekirdağ
Saray
Sivas
Kangal
KAMU TOPLAMI
ÖZEL SEKTÖR
TÜRKİYE TOPLAM
323.329
235.295
1.024
88.662
37.247
44.511
34.885
82.924
12.647
6.575
25.000
75.000
203.169
4.402.890
515.055
81.011
20.306
800.000
152.509
283.017
608.088
277.844
160.651
95.000
89.451
23.581
79.393
8.759.064
1.077.834
9.836.898
104.500
2.939
4.569
15.000
1.000
19.945
2.465
7.430
5.000
100.000
50.779
974
480.000
57.995
20.000
29.646
105.570
1.007.812
337.569
1.345.381
1.560
100.000
20.000
2.964
124.524
138.617
263.141
TOPLAM
323.329
339.795
2.939
5.593
103.662
38.247
66.016
34.885
82.924
15.112
14.005
30.000
275.000
253.948
4.402.890
515.055
81.011
21.280
1.280.000
152.509
283.017
666.083
277.844
160.651
135.000
122.061
129.151
79.393
9.891.400
1.554.020
11.445.420
Alt Isıl
Değeri,
Kcal/kg
1298
2000-2400
3260
500-3500
1460
2340
1900-2340
2500
3000
3150
1470
1480
2100
1031-1201
1031-1201
950-1115
1110-1150
2180-2250
1320
2080-2510
2560
2080-3340
1642-2279
1903-2692
2060
2183-2865
2080
1282
Kaynak, ETKB, 2010 (Alındığı kaynak Dünya Enerji Konseyi, Türk Milli Komitesi, 2010)
-
90
Ek-61. Özel Sektöre Ait Linyit Rezervleri (2009)
YERİ
İL
İLÇE
Adana
Tufanbeyli
Adıyaman
Gölbaşı
Çankırı
Orta
Edirne
Uzunköprü
İstanbul
Silivri
Karaman
Ermenek
Kırklareli
Pınarhisar
Konya
Ilgın
Manisa
Kırkağaç
BAŞLICA ÖZEL SEKTÖR
DİĞER ÖZEL SEKTÖR
ÖZEL SEKTÖR TOPLAM
100.800
51.325
94.390
16.500
31.500
45.723
60.480
143.000
27.000
570.718
507.116
1.077.834
12.600
1620
20.040
34.260
303.329
337.569
TOPLAM
100.800
51.325
94.390
2.100
31.200
31.500
45.723
62.100
143.000
15.000
62.040
17.100 622.078
121.517 931.940
138.617 1.554.018
Alt Isıl
Değeri,
Kcal/kg
1940
1385
860-1000
4200
1500
4000
4000
4000
4900
Ek-62. Türk Linyitleri Kalori Dağılımı
91
Ek-63. Türkiye Asfaltit Rezervleri (2009)
YERİ
İL
Alt Isıl
Değeri,
GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN TOPLAM Kcal/kg
İLÇE
Ruhsat
Sahibi
Şırnak
Silopi
31.812
16.210
1.000
49.022
5310
TKİ
Şırnak
Merkez
7.724
13.260
6.300
27.284
5330
TKİ
39.536
29.470
7.300
76.306
-
-
TOPLAM
Ek-64. Linyite Dayalı Santrallar
Kurulu Güç (MW)
Kömür Tüketim Kapasitesi
(1000 ton/yıl)
Muğla-Yatağan
630
5.350
Muğla-Milas-Sekköy
420
3.750
Muğla-Hüsamlar-Kemerköy
630
5.000
Çanakkale Çan
320
1.800
Kütahya Seyitömer
600
7.100
Kütahya Tunçbilek
365
2.450
Manisa Soma
1.034
8.000
Bursa Orhaneli
210
1.500
Afşin Elbistan A
1.360
18.000
Afşin Elbistan B
1.440
18.000
Sivas Kangal
450
5.400
Ankara Çayırhan
620
4.300
8.079
80.650
Santral
Toplam
Değerlendirme: Ülkemiz mevcut linyite dayalı santrallara ilave olarak 8079 MW
gücünde bir potansiyele sahiptir. Bu ilave kurulu kapasite toplam Türkiye kurulu
gücünün yaklaşık % 20’sine tekabül etmektedir. ��
8079 MW kurulu kapasite yaklaşık yıllık 80.6 milyon ton linyit kömürü tüketecektir. Bu miktar Türkiye’nin
mevcut linyit üretim kapasitesinin 2 katı demektir. Linyit üretiminin artması ekonomiye ilave bir güç katarken, elektrik üretimine kurulu kapasitesine % 20 katkı
sağlayacaktır.
92
Ek-65. Linyit Kömürü Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı
Linyit Üretimi/
Tüketimi (1000Ton/ Kurulu
güç
yıl)
Yıllar
Elektrik
üretimi
Tüketim alanları,
(1000 ton/yıl)
1,442
1,527
1,489
1,742
2,355
2,686
2,982
3,626
4,362
5,371
5,049
5,244
5,528
7,790
9,413
14,318
18,665
17,026
12,141
19,953
19,561
20,563
22,756
21,964
26,257
25,815
27,840
30,587
32,707
33,908
34,367
34,372
28,056
23,590
22,450
29,946
32,433
38,295
41,858
39,089
Elektrik
santralı
1,130
1,181
1,163
1,453
2,021
2,463
3,394
3,835
4,792
5,951
6,032
6,723
6,992
9,048
11,736
19,835
28,044
23,649
16,062
29,366
29,884
32,293
35,318
31,917
39,701
39,815
42,441
45,694
52,115
53,780
53,312
53,435
42,576
35,556
33,777
48,319
50,584
60,536
65,685
62,894
Ev
yakıtı
2,409
2,682
3,493
3,483
3,362
3,607
4,408
4,468
4,884
4,005
5,581
5,623
7,037
7,634
8,229
9,169
9,128
10,322
9,160
9,704
7,247
7,503
7,728
7,091
6,270
6,407
6,362
6,737
5,727
4,907
4,926
2,583
3,582
4,131
5,399
4,807
5,309
6,602
4,890
6,530
Diğer
sanayi
2,233
2,513
2,699
2,706
2,805
2,903
3,196
3,372
3,559
3,926
3,630
3,833
3,687
3,981
5,667
5,763
5,182
6,682
7,858
8,487
8,760
9,055
7,613
7,078
5,207
6,183
6,158
7,043
6,662
5,362
6,146
4,992
5,881
6,364
5,647
3,445
4,291
5,179
4,689
6,217
Elektrik
santralı
19.58
18.52
15.81
19.01
24.68
27.45
30.86
32.85
36.21
42.87
39.57
41.55
39.47
43.79
45.79
57.05
66.21
58.17
48.56
61.75
65.12
66.11
69.72
69.26
77.57
75.98
77.22
76.83
80.79
83.97
82.80
87.58
81.82
77.21
75.36
85.41
84.05
83.71
87.27
83.15
Ev
yakıtı
41.74
42.06
47.49
45.58
41.06
40.20
40.08
38.27
36.90
28.85
36.61
34.75
39.72
36.95
32.10
26.37
21.55
25.39
27.69
20.40
15.79
15.36
15.25
15.39
12.25
12.23
11.58
11.33
8.88
7.66
7.65
4.23
6.88
8.97
12.05
8.50
8.82
9.13
6.50
8.63
Diğer
sanayi
38.69
39.41
36.70
35.41
34.26
32.35
29.06
28.88
26.89
28.28
23.81
23.69
20.81
19.27
22.11
16.58
12.23
16.44
23.75
17.85
19.09
18.54
15.03
15.36
10.17
11.80
11.21
11.84
10.33
8.37
9.55
8.18
11.30
13.82
12.60
6.09
7.13
7.16
6.23
8.22
18,228
27,363
5,828
5,166
58.5
22.8
18.7
S
22,159
22,375
2,717
12,831
20,858
V
57.94
58.33
66.06
70.39
76.23
X = Ortalama, S = Standart sapma, V = Değişkenlik katsayısı,
2,062
35.38
1,842
35.66
,%
23.3
39.87
13.9
61.03
9.9
52.76
Üretim
Tüketim
(MW)
(GW)
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
5,782
6,222
7,342
7,754
8,354
9,150
11,146
12,176
15,122
13,127
14,469
16,476
17,804
20,956
26,115
35,869
42,284
42,896
35,338
48,762
44,407
43,207
48,388
45,685
51,533
52,758
53,888
57,387
65,204
65,019
60,854
59,572
51,660
46,168
43,709
57,708
61,484
72,121
76,171
75,577
5,772
6,376
7,355
7,642
8,188
8,973
10,998
11,675
13,235
13,882
15,243
16,179
17,716
20,663
25,632
34,767
42,354
40,653
33,080
47,557
45,891
48,851
50,659
46,086
51,178
52,405
54,961
59,474
64,504
64,049
64,384
61,010
52,039
46,051
44,823
56,571
60,184
72,317
75,264
75,641
306.6
306.6
308.6
608.6
608.8
608.8
608.8
908.8
1,069.1
1,069.1
1,069.1
1,234.1
1,621.5
1,825.8
2,381.4
2,886.4
3,601.4
4,456.4
4,456.4
4,735.8
4,896.2
5,071.8
5,451.0
5,660.5
5,861.2
6,047.9
6,047.9
6,047.9
6,213.9
6,351.9
6,508.9
6,510.7
6,502.9
6,438.9
6,450.8
7,130.8
8,210.8
8,211.4
8,109.3
8,110.0
X
38,241
38,357
4,113
V=
S
x100
X
93
Ek-66. Kömüre Dayalı Kurulabilecek Santrallar
Kömür Sahası
Kömür cinsi
Durumu
Kapasite Toplam kapasite
(MW)
(MW)
Zonguldak (Amasya)
Taşkömürü
Proje Başlamış
1100
1100
1100
Elbistan
Linyit
Proje
7200
7200
Tufanbeyli
Linyit
Proje Başlamış
1050
1050
Konya-Karagöl
Linyit
Proje Başlamış
500
500
Bolu Göynük
Linyit
Proje Başlamış
2 x 135
270
Çankırı-Orta
Linyit
Proje Başlamış
170
Mihalıççık
Linyit
Proje Başlamış
2 x 135
Adıyaman-Gölbaşı
Linyit
Proje
150
150
Soma
Linyit
Ön proje
600
600
Kütahya-Tunçbilek
Linyit
Proje
300
300
Ankara-Çayırhan
Linyit
Proje
300
300
Şırnak
Asfaltit
Proje Başlamış
2 x 135
Silopi
Asfaltit
Proje Başlamış
2 x 135
10810
270
12450
60000
� 55000 GWh
55000
50000
L inyite daya lı elektrik üretimi (G Wh)
45000
Y = 4.53X-294.30
n = 70, r = 0.985
40000
35000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
12450 MW
0
0
2000
4000
6000
8000
10000
Linyit kömürü kurulu güç, MW
270
270
540
İlave kurulacak güç
170
12000
14000
0%
1970
10% 20
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
19
42
39
1972
19
46
35
1974
27
40
32
1976
33
38
29
1978
35
24
43
1980
42
EV YAKITI
29
28
DİĞER SANAYİ
1982
Ek-67. Linyit Kömürü Tüketim Alanları
44
37
19
1984
57
26
17
1986
66
22
25
16
1988
49
28
18
1990
65
16
19
78
12
12
77
12
12
1994
1996
ELEKTRİK SANTRALI
1992
70
15
15
1998
81
9
8
2000
83
8
88
8
2002
7
11
77
14
2004
12
13
85
2006
9
7
84
2008
6
6
83
9
94
Kaynak: MTA, 2009
Ek-68. Önemli Kömür Sahaları ve Potansiyel Kullanım Alanları
95
Ek-69. Türkiye Linyit Yatakları Rezervinin Dağılımı
96
Birim fiyaı [¢/10.000 kCal]
0
10
20
30
40
50
60
8.2
22.1
2000
2.7
9.0
23.2
2001
2.6
8.7
18.5
2002
2.1
8.2
28.1
2003
3.4
23.6
2004
12.2
1.9
30.8
2005
14.9
2.1
[Doğalgaz fiyatı/Buhar kömürü]
45.0
2006
14.9
3.0
46.2
2007
16.5
2.8
29.1
2.2
65.3
2008
B U HAR K Ö MÜR Ü
70
DO Ğ AL G AZ
Ek-70. Kömür ve Doğalgaz Fiyatlarının Karşılaştırılması
2009
26.1
1.8
48.1
0.00
0.50
1.00
1.50
2.00
2.50
3.00
3.50
4.00
97
[Doğa gaz fiyatı/Buhar kömür fiyatı]
12
18
10
1986
11
1985
18
12
1983
4
8
1975
8
1.0
1.0
0.9
1.1
12
12
1989
13
8
9
1.1
0.9
1.2
1.3
14
13
19
18
15
1982
16
15
1981
1.3
1.6
2.1
1.9
2.1
2.8
65
2.2
1.8
48
28
8
Birim fiyat , ¢/(10.000 Kcal
0.00
0.50
1.00
1.50
2.00
2.50
3.00
3.50
4.00
Değerlendirme: 1971-2009 yılları arasında özellikle enerji üretiminde yaygın kullanılan doğalgaz ve buhar kömürünün
birim kalori bazında maliyetlerinin aynı paralelde değişim gösterdiği görülmektedir. 1980’li yılların başına kadar doğalgazın
lehine olan maliyet değişimi, 80’li yıllar boyunca maliyetlerin buhar kömürü lehine olduğu görülmektedir. 2000’li yıllarla
beraber doğalgaz kullanımındaki yoğun artışa bağlı olarak doğalgaz fiyatında önemli artışlar meydana gelmiş, [doğalgaz
fiyatı/buhar kömür fiyatı] oranı 3.5 seviyelerine kadar tırmanmıştır. Bu oran yaklaşık 2 seviyesinde bir ortalama ile anılan
süreç boyunca devam etmiş ve etmektedir. 2009 yılı itibarı ile buhar kömür fiyatı 26 cent/10.000kCal olurken doğalgaz
için anılan büyüklük 48 cent/10.000kCal olarak gerçekleşmiştir. [Doğal gaz fiyatı/buhar kömür fiyatı] =[48/26] = 1.8 olarak
gerçekleşmiştir.
0
5
1976
0.3
7
1977
0.7
7
1978
0.5
10
9
1979
10
11
1980
0.8
11
1984
0.8
12
1987
1.1
12
12
1990
1.2
12
11
1991
1.2
1992
0.9
11
12
0.9
10
10
12
1988
0.9
11
1993
20
10
11
1994
1.2
12
11
10
1995
1.2
14
1996
1.7
11
1997
1.6
10
1998
1.4
13
8
30
12
8
1999
doğalgaz fiyatı > kömür fiyatı
9
40
22
2000
2.6
23
9
2001
2.7
19
2002
[Doğalgaz fiyati /kömür fiyatı] oranı
8
2003
Kömür fiyatı = Doğalgaz fiyatı
24
3.0
15
2005
50
12
2004
Natural gas
31
15
2006
3.4
45
60
46
BUHAR KÖMÜR FİYATININ DOĞALGAZ İLE KARŞILAŞTIRILMASI
17
2007
29
Kömürü
2008
70
3
1974
26
2009
Ek-71. Buhar Kömür Fiyatının Doğalgaz ile Karşılaştırılması
98
99
Ek-72. 1970-2009 Yılları Arasında Yakıt Fiyatlarının Karşılaştırılması
YAKIT FİYATLARI,
[Cent/10.000Kcal]
YAKITFİYATLARI-ORİJİNALBİRİMYıl Petrol
fiyatı
[$/
varil]
1970 1.80
1971 2.24
1972 2.48
1973 3.29
1974 11.58
1975 11.53
1976 12.80
1977 13.92
1978 14.02
1979 31.61
1980 36.83
1981 35.93
1982 32.97
1983 29.55
1984 28.78
1985 27.56
1986 14.43
1987 18.44
1988 14.92
1989 18.23
1990 23.73
1991 20.00
1992 19.32
1993 16.97
1994 15.82
1995 17.02
1996 20.67
1997 19.09
1998 12.72
1999 17.97
2000 28.50
2001 24.44
2002 25.02
2003 28.83
2004 38.27
2005 54.52
2006 65.14
2007 72.39
2008 97.26
2009 61.67
Kok Buhar
Doğal
Kok
Buhar Doğalkömürü kömür gaz fiyatı Petrol
kömürü kömürü gaz
[$/ton] $/ton] [$/1000m3]
21.41
21.41
22.17
26.32
50.01 34.29
56.00 35.76
59.02 33.65
59.20 35.00
59.58 37.99
61.25 43.18
66.73 55.60
72.60 67.14
74.21 63.61
65.52 52.57
62.39 48.28
58.88 44.59
56.27 43.45
53.44 40.70
55.06 44.12
58.68 50.07
60.54 50.51
60.45 49.48
57.82 47.36
55.26 44.86
51.77 43.51
54.47 47.86
56.68 49.54
55.51 45.53
50.76 40.51
42.83 35.74
39.69 34.58
41.33 37.96
42.01 36.90
41.57 34.67
60.96 51.34
89.33 62.91
93.46 63.04
88.24 69.86
179.03 122.81
167.82 110.11
10.24
11.30
12.01
13.42
18.01
27.19
37.43
46.62
52.27
63.92
80.16
102.06
122.90
126.43
130.66
125.37
85.81
81.93
82.28
85.81
84.05
76.99
83.34
92.17
80.52
71.34
95.00
98.17
84.76
92.52
154.68
162.80
129.96
196.70
165.54
216.01
315.54
324.06
457.95
337.60
1.6
2.0
2.2
3.0
10.4
10.3
11.5
12.5
12.6
28.3
33.0
32.2
29.6
26.5
25.8
24.7
12.9
16.5
13.4
16.3
21.3
17.9
17.3
15.2
14.2
15.3
18.5
17.1
11.4
16.1
25.6
21.9
22.4
25.9
34.3
48.9
58.4
64.9
87.2
55.3
5.1
5.1
5.2
6.2
11.8
13.3
14.0
14.0
14.1
14.5
15.8
17.2
17.6
15.5
14.8
13.9
13.3
12.6
13.0
13.9
14.3
14.3
13.7
13.1
12.3
12.9
13.4
13.1
12.0
10.1
9.4
9.8
9.9
9.8
14.4
21.1
22.1
20.9
42.4
39.7
8.1
8.5
8.0
8.3
9.0
10.2
13.2
15.9
15.1
12.4
11.4
10.6
10.3
9.6
10.4
11.9
12.0
11.7
11.2
10.6
10.3
11.3
11.7
10.8
9.6
8.5
8.2
9.0
8.7
8.2
12.2
14.9
14.9
16.5
29.1
26.1
1.5
1.6
1.7
1.9
2.6
3.9
5.3
6.6
7.5
9.1
11.4
14.6
17.5
18.0
18.6
17.9
12.2
11.7
11.7
12.2
12.0
11.0
11.9
13.1
11.5
10.2
13.5
14.0
12.1
13.2
22.1
23.2
18.5
28.1
23.6
30.8
45.0
46.2
65.3
48.1
[Doğalgaz
fiyatı/Buhar
kömür] oranı
ARTIŞ HIZ
Petrol
Kok
Buhar Doğalkömürü kömürü gaz
0.32
0.46
0.67
0.80
0.83
0.89
0.87
0.92
1.16
1.45
1.63
1.69
1.19
1.21
1.12
1.03
1.00
0.94
1.06
1.24
1.12
0.90
1.16
1.30
1.26
1.56
2.69
2.58
2.12
3.42
1.94
2.07
3.02
2.79
2.25
1.85
24.44
0.00
10.71
3.55
32.66 18.75
251.98 89.98
-0.43 11.97 4.28
11.01
5.39 -5.92
8.75
0.30
4.02
0.72
0.64
8.56
125.46 2.81 13.65
16.51
8.94 28.75
-2.44
8.81 20.75
-8.24
2.22 -5.26
-10.37 -11.71 -17.36
-2.61
-4.77 -8.16
-4.24
-5.62 -7.63
-47.64 -4.44 -2.57
27.75 -5.03 -6.32
-19.05 3.04
8.39
22.13
6.57 13.49
30.17
3.16
0.88
-15.69 -0.14 -2.04
-3.41
-4.36 -4.28
-12.16 -4.42 -5.28
-6.80
-6.32 -3.02
7.58
5.22 10.00
21.46
4.06
3.51
-7.62
-2.06 -8.09
-33.40 -8.56 -11.03
41.32 -15.62 -11.77
58.57 -7.32 -3.25
-14.22 4.12
9.78
2.37
1.66 -2.80
15.22 -1.06 -6.04
32.72 46.64 48.07
42.48 46.54 22.54
19.48
4.63
0.20
11.12 -5.59 10.83
34.35 102.88 75.79
-36.59 -6.26 -10.34
10.34
6.25
11.76
34.21
50.98
37.66
24.53
12.12
22.30
25.41
27.31
20.42
2.87
3.35
-4.05
-31.55
-4.53
0.43
4.29
-2.06
-8.40
8.26
10.59
-12.64
-11.40
33.17
3.35
-13.67
9.17
67.18
5.25
-20.17
51.36
-15.84
30.48
46.08
2.70
41.32
-26.28
26.06 61.24
50.25
115.89
23.36 14.50
10.70
16.53
EKSİ
-14.1
-5.8
-6.7
-12.4
S
19.92 30.66
19.03
96.94
17.86
7.26
5.59
13.82
36.9
17.4
16.7
21.5
V
76.45 50.06
37.87
83.65
76.45 50.06
52.23
83.65
ARTI
1970-
16.0
7.4
4.6
11.6
16.6
18.6
14.5
18.2
X = Ortalama, S = Standart sapma, V = Değişkenlik katsayısı,%
ORTALAMA
X
2009
20002009
100
Ek-73. 1970-2009 Döneminde Buhar Kömürü, Kok Kömürü, Petrol ve Doğalgaz
Fiyatlarının Gelişimi
100
Petrol fiyat,[$/varil]
Doğalgaz fiyatı [$/1000 m3]
P etrol fiya tı, [$/varil]
80
500
70
450
60
400
50
350
40
300
30
250
20
200
150
10
100
0
Doğalgaz fiyatı , [$/1000 m3]
90
50
K ömür s a tış fiyatı, [$/ton]
20
1972
1976
198 0
1984
1988
1992
1996
2000
2004
2008
0
2012
40
60
80
100
120
140
160
180
Kok kömürü fiyat, [$/ton]
Buhar kömürü, [$/ton]
Değerlendirme: 1973 yılında 15 $/ton seviyelerinde olan buhar kömürü fiyatı, o yıllarda yaşanan petrol krizleri sonucu ortaya çıkan yakıtlar arası rekabet
nedeniyle sürekli artış gösteren bir eğilimle 1979 yılından sonra 40 $/ton sınırını
aşmıştır. Artış eğilimi devam ederek 1980’li yılların başında, Polonya’da yaşanan grevlerin de etkisiyle, 70 $/ton düzeylerine kadar tırmanmıştır. 1980’li yılların
ikinci yarısından itibaren, kömür piyasasında başlayan rekabet ortamının etkisiyle,
düşüş eğilimine giren kömür fiyatları 1990’lı yıllarda 40 $/ton sınırına oturmuştur.
Uluslararası petrol karteli konumundaki firmaların kömür piyasasından çekilmeleri ve tedarikçi firmaların çeşitlenmesi ile oluşan daha rekabetçi bir pazar yapısının
etkisiyle 1995 yılından itibaren yeniden düşüş eğilimine giren kömür fiyatları
1999 yılında 27- 30 $/ton’a kadar gerilemiş, 2000-2001 yıllarında yaşanan talep
artışı nedeniyle tekrar 40 $/ton düzeyine çıkmıştır. 2005 yılında koklaşabilir taşkömürü fiyatları, FOB, 100$ /ton’ un üzerinde seyretmiştir (DPT, 2006). Doğal gaz
fiyatlarında da özellikle 2000’li yıllardan itibaren artan talebe bağlı olarak fiyatların önemli ölçüde arttığı görülmektedir. 1970 2009 dönemi dikkate alındığında
buhar kömürü ortalama artış oranı %4.6 olurken, doğalgazdaki artış oranı buhar
kömüründeki artışın 3 katına yaklaşarak % 11.6 olarak gerçekleşmiştir.
101
Ek-74. Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi Hakkında Kısa Bilgi
GARP LİNYİTLERİ İŞLETMESİ MÜESSESESİ MÜDÜRLÜĞÜ
Devlet eliyle işletilmesi ilk 1938-1939 yıllarına rastlayan bu işletme, müessese
statüsüyle 1940 yılından 1957 yılına kadar ETİBANK’a bağlı olarak faaliyette bulunmuştur. 1957 yılında ise TKİ’ye bağlanarak daha sonra sırasıyla; bölge müdürlüğü ve işletme müdürlüğü olarak faaliyetlerini sürdürmüştür. En son, Nisan 2004
de yeniden müessese tüzel kişiliği verilen bu işletmenin merkezi Tavşanlı’da olup,
Kütahya’ya 45 km mesafededir.
İşletme, ruhsatı TKİ’ye ait, yaklaşık 13,5 bin hektarlık alanı kapsayan Tunçbilek
sahasında üretim çalışmalarını sürdürmektedir.Bu alanda, alt ısıl değeri 2560 kcal/
kg olan yaklaşık % 87’si yeraltı işletmeciliği ile alınabilecek toplam 283 milyon ton
linyit rezervi bulunmaktadır.
Yıllık üretim kapasitesi, yeraltı işletme projeleri toplamı 2,35 milyon ton olmak
üzere 6,1 milyon ton düzeyindedir. Toplam 429 MW (2x32, 1x65, 2x150) gücündeki
Tunçbilek Termik Santrallerine yakıt temin etmekte ve halen toplam satışlarının %
63’ü oranında piyasanın (sanayi ve ısınma sektörü) talebini karşılamaktadır. (TKİ
nin de toplam piyasa satışlarının % 33’üne denk gelmektedir) Ayrıca, satış öncesi
kömür kalitelerini iyileştirmek amacıyla Tunçbilek ve Ömerler’de kömür ayıklama
ve lavvar tesisleri bulunmaktadır.
Üretimin yaklaşık % 79’nun yapıldığı açık ocak üretim çalışmalarında dragli��
ne, ekskavatör ve ağır kamyon gibi büyük kapasiteli iş makinaları kullanılmaktadır.
2000-2008 döneminde 1 ton kömür için yapılan dekapaj ortalama 17,2 m3 olmak
üzere yıllık ortalama 62,5 milyon m3 dekapaj yapılmış olup, bunun % 61’i ihale ile
yaptırılmıştır.
Yeraltı İşletmeciliği uygulanan Tunçbilek’de göçertmeli dönümlü klasik uzun
ayak sistemi, Ömerler’de��
ise göçertmeli dönümlü tam mekanize uzun ayak sistemi uygulanmaktadır. Yeraltı işletmeciliği üretiminin yaklaşık % 21 olan oranının
artırılması yönünde son yıllarda etüt ve proje çalışmaları yoğunlaştırılarak devam
etmektedir. Halen, yeraltı üretimlerinin bir kısmı ihale ile yaptırılmaktadır. 2007’de
%50’si, 2008’de %66’sı ihale ile yaptırılmıştır. Ayrıca, üretim yapıldıktan sonra terk
edilen sahalar ağaçlandırılarak çevreye kazandırılmaktadır (TKİ, 2009).
VERİLER
Personel sayısı
Dekapaj [Milyon m3]
Üretim [ Milyon ton]
Toplam satış [Milyon ton]
Termik Santral
Piyasa
Satıl Hasılatı [Milyon TL]
Kar-Zarar [Milyon TL]
2007
2835
80.9
3.3
3.4
1.3
2.1
306.6
-12.8
2008
2383
67.8
3.8
3.8
1.4
2.4
391.7
-10.6
102
Ek-75. TKİ Bölgeler ve İşçi Memur Sayıları (2008)
BÖLGELER
MEMUR
İŞÇİ
TOPLAM
474
107
581
160
112
272
331
56
387
192
138
330
699
8
2277
1978
333
2311
749
376
1125
2051
91
2142
620
395
1015
139
59
6791
2452
440
2892
909
488
1397
2382
147
2529
812
533
1345
838
67
9068
Soma
Çan
ELİ TOPLAM
Yatağan
Milas
GELİ TOPLAM
Tavşanlı
Ilgın
GLİ TOPLAM
Seyitömer
Orhaneli
SLİ TOPLAM
GENEL MÜDÜRLÜK
DİĞER
GENEL TOPLAM
GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ
ORANI, %
MEMUR
İŞÇİ
TOPLAM
20.8
29.1
27.0
4.7
4.9
4.9
25.5
34.0
31.9
7.0
11.0
10.0
4.9
5.5
5.4
11.9
16.6
15.4
14.5
30.2
26.3
2.5
1.3
1.6
17.0
31.5
27.9
8.4
9.1
9.0
6.1
5.8
5.9
14.5
14.9
14.8
30.7
2.0
9.2
0.4
0.9
0.7
100.0
100.0
100.0
2051
1978
Memur-İşçi sayısı
1700
1200
699
700
749
474
620
331
333
200
107
Soma
-300
Çan
376
160
Yatağan
192
112
Milas
56
Tavşanlı
395
138
91
Ilgın
139
Seyitömer
Orhaneli
Genel
Müdürlük
Değerlendirme: Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumunda 2009 yılı itibarı ile toplam 9068 kişi çalışmaktadır. Tüm işgücü (memur+işçi) dağılımında ilk sırada 2452
ile (% 27) Soma yer alırken bunu, Tavşanlı 2382 (%26.3) ile takip etmektedir. Bu
iki üretim bölgesi toplam çalışanların (memur+işçi) % 53’ünü oluşturmaktadır.
103
Ek-76. TKİ Bölgelere Göre Rezerv Dağılımı
BÖLGELER
REZERV DAĞILIMI, [ X 1000 TON}
GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANI, %
Mümkün Muhtemel Görünür
Hazır
TOPLAM Mümkün Muhtemel Görünür Hazır TOPLAM
54,895
599,204
8,884
662,983
0.0
22.1
26.2
36.8
25.8
82,674
250
82,924
0.0
0.0
3.6
1.0
3.2
681,878
9,134
745,907
0.0
22.1
29.8
37.8
29.0
Yatağan
159,632
1,019
160,651
0.0
0.0
7.0
4.2
6.3
Milas
272,121
5,723
277,844
0.0
0.0
11.9
23.7
10.8
431,753
6,742
438,495
0.0
0.0
18.9
27.9
17.1
278,503
4,514
283,017
0.0
0.0
12.2
18.7
11.0
974
100,721
596
102,291
0.0
0.4
4.4
2.5
4.0
974
379,224
5,110
385,308
0.0
0.4
16.6
21.2
15.0
149,487
3,022
152,509
0.0
0.0
6.5
12.5
5.9
Soma
Çan
ELİ
TOPLAM
GELİ
TOPLAM
-
54,895
-
-
Tavşanlı
Ilgın
GLİ
TOPLAM
-
Seyitömer
Orhaneli
SLİ
TOPLAM
SİLOPİ
(Asfaltit)
1,560
19,945
77,456
151
99,112
17.6
8.0
3.4
0.6
3.9
1,560
19,945
226,943
3,173
251,621
17.6
8.0
9.9
13.1
9.8
29,470
40,207
69,677
0.0
11.8
1.8
0.0
2.7
525,825
676,756
82.4
57.7
23.0
0.0
26.4
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
DİĞER*
7,300
143,631
GENEL
TOPLAM
8,860
248,915 2,285,830 24,159 2,567,764
TOPLAM REZERVİN DAĞILIMI
Silopi (Asfaltit)
% 2.7
DİĞER
% 26.4
Orhaneli
% 3.9
Seyitömer
% 5.9
Ilgın
% 4.0
Soma
% 25.8
Tavşanlı
% 11.0
Milas
% 10.8
Yatağan
% 6.3
Çan
% 3.2
* İşletilmeyen veya rödovansla işletilen sahalardır.
Kaynak TKİ 2008
104
Ek-77. TKİ Bölgelere Göre Kaldırılan Dekapaj Miktarları ve Genel Toplam
İçindeki Oranları
BÖLGELER
Soma
Çan
ELİ TOPLAM
Yatağan
Milas
GELİ TOPLAM
Tavşanlı
Ilgın
DEKAPAJ MİKTARI, [m3]
İşletme
Müteahhit
TOPLAM
İşletme
Müteahhit
TOPLAM
28,617,000
25,067,630
53,684,630
31.9
20.1
25.0
7,138,500
23,061,507
30,200,007
8.0
18.5
14.1
35,755,500
48,129,137
83,884,637
39.9
38.5
39.1
12,639,300
15,353,659
27,992,959
14.1
12.3
13.0
4,750,000
11,427,945
16,177,945
5.3
9.2
7.5
17,389,300
26,781,604
44,170,904
19.4
21.5
20.6
23,320,000
44,529,335
67,849,335
26.0
35.7
31.6
154,921
412,259
567,180
0.2
0.3
0.3
23,474,921
44,941,594
68,416,515
26.2
36.0
31.9
Seyitömer
7,662,000
4,159,866
11,821,866
8.5
3.3
5.5
Orhaneli
5,377,823
837,136
6,214,959
6.0
0.7
2.9
SLİ TOPLAM
13,039,823
4,997,002
18,036,825
14.5
4.0
8.4
GENEL TOPLAM
89,659,544
124,849,337
214,508,881
100.0
100.0
100.0
GLİ TOPLAM
BÖLGELERE GÖRE
KALDIRILAN DEKAPAJ MİKTARININ GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANLARI
Seyitömer
% 5.5
Ilgın
% 0.3
Orhaneli
% 2.9
Soma
% 25.0
Tavşanlı
% 31.6
Çan
% 14.1
Milas
% 7.5
Yatağan
% 13.0
1,583,139
6,479,536
8,062,675
1,350,674
1,350,674
232,465
232,465
8,155,985
1,802,459
9,958,444
4,904,157
8,486,984
13,391,141
5,650,000
85,328
5,735,328
7,977,308
638,623
8,615,931
37,700,844
182,904
37,883,748
8,388,450
1,802,459
10,190,909
4,904,157
8,486,984
13,391,141
7,000,674
85,328
7,086,002
7,977,308
638,623
8,615,931
39,283,983
6,662,440
45,946,423
797,135
4,005,374
4,802,509
681,544
681,544
115,591
115,591
Yeraltı
6,204,952
6,320,543
1,742,254
1,742,254
7,947,206
8,062,797
4,865,722
4,865,722
7,336,182
7,336,182
12,201,904 12,201,904
3,132,862
3,814,406
82,715
82,715
3,215,577
3,897,121
6,977,187
6,977,187
545,325
545,325
7,522,512
7,522,512
30,887,199 31,684,334
182,904
4,188,278
31,070,103 35,872,612
TOPLAM
Açık
işletme
TOPLAM
Açık
işletme
Yeraltı
2.4
2.4
14.2
14.2
16.6
83.4
100.0
20.0
5.6
25.6
15.7
23.6
39.3
10.1
0.3
10.3
22.5
1.8
24.2
99.4
0.6
100.0
17.6
4.9
22.5
13.6
20.5
34.0
10.6
0.2
10.9
19.4
1.5
21.0
88.3
11.7
100.0
1.8
0.0
1.4
0.0
0.0
0.0
17.9
0.0
17.5
0.0
0.0
0.0
2.5
95.6
13.4
98.2
100.0
98.6
100.0
100.0
100.0
82.1
100.0
82.5
100.0
100.0
100.0
97.5
4.4
86.6
SATILABİLİR ÜRETİM*
GENEL TOPLAM
İÇİNDEKİ ORANLARI, %
Açık
Yeraltı
işletme
Açık
Yeraltı
TOPLAM
işletme
* Toplam satılabilir üretime Rödovans üretim dahil edilmiştir.
Değerlendirme: TKİ’nin 2008 yılı toplam tüvenan üretimi yaklaşık 46 milyon tondur. Satılabilir üretim ise yaklaşık 36
milyon ton seviyesindedir. 2008 yılı toplam Türkiye satılabilir üretimi 76 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Toplam üretim
içinde TKİ’nin payı %47’dir. TKİ üretiminin (satılabilir) % 13’ü yeraltı işletmelerinden, % 87’si açık işletmelerden sağlanmıştır (Rödovans üretim dahil). Tunçbilek bölgesinin toplam üretim içindeki oranı % 10 seviyesindedir. Bu üretimin %
18’i yeraltı işletmesinden, % 83’ü ise açık işletmeden sağlanmıştır. Rödovans üretimin (satılabilir) dağılımı şu şekildedir:
4.005.374 ton Soma yeraltı üretimi, 49.039 ton Çan açık işletme üretimi, 133.865 ton Milas açık işletme üretimidir.
Soma
Çan
ELİ TOPLAM
Yatağan
Milas
GELİ TOPLAM
Tavşanlı
Ilgın
GLİ TOPLAM
Seyitömer
Orhaneli
SLİ TOPLAM
TKİ Toplam
RÖDOVANS
GENEL TOPLAM
BÖLGELER
SATILABİLİR ÜRETİM [TON]
TÜVENAN ÜRETİM [TON]
Ek-78. Bölgelere Göre Tüvenan-Satılabilir Üretim Miktarları ve Oranlar, 2008
105
LİNYİT TÜKETİMİ, X 1000 TON
Sanayi [1] Isınma [2]
Piyasa [3]
Termik [4]
LİNYİT SATIŞ MİKTARI [TON]
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
Soma
3,219
6,877
Çan
194
1,736
Yatağan
46
5,031
Milas
-
6,962
1,405
Tavşanlı
2,396
Ilgın
139
-
Seyitömer
192
5,949
Orhaneli
15
1,481
48.3
3.0
51.3
45.2
3.4
48.7
100
DİĞER
776
TERMİK
PİYASA
44.1 46.1
2.6
2.8
46.7 48.9
1.3
0.7
1.3
0.7
24.1 34.3
0.6
2.0
24.8 36.3
5.3
2.8
0.4
0.2
5.7
3.0
21.5 11.1
100 100
30.7
4.9
35.6
11.8
16.0
27.8
14.3
0.6
14.9
14.6
3.5
18.1
3.6
100
16.2
5.2
14.4
40.2
83.6
41.7
9.3
[1/5X100]
15.7
4.8
14.0
0.9
0.4
22.9
16.4
22.6
3.1
1.0
2.7
100.0
9.9
[2/5X100]
31.9
10.0
28.4
0.9
0.4
63.0
100.0
64.3
3.1
1.0
2.7
100.0
19.2
[3/5X100]
68.1
90.0
71.6
99.1
100.0
99.6
37.0
35.7
96.9
99.0
97.3
80.8
[4/5X100]
Değerlendirme: TKİ’nin 2008 yılı toplam
satış miktarı yaklaşık 36 milyon tondur. TKİ
toplam satış miktarının sektörlere göre dağılımı şöyledir: Sanayi %9.3, ısınma %9.9 ve
termik santral % 80.8. Aynı sektörlere göre
Tavşanlı bölgesinin satış dağılımı ise şöyledir: Sanayi %40.2, ısınma %22.9 ve termik
santral % 37. Tavşanlı bölgesinin toplam termik santral satışlarındaki payı %4.8 olurken,
sanayideki payı %45.2 ve ısınmadaki payı ise
%24.1 olarak gerçekleşmiştir.
23.4
5.9
29.3
17.1
23.6
40.7
4.8
4.8
20.2
5.0
25.2
100
TOPLAM [5] Sanayi Isınma Piyasa Termik TOPLAM
Soma
1,632,645 1,586,590 3,219,235 6,877,391
10,096,626
Çan
100,785
93,153
193,938
1,736,389
1,930,327
ELİ TOPLAM
1,733,430 1,679,743 3,413,173 8,613,780 12,026,953
Yatağan
46,139
46,139
5,030,676
5,076,815
Milas
6,962,156
6,962,156
GELİ TOPLAM
46,139
46,139
11,992,832 12,038,971
Tavşanlı
1,527,589
868,701
2,396,290 1,405,089
3,801,379
Ilgın
116,525
22,862
139,387
139,387
GLİ TOPLAM
1,644,114 891,563 2,535,677 1,405,089 3,940,766
Seyitömer
192,136
192,136
5,948,550
6,140,686
Orhaneli
14,611
14,611
1,481,365
1,495,976
SLİ TOPLAM
206,747
206,747
7,429,915 7,636,662
DİĞER
775,554
775,554
775,554
GENEL TOPLAM 3,377,544 3,599,746 6,977,290 29,441,616 36,418,906
BÖLGELER
Ek-79. TKİ Satış Miktarının Sektör ve Bölgelere Göre Dağılımı, 2008. (Piyasa = Isınma+sanayi)
106
Memur
3,946
4,020
4,431
3,335
2,855
2,780
2,696
2,579
2,490
2,502
2,433
2,358
2,277
İşçi Toplam
23,308 27,254
25,475 29,495
27,855 32,286
19,192 22,527
14,553 17,408
13,582 16,362
11,949 14,645
10,407 12,986
10,153 12,643
9,472 11,974
8,800 11,233
8,199 10,557
6,791
9,068
PERSONEL
* Rödovans üretimi dahil değil
1980
1985
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Yıllar
DEKAPAJ
ÜRETİM*
SATIŞ
(x1000m3/yıl)
(satılabilir)
[x1000 ton/yıl]
İşletme Müteahhit Toplam [x1000ton] Piyasa Termik Toplam
19,768
40,501
60,269
13,641
5,458 8,059 13,517
76,743
90,189
166,932
30,993
19,580 10,188 29,768
123,896
52,705
176,601
36,859
10,138 28,056 38,194
97,820
67,684
165,504
33,421
7,055 25,339 32,394
111,870 105,253 217,123
39,198
5,831 33,478 39,310
97,740
113,803 211,543
33,609
4,834 28,910 33,744
99,637
81,713
181,349
30,661
5,541 25,323 30,864
94,179
78,996
173,175
25,685
6,407 18,990 25,397
97,850
116,346 214,196
24,349
6,277 19,026 25,303
93,219
175,662 268,881
26,932
5,971 22,434 28,405
90,042
194,753 284,795
27,493
6,453 23,362 29,815
94,318
174,020 268,338
26,210
6,493 25,074 31,567
89,660
125,031 214,691
31,684
6,977 29,442 36,419
Ek-80. Yıllar İtibarıyla TKİ İle İlgili Çeşitli Göstergeler.
KAR/ZARAR
YATIRIM [X1000]
[X1000]
[TL/yıl] [$/yıl] [TL/yıl] [$/yıl] $/ton
1
7,895
12
161,842 11.86
12
23,166
180
347,490 11.21
-200 -76,687
122
46,779
1.27
10,242 224,089
212
4,638
0.14
10,978 17,600
4,297
6,889
0.18
4,516
3,693
5,800
4,743
0.14
125,092 83,140
9,604
6,383
0.21
87,766 58,694 14,629
9,783
0.38
118,797 83,522 27,395 19,260
0.79
28,578 21,314 14,967 11,163
0.41
39,571 27,651 33,998 23,757
0.86
18,332 14,085 25,667 19,721
0.75
196,001 151,598 34,267 26,504
0.84
501
1,051
1,142
1,484
2,252
2,054
2,094
1,978
1,926
2,249
2,448
2,483
3,494
Genel
verimlilik,
[ton/kişi]
107
108
Ek-81. TKİ Satılabilir Üretiminin Bölgelere Göre Dağılımı, 2008
NO
BÖLGELER
SATILABİLİR ÜRETİM, [TON]
DAĞILIM [%]
1
Soma
6,320,543
17.6
2
Çan
1,742,254
4.9
3
Yatağan
4,865,722
13.6
4
Milas
7,336,182
20.5
5
Tavşanlı
3,814,406
10.6
6
Ilgın
82,715
0.2
7
Seyitömer
6,977,187
19.4
8
Orhaneli
545,325
1.5
31,684,334
100
TOPLAM*
Seyitömer
% 22.0
Orhaneli
% 1.7
Ilgın
% 0.3
Soma
% 19.9
Tavşanlı
% 12.0
Çan
% 5.5
Yatağan
% 15.4
Milas
% 23.2
* Rödovans üretim dahil değil
109
Ek-82. Bölgelere Göre Genel Verimlilik ve Üretim Maliyeti İlişkisi (2008)
NO
BÖLGELER
1
Soma
Maliyet, TL/ton
Maliyet, $/ton
Genel
Satılabilir Personel
Verimlilik, Üretim
Ticari
Üretim
Ticari
Üretim, ton Sayısı
Ton/kişi Maliyeti maliyet Maliyeti maliyet
6,320,543
2,452
2,578
52.62
70.9
Ek-82.Bölgelere Göre Genel Verimlilik ve Üretim Maliyeti İlişkisi (2008)
Maliyet,
Maliyet, 57.16
$/ton
2
Çan Satılabilir
1,742,254
440
3,960TL/ton 45.55
Genel
Personel
NO BÖLGELER Üretim,
Verimlilik, Üretim Ticari Üretim
Ticari
Sayısı
3
Yatağan ton 4,865,722
909 Maliyeti
5,353maliyet 23.79
31.7
Ton/kişi
Maliyeti maliyet
14
2
35
46
5
67
78
8
Soma Milas 6,320,543
2,452
7,336,182
Çan
1,742,254
440
Tavşanlı4,865,722
3,814,406
Yatağan
909
Milas Ilgın 7,336,182
488
82,715
Tavşanlı
3,814,406 2,382
6,977,187
IlgınSeyitömer 82,715
147
Seyitömer
812
Orhaneli6,977,187
545,325
Orhaneli
545,325
533
GENEL TOPLAM
31,684,000
GENEL TOPLAM 31,684,000
90
9,068
2,578
488
3,960
2,382
5,353
15,033
147
1,601
812563
8,593
533
1,023
9,068
52.62
15,033 70.9 13.1340.5
45.55 57.16
35.0
1,601 31.7 82.2618.3
23.79
13.13
563 19.47 30.8210.1
82.26 105.82
63.3
8,593 95.42 10.7323.7
30.82
10.73
1,023 19.39111.578.3
111.57 69.99
85.8
3,494 -
3,494
212.15
8
NO
1
2
3
4
5
6
7
8
80
Üretim maliyeti, [$/ton]
70
5
60
50
1
40
30
6
20
-
212.15
163.2
35.0
44.0
18.3
24.4
10.1
15.0
63.3
81.4
23.7
73.4
8.3
14.9
85.8
53.8
-
163.2
Bölge
Soma
Çan
Yatağan
Milas
Tavşanlı
Ilgın
Seyitömer
Orhaneli
4
7
0
44.0
105.82
24.4
15.0
95.42
81.4
19.39
73.4
14.9
69.99
53.8
54.5
3
10
0
y = 2073 x-0.542
n = 8, r = 0.719
2
-
54.5
19.47
40.5
2000
Değerlendirme:
4000
6000
8000
10000
Genel verimlilik, [ton/kişi]
12000
14000
16000
Değerlendirme: İşletmelerimizde genel işçilik verimi artarken üretim maliyeti
İşletmelerimizde genel işçilik verimi artarken üretim maliyeti ise düşmektedir. Genel işçilik
ise düşmektedir.
Genel
işçilik
veriminin
üretim
ölçeğinin arması ile
veriminin
artması ise üretim
ölçeğinin
arması
ile mümkünartması
olmaktadır.ise
Örneğin
Yatağan,
Milas
Seyitömer
bölgelerinde
yüksek
üretim
miktarlarına
bağlı
olarak
üretim
maliyetleri
de
mümkün olmaktadır. Örneğin Yatağan, Milas Seyitömer bölgelerinde
yüksek
18.3 , 10.1 ve 8.3 $/ton gibi düşük seviyelere inmiştir. Orhaneli bölgesinde üretim ölçeği
üretim
miktarlarına
bağlı
olarak
üretim
maliyetleri
de
18.3
,
10.1
ve
8.3
$/ton
düşük olmasına bağlı olarak birim maliyet de 85.8 $/ton gibi en yüksek değere ulaşmıştır.
gibi düşük
seviyelere
inmiştir.
Orhaneli
bölgesinde
üretim
ölçeği
Tavşanlı
bölgesinde
üretim rakamının
yüksek
olmasına rağmen
gerek üretimin
yaklaşık
% düşük olmasına
20’sinin
yeraltı üretiminden
sağlanması
gerekse
yüksek
sayısı değere
maliyetlerin
bağlı olarak
birim maliyet
de 85.8
$/ton
gibipersonel
en yüksek
ulaşmıştır. Tavşanlı
nispeten artmasına neden olmuştur.
bölgesinde üretim rakamının yüksek olmasına rağmen gerek üretimin yaklaşık %
20’sinin yeraltı üretiminden sağlanması gerekse yüksek personel sayısı maliyetlerin nispeten artmasına neden olmuştur.
1 $ = 1.30 TL (2008 yılı)
Kaynak TKİ,2011
1 $ = 1.30 TL (2008 yılı)
Kaynak TKİ,2011
110
Ek-83. TKİ Gelirlerinin Dağılımı, TKİ 2010
Yıllar
Termik
2002
[1]
489,515
TKİ GELİRLERİ, [x 1000 TL]
Teshin
Faiz Rödovans
Diğer
[2]
[3]
[4]
302,140 10,934
880
8,661
2003
461,718
406,291
29,914
7,508
20,475
2004
650,857
474,651
13,324
9,816
2005
656,296
527,803
1,703
18,601
2006
722,060
659,908
545
30,860
2007
897,212
775,648
704
ORANLAR
[2/5] [3/5] [4/5]
TOPLAM
[1/5]
[5]
812,130
x 100 x 100 X 100 x100
60.28 37.20 1.35 0.11
925,907
49.87 43.88
3.23
0.81
41,443 1,190,091 54.69 39.88
1.12
0.82
24,546 1,228,948 53.40 42.95
0.14
1.51
43,785 1,457,159 49.55 45.29
0.04
2.12
39,014
25,574 1,738,152 51.62 44.62
0.04
2.24
2008 1,115,581 1,006,842 1,171
46,326
20,819 2,190,740 50.92 45.96
0.05
2.11
2009 1,161,596 1,099,989
57,943
41,932 2,362,428 49.17 46.56
0.04
2.45
968
ORTALAMA
52.44 43.29 0.75 1.52
65
Toplam gelir içindki oranı, %
60
Termik
60
55
55
Teshin
53
52
50
50
45
50
45
44
40
51
49
45
46
47
43
40
37
35
30
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Değerlendirme: TKİ gelirlerinin dağılımı incelendiğinde; 2001 yılında toplam
gelirin yaklaşık % 60’ını termik % 37’sini Teshin (ısınma +sanayi ) oluşturduğu
görülmektedir. Bu yıldan sonra termik santral gelirlerinin sürekli bir azalma eğilimi gösterdiği görülmektedir. Bu durum 90’lı yılların ortasından itibaren yerli
kömürlerimize karşı yürütülen haksız kampanyaların sonucu olarak gündeme gelen (ithal kömür+doğal gaz) kullanımının yaygınlaştırılmak istenmesinden kaynaklandığı açıktır. Termik santral gelirlerindeki azalma Teshin (sanayi+ısınma)
gelirlerinde bir miktar artış olarak kendini gösteriyor. 2009 yılında her iki tüketim
alanının oransal dağılımı yaklaşık birbirine eşit hale gelmiştir. Son yıllar itibarı
ile faiz gelirlerindeki düşüş ve rödovans gelirlerindeki artış dikkat çekicidir.
111
Ek-84. Türkiye, TKİ ve Tavşanlı Bölgesi Linyit Üretim Büyüklükleri ve Oranlar
Üretim
Yıl
Oran
[x1000]
Tavşanlı
TKİ
Türkiye [1/2] [1/3] [2/3]
Üretim artış hızı, %
Tavşanlı
TKİ
Türkiye
59
-
-
-
7
56
-10.6
-16.2
-10.6
14
8
56
4.7
-5.2
-5.3
57,708
14
6
47
13.1
10.6
32.1
27,493
61,484
13
6
45
-8.0
2.1
6.5
3,338
26,210
72,121
13
5
36
-3.2
-4.7
17.3
2008
3,814
31,684
76,171
12
5
42
14.3
20.9
5.6
2009
3,513
28,443
75,577
12
5
38
-7.9
-10.2
-0.8
Ort.
3,485
27,682
60,575
13
6
45
0.3
-0.4
6.4
[1]
[2]
[3]
x100 x100
2002
3,539
30,661
51,660
12
7
2003
3,164
25,685
46,168
12
2004
3,313
24,349
43,709
2005
3,747
26,932
2006
3,449
2007
x100
80,000
Türkiye
72,121
61,484
57,708
28,443
31,684
26,210
27,493
25,685
20,000
24,349
30,000
26,932
40,000
43,709
46,168
51,660
50,000
30,661
Satılabilir üretim, [x1000 ton]
60,000
75,577
TKİ
76,171
TAVŞANLI
70,000
10,000
0
3,539
3,164
2002
Kaynak, TKİ, 2009
3,313
2003
3,747
2004
3,449
2005
3,338
2006
3,814
2007
3,513
2008
2009
112
Ek-85. TKİ Linyit Rezervinin Dinamik Ömrü
100
100
t, Dinamik
ömür,
yılyıl
t, Dinamik
ömür,
90
90
80
80 t1  73 year
t1  73 year
70
70 t2  63 year
t2  63 year
60 t  56 year
60 t 3 56 year
3
50
50
40
40
% 0.5 üretim artışı
% 0.5 üretim artışı
30
30
20
20
İlk üretim:
6
İlk
üretim:
ton/yıl
27.6x10
27.6x106 ton/yıl
R = 2458 x 106 ton
0
R = 2458 x 106 ton
0 0
200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400
0
200 400 600 800 1000 1200 1400
1600 1800 2000 2200 2400
Ek-85.TKİ Linyit Rezervinin Dinamik Ömrü
Ek-85.TKİ Linyit Rezervinin Dinamik Ömrü
%1.5 üretim artışı
%1.5 üretim artışı
10
10
Ek-86.
Elektrik Üretimi Projeksiyonu
1200
1200
1000
1000
Elektrik
Talebi, TWh
Elektrik Talebi, TWh
800
800
981 TWh
981 TWh
807 TWh
807 TWh
662 TWh
662 TWh
600
600
543 TWh
543 TWh
400
400
%8
%%87
%7
%6
%%65
200
%5
200
0
0 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 2012 2015 2018 2021 2024 2027 2030
1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 2012 2015 2018 2021 2024 2027 2030
Ek-86.Elektrik Üretimi Projeksiyonu
Ek-86.Elektrik Üretimi Projeksiyonu
BÖLÜM – II
TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN
TERMİK SANTRALLARDA KULLANIMININ
“3E (ENERJİ - EKONOMİ - EKOLOJİ)”
DENGE YAKLAŞIMINA GÖRE
SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK ANALİZİ
Doç. Dr. Müh. Nuray TOKGÖZ
İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi,
Maden Mühendisliği Bölümü,
Maden İşletme Anabilim Dalı
İSTANBUL
115
1. GİRİŞ
Kömür, enerjiye dönüştürülme sürecindeki SO2 ve CO2 baca gazı emisyonlarından
dolayı çevreye olan olumsuz etkilerine ve kullanımına karşı tutum ve davranışlara
rağmen yıllık ortalama %1.8’lik artışla küresel yerini ve önemini korumaktadır.
Ülkemizdeki kömürlerimiz; hava kirliliği yarattığı gerekçesi ile aşağıdaki tarihsel
süreçlerdeki girişimlerle adeta ürettirilmeden yeraltında varolduğu gibi bırakılmak
istenmiştir. Bunlar;
•
1984-1994 dönemlerinde SO2 emisyonunu önlemek adına yabancı kaynaklı
doğal gaz alım sözleşmesi,
•
2008 yılında imzalanan CO2 emisyonuna bağlı Kyoto Sözleşmesi
ve ardından yapılan girişimler olarak sıralanabilir. Özellikle kömürün enerji yakıtı
olma liderliğini azaltmaya zorlayacak bir yaptırımlar bütünü olarak dikkat çeken
Kyoto Sözleşmesi girişimiyle, Türkiye’ye 2020 yılına kadar CO2 emisyonları
bakımından bir geçiş süresi tanınmıştır. Bundan dolayı, ülkemiz CO2 emisyon
indirimine bağlı malî bir yükümlülüğün “yaptırımsal farkındalığından” bugün için
uzak görünmektedir. Bu sürede yabancı sermaye desteği ile dış kaynaklı kömür ve
doğal gaza bağlı termik santrallar kurulmaya çalışılmaktadır. Böylelikle, ülkemiz
enerji üretimi hammaddesi için dışa bağımlı duruma getirildikten ve Kyoto Sözleşmesi
de 2020 yılında yürürlüğe girdikten sonra, yerli kömürümüzü enerji üretiminde
kullanmak mümkün olamayacaktır. Bu sürecin ülkemiz ve kömür işletmelerimiz
ile bu iş dalından geçinen Türk mühendislerimize ve Türk işçilerimize yaratacağı
olumsuz etkiler gözden uzak tutulmaktadır. Konu; “küresel ısınma” ve “dünya
vatandaşlığına büründürme” propagandası ile “kendi vatandaşlığını unutturmak”,
böylece yerli kömürün kullanılmasını önlemek sürecine getirilmiştir.
Yerli ve ucuz enerji kaynağımız olan kömür konusunda yukarıda özetlenen bu
iki önemli ve tarihî girişimin ülkemize sadece ekonomik boyutta neler kaybettirdiği
ya da kaybettirmeye devam edeceği kamuoyu tarafından iyi bilinmekle birlikte ne
yazıktır ki bilimsel ve teknik boyutuyla sorgulanamamaktadır.
Kömür varlığımızın gerek çevreye olumsuz etkilerine sığınılarak, gerekse
“yanlış ve yabancılaştırılmış enerji politikalarıyla” kullanım dışı bırakılması
çabaları bu konunun bilimsel ve teknik boyutuyla titizlikle irdelenmesi gerektiğini
ortaya koymuştur.
Bu bağlamda ve kitabın bu bölümünde; Tunçbilek Havzası kömürlerinin
termik santrallerde kullanımının yakıt kalite karakteristiklerine göre analiz ve
değerlendirmesi, Türkiye’nin mevcut enerji kaynakları içinde kömürün yeri ve
ekonomik önemi, yeni ve eski yakma teknolojilerine göre SO2, CO2 gibi emisyon
değerlerinin hava kirliliği olgusuna göre analizi ve CO2’nin doğal yutak alanları
(ormanlar) ile tutulabilmesine ilişkin veriler, “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji) denge
yaklaşımı” ile 1990-2011 yılları için sayısal olarak analiz edilip değerlendirilmiştir.
116
N. Tokgöz, Bölüm-II
2. TERMİK SANTRALLARDAKİ HAVA KİRLİLİĞİ OLGUSUNU
BELİRLEYEN VE DENETLEYEN BÜYÜKLÜKLER
AÇISINDAN GENEL BİR DEĞERLENDİRME
Hava kirliliği karmaşık olduğu kadar, birbirini izleyen kimyasal ve fizyolojik
etkiler yapan reaksiyonlar sürecine sebep olmaktadır. Fosil bir yakıt olan kömürün
termik santrallarda (veya sobalarda) yakılmasıyla kirletici katı-gaz atık salımı ve
yayılımının hava kirliliğine ve dolayısıyla çevreye (canlı, cansız) olumsuz etkileri,
ancak aşağıdaki bağımsız değişkenlerin etki derecelerine göre çok değişkenli bir
fonksiyonel analiz sürecinde analitik olarak sorgulanıp, bazı kestirimler yapılabilir.
Bu değişkenler:
• Yeryüzü şekli ve özellikleri: Dağlık arazi, düz veya çukurluk alanların
dağlık arazi ile karşılıklı etkileşimleri, vd.)
• Meteorolojik özellikler ile bu özelliklerin arazinin yapısına bağlı olan
değişimleri: Rüzgâr hızı, yönü, soğuk hava çökelmeleri ve tekerrür sıklığı,
hava koridorlarının sayısı ve çarpık kentleşme ile termo-dinamik etkinliği,
ısı adaları oluşumu, vd.)
• Yakıt (kömür) hammaddesi: Türü, rezervi, üretimi, tane boyutu, kalitesi,
tüketim alanı ve miktarları, vd.)
• Kullanılan kömür temizleme ve zenginleştirme teknolojilerinin durumu:
(Islak ve kuru yöntemlerle zenginleştirme teknikler, v.d).
• Kömürü yakma yöntemlerindeki teknolojik yenilikler: Çeşitli akışkan
yatakta yakma teknikleri (atmosferik dolaşımlı –kabarcıklı v.d)]
• Emisyon giderim teknikleri [Islak ve kuru baca gazı kükürt arıtma
yöntemleri, kül depolama alanların varlığı, ormanların (doğal yutak alanlar)
geliştirilmesi ve böylece CO2’nin doğal olarak bağlanması, diğer CO2 tutma
ve depolama teknolojileri].
olarak sıralanabilir. Her biri tek başına bir bağımsız değişken niteliğinde olan bu
büyüklüklerin sadece bir veya bir kaçı ele alınarak bir ülkeye emisyon (kirletici)
faturası kesmeğe kalkışmak(*), bilimsellikten uzak ve anlamsızdır. Örnek olarak;
sadece “yakıta (kömüre)” hava kirlenmesine sebep olan fosil bir kaynak olarak
yaklaşmak doğru olamaz. Böyle bir yaklaşım yerine, ortamı oluşturan tüm faktörlerin
(*) 1995 yılında İstanbul İlinde Kilyos-Karaburun arası kömür ocaklarından üretilen ve ısınma amaçlı
tüketilen kömüre Valiliğe bağlı İl Mahalli Çevre Kurulu tarafından yüksek kükürt içeriği sebebiyle
ortaya çıkan SO2 emisyonu salınımından dolayı sınırlama getirilmiştir. Böylelikle, kömür üretimi
hava kirliliği yarattığı gerekçesiyle durdurularak, yerine ithâl doğal gazla ısınma dönemine geçilmiştir. Bu gelişme karşısında, mesleki sorumluluk gereği kamuoyunu doğru bilgilendirme adına
TMMOB Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi’nin öncülüğünde ve Prof. Dr. Müh. Ergin
ARIOĞLU’nun editörlüğünde “Hava Kirliliği ve Kömür Gerçeği” adlı kitap yayımlanarak, hava
kirliliği olgusunun karmaşık bir olgu olduğu, faturanın sadece yakıta (kömüre) kesilemeyeceği konusu, bilimsel, teknik, ekonomik analiz ve değerlendirmelerle ortaya konulmuştur (Arıoğlu, 1995).
Sözkonusu kitap, bugün gelinen noktada 17 yıl sonrasının öngörüsünü doğrulayan tarihi bir bilimsel belge niteliğini sürdürmesi açısından fevkalâde dikkat çekicidir.
117
karşılıklı etkileşimlerinin belirlenip, etki derecelerinin önem ve önceliklerine
göre analiz edilmesi gerekir. Tersi tutumlar veya politikalar, bir ülkedeki kamu
payının azaltılarak “yanlış ve yabancılaştırılmış enerji politikalarına” yönelimi
körüklemekten başka bir işe yaramaz (Tokgöz-Arıoğlu, 2009; Arıoğlu,1995;
Arıoğlu-Tokgöz, 1993).
Kömürün jeolojik olarak doğal oluşum sürecine müdahale şansı olunamayacağına
göre, kömürün kirletici gaz (atık emisyon) üretimini belirleyen ve denetleyen en
önemli teknik yöntem olan kullanılan “yakma teknolojisi” üzerinde durmak
gerekmektedir.
2.1. Tunçbilek ve Seyitömer Termik Santrallarının Yeryüzü Şekli ve
Meteorolojik Şartlara Göre Konum ve Durum Analizleri
Bu bölümde, Tunçbilek ve Seyitömer termik santrallarının Kütahya’nın hava
kirliliği üzerinde etkisinin yeryüzü şekli ve meteorolojik özelliklere göre konum ve
durum analizi yapılmıştır. Şekil 1 çerçevesinde sunulan kesitlerdeki bulgulara göre
ulaşılan sonuçlar ve değerlendirmeler aşağıda sıralanmıştır (Kantarcı, 2012)
• Kütahya Ovası ile güneyindeki dağlık arazi arasında ova ve dağ meltemleri
oluşmaktadır. Özellikle dağlık arazinin kuzey yamaçlarına yığılan veya ısınıp ova
meltemleri halinde yamaç yukarı yükselen hava kütleleri gece soğumaktadırlar.
Soğuyan havanın içerdiği su buharı yoğuşmakta ve ağırlaşan hava yamaç aşağı
akmaktadır. Bu soğuk hava Kütahya üzerinde ve ovada çökelmektedir [Bkz. Şekil
1 (a)]. Diğer bir anlatımla; soğuk havanın Tavşanlı-Kütahya Oluğuna çökelmesinde
kuzeyde ve güneyde yer alan iki dağlık kütle etkili olmaktadır. Soğuyan hava taşıdığı
kirleticilerle birlikte (SO2 yüklü) alçak araziye çökelmektedir.
• Kuzey yönlerden esen hâkim rüzgârlar termik santral baca gazlarını (özellikle
Seyitömer Termik santralinin) Kütahya üzerine taşımaktadırlar.
• Tavşanlı - Kütahya oluğu kirli havayı batıdan doğuya doğru yöneltmektedir.
Kirli hava alçak arazide soğuk ve kirli hava olarak çökelmektedir.
• Kuzeydeki iki termik santralin baca gazlarındaki SO2 ile uçucu külleri
önemli ve etkili kirlilik kaynaklarıdır. Bu termik santralleri kapatmak, başka bir
yere taşımak veya ürettikleri elektrik enerjisinden vazgeçmek mümkün değildir.
Termik santrallerin yenilenmesi sürecinde yakma sistemlerinin ve akışkan yatakta
yakma sistemlerine dönüştürülmesi ve baca gazlarını gidermek için SO₂’i arıtma
(desülfürizasyon) tesislerinin eklenmesi veya yöntemlerinin kullanılması, hava
kirlenmesini ivedilikle önleyecek en iyi çare olarak görünmektedir.
2.2. Tunçbilek Havzası Kömürlerinin Termik Santrallarda Kullanılacak
Yakıt Kalite Karakteristiklerine Göre Analiz Ve Değerlendirmesi
Kömür içeriği; madenin yeri, derinliği, yayılımı ve jeolojik oluşum şartlarına
bağlı olarak gerek üretim sürecinde gerekse harmanlama ve stok sahalarında
büyük değişkenlikler sunabilir. Kömürde istenilen şartlarda kalitede “tekdüzelik
(homojenite)” ve “süreklilik” sağlamak özellikle jeolojik oluşum koşullarına bağlı
“doğal değişkenlik”den dolayı oldukça zordur. Termik santral perspektifinden
ÇÖKELMESİNE SEBEP
OLMAKTADIR
KUZEY RÜZGÂRLARI
RÜZGÂRLARIVE
VE
KUZEY
SOĞUYAN HAVA
HAVA
SOĞUYAN
KUZEY
RÜZGÂRLARI
VE
İKİ
TERMİK
SANTRALIN
İKİ
TERMİK
SANTRALIN
SOĞUYAN
HAVA
BACA
GAZLARININ
BACA
GAZLARININ
İKİ TERMİKOVASINDA
SANTRALIN
KÜTAHYA
KÜTAHYA
OVASINDA
BACA GAZLARININ
ÇÖKELMESİNE
SEBEP
ÇÖKELMESİNE
SEBEP
KÜTAHYA OVASINDA
OLMAKTADIR
OLMAKTADIR
TÜRKMEN DAĞI
DAĞI
TÜRKMEN
800
1000
1200
1400
1600
1800
HARMANCIK’TAN
HARMANCIK’TAN
TÜRKMEN DAĞİ’NA
DAĞİ’NA
TÜRKMEN
YATAY MESAFE
MESAFE km
km
YATAY
HARMANCIK’TAN
TÜRKMEN DAĞİ’NA
YATAY MESAFE km
00
2000
1900
1800
1700
1600
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
2000
2000
1900
1900
1800
1800
1700
1700
1600
1600
1500
1500
1400
1400
1300
1300
1200
1200
1100
1100
1000
1000
900
900
800
800
700
700
600
600
500
500
400
400
300
300
200
200
100
100
00
SO
K
K
TÜRKMENDAĞI
TÜRKMENDAĞI
1665 m
m
1665
969 m
969 m
m
969
KÜTAHYA
KÜTAHYA KÜTAHYA
KUZEYBATI
KIZILTEPE
TEPEKUZEYBATI
KIZIL
RÜZGÂRLARI
RÜZGÂRLARI
1180m
m SEYİTÖMER
SEYİTÖMER
1180
İSHAKÇILAR
İSHAKÇILAR
1300m
m
1300
1180 m SEYİTÖMER
TERMİKSANTRALI
SANTRALI
TERMİK
TERMİK SANTRALI
İSHAKÇILAR
1300 m
 GECE SOĞUYAN HAVADAKİ NEM YOĞUŞUR VE HAVA AĞIRLAŞARAK YAMAÇ AŞAĞI AKAR (DAĞ MELTEMLERİ).
KÜTAHYAOVASINA
OVASINAÇÖKELEN
ÇÖKELENSOĞUK
SOĞUKVE
VEKİRLİ
KİRLİ HAVA
HAVA İNSANLARA,
İNSANLARA, HAYVANLARA,
HAYVANLARA,BİTKİLERE
BİTKİLEREZARAR
ZARARVERMEKTEDİR.
VERMEKTEDİR.
KÜTAHYA
(Kantarcı, 2012).
M. DOĞAN KANTARCI
M. DOĞAN KANTARCI
OLUKBOYUNCA
BOYUNCA
OLUK
BATIRÜZGÂRLARI
RÜZGÂRLARI
BATI
1350m
m
KUZEYBATI
1350
KIZIL TEPE
RÜZGÂRLARI
1350 m
OLUK BOYUNCA
BATI RÜZGÂRLARI
AÇIKLAMA:
AÇIKLAMA:
 KÜTAHYA’NIN
YÜKSELTİSİ 969 m. KUZEY VE BATI RÜZGÂRLARI ETKİLİ.
AÇIKLAMA:
KÜTAHYA’NIN
YÜKSELTİSİ
969
m.KUZEY
KUZEY
VEBATI
BATI
RÜZGÂRLARI
ETKİLİ.
 KÜTAHYA
İLE GÜNEYİNDEKİ
DAĞLAR
ARASINDA
800-1000
m YÜKSELTİ
FARKIETKİLİ.
VAR.
KÜTAHYA’NIN
YÜKSELTİSİ
969
m.
VE
RÜZGÂRLARI
KÜTAHYA
İLE GÜNEYİNDEKİ
GÜNEYİNDEKİ
DAĞLARARASINDA
ARASINDA
800-1000 m
mYÜKSELTİ
YÜKSELTİFARKI
FARKIVAR.
VAR.
 GÜNDÜZ
ISINAN BACA
GAZLARI DAĞ YAMAÇLARINDA
YÜKSELMEKTEDİR.
KÜTAHYA
İLE
DAĞLAR
800-1000
 GECESOĞUYAN
NEMGAZLARI
YOĞUŞURDAĞ
VE HAVA
AĞIRLAŞARAKYÜKSELMEKTEDİR.
YAMAÇ AŞAĞI AKAR (DAĞ MELTEMLERİ).
GÜNDÜZHAVADAKİ
ISINAN BACA
BACA
GAZLARI
DAĞ
YAMAÇLARINDA
YÜKSELMEKTEDİR.
GÜNDÜZ
ISINAN
YAMAÇLARINDA
 KÜTAHYA
OVASINA
ÇÖKELEN
SOĞUK NEM
VE KİRLİ
HAVA İNSANLARA,
HAYVANLARA, BİTKİLERE
ZARAR
VERMEKTEDİR.
M. DOĞAN KANTARCI
 GECE
SOĞUYAN
HAVADAKİ
YOĞUŞUR
VE HAVA AĞIRLAŞARAK
YAMAÇ AŞAĞI
AKAR
(DAĞ MELTEMLERİ).
ALİPAŞA 1500 m
1500 m
YAYLASI
1500 m
ALİPAŞA
ALİPAŞA
YAYLASI
YAYLASI
GÜMÜŞ DAĞI
1830 m
GÜMÜŞ DAĞI
DAĞI
GÜMÜŞ
1830m
m
1830
M. DOĞAN KANTARCI
2. KÜTAHYA’NIN GÜNEYİ YARAN DAĞI-GÜMÜŞ DAĞI-YELLİCE DAĞ KÜTLESİ İLE KAPATILMIŞTIR.
3. KUZEY YÖNLERDEN ESEN HAKİM RÜZGÂRLAR BACA GAZLARINI KÜTAHYA ÜZERİNE TAŞIMAKTADIRLAR.
4. KÜTAHYA ‘DA VE ÇEVRESİNDE ISINMAK İÇİN KÖMÜR KULLANILMAKTADIR.
5. SOĞUYAN HAVA TAŞIDIĞI KİRLETİCİLERLE BİRLİKTE (SO₂YÜKLÜ) ALÇAK ARAZİYE ÇÖKELMEKTE DİR.
ALAYUNT 950 m
K
SÖĞÜTLÜYAYLA
YAYLA
SÖĞÜTLÜ
1250m
m
1250
TÜRKMENDAĞI
1665 m
ALAYUNT950
950m
m
ALAYUNT
SÖĞÜTLÜ YAYLA
1250 m
TAVŞANLI-KÜTAHYA
TAVŞANLI-KÜTAHYA
2 m
OLUĞU 850-980
850-980
m
OLUĞU
SEYİTÖMER
Termik
Santrali
SO22
SO
SEYİTÖMER
SEYİTÖMER
Termik
Termik
Santrali
Santrali
1.TAVŞANLI-KÜTAHYA OLUĞUNUN
OLUĞUNUN YÜKSELTİSİ
YÜKSELTİSİ850-980
850-980 m
mARASINDADIR.
ARASINDADIR.
1.TAVŞANLI-KÜTAHYA
2. KÜTAHYA’NIN
KÜTAHYA’NIN GÜNEYİ
GÜNEYİYARAN
YARAN DAĞI-GÜMÜŞ
DAĞI-GÜMÜŞDAĞI-YELLİCE
DAĞI-YELLİCEDAĞ
DAĞ KÜTLESİ
KÜTLESİİLE
İLEKAPATILMIŞTIR.
KAPATILMIŞTIR.
2.
3. KUZEY
KUZEYYÖNLERDEN
YÖNLERDEN ESEN
ESENHAKİM
HAKİMRÜZGÂRLAR
RÜZGÂRLARBACA
BACAGAZLARINI
GAZLARINIKÜTAHYA
KÜTAHYAÜZERİNE
ÜZERİNETAŞIMAKTADIRLAR.
TAŞIMAKTADIRLAR.
3.
4.
KÜTAHYA
‘DA
VE
ÇEVRESİNDE
ISINMAK
İÇİN
KÖMÜR
KULLANILMAKTADIR.
4. KÜTAHYA ‘DA VE ÇEVRESİNDE ISINMAK İÇİN KÖMÜR KULLANILMAKTADIR.
5.
SOĞUYAN
HAVA
TAŞIDIĞI
KİRLETİCİLERLE
BİRLİKTE
(SO₂YÜKLÜ)
ALÇAK
ARAZİYE
ÇÖKELMEKTEDİR.
DİR.
1.TAVŞANLI-KÜTAHYA
OLUĞUNUN
YÜKSELTİSİKİRLETİCİLERLE
850-980 m ARASINDADIR.
5. SOĞUYAN
HAVA TAŞIDIĞI
BİRLİKTE (SO₂YÜKLÜ) ALÇAK ARAZİYE ÇÖKELMEKTE
KÜTAHYA OVASI
OVASI VE
VE ÇEVRESİNDEKİ
ÇEVRESİNDEKİ DAĞLIK
DAĞLIK ARAZİ
ARAZİ
KÜTAHYA
KÜTAHYA OVASI VE ÇEVRESİNDEKİ DAĞLIK ARAZİ
0
200
400
600
400
400
200
200
800
800
600
600
1200
1200
1000
1000
(c) (c)
M. DOĞAN
DOĞAN
KANTARCI
M.
KANTARCI
M. DOĞAN
KANTARCI
TÜRKMEN DAĞI
PORSUK BARAJI
2000
Şekil
Ovasına
soğuksoğuk
ve kirlive
havanın
çökelmesiçökelmesi
ile çevresindeki
dağlık arazi arasında
2012).
Şekil1.1.Kütahya
Kütahya
Ovası'na
kirli havanın
ile çevresindeki
dağlıkilişkisi
arazi (Kantarcı,
arasında ilişkisi
(a)
(a)
AKITMAKTADIR.
GÜMÜŞ DAĞI
YELLİCE DAĞ
DAĞ
YELLİCE
YELLİCE DAĞ
GÜMÜŞ DAĞI
DAĞI
GÜMÜŞ
KÜTAHYA OVASI
KÜTAHYA OVASI
OVASI
KÜTAHYA
SEYİTÖMER
TERMİK
SANTRALI
SEYİTÖMER
SEYİTÖMER
TERMİK
TERMİK
SANTRALI
SANTRALI
SO2
TAVŞANLI-KÜTAHYA
OLUĞU 850-980 m
Şekil 1. Kütahya Ovasına soğuk ve kirli havanın çökelmesi ile çevresindeki dağlık arazi arasında ilişkisi (Kantarcı, 2012).
(a)
YARAN DAĞI
YARAN DAĞI
DAĞI
YARAN
KOCASU VADİSİ
VADİSİ
KOCASU
TAVŞANLI OLUĞUNA
OLUĞUNA
TAVŞANLI
KOCASU VADİSİ
ÇÖKELEN SOĞUK
SOĞUK
VEOLUĞUNA
ÇÖKELEN
VE
TAVŞANLI
KİRLİ HAVANIN
HAVANIN
BİR SOĞUK VE
ÇÖKELEN
KİRLİ
BİR
KİRLİ
HAVANIN BİR
BÖLÜMÜNÜ
GÜNEYE
BÖLÜMÜNÜ
GÜNEYE
BÖLÜMÜNÜ GÜNEYE
AKITMAKTADIR.
AKITMAKTADIR.
TAVŞANLI
BATI RÜZGÂRLARI
BATI RÜZGÂRLARI
RÜZGÂRLARI
BATI
TAVŞANLI
TAVŞANLI
KIZIL TEPE
PORSUK BARAJI
BARAJI
PORSUK
24,0
24,0
32,0
YAYLACIK DAĞI
26,0
26,0
33,5
TERMİK
SANTRALI
28,5
28,5
35,5
1600
1600
1400
1400
30,0
30,0
37,5
2000
2000
1800
1800
32,0
32,0
39,5
KUZEY DOĞU
RÜZGÂRLARI
33,5
33,5
42,0
KUZEY
RÜZGÂRLARI
35,5
35,5
45,0
KUZEYBATI RÜZGÂRLARI
TUNÇBİLEK
TUNÇBİLEK
TERMİK
TERMİK
YAYLACIK DAĞI
DAĞI
YAYLACIK
SANTRALI
SANTRALI
.
KIZIL TEPE
TEPE
KIZIL
TUNÇBİLEK
52,5
KUZEY DOĞU
DOĞU
KUZEY
RÜZGÂRLARI
RÜZGÂRLARI
39,5
39,5
56,0
.
-2,5
42,0
42,0
58,5
KUZEY
RÜZGÂRLARI
RÜZGÂRLARI
YÜKSELTİ m
YÜKSELTİ m
52,5
52,5
71,5
KUZEY GÖRE KİRLİ HAVANIN YOĞUNLAŞMASI/ÇÖKELMESİ OLAYI
HARİTA 2. KÜTAHYA OVASI VE ÇEVRESİNDEKİ DAĞLIK ARAZİ YAPISINA
-7,5
YÜKSELTİ
YÜKSELTİ mm
SO22
86,5
86,5
KUZEYBATI RÜZGÂRLARI
RÜZGÂRLARI
KUZEYBATI
-12,5
TUNÇBİLEK
Termik
Santrali
95,0
95,0
(b)
2,5
2,5
-2,5
-2,5
2,5
21,5
21,5
TAVŞANLI-ÇOBAN -KÖPRÜÖREN-KÜTAHYA-PORSUK VADİSİ-TÜRKMEN DAĞI KESİTİ
KUZEYDE TUNÇBİLEK - YAYLACIK DAĞI - SEYİTÖMER KESİTİ İLE
GÜNEYDE KÖYLÜ DAĞI-OLUK DAĞI-YARAN DAĞI-GÜMÜŞ DAĞI-KÖTEĞİ DAĞI-YELLİCE DAĞ KESİTİ ARASINDA
110,0
110,0
HARİTA 2.
2. KÜTAHYA
KÜTAHYA OVASI
OVASI VE
VE ÇEVRESİNDEKİ
ÇEVRESİNDEKİ DAĞLIK
DAĞLIK ARAZİ
ARAZİ YAPISINA
YAPISINA GÖRE
GÖRE KİRLİ
KİRLİ HAVANIN
HAVANIN YOĞUNLAŞMASI/ÇÖKELMESİ
YOĞUNLAŞMASI/ÇÖKELMESİ OLAYI
OLAYI
HARİTA
11,5
11,5
11,5
45,0
45,0
62,5
-12,5
-12,5
13,5
13,5
17,0
YELLİCE DAĞ
1776 m
105,0
YÜKSELTİ
YÜKSELTİ mm
17,0
17,0
19,0
YELLİCE DAĞ
67,0
67,0
110,0
-7,5
-7,5
19,0
19,0
21,5
13,5
37,5
37,5
50,0
KÜTAHYA
YELLİCE DAĞ
50,0
50,0
67,0
KÜTAHYA
YELLİCE DAĞ
KÖTEĞİ DAĞI
1776mm
1903 m1776
56,0
56,0
76,0
KÜTAHYA
PORSUK
24,0
YELLİCE
YELLİCEDAĞ
DAĞ
58,5
58,5
86,5
YARAN DAĞI
1300 m
62,5
62,5
95,0
KESİT-5
71,5
71,5
KESİT-4
26,0
969 m
76,0
76,0
113,5
YARAN
YARAN DAĞI
DAĞI
1300
1300mm
PORSUK
PORSUK
105,0
105,0
KESİT-3
28,5
KÜTAHYA
TUNÇBİLEK
TUNÇBİLEK
Termik
Termik
Santrali
Santrali
TAVŞANLI-ÇOBAN -KÖPRÜÖREN-KÜTAHYA-PORSUK
-KÖPRÜÖREN-KÜTAHYA-PORSUKVADİSİ-TÜRKMEN
VADİSİ-TÜRKMENDAĞI
DAĞIKESİTİ
KESİTİ
TAVŞANLI-ÇOBAN
M.DOĞAN
DOĞANKANTARCI
KANTARCI
M.
-- --
KESİT-5
KESİT-5
(b)
KESİT-3
KESİT-3 KESİT-1
KÖTEĞİ
KÖTEĞİDAĞI
DAĞI
1903
1903mm
969
969mm
KUZEYDETUNÇBİLEK
TUNÇBİLEK --YAYLACIK
YAYLACIK DAĞI
DAĞI--SEYİTÖMER
SEYİTÖMER KESİTİ
KESİTİ İLE
İLE
KUZEYDE
GÜNEYDEKÖYLÜ
KÖYLÜ DAĞI-OLUK
DAĞI-OLUKDAĞI-YARAN
DAĞI-YARANDAĞI-GÜMÜŞ
DAĞI-GÜMÜŞDAĞI-KÖTEĞİ
DAĞI-KÖTEĞİDAĞI-YELLİCE
DAĞI-YELLİCEDAĞ
DAĞKESİTİ
KESİTİARASINDA
ARASINDA
GÜNEYDE
KESİT-2
KESİT-2
30,0
KÜTAHYA
KÜTAHYA
113,5
113,5
KESİT-4
KESİT-4 KESİT-2
-KESİT-1
KESİT-1
118
119
bakıldığında; bu değişkenliğin sistemin verimine doğrudan etkisini minimize
edebilmek için “kömür kalite karakteristiklerinin” santral tasarım parametrelerine
göre doğru belirlenip “süreç” karakteristiği ile kontrol altında tutulması gerekmektedir.
Bu düşüncelerden hareketle, enerji yakıtı olarak Tunçbilek Havzası
kömürlerinin termik santrallarda kullanımını belirleyen ve denetleyen kömür
kalite karakteristiklerinden elementel analiz (karbon, hidrojen, azot ve kükürt)
ve endüstriyel analiz (nem, kül, uçucu madde, sabit karbon) büyüklüklerine göre
irdelenmesi ve değerlendirilmesi bu bölümde verilmiştir.
2.2.1. Elementel Analiz Verilerine Göre Tunçbilek Kömürlerinin Yakıt Kalite
Karakteristiği
Bu 1
verilerden,
karbon (C
sabit karbonun
(CBu
e) ve analiz
s) 1991-2008
Tablo
ve Şekil elementel
2’de istatistiksel
olarak
edilmiştir.
değerler yılları
yıllık
arasında
kömürdeki
üretim
süreç
karakteristiğine
göre
değişkenliği
Tablo
1 ve
ortalama değerleri kapsamaktadır. Ayrıca, Şekil 3’de ise elementel
karbon
Şekil
2’de
istatistiksel
olarak
analiz
edilmiştir.
Bu
değerler
yıllık
ortalama
değerleri
(Ce), azot (N) ve hidrojen (H) içeriklerinin mertebe değişimleri ve
kapsamaktadır.
Şekil 3’de toplam
ise elementel
(Ce), azot (N)
ve hidrojen
birbirleri
ile Ayrıca,
olan ilişkileri
528 karbon
adet (ASTM
D5373)
ham
(H) içeriklerinin mertebe değişimleri ve birbirleri ile olan ilişkileri toplam 528 adet
verinin analizi ile ortaya konulmuştur.
(ASTM D5373) ham verinin analizi ile ortaya konulmuştur.
55
( ) Tunçbilek (A):3
45
40
35
30
25
20
15
10
Elementel
Karbon (%)
Sabit
Karbon (%)
(+)Tunçbilek (B): 4-5
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Karbon İçeriği (%)
50
Şekil 2.2.1991-2008
arasında
Tunçbilek
Termik
santralinin
(A ve (A
B üniteleri)
Elementel
Karbon
Şekil
1991-2008yılları
yılları
arasında
Tunçbilek
Termik
santralinin
ve B üniteleri)
Elementel
(CKarbon
Sabit
Karbon (C , %) içeriğine göre sayısal değişim analizi.
e, %) ve(C
e, %) ve Sabits Karbon (Cs, %) içeriğine göre sayısal değişim analizi.
Şekil
3 birlikte
değerlendirildiğinde
önemli
elde
Şekil 22veve
3 birlikte
değerlendirildiğinde
şu önemlişu
bulgular
eldebulgular
edilmektedir:
edilmektedir:
• Elementel karbon içeriğinin Ce = %32 - 48 arasında olup, ortalama Ce = %32.90
 Elementel
karbon
içeriğinin
%32 - katsayısı
48 arasında
olarak
belirlenmiştir.
Toplam
528 adet veri C
için
değişkenlik
ise V=%olup,
8.86
e =
ortalama
Ce = %32.90
olarak
belirlenmiştir.
Toplam
528 değerlendirmede
adet veri için
olarak hesaplanmıştır.
18 yıllık
gerçekleşen
veriler üzerinden
yapılan
ise A:3 no’lu termik
santral
kömürün
Ce = %44.64, B4:5
değişkenlik
katsayısı
iseünitesine
V=% beslenen
8.86 olarak
hesaplanmıştır.
18 no’’lu
yıllık
ünitesine beslenen
kömürün
ise Ce
= %29.28
olduğu belirlenmiştir
1).
gerçekleşen
veriler
üzerinden
yapılan
değerlendirmede
ise A:3(Bkz.
no’luTablo
termik
Ortalamalardaki
bu
farklılıkların
ise,
kömürün
elementel
karbon
(Ce)
içeriğinin,
santral ünitesine beslenen kömürün Ce = %44.64, B4:5 no’’lu ünitesine
jeolojik istiflenme
bağlı olarak
kaynaklanabileceği
beslenen
kömürün derinliğine
ise C = %29.28
olduğu artmasından
belirlenmiştir
(Bkz. Tablo1).
e
Ortalamalardaki bu farklılıkların ise, kömürün elementel karbon (Ce)
içeriğinin, jeolojik istiflenme derinliğine bağlı olarak artmasından
kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Nitekim, kömür üretiminde açık
[H], Hidrojen İçeriği (%)
[N], Azot İçeriği (%)
120
3,0
2,8
2,6
2,4
2,2
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
2,0
2,1
2,2
2,3
2,4
2,5
2,6
2,7
2,8
2,9
3,0
3,1
3,2
3,3
3,4
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
[C(ort).] = 39.60 (%)
[n = 528, S=3.51 %
V= 8.86 %]
[N(ort).] = 1.45 (%)
[n =528, S=0.24%
V= 16.82%]
[C], Karbon İçeriği (%)
30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48
[Ce], Karbon İçeriği (%)
[H(ort).] = 3.42(%)
[n = 460, S=0.18 %
V= 5.26%]
[H] = 0.063[C]+0.94
r=0.946, n=460
Veri
Büyüklükler
Sayısı
Ortalama
Standart
Sapma
Değişkenlik
Katsayısı
%95 güven aralığında
ortalamanın
Alt limiti Üst limiti
n
X(ort.)
S
V (%)
Karbon, C, (%)
528
39.60
3.51
8.86
39.30
39.90
Azot, N (%)
528
1.45
0.24
16.82
1.33
1.57
Hidrojen , H, (%)
528
3.42
0.10
5.26
3.40
3.44
Elementel analizlerde, ASTM / D5373 standardı kullanılmıştır.
Şekil 3. 2011 yılı Tunçbilek Havzası kömürlerinin orijinal bazda Elementel Analiz değerlerine (Ce, N, H)
Şekil
3. 2011 yılı Tunçbilek Havzası kömürlerinin orijinal bazda Elementel Analiz
göre istatistiksel bir değerlendirmesi [n =Numune sayısı, r=Korelasyon katsayısı, =Ortalama değer,
değerlerine (Ce, N, H) göre istatistiksel bir değerlendirmesi [n =Numune sayısı,
S=Standard sapma, V=Değişkenlik
̅ katsayısı, )].
r=Korelasyon katsayısı,
( ⁄ ̅)
katsayısı,
=Ortalama değer, S=Standard sapma, V=Değişkenlik
)].
121
düşünülmektedir. Nitekim, kömür üretiminde açık işletme üretim pano rezervlerinin
dinamik ömürlerini tamamladığı, bundan sonra yeraltı işletmesi ile sürdürüleceği
bildirilmektedir.
• Karbon içeriğine bağlı olarak hidrojen içeriği ise azaldığı belirlenmiştir.
Değişkenlik katsayısı ise V= %5.26 olarak hesaplanmıştır.
2.2.2. Endüstriyel Analiz Verilerine Göre Tunçbilek Kömürlerinin Yakıt
Kalite Karakteristikleri
Bu verilerden, Alt Isıl Değer (AID), Nem (N), Kül (K) ve toplam kükürt (St) ve
yanabilir kükürt (Sy) değerlerinin 1991-2008 yılları arasında kömürdeki üretim süreç
karakteristiğine göre değişkenliği Şekil 4’de verilmiştir. Ayrıca, 2011 yılı’ında (ilk
altı aylık), termik santrala beslenen orijinal bazdaki kömürlerin, Alt Isıl Değeri (AID)
ile Nem (N) ve Kül (K) arasındaki çoklu regresyon ilişkisi, toplam 218 ham veri
üzerinden analiz edilerek termik santralin tasarım değerleri ile mertebe yakınsaklığı
irdelenmiştir (Şekil 5). Şekil 4 ve Şekil 5 birlikte incelendiğinde şu önemli bulgu ve
değerlendirmeler ön plana çıkmaktadır:
• Tunçbilek termik santralının A (3) ünitesinin tasarım üst limitinin üstündeki
(AID > 3900 kcal/kg) alt ısıl değerlerle çalıştığı dikkat çekmektedir (Bkz. Şekil 4a).
Açık işletme Dragline panosunda üretilen kömürün alt ısıl değeri yaklaşık AID=5000
– 5200 kcal/kg değerine ulaşabilmektedir. Böyle bir durumda, B:4-5 no’lu termik
santral ünite tasarım değerinin AID = 2170 ± 100 kcal/kg olduğu dikkate alındığında,
bu tasarım değerinin oldukça üzerinde bir alt ısıl değer almaktadır. Bu kömürler, alt
ısıl değeri daha düşük düzeyde olan kömürlerle harmanlanarak kalori değeri termik
santral tasarım değerlerine çekilmektedir. 2011 yılı ilk altı ayı için alt ısıl değerlerin
2200-4100 kcal/kg arasında değiştiği görülmektedir (Şekil 5). Özellikle, kömürün
ısıl değerinin; kısa zaman aralıklarında sık sık değişmesinin santral kazanlarında
yarattığı ritim bozukluğunun giderilmesi ve yük stabilitesinin sağlanabilmesi
için, santralda kullanılacak farklı özellikteki kömürlerin iyi karıştırılması, bir
tekdüzelik (homojenizasyon) çalışması yapılması şarttır. Bu nedenle, gerek kömür
ile çalıştırılacak yeni termik santralların tasarımı aşamasında, gerekse işletmedeki
termik santrallarda kullanılacak ortalama kömür özellikleri; «Kömür Harmanlama
-Homojenizasyon Projesi» yapılarak elde edilmesi gerekliliği bildirilmektedir
(Taştekin, 2002).
• Toplam kükürt değerlerinin 1993-2003 yılları arasındaki 10 yıllık süreçte,
yaklaşık St ≤ %1.5 olarak gerçekleştiği, 2003 yılından sonra ise, yine aynı kükürt
içeriğinin yükselerek maksimum St > %1.5 olarak gerçekleştiği dikkat çekmektedir
(Şekil 4b). Özellikle 2006 yılından sonra toplam kükürt değerinin St = %2.0 - 2.5
olarak gerçekleştiği ve 2008 yılında ise bu büyüklüğün %3 değerine kadar yükseldiği
görülmektedir. Nitekim, toplam kükürt için % 35.41olan değişkenlik katsayısı da
bu durumu doğrulamaktadır (Bkz. Tablo 1). B:4-5 no’lu termik santral ünitesini
besleyen kömür panolarındaki yanabilir kükürt içerikleri ise Sy = %0.6-1.4 arasında
değiştiği görülmektedir (Şekil 4b).
10.12
8.93
3.41
2.46
46.74
30.81
(V), Değişkenlik Katsayısı, (%)
1.80
1.66
33.31
19.38
29.57
17.23
10.77
11.48
24.50
35.41
1.38
1.14
3.39
2.10
18.31
31.44
18
16
Sabit
Karbon
Cs
(%)
0.39
0.50
1.40
1.56
18
17
Toplam
Kükürt
St
(%)
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Ce
N+O
St
Elementel Analiz
H
Cs
U
N
M
Sy
22.68
18.06
20.52
15.94
9.42
12.10
2.03
2.07
17.12
21.58
18
1.13
1.08
0.75
0.80
24.48
29.12
0.33
0.27
0.96
1.37
17
15
Sk
AID
ÜID
(
0.22
0.46
0.16
0.36
31.49
23.70
0.06
0.09
0.44
0.19
18
16
)
Külde
(Sk),(%)
Kükürt , S (%)
Yanabilir
(Sy), (%)
)], Alt ve Üst sınır değer=
21.19
43.48
17.21
39.52
20.26
9.32
3.89
3.86
41.49
19.22
18
18
K
(%)
N
(%)
17
Kül
Nem
̅
4345
2675
4019
2379
7.61
11.05
318
289
2527
4182
18
18
( ⁄√
18.19
11.20
16.83
9.96
-
-
)
4703
2915
4251
2603
9.86
11.43
442
305
2759
4477
17.51
10.58
18
18
18
18
19.69
12.21
17.80
10.90
-
-
11.55
18.74
18
18
Üst Isıl (ÜID)
(Kcal/kg)
(MJ/kg)
Isıl Değer
Alt Isıl (AID)
(Kcal/kg)
(MJ/kg)
ENDÜSTRİYEL ANALİZ
Endüstriyel Analiz
K
( ⁄ ̅)
28.15
23.96
26.25
22.04
6.31
8.18
1.72
1.88
23.01
27.19
18
16
Uçucu
Madde
U
(%)
(A):3
(B):4-5
[n =Veri sayısı, ̅ =Ortalama değer, S=Standard sapma, V=Değişkenlik katsayısı,
(A):3
(B):4-5
3.19
2.18
Üst Sınır Değer, (%)
9.32
8.17
5.71
11.00
8.56
9.85
(A):3
(B):4-5

7.11
8.26
0.19
0.26
3.82
2.88
(A):3
(B):4-5
42.54
27.75
0.69
0.71
2.32
29.28
(B):4-5
(A):3
(B):4-5
8.55
3.30
44.64
(A):3
Alt sınır Değer, (%)
17
17
17
9.72
15
15
16
(B):4-5
Ce
(%)
Karbon
(A):3

% 95 Güvenlik Aralığında
Değişkenlik Katsayısı, (V)
(%)
Standart Sapma, (S)
Ortalama Değer, ̅ (%)
Veri sayısı, [n (1991-2008) ]
İSTATİSTİKSEL BÜYÜKLÜKLER
Azot+
Hidrojen Oksijen
H
N+O
(%)
(%)
ELEMENTEL ANALİZ
Tablo 1. 1991-2008 yılları arasında Tunçbilek Termik santralinin (A ve B üniteleri) için kömürün kalitesini belirleyen ve denetleyen elementel ve endüstriyel analiz büyüklüklerine göre
(orijinal bazda) istatistiksel analizi.
122
----
Toplam kükürt, St (%)
Yanabilir Kükürt, Sy (%)
TUNÇBİLEK (B):4-5
(Gerçekleşen AID, [kcal/kg])
TUNÇBİLEK (B):4-5
TUNÇBİLEK (A):3
(c)
(d)
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
0
5
10
15
20
25
30
TUNÇBİLEK (A):3
(Gerçekleşen Nem içeriği, (%)
TUNÇBİLEK (B):4-5
(Gerçekleşen Nem içeriği, (%)
TUNÇBİLEK SANTRALI
Tasarım Nem İçerikleri,
(A):3 = %22 , (B):4-5 = %24
TUNÇBİLEK (A):3
(Gerçekleşen Kül içeriği, (%)
(Tasarım Kül İçeriği, K= %42
TUNÇBİLEK (B):4-5
(Gerçekleşen Kül İçeriği , (%)
N.TOKGÖZ
--
Şekil
4. 1991-2008
1991-2008
yılları
arasında
Tunçbilek
Termik(Asantralinin
(Aiçin
vekömürün
B üniteleri)
içinbelirleyen
kömürün
kalitesinibüyüklüklerden
belirleyen ve(a)denetleyen
(a)
Şekil 4.
yılları
arasında
Tunçbilek
Termik santralinin
ve B üniteleri)
kalitesini
ve denetleyen
Alt Isıl Değerbüyüklüklerden
(AID),
AltKükürt
Isıl Değer
Kükürt
(S),
(c) Nem
(N) ve (d)
Kül (K) içeriklerinin
“tasarlanan”
ve “gerçekleşen” değerlere göre analizi.
(b)
(S), (c)(AID),
Nem (N)(b)
ve (d)
Kül (K)
içeriklerinin
“tasarlanan”
ve “gerçekleşen”
değerlere göre
analizi.
(b)
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
0
TUNÇBİLEK (B):4-5
(Tasarım AID= 2170 100 k cal/kg]
1990
(AID), Alt Isıl Değer (kcal/kg)
(a)
500
1000
1991
1991
1500
1993
1992
2000
1994
1993
2500
1992
1990
1995
3000
2001
1996
1994
2003
2002
1997
1995
2004
2003
[S], Kükürt içeriği, (%)
TUNÇBİLEK (A):3 (Tasarım AID= 2600-3900[kcal/kg]
2000
1998
2005
2004
1998
1996
2001
1999
2006
2005
1999
1997
2002
2000
2007
2006
3500
2008
2007
4000
2009
2008
4500
1990
35
1991
1990
(Gerçekleşen AID, [kcal/kg])
1992
1991
5000
2000
40
2001
TUNÇBİLEK (A):3
1993
1992
2002
2002
[N], Nem İçeriği (%)
[K], Kül İçeriği (%)
2009
1994
1994
2003
2003
1996
1995
2004
2004
1997
1996
2005
2005
1998
1997
2006
2006
1995
1993
2000
1998
2007
2007
1999
2001
1999
2008
2008
5500
2009
2009
6000
123
[AID], Alt Isıl Değer (kca/kg)
7
8
9
10
11
12
13
[B:(4-5) Santral Tasarım Değeri]
AID=2170 100 (kcal/kg )
14
16
17
18
19
15
N(ort.) =%15
(n=218)
20
21
K (ort.) = %40.8
(n=218)
23
24
K=%50
K=%45
25
26
27
N.TOKGÖZ
28
Tasarım Değeri (B:4-5)
N =%24
29
AID (ort.) =3004 (kcal/kg )
(n=218)
K=%42 (Santral Tasarım Değeri (B:4-5)
K=%40
K=%35
K=%30
22
(Orjinal bazda)
r = 0.903, n=218
AID= 7494 - 87.7 [N] - 77.9 [K]
katsayısı; AID(ort)., N(ort.), K(ort.) = Sırasıyla, alt ısıl değer, nem içeriği ve kül içeriğindeki ortalama değerler).
Şekil 5. 2011 yılı (ilk altı aylık dönemde) Tunçbilek Termik Santrali (B:4-5)’ne beslenen kömürlerin (orijinal bazda) Alt Isıl Değer
(AID) – Nem (N) - Kül (K) büyüklüklerine bağlı kalite karakteristiği nomogramı (n=Veri sayısı; r=Korelasyon
4.400
4.300
4.200
4.100
4.000
3.900
3.800
3.700
3.600
3.500
3.400
3.300
3.200
3.100
3.000
2.900
2.800
2.700
2.600
2.500
2.400
2.300
2.200
2.100
2.000
1.900
1.800
1.700
1.600
1.500
124
125
• B:4-5 no’lu termik santral ünitesini besleyen kömürlerin nem içeriklerinin ise,
1991-2008 yılı ortalamasının N(ort.) =%17.12 (%15.94-%18.06) olarak gerçekleştiği
ve bu nem değeri ile N =%24’ün olan tasarım değerinin altında gerçekleştiği
belirlenmiştir (Şekil 4c ve Tablo 1).
• Tunçbilek kömürlerinin kül içeriklerinin ise için, 1991-2008 yılı ortalamasının
K(ort.) =%41.49 (%39.52-%43.48) olarak gerçekleştiği ve bu kül değeri ile K =%42
olan B:4-5 no’lu termik santral tasarım değerinin üst limit değeri olan %43.48 ile bu
tasarım değerini aştığı anlaşılmaktadır. (Şekil 4c ve Tablo 1).
Ayrıca, 2011 yılı’ında (ilk altı aylık), termik santrala beslenen orijinal bazdaki
kömürlerin, Alt Isıl Değeri (AID) ile Nem (N) ve Kül (K) içerikleri arasında denenen
çoklu regresyon analizinde:
AID = 7494 - 87.7 [N] - 77.9 [K], → (r = 0.903, n=218)
yüksek derecede anlamlı bir ilişki (r = 0.903) saptanmıştır. Diğer bir anlatımla,
bağımsız değişken olarak kullanılan nem ve kül içeriklerinin, kömürün AID
büyüklüğünün kestirimini % 90.3 gibi fevkalâde yüksek bir oranla açıklayabildiği
görülmektedir (Şekil 5). Bu anlamlı fonksiyonel ilişki, kömürün artan nem ve
kül içeriklerinde alt ısıl değerinin azaldığı, ya da tam tersine, azalan kül ve nem
içeriklerinde alt ısıl değerinin arttığını ortaya koymaktadır. Elde edilen diğer önemli
bir sonuç ise; AID’e ait regresyon (fonksiyonel kestirim) bağıntısındaki “A = 7494”,
“B=87.7 ve “C=77.9” sabitlerinin ise, Tunçbilek Havzası kömürlerini, endüstriyel
olarak kalite sınıflamasını karakterize edebilecek ve bu konuda bir veri bankası
oluşumunu destekleyecek olmasıdır.
Ayrıca, yukarıda belirtilen her üç büyüklüğe ait değişkenlik katsayılarının ise
2011 yılının ilk altı ayı için; V(AID)= % 13.8, V(N) = % 12, V(K) = % 7.48 olarak
hesaplanmıştır. Özellikle en düşük değişkenlik %7.48 ile, kül içeriğinde ortalama
% 40.80 (%32- %48) olup, tasarım değerinin (% 42) altında gerçekleşmiştir. Ancak
bununla birlikte, toplam 218 veriden yaklaşık % 43’ünün termik santralın tasarım
değeri olan K > % 42 üzerinde gerçekleştiği burada önemle belirtilmelidir. Kezâ,
Şekil 4(d)’de son 18 yılda gerçekleşen kül değerlerinin ortalamasının ise % 41.49
ile % 9.32 değişkenlik ile gerçekleştiği, son 2011 yılı ortalama değerleri ile mertebe
yakınlığı veya uyumluluğu göstermesi de oldukça önemli diğer bir bulgudur (Bkz.
Şekil 4d ve Tablo 1).
Zirâ, kül içeriğinin yükselmesi; pirit (FeS2) minerali içeren kömürlerde
cüruflaşmaya sebep olmakta, erimiş cüruf ısı aktarımı engellenmekte, erimiş cürufun
içinde kalan yanmamış karbondan dolayı yanma verimi düşmekte, elektrostatik
filtreler fazla yüklenmekte, uçucu ve kaba kül atma maliyetlerinde artış gibi
olumsuzluklara sebep olmaktadır (Aslan, 2008).
Nitekim, Tunçbilek termik santralında elektrostatik filtre bulunmamasının
sonucunda, açığa çıkan partikül madde miktarının ortalama 30-35 gr/kwh’lik enerji
kaybına sebep olabileceği tahmin edilmiştir.
126
3. TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN TERMİK
3.TUNÇBİLEK
HAVZASI
KÖMÜRLERİNİN
SANTRALLARDA
KULLANIMININ
, “3E (ENERJİ-TERMİK
SANTRALLERDE KULLANIMININ , “3E (ENERJI-EKONOMI
EKONOMİ
VE EKOLOJİ)”
YAKLAŞIMINA
GÖRE SAYISAL
VE EKOLOJI)”
DİNAMİK
DENGE YAKLAŞIMINA
GÖRE
ANALİZİ
ANALİZİ
3.1
(Enerji-Ekonomi-Ekoloji)”
Dinamik
Denge
Yaklaşımı
3.1“3E
“3E
(Enerji-Ekonomi-Ekoloji)”
Dinamik
Denge
Yaklaşımı
Son 40-50 yıllık süreçte gelişen çevre bilinci artık ve atık konularında yeni kavramlar
Son 40-50
yıllık
süreçte gelişen
çevre
bilinci varolan
artık ve“doğrusal”
atık konularında
getirmiştir.
Bu yeni
kavramlarla,
üretim ve
tüketimde
düşünme
yeni kavramlar
getirmiştir.
Busürdürülebilirlikle
yeni kavramlarla,beraber
üretimçevre
ve tüketimde
varolan
kalıpları
terkedilmiş
olup, yerine
(yaşama ortamının
“doğrusal” kaygısı
düşünme
kalıpları
terkedilmiş
yerine
sürdürülebilirlikle
devamlılığı)
içermeyen
temiz
(sıfır atık)olup,
üretimle
“çevrimsel”
düşünmeye
beraber
çevre (yaşama
ortamınınatık
devamlılığı)
kaygısı “atık
içermeyen
temiz (sıfır
geçiş
öngörülmektedir.
Dolayısıyla,
üretimini öngören
yönetiminden”,
atık
atık)
üretimle
“çevrimsel”
düşünmeye
geçiş
öngörülmektedir.
Dolayısıyla,
üretimini azaltan, önleyen veya dönüştürmeyi öngören “kaynak yönetim”ine geçiş,
atık üretimini
“atık Burada
yönetiminden”,
atıktasarımı
üretimini
önleyen
önem
ve önceliköngören
kazanmıştır.
hammadde
ve azaltan,
üretimi sürecinde;
veya
dönüştürmeyi
öngören
“kaynak
yönetim”ine
geçiş,
önem
ve
öncelik
kaynak tasarrufu, geri dönüşümü, uzun ürün ömrü ve çevre kirliliğinde üretici/tüketici
kazanmıştır. Burada hammadde tasarımı ve üretimi sürecinde; kaynak
sorumluluğu öne çıkmaktadır (Anon, 2000 ve 2002; Arol, 2005).
tasarrufu, geri dönüşümü, uzun ürün ömrü ve çevre kirliliğinde
üretici/tüketici
çıkmaktadır
(Anon, yerini
2000korumaktadır.
ve 2002; Arol,
Mevcut kömürsorumluluğu
santrallerinin öne
özelleştirilmesi
gündemde
Bazı
2005).
santrallerin
enerjide dinamik ömürlerini (enerjide üretim süreçlerini) tamamlamak
kömür santrallerinin
üzereMevcut
olması, bazılarının
ise Tunçbilek, özelleştirilmesi
Elbistan ve Somagündemde
gibi Türkiyeyerini
linyit
korumaktadır.
Bazı
santrallerin
enerjide
dinamik
ömürlerini
(enerjide
üretim
rezervlerinin yaklaşık %70’ini elinde bulundurması nedeniyle “havza madenciliği”
süreçlerini)önem
tamamlamak
üzere
bazılarının
ise Tunçbilek,
Elbistan
kapsamında
ve öncelikli
birolması,
yere sahiptir.
Bu önemli
kömür havzalarında,
ve
Soma
gibi
Türkiye
linyit
rezervlerinin
yaklaşık
%70’ini
elinde
çevre kaygısı taşımayan bir enerji üretim/tüketimin sürdürülebilirliğinden
söz
bulundurması nedeniyle “havza madenciliği” kapsamında önem ve öncelikli
edebilmek için, “Enerji-Ekonomi-Ekoloji’nin birlikte değerlendirilebileceği bir
bir yere sahiptir. Bu önemli kömür havzalarında, çevre kaygısı taşımayan bir
“3E”
denge yaklaşım
modeli tasarlanmalıdır.
Şekil 6’da basitçe
şematize
enerjidinamik
üretim/tüketimin
sürdürülebilirliğinden
söz edebilmek
için, “Enerjiedilen
bu
modelde
temel
düşünceyle,
ekosistemdeki
biyolojik
çeşitliliğin
korunarak
Ekonomi-Ekoloji’nin birlikte değerlendirilebileceği bir “3E” dinamik denge
biyolojik
fiziki sistemlerin
dengesiniŞekil
ve devamlılığının
böylelikle
yaklaşımve modeli
tasarlanmalıdır.
6’da basitçesağlanması
şematize veedilen
bu
kömürün
termik
santrallerde
enerji
amaçlı
sürdürülebilirliği,
öngörülmektedir.
modelde temel düşünce, ekosistemdeki biyolojik çeşitliliğin korunması,
[e], Ekosistem Gerilmesi
Ekosistemin
kırılma noktası
emax)
EKOLOJİK DENGE
SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
Yenilme
ÖNCESİ
davranış
Yenilme
SONRASI
davranış
𝑺𝑺 ൌ
𝝈𝝈𝒆𝒆ǡ𝒎𝒎𝒂𝒂𝒙𝒙
𝝈𝝈𝒓𝒓ǡ𝒆𝒆
ሺ̶𝟑𝟑𝑬𝑬̶𝑻𝑻ü𝒌𝒌𝒆𝒆𝒕𝒕𝒊𝒊𝒎𝒎ሻ
re (KALICI EKOSİSTEM HASARI)

 emax)
[e] , Ekosistem deformasyonu
N. TOKGÖZ
Şekil
Sürdürülebilirlikte
“3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)”
dinamik
denge
yaklaşım
Şekil
6. 6.
Sürdürülebilirlikte
“3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)”
dinamik denge
yaklaşım
modeli.
modeli.
127
Ekosistemin dinamik dengesinin sağlanıp, “sürdürülebilmesi” için belli bir
çevresel risk altında sınır-eşik tüketim değerine [se(max)] ve ekosistemin bu tüketimi
taşıyabilme kapasitesinin dikkate alınması gerekmektedir. Diğer bir anlatımla, verimli
kaynak yönetimiyle tüketimde sürdürülebilirlik anlayışı burada öngörülmektedir. Bu
düşüncelerden hareketle, ekosistemin devamlılığından söz edebilmek için Şekil 6’de
tipik bir malzemenin yük altındaki zamana bağlı “gerilme – deformasyon” davranış
anolojisi esas alınmıştır.
Yukarıda açıklanan “3E” dinamik denge yaklaşım modeli doğrultusunda
Tunçbilek Havzası kömürleri sırasıyla, “Enerji”, “Ekonomi” ve “Ekoloji” alt
başlıkları ile sayısal olarak belli bir ayrıntıda irdelenip, değerlendirilecektir.
Kömürlerinin “ENERJİ” Konusundaki Önemi ve Sayısal Analizi
Sanayileşmenin önemli ve öncelikli göstergelerinden biri elektrik enerjisi olarak
kabûl edilmektedir. Bu noktada öne çıkan gerçek ise; enerji üreten hammadde
kaynaklarının bulunması ve bunların verimli kullanılmasıdır. Gelişmiş ve gelişmekte
olan tüm ülkeler enerji konusunda yerli kaynaklara öncelik vermekte ve özellikle
temiz kömür yakma alanındaki teknolojik gelişmeleri desteklemektedirler. Yakma
teknolojisindeki bu son gelişmeler sayesinde, PC (Toz/pulverize kömür yakma)
ve CFB (dolaşımlı akışkan yatak) tasarımlı kömüre dayalı termik santraller süper
kritik basınç ve sıcaklık uygulaması ile %46 verimliliği aştığı rapor edilmektedir
(Direskeneli, 2012).
Tunçbilek Havzası kömürlerinin Türkiye’nin Enerji üretimine katkısına
geçmeden önce burada, 2011 yılında Türkiye’nin birincil enerji üretimi Türkiye
enerji sektörünün kısa bir kritiği Şekil 7 çerçevesinde şematize edilerek, genel bir
durum değerlendirmesi verilmiştir.
Tunçbilek Termik santrali toplam kurulu gücü 365 MW [A:(3)+B:(4-5)] olup,
yıllık 2.79 milyar kwh elektrik üretim kapasitesiyle kamuya (EÜAŞ) aittir. Ancak
2002-2008 yılları arasında bu kurulu kapasitesinin yaklaşık % 44.8’i kullanılabilmiştir.
A(3) ünitesi 46 yıl ile dinamik ömrünü tamamlamıştır. 2012 yılı için üretim B(4-5)
den sağlanmaktadır. 2008 yılı emre amâdelik oranı ise %51.2 olarak gerçekleşmiştir.
1.46 milyon ton kömüre karşılık, 1.6 milyar kwh elektrik üretimi gerçekleştirilmiştir
(M.M.O, 2009). Bu üretim değerleri ile birim elektrik üretimi başına harcanan kömür
miktarı 0.94 (ton/kwh) olarak hesap edilmektedir. 2009 yılında Tunçbilek termik
santralinin bu elektrik üretim mertebesiyle, birim elektrik üretimi başına harcanan
kömür miktarı 0,94 (ton/kwh) olarak hesap edilmektedir. 2009 yılında Tunçbilek
termik santralinin bu elektrik üretim mertebesiyle, Türkiye üretimine katkısı %0,83
olarak gerçekleşmiştir. Ancak bu oranın adı geçen bu termik santralin %50,2 gibi
% 10
İTHÂL KÖMÜR
YERLİ KÖMÜR
2011
%18(Linyit: %17, Taşkömür:%1)
BİRİNCİL ENERJİ ÜRETİMİ İÇİNDEKİ KAYNAK DAĞILIMI, (%)
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
%49
%35
İTHÂL TAŞKÖMÜR
- 17 %
SIVI YAKIT
DOĞAL GAZ
YILLAR
%10
%18
% 44.7
%74.8
FOSİL YAKITLAR
BAZINDA TOPLAM
TERMİK SANTRAL PAYI
YERLİ KÖMÜR
(Linyit :%17,
Taşkömür:%1)
CO2 Emisyonu
İndirim Hakkı
(%35-%18=%17)
KYOTO'NUN
CO2 EMİSYON
İNDİRİMİNİ
ÖNGÖRDÜĞÜ YIL
(1990)
N. TOKGÖZ
3465 GWh
TOPLAM SIVI YAKIT
(% 36)
Yerli kömür: 40844 GWh
(% 64)
İthâl kömür: 22922 GWh
Linyit
:38 607 GWh
Taşkömür : 2 237 GWh
İthâl kömür: 22 922 GWh
Toplam : 63766 GWh
63766 GWh
KÖMÜR TOPLAMI
(Linyit+taşkömür+ithâl)
DOĞAL GAZ
102 128 GWh
170 959 GWh
TERMİK SANTRAL
TOPLAMI
228 406 GWh
2011
YILI TÜRKİYE
TOPLAM BİRİNCİL
ENERJİ ÜRETİMİ
Şekil 7.
7. 1970-2011
1970-2011 Yılları
Türkiye’nin
birincil
enerji enerji
üretimindeki
kaynak dağılımı
varolan uluslararası
sözleşmesi
ve AB
uyum yasalarına
genel
bir
Şekil
Yıllarıarasında
arasında
Türkiye’nin
birincil
üretimindeki
kaynakvedağılımı
ve varolaniklim
uluslararası
iklim
sözleşmesi
ve AB göre
uyum
yasaladeğerlendirmesi
rına göre genel bir değerlendirmesi
DEĞERLENDİRME ve ÖNERİLER:
 Türkiye’de, 1990 yılında birincil enerji üretiminde yerli enerji kaynak payı % 75 (kömür+su) olmasına karşılık, “yanlış ve yabancılaşmış” enerji politikalarına bağlı olarak
1985’de doğalgaz ve 2000 yılında başlayan taşkömürü ithalatları ile yerli enerji kaynak üretimindeki payı % 43.4 değerine gerilemiştir. 2011 yılı sonunda taşkömüründeki
%10 (22 922 GWh) , doğalgazda %44.7(102 959 GWh) ve sıvı yakıtta %1.5 (3 465 GWh) olan ithâl enerji kaynaklarının toplamı % 56.2 mertebesine ulaşmıştır.
 Türkiye’nin yerli enerji kaynakları ile sürdürülebilirliği; gerek 1973-74 yıllarındaki petrol krizine, gerekse son yıllarda da Rusya ve İran’da vana kapamalarına bağlı olarak
“jeopolitik” ve “jeo-stratejik” tehditlere açık olarak son derece tehlike altındadır. Bundan dolayı, yerli kaynağımız “kömür (%35)” ve “suya (%35)” kamu yatırımları ve yerli
sermaye ile önem ve öncülük verilerek, 2011 yılında enerji eldesindeki %44.7 olan doğal gaz payı, kısa vadede en az %20 mertebesine indirilmelidir. İthâl kömüre ayrılan %10
‘luk pay, kendi ülkemizin yerli enerji kaynağı olan Türkiye Taşkömür İşletmesinden karşılanmalıdır. Ülkemizin ortalama yıllık enerji talebinin de yaklaşık %8 mertebesinde
arttığı gözönünde tutularak, yenilenebilir kaynakların (rüzgâr, güneş, vd.) enerjideki payı en az % 5-8, hidroelektrik santrallerde ise %35 değerine yükseltilmelidir.)
 Gerek Kyoto sözleşmesi kapsamında gerekse AB uyum süreci çerçevesinde, ülkemizde kömüre dayalı termik santraller için, 2012 yılından sonra gelişmiş ülkelerle birlikte” CO2
emisyonu indirim baskısının artması kaçınılmazdır. Ülkemiz, 1990’da %35 olan yerli kömürüne dayalı termik santral payının % 18 düzeyine indirilmesi ile (- % 17‘lik
azalma), doğalgaza milyarlarca dolar ödeyerek gerçekleştirilmiştir. Bu pay, masada pazarlık sırasında ”CO2 emisyon indirim hakkı” olarak Kyoto sözleşmesine taraf ülkelerden
ısrarla talep edilerek, Türkiye’nin emisyon indiriminden mali yükümlülük almadan muaf tutulması sağlanmalıdır.
DOĞAL
GAZ
SU
44.7%
22.8%
YERLİ KAYNAK TOPLAMI :
%18 (Kömür) + %22.8 (Su)+ (Rüzgâr+Jeotermal) = %43.4
1.5 %
SIVI
YAKIT
TOPLAMI
RÜZGÂR +
JEOTERMAL %2.4
YERLİ KAYNAK TOPLAMI :%35 (Kömür)+%40 (Su) = %75
YERLİ KÖMÜR
1990
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
,
128
129
fevkalâde düşük olan bir kapasite kullanım oranı(*) ile gerçekleştirildiği burada
hatırlatılmalıdır.
Önümüzdeki yıllarda, Ebilcek mevkiinde özel sektöre ait 216 MW’lık (3x17
MW+1x165 MW) yerli kömür ile çalıştırılacak ve temiz kömür yakma teknolojisi
(dolaşımlı akışkan yatakta yakma) ile kurulmakta olan ilave santrallerle %0,83
olan ülke enerjisine katkısının, yaklaşık %1’in üzerine çekileceği öngörülmektedir.
Halen elektrik üretimini sürdüren ve sırasıyla 35 ve 34 yaşları ile orta yaşın (1530) üzerinde dinamik ömüre sahip B:(4-5) üniteleri ivedilikle “temiz kömür
teknolojileri”(**) ile donatılması ve çalıştırılması kaçınılmazdır (Şekil 8). Bu durum,
“zaten özelleştirilecek, bırakalım burayı devir alacak özel sektör iyileştirsin” mantığı
ile bir termik santralın kaderine terkedilmesi sakıncalıdır. Böyle bir yaklaşım, üretim
verimliliğini düşürdüğü gibi, emisyonların kontrol altına alınamamasına da yol
açmakta ve çevresel kaygılara bağlı çatışmaları da ayrıca körüklemektedir.
Türkiye’nin enerjide her yıl yaklaşık %6-8’lik talep artışı göz önünde
bulundurulduğunda; Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahasının toplam rezervi 283 017
000 ton (MTA, 2010) ve AID=2021 kcal/kg, N=%18, K= %41, St = %1.60 (MTA,
2010) olan kömür kalitesi ile, dinamik ömrü t >30 yıl olacak şekilde ve yaklaşık
600 - 1000 MW’lık, akışkan yatakta yakma (atmosferik dolaşımlı) yöntemiyle (%95
SO2 tutma verimiyle) kurulacak ek bir termik santral daha kurulabilir. Bu bağlamda;
yukarıda anılan kömür rezervine göre kurulacak akışkan yataklı (atmosferik
dolaşımlı) çevre dostu böyle bir termik santral nomogramı Şekil 9-10’da verilmiştir.
(*) Santralde emre amadelik %35 oranına indiği, elektrostatik filtrelerin geçerli normlara uygun olmadığı için çalışmadığı, dolayısıyla termik santral çalışması minimum seviyeye indiği bildirilmektedir (Direskeneli, 2007).
(**)Düşük ısıl değere (kalori) sahip kömürlerin [AID <1200-1500 (kcal/kg)] termik santrallerde yakılması sırasında; yakıt esnekliği (turbadan antrasite kadar her türlü kömür, petrokok ve yüksek
yanma verimi, düşük emisyon aralığı gibi avantajları ile ülkemizdeki termik santrallerin büyük
bir çoğunluğunda mevcut olan pülverize yakma teknolojisine karşı büyük avantajlar sağladığı için
tercih edilmektedir. Özellikle, Atmosferik Dolaşımlı Akışkan Yatak (A.D.A.Y) [Atmospheric Circulating Fluidized Bed, (A.C.F.B.C)] teknolojisi günümüzde yaygın olarak kullanılan temiz kömür
yakma teknolojisidir. Bu teknoloji ile kazan yanma sıcaklığı 850-900 ºC’de gerçekleşmekte olup,
yanma sırasında SO2 tutmak için Ca/S ≅ 2.0-2.5 kireçtaşı kullanılmaktadır. Yanma odasından gazla
taşınan uçucu kül, yanmamış kömür, kireçtaşı vd. tanecikler siklonlar ile tutularak kazana geri
beslenmektedirler. Bu geri beslemedeki sirkülasyon, katı taneciklerin döngüsünü ve dolayısıyla
kazanda kalış sürelerini arttırdığından, yanma ve kükürtsüzleştirme (desülfürizasyon) verimleri de
böylelikle artmış olur. Bundan dolayı bu temiz kömür yakma teknolojisinde, nemli ve kuru baca
gazı desülfürizasyon ünitesine gerek duyulmaz. Bu yakma sisteminin diğer önemli bir avantajı ise,
850ºC’de gerçekleşen düşük yanma sıcaklığı ve aşamalı yanma ile, yakıt içindeki azotun oksitlenmesini en alt seviyeye indirdiğinden çok düşük NOx emisyonları oluşturması sağlanmaktadır. Ayrıca, yanma odası sıcaklığı, külün ergime sıcaklığından küçük olduğu için (850-900 < 1000-1350
ºC) külün ergiyip cüruflaşması sınırlandırılarak önlenmektedir. Böylelikle yanma verimindeki ani
düşüşler kontrol altında tutulmaktadır.
130
TUNÇBİLEK
60
55 54
55
50
46
Kapasite kullanım oranı (2008) = % 50.2
Türkiye elektrik üretimine katkısı (2009)=%0.83
Tunçbilek termik santrali A(3) ünitesi dinamik
ömür sürecini (46 yıl) tamamlamıştır. B(4-5)
üniteleri 34 ve 35 yıl ile ise orta yaşın üzerindedir.
Termik Santral Yaşları
45
39 39
40
31 30
30 28
27 26
24
25
29 29 28
27 27
23
20
20
15
10
ORTA YAŞ (15-30)
35 34
35
35
23 22
26 25
21 20
18 18 17
12
9
6 6 6 6
5
A.E (A)-1
A.E(A)-2
A.E(A)-3
A.E(A)-4
A.E(B)-1
A.E(B)-2
A.E(B)-3
A.E(B)-4
Çan
Orhaneli
Seyitömer-1
Seyitömer-2
Seyitömer-3
Seyitömer-4
Tunçbilek-3
Tunçbilek-4
Tunçbilek-5
Kangal-1
Kangal-2
Kangal-3
Soma (A)-1
Soma (A)-2
Soma (B)-1
Soma (B)-2
Soma (B)-3
Soma (B)-4
Soma (B)-5
Soma (B)-6
Kemerköy-1
Kemerköy-2
Kemerköy-3
Yeniköy-1
Yeniköy-2
Yatağan-1
Yatağan-2
Yatağan-3
0
N. TOKGÖZ
Şekil
8. 2012
göre Tunçbilek
termik santralinin
üniteler
bazında
dinamik yaş
Şekil
8. 2012
yılınayılına
göre Tunçbilek
termik santralinin
üniteler bazında
dinamik
yaş analizi.
analizi.
Türkiye’nin enerjide her yıl yaklaşık %6-8’lik talep artışı göz önünde
Kömürlerinin Sürdürülebilirlikte “ EKONOMİK” Önemi ve Analizi
bulundurulduğunda; Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahasının toplam rezervi
kavramı,
artan kaynakkcal/kg,
kullanımı
ve bunun
283Sürdürülebilir
017 000 tonkalkınma
(MTA, 2010)
ve AID=2021
N=%18,
K= sonucunda
%41, St =
açığa
atıkların
bırakılması
büyüyen
%1.60çıkan
(MTA,
2010) çevreye
olan kömür
kalitesi yoluyla
ile, dinamik
ömrüekonomik
t >30 yıl ölçeğin
olacak
sürdürülemez
hale geldiği
ortayaakışkan
atılmışyatakta
bir kavram
olup,
“ekolojik
şekilde ve yaklaşık
600 -düşünülerek
1000 MW’lık,
yakma
(atmosferik
sorumluluk”,
“ekonomik yapabilirlik”
ve “sosyal
dayanışma”
gibi ek
üç bir
boyutu
ile
dolaşımlı) yöntemiyle
(%95 SO2 tutma
verimiyle)
kurulacak
termik
tanımlanmaktadır.
Uzun
yıllardır
devam
eden
“iktisadi
büyüme”
kavramının
bu
temel
santral daha kurulabilir. Bu bağlamda; yukarıda anılan kömür rezervine göre
üçkurulacak
boyutu açıklayamadığı
ile, sondolaşımlı)
zamanlardaçevre
“ekolojik
akışkan yataklıgörüşü
(atmosferik
dostuiktisat
böyle yaklaşımı”
bir termik
dikkat
çekmektedir.
Bu
yaklaşım
ise,
başta
ekolojik
sorumluluk
boyutu
olmak
üzere
santral nomogramı Şekil 9-10’da verilmiştir.
sürdürülebilirliğin sağlanmasını, büyümenin durağan duruma erişmesi koşuluna
bağlamaktadır. Bu yaklaşım, güçlü sürdürülebilirlik varsayımı doğrultusunda
3.1.2.“3E” Dinamik Denge Yaklaşımına Göre Tunçbilek Havzası
kalkınmanın sürdürülebilirliğinin sağlanması için; öncelikle ekonomik faaliyetin
Kömürlerinin Sürdürülebilirlikte “ EKONOMİK” Önemi ve
bugünkü bileşimi nedeniyle en çok tehdit altında olan ekolojik kaynak ve hizmetlerin
Analizi
belirlenmesini önermektedir. İkinci olarak, doğal sermayenin bu unsurlarının
korunması
için; vergiler
konması,
mülkiyet
geliştirilmesi,
Sürdürülebilir
kalkınma
kavramı,
artanhaklarının
kaynak kullanımı
ve kotalar
bunun
belirlenmesi
gerekli
politika
önlemlerinin
alınması
gerektiğini,
son olarak
da bu
sonucunda gibi
açığa
çıkan
atıkların
çevreye
bırakılması
yoluyla
büyüyen
ekolojik
kaynak
ve hizmetlerin,
bunların
olduğu temelortaya
ekosistemlerin
de
ekonomik
ölçeğin
sürdürülemez
haledayanmakta
geldiği düşünülerek
atılmış bir
işleyişinin
ve
esnekliğinin
korunmasını
gerektirdiğini
ifade
etmektedir
(Munasinghe,
kavram olup, “ekolojik sorumluluk”, “ekonomik yapabilirlik” ve “sosyal
2001;
Arslan, 2010).
dayanışma”
gibi üç boyutu ile tanımlanmaktadır. Uzun yıllardır devam eden
“iktisadi büyüme” kavramının bu temel üç boyutu açıklayamadığı
= 83 x106 ton
2
nç= 6000 s/yıl
nç= 6500 s/yıl
nç= 7000 s/yıl
70
60
50
40
2
30 2 20
(R = 255.10 ton)
6
AID=2000 Kcal/kg
AID=1700 Kcal/kg
AID=1800 Kcal/kg
AID=1700 Kcal/kg
6
(R =114.10 ton)
AID=2000 Kcal/kg
AID=1800 Kcal/kg
(R = 130.106 ton)
AID=1900 Kcal/kg
AID=1700 Kcal/kg
6
(R =83.10 ton)
80
G = (1000 x R x AID) / T
90
[T], Termi Miktarı,(x1010 kcal/MW)
1
10
1
0
25
100
125
150
175
200
[R], Kömür Rezervi, (x 106 ton)
75
225
a =% 5.0
a =% 2.5
a =% 1.5
250
N. TOKGÖZ
AÇIKLAMALAR:
a = Üretim artış hızı, (%)
R = Rezerv miktarı, (ton)
Ü = Kömür üretim miktarı, (ton/ yıl)
t = Dinamik ömür, (yıl)
T = Termi miktarı, (Kcal / MW)
nç = Termik santralın yıllık çalışma zamanı, (saat/yıl)
AID = Alt ısı değeri, (Kcal/kg)
G = Termik santral gücü, (MW)
=130 x 106 Toplam
ton
1 =R
Tekirdağ-Saray
Linyit Rezervi (130x106 ton)
Tekirdağ-Saray
Açık işletme rezerv toplamı (83x106 ton)
= 83 x 106 ton
2 =R
50
2
1
t = (1 / a) x ln[ (a x R / Ü) +1 ]
nomogramı.
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
10
20
30
40
50
60
70
10
20
30
40
50
10
20
30
40
50
60
70
80
- -
Şekil 9.
9. Tunçbilek
Tunçbilek Havzası
kömürleri
ile işletilecek
akışkan yataklı
bir termik
santral
Şekil
Havzası
kömürleri
ile işletilecek
akışkan
yataklı
bir tasarım
termiknomogramı.
santral tasarım
 Termik santral Gücü [G, MW],
G =[(1000 x R x AID) / T]
 Termik santralın 1 MW’lık birim ünitesi için
gerekli termi miktarı [T, Kcal /MW],
T =2.388 x 106 x nç x t  (1MW= 2388 Kcal)
 Dinamik ömür (Termik santral ömrü) [t, yıl],
t = (1/a) x ln[(a x R) / Ü], yıl
Ü = kxR  Ü = 0.015x130 x106  1.95x106 ton/yıl
HESAPLANAN BÜYÜKLÜKLER:
 Santral çalışma süresi, [nç],
[nç] = 6000 saat/yıl
[a] = % 1.5
[k] = % 1.5  [k : Rezerv kullanım oranı,
k = (Ü/R)x100, %]
 Kömür işletmesi ömrü, termik santral ömrüne
eşit kabul edilmiştir
KABÛLLER:
[AID] = 1800 - 2000 Kcal/kg
 Alt Isı Değeri [AID, Kcal/kg],
[R] AÇIK
[R] TOPLAM = 130 x106 ton
1
T = 2.388.106 x t x nç
[R = 83x106 ton]
 Kömür Rezervi [R, ton],
[t], Dinamik Ömür. (yıl)
[G], Termik Santral Gücü, (MW)
[R = 130x106 ton]
VERİLER:
131
S = %2.0
S = %1.5
S = %1.0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
[MK], Beslenenen Kömür Miktarı, (gr /Kwh)
-3
Is = 3600 (KJ/Kwh)
Is = 7200 (KJ/Kwh)
Is =10800 (KJ/Kwh)
Is =14400 (KJ/Kwh)
Is =18000 (KJ/Kwh)
Is =21600 (KJ/Kwh)
1 Kcal/kg = 4.185x10 [KJ/gr]
[MK] = 239 [Is / AID]
verimlerini (ηs) hesaplama nomogramı.
0
84
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0 85 1200
1400
1600
1800
2000 2200
86
[AID],
Alt
Isıl
Değer,
(Kcal/kg)
87
88
[S] = [1 - (ESO2,İ) / (ESO2)]
AÇIKLAMALAR:
89
 Santral verimi 1/3 olarak kabûl edilmiştir
90
 AID = Kömürün alt ısıl değeri. ortalama AID=1970 ( kcal/kg)
91
alınmıştır.
92
ESO2,İ = 2.810 (gr/kwh)
 S = Toplam kükürt içeriği, S(max) = % 2.4 ( Saray kömürlerinin
93
en yüksek kükürt içeriği hesaplamalarda esas alınmıştır.)
ESO2,İ = 1.400 (gr/kwh)
94
 Is = Termik santralın ısı girişi (KJ/Kwh)
95
ESO2,İ = 0.936 (gr/kwh)
96
 E(SO2,İ)= İzin verilebilir SO2 emisyonu.
ESO2,İ = 0.468 (gr/kwh)
E(SO2,İ) emisyonunun ABD’deki temiz hava kanununun
97
öngördüğü “260 E(SO2,İ)/ 106 KJ” olarak bu hesaplamalarda
98
esas alınmıştır.
99
100
N. TOKGÖZ
Şekil 10. Tunçbilek Havzası kömürlerinin çevre dostu akışkan yataklı bir termik santralda yakılması sonucu, “Alt Isıl Değerinden (AID)”,
Şekil 10. Tunçbilek
Havzası
kömürlerinin
dostunomogramı.
akışkan yataklı bir termik santralda yakılması sonucu, “alt ısıl değerinden (AID)”, “kükürt tutma
hesaplama
“Kükürt Tutma
Verimlerini
(s)” çevre
[ESO2], SO2 Emisyon Miktarı, (gr /Kwh)
S = %2.5
[ESO2] = MK x S
- -
[S] Kükürt Tutma Verimi, (%)
132
133
Tunçbilek Havzası kömürlerinin, Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahasının yaklaşık
283 milyon ton toplam rezervi (MTA, 2010) ve Alt ısıl değeri AID= 2021kcal/kg,
Nemi N=%18, Külü K=%41 ve Toplam kükürt St = %1.60 (MTA, 2010) olan kömür
kalitesi ile 1 ton petrol eşdeğeri (tep) aşağıda belli bir yaklaşıklıkla:
•
•
•
•
•
Tep çevrim katsayısı = (AID /10000)
AID(ort.)= 3004 (kcal/kg) (Bkz. Şekil 4- 2011 yılı gerçekleşen değer)
AID(ort.)= 2021 (kcal/kg) (MTA, 2010)
Tep = 3004/10000 ≅ 0.30
Tep = 2021/10000 ≅ 0.20
R= 283.106 ton
→ R= 283.106 x 0.30 ≅ 85.106 (tep)
R= 283.106 ton → R= 283.106 x 0.20 ≅ 57.106 (tep)
1x106 ton petrol ≅ 1x 109 litre.
85 x 106 (tep)
≅ 85 x 109 litre
54.3 x 106 (tep) ≅ 57 x 109 litre
1 varil petrol
= 159 litre
9
85x10 lt /159 lt ≅ 535 x 106 varil
57 x109 lt /159 lt ≅ 358 x 106 varil
109 $/varil (Temmuz, 2012)
535 x 106 varil x 109 $/varil ≅ 58.32 milyar $
358 x 106 varil x 109 $/varil ≅ 39.02 milyar $
olarak hesaplanabilmektedir. Dikkat edileceği üzere; 283 milyon ton toplam rezerv
(MTA, 2010) ile “Tunçbilek-Domaniç-Ömerler” sahası 2012 yılı ortalama parasal
değeri yaklaşık olarak 49.27 milyar $ (58.32-39.02 milyar $) olup, ham petrol
eşdeğeri ise ortalama 71 milyon tep (57 – 85 milyon tep) ve 447 milyon varil (358 –
535 milyon varil) ham petrol olarak kestirilebilmektedir. Petrol fiyatlarındaki artışa
bağlı olarak Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahası yaklaşık 49.27 milyar dolar bu
parasal rezerv ederi ile Türkiye’nin 2012 yılı ilk çeyrekteki dış borç yükünün (318
milyar $) yaklaşık %15.7’ni karşılayabilir, görünmektedir.
3.1.3. “3E” Dinamik Denge Yaklaşımına göre Tunçbilek Havzası
Kömürlerinin “ EKOLOJİK” Önemi ve Sayısal Analizi
Madencilik atık ve artık üreten meslek dallarından birisidir. Ancak, üretilen
atıkların büyük bir çoğunluğu doğal malzeme ve hattâ değerli hammadde niteliğindedir.
Özellikle son yıllarda atık yönetiminden hammadde kaynak yönetimine geçiş, atık
üretimini azaltmak, önlemek veya dönüştürmek hedeflerini esas almaktadır. Enerjide
yakıt hammaddesinin tasarımı ve üretimi sürecinde; enerji verimliliği açısından
yakıt kaynak tasarrufu, geri dönüşümü, çevre kirliliğinde özellikle “üretici / tüketici
sorumluluğu”, bu durumda daha da ön plana çıkarmaktadır.
134
Yerli ve yabancı doğal kaynakların yanlış ve eski teknolojiler ile eşik-sınır
değerlerin üstünde enerji amaçlı üretilip-tüketilmeleri sonucundaki kirlilikle,
ekosistemdeki biyolojik çeşitlilik kayba uğratılabilmektedir. Bu durum, ekosistemin(*)
esnekliğinin yitirilerek, kırılgan hale getirilmesine ve dolayısıyla olumsuz etkilerle
ekolojik risk alan ekosistemin dengesinin bozulmasına sebep olabilmektedir (Bkz.
Bölüm 3.1, Şekil 6).
Ülkemizin her yıl ortalama %6-8’lik enerji talep artışı ile, gelecek 20-30 yıllık
süreçte ve elektrik üretiminde kullanılması amacıyla; AID≤1200-1500 düşük kaliteli
yerli linyitlerimizin, AB uyum yasaları çerçevesinde “emisyonları kabul edilebilir
sınırlar ( > 100 MW için SO2 ≤ 200 mg/Nm3, NOx ≤ 200 mg/Nm3) içinde tutabilen”
akışkan yatakta yakma gibi temiz kömür teknolojisi donanımlı termik santral
projeleri ile değerlendirilmek zorundadır.
Nitekim, Tunçbilek havzası kömürleri ülkemizdeki mevcut kömürlerden daha
iyi kaliteye sahip olmasına rağmen, süregelen eski ve kirli yakma teknolojileri (Toz /
pülverize yakma, vd.) yanında herhangi bir baca gazı arıtma (desülfürizasyon) tesisi
veya yakma yöntemi ve elektrostatik filtre gibi iyileştirme teknikleri olmamasından
dolayı, enerjiye dönüştürülme sürecinde SO₂, CO₂ ve NOx baca gazı kirletici
(emisyon) atıkları üretebilmektedirler.
Burada benzer ve çarpıcı bir örnek uygulama olması açısından, Muğla Yatağan,
Kemerköy, Yeniköy Termik santrallerinde arıtılmamış baca gazlarının SO2 = 9000
- 10240 mg/Nm3 mertebelerinde olduğu, ancak ıslak kireçtaşı ile baca gazı arıtma
(desülfürizasyon) uygulamasından sonra SO2 = 440-661 mg/Nm3 mertebesine
çekildiği bilinmektedir (DEK-TMK, 2010, s: 25, Tablo 3.1.3). Nitekim, AB –LCP
(2001/80/EC) direktifinde (mevcut tesisler için)
50 MW - 100 MW → SO2 = 2000 mg/Nm3
100 MW - 500 MW → SO2 = 2000-400 mg/Nm3
≥ 500 MW → SO2 = 400 mg/Nm3
Yeni kurulacak (01.01.2016 sonrası) termik santraller için SO2 emisyonu
> 100 MW → SO2 = 200 mg/Nm3
olarak öngörüldüğü burada önemle hatırlatılmalıdır.
Ülkemizde ise, 2009 yılı Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği Kontrolü
Yönetmeliği’ndeki SO2 emisyonu sınır değerleri:
< 100 MW → SO2 = 2000 mg/Nm3
100 MW - 300 MW → SO2 = 1300 mg/Nm3
≥ 300 MW → SO2 = 1000 mg/Nm3
olarak verilmektedir. Bu sınır değerler orman ağaçları ve kültür bitkileri için ölümcül
olduğu rapor edilmektedir.
(*)
Ekosistem canlı toplumları ile bu toplumların yaşadığı ortamın bütünüdür.
135
3.1.4. Türkiye’nin Kömüre Dayalı Termik Santrallarının C02 Emisyon
Hesabı
Ülkemizdeki termik santrallardaki enerji üretiminde kullanılan linyitin yanması
sonucu oluşan CO2 miktarı, karbon emisyon faktörü üzerinden belli bir yaklaşıkla
kestirilmiştir. Bu kestirime ait değerlendirmeler, Tablo 2 ve Şekil 11’de nomogram
ölçeğinde verilmiştir. İlgili tablo ve nomogram birlikte değerlendirildiğinde şu
önemli bulgular elde edilebilmektedir:
•
2008 yılında, 11 adet kamu-1 adet özel sektöre ait olmak üzere toplam
12 adet linyite dayalı termik santralde toplam 62.78 milyon ton olarak
gerçekleşen yakıt tüketimine karşılık 51.16 milyon ton CO2 emisyonu
salındığı kestirilmiştir (Bkz. Tablo 2).
CO2 = 51.16 milyon ton → (1) ve (2)’nolu bağıntılar ile
CO2 = 43 milyon ton → (IPCC)
Buradan, Tunçbilek Termik Santralinin 1.825 milyon ton olarak kestirilen
CO2 emisyon değeri ile toplam CO2 değerinin yalnızca %3.58’ini üretebildiği
anlaşılmaktadır.
•
Türkiye’deki termik santraller genelinde, Uluslararası İklim değişikliği
Çerçeve Sözleşmesi (IPCC) kapsamında, iklim bildirimlerinde rapor edilen
CO2 emisyon faktörü ortalama CEF= 99.176 kgCO2/GJ olarak verilmektedir.
Dikkat edileceği üzere, IPCC’nin bu emisyon faktörü Tunçbilek kömürleri
için CEF=83.24 kgCO2/GJ olan emisyon faktörü ile kıyaslandığında,
%16 (350 000 ton) daha az CO2 emisyonuna karşılık gelmektedir. Benzer
durum da, Orhaneli ve Soma Termik santralleri için de geçerlidir. IPCC’nin
öngördüğü daha yüksek CEF değerinden dolayı, olması gerekenin üzerinde
CO2 emisyonu hesaplanabilmektedir. Ayrıca, ülkemizdeki termik santrallerin
çoğu, orta yaşın üzerinde (> 30 yıl) olması ve oldukça düşük kapasite
kullanım oranlarından dolayı yüksek CO2 emisyonu üretebilmektedirler.
TUİK verilerine göre; Tablo 2’de verilen Türkiye’nin 12 adet termik santralinin
2008 yılı CO2 emisyonu 270.862 milyon ton olarak rapor edilmektedir. Bu değer,
yukarıdaki hesaplanan CO2 emisyon değerleri ile ilişkilendirildiğinde; Türkiye’nin
CO2(2008) = 270.862 milyon ton içindeki paylarının sırasıyla, %18.8 -%15.87
(IPCC) olarak elde edilmektedir. Ancak, TUİK 2008 yılı için elektrik üretiminden
kaynaklanan CO2 miktarını 101.473 milyon ton olarak rapor etmektedir. Bu
hesaplamalara doğal gaz ve petrol rafinerilerinden salınan CO2 emisyonlarının dahil
edilmediği burada hatırlatılmalıdır. Ancak doğalgaza dayalı termik santrallardan
kaynaklanabilecek (Hamitabat, Ambarlı, Bursa ve Aliağa) CO2 emisyonu ise, toplam
5.8 milyon yon yakıt tüketimi, 8500 kcal/kg’lik ortalama ısıl değer ve CEF = 55.82
(IPCC) esas alındığında, yaklaşık olarak 11.8 milyon ton CO2 hesaplanabilmektedir.
Dolayısıyla, Türkiye’nin linyite dayalı 12 adet termik santrali (51.16 milyon ton) ve
4 adet doğal gaza dayalı termik santralının (11.8 milyon ton) CO2 emisyon miktarı
2 053
2 118
11.47
19.65
22.40
11.99
14.25
23.36
28.77
TUNÇBİLEK A-B 34.11
23.71
Yatağan
29.80
Yeniköy
2.07
62.78
TOPLAM
5.02
1.46
6.90
5.93
1.48
4.93
4.34
2.50
1.78
15.55
10.82
8 868
8 596
15 026
11 271
7 159
8 851
37.22
1.92
3.98
1.61
5.48
4.05
1.33
3.41
1.81
-
2.19
7.24
4.20
(x109kwh/yıl)
1.09
0.87
1.25
1.05
0.86
0.85
0.95
0.67
1.16
1.23
0.62
0.62
(1)
kömür)
123.23
101.15
83.24
93.60
119.65
96.37
126.23
136.35
103.96
109.83
141.53
138.93
(2)
/GJ)
(2008) (kgCO2/kg (kgCO2
99.176
7 284 646
5 083 456
1 265 953
4 691 252
2 923 881
2 904 264
2 193 688
9 617 374
7 284 994
5 083 699
1 266 013
4 691 476
2 924 021
2 904 403
2 193 792
9 617 833
6 752 687
(2)
(ton)
TOPLAM
0.943
1.074
51 164 384
2 259 691
4 362 528
51 166 829
2 259 799
4 362 737
1.060 1 825 286 1 825 373
1.209
1.040
0.978
1.081
1.174
-
0.904
0.931
6 752 365
(1)
(IPCC)
(3)
1.148
(ton)
N. TOKGÖZ
43 631 333
1 818 685
4 277 542
2 174 810
7 718 667
4 213 869
1 302 901
3 686 126
2 126 822
2 770 755
1 980 927
6 739 700
4 820 529
(IPCC) (3)
(ton)
Toplam CO2 Emisyonu (ton)
(kgCO2 (kg/kwh)
/GJ)
Karbon Emisyon Faktörü (CEF)
Ce = Elementel Karbon (%), Cs= Sabit Karbon (%), AID= Alt Isıl değer (kcal/kg)
1kcal/kg = 0.004187 GJ / ton
1kcal/kg = 4.187 kJ/kg
, ( kg CO2/kg kömür)
, ( t CO2/GJ )
2 692
1 710
2 114
7 545
4 940
11 175
11 191
4 371
4 492
(GJ/ton) (x106ton/yıl)
(2008)
Kömür Elektrik
Tüketimi Üretimi
CO2 Emisyon Büyüklükleri (Hesaplanan)
- -
(1) CEF = (Ce / 100) x 3.667
(2) CEF = 10x (Ce / AID) x 3.667
(3) CEF = 99.176 kg CO2/ GJ
3 589
11.53
23.26
1 802
1 180
7.50
2 669
10.57
20.70
31.68
2 673
25.97
22.25
33.52
1 044
1 073
(kcal/kg)
Alt Isıl Değer
(AID)
18.37
6.86
16.87
7.47
17.02
Cs (%)
Afşin-Elbistan B
Çan
Çayırhan
Kangal
Kemerköy
Orhaneli
Seyitömer
Soma A-B
Ce (%)
Karbon
İçerikleri,
(%)
Afşin-Elbistan A
Termik Santral
Adı
Kömür ile ilgili büyükler (Gerçekleşen)
Tablo 2. Türkiye’nin Linyite Dayalı Termik Santrallarinin 2008 Yılı için Hesaplanan (Stokiyometrik) CO2 Emisyon Faktörü (CEF) ve Toplam CO2 Emisyon
Miktarları (Uçucu karbon dahil).
136
CEF= 80 (kgCO2 /GJ)
CEF= 90 (kgCO2 /GJ)
CEF=100 (kgCO2 /GJ)
CEF=110 (kgCO2 /GJ)
CEF=120 (kgCO2 /GJ)
CEF=130 (kgCO2 /GJ)
17500
12500
3
10000
[E], CO 2 Emisyonu ( x10 ton)
15000
7500
5000
Nomogramda termik santrallere ait veriler gerçekleşen
değerler olup, 2008 yılını içermektedir.
1kcal/kg = 0.004187 GJ / ton
CEF(IPCC) = Uluslararası İklim Değişikliğinin
linyit için öngördüğü karbon
emisyon faktörü
CEF = Karbon Emisyon Faktörü (kgCO2/GJ)
AID= Alt ısıl değer (kcal/kg)
AÇIKLAMALAR:
20000
2500
8
7
6
5
4
3
2
1
0
0
2
4
5
6
7
8
9
10
11
Seyitömer
13
15
16
17
18
N. TOKGÖZ
AID=1000 (kcal/kg)
AID=1500 (kcal/kg)
AID=2000 (kcal/kg)
AID=2500(kcal/kg)
Afşin-Elbistan (B)
Afşin-Elbistan (A)
Üe = 0.3712[T] + 1.245
r = 0.930
Soma (A-B)
12
14
Afşin-Elbistan (B)
Afşin-Elbistan (A)
[T], Linyit Tüketimi (x10 6 ton)
Kangal
Yatağan
Yeniköy
3
Seyitömer
Kemerköy
Kangal
Yatağan
Soma (A-B)
TUNÇBİLEK
(A-B) Kemerköy
Çan
Orhaneli
1
Çan
Yeniköy
Orhaneli
TUNÇBİLEK
(A-B)
[H]= 0.004187x[T]x[AID]
Şekil
“Altısıl
ısılDeğer”
Değer”veveElektrik
ElektrikÜretim
Üretim
büyüklüklerine
bağlı
olarak
hesaplanan
toplam
Emisyon
Şekil11.
11.Termik
TermikSantrallerde,
Santrallerde, “Linyit
“Linyit tüketimi”,
tüketimi”, “Alt
büyüklüklerine
bağlı
olarak
hesaplanan
toplam
CO2 CO
2 Emisyon NomogNomogramı
ve Karşılaştırılması.
Mertebe Karşılaştırılması.
ramı
ve Mertebe
22500
TUNÇBİLEK (A-B)
40
60
80
Çan
20
Kangal
Yeniköy
Orhaneli
Yatağan
Soma A-B
Afşin-Elbistan (A)
Seyitömer
Kemerköy
Afşin-Elbistan (B)
[Üe], Elektrik Üretimi (x 109 kwh)
CEF (IPCC) = 99.176 (kg CO2 /GJ)
100
120
140
[H], Giren Isı , (x10 6 GJ)
160
180
- -
137
[ T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC)
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
0
0
49
20
45
40
46
80
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
20
0
28
60
100
30
3
12
14
20
40
160
80
18
220
33
32
37
29
KÜTAHYA
F = 185 470 ha
[T] = 0.54 C
31
160
180
5
4
10
8
240
220
240
260
13
21
20
9
23
17
3
1. Acıpayam
2. Adana
3. Afşin
4. Alanya
5. Anamur
6. Andırın
7. Antakya
8. Antalya
9. Beyşehir
10. Burdur
11. Elbistan
12. Elmalı
13. Fethiye
14. Finike
15. Gazipaşa
16. Isparta
17. K.Maras
18. Karaisalı
19. Korkuteli
20. Kozan
21. Manavgat
22. Mersin
23. Silifke
Akhisar
Aydın
Bergama
Denizli
Gediz
İzmir
Köyceğiz
Kütahya
M anisa
M ilas
M uğla
Simav
Tavşanlı
Uşak
Yatağan
2 TOPLAM ORMAN ALANI:
1 739 887 ha (2003)
7
-0.28
 T] = 2.26[F]
r = 0.810
○ Doğu Akdeniz Y.O.B.
Batı Akdeniz Y.O.B.
(deniz etkisi altındaki)
+ Göller Bölgesi Y.O.B.
200
24.
25.
26
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39. Bahçeköy
40. Bandırma
41. Bilecik
42. Bursa
43. Çanakkale
44. Çorlu
45. Edirne
46. İstanbul
47. Kırklareli
48. Kocaeli
49. Lüleburgaz
50. Tekirdağ
51. Yalova
100 120 140 160 180 200 220 240 260
19
22
200
TAVŞANLI
F = 116 347 ha
[T] = 0.75 C
180
[F], ORMAN ALANI, (x 10 ha)
60
15
6
1
MERSIN
ΔT(ORT.))= +0.6°C
16
ELBISTAN
11
140
TOPLAM ORMAN ALANI:
3 150 647 ha (2003)
25
24
120 140
26
36
27
42
41
TOPLAM ORMAN ALANI:
3 018 194 ha (2003)
48
[F], ORMAN ALANI, (x 10 3 ha)
80
34
35
DENİZLİ
AKDENİZ BÖLGESİ
40
120
40
43
EGE BÖLGESİ
KÖYCEGIZ
38
100
47
51
60
50
ΔT(ORT.)= +0.5°C
MARMARA BÖLGESİ
ΔT(ORT.)= +0.7°C
39
44
LULEBURGAZ
(2004)
(2005)
(2005)
0.1
0.0
0.4
0.3
0.2
0.6
0.5
0.9
0.8
0.7
1.2
1.1
1.0
1.4
1.3
Can
44
20
63
40
29
Soma
33
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0
133
0.8
130
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
129
114
60
80
46
42
27
35
1
117
140
160
3
31
16
7
21
111
69
131
127
115
109
240
60
130
15
100
150
200
250
119
66
59
5
117
115
300
67
77
68
120
126
123
22
18
122
112
127
( İTHAL
KÖMÜR)
2
Su Gözü
116
131
56
(1200 MW)
132
61
74
1
109. Afy on
110. Aksaray
111. Ankara
112. Cicekdag
113. Divrigi
114. Kangal
115. Karaman
116. Kayseri
117. Kırıkkale
118. Kırsehir
119. Kony a
120. Konya Eregli
121. Kony a Selcuk
122. Nevsehir
123. Nigde
124. Polatlı
125. Sivas
126. Ulukısla
127. Yozgat
128. Cihanbeyli
129. Ilgın
130. Hadım
131.Akdag M adeni
350 132. Develi
133. Bolvadin
23
110
Tuz
Gölü
118
Amas ya
Artvin
Akcakoca
Beypazarı
Bafra
Bartın
Bolu
Bozkurt
Cerkes
Corum
Düzce
Gires un
Gümüs hane
Hopa
Ilgaz
Inebolu
Kas tamonu
Kızılcahamam
Nallıhan
Ordu
Rize
Sams un
Sinop
Ş. Karahis ar
Tokat
Tos ya
Trabzon
Unye
Zonguldak
8
125
6
11
114
71
1
0.0
0.1
(2800 MW)
113
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
80
100
120
91
99
0
108
75
1
63
108
106
50
104
103
100
101 (Batman)
105
64
160
180
88
1
86
1
89
99
1
78
1
88
106
Batman
105
90
1
107
96
1
101
97
1
Hopa
84
1
(Fuel Oil)
82
1
94
1
85
98
1
83
1
93
1
PETROL RAFİNERİSİ
TERMİK SANTRAL (Doğal Gaz)
200
300
350
400
TOPLAM ORMAN ALANI:
1 008 595 ha (2003)
250
81
1
100
450
Batman
Diyarbakır
Gaziantep
Kilis
Kulu
M ardin
Siirt
Urfa
IRAK
87
1
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
91
95
1
92
1
N. TOKGÖZ
500
102
107
ΔT(ORT.)= +0.7 °C
 T] =0.79e -0.001[F]
r = 0.755
150
260
81. Ağrı
82. Ahlat
83. Ardahan
84. Bitlis
85. Bingöl
86. Cemisgezek
87. Doğubeyazıt
88. Elaziz
89. Erzincan
90. Erzurum
91. Hakkari
92. Igdır
93. Kars
94. M alazgirt
95. M uradiye
96. Muş
97. Oltu
98. Sarıkamıs
99. Tunceli
100. Van
GÜRCİSTAN
240
Van
Gölü
220
52
53
200
TERMİK SANTRAL (Kömür)
102
85
1
72
1
140
GÜNEY DOĞU ANADOLU BÖLGESİ
REGION
SURİYE
104
103
17
60
93
 T] =0.94[F]
r = 0.810
ΔT(mean)= +0.86°C
TOPLAM ORMAN ALANI:
1 675 740 ha (2003)
40
90
97
89
-0.003
0.2
20
83
DOĞU ANADOLU BÖLGESİ
84
0
92
86
81
87 (Dogubeyazıt)
96
95
82
86
98
94
100 (Van)
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
Elbistan
3
Kangal
76
1
79
1
[T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC)
(460 MW)
20
73
1
KARA DENİZ
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
Kırıkkale
(Hard Coal)
(300 MW)
220
Catalagzı
57
200
ΔT(ORT.)= +0.8 °C
 T] = 0.9 e -0.003[F]
r = 0.723
4
121
119
128
124
İÇ ANADOLU BÖLGESİ
9
Neysehir
Gölü
ANTALYA
14
19
133
AKDENİZ
12
52
ANKARA
129
55
80
1
180
(600 MW)
Aksehir
Gölü
109
70
Seyitömer
Burdur
10
Gölü
37
28
36
58
(620 MW)
62
Cayırhan
İzmit
54
61
ΔT(ORT.)= +0.5°C
76
TOPLAM ORMAN ALANI:
5 380 599 ha (2003)
120
64
73
TOPLAM ORMAN ALANI:
1 739 887 ha (2003)
13
(630 MW)
111
41
48
(210 MW)
(630 MW)
34
70
100
Orhaneli
51
Yatagan
50
57
ISTANBUL
(420 MW)
116
56
68
[F], ORMAN ALANI, (x 10 ha)
Kemerköy
38
32
75 62
53
74
77 69 65
66
72
Tuncbilek
123
122
112
121
110
113
126
118
132
128
120
30
(420 MW)
Yeniköy
25
Aliaga
IZMIR
(1034 MW) 24
26
40
80
78
79
71
58
T] = 44.8[F]-1.03
r = 0.802
KARADENİZ BÖLGESİ
TRAKYA
67
55
60
Ambarlı 39
(630 MW)
50
47
0
59
54
(1432
(320 MW) MW)
43
49
Hamitabat
M.Ereglisi
45
BULGARİSTAN
209.45 milyon ton (2004)
20 694 541 ha
(2003)
24 179 MW
161 983.3 GWh
122 268.6 GWh
- -
ŞekilŞekil
12. Türkiye’de
fosil yakıt
kullanılan
termik termik
santraların
coğrafya coğrafya
bölgelerinebölgelerine
göre dağılımı
ve dağılımı
bu bölgelerdeki
orman varlığı orman
(F) ile varlığı
1970-92(F)
/ 1993-2005
dönemleri
12. Türkiye’de
fosil yakıt
kullanılan
santralların
göre
ve bu bölgelerdeki
ile 1970-92
/ 1993arasındaki
ortalama
sıcaklık artışlarının
(∆T) ilişkisi
(Tokgöz,
2007 a(∆T)
b; 2008
a,b ; 2009;
2010).
2005 yıllık
dönemleri
arasındaki
yıllık ortalama
sıcaklık
artışlarının
ilişkisi
(Tokgöz,
2007 a b; 2008 a,b ; 2009; 2010).
YUNANİSTAN
EGE DENİZİ
2.0
1.9
1.8
1.7
1.6
1.5
1.4
1.3
1.2
1.1
1.0
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0.0
[T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC)
 T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC)
ERMENİSTAN
İRAN
 TOPLAM TERMİK SANTRAL KAPASİTESİ
=
 TOPLAM ELEKTRİK ÜRETİMİ
=
 TOPLAM TERMİK SANTRAL ELEKTRİK ÜRETİMİ =
(Lınyit+Taşkömürü : %35, Doğal gaz : %58, Fuel Oil: %6)
 TOPLAM CO2 EMISYONU
=
 TOPLAM ORMAN ALANI
=
138
139
toplamı yaklaşık olarak 63 milyon ton olarak hesaplanabilmektedir. Sözkonusu bu
değer, TUİK, 2008 yılı Elektrik enerjisi üretiminden kaynaklanan 101.473 milyon
değerinin yaklaşık % 38 daha altındadır. Dolayısıyla, %38’lik bu payın, özel sektöre
dayalı termik santrallardan kaynaklanabilecek CO2 emisyon miktarına (kömür ve
doğalgaz) karşılık gelebileceği burada öngörülmüştür. Burada, fuel oil ve motorine
bağlı termik santrallar veri yetersizliğinden dolayı hesaplamaya dahil edilmemiştir.
3.1.5. Termik Santralların CO2 Emisyonuna Bağlı Sıcaklık Artışı - Orman
Varlığı İlişkisine Göre Bölgesel Analizi
Ülkemizde mevcut olan fosil yakıt kullanan termik santrallarımızın yeraldığı
bölgelerde Jeomorfoloji, Meteoroloji ve Orman Mühendisliği gibi çok disiplinli
ortak veri ve bilgi alış-verişini esas alan özgün bir araştırmanın sonuçları özetle
Şekil 12 çerçevesinde verilmiştir (Ayrıntılı bilgi için Bkz. Tokgöz, 2007 a,b ve 2008
a,b; 2009; 2010).
Türkiye’de fosil yakıtla çalışan termik santralların coğrafya bölgelerine göre
dağılımı ve bu bölgelerdeki orman varlığı (F) ile 1970-92/1993-2006 dönemleri
arasındaki yıllık ortalama sıcaklık artışlarının (∆T) ilişkisi, toplam 133 makro-klima
meteoroloji istasyon verilerine(*) göre incelendiğinde; 0.5C°-0.9C° arasında değişen
sıcaklık artışlarına bağlı bir ısınma dikkat çekmektedir. Ancak bu ısınma olayının
Türkiye’nin coğrafya bölgelerine göre farklı olduğu anlaşılmaktadır (Tokgöz,
2007 a, b ve 2008 a,b; 2009). Bu konuda elde edilen bazı çarpıcı bulgular aşağıda
özetlenmiştir:
•
Karadeniz Bölgesi, Marmara Bölgesi, Ege Bölgesi ve Akdeniz Bölgesi’nin
deniz etkisi altındaki bölümleri orman varlığı bakımından zengindir. Ilıman
iklim bölgelerinde ormanların (orman ekosistemlerinin) fotosentez ile
bağladığı CO2 miktarı yüksektir. Orman ekosistemlerinin bağladığı CO2,
atmosferdeki CO2 miktarını azaltmakta ve ısınma miktarını da düşürmektedir.
Buna karşılık İç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz
Bölgesi’nin Akdeniz ardı bölümlerinde orman alanı çok azdır. Ve üstelik
buralarda herhangi bir termik santral ünitesi de bulunmamaktadır. Bu
bölgelerde fotosentez ile emilen CO2 miktarı sadece mevsimlik tarım ve
otlak bitkilerinin varlığına bağlıdır. Ormansız bölgelerde sıcaklık artışı daha
belirgindir (Tokgöz, 2007 a,b ; 2008 a,b; 2009).
•
Türkiye, kuzey ve kuzeybatısında yer alan ülkelerden üretilen CO2 ile
batısındaki ülkelerden (Akdeniz-Ege Denizi üzerinden gelen) üretilen
CO2 emisyonunun etkisi altındadır. Hava hareketleri, İzlanda alçak
basınç merkezi ve Atlas Okyanusu üzerinden (Kuzeybatı ve Batı Akdeniz
üzerinden) Türkiye’ye doğru gelmektedir. Türkiye’de, alçak ve dağların
arasında çanak gibi olan arazide hava çökelmektedir. Çökelen hava ve toz
(*) Ham veriler; DMİ (Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü) 2006’dan alınmıştır.
140
buharı ile ağırlaşarak çökelmekte ve “ısı adaları” (heating islands) etkisi
yaratmaktadır (Bkz. Bölüm 2). Nitekim 133 meteoroloji istasyonunun
bulunduğu mevkiler, yalnızca çukur alanlar olarak dikkate alınıp ayrı olarak
değerlendirildiğinde, çukur alanlardaki sıcaklık artışlarının ortalama 0,8-0,9
Cº gibi oldukça yüksek değerlerde olduğu hesaplanmıştır (Tokgöz, 2007 a,
b; 2008 a,b; 2009, 2010).
• Kütahya 39°24” kuzey enlemi ile 29°58” doğu boylamında yer almaktadır
(Meteoroloji İst. Koordinatları ile). Kuzeydeki Yaylacık Dağı Kütlesi ile
güneyde uzanan Yaran Dağı-Gümüş Dağı-Yellice Dağ Kütlesi arasında
Tavşanlı-Kütahya Oluğu bulunmaktadır. Türkmen Dağı Kütlesi bu oluğu
doğudan kapatmaktadır. Kütahya Ovası oluğun doğu bölümündeki alçak
arazidir. Kuzeyden esen hâkim rüzgârlar ile oluk boyunca batıdan doğuya
doğru yönelen rüzgârlar Tunçbilek ve Seyitömer termik santrallarının baca
gazlarını Kütahya ve çevresine getirmektedirler (Kantarcı, 2012).
•
Kütahya’da 1929-1970 (10.6 C°) ile 1994-2006 ısınma dönemi (11.0 C°)
arasındaki yıllık ortalama sıcaklık farkı 0,4 C°tır. Bu yıllık ortalama sıcaklık
artışının yaz aylarına yansıması 0,5-1,1 C° arasındadır. İlgi çekici olan kış
aylarında da (I, II, III aylar) ortalama aylık ısınmanın 0,5-0,8 C° arasında
oluşudur (Kantarcı, 2012).
3.1.6. Niteliklerine Göre Türkiye’nin Orman Varlığı ve CO2 Bağlayabilme
Potansiyelinin Genel Bir Kritiği
2003 yılı orman envanterine göre, Türkiye’nin orman alanı toplam 20.7 milyon ha
olarak verilmektedir (Kantarcı, 2005). CO2’in bağlanmasında etkin işlev görebilecek
orman alanımız % 37’lik pay ile 7,63 milyon ha alan (kapalılığı > %40) olarak hesap
edilmektedir. Bozuk ve çok bozuk nitelikli koru ile baltalık orman alanları toplamı
ise 12,97 milyon ha (% 63) olup, geri kalan 0,95 milyon ha ise gençleştirmek için
tıraşlanmış koru orman alanlarıdır.
Türkiye’de 1990-2004 döneminde salınan toplam 2,85 milyar ton CO2 emisyonun
0,93 milyar tonu ormanlarımız tarafından bağlanmıştır (Şekil 13). Elektrik
üretiminden kaynaklanan CO2 emisyonunda, özellikle 1997 yılı sonrası “üretilen
- bağlanan” değerler arasındaki paralellik veya bire-bir ölçeğe yakın bir ilişki son
derece dikkat çekicidir. Diğer bir anlatımla, CO2’in bağlanmasında nitelikli orman
alanlarımız % 37’lik pay ile ancak elektrik enerjisi üretiminden kaynaklanan CO2’i
bağlayabilmiştir. %63’lük pay ile temsil edilen “bozuk - çok bozuk” koru ve baltalık
orman alanlarımızın ağaçlandırılarak veya gençleştirilerek, CO2’i bağlayabilecek
nitelikli orman alanlarına en kısa sürede dönüştürülmesi; ulaşım, sanayi v.b diğer
sektörlerin ürettiği CO2’in bağlanabilirliği açısından da fevkalâde önemlidir.
0
50
100
150
200
250
300
1989
Σ (BAĞLANAN C O 2 ) LUCF = 0.93 milyar t on (1990-2004 Dönemi)
"LUC F" TARAFINDAN
BAĞLANAN C O 2 EMISYO NU
YILLAR
"LUCF "
CO2 EMISYONU
KAYNAKLANAN
ÜRETİMİNDEN
ELEKTRİK
(1990-2004 dönemi)
= 0.93 milyar ton
B AĞ LANAN Σ CO2
TARAFINDAN
N. TOKGÖZ
Şekil 13.13.
Türkiye’nin
2006 yılı GHG
verilerine
1990-2004
döneminde“üretilen
bağlanan” CO2 emisyonları
ile elektrik
Şekil
Türkiye’nin
2006
yılıgöre
GHG
verilerine
göre 1990-2004
döneminde“üretilen
üretiminden kaynaklanan CO2 emisyonları (Tokgöz, 2007 a, b; 2008 a,b; 2009 a,b, 2010). (LUCF: Arazi Kullanımınbağlanan"
CO2 emisyonları ile elektrik üretiminden kaynaklanan CO2
da Değişim
ve Ormancılık)
emisyonları (Tokgöz, 2007 a, b; 2008 a,b; 2009 a,b, 2010). (LUCF: Arazi
Kullanımında Değişim ve Ormancılık)
CO2 EMISYONU ( Milyon ton)
350
170.07
126.53
1990
181.97
126.73
1991
193.64
134.42
1992
256.64
192.82
1998
203.99
145.50
1993
256.78
192.24
1999
200.48
140.94
1994
279.97
215.44
2000
220.72
160.63
1995
262.10
191.92
2001
242.10
181.96
1996
270.62
204.54
2002
255.52
192.92
1997
286.29
221.46
2003
296.61
222.53
2004
= 3.58 milyar ton (1990-2004 Dönemi)
2005
= 2.85 milyar t on (1990-2004 Dönemi)
2006
Σ SALINAN C O 2
2007
Σ SALINAN GHG
2008
400
141
142
3.1.7. Yakıt Hammadde Üretimi Sürecinde Kaynak Tasarrufu ve Geri Dönüşümü
Kazanda yakılan yakıtın ve kazanın özelliklerine bağlı olarak bacadan sıcak
gazlar ile birlikte enerji atılmaktadır. Baca gazı çıkış sıcaklığını belirleyen faktör ise
linyit yakıtlı termik santrallarda yakıtın içindeki kükürt oranına bağlı olarak oluşan
SO2 miktarıdır. Baca gazı sıcaklığının, H2SO4 yoğuşma sıcaklığının altına düşmemesi
istenir. Örneğin linyit içinde %3 civarında kükürt bulunduğunda, baca gazı çıkış
sıcaklığının 160ºC nin altına düşürülmesi uygun olmaz. Türkiye’deki bir çok termik
santralda baca gazı sıcaklıkları bu değerler civarındadır (TSAD, 2007; Erdem, 2010).
Teorik olarak gerekli tedbirler alınarak baca gazı sıcaklığını katı ve sıvı yakıtlar
için 100 ºC’ye, gaz yakıtlar için ise 30 ºC’ye kadar düşürmek mümkün olduğu
belirtilmektedir. Bacadan geri kazanılan enerji sayesinde yakıt tasarrufu sağlanmış
olur. Örneğin baca gazının sıcaklığının 20 ºC düşürülmesi %1’lik yakıt tasarrufu
sağlar. Termik santrallerde %1’lik yakıt tasarrufu çok anlamlıdır. Çünkü bu durumda
yerli linyit kaynaklarımızı daha verimli kullanarak dışarıya olan bağımlılığımızı
azaltmış, çevreyi daha az kirletmiş ve de enerji üretim maliyetleriyle işletme-bakım
maliyetleri düşürülmüş olacaktır (TSAD, 2007).
Ayrıca, santralların baca gazı çıkış sıcaklıkları özellikle nemi yüksek kömürlerimizin
kurutulması amacıyla kullanılarak kömürlerimizin alt ısıl değerleri yükseltilerek, yakıt
tüketiminde azaltma yoluna gidilebilir. Termik santralların atık ısı potansiyelinin %
42’si ile çevrelerindeki yerleşim yerlerinin ısıtma talebini karşılamak mümkündür.
Böyle bir uygulama ile yıllık 15 Milyon MWth’lik ısı tasarrufu ve ülke ekonomisine
1.8 Milyar TL kadar ekonomik katkı sağlanabileceği belirtilmektedir (TSAD, 2007).
Yukarıdaki bilgi ve açıklamalar doğrultusunda; bir termik santralın atık baca
gazı sıcaklığından yaralanmak üzere; aşağıda kazan verimi (%94) ve kömürle kazana
verilen özgül ısı sarfiyatı (2480 kcal/kg) sabit kalmak şartıyla, 150 MW gücünde
doğal sirkülasyonlu, domlu, tekrar kızdırmalı bir santral kazanında kül içeriği K=
% 30 olan çeşitli nemdeki (N ≤ %35) kömürlerin; %16, %12 ve %8’lik kurutmayla
1 saat yakılması sonucu oluşabilecek değişimler, teorik olarak hesaplanarak, bir
nomogram düzeninde Şekil 14’de verilmiştir.
Şekil 14’den elde edilen bazı önemli değerlendirmeler şöyle sıralanabilir:
• Alt ısıl değeri AID= 2500 (kcal/kg) olan %35 nem içeriğindeki kömürün
%16’lık bir kurutma ile yaklaşık %20’lik artışla AID = 2976 (kcal/kg)
[∆(AID) = 476 (kcal/kg)] mertebesine ulaşmaktadır.
• %35 nem içerikli bir kömürde % 16’lık kurutma, 150 MW’lık bir termik
santrala yaklaşık 155 000 ton/yıl yakıt tasarrufu sağlayabilmektedir.
• 1 kWh elektrik enerjisi üretmek için yakılan kömür miktarı %35 nemli
kömürde 0.992 (kg/ kwh) %16 kurutma sonrası ulaştığı %19 nem ile 0.833
(kg/ kwh) mertebesine düşmüştür. Böylelikle %16’lık kurutma ile kömürün
yükselen alt ısıl değeriyle %20’lik bir yakıt tasarrufu sağlanabileceği teorik
olarak hesaplanmaktadır.
11
11
1,00
0,98
0,96
0,94
0,92
0,90
0,88
0,86
0,84
0,82
2400
2500
2600
2700
2800
2900
3000
0
10
15
20
25
11
21
11
35
Orijinal (Nemli, N=%35) Kömür
%16 oranında kurutulmuş (N=%19) Kömür
[Kazan Verim hesapları, Santral tam yükte çalışırken
kazanda üretilen ve türbine gönderilen buhardaki
parametreler (debi, sıcaklık, basınç, entalpi)
kullanılarak Termodinamik hesaplarıyla yapılmıştır]
Hesaplamalarda kullanılan kabûller:
 Termik Santral gücü = 150 MW
 Yıllık çalışma süresi = 6500 h/yıl
 Özgül Isı = 2480 kcal/kg
 Kurutma değerleri = %16, %12, %8
 Kül içeriği = %30
 Kazan verimi = %94
30
Şekil 14. 150 MW gücündeki bir termik santralin baca gazı atık ısısıyla kurutma sonrası elde edilecek yakıt tasarruf nomogramı.
40
N. TOKGÖZ
N (1 - 0.08)
N (1 - 0.12)
N (1 - 0.16)
AÇIKLAMALAR:
5
21
AID ARTIŞI
(%20)
21
ORJİNAL KÖMÜR
KURUTULMUŞ
KÖMÜR
Şekil 14. 150 MW gücündeki bir termik santralın baca gazı atık ısısıyla kurutma sonrası elde edilecek yakıt tasarruf nomogramı
11
21
1000 980 960 940 920 900 880 860 840 820 800 780 760 740 720 700
[Y], Yakıt Tüketimi (x 103 ton/yıl)
21
YAKIT
TASARRUFU
155 000 ton/yıl)
21
[AID], Alt Isıl Değer (kcal/kg)
[kg / kwh]
3100
- -
143
4. SONUÇLAR VE ÖNERİLER
Bu araştırma bütünüyle değerlendirildiğinde şu önemli sonuçlar elde
edilebilmektedir:
•
Türkiye’de 1990 yılında birincil enerji üretiminde yerli enerji kaynak payı
%70 (kömür+hidrolik) olmasına karşılık, 1985 yılında başlayıp süregelen
“yanlış ve yabancılaşmış” enerji politikalarına bağlı “dışalım doğalgaz”
ile bu pay %50,5 değerine gerilemiştir. Bu durum yerli özel girişimcinin
enerjide %90’lara varan ithâl kaynak bağımlılığı ile açıklanabilir.
•
Kömürün enerji yakıtı olarak kullanımı; yalnızca petrol ve doğalgaza
dayalı kriz durumlarında veya bu krizlere bağlı olağanüstü durumlarda
hatırlanılmamalı, enerji kaynakları eldesindeki % 17’lik yerli linyit payı en az
%25-30’lara ivedilikle yükseltilmelidir. Eğer ülkemiz için gerçekten “sözde
değil de, uygulamada yerli kaynaklardan kömüre önem ve öncelik veren
bir enerji politikası hedefleniyorsa”; enerjide kamunun payı belli oranlarda
korunarak, üretim ve kaliteyi belirleme ve denetlemede yerli girişimcimize
örnek ve önceliğini sürdürmelidir.
•
Türkiye’nin dışalım enerji kaynakları ile sürdürülebilirliği; gerek 1973-74
yıllarındaki petrol krizine, gerekse son yıllarda da Rusya ve İran’da vana
kapamaya bağlı olarak “jeopolitik” ve “jeostratejik” tehditlere açık olup,
son derece tehlike altındadır. Bundan dolayı, yerli kaynağı “kömür” ve
“su”’ya önem ve öncülük vermelidir. Bunun için öncelikle ve özellikli olarak
2011 yılında enerji eldesindeki % 49,5 olan doğal gaz payını, kısa vadede
en az % 20 mertebesine indirip, yenilenebilir enerji kaynakları devreye
sokarak (kamu yatırımları ve yerli sermaye ile) enerji çeşitliliğine ivedilikle
yönelecek “millî enerji politikaları” esas alınmalıdır.
•
Afşin Elbistan ve Soma gibi, Tunçbilek kömür sahaları, birden fazla termik
santrali besleyebilecek enerji hammaddesine sahip bir “kömür havzası”
niteliğindedir. Özelleştirme öncesinde bu üç önemli kömür havzasında
sorunlar yaşanmaması için, “kamu sektörünün önem ve önceliğindeki yatırım
modellerinin birlikte değerlendirilme gerekliliği titizlikle incelenmelidir.
Aksi durumda, santralın bulunduğu kömür sahaları ile birlikte özel
sektöre devrinin, “havza madenciliğini” yok etme tehlikesini beraberinde
getirebileceği gözardı edilmemelidir.
•
Üretilecek katma değerin ülke içinde kalması hedefleniyorsa; Türk
mühendisine ve Türk işçisine istihdam olanağı sağlayacak yerli sermaye
önem ve öncelikli olarak desteklenmelidir. Diğer bir anlatımla, kömüre
dayalı termik santral konusunda ülkemizde “yakma ve yapma” becerisi üst
düzeyde olan teknokrat beyinlere öncelikli olarak yer verilmelidir.
145
•
Doğalgaza dayalı yeni depolama alanlarına ayrılacak bütçenin, henüz
özelleştirilemeyip EÜAŞ’ın elinde olan termik santralların, temiz kömür
teknolojileriyle iyileştirilmesine (yakma üniteleri ve baca gazı arıtma
(desülfürizasyon üniteleri, vd.) olanak tanınmalıdır. Özellikle alt ısıl değeri
AID ≤ 1100 kcal/kg olan düşük kaliteli linyitlere bağlı termik santral projeleri
tasarlanırken; tüvenan kömürün kalitesini belirlemek ve denetleyebilmek
adına, elementel (C, N, H, S, O) ve endüstriyel analiz (nem, kül, uçucu madde,
sabit karbon, alt ısıl değer, tane boyutu, v.d) büyüklüklerindeki değişkenlikler
(dalgalanmalar) belli bir sınır değerde tutulabilmelidir. Bunun için, termik
santral-kömür işletmeleri arasında koordinasyon sağlanarak, bütünleşmiş
(entegre) bir tesis yönetimine göre ortak olarak planlanılmalıdır. Her iki kamu
kurumu da (TKİ ve EÜAŞ) ayrı ayrı kömür laboratuarlarında kömür analizi
yapmak yerine, kömürün kalitesini sürekli-yerinde (bant üzerinden on-line)
ölçmelerle “kalitede otomasyon mekanizmaları” ivedilikle tercih etmelidir.
•
Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahası yaklaşık 283 milyon ton toplam rezerv
miktarı ile 54.3 – 81 milyon tep’e (~ 447 milyon varil ham petrol) ve 49.27
milyar $ mertebesiyle de bugünkü (2012) parasal edere karşılık gelmektedir.
•
Tunçbilek Termik Santralının gerek A:(3) gerekse B:(4-5) birimleri göz
göre göre kendi kaderine terkedilmiştir. A(3) birimi günümüzde devre
dışı bırakılmıştır. Türkiye’de orta yaşın üzeri (15-30 yıl) santrallara
yapılması gereken ciddi iyileştirme yatırımları kamu tarafından
gerçekleştirilemediğinden ötürü, Tunçbilek B:(4-5) ünitesi de üretimini
%50.2 gibi fevkalâde düşük kapasite kullanımıyla sürdürmektedir. Gerek
pülverize yakma (1300-1500 ºC) sistemine göre sürdürülen yakma prosesi,
gerekse partikül maddeyi tutacak elektrostatik filtresinin ve baca gazı arıtma
tesisinin (desülfürizasyon ünitesinin) olmamasından dolayı, çevresel olarak
insan sağlığını tehdit eder durumda bırakılmış ve özelleştirme sürecine
sürükletilmiştir.
•
Bir termik santralın baca gazı arıtma tesislerinin (desülfürizasyon
ünitelerinin) yaklaşık olarak fiyatları 135000-280000 ($/MW) olarak rapor
edilmektedir (DEK-TMK, 2010). Bu verilere göre, Tunçbilek termik santrali
B4-5 ünitesi (300 MW) yaklaşık 40-85 milyon dolar arasında değişebilecek
bir maliyetle “özelleştirilmeksizin” baca gazı ıslak kükürt arıtma sistemiyle
donatılabilir. Ancak iyileştirme işlemine, yeni bir termik santral kurulma
maliyeti ile günün ekonomik ve teknik şartlarında başa baş noktası analizden
sonra karar verilmelidir. Benzer durum Seyitömer Termik santrali için de
geçerlidir. Kütahya’nın havasının kömür kokusundan arındırılabilmesi ve
solunulabilir duruma getirilmesi için bu ivedilikli çözümler, yeter ve koşul
şart olarak gözükmektedir.
•
Günümüzde sadece elektrik üretim amaçlı kurulmuş olan mevcut fosil
yakıtlı termik santrallerde yapılacak uygun dönüşümlerle atılan enerjilerin
146
değerlendirilmesi mümkün olmaktadır. Santralların atılan enerjilerinden
geri kazanılan enerji bina ve sera ısıtmasında, sanayide düşük sıcaklıklı
proses ısısı elde etmede, binaların soğutmasında kullanmanın yanı sıra bölge
özelliklerine göre birçok değişik alanda (örneğin havuz balıkçılığı gibi)
(TSAD, 2007).
•
Ülkemizde bilinen linyit ve taşkömürü kaynakları, her yıl %6-8’lik enerji
talep artışı ile gelecek 20-30 yıllık süreçte ve elektrik üretiminde kullanılması
amacıyla, AID≤1200-1500 düşük kaliteli yerli linyitlerimizin, AB Uyum
yasaları çerçevesinde “emisyonları kabul edilebilir sınırlar ( > 100 MW için
SO2 ≤ 200 mg/Nm3, NOx ≤200 mg/Nm3) içinde tutabilen” akışkan yatakta
yakma gibi temiz kömür teknolojisi donanımlı termik santral projeleri ile
değerlendirilmek zorundadır. Sınır ve eşik kirletici mertebelerinin daha da
azaltılması da gelecek yıllar için öngörülmektedir.
•
Havaya salınan SO2 miktarının yüksek olması [SO2 > 50 mg/Nm3)] orman
ağaçlarının odun üretimini önemle etkilemektedir. Termik santralların
yeri değiştirilemeyeceğine göre; baca gazı kükürt arıtma sistemlerinin
kullanılması veya yakma sistemlerinin değiştirilmesi gerekmektedir. Çünkü
ormanlardaki odun üretiminin azalması da Devlet Orman İşletmelerinin zarar
etmesine ve dolayısı ile millî gelirimizin azalmasına sebep olabilmektedir.
Kömür ve su, nasıl ki yerli temel enerji kaynaklarımız ise, ormanlarımızın
da bu iki milli servetimiz açısından belli bir önem ve değere sahip olduğunu
unutmamak gerekir.
•
Kömürlerimizin, kaliteyi belirleme ve denetlemede kendi ulusal standart
ve sınıflamasını, bir veri bankası çerçevesinde üretecek, Ulusal Kömür
Enstitüsü” gibi önem ve öncelikli bir kuruma ivedilikle gereksinimi vardır. Bu
tür bir kurum, ülkenin enerjide “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” yaklaşımı ile
dinamik dengeyi koruyup etkin “hammadde kaynak yönetimi” sağlayabilir.
Kömürlerimize getirilecek böylesi bir standardizasyon sayesinde çevresel
kaygı ve çatışmalar da ancak böylelikle sonlandırılabilir.
TEŞEKKÜR
Yazar, bu bölümün hazırlanması sırasında Türkiye Ormancılığı, Hava Kirliği ve
Ekoloji konularında değerli katkılarından dolayı Prof. Dr. M. Doğan KANTARCI
ile akademik teşvik ve desteklerinden dolayı Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU’na en
derin teşekkürlerini sunar. Ayrıca, bu çalışmanın bir kitap adı altında yayınlanması
konusunda gösterdiği yüksek duyarlılık ile Tunçbilek Belediye Başkanı Sayın
Mutahhar TEMEL’e ve bu çalışmaya ham veri desteklerinden dolayı TKİ – GLİ
Müessesi Merkez Laboratuvarı ile EÜAŞ Sayın Yetkililerine de teşekkürü bir görev
bilir.
5. KAYNAKLAR
Anon, 2000. “Zero emissions, zero waste” minerals vision, (www.csiro.au)
Anon, 2002. Demonstration of coal industrial park for İllinois Coal Industry minerals vision, (www.
icci.org)
Arıoğlu, E., Tokgöz, N., 1993. Ülkemiz Linyit Yataklarında Gerçekleştirilen Sondaj Çalışmalarına
Ait Geometrik Büyüklükler ve Teknolojik Analiz Sonuçları Üzerine Bir Araştırma. İTÜ Maden
Fakültesi, (42 s.), Aralık, İstanbul.
Arıoğlu, E., Hava Kirliliği -Kömür Gerçeği-Enerji Tasarrufu Politikaları, (Editör: E. Arıoğlu), Hava
Kirliliği ve Kömür Gerçeği, TMMOB Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Yayını, İstanbul.
Arol, A. I. 2005. Madencilikte Sıfır Atıklı Üretim, Madencilik ve Çevre Sempozyumu, 5-6 Mayıs,
(S:83-89), Ankara
Arslan, V. 2004. Kömür hazırlamanın termik santral verimine açısından değerlendirilmesi, Linyitlerin
Gazlaştırılarak Sıvı Yakıt ve H2 Üretimi Çalıştayı TKİ, Ankara.
Aslan, F. 2010. İktisadi Büyümenin Ekolojik Sınırları ve Kalkınmanın Sürdürülebilirliği, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Danışman:
Kibritçioğlu, A.), Ankara.
Direskeneli, H. 2007. Tunçbilek, (http://www.enerjienergy.com/artikel.php?artikel_id=88.)
Direskeneli, H. 2012. Coal Country Policy 2012 for Turkey-II. (http://www.enerjienergy.com/artikel.
php?artikel_id=34).
DEK-TMK, 2010. Temiz Kömür Teknolojileri, Dünya Enerji Konseyi Türkiye Milli Komitesi, Ankara,
(141s.)
DMİ, 2006. Türkiye’nin 1970-2006 Yıllık Sıcaklık Verileri, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü,
Ankara.
Erdem, H.H. 2010. Termik Santrallerde Atılan Isı El Kitabı, R6.1, (34s.) (http://www.tsad.org.tr/
Yeni%20Sayfalar/Is%C4%B1%20El%20Kitab%C4%B1.pdf)
EÜAŞ, 2008. 1990-2008 Yılları Termik Santrallerin Emisyon Verileri, Ankara.
Kantarcı, M.D., 2005. Türkiye’nin Yetişme Ortamı Bölgesel Sınıflandırması ve Bu Birimlerdeki Orman
Varlığı İle Devamlılığının Önemi (Türkiye Ormancılığının Ekolojik Esasları Üzerine İncelemeler-2)
İ.Ü. Yayın Nu: 4558, Orman Fakültesi Yayın Nu: 484, (XXVI+321), İstanbul Üniversitesi Basım ve
Yayınevi Müdürlüğü, ISBN: 975-404-752 -9, İstanbul.
Kantarcı, M.D., 2012. Kütahya Ovası’nda Kirli Havanın Çökelmesi İle Arazii Yapısı/İklim Özellikleri
Arasındaki İlişkiler ve Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme, (13s.), (Yayın aşamasında).
MTA, 2002. Türkiye Tersiyer Kömürlerinin Kimyasal ve Teknolojik Özellikleri, (402 s), Ankara.
MTA, 2010. Linyit Envanteri. Seri no:202, (371 s.), Ankara.
Munasinghe, M. 2001. Towards Sustainomics , (In:The Sustainability of Long Term Growth, (Eds.
Mohan Munasinghe, Osvaldo Sunkel, Carlos de Miguel, Cheltenham, UK; Northampton, MA),
USA.
Taştekin, C. 2002. Kömüre Dayalı Termik Santrallerde Yakıt Homojenizasyonu, Madencilik Bülteni,
TMMOB Maden Mühendisleri Odası, (s:30-31), Ankara.
Tekir, U., Kemal, M., Arslan, V. 2004. Kömür özelliği değişiminin termik santral verimine etkisi
Türkiye 14 Kömür Kongresi Bildiriler Kitabı, 02-04 Haziran, (s:293-300) Zonguldak.
Tillman, D., Duong, D. 2007. Managing Slagging at Monroe Power Plant using On-Line Coal Analysis
and Fuel Blending, Fuel Processing Technology, Vol: 88, Issues 11–12, December (pp: 1094–1098).
Tokgöz, N., 2001. A Conception Model of Thermic Power Plant and General Evaluation Based on the
Energy Production - Air Pollution Parameters, Proceedings of Second International Symposium on
Air Quality Management at Urban, Regional and Global Scales, 25-28 September 2001 ISBN 975
561 193 2 (134-140).
Tokgöz, N., 2005 (a). General Outlook of World Main Energy Resources and Numerical Approach for
Prediction of SO2 Emission Value. Energy Sources, Vol: 27, No.7, (641-649).
148
Tokgöz, N., 2005 (b). Trakya’nın Sanayileşmesinde Kömür Madenciliğin Önemi ve Enerji Sorunu İçin
Çözüm Önerileri, TMMOB, Makine Mühendisleri Odası Edirne Şubesi, 14-15 Ekim 2005, (353369), ISBN:975-395-948-6, Edirne.
Tokgöz, N., 2007(a). Numerical Analysis of Worldwide CO2 Emissions and Effects on Atmospheric
Warming in Turkey, 20th World Energy Congress, 11-15 November 2007 Roma / Italy .
Tokgöz, N., 2007 (b). Dünya CO2 Emisyonlarının Fosil Enerji Kaynakları Bazında Genel Bir
Değerlendirmesi ve Türkiye’deki Atmosferik Isınma Üzerinde Etkisi, TMMOB, Ölçü Dergisi,
Haziran Sayısı, (pp:143-153)
Tokgöz, N., 2008 (a). Fosil Yakıtlara Bağlı 2005 Yılı Dünya CO2 Emisyonları ve Türkiye’nin
Atmosferik Isınmasında Etkisi Üzerine Bir Araştırma, Sanayide Karbon Emisyonu, Türkiye Çevre
Vakfı Yayını, Nisan, Ankara
Tokgöz, N., 2008 (b). Türkiye’deki Elektrik Üretiminden Kaynaklanan CO2 Emisyonu ve Bir
Değerlendirmesi, Türkiye Çevre Vakfı Bülteni, Eylül Sayısı, No:105, Ankara.
Tokgöz, N., Arıoğlu, E., 2009 (a). Ülkemizin enerji üretiminde kömür gerçeği ve Küresel - Bölgesel
ölçekli atmosferik ısınmadaki etkileri üzerine genel bir değerlendirme, TMMOB Maden
Mühendisleri Odası, Mesleki-Sektörel Görüşler, (http://www.maden.org.tr).
Tokgöz, N. 2009 (b). The Coal Reality in Energy Production and a Research of the Global-Local Effects
on Atmospheric Warming in Turkey”, 21st International Turkish Mining Congress and Exhibition,
5-8 May, Antalya/Turkey, (s:73-88).
Tokgöz, N., 2010. Numerical Analysis of Worldwide CO2 Emissions and Effects on Atmospheric
Warming in Turkey, Energy Sources, Part A: Recovery, Utilization, and Environmental Effects, 32:
8, (769 - 783).
TSAD, 2007. Enerji Verimliliğini Arttırmak Üzere Termik Santral Atık Isılarını Faydaya Dönüştürme
Yöntemlerinin Araştırılması, Geliştirilmesi ve Binalarda Isıtma Uygulaması, Proje No: 105G099,
Proje Kodu: 5052115, Rapor No: R2-1, TÜBİTAK-MAM, YTÜ.

Kömür Havzaları - Tunçbilek Belediyesi

Transkript

Benzer belgeler

Planlanan kömür enerji santral …

DÜNYA KÖMÜR YATAKLARI GONDWANA KITASI BİTUMLU

View - C. Coşkun Küçüközmen

Teknik katalog BFG24-T

MADENCİLİK

Teknik katalog BLF230-T

Teknik katalog BF24-T

Havali Oluk Bandi