Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi

Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin
Ölçümü ve Yaşam Kalitesi
Ölçeklerinin Sınıflandırılması
Doç. Dr. Erhan Eser
Celal Bayar Üniversitesi
[email protected]
erhan eser
Yaşam Kalitesinin
Sınıflandırılması
• Sağlıkla Doğrudan İlgili
Olmayan Yaşam Kalitesi
(YK)
• Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi
(SYK)
erhan eser
İnsandan insana YK ve SYK’ne
atfedilen önem farklılık gösterir
erhan eser
erhan eser
Sağlıkla Doğrudan İlgili Olmayan
Yaşam Kalitesi
4 ALAN (DOMAIN) TANIMLANMIŞTIR:
•
•
•
•
Kişisel - İçsel Alan
Kişisel - Sosyal Alan
Dışsal - Doğal Çevre Alanı
Dışsal - Toplumsal Çevre Alanı
erhan eser
Kişisel - İçsel Alan
• değerler,
• inançlar,
• arzular,
• kişisel hedefler,
• başa çıkma
erhan eser
Kişisel - Sosyal Alan
• Aile yapısı,
• parasal durum vb.
erhan eser
Dışsal – Doğal Çevre Alanı
• hava,
• su kalitesi vb.
erhan eser
Dışsal – Toplumsal Çevre Alanı
•
•
•
•
•
•
•
Kültürel ve sosyal kurumlar ve fırsatlar
dinsel kurumlar,
okul,
sağlık hizmetleri
güvenlik,
ulaşım,
alışveriş vb.
erhan eser
Yaşam Kalitesinin Coğrafi Düzeyleri
•
•
•
•
•
•
1. Düzey
2. Düzey
3. Düzey
4. Düzey
5. Düzey
6. Düzey
Tek bir insan ve Ev
Topluluk
Bölgesel
Ulusal
Uluslararası
Dünya çapında
erhan eser
Yaşam Kalitesinin Hasta İle İlgili Düzeyleri
•
•
•
•
1. Düzey : Tek bir hasta
2. Düzey : Klinik araştırma içindeki hastalar
3. Düzey : Bir hastalığın alt grubundaki hastalar
4. Düzey : Belirli bir hastalığı olan belirli özellikteki
hastalar
• 5. Düzey : Belirli bir hastalığı olan tüm hastalar
erhan eser
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi
(SYK)
• Yaşam Kalitesinin bir alt bileşeni
• Bir ALGINAN durum
• Çok boyutlu
• Sosyodemografik, sosyoekonomik ve
medikal duruma göre farklılıklar
gösterir.
erhan eser
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin
Ölçümü
• Yaşam kalitesi
• Sağlık durumu
• Sağlık hizmetlerinin Sonuçları
erhan eser
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü
SONUÇLAR
• Tıp Merkezli
• Hasta Merkezli
erhan eser
Hastalığın veya Sağlık Hizmetinin sonucu –
Tıp Merkezli
–biyokimyasal parametreler
–enfeksiyon varlığı
erhan eser
Hastalığın veya Sağlık Hizmetinin sonucu –
Hasta Merkezli
–uzun yaşam
–normal işlevler
–ağrısız ve semptomsuz bir
yaşam
–iyatrojenik sorunlara maruz
kalmamak
–finansal sağlık
erhan eser
SONUÇ HİYERARŞİSİ
SONUÇ
Boyutlar: ÖLÜM
Alt
Boyutlar:
Bileşenler:
Üst
Yeti
yitimi
alt
kavra beslen Yürüme,
ma me
tırmanm
a
Rahatsızlık
İyatrojen.
bedensel ruhsal
Ağrı,
anksiyete
yorgunluk
erhan eser
tıbbi
cerrahi
Ekon.
Direktindirekt
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü
SONUÇLARIN ÖLÇÜMÜ
• Tek bir SAYI ile
(İndeks ölçüm)
• Sağlık Profili ile
erhan eser
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü
İndeks Ölçüt
• Doğrudan Ölçüm
Analog ölçümler
çok kötü
çok iyi
erhan eser
• Dolaylı Ölçüm
Birden çok
indeks ölçümün
toplanması ile
elde edilen
ölçümler
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü
Profil Ölçüt
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin
bütününü belirleyen
ALT BİLEŞENLERDEN OLUŞUR
Alt bileşenler:
Domain (alan)
Facet (bölüm)
erhan eser
PROFİL TİP YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ YAPISI
Faset
Faset
Faset
Faset
ALAN
(BEDENSEL)
Faset
ALAN
Faset
(PSİKOLOİJİK )
Faset
Faset
Faset
Faset
Faset
Faset
Faset
Faset
ALAN
(SOSY AL)
erhan eser
TOPLAM PUAN
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan
gereçlerin genel sınıflaması
1-”Herkesin yaşam kalitesinin bir parçası”
olduğu hakkında üzerinde fikir birliğine
varılmış yaşam kalitesi parametreleri veya
fonksiyonları üzerine odaklanmış gereçler
erhan eser
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan
gereçlerin genel sınıflaması (devam)
2- “Herkesin yaşam kalitesinin bir
parçası” olduğu hakkında
çoğunlukla kabul edilmiş yaşam
kalitesi parametreleri veya
fonksiyonları üzerine odaklanmış
gereçler
erhan eser
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan
gereçlerin genel sınıflaması (devam)
3-Belirli bir hastalığa veya özelliğe
(ör:yaşlı) sahip bireylerin yaşam
kalitesinin bir parçası olduğu
hakkında üzerinde fikir birliğine
varılmış yaşam kalitesi
parametreleri veya fonksiyonları
üzerine odaklanmış gereçler
erhan eser
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan
gereçlerin genel sınıflaması (devam)
4- Yaşam kalitesinin bazen bir parçası
olduğu düşünülen ancak aslında birer
klinik ölçüt olan parametreler veya
fonksiyonlar üzerine odaklanmış gereçler
(Ör: depresyon, ağrı, algı fonksiyon
ölçütleri)
erhan eser
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan
gereçlerin genel sınıflaması (devam)
5- Yaşam kalitesi ile teğet ilişkisi
olan ancak nadiren yaşam
kalitesinin bir bileşeni olabilecek
gereçler (sosyal işlev ölçeği, kişilik
testleri gibi)
erhan eser
SYK Ölçeklerini Seçerken 4 Önemli
Nokta Açıklığa kavuşmalı:
• AMAÇ Ne?
• Ölçek toplum için Geçerli ve
Güvenilir mi?
• Alternatif Ölçekler var mı?
• .. varsa hangi ölçeği seçmeliyim ?
erhan eser
• AMAÇ belirlendi..
• Ölçek toplum için Geçerli ve
Güvenilir ....
alternatif ölçekler ??
erhan eser
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi
Ölçüm Araçlarının Sınıflaması
• Genel araçlar
• Özel araçlar
(Generic
Instruments)
(Specific
Instruments)
erhan eser
Genel Araçlar
Yaşam kalitesini ilgilendiren geniş bir
fonksiyon, yeti kaybı ve genel olarak
rahatsızlık spektrumunu kapsamaları
nedeniyle
• Toplumun tüm kesitlerinde
• Tüm hastalıklar ve durumlarda
• Çeşitli tıbbi müdahalelerde
kullanılırlar
erhan eser
Genel Araçlar
• Sağlık Profilleri
• Tercihe dayalı
ölçekler
(Health profiles)
(Preference-based
measures)
erhan eser
Sağlık Profilleri
• Bir sağlık profili, yaşam kalitesinin
değişik yönlerini ölçen tek bir
araçtır
• Bir puanlama sistemine sahiptirler
• Profillerden tek bir YK puanı
(indeks) veya birkaç alt puan
hesaplanabilir.
erhan eser
Sağlık Profilleri Örnekleri
• MOS: SF-36
• Nottingham Health Profile (NHP)
• Sickness Impact Profile (SIP)
• WHOQOL
erhan eser
Tercihe Dayalı Ölçekler
(preference-utility based)
• Sağlık ekonomisi alanında geliştirilen
teorilere dayanarak üretilmişlerdir.
(Maliyet Yararlanım ; QALY)
• Hastaların sağaltım işlemi ve bunun
sonucu ile ilgili tercihlerini yansıtırlar
• Yaşam kalitesi , 0.0 ile 1.0 arasında
TEK BİR rakama indirgenir.
• 0.0 Ölümü , 1.0 tam iyilik halini
tanımlar.
erhan eser
“Tercih” nasıl belirlenir?
1. Puanları önceden
belirlenmiş
fonksiyonlar ile
ilgili sorulara
verdikleri
yanıtlara göre...
2. Bireylerin, yaşam
kalitesinin farklı
yönleri ile ilgili
kendilerinin
verecekleri puana
göre...
Örnek:
Quality of Wellbeing Scale
A- Standard Gamble
B- Time trade-off
erhan eser
Tercihe Dayalı Ölçek Örnekleri
• Quality of Well-Being Scale
(QWB, QWB-SA)
• Health Utilities Index (HUI, HUI2, HUI3)
• EuroQol Instrument (EQ-5D)
erhan eser
Özel araçlar
• belirli bir nüfus grubuna özel
• belirli bir tıp disiplinine özel
• belirli bir duruma veya hastalığa özel
• belirli bir işleve özel
erhan eser
belirli bir nüfus grubuna özel
• Çocuklar (CHQ, Disabkid, KINDL,
PedsQol)
• Ergenler (KINDL)
• Yaşlılar (WHOQOL-OLD , GDS)
erhan eser
belirli bir tıp disiplinine özel
• GÖZ HASTALIKLARI
(Vision Scale Questionnaire =VSQ 25)
• DERMATOLOJİ
(Dermatoloji Life Quality Index =DLQI)
erhan eser
belirli bir hastalığa özel
• Romatoid Artrit (RAQoL)
• Epilepsi (ESI-55 , QOLIE)
• Astım (AQLQ,PAQLQ)
......
erhan eser
belirli bir duruma veya işleve
özel
• Ağrı
• Emosyonel durum (Beck, Hamilton)
• Cinsel İşlev (TTS)
• Obezite (IWQOL-Lite)
erhan eser
Özel araçlar
• Avantaj:
Bireylerdeki girişime bağlı değişim daha
duyarlı olarak ölçülebilir,
Klinik uygulamaların değerlendirilmesinde
başarılı
• Dezavantaj:
Kapsayıcı değil (kişiyi bir bütün olarak ele
almaz)
Farklı durumlar ve programlar arasında
karşılaştırma yapmaya olanak vermez
erhan eser
Yanıt Ölçekleri
• Nominal (var-yok) yanıt ölçekleri
• Sıralı yanıt ölçekleri (Likert tipi)
• Sürekli (nümerik) tipte yanıt
ölçekleri (VAS= Görsel Eşdeğerlik
Ölçekleri)
Bir yaşam kalitesi aracında bu yanıt
ölçeklerin yalnız birisi olabileceği
gibi birden çok tipte yanıt ölçeği de
bulunabilir.
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
1. yaşam kalitesi düzeyinde önemli
farklılık beklediğiniz durumlarda
kullanın
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
2. İdeal araştırma,
fizyolojik değerleri ve diğer klinik
parametreleri de içermelidir
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
3. Araştırmayı yürüttüğünüz toplum
için geçerli ve güvenilir olan
ölçekleri kullanın
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
4. kullandığınız ölçeğin özelliklerini
ve sınırlılıklarını bilin
ve
alanda sınanmış olan ve sık
kullanılan ölçekleri tercih edin
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
5. Başlangıç ölçümünün ne zaman
yapılacağını özenle belirleyin
izleyen ölçümler için size rehber
olacaktır.
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
6. Ölçümlerinizi hastalığın seyri ve
sağaltımın etkisini ölçmeye yetecek
sıklıkta tekrarlayın
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
7.Ölçümleri, bazı hastaları
hastalıkları şiddetlendiği zaman,
bazılarını da kendilerini iyi
hissettikleri zaman yapmaktan
kaçının.
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
8. Müdahalenizin etkisini ölçmek
istiyorsanız ölçümünüzü girişimden
hemen sonra ve bir sonraki
girişimden hemen önce yapın
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
9. Verilerinizi yalnızca ortalama
hesaplayarak analiz etmeyin. Çok
değişkenli varyans analizlerini
tercih edin
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
10. Ölçeğin yalnızca toplam puanı ile
yetinmeyip varsa alt puanlarını da
inceleyin.
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
11. Mutlaka çalıştığınız bireylerin
sosyoekonomik göstergelerini dahil
edin. Ve
Grup karşılaştırmalarında
sosyoekonomik durumu kontrol
edin,
edemiyorsanız çoklu analizlerde
bunu mutlaka göz önüne alın
erhan eser
SYK
Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
12. Son olarak, araştırmalarınızda
kullanacağınız “özel amaçlı ölçek”
yanında mutlaka bir de “genel
amaçlı ölçek” kullanın.
erhan eser
İlginize teşekkürler....
erhan eser