Kuzey Ege Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE)
Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Kuzey Ege Havzası
Sayfa/Toplam Sayfa: 1 / 410
GüncelleĢtirme Sayısı: 01
ĠÇĠNDEKĠLER
KISALTMALAR ..................................................................................................................... 7
ġEKĠL LĠSTESĠ ...................................................................................................................... 9
TABLO LĠSTESĠ ...................................................................................................................13
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ .................................................................................................................17
EXECUTIVE SUMMARY ......................................................................................................47
1.
GĠRĠġ ..........................................................................................................................73
1.1. Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim ....................................................74
1.2. Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları ............................................................................79
1.2.1.
Veri Temini ......................................................................................................81
1.2.2.
Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları .........................................................82
1.2.3.
Arazi ÇalıĢmaları .............................................................................................88
1.2.4.
Planlama ÇalıĢmaları ......................................................................................89
2.
PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI .................................................................................91
3.
HAVZA GENEL DURUMU ..........................................................................................95
3.1. YerleĢim Yerleri ......................................................................................................95
3.2. Coğrafi Durum ......................................................................................................100
3.3. Meteorolojik Bilgiler ..............................................................................................106
3.4. Arazi Kullanımı .....................................................................................................113
3.5. Tarım ve Hayvancılık............................................................................................119
3.5.1.
Tarım ............................................................................................................119
3.5.2.
Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı .........................................................................122
3.5.3.
Hayvancılık ...................................................................................................123
3.6. Sanayi Durumu ....................................................................................................124
3.6.1.
Tekil Sanayi Tesisleri ....................................................................................124
3.6.2.
Organize Sanayi Bölgeleri .............................................................................127
3.7. Korunan Alanlar ...................................................................................................128
3.8. Su Kaynakları .......................................................................................................132
3.8.1.
Barajlar .........................................................................................................132
3.8.2.
Göletler .........................................................................................................133
3.8.3.
Yeraltı Suları .................................................................................................134
3.9. Deniz DeĢarjı........................................................................................................136
Baskı Ta
4.
SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU ....................................137
4.1. Türkiye Geneli ......................................................................................................137
4.1.1.
Türkiye‘nin Su Potansiyeli .............................................................................137
4.1.2.
Sektörel Su Kullanımları ................................................................................140
4.1.3.
ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................142
4.1.4.
Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi ...................................143
4.2. Kuzey Ege Havzası ..............................................................................................152
5.
4.2.1.
Havza Su Potansiyeli ....................................................................................152
4.2.2.
Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu ..................................................153
4.2.3.
ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................154
4.2.4.
Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar .......................................................................155
4.2.5.
2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri ...................................155
ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ ............................................................................165
5.1. Kentsel Atıksu Altyapısı ........................................................................................168
5.1.1.
Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu ..............................168
5.1.2.
Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ...........................................................168
5.2. Endüstriyel Atıksu Altyapısı ..................................................................................192
5.2.1.
Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu ......................................193
5.2.2.
Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu ...................................................193
5.3. Katı Atık Yönetimi Altyapısı ..................................................................................204
6.
5.3.1.
Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu ....................................................................204
5.3.2.
Tıbbi Atık Bertaraf Durumu ............................................................................208
SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN HESAPLANMASI ..........209
6.1. Su Kalitesi Sınıflamaları .......................................................................................209
6.1.1.
Yöntem .........................................................................................................209
6.1.2.
Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları .............................................................213
6.2. Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması ...........................................................................222
6.2.1.
Nüfus Tahminleri ...........................................................................................223
6.2.2.
Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri ................................................228
6.2.2.1.
Kentsel Kirlilik Yükleri .............................................................................228
6.2.2.2.
Endüstriyel Kirlilik Yükleri .......................................................................237
6.2.2.3.
Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri .............................251
6.2.2.4.
Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi ..........................................263
6.2.3.
Baskı Ta
Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri .....................................................268
6.2.3.1.
Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ..........................269
6.2.3.2.
Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .........271
6.2.3.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .............274
6.2.3.4.
Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
276
6.2.3.5.
Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .................278
6.2.3.6.
Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ...............280
6.2.3.7.
Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri ...................................................................282
6.2.4.
7.
Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi ............................................................285
HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ ..............289
7.1. Baskı ve Etkiler ....................................................................................................289
7.1.1.
Endüstriyel Faaliyetlerden Kaynaklanan Baskılar ve Etkileri ..........................289
7.1.2.
Evsel Kirlilik Kaynaklı Baskılar ve Etkileri ......................................................295
7.1.3.
Tarım Alanlarından Kaynaklanan Baskı ve Etkileri ........................................296
7.2. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri.......................................................................296
7.3. Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Gerekenler ...............................................303
7.3.1.
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) .............................303
7.3.2.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) .............................304
7.3.3.
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) ............................305
7.4. Genel Çözüm Önerileri .........................................................................................305
7.4.1.
Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden Kullanımı
305
7.4.2.
Zeytinyağı Üretim Tesislerinden Kaynaklanan Kirliliğin Kontrolü ...................310
7.4.3.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................316
7.4.3.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................316
7.4.3.2.
AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması ...............................................320
7.4.3.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................321
7.4.4.
Arıtma Çamurları Yönetimi ............................................................................322
7.4.5.
Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler ........................................................328
7.4.6. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar ve
Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler .................................................................328
7.4.7. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra
Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar ...................................................................................331
8.
HAVZA KORUMA EYLEM PLANI .............................................................................337
8.1. Havza Yönetimi ....................................................................................................337
Baskı Ta
8.1.1.
Türkiye‘de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu ........................337
8.1.2.
AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi .....................................................342
8.1.2.1.
Fransa‘da Havza Yönetimi .....................................................................342
8.1.2.2.
Ġngiltere‘de Havza Yönetimi ....................................................................348
8.1.2.3.
Ġspanya‘da Havza Yönetimi ....................................................................352
8.1.3.
Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi .........................................357
8.2. Tarifeler ................................................................................................................365
8.3. Kentsel Atıksu Arıtma Tesisi Planlamaları ............................................................371
8.4. Kuzey Ege Havzası Koruma Eylem Planı .............................................................381
8.4.1.
Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması.................................381
8.4.2.
Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması ..............................381
8.4.3.
Atıksu Yönetimi .............................................................................................381
8.4.3.1.
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi..............................................................381
8.4.3.2.
Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi ...........................................382
8.4.3.3.
Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu .........................................382
8.4.3.4.
Yağmur Suyu Altyapı Durumu ................................................................383
8.4.3.5.
Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .................................383
8.4.3.6.
Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .....................................383
8.4.4.
8.4.4.1.
Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları ........384
8.4.4.2.
Katı Atık ĠĢleme, Geri Kazanım ve Bertaraf Tesisleri ..............................385
8.4.4.3.
Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu ......................385
8.4.4.4.
Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları ..................................386
8.4.4.5.
Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları ....................................................386
8.4.5.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................386
8.4.5.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................386
8.4.5.2.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................388
8.4.6.
Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları .........................390
8.4.6.1.
Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları ..........................................................390
8.4.6.2.
Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları .....................................391
8.4.6.3.
TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu ...............................392
8.4.7.
Baskı Ta
Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi .......................................................................384
Su Kaynakları Yönetimi .................................................................................392
8.4.7.1.
Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları .....................................393
8.4.7.2.
Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları .......................393
8.4.7.3.
Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi ÇalıĢmaları................393
8.4.7.4.
Su Kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve
Bilinçlendirme ÇalıĢmaları .......................................................................................394
8.4.7.5.
Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi ...394
8.4.7.6.
Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi ...................................................395
8.4.7.7.
Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması .........................395
8.4.7.8.
Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi ....................................................396
8.4.7.9.
ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Uygulamaları ..............................397
8.4.7.10.
Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması .........................................397
8.4.7.11.
Sulak Alan Yönetimi ...............................................................................398
8.4.7.12. Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin
ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi .......................................................................398
8.4.7.13.
Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi 398
8.4.8.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri................................................................399
8.4.9.
Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması ...................................................399
8.4.9.1.
Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması .......................399
8.4.9.2.
Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması .....................399
8.4.9.3.
Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu .400
8.4.9.4.
Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması ..........400
KAYNAKLAR ......................................................................................................................401
EKLER – CĠLT II
Baskı Ta
Baskı Ta
KISALTMALAR
ÇOB
: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
ÇYGM
: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
TÜBĠTAK
: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu
AAT
: Atıksu Arıtma Tesisi
OSB
: Organize Sanayi Bölgesi
DSĠ
: Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü
DMĠ
: Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü
SEAġ
: Soma Elektrik Üretim A. ġ.
TÜPRAġ
: Türkiye Petrol Rafinerileri A.ġ.
PETKĠM
: Petrokimya A.ġ.
TARĠġ
: Zeytin ve Zeytinyağı Tarım SatıĢ Kooperatifleri Birliği
ĠÇDR
: Ġl Çevre Durum Raporları
EKBB
: Edremit Körfezi Belediyeler Birliği
API
: American Petroleum Institute (Amerikan Petrol Enstitüsü)
EAOT
: Elektrik Ark Ocağı Tozları
EN
: EĢdeğer Nüfus
AKM
: Askıda Katı Madde
ISIC
: International Standard Industrial Classification (Uluslararası St. Sanayi
Sınıflaması)
GIS
Baskı Ta
: Geographic Information System (Coğrafi Bilgi Sistemleri)
Baskı Ta
ġEKĠL LĠSTESĠ
ġekil 1.Türkiye Su Havzaları Haritası ...................................................................................79
ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler.......................................................81
ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi ..................................................83
ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması ..........................84
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri .........................................................85
ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi ...............86
ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri .........................................87
ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular ................................87
ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog ..................................88
ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli ................................................................................................90
ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı ............................................................92
ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları ................................................................................93
ġekil 13. Kuzey Ege Havzasında Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı .......................................96
ġekil 14. Kuzey Ege Havzası Siyasi Haritası ........................................................................98
ġekil 15. Kuzey Ege Havzası YerleĢim Yerleri Haritası.........................................................99
ġekil 16. Kuzey Ege Havzası Fiziki Haritası .......................................................................101
ġekil 17. Kuzey Ege Havzası Göller ve Akarsular Haritası .................................................104
ġekil 18. Kuzey Ege Havzası Yıllık Ortalama Sıcaklık DeğiĢimi ..........................................107
ġekil 19. Kuzey Ege Havzası Toplam YağıĢ Ortalaması DeğiĢimi ......................................108
ġekil 20. Kuzey Ege Havzası Toplam YağıĢ Ortalaması DeğiĢimi ......................................109
ġekil 21. Kuzey Ege Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası ........................................109
ġekil 22. Kuzey Ege Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası ..........................................110
ġekil 23. Kuzey Ege Havzası BuharlaĢma Haritası.............................................................110
ġekil 24. Kuzey Ege Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası....................................................111
ġekil 25. Kuzey Ege Havzası Karlı Kaplı Gün Haritası .......................................................111
ġekil 26. Kuzey Ege Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası ...............................................112
ġekil 27. Kuzey Ege Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası ................................................112
ġekil 28. Kuzey Ege Havzası Arazi Kullanım Haritası .........................................................116
ġekil 29. Kuzey Ege Havzası Arazi Kullanım Dağılımı ........................................................117
ġekil 30. Kuzey Ege Havzası Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Dağılımı ....................................118
ġekil 31. Aliağa OSB Firma Sektörel Dağılımları ................................................................128
Baskı Ta
ġekil 32. Kuzey Ege Havzası Korunan Alanlar Haritası ......................................................131
ġekil 33. Ülkemiz Su Potansiyeli ........................................................................................137
ġekil 34. Ortalama Nehir Akımlarının Mekânsal Dağılımı ...................................................138
ġekil 35. Sektörel Su Kullanım Durumu ..............................................................................141
ġekil 36. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı ........................................145
ġekil 37. Kuzey Ege Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu .154
ġekil 38. 2010 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı .................................................................157
ġekil 42. Kuzey Ege Havzası Ġçin Su Rezervi (Arzı) ve Talebi ............................................161
ġekil 43. Kuzey Ege Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası ..............................167
ġekil 44. Kuzey Ege Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu ...........................................168
ġekil 45. Kuzey Ege Havzası 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu ...........................................169
ġekil 46. Mahmudiye Belediyesi Evsel Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması .............171
ġekil 47. Geyikli Belediyesi Evsel Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması .....................173
ġekil 48. Ayvacık Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması .............................176
ġekil 49. Altınoluk Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması ...........................178
ġekil 50. Edremit Körfezi Belediyeler Birliği Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması ......182
ġekil 51. Burhaniye Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması .........................185
ġekil 52. Karaağaç Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması ..........................187
ġekil 53. Gömeç Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması ..............................188
ġekil 54. Ar-Tur Tatil Sitesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması ...............................191
ġekil 55. Kuzey Ege Havzası Mevcut Katı Atık Düzenli/Düzensiz Depolama Sahaları ve
Birlikler ...............................................................................................................................207
ġekil 56. Kuzey Ege Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası Durumu Haritası
...........................................................................................................................................208
ġekil 57. Kuzey Ege Havzası Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları ..................217
ġekil 58. Kuzey Ege Havzası A Grubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi
...........................................................................................................................................218
ġekil 59. Kuzey Ege Havzası B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları .219
ġekil 60. Kuzey Ege Havzası C Grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi
...........................................................................................................................................220
ġekil 61. Kirlilik Kaynakları .................................................................................................222
ġekil 62. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi ...........................................................224
Baskı Ta
ġekil 63. Kuzey Ege Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları .......................................................226
ġekil 64. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol ....................................................................231
ġekil 65. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi ..............................................................233
ġekil 66. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri .....................234
ġekil 67. Kuzey Ege Havzası‘nda KOĠ, Toplam N ve Toplam P Yüklerinin Yıllara Göre
DeğiĢimi .............................................................................................................................236
ġekil 68. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi ve Havza DıĢı Endüstriyel Debi Dağılımı243
ġekil 69. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi ve Havza DıĢı Endüstriyel Yük Değerleri244
ġekil 70. Kuzey Ege Havzası Havza Ġçi ve Havza DıĢı Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara
Bağlı Olarak DeğiĢimi .........................................................................................................245
ġekil 71. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Arıtılma
Durumu ..............................................................................................................................246
ġekil 72. Kuzey Ege Havzası Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara Göre Arıtılma Durumları
...........................................................................................................................................246
ġekil 73. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi Dağılımı
...........................................................................................................................................247
ġekil 74. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOĠ Dağılımı
...........................................................................................................................................247
ġekil 75. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan BOĠ Dağılımı
...........................................................................................................................................248
ġekil 76. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Toplam N
Dağılımı ..............................................................................................................................248
ġekil 77. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Toplam P
Dağılımı ..............................................................................................................................248
ġekil 78. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan AKM Dağılımı
...........................................................................................................................................249
ġekil 79. Balıkesir Ġli Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ......................................................250
ġekil 80. Çanakkale Ġli Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ...................................................250
ġekil 81. Ġzmir Ġli Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ............................................................251
ġekil 82. Manisa Ġli Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ........................................................251
ġekil 83. Kuzey Ege Havzası Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Birlikleri Haritası ....253
ġekil 84. Noktasal ve Yayılı Kaynak Kirliliğine Dahil Olan Sızıntı Suyu Miktarlarının Yüzdelik
Dağılımları ..........................................................................................................................257
ġekil 85. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı ....................264
ġekil 86. Kuzey Ege Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi ...............265
ġekil 87. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor Yükü Dağılımı .................266
ġekil 88. Kuzey Ege Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi ...............266
ġekil 89. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı ..................................267
Baskı Ta
ġekil 90. Kuzey Ege Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi ............................268
ġekil 91. Kuzey Ege Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan Toplam N Yükü ..............270
ġekil 92. Kuzey Ege Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan Toplam P Yükü...............271
ġekil 93. Kuzey Ege Havzası Gübre Kullanımından Kaynaklanan Toplam N Yükü.............273
ġekil 94. Kuzey Ege Havzası Gübre Kullanımından Kaynaklanan Toplam P Yükü .............273
ġekil 95. Kuzey Ege Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Toplam N Yükü ..275
ġekil 96. Kuzey Ege Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Toplam P Yükü ..276
ġekil 97. Kuzey Ege Havzası Atmosferik TaĢınım Ġle OluĢan Toplam N Yükü ....................278
ġekil 98. Kuzey Ege Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Toplam N Yükü .......................279
ġekil 99. Kuzey Ege Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Toplam P Yükü .......................280
ġekil 100. Kuzey Ege Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Toplam N Yükü ................281
ġekil 101. Kuzey Ege Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Toplam P Yükü ................281
ġekil 102. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N Yükü Dağılımı ..........................................282
ġekil 103. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N Yükü ........................................................283
ġekil 104. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N Yükü Dağılımı ..........................................284
ġekil 105. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N Yükü ........................................................285
ġekil 106. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı Toplam N Yükü Dağılımı ........288
ġekil 107. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı Toplam P Yükü Dağılımı ........288
ġekil 108. Kuzey Ege Havzası Noktasal ve Yayılı Toplam Azot Yükleri DeğiĢimi ...............288
ġekil 109. Kuzey Ege Havzası Noktasal ve Yayılı Toplam Fosfor Yükleri DeğiĢimi ............288
ġekil 110. Atıksu Arıtımı ve Yeniden Kullanımı Ġçin Uygulanabilecek Yöntemler.................308
ġekil 111. Zeytinyağı Üretim Prosesleri ..............................................................................311
ġekil 112. AB Üyesi Akdeniz Ülkeleri‘nde Zeytinyağı Üretim Teknolojilerinin Durumu ........312
ġekil 113. Islah Sonrası Atık Depolama Tesisi Üst Örtü Detayı ..........................................335
ġekil 114. Fransa‘da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması ......................................348
ġekil 115. Ġngiltere‘de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması .....................................350
ġekil 116. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması .....355
ġekil 117. Ġspanya‘da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi ......................................356
ġekil 118. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su Ġle Ġlgili Diğer Kurumlarla Birlikte) ........359
ġekil 119. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması 361
ġekil 120. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanmaları ......................................364
ġekil 121.Kuzey Ege Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri......................379
ġekil 122.Kuzey Ege Havzası AAT Planlama Haritası ........................................................380
Baskı Ta
TABLO LĠSTESĠ
Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB‘dan Temin Edilen Veriler ......................................82
Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları ............................89
Tablo 3. Kuzey Ege Havzasında Yer Alan Ġller ve Alanları ....................................................96
Tablo 4. Kuzey Ege Havzasındaki Önemli Akarsular ve Uzunlukları...................................102
Tablo 5. Kuzey Ege Havzasındaki Meteoroloji Ġstasyonları Bilgileri ....................................106
Tablo 6. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları ..............................................................................114
Tablo 7. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma ........................................................................115
Tablo 8. Havza Arazi Kullanım Değerleri ............................................................................117
Tablo 9. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri ........................................................118
Tablo 10. Ġller Bazında Arazi Kullanım Değerleri.................................................................119
Tablo 11. Çanakkale Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı .....................120
Tablo 12. Balıkesir Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı ........................120
Tablo 13. Balıkesir Ġli Zeytin Üretimi Bilgileri .......................................................................121
Tablo 14. Manisa Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı...........................121
Tablo 15. Ġzmir Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı ..............................122
Tablo 16. Havzadaki Gübre Tüketimi Verileri ......................................................................122
Tablo 17. Kuzey Ege Havzası Zirai Mücadele Ġlaçları Tüketimi Verileri ...............................123
Tablo 18. Kuzey Ege Havzası Hayvancılık Verileri .............................................................124
Tablo 19. Çanakkale Ġli Sanayi Tesisleri .............................................................................125
Tablo 20. Balıkesir Ġli Sanayi Tesisleri ................................................................................125
Tablo 21. Manisa Ġli Sanayi Tesisleri ..................................................................................126
Tablo 22. Aliağa OSB Genel Bilgileri ..................................................................................127
Tablo 23. Aliağa OSB Tesis Bilgileri ...................................................................................128
Tablo 24. Kuzey Ege Havzası‘ndaki Korunan Alanlar .........................................................129
Tablo 25. Kuzey Ege Havzası‘ndaki Baraj Gölleri ...............................................................132
Tablo 26. Kuzey Ege Havzası‘ndaki Göletler ......................................................................134
Tablo 27. Balıkesir Ġli Yeraltı Suyu Bilgileri..........................................................................135
Tablo 28. Manisa Ġli Yeraltı Suyu Bilgileri ............................................................................135
Tablo 29. Ġzmir Ġli Yeraltı Suyu Bilgileri ...............................................................................135
Tablo 30. Kuzey Ege Havzası‘ndaki Önemli Deniz DeĢarjları .............................................136
Tablo 31. Türkiye‘de Nehir Havzası Karakteristikleri ...........................................................139
Baskı Ta
Tablo 32. Türkiye‘de Su Kullanımı Planlaması ...................................................................140
Tablo 33. Sucul Ekosistem Ve Mesire Maksatlı Kulanım Ġçin Gerekli Akarsu Debileri .........146
Tablo 34. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant Yöntemine Göre Sucul Ekosistem
Kalitesi Tablosu Önerisi ......................................................................................................150
Tablo 35. Havza Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu ..............................................153
Tablo 36. 2010-2040 Dönemi Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi ..............154
Tablo 37. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri .....................155
Tablo 38. Kuzey Ege Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi...........156
Tablo 39. Nüfusa Göre Birim Net Su Ġhtiyaçları ..................................................................159
Tablo 40. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri .................................................159
Tablo 41. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri .............................................160
Tablo 42. Havzadaki Kırsal ve Kentsel Nüfusun Su Ġhtiyacı Tahmini ..................................160
Tablo 43. Kuzey Ege Havzası Mevcut ve Yapım Halinde Olan Atıksu Arıtma Tesisleri.......170
Tablo 44. Kuzey Ege Belediye Katı Atık Birlikleri ................................................................206
Tablo 45. Kıta Ġçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri ...................................212
Tablo 46. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri.............................................213
Tablo 47. Kuzey Ege Havzası Minimum ve Maksimum Su Sıcaklıkları ...............................221
Tablo 48. Kuzey Ege Havzası Nüfus Tahminleri .................................................................227
Tablo 49. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri ...........................................................................229
Tablo 50. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri ........................................................................230
Tablo 51. Kuzey Ege Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri .............................235
Tablo 52. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri ..............................................239
Tablo 53. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları....................................242
Tablo 54. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Debi ve Kirlilik Yükleri ........................243
Tablo 55. Kuzey Ege Havzası Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi .244
Tablo 56. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri ......247
Tablo 60. Kuzey Ege Havzası Ġçin Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık
Yönetim Birlikleri.................................................................................................................253
Tablo 61. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları 258
Tablo 62. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı...................................259
Tablo 63. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı ...............................260
Tablo 64. Düzenli Depolama Tesisleri Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları ...261
Baskı Ta
Tablo 65. Hücre Alanları ve Ömürleri (1) ............................................................................261
Tablo 66. Hücre Alanları ve Ömürleri (2) ............................................................................262
Tablo 67. Kuzey Ege Havzası Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici
Yükleri ................................................................................................................................263
Tablo 68. Kuzey Ege Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri .............................................264
Tablo 69. Kuzey Ege Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri ..........................................265
Tablo 70. Kuzey Ege Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri .............................................267
Tablo 71. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Birim Yükler ..................................................270
Tablo 72. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yük Katsayıları .......................275
Tablo 73. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen Toplam N Yükü .......................282
Tablo 74. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen Toplam P Yükü .......................284
Tablo 75. Kuzey Ege Havzası Noktasal ve Yayılı Kirlilik Yükleri .........................................287
Tablo 76. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu .........................................................309
Tablo 77. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri .......................319
Tablo 78. Düzensiz Depolama Alanlarının Tehlike Potansiyelinin Değerlendirilmesi Ġçin
Kontrol Listesi .....................................................................................................................332
Tablo 79. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları .................................................................337
Tablo 80. AB Su Çerçeve Direktifi‘nin Uygulanması ...........................................................340
Tablo 81. Türkiye‘de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu ......................................................365
Tablo 82. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma.............................................368
Tablo 83. Planlama ÇalıĢmaları AAT Proses Seçim Tablosu..............................................374
Tablo 84. Kuzey Ege Havzası‘nda Aktif Çamur Sistemi Olarak Planlanan AAT‘ler .............376
Tablo 85. Kuzey Ege Havzası‘nda Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan AAT‘ler ...........376
Tablo 86. Kuzey Ege Havzası AAT Toplam Maliyetleri .......................................................377
Tablo 87. Kuzey Ege Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetler .377
Tablo 88. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri ..............................................382
Baskı Ta
Baskı Ta
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ
Hızlı nüfus artıĢına bağlı olarak artan su ihtiyacına karĢın, uygun kaynak varlığının azlığı ve
gün geçtikçe geliĢen sanayi ve tarımsal faaliyetlere paralel olarak ortaya çıkan aĢırı kullanım
ve kirlilik oluĢumu nedeniyle yaĢanan sorunlar, özellikle havza bazında su kaynakları
yönetiminin önemini bir kat daha arttırmıĢtır. 4856 Sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı TeĢkilât
ve Görevleri Hakkında Kanun‘un 9. maddesinde Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü‘ne
(ÇYGM) ―Su kaynakları için koruma ve kullanma plânları yapmak, kıta içi su kaynakları ile
toprak kaynaklarının havza bazında bütüncül yönetimini sağlamak için gerekli çalışmaları
yapmak‖ görevi verilmiĢtir. Ayrıca 2004 Tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanarak
yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği‘nin 5. maddesinde, ―Havza Koruma Eylem
Planları, DSİ Genel Müdürlüğü ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Çevre ve Orman
Bakanlığınca yapılır ve/veya yaptırılır.‖ ifadesi yer almaktadır.
Bu çerçevede, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) tarafından Havza Koruma Eylem
Planları Hazırlanması çalıĢmaları baĢlatılmıĢ olup; ilk önce havzadaki su kalitesi, kirletici
kaynaklar, korunan alanlar ve içme suyu kaynakları göz önüne alınarak ülkemiz
coğrafyasındaki 25 adet hidrolojik havza puanlandırılmıĢtır. Yapılan bu önceliklendirme
doğrultusunda 4 havza için koruma eylem planları tamamlanmıĢ olup, geri kalan 21 adet
havzadan 11‘inin koruma eylem planının hazırlanması iĢi 12 Ağustos 2009 tarihinde ÇYGM
ile TÜBĠTAK BaĢkanlığı tarafından imzalanarak baĢlatılmıĢtır. Proje özellikle atıksu arıtma
tesis planlamalarında meydana gelen değiĢikliklerin tamamlanması ile 03.12.2010 tarihinde
bitirilmiĢtir.
Havza Koruma Eylem Planları hazırlanması çalıĢmaları, Avrupa Birliği (AB) adaylık
sürecinde olan Türkiye için tüm AB su direktiflerinin çerçevesini oluĢturan ve 2000 yılında
yürürlüğe giren Su Çerçeve Direktifi‘nin gereklerinin yerine getirilmesine katkı sağlayacak;
direktifin gerekliliklerini içeren Nehir Havzası Yönetim Planlarının oluĢturulması ve
uygulanabilmesi sürecinin altlığını oluĢturacaktır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sayım sonuçlarına
göre, proje kapsamında yer alan yerleĢimlerin toplam nüfusu 37.453.292 ile Türkiye
nüfusunun %52‘sine karĢılık gelmektedir (ġekil Y1). Proje kapsamında yer alan yerleĢim
yerlerinin alan bazında dağılımı yapıldığında ise toplam alan değeri ile Türkiye‘nin %40‘ına
karĢılık gelmektedir (ġekil Y2).
Baskı Ta
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM NÜFUS
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM
NÜFUS
ġekil Y1. Proje Bölgesi Nüfusu
311.564;
40%
472.038;
60%
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM ALAN
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM ALAN
ġekil Y2. Proje Bölgesi Alanı
Proje kapsamında, aĢağıdaki 11 adet hidrolojik havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanması iĢi
gerçekleĢtirilmiĢtir (ġekil Y3).
Kuzey Ege Havzası
Marmara Havzası
Susurluk Havzası
Küçük Menderes Havzası
Büyük Menderes Havzası
Burdur Havzası
Yeşilırmak Havzası
Kızılırmak Havzası
Konya Kapalı Havzası
Seyhan Havzası
Ceyhan Havzası
Baskı Ta
ġekil Y3. Proje Kapsamındaki Havzalar
Projede öncelikle ilgili havzada oluĢan kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve
iyileĢtirilmesi için su kaynakları potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su
kalitesini dikkate alarak mevcut durum tespiti yapılmıĢtır. Daha sonra kısa, orta ve uzun
vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamalar
yapılmıĢ, yapılan tüm çalıĢmalar baĢta Çevre Orman Bakanlığı olmak üzere havzadaki
sorumlu kurum ve kuruluĢlarla paylaĢılmıĢtır.
Projenin genel çalıĢma planı çerçevesinde danıĢmanlık hizmeti için ―Biosfer DanıĢmanlık
Mühendislik ve Ticaret Ltd. ġti.‖ ‗den, proje kapsamındaki önemli iĢ paketlerinden biri olan
kentsel atıksu arıtma tesisi planlama ve fizibilite çalıĢmaları iĢi için ―Mimko Mühendislik
Ġmalat MüĢavirlik Koordinasyon ve Ticaret A.ġ‖ den hizmet alımı yapılmıĢtır. Proje
kapsamında gerçekleĢtirilen iĢ paketleri Ģunlardır:
1. Havzanın Genel Durumunun Tespiti
Bu iĢ paketi kapsamında havzanın konumu, coğrafi özellikleri, su kaynakları durumu,
meteorolojik bilgileri, tarım, hayvancılık ve sanayi durumu gibi havzayı tanımlayan bilgiler
derlenmiĢ ve bu bilgiler Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) enstrümanları kullanılarak
haritalandırılmıĢtır.
Baskı Ta
Havzada Öne Çıkan Baskı - Etkiler ve Sıcak Noktalar
Bu bilgiler doğrultusunda havzada önemli ölçüde çevresel baskı oluĢturan faktörler Ģu Ģekilde
sıralanabilir;
Havzanın tümünde, özellikle sahile yakın kesimlerde yoğun olarak yürütülen
zeytinyağı üretimi,
TKĠ Ege Linyitleri ĠĢletmeleri‘ne bağlı kömür madeni ve özel kömür iĢleme tesisleri,
Süt ürünleri iĢleme tesisleri,
Otel, motel, tatil köyü vb turistik tesisler,
Havzanın verimli ovalarında yürütülen tarım ve hayvancılık faaliyetleri,
Arıtılmadan deĢarj edilen evsel ve endüstriyel atıksular,
Özellikle yüzeysel akarsular kenarında bulunan katı atık düzensiz depolama sahaları.
Sözü edilen bu baskıların neticesinde Bakırçay Nehri ve bu nehre bağlanan tüm akarsular,
Edremit Körfezi kıyıları, içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan Bayramiç,
Güzelhisar ve Madra baraj gölleri, sanayinin yoğun olduğu Aliağa Ağır Sanayi Bölgesi
havzadaki sıcak noktalar olarak tespit edilmiĢtir.
2. Su Kaynaklarının Tespiti ve Ġlgili Planlamaların Değerlendirilmesi
Havzadaki yüzeysel ve yeraltı su kaynakları potansiyeli ve kullanım amaçlarına göre mevcut
veriler ile su kaynaklarının tahsisi ve gelecekteki planlamaları belirtilmiĢ ve havzadaki su
ihtiyaçları dikkate alınarak arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımı değerlendirilmiĢtir.
3. Çevresel Altyapı Tesislerinin Yerinde Görülmesi ve Değerlendirilmesi
Nüfusuna bakılmaksızın belediyesi olan tüm yerleĢim yerleri ve N>2000 olan köyler,
Organize Sanayi Bölgeleri (OSB), havza için öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj
yapan önemli diğer kirletici kaynaklar, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve
düzensiz katı atık depolama sahaları yerinde görülerek mevcut altyapı durumu incelenmiĢtir.
Bu kapsamda ilgili yerlerin koordinatları alınmıĢ, kentsel atıksu arıtma tesisleri, havza için
öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj yapan münferit endüstrilerin ve OSB atıksu
arıtma tesislerinde mevcut durum değerlendirilmiĢtir. Saha çalıĢması neticesinde elde edilen
bilgiler excel tablolarına iĢlenmiĢ ve ayrıca CBS ortamında kayıt altına alınmıĢtır. Proje
kapsamında toplam 1435 yerleĢim yerine gidilmiĢ, 192 adet evsel atıksu arıtma tesisi (AAT),
1295 adet düzensiz katı atık depolama sahası, 29 adet düzenli katı atık depolama sahası,
Baskı Ta
509 adet AAT‘si olan münferit tesisler,142 adet AAT olmayan sanayi tesisleri ve 70 adet OSB
yerinde incelenmiĢtir.
Kuzey Ege Havzası saha çalıĢmalarında ise havza sınırları içerisinde yer alan ve proje
kapsamında saha çalıĢması yapılan (tüm belediyeler ve N>2000 olan köyler) 51 yerleĢim yeri
incelenmiĢtir. Bu kapsamda 9 adet evsel AAT, 47 adet katı atık düzensiz depolama sahası,
henüz faaliyete geçmemiĢ olan 1 adet düzenli katı atık depolama sahası, AAT‘si olan 11 adet
münferit tesis, 5 adet AAT olmayan sanayi tesisi ve 1 adet OSB yerinde incelenmiĢtir.
Havzadaki mevcut ve inĢaat aĢamasındaki AAT bilgileri Tablo Y1‘de, havzada bulunan
OSB‘nin AAT durumu Tablo Y2‘de verilmektedir. Arazi çalıĢması sırasında incelenen ve
koordinatları alınan çevresel altyapı mevcut durum haritası ġekil Y4 te gösterilmiĢtir.
Tablo Y1. Kuzey Ege Havzası Mevcut ve ĠnĢaat Halinde Olan AAT’leri
BULUNDUĞU YER
DEġARJ
NOKTASI
DURUMU
ĠġLETMEYE ALMA
YILI
Mevcut
Ç.Kale/Ezine/Mahmudiye
Biyolojik
Drenaj K.
1998
Ç.Kale/Ezine/Geyikli
Ġleri Biyolojik
Drenaj K.
2009
Ç.Kale/Ayvacık
Biyolojik
Geme D.
2008
Balıkesir/Edremit/Altınoluk
Biyolojik
ġahin D.
1997
Balıkesir/Edremit/Akçay
Biyolojik
Ege Denizi
1998
Balıkesir/Burhaniye
Biyolojik
Ege Denizi
2002
Balıkesir/Gömeç/Karaağaç
Biyolojik
Karaağaç D.
2007
Balıkesir/Gömeç
Biyolojik
Ege Denizi
2009
Ġzmir/Aliağa
Ġleri Biyolojik
Güzelhisar Ç.
2010
ĠnĢaat AĢamasında
Balıkesir/Ayvalık/Altınova
Ġleri Biyolojik
Ege Denizi
2011
Balıkesir/Ayvalık/Küçükköy
Ġleri Biyolojik
Ege Denizi
2011
Ġzmir/Bergama
Ġleri Biyolojik
Bakırçay N.
2011
Tablo Y2. Kuzey Ege Havzası OSB Durumu
OSB ADI
Aliaağa OSB
Baskı Ta
BULUNDUĞU
YER
Ġzmir/Aliağa
FAALĠYET
DURUMU
Faal
AAT DURUMU
Evsel AAT mevcut
ġekil Y4. Kuzey Ege Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
Baskı Ta
4. Su Kalitesinin ve Kirlilik Yüklerinin Belirlenmesi
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen yüzeysel su kaynaklarına ait 2003-2009
yıllarını kapsayan ölçüm ve analiz verileri kullanılmıĢtır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği
(SKKY) Tablo 1’de verilen Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri
esas alınarak yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu
durumlarda her DSĠ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli
parametrelerden olan KOĠ, BOĠ5, NH4-N, NO2-N ve NO3-N (ġekil Y5-Y8) cinsinden su kalitesi
sınıfları (I, II, III, IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir.
Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A, B, C) göre de su kalite sınıfları
(I, II, III, IV) belirlenmiĢ ve yine CBS ortamında haritalandırılmıĢtır.
Kentsel, endüstriyel, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık
depolama sahaları ve yayılı kirleticilerle ilgili kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Yayılı
kirleticilerden kaynaklanan kirlilik yükleri de havza bazında olmak üzere CBS ortamında
haritalandırılmıĢtır.
Kirlilik yüklerinin hesaplaması ile ilgili olarak; kentsel alanların 2020, 2030 ve 2040 yıllarına
ait 30 yıllık nüfus projeksiyonları yapılmıĢ ve bu projeksiyonlara bağlı olarak gelecekteki
kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Nüfus tahminleri yapılırken, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki
nüfus değiĢimini olabildiğince gerçekçi bir Ģekilde tahmin etmek amaçlanmıĢtır. Proje
kapsamında havza sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar),
kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu
senaryolar içinden havza yapısını en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Kirlilik Yükleri ile ilgili çalıĢmalar neticesinde Kuzey Ege Havzası için elde edilen veriler Ģu
Ģekilde özetlenmektedir:
Kentsel Kirlilik:
Mevcut durumda Kuzey Ege Havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında
incelenen 51 yerleĢim yerinin (tüm belediyeler ve N>2.000 olan köyler) 13‘ ünde atıksu
arıtma hizmeti verilmektedir. Havzada bulunan 9 adet kentsel atıksu arıtma tesisi ile 197.008
kiĢiye hizmet verilmekte olup; bu durum havza nüfusunun %32‘sine karĢılık gelmektedir.
Buna göre 2009 yılında üretilen kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları KOĠ için
%44, t-N için %51 ve t-P için %51‘ dir. 2009 yılında havzaya ulaĢan KOĠ yükü 12.529 ton/yıl,
t-N yükü 1.154 ton/yıl, t-P yükü 191 ton/yıl‘dır.
Baskı Ta
ġekil Y5. Kuzey Ege Havzası Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
Baskı Ta
ġekil Y6. Kuzey Ege Havzası A Grubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi
Baskı Ta
ġekil Y7. Kuzey Ege Havzası B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
Baskı Ta
ġekil Y8. Kuzey Ege Havzası C Grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi
Baskı Ta
Endüstriyel Kirlilik:
Havzada oluĢan ve alıcı ortama verilen endüstriyel atıksuların %30‘ u havza içine, geri kalan
%70‘lik kısmı ise Ege Denizi‘ne (havza dıĢına) deĢarj edilmektedir. 2010 yılı havzaya ulaĢan
KOĠ yükü 4.956 ton/yıl, t-N yükü 217 ton/yıl, t-P yükü 32 ton/yıl‘dır. Üretilen endüstriyel kirlilik
yüklerinin giderim yüzdeleri ise sırası ile KOĠ‘de %67, AKM‘de %58, t-N‘da %19 ve t-P‘da ise
%6 olarak hesaplanmıĢtır.
Düzenli Depolama Sahaları Sızıntı Sularından Kaynaklanan Kirlilik:
Kirlilik oluĢumunda düzensiz katı atık depolarından kaynaklanan sızıntı sularının önemli bir
payı bulunmaktadır. Havza sınırları içerisinde bulunan katı atık bertaraf tesislerinde oluĢan
sızıntı sularından kaynaklanan yüklerin hesabında, bugünkü durum baz alınarak gelecekteki
katı atık düzenli/düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan kirlilik yükleri mümkün
olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespit edilmiĢtir.
Kuzey Ege Havzası‘nda 2010 yılı için düzenli katı atık depo sahalarından kaynaklanan
noktasal sızıntı suyu yükleri, KOĠ için 72, Toplam N için 18, Toplam P için ise 0,18 ton/yıl
mertebesindedir. Yüklerin Katı Atık Ana Planı‘na bağlı olarak 2016 yılında düzenli depolama
tesislerinin iĢletmeye alınmalarının ardından ani bir artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna
göre 2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 551, Toplam N için 89, Toplam P için ise 1 ton/yıl
olacaktır. Bu tarihten itibaren 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir.
Yayılı Yüklerden Kaynaklanan Kirlilik:
Yayılı kirlilik yükleri besi maddesi parametreleri olan azot (N) ve fosfor (P) bazında
hesaplanmıĢtır. Ġleride yapılacak planlama çalıĢmalarına temel teĢkil etmesi açısından 2010
yılı için hesaplanan besi maddesi yükleri 2020, 2030 ve 2040 yılları için tahmini ve alansal
dağılım olarak verilmiĢtir.
Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden
kaynaklanmaktadır. Kuzey Ege Havzası‘nda, toplam yayılı kirleticilerde, N yükü açısından
%36 ile baĢı çeken gübre kullanımını, %30 ile arazi kullanımı kaynaklı kirlilik (orman, çayırmera-otlak, kentsel ve kırsal yerleĢim alanları yüzeysel akıĢları) ve %22 ile hayvancılık
faaliyetleri takip etmektedir. Atmosferik taĢınım, düzensiz katı atık depo alanları kaynaklı
sızıntı suyu yükleri ve foseptiklerden çıkıĢ suları kaynaklı yayılı yükler, t-N açısından
toplamda %12‘ lik bir paya sahiptir. Yayılı yükler t-P parametresi açısından incelendiğinde ise
kirlilikteki en büyük payın yine tarımsal gübre kullanımı olduğu (%50) görülmektedir. Gübre
Baskı Ta
kullanımını takiben hayvancılık %28, foseptikler %11 ve, çayır-meralar ile ormanlardan
kaynaklanan fosfor yükleri %10‘luk bir paya sahiptir. 2010 yılı havzaya ulaĢan t-N yükü 6.550
ton/yıl, t-P yükü 500 ton/yıl‘dır. Kuzey Ege Havzası‘na ait t-N ve t-P yük haritaları ġekil Y9 ve
Y10 da, dağılımları ise ġekil Y11 de verilmektedir.
Baskı Ta
ġekil Y9. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N Yükü
Baskı Ta
ġekil Y10. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam P Yükü
Baskı Ta
Yayılı Toplam N Yükü Dağılımı (ton/yıl, %)
197 ; 3%
262 ; 4%
334 ; 5%
2.350 ; 36%
Sızıntı Suyu
Fosseptik
1.464 ; 22%
Atmosferik Taşınım
Hayvancılık
Arazi Kullanımı
Gübre Kullanımılı
1.943 ; 30%
Yayılı Toplam P Yükü Dağılımı (ton/yıl, %)
7 ; 1%
51 ; 10%
Sızıntı Suyu
54 ; 11%
Arazi Kullanımı
Fosseptik
252 ; 50%
Hayvancılık
137 ; 28%
Gübre Kullanımı
ġekil Y11. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N ve Toplam P Yükü Dağılımı
Noktasal ve Yayılı Kirlilik Yükleri
Havzadaki kentsel alanlardan ve endüstriyel tesislerden kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri
ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere noktasal kirliliğin toplam içerisinde
daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı için havza genelindeki noktasal
yükün toplam yüke oranı, toplam N parametresi bazında %17, toplam P parametresi bazında
%31 dir. Noktasal toplam N yükleri 2010 yılında 1.376 ton/yıl iken, 2040 yılında 1.320 ton/yıl
Baskı Ta
değerine inmektedir. Toplam P yükleri bu 30 yıllık bu zaman diliminde az bir artıĢla 223
ton/yıl dan 241 ton/yıl değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere
rağmen, yayılı yüklerde daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010 yılında
6.550 ton/yıl olan yayılı toplam N yükü, 2040 yılında 4.578 ton/yıl seviyesine inmekte olup;
%30 oranında bir azalma söz konusudur. Toplam P yükleri değeri de benzer Ģekilde 500
ton/yıl dan 332 ton/yıl değerine inmektedir.
Kuzey Ege Havzası‘ndaki toplam kirlilik yükleri genel özeti Tablo Y3 te verilmektedir.
Tablo Y3. Kuzey Ege Havzası Toplam Kirlilik Yükleri
YILLAR
TOPLAM YÜKLER (ton/yıl)
Toplam Azot (TN)
Toplam Fosfor (TP)
Noktasal
Noktasal
Yayılı Toplam
Yayılı
Kentsel Endüstriyel
Kentsel Endüstriyel
2010
2020
2030
2040
1.154
830
1.025
1.200
222
150
136
120
6.550
5.544
5.078
4.578
7.926
6.524
6.239
5.898
191
164
192
220
32
26
24
21
500
420
374
332
Toplam
723
610
590
573
5. Kentsel Atıksu Arıtma Tesislerinin Planlanması ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Kentsel AAT planlama ve fizibilite çalıĢmaları, ―Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması‖ Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, AAT‘lere atıksu taĢıyacak kolektör hatlarının
güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması gibi faaliyetleri
kapsamaktadır. Planlanan kentsel atıksu arıtma tesisleri özellikleri ile birlikte CBS ortamında
yerini almıĢtır.
Mevcut AAT‘lerin değerlendirilmesi aĢamasında; havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları
kapsamında mevcut kentsel AAT‘ leri yerinde incelenmiĢ, ve yenileme veya kapasite artıĢı
ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama çalıĢmalarına da yansıtılmıĢtır. Ayrıca,
planlama çalıĢmalarında oluĢturulan arıtma senaryolarında öngörülen esaslara göre,
çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını arıtması planlanan mevcut AAT‘ ler için gerekli
kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer
almaktadır. Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, ÇOB)
AAT‘ler için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da ilgili kurumlarla
beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
Baskı Ta
Bu kapsamda ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak, 3 farklı senaryo
için AAT planlamalarının alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif:
Maksimum sayıda AAT ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak
üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif:
Minimum sayıda AAT ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda
AAT‘de arıtılması planlanmıĢtır.
3. Alternatif:
Optimum sayıda AAT ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç olmak üzere
AAT‘ler, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak
olarak planlanmıĢtır.
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması gereken yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir. Planlanan AAT‘ler için
proses seçimi gerçekleĢtirilirken, söz konusu tesisten faydalanacak nüfus değeri esas
alınmıĢtır.
Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz
önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu
Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmelikleri‘nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus
değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir.
Bu bağlamda tesise bağlı nüfus değerine göre proses seçimi Tablo Y4 te verildiği gibi
yapılmıĢtır.
Baskı Ta
Tablo Y4. Proses Seçim Kriterleri
NÜFUS ARALIĞI
N<2000
YERLEġĠM
PROSES TĠPĠ
DURUMU
Ġkincil
KI
Çamur Kurutma Yatakları
Hassas Alan
Doğal Arıtma/Paket Arıtma
Ġkincil
KI/Foseptik
-/Kurutma Yatakları
Diğer
Ġkincil
KI+Foseptik
Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Sistemi
Ġkincil/ileri
KI+ĠI+YAKT
Ġkincil
KI+ĠI+YAKT
Ġkincil
KI+ĠI+YAKT
BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi)
Ġleri
Hassas Alan***
Ġleri
Diğer
Ġkincil
Ġçme Suyu Havzası
Ġleri
Hassas Alan
Ġleri
Diğer
Ġkincil
Ġleri
Hassas Alan
Ġleri
Diğer
Ġleri
Ġleri
Hassas Alan
Ġleri
Diğer
Ġleri
Hassas Alan
**
Diğer
50000<N<100000
100000<N<250000
N>250000
ÇAMUR ARITMA
Paket Arıtma
**
10000<N<50000
ÖN
ARITMA*
2000<N<10000
ARITMA
MERTEBESĠ
* KI:Kaba Izgara ĠI:Ġnce Izgara
***
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
Graviteli Yoğ. +
Mekanik/Kurutma Yatakları
Mekanik
KI+ĠI+YAKT
Mekanik
Graviteli Yoğ. + Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Çamur Çürütme + Mekanik
HKT: Havalandırmalı Kum Tutucu
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi
öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi
iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma
yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme
safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma
mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır
Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan 3 arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında 3 alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Baskı Ta
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel AAT‘lerin her biri için
ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek
biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam
iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri,
arıtılan atıksuyun m3‘ ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri
de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi
merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde, bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate
alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu
karĢılaĢtırmalı maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi
için, 3 alternatif için aynı yöntem ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde
bulundurulmuĢtur.
ÇalıĢmalar kapsamında Kuzey Ege Havzası‘nda kurulması planlanan AAT‘ler, arıtma
teknolojilerine göre gruplandırılarak Tablo Y5 ve Tablo Y6 da verilmektedir.
Tablo Y5. Kuzey Ege Havzası’nda Aktif Çamur Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
Atıksu Toplama
Alanı
Baskı Ta
I-1
I-2
I-3
I-4
I-5
ĠL
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
ADI
ĠLÇE
Bayramiç
Ezine
Merkez
Ayvacık
Bozcaada
II-1
II-2
II-3
II-4
II-5
II-6
II-7
II-8
II-9
II-10
Çanakkale
Balıkesir
Balıkesir
Ġzmir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Ayvacık
Burhaniye
Ayvalık
Dikili
Havran
Havran
Edremit
Edremit
Edremit
Edremit
Küçükkuyu
Pelitköy
Merkez
Merkez *
Merkez
Büyükdere
Kızılkeçili
Avcılar
Altınoluk **
Güre
III-1
III-2
III-3
III-4
III-5
III-6
III-7
Balıkesir
Balıkesir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Manisa
SavaĢtepe
SavaĢtepe
Kınık
Kınık
Dikili
Aliağa
Kırkağaç
Sarıbeyler
Merkez
Poyracık
Merkez
Çandarlı
YeniĢakran
Karakurt
BELDE-KÖY
Merkez
Merkez
Kumkale
Gülpınar
Merkez
Atıksu Toplama
Alanı
III-8
III-9
III-10
III-11
III-12
ĠL
Ġzmir
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
ADI
ĠLÇE
Bergama
Soma
Soma
Kırkağaç
Kırkağaç
BELDE-KÖY
Zeytindağ
Cenkyeri
Avdan
Merkez+Bakır
Gelenbe
* : Ġzmir/Dikili ilçesinde ön arıtma ve sonrasında derin deniz deĢarjı mevcuttur. Planlama çalıĢmalarında aktif
çamur sistemli AAT planlaması yapılmıĢtır.
** : Balıkesir/Edremit/Altınoluk beldesinde mevcut olan AAT de kapasite yetersizliği olduğu için beldeye yeni bir
AAT yapılması planlanmıĢtır.
Tablo Y6. Kuzey Ege Havzası’nda Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
Atıksu Toplama
ĠL
Alanı
III-1-D
III-2-D
III-3-D
III-4-D
III-5-D
III-6-D
III-7-D
Manisa
Manisa
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
ADI
ĠLÇE
Soma
Kırkağaç
Bergama
Bergama
Bergama
Bergama
Kınık
BELDE-KÖY
Yağcılı
Ġlyaslar
Göçbeyli
Ayaskent
Bölcek
Yenikent
Yayakent
Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan
Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo Y7
de verilmiĢtir. Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan
arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‘ lerin tamamlanma
ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde
verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki
yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanları nüfusu
100.000‘den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için
2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 2.000-10.000 arasındaki belediyeler
için 2017 yılıdır.
Baskı Ta
Tablo Y7. Kuzey Ege Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Atıksu Arıtma Maliyetleri (€)
AAT Ġlk Yatırım Maliyeti
Senaryo
I. Alternatif
Aktif
Doğal Arıtma
Çamur
19.404.324
1.312.059
II. Alternatif
19.122.168
1.126.979
III. Alternatif
18.664.444
602.779
ĠĢletme
Maliyeti
(€)
Toplam
ĠYM
6.597.372 27.313.756 57.469.782
Yenileme
Kolektör
Maliyeti
(€)
Toplam
Yatırım
Maliyeti
(€)
Toplam
Maliyet (€)
0 27.313.756
84.783.538
6.597.372 26.846.519 57.379.363
1.051.814 27.898.333
85.277.697
6.597.372 25.864.595 57.348.470
4.854.630 30.719.226
88.067.696
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada 3 kez gerçekleĢtirilen paydaĢ toplantılarında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili
diğer kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. AAT planlamaları, paydaĢ toplantıları
sonrasında değiĢikliklerin birinci alternatife iĢlenmesi ile nihai halini almıĢtır. Nihai atıksu
arıtma senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo Y8 de verilmiĢtir.
Tablo Y8. Kuzey Ege Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri
Aktif
Çamur
Doğal
Arıtma
Yenileme
Toplam
ĠYM
20.855.885
839.690
5.465.910
27.161.485
ĠĢletme
Maliyeti (€)
54.029.783
Kolektör
Maliyeti (€)
Toplam
Yatırım
Maliyeti (€)
633.277
27.794.762
Toplam
Maliyet (€)
81.824.545
Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk
yatırım maliyeti ile kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafikler ġekil Y.12’de verilmektedir.
Buna göre müstakil olarak planlanan AAT‘ lerin hizmet ettiği belediye nüfusu 100.00‘den
fazla ise AAT‘ nin iĢletmeye alma yılı 2010, 50.000-100.000 arasında ise 2012; 10.00050.000 arasında ise 2014; 10.000‘den az ise 2017 olarak alınmıĢtır. Birden fazla yerleĢimin
aynı AAT‘ ye bağlı olduğu durumlarda (ortak arıtma) , AAT‘nin hizmet ettiği nüfusa
bakılmaksızın. AAT‘ ye bağlı ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen
süreye kadar tesisin iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde gösterilmiĢtir. Bununla
birlikte nüfusu 100.000 üzerinde olan yerleĢim yerleri için verilen süre dolduğundan eylem
planı takviminde söz konusu yerler için bu süre 2012 olarak öngörülmüĢtür. Kuzey Ege
Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için;
2012 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 11.093.034 €, 2014 yılına kadar süresi olan
AAT‘lerin ĠYM 9.704.752 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 6.388.862 €‘dur.
Kuzey Ege Havzası‘nda planlanan AAT‘ler ġekil Y.13‘de verilmiĢtir.
Baskı Ta
Kuzey Ege Havzası Planlanan Kentsel AAT İlk Yatırım Maliyetleri
12.000.000
50.000<N>100.000
11.093.034
10.000<N<50.000
10.000.000
İlk Yatırım Maliyeti (Euro)
9.704.752
8.000.000
N<10.000
6.000.000
6.388.862
4.000.000
2.000.000
N>100.000
0
0
2010*
2012
2014
2017
Yıllar
Kuzey Ege Havzası Planlanan Kentsel AAT Kümülatif İlk Yatırım Maliyetleri
Proje Kapsamındaki
Tüm Yerleşim Yerleri
30.000.000
27.186.648
25.000.000
N>10.000
20.000.000
20.797.786
15.000.000
N>50.000
10.000.000
5.000.000
11.093.034
N>100.000
0
0
2010*
2012
2014
2017
Yıllar
* Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'yi iĢletmeye
almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüĢtür.
ġekil Y12. Kuzey Ege Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri
Baskı Ta
ġekil Y13. Kuzey Ege Havzası AAT Planlama Haritası
Baskı Ta
6. ÇalıĢmaların Coğrafi Bilgi Sistemine (CBS) Aktarılması
Proje kapsamında öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması
için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup, proje kapsamında üretilen tüm veriler
CBS ortamında ÇOB sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bilindiği gibi tüm
dünyada olduğu gibi ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan CBS teknolojisi mekansal
anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha doğru ve hızlı
Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar
için
verilerin
toplanması,
toplanan
verilerin
değerlendirilmesi,
analiz
edilmesi
ve
sunulmasında CBS 'nin etkin bir Ģekilde kullanılması bir zorunluluk haline gelmiĢtir. Burada
unutulmaması gereken diğer bir husus, klasik yöntemlerle bir yıllık bir sürede Türkiye‘ nin
%52 nüfusuna hitap eden ve belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem
planlarının hazırlanmasının hem çok zor olacağı ve hem de doğruluk açısından aynı
hassasiyeti taĢımayacağıdır. Bu nedenle, CBS kullanımı bu projenin en önemli ve
vazgeçilemeyen bir aracı olmuĢtur.
Bütüncül bir yaklaĢımla CBS ile 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanmasında elde
edilen faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve
haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olmuĢtur.
Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler, CBS ortamına aktarıldığı için zaman
içerisinde gerek yeni toplanmıĢ, süreç içerisinde toplanan veri ve gerekse mevcut
verilerin güncellenmesi daha kolay ve ucuz olmuĢtur.
Havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi ve
çözümünde oluĢturulan CBS önemli bir altlık olacaktır.
OluĢturulan CBS tabanı sayesinde, havzalar bazında zamanla artacak veri ve bilgi
yoğunluğu karĢısında verilerin daha hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz edilmesine
olanak sağlanacaktır.
Projede her havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için tek bir
veri katmanı oluĢturma yoluna gidilmiĢtir. Böylelikle veri katmanı kalabalığı önlenerek,
sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilmesi
sağlanmıĢtır.
Baskı Ta
Havzalar bazında oluĢturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle
özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip
etmek mümkün olacaktır.
7. Havzalarda Yapılan PaydaĢ Toplantıları
Yukarıda bahsedilen proje çalıĢmaları sırasında projenin amaç ve kapsamının anlaĢılabilir
olması ve projede yapılan çalıĢma sonuçlarının proje tamamlandıktan sonra sürdürülebilir
olması açısından havza bazında açılıĢ ve paydaĢ toplantıları baĢlığı altında toplantılar
düzenlenmiĢtir. Bu toplantılar, baĢta ÇYGM BaĢkanlığı‘nda olmak üzere; Havza koordinatörü
olan Ġl Çevre Orman Müdürlükleri ile havzadaki diğer Çevre ve Orman Ġl Müdürlükleri,
TÜBĠTAK MAM, proje danıĢmanları ve hizmet alımı yapılan firmalar, havzada yer alan
Belediyeler, Ġller Bankası, Ġl Özel Ġdareleri, Tarım Ġl Müdürlükleri ve havzada yer alan Sivil
Toplum KuruluĢlarının katılımıyla gerçekleĢtirilmiĢtir. AçılıĢ toplantıları her bir havzadaki
koordinatör ilde Ekim-Aralık 2009 tarihlerinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Proje çalıĢmalarının
ilerlemesi ve Havza bazında atıksu arıtma tesisi planlamalarının tamamlanması sonucunda
Mayıs-Temmuz 2010 tarihlerinde yine 11 havzada paydaĢ toplantıları düzenlenmiĢtir. Kuzey
Ege Havzası açılıĢ toplantısı 04 Aralık 2009, I. paydaĢ toplantısı 07 Temmuz 2010 tarihinde
Çanakkale ilinde, II. paydaĢ toplantısı ise 21.10.2010 tarihinde Ġzmir‘de, III. paydaĢ toplantısı
ise 24.12.2010 tarihinde Çanakkale‘de gerçekleĢtirilmiĢtir. PaydaĢlarla yapılan bu toplantılar
neticesinde alınan geri bildirimler değerlendirilmiĢ olup, özellikle planlamalara ve projenin
diğer kısımlarına yansıtılmıĢtır.
8. Eylem Planlarının Hazırlanması
Proje kapsamında yapılan çalıĢmalar neticesinde havzadaki sorunlar ve çözüm önerilerine
yönelik ―Eylem Planları‖ hazırlanmıĢtır. Eylem planlarında yapılması gereken iĢlerin süresi ve
iĢi yapacak sorumlu kurum ve kuruluĢlarda belirtilmiĢtir. Proje faaliyetlerine iliĢkin iĢ termin
planı Bölüm 8.4 te detaylı olarak anlatılmıĢtır.
Kuzey Ege Havzası için önerilen eylem planı kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl
(2010-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2015-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2020-2040) ise
uzun vade olarak belirlenmiĢtir. Bu zaman aralıkları, tespit edilen planlamaların öncelik ve
uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir.
Baskı Ta
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi)
Kuzey Ege Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir:
Nüfusu 10.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014
yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir.
Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‘lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, deĢarj izninin
alınması vb.) yapmaları gerekmektedir.
Özellikle Edremit Körfezi kıyılarında ve havzanın tüm kıyı bölgesinde yer alan otel,
motel, tatil köyü vb. turistik tesislerin atıksu altyapıları, en geç 2012 yılı sonuna kadar
ilgili mevzuat Ģartlarını sağlayacak Ģekilde iyileĢtirilmelidir.
Zeytinyağı üretimi yapan iĢletmelerde, zeytin karasuyundan kaynaklanan kirliliğin
önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede belirlenecek olan
çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir.
Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı ortama yapılan tüm
kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması Ģarttır.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, ait oldukları katı atık birliklerinin nüfusuna
bağlı olarak, en geç 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli
depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu
50.000‘in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde, 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları
ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Aliağa Ağır Sanayi Bölgesi‘nde faaliyet gösteren gemi söküm tesisleri ve demir-çelik
üretim tesislerinde mevzuata uygun çevre yönetim sistemlerinin en geç 2 yıl
içerisinde (2012 yılı sonuna kadar) hazırlanması ve uygulamaya geçilmesi
gerekmektedir. Bölgede hava kirletici emisyonlardan kaynaklanan hava kirliliğinin
tespiti için izleme sisteminin 2015 yılına kadar kurulması önerilmektedir. Aynı zaman
Baskı Ta
zarfı içerisinde hava kirleticilerin su kaynaklarına olan etkilerinin de belirlenmesi için
gerekli çalıĢmaların tamamlanması gerektiği düĢünülmektedir.
Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan Bayramiç, Ayvacık ve
Madra Barajlarında özel hüküm belirleme çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar
tamamlanmıĢ olması gerektiği düĢünülmektedir. Ayrıca Güzelhisar Barajı ile ilgili
olarak özel hüküm belirlenmesine gerek olup olmadığının belirlenmesi gerekmektedir.
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği
düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su
kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise
2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Kuzey Ege Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Nüfusu 10.000‘in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000‘in üzerinde olan kırsal
yerleĢimlerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerin yapılması
gerekmektedir.
Havzada yer alan ve bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000‘in altında olan tüm
belediyelerde 2017 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının
rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tarım ve hayvancılık gibi faaliyetlerden kaynaklanan yayılı kirliliğin önlenmesi
amacıyla yapılacak olan envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının
2019 yılı sonuna kadar yapılması gerektiği düĢünülmektedir.
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Kuzey Ege Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
Baskı Ta
Eylem planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler Havza Su Ajansı veya
Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB) tarafından devamlı surette
izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir.
Baskı Ta
Baskı Ta
EXECUTIVE SUMMARY
Increasing water demand with an increasing population, problems related to scarcity of water
resources, overconsumption and pollution of water in parallel to developing industrial and
agricultural activities, increased the importance of water resources management on
watershed basis. On the 9th article of No:4856 Act on the Organization and Missions of
Ministry of Environment and Forestry, General Directory of Environment was nominated by
doing the necessary work in order to prepare plans for water protection and usage, and
providing an integrated watershed-based management of terrestrial water and soil resources.
Besides on the 5th article of Water Pollution Control Act published in 2004 in Official Gazette
with an issue number of 25687, it was stated that Water Protection Action Plans are made by
Ministry of Environment and Forestry by consulting with General Directorate of DSĠ (State
Water Works) and other related enterprizes.
Within this framework, work on preparation of Watershed Protection Action Plans was started
by the Ministry of Environment and Forestry of Turkish Republic. Initially, 25 hydrological
watersheds of our country were rated considering the water quality, pollutant sources,
protection areas and drinking water resources in the watershed. Based on this prioritization,
protection action plans were already completed for 4 watersheds. Preparation of protection
action plans for 11 of the remaining 21 watersheds were undertaken by TUBITAK Marmara
Research Center and started after being signed by the Ministry of Environment and ForestryGeneral Directorate of Environmental Management and TUBITAK Governorship on August
12, 2009. The project was finalized on December 3, 2010 with the completion of
amendments in planning of wastewater treatment facilities.
Watershed Protection Action Plans will contribute to Türkiye in the process of nomination for
European Union in order to comply with Water Framework Directive which came into force in
2000 and forms a basis for all EU water directives, and to form a basis for preparation and
application of River Basin Management Plans which will include the necessities of the
directive.
The total population of the residential areas within the scope of the Project is 37 453 292
according to the census of population by the year 2009 with respect to the address-based
registration system. This population refers to 52% of the total population of Türkiye (Figure
Baskı Ta
Y1). The total area considered in the Project equals to 40% of the total area in Türkiye
(Figure Y2).
Figure Y1. Population of Project Area
Figure Y2. Project Area
Within the scope of the Project, Watershed Protection Action Plans were prepared for the
following 11 hydrological watersheds based on 5th article of Water Pollution Control Act
(Figure Y3).
Kuzey Ege (North Aegean) Basin
Marmara Basin
Susurluk Basin
Küçük Menderes Basin
Büyük Menderes Basin
Burdur Basin
Yeşilırmak Basin
Kızılırmak Basin
Konya Closed Basin
Seyhan Basin
Ceyhan Basin
Baskı Ta
Figure Y3. Watersheds within the Scope of the Project
Within the Project, in order to prevent pollution and protection or rehabilitation of water
resources, present situation of the watershed was initially determined in terms of water
resources potential, point and non-point sources of pollution and water quality. Later, short,
medium and long term planning was made considering priorities, technological and
economical feasibility and sustainability. All those works were shared with the authorities in
the watershed, the Ministry of Environment and Forestry holding the first place.
Within the general work plan of the Project, consultancy service was undertaken by ―Biosfer
Consultancy Engineering and Trade Ltd. Corp.‖. One of the important work packages of the
Project consisting of municipal wastewater treatment plant planning and feasibility works was
undertaken by ―Mimko Engineering Manufacturing Consultancy Coordination and Trade
Corp.‖ through service procurement.
The work packages accomplished within the concept of the Project are as follows:
1. Determination of the General Situation of the Watershed
Within this work package, location, geographical characteristics, water resources,
meteorological characteristics, agricultural and industrial properties which define the
watershed were compiled and mapped through Geographical Information Systems tools.
Baskı Ta
Leading Environmental Pressures and Hot Spots in the Watershed
According to the obtained data, factors which lead to environmental pressure on the
watershed are;
Widespread olive oil production throughout the whole basin, particularly in regions
close to the coast,
Coal Mine of ―TKĠ Ege Linyitleri ĠĢletmeleri‘‖ and private coal processing facilities,
Dairies,
Turistic facilities ,
Agriculture and animal farming in the productive plains of the basin,
Untreated domestic and industrial wastewaters,
Solid waste dumping sites, particularly those located next to surface waters.
As a result of these pressures, Bakırçay River and its branches, coasts of Edremit Bay,
Bayramiç, Güzelhisar and Madra dam lakes which are used as sources for potable water,
Aliağa Heavy Industrial Area where industry is dense were determined as hot spots.
2. Determination of Water Resources and Evaluation of Related Planning
Present data on potential of surface and groundwater resources, their usage purposes, and
allowance of water resources and future planning were specified. Considering the water
requirement in the watershed, reuse of treated wastewater was evaluated.
3. On-Site Examination of Environmental Infrastructure
All municipalities regardless of the population, villages with N>2000, organized industrial
areas, other important pollution sources which discharge into receiving water resources,
working and abandoned solid waste disposal sites were visited and the present infrastructure
was investigated on-site. Within this scope, coordinates of the related places were recorded,
and the present situation of the municipal wastewater treatment plants, wastewater treatment
plants of individual industries and organized industrial areas which discharge into receiving
water bodies and which account for priority problems for the watershed were investigated.
Data obtained as a result of fieldwork were inserted into Excel tables and recorded under
GIS. Within the scope of Project, 1435 residential centers were visited, 192 domestic
wastewater treatment (WWTP) plants, 1295 solid waste dumping areas, 29 sanitary landfills,
509 individual industrial plants with WWTP, 142 individual industrial plants without WWTP,
and 70 organized industrial areas were examined on-site.
Baskı Ta
During the field work for Kuzey Ege (North Aegean) Watershed, 51 residential centers were
visited, 9 domestic wastewater treatment (WWTP) plants, 47 solid waste dumping areas, 1
sanitary landfill not yet in operation, 11 individual industrial plants with WWTP, 5 individual
industrial plants without WWTP, and 1 organized industrial area were examined on-site.
WWTPs in operation and under construction are listed in Table Y1; in addition Table Y2
shows the organized industrial areas and their situation of WWTP.
The locations of
environmental infrastructural facilities examined during field work are illustrated in Figure Y4.
Table Y1. WWTPs in operation and under construction in North Aegean Basin
LOCATION
DISCHARGE
MEDIA
SITUATION
YEAR OF START
OF OPERATION
In Operation
Biological
Drainage Canal
1998
Advanced
Drainage Canal
2009
Ç.Kale/Ayvacık
Biological
Geme Creek
2008
Biological
ġahin Creek
1997
Biological
Aegean Sea
1998
Biological
Aegean Sea
2002
Biological
Karaağaç Creek
2007
Balıkesir/Gömeç
Biological
Aegean Sea
2009
Ġzmir/Aliağa
Advanced
Güzelhisar Creek
2010
Under Construction
Advanced
Aegean Sea
2011
Advanced
Aegean Sea
2011
Ġzmir/Bergama
Advanced
Bakırçay River
2011
Table Y2. Organized Industrial Areas in North Aegean Basin
OIA NAME
Aliaağa OIA
Baskı Ta
LOCATION
Ġzmir/Aliağa
SITUATION
In operation
WWTP SITUATION
There is a domestic WWTP
Figure Y4. Environmental Infrastructure Map for North Aegean Basin
Baskı Ta
4. Determination of Water Quality and Pollution Loads
For water quality classification, measurements and analysis of water resources between
2003-2009 obtained by DSĠ (State Hydraulic Works) were used. Surface water quality
classes were determined based on the quality classes criteria for terrestrial water resources
described in Table 1 of Water Pollution Control Act. As long as there was sufficient data, for
each DSĠ station, water quality classes (I,II,III,IV) were determined for COD, BOD5, NH4-N,
NO2-N and NO3-N which are important water quality parameters in terms of organic matter
and nitrogen pollution (Figure Y5). Water quality parameters were also determined with
respect to main parameter groups (A, B, C) described in the same table. All these data were
inserted into maps prepared by the use of GIS. (Figure Y6 - Y8)
Pollution loads exerted by municipal and industrial wastewaters, working or abandoned solid
waste disposal sites and non-point sources were calculated. Pollutant loads from point and
non-point sources were mapped using GIS for each watershed.
Pollutant loads were calculated for 2020, 2030 and 2040 based on 30-years projections of
urban populations. The purpose of making population projections is estimating the future
population changes as realistic as possible. Within the scope of the Project, population
projection scenarios were developed for 30 years (until 2040) for the residential areas based
on urban/rural, summer/winter and equivalent populations. The scenario which best reflects
the characteristics of the watershed area was selected and used in load calculations
Results obtained for Kuzey Ege (North Aegean) Watershed as a result of pollutant load
calculations is as follows:
Pollution from Urban Wastewater:
In present, only 13 of 51 residential centers (municipalities and villages with N>2000) treat
their domestic wastewaters in treatment plants in the Kuzey Ege (North Aegean) Watershed.
9 domestic wastewater treatment plants in the watershed serve to 197.008 people which
refer to 32% of watershed population. In 2009, the fractions of pollutant loads from urban
wastewater sources which were discharged to the watershed were 44% for COD, 51% for
total-N and 51% for total-P. The loads of COD, t-N and t-P discharged to the watershed in
2009 are 12.529, 1.154 and 191 tons/year respectively.
Baskı Ta
Figure Y5. Water Quality for North Aegean Basin Based on Important Parameters (KOĠ, NH 4-N, NO2-N and
NO3-N)
Baskı Ta
Figure Y6. Water Quality for North Aegean Basin Based on Group A (Physical-inorganic) Parameters
Baskı Ta
Figure Y7. Water Quality for North Aegean Basin Based on Group B (organic) Parameters
Baskı Ta
Figure Y8. Water Quality for North Aegean Basin Based on Group C (inorganic pollution) Parameters
Baskı Ta
Pollution from Industrial Wastewater:
Industrial wastewater produced in the watershed is discharged into receiving media with a
ratio of 30% into the watershed area and the remaining 70% into the Aegean Sea. The loads
of COD, t-N and t-P discharged from industrial facilities to the watershed in 2010 are 4.956,
217 and 32 tons/year respectively. The removal ratios calculated for industrial pollution load
produced is 67% for COD, 58% for TSS, 19% for total-N and 6% for total-P.
Pollution from Leachates of Solid Wastes of Sanitary Landfills:
Solid waste leachates constitute an important portion in the formation of pollution. In the
calculation of pollutant loads originating from leachates of solid waste disposal sites in the
watershed, future pollution loads were realistically estimated taking the present situation as
basis.
Point-source pollutant loads from sanitary landfill leachates in North Aegean Basin for the
year 2010 are at levels of 72 tons/year for COD, 18 tons/year for total-N and 0.18 ton/year for
total-P. These loads are expected to dramatically increase when the sanitary solid waste
landfills will be put into operation by the year 2016 according to the Solid Waste Master Plan.
Therefore, loads will be 551 tons/year for COD, 89 tons/year for total-N and 1 ton/year for
total-P in 2020. Later loads from sanitary landfill leachates are expected to decrease through
2040.
Pollution from non-point sources:
Non-point pollution loads were calculated based on the important nutrients nitrogen (N) and
phosphorus (P). In order to provide basis for future planning, nutrient loads calculated for
2010 and estimations for 2020, 2030 and 2040 were reported as area-based distributions.
Non-point nitrogen pollution dominantly results from agricultural activities and animal farming.
In the North Aegean Basin, fertilizers lead the sources of non-point pollutants in terms of N
with a ratio of 36% in total, followed by pollution caused by land use with 30%, and animal
farming with 22%. Atmospheric deposition, landfill leachates and septic tanks contribute 12%
in total in terms of total-N. An investigation of non-point loads in terms of total-P show that
the largest portion (50%) belongs to agricultural fertilizer use. Fertilizer use is followed by
animal farming (28%), septic tanks (11%) and phosphorus from agricultural land, grass field,
meadows and forests (10%). The discharged loads in 2010 are 6.550 and 500 tons/year in
terms of t-N and t-P respectively. The maps of loads from non-point sources in North Aegean
Watershed are shown in Figures Y9 and Y10; and the distributions are shown in Figure
Y11.
Baskı Ta
Figure Y9. Map for North Aegean Basin Showing the Total N Loads from Non-point Sources
Baskı Ta
Figure Y10. Map for North Aegean Basin Showing the Total P Loads from Non-point Sources
Baskı Ta
Non point T-N Loads(ton/yıl, %)
197 ; 3%
262 ; 4%
334 ; 5%
2.350 ; 36%
Sızıntı Suyu
Fosseptik
1.464 ; 22%
Hayvancılık
Arazi Kullanımı
1.943 ; 30%
Non point T-P Loads (ton/yıl, %)
7 ; 1%
51 ; 10%
Sızıntı Suyu
54 ; 11%
Arazi Kullanımı
Fosseptik
252 ; 50%
Hayvancılık
137 ; 28%
Gübre Kullanımı
Figure Y11. The Distribution of Non point Total N and Total P Loads for North Aegean Basin
Comparison of Point and Non-point Pollution Loads:
A comparison of pollution loads from non-point sources with point sources from urban areas,
industrial facilities and solid wastes show that loads originating from point sources comprise
a smaller fraction in total loads as expected. For 2010, the fraction of point sources is 17% in
terms of total-N and 31% in terms of total-P. Total point-source nitrogen loads was calculated
as 1376 tons/year for 2010, and will decrease to 1320 tons/year in 2040. Total point-source
Baskı Ta
phosphorus loads will increase a little from 223 tons/year to 241 tons/year during this 30 year
time span. Despite those small changes in loads from point-sources, the amount of change is
much higher in the case of non-point sources. Total non-point source nitrogen load of 6.550
tons/year in 2010 will decrease to 4.578 tons/year in 2040. Similarly, total phosphorus load
will decrease from 500 tons/year to 332 tons/year.
Summary of total pollution load in North Aegean Basin is shown in Table Y3.
Table Y3. Total Pollution Load in North Aegean Basin
TOTAL LOADS (tons/year)
Total Nitrogen (TN)
Total Phosphorus (TP)
YEARS
Point
Domestic
Industrial
Nonpoint
Point
Total
Domestic
Industrial
Nonpoint
Total
2010
1.154
222
6.550
7.926
191
32
500
723
2020
830
150
5.544
6.524
164
26
420
610
2030
1.025
136
5.078
6.239
192
24
374
590
2040
1.200
120
4.578
5.898
220
21
332
573
5. Planning of Municipal Wastewater Treatment Plants and Feasibility Studies
Planning of municipal wastewater Treatment plants and feasibility studies is one of the most
important steps of the project ―Preparation of Watershed Protection Action Plans‖. This work
package involves planning of municipal wastewater treatment plants with several
alternatives, performing feasibility studies for the planned facilities, determination of the route
for wastewater collector lines and making cost analysis. Planned wastewater treatment
plants and their characteristics were placed into GIS.
During the fieldwork in the watersheds, present municipal WWTP plants were investigated
on-site and requirements were determined for renewal or capacity increase. These were
incorporated into the planning. Additionally, according to the basis anticipated by the
treatment scenarios formed during the planning studies, capacity increases required for
present WWTPs in order to treat the wastewaters of the surrounding municipalities and cost
analysis related to these also take place in planning. Besides the present facilities, feasibility
Baskı Ta
or final WWTP projects made by other enterprises (Municipalities, Provinces Bank, Ministry
of Environment and Forestry) were placed into planning after being discussed with the
related enterprises.
Three different scenarios were produced for WWTP planning considering the economical
and topographical aspects:
Alternative 1:
Planning scenario was based on providing maximum wastewater treatment plant and
minimum collector line. Separate WWTPs were planned for all residential centers except
those technically mandatory to use a collective treatment system.
Alternative 2:
This scenario involved planning based on minimum WWTP and maximum collector line. It
was planned to treat wastewaters with a minimum number of WWTPs as long as possible
except those technically impossible to make a collective treatment.
Alternative 3:
Planning scenario was prepared to obtain an optimum number of WWTPs and optimum
length of collector lines. Except the residential areas which are technically impossible to
make a collective treatment, WWTPs were planned separately or collectively.
WWTPs suggested in treatment scenarios were planned for residential areas which do not
discharge into any present WWTPs. In addition, residential areas, the WWTPs of which
require renewals or capacity increases were also involved in planning studies. Residential
areas which discharge into a WWTP and more than 90% of their wastewater being treated in
these WWTPs and WWTPs of which do not require a renewal were not involved in cost
analysis and feasibility studies. In process selection for planned WWTPs, Turkish legislations
were taken as basis. Criteria for process selection (Table Y.4) were determined based on the
populations and considering the requirements given in Municipal Wastewater Treatment ActVulnerable and Less Vulnerable Areas Declaration and Water Pollution Control Act. It was
considered if the facility was located in a drinking water catchment basin or a vulnerable
area. Hence, all the treatment facilities for population above 2000 and located in a drinking
water catchment area, and those for population above 10000 and located in a vulnerable
area were planned to be able to remove nutrients (N.P). The existing and planned WWTPs
are shown in Figure Y.13.
Baskı Ta
Table Y4. Criteria for Process Selection
Population
Location
Process
Treatme
Pretreatment*
Sludge Treatment
nt Level
Drinking Water Basin
N<2000
2000<N<10000
10000<N<50000
50000<N<100000
100000<N<250000
N>250000
Package Treatment
Secondar
CS
Drying Beds
Vulnerable Area
Natural Treatment/ Package
ySecondar
CS/Septic tank
Drying Beds
Others
Natural Treatment/ Package
y
Secondar
CS/Septic tank
Drying Beds
Extended Aeration Activated Sludge
ySec./Adv.
CS+FS+HFGC
Gravity thickener +
Vulnerable Area**
Secondar
CS+FS+HFGC
Mechanical/ Drying
Others
ySecondar
CS+FS+HFGC
Drinking Water Basin***
BNR (Carbon + Nutrient Removal)
y
Advance
Vulnerable Area
d
Advance
Others
d
Secondar
Sistemi
yAdvance
Vulnerable Area
d
Advance
Others
d
Secondar
yAdvance
Vulnerable Area
d
Advance
Others
d
Advance
d
Advance
Vulnerable Area
d
Advance
d
Advance
HFGC: Horizontal Flow Grit Chamber
d
Others
* CS:Coarse Screen
FS:Fine Screen
Beds
Mechanical
Mechanical
CS+FS+HFGC
Grav. Thick.+ Mech.
CS+FS+AGC
Mechanical
CS+FS+AGC
Mechanical
CS+FS+AGC
Sludge Digestion +
Mechanical
AGC: Aerated Grit Chamber
** Activated sludge treatment was planned for populations between 2000 -10000 which are not in a drinking water Basin. However natural
treatment was planned if its project has been prepared or its construction has already started .
*** Activated sludge treatment plants included biological nutrient removal for populations between 10000- 50000 if they are in a drinking
water Basin or vulnerable area. However conventional activated sludge was planned if its project has been prepared or its construction has
already started
Cost analysis and Feasibility Studies
Cost analysis and feasibility studies were performed for the three scenarios explained above.
In cost analysis, it was aimed to determine the economically most feasible option between
these three scenarios.
In feasibility studies, primary investment costs were calculated on yearly basis to involve
costs of construction, mechanical equipment, electricity and automation required for each of
the WWTPs determined by three different scenarios. In addition, total wastewater treatment
costs and treatment costs per m3 of wastewater were calculated to include both investment
Baskı Ta
costs and total operation costs required for 30 years. Besides, construction costs for each
collector line and whenever required investment and operation costs for pumping stations
were also considered. A relative cost analysis study was performed over total costs as a
result of a comparison of three different scenarios. In order to make a good comparison, the
same methodology and assumptions were used in the calculations of each alternative.
WWTPs planned for North Aegean Basin are shown in Table Y5 and Table Y6 depending on
their treatment technologies.
Table Y5. Wastewater Treatment Plants Planned As Activated Sludge Systems
RESIDENTIAL AREA
WWTP
I-1
I-2
I-3
I-4
I-5
II-1
II-2
II-3
II-4
II-5
II-6
II-7
II-8
II-9
II-10
III-1
III-2
III-3
III-4
III-5
III-6
III-7
III-8
III-9
III-10
III-11
III-12
Baskı Ta
PROVINCE
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Balıkesir
Balıkesir
Ġzmir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Manisa
Ġzmir
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
COUNTY
Bayramiç
Ezine
Merkez
Ayvacık
Bozcaada
Ayvacık
Burhaniye
Ayvalık
Dikili
Havran
Havran
Edremit
Edremit
Edremit
Edremit
SavaĢtepe
SavaĢtepe
Kınık
Kınık
Dikili
Aliağa
Kırkağaç
Bergama
Soma
Soma
Kırkağaç
Kırkağaç
MUNICIPALITYVILLAGE
Merkez
Merkez
Kumkale
Gülpınar
Merkez
Küçükkuyu
Pelitköy
Merkez
Merkez
Merkez
Büyükdere
Kızılkeçili
Avcılar
Altınoluk
Güre
Sarıbeyler
Merkez
Poyracık
Merkez
Çandarlı
YeniĢakran
Karakurt
Zeytindağ
Cenkyeri
Avdan
Merkez+Bakır
Gelenbe
Table Y6. Wastewater Treatment Plants Planned As Natural Treatment Systems
RESIDENTIAL AREA
WWTP
III-1-D
III-2-D
III-3-D
III-4-D
III-5-D
III-6-D
III-7-D
PROVINCE
Manisa
Manisa
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
MUNICIPALITYVILLAGE
COUNTY
Yağcılı
Ġlyaslar
Göçbeyli
Ayaskent
Bölcek
Yenikent
Yayakent
Soma
Kırkağaç
Bergama
Bergama
Bergama
Bergama
Kınık
Total costs obtained for each of the three alternatives are shown in Table Y7. Alternative 1
was determined to be the most feasible option in terms of cost out of 3 different treatment
scenarios examined for feasibility. Considering the deadlines suggested in the Environment
Law, termination of the WWTPs planned under this scenario will be between 2010 and 2017.
Accordingly, deadlines for termination of these WWTPs will be 2010 (2012 in the action plan)
for a municipality population over 100000, 2012 for 50000-100000, 2014 for 10000-50000,
and 2017 for 2000-10000.
Table Y7. WWTP Total Costs For North Aegean Basin According To Three Different Scenarios
Wastewater Treatment Costs (€)
WWTP Investment Costs
Scenario
Activated
Sludge
Natural
Treatment
Renovation
Total
Operating
Costs
Collector
Total
Costs
Investment
(€)
Costs (€)
Total
Costs
(€)
Alternative I
19.404.324
1.312.059
6.597.372 27.313.756 57.469.782
0
27.313.756 84.783.538
Alternative II
19.122.168
1.126.979
6.597.372 26.846.519 57.379.363 1.051.814
27.898.333 85.277.697
Alternative III 18.664.444
602.779
6.597.372 25.864.595 57.348.470 4.854.630
30.719.226 88.067.696
The first alternative which was determined to be the most feasible option in the draft report
was shared in the three meetings with the stakeholders in the watershed. According to their
responses, WWTP plannings were finalized. Total costs finalized according to the selected
scenario are shown in Table Y8.
Table Y8. WWTP Total Costs For North Aegean Basin According To The Finalized Scenario
Wastewater Treatment Costs (€)
WWTP Investment Costs
Activated
Sludge
20.855.885
Baskı Ta
Natural
Renovation
Treatment
839.690
Total
Operating
Costs
5.465.910 27.161.485 54.029.783
Collector
Costs
(€)
Total
Investment
Costs (€)
633.277 27.794.762
Total Costs
(€)
81.824.545
Based on the treatment scenario selected for North Aegean Watershed, the initial investment
costs will be 11.093.034 € for planned WWTPs with a municipality population of 50000100000, 9.704.752 € for 10 000-50 000, 6.388.862 € for less than 10000. Figure Y12 shows
the cumulative initial investment costs of WWTPs planned for between 2010-2017. Figure
Y13 shows the existing and planned WWTPs in North Aegean Basin.
Baskı Ta
Initial Investment Costs of Planned WWTPs in North Aegean Basin
12.000.000
50.000<N>100.000
11.093.034
10.000<N<50.000
10.000.000
Initial Investment Costs (Euro)
9.704.752
8.000.000
N<10.000
6.000.000
6.388.862
4.000.000
2.000.000
N>100.000
0
0
2010*
2012
2014
2017
Years
Cumulative Initial Investment Costs of Planned WWTPs in North Aegean
Basin
Initial Investment Costs (Euro)
30.000.000
27.186.648
25.000.000
N>10.000
20.000.000
20.797.786
15.000.000
N>50.000
10.000.000
5.000.000
All residential areas
within the scope of
the project
11.093.034
N>100.000
0
0
2010*
2012
2014
2017
Years
(*)According to the provisional 4th article of Environmental Law, deadline is 2010 for commencing operation of WWTPs of
municipalities with population above 100.000. However, since this deadline has expired, termination of these WWTPs was
foreseen as 2012 in the action plan.
Figure Y.12. Initial Investment Costs of Planned Municipal WWTPs in North Aegean Basin
Baskı Ta
ġekil Y.13. Existing and Planned WWTPs for North Aegean Basin
Baskı Ta
6. Transfer of Accomplishments into Geographical Information Systems (GIS)
In order to accomplish the planned work timely and properly during the project, GIS
technologies were effectively used. All data produced within the scope of the project were
prepared in the GIS environment to be integrated with the system of Ministry of Environment
and Forestry. As already known, the use of GIS has been increasingly prevalent in our
country as well as the whole world. GIS is advantageous in terms of providing a rapid
completion of projects and achieving fast and accurate planning activities. Particularly, for
very large areas, effective use of GIS has been obligatory for data acquisition,
implementation, analysis and presentation. It is very important to note that preparation of
watershed protection action plans comprising 52% of total population of Türkiye would be
very difficult and imprecise using classical methods to obtain the determined aims.
Therefore, GIS has been the most important and indispensable technological tool of this
project.
With an integrated approach, benefits obtained by using GIS during accomplishment of
studies for 11 watersheds are summarized below.
Compared to classical systems, it has been easier and faster to make calculations
and inquiries, and to produce and map all information forming a basis for activities
such as planning.
Since all data collected on watershed basis was transferred into the GIS environment,
it has been much easier and cheaper either to update data or to add new data.
GIS will be an important database for determination and solution of environmental
problems which could occur throughout the watershed.
GIS will provide a faster and accurate analysis of the data and information expected
to increase in time.
In spite of producing databases for each watershed, a unique database was produced
including 11 watersheds. Hence, number of databases were reduced and it was
provided to be able to make analysis and mapping in one run for all 11 watersheds.
By updating GIS database in time, it will be possible to follow up the contributions
obtained by works on the field throughout the watershed.
7. Stakeholder Meetings
During the project works mentioned above, opening and stakeholder meetings were made
for each watershed in order to make the objective and scope of the project comprehensible
Baskı Ta
and to obtain sustainability of the results of the works after the completion of the project.
These meetings were made with the participation of principally Environmental Management
General Directorate of Ministry of Environment and Forestry, all Provincial Environment and
Forestry Directorates in the watershed, TUBITAK-MRC, project consultants, service
providing firms, Municipalities in the watershed, State Water Works,
Provincial Bank,
Special Provincial Administrations, Agriculture Provincial Directorates and non-governmental
organizations in the watershed area. Opening meetings were organized in each watershed
coordinator provinces between October-December 2009. With the development of the project
and completion of planning for wastewater treatment plants, stakeholder meetings were
organized in 11 watersheds between May-July 2010. After the completion of draft report, 2.
stakeholder meeting were made in October 2010. Opening meeting was made in December
4, 2010, 1. stakeholder meeting was made on July 7, 2010 in Çanakkale, 2. stakeholder
meeting was made in Ġzmir on October 6, 2010 and 3. meeting was made in Çanakkale on
December 24,2010 for North Aegean Watershed. The feedback obtained as a result of these
meetings with stakeholders were evaluated and reflected particularly in planning as well as
other sections of the project report.
8. Preparation of Action Plans
As a consequence of the works accomplished within the scope of the project, an ―Action
Plan‖ was prepared for problems in the watershed and suggestions for solution of them. In
the ―Action Plans‖, the responsible enterprises to accomplish the required works and duration
of the works were also specified. Work deadline plan related to project activities is given
below which is also explained in detail in Section 8.4.
Baskı Ta
Baskı Ta
1.
GĠRĠġ
Günümüzde su, insan hayatı ve sağlığı ile ekosistemler için yaĢamsal bir öneme sahip
olması yanında, ülkelerin kalkınmasında temel bir ihtiyaçtır. Su kıtlığı giderek belirgin ve
yaygın bir sorun haline gelmekte; su kalitesi hemen her ülkede hızla bozulmaktadır. Bu
problem sosyal ve ekonomik açıdan zincirleme pek çok soruna da neden olmaktadır. Doğal
kaynaklarımızın korunarak kullanılması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması açısından,
koruma-kullanma dengesinin ülkemizin sosyoekonomik Ģartlarına göre ayarlanması çok
önemlidir ve önemli olduğu kadar da zor bir görevdir. Tüm bu unsurlar da ancak sürdürülebilir
su yönetimi kapsamı içinde değerlendirilebilir.
Su kaynakları yönetimi açısından günümüzde geliĢen yaklaĢım, kaynak yönetiminin havza
bazında ve diğer doğal kaynaklarla ―entegre‖ biçimde gerçekleĢtirilmesidir. Enerji, tarım,
sağlık ve çevre gibi sosyoekonomik kalkınmanın baĢlıca sektörleri için itici güç olan su
kaynaklarının, çevreyle uyumlu ve entegre yönetimi, sürdürülebilir kalkınmanın temel
bileĢenlerinden biridir. Su kaynakların verimli kullanılabilmesi kadar, doğal yenilenme
sürecinin temel alınarak gelecek nesillerin ihtiyacının da dikkate alınması büyük önem
taĢımaktadır. Özellikle havza bazında koruma planları yapılırken tüm geliĢmelere ve
kullanımlara kontrollü bir Ģekilde yön verilmesi gerekmektedir
Entegre havza yönetiminin ana hedefi mevcut su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının
teĢvik edilmesi ve sağlanması, su ekosistemlerinin ve bunlara bağlı diğer ekosistemlerin
iyileĢtirilmesi ve tahribatının önlenmesidir. Sürdürülebilir havza yönetiminde;
Havzanın çevresel özelliklerinin tanımlanması,
Hâlihazır ve gelecekteki yararlı kullanımları için gerekli kalite ölçütlerinin saptanması,
Kirletici kaynakların tanımlanması, hâlihazır su kalitesinin yararlı kullanımlara göre
değerlendirilmesi,
Mevcut kirliliğin kontrolü için uygun strateji belirlenmesi,
en önemli unsurlardır (Tanık, 2007).
Farklı sektörlerin ve kaynak kullanıcılarının birarada düĢünüldüğü, tehdit ve olanakların uzun
vadeli değerlendirildiği bir alana yapılan müdahalenin yarattığı olumlu ve olumsuz etkilerin
izlendiği en uygun ölçek havzadır. Bu nedenle, doğal kaynakların yönetiminde havza ölçeği
esas alınmalıdır. ( Dawei ve Jingsheng, 2001).
Baskı Ta
Havzalarda sık rastlanan ve sürdürülebilir yönetime gereksinim olduğunu gösteren
problemler aĢağıda verilmektedir. Bunlar;
Ötrofikasyon,
Sularda kalıcı ve toksik maddelerin birikimi,
Yüzme alanlarında sağlıksız koĢullar ve
Biyolojik çeĢitliliğin azalması ve tehlikeye düĢmesi olarak sayılabilir.
Su kaynaklarının gelecek nesillere temiz ve sağlıklı Ģekilde ulaĢtırılması için suyun toprakcanlı-iklim iliĢkileri çerçevesinde, bütün ihtiyaçların dikkate alınması ve korunarak
kullanılması gerekmektedir. Teknolojinin ilerlemesi, su kaynaklarından azami faydanın
sağlanmasına aracı olmakla birlikte, bu ilerlemeye paralel olarak sanayileĢmenin ve
ĢehirleĢmenin de artması sonucunda özellikle 1980‘li yıllarda çevre kirliliği sorunları baĢ
göstermiĢ; bu sorunlardan en geniĢ çapta etkilenen doğal kaynaklar da su kaynakları
olmuĢtur. SanayileĢme çağı ile birlikte baĢlayan ve 20. yy ortalarında ivme kazanan endüstri
faaliyetlerindeki ve insan nüfusundaki artıĢlar bütün çevresel kalitenin bozulmasına sebebiyet
vermiĢtir. Özellikle evsel atıksu ve tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan organik madde ve
besin (azot, fosfor) tuzları girdileri, iç sularda doğal ekolojik özelliklerin çok aĢırı değiĢimi ve
yoğun plankton üretime kadar varan problemlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Suyun kalitesinin bozulması, kullanılabilir su kaynaklarını daha da sınırlı hale getirmeye
baĢlamıĢtır.
Su kaynaklarının yönetiminde, yukarıda sözü edilen kapsam ve ölçek değiĢiklikleri,
geliĢtirilmesi gereken çözümlerin de aynı kapsam ve boyutta ele alınmasını gerektirmektedir.
Esas itibariyle, yukarıda sözü edilen nedenlerle, bu yaklaĢımın en doğru çözüm olduğu kabul
edilmektedir.
1.1.
Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim
AB'nin su politikalarının değiĢimi uzunca bir süredir devam etmektedir. Literatürde üç büyük
dalga halinde incelenen AB Su Politikalarının geliĢimi 2000 yılında benimsenen "Su Çerçeve
Direktifi" (2000/60/EC) (SÇD) ile farklı bir boyut kazanmıĢtır. Avrupa Birliği'nin su politikasının
"anayasası" olarak kabul edilen Direktif, önemli yenilikler içermesinin yanında Ģimdiye kadar
olan su politikalarının çerçevesini belirlemesi açısından da önem taĢımaktadır.
Avrupa Su Hukuku'nun geliĢimindeki birinci dalga 1975-80 arasında gerçekleĢmiĢ ve bu
süreçte "Çevresel Kalite Standartları" ve "Emisyon Limit Değerleri" tespit edilmiĢtir. 1980-
Baskı Ta
1995 yıllarını kapsayan ikinci dalgada ise, 1991 tarihli "Kentsel Atıkların Ele Alınması
Direktifi" ve "Nitratlar Direktifi", 1996'da benimsenen "Entegre Kirlenmenin Önlenmesinin
Kontrolü için Direktif" ve 1998'de benimsenen "Ġçme Suyu Direktifi" önemli geliĢmelerdir.
Üçüncü ve son dalga ise, 1995'ten günümüze kadar geçen süredir ve bu dönemde su
politikaları ile ilgili temel bir yeniden ele alıĢın gerektiği vurgulanmıĢtır. Ayrıca, yine 1995'ten
itibaren, birçok ve dağınık kanun yerine, daha bütünsel ve kapsamlı bir yasa öngörülmüĢtür.
Bu kapsamda SÇD için hazırlıklar baĢlatılmıĢ ve 1995 ortasından 2000 yılına kadar
sürmüĢtür. 22 Kasım 2000'de SÇD yürürlüğe girmiĢtir (Çiçek N, 2009).
Su kirliliğinin giderek önemli boyutlara ulaĢması, ülkeleri bu konuda ciddi önlemler almaya
zorlamıĢ, bu da bu alanda pek çok mevzuatın oluĢması sonucunu doğurmuĢtur. Bu
kapsamda iyi su kalitesine ulaĢmayı hedefleyen SÇD 2000 yılında Avrupa Birliği tarafından
kabul edilmiĢtir. Bütün su kaynaklarının korunması ve iyileĢtirilmesi için tutarlı bir yönetim
çerçevesi çizen AB SÇD‘nin nehir havzaları üzerine kurulu sürdürülebilir su kaynakları
yönetimi ilkesi halkın özellikle uygulayıcıların yerel ölçekte her seviyede katılımını
öngörmektedir.
Öncelikle havzayı tanımlamak gerekirse; havza bir akarsuyun kaynağıyla-sonlandığı yer
arasında kalan ve ona su veren tüm kolları kapsayan alandır. Yalnızca suyun değil, aynı
zamanda bütün doğal kaynakların örneğin ekosistemin, bütünleĢik ve sürdürülebilir olarak
kullanımını sağlayarak korunabilmesi için seçilebilecek en uygun birimdir.
Direktif su yönetimi açısından Nehir Havzası Bölgeleri‘ne (NHB'lere) dayanan ve tanımlanmıĢ
nehir havzası bölgeleri içindeki tüm yüzey suları ve yeraltısularının 2015‘e kadar ‗iyi su
durumu‘na ulaĢmasını gerektiren yeni bir perspektifi tanıtmakta, tüm su kütlelerine yönelik
çevresel ve ekolojik hedeflerin oluĢturulması yoluyla buna nasıl ulaĢılacağını açıklamaktadır.
Yüzey suları için ‗iyi durum‘, ‗iyi ekolojik durum‘ ve ‗iyi kimyasal durum‘ ile belirlenmektedir.
Ekolojik durum; hidromorfolojik, fiziko-kimyasal kalite unsurları ile desteklenen biyolojik kalite
unsurları ile belirlenmektedir. Referans noktası ya hiç insan etkisine maruz kalmamıĢ ya da
‗çok az‘ maruz kalmıĢ olan ‗bozulmamıĢ‘ koĢullar üzerinden tanımlanmaktadır. Ġyi yeraltısuyu
durumu ise yeraltı suyu kütlesinin hem miktar hem de kalite açısından en az ‗iyi‘ durumda
olması anlamına gelmektedir. Ayrıca, yeraltısuları için iyi durum gerekliliklerine ek olarak,
herhangi bir kirletici yoğunluğunda önemli ve sürekli artıĢ eğilimi belirlenmeli ve bu eğilim
önlemler programı yoluyla tersine döndürülmelidir. Tüm su kütleleri için iyi su durumu
hedefine mevzuatın yürürlüğe girdiği 2000 yılından itibaren 15 yıl içinde ulaĢılması
Baskı Ta
gerekmektedir. Yürürlüğe giriĢ tarihinden itibaren Üye Devletler SÇD‘yi baĢarıyla
uygulayabilmek için gerekli adımları atmaya baĢlamıĢlardır. Türkiye için iyi su durumu
hedefine hangi tarihte ulaĢılması gerektiği müzakerelerin bir parçasıdır.
SÇD'nin amaçları Ģu Ģekilde özetlenebilir: çok iyi duruma sahip olan su kütlelerinde ‗çok iyi
durum‘un korunması; suların mevcut durumundaki her türlü bozulmanın önlenmesi; ve tüm
sularda 2015‘e kadar en azından ‗iyi durum‘a ulaĢılmasıdır.
Direktifte bu amaç ve hedeflerin nehir havzası yönetim planında açıkça belirtileceği
bildirilmektedir; nehir havzası yönetim planı ayrıca bu hedeflere ulaĢılmasını güvence altına
almayı amaçlayan önlemler programını da içermelidir. Ġyi su durumuna; çevresel, ekonomik
ve sosyal etkenler dikkate alınarak ulaĢılacaktır. SÇD'nin uygulanması zorlayıcı olup sıkı bir
program dâhilinde birçok zorluğu ortaya çıkarmaktadır.
Bu hedeflere ulaĢmak için önlemler programını uygulamak üzere eĢgüdümlü ve bütüncül bir
yaklaĢımın temin edilmesi önem arz etmektedir. SÇD, Kentsel Atık Su Arıtma Direktifi ve
Tehlikeli Maddeler Direktifi uyarınca, Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Planı nihai
taslağı, ilgili kurumlar ile birlikte hazırlanmıĢtır. Bu süreç Türkiye‘de Su Sektörü için Kapasite
GeliĢtirilmesi EĢleĢtirme Projesi‘nin bir bileĢenini oluĢturmuĢtır. SÇD; Kentsel Atık Su Arıtma
Direktifi, Tehlikeli Maddeler Direktifi ve diğer kardeĢ direktifler, Yüzme Suları Direktifi, Nitrat
Direktifi, Habitat ve KuĢ Direktifleri gibi ekolojik ve kimyasal açıdan iyi su durumuna ulaĢmayı
hedefleyen su ile ilgili direktifleri bütünleĢtiren bir çerçeve oluĢturmakta ve entegre nehir
havzası yönetiminin genel ilkelerini sunmaktadır.(ÇOB, 2010)
Bu nedenle SÇD, daha önce yayımlanmıĢ olan ―Kentsel Atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin
Direktif 91/271EEC (1991); Nitrat Direktifi (1991), Ġçme Suyu Direktifi (1998), BütünleĢik
Kirlenme Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifi (1996), Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi (1991)
gibi suyla ilgili tüm mevzuatı da kapsamaktadır.
Bu amaçla Avrupa Komisyonu (EC) tarafından ortak bir uygulama stratejisi oluĢturulmuĢtur.
Bu ortak uygulama stratejisi, direktifin uygulanması aĢamasında izlenmesi gereken yönteme
iliĢkin bilimsel ve teknik esasları ortaya koymaktadır. Ayrıca SÇD, üye ülkelerin, direktifle ilgili
uygulama planlarını 2009 yılına kadar oluĢturmalarını zorunlu kılmakta idi. SÇD'nin önemli
özelliklerinden biri de uygulamada ulaĢılması gereken aĢamalar için kesin tarihleri
tanımlamıĢ olmasıdır. Direktifin tanımladığı en önemli kilometre taĢları aĢağıda verilmektedir.
Baskı Ta
Direktifin yürürlüğe girmesi, 2000.
Ulusal mevzuata uyum, 2003.
Nehir havzalarının ve ilgili otoritelerin tanımlanması 2003.
Nehir havzalarının karakterizasyonu: Kirletici kaynaklar ve ekonomik analiz,2004.
Ġzleme ağlarının kurulması, 2006.
Kamu ile iĢbirliği, 2006.
Taslak nehir havza yönetim planlarının sunulması, 2008.
Nehir havza yönetim planlarının tamamlanması (ölçüm programları dahil), 2009.
Fiyatlandırma politikalarının oluĢturulması, 2010.
ĠĢlevsel ölçüm programlarının gerçekleĢtirilmesi, 2012.
Çevresel hedeflere eriĢim, 2015.
Ġlk yönetim döngüsünün sonu, 2021.
Ġkinci yönetim döngüsünün sonu, hedeflere ulaĢmak için nihai tarih, 2027.
SÇD'deki en önemli kavram ―Nehir Havzası Yönetimi‖ dir ve her bir nehir havzası için Nehir
Havzası Yönetim Planı (NHYP) oluĢturulması istenmektedir. Aday ülkelerin katılım sürecinde
SÇD gerekliliklerini yerine getirmeleri gerekmektedir. Nehir havzasının özellikleri, insan
aktivitelerinin etkileri ve su kullanımının ekonomik analizi gibi çalıĢmaların yapılması, bu
direktiflerin öngördüğü hedeflerin yerine getirilmesi açısından önemlidir.
Nehir havzası yönetimi, aslında nehrin alt havzaları bazında uygulanması gereken çevresel
önlemleri içeren bir yaklaĢım metodudur. Önlemleri sıralayabilmek de havzaya iliĢkin tüm
geri plan bilgilerini detaylıca incelemekten ve irdelemekten geçer.
BütünleĢik havza yönetiminde, nehir havza yönetim planlarının (NHYP) yapılması esastır. Bu
planların yapımına dair herhangi bir reçete, yol veya yaklaĢım önermek günümüzün en çok
tartıĢılan konularından biridir. SÇD‘ye göre, NHYP unsurları aĢağıda sıralanmaktadır;
Nehir havzasının karakterizasyonu,
Ġnsan aktivitelerinin önemli baskı ve etkilerinin özeti,
Koruma alanlarının belirlenmesi ve haritalandırılması,
Ġzleme ağlarının haritası,
Çevresel hedefler listesi,
Ekonomik analiz,
Önlemler programı,
Baskı Ta
Detaylı önlemlerin listelenmesi ve özetlenmesi,
Kamuoyunun bilgilendirilmesi ve konu ile ilgili danıĢılması, karĢılıklı fikir alıĢveriĢinin
ve bilgi paylaĢımının sonuçları da içerecek Ģekilde özetlenmesi,
Yetkili otoritelerin listesi,
Kamuoyundan arka plan bilgisi ve yorum edinmek için irtibat noktalarının ve izlenecek
prosedürlerin belirlenmesi (Tanık, 2007).
Kentsel Atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif, (1991); (Türkiye‘de 2006),
Nitrat Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2004),
Ġçme Suyu Direktifi, (1998); (Türkiye‘de 2005- TS 266–2005)
BütünleĢik Kirlenme Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifi (1996);
Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2006).
21 Aralık 2009‘da, Brüksel‘de gerçekleĢtirilen ―Hükümetler Arası Katılım Konferansı‖nda
―Çevre Faslı‖ müzakereleri resmen açılmıĢtır. Ġlgili sektörler arasında en önemli ve maliyeti
en fazla olan ―Su Kalitesi Sektörü‖ dür. AB‘ye giriĢ sürecinde ülkemizde özellikle son yıllarda
kurumsal altyapı kuvvetlendirilmiĢ ve yasal mevzuat geliĢtirilmiĢ olmakla birlikte, henüz
Ģemsiye niteliğinde görev yapabilecek bir ulusal ―Su Çerçeve Yönetmeliği‖ geliĢtirilmemiĢtir.
Bu kapsamda Türkiye için en önemli kapanıĢ kriterleri, SÇD yi kapsayacak Ģekilde bir
mevzuat düzenlemesidir. Diğeride Havza Koruma Eylem Planlarının Nehir Havza Yönetim
Planlarına dönüĢtürülmesidir. Bakanlığa bağlı ÇYGM Su Kalitesi Sektörü açısından genel
koordinasyon ve uygulamalardan sorumludur.
ÇYGM, kapanıĢ kriterleri doğrultusunda Çevre Kanunu ve SKKY kapsamında revizyon
çalıĢmalarını devam ettirmekte olup, ayrıca SÇD yi kapsayacak Ģekilde Havza Koruma
Yönetmeliği çalıĢmalarını devam ettirmektedir.(ÇOB, 2010). Bununla birlikte, bu konudaki
çalıĢmalara esas olacak ―Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, Havzalarda Özel Hüküm Belirleme
ÇalıĢmalarına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Tebliği‖ 2009 yılının Haziran ayında yayınlanmıĢtır.
Akabinde içme suyu amaçlı kullanılan su kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi için özel
hüküm belirleme çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır (Gürel vd, 2010).
Bunun dıĢında yine Bakanlığın koordinasyonunda son yıllarda ülkemizde su kaynaklarının
havza bazlı yönetimine yönelik 25 havzada çalıĢmalar hızlanmaktadır (ġekil 1). Bu
bağlamda 11 havzada ―Havza Koruma Eylem Planları‖ TÜBĠTAK MAM tarafından yapılmıĢtır.
Söz konusu ―Havza Koruma Eylem Planları‖, SÇD‘nin gereği olarak hazırlanmıĢtır. Bu
Baskı Ta
planların hazırlanması önemli bir baĢlangıç noktası olup, AB Çevre Faslı açılıĢ sürecinde
önem kazanmıĢtır (Sarıkaya ve Çiçek, 2010).
ġekil 1.Türkiye Su Havzaları Haritası
Türkiye‘deki duruma bakıldığında Avrupa Birliği adaylık sürecindeki ivme, bu kavramların
daha doğru ve hızlı bir Ģekilde gündeme alınmasına katkı sağlamıĢtır. Özellikle ÇOB bu
süreçte etkin rolünü almıĢ olup, ÇYGM Su Kalitesi Sektöründe kendisine verilen görevler
çerçevesinde Avrupa Birliği standartlarını da dikkate alarak planlarını geliĢtirmektedir.
Hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla
paralel ruhta olup, Türkiye‘nin bu süreçte elini güçlendiren dokümanlar olmuĢtur. Bu planların
AB normlarına çevrilmesi güç olmayacaktır. Türkiye uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği
baĢarıyı uygulamaya da bu planlar vasıtasıyla taĢıma olanağı yakalamıĢtır.
1.2.
Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları
Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan Coğrafi Bilgi
Sistemleri (CBS), mekânsal anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama
aktivitelerinin daha doğru ve hızlı Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj
sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar için verilerin toplanması, toplanan verilerin
değerlendirilmesi, analiz edilmesi ve sunulmasında CBS'nin etkin bir Ģekilde kullanılması
hemen hemen bir gereklilik haline gelmiĢtir. Nitekim "Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması" projesinde, öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde
tamamlanması için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup proje kapsamında
Baskı Ta
üretilen tüm veriler CBS ortamında Bakanlık sistemi ile entegre edilecek Ģekilde
hazırlanmıĢtır. Bütüncül bir yaklaĢımla 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanması
sonucunda sağlanacak faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
1. Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama vb faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve
haritalanması daha kolay ve hızlı olacaktır.
2. Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler CBS ortamına aktarıldığı için gelecekte
sisteme yapılacak ilave ve güncellemeler daha kolay ve ucuz olacaktır.
3. OluĢturulan CBS, havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin
belirlenmesi ve çözümlenmesinde önemli bir altlık olacaktır.
4. OluĢturulan CBS‘nin yapısı, gelecekte karĢılaĢılacak ve zamanla giderek artacak
veri/bilgi yoğunluğunu sorunsuzca iĢleyebilecek,hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz
edebilecek Ģekilde tasarlanmıĢtır.
5. Projede her bir havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için
tek bir veri katmanı oluĢturulmuĢtur. Böylelikle veri katmanı kalabalığı önlenerek,
sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilmesi
sağlanacaktır.
6. Havzalar bazında oluĢturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle
özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip
etmek mümkün olacaktır.
Yukarıda sayılan faydaları daha da arttırmak mümkündür. Burada unutulmaması gereken
nokta, klasik yöntemlerle yaklaĢık bir yıllık bir sürede Türkiye‘nin yarısından fazla bir
alanının belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem planlarının
hazırlanmasının güç olacağıdır. Bu nedenle CBS bu projenin en önemli ve
vazgeçilemeyen bir teknolojik aracı olmuĢtur. CBS'nin etkin olarak kullanıldığı proje
kapsamında yapılan çalıĢmalar ġekil 2 de verilen süreçlere uygun olarak 5 ana baĢlık
altında yürütülmüĢtür.
Baskı Ta
ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler
Projede gereken verilerin temin edilmesi çalıĢmanın ilk adımını oluĢturmuĢtur. Havza
sınırları bazında sayısal olarak temin edilen veriler daha sonra amaca uygun olarak
yeniden derlenmiĢ ve düzenlenmiĢtir. Üçüncü aĢamada arazi çalıĢmaları kapsamında
toplanan verilere uygun olarak bir veri modeli tasarlanmıĢ ve bilgiler modeldeki veritabanı
uygun Ģekilde entegre edilmiĢtir. Arazi çalıĢmaları kapsamında toplanan veriler derlenmiĢ
olan diğer veriler ile birlikte analiz edilerek yeni kurulacak AAT'lerin planlanması dördüncü
aĢamayı oluĢturmaktadır. Son aĢamada ise, proje kapsamında üretilen tüm verilerin
Bakanlık CBS genelgesine uygun olarak düzenlenmesi çalıĢmaları tamamlanmıĢtır.
Yukarıda özetlenen tüm çalıĢmaların detayları aĢağıda verilmiĢtir.
1.2.1.
Veri Temini
CBS ortamında yapılacak çalıĢmalarda kullanılmak üzere projenin baĢlangıcından taslak
rapor teslim sürecine kadar geçen sürede Tablo 1 de özetlenen veriler sayısal olarak
ÇOB‘dan her bir havza için ayrı ayrı temin edilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB’dan Temin Edilen Veriler
NO
DOSYA ADI
FORMATI
1
arazi_kullanımı.shp
SHAPE
2
baraj_golet.shp
SHAPE
3
gol.shp
SHAPE
4
Havza_siniri.shp
SHAPE
5
hidroelektrik_santral.shp
SHAPE
6
il_merkez.shp
SHAPE
7
il_sinir.shp
SHAPE
8
ilce.shp
SHAPE
9
ilce_merk.shp
SHAPE
10
ozelcevrekoruma_alan.shp
SHAPE
11
sulanan_alan.shp
SHAPE
12
yagis.shp
SHAPE
13
Yerlesim_merkezi.shp
SHAPE
14
akarsu.shp
SHAPE
15
yukpaf
E00,DGN
16
Korunan Alanlar
SHAPE
17
pafta_25
SID
18
Pafta_100
SID
19
TURKIYE_100BIN
MDB
AÇIKLAMA
Tüm havzaları içeren 2000 ve 2006 yıllarına ait
CORINE arazi sınıflarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı baraj ve göletleri
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı gölleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı havza sınırlarını
içermektedir.
Büyük Menderes, Ceyhan, Kızılırmak, Seyhan,
Susurluk ve YeĢilırmak havzaları için hidroelektrik
santralleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il merkezlerini
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il sınırlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe sınırlarını
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe merkezlerini
içermektedir.
Büyük Menderes, Konya Kapalı ve Kuzey Ege
havzası için ÖÇK alanlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı sulanan alanlara ait
bilgileri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ortalama yağıĢ ile ilgili
bilgileri içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı yerleĢim merkezlerini
içermektedir.
Büyük Menderes havzası hariç olmak üzere
akarsulara ait bilgileri içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal
yükseklik paftalarını içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı korunan alanlara ait bilgileri
içermektedir.
Her havza içi ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli raster
paftaları içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:100.000 ölçekli raster
paftaları içermektedir.
Tüm Türkiye için 1/100.000 ölçekli haritalardan
sayısallaĢtırılmıĢ detayları içeren veri setidir.
ÇOB‘dan alınan Hata! BaĢvuru kaynağı bulunamadı.‘deki verilerin haricinde Meteoroloji
Ģleri Genel Müdürlüğü‘nden resimler halinde (JPG formatında); buharlaĢma, güneĢ
radyasyonu, günlük maksimum yağıĢ, kapalılık, karla kaplı gün, ortalama sıcaklık ve
toplam yağıĢ haritaları daha sonra sayısallaĢtırılmak üzere temin edilmiĢtir.
1.2.2.
Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları
Toplamda 11 havzada yapılacak olan çalıĢmanın en önemli aĢaması temin edilen verilerin
amaca uygun olarak yeniden derlenmesi ve düzenlenmesidir. Özellikle her havza için ayrı
Baskı Ta
ayrı olan veri setlerine aynı iĢlemi 11 kere tekrarlamak yerine tüm havzaları içerecek
Ģekilde tek veri setinin hazırlanması hem gereksiz tekrarlama hem de veri katmanı
sayısının artıĢına engel olacaktır. Diğer taraftan temin edilen verilerde topolojik hataların
giderilmesi ve yerleĢim merkezleri gibi önemli veri katmanlarının güncellenmesi, özellikle
planlamalar açısından daha doğru kararların alınmasında etkili olacaktır. AĢağıda veri
derleme ve düzenlemeye yönelik olarak yapılan çalıĢmalar detaylandırılmıĢtır.
Havzaların oluĢmasında önemli olan akarsu verisinde, hem topolojik hem de veritabanı
anlamında tespit edilen eksikliklerin giderilmesine yönelik bir çalıĢma yapılmıĢ ve her bir
havza için önemli olan akarsuları içeren yeni bir akarsu veri katmanı oluĢturulmuĢtur
(ġekil 3 – ġekil 4). Kuru dereleri de içeren yoğun akarsu verisinden yeni akarsu katmanı
oluĢturulurken akarsuyun büyüklüğünün yanında DSĠ'nin yaptığı su kalitesi ölçümleri en
önemli kıstaslardan birisi olmuĢtur.
ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi
Baskı Ta
ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması
Belediyelerin il, ilçe ve belde statülerinin yıllar içerisinde değiĢmesi nedeniyle güncelliğini
yitirmiĢ olan yerleĢim merkezleri verisi Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan 2009 yılı
adrese dayalı nüfus bilgileri kullanılarak güncellenmiĢtir. Daha sonra yerleĢim birimlerinin
haritadaki konumları belirlenerek güncel veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 5).
Baskı Ta
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri
Baskı Ta
Yeni yerleĢim merkezlerinin oluĢturulmasından sonra il ve ilçe sınırları bazında yapılacak
mekânsal sorgulama ve analizlerde doğru sonuçlara ulaĢmak için, yerleĢim merkezinin ait
olduğu ilçe bilgisine göre il ve ilçe sınırları yeniden düzenlenmiĢtir (ġekil 6).
ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi
Veri derleme ve düzenleme çalıĢmaları kapsamında yapılan en önemli çalıĢmalardan biri de
11 havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik veri katmanlarının oluĢturulmasıdır.
Toplamda 2458 adet DGN ve E00 formatlarında bakanlıktan temin edilen sayısal eĢyükseklik
eğrileri ve kot noktaları her havza için ayrı ayrı birleĢtirilmiĢtir. Özellikle Marmara ve Susurluk
havzalarında bazı paftalarda ortaya çıkan kenar uyuĢmazlıkları ve hatalı girilmiĢ yükseklik
değerleri düzeltildikten sonra tüm havzalar için 10 m çözünürlüklü sayısal yükseklik modeli
raster veri seti halinde hazırlanmıĢtır. OluĢturulan sayısal yükseklik modelleri küçültülmüĢ
resimler halinde ġekil 7 de verilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri
11 havza için temin edilen 196 adet 1:100.000 ve 2.458 adet 1:25.000 ölçekli taranmıĢ raster
paftalar birleĢtirilerek raster katalog halinde veritabanına aktarılmıĢtır. Bu iĢlem sırasında
karĢılaĢılan en önemli sorun ġekil 8 de görüldüğü gibi yan yana açılan paftaların siyah kenar
dolgularının birbirleri üzerine gelmesi ve veri kaybına neden olmasıdır.
ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular
Baskı Ta
Bu amaçla pafta kenar çizgileri kullanılarak raster paftalar teker teker kırpılmıĢ ve siyah
dolgulardan arındırılmıĢ raster veri setleri oluĢturulmuĢtur. Daha sonra oluĢturulan tüm raster
veri setleri kullanılarak raster katalog üretilmiĢtir. Örnek olarak 1/100.000'lik raster
paftalardan oluĢan katalog ġekil 9 da verilmiĢtir.
ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog
Su kaynakları kalite sınıflandırması çalıĢmaları kapsamında, DSĠ Su Kalite Gözlem
Ġstasyonları ölçüm sonuçları CBS ortamına aktarılmıĢ, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY)
Tablo 1‘de verilen Kıta Ġçi Su Kaynakları Sınıfları‘nda yer alan kalite kriterleri esas alınarak
yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıflandırması yapılmıĢtır. ÇalıĢmada öncelikle gözlem
istasyonlarına ait konumsal hatalar düzeltilmiĢ, daha sonra belirlenen sınıflara göre yüzeysel
su kalitesi haritaları oluĢturulmuĢtur. Yapılan çalıĢmalar neticesinde elde edilen sonuçlar ve
CBS ortamında oluĢturulan haritalar Bölüm 6.1 de verilmektedir.
1.2.3.
Arazi ÇalıĢmaları
Bir önceki baĢlıkta anlatılan çalıĢmalar mevcut verilerin CBS ortamında yeniden derlenmesi
ve güncellenmesine yönelikti. Bu baĢlık altında yapılan çalıĢmalar, araziden veri toplama,
yeni veri katmanlarının üretilmesi ve CBS ortamına entegrasyonunu içermektedir. Her havza
için oluĢturulan ekipler belirlenen yerleĢim yerlerini ziyaret ederek GPS desteği ile atıksu
arıtma tesisleri, katı atık bertaraf tesisleri ve deĢarj noktalarına iliĢkin bilgileri toplamıĢlardır.
Toplanan verilerin CBS ortamına entegrasyonu için öncelikle toplanan verilere uygun olarak
Baskı Ta
ArcGIS CBS yazılımı için ġekil 10 da verilen bir veri modeli tasarlanmıĢtır (EK I).
OluĢturulacak veri katmanlarını ve bu veri katmanlarının birbirleri ile olan iliĢkilerini gösteren
söz konusu veri modeline uygun olarak CBS ortamında Ģablon Geodatabase oluĢturulmuĢ ve
arazi çalıĢmasında toplanan veriler sisteme entegre edilmiĢtir. Bu kapsamda oluĢturulan ana
veri katmanları aĢağıda listelenmiĢtir.
1. YerleĢim Merkezleri
2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri
3. Endüstriyel Atıksu Arıtma Tesisleri
4. Katı Atık Bertaraf Tesisleri
5. DeĢarj Noktaları
Planlama ÇalıĢmaları
1.2.4.
Temin edilen verilerin derlenmesi sonucunda oluĢturulan veri katmanları ile arazi
çalıĢmaları kapsamında üretilen veri katmanları birlikte değerlendirilerek üç farklı
senaryoya uygun olacak Ģekilde yeni kurulacak AAT'ler ile kolektörlerin yerleri belirlenmiĢ
ve üç ayrı veri seti halinde üretilerek CBS ortamına entegre edilmiĢtir. Her bir veri seti
içerisinde bulunan veri katmanları Tablo 2 de verilmiĢtir. Havza bazında yapılan AAT
planlama çalıĢmaları sonucunda ortaya çıkan en düĢük maliyetli senaryo için hazırlanmıĢ
olan harita EK IX da verilmiĢtir.
Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları
VERĠ SETĠ
NO
SENARYO
ADI
1
2
AAT_bolge_1
Senaryo1
3
4
5
Senaryo2
6
Maksimum
AAT
Minimum
Kolektör
AAT_guzergah_1
AAT_yer_1
AAT_bolge_2
Maksimum
AAT_guzergah_2
5km Kolektör
ve AAT
AAT_yer_2
7
8
DOSYA ADI
AAT_bolge_3
Senaryo2
9
Baskı Ta
Maksimum
Kolektör
Minimum
AAT
AAT_guzergah_3
AAT_yer_3
AÇIKLAMA
Maksimum AAT Minimum Kolektör için
AAT Alanları
Boru Güzergâhları
AAT Noktaları
Maksimum 5km Kolektör için AAT Alanları
Maksimum 5km Kolektör için AAT Boru
Güzergâhları
Maksimum 5km Kolektör için AAT
Noktaları
Maksimum Kolektör Minimum AAT için
AAT Alanları
Boru Güzergâhları
AAT Noktaları
ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli
Baskı Ta
2.
PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI
Projenin amacı, havzadaki yüzey ve yeraltı sularının özelliklerinin ve kirlilik durumu ile
kentsel, endüstriyel, tarımsal, ekonomik vb. faaliyetlere bağlı olarak oluĢan baskı ve etkilerin
tespit edilmesi, havza bazında tespit edilen kirlilik kaynaklarının ve yüklerinin ayrıntılı olarak
incelenmesi, havzanın çevresel altyapı durumunun tespit edilmesi, havzada meydana gelen
kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve iyileĢtirilmesi için havzadaki tüm paydaĢların
katılımı ile kısa, orta ve uzun vadede alınacak tedbirlere yönelik çalıĢmaların ve
planlamaların yapılması amacıyla aĢağıdaki 11 havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanmasıdır.
Kuzey Ege Havzası
Marmara Havzası
Susurluk Havzası
Küçük Menderes Havzası
Büyük Menderes Havzası
Burdur Havzası
Yeşilırmak Havzası
Kızılırmak Havzası
Seyhan Havzası
Ceyhan Havzası
SÇD‘nin gereği olarak hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir Havzası Yönetim
Planları yaklaĢımıyla benzer niteliklere sahiptir. AB ile üyelik müzakereleri sürecinde
Türkiye‘nin elini güçlendirecek nitelikte olan bu dokümanların AB normlarına çevrilmesi güç
olmayacaktır. Ülkemizin AB mevzuatı ile uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği baĢarı, bu
planlar vasıtasıyla uygulamaya taĢınmıĢ olacaktır.
Proje kapsamında, Kuzey Ege Havzası‘nda su kalitesini iyileĢtirmek amacıyla su kaynakları
potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesi dikkate alınarak;
Baskı Ta
öncelikle mevcut durum tespiti ve daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve
teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamaların hazırlanması iĢleri,
havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile gerçekleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır.
Kuzey Ege Havzası Koruma Eylem Planı Taslak Raporu‘ndaki eksiklikler ve gerekli görülen
düzenlemeler, havzada yer alan tüm paydaĢ kurumların görüĢleri neticesinde belirlenmiĢ,
değiĢiklikler yapıldıktan sonra Havza Koruma Eylem Planı Nihai Raporu hazırlanmıĢtır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sayım
sonuçlarına göre, proje kapsamında yer alan 11 havzadaki yerleĢim yerlerinin ilçeler bazında
toplam nüfusu 37.448.584 kiĢidir. Bu değer Türkiye nüfusunun %52 sine karĢılık gelmektedir.
(ġekil 11)
Proje kapsamında Koruma Eylem Planları Hazırlanacak olan 11 havza içerisinde en yüksek
nüfusa sahip olan havza 15.171.172 kiĢi ile Marmara Havzası iken; en düĢük nüfusa sahip
olan havza 211.119 kiĢinin yaĢadığı Burdur Havzası‘dır. Havzadaki tüm ilçelerin, havzaya
giren ve girmeyen bölümlerindeki kentsel ve kırsal nüfusların toplamı dikkate alındığında
Kuzey Ege Havzası‘nın toplam nüfusu 754.424 kiĢidir. Bu sayı Türkiye nüfusunun yaklaĢık
%1‘ine karĢılık gelmektedir. Proje kapsamındaki havzaların nüfus dağılımları ġekil 12 de
görülmektedir.
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESİ TOPLAM NÜFUS
PROJE BÖLGESİ DIŞI TOPLAM NÜFUS
ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı
Baskı Ta
Kuzey Ege Havzası‘nın toplam alanı; yapay alanlar, tarımsal alanlar, orman ve yarı doğal
alanlar, ıslak alanlar ve su yüzeyleri dâhil olmak üzere 995.220 ha olup, havza izdüĢümü
alanının Türkiye izdüĢümü alanına oranı %1,3 kadardır. Nüfus ve alan bilgilerine göre havza
genelinin nüfus yoğunluğu 79 kiĢi/km2 olup, TÜĠK tarafından Türkiye geneli için hesaplanan
94 kiĢi/km2 değerinden bir miktar daha düĢüktür.
21%
MARMARA
KIZILIRMAK
KÜÇÜK MENDERES
SUSURLUK
KONYA
5%
48%
YEŞİLIRMAK
BÜYÜK MENDERES
5%
SEYHAN
CEYHAN
4%
4%
4%
3%
0%
1%
ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları
Baskı Ta
2%
3%
KUZEY EGE
BURDUR
PROJE BÖLGESİ DIŞI
Baskı Ta
3.
HAVZA GENEL DURUMU
Kuzey Ege Havzası Anadolu‘nun kuzeybatısında, 40° - 38° kuzey enlemleri ile 26° - 28°
doğu boylamları arasında yer almakta ve Ege Denizi‘ne sularını boĢaltan Karamenderes
Çayı, Tuzla Çayı, Havran Çayı, Madra Çayı, Güzelhisar Çayı ve Bakırçay Nehri‘nin su
toplama alanlarını kapsamaktadır. Havza sınırı kuzeyde Çanakkale Boğazı‘ndan baĢlayıp
Kayalıdağ (879 m), Kazdağ (1.766 m) ile Kocakatran Dağları su bölümü çizgisinden
geçmekte; doğuda Havran, Bergama, Soma ve Kırkağaç ilçelerinin sınırlarını izlemekte;
güneyde Kılıçdağ, Dumanlıdağ (1.098 m) su bölümü çizgisinden geçerek Foça ilçesi
yakınlarında Ege Denizi‘ne bağlanmaktadır. Anadolu Yarımadası‘nın bir bölümü olan Kuzey
Ege Havzası içerisinde bazı küçük adacıklarla beraber Çanakkale Boğazı giriĢindeki
Bozcaada ve Ayvalık ilçesi karĢısında Alibey Adası da ele alınmaktadır.
Havzanın belli baĢlı akarsuları, Yağcılar Çayı‘nı da içine alan Bakırçay Nehri, Karamenderes
Çayı, Havran Çayı, Güzelhisar Çayı ve Madra Çayı‘dır. Bunlar dıĢında daha çok mevsimlik
yağıĢlardan oluĢan irili ufaklı pek çok akarsu da havzanın su potansiyeline katkıda
bulunmaktadır.
Toplam yağıĢ alanı 9.032 km2 olan Kuzey Ege Havzası‘nın yıllık ortalama yağıĢ yüksekliği
624 mm; yıllık ortalama akıĢı ise 43,93 m3/s dir. Yıllık ortalama verimi 4,86 L/s/km3 olan
havzadaki akıĢın yağıĢa oranı 0,25 iken; iĢtirak oranı %0,75‘tir.
3.1.
YerleĢim Yerleri
Kuzey Ege Havzası‘nda Çanakkale, Balıkesir, Ġzmir ve Manisa illeri yer almakta; ancak bu
illerden hiçbirinin merkez ilçesi havza içerisine girmemektedir. Ġllerin havza sınırları içerisinde
kalan alanlarının büyüklükleri Tablo 3 te, illerin yüzölçümlerinin havza alanına göre dağılımı
ise ġekil 13 te verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 3. Kuzey Ege Havzasında Yer Alan Ġller ve Alanları
ĠLLER
Çanakkale
ĠLĠN
TOPLAM
ALANI
(ha)
ĠLĠN HAVZA
ĠÇĠNDEKĠ
ALANI
(ha)
ĠL ALANININ
HAVZAYA GĠREN
KISMI
(%)
HAVZANIN
ĠLLERE GÖRE
DAĞILIMI
(%)
973.700
311.516
31,99
31,37
Balıkesir
1.429.900
222.464
15,56
22,40
Manisa
1.381.000
156.839
11,36
15,80
Ġzmir
1.197.300
302.112
25,23
30,43
Kaynak: ÇOB, 2009; TUBĠTAK MAM CBS
156.839; 16%
ÇANAKKALE
311.516; 31%
İZMİR
BALIKESİR
222.464; 22%
MANİSA
302.112; 31%
ġekil 13. Kuzey Ege Havzasında Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı
Çanakkale
Çanakkale ili topraklarının büyük kısmı Marmara Bölgesi‘nin Güney Marmara Bölümü‘ne,
Edremit Körfezi kıyısındaki küçük bir alan ise Ege Bölgesi‘ne girer. 25 37‘ - 27 45‘ doğu
meridyenleri ile 39 40‘ - 40 45‘ kuzey paralelleri arasında yer alan il 9.737 km2 ′lik bir alanı
kaplamaktadır. Anadolu Yarımadası‘nın en batı noktası Baba Burnu ile Türkiye‘nin en batı
noktası olan Gökçeada‘daki Ġnci Burnu, il sınırları içinde kalmaktadır. Ege Denizi'nde bulunan
Türkiye'ye ait en büyük adalar, Bozcaada ve Gökçeada Çanakkale iline bağlıdır.
Ġlin 2009 yılı nüfus sayımlarına göre toplam nüfusu 477.735 kiĢi, Ģehir merkezinin deniz
seviyesinden yüksekliği ise 2 m‘dir. Çanakkale ilinin toplam 12 ilçesi, 22 beldesi ve 568 köyü
Baskı Ta
bulunmaktadır. Ġlin Kuzey Ege Havzası sınırları içinde kalan ilçeleri Ayvacık, Bayramiç,
Bozcaada ve Ezine‘dir.
Balıkesir
Balıkesir ili, Anadolu Yarımadası‘nın kuzeybatısında ve önemli bir bölümü Marmara Coğrafi
Bölgesi‘nin Güney Marmara Bölümü‘nün Karesi Yöresi‘nde; diğer küçük bir bölümü ise, Ege
Coğrafi Bölgesi Ege Bölümü‘nün Kuzey Ege kesiminde yer alır. Ege Denizi‘ndeki kıyılarının
uzunluğu 115,5 km, Marmara Denizi‘ndeki kıyı uzunluğu ise 175,25 km‘dir. Ġlin yüzölçümü
14.299 km2, kent merkezinin rakımı 139 m, 2009 yılı ADNKS sayım sonuçlarına göre toplam
nüfusu 1.140.085‘tir. Ġlde merkez ilçe dâhil olmak üzere toplam 19 ilçe ve 53 belediye
bulunmaktadır. Bunlardan Kuzey Ege Havzası sınırlarında kalanlar Ayvalık, Burhaniye,
Edremit, Gömeç ve Havran ilçeleridir.
Manisa
Manisa ili Türkiye‘nin batısında, Ege Bölgesi‘nin, Ege Bölümü‘nde yer almaktadır. Ġl
topraklarının büyük bir bölümü Gediz Havzası içinde, kuzeybatı tarafındaki küçük bir bölümü
ise Kuzey Ege Havzası‘nın alt havzası olan Bakırçay Nehri Havzası içerisinde
bulunmaktadır. Ġlin yüzölçümü 13.810 km2 olup, merkez ilçenin deniz seviyesinden yüksekliği
71 m‘dir. Ġlin 2009 yılı ADNKS nüfus sayım sonuçlarına göre toplam nüfusu 1.331.957‘dir.
Ġlde merkez ilçe ile beraber 16 ilçe, 84 belediye, 781 köy bulunmaktadır. Bu ilçelerden Kuzey
Ege Havzası sınırları içinde kalanlar Soma ve Kırkağaç ilçeleridir.
Ġzmir
Ġzmir ili Anadolu Yarımadası‘nın batısında ve kıyı Ģeridinde, Ege Denizi‘nin doğusunda 38-39
kuzey enlemi, 27-28 doğu boylamı arasında bulunmaktadır. Batıda Ege Denizi ile çevrili olan
Ġzmir, kuzeyde Balıkesir, doğuda Manisa, güneyde Aydın illeri ile komĢudur. Ġlin yüzölçümü
11.973 km2, kent merkezinin rakımı ise 30 m‘dir. Ġzmir ilinin toplam nüfusu 2009 yılı genel
nüfus sayımına göre 3.868.308‘dir. Ġlin 28 ilçesi vardır. Bu ilçelerden Kuzey Ege Havzası
sınırları içinde kalanlar Bergama, Aliağa, Dikili ve Kınık‘tır.
Kuzey Ege Havza sınırları içerisinde kalan ve belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerlerinin 2009
yılı ADNKS sayım sonuçlarına göre Ģehir merkezi nüfusları EK II de, havza siyasi haritası
ġekil 14 te, havza sınırları içerisinde yer alan yerleĢim yerlerinin haritası ise ġekil 15 te
verilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 14. Kuzey Ege Havzası Siyasi Haritası
Baskı Ta
ġekil 15. Kuzey Ege Havzası YerleĢim Yerleri Haritası
Baskı Ta
3.2.
Coğrafi Durum
Türkiye‘nin alan olarak yaklaĢık %1,3‘ünü kapsayan havzanın toplam alanı yaklaĢık 995.220
ha‘dır. Daha çok doğu-batı yönünde uzanan dağ sisteminin görüldüğü havzada topografya
küçük akarsu vadileri ile taban arazilerinin dıĢında genellikle dalgalı, tepelik ve yarıntılıdır.
Havzanın yaklaĢık %60‘ı, %12 üzerindeki bir eğimde dik, çok dik ve sarp arazilere sahiptir.
Bu araziler çoğunlukla çam ve meĢe ormanları ile kaplı olmakla birlikte, aralarında yer yer
tarla için açılmıĢ veya yozlaĢarak çalılık halini almıĢ alanlara da rastlanmaktadır. Havza
toprakları doğal olarak verimli olmakla beraber, engebeli alanlarda erozyon nedeniyle bu
verim gücünü büyük oranda yitirmiĢtir.
Kuzey Ege Havzası iklimi, yazların kurak ve sıcak, kıĢların ise yağıĢlı ve ılık oluĢu ile tipik
Akdeniz iklimi özelliğindedir. Bu bakımdan her türlü endüstri bitkileri ile çeĢitli meyve ve
narenciyenin yetiĢebildiği tarımsal değeri yüksek bir havzadır.
Dağlar
Bütün Ege Bölgesi‘nde olduğu gibi Kuzey Ege Havzası içerisinde de engebeler doğu-batı
yönünde uzanmaktadır. Bölgenin oluĢum dönemlerinde kıvrılmaların biçimi, enlemlere
paralel bir doğrultuda geliĢmiĢ ve kıyı da buna uyarak girintili çıkıntılı bir durum almıĢtır.
Havzadaki engebe sistemi, Alp-Himalaya kıvrımlarının bir parçası olan Kuzey Anadolu Dağ
Sistemi‘nin alçalmıĢ, kısmen tatlılaĢmıĢ ve biraz dağılmıĢ bir devamıdır. Birçok yerde tepe ve
dağ uzantıları parmak biçiminde denize sokulmuĢ ise de Edremit Körfezi‘nin kuzeyinde, Biga
Yarımadası‘nın dağ yükseltisi kıyıya paralel, oldukça dik ve hemen hemen hiç düzlük
bırakmayacak biçimde yer almıĢtır.
Havza baĢlıca tepelik ve fazla yüksek olmayan dağlık yüksek arazi ile hemen hemen düz
alüvyal taban araziler olmak üzere iki değiĢik fizyografik yapı göstermektedir. Havzanın
%60‘ından fazlasını kaplayan yüksek arazilerin en yaygın olanı 250-300 m arasındadır. Yer
yer 1.000 m‘ye kadar varan araziler içinde pek az yerde 1.500-2.000 m‘ye ulaĢılmaktadır.
Kuzeyde Kaz Dağı (1.766 m), Ayvalık‘ın doğusunda Yaylacık Dağı (1.114 m) ve güneyde
Dumanlı Dağı (1.098 m) havzanın belli baĢlı yükseltileridir.
Ovalar
Havzanın Çanakkale ili sınırları içerisinde kalan bölgesinde Karamenderes Çayı‘nın aktığı
alanda Bayramiç ve Ezine Ovaları; Balıkesir ili sınırları içerisinde ise Körfez Ovaları olarak
adlandırılan ve Akdeniz ikliminin tipik Ģekli görülen Edremit, Burhaniye ve Ayvalık Ovaları yer
Baskı Ta
almaktadır. Havzadaki en önemli ova, Bakırçay Nehri‘nin yatağı boyunca devam ederek
Ġzmir‘de Çandarlı Körfezi‘nde Ege Denizi‘ne kadar uzanan Bakırçay Ovası‘dır.
Kuzey Ege Havzası fizîki haritası ġekil 16 da verilmektedir.
ġekil 16. Kuzey Ege Havzası Fiziki Haritası
Baskı Ta
Akarsular
1 milyon hektara yakın bir alanı kapsayan Kuzey Ege Havzası‘nın aldığı yağıĢları, küçüklü
büyüklü pek çok akarsu Ege Denizi‘ne boĢaltmaktadır. Havzada devamlı veya kısa süreli
akan, fakat hepsi de küçük pek çok akarsu bulunmaktadır. Bunların çoğu yüzey akıĢlarını
Ģiddetli yağıĢların olduğu mevsimlerde taĢıyan yazın kuru derelerdir. Devamlı akanlar ise
debileri yine yağıĢlara bağlı olarak sık sık değiĢen küçük akarsulardır. Havzanın büyük bir
kısmının tepelik ve dağlık oluĢu, yüzey akıĢını hızlandırmakta, dolayısıyla hem tarımsal
toprağın taĢınmasına hem de taban arazide sel basmalarına neden olmaktadır. Havzada
büyük bir alan tutan çoğunlukla taĢlı kolüvyaller, düzensiz ve hızlı yüzey akıĢının bir
sonucudur.
Havzanın bazı akarsularının yıllık akım sonuçları incelendiğinde en yüksek ve en düĢük
debiler arasında büyük farklılıklar olduğu görülmektedir. Bu durum, hem sulu tarım hem de
su ve elektrik eldesi için bu akarsulara güvenilemeyeceğini açıkça ortaya koymaktadır.
Havzanın önemli akarsularının havza sınırları içerisinde kalan alandaki uzunluk bilgileri
Tablo 4 te verilmiĢtir.
Tablo 4. Kuzey Ege Havzasındaki Önemli Akarsular ve Uzunlukları
NO
1
2
3
4
5
6
7
8
9
AKARSU ADI
Bakırçay (Gelenbe Ç., Koza Ç.)
Karamenderes Çayı
Madra Çayı (Kozak Ç., Kumlu Ç.)
Tuzla Çayı
Koca Çayı
Güzelhisar Çayı
Havran Çayı
Edremit Çayı
Akçin Çayı
UZUNLUĞU (m)
120.309
69.851
48.195
42.661
38.223
12.872
9.303
9.033
8.468
Kaynak: ÇOB, TUBĠTAK MAM CBS
Bakırçay
Kuzey Ege Havzası‘nın en önemli akarsuyudur. Gölcük Dağları‘nın doğu yamaçlarından
kaynaklanan Bakırçay, Kırkağaç ve Soma yakınlarından geçerek Kınık‘ın kuzeyinde Yağcı
Çayı ile birleĢir. Maden ve Kabak Dereleri ile birleĢtikten sonra Bergama yakınlarında
güneybatıya yönelerek Çandarlı Körfezi‘nden Ege Denizi‘ne dökülür. DSĠ ölçümlerine göre su
Baskı Ta
toplama alanı 2.887 km2, debisi ise saniyede 14.485 m3‘tür. 1 yılda akıttığı toplam su miktarı
ise 465 milyon m3 dolayındadır. Çayın akıĢı düzensizdir.
Karamenderes Çayı
Karamenderes Çayı, Kocakatran Dağları‘ndan doğduktan sonra Bayramiç‘ten geçer ve
birçok küçük dereyi alarak Ezine yakınlarında kuzeye yönelip Çanakkale Boğazı‘nda denize
kavuĢur.
Havran Çayı
Çal ve Musluk Dağları‘ndan kaynağını alan Havran Çayı, bazı yan derelerle beslenerek
Havran‘da güneybatıya yönelir ve Burhaniye‘nin kuzeyinde Edremit Körfezi‘ne kavuĢur.
Güzelhisar Çayı
Ġzmir‘in Manisa sınırındaki Yunt Dağları'ndan doğan çay, Aliağa sınırları içerisinden geçerek
Ege Denizi‘ne dökülmektedir. Çay üzerinde Aliağa Rafinerisi‘ne su temini amacı ile 19751981 yılları arasında inĢa edilmiĢ bir baraj bulunmaktadır.
Madra Çayı
Yükseltisi 1.343 m‘yi bulan Madra Dağı'nın güneybatı yamaçlarından doğan çay,
Altınova‘dan geçerek Balıkesir-Ġzmir il sınırı çizgisinden Ege Denizi‘ne dökülmektedir. En
uzun kolunun boyu 66,5 km olan Madra Çayı; üzerine kurulmuĢ olan Madra Barajı ile
Altınova‘nın verimli ovasını sulamaktadır.
Göller
Çanakkale ili sınırları içinde kayda değer önemli bir göl yoktur. Manisa ilinin tek doğal gölü
olan Marmara Gölü havza sınırları içerisinde yer almamaktadır. Balıkesir ve Ġzmir ili sınırları
içerisinde kalan alanda doğal göl bulunmamaktadır.
Havzanın önemli akarsularını, göllerini ve ÇOB tarafından belirlenmiĢ olan alt havzaları
gösteren harita ġekil 17 de verilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 17. Kuzey Ege Havzası Göller ve Akarsular Haritası
Baskı Ta
Toprak Yapısı ve Jeolojik Durum
Kuzey Ege Havzası‘nın en yaygın toprak grubu kireçsiz kahverengi orman toprağı olup;
473.966 ha. ile %48 oranında bir alanı kaplamaktadır. Havzada akarsu çevreleri ve kıyı
düzlükleri dıĢında Bakırçay‘ın kuzeyinde kalan bütün alan tamamen kireçsiz kahverengi
orman toprağıdır. Bakırçay‘ın baĢlangıç bölümleri ile güneyinde yerini ikinci yaygın toprak
grubu olan kireçsiz kahverengi topraklara bırakmıĢtır. Kireçsiz kahverengi orman
topraklarının kapladığı alanın %90‘ında eğim %12‘nin üzerindedir. Buna bağlı olarak çok
küçük bir alan dıĢında toprak derinliği 50 cm‘nin altındadır.
Kahverengi orman toprakları havzanın yaklaĢık %15‘i oranında bir alanı kaplamaktadır. Bu
topraklar havzada küçük parçalar halinde dağınık bir yayılım gösterseler de, Ezine-Bayramiç
çizgisinin kuzeyinde, Biga Yarımadası‘nın Çanakkale Boğazı giriĢ bölümüne doğru ve
Ayvalık-Edremit arası kıyı kesimi ile Soma-SavaĢtepe yöresinde oldukça toplu ve geniĢtir.
Kireçsiz kahverengi topraklar havzanın daha çok güney yarısında toplanmıĢtır. Bakırçay‘ın
kuzey tarafında ince bir Ģerit; Dikili-Kınık ilçe çizgisi ile Foça arasında kalan üçgenin hemen
tamamı bu toprak grubuna girmektedir. Toplamda havzanın %13‘ü kadar bir alanının
kaplamaktadır.
Kırmızı kahverengi Akdeniz toprakları; Kuzey Ege Havzası‘nın yaklaĢık %5‘lik kısmını
kaplamaktadır. Yayılım alanı Karamenderes Çayı‘nın iki yakasında, Ezine-Bayramiç arası ile
Bakırçay‘ın güney yakası boyunca uzanmaktadır.
Ege Havzası‘nda Rendzina toprakları, %4,8 oranında bir alanı kaplayarak yedinci sırayı
almaktadır. Çanakkale Boğazı ağzı, Ayvalık dolayı ve Soma-Kırkağaç-SavaĢtepe bölümünde
olmak üzere baĢlıca üç bölgede toplu yayılım göstermektedir.
Kuzey Ege Havzası‘nda Alüvyal Topraklar, %7 civarındaki bir oranla önemli bir alanı
kaplamaktadır. Havza alüviyalleri baĢlıca Karamenderes Çayı, Havran Çayı, Bakırçay ve
Madra Çayları tarafından yatak çevrelerinde oluĢturulmuĢtur. Bu tip topraklar, geniĢ
ovalardan çok, akarsu boyunca topoğrafik yapı gereği birkaç parçaya ayrılmıĢ küçük, oval
veya dar, uzun alanlarda birikmiĢlerdir. Bunlar dıĢında geçici, küçük derelerin oluĢturduğu
alüviyal topraklar da havzanın çeĢitli yerlerinde dağınık olarak bulunmaktadır.
Baskı Ta
3.3.
Meteorolojik Bilgiler
Akdeniz‘in bir yan uzantısı durumunda olan Ege Denizi iklim yönünden hemen hemen
Akdeniz iklimini andırır. Yazları kurak ve sıcak, kıĢları ılık ve yağıĢlı mezotermal, su fazlası
kıĢ, su eksikliği yaz mevsiminde olan bir iklim sınıfındadır.
Ege Denizi‘nin etkisi havzanın tamamına yakın kısmında kendini göstermektedir. Yükselti
dizilerinin doğu-batı yönünde ve kıyıya dik doğrultuda oluĢu, denizin etkisinin havzanın
içlerine kadar girmesini sağlar. Ancak Soma, Kırkağaç ve SavaĢtepe ilçelerinin kıyıdan daha
içeride olması, bu ilçelerin yer aldığı bölümün ikliminin havzanın diğer kesimlerine göre biraz
daha karasal olmasına sebep olmaktadır.
Kuzey Ege Havzası meteorolojik verilerin oluĢturulması amacıyla havza sınırları içerisinde
kalan Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü gözlem istasyonlarına ait bilgiler
kullanılmıĢtır. Bu istasyonlara ait bilgiler Tablo 5 te verilmektedir.
Tablo 5. Kuzey Ege Havzasındaki Meteoroloji Ġstasyonları Bilgileri
ĠSTASYON ADI
Çanakkale
Edremit
Ayvalık
Dikili
Bergama
ĠSTASYON NO
17.112
17.145
17.175
17.180
17.742
RAKIM (m)
6
21
4
3
53
ENLEM
40.09
39.36
39.19
39.04
39.07
BOYLAM
26.25
27.01
26.42
26.53
27.11
Kaynak: DMĠ
Sıcaklık
Kuzey Ege Havzası sıcaklık bakımından kıyı bölgelerimiz içerisinde Akdeniz‘den sonra,
Karadeniz ve Marmara‘dan önce gelmektedir. Havza genelinde en düĢük ortalama sıcaklıklar
6,2 ile 7,8 ℃ arasında ocak ayında; en yüksek ortalama sıcaklıklar ise 24,9 ila 26,8 ℃
arasında temmuz ayında ölçülmüĢtür. Havza içerisinde yer alan istasyonlardan elde edilen,
aylara göre ortalama sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ve ilgili grafik ġekil 18 de
verilmektedir.
Baskı Ta
Ortalama Sıcaklık (1975-2009)
30
25
Sıcaklık ( C)
20
15
10
5
0
Ocak
ġubat
Mart
Nisan
Mayıs
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
ÇANAKKALE
6,2
6,3
8,2
12,5
17,4
Haziran Temmuz Ağustos
22,3
24,9
24,7
20,8
16,0
11,3
8,1
EDREMĠT
7,2
7,5
9,9
14,3
19,6
24,3
26,8
26,3
22,2
17,1
11,8
8,8
AYVALIK
7,7
7,9
10,3
14,6
19,6
24,4
26,8
26,3
22,3
17,4
12,5
9,4
DĠKĠLĠ
7,8
8,1
10,4
14,5
19,0
23,7
26,0
25,4
21,8
17,4
12,6
9,4
BERGAMA
6,8
7,2
9,8
14,3
19,5
24,4
26,8
26,2
22,4
17,3
11,7
8,3
ġekil 18. Kuzey Ege Havzası Yıllık Ortalama Sıcaklık DeğiĢimi
YağıĢ
Tipik Akdeniz ikliminin görüldüğü Kuzey Ege Havzası‘nda en yüksek yağıĢ ortalamaları aralık
ayında, en düĢük yağıĢ ortalamaları ise ağustos ayında görülmektedir. Havza yağıĢın
neredeyse hepsini yağmur Ģeklinde almaktadır. Kar yağıĢı yüksek dağ kesimleri dıĢında pek
önemli değildir. Sahil kesiminde kar yağıĢı pek sık görülmemektedir. Yapılan ölçümlere göre
Kuzey Ege Havzası‘nda en yüksek karla örtülü gün sayısı 1,3 ile ocak ve Ģubat aylarında
Çanakkale‘de ölçülmüĢtür. Havzada yer alan meteoroloji istasyonlarından elde edilen aylara
göre ortalama toplam yağıĢ değerlerini gösteren grafik ve ilgili sayısal veriler ġekil 19 da
verilmektedir.
Rüzgâr
Rüzgâr toprak eğimine ve havanın ısı koĢullarına bağlı olarak erozyon ve yaprak
buharlaĢmasını artırıcı yönde etkili olan bir kuvvettir. Kuzey Ege Havzası‘nda rüzgârın yaprak
buharlaĢmasını artırıcı etkisi varsa da genellikle denizden esmesi bunun az seviyede
kalmasına sebep olmaktadır. Havzada Ayvalık dıĢında en hızlı rüzgâr yönü genellikle batıgüneybatı; Ayvalık‘ta ise kuzey-kuzeydoğudur.
Baskı Ta
Toplam YağıĢ Ortalaması (1975-2009)
140
120
YağıĢ (mm)
100
80
60
40
20
0
Ocak
ġubat
Mart
Nisan
Mayıs
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
ÇANAKKALE
84,7
62,5
65,9
47,9
32,8
Haziran Temmuz Ağustos
20,7
12
4,7
19,3
46,8
90,6
102,7
EDREMĠT
91,2
80,5
64,5
55,4
34,1
20,5
6,7
3,9
19,7
51,8
117,8
120,3
AYVALIK
97,8
89,8
67,6
44,1
26,7
9,2
2,3
2,7
17,9
45,8
110
119,2
DĠKĠLĠ
93,3
81,2
68,1
47,5
19,7
10,1
3,3
2
14,6
36,9
91,5
109,7
BERGAMA
96,7
78,6
69
54,6
33
15,7
6,3
5,4
17,6
42,7
99,2
112,2
ġekil 19. Kuzey Ege Havzası Toplam YağıĢ Ortalaması DeğiĢimi
Bulutluluk
En yüksek bulutluluk değeri 6,3 ile aralık ayında Çanakkale‘de; en düĢük bulutluluk değeri ise
0,8 ile ağustos ayında Dikili‘de ölçülmüĢtür.
GüneĢlenme
Ülkemizin turizm açısından önemli bir bölgesini içine alan Kuzey Ege Havzası‘nda yıllık
ortalama güneĢlenme 7,4 sa/gün değerindedir. GüneĢlenmenin en yoğun olduğu aylar
haziran-temmuz ve ağustos (ortalama 11,3 sa/gün), en az olduğu dönem ise aralık ve ocak
aylarıdır. (ortalama 3,5 sa/gün)
Havza içerisinde yer alan istasyonlardan elde edilen yıllık ortalama bulutluluk, güneĢlilik ve
buharlaĢma ilgili sayısal veriler ile bu verilere dayanılarak hazırlanan grafikler ġekil 20 de
verilmiĢtir.
Baskı Ta
Yıllık Ortalama BuharlaĢma & GüneĢlilik & Bulutluluk
1000,0
100,0
10,0
1,0
ÇANAKKALE
EDREMĠT
DĠKĠLĠ
BERGAMA
120,0
107,0
110,1
97,1
126,2
GüneĢlilik (sa-da)
7,5
7,1
7,9
8,2
7,8
Bulutluluk
4,1
3,9
3,6
3,2
3,8
Ort. BuharlaĢma (mm)
AYVALIK
ġekil 20. Kuzey Ege Havzası Toplam YağıĢ Ortalaması DeğiĢimi
DMĠ tarafından uzun yıllar (1971-2000) verilerine dayanılarak tüm Türkiye için hazırlanmıĢ
olan haritalar kullanılarak Kuzey Ege Havzası sınırları içerisinde kalan bölge için oluĢturulan
haritalar ġekil 21 - 27 de verilmiĢtir.
ġekil 21. Kuzey Ege Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası
Baskı Ta
ġekil 22. Kuzey Ege Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası
ġekil 23. Kuzey Ege Havzası BuharlaĢma Haritası
Baskı Ta
ġekil 24. Kuzey Ege Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası
ġekil 25. Kuzey Ege Havzası Karlı Kaplı Gün Haritası
Baskı Ta
ġekil 26. Kuzey Ege Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası
ġekil 27. Kuzey Ege Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası
Baskı Ta
3.4.
Arazi Kullanımı
Arazi kullanımına ait sayısal haritalar, ÇOB‘dan elde edilen CORINE Arazi Sınıflandırma
Sistemi temel alınarak hazırlanmıĢtır. CORINE Sınıflandırma Sistemi,
―Coordination of
Information on the Environment‖ (Çevresel Bilginin Koordinasyonu) Projesi kapsamında
oluĢturulmuĢtur ve 1990 yılından beri tüm AB‘ye üye ülkelerde kullanılan ortak sınıflandırma
sistemidir. Ülkemizde projenin uygulanmasına 1998 yılında ÇOB tarafından baĢlanmıĢ, 2006
yılı ―Landsat‖ uydu görüntüleri kullanılarak yapılan ilk çalıĢma 2008 yılı ortalarında
tamamlanmıĢtır.
CORINE Sistemi 4 temel amaca hizmet etmektedir:
1. Avrupa Birliği'nin bütün üye devletleri için belirlenmiĢ öncelikli konulara göre çevrenin
durumu ile ilgili bilgilerin toplanması,
2. Üye devletler içinde ya da uluslararası düzeyde, verilerin toplanması ve bilgilerin
uyumlu hale getirilmesi,
3. Bilgilerin tutarlılığının ve verilerin uyumluluğunun sağlanması,
4. Avrupa Çevre Ajansı kriterlerine göre ―Arazi Kullanım‖ haritalarının oluĢturulması.
Ayrıca CORINE Sistemi ile farklı düzeylerde (uluslararası, birlik, ulusal ve bölgesel) yapılan
çok sayıdaki çalıĢma ile toplanan çevresel bilgilerin yıllar itibarıyla değiĢiminin izlenmesi
sağlanmaktadır.
CORINE Arazi Örtüsü Sınıflandırma Sistemi, Avrupa Çevre Ajansı tarafından belirlenen üç
hiyerarĢik seviyeden oluĢmaktadır. Birinci seviyede;
•
Yapay Bölgeler,
•
Tarım Alanları,
•
Orman ve Yarı Doğal Alanlar,
•
Sulak Alanlar,
•
Su Kütleleri,
olmak üzere 5 ana grup, ikinci seviyede 15 ve üçüncü seviyede kullanılması zorunlu olan 44
alt sınıf mevcuttur. Üçüncü hiyerarĢik seviyede ilave ulusal sınıflar kullanılabileceği ancak
bunun Avrupa veri standardının bütünlüğü açısından üçüncü seviyeye ilave edilmesi
gerektiği CORINE Teknik Kılavuzu‘nda belirtilmektedir. Bu kapsamda ülkemizdeki arazi
yapısının çeĢitliliğine bağlı olarak 44 sınıfa ilave olarak 12 sınıf daha eklenmiĢtir. CORINE
Baskı Ta
Arazi Örtüsü Sınıflandırması Tablo 6 da, bu sınıfa ilave olarak ülkemiz için hazırlanan ek
sınıflandırma Tablo 7 de verilmiĢtir.
Tablo 6. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları
SINIF
KODU
1
11
111
112
12
121
122
123
124
13
131
132
133
14
141
142
2
21
211
212
213
22
221
222
223
23
231
24
242
243
ARAZĠ KULLANIMI
Yapay Bölgeler
ġehir Yapısı
Sürekli ġehir Yapısı
Kesikli ġehir Yapısı
End. Tic.ve UlaĢım Birimleri
Endüstriyel veya Ticari Alanlar
Karayolları, Demiryolları ve Ġlgili Alanlar
Limanlar
Havaalanları
Maden, BoĢaltım, ĠnĢaat Sahaları
Maden Çıkarım Sahaları
BoĢaltım Sahaları
ĠnĢaat Sahaları
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
YeĢil ġehir Alanları
Spor ve Eğlence Alan
Tarımsal Alanlar
Ekilebilir Alanlar
Sulanmayan Ekilebilir Alanlar
Sürekli Sulanan Alanlar
Pirinç Tarlaları
Sürekli Ürünler
Üzüm Bağları
Meyve Bahçeleri
Zeytinlikler
Meralar
Meralar
KarıĢık Tarım Alanları
Doğal Bitki Örtüsü ile Bulunan Tarım Alanları
Kaynak: ÇOB
Baskı Ta
SINIF
KODU
3
31
311
312
313
32
321
322
323
324
33
331
332
333
334
4
41
411
412
42
421
422
423
5
51
511
512
52
521
522
523
ARAZĠ KULLANIMI
Orman ve Yarı Doğal Alanlar
Orman
GeniĢ Yapraklı Ormanlar
Ġğne Yapraklı Ormanlar
KarıĢık Ormanlar
Maki veya Otsu Bitkiler
Doğal Çayırlıklar
Fundalıklar
Sklerofil Bitki Örtüsü
Bitki DeğiĢim Alanları
Bitki Örtüsü az ya da Olmayan Alanlar
Sahil, Kumsal, Kumluk
Çıplak Kayalıklar
Seyrek Bitki Alanları
YanmıĢ Alanlar
Sulak Alanlar
Karasal Bataklık
Bataklıklar
Turbalıklar
Denize Yakın Islak Alanlar
Tuz Bataklığı
Tuzlalar
Gel-git ile OluĢan Düzlükler
Su Yapıları
Karasal Sular
Su Yolları
Su Kütleleri
Deniz Suları
Kıyı Lagünleri
Nehir Ağızları
Nehir ve Okyanus
Tablo 7. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma
SINIF KODU
1121
1122
2111
2112
2121
2122
2221
2222
2421
2422
3321
3322
SINIF ADI
Kesikli ġehir Yapısı
Kesikli Kırsal Yapı
Sulanmayan Ekilebilir Alan
Sulanmayan Sera
Sulanan Alan
Sürekli Sulanan Ekilebilir Alan, sera
Sulanmayan Meyve Bahçesi
Sürekli Sulanan Meyve Bahçesi
Sulanmayan KarıĢık Tarım
Sürekli Sulanan KarıĢık tarım
Çıplak Kaya
Çok Yukarılarda Çıplak Kaya
Kaynak: ÇOB
Kuzey Ege Havzası, büyük kesiminin dalgalı, tepelik, hatta dağlık ve toprakça yetersiz
olmasına karĢın, iklim kuĢağı yönünden tarımsal değeri yüksek bölgelerimizden biridir.
CORINE arazi sınıflandırmasına göre Kuzey Ege Havzası‘ndaki en büyük alanı, %56,88 ile
orman ve yarı doğal alanlar kaplamaktadır. Orman ve yarı doğal alanlar içerisinde; geniĢ ve
ince yapraklı ormanlar, karıĢık ormanlar, maki ve otsu bitkilerin kapladığı alanlar ile bitki
örtüsü az olan ya da hiç olmayan kumsallar, kayalıklar ve yanmıĢ alanlar gibi alanların
tamamı yer almaktadır. Ġkinci sırada %39,52 ile tarımsal alanlar gelmektedir. Her türlü
ekilebilir alanlar, sürekli ürünler, meralar ve karıĢık tarım alanlarını kapsayan tarımsal alanlar
havzada yaklaĢık 394.000 ha‘lık bir alana yayılmıĢtır. Tarım dıĢı alan olarak da ifade edilen
Ģehir, kasaba vb. yapay alanların toplamı %2,6 iken; bataklıklar ve tuzlalar gibi ıslak alanların
toplamı %0,1‘lik bir alanı kaplamaktadır. Her türlü karasal su kütleleri ile kıyı lagünleri, nehir
ağızları ve akarsuların toplam alanı yaklaĢık 9.000 ha ile havzanın %0,9‘unu kaplamaktadır.
Havzadaki arazi kullanım durumu ġekil 28 de gösterilmektedir. ġekil 28 deki harita daha
büyük ölçekli olarak EK III te verilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 28. Kuzey Ege Havzası Arazi Kullanım Haritası
Baskı Ta
Havza arazi kullanım değerleri CORINE 1. düzey sınıflandırmasına göre Tablo 8 de, bu
sınıflandırmaya göre arazi kullanım dağılımı ġekil 29 da verilmektedir. 2. düzey
sınıflandırmasına göre arazi kullanım durumu ve dağılımı ise Tablo 9 de ve ġekil 30 da
verilmiĢtir.
Tablo 8. Havza Arazi Kullanım Değerleri
ARAZĠ KULLANIMI
NO
1
2
3
4
5
ALAN (ha)
Yapay Alanlar
Tarımsal Alanlar
Sulak Alanlar
Su Yüzeyleri
TOPLAM
25.863
393.277
566.101
1.032
8.946
995.220
ALAN (%)
2,60
39,52
56,88
0,10
0,90
100
ORMAN VE YARI DOĞAL
ALANLAR
TARIMSAL ALANLAR
566.101; 57%
393.277; 39%
YAPAY ALANLAR
SU YÜZEYLERİ
ISLAK ALANLAR
1.032; 0%
8.946; 1%
25.863; 3%
ġekil 29. Kuzey Ege Havzası Arazi Kullanım Dağılımı
Baskı Ta
Tablo 9. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri
CORĠNE KODU
ARAZĠ KULLANIMI
ALAN (ha)
ġehir Yapısı
Endüstriyel, Ticari ve UlaĢım Alanları
Maden, BoĢaltım ve ĠnĢaat Sahaları
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
Ekilebilir Alanlar
Sürekli Ürünler
Meralar
Orman Alanları
Maki veya Otsu Bitki Alanları
Çıplak veya Bitki Örtüsü Az Olan Alanlar
Karasal Sulak Alanlar
Kıyısal Sulak Alanlar
Karasal Sular
Deniz Suları
Yapay Alanlar
Tarımsal Alanlar
Orman ve Yarı Doğal
Alanlar
Sulak Alanlar
Su Yüzeyleri
ALAN (%)
14.401
2.499
7.159
1.804
131.252
90.756
7.910
163.359
271.673
268.627
25.801
244
788
2.860
6.086
1,45
0,25
0,72
0,18
13,19
9,12
0,79
16,41
27,30
26,99
2,59
0,02
0,08
0,29
0,61
6.086
7.910
14.401
2.860
788
1.804
7.159
Orman Alanları
2.499
244
25.801
Maki veya Otsu Bitki Alanları
Karışık Tarım Alanları
Ekilebilir Alanlar
Sürekli Ürünler
90.756
271.673
Çıplak veya Bitki Örtüsü Az Olan Alanlar
Şehir Yapısı
Meralar
131.252
Maden, Boşaltım ve İnşaat Sahaları
Deniz Suları
Karasal Sular
Endüstriyel, Ticari ve Ulaşım Alanları
163.359
268.627
Yapay Tarımsal Olmayan Yeşil Alan
Kıyısal Sulak Alanlar
Karasal Sulak Alanlar
ġekil 30. Kuzey Ege Havzası Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Dağılımı
Baskı Ta
Havzada yer alan iller bazında arazi kullanım değerleri Tablo 10 da verilmiĢtir.
Tablo 10. Ġller Bazında Arazi Kullanım Değerleri
ĠLLER
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Manisa
ARAZĠ KULLANIMI
Yapay Alanlar
Tarımsal Alanlar
Sulak Alanlar
Su Yüzeyleri
Yapay Alanlar
Tarımsal Alanlar
Sulak Alanlar
Su Yüzeyleri
Yapay Alanlar
Tarımsal Alanlar
Sulak Alanlar
Su Yüzeyleri
Yapay Alanlar
Tarımsal Alanlar
Sulak Alanlar
Su Yüzeyleri
ALAN (ha)
6.807,59
98.462,29
114.952,59
97,54
758,98
3.023,83
126.226,25
178.726,93
161,57
1.079,17
7.713,36
104.504,42
186.240,20
638,22
1.155,01
7.772,73
62.881,65
84.468,45
0
890,29
3.5.
Tarım ve Hayvancılık
3.5.1.
Tarım
Çanakkale
Çanakkale ilinde arazi yapısının ekime elveriĢli oluĢu ve tarım dıĢı alanların sınırlı oluĢu,
tarımsal verimde oldukça büyük bir etken olmuĢtur. Fazla geniĢ olmamakla birlikte ovalar
çeĢitli türdeki bitkilerin ekimine elveriĢlidir. Ekili alanlarındaki geliĢme 1950-1970 yılları
arasında olmuĢtur. Bu dönemde ekili alanlar 128.000 ha dan 183.000 ha a çıkarak %40
civarında bir artıĢ göstermiĢtir.
Havza içerisinde kalan bölgede toplam tarım arazisi varlığı en yüksek olan ilçe Bayramiç
iken, meyve alanı en yüksek olan ilçe Ayvacık‘tır. Ġlin Kuzey Ege Havza sınırları içerisinde
kalan ilçelerindeki tarımsal alan dağılımı Tablo 11 de verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 11. Çanakkale Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı
ĠLÇELER
Ayvacık
Bayramiç
Bozcada
Ezine
TOPLAM
ALAN
(ha)
23.258,2
28.423,8
1.618,2
25.084,7
EKĠLEN TARLA
ALANI
(ha)
5.250,6
17.263,2
56,7
11.316,9
NADAS
ALANI
(ha)
5.110
100,2
250
400
SEBZE BAHÇELERĠ
ALANI
(ha)
1.033,8
2.110,3
1.875,3
5.032,4
MEYVE
ALANI
(ha)
11.863,8
8.950,1
1.298,5
11.492,5
Kaynak: TÜĠK, 2008
Çanakkale‘nin zeytincilik alanı il merkezi ile Balıkesir sınırı arasında kalan Ege Denizi
kıyılarıdır. Ezine ilçesinin Geyikli beldesi, Ayvacık ilçesinin Küçükkuyu ve Gülpınar beldeleri
ile kısmen Eceabat ilçesi, zeytinciliğin merkezi durumundadır. Ġlde 2000 yılı verilerine göre
toplam 4.069.120 meyve veren zeytin ağacından 91.642 ton zeytin üretimi gerçekleĢmiĢ, bu
miktarın 17.019 tonu sofralık zeytin olarak ayrılırken, 74.623 tonu yağı çıkarılmak üzere
yağhanelere gönderilmiĢtir.
Balıkesir
Balıkesir, Türkiye tarım ve hayvancılığında önemli bir yere sahiptir. Ġklimi ve toprak karakteri
itibariyle ekonomik anlamdaki tropikal ürünlerin dıĢında, hemen hemen her türlü bitkisel
ürünün yetiĢmesi için uygundur. Tarımsal üretim bakımından Manyas, Gönen, Balıkesir,
Edremit, Havran, Burhaniye ve Sındırgı ovaları önemli yer tutar. Ġldeki toplam tarım
arazilerinin (513.946 ha) 286.571 ha‘ı sulanabilecek alandır. Bunun il tarım alanlarına oranı
%55,58 dir. Ġlde toplam sulanan alan 94.435 ha olup, toplam sulanabilir alana oranı %33‘tür.
Sulanan arazilerin 55.635 ha‘ı (%59) devlet sulaması, 38.800 ha‘ı (%41) halk sulaması
Ģeklindedir. Havza içerisindeki ilçelerdeki tarım alanlarının ISIC sınıflamasına göre dağılımı
Tablo 12 de verilmiĢtir.
Tablo 12. Balıkesir Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı
ĠLÇELER
Ayvalık
Burhaniye
Edremit
Gömeç
Havran
SavaĢtepe
Baskı Ta
TOPLAM
ALAN
(ha)
20.252,1
23.194,8
23.638,3
12.843,4
13.818,2
11.506,8
EKĠLEN
TARLA ALANI
(ha)
2.614,2
3.408,7
1.289,4
1.113,6
3.459,9
9.705,3
NADAS
ALANI
(ha)
15,0
320,0
14,0
75,0
10,0
190,0
SEBZE
BAHÇELERĠ ALANI
(ha)
1.267,4
1.636,5
953,4
408,2
1.141,1
1.063,7
MEYVE
ALANI
(ha)
16.355,5
17.829,6
21.381,5
11.246,6
9.207,2
547,8
Ülkemizde en fazla zeytin üretimi yapılan il Balıkesir‘dir. Zengin tarımsal ürünleri ile Ġstanbul
ve diğer büyük illere de ürünlerini gönderen il, geniĢ bir tarımsal alana sahiptir. Tarım
arazisinin toplam araziye oranı %35‘tir. Yemeklik ve yağlık zeytin üretiminin önemli bir yeri
olan Balıkesir‘in Edremit Körfezi, Küçükkuyu‘dan baĢlayıp Ayvalık - Altınova sınırına kadar
uzanan bölgeyi kapsayan, ağırlıklı olarak Ayvalık çeĢidi zeytinin yetiĢtiği (Edremit yağlık,
Ada, ġakran, Midilli isimleri ile de bilinir), dünyanın en kaliteli zeytinyağının üretildiği bölgedir.
Balıkesir ilindeki 2008 yılına ait zeytin üretimi bilgileri Tablo 13 te verilmiĢtir.
Tablo 13. Balıkesir Ġli Zeytin Üretimi Bilgileri
Meyve veren yaĢta ağaç sayısı (adet)
Meyve vermeyen yaĢta ağaç sayısı (adet)
Üretim (ton)
Sofralığa ayrılan (ton)
Yağlığa ayrılan (ton)
10.483.292
624.969
207.337
42.545
164.792
Kaynak: Balıkesir Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009
Manisa
Manisa bir sanayi ili olmasının yanında, geniĢ bitkisel ve hayvansal ürün yelpazesi ile Türkiye
tarımında çok önemli bir yere sahiptir. Türkiye‘de üretimi yapılan önemli kültür bitkilerinden
kuru ve yaĢ üzüm, zeytin, pamuk, tütün, kiraz ve hububatlar en önemli ürünlerdir. Ġlin havza
sınırları içerisinde kalan bölümünde yer alan ve Bakırçay‘ın suları ile sulanan Soma-Kırkağaç
Ovası‘nda sanayi bitkileri baĢta olmak üzere tüm tarla bitkileri yetiĢtirilmektedir. Kırkağaç‘ın
doğusu ile Soma‘nın doğu ve güneyini çevreleyen ovanın uzunluğu 30 km, geniĢliği ise 10
km kadardır. Manisa ili tarım arazileri alanları Tablo 14 te verilmiĢtir.
Tablo 14. Manisa Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı
ĠLÇELER
Kırkağaç
Soma
TOPLAM
ALAN
(ha)
21.724,9
21.300,9
EKĠLEN TARLA
ALANI
(ha)
9.663,3
14.579,9
NADAS
ALANI
(ha)
74,5
759,0
SEBZE
BAHÇELERĠ ALANI
(ha)
3.030,6
1.661,0
MEYVE
ALANI
(ha)
8.956,5
4.301,0
Ġzmir
Ġzmir ilinde tarım yapılan toprakların büyüklüğü 344.894 ha olup; ilin yaklaĢık %28,54‘ünü
oluĢturmaktadır. Tarım alanlarının %51.45‘ini oluĢturan 177.450 ha‘lık alan sulanmakta, geri
kalan kısımda ise kuru tarım yapılmaktadır. Ġlde halen 115 tür bitkisel ürün yetiĢtirilmektedir.
YetiĢtirilen en önemli ürünler zeytin, pamuk, tütün, hububat, üzüm, domates ve biberdir.
Baskı Ta
Havza sınırları içerisinde kalan bölümde özellikle Bergama ilçesinde yoğun Ģekilde salçalık
sebze üretimi ve yine Bergama ve Dikili‘de artan oranda seracılık faaliyeti söz konusudur.
Ayrıca ilin havza sınırları içerisinde kalan Bergama, Dikili ve Kınık ilçelerinde ülkemizin ve
dünyanın en kaliteli pamuğu olan ―mıntıka pamuğu‖ ekimi yapılmaktadır. Ancak son yıllarda
üretim maliyetinin artması, satıĢ fiyatını düĢmesi ve ithalat nedeniyle üretim alanı hızla
azalmıĢtır. 2008 yılı verilerine göre Ġzmir ilinde kullanım Ģekline göre tarım arazisi dağılımı
Tablo 15 te verilmektedir.
Tablo 15. Ġzmir Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı
ĠLÇELER
TOPLAM
ALAN
(ha)
Aliağa
Bergama
Dikili
Kınık
10.941,7
41.473,2
12.282,3
10.288,5
EKĠLEN TARLA
ALANI
(ha)
NADAS
ALANI
(ha)
5.570,7
23.837,0
7.516,3
7.504,3
93,0
50,0
145,0
20,0
SEBZE
BAHÇELERĠ
ALANI
(ha)
242,0
5.920,6
210,5
1.861,6
MEYVE
ALANI
(ha)
5.036,0
11.665,6
4.410,5
902,6
3.5.2.
Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı
Kuzey Ege Havzası‘nda bütün bölgelerde tarımsal faaliyet söz konudur. Özellikle Bakırçay ve
kolları tarafından sulanan verimli ovalarda sebze üretimi yapılmaktadır. Havzada yer alan
gübrelenen alanlarda kullanılan gübre miktarları ile ilgili bilgi Tablo 16 da verilmektedir.
Tablo 16. Havzadaki Gübre Tüketimi Verileri
ĠLLER
Çanakkale
Balıkesir
Manisa
Ġzmir
ĠLÇE
Ayvacık
Bayramiç
Bozcada
Ezine
Ayvalık
Burhaniye
Edremit
Gömeç
Havran
SavaĢtepe
Kırkağaç
Soma
Aliağa
Bergama
Dikili
Kınık
Kaynak: ĠLEMOD, 2007
Baskı Ta
Saf K2O lu (ton)
33
92
0
85
68
89
344
157
311
146
598
225
22
400
67
309
SAF N li (ton)
129
922
0
940
249
1.267
1.887
1.138
1.910
1.859
4.650
2.260
141
2.570
566
999
SAF P2O5 li (ton)
97
353
0
115
139
420
709
651
841
282
1.948
1.953
44
517
123
176
Havza sınırları içerisinde kalan illerdeki zirai mücadele ilaçları kullanım bilgileri Tablo 17 de
verilmiĢtir.
Tablo 17. Kuzey Ege Havzası Zirai Mücadele Ġlaçları Tüketimi Verileri
ĠLLER
Çanakkale
Balıkesir
Manisa
Ġzmir
TOPLAM TÜKETĠM (ton)
513
738
2.671
1.889
Kaynak: Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı, 2009
3.5.3.
Hayvancılık
Çanakkale
Çanakkale‘de hayvancılık köylünün önde gelen geçim kaynaklarından birisi olarak tarım
sektöründe önemli bir yere sahiptir. Ġldeki hayvancılık faaliyetleri sonucu zaman zaman çevre
kirliliğine yönelik Ģikâyetler de olmaktadır. Özellikle hayvan ve tavuk besihaneleri, yerleĢim
yerlerine yakınlığı ve çevrenin estetik değerleri açısından lokalize oldukları yöre halkından
tepki almaktadırlar.
Balıkesir
Balıkesir ilinde meralar ve çayırlar ile yüksek kesimlerde küçük ve büyük baĢ hayvancılık
yapılmakta olup, il 2007 yılında kırmızı et üretiminde birinci olmuĢtur. Ülkedeki tavuk
iĢletmelerinin %9'unu barındıran Balıkesir‘in merkez ilçesi ile Havran, Ġvrindi, Susurluk,
Manyas ve SavaĢtepe ilçelerinde peynir ve yoğurt mandıraları yaygındır.
Manisa
Manisa ilindeki hayvancılık faaliyetleri Ege Bölgesi‘ndeki diğer illere göre daha ileri
seviyelerdedir. Ġlde büyük ve küçükbaĢ hayvancılığın yanı sıra kümes hayvancılığı ve su
ürünleri üretiminde önemli geliĢmeler kaydedilmektedir.
Ġzmir
Havzanın önemli bir kısmını oluĢturan Ġzmir ilinin özellikle Bergama ilçesinde tarımla birlikte
hayvancılık faaliyeti de yürütülmektedir.
Havza içerisine giren ilçelerdeki büyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvanlarının 2008 yılı
sayıları Tablo 18 de özetlenmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 18. Kuzey Ege Havzası Hayvancılık Verileri
ĠLLER
ĠLÇELER
Çanakkale
Balıkesir
Manisa
Ġzmir
Ayvacık
Bayramiç
Bozcada
Ezine
Ayvalık
Burhaniye
Edremit
Gömeç
Havran
SavaĢtepe
Kırkağaç
Soma
Aliağa
Bergama
Dikili
Kınık
BÜYÜKBAġ
(adet)
6.870
8.741
5.708
4.800
6.485
2.250
1.267
5.107
12.940
8.148
2.829
2.605
16.220
1.535
7.352
KÜÇÜKBAġ
(adet)
63.663
66.259
924
76.592
23.300
28.103
6.330
12.251
26.902
17.500
44.687
10.802
22.905
99.550
59.115
31.090
KÜMES
(adet)
17.305
37.871
98.295
1.935
717.020
120.000
225
374.825
115.500
221.620
671.010
541.750
310.000
138.080
3.6.
Sanayi Durumu
3.6.1.
Tekil Sanayi Tesisleri
Çanakkale
Çanakkale ili sanayi yönünden 1970‘li yılların baĢına kadar yeterli seviyede geliĢmemiĢ
olmakla birlikte 1973 yıllında ilin kalkınmada öncelikli iller arasına alınması neticesinde
özellikle doğal kaynaklara dayalı orta ve büyük ölçekli sanayi yatırımları gerçekleĢtirilmiĢtir.
Tarımsal faaliyetlerin geliĢiminin bir sonucu olarak, Dardenel ÖnentaĢ Konserve Sanayi,
Yenice Gıda Sanayi, Tahsildaroğlu Süt Ürünleri gibi tarıma dayalı üretimde bulunan önemli
sanayi tesisleri bulunmaktadır. Bunlardan Tahsildaroğlu havza içerisinde kalan Bayramiç
ilçesindedir. Ayvacık, Ezine ve Bayramiç ilçelerinde ise çok sayıda irili ufaklı zeytinyağı
iĢletmeleri ile süt ürünleri iĢleme tesisleri vardır. Bu tesisler nispeten küçük ölçekli olmalarına
rağmen il ekonomisi içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. Çanakkale ilinin Kuzey Ege
Havzası sınırları içerisinde kalan bölgesinde yer alan sanayi tesislerinin dağılımı Tablo 19 da
verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 19. Çanakkale Ġli Sanayi Tesisleri
ĠLÇELER
Ayvacık
Bayramiç
Bozcaada
Ezine
SANAYĠ TESĠSLERĠ SAYISI
KarıĢım Kul. Deterjan Eldesi
Süt Ürünleri ĠĢleme
Turizm ĠĢletmesi (Belgeli)
Un Sanayi
Zeytinyağı Ġmalathanesi
ġarap Ġmalathanesi
Çimento Sanayi
Enerji Üretimi (Doğalgaz)
Kürk ĠĢleme
Mermer Atölyesi
Un Sanayi
:1
: 11
:8
:1
: 22
: 12
:8
:5
:1
:1
:1
:1
: 21
: 21
:1
Toplam: 43
Toplam: 20
Toplam: 5
Toplam: 47
Kaynak: Çanakkale ĠÇOM, 2010
Balıkesir
Balıkesir ili sanayi yapısı bakımından Ege ve Marmara Bölgeleri‘nin genel karakteristik
yapısını taĢımakta ve Ġstanbul, Ġzmir ve Bursa gibi sanayi Ģehirlerine kara, deniz ve
demiryolları ile bağlantısı bulunmaktadır. Ayrıca iklim Ģartları bakımından bütün yıl boyunca
her türlü sanayi çalıĢmalarına uygundur. Edremit Körfezi‘ndeki Ayvalık, Edremit, Burhaniye
ilçeleri öteden beri zeytinyağı ve sabun sanayisinin merkezleri olarak bilinirler. Buralarda
bulunan orta ölçekli zeytinyağı ve sabun fabrikalarının birçoğu üretim tekniklerini
yenilemiĢlerdir. Havza içerisinde kalan bölge için Balıkesir ilinde sanayinin ilçelere göre
dağılımı Tablo 20 de verilmektedir.
Tablo 20. Balıkesir Ġli Sanayi Tesisleri
ĠLÇELER
Ayvalık
Burhaniye
Edremit
Gömeç
Havran
SavaĢtepe
ĠL TOPLAMI
Kaynak: Balıkesir ĠÇDR, 2008
Baskı Ta
TESĠS SAYISI
33
21
55
9
18
1
668
TOPLAM ĠÇĠNDEKĠ YÜZDE
4,9
3,1
8,2
1,3
2,7
0,1
100
Manisa
Ege Bölgesinin Ġzmir‘den sonra ikinci büyük ticari merkezi olan Manisa, Ġç Anadolu ile
bağlantısı olması nedeniyle ticari potansiyeli yüksek bir ildir. Ancak Manisa‘nın havza
içerisinde kalan Soma ve Kırkağaç ilçelerinde önemli sanayi tesisi bulunmamaktadır.
Bölgedeki en önemli endüstriyel tesis SEAġ Soma Elektrik Üretim Ticaret A.ġ. Termik
Santrali‘dir. Ayrıca TKĠ Ege Linyitleri ĠĢletmesi Müessesesi‘nin ve yöredeki diğer özel kömür
iĢletmelerinin ilçe ekonomisine önemli katkıları vardır. Soma ve Kırkağaç ilçelerinde sanayi
siciline kayıtlı sanayi kuruluĢlarının sayıları Tablo 21 de verilmektedir.
Tablo 21. Manisa Ġli Sanayi Tesisleri
ILÇELER
Kırkağaç
Soma
ĠL TOPLAMI
TESĠS SAYISI
11
19
785
TOPLAM ĠÇĠNDEKĠ YÜZDE
1,40
2,42
100
Kaynak: Manisa ĠÇDR, 2007
Ġzmir
Ġzmir, Ġstanbul ve Kocaeli ile birlikte, ülkemizde sanayinin en fazla geliĢtiği üç ilden biridir.
Sahip olunan hammadde kaynakları, nitelikli iĢ gücü, ulaĢım olanakları, iç ve dıĢ piyasalara
yakınlık sanayinin geliĢmesi için itici güç olmuĢtur. Günümüzde sanayi yapılaĢması
―PınarbaĢı-IĢıkkent-KemalpaĢa‖, ―Çiğli-Aliağa‖ ve ―Karabağlar-Torbalı-Menderes‖ aksları
olmak üzere, üç temel aks boyunca yerleĢmiĢ ve geliĢme göstermiĢ olup, bu doğrultuda
devam etmektedir.
Ġzmir‘in havza içerisinde giren ilçelerinden Dikili bir turizm bölgesi olup; ilçede kayda değer bir
sanayi geliĢimi mevcut değildir. Kınık ve Bergama‘da ise tarım ürünlerine dayalı küçük ölçekli
iĢletmeler faaliyet göstermektedir. Endüstriyel faaliyetler açısından Kuzey Ege Havzası
içerisinde önemli bir konuma sahip olan Aliağa ilçesi ise, kuzeyden güneye doğru Çandarlı,
Aliağa, Nemrut Körfezleri ile sunmuĢ olduğu doğal liman olanağı, kara ve deniz ulaĢımının
kolay olması, sosyo-ekonomik özellikleri ve coğrafi konumu nedeniyle çeĢitli sanayi
yatırımları için çekim merkezi olmuĢtur. Bu bölge daha önceleri tarımsal yoğunluklu
ekonomik etkinliğe sahipken, 1970'lerden itibaren sanayi yoğunluklu ekonomiye dayalı bir
karakter kazanmaya baĢlamıĢtır. Aliağa Nemrut Ağır Sanayi Bölgesi‘nde farklı amaçlar için
kurulmuĢ çok sayıda sanayi tesisi vardır. Bu tesislerin içinde en önemli olanları ham petrol
rafinasyonu yapan TÜPRAġ Rafinerisi ile PETKĠM Petrokimya Tesisi‘dir.
Baskı Ta
Bu büyük tesislerinin yanında ilçede 6 adet demir-çelik fabrikası, 2 adeti ALOSBĠ‘de bulunan
toplam 8 adet haddehane, 7 adet LPG dolum tesisi, 6 adet akaryakıt dolum tesisi, 6 adeti
iĢletmelerle entegre olarak bulunan toplam 11 adet liman, 1 adet kâğıt ve selüloz ürünleri
fabrikası, 1 adet gübre fabrikası, 2 adet doğalgaz çevrim santrali bulunmaktadır. Bunların
yanında bu bölgede değiĢik sektörlerde hizmet veren irili ufaklı birçok sanayi tesisi
bulunmaktadır. Ayrıca ilçede 1 adet organize sanayi bölgesi ve 3 adet küçük sanayi sitesi
bulunmaktadır.
3.6.2.
Organize Sanayi Bölgeleri
Aliağa Organize Sanayi Bölgesi
Kuzey Ege Havzası sınırları içerisinde yalnızca Ġzmir‘in Aliağa ilçesinde OSB bulunmakta
olup; bünyesinde 23‘ü inĢa halinde, 11‘i ise iĢletmede olan toplam 34 iĢyeri yer almaktadır.
OSB ile ilgili genel bilgiler Tablo 22 de, OSB bünyesinde yer alan endüstriyel tesisler ilgili
bilgiler ise Tablo 23 ve ġekil 31 de verilmektedir.
Tablo 22. Aliağa OSB Genel Bilgileri
Ağırlıklı Sektör
Su Kaynağı
3
Su Tüketimi (m /gün)
Arıtma Tesisi
Ön Arıtma
Yağmur Suyu ĠnĢaatı (%)
Kanalizasyon ĠnĢaatı (%)
Kaynak: URL 3
Baskı Ta
1. Kimya, 2. ĠnĢaat, 3. Makine, 4. Metal, 5. Plastik
Derin Su Kuyuları
377
Evsel
Var (2 tesis)
Tamamlandı
Tamamlandı
Tablo 23. Aliağa OSB Tesis Bilgileri
SEKTÖR
NO
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Muhtelif Yiyecek Maddeleri Sanayi
Zeytinyağı Sanayi
Alkollü ve Alkolsüz Ġçki San.
Mobilya San.
Plastik San.
Kauçuk San.
Kimya San.
Isıtma-Soğutma ve Klima San.
Demir-Çelik San.
Döküm San.
Seri Makine Ġmalatı
Elektrik Makineleri ve Aygıtları San.
Çelik Kons. ve Madeni Yapı
Elemanları
Enerji Üretimi
OSB TOPLAMI
ĠNġAAT
HALĠNDEKĠ TESĠS
SAYISI
1
1
1
1
2
1
ÇALIġAN
TESĠS
SAYISI
8
1
3
1
1
1
TOPLAM
TESĠS
SAYISI
1
1
1
1
2
1
8
1
3
1
1
1
10
1
11
23
1
11
1
34
Kaynak: URL 4, 2010
1; 9%
Kimya San.
1; 9%
Döküm San.
1; 9%
Çelik Kons.ve Madeni
Yapı El. San.
Enerji Üretimi
8; 73%
ġekil 31. Aliağa OSB Firma Sektörel Dağılımları
3.7.
Korunan Alanlar
Kuzey Ege Havzası‘nda yer alan korunan alanlar ve büyüklükleri Tablo 24 te, korunan
alanları gösteren harita ise ġekil 32 de verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 24. Kuzey Ege Havzası’ndaki Korunan Alanlar
NO
1
2
3
4
5
6
7
8
9
TÜRÜ
Özel Çevre Koruma Böl.
Tabiat Parkı
Milli Parklar
Milli Parklar
Tabiat Koruma A.
Özel Avlak A.
Özel Avlak A.
Sulak A.
Sulak A.
ADI
Foça Özel Çevre Koruma Bölgesi
Ayvalık Adaları Tabiat Parkı
Kazdağ Milli Parkı
Troya Milli Parkı
Kazdağı Göknarı Tabiat Koruma Alanı
Narlı Avlak Alanı (Domuz)
Kalkım Avlak Alanı (Domuz)
Bakırçay Deltası
Ayvalık Sulak Alanları
ĠLĠ
Ġzmir
Balıkesir
Balıkesir
Çanakkale
Balıkesir
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Balıkesir
ALANI (ha)
714,4
17.950
20.940
12.735,2
254,5
3.883
2.007,2
1.185,6
954,4
Foça Özel Çevre Koruma Bölgesi
Foça, Ege Bölgesi‘nde gerek doğal güzellikleri, gerekse tarihsel nitelikleri ve mitolojideki yeri
bakımından değer taĢıyan, pek çok kıyı yerleĢim birimlerine göre daha az yapılaĢma
gösteren ve nispeten bozulmamıĢ bir yerleĢim merkezidir. Nesli tükenme tehlikesiyle karĢı
karĢıya olan Akdeniz Fok Balığı‘nın (Monachus monachus) halen görülebildiği Akdeniz
ülkeleri arasında Türkiye ikinci sırada yer almaktadır. Bölgenin sahip olduğu doğal ve kültürel
değerlerin, çevre kirlenmesine ve bozulmasına karĢı korunması, doğal değerlerin ve tarihsel
yapının gelecek nesillere aktarılmasının güvence altına alınması amacıyla 21.11.1990 tarih
ve 2072 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanan 22.10.1990 tarih ve 90/1117 sayılı Bakanlar
Kurulu kararı ile ―Foça Özel Çevre Koruma Bölgesi‖ olarak tespit ve ilan edilmiĢtir.
Ayvalık Adaları Tabiat Parkı
Ayvalık Adaları Bakanlar Kurulu Kararı ile 21 Nisan 1995 tarih ve 22265 sayılı Resmi
Gazete‘de yayımlanarak tabiat parkı ilan edilmiĢtir. Ayvalık Adaları Tabiat Parkı, 19 ada ve
denizin bir bölümünü de içine alacak Ģekilde toplam 17.950 ha‘lık alandan oluĢmaktadır. Bu
alanın 1.930 ha‘ı orman, 1.179 ha‘ı hazine arazisi, 872 ha‘ı özel mülkiyet ve 13.969 ha‘ı
denizdir.
Kazdağı Milli Parkı
Batıda Dede Dağı, ortada Kazdağı, doğuda Eybek Dağı, kuzeydoğuda Gürgen, Kocakatran
ve Susuz (Sakar) Dağları‘ndan oluĢan ve Biga Yarımadası‘nın en yüksek kütlesi (KarataĢ
Tepe 1.774 m) olan Kazdağı'nın güney yüzü, Zeytinli Çayı‘ndan Altınoluk‘un batısına kadar
olan Damlatepe bölümü ile bu bölümün zirveye kadar devam eden yüksekliklerinin kapsadığı
Baskı Ta
20.940 ha‘lık alan 1993 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile milli park ilan edilmiĢtir. Kazdağı
Milli Parkı bünyesindeki 250 ha‘lık alanda Kazdağı Göknarı Tabiat Koruma Alanı da yer
almaktadır. Bu alan endemik ve nesli tehlikede olan Kazdağı Göknarı (Abies equi-trajani)
mevcudiyeti ile zengin bir yaban hayatı potansiyeline sahip eĢsiz bir orman ekosistemi
özelliği göstermektedir.
Troya Milli Parkı
Troya antik kenti ve çevresi; Milli Savunma, Bayındırlık ve Ġskân, Kültür, Turizm ve Çevre
Bakanlıkları‘nın uygun görüĢlerine dayanan Orman Bakanlığı‘nın 18.09.1996 tarih ve 2743
sayılı yazıları üzerine, 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu‘nun 3. Maddesi‘ne göre, 30.09.1996
tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile ―Troya Tarihi Milli Parkı‖ olarak belirlenmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 32. Kuzey Ege Havzası Korunan Alanlar Haritası
Baskı Ta
3.8.
Su Kaynakları
3.8.1.
Barajlar
Kuzey Ege havzası sınırları içerisinde kalan alanda mevcut durumda çalıĢır durumda olan,
inĢaatı devam eden ve planlama çalıĢmaları süren toplam 17 adet baraj bulunmaktadır.
Havzadaki baraj göllerinin il, akarsu, alan ve kullanım amacı bilgileri Tablo 25 te verilmiĢtir.
Tablo 25. Kuzey Ege Havzası’ndaki Baraj Gölleri
NO
ADI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Bayramiç B.
Ayvacık B.
Madra B.
Sarıbeyler B.
Havran B.
Ġnönü B.
Karakoç B.
ReĢitköy B.
Zeytinli B.
Kestel B.
Güzelhisar B.
Çaltıkoru B.
Yortanlı B.
Kapıkaya B.
Karadere B.
Kunduz B.
Musacalı B
Sarıcalar B
Yukarı Geyikli B
SeviĢler B.
ĠLĠ
Çanakkale
Çanakkale
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Manisa
AKARSUYU
Karamenderes Ç.
Tuzla Ç.
Madra Ç.
Yağcılı Ç.
Havran Ç.
Eğri D.
Karakoç D.
Karıncadere
Zeytinli Ç.
Kestel Ç.
Güzelhisar Ç.
Ġlyas Ç.
Yortanlı D.
Kırkgeçitdere
Karadere
Kunduz Ç.
Kocadere
Ilıcadere
Geyiklidere
Yağcılı Ç.
GÖL ALANI
(ha)
58,4
34,2
27
14
31,5
66,3
22,1
62
28,2
136
620
146
523
176
149
357
78
251
124
719
AġAMASI
ĠĢletme
ĠĢletme
ĠĢletme
ĠĢletme
ĠnĢaat
Planlama
Planlama
Proje
Planlama
ĠĢletme
ĠĢletme
ĠnĢaat
ĠnĢaat
Planlama
Planlama
Proje
Planlama
Planlama
Planlama
ĠĢletme
KULLANIM
AMACI
S, Ġ, E
S, Ġ
S, Ġ
S
S
S, Ġ
Ġ
S
S, Ġ
S,T
S,SA, Ġ
S
S
S
S
Ġ
S
S
S
SA, S
*: S: Sulama, T: TaĢkın Koruma, Ġ: Ġçme Suyu Temini, E: Enerji Üretimi, SA: Sanayi Kullanma Suyu Temini
Kaynak: DSĠ
Güzelhisar Barajı
Aliağa ilçe merkezinin 12 km doğusunda Güzelhisar Çayı üzerinde bulunan baraj, PETKĠM
Petrokimya Tesisleri‘nin ihtiyacı olan sanayi suyunu karĢılama amacı ile yapılmıĢtır. Projesi
ve inĢaatı Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü tarafından yapılan baraj, 1982 yılında
tamamlanarak PETKĠM tesislerine su vermeye baĢlamıĢtır. PETKĠM ile DSĠ arasında,
barajdaki su kullanımını düzenleyen bir protokole göre Aliağa Belediyesi, PETKĠM tesisleri
Baskı Ta
içinde bulunan ve 1993 yılında Ġller Bankası‘nca yapılmıĢ olan içme suyu arıtma tesisinden
ilçeye içme ve kullanma suyu almaktadır. Ġçme suyu arıtma tesisi 2006 yılında ĠZSU Genel
Müdürlüğü‘ne devredilmiĢtir.
Bayramiç Barajı
Bayramiç ilçesinin kuzeydoğusunda, ilçeye yaklaĢık 4 km mesafede bulunan baraj,
Karamenderes Çayı suları ile beslenmektedir. %92‘si sulama, %4‘ü enerji üretimi ve %4‘ü
içme suyu temini amacıyla kullanılan baraj 1992 yılında hizmete alınmıĢtır.
Ayvacık Barajı
Ayvacık Barajı Tuzla Çayı üzerinde, Ayvacık ilçesine 8 km mesafede 2002-2008 yılları
arasında inĢa edilmiĢtir. Baraj, sulama ve içme suyu temini amacıyla kullanılmaktadır.
Madra Barajı
Altınova ilçesinin 6 km kuzey doğusunda olan baraj, Madra Çayı üzerine 1998 yılında
kurulmuĢtur. 7.872 ha‘lık sulama alanına sahiptir.
Sarıbeyler Barajı
Balıkesir-SavaĢtepe ve Sarıbeyler Ovaları‘ndaki 1.750 ha‘lık arazinin sulanması için
Sarıbeyler Çayı üzerinde inĢa edilmiĢtir. 1985 yılında iĢletmeye alınan barajın yağıĢ alanı
2.065 ha‘dır.
SeviĢler Barajı
Manisa ili, Soma ilçesi, SeviĢler köyü, Yağcılı Çayı üzerinde kurulmuĢ olan baraj 1981 yılında
iĢletmeye açılmıĢtır. SEAġ Termik Santrali‘nin soğutma suyu ihtiyacını karĢılamak için
kurulan barajdan tarımsal sulama amacıyla da faydalanılmaktadır. Barajın yağıĢ alanı 444
km2 dir.
3.8.2.
Göletler
Havza içerisinde yer alan göletlere ait bilgiler Tablo 26 da verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 26. Kuzey Ege Havzası’ndaki Göletler
NO
ADI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Uluköy G.
Tavaklı AlemĢah G.
Akçin G.
Ġntepe G.
Örenli G.
Kalabak G.
Bakır G.
Aydıncık G.
Çaltıcak G.
Çamlık G.
Köseler Göleti
KüçükdereGöleti
PelitalanGöleti
Sarısu Göleti
Yağcılı G.
Ġlyaslar G.
Çamavlu G.
Çıtak G.
Harputlu G.
Karalar Göleti
Tekkedere G.
Yukarıkırıklar G.
ĠLĠ
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Balıkesir
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
AKARSUYU
KörüktaĢı D.
AlemĢah D.
Akçin Ç.
Çatı D.
Viranlı D.
Kalabak D.
Kerimağa D.
Akçay D.
Ġndere
Yayla D.
Köseler D.
Küçük D.
TaĢaltı D.
Sarısuder
Killik D.
Karalar D.
Hasan D.
Yörük D.
Hamam D.
Köyyeri D.
Tekke D.
Nohutlu D.
AġAMA
ĠĢletme
ĠĢletme
ĠnĢaat
ĠĢletme
Planlama
ĠnĢaat
Proje
ĠnĢaat
Planlama
ĠĢletme
Planlama
Proje
Ġlk Ġnceleme
Planlama
Ġlk Ġnceleme
Planlama
Planlama
Proje
Planlama
Planlama
Planlama
KULLANIM
AMACI
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
S.
*: S: Sulama, T: TaĢkın Koruma, Ġ: Ġçme Suyu Temini, E: Enerji Üretimi, SA: Sanayi Kullanma Suyu Temini
Kaynak: DSĠ
3.8.3.
Yeraltı Suları
Kuzey Ege Havzası birçok küçük akarsu havzasının oluĢturduğu bir bütündür. Bu bakımdan
genel hidrojeolojik yapı ve yer altı su durumu bu küçük alanların durumlarının birleĢtirilmiĢ
hali Ģeklindedir.
Çanakkale
Çanakkale ili ve ilçelerinde yeraltı suyu önemli bir yer tutmaktadır. Yenice, Gökçeada ve
Bozcaada bu konuda biraz daha fakirdir. Özellikle Biga, Umurbey, Ayvacık, Gülpınar ve
Tuzla bölgeleri, yeraltı su rezervlerinin azalmasından dolayı yeraltı suyu iĢletmesine
kapalıdır. Ġl genelinde yeraltı sularının bulunduğu ovalık bölgeler 749 km2 lik bir alan
kaplamaktadır. Bu ovalık alanlarda yeraltı suyu iĢletme rezervi 66,5 hm3/yıl civarında olup,
emniyetli olarak çekilebilir yıllık su miktarı ise 88 hm3 dolaylarındadır.
Baskı Ta
Balıkesir
Balıkesir ili sınırları içinde DSĠ 25. Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan çalıĢmalar neticesinde
tespit edilmiĢ 19 adet yeraltı su havzası bulunmaktadır. Bu havzalardan Kuzey Ege Havzası
sınırları içerisine girenlere ait bilgiler Tablo 27 de verilmiĢtir.
Tablo 27. Balıkesir Ġli Yeraltı Suyu Bilgileri
NO
YER ALTI SUYU HAVZASI
1
2
3
4
5
SavaĢtepe
Edremit-Burhaniye-Havran
Gömeç (Armutova)
Altınova
Ayvalık
KULLANIM AMACI
Ġçme, kullanma, sulama
Ġçme, sulama
Kaynak: Balıkesir ĠÇDR, 2008
Manisa
Manisa kentinde su temini amaçlı DSĠ içme ve kullanma suyu projesi bulunmamaktadır. Ġl
sınırları içerisindeki alanın saptanmıĢ emniyetli yer altı suyu rezerv miktarı 210 hm 3/yıl olup;
kaynaklarla beraber bu değer 443 hm3/yıl a ulaĢmaktadır. Manisa ili yeraltı suyu rezerv
durumu Tablo 28 de verilmektedir.
Tablo 28. Manisa Ġli Yeraltı Suyu Bilgileri
SUYUN
NĠTELĠĞĠ
Yeraltı suyu
Kaynak
REZERV
3
(hm /yıl)
210
233
ĠÇME VE KULLANMA
3
SUYU (hm /yıl)
47
131
SULAMA VE ENDÜSTRĠ
3
(hm /yıl)
137
64
ATIK REZERV
3
(hm /yıl)
26
38
Kaynak: Manisa ĠÇDR, 2008
Ġzmir
Ġzmir ili yer altı suyu miktarı kaynaklar dahil 494 hm3/yıl dır. Ġlin toplam yeraltı suyu rezerv
durumu Tablo 29 da verilmektedir.
Tablo 29. Ġzmir Ġli Yeraltı Suyu Bilgileri
SUYUN
NĠTELĠĞĠ
Yeraltı suyu
Kaynak
REZERV
3
(hm /yıl)
374
120
Kaynak: Ġzmir ĠÇDR, 2008
Baskı Ta
ĠÇME VE KULLANMA
3
SUYU (hm /yıl)
97
64
SULAMA VE ENDÜSTRĠ
3
(hm /yıl)
240
9
ATIK REZERV
3
(hm /yıl)
37
47
3.9.
Deniz DeĢarjı
Havzada yer alan önemli deniz deĢarjlarına ait bilgiler Tablo 30 da verilmiĢtir.
Tablo 30. Kuzey Ege Havzası’ndaki Önemli Deniz DeĢarjları
ĠLĠ
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
ĠLÇESĠ
Ayvalık
Burhaniye
Edremit
Ayvalık
Gömeç
Dikili
Aliağa
Aliağa
Aliağa
Aliağa
TESĠSĠN VEYA
BELEDĠYENĠN ADI
Ayvalık Bld.
Burhaniye Bld.
Edremit Bld.
Tekel Tuz ĠĢletmeleri
Ar-Tur Tatil Sitesi
Dikili Bld.
TüpraĢ A.ġ.
Petkim A.ġ.
ENKA
EÜAġ
Kaynak: Saha ÇalıĢmaları ve ĠÇOM’ leri.
Not: Atıksu debisi düĢük tesisler tabloya iĢlenmemiĢtir.
Baskı Ta
AAT
Var
Yok
X
X
X
X
X
X
X
X
DEġARJ TÜRÜ
Evsel
Endüstriyel
X
X
X
X
X
X
X
X
X
4.
SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU
4.1.
Türkiye Geneli
4.1.1.
Türkiye’nin Su Potansiyeli
Türkiye‘nin 1951-2000 dönemi hidrometeorolojik verileri ile ortalama yağıĢ yüksekliği 643
mm/yıl olup; yılda ortalama 501x109 m3 suya tekabül etmektedir. DüĢen yağıĢın ~%55‘i (274x
109 m3) buharlaĢma ve terleme yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69x109 m3‘lük kısmı
(~%14‘ü) yüzey altı ve yeraltı sularını beslemekte, 158x109 m3 (%31) ‗lik kısmı ise akıĢa
geçerek akarsular vasıtası ile denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boĢalmaktadır (ÇOB,
2008.a). Yüzey altı ve yeraltı sularını besleyen 69x109 m3‘lük suyun 28x 109 m3‘lük kısmı
(~%41) pınarlar vasıtası ile tekrar yer üstü suyuna katılmaktadır. Böylece yıllık toplam akıĢ
(158+28) x109 m3 = 186x109 m3 olmaktadır. Ayrıca komĢu ülkelerden gelen ~ 7x109 m3/ yıl su
bulunmaktadır. Böylece ülkemizin brüt yer üstü su potansiyeli 193x109 m3‘e ulaĢmaktadır.
Yeraltı suyunu besleyen 41x109 m3 de dikkate alınmakla ülkenin toplam yenilenebilir su
potansiyel, 243x109 m3/ yıl olarak hesaplanmaktadır (ġekil 33). (ÇOB, 2008.a)
ġekil 33. Ülkemiz Su Potansiyeli
Baskı Ta
Teknik ve ekonomik Ģartlar çerçevesinde çeĢitli maksatlar için tüketilebilecek yer üstü suyu
potansiyeli, yurt içindeki akarsulardan 95x109 m3 ve komĢu ülkelerden gelen akarsulardaki
3x109 m3 su ile birlikte yıllık ortalama olarak 98x109 m3‘tür. Teknik ve ekonomik olarak
çekilebilir yeraltı suyu potansiyeli de 14x109 m3 (toplamın~%34‘ü) olarak hesaplanmıĢtır.
Dolayısıyla ülkemizde mevcut durumda kullanılabilir yer üstü ve yeraltı suyu potansiyeli
112x109 m3 (toplamın~%58‘i) alınabilir. Hâlihazırda toplam kullanılabilir su potansiyelinin
40x109 m3‘ü (toplamın~%36‘sı) kullanılmaktadır.
Önemli kurak dönemleri kapsayan 1989-2006 dönemi verileri dikkate alındığında, yıllık brüt
akıĢ 1950-2000 dönemi ortalaması olan 186x109 m3/yıl yerine ~170x109 m3/yıl (~%9 daha
düĢük) gibi değerlere düĢebilmektedir. Aynı Ģekilde ekstrem kuraklıkların yaĢandığı bazı
dönemlerde yıllık brüt akıĢlar (örneğin 2001 yılı) uzun dönem ortalamalarının ~%40 altında
değerler alabilmektedir (ġekil 34) (Yıldız ve diğ, 2007). Ġklim değiĢikliği modellerine göre
yüzey suyu kaynakları, kar depolaması ve yeraltı suyu potansiyelinde uzun dönemde ~%20‘
lere varan azalmalar olabileceği öngörülmektedir (ÇOB, 2008). Yüzeysel su potansiyelindeki
söz konusu azalmanın özellikle Ġç Anadolu Bölgesi‘nde hissedileceği tahmin edilmektedir.
ġekil 34. Ortalama Nehir Akımlarının Mekânsal Dağılımı
EĠEĠ ve ĠTÜ tarafından Türkiye‘deki 26 havzada EĠEĠ‘nin AkıĢ Gözlem Ġstasyonları‘nda
(AGĠ)GĠ ölçülen 1970-2006 dönemi akıĢları esas alınarak yürütülen bir çalıĢmada, yıllık
ortalama akıĢ miktarı ~184x109 m3/yıl olarak bulunmuĢtur (Yıldız ve diğ, 2007). Aynı
Baskı Ta
çalıĢmada yıllık ortalama akıĢların 26 havzadaki dağılımı da güncel olarak verilmiĢtir (Tablo
31). (Yıldız ve diğ., 2007)
Tablo 31. Türkiye’de Nehir Havzası Karakteristikleri
HAVZA
NO
HAVZA ADI
Toplam
YağıĢ
Alanı
(km²)
Yıllık
Yıllık
Ortalama
Ortalama
YağıĢ
AkıĢ
Yüksekliği
(mm)
(m³/s)
Yıllık
Ortalama
AkıĢ
(Milyar m³)
Yıllık
Yıllık
Ortalama
Ortalama
AkıĢ
Verim
Yüksekliği
(mm)
AkıĢ
YağıĢ
Oranı
(L/s/km²)
ĠĢtirak
Oranı
(%)
1
Meriç
49.482
604
203,06
0,06
129,42
4,10
0,21
3,49
2
Müt.Marmara Suları
(Marmara Havzası)
24.100
729
161,19
5,08
210,93
6,69
0,29
2,77
3
Susurluk
23.765
712
131,26
4,14
174,18
5,52
0,24
2,25
4
Müt.Ege Suları
(Kuzey Ege Havzası)
9.032
624
43,93
1,39
153
4,86
0,25
0,75
5
Gediz
17.118
603
34,44
1,09
63,45
2,01
0,11
0,59
6
Küçük Menderes
7.165
727
17,16
0,54
75,54
2,40
0,10
0,29
7
Büyük Menderes
24.903
664
63,28
2,00
80,13
2,54
0,12
1,09
8
Müt.Batı Akdeniz
22.615
876
225,47
7,11
314,41
9,97
0,36
3,87
9
Müt.Orta Akdeniz
14.518
1.000
405,96
13,0
881,83
27,96
0,88
6,97
8.764
446
7,94
0,25
28,58
0,91
0,06
0,14
8.377
456
8,09
0,26
30,44
0,97
0,07
0,14
10
11
Burdur Gölü Kapalı
Havzası
Afyon Suları Kapalı
Havzası
12
Sakarya
56.504
525
159,29
5,02
88,9
2,82
0,17
2,73
13
Müt.Batı Karadeniz
29.682
811
296,65
9,36
315,18
9,99
0,39
5,09
14
YeĢilırmak
36.129
497
167,43
5,28
146,14
4,63
0,29
2,87
15
Kızılırmak
78.646
446
164,15
5,18
65,82
2,09
0,15
2,82
16
56.554
417
191,53
6,04
107
3,39
0,26
3,29
17
Müt.Doğu Akdeniz
22.484
745
299,94
9,46
421
13,34
0,56
5,15
18
Seyhan
20.731
624
211,07
6,66
321,08
10,18
0,51
3,62
19
Hatay Suları
25.241
816
65,65
2,07
82,03
3,00
0,10
1,13
20
Ceyhan
21.222
732
206,29
6,51
306,55
9,72
0,42
3,54
21
Fırat - Dicle Havzası
Fırat K.
120.917
540
1.002
31,61
261,43
8,29
0,48
17,21
22
Müt. Doğu Karadeniz
24.022
1.198
566,23
17,86
743,35
23,57
0,62
9,72
23
Çoruh
19.894
629
201,81
6,36
319,92
10,14
0,51
3,47
24
Aras
27.548
432
151,06
4,76
172,92
5,48
000
2,59
15.254
474
95,32
3,01
197,07
6,25
0,42
1,64
51.489
807
744
23,45
456
14,44
0,56
12,77
5824,31
183,68
236,37
008
0,36
25
26
Van Gölü Kapalı
Havzası
Fırat - Dicle Havzası
Dicle K.
TOPLAM
ORTALAMA
816156,7
659,02
DSĠ Genel Müdürlüğü bölge bazında (toplam 26 bölge) örgütlendiği için, su bütçeleri de
genelde bölge esaslı olarak oluĢturulmaktadır. Ancak son yıllarda, özellikle AB Su Çerçeve
Baskı Ta
Direktifi uyarınca su yönetiminin havza bazlı yürütülmesi gereği dikkate alınarak, DSĠ Bölge
Müdürlükleri‘nce su bütçesinin 26 ana havza için güncel verilerle hesabı çalıĢmaları
baĢlatılmıĢtır. DSĠ Etüt ve Plan Dairesi BaĢkanlığı koordinasyonunda yürütülmekte olan
Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010 yılı sonuna kadar tamamlanması
öngörülmüĢtür. TUBĠTAK tarafından Koruma Eylem Planı hazırlanan 11 havza için bu
aĢamada mevcut DSĠ Su Bütçesi sonuçları kullanılacaktır. On bir havzanın her biri için su
bütçesi değerlendirmesi, raporların ilgili bölümlerinde sunulmuĢtur.
4.1.2.
Sektörel Su Kullanımları
Ülkemizde kullanılabilir su potansiyelinin (112 milyar m³) 40 milyar m³‘ü (toplamın %36‘sı)
kullanılmaktadır. Sektörel olarak mevcut su tüketimi; sulamada 29,5 milyar m³ (%74), içme
ve kullanma suyunda 6,2 milyar m³ (%15), sanayide ise 4,3 milyar m³‘tür (%11) (Tablo 32).
(Eroğlu, 2007)
Tablo 32. Türkiye’de Su Kullanımı Planlaması
Toplam Su Kullanımı
Yılar
Milyon m
30.600
40.100
112.000
1990
2005
2030
3
% (*)
28
36
100
Sulama
%
72
74
65
Sektörler
Kentsel
%
17
15
23
Endüstriyel
%
11
11
12
3
* 112 milyar m kullanılabilir su potansiyeli üzerinden
Ülkemizde yeraltı suları ile ilgili faaliyetler DSĠ tarafından 167 sayılı ―Yeraltısuları Hakkında
Kanun‖ esaslarına göre sürdürülmektedir. Yeraltı suyu potansiyelinin tamamının tahsis
edildiği ovalarda sulamalar için yeni yeraltı suyu tahsisi yapılmamaktadır. Ülkemizde teknik
ve ekonomik olarak kullanılabilir tatlı su potansiyeli olan 112 milyar m3 suyun baĢta DSĠ
olmak üzere diğer kamu kurum ve kuruluĢları ile özel sektör tarafından geliĢtirilecek projeler
ile tamamlanarak 2030 yılında kullanıma sunulabileceği tahmin edilmektedir.
Gelecekte (2030 yılı ve sonrası) su potansiyelinin tümünün kullanılması halinde sektörlere
ayrılan su oranlarının ġekil 35 teki gibi olacağı tahmin edilmektedir.
Baskı Ta
ġekil 35. Sektörel Su Kullanım Durumu
Sektörel bazda yapılan su tüketim tahminlerinde, ülkemizin teknik ve ekonomik olarak
sulanabilir toprak kaynağı olan brüt 8,5 milyon ha‘lık alanın tamamının, 2030 yılında
sulamaya açılması ve sulama suyu tüketiminin 72 milyar m3‘e ulaĢması öngörülmektedir.
Böylece 2000 yılı baĢında toplam su tüketimindeki payı %75 olan sulamanın 2030 yılındaki
payının %65 seviyesine düĢürülmesi hedeflenmektedir (Tablo 32).
DSĠ, kuruluĢ kanunu gereği, nüfusu 100.000‘den fazla Ģehirlerin kentsel ve endüstriyel su
ihtiyacını karĢılamakla görevlidir. Kurum, Bakanlar Kurulu kararı ile 48 ile su temin etmek
üzere yetkilendirilmiĢtir. DSĠ, 2010 yılı itibarı ile 40 Ģehirden 20‘sine 2,6 x 10 9 m3/yıl içmekullanma suyu temin etmektedir.
Gelecek için içme - kullanma suyu tüketimi tahmininde, ülkemizin bugün için yaklaĢık olarak
yılda %2 civarında olan nüfus artıĢ hızının azalarak devam edeceği göz önünde
bulundurularak nüfusun 2030 yılında 100 milyona ulaĢması beklenmektedir. Bu durumda
2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarının 1.100 m3/yıl civarında olacağı
söylenebilir. Ayrıca 2000 yılı itibariyle takriben yıllık 5 milyar m3 olan içme-kullanma suyu
ihtiyacının 2030 yılında 18 milyar m3‘e ulaĢacağı tahmin edilmektedir.
Ülkemizde geliĢen diğer bir sektör olan sanayinin ise 2030 yılına kadar yılda ortalama %4
oranında bir büyüme göstereceği kabul edilerek 2000 yılı baĢında 4,2 milyar m3 olan sanayi
suyu tüketiminin 2030 yılında 22,0 milyar m3‘e ulaĢması beklenmektedir. Böylece Türkiye‘de
Baskı Ta
sektörel bazda 2030 yılında toplam 112 milyar m3 suyun tamamının kullanılabileceği tahmin
edilmektedir. Sektörel su kullanımının 11 havza bazında durumunu ortaya koymak üzere,
DSĠ Etüt Plan Daire BaĢkanlığı‘ndan temin edilen mevcut yer üstü ve yeraltı su potansiyeli
durumu ile geçerli tahsisler çerçevesinde yapılan değerlendirmeler Bölüm 4.2 de
sunulmuĢtur.
4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme ve evlerde tuvalet sifon suyu,
yeĢil alan sulaması vb. amaçlı yeniden kullanımı dünya genelinde giderek yaygınlaĢmaktadır.
Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanım oranı %80‘lere ulaĢmıĢ bulunmaktadır.
Bu itibarla konu ülkemiz bakımından da büyük önem taĢımaktadır.
TUĠK ADNKS verilerine göre Türkiye‘nin 2009 yılı sonu itibarıyla nüfus dağılımı aĢağıdaki
gibidir;
Belde, köy nüfusu (kırsal nüfus)
= 17.754.093 (%24)
Ġl/Ġlçe nüfusu (kentsel nüfus)
= 54.807.219 (%76)
Toplam
= 72.561.312
Sızma dâhil, kiĢi baĢına atıksu oluĢumu ~200 L/N.gün alınmak ve AAT‘lerde ~%5‘lik su kaybı
esas alınmakla, kentsel yerleĢim AAT‘lerinden geri kazanılabilecek atıksu potansiyeli, 2010
yılı itibarı ile;
QGKAS ≈0,76 x 72.561.000 x 0,2 x 365 x 0,95 ≈ 3,8x109 m3/yıl
mertebesindedir. Bu miktar suyun 2/3‘ünün teknik ve ekonomik olarak yeniden kullanımının
mümkün olduğu kabulü ile pratikte geri kazanılabilecek arıtılmıĢ atıksu miktarı ~2,5x109
m3/yıl‘dır. Bu değer ülkemizin tatlı su potansiyelinin %2,2‘sine ve sulamaya tahsis edilen su
miktarının ise ~%3‘üne karĢı gelmektedir. Dolayısıyla arıtılmıĢ atıksuların öncelikli olarak
sulamada kullanımı sonucu, 2010 yılı itibarıyla ~2,5x109 m3/yıl miktarında sulama suyunun
evsel ve endüstriyel kullanıma tahsisi mümkün olabilecektir. ArıtılmıĢ atıksuların yeniden
kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller
Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır.
ArıtılmıĢ atıksuların 11 havza itibarı ile yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite çalıĢması
sonuçları doğrultusunda belirlenmiĢtir. ArıtılmıĢ suların 2010 - 2040 dönemi için mevcut ve
gelecekteki yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite Raporu‘nda belirlenen arıtılmıĢ atıksu
Baskı Ta
debileri esas alınarak, 11 havza için ayrıntılı olarak Bölüm 4.2‘de sunulmaktadır. Özellikle
tarımsal/endüstriyel ihtiyaçlar için yoğun yeraltı suyu çekimi yapılan Küçük/Büyük Menderes,
Gediz, Ergene ve Konya Kapalı Havzaları‘nda arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımı yeraltı
suları üzerindeki söz konusu yoğun baskının azaltılması bakımından büyük önem
taĢımaktadır.
4.1.4. Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi
Konunun Anlam ve Önemi
Dünya genelinde mevcut ve planlanan su talebindeki artıĢ, akarsuların su ve enerji temini
maksadıyla düzenlenmesi ile biyoçeĢitlilik bozmadan entegre ekosistemler olarak korunması
arasındaki karmaĢık uyuĢmazlığı arttırmaktadır. ÇeĢitli su talepleri karĢılandıktan sonra
akarsuyu ekosisteminin sürdürülebilirliği için gerekli ekolojik ihtiyaç debisi veya çevresel
debinin belirlenmesi çok yönlü ve detaylı bir araĢtırma alanıdır. Bu Bölüm‘de akarsularda
ekolojik ihtiyaç debisi tahmini ile ilgili olarak dünya ölçeğinde yaygın biçimde kullanılan
baĢlıca
yöntem
ve
yaklaĢımlar
özetlenerek
Türkiye
için
uygulanabilir
yöntemler
önerilmektedir.
Akarsu Düzenlemeleri
Dünya genelindeki ulaĢılabilir su kaynaklarının %50‘den fazlası insan kullanımına tahsis
edilmiĢ durumda olup 2025 yılı itibarı ile bu oranın %70‘e ulaĢması beklenmektedir (Postel,
1998). Su kaynakları geliĢtirme planlaması kapsamında gerçekleĢtirilen biriktirme yapıları
(baraj, rezervuar ve göletler), regülatörler, havzalar arası su transferleri, taĢkın kontrol ve
akifre besleme sistemleri ile akarsu havzasının hidrolik rejiminin değiĢtirilmesi dolayısıyla
nehir ekosisteminde öngörülemeyen etkiler ortaya çıkabilmektedir. Kuzey Amerika, Avrupa
ve Eski Sovyetler Birliği sınırları içindeki 139 en büyük akarsuyun %77‘sinde kuvvetli veya
orta derecede debi (akarsu) düzenlemesi uygulaması yapılmıĢ durumdadır (Dynesius ve
Nilsson, 1994). Dünya‘daki akarsuların %60‘ında nehir havzası hidrolojik rejimi değiĢtirilmiĢ
olup, önemli havzaların %46‘sında asgari 1 baraj yer almaktadır (Revenga vd., 2000). AB
üyesi ülkelerdeki akarsuların %60-65‘i ve Asya ülkelerindeki nehirlerin ise ~ %50‘sinde
akarsu havzalarına müdahale edilmiĢ bulunmaktadır (WCD, 2000). ABD‘de iç suların %85‘i
6575 baraj/rezervuar ile yapay olarak kontrol edilmekte olup, akarsu havzalarının sadece
%2‘sinde doğal akım Ģartları mevcuttur (WCD, 2000).
Baskı Ta
Akarsu havzası düzenlemelerinde biriktirme yapıları çok büyük bir ağırlık teĢkil etmekte olup
140 ülkede ~45.000 büyük baraj bulunmaktadır. Dünya‘nın en fazla barajına sahip ilk 5 ülkesi
(Çin (%46,2), ABD (%13.8), Hindistan (%9), Japonya (%5,6), Ġspanya (% 2,5)) Dünya
genelindeki barajların ~ %80‘ini barındırmaktadır. Baraj sayısı sıralamasında 625 baraj (%
1,3) ile Türkiye 8. sırada yer almaktadır (WCD, 2000).
Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizinin GeliĢim Süreci
Bir akarsu için Çevresel Ġhtiyaç Debisi (ÇĠD) analizi, öngörülen bir ekolojik statüyü
sürdürebilmek üzere akarsuyun orijinal (düzenlenmemiĢ) akım rejiminin belli bir su yapısı
mansabında akarsuyun kendisi ve taĢkın yatağında ne oranda muhafaza edileceğinin ortaya
konması olarak ifade edilebilir. ÇĠD analizi bir akarsuda önceden belirlenmiĢ ekolojik statü
durumu için bir veya birden fazla tadil edilmiĢ akım rejimi ve çevresel ihtiyaç debisi önerisini
içerebilir. Akarsu ekosisteminin bir bütün olarak korunması ve geliĢtirilmesine yönelik olarak
belirlenen ekolojik hedefler, kaynaktan denize kadar sucul ortam ve akarsu enkesitindeki
geçiĢ bölgesindeki biyolojik hayat, ticari balıkçılığın en üst seviyeye çıkarılması, tehlike
altındaki türlerin ve/veya bilimsel, kültürel ve rekreasyon değerlerinin korunmasını
gerektirebilir.
ÇĠD analizi, tipik olarak mevcut düzenlenmiĢ veya su kaynakları geliĢtirilmesi planlanan
akarsu sistemleri ile debiyle ilintili akarsu restorasyonu faaliyetlerine dönük karar verme
sürecini desteklemek üzere yürütülmektedir. Bu tür çalıĢmalar sonucu önerilen ÇĠD ile tek bir
yıllık akıĢ hacmi ve/veya yılın değiĢik mevsimleri için öngörülen farklı debilerle akarsuyun
hedeflenen ekolojik statüsünün korunmasına çalıĢılır. ÇĠD‘nin akarsuyun düzenlenmiĢ ve
düzenlenmemiĢ kolları veya tamamını (özellikle akarsu restorasyon projelerinde) kapsamak
üzere belirlenmesi gerekebilir.
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizi ile ilgili ilk yöntemler 1940‘lı yıllarda ABD‘nin batı eyaletlerinde
geliĢtirilmiĢtir. ÇĠD analizi çalıĢmaları, yeni çevre ve su mevzuatının uygulanmaya baĢlandığı,
ayrıca büyük su yapısı (barajlar, regülatörler…) planlama ve uygulamalarının yoğun olarak
gerçekleĢtirildiği 1970‘li yıllarda sayıca en yüksek değerlere ulaĢmıĢtır.
ABD dıĢındaki ülkelerdeki ÇĠD analizi çalıĢmaları özellikle 1980 sonrasında belirgin bir
geliĢme göstermiĢtir. Doğu Avrupa, çoğu Latin Amerika, Afrika ve Asya ülkelerinde ÇĠD
analizi henüz yeterince geliĢmiĢ bir alan değildir ve konu ile ilgili olarak ancak sınırlı sayıda
yayın bulunmaktadır (Tharme, 2003).
Baskı Ta
BaĢlıca ÇĠD Hesap Yöntemleri
Dünya
genelinde
çevresel
ihtiyaç
debisi
analizinde
baĢlıca
aĢağıdaki
yöntemler
kullanılmaktadır:
Hidrolojik yöntemler
Habitat benzeĢimini esas alan yöntemler
Hidrolik yöntemler
BirleĢik (Kombine) yöntemler
BütünleĢik yöntemler
Diğer yöntemler
Yukarıda sıralanan yöntemlerin dünya ölçeğindeki sayı ve yüzdeleri ġekil 36 da verilmiĢtir.
Bu Bölüm‘de anılan yöntemlerden ilk üçünün tanıtımı aĢağıda kısaca verilmiĢ olup diğer
yöntemlere iliĢkin detaylı bilgi için Tharme (2003)‘e baĢvurulabilir.
ġekil 36. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı
Hidrolojik Yöntemler
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizinde en yaygın olarak kullanılan Hidrolojik Yöntem Tennant
veya Montana Yöntemi‘dir. Tennant Yöntemi, Tennant (1975) tarafından Montana
Bölgesi‘ndeki nehirlerin akım ve ekolojik verileri esas alınarak geliĢtirilen ve ―Montana
Yöntemi‖ olarak da anılan bir ekolojik ihtiyaç debisi hesap tekniğidir. Tennant; Montana,
Nebraska ve Wyoming‘deki 11 akarsu üzerinde seçilen 58 istasyonda (enkesit) elde edilen
Baskı Ta
akım ve sucul ekosistem gözlem sonuçlarını kullanmıĢtır. Söz konusu akarsu enkesitlerinden
derlenen detaylı verilerle özellikle balık yaĢamının özellikleri karakterize edilmiĢtir. Bu
kapsamda akarsu yatak geniĢliği, su derinliği, hızı ve sıcaklığı, yatak örtüsü, balık göçleri,
balıkçılık, botla avlanma/gezinme, estetik ve doğal güzellikler vb. hususlar incelenmiĢtir.
Tennant bu gözlem ve incelemeleri sonunda akarsudaki akım (debi) ile balık, yaban hayatı
ve mesire/dinlenme bileĢenleri arasında bir iliĢki tespit etmiĢtir (Mann, 2005). Tennant (1975)
tarafından bulunan bu iliĢki oldukça sınırlı sayıda veri ile akarsulardaki sucul ekosistemin
durumunu anlamaya ve test etmeye imkân veren standart bir yöntem halini almıĢtır. Bu
yöntemde sadece akarsuyun ortalama debisi esas alınır ve ortalama debinin yüzdesi
cinsinden ifade edilen debilere bağlı olarak Ocak- Mart ve Nisan-Eylül dönemlerinde
akarsuyun doğal ekosistem kalitesi durumu tanımlanır (Tablo 33). Bu suretle atıksu
deĢarjları ile kirletilmemiĢ temiz bir akarsuda kalite denetimi yapan merciler, sadece mevcut
debinin yıllık ortalama %‘si olarak miktarı ve içinde bulunulan ayı dikkate alarak sucul
ekosistem kalitesi ile ilgili hızlı, kolay ve isabetli bir değerlendirme yapabilmektedir.
Tablo 33. Sucul Ekosistem Ve Mesire Maksatlı Kulanım Ġçin Gerekli Akarsu Debileri
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Sınıfı
Mükemmel
Çok iyi
Ġyi
Orta
Kötü veya asgari
Çok kötü
Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi
Ekim-Mart
Nisan-Eylül
40
30
20
10
10
60
50
40
30
10
0-10
0-10
* Bu yöntemin eğimi %1’den büyük akarsularda (vahşi dereler) revize edilmeden kullanımı önerilmemektedir. (
Mann,2006)
Tennant Yöntemi akarsudaki ekosistem kalitesini sabit bir debiye (ekolojik ihtiyaç debisi)
bağlı olarak izleyip garanti etmeyi hedefleyen standart bir metot olarak bilinmektedir. Böylece
büyük emek, zaman ve mali harcama yapılmaksızın mevcut akarsu akım kayıtları
kullanılmak suretiyle nehir ekosistemi kalite sınıfı hedeflerinin izlemesi ve kontrolü
sağlanabilmektedir.
Herhangi bir akarsuda Tennant Yöntemi‘nin uygulanabilmesi için gerekli Ģartların ne olduğu
konusunda tam anlamıyla kesin ve net bir kriter mevcut değildir. Bu yüzden, kullanımı çok
basit olmakla birlikte Tennant Yöntemi‘nin yerel Ģartlara göre revize edilmeden doğrudan
uygulanması düĢünülmemelidir. Bu kapsamda özellikle Tennant tarafından önerilen iki
Baskı Ta
dönem, akarsu havzasının yer aldığı iklim ve coğrafi Ģartlara göre farklılık gösterebilmektedir.
Örneğin Oklahama Nehri Havzası‘nda araĢtırmalar yapan Orth ve Maughan (1981), Tennant
Yöntemi‘nde ki dönemlerin Temmuz-Aralık ve Ocak Haziran olarak ayrılmasının sucul
ekosistem kalitesinin izlenmesi bakımından daha anlamlı olduğunu tespit etmiĢlerdir. Ayrıca
akarsu ekosistem kalite izlemesi ve kontrolü amacıyla üzerinde yorum ve değerlendirmeye
imkan tanımayan tek bir ekolojik ihtiyaç debisi tanımlayan
Tennant Yöntemi‘nin
uygulanmasının çok da kolay ve yerinde olmadığı (Mosley, 1983) ve özellikle eğimi %1‘den
büyük akarsular içinde ancak koruma maksatlı olarak ve ihtiyatla kullanılabileceği (Mann,
2006) belirtilmektedir. Ancak bütün bu eleĢtirilere rağmen Tennant Yöntemi, diğer alternatif
yöntemlere (su yüzeyi profili modelleri, R2 enkesit yöntemi, ıslak çevre yöntemi vb.) göre
daha yaygın olarak kabul görmektedir (Parker ve diğ., 2004).
Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde
Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den büyük olan düzenlenmemiĢ
(vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı (coğrafi bölge,
iklim, doğal ekosistem vb.) faktörler ıĢığında tadil edilmeksizin bire bir uygulanmasının doğru
olmadığı bilinmektedir.
Tennant Yöntemi‘nden hareketle ÇĠD analizinde Ġspanya yıllık ortalama akımın %10‘u,
Portekiz‘de ise %2,5-5‘i ilk yaklaĢımda çevresel ihtiyaç debisi olarak alınmaktadır.
ÇĠD analizinde kullanılan diğer bir yaklaĢım ise günlük akımların debi süreklilik çizgisine bağlı
olarak belli bir aĢılma ihtimaline karĢı gelen günlük akım değerinin ÇĠD olarak esas
alınmasıdır. Aralarında Ġngiltere, Bulgaristan, Tayvan ve Avustralya‘nın da bulunduğu bazı
ülkelerde aĢılma ihtimali %5 olan veya zamanın %95‘inde akarsuda mevcut olan debi (Q95);
Brezilya (bazı eyaletler), Kanada ve Ġngiltere (bazı havzalar) zamanın %90‘ında akarsuda
mevcut günlük debi (Q90) ve çoğu Avrupa ülkesinde ise zamanın %99‘unda akarsuda mevcut
günlük debi (akım) (Q99) ÇĠD olarak esas alınmaktadır. AĢılma ihtimali %10 olan 7 Günlük
minimum debi de (7 Q10) yine bazı ülkelerde (özellikle Brezilya‘nın çoğu eyaletinde) ÇĠD
olarak kullanılmaktadır.
Türkiye‘de de bilhassa küçük Hidroelektrik Santral (HES) projelerinde, son 10 yılın günlük
akımları üzerinden hesaplanan yıllık ortalama akımın en az %10‘unun (Tennant Yöntemi)
ÇĠD olarak mansaba bırakılması öngörülmektedir (DSĠ, 2009). Ġlgili DSĠ Yönetmeliği
öncesinde özellikle HES tesisleri için ÇĠD hesaplarında akarsulardaki 3 kurak dönem
akımlarının istatistiki analizini esas alan yaklaĢımlar da kullanılmıĢtır.
Baskı Ta
Habitat BenzeĢim Yöntemi
Bu yöntem hidrolojik yöntemlerden sonra en yaygın ölçüde kullanılan bir ÇĠD analiz yöntemi
olup hidrolik ve habitat simülasyonu yöntemlerinin birlikte kullanımı yoluyla akarsuda ıslak
kesiti ve yan Ģevlerdeki sucul ekosistemin debi (akım) değiĢimlerine olan etkileĢiminin ortaya
konarak korunması gerekli kritik biotanın varlığının sürdürülmesini esas alır. Bu suretle kritik
habitatın varlığını sürdürebilmesi için akarsu yapıları mansabında oluĢturulması gerekli
hidrolojik akım rejimi tanımlanmıĢ olmaktadır (Waddle, 1998 a,b).
Bu tür modellerde korunması hedeflenen canlı türü çoğu kere balıktır. Ancak son yıllarda
akarsu ıslak kesiti ve yan Ģevlerinde yaĢayan diğer ekosistem bileĢenlerinin korunması ve
sediment yıkanmasının temininin hedeflendiği ÇĠD analizi çalıĢmalarına da rastlanmaktadır
(Tharme, 2000). Son dönemde hidrolik ve habitat benzeĢimi modellerinin uygulanması ile
ilgili genel eğilim, iki veya üç boyutlu habitat mekansal dağılım matrisleri ve coğrafi bilgi
sistemlerini esas alan görsel unsurları güçlü platformların kullanılması yönündedir (Waddle,
1998 b).
Hidrolik Yöntemler
Dünya genelinde en yaygın biçimde uygulanan hidrolik ÇĠD analizi yöntemi ıslak çevre
yöntemi olarak bilinen hesap tekniğidir (Reiser vd., 1989). Bu yöntemde akarsu
bütünlüğünün öncelikle ıslak çevre büyüklüğü ile doğrudan iliĢkili olduğu akarsu Ģevleri ve
yatağındaki kritik biotanın korunması esas alınır. Çevresel Ġhtiyaç Debisi, kritik kesit için
üretilen boyutsuz Islak Çevre (IC/ICmaks) ve debi (Q/Qmaks) grafiğindeki doğrusallıktan sapma
noktasına karĢı gelen kritik debi olarak tanımlanır.
Baskı Ta
Islak çevre yönteminin Avustralya, Avrupa ve ABD‘nin bazı bölgelerindeki akarsulara
uygulandığı bilinmektedir (Gippel ve Stewerdson, 1998). Bu yöntem Karakaya ve Gönenç
(2006) tarafından Büyük Melen Çayı‘na da uygulanmıĢtır.
Türkiye’deki Mevcut Durum
Mevzuat
Türkiye‘de akarsu yapıları ve restorasyon projelerinde mansaba bırakılması gereken su
miktarı (ÇĠD) ile ilgili yasal çerçeve DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından 18 Ağustos 2009 tarih
ve 27323 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlatılarak yürürlüğe konan ―Elektrik Piyasasında Üretim
Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve
Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ ile belirlenmiĢtir. Bu
yönetmeliğin 7. Maddesi‘nde akarsular üzerinde yapımı planlanan nehir tipi santraller (küçük
HES) ile diğer su yapılarından (baraj, regülatör, su alma yapı ve sistemleri) mansaba
bırakılacak su miktarı aĢağıdaki gibi tanımlanmaktadır:
“Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık
ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne
alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir.
Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve
kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Nehirde son
on yıllık ortalama akımın %10 undan daha az akım olması halinde suyun tamamı doğal
hayatın devamı için mansaba bırakılacaktır.”
Dolayısıyla ülkemizdeki mevcut mevzuata göre Çevresel Ġhtiyaç Debisinin (mansapta daha
önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer
aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olamayacağı
(Tennant Yöntemi-asgari ekolojik statü durumu) hükmü getirilmektedir.
HES Tesisleri Özelinde ÇĠD Analizi Önerisi
Daha önce de değinildiği üzere, Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir
aralıkta değiĢen (genelde Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den
büyük olan düzenlenmemiĢ (vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa,
akarsuyun yer aldığı coğrafi bölge, iklim, doğal eko sistem vb. faktörler ıĢığında tadil
edilmeksizin, bire bir uygulanmasının doğru olmadığı bilinmektedir. Bu yüzden özellikle Doğu
Karadeniz Bölgesi akarsuları için, akım karakteristikleri bakımından Temmuz – Ekim (yaz /
Baskı Ta
kurak ) ile Kasım – Haziran (kıĢ/bahar) olmak üzere iki farklı dönem dikkate alınarak,
akarsuda orta-iyi (iyiye yakın) bir ekosistem statüsü hedeflenmek üzere koruma-kullanma
dengesi de gözetilerek ve HES Tesisleri ile yenilenebilir enerji üretimini de fizibil kılmak üzere
nehir tipi HES‘ler de regülatörden mevcut akarsu yatağına yıl boyu bırakılması gereken
ağırlıklı ortalama çevresel ihtiyaç debisi;
QEk
0,15 8 0,20 4
Qort
12
0,17Qort
Ġfadesine göre hesaplanabilir (Tablo 34). Bu ifadede,
0,15
: Kasım – Haziran dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/Q Ort)
0,20
: Temmuz – Ekim dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/QOrt)
8
: Yılın Kasım – Haziran dönemindeki ay sayısını
4
: Yılın Temmuz – Ekim dönemindeki ay sayısını
göstermektedir. DSĠ tarafından öngörülen ÇĠD, akarsuyun ekolojik statüsü izlenerek kontrollü
olarak uygulanmalı, öngörülen ekolojik statüden daha kötü bir duruma doğru gidildiğini
gösterir somut bilimsel bulgular elde edildiği taktirde çevresel ihtiyaç debisinin ilk yaklaĢımda
Tablo 34 de önerilen değerlere yükseltilmesi yoluna gidilmelidir. Ayrıca HES su
alma/çevirme yapılarında yukarı (menba) yönlü balık göçünün sürekliliğini sağlayan balık
geçitleri/merdivenleri de bulunmalıdır.
Tablo 34. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant Yöntemine Göre Sucul Ekosistem Kalitesi
Tablosu Önerisi
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Sınıfı
Orta – Ġyi (~iyi)
Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi
Kasım-Haziran
Temmuz-Ekim
15
20
Dik eğimli yamaç ve vadilerden akan Doğu Karadeniz Bölgesi dereleri ve benzeri
akarsularda özellikle 500 metreden yüksek kotlarda birkaç yüz metre aralıklarla ana
akarsuya sağlı sollu pek çok yan kol katılımı söz konusu olduğundan, Regülatör
mansabındaki mevcut akarsu yatağındaki akım (debi) ilk yan kol katılımından itibaren
(Regülatörden birkaç yüz metre aĢağıda) hızlı bir Ģekilde artarak deredeki sucul hayat için
gerekli kritik değerin yıl boyu daima üzerinde kalacak seviyeye ulaĢmaktadır. Regülatör kesiti
ile HES türbin deĢarjı arasındaki kesimde QEI debisine ek olarak akarsu yatağına katılacak
ilave debi (QĠK) aĢağıdaki Ģekilde belirtildiği üzere
Baskı Ta
QİK
QR
AİK
AR
olarak hesaplanabilir. Burada;
AR
: Regülatör kesiti menbasındaki akarsu drenaj alanını
AĠK
: HES deĢarj noktası ile Regülatör arasındaki dere drenaj alanını
QR
: Regülatör kesitindeki akım/debi değerini göstermektedir.
Bu durumda ilk yan katılımdan itibaren regülatör – HES arasındaki debi hızla artarak HES
deĢarj membaında mevcut doğal akım değeri olan QEI + QĠK seviyesine ulaĢılacaktır.
Dolayısıyla Regülatör mansabındaki sucul ekosistem için en kritik kısım ilk yan kol katılımına
kadarki birkaç yüz metrelik bölümdür. Bu bölümdeki akım (QEI), regülatör kesitindeki yıllık
ortalama debinin %17‘sinden veya zamanın %99‘unda akarsuda mevcut olan günlük
akımdan (Q99) (hangisi büyükse o esas alınarak) daha az tutulmamalıdır.
Q99, regülatör kesitindeki günlük akımların debi süreklilik eğrisinde aĢılma ihtimali %1 olan
günlük akıma karĢı gelir.
Yukarıda kısaca açıklanan ÇĠD analizi yaklaĢımı sadece HES tesisleri değil, akarsular
üzerindeki mevcut ve planlanan her türlü su yapısının (bilhassa sulama ve içmesuyu temini
ile ilgili su yapıları) iĢletimde mutlaka uygulanmalıdır.
Baskı Ta
BiyoçeĢitliliğin çok zengin olduğu kritik havza ve akarsulardan baĢlanarak, Çevresel Ġhtiyaç
Debisi ile ilgili mevcut mevzuat ve metodolojinin hidrolik durum ve habitat benzeĢimine dayalı
olarak geliĢtirilmesi önem taĢımaktadır. Bu kapsamda kıtaiçi sularımızda, AB Su Çerçeve
Direktifi uyarınca, su kalitesi yanında biyolojik parametreleri de içeren etkin bir izleme ve
kontrol sistemi ile sucul ortamların ekolojik statüsünün belirlenmesine imkan veren yeterli
bilimsel, teknik ve kurumsal kapasitenin acilen oluĢturulması gerekmektedir.
Su kalitesi izleme ve denetiminin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu hale getirilmesi
faaliyetleri ile eĢ zamanlı olarak Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği alıcı ortama deĢarj
limitlerinin de alıcı ortamlarda öngörülen su kalitesi ve ekolojik statüye ulaĢılmasına imkan
verecek tarzda (uygun modelleme çalıĢmaları ile desteklenerek) yeniden gözden geçirilmesi
gerekmektedir.
4.2.
Kuzey Ege Havzası
4.2.1.
Havza Su Potansiyeli
Yüzeysel Su Potansiyeli
Tablo 31‘de 4 No‘lu havza olan Kuzey Ege Havzası için verilen yıllık ortalama akıĢ, 1,39 x
109 m3 (4,86 L/s.km2) olup, Türkiye‘nin yüzeysel su potansiyelinin ~%0,75‘ini teĢkil
etmektedir. Bunun kullanılabilir kısmı ise, ortalama kullanılabilir yüzeysel su oranı ~%50
alınarak (ġekil 33) ~ 0,695 x 109 m3/yıl olarak tahmin edilmiĢtir.
Yeraltı Suyu Potansiyeli
DSĠ Genel Müdürlüğü Etüt Plan Dairesi BaĢkanlığı ile Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltı Suları
Daire BaĢkanlığı‘ndan alınan verilere göre 11 havzanın yeraltı suyu potansiyeli, tahsis
durumu ve sulanan alanların durumu Tablo 35 te topluca özetlenmiĢtir. Kuzey Ege
Havzası‘nın yeraltı suyu iĢletme rezervi ~187 x 106 m3/yıl olup yeraltı suyu potansiyelinin
(iĢletme rezervinin yeraltı suyu potansiyelinin ~%70-80 (75)‘i olduğu kabulü ile) ~249 x 106
m3/yıl olacağı tahmin edilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 35. Havza Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu
Havza Adı
Havza
No
Yeraltı Suyu
ĠĢletme
Rezervi
(hm3/yıl)
KiĢilere ĠçmeKullanma,
Yeraltı
Sulama,
Suyu
Sanayi Vb.
Sulama
Amaçlı
Projelerine
Verilen
Tahsis
Kullanma
Edilen
Belgesi
Rezerv
Tahsisleri
(hm3/yıl)
(hm3/yıl)
Yeraltı Suyu
Sulama
Projeleri ile
Planlanan
Sulama Alanı
(Dekar)
Yeraltı
Suyu
Sulama
Projeleri
ile
Planlanan
Kuyu
Adedi
(adet)
Yeraltı
Suyu
Sulama
Projeleri
ĠnĢa Edilip
Devir
Edilen
Kuyu (Ad)
Yeraltı Suyu
Sulama
Projeleri
ĠnĢa Edilip
Devir Edilen
Sulama
Alanı (De)
Marmara
2
296,96
273,73
23,98
31.000,00
86
56
19.610,00
Susurluk
3
503,29
284,78
71,621
113.832,00
280
141
53.105,00
Kuzey Ege
4
186,66
119,01
56,48
63.590,00
198
175
77.800,00
K. Menderes
6
185
112,61
68,235
81.199,00
315
220
77.815,00
B. Menderes
7
700,24
137,00
169,44
260.025,00
623
400
156.845,00
Burdur
10
43
25,86
129,048
193.627,00
561
435
151.475,00
YeĢilırmak
14
456,62
167,81
146,34
207.400,00
528
355
140.680,00
Kızılırmak
15
1.023,30
354,58
1.052,09
478.716,00
1.125
693
287.135,00
Konya
16
1.972,00
285,74
1.559,911
2.256.364,00
4.634
Seyhan
18
223,50
254,93
15,52
25.658,00
77
50
15.360,00
Ceyhan
20
558,90
449,93
155,08
212.470,00
420
180
74.310,00
3.794 1.773.650,00
Toplam Su Potansiyeli
Havzadaki 1,39 x 109 m3/yıl yüzeysel ve ~249 x 106 m3/yıl yeraltı suyu potansiyeli dikkate
alındığında toplam su potansiyeli: 1,639 x 109 m3/yıl olarak hesaplanır.
Havzanın kullanılabilir su potansiyeli de 0,695 x 109 m3/yıl kullanılabilir yüzeysel su ve ~187 x
106 m3/yıl yeraltı suyu iĢletme rezervleri göz önünde tutulmakla 0,882 x 109 m3/yıl olarak
bulunur.
4.2.2.
Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu
Sulama Suyu Tahsisleri
Kuzey Ege Havzası‘nda kiĢilere, içme, kullanma ve sanayi suyu olarak ve sulama
kooperatiflerine (yeraltı suları ile yürütülen sulama faaliyetleri) tahsis edilen yeraltı suyu
miktarı (119,01 + 56,48) x 106 = 175,49 x 106 m3/yıl olup mevcut yeraltı suyu iĢletme
rezervinin (186,66 x 106 m3/yıl) ~ %94‘üne karĢı gelmektedir (Tablo 35). Kuzey Ege
Havzası‗nda aĢırı çekim dolayısıyla yer altı su kaynaklarının risk altında olduğu
görülmektedir. Havzada yüzeysel su kaynaklarına dayalı (baraj ve göletlerden alınarak,
Baskı Ta
sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekesine verilen) sulama suyu tahsislerinin, DSĠ Genel
Müdürlüğü verileri ile 2000-2009 dönemindeki durumu ġekil 37 de verilmiĢtir. ġekilden de
görüldüğü üzere Kuzey Ege Havzası‘nda, sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekelerine
2000-2009 döneminde tahsis edilen ortalama su miktarı ~103,4 ± 32 milyon m3/yıl‘dır.
Kuzey Ege Havzası
"Şebekeye Alınan Su (hm3)"
122,5
137,3 135,8 135,1
125,8
105,6
71,1
79,8
59,3
61,2
ORT: 103,4
STD SAPMA: 32,3
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
ġekil 37. Kuzey Ege Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu
Ġçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Tahsisleri
Havzada sulama ve sulama dıĢı faaliyetlere tahsis edilen toplam su miktarları sırası ile ~160
x 106 m3/yıl (103,4 +56,48) ve 0,722 x 109 m3/yıl (882-159,9) olarak hesaplanmıĢtır.
Dolayısıyla Kuzey Ege Havzası toplam su potansiyelinin ~ %18‘i sulama, %82‘si ise sulama
dıĢı (içme, kullanma, sanayi vb.) faaliyetlerde kullanılmaktadır.
4.2.3.
ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
Havzadaki mevcut ve planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerinin 2010-2040 dönemi
kapasiteleri Tablo 36 da verilmiĢtir.
Tablo 36. 2010-2040 Dönemi Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi
Yıl
2010
2020
2030
2040
Baskı Ta
Kentsel AAT Toplam Kapasitesi
3
(milyon m /yıl)
45,91
51,33
54,80
56,47
Havzada sulama, endüstriyel ve ticari maksatlı olarak yeniden kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu
potansiyellerinin Tablo 37 deki gibi olması beklenmektedir. Hesaplarda, 2010-2040
döneminde yeniden kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu potansiyelinin arıtılan atıksuyun %65%80‘i aralığında olabileceği kabul edilmiĢtir. Bugün itibarı ile yeniden kullanılabilecek atıksu
miktarı üst limiti olarak %80‘lik oran esas alınmıĢtır.
Tablo 37. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri
Yıl
2010
2020
2030
2040
4.2.4.
Ġleri Derecede ArıtılmıĢ Atıksu
3
Kapasitesi, m /yıl
16,64
18,91
20,47
21,20
Yeniden Kullanılabilecek
Atıksu Potansiyeli
(%65) 10,82
(%70) 13,24
(%75) 15,35
(%80) 16,96
Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar
Kuzey Ege Havzası genelinde, kirlenmiĢ durumdaki ve kirlenme riski taĢıyan yüzeysel su
kaynaklarının detaylı değerlendirmeleri Su Kalitesi Sınıflamaları ve Kirlilik Yüklerinin
Hesaplanması Bölümü’nde (Bölüm 6) sunulmuĢtur.
4.2.5.
2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri
Kuzey Ege Havzası‘ndaki mevcut toplam su potansiyeli ile kullanılabilir su rezervinin 20102040 dönemi itibarı ile durumu Tablo 38 de verilmiĢtir. Söz konusu su rezervinin sulama ve
sulama dıĢı sektörler itibarı ile kullanımı için de tablonun 5. ve 6. satırlarında verilen planlama
önerisi sunulmuĢtur. Tarım ve hayvancılık, turizm ve sanayi faaliyetlerinin yoğun olduğu
Kuzey Ege Havzası‘nda, sulama suyu tahsisinin toplam rezervin %50‘sini geçemeyeceği
kabul edilmiĢtir. Bu durumda su rezervinin %50‘sinin havzadaki yerleĢim birimleri ve sanayi
tesislerinin içme- kullanma suyuna tahsisi öngörülmüĢtür. Sulamaya tahsis edilen gerçek su
miktarının DSĠ ve diğer kiĢi/kurumlarca planlanan sulama projeleri ıĢığında daha detaylı
olarak tahmini gerekmektedir. Bu yüzden bu raporda önerilen değerler ilk yaklaĢımda bir ön
tahmin (kılavuz değer) olarak dikkate alınmalıdır.
Havzadaki yüksek kalitede belediye atıksu arıtma tesisi çıkıĢlarının özellikle sulama,
binaların tuvalet sifon suyu, endüstriyel proses suyu vb. maksatlarla kullanımı mümkündür.
Ancak arıtılmıĢ atıksuların özellikle sulama maksatlı kullanımında, soğuk ve yağıĢlı
dönemlerde 3~6 aylık bir depolamaya ihtiyacı olacağı için, ortalama 3 aylık bir depolama
kabulü ile ancak %75‘inin sürekli kullanıma hazır tutulabileceği, bunun da %65~80‘inin fiilen
Baskı Ta
kullanılabileceği öngörülmektedir. Havzadaki yeniden kullanılabilir arıtılmıĢ atıksu rezervi
Tablo 38 in 7. satırında verilmiĢtir. Bu durumda havzanın revize edilmiĢ toplam su rezervi 8.
satırdaki gibi olacaktır.
Ġklim değiĢikliği ve kuraklıklar dolayısıyla Türkiye‘nin yıllık yağıĢ miktarı ve su potansiyelinde
%20‘lere varan bir azalma yaĢanabileceği öngörülmektedir (Yıldız v.d., 2007 ve ÇOB, 2008).
Bu itibarla 2010 sonrası dönemlerde yaĢanabilecek muhtemel su potansiyeli azalması
dolayısıyla ortaya çıkacak su arzı açığının öncelikle sulamada modern teknolojilerin
kullanılması sonucu kazanılacak ek rezervden karĢılanması öngörülmektedir. Ġklim değiĢikliği
senaryolarına göre öngörülen bu değerler üzerinde henüz yeterli mutabakat sağlanmadığı
için bu aĢamada Tablo 38 deki Su Kaynakları Planlaması‘na yansıtılmasının uygun
olmayacağı düĢünülmektedir.
Tablo 38. Kuzey Ege Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi
Su Kaynakları
1
Toplam Su Potansiyeli
2
Toplam Kullanılabilir Su Rezervi
3
Havza DıĢından Transfer Edilebilir Rezerv
4
5
6
7
8
2010
2020
2030
2040
3
milyon m / yıl
1.639
1.639
1.639
1.639
882
882
882
882
-
-
-
-
Toplam Su Rezervi (2+3)
882
882
882
882
Sulama Suyu Rezervi
160
265 (%30)
353 (%40) 441 (%50)
722 (%86)
617 (%70)
529 (%60) 441 (%50)
10,82
13,24
15,35
16,96
892,82
895,24
897,35
898,96
Ġçme, Kullanma, Sanayi Suyu
(Sulama DıĢı Kullanım) Rezervi
Belediye Atıksu Arıtma Tesisi ÇıkıĢlarının
Yeniden Kullanımı Yoluyla Kazanılabilecek
Su Rezervi
Revize EdilmiĢ Toplam Su Rezervi (5+6+7)
2010-2040 döneminde, revize edilmiĢ toplam su rezervinin; sulama suyu, içme/kullanma ve
sanayi suyu ile AAT çıkıĢlarının yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervince
paylaĢımı aĢağıdaki Ģekillerde (ġekil 38-41) gösterilmiĢtir:
Baskı Ta
1%
18%
Sulama Suyu Rezervi
İçme, Kullanma, Sanayi
Suyu Rezervi (Sulama Dışı
Kullanım)
Belediye AAT Çıkışlarının
Yeniden Kullanımı Yoluyla
Kazanılabilecek Su Rezervi
81%
ġekil 38. 2010 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı
1%
Sulama Suyu Rezervi
30%
Kullanım)
69%
Baskı Ta
2%
Sulama Suyu Rezervi
39%
Kullanım)
59%
2%
Sulama Suyu Rezervi
49%
49%
Kullanım)
Su Ġhtiyacı Tahmini
Su ihtiyacı tahmini hesaplarında kullanılan birim net su ihtiyaçları, nüfusa bağlı olarak
değiĢmektedir. Havzada bulunan ilçe ve beldeler için, nüfusları ve nüfusları oranında
değiĢkenlik gösteren birim su ihtiyacı çarpımı ile yerleĢimin insani kullanım amaçlı ihtiyaç
Baskı Ta
duyacağı su miktarları hesaplanmıĢtır.
Belli nüfus aralıkları için öngörülen birim net su
ihtiyaçları Tablo 39 daki gibidir.
Tablo 39. Nüfusa Göre Birim Net Su Ġhtiyaçları
EĢdeğer Nüfus (kiĢi)
Birim Net Su Ġhtiyacı (l/kiĢi.gün)
5.000
7.500
10.000
15.000
25.000
35.000
50.000
75.000
100.000
150.000
200.000
250.000
400.000
500.000
750.000
1.000.000
1.500.000
2.000.000
80
80
90
90
90
100
100
100
100
125
125
125
140
140
140
160
160
160
Ġsale hattı kayıpları insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su debisinin, Ģebekede
karĢılaĢılacak kaçak ve kayıplar ise isale kayıpları ve insani kullanım amaçlı olarak
hesaplanan su debisi toplamının belli bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir (Tablo 40). Su
boruları ve bağlantı ekipmanlarının sızdırmazlığı yıllara göre azalacağından isale ve Ģebeke
kayıplarındaki azalma da hesaplamalara yansıtılmıĢtır:
Tablo 40. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Ġsaledeki Kayıplar
(%)
3
2,8
2,5
2
ġebeke Kayıp/Kaçakları
(%)
45
35
30
25
Son olarak isale ve Ģebeke kayıpları ile rezervlerden çekilebilecek içme ve kullanma suyu
miktarlarına endüstriyel amaçlı (sanayi/ticaret ve OSB) kullanılan su miktarı eklenmiĢtir.
Endüstriyel amaçlı kullanılan su miktarı, insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su miktarı,
Baskı Ta
isale ve Ģebeke kayıp/kaçakları toplamının bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢ ve yıllara göre
değiĢimi hesaplamalara yansıtılmıĢtır (Tablo 41).
Tablo 41. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri
Yıllar
Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı
(%)
10
12
15
18
2010
2020
2030
2040
Özet olarak su ihtiyacı tahmini hesabı aĢağıdaki gibi yapılmıĢtır;
Qsu
qnet xN
xQisalexQEND
(1 )
Qsu
= Rezervlerden çekilecek içme/kullanma suyu (m3)
qnet
= Birim net su ihtiyacı (m3/N.yıl)
N
= EĢdeğer Nüfus
= ġebeke kayıp/kaçak yüzdesi
Qisale
= Ġsaledeki su kaybı yüzdesi
QEND
= Endüstriyel amaçlı kullanım için gerekli su yüzdesi
Havzadaki kırsal ve kentsel yerleĢimlerin nüfus ve su ihtiyaçları Tablo 42 de verilmiĢtir. Su
kaynaklarının içme suyu amaçlı kullanımının planlanmasında Tablo 32 de verilen miktarlar
rehber değer olarak kullanılabilir. Su ihtiyacı; isaledeki kayıplar (%3-%2), Ģebekedeki
kayıp/kaçaklar (%45-%25) ile endüstriyel alanda su kullanımı ve bu değerlerin yıllara göre
değiĢimi göz önüne alınarak hesaplanmıĢtır.
Tablo 42. Havzadaki Kırsal ve Kentsel Nüfusun Su Ġhtiyacı Tahmini
Yıllar
2010
Kentsel Alan
EĢdeğer
Su Ġhtiyacı
3
Nüfus
(milyon m )
590.679
34,4
Kırsal Alan
EĢdeğer
Su Ġhtiyacı
3
Nüfus
(milyon m )
291.694
15,9
Havza Genel
EĢdeğer
Su Ġhtiyacı
3
Nüfus
(milyon m )
882.374
50,3
2020
670.831
37,2
308.532
16,0
979.363
53,2
2030
724.762
39,7
318.967
16,3
1.043.729
56,0
2040
751.328
40,4
323.905
16,2
1.075.234
56,6
Havzada yer alan sanayi tesislerinde, tesis içi önlemler ve iyi arıtma uygulamaları yoluyla
%50‘lere varan oranlarda su tasarrufuna gidilebileceği düĢünülmektedir. Bu yüzden sanayi
Baskı Ta
için tahsisi düĢünülen su miktarlarında 2010-2040 döneminde mevcut su rezervlerini
zorlayacak mertebede bir artıĢ beklenmemektedir.
Kuzey Ege Havzası‘nın su arzı (revize edilmiĢ toplam su rezervi) ile havzadaki yerleĢimlerin
içme kullanma suyu ihtiyacının 2010-2040 dönemindeki beklenen seyri ġekil 42 de
verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere havzanın mevcut su kaynakları, olağanüstü
derecede Ģiddetli ve uzun süreli kurak dönemler hariç, su talebini karĢılayacak düzeydedir.
Revize edilmiĢ su
rezervi
(Tablo 36, satır 8)
Sulama Ve Sanayi
Kullanımına
Ayrılabilecek Rezerv
Ġçme ve kullanma
suyu ihtiyacı
(Tablo 40)
ġekil 42. Kuzey Ege Havzası Ġçin Su Rezervi (Arzı) ve Talebi
Havzadaki su kaynaklarının entegre yönetimi ve planlaması ile ilgili olarak kısa ve orta
dönemde aĢağıdaki hususlara riayet edilmesi önerilebilir:
Kısa Vadeli Öneriler (2010-2015 Dönemi):
Suyun Etkin ve Verimli Kullanımın Temini:
ġebekeye kayıp ve kaçaklarının mevcut %45-55‘lik değerlerden ilk etapta <%30‘a
çekilmesi,
Baskı Ta
ġebekelerde SCADA sistemi kurularak etkin basınç yönetimi sağlanması (sadece
gece
saatlerinde
etkin
basınç
yönetimi
ile
~%30‘luk
kayıp/kaçak
azatlımı
sağlanabilir.),
Bütün kullanıcıların su tüketiminin ölçülmesi ve faturalı tahsilât oranının azami düzeye
getirilmesi,
Binalarda (özellikle otel, büyük siteler, hastaneler vb. olmak üzere) banyo sularının
uygun ön arıtma sonrası tuvalet sifon suyu olarak kullanımını sağlayacak eğitim,
bilinçlendirme, mevzuat geliĢtirme ve pilot uygulama faaliyetlerinin gerçekleĢtirilerek
~%30 düzeyinde su tasarrufu imkânı kazanılması,
Binalarda
çatı
yağmursularının
ayrı
toplanarak
bir
depo/sarnıç
sistemi
ile
sulama/temizlik maksatlı kullanımıyla ilgili eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulamalar
gerçekleĢtirilmesi,
Büyük su tüketicisi konumundaki sanayi kollarının iyi iĢletme/arıtma uygulamaları ile
suyu verimli kullanmalarının teĢviki ve pilot uygulamalar yaptırılması,
Ġleri derecede arıtılmıĢ kentsel atıksuların, B kalite su olarak uygun tarife yapısı ile
(normal A Sınıfı içme suyuna göre %50 daha ucuz) kullandırılması (sulama, araç
yıkama, sanayi suyu vb.) ile ilgili eğitim, bilinçlendirme ve mevzuat geliĢtirme
çalıĢmalarının yürütülmesi;
Yer Altı Su Kaynaklarının Korunması ve GeliĢtirilmesi ÇalıĢmaları:
Havzadaki bütün akiferlerde, yer altı suyu kuyularının kayıt altına alınıp, YASS
izlemesi ile Yer altı suyu rezervlerinin durumunun ortaya konması ve aĢırı YAS çekimi
yapılan bölgelere müdahale edilmesi,
AĢırı su çekimi yapılarak tuzlanmıĢ akiferlerin belirlenerek rehabilitasyon planları
hazırlanması (bu kapsamda, yağmursuyu, yüzeysel su ve ileri düzeyde arıtılmıĢ
atıksu ile suni besleme düĢünülebilir.),
Yağmur sularının daha yüksek oranda yer altı suyu kaynaklarını beslemesini
sağlamak ve aynı zamanda taĢkın kontrolüne destek vermek üzere, kent içi geçirimli
kaldırım, yapay göletler ve sızdırma alanlarının oluĢturulması ile ilgili pilot
uygulamalar baĢlatılması;
Baskı Ta
Yüzeysel Su Kaynaklarının Korunması ve GeliĢtirilmesi:
Yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıfının korunup geliĢtirilmesi ile ilgili izleme,
denetim ve kontrol faaliyetlerinin etkin biçimde sürdürülmesi,
Havzadaki yerleĢimlerin iklim değiĢikliği ve kuraklık etkilerine karĢı direncini arttırmak
üzere baraj rezervuar kapasitelerinin arttırılması ve gerektiğinde havzalar arası su
transferleri ile acı ve tuzlu sulardan (deniz suyu) tatlı su üretimi de içeren alternatif
çözümler geliĢtirilmesi;
Eğitim ve Bilinçlendirme:
Okul öncesi eğitimden baĢlayarak suyla ilgili bütün paydaĢların, suyun etkin ve verimli
kullanımı ile su kaynaklarının korunması alanında gerekli her türlü araçları kullanarak
eğitilip bilinçlendirilmesi faaliyetlerinin sürdürülmesi,
Orta Vadeli Öneriler (2015-2020 Dönemi):
Suyun Etkin ve Verimli Kullanımı:
ġebeke kayıp ve kaçaklarının < %15‘e çekilmesi,
Binalarda gri suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanımının yaygınlaĢtırılması,
Binalarda
çatı
yağmur
sularının
ayrı
toplanarak
depo/sarnıç
sistemi
ile
sulama/temizlik için kullanımının yaygınlaĢtırılması,
Suyun sanayide bilinçli ve etkin kullanımı yoluyla su/enerji tasarrufu uygulamalarının
sanayi tesislerinde yaygınlaĢtırılması,
Ġleri derecede arıtılarak uygun akiferlere beslenen veya rezervuarlarda depolanan
atıksuların, ikinci Ģebekeden B kalite su olarak dağıtımı ile ilgili yaygınlaĢtırma
faaliyetlerinin planlanması;
Yer Altı Su Kaynaklarının Korunması ve GeliĢtirilmesi ÇalıĢmaları:
Havzadaki YAS kaynaklarının CBS ortamında model destekli olarak izlenerek
beslenme miktarı üzerinde aĢırı kullanımının önlenmesi,
Akifer rehabilitasyonu uygulamalarının yaygınlaĢtırılması ve bazı akiferlerde B kalite
su rezervleri oluĢturulması,
Kent içinde yağmur suyu hasat/tutulması uygulamalarının yaygınlaĢtırılması;
Baskı Ta
Yüzeysel Su Kaynaklarının Korunması ve GeliĢtirilmesi:
AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu olarak havzadaki yüzeysel su kaynaklarının kalite
statüsünün yükseltilmesi,
Ekolojik denge ve sürdürülebilirlik ilkeleri gözetilerek, uygun/fizibil havzalar arası su
transferi projelerinin uygulanması;
Eğitim ve Bilinçlendirme:
Suyun etkin ve verimli kullanımı ile enerji verimliliği alanlarındaki eğitim ve
bilinçlendirme faaliyetlerinin sürdürülmesi.
Baskı Ta
ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ
5.
Bu bölümde ve EK IV te verilen bilgiler saha çalıĢmalarının gerçekleĢtirildiği Eylül-Ekim 2009
dönemindeki durumu yansıtmaktadır.
Proje kapsamında çevresel altyapı tesislerine yönelik sahada gerçekleĢtirilen çalıĢmalar
kentsel atıksu altyapı durumu tespiti, endüstriyel atıksu altyapı durumu tespiti, tekil
endüstriler, tatil siteleri ve oteller ve katı atık yönetimi durumu tespitine yönelik olmuĢtur. Bu
kapsamda sahada kentsel ve endüstriyel (OSB ler ve tekil endüstriler, otel, motel ve tatil
siteleri) atıksu arıtma tesisi deĢarj noktaları, doğrudan deĢarj noktaları, derin deniz deĢarj
noktaları ile düzenli ve düzensiz katı atık depolama sahalarının koordinatları alınmıĢ ve
durum tespiti ile ilgili teknik cetveller doldurulmuĢtur. Arazi çalıĢmaları neticesinde elde edilen
verilerle üretilmiĢ olan ve havzadaki evsel ve endüstriyel atıksu deĢarj noktaları ile katı atık
düzenli/düzensiz depolama sahalarını gösteren harita ġekil 43 te, arazi çalıĢmalarını içeren
teknik cetveller ise EK IV te verilmiĢtir. ġekil 43 teki harita, daha büyük ölçekli olarak EK V te
verilmektedir.
Saha çalıĢmalarında gerçekleĢtirilen temel iĢ adımları aĢağıda sıralanmıĢtır:
1. Kentsel Atıksu Altyapı Durumunun Tespiti:
a.
YerleĢim birimlerinin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun
incelenmesi,
b.
Atıksu arıtma tesisi olmayan yerleĢim birimlerinin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı
ortama deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c.
YerleĢim birimlerinin evsel atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d.
Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e.
Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f.
Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g.
Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h.
Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i.
Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan yerleĢim birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik
cetvellerin doldurulması.
2. Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu Tespiti:
Organize Sanayi Bölgeleri:
a.
Baskı Ta
OSB‘nin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun incelenmesi,
b.
Atıksu arıtma tesisi olmayan OSB‘lerin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı ortama
deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c.
OSB atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d.
Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e.
Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f.
Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g.
Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h.
Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i.
Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan OSB‘ler için hazırlanmıĢ olan teknik
cetvellerin doldurulması.
Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller:
a.
Mevcut durumun değerlendirilmesi,
b.
Yeterlilik durumlarının tespiti,
c.
Revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
d.
Koordinatlarının alınması,
e.
Tesisin her biriminin fotoğraflanması,
f.
Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan tekil endüstriler, tatil siteleri ve yerleĢim
birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması.
3.Katı Atık Yönetimi Durumu Tespiti:
a.
Aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve vahĢi katı atık depolama
sahaları,
b.
Depolama alanı sızıntı suyu deĢarj yerlerinin tespiti,
c.
Tesisin koordinatlarının alınması
d.
Katı atık düzenli depolama sahası belediye birliklerine ait bilgiler
e.
TÜBĠTAK MAM tarafından verilecek katı atık tesisleri tablosunun doldurulması ve
tesisin her biriminin fotoğraflanması
Baskı Ta
ġekil 43. Kuzey Ege Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
Baskı Ta
5.1.
Kentsel Atıksu Altyapısı
5.1.1.
Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen arazi çalıĢmaları esnasında belediyelerden elde edilen
bilgiler ile ve Ġller Bankası Genel Müdürlüğü ve Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan verilere
dayanılarak her bir havzanın 2009 yılı atıksu altyapı durumu tespit edilmiĢtir. Mevcut
durumda Kuzey Ege Havzası‘nın bütünü için kanalizasyona bağlı olan nüfus 540.531 ile
havza nüfusunun %87 sine karĢılık gelmektedir. (ġekil 44)
2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
80.391; 13%
Kanalizasyona Bağlı Olan
Nüfus
Kanalizasyona Bağlı Olmayan
Nüfus
540.531; 87%
ġekil 44. Kuzey Ege Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
Kuzey Ege Havzası sınırları içerisinde kalan ve proje kapsamında incelenen 51 yerleĢim
yerinin (49 belediye ve nüfusu 2.000 in üzerinde olan 2 köy) 10‘unda atıksu kanalizasyon
sistemi faal durumda olmayıp; bunlardan 3 tanesinde halen devam eden atıksu arıtma tesisi
inĢaatının
tamamlanması
ile
birlikte
kanalizasyon
sisteminin
faaliyete
alınması
beklenmektedir. Ayrı bir yağmur suyu toplama sistemi mevcut olmayıp tüm yerleĢim
yerlerinde atıksu kanalizasyon sistemi ile yağmursuyu sistemi birleĢik durumdadır. Havza
içerisinde yer alan ve belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerlerine ait atıksu altyapı durumu EK I
de verilmiĢtir.
5.1.2.
Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
Kuzey Ege Havzası sınırları içerisinde arıtma hizmeti veren belediye sayısı Türkiye
ortalamasına göre yüksektir. Havza sınırları içerisinde bulunan 49 belediyeden 13 ünde, 9
Baskı Ta
adet evsel atıksu arıtma tesisi ile atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. Havza bütününde
atıksuları arıtılan nüfus 197.008 ile havza nüfusunun %32 sine karĢılık gelmektedir. (ġekil
45)
2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu
197.008; 32%
AATye Bağlı Olan Nüfus
AATye Bağlı Olmayan Nüfus
423.914; 68%
ġekil 45. Kuzey Ege Havzası 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu
Çanakkale
Çanakkale ilinin havza içerisine giren bölümündeki Ayvacık ilçesinde, Ezine ilçesine bağlı
Mahmudiye belediyesi ile turizm açısından önemli bir bölgede bulunan Geyikli beldesinde
AAT bulunmaktadır.
Balıkesir
Balıkesir ilinin havza içerisine giren kısmında yer alan Edremit Körfezi ülkemizin turizm
açısından önemli bölgelerindendir. Biraz da bu sebepten ötürü, arıtma hizmeti verilen nüfus
ülke ortalamasının üstündedir. Bu bölgede bulunan en büyük tesis Akçay beldesinde bulunan
ve Edremit Körfezi Belediyeler Birliği‘ne bağlı olarak faaliyet gösteren EKKB AAT dir. Edremit
ilçesi, Akçay, Kadıköy ve Zeytinli beldelerinin atıksuları ile yazın nüfusun yoğun olduğu
dönemde Güre beldesinin atıksularının bir kısmı vidanjörlerle taĢınarak bu tesiste
arıtılmaktadır. Bu tesisin yanında, Edremit ilçesinin Altınoluk beldesinde, Burhaniye ilçesinde
ve Gömeç ilçe merkezi ile bu ilçeye bağlı Karaağaç beldesinde de AAT bulunmaktadır.
Mevcut tesislerin yanında Ayvalık ilçesine bağlı Altınova beldesi ile yine Ayvalık‘a bağlı
Küçükköy beldesinde AAT inĢaatı devam etmektedir. Bu tesislerin 2011 yılında iĢletmeye
alınması planlanmaktadır.
Baskı Ta
Ġzmir
Ġzmir‘in Aliağa ilçesinde saha çalıĢmaları esnasında inĢaatı devam eden ve Ġzmir BüyükĢehir
Belediyesi ĠZSU Genel Müdürlüğü tarafından ġubat 2009 tarihinde inĢaatına baĢlanmıĢ olan
Aliağa Evsel AAT, 28.05.2010 tarihinde iĢletmeye alınmıĢtır. Bunun yanında Bergama
ilçesinde AAT inĢaatı devam etmekte olup, tesisin 2011 yılında iĢletmeye alınması
planlanmaktadır.
Manisa
Manisa‘nın havza içerisinde kalan bölümünde AAT mevcut değildir. Ancak Soma ilçesi ve bu
ilçeye bağlı Turgutalp beldesinin atıksularını arıtacak AAT projesi, ÇOB‘un iĢ tanımıyla AB
Hibe Yardım Fonları‘ndan karĢılanacak projeler kapsamındadır. 03.01.2008 tarihinde ÇOB ile
Soma Belediyesi arasında projeye yönelik olarak mutabakat zaptı imzalanmıĢtır. Proje
kapsamına yararlanıcı belediye olarak Soma‘nın Turgutalp belde belediyesi de dâhil
edilmiĢtir. AAT‘nin 2013 yılında iĢletme alınması planlanmaktadır.
Havzadaki mevcut ve yapım halinde olan AAT lerin durumu Tablo 43 te özetlenmiĢtir.
Tablo 43. Kuzey Ege Havzası Mevcut ve Yapım Halinde Olan Atıksu Arıtma Tesisleri
ARITMA SĠSTEMĠ
Türü
Teknolojisi
ATIKSU ARITMA
TESĠSĠNĠN YERĠ
Biyolojik
DURUMU
ĠġLETMEYE
ALMA YILI
DEġARJ
ORTAMI
Aktif Çamur
Faal
1998
Drenaj K.
Aktif Çamur
Faal
2009
Drenaj K.
Aktif Çamur
Faal
2008
Geme D.
Ç.Kale/Ayvacık
Ġleri
Biyolojik
Biyolojik
Biyolojik
Aktif Çamur
Faal
1997
ġahin D.
Biyolojik
Aktif Çamur
Faal
1998
Ege Denizi
Biyolojik
Aktif Çamur
Faal
2002
Ege Denizi
Biyolojik
Aktif Çamur
Faal
2007
Karaağaç D.
Balıkesir/Gömeç
Biyolojik
Ġleri
Biyolojik
Aktif Çamur
Faal
2009
Ege Denizi
Aktif Çamur
Faal
2010
Güzelhisar Ç.
-
-
ĠnĢaat a.
2011
-
-
-
ĠnĢaat a.
2011
-
Ġzmir/Bergama
-
-
ĠnĢaat a.
2011
-
Ġzmir/Aliağa
Kaynak: Saha ÇalıĢmaları ve Çevre Ġl Müdürlükleri
Baskı Ta
Mahmudiye Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi
1998 yılında kurulmuĢ olan 700 m3/gün kapasiteli tesiste biyolojik arıtma prosesi olarak aktif
çamur sistemi kullanılmaktadır. Tesis 2007 yılında revize edilmiĢ olup; sürekli sistem kesikli
sisteme çevrilmiĢ ve havalandırma sistemi yüzeysel havalandırıcıdan difüzörlü sisteme
dönüĢtürülmüĢtür. KıĢ nüfusu yaklaĢık 2.000 olan belediyeden gelen atıksu, kaba ızgara ve
siklon kum tutucudan geçirilerek ince ızgaraya iletilmekte ve sonrasında ardıĢık kesikli
reaktöre alınmaktadır. Tesiste fazla biyolojik çamurun susuzlaĢtırılması için kullanılan bant
filtre kullanılamaz durumda olup; oluĢan çamur Belediye‘ye ait düzensiz (vahĢi) atık
depolama sahasında uzaklaĢtırılmaktadır. Tesiste herhangi bir laboratuar veya ölçüm cihazı
bulunmamaktadır. Proses akım Ģeması ġekil 46 da verilen tesisin deĢarjı, DSĠ‘nin Kırkgöz
tarımsal sulama kanalına yapılmakta olup; kanal 10 km sonra denize dökülmektedir.
Tarımsal faaliyetin söz konusu olduğu mevsimlerde atıksu sulamada da kullanılmaktadır.
ġekil 46. Mahmudiye Belediyesi Evsel Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Baskı Ta
Mahmudiye AAT Tesis Genel Görünüm
Mahmudiye AAT Ġnce Izgara
Mahmudiye AAT Havalandırma Havuzu
Mahmudiye AAT Kullanılmayan Son Çöktürme
Tankı
Geyikli Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi
Kültür ve Turizm Bakanlığı desteğiyle Mayıs 2008 tarihinde yapımına baĢlanan Geyikli
Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi 2009 yılı baĢlarında hizmete alınmıĢtır. Bademlikuyu
mevkisinde 9.750 m2 lik alanda kurulu olan 5.000 m3/gün kapasiteli bu tesis, mevcut
durumda beldenin tüm atıksularını arıtmaktadır. Yazın 10.000 kiĢilik nüfusa sahip olan
beldenin sahil kesimindeki yazlıkların atıksularının da yapılacak bir hatla tesise iletilmesi
planlanmaktadır.
Tesise iletilen atıksu otomatik temizlemeli 1 adet kaba ızgara ve havalandırmalı kum
tutucudan geçtikten sonra carousel tipi oksidasyon hendeğine alınmaktadır. Havalandırmada
hava üfleyici ve difüzör sistemi kullanılmaktadır. KıĢ mevsiminde 2 paralel modül halindeki
Baskı Ta
havalandırma havuzlarından biri çalıĢtırılmaktadır. 2 adet havalandırma tankı ve 1 adet
dairesel son çökeltim havuzundan ibaret olan biyolojik arıtma birimleri, karbon gideriminin
yanında azot ve fosfor giderimini de içerecek biçimde tasarlanmıĢtır. Havalandırma havuzları
tamamen anoksik ve aerobik Ģartlarda iĢletilmektedir ve tank tabanları membran difüzörlerle
donatılmıĢtır. Azot giderim mekanizması olarak eĢzamanlı nitrifikasyon-denitrifikasyon
prosesi esas alınmaktadır. Fosfor giderim mekanizması demir tuzları ile kimyasal arıtma
esasına dayanmaktadır. Havalandırma havuzu giriĢ borusuna otomatik dozlama sistemi ile
FeCl3 verilmektedir. Havalandırma havuzundan çıkan atıksu 1 adet dairesel planlı son
çökeltim havuzuna alınmaktadır. Daha sonra klorlama ünitesinde dezenfekte edilen atıksular
tesisin hemen yanından geçen sulama kanalına deĢarj edilmektedir. Sistemden atılan fazla
çamurun bertarafı için bir çamur dengeleme tankı, bant filtre ve otomatik polielektrolit
dozlama sisteminin yer aldığı bir çamur susuzlaĢtırma birimi mevcuttur. Tesise ait akım
Ģeması ġekil 47 de verilmektedir.
ġekil 47. Geyikli Belediyesi Evsel Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Baskı Ta
Geyikli AAT Atıksu GiriĢi
Geyikli AAT Havalandırmalı Kum Tutucu
Geyikli AAT Dezenfeksiyon Ünitesi ve Debi Ölçer
Geyikli AAT Otomasyon Sistemi Bilgi Ekranı
Tesisin tasarım ve iĢletme Ģartları açısından iyi durumda olduğu gözlenmiĢtir. ĠĢletme için
gerekli verilerin düzenli olarak depolandığı ve tesisin her noktasının otomatik olarak kontrol
edilebildiği bir otomasyon sisteminin olması tesisin iĢletilmesinde büyük kolaylıklar
sağlamaktadır. Tesis içinde bulunan laboratuarın henüz hazır hale gelmemiĢ olması tesisin
göze çarpan en önemli eksikliğidir. Tesisin sağlıklı bir biçimde iĢletilebilmesi için laboratuarın
en kısa sürede iĢletmeye dâhil edilmesi gerekmektedir.
Ayvacık Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi
Ġller Bankası kredisi ile yapılan ve 2008 yılı Ocak ayında tamamlanan tesis (10.000 EN)
1.000 m3/gün kapasiteli tip projeye uygun Ģekilde inĢa edilmiĢtir. Tesise açık kanalla gelen
atıksular kaba ızgara, ince ızgara ve yatay akıĢlı kum tutucudan geçtikten sonra 3 adet
dalgıç pompa ile terfi edilerek 1.000 m3 hacimli ―carousel‖ tipi oksidasyon havuzuna
Baskı Ta
alınmaktadır. Havalandırma havuzunda 2 adet fırça tipi havalandırıcı ve 2 adet dalgıç
karıĢtırıcı bulunmaktadır. Havalandırma havuzundan çıkan atıksu, 2 adet dairesel planlı
konik tabanlı son çöktürme tankından sonra dezenfeksiyon ünitesine iletilmektedir. Tesiste
çamur susuzlaĢtırma ekipmanı olarak ―bant filtre‖ yer almaktadır. Bu ekipmanın gerektiği gibi
çalıĢtırılamadığı gözlenmiĢtir. Tesise ait proses akım Ģeması ġekil 48 de verilmektedir.
Ayvacık AAT Atıksu GiriĢ Yapısı ve Izgaralar
Ayvacık AAT Kum Tutucu Ünitesi
Ayvacık AAT Fırça Tipi Havalandırıcı
Ayvacık AAT Son Çökeltim Tankı
Mevcut durumda Ayvacık belediye sınırları içerisinde yer alan ve atıksu üreten kaynakların
tamamı kanalizasyon hattına bağlıdır. Bu hat birden çok noktadan açık kanal olarak inĢa
edilen toplayıcı kanala bağlanmakta olup; atıksular arıtma tesisine bu açık kanalla
iletilmektedir. Tesis kapasitesinin, kanalın debisinden az olması sebebiyle bu suyun tamamı
değil, ancak 1.000 m3‘lük kısmı arıtılabilmektedir. Arıtılan atıksu tekrar bu kanala geri
Baskı Ta
verilmekte ve kanalın devamında arıtılmayan suyla karıĢarak Gemedere‘ye deĢarj
edilmektedir. Bu sorunun çözülmesi maksadıyla Belediye tarafından projesi hazırlatılmıĢ olan
kolektör hattının yapılarak atıksuların bu kapalı kolektör hattı ile taĢınması ve böylece tesisin
daha iĢlevsel bir Ģekilde kullanılmasının sağlanması gerekmektedir.
ġekil 48. Ayvacık Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Altınoluk Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi
Balıkesir‘in Edremit ilçesine bağlı Altınoluk beldesi, Edremit'e yaklaĢık 24 km mesafede Kaz
Dağları Milli Parkı‘nın hemen yanında ve ülkemizin turizm açısından önemli bölgelerinden biri
olan Edremit Körfezi‘nde yer almaktadır. Altınoluk beldesinde oluĢan evsel atıksuların
arıtılması amacıyla 1997 yılında kurulan arıtma tesisinin Ģu anki kapasitesi 16.000 m3/gün
dür. KıĢ nüfusu yaklaĢık 15.000 olan ancak yaz nüfusu 250.000‘i bulan beldenin atıksularının
%70‘i Altınoluk Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisine aktarılmaktadır. Tesiste karbon giderimi ve
nitrifikasyon gerçekleĢmekte olup; besi maddesi giderimi yapılmamaktadır. Atıksular tesise
giriĢ yaptıktan sonra elle temizlemeli kaba ızgaradan geçmektedir.
Izgaraların düzenli
biçimde temizlenememesi nedeniyle ızgara kanallarının tıkalı olduğu ve ızgara öncesi
kabarma olduğu gözlenmiĢtir.
Baskı Ta
Altınoluk AAT Kaba Izgara Aralıkları
Altınoluk AAT TıkanmıĢ Durumdaki Kum Tutucu
Kanalları
Altınoluk AAT Otomatik Temizlemeli Ġnce Izgara
Altınoluk AAT ParĢal Savak ve Ultrasonik Debi
Ölçer
Izgara sonrasında 2 adet paralel havalandırmalı kum tutucu bulunmaktadır. Kum tutucu
kanalların tamamen katı maddeyle dolu olduğu gözlenmiĢtir. Ayrıca kum tutucu üzerindeki
gezer köprü de çalıĢmamaktadır. Kum tutucudan çıkan atıksular parĢal savağından geçerek
terfi merkezine dökülmekte,
buradan dalgıç pompalarla havalandırma havuzlarına
basılmaktadır. Tesiste 4 adet 4.000 m3 hacimli dairesel planlı havalandırma havuzu
bulunmakta olup; havalandırma havuzları ile son çökeltim havuzları iç içe olacak Ģekilde
tasarlanmıĢtır. ġekil 49 da verilen tesise ait akım Ģemasında görüldüğü gibi, son çökeltim ve
havalandırma tanklarının iç içe tasarlandığı bu konfigürasyon özellikle arazi bulma sorunu
yaĢanılan tesisler için yerinde bir uygulamadır. Altınoluk AAT için bu tip bir konfigürasyonun
tasarlanmıĢ olmasının en önemli sebebi de yeterli alanın bulunmasında yaĢanan zorluklardır.
Baskı Ta
Havalandırma tankında aktif çamur flok oluĢumunun oldukça iyi olduğu ve biyolojik arıtma
kısmının baĢarılı bir Ģekilde iĢletildiği gözlenmiĢtir. Havalandırma tankının hava ihtiyacı hava
üfleyiciler ve membran difüzörler vasıtasıyla sağlanmaktadır. Aktif çamur floklarının çökelme
özelliklerinin iyi olduğu ve çıkıĢ savaklarından katı madde kaçıĢının olmadığı gözlenmiĢtir.
ġekil 49. Altınoluk Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Yaz aylarına göre daha az atıksu giriĢinin olduğu kıĢ döneminde dört adet tanktan yalnızca
biri kullanılmaktadır. Son çökeltim çıkıĢından sonra dezenfeksiyon ünitesinde klorlanan
atıksu, yaklaĢık 1 km sonra Edremit Körfezi‘ne akan ġahin D.‘ne deĢarj edilmektedir. Tesiste
fiziksel arıtma birimlerinde oluĢan kokunun önlenmesi amacıyla koku giderim sistemi
bulunmaktadır. Sistemin faydalı olduğu ve koku sorununun olmadığı gözlenmiĢtir.
Altınoluk AAT Havalandırma ve Son Çökeltim
Havuzları
Baskı Ta
Altınoluk AAT Çamur YoğunlaĢtırma Tankı
Tesiste 2 adet dairesel planlı çamur yoğunlaĢtırma tankı ve çamur susuzlaĢtırma için bant
filtre ünitesi bulunmaktadır. YoğunlaĢtırma tankı karıĢtırma ve sıyırma sistemi düzgün
biçimde çalıĢmaktadır. YoğunlaĢtırıcı savaklarından çıkan üst sular havalandırma tankları
öncesindeki terfi merkezlerine iletilmektedir. YoğunlaĢmıĢ çamurlar bant filtreye iletilerek
susuzlaĢtırılmaktadır. Bant filtre düzgün bir Ģekilde iĢletilmekte ve yaklaĢık %22 katı madde
ihtiva eden çamur keki elde edilmektedir. SusuzlaĢtırılan çamur kekleri, tesis içerisinde yer
alan açık alana serilerek kurutulmaktadır. Ancak bu alanın sızdırmazlığının sağlanamamıĢ
olması nedeniyle toprak ve yer altı suyu kirliliği riski mevcuttur.
Altınoluk AAT SusuzlaĢtırılmıĢ Çamur
Altınoluk AAT Kurutma Amacıyla Sahaya Serilen
SusuzlaĢtırılmıĢ Çamur
Tesisin eski olmasından dolayı mekanik ekipmanlarda, borularda ve betonarme yapılarda
zamana bağlı aĢınma ve yıpranmalar söz konusudur. Özellikle fiziksel arıtma ünitelerinin
mekanik aksamında bir yenilemeye gidilmesi gerekmektedir. Tesis kapasitesi yazın yaĢanan
nüfus artıĢına cevap verememektedir. Yazın belde içinde yaĢayan nüfus 250.000
mertebelerini bulmasına rağmen, tesis mevcut haliyle azami 100.000 kiĢinin atıksularını
arıtma kapasitesine sahiptir. Bu nedenle tesise ilave üniteler eklenmesi gerekmektedir.
Ayrıca belediye sınırları içinde henüz atıksu arıtma tesisine bağlı olmayan %30‘luk nüfusun
atıksularının da arıtılması için yeni bir tesise ihtiyaç duyulmaktadır. Mevcut tesisin
geniĢletilmesi için yeterli alan bulunmamaktadır. Altınoluk belediyesi yetkilileri mevcut tesis
için fazla gelen atıksular ve atıksuları arıtılmayan %30‘luk kısmın atıksuları için yeni bir AAT
yapılmasının planlandığını beyan etmiĢlerdir. Bu planlamanın hayat geçirilmesi ve mevcut
tesisin revizyonunun tamamlanması önemli bir turizm merkezi olan Altınoluk beldesinin plaj
suyu kalitesine olumlu yönde yansıyacaktır.
Baskı Ta
Edremit Körfezi Belediyeler Birliği Atıksu Arıtma Tesisi
Balıkesir‘in Edremit ilçesi ile Akçay, Zeytinli ve Kadıköy beldelerinin atıksularının arıtıldığı
Edremit Körfezi Belediyeler Birliği Atıksu Arıtma Tesisi, 1998 yılında Turizm Bakanlığı
tarafından Edremit Çayı kenarı Akçay beldesi sınırları içerisinde kurulmuĢtur. Tesise 2 ayrı
atıksu hattı giriĢi mevcut olup; Edremit belediyesinin atıksuları cazibe ile, diğer yerleĢim
yerlerinin atıksuları ise terfi istasyonu vasıtası ile tesise iletilmektedir. Nüfusun yoğun olduğu
yaz döneminde kanal Ģebekesine bağlı olmayan Güre beldesinin atıksularının bir kısmı da
vidanjörlerle taĢınarak tesise iletilmektedir. Edremit‘ten gelen hat üzerinde ızgara ve kum
tutucu bulunurken diğer hatta bu birimler yer almamaktadır. 30.000 m3/gün kapasiteli tesiste
4 adet yatay akıĢlı kum tutucudan 2‘si devrededir. Kum tutucularda gezer köprü ve kum
pompası bulunmaktadır. Kum tutucu tabanında biriken kumlar kum pompaları vasıtasıyla
kum yıkama ekipmanına basılmaktadır.
EKBB AAT Otomatik Temizlemeli Ġnce Izgara
Baskı Ta
EKBB AAT ParĢal Savağı
EKBB AAT Kum Tutucu Ekipmanı
EKBB AAT Kum Tutucuda Tutulan Katı Maddeler
Kum tutucudan sonra 8 adet oksidasyon hendeği (carousel tipi) yer almakta olup; tesise
gelen atıksu debisine bağlı olarak bu havuzlardan bazıları devre dıĢı tutulmaktadır. Her bir
havuzda 1 adet yüzeysel havalandırıcı bulunmaktadır. Yüzeysel havalandırıcıların karıĢtırma
kabiliyetinin kanallarda yeterli akıĢ hızını sağlamak için yeterli olmadığı; ayrıca havuzlar
içerisinde ilave bir karıĢtırma tertibatının olmadığı görülmüĢtür. Bu sebeple aktif çamur
floklarının askıda kalması sağlanamamaktadır. Ayrıca havuz içerisinde oksijen ―prob‖unun
olmaması sebebiyle havalandırma tankındaki çözünmüĢ oksijen seviyesinin izlenemediği
gözlenmiĢtir. Terfi ile tesise atıksu getiren hatta fiziksel arıtma yapılamadığı için
havalandırma havuzuna çok miktarda kaba madde girdiği gözlenmiĢtir. Yapılan incelemede
havalandırma havuzu içinde herhangi bir bakteriyolojik faaliyetin olmadığı ve aktif çamur
floklarının oluĢmadığı gözlenmiĢtir.
EKBB AAT Havalandırma Havuzları
EKBB AAT Havalandırma Havuzları
Tesiste biyolojik arıtma mekanizması çalıĢmamakta ve atıksular yalnızca fiziksel olarak
arıtılmaktadır. Kısmen arıtılmıĢ yüksek miktarda çözünmüĢ organik madde ve besi maddesi
Baskı Ta
içeren çıkıĢ atıksuları derin deniz deĢarjı yöntemi ile denize deĢarj edilmektedir. DeĢarj
hattının deniz içinde kalan bölümünün boyu 600 m dir. Son difüzörün bulunduğu deĢarj
hattının en uç noktası 16 m derinlikte bulunmaktadır. Tesise ait akım Ģeması ġekil 50 de
verilmektedir.
Belediye ziyaretleri esnasında Birliğe bağlı Edremit Belediyesi tarafından, tesisin bağlı
olduğu Edremit Körfezi Belediyeler Birliği‘nde çeĢitli idari sıkıntıların olduğu belirtilmiĢtir.
Ayrıca medyaya yansıyan haberlerden de anlaĢıldığı üzere, tesisin çalıĢması ile ilgili maddi
ve teknik konularda belediyeler arasında mutabakat sağlanamamaktadır. Birliğe üye 5
belediyeden Güre belde belediyesi birlikten çıkma aĢamasındadır. Birliğe bağlı en büyük
belediye olan Edremit belediyesi ise arıtmanın istenildiği seviyede gerçekleĢmemesi
gerekçesiyle kendi payına düĢen aidatı yatırmamaktadır. Tesisin verimli çalıĢtırılması ve
körfezde daha önce de yaĢanan kirlilik sorununun tekrarlanmaması için birliğin yapılanması
ve tesis iĢletiminin gözden geçirilmesi gerekmektedir.
ġekil 50. Edremit Körfezi Belediyeler Birliği Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Baskı Ta
EKBB AAT Havalandırma Havuzu Ġçerisindeki
Kaba Katı Atıklar
EKBB AAT Flok OluĢumu Gözlenemeyen
Havalandırma Havuzu Numunesi
Burhaniye Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi
Balıkesir‘in 40.000 nüfuslu Burhaniye ilçesinin atıksularının arıtıldığı bu tesisin kapasitesi
15.000 m3/gün dür. Tesis yalnızca karbon giderimi esas alınarak tasarlanmıĢ olup besi
maddesi giderimi öngörülmemiĢtir. Tesise gelen atıksu elle temizlenen kaba ve otomatik
temizlemeli ince ızgaradan geçtikten sonra havalandırmalı kum tutucuya alınmaktadır. 2 adet
havalandırmalı kum tutucudan 1‘i kullanılmaktadır. Özellikle havalandırma sisteminin
yıprandığı ve yenilenmesi gerektiği tespit edilmiĢtir. Kum tutucudan çıkan atıksular 2 adet
dairesel planlı ön çökeltim havuzuna girmektedir. Bu havuzların çamur sıyırma ve savak
yapıları iĢler durumdadır. Ön çökeltim tankından çıkan atıksular, yüzeysel havalandırıcılarla
havalandırılan 2 adet dikdörtgen planlı havalandırma havuzuna alınmaktadır. Mevcut 2
havuzdan birisinin kullanılması mevcut (kıĢlık) kapasitenin karĢılanması için yeterli
olmaktadır. Her havuzda 2 adet yüzeysel havalandırıcı bulunmakta ancak havuz içinde
çözünmüĢ oksijen konsantrasyonunu ölçen oksijen probları bulunmamaktadır. Havalandırma
tankından çıkan atıksular 4 adet daire planlı son çökeltim tankına alınmaktadır. Tesise gelen
atıksu debisine göre havuzların bazıları çalıĢtırılmamaktadır.
Baskı Ta
Burhaniye AAT Atıksu GiriĢ Yapısı
Burhaniye AAT Havalandırmalı Kum Tutucular
Biyolojik arıtma sisteminden yeterli sıklıkta fazla biyolojik çamur uzaklaĢtırma iĢleminin
yapılamadığı ve bu nedenle AKM‘nin yüksek olduğu görülmüĢtür.
Baskı Ta
Burhaniye AAT Ön Çökeltim Havuzu
Burhaniye AAT Havalandırma Havuzu
Burhaniye AAT Son Çökeltim Tankı
Burhaniye AAT Son Çökeltim Tankı
Proses akım Ģeması ġekil 51 de verilen tesiste ön çökeltim tanklarından çıkan birincil çamur
ve biyolojik arıtma sisteminden çıkan fazla biyolojik çamur dairesel planlı graviteli çamur
yoğunlaĢtırma
ünitesine
alınmaktadır.
Burada
yoğunlaĢmıĢ
çamur
aerobik
çamur
çürütücülere alınmaktadır. Her bir çürütücü tankında 2 adet yüzeysel havalandırıcı
kullanılmaktadır. Yoğun çamurun uçucu askıda katı madde oranının %50‘nin altına indirerek,
kokuĢmayan, stabilize olmuĢ bir çamur elde etmek amacıyla uygulanan çürütme iĢleminin
ardından çürümüĢ çamur, susuzlaĢtırma ünitesi olarak kullanılan bant filtre birimine
basılmaktadır. Tesiste yaz mevsiminde 4 ton/gün, kıĢ mevsiminde 1 ton/gün civarında
susuzlaĢtırılmıĢ çamur oluĢmaktadır. Tesiste oluĢan çamur kekleri Karınca D. mevkisindeki
düzensiz katı atık döküm sahasında uzaklaĢtırılmaktadır.
ġekil 51. Burhaniye Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Tesisin genel olarak yeterli olduğu görülmüĢ, ancak tesis içi yolların bazı noktalarda çökmüĢ
olduğu, havuzlar içerisinde ve tesisin geri kalan kısmında bazı mekanik ekipman ve ünitelerin
korozyona bağlı olarak yıprandığı tespit edilmiĢtir. Tesiste laboratuar bulunmayıĢı ve gerekli
analizlerin düzenli olarak yapılmıyor olması da bir diğer önemli eksiklik olarak tespit
edilmiĢtir.
Baskı Ta
Burhaniye AAT BozulmuĢ Tesis Ġçi Yollar
Burhaniye AAT Korozyona Maruz Ekipmanlar
Karaağaç Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi
Balıkesir‘in Gömeç ilçesine bağlı yaklaĢık 2.500 nüfuslu Karaağaç beldesinin atıksularının
arıtıldığı tesis 2007 yılında devreye alınmıĢtır. 3.000 kiĢi eĢdeğer nüfus kapasiteli tesiste
atıksular öncelikle bir dengeleme tankına alınmaktadır. Dengeleme tankında bulunan 1 adet
muz tipi dalgıç mikser çökelme yaĢanmasını önlemektedir. Atıksular dengeleme tankından
dalgıç pompa vasıtasıyla havalandırma ve son çökeltim tankının iç içe inĢa edildiği biyolojik
arıtma birimine aktarılmaktadır. Havalandırma havuzu köprüye monte edilmiĢ 2 adet jet
havalandırıcı ile havalandırılmaktadır. Ġç kısımdaki çökeltim tankında çamur sıyırma sistemi
çalıĢır haldedir ancak yüzer maddeleri sıyırma özelliği yoktur. Tesiste 1 adet dairesel planlı
―graviteli‖ çamur yoğunlaĢtırıcı bulunmaktadır ancak bu birimin iĢler durumda olmadığı
gözlenmiĢtir. Biyolojik arıtmadan çıkan fazla çamur doğrudan araziye deĢarj edilmektedir.
Tesiste çamur susuzlaĢtırma için herhangi bir ünite bulunmamaktadır.
Havalandırma havuzu içinde aktif çamur oluĢumunun iyi seviyede olduğu ve flok oluĢumunda
sorun yaĢanmadığı gözlenmiĢtir. Ancak sistemden fazla çamur uzaklaĢtırma iĢlemi sağlıklı
biçimde yapılamadığı için biyokütle konsantrasyonunun yüksek olduğu ve çökelmede
problemlerin yaĢandığı gözlenmiĢtir. Tesise fiziksel arıtma ünitesi ilave edilmesinde fayda
görülmektedir.
Baskı Ta
Burhaniye AAT GiriĢ Yapısı Dengeleme Havuzu
Burhaniye AAT Havalandırma Havuzu ve Son
Çökeltim Tankı
Burhaniye AAT Jet Havalandırıcı
Burhaniye AAT Graviteli Çamur YoğunlaĢtırıcı
Tesis tasarım debisi, yalnızca Karaağaç belediyesi sınırları içerisinde oluĢan atıksu dikkate
alınarak belirlenmiĢ olup; yazın nüfusu 35.000 i bulan beldenin sahil kesimi için de ayrı bir
arıtma tesisi yapımı konusunda belediyenin Ġller Bankası ile görüĢmeleri devam etmektedir.
Tesisin proses akım Ģeması ġekil 52 de verilmiĢtir.
ġekil 52. Karaağaç Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Baskı Ta
Gömeç Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi
2009 yılında iĢletmeye alınan tesis Ġller Bankası‘nın 500 m3/gün (5.000 EN) kapasiteli tip
projesine uygun olarak inĢa edilmiĢtir. Tesis, Ayvacık Belediyesi AAT ile benzer proses tipi
ve arıtma teknolojisi kullanılarak inĢa edilmiĢtir. Tesisin düzgün çalıĢtığı, aktif çamur
floklarının oluĢtuğu ve berrak bir çıkıĢ suyu elde edildiği gözlenmiĢtir. Tesis proses akım
Ģeması ġekil 53 te verilmiĢtir.
ġekil 53. Gömeç Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Gömeç AAT Tesis Genel Görünüm
Gömeç AAT Kum Tutucu Ünitesi
ĠZSU Aliağa Atıksu Arıtma Tesisi
Aliağa‘da oluĢan atıksuların arıtılması için doğal arıtma prensibine dayalı olarak tasarlanan
atıksu arıtma tesisi 2006 yılında kurulmuĢtur. Tesiste iki adet farklı dane büyüklüğünde doğal
taĢ filtre ve okaliptüs ağaçları dikili ağaçlık alan bulunmaktadır. Tesis 1 yıllık iĢletme süresi
Baskı Ta
sonunda istenilen arıtma verimini sağlayamamıĢ; arıtılmayan atıksuyun çevredeki tarlalara ve
yakındaki Güzelhisar Çayı‘na taĢmasından ötürü çevre kirliliği oluĢmuĢtur.
Aliağa AAT Kullanılmayan Doğal Arıtma
Aliağa Doğal AAT Dengeleme Havuzu ve Arkada
Okaliptüs Ağaçları
Aliağa AAT ĠnĢaatı Devam Etmekte Olan Tesis
ġantiyesinden Görünüm
Aliağa AAT ĠnĢaatı Devam Etmekte Olan Tesis
Tabelası
Doğal arıtma teknolojisi prensiplerine dayalı olarak tasarlanan tesisten kaynaklanan
olumsuzluğun ortadan kaldırılması amacıyla Ġzmir BüyükĢehir Belediyesi ĠZSU Genel
Müdürlüğü tarafından ġubat 2009 tarihinde yeni bir atıksu arıtma tesisinin inĢasına
baĢlanmıĢtır. 2009 yılı fiyatlarına göre 7.154.397 TL bedelle ihale edilen tesisin inĢaatı
Haraççıbahçe mevkiinde devam etmekte olup; 2010 yılı içerisinde devreye alınması
planlanmaktadır. Biyolojik arıtma sistemine göre tasarlanan tesisin kapasitesi 21.600 m3/gün
olacaktır.
Kuzey Ege Havzası sınırları içerisinde yapımı devam eden bir diğer evsel atıksu arıtma tesisi
Balıkesir‘in Ayvalık Ġlçesine bağlı Altınova Beldesi‘ndeki tesistir. YaklaĢık 11.000 nüfuslu
Baskı Ta
beldede yapımı devam eden arıtma tesisi 60.000 kiĢiye hizmet verecek Ģekilde tasarlanmıĢ
olup; inĢaatın 2010 yılı içerisinde tamamlanması planlanmaktadır. Kanalizasyon Ģebekesi
tamamlanmıĢ olan beldede arıtma tesisi inĢaatının tamamlanmasının ardından, evlerin
Ģebekeye bağlanması iĢlemi gerçekleĢtirilecektir. 3.947.182 TL bedelle ihale edilen AAT
inĢaatı ile birlikte derin deĢarj hattının ihale süreci de devam etmektedir.
Altınova AAT ĠnĢaatı Devam Etmekte Olan Tesis
ġantiyesinden Görünüm
Altınova AAT ĠnĢaatı Devam Etmekte Olan Tesis
Tabelası
Ar-Tur Tatil Sitesi Atıksu Arıtma Tesisi
Kuzey Ege Havza sınırları içerisinde belediyelere ait evsel atıksu arıtma tesisleri yanında,
bölgedeki çok sayıda irili ufaklı tatil sitesi, otel vb turistik tesisin münferit veya paket tip evsel
atıksu arıtma tesisi bulunmaktadır. Bu tesisler içerisinde nüfus açısından en büyük olanı,
Balıkesir‘in Gömeç ilçesinde yer alan yaklaĢık 2.000 hane kapasiteli Ar-Tur Tatil Sitesi‘dir.
Site içerisinde yer alan konutlarda oluĢan evsel atıksu, 1.600 m3/gün kapasiteli biyolojik
atıksu arıtma tesisinde arıtılmaktadır. Tesiste tambur elek, yüzeysel havalandırıcılı
havalandırma havuzu ve dikdörtgen planlı son çökeltim havuzları bulunmaktadır. Biyolojik
arıtma sistemi yalnızca karbon giderimi sağlanacak biçimde tasarlanmıĢtır. Tesiste besi
maddesi giderimi söz konusu değildir.. Tesisin muntazam tasarlandığı, ekipman ve inĢaat
kalitesinin yüksek olduğu gözlenmiĢtir. Havalandırma havuzu alansal olarak 1‘e 4 oranında
bölünmüĢtür ve nüfusun azaldığı kıĢ döneminde havalandırma havuzunun küçük bölmesi
kullanılmaktadır. KıĢ mevsiminde kullanılan küçük bölmede 1 adet olmak üzere havuzun
tamamında toplam 4 adet yüzeysel havalandırıcı bulunmaktadır. Çamur susuzlaĢtırma için
bant filtre kullanılmakta, oluĢan çamur site içerisindeki zeytinliklerde gübre olarak
Baskı Ta
değerlendirilmektedir. Tesiste arıtılan atıksu 350 m uzunluğundaki derin deniz deĢarjı hattı ile
Edremit Körfezi‘ne deĢarj edilmektedir.
Proses akım Ģeması ġekil 54 te verilen tesisin iyi iĢletildiği, iĢletme ve arıtma verimi
açısından bir sorununun olmadığı gözlenmiĢtir. Tesiste görülen tek eksiklik temel analizlerin
yapılabileceği bir laboratuarın bulunmamasıdır.
ġekil 54. Ar-Tur Tatil Sitesi Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Ar-Tur Tatil Sitesi AAT Tambur Elek
Baskı Ta
Ar-Tur Tatil Sitesi AAT Havalandırma Havuzu ve
Yüzeysel Havalandırıcılar
Ar-Tur Tatil Sitesi AAT Son Çökeltim Havuzu ve
Yüzeysel Sıyırıcılar
Ar-Tur Tatil Sitesi AAT Tesisten Edremit Körfezi’nin
Görünümü
Yukarıda detaylı olarak incelenen Ar-Tur Tatil Sitesi Kuzey Ege Havza sınırları içerisindeki
en büyük kapasiteli yazlık site olma özelliğine sahiptir. Bu tesisin haricinde; Kuzey Ege
Havzası sınırları içerisinde; 50‘si Çanakkale, 89‘u Balıkesir ve 127‘si Ġzmir il sınırları
içerisinde olan toplamda 266 adet yazlık site, otel, motel vb. evsel atıksu kaynağı durumunda
turistik tesis bulunmaktadır. Sözü edilen bu tesislerin inceleme ve denetimi Ġl Çevre ve
Orman Müdürlükleri tarafından düzenli olarak yapılmaktadır.
5.2.
Endüstriyel Atıksu Altyapısı
Kuzey Ege Havzası sınırları içerisinde yer alan ve kirlilik oluĢumu açısından risk unsuru olan
temel endüstriyel faaliyetler aĢağıdaki Ģekilde özetlenebilir:
Edremit Körfezi ve Balıkesir‘in Ayvalık ilçesi çevresinde zeytinyağı üretimi;
Aliağa Nemrut Ağır Sanayi Bölgesi‘nde rafineri, petrokimya tesisi, demir çelik üretim
tesisleri, haddehaneler ve gemi söüm tesisleri;
Manisa‘nın Soma ilçesinde TKĠ Ege Linyit ĠĢletmeleri ve diğer özel kömür iĢletmeleri;
Bakırçay Ovası‘nda yer alan ve tarıma dayalı üretim yapan gıda sanayi tesisleri;
Havza için çevresel açıdan önem arz eden endüstriyel faaliyetler ve bu faaliyetler sonucu
oluĢan riskler Bölüm 7 de detaylı olarak verilmiĢtir. Bu bölümde yalnızca havza için kirlilik
oluĢturma riski yüksek olan ve saha çalıĢmaları esnasında ziyaret edilen sanayi tesislerinin
atıksu altyapı durumları ile ilgili bilgi verilecektir.
Baskı Ta
5.2.1.
Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu
Havza içerisinde yalnızca Ġzmir‘in Aliağa ilçesinde OSB bulunmakta olup; bünyesinde 23‘ü
inĢa halinde, 11‘i ise iĢletmede olan toplam 34 iĢyeri yer almaktadır. Bu iĢletmelerden
yalnızca 2 tanesinde proses atıksuyu oluĢumu söz konusu olup; oluĢan atıksu alıcı ortama
deĢarj standartlarında arıtıldıktan sonra OSB‘nin atıksu toplama kanalına deĢarj edilmektedir.
OSB‘de bulunan 100 ton/gün kapasiteli paket AAT‘de evsel atıksuların ile endüstriyel
atıksuların birlikte arıtılmaktadır. 15.08.2008 tarih ve 556 nolu deĢarj izin belgesine sahip
OSB‘nin AAT çıkıĢ suyu deĢarjı Kunduz D.‘ne yapılmaktadır.
Aliağa OSB Mevcut Paket Evsel AAT
5.2.2.
Aliağa OSB Atıksu Arıtma Tesisi DeĢarjı
Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu
Havza içerisinde yer alan ve önemli kirletici kaynak vasfına sahip sanayi tesisleri aĢağıda
sıralanmıĢtır.
TÜPRAġ Aliağa Rafinerisi
PETKĠM Aliağa Kompleksi
Yudum Gıda San. A.ġ. Ayvalık Yağ Üretim Fabrikası
SEAġ Soma Termik Santrali
TARĠġ S.S. 80 No.lu Küçükkuyu Zeytin ve Zeytinyağı Tarım SatıĢ Kooperatifi
Viking Kâğıt ve Selüloz A.ġ.
Baskı Ta
TÜPRAġ Aliağa Rafinerisi
1972 yılında Türkiye'nin artan petrol ürünleri talebini karĢılamak amacıyla 3 milyon ton/yıl
ham petrol iĢleme kapasitesi ile üretime baĢlamıĢ olan Türkiye Petrol Rafinerileri A.ġ. Aliağa
Rafinerisi, Ģirketin 2005 yılında özelleĢtirilmesinin ardından özel kuruluĢ bünyesindeki
faaliyetlerine devam etmektedir. Yıllık 11 milyon ton ham petrol iĢleme kapasitesine sahip bu
önemli sanayi tesisinde, 2008 yılında toplam 9,6 milyon ton LPG, nafta, kurĢunsuz benzin, jet
yakıtı, motorin, madeni yağ, kalorifer yakıtı, fuel oil, asfalt, vaks vb. petrol ürünü üretilmiĢtir.
Rafineri bünyesinde gerçekleĢtirilen faaliyetler neticesinde oluĢan ve yüksek oranda petrol
türevli kirletici içeren atıksu ile saha zeminindeki döküntü ve serpintilerin karıĢtığı yağmur
suları kompleks bünyesinde bulunan 2 adet arıtma tesisinde fiziksel, kimyasal ve biyolojik
arıtmaya tâbi tutularak arıtılmaktadır. 600 m3/saat kapasiteli 2 tesisten birinde yalnızca
proses atıksuyu, diğerinde ise proses atıksuyu ile birlikte kompleks içerisinde oluĢan evsel
atıksular arıtılmaktadır. Tesislerde arıtma iĢlemi, temel olarak petrolün yüzdürülerek sudan
ayrılması prensibine dayalıdır.
Arıtma tesisine gelen atıksu önce kum tutucuda çökelebilen maddelerden arındırılmaktadır.
Yağ içeren atıksu daha sonra bu tür tesislerde dünya çapında yaygın olarak kullanılan ve
standartları ―American Petroleum Institute‖ tarafından belirlenmiĢ olan ―API Seperatörlü‖
havuzlara alınmakta; burada hem dibe çöken hem de yüzeye çıkan petrol ve diğer yağlı
artıklar giderilmektedir.
TÜPRAġ AAT Kum Tutucu Havuzu
TÜPRAġ AAT Kum Tutucu Havuzundan Çökeltim
Havuzuna GeçiĢ
Daha sonra dengeleme havuzuna alınan atıksu; yine yüzebilen maddeler alınarak dairesel
planlı DAF (çözünmüĢ hava flotasyonu (yüzdürme)) tanklarına pompalanmaktadır. DAF‘tan
Baskı Ta
çıkan atıksu 2 adet dikdörtgen planlı havalandırma tankına iletilmektedir. Havalandırma
havuzunda flok oluĢumunun iyi durumda olduğu gözlenmiĢ; çamur hacim indeksinin istenilen
seviyede olduğu tespit edilmiĢtir.
TÜPRAġ AAT Çökeltme Havuzundaki API
Seperatörler
TÜPRAġ AAT Dengeleme Havuzu
Havalandırma havuzunda sonra 3 adet dairesel planlı son çöktürme tankına alınan atıksu
buradan da nihai dengeleme tankına alınarak dinlendirilmektedir. Son çöktürme tanklarında
yüzey sıyırıcı ve üçgen savak bulunmamaktadır.
TÜPRAġ AAT Çökeltme Havuzundaki API
Seperatörler
Baskı Ta
TÜPRAġ AAT Dengeleme Havuzu
TÜPRAġ AAT Havalandırma Havuzu
TÜPRAġ AAT Son Çökeltim Tankı
Ġki arıtma tesisinin yalnızca birinden deĢarj yapılmakta olup, deĢarj yapılmayan tesiste
arıtılan su kum filtreden geçirildikten sonra yeniden proseste kullanılmaktadır. DeĢarj yapılan
tesiste arıtılan su ise rafineri kompleksinin Nemrut Körfezi‘ne açılan noktasından körfeze
verilmektedir.
PETKĠM Aliağa Kompleksi
Birinci BeĢ Yıllık Kalkınma Planı döneminde Türkiye'de petrokimya sanayinin kurulması fikri
benimsenmiĢ; bunun ardından Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı öncülüğünde 1965 yılında
Petkim Petrokimya A.ġ. kurulmuĢtur. III. BeĢ Yıllık Kalkınma Planı döneminde Petkim'in ikinci
kompleksinin Aliağa'da kurulması kararlaĢtırılmıĢ olup; 1985 yılında kompleks iĢletmeye
alınmıĢtır.
Petkim Aliağa kompleksinde 15 ana üretim fabrikasında rafinerilerden veya dıĢ piyasadan
alınan petrol ürünleri 50'yi aĢan petrokimyasal ürüne çevrilerek; inĢaat, tarım, otomotiv,
elektrik, elektronik, ambalaj, tekstil, ilaç, boya, deterjan, kozmetik gibi birçok sanayi kolu için
hammadde üretimi yapılmaktadır. Komplekste yer alan fabrikalarda gerçekleĢen üretim
faaliyetleri sonucu yüksek kirletici vasfa sahip atıksu oluĢmaktadır. OluĢan bu atıksu, Ģirket
verilerine göre %90 BOĠ5 ve %75 KOĠ arıtma verimine sahip olan arıtma tesisinde arıtılarak
Nemrut Körfezi‘ne deĢarj edilmektedir.
Petkim Aliağa Kompleksi‘nde üç türlü atıksu oluĢumu söz konusudur. Bunlar kimyasal atıksu,
yağlı atıksu ve evsel atıksudur. Arıtma tesisine gelen kimyasal atıksu; nötralizasyon,
koagülasyon, flokülasyon ve çökeltim iĢlemlerini içeren kimyasal arıtmaya tâbi tutulduktan
Baskı Ta
sonra yeniden kulanım için temiz su tankında biriktirilmektedir. Kimyasal atıksu arıtma
biriminin kapasitesi 1.000 m3/sa‘dir.
PETKĠM AAT Kimyasal Atıksu Arıtma Tesisi GiriĢi
PETKĠM AAT Nötralizasyon Tankı Dozaj Pompaları
PETKĠM AAT Kimyasal Atıksu Arıtma Çökeltim
Tankı
PETKĠM AAT Temiz Su Tankı
Komplekste oluĢan ve petrol türevli kirletici içeren yağlı atıksu 550 m 3/saat kapasiteye sahip
diğer bir tesiste arıtılmaktadır. Atıksu öncelikle 3.000 m3 hacimli dengeleme havuzuna
alınmaktadır. Burada hacim ve kirlilik homojenliği sağlanmakta ve yüzeye çıkan yağ
alınmaktadır.
Baskı Ta
PETKĠM AAT Yağlı Atıksu Dengeleme Havuzu
PETKĠM AAT API Seperatörlü Yağ Kapanı
Daha sonra yağ kapanına alınan atıksu içerisindeki yüzen faz ―API Seperatörleri‖ vasıtasıyla
alınmaktadır. Burada tutulan ve yüksek yanıcı özelliğe sahip olan atıklar, kompleks
bünyesinde yer alan ve 2003 yılında kurulmuĢ olan atık yakma ünitesinde yakılarak bertaraf
edilmektedir.
Yağ tutucu sonrasında flotasyon tankında çözünmüĢ hava ile yüzdürülen ve sudan hafif olan
partiküllerden arındırılan atıksu; nötralizasyon, koagülasyon ve flokülasyon aĢamalarını
içeren kimyasal arıtmaya tâbi tutulmaktadır. Kimyasal arıtma sonrası biyolojik arıtma için 2
adet dikdörtgen planlı havalandırma havuzu mevcuttur. Havalandırma havuzlarında yüzeysel
havalandırıcılar vasıtasıyla havalandırma sağlanmakta olup; oksijen seviyesi otomatik olarak
ile kontrol edilmektedir. Havalandırma havuzunda flok oluĢumun gayet iyi seviyede olduğu
gözlenmiĢtir. Buna bağlı olarak arıtmanın istenilen seviyede gerçekleĢtiği söylenebilir.
PETKĠM AAT Yanıcı Yağların Biriktirildiği Tank
Baskı Ta
PETKĠM AAT Kimyasal Arıtma (Flotasyon) Tankı
PETKĠM AAT Havalandırma Havuzu Ġçerisinde
Yüzeysel Havalandırıcılar
PETKĠM AAT Son Çökeltim Tankı ÇıkıĢı
Havalandırma sonrası atıksu 36 m çaplı dairesel planlı son çökeltim tankına alınmaktadır.
Son çökeltim tankında yüzücü artıkların toplanması için dalgıç perde olmadığı görülmüĢtür.
OluĢan
çamur
graviteli
yoğunlaĢtırıcıda
bekletildikten
sonra
santrifüjlerde
susuzlaĢtırılmaktadır. SusuzlaĢtırılmıĢ çamur diğer yanıcı atıklarla birlikte yakma tesisinde
bertaraf edilmektedir.
ArıtılmıĢ atıksu kimyasal arıtmada arıtılan atıksuyun depolandığı temiz su tankına
iletilmektedir. ArıtılmıĢ atıksu kompleks içerisinde yer alan fabrikalarda soğutma suyu olarak
kullanılmakta olup; fazlası Petkim Limanı‘nın yanından Ege Denizi‘ne deĢarj edilmektedir.
DeĢarj kanalında otomatik numune alma cihazları bulunmaktadır.
PETKĠM AAT Çamur YoğunlaĢtırma Tankı Savakları
Baskı Ta
PETKĠM AAT Arıtma Tesisi ÇıkıĢ Kanalı
PETKĠM AAT Otomatik Numune Alma Cihazları
PETKĠM AAT Deniz DeĢarjı Noktası
YUDUM Gıda San. A.ġ. Ayvalık Yağ Üretim Fabrikası
Balıkesir‘in Ayvalık ilçesi Küçükköy mevkiinde bulunan Yudum Gıda Sanayi A.ġ. Ayvalık Yağ
Üretim Fabrikası 1984 yılında kurulmuĢ olup; tesiste yemeklik ayçiçeği, mısır ve zeytinyağı
üretimi yapılmaktadır. Fabrikanın yıllık 85.000 ton mısırözü ve ayçiçeği yağı, 20.000 ton
zeytinyağı üretim kapasitesi vardır. Tesiste üretim sonucu yağ içeriği ve buna bağlı olarak
kirletici vasfı yüksek atıksu oluĢumu söz konusudur. OluĢan atıksu fizikokimyasal ve biyolojik
arıtma kademelerinde arıtılarak tesisin hemen yanından geçen ve Sarımsaklı Plajı‘ndan Ege
Denizi‘ne dökülen Nikita D.‘ne deĢarj edilmektedir.
Arıtma tesisine iletilen atıksu ilk olarak 1.000 m3 hacimli dengeleme havuzuna alınmaktadır.
Dengeleme havuzundan sonra yağ kapanında yüzen yağlardan arındırılan atıksu pH
ayarlaması için nötralizasyon iĢlemine tâbi tutulmaktadır. ÇözünmüĢ hava ile yüzdürme
iĢlemi için flotasyon tankına alınan atıksu; buradan da koagülasyon, flokülasyon ve çökeltme
iĢlemlerini kapsayan kimyasal arıtma aĢamasından geçirilmektedir.
Baskı Ta
YUDUM GIDA AAT Dengeleme Havuzu
YUDUM GIDA AAT Yağ Tutucu
Kimyasal arıtma sonrası biyolojik arıtma aĢaması gelmektedir. 25 m uzunluğundaki iki adet
havalandırma havuzunda havalandırma tertibatı olarak hava üfleyiciler kullanılmaktadır.
Havuzlardan alınan numunede flok oluĢumun iyi olduğu gözlenmiĢtir. Son çökeltim tankının
çapı 15 m olup; dipten alınan çamurun susuzlaĢtırılması için bant filtre kullanılmaktadır.
SusuzlaĢtırılan çamur zeytinliklerde gübre olarak kullanılmaktadır.
YUDUM GIDA AAT Kimyasal Arıtma
Baskı Ta
YUDUM GIDA AAT Havalandırma Havuzu
YUDUM GIDA AAT Son Çökeltim Tankı
YUDUM GIDA AAT DeĢarj Hattı
Atıksu arıtma tesisinde yer alan mekanik ekipmanların zamanın etkisine bağlı olarak
yıpranmıĢ ve paslanmıĢ olduğu görülmüĢtür. Ayrıca tesiste köpük oluĢumu problemi olduğu
tespit edilmiĢtir.
SEAġ Soma Termik Santrali
Türkiye Elektrik Üretim A.ġ.‘ne bağlı olarak çalıĢmakta olan Soma Elektrik Üretim A.ġ.
Termik Santrali; her biri 22 MW gücünde 2 üniteli Soma-A ve her biri 165 MW gücünde 6
üniteli Soma-B Santralinden oluĢmaktadır. Toplam 1034 MW Kurulu gücü olan santralde ana
yakıt olarak linyit kömürü, yardımcı yakıt olarak da fuel oil ve motorin kullanılmaktadır.
Santralde toplam 1.177 personel çalıĢmakta olup, personelden kaynaklanan evsel atıksuların
arıtılması için 1 adet 200 m3/gün kapasiteli evsel atıksu arıtma tesisi bulunmaktadır. Tesis
ızgara sistemi, fiziksel parçalayıcı, havalandırıcı ve çamur kurutma yataklarından
oluĢmaktadır. Saha çalıĢmaları esnasında, tesiste yer alan ekipmanların zamanın etkisine
bağlı olarak eskimiĢ ve yıpranmıĢ olduğu gözlenmiĢtir. Manisa Ġl Müdürlüğü tarafından 2010
yılında yapılan denetimlerde tesisteki havalandırma havuzunun çalıĢır vaziyette olduğu,
havalandırıcı aeratörün yenilendiği ancak havuzdaki savakların ve ızgaraların henüz
yenilenmediği tespit edilmiĢtir.
Baskı Ta
SEAġ Evsel AAT Havalandırma Havuzu
SEAġ Soğutma Suları Toplama Havuzu ĠnĢaatı
Santralde oluĢan 30 m3/saat debiye sahip soğutma suları için 2010 yılı içerisinde toplama
havuzu inĢa edilmiĢtir. Toplama havuzunda biriktirilen su kapalı çevrim kül atma sistemi ile
Ayıtlı Kül Barajı‘na verilecektir.
TARĠġ S.S. 80 No.lu Küçükkuyu Zeytin ve Zeytinyağı Tarım SatıĢ Kooperatifi
Ege Bölgesi‘nde zeytincilik faaliyeti yürüten yaklaĢık 27 bin üreticinin bağlı olduğu TARĠġ
Zeytin ve Zeytinyağı Tarım SatıĢ Kooperatifleri Birliği, 33 adet kooperatifi bünyesinde
barındırmaktadır. Bu kooperatiflerden biri olan 80 No‘lu Küçükkuyu Kooperatifi‘nin zeytin
sıkma kapasitesi 180 ton/gün dür.
Tesiste zeytin sıkma sonucu oluĢan zeytin karasuyunun arıtılması amacıyla 2009 yılı
içerisinde toprak buharlaĢtırma lagünü yapılmıĢ olup; Çanakkale Çevre ve Orman Ġl
Müdürlüğü‘nce toprak lagünün vasfının 2010 sezonuna kadar iyileĢtirilmesi istenmiĢtir.
Viking Kâğıt ve Selüloz A.ġ.
Viking Kâğıt ve Selüloz A.ġ.‘nin Ġzmir Aliağa‘da bulunan 45.000 ton/yıl üretim kapasitesine
sahip tesisinde tuvalet kâğıdı, havlu, peçete gibi ev içi ve dıĢı kullanıma yönelik temizlik
kâğıtları üretimi gerçekleĢtirilmektedir. Kâğıt üretimi sonucu oluĢan ve ortalama günlük debisi
4.000 m3 olan atıksu; kapasitesi 10.000 m3/gün olan arıtma tesisinde arıtılmaktadır.
Prosesten kaynaklanan atıksu; öncelikle koagülasyon, flokülasyon ve çökeltme iĢlemlerini
kapsayan kimyasal arıtma aĢamasından geçirilmektedir. Daha sonra biyolojik arıtmaya tâbi
tutularak arıtılan atıksu, tesisin hemen yanından geçen ve Kuzey Ege Havzası sınırları
içerisinde önemli bir temiz su kaynağı olan Güzelhisar Çayı‘na deĢarj edilmektedir.
Baskı Ta
VĠKĠNG KÂĞIT AAT Kimyasal Arıtma Ünitesi
VĠKĠNG KÂĞIT AAT Tesis Ġçinde Biriktirilen Arıtma
Çamurları
Viking Kâğıt AAT‘de arıtma sonucu oluĢan arıtma çamurları, mevcut durumda tesis sınırları
içerisinde depolanmaktadır. Çamur miktarının fazla olması bu depolamanın sürdürülebilir
olmasını
güçleĢtirmektedir.
OluĢan
çamurların
uygun
yöntemlerle
bertarafı
gerçekleĢtirilmelidir.
5.3.
Katı Atık Yönetimi Altyapısı
5.3.1.
Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu
Kuzey Ege Havzası‘nda proje kapsamında incelenen yerleĢim yerlerinde oluĢan katı atıkların
hepsi düzensiz depolama sahalarında bertaraf edilmektedir. Genellikle dere ve çay
kenarlarına, terk edilmiĢ maden ocaklarına ve orman vasfını yitirmiĢ arazilere kontrolsüz bir
Ģekilde dökülmekte olan atıklar, sızıntı suları ile toprağı, yüzeysel ve yeraltı sularını
kirletmektedir. Havza içerisinde Ayvacık, Havran, Burhaniye ve Edremit gibi önemli ilçelerde
geçen akarsu kenarlarına; Bakırçay Nehri kenarındaki ilçelerde ise genelde nehrin ve nehre
bağlanan dere yataklarına düzensiz ve kontrolsüz atık dökümü yapılması ve bu sebeple
kirliliğin doğrudan temiz su kaynaklarına karıĢması çevresel riskleri daha da artırmaktadır.
Havza içerisinde yer alan tüm yerleĢim yerlerine ait katı atık bertaraf durumu özeti EK I de
verilmiĢtir.
Baskı Ta
Edremit Belediyesi Katı Atık Düzensiz Depolama
Sahası (Edremit Çayı Kenarı)
Burhaniye Belediyesi Katı Atık Düzensiz Depolama
Sahası (Karınca D. Kenarı)
Soma Belediyesi Katı Atık Düzensiz Depolama
Sahası Maden D. Kenarı)
Zeytinli Belediyesi Katı Atık Düzensiz Depolama
Sahası (Kızılkeçili D. Kenarı)
Havzada Ġzmir‘in Bergama ilçesinde inĢaatı tamamlanmıĢ ancak henüz iĢletmeye alınmamıĢ
bir katı atık düzenli depolama tesisi bulunmaktadır. ĠnĢaatı 2009 yılı içerisinde tamamlanan
tesiste iĢletme ruhsatı alınmadığından henüz atık depolanmamaktadır. Sindel mevkisindeki
tesis iki hücre Ģeklinde inĢa edilmiĢ olup; tesiste gaz toplama sistemi ve sızıntı suyu toplama
havuzu bulunmaktadır. OluĢan sızıntı suyunun depolanan katı atık üzerine geri devir
ettirilmesi öngörülmüĢtür. Tesiste ayrıca tıbbi atık sterilizasyon tesis binası da mevcuttur.
Tesis inĢaatı sözleĢme bedeli olan 3.635.085 TL‘nın %90'ı Türkiye'de 13 belediyenin su, atık
su ve kanalizasyon problemlerinin çözümü için Dünya Bankası ile Ġller Bankası arasında
imzalanan protokol kapsamında alınan krediden, yüzde 10'luk kısmı ise belediye
kaynaklarından karĢılanmıĢtır.
Baskı Ta
Bergama Belediyesi Katı Atık Depolama Hücresi
Bergama Belediyesi Sızıntı Suyu Toplama Havuzu
Kuzey Ege Havzası sınırları içerisinde mevcut durumda 4 adet katı atık birliği bulunmaktadır.
Bu birliklere ait bilgiler Tablo 44 te verilmiĢtir. ġekil 55 te havzadaki mevcut düzenli ve
düzensiz depolama sahaları birlik yapılanması ile birlikte harita üzerinde gösterilmektedir.
ġekil 56 da ise havzadaki katı atık birliklerinin düzenli depolama sahaları ile ilgili durum ve
hangi aĢamada oldukları (mevcut, inĢaat, planlama) haritalandırılmıĢtır.
Tablo 44. Kuzey Ege Belediye Katı Atık Birlikleri
Birlik
Nüfusu
Atık
Miktarı
(ton/yıl)
Ayvacık, Ezine, Bayramiç,
Bozcaada, Gülpınar,
Küçükkuyu, Geyikli,
Mahmudiye Belediyeleri
45.187
20.646
Yer seçimi yapılmıĢ, ormanlık
alan için ön izin alınmıĢtır
Havran, Ayvalık, Edremit,
Gömeç, Burhaniye,
Büyükdere, Karaağaç,
Altınoluk, Akçay, Zeytinli,
Kadıköy, Güre, Pelitköy,
Altınova, Küçükköy
Belediyeleri
202.279
85.650
Bertaraf tesisi yapılmak üzere
38 ha lık hazine arazisi
02.03.2010 tarih ve 2010/2
sayılı MÇK kararı ile uygun
bulunmuĢtur. Proje IPA
Programı kapsamında
gerçekleĢtirilecektir.
Birlik Adı
Üye Belediyeler
Çanakkale –
Troas Bölgesi
Belediyeleri Katı Atık
Yönetim Birliği
Balıkesir –
Körfez Belediyeler
Birliği
Baskı Ta
Son Durum
Birlik Adı
Üye Belediyeler
Manisa –
AKÇEB+SOMKIRÇE
B
Manisa Ġl Özel Ġdaresi,
Akhisar, Gördes,
Gölmarmara, Soma,
Kırkağaç Ġlçe ve Belde
Belediyeleri
Ġzmir –
Bergama Katı Atık
Birliği
Bergama, Dikili, Kınık
Ġlçe ve Belde Belediyeleri
355.079
Atık
Miktarı
(ton/yıl)
129.603
86.758
-
Birlik
Nüfusu
Son Durum
11.03.2010 tarihinde Akhisar
ve Soma Belediye BaĢkanlığı
temsilcileri ile yer seçimi
alternatifleri değerlendirilmiĢtir.
IPA tarafında teknik yardım
projesi Ģartnamesi hazırlanmıĢ
olup 08.01.2010 da Merkezi
Finans ve Ġhale Birimi‘ne
gönderilmiĢtir. Avrupa
Delegasyonu onayı alınması
halinde teknik yardım projesi
ihale iĢlemleri baĢlatılacaktır.
Bergama ilçesinde inĢaatı
2009 yılında tamamlanmıĢ
olan katı atık düzenli depolama
tesisi henüz iĢletme ruhsatı
almamıĢtır.
Kaynak: ÇOB Eylem Planı (2008), Bakanlık verileri (Mart 2010), Belediye görüĢmeleri
ġekil 55. Kuzey Ege Havzası Mevcut Katı Atık Düzenli/Düzensiz Depolama Sahaları ve Birlikler
Baskı Ta
ġekil 56. Kuzey Ege Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası Durumu Haritası
5.3.2.
Tıbbi Atık Bertaraf Durumu
Havza sınırları içerisindeki yerleĢim yerlerindeki hastane, sağlık ocağı ve polikliniklerde
oluĢan tıbbi atıkların bertarafı için yapılmıĢ herhangi bir bertaraf tesis yoktur. Bu tür atıklar
mevcut durumda kireçle muamele edildikten sonra vahĢi döküm sahalarında gömülmek
suretiyle bertaraf edilmektedir. Bergama Belediyesi düzenli depolama alanı bünyesinde, tıbbi
atık bertaraf tesisinin yapılması öncesi ön hazırlık olarak bina inĢaatı tamamlanmıĢtır. Havza
içerisinde oluĢan bu tür atıkların mevzuata uygun Ģekilde bertaraf edilmesini mümkün kılmak
amacıyla kurulmuĢ ve kurulacak olan katı atık birlikleri tarafından yaptırılacak olan katı atık
bertaraf tesislerinde tıbbi atık bertarafı için de uygun çözümlerin uygulanması Ģartı
sağlanmalıdır.
Baskı Ta
6.
SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN
HESAPLANMASI
Su kalitesinin korunması amacıyla kaliteyi olumsuz etkileyen faaliyetler havza ölçeğinde
belirlenmeli, gerekli önlemlerin alınması için havza bütününde çalıĢmalar yapılmalı ve planlar
oluĢturulmalıdır. AB Su Çerçeve Direktifi de su kaynaklarının korunması için çalıĢmaların
havza ölçeğinde gerçekleĢtirilmesini hedeflemektedir.
Su kalitesini etkileyen ve çeĢitli faaliyetlerle ortaya çıkan kirletici kaynaklar noktasal veya
yayılı karaktere sahiptirler. Noktasal kirleticiler oluĢumlarının ardından arıtılarak havza için bir
tehdit oluĢturmaları önlenebilmektedir. Buna karĢın yayılı kirleticilerin oluĢtuktan sonra
kontrol edilmesi zordur. Bu nedenle yayılı kirleticiler için kaynağında kirlilik azaltmaya yönelik
önlemlerin alınması gereklidir. Bu amaçla havzalarda su kaynaklarının sürdürülebilir
kullanımı için yayılı kirletici kaynakların ve yüklerin belirlenmesi, gelecekte kirlilik yüklerinde
azalmaların gerçekleĢmesi için önerilerin getirilmesi gereklidir.
6.1.
Su Kalitesi Sınıflamaları
6.1.1.
Yöntem
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi
ölçüm verileri kullanılarak ve Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de verilen Kıta
içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite
sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSĠ istasyonu için
organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, BOĠ, NH4-N, NO2-N
ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I, II, III, IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile
oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir. Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına
(A,B,C,D) göre de su kalite sınıfları (I, II, III, IV) belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritalara
iĢlenmiĢtir. Su kalite sınıfları SKKY‘de Ģu Ģekilde tanımlanmıĢtır:
Baskı Ta
Sınıf I
: Yüksek kaliteli su
Sınıf II
: Az kirlenmiĢ su
Sınıf III
: Kirli su
Sınıf IV
: Çok kirlenmiĢ su
Bir su kaynağının bu sınıflardan herhangi birine dâhil edilebilmesi için bütün parametre
değerleri, o sınıf için verilen parametre değerleriyle uyum halinde bulunmalıdır. Yukarıda
belirtilen kalite sınıflarına karĢılık gelen suların, aĢağıdaki su kullanım alanları için uygun
olduğu kabul edilir.
a) Sınıf I - Yüksek kaliteli su;
1) Ġçme suyu olma potansiyeli yüksek olan yüzeysel sular,
2) Rekreasyonel amaçlar (yüzme gibi vücut teması gerektirenler dahil),
3) Alabalık üretimi,
4) Hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyacı,
5) Diğer amaçlar.
b) Sınıf II - Az kirlenmiş su;
1) Ġçme suyu olma potansiyeli olan yüzeysel sular
2) Rekreasyonel amaçlar,
3) Alabalık dıĢında balık üretimi,
4) Teknik Usuller Tebliği‘nde verilmiĢ olan sulama suyu kalite kriterlerini
sağlamak Ģartıyla sulama suyu olarak,
5) Sınıf I dıĢındaki diğer bütün kullanımlar.
c) Sınıf III - Kirlenmiş su; gıda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler hariç olmak
üzere uygun bir arıtmadan sonra endüstriyel su temininde kullanılabilir.
d) Sınıf IV - Çok kirlenmiş su; Sınıf III için verilen kalite parametrelerinden daha düşük
kalitede olan ve üst kalite sınıfına iyileştirilerek kullanılabilecek yüzeysel sulardır.
Su potansiyelini korumak amacıyla, Sınıf I suların su toplama havzalarında, halen söz
konusu su kaynağından herhangi bir biçimde içme suyu temin edilip edilmediğine
bakılmaksızın,
su toplama
havzasının sınırına kadar olan alandaki faaliyetlerden
kaynaklanan atıksuların deĢarj standartlarını sağlayarak havza dıĢına çıkarılması veya geri
dönüĢümlü olarak kullanılması zorunludur. Ancak 04.09.1988 tarihinden veya kaynağın içme
ve kullanma suyu kapsamına alındığı tarihten önce bu alanda mevcut olup, uzun mesafeli
koruma alanında kalan tesislerden sıvı, gaz ve katı atıklarını ilgili idare tarafından uygun
görülen ekonomik uygulanabilirliği ispatlanmıĢ ileri teknoloji seviyesinde arıtma ve bertaraf
Baskı Ta
teknikleri ile uzaklaĢtırılmasını sağlayanlarda bu esaslar aranmaz. Bu alanda katı atık
depolama tesisleri Bakanlığın uygun görüĢü alınarak yapılabilir. Sınıf II sulardan içme ve
kullanma suyu olarak yararlanma imkânı bulunanların, su alma noktası membaına atık veya
atıksu boĢaltımı yapılmaması esastır. Bunun dıĢında kalan amaçlarla, Sınıf II sularda mevcut
kaliteyi korumak esastır. Teknik ve ekonomik açıdan tutarlı ise, Sınıf III sularda kaliteyi
iyileĢtirmeye çalıĢmak esastır. Sınıf IV sularda ise amaç, uzun vadeli bir havza koruma planı
çerçevesinde mevcut kaliteyi iyileĢtirmektir.
Bir gruba (A, B, C, D) ait parametrelerin en düĢük kalite sınıfı o grubun sınıfını
göstermektedir. Bu çalıĢmada ana parametre gruplarına göre tespit edilen su kalite sınıfları,
sadece ölçümü yapılmıĢ parametreler üzerinden hesaplanmıĢtır. Ölçümü yapılmamıĢ
parametreler değerlendirmeye esas alınmamıĢ; çoğu istasyonda hiçbir parametrenin
ölçülmediği D (bakteriyolojik) parametre grubunda kalite sınıfı belirlenmemiĢtir.
Ortam kalitesini belirlemek üzere alınan su numunelerinde herhangi bir parametre için
yapılan ölçümlere ait %90 persentil (yüzdelik) değerini gösteren karakteristik değerler
hesaplanmıĢtır. Uygun olasılık dağılım tablosunda 0,90 olasılık değerine karĢı gelen
değiĢken değerine eĢit standardize değiĢken veren parametre değeri karakteristik değeri
ifade etmektedir. Bir baĢka deyiĢle %90 olasılıkla aĢılmayacak değeri göstermektedir.
Karakteristik değerin belirlenmesinde kaza sonucu oluĢan durumları yansıtan ve bariz analiz
hataları sonucu ortaya çıkan sonuçlar dikkate alınmamaktadır. Herhangi bir su kütlesinin bir
noktasında ölçülen kıyaslama parametresinin belirlenecek karakteristik değeri, SKKY Tablo
1‘de verilen üst sınırlara göre (Tablo 45), hangi su kalite sınıfının üst değerinden daha küçük
ise, numune alma noktası o sınıfa ait olmaktadır.
Baskı Ta
Tablo 45. Kıta Ġçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri
SU KALĠTE PARAMETRELERĠ
A) Fiziksel ve inorganik- kimyasal parametreler
o
1) Sıcaklık ( C)
2) pH
3) ÇözünmüĢ oksijen (mg O2/L)
4) Oksijen doygunluğu (%)
5) Klorür iyonu (mg Cl‾/L)
=
6) Sülfat iyonu (mg SO4 /L)
+
7) Amonyum azotu (mg NH4 -N/L)
8) Nitrit azotu (mg NO2‾-N/L)
9) Nitrat azotu (mg NO3‾-N/L)
10) Toplam fosfor (mg P/L)
11) Toplam çözünmüĢ madde (mg/L)
12) Renk (Pt-Co birimi)
+
13) Sodyum (mg Na /L)
B) Organik parametreler
1) Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOĠ) (mg/L)
2) Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOĠ) (mg/L)
3) Toplam organik karbon (mg/L)
4) Toplam kjeldahl-azotu (mg/L)
5) Yağ ve gres (mg/L)
6) Metilen mavisi ile reaksiyon veren
yüzey aktif maddeleri (MBAS) (mg/L)
7) Fenolik maddeler (uçucu) (mg/L)
8) Mineral yağlar ve türevleri (mg/L)
9) Toplam pestisid (mg/L)
C) Ġnorganik kirlenme parametreleri
1) Civa (μg Hg/L)
2) Kadmiyum (μg Cd/L)
3) KurĢun (μg Pb/L)
4) Arsenik (μg As/L)
5) Bakır (μg Cu/L)
6) Krom (toplam) (μg Cr/L)
+6
7) Krom (μg Cr /L)
8) Kobalt (μg Co/L)
9) Nikel (μg Ni/L)
10) Çinko (μg Zn/L)
11) Siyanür (toplam) (μg CN/L)
12) Florür (μg F‾/L)
13) Serbest klor (μg Cl2/L)
=
14) Sülfür (μg S /L)
15) Demir (μg Fe/L)
16) Mangan (μg Mn/L)
17) Bor (μg B/L)
18) Selenyum (μg Se/L)
19) Baryum (μg Ba/L)
20) Alüminyum (mg Al/L)
21) Radyoaktivite (Bq/L)
Alfa-aktivitesi
beta-aktivitesi
D) Bakteriyolojik parametreler
1) Fekal koliform(EMS/100 mL)
2) Toplam koliform (EMS/100 mL)
Kaynak: SKKY Tablo 1
Baskı Ta
I
25
6.5-8.5
8
90
25
200
0.2
0.002
5
0.02
500
5
125
SU KALĠTE SINIFLARI
II
III
25
6.5-8.5
6
70
200
200
1
0.01
10
0.16
1500
50
125
IV
30
6.0-9.0
3
40
400
400
2
0.05
20
0.65
5000
300
250
> 30
6.0-9.0 dıĢında
<3
< 40
> 400
> 400
>2
> 0.05
> 20
> 0.65
> 5000
> 300
> 250
25
4
5
0.5
0.02
0.05
50
8
8
1.5
0.3
0.2
70
20
12
5
0.5
1
> 70
> 20
> 12
>5
> 0.5
> 1.5
0.002
0.02
0.001
0.01
0.1
0.01
0.1
0.5
0.1
> 0.1
> 0.5
> 0.1
0.1
3
10
20
20
20
Ölçülmeyecek
kadar az
10
20
200
10
1000
10
2
300
100
1000
10
1000
0.3
0.5
5
20
50
50
50
2
10
50
100
200
200
>2
> 10
> 50
> 100
> 200
> 200
20
50
> 50
20
50
500
50
1500
10
2
1000
500
1000
10
2000
0.3
200
200
2000
100
2000
50
10
5000
3000
1000
20
2000
1
> 200
> 200
> 2000
> 100
> 2000
> 50
> 10
> 5000
> 3000
> 1000
> 20
> 2000
>1
0.5
1
5
10
5
10
>5
> 10
10
100
200
20000
2000
100000
> 2000
> 100000
Karakteristik değerler, yüzdelik hesaplarında kullanılan istatistiksel hesaplama yöntemleriyle
hesaplanmaktadır. Yüzdelik değer hesaplarında tek bir standart yöntem olmayıp, literatürde
kabul edilen çeĢitli yöntemler vardır (Hyndmann ve Fan, 1996; Langford, 2006). Karakteristik
değerler, değiĢik istatistiksel dağılımlar göz önünde bulunularak birden çok yöntem ile
hesaplanabilmektedir. Karakteristik değerler Gumbel metodu (Gumbel, 1939) ile (Excel)
tespit edilmiĢ olup, su kalitesi sınıfını belirleyen sınır değerlere yakın olduğu tartıĢmalı
durumlarda Hazen metoduyla da (Hazen, 1914) değerlendirme yapılmıĢ ve hesaplanan en
yüksek karakteristik değer esas alınmıĢtır. 5'in altındaki örnek sayılarında kalite sınıfı hesabı
yapılmamıĢtır. Gumbel ve Hazen metotlarında takip edilen matematiksel yöntemler Tablo 46
da verilmektedir.
Tablo 46. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri
Metod
Gumbel
Hazen
P değeri
= (k - 1) / (n - 1)
= (k - 1/2) / n
Ġlk yüzdelik
0
50/n
Son yüzdelik
100
100-50/n
P: Yüzdelik değer (Su kalitesi hesaplarında P değeri 0,9 alınmıĢtır. Ancak çözünmüĢ
oksijen hesaplarında minimum değerler arandığı için 0,1, pH hesaplarında ise aralık
hesaplandığı için hem 0,1 hem de 0,9 üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtır).
n: Örnekleme sayısı
k: Küçükten büyüğe sıra (P ve n değerlerinden hesaplanır)
Küçükten büyüğe sıralamada k sırasında bulunan örnekleme değeri karakteristik değeri
göstermektedir. Eğer hesaplanan k değeri tam sayı değilse küçükten büyüğe sıralamada
k‘nın kesirsiz değerine ve onun bir fazlasına tekabül eden X(k) ve X(k+1) değerleri arasında
doğrusal interpolasyon yapılarak karakteristik değer tespit edilmektedir.
6.1.2.
Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları
Kuzey Ege Havzası‘nda, nehir havzası olmamasına bağlı olarak, çok sayıda bağımsız dere
ve çay mevcuttur. Bu akarsular, üzerlerindeki evsel ve endüstriyel atıksu baskılarına göre
birbirlerinden çok farklı su kalitesi özellikleri göstermektedir. Havza genelinde çeĢitli
akarsularda önemli parametreler olan KOĠ ve NH4-N parametrelerinin Sınıf I‘den IV‘e kadar
girebildiği tespit edilmiĢtir (ġekil 55). Diğer azot parametreleri olan NO2-N genelde Sınıf III ya
da IV‘e girerken, NO3-N ise çoğunlukla Sınıf I ya da II‘ye girmektedir (ġekil 55). A grubu
(fiziksel ve inorganik kirleticiler) parametrelere göre su kalitesinin çoğunlukla NO 2-N
nedeniyle Sınıf III ya da IV‘e girdiği görülmektedir (ġekil 56). B grubu (organik) parametreler
Baskı Ta
çeĢitli akarsularda Sınıf I‘den IV‘e kadar görülmektedir (ġekil 57). C grubu (inorganik
kirlenme) parametreleri de Sınıf I‘den IV‘e kadar görülmektedir (ġekil 58). ġekil 55-58 de yer
alan haritalar daha büyük ölçekli olarak EK VI da verilmiĢtir.
Havzadaki en önemli akarsulardan olan Bakırçay‘da, membaına yakın olan Kırkağaç ilçesi
sonrasından mansabına kadar organik parametreler olan KOĠ ve BOĠ parametreleri
amonyum azotu (NH4-N) sınıf IV‘e, yani çok kirli su sınıfına girmektedir. NO 3-N parametresi
Bakırçay boyunca Sınıf I‘dir. ÇözünmüĢ oksijen ve renk parametreleri de Bakırçay boyunca
Sınıf IV‘tür. C grubu (inorganik kirlenme) parametreler de Bakırçay boyunca Sınıf III ya da
IV‘tür. C grubu parametrelerden olan Mangan (Mn) çay boyunca Sınıf III olup, bor
parametresi de çayın mansabı haricinde Sınıf IV olup, C grubu için sınıf belirleyici olmuĢtur.
Bakırçay‘ı kuzeyden besleyen Yortanlı, Kestel, Karalar ve Yağcılar derelerinde KOĠ Sınıf I ya
da II, BOĠ Sınıf III, NH4-N Sınıf I ya da II, NO3-N sınıf I, C grubu ise mangan nedeniyle
genelde Sınıf II ya da III olmaktadır. Ancak Yortanlı D.‘nde bor C grubunu Sınıf IV‘e
indirmektedir.
Bakırçay‘ın güneyinde yer alan ve Aliağa‘nın kuzeyinden Ege Denizi‘ne dökülen Güzelhisar
Çayı, Güzelhisar Barajı çıkıĢında KOĠ açısından Sınıf II olmakla beraber, BOĠ nedeniyle B
grubu parametreler açısından Sınıf II‘ye girmektedir. Azot parametrelerinden NH4-N ve NO3N Sınıf I‘dir. C grubu parametrelerden mangan Sınıf III iken, bor nedeniyle C grubu Sınıf IV
olmaktadır.
Dikili‘nin kuzeyindeki Madra Çayı ise Madra Barajı çıkıĢında III.sınıfa giren pH ve NO 2-N
dıĢındaki A, B ve C grubu parametrelerde Sınıf I‘e girmektedir, yani çok temiz su
kategorisindedir denilebilir.
Ayvalık‘taki Nikita (Karaağaç) D.nde organik parametreler KOĠ ve BOĠ Sınıf IV‘e girerken
hesaplanan karakteristik konsantrasyonlar sırasıyla 403 ve 282 mg/L gibi çok yüksek
değerlerdedir. Amonyum azotu da 25 mg/L seviyesindeki çok yüksek karakteristik değerlerle
Sınıf IV‘e girmektedir. ÇözünmüĢ oksijen, sodyum, klorür, sülfat ve bor parametreleri de Sınıf
IV‘e girerken, renk ve toplam çözünmüĢ madde de Sınıf III‘e girmektedir. Bu derede yalnızca
NO3-N parametresi Sınıf I‘e girmektedir.
Havran ilçesinden geçen Havran Çayı‘nda Havran Barajı aks yerinde çoğu parametre için
Sınıf I olan su kalitesi kısa mesafe içinde Havran öncesinde birçok parametre için sınıf IV‘e
kadar düĢmektedir. Havran Çayı‘nda KOĠ parametresi çeĢitli istasyonlarda Sınıf II-IV
Baskı Ta
arasında iken, BOĠ parametresi nedeniyle çayın baraj çıkıĢı hariç, çoğu yerinde B grubu
organik parametreler Sınıf IV‘tür. Amonyum azotu da aynı Ģekilde Sınıf IV‘tür. Havran küçük
sanayi sonrasında KOĠ, BOĠ ve NH4-N için hesaplanan karakteristik konsantrasyonlar
sırasıyla 121, 88 ve 11 mg/L gibi yüksek değerlere sahiptir. C grubu parametreler arasında
ise demir ölçülen parametreler arasında belirleyici olmakta ve bu grubun kalite sınıfını çayın
çeĢitli yerlerinde II-III yapmaktadır.
Havran Çayı‘nı besleyen Palamut D.‘nde ise KOĠ, BOĠ ve NH4-N dahil olmak üzere çoğu
parametre Sınıf I olmasına rağmen, sülfat Sınıf III‘e, Kok D. karıĢımı sonrasında ise demir
Sınıf III‘e, pH ise 6‘nın altına inen karakteristik değerlerle Sınıf IV‘e inmektedir. Palamut D.‘ni
besleyen Kok D.‘nde ise organik parametreler Sınıf I olmasına rağmen, NH4-N ve mangan
Sınıf III, demir ve sülfat Sınıf IV, pH da 2,7‘ye kadar inen oldukça asidik karakteristik değer ile
Sınıf IV mertebesindedir. Bu derede önemli ölçüde asit ve metal kirlenmesi olduğu
söylenebilir.
Edremit Çayı‘nda KOĠ Sınıf II, BOĠ sınıf III‘e girerken B grubu BOĠ nedeniyle Sınıf III
seviyesindedir. Azot parametrelerinden NH4-N IV, NO3-N ise Sınıf II‘dir. ÇözünmüĢ oksijen
Sınıf III‘e girmektedir. C grubu demir nedeniyle Sınıf II‘ye girerken, bor, mangan ve arsenik
sınıf I‘dir. Edremit‘in batısındaki Zeytinli Çayı ise sıcaklık hariç ölçülen tüm parametreler için
(NO2-N dahil) Sınıf I, yani temiz su kategorisindedir. Ayvacık‘ın güneyinden geçen Tuzla
Çayı‘nda da Ayvalık Barajı çıkıĢında organik madde ve NH4-N Sınıf I‘e girerken, NO3-N Sınıf
III‘e girmektedir. C grubu parametrelerinden olan demir ve mangan da Sınıf I‘e girmektedir.
Havzanın önemli akarsularından olan Karamenderes Çayı‘nda KOĠ Sınıf I‘e girerken,
mansabına doğru Sınıf I‘den III‘e doğru değiĢen BOĠ parametresi B grubunun sınıfını
belirlemektedir. NH4-N Sınıf I-II‘ye, NO3-N Sınıf I‘e girmektedir. C grubu parametrelerden
ölçülen demir, bor ve mangan da Sınıf I‘dir.
Özetle havzada akarsularda su kalitesi açısından görülen en önemli sorunların baĢında
havzanın önemli bir akarsuyu olan Bakırçay‘ın organik madde, çözünmüĢ oksijen, amonyum
azotu ve renk açısından Sınıf IV, yani çok kirlenmiĢ olması gelmektedir. Bir diğer önemli çay
olan Havran Çayı da organik madde ve amonyum azotu ile çok kirlenmiĢ durumdadır.
Ayvalık civarındaki Nikita (Karaağaç) D. de organik madde, çözünmüĢ oksijen, amonyum
azotu, tuzluluk ve sülfat nedeniyle çok kirli akarsu kategorisindedir. Ayrıca bu akarsu toplam
çözünmüĢ madde ve renk açısından da kirlidir.
Baskı Ta
DSĠ tarafından yapılan su kalitesi gözlemlerinde B grubu organik parametreler arasında
çoğunlukla KOĠ ve BOĠ ölçümleri yapılmıĢ, diğer organik parametrelerin ölçümü genelde
yapılmadığı için gerçek su kalitesi tespit edilenden daha kötü olabilir. Toplam P ölçümlerinin
yapılmamıĢ olması, fosfor kirliliğinin düzeyinin belirlenmesini engellemektedir. Ayrıca, 21
adet olan C grubu parametreleri içinde genellikle sadece 3-4 parametre ölçüldüğü için gerçek
su kalitesi tespit edilenlerden daha kötü olabilir. Özellikle sanayinin yoğun olduğu yerlerdeki
akarsularda ağır metal parametrelerinin daha sıklıkla izlenmesinde fayda vardır. D grubu
parametreler için havzada bulunan DSĠ istasyonlarında ölçüm yapılmamıĢtır.
Havzada ölçüm istasyonu bulunmayan fakat su kalitesi açısından önemli olabilecek akarsular
ġekil 57 – 60 de siyah renkle belirtilmiĢtir. Havzadaki su kalitesi istasyonlarının sayısının,
önemli derelerin tamamını içermek üzere artırılması ve SKKY‘deki parametrelerin tamamının
ölçülebileceği Ģekilde yeniden organize edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca AB
sürecinde Su Çerçeve Direktifi‘ne uyum sağlamak için kimyasal kirlenmenin yanı sıra ekolojik
kirlenmenin de belirlenmesine ihtiyaç duyulacaktır. Ülkemizdeki akarsularda halihazırda
akarsuların ekolojik vaziyetini izleyecek bir organizasyon mevcut değildir. Bu konuda altyapı
çalıĢmalarının baĢlatılmasına ihtiyaç vardır
Baskı Ta
ġekil 57. Kuzey Ege Havzası Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
Baskı Ta
ġekil 58. Kuzey Ege Havzası A Grubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi
Baskı Ta
ġekil 59. Kuzey Ege Havzası B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
Baskı Ta
ġekil 60. Kuzey Ege Havzası C Grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi
Baskı Ta
Su Kaynaklarının Sıcaklıkları
DSĠ‘den temin edilmiĢ olan su kalitesi verileri kullanılarak DSĠ istasyonlarında 2003-2009
yılları arasında ölçülmüĢ olan minimum ve maksimum sıcaklıklar Tablo 47 de verilmektedir.
Bu süre zarfında 10‘un altında ölçüm yapılmıĢ olan DSĠ istasyonları dikkate alınmamıĢtır.
Tablo 47. Kuzey Ege Havzası Minimum ve Maksimum Su Sıcaklıkları
ĠSTASYON NO
ĠSTASYON ADI VE YERĠ
MĠNĠMUM
SICAKLIK
(°C)
8
MAKSĠMUM
SICAKLIK
(°C)
28
04-02-00-001
Bakırçay-Eğrigöl
04-02-00-015
Bakırçay-Soma Çıkısı
8
29
04-02-00-016
Bakırçay-SavaĢtepe Köprüsü
1
28
04-02-00-019
Bakırçay-Ördek Köprüsü
6
26
04-02-02-003
Güzelhisar D.-Güzelhisar Barajı Çıkısı
7
28
04-02-02-004
Yağcılar D.-SeviĢler Barajı Çıkısı
6
26
04-02-02-025
Karalar D.-Çaltıkoru Barajı Çıkısı
5
30
04-02-02-027
Kestel D.-Kestel Barajı Çıkısı
6
27
04-02-02-032
Yortanlı D.-Yortanlı Barajı Çıkısı
5
29
04-2500-002
Havran Çayı - Havran Öncesi (N1)
2
28
04-25-00-008
Havran Çayı -Kızıklı Yeni Köprü (N3)
3
26
04-25-00-017
Ayvalık Nikita Der. DSĠ Isl. ÇalıĢma BaĢ.
5
25
04-25-00-018
Ayvalık Nikita Der. HoĢap Yaya Köprüsü
5
23
04-25-00-022
Karamenderes-Akçin D. KarıĢım Nok. Öncesi
8
26
04-25-00-023
Karamenderes - Akçin D. Kar. Nok. Sonrası (EĠEĠ)
8
28
04-25-00-024
Havran Çayı -Balıklı Köprüsü (N4)
3
25
04-25-00-031
Zeytinli Çayı - Zeytinli Brj. Aks Yeri
5
28
04-25-00-032
Edremit Çayı - Kadıköy Der, Kar. Sonrası (N5)
9
29
04-25-00-033
Palamut D- Kok D. Kar. Noktası Öncesi
3
28
04-25-00-034
Kok D.
3
28
04-25-00-035
Palamut D- Kok D. Kar. Nok. Sonrası
3
28
04-25-00-036
Palamut D - Köylüce Köyü Köprüsü
3
27
04-25-00-037
Havran Çayı - Küçük Sanayi Sonrası (N2)
4
27
04-25-02-021
K.Menderes Bayramiç Brj. ÇıkıĢı
8
26
03-25-02-029
Çitalan D.SavaĢtepe Sarıbeyler Brj. ÇıkıĢı
4
26
04-25-02-030
Madra Çayı Madra Brj. ÇıkıĢı
5
27
Baskı Ta
Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması
6.2.
Bu bölümde Kuzey Ege Havzası‘ndaki baĢlıca kirletici kaynaklar tanımlanmaktadır. Bu
kapsamda, havzadaki noktasal ve yayılı kaynaklar ile bunların toplamından oluĢan besi
maddesi (nutrient) yüklerinin (azot ve fosfor) yıllara göre dağılımı verilmektedir. Yük dağılımı
il bazında sunulmaktadır. Temel prensip mevcut veriler doğrultusunda kirletici kaynakların
geçmiĢten bugüne nasıl değiĢtiğinin tespiti ve geleceğe uyarlanmasıdır. Bu kapsamda
noktasal veya yayılı kirletici kaynaklar için literatürde tanımlanmıĢ ve benzer projelerde
kullanılmıĢ olan birim kirlilik yüklerinden faydalanılmıĢtır.
Noktasal kirletici kaynaklar içerisinde; evsel atıksular ile kirlenmiĢ yüzeysel atıksuların birlikte
gruplandığı kentsel atıksular, endüstriyel atıksular ve katı atık düzenli depolama alanlarından
kaynaklanan sızıntı suları ile rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından toplanacak
olan sızıntı suları yer almaktadır. Yayılı kaynaklar içerisinde ise; tarımsal faaliyetlerde
kullanılan gübre ve zirai mücadele ilaçları, her türlü hayvancılık faaliyetleri, katı atık düzensiz
depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı suları, evsel atıksuların biriktirildiği foseptikler,
arazinin doğal yapısı ve atmosferik taĢınım yer almaktadır (ġekil 61).
Kirlilik Kaynakları
Noktasal Kaynaklar
Yayılı Kaynaklar
Kentsel atıksu deşarjları
Tarımsal faaliyetler
Gübre kullanımı
Pestisit kullanımı
Endüstriyel atıksu deşarjları
Hayvancılık faaliyetleri
Katı atık düzenli depolama sızıntı suları
Rehabilite edilen düzensiz depolama sızıntı suları
Katı atık düzensiz depolama sızıntı suları
Foseptik çıkış suları
Arazi kullanımı
Atmosferik taşınım
ġekil 61. Kirlilik Kaynakları
Baskı Ta
6.2.1.
Nüfus Tahminleri
YerleĢim yerlerinden kaynaklanan kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanması için öncelikle bu
yerleĢim yerlerinin, proje süresini kapsayan zaman dilimi içerisindeki nüfus tahminlerinin
yapılması gerekmektedir. Nüfus tahminleri yapılırken amaç, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki
nüfus değiĢimini, olabildiğince gerçekçi Ģekilde tahmin etmektir. Proje kapsamında havza
sınırları içinde yer alan yerleĢimler için 30 yıllık (2040 yılına kadar) kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık
ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar içerisinden havza
yapısının en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Nüfus tahminleri yapılırken aĢağıdaki temel prensipler dikkate alınmıĢtır:
GeçmiĢe yönelik nüfus sayım sonuçları detaylı çalıĢılmıĢ, nüfusun geçmiĢteki değiĢim
eğilimlerinden yararlanılarak ileriye yönelik projeksiyonlar yapılmıĢtır.
Nüfus projeksiyonları 2040 yılına kadar yapılmıĢtır,
Nüfus tahminlerini ilçe bazlı yapılmıĢtır,
Her bir ilçenin kentsel/kırsal nüfusları ayrı ayrı hesaplanmıĢtır (nüfus sayımları kentsel
ve kırsal olarak ayrılmaktadır),
Nüfuslardaki yaz ve kıĢ farklılıklarının göz önünde bulundurulmuĢtur (nüfus sayımları
kıĢ nüfusuna karĢılık gelmektedir, yaz değeri nüfusuyla ilgili olarak sahalardan
toplanan veriler kullanılmıĢtır veya kıĢ nüfusunun %120, %80 gibi sabit bir katı olarak
alınmıĢtır),
Yaz ve kıĢ nüfuslarını birlikte ifade eden ―eĢdeğer nüfus‖ her bir ilçe için
hesaplanmıĢtır. EĢdeğer nüfus kıĢ ve yaz nüfuslarının aylara göre ağırlıklı
ortalamasıdır. Yaz dönemi 4 ay (Mayıs-Eylül), kıĢ dönemi 8 ay (Ekim-Nisan) kabul
edilmiĢtir,
GeçmiĢe yönelik nüfus sayımları çalıĢılırken 1975, 1980, 1985, 1990, 2000, 2007,
2008 ve 2009 nüfusları kullanılmıĢtır. Bu nüfus sayımları arasından 2007, 2008 ve
2009 sayımlarında, öncekilerden farklı olarak Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine
(ADNKS) geçilerek yeni bir metodoloji uygulanmıĢtır. Bu durum eski ve yeni nüfus
sayımları arasında belirgin fark oluĢturmuĢtur.
Tüm bu durumlar farklı senaryolar için tekrarlanmıĢtır. Tahmin ve senaryo sonuçları
farklı grafiklere iĢlenmiĢtir,
Seçilen uygun senaryoya göre hesaplamalar belde bazında belirli katsayılar
kullanılarak uygulanmıĢtır.
Baskı Ta
Hesaplamalarda yöntem olarak, ―azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemi‖ kullanılmıĢtır.
Bu yönteme göre,
Nt = N0 (1+p) t
N0 : Son nüfus sayım değeri (kiĢi)
Nt : Gelecekteki nüfus (kiĢi)
p
: Nüfus artıĢ/azalma hızı (%)
t
: Son nüfus sayımından itibaren geçen süre (yıl)
ġekil 62. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi
Bu hesaplama yöntemine göre, zamana karĢı nüfusun artıĢ hızının azalacağı ve
grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacağı varsayılmaktadır.
Nüfus ArtıĢ Hızı Tahminlerinde, aĢağıdaki senaryolar kullanılmıĢtır:
UNDP (BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı): Türkiye genelinde 2000-2030 yılları
için kentsel ve kırsal ayrımlı nüfus artıĢ hızı (p katsayısı) belirlenmiĢtir. Bu değerler
5‘er yıllık olarak tanımlanmıĢ, ilçe bazında kullanılarak 2000-2040 yılları için nüfus
projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
UNDP %80: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %80‘i alınarak ilçeler için
kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
UNDP %120: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %120 arttırılarak ilçeler için
kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
TÜBĠTAK-MAM: 11 havzadaki her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate
alınarak, 2000 yılından itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p
değerleri bulunmuĢ ve bu değerler üzerinden 2040 yılına kadar projeksiyon
yapılmıĢtır.
Baskı Ta
TÜBĠTAK-MAM Nüfus Tahmini
Tahminler her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate alınarak, 2000 yılından
itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p değerleri bulunmuĢtur.
p değerleri hesaplanmadan, grafik eğimi üzerinden tahmini olarak bulunmuĢtur,
Değerler her 5 yılda bir değiĢtirilerek, 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır.
Grafikteki eğimin 2007, 2008 ve 2009 ADNKS değerleri ile kesiĢmesine dikkat
edilmiĢtir,
Nüfuslar kentsel ve kırsal için ayrı ayrı hesaplanmıĢtır,
Kırsal ve kentsel nüfuslarda eğime bağlı olarak azalmalar olsa bile, düĢme eğilimi
göstermeyeceği kabulü yapılmıĢtır,
Proje kapsamında, havza sınırları içine birkaç il girmekte, bu illerin ise tamamı değil
ancak bir kısmı havzada yer almaktadır. Bu durumda hesaplamalar il değil, havzaya
giren ilçeler bazında yapılmıĢtır. Eğer bir ilçe 2 farklı havzaya da giriyorsa
hesaplamalar ilçe merkezinin bulunduğu havza için yapılmıĢtır.
Hesaplamalar yapılırken zamanla illerin idari yapılanmasında farklılıklar olduğu
görülmüĢtür, yıllara bağlı olarak bazı ilçelerin il olabildiği, ilçelere bağlı beldelerin ise
ilçe olabildiği tespit edilmiĢtir. Bu durumda idari teĢkilatlanmaların ilk hali dikkate
alınarak, yerleĢkelerin toplam nüfusları üzerinde çalıĢılmıĢ, sonra her bir ilçe için
uyarlanmıĢtır.
Nüfus Tahmin Senaryosu Seçilirken:
Uygulanan yöntemlerden hangisinin seçileceğine karar verilirken, tüm tahmin ve
senaryo sonuçları toplam havza nüfusları için grafiklere iĢlenerek, gerçek resim
görülmüĢtür. Bu grafiklerden mümkün olduğunca gerçekçi, S-eğrisini en iyi temsil
eden, havzanın durumunu (tarım, sanayi, turizm, vb) en uygun Ģekilde yansıtan
(genelde en düĢük artıĢ olmayan) senaryo seçilmiĢtir.
2007, 2008 ve 2009 ADNKS sayım sonuçlarındaki yöntem farklılığı son yıllarda
havzaların toplam nüfuslarında değiĢiklik göstermesine neden olmuĢtur. Bu durum
Büyük Menderes, Konya, Kızılırmak, Ceyhan, YeĢilırmak ve Burdur Havzalarının
toplam nüfusları için belirgindir. Nüfus tahminlerini diğer senaryolar ile sağlıklı
karĢılaĢtırmak için, söz konusu havzaların MAM tahminleri 2000 yılı; UNDP tahminleri
ise 2000 yılı yerine 2009 yılı baz alınarak hesaplanmıĢtır.
Baskı Ta
Marmara Havzası‘nın değiĢken idari teĢkilatlanmasını doğru yansıtabilmek için
hesaplama yöntemlerinin tamamı 2008 yılı baz alınarak hesaplanmıĢtır.
Küçük Menderes, Susurluk, Seyhan ve Kuzey Ege Havzaları için hesaplama
yöntemlerinin tamamı 2000 yılı baz alınarak yapılmıĢtır.
Elde Edilen Sonuçlar:
Yapılan hesaplamalar neticesinde elde edilen nüfuslara bağlı olarak çizilen grafikte (ġekil
63) yer alan eğrilere göre, azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemine en uygun olan tahmin
yöntemi MAM Tahmin Senaryosu‘dur. Bu sebeple Kuzey Ege Havzası için MAM Tahmin
Yöntemi ile elde edilen nüfus değerlerinin kullanılmasına karar verilmiĢtir. Seçilen tahmin
yöntemine göre 2009 yılından 2040 yılına kadar havza geneli için hesaplanmıĢ olan nüfuslar
Tablo 48 de verilmektedir.
KUZEY EGE HAVZASI NÜFUS TAHMİN SONUÇLARI
1.400.000
1.200.000
1.000.000
TÜİK Nüfus Sayım Sonuçları
Nüfuslar (Kişi)
MAM Tahmin
800.000
UNDP Tahmin
UNDP %80 Tahmin
UNDP %120 Tahmin
600.000
ADNKS Sayım Sonuçları
MAM Tahmin (ED Nüfus)
UNDP Tahmin (ED Nüfus)
400.000
UNDP %80 Tahmin (ED Nüfus)
UNDP %120 Tahmin (ED Nüfus)
200.000
0
1970
1980
1990
2000
2010
Yıllar
ġekil 63. Kuzey Ege Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları
Baskı Ta
2020
2030
2040
2050
Tablo 48. Kuzey Ege Havzası Nüfus Tahminleri
YILLAR
Kırsal
Kentsel
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
2009
424.702
789.980
576.901
2010
431.927
802.849
2011
438.330
2012
Toplam
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
332.218
756.920
1.122.198
909.119
586.478
335.141
767.068
1.137.990
921.619
814.220
594.951
338.554
776.884
1.152.773
933.504
444.836
825.769
603.558
342.014
786.851
1.167.783
945.573
2013
451.448
837.500
612.303
345.524
796.972
1.183.024
957.827
2014
458.166
849.416
621.187
349.084
807.251
1.198.500
970.271
2015
464.991
861.516
630.210
352.696
817.687
1.214.212
982.906
2016
470.291
870.989
637.249
355.642
825.933
1.226.631
992.890
2017
475.656
880.576
644.373
358.620
834.276
1.239.196
1.002.993
2018
481.088
890.278
651.584
361.630
842.717
1.251.908
1.013.214
2019
486.585
900.098
658.882
364.673
851.258
1.264.770
1.023.555
2020
492.148
910.033
666.267
367.692
859.841
1.277.725
1.033.959
2021
496.494
917.977
672.112
369.969
866.464
1.287.946
1.042.081
2022
500.880
925.995
678.011
372.264
873.144
1.298.259
1.050.275
2023
505.307
934.087
683.965
374.576
879.883
1.308.663
1.058.542
2024
509.775
942.254
689.975
376.907
886.682
1.319.160
1.066.881
2025
514.282
950.494
696.037
379.255
893.537
1.329.749
1.075.292
2026
517.862
956.774
700.742
381.020
898.882
1.337.794
1.081.762
2027
521.468
963.099
705.481
382.796
904.264
1.345.895
1.088.277
2028
525.101
969.469
710.255
384.583
909.684
1.354.052
1.094.838
2029
528.762
975.884
715.063
386.381
915.143
1.362.265
1.101.443
2030
532.446
982.341
719.902
388.190
920.637
1.370.531
1.108.093
2031
535.059
986.726
723.253
389.552
924.610
1.376.278
1.112.805
2032
537.685
991.133
726.622
390.920
928.605
1.382.053
1.117.542
2033
540.327
995.562
730.008
392.295
932.621
1.387.857
1.122.303
2034
542.983
1.000.014
733.412
393.676
936.659
1.393.690
1.127.089
2035
545.645
1.004.478
736.826
394.705
940.351
1.399.183
1.131.531
2036
547.204
1.006.813
738.708
395.481
942.685
1.402.294
1.134.189
2037
548.770
1.009.157
740.598
396.259
945.029
1.405.416
1.136.857
2038
550.343
1.011.508
742.495
397.039
947.382
1.408.548
1.139.534
2039
551.922
1.013.868
744.399
397.822
949.744
1.411.690
1.142.221
2040
553.508
1.016.236
746.311
398.607
952.114
1.414.843
1.144.918
Baskı Ta
6.2.2.
Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri
Noktasal kaynaklardan gelen kirlilik yükü hesapları, havzayı paylaĢan iller bazında
yapılmıĢtır. Bir havzadaki noktasal kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan alıcı
ortamlara deĢarj edilen kentsel atıksu, endüstriyel atıksular, düzenli depolama sahalarından
kaynaklanan sızıntı sularıdır. Bu kaynaklardan gelen toplam kirlilik yükü genel olarak kentsel
ve endüstriyel yüklerin toplamından oluĢmaktadır. Bu yüklerin hesaplama yöntemine ait
yaklaĢımlar aĢağıda açıklanmaktadır.
6.2.2.1.
Kentsel Kirlilik Yükleri
Proje kapsamında belediye teĢkilatına sahip olan yerleĢim yerleri ile nüfusu 2.000‘in üzerinde
olan köylerden kaynaklanan kentsel kirlilik yükleri ve atıksu debileri hesaplanmıĢtır.
Hesaplamalarda 20.03.2010 tarihli Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Teknik Usuller
Tebliği‘nde yer alan prensipler dikkate alınmıĢtır.
Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖
tablosunda, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim yerleri için güncel kiĢi baĢı
atıksu oluĢumu değerleri verilmiĢtir. 2010 yılı için verilen kiĢi baĢı atıksu oluĢumu değerleri,
2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimleri için tedrici olarak artırılmıĢtır. Bu değerlere yeraltı
suyundan atıksu toplama sistemine giren sızma debisi de ilave edilmiĢtir. Sızma debisi,
yeraltı su seviyesinin yüksekliğine, yerleĢim yerinin deniz kenarında olup olmamasına, zemin
yapısına, içme suyu Ģebekesinde kaçak oranına ve kanalizasyon Ģebekesinin yaĢına vb.
bağlı olarak değiĢmektedir. Atıksu altyapı sisteminin zamanla iyileĢeceği kabulü ile sızma
debisinin kiĢi baĢı atıksu debisine oranı tedrici olarak azaltılmıĢtır. Buna göre; kiĢi baĢı atıksu
debisi 2010 yılında %50, 2020 yılında %40, 2030 yılında %35 ve 2040 yılında %30 oranında
artırılarak toplam atıksu debisi hesaplanmıĢtır. Bu değerler danıĢman tahminlerine
dayanılarak belirlenmiĢtir. Hesaplamalarda kullanılan kiĢi baĢı atıksu debi değerleri Tablo 49
da verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 49. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri
NÜFUS
kiĢi
ATIKSU
OLUġUMU
L/kiĢi-gün
SIZMA DEBĠSĠ
L/kiĢi-gün
TOPLAM ATIKSU
DEBĠSĠ
L/kiĢi-gün
2010 Yılı Ġçin Birim
Atıksu OluĢumu
2.000
10.000
50.000
100.000
70
80
90
100
35
40
45
50
105
120
135
150
Atıksu OluĢumu
2.000
10.000
50.000
100.000
85
97
108
120
33
39
43
48
118
136
151
168
2.000
10.000
50.000
100.000
100
116
125
142
35
40
46
48
135
156
171
190
2.000
10.000
50.000
100.000
121
140
150
169
36
42
47
50
157
182
197
219
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
Atıksu OluĢumu
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
Atıksu OluĢumu
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
Kirlilik yükleri hesaplamalarında Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve
Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖ tablosundaki, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim
yerleri için güncel kiĢi baĢı kirlilik yükleri değerleri kullanılmıĢtır. 2010 yılı için verilmiĢ olan
kiĢi baĢı kirlilik yükü değerleri, 2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimlerinde tedrici olarak
artırılmıĢtır. Ayrıca Tebliğ‘de yer almayan, nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için
kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri, nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için
verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre hesaplamalarda kullanılan
kiĢi baĢı kirlilik yükleri oluĢumu değerleri Tablo 50 de verilmektedir.
Ġncelenen yerleĢim yerlerinden kaynaklanan kirlilik yükü, kanalizasyon Ģebekesi olan yerlerde
noktasal, olmayan yerlerde yayılı kaynak olarak değerlendirilmiĢtir. Noktasal kentsel kirlilik
yükü, atıksu arıtma tesisi olup olmamasına bağlı olarak doğrudan ya da arıtma tesisinde bir
miktar giderildikten sonra havzaya deĢarj edilmektedir. Yayılı kirlilik yüklerinin ise
foseptiklerde bir miktar giderildikten sonra yüzeysel veya yeraltı sularına karıĢarak havzaya
ulaĢmakta olduğu kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda yerleĢim yerlerindeki kanalizasyon
Ģebekesine bağlı nüfus oranı dikkate alınmıĢtır.
Kirlilik yükleri hesaplamalarında, kentsel alan içerisinde yaĢayan nüfustan kaynaklanan
yüklerin yanında, yerleĢim yeri sınırları içerisinde bulunan küçük sanayi sitesi, imalathane,
Baskı Ta
vb. endüstriyel atıksu deĢarjı yapan çeĢitli iĢyerleri de dikkate alınmıĢtır. Bu tesislerden
kaynaklanan yükün hesaplanması için, nüfusa bağlı olarak hesaplanmıĢ olan yük değerleri
belli bir yüzdeyle artırılmıĢtır. YerleĢim yerlerinde üretilen kentsel kirlilik yüklerinin havzaya
ulaĢma sürecinde izlediği yol ġekil 64 te verilmektedir.
Tablo 50. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri
NÜFUS
kiĢi
2010 Yılı Ġçin
Birim Yükler
2020 Yılı Ġçin
Birim Yükler
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
2030 Yılı Ġçin
Birim Yükler
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
2040 Yılı Ġçin
Birim Yükler
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
KOĠ
BOĠ
AKM
TP
g/kiĢi-gün g/kiĢi-gün g/kiĢi-gün g/kiĢi-gün g/kiĢi-gün
2.000
50
35
30
4
0,8
10.000
55
40
35
5
0,9
50.000
75
45
45
6
1,0
100.000
90
50
50
7
1,1
2.000
53
38
31
4
0,9
10.000
60
43
37
5
1
50.000
80
48
48
6
1,1
100.000
95
53
53
8
1,2
2.000
56
41
33
5
1
10.000
65
46
39
6
1,1
50.000
85
52
51
7
1,2
100.000
103
56
56
9
1,3
2.000
60
45
35
6
1,1
10.000
70
50
42
7
1,2
50.000
90
55
54
8
1,3
100.000
110
60
60
10
1,5
Kaynak: SKKY Teknik Usuller Tebliği ve DanıĢman Tahminleri
Baskı Ta
TN
ġekil 64. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol
Yapılan Kabuller:
Kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanmasında yapılan kabuller Ģu Ģekildedir:
1. Nüfusu 2.000 in altında olan yerleĢim yerlerinin nüfusları, emniyetli tarafta kalmak
amacıyla, 2040 yılına kadar sabit alınmıĢtır.
2. Mevcut evsel atıksu arıtma tesislerinden yalnızca ön arıtma (fiziksel arıtım)
yapanlarda KOĠ giderme veriminin %10 olduğu, t-N ve t-P da herhangi bir gidermenin
olmadığı kabulü yapılmıĢtır. Biyolojik arıtım yapılan mevcut evsel atıksu arıtma
tesislerindeki kirlilik giderme verimleri ise KOĠ için %80, t-N için %25, t-P için %10
olarak alınmıĢtır.
3. Azot ve fosfor giderimi olan mevcut evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme
verimleri KOĠ için %80, t-N için %70, t-P için %70 olarak alınmıĢtır.
4. Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, t-N için %20, t-P için %30 olarak
alınmıĢtır.
Baskı Ta
5. 2020 yılından itibaren (2020 dâhil) tüm yerleĢim yerlerinde kanalizasyon Ģebekesinin
ve kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınmıĢ olacağı tahmini yapılmıĢtır.
6. 2040 yılı nüfusu 100.000 in üzerinde olan yerleĢim yerlerinde azot ve fosfor giderimi
yapılan arıtma tesislerinin kurulacağı tahmini yapılmıĢtır.
7. Kuzey Ege Havzası‘nda kentsel alan içerisindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan
yüklerin hesaplanması için, nüfustan kaynaklanan kirlilik yükleri %10 oranında
artırılmıĢtır.
Kentsel kirlilik yükleri hesaplamalarında ―Üretilen Yük‖, ―Giderilen Yük‖, ―Toplam DeĢarj
Edilen Yük‖ ve ―Havza içine DeĢarj Edilen Yük‖ kavramları geliĢtirilmiĢtir. Üretilen yük,
havza içerisinde yaĢayanlardan kaynaklanan evsel yüklerin, kentsel alan içerisindeki sanayi
tesislerinden kaynaklanan endüstriyel yükleri de kapsayacak Ģekilde artırılması neticesinde
elde edilen toplam yüktür. Giderilen yük ise, atıksu arıtma tesislerinde arıtma yoluyla,
foseptiklerde ise toprakta tutunma ve biyolojik bozunma neticesinde atıksudan uzaklaĢtırılan
yükleri kapsamaktadır. Toplam deĢarj edilen yük, havza içerisindeki su kaynakları ile havza
dıĢında kalan deniz ortamına yapılan deĢarjların tümünü içermektedir. Havza içine deĢarj
edilen yük ise havza sınırları içerisinde alıcı su ortamlarına gelen yük toplamını
kapsamaktadır.
Kuzey Ege Havzası‘nda 2009 yılında üretilen 28.606 ton/yıl KOĠ yükünün yaklaĢık %40 ı
arıtılmakta (11.396 ton/yıl), %60‘ı ise (17.210 ton/yıl) akarsu ve denize deĢarj edilmektedir.
Toplam deĢarjın yaklaĢık %73‘ü (12.529) havza içerisine yapılmaktadır. Havzada üretilen
2.267 ton/yıl t-N yükünün ise yaklaĢık %18‘i (402 ton/yıl) giderilmektedir. Geri kalan 1.865 ton
yükün ise 1.154 tonluk kısmı ise havzaya ulaĢmaktadır. T-P yükünde ise yaklaĢık %15‘lik bir
giderim söz konusudur. Buna göre 367 ton/yıl olan t-P yükünün 191 tonu havzaya kirlilik
olarak verilmektedir. Özet olarak 2009 yılında üretilen toplam kentsel kirlilik yükünün havzaya
ulaĢan kısımları KOĠ parametresi bazında yaklaĢık %44, t-N parametresi bazında %51 ve t-P
parametresi bazında ise %52‘dir. KOĠ, t-N ve t-P parametreleri bazında 2009 yılı kentsel
kirlilik yükleri dengesi miktar ve yüzde olarak ġekil 65 te, havza içine ve dıĢına deĢarj edilen
yüzdeleri ise ġekil 66 da gösterilmektedir.
Baskı Ta
Havza İçine Deşarj Edilen
Toplam Deşarj Edilen
Giderilen
Üretilen
28.606
17.210
11.396
2.267
367
12.529
402
52
1.865
1.154
KOİ
314
191
Toplam N
Toplam P
2009 Yılı Evsel Kirlilik Yükleri Dengesi
Toplam P
Toplam N
KOİ
0%
20%
40%
60%
80%
KOİ
Toplam N
Toplam P
Giderilen
11.396
402
52
12.529
1.154
191
ġekil 65. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi
Baskı Ta
100%
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
KOİ
Toplam N
Toplam P
Havza Dışı
4.681
711
123
Havza İçi
12.529
1.154
191
ġekil 66. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri
Kentsel atıksu arıtma tesisleri planlamalarına bağlı olarak, 2020 yılından sonra tüm yerleĢim
yerlerinde tesislerin iĢletmeye alınacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna göre deĢarj edilen ve
havzaya ulaĢan kirlilik yüklerinde 2020 yılından itibaren bir düĢüĢ olacaktır. 2009 yılında
üretilen KOĠ yükünün toplamda %60 ı, havza içine ve havza dıĢı olarak kabul edilen Ege
Denizi‘ne deĢarj edilmektedir. Havza içine deĢarj edilen KOĠ yükünün toplam yüke oranı ise
%44 dür. Bu değer 2020 yılından itibaren %11 e inmektedir. Benzer Ģekilde havzaya ulaĢan
t-N yükü oranı %51 den %30 a, t-P yükü oranı ise %52 den %36 ya inmektedir. Tablo 51 ve
ġekil 67 de atıksu debileri ve KOĠ, t-N ve t-P parametreleri için kirlilik yüklerinde zamana
göre olacak değiĢim verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 51. Kuzey Ege Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri
Üretilen
(ton/yıl)
Yıllar
Atıksu
Debisi
3
(m /gün)
KOĠ
124.048 t-N
t-P
KOĠ
140.619 t-N
t-P
KOĠ
150.145 t-N
t-P
KOĠ
154.719 t-N
t-P
2009
2020
2030
2040
28.606
2.267
367
34.389
2.810
453
39.652
3.422
525
43.565
3.958
612
Kentsel Kirlilik Yükleri
Giderilen
Toplam
Havza Ġçine
(ton/yıl)
DeĢarj
DeĢarj
Edilen
Edilen
(ton/yıl)
(ton/yıl)
11.396
1.074
52
27.511
1.942
170
31.722
2.350
198
34.852
2.705
235
17.210
1.865
314
6.878
1.484
283
7.930
1.809
327
8.713
2.098
376
12.529
1.154
191
3.828
830
165
4.440
1.026
192
4.898
1.200
219
Havza Ġçine
DeĢarj
Edilen /
Üretilen
(%)
44
51
52
11
30
36
11
30
36
11
30
36
KOİ Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
4.898
8.713
2040
34.852
43.565
4.440
2030
7.930
31.722
39.652
2020
3.828
6.878
27.511
34.389
12.529
2009
17.210
11.396
28.606
Baskı Ta
Toplam N Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
1.200
2.098
2040
2.705
3.958
1.026
1.809
2030
2.350
3.422
830
1.484
2020
1.942
2.810
1.154
1.865
2009
1.074
2.267
Toplam P Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
219
376
2040
235
612
192
327
2030
198
525
165
283
2020
170
453
191
2009
314
52
367
ġekil 67. Kuzey Ege Havzası’nda KOĠ, Toplam N ve Toplam P Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi
Baskı Ta
6.2.2.2.
Endüstriyel Kirlilik Yükleri
Kuzey Ege Havzası sınırları içerisinde endüstriyel kirlilik oluĢturan en önemli tesisler Ġzmir
ilindeki TÜPRAġ Petrol Rafinerisi ve PETKĠM Petrokimya Tesisleri, Manisa ilindeki kömür
iĢletmeleri ve diğer gıda üretimi yapan sanayi tesisleri olarak sıralanabilir.
AĢağıdaki bölümde tekil endüstriler ve OSB‘lerden kaynaklanan kirlilik yükleri hesaplama
metodolojisi ve hesaplama sonuçları verilmektedir.
Kirlilik yükü hesaplamalarında, havzada yer alan endüstriyel tesisler dört ana grup baĢlığı altında
ele alınmıĢtır:
1. DeĢarj izni olan endüstriyel tesisler.
2. DeĢarj izni olmayan endüstriyel tesisler.
3. Atıksu arıtma tesisleri olan OSB‘ler.
4. OSB içerisinde yer alan ve atık sularını beraberce ve direkt olarak alıcı ortamlara
deĢarj eden endüstriyel tesisler.
Tüm endüstriyel tesislerin deĢarj izin belgeleri olup olmaması durumuna bağlı olarak iki
Ģekilde hesap yapılmıĢtır:
•
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan ve deĢarj izin durumlarını gösteren
listelere dayanılarak bu tesisler gruplandırıldıktan sonra deĢarj izni olanlar için, Su
Kirliliği
Kontrolü
Yönetmeliği
(SKKY)
Tabloları‘nda
ilgili
sektörün
deĢarj
standartlarında belirlenmiĢ olan kirletici yük limit değerleri belli bir emniyet katsayısı
ile çarpılarak bulunan konsantrasyonlar dikkate alınmıĢtır. Tesislerin atıksu debilerinin
belirlenmesi için yine Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan listelerden
yararlanılmıĢtır. Kullanılan değerler daha önceden yapılan çalıĢmalarla (ÇOB, Büyük
Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre
Koruma ve Su Yönetimi Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008)
karĢılaĢtırılmıĢtır.
•
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için ise yine SKKY deki ilgili sektör tablosu
dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için %80, T-N
için %35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden
hareketle yapılmıĢtır.
Baskı Ta
OSB‘ler için aĢağıdaki Ģekilde hesap yapılmıĢtır:
•
DeĢarj izni olan (OSB‘nin tek AAT ve/veya OSB‘de yer alan tüm tesislerin ayrı ayrı
AAT mevcut olması durumu) OSB‘ler için SKKY de yer alan ―Tablo 19: KarıĢık
Endüstriyel Atık Suların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları Küçük ve Büyük OSB ler ve
Sektör Belirlemesi Yapılamayan Diğer Sanayiler‖ limit değerleri dikkate alınarak yük
hesabı yapılmıĢtır.
•
DeĢarj izni olmayan (atıksu arıtımı olmaması durumu) OSB‘ler için SKKY deki ilgili
sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan deĢarj standardı değerlerinin
KOĠ, BOĠ ve AKM için %80, T-N için %35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması
durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle yapılmıĢtır
Kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken bazı kabuller esas alınmıĢtır. Yapılan kabuller aĢağıda
sıralanmaktadır:
Veri Toplama
•
Proje dâhilinde saha çalıĢmaları kapsamında ziyaret edilen endüstriyel tesislere ait
bilgiler saha çalıĢmalarından temin edilmiĢtir (2009 Eylül-Aralık arası durumu
yansıtmaktadır).
•
Diğer endüstrilere ait Ġl Çevre ve Orman Müdürlüklerinden alınan isim, debi ve deĢarj
izin durumları esas alınmıĢtır.
•
•
Endüstriyel tesisler, deĢarj izni olup olmamasına göre iki gruba ayrılmıĢtır.
o
Havza içinde bir alıcı ortama deĢarj eden tesisler (havza içi),
o
Denize deĢarj eden tesisler (havza dıĢı)
Önemli kirletici kaynaklar tanımı gereği, havza içinde yer alan ve alıcı ortama deĢarj
yapan tüm endüstriyel tesisler hesaplamaya dahil edilmiĢ; benzin istasyonu, küçük
sanayi siteleri gibi tesisler hesaplamalara dahil edilmemiĢtir. Bu tür tesisler ve verisine
ulaĢılmayan diğer tesislerden kaynaklanacak debi ve kirlilik yükü değerlerinin hesabı
için elde edilen toplam havza debisi ve toplam kirlilik yükü değerleri, her bir havza
özelinde belirlenen bir emniyet faktörü ile çarpılmıĢtır. Bu faktör Kuzey Ege Havzası
için %5 olarak belirlenmiĢtir.
•
Sadece evsel atıksuyu olan (SKKY Tablo 21) endüstriyel tesisler, evsel kirlilik yükü
hesaplamalarında
edilmemiĢlerdir.
Baskı Ta
ele
alındığından,
endüstriyel
yük
hesaplamalarına
dâhil
•
Havza içinde, belediye kanalizasyonuna arıtma yaparak veya yapmadan atıksuyunu
deĢarj eden endüstriyel tesislerden gelecek kirlilik yükünü hesaba katabilmek üzere,
kentsel kaynaklı kirlilik yüklerinin hesaplanması kısmında, havza özelinde belirlenen
bir oran endüstriyel tesislerden kanalizasyona verilen kirlilik yükü olarak ilave
edilmiĢtir.
Kirletici Konsantrasyonlarının Belirlenmesi
Sektörel ve alt sektörler bazında SKKY kirlilik konsantrasyonları belirlenirken aĢağıdaki
kabuller yapılmıĢtır;
Sektörel ve alt sektörler bazında KOĠ, BOĠ, AKM, T-N, T-P kirleticileri üzerinden
hesaplamalar yapılmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olan tesisler için SKKY Sektörel Tablolarda yer alan 2 saatlik
kompozit numune limitleri esas alınmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için SKKY‘deki ilgili sektör tablosu dikkate
alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için %80, T-N için
%35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden
hareketle, arıtılmamıĢ atıksu için yaklaĢık konsantrasyon değeri tahmini yapılmıĢtır.
SKKY‘de ilgili alt sektör için bahsi geçen kirleticilerden bir veya birkaçına ait
konsantrasyon değeri olmadığı durumlar için literatür verilerine dayanarak yapılan
oranlar kullanılmıĢtır (Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, 2004; ÇOB, Büyük Ġstanbul
Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
Ve Su Yönetimi Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008). Her bir
endüstri için kabul edilen konsantrasyon değerleri Tablo 52 de verilmiĢtir.
Tablo 52. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri
SEKTÖR
Grup Adı
GIDA
Baskı Ta
1. Kad
5
2. Kad
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9
5.10
5.11
3. Kad
5.11.a
KOĠ
(mg/L)
250
1200
170
200
250
250
140
200
150
200
500
BOĠ
(mg/L)
125
600
85
100
125
125
70
100
75
100
250
Konsantrasyon
AKM
T-N
(mg/L)
(mg/L)
120
30
200
30
43
30
50
30
63
30
63
30
35
25
100
30
200
26
50
30
100
30
T-P
(mg/L)
5
5
4
5
5
5
4
5
4
5
5
SEKTÖR
Grup Adı
1. Kad
ĠÇKĠ
6
MADEN
7
CAM
8
KÖMÜR ve
ENERJĠ
9
TEKSTĠL
10
PETROL
11
DERĠ
12
SELÜLOZ
13
KĠMYA
14
Baskı Ta
2. Kad
5.11
5.12
5.13
5.14
5.15
6.1
6.2
6.3
6.4
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
9.6
9.7
9.8
10.1
10.2
10.3
10.4
10.5
10.6
10.7
11.1
11.2
11.3
13.1
13.2
13.3
13.4
13.5
13.6
13.7
13.8
13.9
13.10
13.11
14.1
14.2
14.3
14.4
3. Kad
5.11.b
KOĠ
(mg/L)
60
0
50
300
500
160
300
120
400
80
200
100
80
0
0
200
200
150
60
0
60
0
40
0
350
400
250
400
300
300
400
400
400
300
300
800
870
1000
1500
100
100
120
75
100
120
100
80
100
200
200
BOĠ
(mg/L)
30
0
20
150
250
80
150
60
200
39
97
48
39
0
0
100
97
72
29
0
29
0
19
0
42
48
30
48
36
36
48
206
206
154
60
364
395
455
682
45
45
55
34
45
55
45
41
51
103
103
Konsantrasyon
AKM
T-N
(mg/L)
(mg/L)
15
11
200
0
20
2
75
30
200
30
14
0
25
1
10
0
34
1
70
8
150
21
62
10
100
8
100
0
0
0
67
10
150
21
93
16
150
6
0
0
37
6
150
0
100
4
0
0
32
11
140
12
160
8
400
12
27
9
160
9
36
12
120
40
60
30
200
20
125
21
50
30
80
30
50
30
50
30
61
9
61
9
73
11
45
7
61
9
73
11
61
9
46
8
57
10
114
21
60
21
T-P
(mg/L)
2
0
5
5
5
0
1
0
1
1
3
2
1
0
0
1
3
3
1
0
1
0
1
0
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
1
5
5
5
5
3
3
4
2
3
4
3
1
2
3
3
SEKTÖR
Grup Adı
KĠMYA
1. Kad
14
METAL
15
AĞAÇ
MAKĠNE
16
17
OTOMOTĠV
18
KARIġIK
19
DĠĞER
Baskı Ta
20
2. Kad
14.5
14.6
14.7
14.8
14.9
14.10
14.11
14.12
14.13
14.14
14.15
14.16
14.17
15.1
15.2
15.3
15.4
15.5
15.6
15.7
15.8
15.9
15.10
15.11
15.12
15.13
15.14
15.15
15.16
15.17
18.1
18.2
18.3
20.1
20.2
20.3
20.4
20.5
20.6
20.7
3. Kad
14.7.a
14.7.b
14.7.c
15.1.a
15.1.b
KOĠ
(mg/L)
200
150
200
150
200
250
150
200
200
300
0
0
100
0
1500
100
200
200
600
100
100
200
200
1000
2500
250
100
800
1500
800
100
200
200
100
250
400
400
400
400
200
250
200
140
100
700
400
BOĠ
(mg/L)
103
77
103
77
103
129
77
103
103
154
0
0
51
0
771
46
92
92
276
46
46
92
92
460
1150
115
46
368
690
368
46
92
92
36
113
180
180
180
200
100
125
100
70
50
350
200
Konsantrasyon
AKM
T-N
(mg/L)
(mg/L)
114
21
86
15
100
100
100
100
100
21
65
26
86
15
150
21
65
21
200
20
1500
30
100
0
57
10
0
30
200
15
60
10
120
20
120
110
125
100
125
10
125
10
125
20
125
400
125
5
125
100
125
150
125
25
125
310
125
30
125
30
125
10
125
20
150
20
35
14
145
150
240
100
80
105
240
30
200
20
67
10
150
13
67
10
47
7
150
5
200
20
133
20
T-P
(mg/L)
3
3
35
3
35
3
3
2
3
5
5
0
2
5
2
1
2
2
5
1
1
2
2
2
2
3
1
5
5
5
1
2
2
1
5
4
4
4
2
1
1
1
0,5
0,3
2
1
Yük Hesaplamaları
•
Hesaplamalar 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için yapılmıĢtır.
•
Hesaplamalar yapılırken, havzada endüstrilerin 2010 yılı debi değerleri kullanılmıĢtır.
Bu değerlerin 2020, 2030 ve 2040 yıllarında aynı olacağı kabul edilmiĢtir.
•
Debinin havza içi ve denize (havza dıĢı) olan dağılımının da 2020, 2030 ve 2040
yıllarında 2010 yılıyla aynı olacağı varsayılmıĢtır.
•
Kirletici yük hesaplamaları yapılırken, yıllar bazında arıtma verimleri üzerinde farklar
olacağı varsayılmıĢtır. Bu sebeple SKKY deĢarj limitleri yıllara göre değiĢen
katsayılarla çarpılmıĢtır. Bu katsayılar Tablo 53 te verilmektedir.
Tablo 53. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları
YIL
AÇIKLAMA
KATSAYI
2010
2020
SKKY deĢarj limitlerinin %20 fazlası (x1,2)
SKKY deĢarj limitleri ile aynı (x1,0)
2030
SKKY deĢarj limitlerinin %90‘ı (x0,9)
2040
SKKY deĢarj limitlerinin %80‘i (x0,8)
Emniyetli tarafta kalmak için
Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği
düĢünülerek
düĢünülerek
düĢünülerek
• ġeker, zeytinyağı ve gül yağı fabrikalarında sezona bağlı üretim yapıldığı ve sezonun
90 gün olduğu kabulü yapılarak yıllık debi ve kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır.
• 2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları içerisinde kalan illerde endüstriyel
tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte ilgili yıllar için
hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır.
YapılmıĢ olan kabullere dayanılarak bulunan sonuçlar havza içi, havza dıĢı (denize giden), il
toplamı ve havza toplamı olarak gruplandırılarak kolay anlaĢılabilir olması amacıyla grafik ve
tablolar Ģeklinde de aĢağıdaki bölümde özetlenmiĢtir.
Kuzey Ege Havzası‘nda endüstriyel tesislerden kaynaklanan kirleticiler; arıtıldıktan sonra
ve/veya arıtılmadan alıcı ortamlara deĢarj edilmektedir. Alıcı ortama deĢarj edilen
atıksulardan bir kısmı havza içinde kalmakta, diğer bir kısmı ise denize deĢarj edilerek havza
dıĢına taĢınmaktadır. Yapılan hesaplamalar sonucunda havza içi ve havza dıĢı (Ege Denizi)
oluĢan debi ve kirletici yükleri 2010 yılı için Tablo 54 te verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 54. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Debi ve Kirlilik Yükleri
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
Havza içi
Havza DıĢı (Ege Denizi)
HAVZA TOPLAMI
9.743.748
22.508.273
32.252.021
KOĠ
13.306
58
13.365
Kirlilik Yükleri (ton/yıl)
BOĠ
AKM
T-N
6.690
11.241
1.220
29
25
7
6.719
11.266
1.227
T-P
237
1
238
Endüstriyel tesislerden gelen debinin havza içi ve dıĢı (Ege Denizi‘ne) olmak üzere 2010
yılındaki yüzde dağılımı ġekil 68 de verilmiĢtir. Ġzmir ilinde bulunan PETKĠM Petrokimya
Tesisi ve TÜPRAġ Petrol Rafineri Tesisi‘nin debisi oldukça büyüktür ve bu da toplam debinin
yaklaĢık %63‘ünü oluĢturmaktadır. Büyük bir kısmı oluĢturan bu debi ve kirlilik yükü Ege
Denizi‘ne deĢarj olmaktadır.
ġekil 68. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi ve Havza DıĢı
Endüstriyel Debi Dağılımı
ġekil 69 da 2010 yılı için havza içi ve havza dıĢı (Ege Denizi) kirletici yükleri verilmektedir.
Bu değerlendirmenin 2020, 2030 ve 2040 yılları için toplu Ģekilde gösterimi Tablo 55 ve
ġekil 70 de verilmektedir.
Baskı Ta
9.000
Kirletici Yükü(ton/yıl)
8.000
7.000
6.000
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
0
KOİ
BOİ
AKM
Havza içi
T-N
T-P
Havza Dışı (Ege Denizi)
ġekil 69. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi ve Havza DıĢı Endüstriyel Yük Değerleri
Havza içi ve dıĢı oluĢan toplam yıllık kirletici yükleri incelendiğinde havza dıĢı oluĢan KOĠ,
BOĠ, t-N ve t-P kirlilik yükü miktarının daha fazla olduğu ve Ege Denizi‘ne deĢarj edildiği, öte
yandan AKM yüklerinin ise havza içinde daha yüksek olduğu görülmektedir. Havza
içerisindeki AKM yüklerinin fazla çıkmasında Ġzmir ilindeki kâğıt fabrikası ile Manisa ilindeki
kömür iĢletmelerinin etkili olduğu düĢünülmektedir. Diğer taraftan, sözü edilen kâğıt
fabrikasının Güzelhisar Çayı‘nın denize döküldüğü noktanın çok yakınında faaliyet
göstermekte olmasından ötürü, bu tesisten çıkan AKM yükünün havza dıĢına deĢarj edildiği
düĢünülebilir.
Tablo 55. Kuzey Ege Havzası Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi
2010
Kirletici
Yük
(ton/yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
T-N
T-P
Baskı Ta
Havza
Ġçinde
Kalan
4.956
2.394
6.440
571
107
2020
Denize
DeĢarj
Edilen
(Ege
Denizi)
8.409
4.325
4.826
657
131
Havza
Ġçinde
Kalan
1.195
583
1.348
148
26
2030
Denize
DeĢarj
Edilen
(Ege
Denizi)
7.007
3.604
4.022
547
109
Havza
Ġçinde
Kalan
1.075
525
1.213
133
23
2040
Denize
DeĢarj
Edilen
(Ege
Denizi)
6.307
3.243
3.620
492
98
Havza
Ġçinde
Kalan
956
467
1.078
118
21
Denize
DeĢarj
Edilen
(Ege
Denizi)
5.606
2.883
3.217
438
87
9.000
8.000
7.000
6.000
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
0
Havza İçi Ege Denizi Havza İçi Ege Denizi Havza İçi Ege Denizi Havza İçi Ege Denizi
2010
2020
KOİ
BOİ
2030
AKM
T-N
2040
T-P
ġekil 70. Kuzey Ege Havzası Havza Ġçi ve Havza DıĢı Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara Bağlı Olarak
DeğiĢimi
2020, 2030 ve 2040 yılları için iller bazında endüstrilerden kaynaklanan debilerin değiĢmediği
kabul edilmektedir. Kirletici yük değerleri ise Tablo 53 de yer alan endüstrilerin arıtma
verimlerine göre farklılık göstermektedir. 2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları
içerisinde kalan illerde endüstriyel tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği
bilinmekle birlikte ilgili yıllar için hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut debi üzerinden
yapılmıĢtır.
Kuzey Ege Havzası‘nda 2010 yılında üretilen endüstriyel kirlilik yüklerinin arıtılma yüzdeleri
Ģu Ģekildedir: KOĠ %67, BOĠ %68, AKM %58, t-N %19 ve t-P %6. (ġekil 71)
Baskı Ta
120
100
Giderim(%)
80
60
40
20
0
ARITILMAYAN
KOİ
33
BOİ
32
AKM
42
TN
81
TP
94
ARITILAN
67
68
58
19
6
ġekil 71. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Arıtılma Durumu
2020, 2030 ve 2040 yılları için Tablo 49 a göre endüstrilerin arıtma verimlerini iyileĢtireceği
Arıtma Durumu(%)
varsayılarak yapılan arıtma durumu hesaplamaları aĢağıdaki ġekil 72 de verilmiĢtir.
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
KOİ
BOİ
AKM
T-N
T-P
KOİ
BOİ
AKM
T-N
T-P
2010
67
68
58
19
6
2020
80
80
80
33
17
2030
82
82
82
40
25
2040
84
84
84
47
33
ġekil 72. Kuzey Ege Havzası Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara Göre Arıtılma Durumları
Baskı Ta
Tablo 56 da 2010 yılına göre Kuzey Ege Havzası‘nın illere göre yıllık debi ve kirletici yükleri
verilmektedir. ġekil 73- 78 de debi ve kirletici yüklerinin iller bazında yüzde olarak dağılımları
verilmiĢtir.
Tablo 56. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri
ĠL
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Manisa
TOPLAM (Havza Ġçi)
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
1.989.068
352.590
6.547.060
855.031
9.743.748
Kirlilik Yükleri(ton/yıl)
BOĠ
AKM
TKN
228
345
64
45
31
8
1.746
5.282
121
376
781
24
2.394
6.440
217
KOĠ
456
90
3.635
776
4.956
TP
9
1
19
3
32
Tablo 54 te görüldüğü gibi, en yüksek debi %67 oranla Ġzmir ilinden kaynaklanmaktadır. Bu
durumun sebebi Petkim, TüpraĢ ve Enka Termik Santrali gibi yüksek atıksu üreten tesislerin
Ġzmir ilinde yer almasıdır.
ġekil 73. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi Dağılımı
KOİ(ton/yıl)
İzmir
73%
Çanakkale
2%
Balıkesir
9%
Manisa
16%
ġekil 74. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOĠ Dağılımı
Baskı Ta
BOİ(ton/yıl)
İzmir
73%
Çanakkale
2%
Balıkesir
9%
Manisa
16%
ġekil 75. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan BOĠ Dağılımı
T-N(ton/yıl)
İzmir
56%
Çanakkale
4%
Manisa
11%
Balıkesir
29%
ġekil 76. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Toplam N Dağılımı
T-P(ton/yıl)
İzmir
58%
Çanakkale
3%
Manisa
9%
Balıkesir
30%
ġekil 77. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Toplam P Dağılımı
Baskı Ta
AKM(ton/yıl)
İzmir
82%
Çanakkale
1%
Balıkesir
5%
Manisa
12%
ġekil 78. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan AKM Dağılımı
Havzada illere göre endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları için debi
ve kirletici yük değerleri Tablo 57 - 59 da verilmektedir.
ĠL
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Manisa
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
1.989.068
352.590
6.547.060
855.031
9.743.748
KOĠ
380
59
626
129
1.195
BOĠ
AKM
TKN
190
287
55
29
22
6
301
908
72
63
130
14
583
1.348
148
TP
9
1
14
2
26
ĠL
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Manisa
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
1.989.068
352.590
6.547.060
855.031
9.743.748
KOĠ
342
53
564
116
1.075
BOĠ
AKM
TKN
171
259
50
26
20
6
271
817
65
56
117
13
525
1.213
133
TP
8
1
13
2
23
ĠL
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Manisa
Baskı Ta
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
1.989.068
352.590
6.547.060
855.031
9.743.748
KOĠ
304
47
501
103
956
BOĠ
AKM
TKN
152
230
44
24
18
5
241
726
57
50
104
11
467
1.078
118
TP
7
1
11
2
21
Balıkesir
500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
2010
2020
2030
2040
KOİ
BOİ
AKM
TKN
TP
ġekil 79. Balıkesir Ġli Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı
Çanakkale
90
80
70
60
2010
50
2020
40
2030
30
2040
20
10
0
KOİ
BOİ
AKM
TKN
ġekil 80. Çanakkale Ġli Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı
Baskı Ta
TP
İzmir
6.000
5.000
4.000
2010
3.000
2020
2030
2.000
2040
1.000
0
KOİ
BOİ
AKM
TKN
TP
ġekil 81. Ġzmir Ġli Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı
Manisa
800
700
600
500
2010
400
2020
300
2030
200
2040
100
0
KOİ
BOİ
AKM
TKN
TP
ġekil 82. Manisa Ġli Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı
6.2.2.3.
Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri
Türkiye geneli için durum değerlendirmeleri 2040 yılına kadar yapılacağından bu zaman
dilimi içerisinde, tüm Belediyelerin tercihen önerilen veya yeni kuracakları atık birliklerine
dahil olması; mevcut düzensiz depolama alanlarının kapatılması ve rehabilite edilmesi; yeni
bölgesel düzenli depolama tesislerinin ve diğer atık yönetim tesislerinin kurulması; rehabilite
edilmiĢ düzensiz depolama sahalarından kısmi olarak toplanabilen (%50) ile düzenli
Baskı Ta
depolama alanlarından gelen sızıntı sularının yerinde ön arıtmaya tabii tutulması ve akabinde
Ģehir kanalizasyon Ģebekesine bağlanarak veya vidanjörlerle taĢınarak kentsel AAT‘lere
aktarılması hedeflenmektedir. Bu süreçler neticesinde katı atıklardan kaynaklanan noktasal
kirlilik yükü hesaplamaları mevcut durum ve gelecekteki durum için aĢağıda özetlenmiĢtir.
Kuzey Ege Havzası Katı Atık Durumunun Değerlendirilmesi
Kuzey Ege Havzası‘nda yer alan belediyelerin tamamına yakınında, katı atık bertarafında
düzensiz depolama yöntemi kullanılmaktadır. Genellikle dere ve çay kenarlarına, terk edilmiĢ
maden ocaklarına ve orman vasfını yitirmiĢ arazilere kontrolsüz bir Ģekilde dökülmekte olan
atıklardan oluĢan sızıntı suları ile toprak, akarsu ve yer altı suyu kirlenmektedir.
Havzada biri Balıkesir Edremit‘in Altınoluk beldesinde faal, diğeri de Ġzmir‘in Bergama
ilçesinde henüz iĢletmeye alınmamıĢ olmak üzere toplam 2 adet düzenli depolama tesisi yer
almaktadır. Saha çalıĢmalarında, Pekmezlik D. mevkisinde yer alan Altınoluk katı atık düzenli
depolama tesisi iĢletiminin düzenli depolama tekniği ilkelerine uygun Ģekilde yapılmadığı
tespit edilmiĢtir. Tesiste pasif gaz toplama bacaları ve sızıntı suyu toplama sistemi
bulunmaktadır. 20 yıldan beri kullanılmakta olan tesiste oluĢan sızıntı suyu herhangi bir
arıtma iĢlemine tâbi tutulmaksızın, tesisin alt sınırından Edremit Körfezi‘ne dökülen dere
yatağına verilmektedir.
ĠnĢaatı 2009 yılı içerisinde tamamlanan Ġzmir‘in Bergama ilçesindeki katı atık düzenli
depolama tesisinde, iĢletme ruhsatı alınmadığından henüz atık depolanması söz konusu
değildir. Sindel mevkisindeki tesis iki hücre Ģeklinde inĢa edilmiĢ olup; tesiste gaz toplama
sistemi ve sızıntı suyu toplama havuzu bulunmaktadır. OluĢan sızıntı suyunun depolanan
katı atık üzerine geri devir ettirilmesi öngörülmüĢtür.
Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Birlik Yapısı
Kuzey Ege Havzası için sızıntı suyu hesaplamalarına esas teĢkil eden Katı Atık Yönetim
Birlikleri Tablo 60 da özetlenmiĢ; bu birlikleri gösteren harita ise ġekil 83 te verilmiĢtir.
Gelecekteki ideal idari yapılanmayı temsil eden söz konusu birlik yapısının kullanılmasının
gerekçesi, tüm belediye nüfusunu bir düzenli depolama tesisine bağlı kabul etmesi,
dolayısıyla nüfusun tümünü sızıntı suyu hesaplamalarında dikkate almasıdır. Bu kapsamda
yapılan kabul ve hesaplamalar detaylı olarak aĢağıda açıklanmıĢtır.
Baskı Ta
Tablo 60. Kuzey Ege Havzası Ġçin Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Yönetim Birlikleri
Ġl
Balıkesir
Çanakkale
Önerilen
Birlik Adı
Balıkesir
Batı
Çanakkale
Güney
Üye Belediyeler
(Ġlçeler)
Birlik
Nüfusu
(2009)
Model
Bölge
KAAP Tip
Proje
Ayvalık, Burhaniye, Edremit, Havran,
Gömeç
Ayvacık, Bayramiç, Biga, Bozcaada,
Çan, Ezine, Yenice
267.998
1c
Tip Proje 1
263.868
1c
Tip Proje 1
Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2009)
ġekil 83. Kuzey Ege Havzası Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Birlikleri Haritası
ÇOB tarafından, katı atık bertarafı için Türkiye genelinde Belediyeler Arası Bölgesel Yönetim
Birlikleri‘nin oluĢturulması, ekonomik olarak sürdürülebilir kapasitede Bölgesel Katı Atık
Tesisi Projeleri‘nin geliĢtirilmesi ve projelerin bir plan dahilinde uygulanması amacıyla ―Katı
Atık Ana Planı‖ hazırlanmıĢtır. Katı Atık Yönetim Birlikleri, hizmetin sunulacağı alt bölgeyi ve
nüfusunu tanımlamaktadır. Katı atık hizmetleri baĢlıca atık toplama, taĢıma, geri kazanma,
arıtma ve bertaraf faaliyetlerini içermektedir. Atık birliklerinin oluĢturulmasında dikkate alınan
baĢlıca parametreler; idari yapı, coğrafi konum, topografya, yol durumu, ekonomik taĢıma
mesafesi ve nüfustur.
Baskı Ta
Havza genelinde, mevcut katı atık düzenli depolama tesislerinin ve kurulmuĢ birliklerin
değerlendirmesi, ortak olarak tek bir amaca hizmet eder; esas hedef bugünkü durum baz
alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz depolama alanları sızıntı suları kaynaklı kirlilik
yüklerinin mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespiti ve konuya iliĢkin gerekli önlemlerin
alınmasıdır. Ancak buradaki temel sorun, Türkiye genelinde mevcut düzenli depolama tesisi
sayısının ihtiyacı karĢılar sayıya eriĢmiĢ olmaması, dolayısıyla mevzuata uygun katı atık
bertaraf hizmetlerinin henüz nüfusun tümünü kapsayamıyor olması ve bununla birlikte atık
birlikleri ile ilgili durumun güçlü bir idari yapıya kavuĢmamasıdır. TC ĠçiĢleri Bakanlığı ve AB
tarafından vurgulanan ‗Yerel Yönetimler Özerklik ġartı‘ sebebiyle, bölgesel atık birliklerinin
kurulmasında birliğe katılım konusunda bir zorunluluk söz konusu olamamakla birlikte;
ÇOB‘un belediyelerin yasal mevzuata uyumunu teknik ve maddi açılardan yadsınamaz
ölçüde kolaylaĢtıran belirli teĢvik uygulamaları bulunmaktadır. Bu doğrultuda, Bakanlık
tarafından hazırlatılmıĢ olan Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem
Planı (2008-2012) Türkiye‘nin gelecekteki birlik yapısının ortaya konmasında bir rehber
niteliği taĢımaktadır. Yerel yönetimler ile bir araya gelinerek hazırlanmıĢ olan söz konusu
plan, yerel nitelik ve sorunları da özellikle dikkate alarak geleceğe dönük olarak planlanmıĢ
en güncel ve güvenilir veri niteliği taĢımaktadır. Havzadaki katı atık kaynaklı kirlilik yüklerinin
zaman içerisinde atık karakterizasyonu ve atık akıĢı neticesinde nasıl değiĢtiğinin
belirlenmesinde, Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) kapsamında hazırlanmıĢ tip
projelerin kullanılmasına bu amaçla karar verilmiĢtir. Tip projeler, katı atık yönetimi alanında
Türkiye genelinin bilgisayar
destekli bir model yardımıyla modellenmesi suretiyle
geliĢtirilmiĢtir.
Tip Projeler Bakanlık tarafından onaylı en güvenilir verileri içermesinin yanı sıra, 11 (öncelikli)
Havzada Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi kapsamında yer almayan
atık yönetim sistemlerinin planlanması basamağının da yerine geçmektedir. Bilindiği üzere
sadece nüfus tahmini ve birim katı atık oluĢumlarının belirlenmesi ile düzenli depolanan atık
miktarına ve dolayısıyla sızıntı suyu oluĢumlarına geçilememektedir. Atık akıĢı içerisinde,
oluĢumdan bertarafına kadar geçen süreçte, atık ayırma, iĢleme, arıtma v.b. amaçlarla
kullanılması gereken pek çok atık yönetim tesisi bulunmaktadır. Bu tesisler ve iĢletmeye
alınma tarihleri, farklı nüfus grupları ve bölgelerin farklı yapısal özellikleri sebebiyle oldukça
çeĢitlilik gösterirler. Atık yönetim tesislerinin planlanması bu proje kapsamında yer
almadığından, söz konusu tesislerin etkilerini en iyi Ģekilde yansıtan tip projelerin
kullanılması, ilgili bölge ve nüfus değerlerine uygun tip projenin seçilmesi suretiyle düzenli
Baskı Ta
depolanan atık miktarlarına geçilmesi projenin katı atıklara iliĢkin yük hesabının kritik bileĢeni
niteliğini taĢımaktadır.
Önemli diğer bir husus, tip projelerin hem Türk hem de AB mevzuatına uygun bir sistem
geliĢtirilmesi amacıyla hazırlanmıĢ olmasıdır. Bu durum, netice itibariyle tüm belediyeleri
ilgilendiren ve tümünün sağlaması gereken yasal bir gereklilik halini almaktadır. Burada
Türkiye‘nin sosyo-ekonomik farklıklarının da dikkate alınmasıyla, hem yasal kotaların
sağlanmasını, hem de ekonomik iĢletilebilirliği test ettiği için tip projelerin kullanılması
oldukça uygun düĢmektedir.
Uygulamada ortaya çıkan önemli bir konu, mevcut birlik yapıları ile sızıntı suyu
hesaplamalarına esas teĢkil eden birlik yapılarının bazı farklılıklar gösterebilmesidir. Ancak
birlikler açısından henüz yeni yapılanma aĢamasında olan Ülkemizde, zaman içerisinde
belediyelerin kapasite geliĢtirilmesi ve kadroların iyileĢtirilmesi sağlandıkça; teknik, idari, mali
ve çevresel parametreler açısından bilimsel olarak en uygun yapılanma olarak tespit edilmiĢ
olan atık birliklerine uyumun çok büyük ölçüde sağlanacağı ve uzun vadede mutlaka bir
optimuma ulaĢılacağı düĢünülmektedir. Daha iyi ve güncel verilere ulaĢılana kadar, bir baĢka
deyiĢle her bölgede yerel bazda planlama çalıĢmaları yapılıncaya dek, tip projeler belediyeler
ve belediye birlikleri için bir yol haritası niteliği taĢımaya devam edecektir.
Son olarak belirtilmelidir ki, önemli olan havza genelindeki toplam sızıntı suyu kirlilik
yüklerinin belirlenmesidir. Çoğunlukla gelecekte kurulması gereken düzenli depolama
tesislerinin konumları henüz kesin olarak belirli olmadığı için, havza nüfusunun atık birlikleri
arasında nasıl dağıtılacağı, projenin esas amacı doğrultusunda hesaplamaların bütünü için
bir değiĢiklik yaratmayacaktır. Mümkün olan en doğru veri ile çalıĢılacaktır; ancak netice
itibariyle önemli olan havza nüfusunun tümünün toplam sızıntı suyu kirlilik yükü hesabı
içerisine dâhil edilmiĢ olmasıdır.
Katı Atık Sızıntı Suyu Hesaplamaları
Havza dâhilinde oluĢan katı atık sızıntı suları aĢağıdaki Ģekilde hesaplanmıĢtır.
Sızıntı sularının debi ve yük hesapları 4 ayrı grup için yapılmıĢtır:
1. Düzensiz depolama alanları için;
i)
Mevcut düzensiz depolama alanları
ii) Kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanları
Baskı Ta
2. Düzenli depolama alanları için;
iii) Mevcut düzenli depolama alanları
iv) ĠnĢası planlanan düzenli depolama alanları
Noktasal kaynak kirlilik yükü hesabına, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı
sularının tümü ile kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan
sızıntı sularının toplanabilen kısmı dâhil edilmiĢtir.
Mevcut (aktif) düzensiz depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı suları ile kapatılan
düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının toplanamayan kısmı ise yayılı
kirlilik yüküne eklenmiĢtir.
Düzensiz Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Mevcut Düzensiz Depolama Alanları:
Mevcut düzensiz depolama alanları için sızıntı suyu debilerinin hesaplanmasında, yıllık
ortalama yağıĢ yüksekliklerinden faydalanılmıĢtır. Bu amaçla Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel
Müdürlüğü‘nden alınan 1975-2009 yılları arasındaki yöreye özgü meteorolojik bülten verileri
kullanılmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda hâlihazırda düzensiz depolanmıĢ olan atık içerisindeki su
muhtevası, yağıĢa oranla kayda değer miktarlarda olmaması sebebiyle sızıntı suyu
hesaplarına dâhil edilmemiĢtir.
Sızıntı Suyu Debisi (m3/yıl) = Düzensiz Depolama Alanı (m2)* Yıllık Ortalama YağıĢ
Yüksekliği (m/yıl)
Depolama alanlarının büyüklükleri saha çalıĢmaları ile tespit edilmiĢ olup gerektiğinde uydu
görüntüleri üzerinden düzeltmeler yapılmıĢtır. Saha çalıĢmaları sırasında belirlenemeyen
depolama alanları için ise bölge nüfusundan yola çıkılarak, oluĢması muhtemel atık miktarı
için gerekli alanlar hesaplanmıĢtır. Hesaplanan bu değerler düzensiz depolama alanı olarak
kabul edilmiĢtir.
ÇalıĢma iller bazında yapılmıĢtır. Tüm ilçeler için düzensiz depolama alanlarının toplamı, o
ile ait varsayımsal tek bir düzensiz depolama alanı olarak kabul edilmiĢtir.
Hesaplamada yapılan kabuller aĢağıda sıralanmaktadır.
Mevcut Düzensiz Depolama Alanları kapatıldıktan sonra sızıntı suyu debisinin %65
azalacağı kabul edilmiĢtir. (Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Sızıntı Suyu OluĢma
Faktörü: 0,35)
Baskı Ta
3
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Oluşan Sızıntı Suyu (m /yıl) =
3
Depolama Alanı Kapatılmadan Önce Oluşan Sızıntı Suyu (m /yıl)* 0,35
Depolama alanı kapatıldıktan sonra, 30 yıl boyunca, sızıntı suyu toplanmaya devam
edilecektir.
Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra oluĢan sızıntı suyunun en fazla
yarısının toplanabileceği kabul edilmiĢtir. Sızıntı suyunun toplanamayan kısmı yayılı
kirletici kaynağıdır (%50 noktasal kaynak, %50 yayılı kaynak).
3
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Toplanabilen Sızıntı Suyu (m /yıl) =
3
Depolama Alanı Kapatılmadan Önce Oluşan Sızıntı Suyu (m /yıl) * 0,35 * 0,50
Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyundaki her bir kirletici
parametre konsantrasyonunun ilk 20 yıl için %50‘sine, ikinci 20 yıl için ise %5‘ine
ineceği kabul edilmiĢtir.
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonraki 20 yıl Boyunca Karşılaşılacak KOİ yükü (kg/yıl) =
Depolama Alanı Kapatılmadan Önce Karşılaşılan KOİ Yükü (kg/yıl) * 0,50
Depolama Alanı Kapatıldıktan 20 yıl Sonra Karşılaşılacak KOİ yükü (kg/yıl) = Depolama
Alanı Kapatılmadan Önce Karşılaşılan KOİ Yükü (kg/yıl) * 0,05
Düzensiz depolama alanlarının kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
Ayrı ayrı noktasal ve yayılı kaynak kirliliğine dâhil olan sızıntı suyu miktarlarının yüzdelik
dağılımları, düzensiz depolama alanı kapatılmadan önceki ve sonraki dönemler için ġekil 84
deki gibidir.
Kapatılmadan Önce
(2011/2016‘ya kadar)
Kapatıldıktan Sonra
(2011/2016-2040)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%100)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%35)
Toplanan Sızıntı Suyu
(%0)
Yayılı Kaynak
(%100)
Toplanan Sızıntı Suyu
(%17,5)
Yayılı Kaynak
(%17,5)
ġekil 84. Noktasal ve Yayılı Kaynak Kirliliğine Dahil Olan Sızıntı Suyu Miktarlarının Yüzdelik Dağılımları
Baskı Ta
Yapılan kabullerce kirletici parametre yükü hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, BOĠ, t-N ve t-P
konsantrasyonları Tablo 61 de verilmiĢtir.
Tablo 61. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/l)
2010'a kadar
2010-2030
2030-2040
KOĠ
BOĠ
Toplam-N
Toplam-P
5000
1500
400
10
2500
750
200
5
250
75
20
0,5
Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı, 2006
Kapatılan Düzensiz Depolama Alanları:
Artık kullanılmayan, kapatılmıĢ düzensiz depolama sahalarının bugüne kadar doğal yollarla
ıslah olduğu kabul edilmiĢtir. Söz konusu alanlardan gelecek olan kirlilik yükünün hesaplarda
dikkate alınması maksadıyla, mevcut düzensiz depolama alanları kirlilik yükü 1,1‘lik emniyet
katsayısı ile çarpılarak hesaplanmıĢ yük %10 oranında arttırılmıĢtır.
Düzenli Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Düzenli depolamalardan kaynaklanan sızıntı suyu hesabında, ilçelerin 2010 yılı eĢdeğer
nüfusları kullanılmıĢ olup, Katı Atık Ana Planı‘nı esas alan birlikler ve tip proje atık
akıĢlarından faydalanılmıĢtır. Ġlgili tip proje kapsamında planlanan atık iĢleme ve bertaraf
tesisleri iĢletmeye alınma tarihleri büyükĢehir belediyeleri için Tablo 62 de, diğer belediyeler
için Tablo 63 te özetlenmektedir.
Baskı Ta
Marmara/Ege
Diğer B. Belediyeleri
2a
Ankara (BüyükĢehir)
2015
(30%)
2012
(20%)
2012
(30%)
2b
2c
3a
3b
Antalya/Ġçel (Turistik
Ģehirler)
Karadeniz/Akdeniz/Ġç
Anadolu Diğer B.
Belediyeleri
Gaziantep
(BüyükĢehir)
Doğu /Güney Doğu
An.
Diğer B. Belediyeleri
2010
2015
2012
2012
2010 /
2015
2013 2017
2008 /
2009
2010 /
2015
2008 /
2010
2008 /
2010
2015 /
2020
2010 /
2015
2010 /
2015
2022
2018
2011 /
2016
2008 /
2009
Ġ&Y Geri DönüĢümü/
Biyometanizasyon
2008 /
2010
2008 / 2011
2011 / 2016
2008 / 2011
2019
2011
2009 / 2011
2015
(20%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2022 2023
2011 /
2016
2012 / 2016
2013
(20%)
2013
2008 /
2010
2015 /
2020
2019
2012
2008 / 2011
2014
(100%)
2014
2010 /
2015
2015 /
2020
-
2011 /
2016
2012 / 2016
Baskı Ta
Düzenli
Depolama
1b
Termal DönüĢüm
(Yakma/ Gazifikasyon)
2010
(20%)
Kırsal
Ġstanbul, Ġzmir
(BüyükĢehirler)
Kentsel
1a
ATM/ /Atık
Kumbaraları
MGT
Ayrı toplama /
KompostlaĢtırma
(Kentsel)
Bölge
Tanım
Tablo 62. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı
Tablo 63. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı
ATM/Atık
Kumbaraları
Kentsel
Kırsal
Düzenli
Depolama
1c
Marmara/Ege
(BüyükĢehirler hariç)
2015 (100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2014 / 2020
2d
Karadeniz
2015 (100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2016 / 2020
2e
Akdeniz/Ġç Anadolu
2015 (50%)
2015
2010 /
2015
2015
/
2020
2011
2012 / 2016
3c
Doğu /Güney Doğu
An.* - ikili toplamalı
2020 (100%)
2020
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
3c
Doğu /Güney Doğu
An.- ikili toplamasız
-
-
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
MGT
Tanım
Ġ&Y Geri
DönüĢümü/
Biyometanizasyon
Bölge
Ayrı toplama /
KompostlaĢtırma
(Kentsel)
* Elazığ, Iğdır, Malatya, Van;
Düzenli depolanan atık miktarları, bir tarafta her bir bölge için farklı tarihlerde ve farklı
kapasitelerde devreye giren atık iĢleme tesisleri neticesinde azalmakta olup, öte yandan
nüfus artıĢı ve ekonomik geliĢmeye paralel olarak artmaktadır. Dolayısıyla düzenli depolanan
yıllık atık miktarları doğrusal bir fonksiyon olmayıp farklılık arz etmektedir.
Yapılan Kabuller:
1.
Düzenli Depolama Alanı için depolanan atığın su muhtevası ağırlıkça %30
olarak kabul edilmiĢtir.
Depolanan atığın su oranı = 0,30 kg su/kg atık
2.
Düzenli Depolama Alanı için depolanan atık için bozunma sonucu tüketilen su
oranı ağırlıkça %24 olarak kabul edilmiĢtir.
Bozunma sonucu tüketilen su oranı = 0,24 kg su/kg atık
Baskı Ta
3.
Kapatılan hücreler için yağıĢ sızma oranı %20 olarak kabul edilmiĢtir.
4.
Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 10 yıl boyunca, sızıntı suyu
toplanmaya devam edilecektir (örn. 20+ 10 yıl).
5.
Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonraki sızıntı suyundaki kirletici
parametre konsantrasyonları (KOĠ, TK), ilk 5 yıl için %50‘sine, ikinci 5 yıl %5‘ine
ineceği kabul edilmiĢtir. Sadece fosfor (TP) konsantrasyonu sabit alınmıĢtır.
6.
Düzenli Depolama Alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
Yapılan kabullerce kirletici parametre yükü hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, t-N ve t-P
konsantrasyonları Tablo 64 te verilmiĢtir.
Tablo 64. Düzenli Depolama Tesisleri Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/l)
2010'a kadar
2010-2030
2030-2040
KOĠ
Toplam-N
Toplam-P
4.000
1.000
10
2.000
500
10
500
100
1
Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı, 2006
ĠnĢası Planlanan Düzenli Depolama Alanları:
Tip Proje 7, 8 ve 9‘un hedef aldığı birlikler için;
1. Düzenli depolama alanlarının 2011 yılında iĢletmeye alınması söz konusudur.
2. 20 yıllık iĢletimi planlanan depolama alanları 2‘Ģer hücreden oluĢmaktadır. Toplam
depolama alanı 100.000 m2 dir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 65 te verilmiĢtir.
Tablo 65. Hücre Alanları ve Ömürleri (1)
2
Hücreler
Alan (m )
Ömür (yıl)
1. Hücre
2. Hücre
Toplam
50.000
50.000
100.000
10
10
20
Tip proje 1-6 ve 10-16‘nın hedef aldığı birlikler için;
1. Düzenli depolama alanlarının 2016 yılında iĢletmeye alınması söz konusudur.
2. ĠĢletim süresi 20 yıldır. Toplam depolama alanı 100.000 m2‘dir.
3. Düzenli depolama alanlarının, büyükĢehirleri kapsayan birlikler için 5, diğerleri için
2‘Ģer hücreden oluĢtuğu kabul edilmiĢtir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 66 da verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 66. Hücre Alanları ve Ömürleri (2)
2
2
Hücreler
Alan (m )
Ömür (yıl)
Hücreler
Alan (m )
Ömür (yıl)
1. Hücre
2. Hücre
50.000
50.000
7
8
Toplam
100.000
15
1. Hücre
2. Hücre
3. Hücre
4. Hücre
5. Hücre
Toplam
20.000
20.000
20.000
20.000
20.000
100.000
3
3
3
3
3
15
Sızıntı suyu debileri hesaplanırken Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden alınan
1975-2009 yılları arasındaki istasyon verileri kullanılmıĢtır.
Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde
(2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır.
Mevcut Düzenli Depolama Alanları:
Mevcut düzenli depolama alanları ile ilgili bilgiler (toplam alanı, hücre ömürleri, sayısı ve
alanları, mevcut atık miktarı) saha çalıĢmalarından temin edilmiĢtir.
Sızıntı suyu hesapları ilçenin dâhil olduğu birliğe ait tip projedeki baĢlangıç tarihine kadar
(2011 ya da 2016) saha çalıĢmalarında edinilen bilgilerle yapılmıĢtır. Daha sonraki yıllar için
ise Tip Proje verileri kullanılmıĢtır.
Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde
(2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır.
Özel Durumlar:
Birlik içerisinde farklı havzalara ait ilçeler bulunmaktadır. Bu durumda merkez ilçe (veya en
fazla nüfusa sahip ilçe) hangi havzaya giriyorsa, birlik o havzaya dâhil edilmiĢtir.
Katı Atık Ana Planı‘nca belirlenen birliklerde yer alan bazı bölgelerin hâlihazırda bir düzenli
depolama alanı bulunmaktadır. Bu durumda, söz konusu bölgeler için tip proje baĢlangıç
yıllarına kadar mevcut durum üzerine hesaplamalar yapılmıĢ, tip proje baĢlangıç tarihlerinden
sonra ise birliğe dâhil olduğu kabul edilmiĢtir.
Kuzey Ege Havzası hesaplamaları yapılırken,
Edremit‘in Altınoluk beldesinde yer alan Altınoluk Düzenli Depolama Tesisinin
iĢletiminin düzenli depolama tekniği ilkelerine uygun yapılmadığı tespit edildiğinden
buraya gelen atıklar, yayılı kirletici kaynak olarak hesaplanmıĢtır
Baskı Ta
ĠnĢaatı 2009 yılı içerisinde tamamlanan Bergama ilçesindeki katı atık düzenli
depolama tesisinde, iĢletme ruhsatı alınmadığından henüz atık depolanma
baĢlamamıĢtır. Tesisin 2010 yılından itibaren iĢletmeye alınacağı üzerine hesap
yapılmıĢtır. Hesapta kullanılan atık miktarları Ġller Bankası Genel Müdürlüğü APK
Dairesi BaĢkanlığı tarafından hazırlanmıĢ olan Bergama Belediyesi Nihai Fizibilite
Raporu‘ndan alınmıĢtır.
Katı Atık Ana Planında öngörülen birlik yapılanmasına göre Bergama ilçesi Ġzmir
Kuzey Birliğine dâhil edilmiĢ, bu birliğe ait hesap, Küçük Menderes Havzası‘nda
yapılmıĢtır.
Balıkesir Batı Katı Atık Yönetim Birliği‘nin DD tesisinin 2016 yılında Tip Proje 1‘e göre
faaliyetine baĢlayacağı öngörülmüĢtür.
Çanakkale Güney Katı Atık Yönetim Birliği‘nin DD tesisinin 2016 yılında Tip Proje 1‘e
göre faaliyetine baĢlayacağı öngörülmüĢtür.
Sızıntı Suyu Kaynaklı Kirletici Yükler
Kuzey Ege Havzası‘nda 2010 yılı için düzenli katı atık depo sahalarından kaynaklanan
noktasal sızıntı suyu yükleri, KOĠ için 72, Toplam N için 18, Toplam P için ise 0,18 ton/yıl
mertebesindedir. Yüklerin Katı Atık Ana Planı‘na bağlı olarak 2016 yılında düzenli depolama
tesislerinin iĢletmeye alınmalarının ardından ani bir artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna
göre 2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 551, t-N için 89, t-P için ise 1 ton/yıl olacaktır. Bu
tarihten itibaren 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir.
Kuzey Ege Havzası‘nda katı atık sızıntı sularından kaynaklanan noktasal yüklerin yıllara göre
değiĢimi Tablo 67 de özetlenmiĢtir.
Tablo 67. Kuzey Ege Havzası Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici Yükleri
Yıllar
Ortalama Sızıntı Suyu
3
Debisi (m /yıl)
KOĠ
(ton/yıl)
TN
(ton/yıl)
TP
(ton/yıl)
2010
18.072
72
18
0,181
2020
180.826
551
89
1
2030
179.782
547
88
1
2040
190.774
339
80
0,835
6.2.2.4.
Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi
Bu bölümde kentsel alanlardan ve endüstriyel tesislerden kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri
değerlendirilmiĢtir. Mevcut durumda Havza içerisinde noktasal kirlilik kaynağı olan bir katı
Baskı Ta
atık bertaraf tesisi bulunmamaktadır. Gelecekte kurulacak olan düzenli depolama
tesislerinden ve rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından kaynaklanacak noktasal
yüklerin kentsel AAT‘lerde giderileceği öngörüsü yapılmıĢtır.
Noktasal Toplam Azot Yükleri
Kuzey Ege Havzası‘nda yer alan illerin Havza içerisinde kalan bölümlerinden kaynaklanan
noktasal toplam azot yüklerinin yıllara göre değiĢimi Tablo 68 de verilmektedir. ġekil 85 ve
ġekil 86 da ise havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
Tablo 68. Kuzey Ege Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri
Yıllar
Kentsel ve Endüstriyel
Noktasal T-N Yükleri (ton/yıl)
Kentsel
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Manisa
223
117
493
321
1.154
64
8
126
24
222
Toplam
287
125
619
345
1.376
Kentsel
245
123
283
179
830
2010 Endüstriyel
2020 Endüstriyel
55
6
75
14
150
Toplam
300
129
358
193
980
Kentsel
293
158
356
218
1.025
50
6
67
13
136
Toplam
343
164
423
231
1.161
Kentsel
337
189
421
253
1.200
44
5
60
11
120
381
194
481
264
1.320
2030 Endüstriyel
2040 Endüstriyel
Toplam
222; 16%
Kentsel
Endüstriyel
1.154; 84%
ġekil 85. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı
Baskı Ta
TOPLAM
Kirlilik yükü (ton/yıl)
1.200
1.000
800
600
Kentsel
400
Endüstriyel
200
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 86. Kuzey Ege Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi
Noktasal Toplam Fosfor Yükleri
Tablo 69 de Kuzey Ege Havzası yıllara göre noktasal toplam fosfor yükleri verilmektedir.
ġekil 85 ve ġekil 86 da havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
Tablo 69. Kuzey Ege Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri
Yıllar
2020
2030
2040
Manisa
TOPLAM
20
79
52
191
9
1
19
3
32
Toplam
49
21
98
55
223
Kentsel
49
28
53
34
164
9
1
14
2
26
Toplam
58
29
67
36
190
Kentsel
56
33
64
39
192
Endüstriyel
Endüstriyel
Endüstriyel
8
1
13
2
24
Toplam
64
34
77
41
216
Kentsel
64
37
74
45
220
7
1
11
2
21
71
38
85
47
241
Endüstriyel
Toplam
Baskı Ta
Ġzmir
40
Kentsel
2010
Balıkesir Çanakkale
32; 14%
Kentsel
Endüstriyel
191; 86%
ġekil 87. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor
Yükü Dağılımı
250
200
150
Kentsel
Endüstriyel
100
50
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 88. Kuzey Ege Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi
Noktasal KOĠ Yükleri
Tablo 70 te Kuzey Ege Havzası yıllara göre noktasal KOĠ yükleri verilmektedir. ġekil 89 ve
ġekil 90 de havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 70. Kuzey Ege Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri
Yıllar
2020
2030
2040
Ġzmir
TOPLAM
1.140
6.099
4.004
12.529
456
90
3.914
776
5.235
Toplam
1.742
1.230
10.013
4.780
17.764
Kentsel
810
426
1.602
990
3.828
Endüstriyel
380
59
675
129
1.243
Toplam
1.190
485
2.277
1.119
5.071
Kentsel
908
506
1.892
1.134
4.440
Endüstriyel
342
53
608
116
1.119
Toplam
1.250
559
2.500
1.250
5.559
Kentsel
986
560
2.111
1.241
4.898
Endüstriyel
304
47
540
103
995
1.290
607
2.651
1.344
5.893
Endüstriyel
Toplam
5.235; 29%
Kentsel
12.529;
71%
ġekil 89. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı
Baskı Ta
Manisa
1.286
Kentsel
2010
Balıkesir Çanakkale
Endüstriyel
14.000
12.000
10.000
Kentsel
8.000
Endüstriyel
6.000
4.000
2.000
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 90. Kuzey Ege Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi
Noktasal kirleticiler, yerleĢim yerlerinde yaĢayan kiĢilerden kaynaklanan evsel atıksular ve
havza sınırları içerisinde kalan alanda faaliyet gösteren, kanalizasyona veya doğrudan alıcı
ortama deĢarj yapan endüstriyel tesis atıksularını içermektedir. ġekil 85-90 dan görüleceği
üzere, noktasal kirlilik yükleri içerisinde mevcut durumda ve gelecekte en büyük paya kentsel
yük sahiptir. Endüstriyel atıksu yüklerinin kentsel yüklerden daha fazla olması beklenirken,
bu durum Kuzey Ege Havzası‘nda tam tersidir. Havzada yoğun bir sanayileĢmenin mevcut
olmaması bu durumun sebeplerinden biridir. Nispeten yoğun endüstriyel faaliyetin söz
konusu olduğu bölgelerdeki tesislerden önemli deĢarja sahip olanlarının atıksularını havza
dıĢına (Ege Denizi) deĢarj etmeleri bu durumun oluĢumunda etkilidir.
Noktasal kirlilik kaynaklarından gelen tüm parametrelerde 2020 yılında ani bir düĢüĢ
görülmektedir. Bunun sebebi ise 2020 yılından itibaren tüm yerleĢim yerlerinde kentsel atıksu
arıtma tesislerinin iĢletmeye alınacağı tahminidir. Kentsel kirliliğin arıtımı konusundaki bu ani
değiĢim sebebiyle 2020 yılında tüm parametrelerde 2010 yılına göre ani bir düĢüĢ ve
sonrasında nüfus artıĢına bağlı olarak zaman içerisinde yavaĢ bir artıĢ öngörülmektedir.
6.2.3.
Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri
Su kaynaklarındaki kalitenin iyileĢtirilmesi ve korunması için noktasal kirleticilerin yanı sıra,
su ve havza kirlenmesi üzerinde büyük etkisi olan yayılı kirleticilerin belirlenmesi ve kontrolü
de son derece önemlidir. Ülkemizde tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yaygın olması bu
kirleticilerin dikkate alınmasının gerekliliğini bir kat daha arttırmaktadır. Yayılı kirletici
Baskı Ta
kaynaklardan oluĢan en önemli kirlilik parametreleri azot ve fosfor gibi besi maddeleridir. Besi
maddesi yükleri, gerek havza gerekse su kalitesi modelleri ve bu modellerin farklı kirlilik
kontrol senaryolarına göre çalıĢtırılmasında temel kirlilik girdilerini teĢkil etmektedir. Ayrıca su
kalitesinin izlenmesinde, suyun ötrofik seviyesinin en önemli göstergeleri besi maddeleridir.
Yayılı kirlilik, kentsel ve kırsal alanlardaki arazi kullanım faaliyetleri ve atmosferdeki kirletici
emisyonlarından (ısınma ve endüstriyel üretim gibi etkenler sonucunda) kaynaklanan, alıcı
ortama ait iklimsel ve meteorolojik koĢullar (yağmur ve karların erimesi) ile coğrafi ve jeolojik
koĢullara bağlı olarak kesikli Ģekilde oluĢan, çeĢitli ortamlar (hava su, toprak) boyunca
karmaĢık taĢınım ve dönüĢüm reaksiyonları sayesinde havza veya alt havzalara
ulaĢmaktadır (Özalp, 2009).
Bu çalıĢmada havzadaki baĢlıca yayılı kirletici kaynaklar;
Arazi kullanımı (orman alanları, çayır-mera alanları, kentsel-kırsal yerleĢim alanları, kıta
içi su alanları),
Tarımsal faaliyetler (gübre kullanımı),
Hayvancılık faaliyetleri,
Atmosferik taĢınım (trafik emisyonları ve evsel ve endüstriyel baca emisyonları),
Katı atık depolama faaliyetleri (düzensiz depolama alanı sızıntı suları),
Foseptik (sızdırmalı) çıkıĢ suları,
Tarım koruma ilaçları kullanımı (Pestisit kullanımı) olarak sınıflandırılmıĢtır.
Bu çalıĢmada yukarıdaki baĢlıklar dikkate alınarak kirletici yükler hesaplanmıĢtır.
Hesaplamalarda literatür verileri ile birlikte çeĢitli kurumlar tarafından (TÜĠK, ÇOB, Tarım ve
Köy ĠĢleri Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı) oluĢturulan resmi veriler kullanılmıĢtır. Kirlilik yükü
hesaplamaları, ilin havzada kalan kısmında ve ilçeler bazında yapılmıĢtır. 2010 yükleri
hesaplanarak alansal dağılımları verilmiĢ, sonrasında 2020, 2030, 2040 yılları için tahminler
yapılmıĢtır.
6.2.3.1.
Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler; ÇOB‘dan temin edilen CORINE veritabanı
yardımı ile elde edilen her bir arazi kullanımına ait alansal verinin, literatürde yer alan birim
yük değerleri ile çarpılmasıyla hesaplanmıĢtır. Kullanılan literatür verisi (Dahl ve Kurtar,
1993, ÖEJV, 1993) Tablo 71 de verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 71. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Birim Yükler
Yayılı Kaynak
Orman Alanları
Çayır ve Meralar
Kentsel Alan
Kırsal Alan
Birim Yükler (kg/ha.yıl)
Toplam N
Toplam P
2
5
3
9,5
0,05
0,10
0,50
0,90
Orman alanları için CORINE sınıfı 31 (ormanlar), tüm alt sınıfları ile birlikte dikkate alınmıĢtır.
Çayır ve mera alanları için, CORINE sınıfı 23 (meralar) ve 32 (maki veya otsu bitkiler), alt
sınıfları ile birlikte kullanılmıĢtır. Kentsel ve kırsal alan yüzeysel akıĢ sularından kaynaklanan
yükler için ise CORINE sınıfları 1 (yapay bölgeler) ana sınıfı, tüm alt sınıfları ile birlikte
dikkate alınmıĢtır. Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında kullanılan
CORINE verileri 2006 yılına aittir. Hesaplamalarda arazi kullanımının bu tarihten itibaren
değiĢmediği/değiĢtirilmediği (örneğin çayır/mera alanlarında tarım yapılmadığı) kabul
edilmiĢtir. Kuzey Ege Havzası için arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklere ait sayısal
Toplam N ve Toplam P haritaları, ġekil 91 ve ġekil 92 de gösterilmiĢtir.
ġekil 91. Kuzey Ege Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan Toplam N Yükü
Baskı Ta
ġekil 92. Kuzey Ege Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan Toplam P Yükü
ġekil 28 deki arazi kullanım haritası ile ġekil 91 ve 92 deki arazi kullanımından kaynaklanan
toplam N ve toplam P yükleri haritası birlikte incelendiğinde, özellikle orman alanlarının
yoğun olduğu bölgelerde yayılı kirliliğin yüksek olduğu görülmektedir. Çanakkale‘nin Ayvacık
ve Bayramiç ilçeleri ile Ġzmir‘in Bergama ilçesinde toplam N yükü 200 ton/yıl değerinden,
toplam P yükü ise 6 ton/yıl değerinden fazladır.
6.2.3.2.
Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Ülkemizde tarım alanlarındaki ticari (sentetik) gübre kullanımları gerek miktar gerekse tür
olarak ekilen ürüne, iklime, toprak özelliklerine bağlı olarak değiĢiklik göstermektedir. Her bir
havza özelinde, tarımsal alanlarda kullanılan gübrelerden bitkinin bünyesine alım sonrası
geride kalan kısmının belli bir miktarının alıcı ortama yüzeysel akıĢa ve yeraltı suyuna
karıĢabileceği varsayımıyla hesaplama yapılmıĢtır. Kuzey Ege Havzası‘nda, gübre
kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabı için, ĠçiĢleri Bakanlığı tarafından yürütülen
ĠLEMOD (Ġl Envanterlerinin Modernizasyonu Projesi) yıllık gübre kullanım verileri ile CORINE
arazi kullanımına bağlı alansal veriler birlikte kullanılmıĢtır. ĠLEMOD verileri ilçe bazlı
olduğundan, CORINE veritabanından ilgili ilçenin havzada kalan kısmının oranı hesaplanmıĢ;
2005-2007 yıllarına ait ĠLEMOD verisinden elde edilen ilçe bazlı gübrelenen arazi değeri,
Baskı Ta
ilçenin havzada kalan oranı ile çarpılarak havzada gübrelenen alan değeri hesaplanmıĢtır.
ĠLEMOD verisi saf N ve saf P2O5 bazında olduğundan, yıllık satılan toplam gübre miktarından
tarım arazilerine uygulanan Toplam N ve P miktarı belirlenmiĢtir.
Besi maddelerinin ürün bünyesine alınma oranları belirli aralıklar içinde değiĢmektedir ve
uygulanan tüm besi maddelerinin ürün tarafından alınması ancak ideal Ģartlarda mümkündür.
Ürün bünyesine alınma oranları iklim koĢullarına, toprak özelliklerine, üretilen ürünlere,
uygulanan gübrenin yapısına ve uygulama yöntemi ile sıklığına bağlıdır. Gerçekte bünyeye
alma oranları uygulanan azotun %40-80‘i fosforun ise %5-20‘i arasında değiĢmektedir. Daha
fazla gübre uygulandığında, ürün bünyesine alma daha verimsiz hale gelmektedir. Sızma ve
yüzeysel akıĢ sebebiyle oluĢan kayıplar, uygulanan fosforun %0,5–5‘i, azotun ise %5-30‘u
arasındadır (Oenema ve Roest, 1998; Bottcher ve Rhue, 2000).
Bu çalıĢmada, bitki bünyesine alma değerleri, ilerideki çalıĢmalarda eĢgüdümün sağlanması
amacıyla ĠTÜ tarafından 2008 yılında tamamlanan ―Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
ve Su Yönetimi Master Planı‖ çalıĢmasında olduğu gibi, N için %50, P için ise %20
seçilmiĢtir. Azotun %35‘ inin ve fosforun %75‘inin buharlaĢma, nitrifikasyon- denitrifikasyon
prosesi ve toprakta P adsorpsiyonu gibi taĢınım süreçleri yolu ile kaybolduğu kabul edilmiĢtir.
Böylece toprakta oluĢan toplam kayıplar neticesinde, uygulanan azotun %15‘i, fosforun ise
%5‘inin alıcı ortama ulaĢtığı kabul edilerek ilgili (su ortamına gelen) gübre kaynaklı yayılı
yükler hesaplanmıĢtır.
Gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesaplanmasında,
Satılan gübrenin, havzadaki tarım alanlarında eĢit kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Yıllık olarak verilen veya satılan gübre miktarının, o yıl içerisinde çiftçiler tarafından
kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Satılan gübrenin, satıldığı ilçede kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Kuzey Ege Havzası için oluĢturulmuĢ gübre kullanımından alıcı ortama gelen yayılı yük
haritaları, toplam N ve toplam P için sırasıyla ġekil 93 ve ġekil 94 te gösterilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 93. Kuzey Ege Havzası Gübre Kullanımından Kaynaklanan Toplam N Yükü
ġekil 94. Kuzey Ege Havzası Gübre Kullanımından Kaynaklanan Toplam P Yükü
Baskı Ta
Havzada tarımsal faaliyetin yoğun olduğu ve Ġzmir‘in Bergama ilçesi sınırları içerisinde kalan
Bakırçay Nehri yatağı boyunca; ayrıca Balıkesir‘in Edremit, Havran ve Gömeç ilçelerinde
gübre kullanımından kaynaklanan kirliliğin diğer bölgelere nazaran daha yüksek olduğu (2050 ton/yıl mertebesinde) görülmektedir.
Tablo 50 de tarımda kullanılan azotlu ve fosforlu gübrelerin birim kullanım değerleri
verilmiĢtir. Literatüre göre kullanım değerleri azotlu gübre için 10-40 kg/ha.yıl, fosforlu gübre
için ise 0,5-0,9 kg/ha.yıl aralığındadır. Kuzey Ege Havzası için elde edilen 6,1 kg/ha.yıl azotlu
gübre değeri verilen aralığın altında; 2,3 kg/ha.yıl fosforlu gübre değeri ise üstündedir.
Tablo 50. Havza Ortalama Azotlu ve Fosforlu Gübre Kullanımları
Havza
K.Menderes
Burdur
B.Menderes
Ceyhan
Kızılırmak
Konya Kapalı
K.Ege
Marmara
Seyhan
Susurluk
YeĢilırmak
6.2.3.3.
Toplam Tarım Alanı
(ha)
288.991
258.521
1.136.271
1.081.383
4.390.386
2.484.125
385.367
837.665
877.486
982.185
1.624.391
Ort. N Kullanımı
(kg/ha.yıl)
7,7
32,9
17,4
10,8
10,4
14,5
6,1
16,9
23,5
20,5
7,0
Ort. P Kullanımı
(kg/ha.yıl)
0,6
5,8
3,1
2,0
1,3
1,8
2,3
1,9
5,5
2,2
1,2
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Ülkemizde hayvancılık halen yaygın bir tarım sektörü durumundadır. Hayvancılık
faaliyetlerinden kaynaklanan atıkların bir bölümü, tarımda doğal gübre olarak kullanılmakta;
geri kalan kısmı ise sağlıksız Ģartlarda açık depolarda biriktirilmekte ve/veya en yakın araziye
dökülmektedir. Dolayısıyla, hayvan atıklarından kaynaklanan yayılı N ve P yükleri de
havzaya gelen önemli kirletici kaynaklardandır. Hayvan dıĢkıları doğal gübre olarak
kullanıldıklarında ortama yayılan azot ve fosfor birim yükleri, hayvan kategorisi, türü,
beslenme alıĢkanlıkları, ağırlıkları ve gübreleme özelliklerine bağlı olarak yüksek oranda
değiĢkenlik göstermektedir. Bu yüzden birim yüklerin belirlenmeleri oldukça güçtür.
Kuzey Ege Havzası için hayvancılıktan kaynaklanan yayılı yükler; TÜĠK tarafından
yayınlanan ilçelere göre hayvan sayılarının; literatürden elde edilen birim hayvan yükleri ile
çarpılması ile hesaplanmıĢtır. Hesaplamada, TÜĠK 2007, 2008 ve 2009 yıllarına ait verinin
ortalaması alınarak güncel yükler hesaplanmıĢtır. Hesaplanan yük, ilçenin havzada kalan
Baskı Ta
alanı kadar azaltılmıĢ ve gübre hesabında olduğu gibi, hesaplanan azotun %15 inin; fosforun
ise %5 ‘inin alıcı ortama ulaĢtığı kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda kullanılan katsayılar Tablo
72 de gösterilmiĢtir (Agricultural Statistics, 2001; Andreadakis ve diğ, 2007; Öztürk, 2008)
Tablo 72. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yük Katsayıları
Hayvan
Kategorisi
BüyükbaĢ
KüçükbaĢ
Kümes Hayvanı
Azot
(kg/ton hayvan
ağırlığı/gün)
0,30
0,42
0,52
Fosfor
(kg/ton hayvan
ağırlığı/gün)
0,10
0,06
0,22
N Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
P Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
8,2
1,0
0,06
0,91
0,05
0,008
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında;
BüyükbaĢ hayvan 500 kg, küçükbaĢ hayvan 45 kg ve kümes hayvanı 2 kg kabul
edilerek birim yükler (kg/gün) elde edilmiĢtir.
Hayvan sayılarının havzada kalan ilçelerde eĢit olarak dağıldığı kabul edilmiĢtir.
Kuzey Ege Havzası‘nda hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan Toplam N ve Toplam P
yayılı yük haritaları ġekil 95 ve ġekil 96 da verilmektedir.
ġekil 95. Kuzey Ege Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Toplam N Yükü
Baskı Ta
ġekil 96. Kuzey Ege Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Toplam P Yükü
Havzada hayvan sayılarının fazla olduğu ve büyük bir kısmı havza içerisinde kalan Ġzmir‘in
Bergama
ilçesinde
hayvancılık
faaliyetinden
kaynaklanan
yükün en
fazla
olduğu
görülmektedir.
6.2.3.4.
Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Endüstriyel faaliyetler, konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan fosil kökenli yakıtlar,
motorlu taĢıtlardan çıkan egzoz gazları hava kirliliğine sebep olan baĢlıca kaynaklardır. Bu
kirleticiler, hava kirliliğine sebep olmasının yanı sıra yağmur ile yıkanarak havzadaki su
kaynaklarını da kirletmektedir.
Bu projede, havzadaki su kaynaklarında ötrofikasyona sebep olan azot ve fosfor kirliliği
incelenmiĢtir. Gerek ısınma ve endüstri kaynaklı, gerekse trafik kaynaklı emisyonların
genelinde atmosferik birikiminden fosfor yükü oluĢmamaktadır. Bu nedenle, atmosferik
birikim açısından kirletici olarak NOx ve NH3 parametreleri değerlendirilmiĢtir.
Atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükünün hesabında;
-
Baskı Ta
Sanayi ve evsel kaynaklı kirleticiler hesaba katılmıĢtır,
-
ĠTÜ tarafından yapılan Melen Havzası Koruma Eylem Planında, Melen Havzası için,
836 mm/m2 yıllık ortalama yağıĢ için NO3 ve NH3‘ün Toplam Azot cinsine çevrilmesi
sonucu bulunan 10,3 kg N/ha.yıl birim yük esas alınmıĢtır,
-
Melen Havzasındaki yıllık ortalama yağıĢ bilindiğinden diğer havzalarda da ortalama
yağıĢla orantılı olarak değiĢecek birim yükler bulunarak hesaplamalar yapılmaktadır.
Kuzey Ege Havzası‘nda kalan ilçelere ait yıllık ortalama yağıĢ değerleri, Melen
Havzası yağıĢ değeri referans alınarak, ve bulunan katsayıya göre oranlanarak
havzadaki atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükü hesaplanmıĢtır,
-
Havzada yer alan ilçelerden aynı ile bağlı bulunan tüm ilçelerin eĢit yağıĢ aldığı kabul
edilmiĢtir.
-
Bulunan birim yük, toplam havza alanının %5‘ine uygulanmıĢtır. Her bir ilçe ve
havzayı paylaĢan diğer iller için bu oran sabit kabul edilmiĢtir.
Bu çalıĢmada, trafikten kaynaklı emisyonlar ile hava kirliliği ile oluĢan karbon esaslı kirlenme
hesaba katılmamıĢtır. Ancak, özellikle karayollarının ve Ģehir içi trafiğin yoğun olduğu
bölgelerde trafikten kaynaklı egzoz gazları ve karayolunda oluĢan tozların su havzaları
açısından önemli bir kirlilik kaynağı olduğu öngörülmektedir.
Havza‘ya atmosferden taĢınan kirliliğin sadece N için değil hidrokarbonlar, ağır metaller, toz
gibi hava kirliliğinin tüm yönleriyle incelenmesi envanter, ölçüm ve modelleme çalıĢmalarını
gerektiren uzun ve karmaĢık bir süreç olduğundan bu proje kapsamında dâhil edilmemiĢtir.
Nehir
havzaları
yönetim
planı
hazırlanırken
atmosferik
taĢınımın
detaylı
olarak
incelenmesinin gerekli olduğu düĢünülmektedir.
Kuzey Ege Havzası‘nda atmosferik taĢınım sonucu oluĢan Toplam N yükü dağılımı ġekil 97
de verilmiĢtir.
Atmosferik taĢınımdan kaynaklanan kirlilik yükü hesaplamaları ilçelerin alansal dağılımı
dikkate alınarak yapıldığından, sonuçlar havzada yer alan ilçelerin yüzölçümleri ile
örtüĢmektedir. Buna göre en çok alana sahip olan Bergama‘da en yüksek kirlilik
öngörülmektedir.
Baskı Ta
ġekil 97. Kuzey Ege Havzası Atmosferik TaĢınım Ġle OluĢan Toplam N Yükü
6.2.3.5.
Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Havzadaki yerleĢimlerin bir kısmı kanalizasyon sistemine bağlı değildir. Bundan dolayı, kırsal
yerleĢimlerde sızdırmalı veya sızdırmasız foseptikler yaygın olarak kullanılmaktadır. Foseptik
çıkıĢ suları yayılı kirletici kaynak olarak kabul edilmektedir. Bu çalıĢmada, foseptiklerden
kaynaklanan yayılı yükleri, foseptik kullanan yerleĢim yerlerinin 2010 yılı eĢdeğer nüfusları ve
20 Mart 2010 tarihli Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği‘nde verilen kiĢi
baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri kullanılarak hesaplanmıĢtır. Tebliğ‘de yer almayan,
nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri ise,
nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin
edilmiĢtir. Buna göre yük hesaplamalarında kullanılan ve Kentsel AAT Tebliği ve
Tchobanoglous ve Burton (1991)‘de verilen tipik konsantrasyonlar dikkate alınarak kabul
edilen kiĢi baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri Tablo 50 de (Bölüm 6.2.2.1.) verilmektedir.
Foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan kirletici yüklerin hesabında;
Baskı Ta
OluĢan yük sadece 2010 yılı için hesaplanmıĢ; Kentsel AAT Tebliği ve Atıksu Arıtımı
Eylem Planı gereğince 2017‘ye kadar AAT olmayan yerleĢim yeri kalmayacağı kabulü
ile 2020, 2030 ve 2040 yükleri noktasal yük olarak dikkate alınmıĢtır.
Foseptik
bilgileri,
saha
çalıĢmalarında
elde
edilen
bilgiler
doğrultusunda
oluĢturulmuĢtur. Kanalizasyonu mevcut olmayan ve/veya inĢaat halinde olan tüm
yerleĢim birimlerinde foseptik olduğu kabul edilmiĢtir.
Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor
için %30 olarak alınmıĢtır.
Kuzey Ege Havzası için foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan yayılı yükler ġekil 98 ve ġekil
99 da gösterilmiĢtir.
ġekil 98. Kuzey Ege Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Toplam N Yükü
Baskı Ta
ġekil 99. Kuzey Ege Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Toplam P Yükü
6.2.3.6.
Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Kuzey Ege Havzası‘nda yer alan düzensiz depolama alanlarından yağıĢ ve arazi drenajı
sonucu oluĢan yayılı yükler ġekil 100 ve ġekil 101 de gösterilmiĢtir. Düzenli depolama
alanlarından kaynaklanan yükler, sızıntı sularının yerinde ve/veya en yakın kentsel AAT‘ye
taĢınacağı tahminine dayanılarak yayılı yük hesaplamalarına dâhil edilmemiĢtir. Sızıntı suyu
hesabına iliĢkin detaylı açıklamalar Bölüm 6.2.2.3 te anlatılmıĢtır.
Baskı Ta
ġekil 100. Kuzey Ege Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Toplam N Yükü
ġekil 101. Kuzey Ege Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Toplam P Yükü
Baskı Ta
Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri
6.2.3.7.
Havzada yer alan illerde yayılı kirletici kaynaklardan gelen Toplam N yükü değerleri Tablo 73
de, bu yüklerin toplam yük içerisindeki dağılımı ġekil 102 de, ilçeler bazında hazırlanmıĢ
yayılı Toplam N yükleri haritası ise ġekil 103 de verilmektedir.
Tablo 73. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen Toplam N Yükü
YÜKLER (ton/yıl)
ĠL
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Manisa
TOPLAM
SIZINTI
ARAZĠ
GÜBRE ATMOSFERĠK HAYVANCILIK FOSSEPTĠK TOPLAM
SUYU KULLANIMI
TAġINIM
127
377
1.100
63
374
138
2.179
39
641
416
101
245
26
1.468
60
693
757
121
684
29
2.343
36
232
77
49
161
4
559
262
1.943
2.350
334
1.464
197
Yayılı Toplam N Yükü Dağılımı (ton/yıl, %)
197 ; 3%
262 ; 4%
334 ; 5%
2.350 ; 36%
Sızıntı Suyu
Fosseptik
1.464 ; 22%
Hayvancılık
Arazi Kullanımı
1.943 ; 30%
ġekil 102. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N Yükü Dağılımı
Baskı Ta
6.550
ġekil 103. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N Yükü
Havzadaki yayılı Toplam N yüklerinin %36 lık bölümünü (2.350 ton/yıl) gübre kullanımı, %30
lük bölümünü (1.943 ton/yıl) arazi kullanım durumu, %22 lik kısmını ise (1.464 ton/yıl)
hayvancılık oluĢturmaktadır. Katı atık sızıntı suları, atmosferik taĢınım ve foseptiklerin yayılı
Toplam N yükleri içerisindeki toplam payı %12 kadardır. Gübre kullanımını yayılı yük
içerisinde en büyük paya sahip olması beklenen bir durumdur. Havzanın özellikle Bakırçay
Nehri yatağı çevresinde, Havran ilçesi taraflarında ve Ezine, Bayramiç ilçelerinde yoğun
tarımsal faaliyet olduğu göz önünde bulundurulmalıdır.
Havzada yer alan illerde yayılı kirletici kaynaklardan gelen Toplam P yükü değerleri Tablo 74
te, bu yüklerin toplam yük içerisindeki dağılımı ġekil 104 te, ilçeler bazında hazırlanmıĢ yayılı
toplam P yükleri haritası ise ġekil 105 te verilmektedir. Yayılı yük haritaları daha büyük
ölçekte EK VII de verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 74. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen Toplam P Yükü
YÜKLER (ton/yıl)
ĠL
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Manisa
TOPLAM
SIZINTI
ARAZĠ
SUYU
KULLANIMI
3,2
11,6
1,0
15,7
1,5
17,4
0,9
6,1
6,5
GÜBRE
50,8
HAYVANCILIK
FOSSEPTĠK
TOPLAM
119,1
56,8
60,1
16,0
37,9
15,9
65,8
17,8
44,7
3,9
4,3
0,6
216,4
93,3
149,1
41,5
251,9
137,5
53,6
500,2
Yayılı toplam P yüklerinde de toplam N yüklerine benzer bir durum söz konusudur. Toplam
yükün yarısı (252 ton/yıl) gübre kullanımından kaynaklanmaktadır. Ġkinci sırada ise 137
ton/yıl değeri ile %28‘lik paya sahip olan hayvancılık gelmektedir. Foseptiklerin (%11) ve
arazi kullanımının (%10) toplam P yükü içerisindeki payları ise birbirine yakındır. Katı atık
sızıntı suları ise %1‘lik paya (7 ton/yıl) sahiptir.
Yayılı Toplam P Yükü Dağılımı (ton/yıl, %)
7 ; 1%
51 ; 10%
Sızıntı Suyu
54 ; 11%
Arazi Kullanımı
Fosseptik
252 ; 50%
Hayvancılık
137 ; 28%
ġekil 104. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N Yükü Dağılımı
Baskı Ta
Gübre Kullanımı
ġekil 105. Kuzey Ege Havzası Yayılı Toplam N Yükü
6.2.4.
Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi
Bölüm 6.2.2 ve 6.2.3‘de noktasal ve yayılı kirletici kaynaklar ile bu kaynakların proje alanında
sebep olduğu kirlilik yükleri değerlendirilmiĢ ve geleceğe dönük kirlilik yükü tahminleri
yapılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamalarında, gelecekte havzada gerçekleĢtirilecek olan
koruyucu faaliyetler sebebiyle doğal yapının daha fazla bozulmasının önleneceği, bu sebeple
gelecek yıllarda kirlilik oluĢumunda bir iyileĢme olacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna bağlı
olarak su kaynakları üzerindeki baskıların azalması ve neticede su kalitesinde artıĢ
gerçekleĢmesi beklenmektedir. Noktasal ve yayılı kirletici yüklerin gelecekteki durumu ile ilgili
öngörüler aĢağıda özetlendiği gibidir.
2017 yılına kadar, Belediye teĢkilatına sahip tüm yerleĢim yerlerinin AAT‘ye sahip
olacağı kabulü ile sadece kırsal alanlarda (köylerde) foseptik kullanıyor olacaktır. Bu
nedenle kırsal alanlardan kaynaklanan foseptik yükleri ihmal edilerek, foseptiklerden
kaynaklanan yayılı yükler, 2020 yılına kadar hesaplanmıĢtır.
Gelecekte, iyi tarım uygulamalarının artması ve organik tarıma geçiĢin hızlanması
sonucu, daha az ve bilinçli gübre kullanılacaktır. Hayvancılık faaliyetleri, artan milli
Baskı Ta
gelire paralel olarak bir miktar artacak; daha çok modern çiftliklerde besi hayvanı
yetiĢtiriciliği olarak devam edecektir. Tarım (gübre) ve hayvancılık faaliyetlerinden
kaynaklanan yayılı yük hesaplamalarında 2020 yılında tarımsal faaliyetler ve hayvan
yetiĢtiriciliğinden gelen besi maddesi yüklerinde 2010 için hesaplanan değerlere göre
%20‘lik, 2030 yılı için %30‘luk ve benzer Ģekilde 2040 yılında da %40‘lık bir azalma
olacağı literatür bilgilerine dayanarak kabul edilmiĢtir (Stolze vd., 2000 - FAO,2002).
Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma endüstri tesislerinde AAT
kurulmasıyla ve mevcut AAT‘lerinin revize edilmesiyle sağlanacaktır.
Mevcut durumda yayılı kirletici kaynak olarak görünen sızıntı suyunun, ÇOB Katı Atık
Ana Planı gereğince son yıllarda hızla yapımına baĢlanan düzenli katı atık depolama
alanları ile hem miktarı azalacak hem de kirletici konsantrasyonu önemli ölçüde
azalacaktır. Sızıntı suyu hesap yönteminde açıklandığı üzere, düzenli depolama
alanlarından kaynaklanan sızıntı suları, toplanıp arıtılmaları nedeni ile noktasal
kaynak gibi davranacak ve gelecekte sızıntı suyu yalnız eski depolama alanlarından
açığa çıkacaktır. Bu sebeple, sızıntı suyundan gelecekte kaynaklanacak yayılı kirlilik
yüklerinin hesabında; 2020 yılında, 2010 yılında hesaplanan yüklerin %25 oranında
azalacağı kabul edilmiĢtir. 2030 yılındaki yükler, 2010 yılındaki mevcut yükün %50‘si
olarak; 2040 yılındaki yükler ise 2010 yılındaki yüklerin %95 azalacağı kabul edilerek
hesaplanmıĢtır.
Havzada, 2010 yılı için arazi kullanımının 2040 yılına kadar önemli oranda
değiĢmeyeceği kabulü ile 2010 yılı için hesaplanan arazi kullanımından kaynaklanan
yayılı yükler, 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir.
Benzer Ģekilde, gelecekteki yükler açısından alt havza bazında detaylı çalıĢmalar
yapılması gerektiğinden, atmosferik taĢınımla oluĢan yayılı kirlilik yükleri de 2040
yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir.
Kuzey Ege Havzası‘nda havzaya ulaĢan noktasal ve kirletici yüklerin yıllara bağlı değiĢimleri
Tablo 75 te verilmektedir. Havza genelinde oluĢan toplam azot ve toplam fosfor yüklerinin
dağılımı ġekil 106 ve 107 de, yıllara bağlı değiĢimleri ise ġekil 108 ve 109 da verilmektedir.
Havzadaki kentsel alanlardan ve endüstriyel tesislerden kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri
ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere noktasal kirliliğin toplam içerisinde
daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı için havza genelindeki noktasal
yükün toplam yüke oranı, toplam N parametresi bazında %17, toplam P parametresi bazında
%31 dir. Noktasal toplam N yükleri 2010 yılında 1.376 ton/yıl iken, 2040 yılında 1.320 ton/yıl
Baskı Ta
değerine inmektedir. Toplam P yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde az bir artıĢla 223 ton/yıl
dan 241 ton/yıl değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere rağmen,
yayılı yüklerde daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010 yılında 6.550
ton/yıl olan yayılı toplam N yükü, 2040 yılında 4.578 ton/yıl seviyesine inmekte olup; %30
oranında bir azalma söz konusudur. Toplam P yükleri değeri de benzer Ģekilde 500 ton/yıl
dan 332 ton/yıl değerine inmektedir.
Tablo 75. Kuzey Ege Havzası Noktasal ve Yayılı Kirlilik Yükleri
TOPLAM YÜKLER (ton/yıl)
YILLAR
Toplam Azot (TN)
Noktasal
Balıkesir
Çanakkale
Ġzmir
Manisa
HAVZA
TOPLAMI
Baskı Ta
Yayılı
Toplam Fosfor (TP)
Toplam
Noktasal
Yayılı
Toplam
2010
287
2.179
2.466
49
216
265
2020
300
1.728
2.028
58
139
197
2030
343
1.536
1.879
64
118
182
2040
381
1.331
1.712
71
100
171
2010
125
1.468
1.593
21
93
114
2020
129
1.302
1.431
29
92
121
2030
164
1.224
1.388
34
84
118
2040
194
1.140
1.334
38
77
115
2010
619
2.343
2.962
98
149
247
2020
358
2.014
2.372
67
154
221
2030
423
1.852
2.275
77
141
218
2040
481
1.682
2.163
85
127
212
2010
345
559
904
55
41
96
2020
193
499
692
36
35
71
2030
231
466
697
41
31
72
2040
264
426
690
47
28
75
2010
1.376
6.550
7.926
223
500
723
2020
980
5.544
6.524
190
420
610
2030
1.161
5.078
6.239
216
374
590
2040
1.320
4.578
5.898
241
332
573
ġekil 106. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal ve
Yayılı Toplam N Yükü Dağılımı
ġekil 107. Kuzey Ege Havzası 2010 Yılı Noktasal ve
Yayılı Toplam P Yükü Dağılımı
ġekil 108. Kuzey Ege Havzası Noktasal ve Yayılı
Toplam Azot Yükleri DeğiĢimi
ġekil 109. Kuzey Ege Havzası Noktasal ve Yayılı
Toplam Fosfor Yükleri DeğiĢimi
Baskı Ta
7.
HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR ve ÇÖZÜM
ÖNERĠLERĠ
7.1.
Baskı ve Etkiler
Baskı ve etki analizi, insani faaliyetlerin yüzeysel sular ve yeraltı suları üzerindeki etkilerini
inceler. Bu analiz insani faaliyetler nedeniyle, Su Kirliliği Kontrolü Direktifinde yer alan
çevresel hedeflere ulaĢamama riski altında bulunan yüzeysel ve yeraltı suyu kitlelerini
tanımlamak için pek çok disiplin yaklaĢımını ve farklı kaynaklardan alınan verileri bir araya
getiren bütüncül bir değerlendirmedir. Sanayi, tarım, turizm ve kentleĢme gibi faaliyetler
―baskı‖ olarak, bu faaliyetlerin çevre üzerindeki sonuçları ise ―etki‖ olarak adlandırılmaktadır.
7.1.1.
Endüstriyel Faaliyetlerden Kaynaklanan Baskılar ve Etkileri
Mandıralar ve Süt ĠĢleme Tesisleri
Çanakkale ilinin Bayramiç ve Ezine ilçelerinde bulunan ve sayıları 45‘i bulan mandıralardan
kaynaklanan noktasal ve yayılı kirletici yükler, havzanın bu bölgesindeki alıcı su ortamları için
kirlilik riski taĢımaktadır. Aynı bölgede irili ufaklı birçok süt iĢleme tesisi de bulunmaktadır.
Mevsimlik çalıĢan bu tesislerde proses sonucu oluĢan peyniraltı suyu, bu suyun girdi olarak
kullanıldığı ve değerlendirildiği iĢleme tesislerine gönderilmektedir. Süt iĢleme tesislerinde
oluĢan yıkama suları ise kuru dere yataklarına veya alıcı su ortamlarına verilmektedir. 2010
yılı Eylül ayı itibarı ile bu tür iĢletmelerden atıksu arıtma tesislerini tamamlayıp iĢletmeye
alanlarının sayısı 15'i bulmuĢtur. Günlük süt iĢleme kapasitesi 1-5 ton civarında olan 20‘ye
yakın küçük iĢletmede oluĢan yıkama suları ise, köy ya da ilçe kanalizasyon sistemine
verilmektedir.
Zeytincilik Faaliyeti
Havza için önemli bir kirletici kaynak olan zeytin ve zeytinyağı üretimi, baĢta Ege Bölgesi
olmak üzere ülkemizin bölgesel endüstriyel faaliyetlerinden birisi olup, sektörün baĢlıca
sorunu karasu olarak adlandırılan ve arıtımı geleneksel yöntemlerle oldukça zor ve maliyetli
olan atıksulardır. Ayrıca zeytinyağı üretiminden kaynaklanan, zeytinlerin sıkılmasından sonra
arta kalan küspe olarak tanımlanan ―prina‖ atıkları da havza özelinde önemli kirleticiler
arasındadır.
Baskı Ta
100 kg zeytinden ortalama 15-22 kg zeytinyağı ve 35-45 kg prina elde edilmekte; bunun
yanında yaklaĢık 1:1 oranında karasu oluĢmaktadır. Zeytin karasuyu yüksek KOĠ (60.000200.000 mg/l) değerleri ve inhibitör ―polifenollerin‖ varlığı nedeniyle yüzeysel ve yeraltı suları
için ciddi kirlilik riski taĢımaktadır. Zeytin karasuyunun arıtılması ile ilgili çalıĢmalar tüm
dünyada devam etmekte olup; mevcut durumda en uygun bertaraf yöntemi sızdırmazlığı
sağlanmıĢ buharlaĢtırma havuzlarında suyun buharlaĢtırılması esasına dayanmaktadır.
Kuzey Ege Havzası sınırları içerisinde kalan bölgede; Çanakkale ilinde Ayvacık, Bayramiç ve
Ezine ilçelerinde, Balıkesir ilinde ise tüm Edremit Körfezi kıyısında zeytincilik ve zeytinyağı
üretimi faaliyeti sürdürülmektedir. Mevcut durumda Havza içerisinde kalan alanda
Çanakkale‘de 49, Balıkesir‘de 103, Manisa‘da 41 ve Ġzmir‘de 34 adet olmak üzere toplamda
227 adet zeytinyağı üretim tesisi bulunmaktadır. Günlük 40 ila 120 ton zeytin sıkma
kapasitesine sahip olan bu tesislerin bazılarında, zeytinyağı üretimi sonucu ortaya çıkan
karasuyun
buharlaĢtırılması
için
toprak
veya
betonarme
buharlaĢtırma
havuzu
bulunmaktadır. Kuzey Ege Havzası‘nda yer alan zeytinyağı üretimi yapan iĢletmelere ait
bilgiler EK III‘te verilmiĢtir.
Zeytin karasuyunun bilinçsizce göl, akarsu ve denizlere verilmesi, çevresel açıdan son
derece zararlıdır. Bu nedenle, zeytinyağı üretimi sırasında oluĢan karasuyun ve prinanın
çevreyi kirletmeden arıtımı ve bertaraf edilmesi, havzadaki ve Türkiye genelinde zeytinyağı
üretimi yapılan diğer bölgelerdeki çevresel risklerin ortadan kaldırılması açısından önemli bir
konudur. Bu konunun, yakın bir gelecekte Avrupa Birliği‘ndeki zeytinyağı üreticisi ülkelerle
rekabet edecek olan ülkemizin önünde bir engel teĢkil etmemesi için gerekli çözümlerin
uygulanması gerekmektedir.
Zeytinyağı üretimi sonucu ortaya çıkan ve yukarıda tanımlaması yapılan prina atıklarının
yönetimi de çevresel kirlilik açısından önemli bir husustur. Prina içerisinde; zeytinyağı üretim
teknolojisine bağlı olarak değiĢik oranda yağ ve su bulunmaktadır. Türkiye‘de ortalama prina
üretim miktarının, zeytin istihsaline de bağlı olmakla birlikte, 200-250 bin ton/yıl olduğu
bilinmektedir. Prina atıklarının bertarafı konusunda ÇOB ile Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı
Konseyi‘nin (UZZK) yürüttüğü ortaklaĢa çalıĢmaların neticelenmesi ve alınacak kararların
hayata geçirilmesi önem arz etmektedir.
Kömür Madenciliği
Kuzey Ege Havzası‘nın önemli bir alt havzası olan Bakırçay Havzası‘nda çevresel kirlilik
açısından önem arz eden endüstriyel faaliyetlerden birisi, Manisa‘nın Soma ilçesinde yer
Baskı Ta
alan kömür madenciliğidir. Ġlçede Türkiye Kömür ĠĢletmeleri Kurumu‘na bağlı Ege Linyitleri
ĠĢletmesi Müdürlüğü ile irili ufaklı birçok özel maden iĢletmesi yer almaktadır.
Ege Linyitleri ĠĢletmesi‘nde ―lavvar‖ tesisinde (kömür iĢleme ve eleme ünitesi) alıcı ortama
deĢarj olmayıp; atıksu çökeltim havuzunda biriktirilmekte ve tesiste geri kullanılmaktadır.
Günlük kömür üretim kapasiteleri 200 ile 4.000 ton arasında değiĢen bazı özel kömür iĢleme
tesislerinde atıksu geri dönüĢüm tesisi mevcut olup, lavvar tesislerinden çıkan atıksuların
tamamı çökeltim iĢlemlerinden sonra sistemde geri kullanılmaktadır. Soma ilçesinde yer alan
kömür iĢletmelerinin birçoğunda bulunan lavvar tesislerinde tüvenan (ham) olarak gelen
kömür eleme ve yıkama iĢlemlerine tabi tutulmaktadır. Yıkama iĢlemleri sırasında oluĢan
atıksular kimyasal ünitelerden oluĢan atıksu geri dönüĢüm tesisine alınarak temiz üst sular
yıkama prosesinde tekrar kullanılmaktadır. Atıksu geri dönüĢüm tesisinin son ünitesi olan ve
―thickiner‖ denilen tankın dip çamuru daha sonra ikinci kez ―Ģlamlı‖ (kömür tozlu) atıksu geri
dönüĢüm tesisine alınarak buradan çıkan üst sular kullanılmak üzere prosesin baĢına
gönderilmektedir. Bu iĢlem sırasında oluĢan Ģlamlı dip çamuru, suyu alındıktan sonra pasa
(cevherin üzerinden alınan dekapaj malzemesi) sahasında depolanmaktadır.
Lavar tesisi olan ancak atıksu geri dönüĢüm tesisi bulunmayan kömür iĢleme tesislerinde,
prosesten çıkan Ģlamlı atıksular, büyük hacimli çökeltme havuzlarına alınmakta, burada
oluĢan temiz üst su fazı yine prosesin baĢına gönderilerek yeniden kullanılmaktadır. Fazla
gelen temiz üst su Bakırçay‘a bağlanan Maden D.‘ne deĢarj edilmektedir.
Bergama Ovacık Altın Madeni
Ġzmir ili Bergama ilçesi Ovacık Köyü yakınlarında bulunan Koza Altın ĠĢletmeleri A.ġ. Altın
Madeni‘nde, ―siyanür liç‖ yöntemi ile cevher zenginleĢtirme iĢlemi yapılmaktadır. Siyanür liç
yöntemi ile altın eldesi, yeraltından çıkarılan ve altın içeren maden cevherinin siyanür
kullanılan bir kimyasal yöntemle ve maden alanında kurulan bir tesiste iĢlenerek altın ve
gümüĢün ayrıĢtırılması esasına dayanmaktadır. Ovacık Altın Madeni‘nde ocaktan çıkarılan
cevher kırıldıktan sonra değirmenlerde sulu olarak öğütülmekte ve sıvı hale getirilmektedir.
ÖğütülmüĢ cevher, çamur halde tanklarda siyanür ile karıĢtırılarak içerisinde bulunan altın ve
gümüĢ çözündürülmekte ve karbon üzerinde absorbe edilerek çamur olan kısımdan
ayrılmaktadır. Sıyırma iĢleminde elde edilen yüklü solüsyon elektroliz iĢlemi ile tekrar katı
hale getirildikten sonra fırında eritilerek külçe halinde dökülmektedir. Tesiste yürütülen
faaliyetleri, firmadan alınan bilgiler doğrultusunda özetlemek gerekirse;
Baskı Ta
Çelik tanklar içerisinde kapalı devre Sodyum Siyanür liç yöntemi uygulanarak
cevherdeki altının sıvı faza geçmesi sağlanmakta;
Proses atıkları INCO SO2/Hava kimyasal bozundurma iĢlemine tabi tutularak, atıksu
içerisinde bulunan siyanür bozundurulmakta ve ağır metaller çöktürülüp duraylı hale
getirilmekte;
Atıksulu çamur, geçirimsiz olarak inĢa edilmiĢ olan atık depolama tesisinde
depolanmaktadır. Atık depolama tesisi; kaya dolgu baraj Ģeklinde inĢa edilmiĢ;
sızdırmazlığı sağlamak amacıyla, iki kil tabakası arasında yüksek yoğunlukta
polietilen (HDPE) jeomembrandan ibaret kompozit astar sistemi ile kaplanmıĢtır.
Atık depolama tesisinde depolanan tesis çıkıĢ suyu, proseste kullanılmak üzere
tesise geri pompalanmaktadır. Atık depolama tesisinden, doğrudan veya dolaylı
yoldan alıcı ortama deĢarj yapılmamaktadır.
Madende 2 adet atık depolama tesisi mevcut olup, bunlardan 1. sinde atık depolama
iĢlemine son verilmiĢtir. 2. tesisin ise 1. aĢama çalıĢmaları tamamlanmıĢ olup, tesiste atık
depolama iĢlemine baĢlanmıĢtır.
Söz konusu tesiste yürütülen faaliyetler uzun soluklu bir hukuki sürecin konusu olmuĢ
durumdadır. Kamuoyu tarafından da yakından takip edilen bu süreç, yabancı menĢeli ilk
iĢletmeci firma tarafından 1992 yılında iĢletme ruhsatının alınması ile baĢlamıĢ olup;
günümüzde de halen devam etmektedir. Konu, çevresel açıdan risk taĢıdığı ve kirlilik
oluĢumuna sebep olduğu gerekçesiyle, yöre halkı ve çevresel faaliyetler yürüten pek çok sivil
toplum kuruluĢu tarafından birçok kez yargıya taĢınmıĢtır.
Günümüzde, Ovacık Altın Madeni için Ġzmir Valiliği tarafından özel olarak kurulmuĢ, ilgili
kurum ve kuruluĢlardan oluĢan Ġzleme ve Denetleme Komisyonu düzenli olarak madendeki
faaliyetleri denetlemektedir. Çevre ölçümleri kapsamında toz, gürültü, patlatma (basınç ve
vibrasyon), havada hidrojen siyanür gazı ve tesis atıkları ile ilgili ölçümler (siyanür ve metaller
dâhil) günlük olarak yapılmakta ve yapılan ölçümlere iliĢkin verileri içeren Aylık Çevre
Raporu, tesis iĢletmecisi firma tarafından konuyla ilgili kamu kurum ve kuruluĢlarına,
üniversitelere, medyaya ve sivil toplum kuruluĢlarına gönderilmekte ve kamuoyuna
açıklanmaktadır.
Aliağa Ağır Sanayi Bölgesi
Endüstriyel faaliyetler açısından Kuzey Ege Havzası içerisinde önemli bir konuma sahip olan
Aliağa ilçesi, kuzeyden güneye doğru Çandarlı, Aliağa, Nemrut Körfezleri ile sunmuĢ olduğu
Baskı Ta
doğal liman olanağı, kara ve deniz ulaĢımının kolay olması, sosyo-ekonomik özellikleri ve
coğrafi konumu nedeniyle çeĢitli sanayi yatırımları için çekim merkezi olmuĢtur. Bu bölge
daha önceleri tarımsal yoğunluklu ekonomik etkinliğe sahipken, 1970' lerden itibaren sanayi
yoğunluklu ekonomiye dayalı bir karakter kazanmaya baĢlamıĢtır. Aliağa Nemrut Ağır Sanayi
Bölgesi‘nde farklı amaçlar için kurulmuĢ çok sayıda sanayi kuruluĢu vardır. Bu sanayi
kuruluĢlarının içinde çevresel açıdan en önemli olanları TÜPRAġ rafinerisi ve PETKĠM
kompleksidir. Ayrıca sahil Ģeridinde gemi söküm tesisleri ile baca gazı emisyonları açısından
önemli
kirletici
konumunda
bulunan
demir–çelik
fabrikaları
ve
haddehaneler
de
bulunmaktadır.
Kuzey Ege Havzası‘nda endüstriyel kirlilik açısından üzerinde durulması gereken önemli
noktalardan biri; Ġzmir‘in Aliağa ilçesinde bulunan ve elektrik ark ocağı ile üretim yapan demir
çelik tesisleridir. Aliağa‘da elektrik ark ocağı ile üretim yapılan; HabaĢ, Ege Çelik, ÇebitaĢ,
Sider (Erege) Metal, Ġzmir Demir Çelik fabrikaları bulunmaktadır. Bu tesislerin yanında Özkan
Demir Çelik fabrikası da 2010 yılı içerisinde faaliyete baĢlamıĢtır. Kapasitesi 2007 yılı
itibariyle 7.214.000 ton/yıl olan tesislerde üretim sonucu elektrik ark ocağı tozları (EAOT) ve
cüruf ortaya çıkmaktadır.
Elektrik ark ocağı, demir çelik üretiminde temel oksijen metodunun aksine soğuk metalin
kullanıldığı bir üretim metodudur. Soğuk metal olarak hurda çelik kullanılmaktadır. Ġçine
hurda çelik boĢaltılan ocak, elektrotlar taĢıyan kapak ile üzeri kapatıldıktan sonra içerisinden
geçirilen akım sonucu ortaya çıkan ısı ile ısınır ve bu sayede ocak içerisindeki hurda çelik
erir. Modern ark ocaklarında her seferde 150 ton kadar hurda çelik iĢlenebilir ve bu üretim
esnasında bir ton çelik için yaklaĢık 14 kg EAOT ve 100 kg cüruf açığa çıkar. EAOT uzun
zamandır Türkiye, Avrupa ve Amerika BirleĢik Devletleri‘nde tehlikeli atık olarak kabul
edilmektedir. Hükümleri ÇOB tarafından yürütülen Atık Yönetimi Genel Esaslarına ĠliĢkin
Yönetmeliğe göre demir-çelik fabrikalarının ark ocaklarından kaynaklanan EAOT‘nin atık
kodu 10 02 07 (M) olarak belirlenmiĢtir. Bu atık maddenin çevreye zarar vermeden güvenli
bir Ģekilde bertarafının sağlanabilmesi için özel iĢleme ve depolama teknikleri gerekmektedir.
Aliağa‘daki tesislerde davlumbaz ve elektro filtreler vasıtasıyla tutulan EAOT, 2007 yılından
itibaren ayrı olarak toplanmaktadır. Mevcut durumda EAOT tesis sahası içerisinde inĢa
edilmiĢ olan tehlikeli atık geçici depolama alanlarında ayrı olarak depolanmaktadır. Tüm
demir-çelik fabrikalarının baca tozları için tehlikeli atık geçici depolama alanları bulunmakta,
Baskı Ta
Sider (Erege Metal) dıĢındaki tüm tesislerin tehlikeli atıklarını geçici depolamak üzere izni
bulunmaktadır.
Söz konusu tesisler, üretim sonucu oluĢan ve miktar olarak atık yükünün büyük çoğunluğunu
oluĢturan baca tozu atıklarını ayrı toplayarak Kayseri Ġlinde bulunan lisanslı geri kazanım
tesisinde bertaraf etmektedir. 2010 yılında söz konusu tesislerde oluĢan baca tozu miktarı,
Sider DıĢ Ticaret A.ġ. (Ereğe Metal)
480
ÇebitaĢ Demir Çelik Endüstrisi A.ġ.
1.636 ton/ay
HabaĢ Sınai ve Tıbbi Gazlar Ġst. End. A.ġ.
30.137 ton/ay
Ege Çelik Endüstrisi San.ve Tic. A.ġ.
7.859 ton/ay
Ġzmir Demir Çelik San. A.ġ.
16.465 ton/ay
ton/ay
olarak bildirilmiĢtir.
Ancak, söz konusu tesislerde hala baca tozu ayrı toplanmadan öncesinde oluĢan baca tozu
ile karıĢık cüruf atıkları iĢletme sahalarında geçici depolanmaktadır.
Demir çelik tesisleri, hurda metal iĢleme faaliyetinde bulunduğundan Çevre Kanunu‘nca
Alınması Gereken Ġzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik hükümlerine göre ―çevre lisansı‖
almakla yükümlüdür.
Endüstriyel kirlilik açısından Kuzey Ege Havzası‘ndaki bir diğer önemli kaynak; yine
Aliağa‘da bulunan gemi söküm tesisleridir. Gemi Sökümü; teknik, ekonomik, yasal veya
herhangi bir nedenle ömürlerinin sonuna gelmiĢ kullanılamayacak durumda olan gemilerin
parçalarına ayrılması; gemi gövdesinin hurda demir olarak parçalanması, gemideki makine
ve donanımların ve diğer ekipmanların çıkartılması iĢlemleridir. Gemi sökümü sonucu ortaya
çıkan ve çevresel kirlilik açısından risk taĢıyan unsurlar; madensel yağlar, ağır metaller,
polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH), poliklorlu bifeniller (PCB), asbest, organotin
bileĢikleri, dioksin vb kirleticilerdir. Mevcut durumda Aliağa‘da yıllık gemi söküm kapasitesi
955.000 ton olan 22 adet tesis bulunmaktadır. Gemi söküm bölgesinde bulunan Gemi Geri
DönüĢüm Sanayicileri Derneği, ÇOB tarafından yetkilendirilmiĢ olup, bölgede oluĢan atıkların
yönetiminden sorumludur. Bu kapsamda bölgede gemi söküm faaliyetinden kaynaklanan
atıkların toplanması ve bertarafı iĢlemlerini mevzuatlar çerçevesinde sürdürmektedir.
Aliağa ilçesinde yeni endüstiyel tesislerin kurulması ve mevcut tesislerin kapasite artırımı
talepleri üzerine ÇOB tarafından ―Aliağa Çevre Durum ve TaĢıma Kapasitesi Tespit Projesi‖
baĢlatılmıĢtır. 12.03.2009 tarihinde proje ile ilgili bir toplantı düzenlenmiĢ kısa vadede acil
Baskı Ta
olarak alınması gereken tedbirleri belirlemek üzere ―Aliağa Eylem Planı‖nın hazırlanması
kararlaĢtırılmıĢtır. Plan kapsamında özellikle demir-çelik fabrikalarından kaynaklanan kirliliğin
önlenmesi amacıyla yapılması gereken çalıĢmalar belirlenmiĢ ve alınması gereken önlemler
iĢletmelere bildirilmiĢtir. Ġzmir ĠÇOM tarafından yapılan denetimlerde bu tedbirlerin iĢletmeler
tarafından gerçekleĢtirilp gerçekeleĢtirilmediği kontrol edilmiĢtir. Ayrıca Dokuz Eylül
Üniversitesi tarafından bölgedeki kirlilik yükünün tespiti amacıyla 2 yıllık süre zarfında çeĢitli
ölçümler yapılmıĢtır. Aliağa‘da her geçen gün artan sanayileĢmenin çevre üzerine yaptığı
baskı ve etkilerin tespiti ile bu baskı ve etkilerin zararlarının minimize eilmesi için alınması
gereken önlemlerin ortaya konması için yürütülen proje devam etmektedir.
7.1.2.
Evsel Kirlilik Kaynaklı Baskılar ve Etkileri
Kuzey Ege Havzası‘nın en önemli alt havzalarından birini Bakırçay Nehri oluĢturmaktadır.
Kocadağ eteklerinden doğan Gelenbe D.‘nin Karakurt boğazından geçerek Kırkağaç
Ovası‘na girmesiyle birlikte Bakırçay adını alan nehrin uzunluğu yaklaĢık 120 km‘dir. Madra
ve Yunt Dağları‘nda çıkan irili ufaklı pek çok kolla beslenen Bakırçay‘ın belli kaynakları akıĢ
yönüne doğru Gelenbe, Aksu, Yağcıllı, MenteĢe, Ilıca, Karadere, Kırkgeçit, GümüĢ, Kestel,
Bergama, Sınır, Boğazasar ve Sarıazmak dereleridir. En önemli kolu olan Yağcılar Çayı ile
Kınık civarında birleĢen Bakırçay, Bergama yakınlarından geçerek Çandarlı Ġlçesi
yakınlarından Ege Denizi‘ne dökülür. Ġlkçağda Bakırçay‘ın Bergama yakınlarında denize
döküldüğü tahmin edilmekle birlikte, oluĢan alüvyonlar sonucu zamanla nehir yatağının
dolmasıyla birlikte Dikili yakınından Ege‘ye ulaĢtığı saptanmıĢtır. Günümüzde Boğazasar
Çayı‘ın önünün tıkanmasıyla birlikte Bakırçay, Çandarlı‘dan denize dökülmektedir.
Kuzey Ege Havzası‘nın en önemli akarsularından olan Bakırçay Nehri; geçtiği yerleĢim
birimlerinde sağlıklı bir atıksu altyapı sisteminin bulunmaması, oluĢan evsel atıksuların
arıtılmadan nehrin kollarına verilmesi sebebiyle yoğun bir evsel kirlilik baskısı altındadır.
Havzada çevresel risk taĢıyan bir diğer husus, ülkemizin turizm açısından önemli bir bölgesi
olan Edremit Körfezi kıyılarında yer alan turizme yönelik tesislerdir. Havza sınırları içerisinde;
50‘si Çanakkale, 89‘u Balıkesir ve 127‘si Ġzmir il sınırları içerisinde olan toplamda 266 adet
yazlık site, otel, motel vb. evsel atıksu kaynağı bulunmaktadır. Manisa il sınırları içerisinde
kalan bölgede ise bu türde bir tesis bulunmamaktadır. Sözü edilen 266 adet atıksu
kaynağının birçoğunda paket tip veya konvansiyonel atıksu arıtma tesisleri mevcut olup;
tesislerde deĢarj izni bulunmaktadır. DeĢarj izni olmayan veya yenilenmesi gereken tesislerin
Baskı Ta
inceleme ve denetimi Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri tarafından düzenli olarak
yapılmaktadır.
7.1.3.
Tarım Alanlarından Kaynaklanan Baskı ve Etkileri
Bakırçay Nehri Havzası‘nda yer alan ilçelerin tamamında yoğun tarımsal faaliyet söz
konusudur. Kuru tarım ağırlık kazanmakla birlikte, tarımda modern alet ve ekipmanlar da
kullanılmaktadır. Tarımsal faaliyetlerde kullanılan pestisit ve gübreler akarsuyu hızla
kirletmektedir. Ayrıca yanlıĢ sulama tekniklerinden ötürü akarsuyun kaynakları da tehdit
altındadır. Havzanın en önemli akarsuyu üzerindeki bu baskılar sebebiyle oldukça verimli
olan Bergama Ovası olumsuz yönde etkilenmektedir.
7.2.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havzadaki sıcak noktaların belirlenmesinde saha incelemeleri, ÇOB il müdürlüklerinden elde
edilen bilgiler, paydaĢ toplantılarında alınan görüĢler ve havza özelinde yapılmıĢ olan
ulaĢılabilinen diğer çalıĢmalardan yararlanılmıĢtır.
Çanakkale Ezine ve Bayramiç Ġlçeleri
Çanakkale ilinin Bayramiç ve Ezine ilçelerinde bulunan ve sayıları 45‘i bulan mandıralar ile
yine bu bölgede bulunan süt iĢleme tesisleri, alıcı su ortamları için kirlilik riski taĢımaktadır.
Yüksek
kirletici
özelliğe
sahip
peyniraltı
suyu,
iĢleme
tesislerine
gönderilerek
değerlendirilmektedir. Diğer taraftan iĢletmelerde ortaya çıkan yıkama suları özellikle küçük
tesislerde köy ya da ilçe kanalizasyon sistemine verilmektedir. Bunun yanında bölgedeki tüm
yerleĢim yerlerinde katı atık bertarafında düzensiz depolama yöntemi kullanılmakta,
kontrolsüz bir Ģekilde akarsu kenarlarına ve araziye dökülmekte olan atıklardan kaynaklanan
sızıntı suları toprağı, yüzeysel ve yeraltı sularını kirletmektedir.
Çanakkale ili sınırlarında yer alan Atıkhisar ve Bayramiç Barajları tarımsal sulama yanında
içme ve kullanma suyu temini amacıyla da kullanılmaktadır. Havza içerisinde kalan Bayramiç
baraj gölünde yapılan bir çalıĢma kapsamında yapılan toplam fosfat ölçümlerinde elde edilen
değerler, I. Sınıf Kıta Ġçi Su Kaynakları için belirlenen sınır değerin ortalama on kat üzerinde
çıkmıĢtır. Bu durum bize tarımsal faaliyetlerde kullanılan fosfatlı gübrelerin bir kısmının
yağıĢlardan kaynaklanan drenaj ile su kaynaklarına geçtiğini göstermektedir. (Akbulut ve
diğ., 2006)
Baskı Ta
Bu bölgede faaliyet gösteren iĢletmelerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, deĢarj izninin alınması vb.)
yapmaları gerekmektedir. Bunun yanında, mevcut katı atık düzensiz depolama sahaları,
yüzeysel ve yeraltı sularına verilen kirliliğin önlenmesi amacıyla mevzuatta belirtilen tarihlere
uygun olarak kapatılmalı ve 2017 yılına kadar rehabilite edilmelidir. Bölgedeki tarımsal
faaliyetten kaynaklanan yayılı kirliliğin önlenmesi amacıyla 2013 yılı sonuna kadar gerekli
faaliyetlerin Tarım Bakanlığı merkez ve taĢra teĢkilatı ile birlikte yürütülmesi gerekmektedir.
Edremit Körfezi Kıyıları
Ülkemizin turizm açısından önemli bölgelerinden biri olan Edremit Körfezi kıyılarında yer alan
turizme yönelik tesislerden kaynaklanan evsel atıksular, havza dıĢında kalan Ege Denizi
açısından kirlilik riski oluĢturmaktadır. Çevre ve Orman Ġl Müdürlükleri‘nden alınan bilgilere
göre havza sınırları içerisinde; 50‘si Çanakkale, 89‘u Balıkesir ve 127‘si Ġzmir il sınırları
içerisinde olan toplamda 266 adet yazlık site, otel, motel vb. bulunmaktadır. Sözü edilen 266
adet atıksu kaynağının birçoğunda paket tip veya konvansiyonel atıksu arıtma tesisleri
mevcuttur. Ancak bu tesislerin arıza vb durumlarda istenilen verimde çalıĢmaması riski her
an geçerlidir. Sayıca çok olması sebebiyle inceleme ve denetleme açısından da zorluk teĢkil
eden bu tesislerin kontrolü önemli bir husus olarak öne çıkmaktadır.
Ġrtem ve Karaman (2005) yaptıkları çalıĢmada Edremit – Küçükkuyu arasındaki bölgede
turizm faaliyetlerinin kıyı alanlarına olan etkilerini Ģu Ģekilde sıralamıĢlardır:
Kıyı kenar çizgisinin bozulması
AĢırı yapılaĢma
AĢırı kullanım sonucu kaynakların tükenmesi
Altyapı eksikliği
Zeytinliklerin tahribatı
Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuların mevzuatta belirtilen 2017 yılı ortasına
kadar, endüstriyel atıksuların ise en geç 2012 yılına kadar kontrol altına alınması
önerilmektedir. Turistik tesislerin de endüstriyel tesisler gibi en geç 2012 yılına kadar
mevzuattaki Ģartları yerine getirmeleri sağlanmalıdır. Özellikle Edremit Körfezi kıyılarında ve
genel olarak havzanın tümünde kirlilik oluĢumuna sebep olan zeytinyağı üretiminden
kaynaklanan karasuyun bertarafı ile ilgili çalıĢmaların 2013 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir. Bunların yanında bölgedeki tüm yerleĢimlerde yer alan katı atık düzensiz
Baskı Ta
depolama sahalarının 2017 yılına kadar rehabilite edilmesi kirliliğin önlenmesi açısından
gereklidir.
Bakırçay Nehri Havzası
Kuzey Ege Havzası‘nın en önemli alt havzalarından birisini oluĢturan Bakırçay Nehri, evsel
ve endüstriyel noktasal kirlilik ile tarımdan kaynaklanan yayılı kirlilik baskısı altındadır. Nehir
yatağı boyunca devam eden düzlüklerde kurulu yerleĢim yerlerinde sağlıklı bir atıksu altyapı
sisteminin bulunmaması, oluĢan evsel atıksuların arıtılmadan nehrin kollarına verilmesi
sebebiyle yoğun bir evsel kirlilik söz konusudur. Ayrıca Manisa‘nın Soma ilçesinde yer alan
kömür yıkama tesislerinden kaynaklanan ve kömür tozu içeren atıksuların, arıtma
tesislerinde yaĢanan bazı aksaklıklardan ötürü akarsuda kirlilik oluĢumuna sebebiyet verdiği
görülmektedir. Bunların yanında tarımdan kaynaklanan yayılı kirlilik de akarsu üzerinde
önemli bir baskı unsurudur. Bakırçay ve kolları tarafından sulanan verimli düzlüklerde
salçalık ve konservelik sebze üretimi yapılmakta ve irili ufaklı fabrikalarda bu ürünler
iĢlenmektedir. Tarımsal faaliyetlerde kullanılan pestisit ve gübrelerden kaynaklanan kirliliğin
yanında, mevsimlik çalıĢan bu tesislerden kaynaklanan kirlilik de alıcı ortam kalitesi
açısından önemli bir konudur. DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları ölçüm sonuçlarından alınan
sonuçlara göre; Bakırçay‘ın membaına yakın olan Kırkağaç ilçesi sonrasından mansabına
kadar organik parametreler olan KOĠ ve BOĠ ile amonyum azotu (NH4-N) sınıf IV‘e, yani çok
kirli su sınıfına girmektedir. ÇözünmüĢ oksijen ve renk parametreleri de Bakırçay boyunca
Sınıf IV‘tür. C grubu (inorganik kirlenme) parametreler de Bakırçay boyunca Sınıf III ya da
IV‘tür.
Bakırçay Nehri'ndeki kirliliğinin tespiti ve koruma-ıslah projelerinin geliĢtirilmesi amacıyla,
1998 yılında Türkiye ve Fransa Çevre Bakanlıkları arasında yapılan ikili iĢbirliği anlaĢması
kapsamında "Büyük Menderes, Küçük Menderes ve Kuzey Ege Nehir Havzaları Entegre Su
Kaynakları Yönetimi ve Kirlilik Kontrolü Projesi" çerçevesinde DSĠ 2. Bölge Müdürlüğü ile bir
çalıĢma yapılmıĢtır. ÇalıĢma kapsamında Bakırçay Havzası'nda belirlenen 11 noktadan
alınan numuneler üzerinde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Tablo 1'de belirtilen
parametrelere göre analizler yapılmıĢtır. Sanayi ve evsel atıksuların akarsuya karıĢtığı
noktalarda belirlenmiĢ olan ölçüm noktaları Ģu Ģekildedir:
Gelenbe Köprüsü - Kırkağaç-Manisa
OnbeĢtonluk Köprüsü / Kırkağaç-Manisa
Ördek Köprüsü / Kırkağaç-Manisa
Baskı Ta
Aksu Köprüsü / Kırkağaç-Manisa
Soma Termik Santral GiriĢi
Soma Termik Santral Kömür Yıkama Ünite.
Soma Termik Santral ÇıkıĢı
SavaĢtepe Köprüsü / Soma-Manisa
Zeytindağ Beldesi / Bergama
Yenikent Beldesi / Bergama
Eğrigöl Köprüaltı Mevkii / Çandarlı
2001 ve 2002 yılında Ġzmir Çevre ve Orman Ġl Müdürlüğü‘nce dört ayrı zamanda alınan
numunelerde toplam 19 adet parametre için yapılan analizlerin sonuçları aĢağıdaki
Ģekildedir.
Sülfat Ġyonu
2001 yılında 0-200 mg/L değerleri arasında; 2002 yılında ise 50-300 mg/L değerleri
arasındadır. En yüksek değerler temmuz ayında Soma Bölgesi‘nde tespit edilmiĢtir. Kirliliğin
endüstriyel, evsel, maden sanayi ve tarımsal çalıĢmalardan kaynaklandığı söylenebilir.
Nitrit Azotu
Konsantrasyon 2001 yılında 0-3 mg/L arasında değiĢen değerler gösterirken, Soma
Bölgesinde 7 mg/L'ye yakın değerler alarak Mayıs ayında pik oluĢturmuĢtur. 2002 yılında ise
0-1 mg/L arasında değiĢen değerler tespit edilmiĢtir. Ancak değerlerin düĢmesine rağmen,
suyun Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği Tablo 1'e göre 4. sınıf su kalitesinde olduğu
anlaĢılmıĢtır. Kirliliğin metal sanayii, madencilik faaliyetleri ve tarımsal faaliyetlerden
kaynaklandığı düĢünülmektedir.
Nitrat Azotu
Konsantrasyon değerleri 2001 yılında 0-5 mg/L arasında değerler gösterirken 2002 yılında
0-30 mg/L arasında değerler tespit edilmiĢtir. 2002 yılında değerlerin 2001 yılına göre
yükseldiği gözlenmiĢtir. Kirliliğin tarımsal ve evsel kaynaklı olduğu söylenebilir.
Toplam Fosfor
Söz konusu parametre her iki yılda 0-1 mg/L arasında değerler gösterirken, 2002 yılında
Ördek Köprüsü ve Soma Bölgesi‘nde yüksek konsantrasyon değerlerine ulaĢmıĢtır. Bu
değerler irdelendiğinde suyun Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği Tablo 1'e göre 4. sınıf su
Baskı Ta
kalitesinde olduğu anlaĢılmıĢtır. Kirliliğin yağıĢlara bağlı olarak tarım ve hayvancılık
faaliyetleri ile endüstriyel atıksulardan kaynaklandığı düĢünülmektedir.
Toplam ÇözünmüĢ Madde Miktarı
Söz konusu parametre 2001 yılında 0-300 mg/L arasında değerler gösterirken, Ģubat ayında
genel olarak yüksek değerlere ulaĢmıĢtır. 2002 yılında ise 0-800 mg/L arasında değerler
almıĢtır. 2002 yılında Soma Bölgesi‘nde Soma Termik Santral yıkama noktasında değerlerin
yükseldiği tespit edilmiĢtir.
KOĠ
2001 yılında 0-100 mg/L arasında değerler gösterirken Ģubat ayında Soma ve Eğrigöl
noktalarında pik oluĢturulmuĢtur.
Bakırçay Nehri‘nde var olan kirliliğin önlenmesi amacıyla yapılması gereken ilk iĢ, kontrolsüz
atıksu deĢarjlarının önlenmesidir. Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuların
mevzuatta belirtilen 2017 yılı ortasına kadar, endüstriyel atıksuların ise en geç 2012 yılına
kadar kontrol altına alınması önerilmektedir. Manisa ilinin Soma ilçesinde faaliyet gösteren ve
Bakırçay‘a bağlanan Maden D.‘ne deĢarj yapan kömür iĢleme tesislerinin en olumsuz Ģartlar
altında bile en geç 2012 yılına kadar mevzuattaki Ģartları sağlaması için gerekli tedbirleri
almaları sağlanmalıdır. Bunun yanında havzadaki diğer bölgelerde olduğu gibi, Bakırçay
Nehri Havzası‘ndaki düzensiz depolama alanlarının da 2017 yılına kadar rehabilite edilmeleri
gerekmektedir. Nehir yatağı boyunca yoğun bir Ģekilde yürütülen tarımsal faaliyetten
kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için gerekli çalıĢmalar 2013 sonuna kadar yerine
getirilmelidir.
Aliağa Ağır Sanayi Bölgesi
Aliağa ilçesi endüstriyel faaliyetler açısından Kuzey Ege Havzası içerisinde önemli bir
konuma sahiptir. Ġlçede yer alan Aliağa Nemrut Ağır Sanayi Bölgesi‘nde farklı amaçlar için
kurulmuĢ çok sayıda sanayi tesisi bulunmaktadır. TÜPRAġ Rafinerisi, PETKĠM Petrokimya
tesisi, sahil Ģeridinde bulunan gemi söküm tesisleri ile demir – çelik fabrikaları ve
haddehaneler de bu tesisler arasında öne çıkanlarıdır. Önemli atıksu oluĢturan rafineri ve
petrokimya tesisinde üretilen atıksu arıtıldıktan sonra Ege Denizi‘ne deĢarj edilmektedir. Bu
açıdan havzadaki alıcı su ortamları açısından bir kirlilik oluĢlumu söz konusu değildir.
Bölgede bulunan demir-çelik tesisleri ise daha çok hava kirletici emisyonlar açısından önem
arz etmekte olup, bu tesislerden kaynaklanan emisyonların yüzeysel ve yer altı sularına
Baskı Ta
etkilerinin incelenmesi gerekmektedir. Ayrıca gemi söküm tesislerinden kaynaklanan asbest
ve PAH, PCB gibi tehlikeli atıkların su kaynaklarına zarar vermeyecek Ģekilde bertarafı
üzerinde durulması gereken bir diğer önemli konudur.
Bölgede oluĢan hava kirliliğinin kontrolü için öncelikle bir izleme sisteminin kurulması
gerekmektedir. Bunun için 2015 yılı sonuna kadar sistem altyapısının kurulacağı öngörüsü
yapılmıĢtır. Hava kirleticilerin su kaynaklarına olan etkilerinin belirlenmesi ve bu etkilerin
değerlendirilmesi için 2015 yılına kadar ilgili kurum ve kuruluĢlarla birlikte çalıĢmaların
yapılması gerekmektedir. Aliağa Ağır Sanayi Bölgesi‘nde yer alan gemi söküm tesisleri ve
demir-çelik tesislerinde, en geç 2 yıl içerisinde çevre yönetim sistemlerinin kurulması
sağlanmalıdır.
Bergama Ovacık Altın Madeni
Ġzmir ili Bergama ilçesi Ovacık Köyü yakınlarında bulunan Koza Altın ĠĢletmeleri A.ġ. Altın
Madeni‘nde, ―siyanür liç‖ yöntemi ile cevher zenginleĢtirme iĢlemi yapılmaktadır. Proses
sonucu oluĢan atık sulu çamur geçirimsiz olarak inĢa edilmiĢ olan atık depolama tesisinde
depolanmaktadır. Tesiste halen devam eden faaliyetin sona ermesinin ardından, arama ve
iĢletme faaliyetleri sonucunda maden sahasında çevre emniyetinin sağlanması ve projesine
uygun olarak sahanın ıslah edilmesi amacıyla gerekli rehabilitasyopn faaliyetlerinin,
―Madencilik
Faaliyetleri
ile
Bozulan
Arazilerin
Doğaya
Yeniden
Kazandırılması
Yönetmeliği‖ne (Resmi Gazete, 23.1.2010, Sayı:27471) uygun olarak gerçekleĢtirilmesi
gerekmektedir.
Günümüzde Ovacık Altın Madeni için Ġzmir Valiliği tarafından özel olarak kurulmuĢ ĠzlemeDenetleme Kurulu ve ilgili Bakanlıklar, madendeki faaliyetleri devamlı olarak kontrol
etmektedir. Gerek madendeki faaliyet esnasında, gerekse madenin ömrünü tüketerek
kapanması ve sonrası dönemde çevreye olası etkilerin kabul edilebilir seviyenin altında
tutulması amacıyla izleme-denetim faaliyetlerinin kısa, orta ve uzun vadede devam etmesi
gerekmektedir.
Kirliliğin Yoğun Olduğu Akarsular
Bölüm 6.1.2. de detaylı bir Ģekilde açıklandığı üzere havzanın önemli akarsuları su kalitesi
açısından çok kirli su sınıfındadır. Bakırçay organik madde, çözünmüĢ oksijen, amonyum
azotu ve renk açısından; Havran Çayı organik madde ve amonyum azotu açısından, Nikita
(Karaağaç) D. ise organik madde, çözünmüĢ oksijen, amonyum azotu, tuzluluk ve sülfat
Baskı Ta
açısından çok kirli akarsu kategorisindedir. Ayrıca bu akarsu toplam çözünmüĢ madde ve
renk açısından da kirlidir.
Akarsularda su kalitesinin 4. sınıf olduğu kesimlerde (sıcak noktalar) aĢağıdaki stratejik
önlemler uygulanacaktır.
1. Öncelikle sıcak nokta alanındaki noktasal kirletici kaynaklar (evsel, endüstriyel, OSB
vb.), üretim teknolojisi ile AAT teknolojik durum, kapasite ve arıtma performansları
yönünden detaylı bir incelemeye tabi tutularak, deĢarj limitlerinin istenen oranda
(zamanın en az %99‘unda) sağlanıp sağlanmadığı ortaya konacaktır.
2. Sıcak noktanın yer aldığı akarsu ortamı, Ekolojik Debi (Çevresel AkıĢ) yönünden de
irdelenerek, gerekli çevresel debinin sürekli olarak mevcut olup olmadığı DSĠ Genel
Müdürlüğü tarafından yayınlanan ―Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak
Üzere Su Kullanım Hakkı AnlaĢması Ġmzalanmasına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında
Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ esasları çerçevesinde
belirlenmelidir. Bu yönetmelik göz önünde bulundurularak doğal hayatın devamı için
mansaba bırakılacak çevresel ihtiyaç debisi(mansapta daha önce tesis edilmiĢ su
hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer aldığı kesitteki
son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olmalıdır. Ayrıca baraj
ve akarsu yatağına bırakılması gerekli çevresel ihtiyaç debisi (can suyu), akarsuyun
ilgili kesitinde zamanın %99‘undavar olan debiden (Q99) daha az olmamalıdır.
3. Yukarıdaki 1. ve 2. maddelerde belirtilen hususlara tam olarak uyulduğu halde, söz
konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda,
sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma
bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak
gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri
yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri) için mevcut
mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidilmelidir
(ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar,
kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Ayrıca endüstriler için
PAH, renk, toplam fenoller ve pestisitler gibi Suda Tehlikeli Maddeler Tebliği‘nde yer
alan bazı temel parametreler için deĢarj standartları SKKY‘ne eklenmelidir. Bu
kapsamda öncelikle alıcı ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı
artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim Planları‘nda belirtilen prensipler doğrultusunda
ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli tüm ölçümler yapılmalıdır. 2015‘den sonra
Baskı Ta
SKKY‘deki
eknoloji
bazlı
deĢarj
standartlarından,
Suda
Tehlikeli
Maddeler
Tebliği‘ndeki alıcı ortam bazlı deĢarj standartlarına geçileceğinden BAT (Best
Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir.
7.3.
Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Gerekenler
Önerilen planlamalar aĢağıda verilmiĢ, ardından bu planlamaların nasıl ve hangi kurumlar
tarafından gerçekleĢtirileceği detaylı olarak anlatılmıĢtır. Eylem planı takvimi EK X da
verilmektedir.
7.3.1.
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi)
Kuzey Ege Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
Nüfusu 10.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014
yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir.
Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‘lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, deĢarj izninin
alınması vb.) yapmaları gerekmektedir.
Özellikle Edremit Körfezi kıyılarında ve havzanın tüm kıyı bölgesinde yer alan otel,
motel, tatil köyü vb. turistik tesislerin atıksu altyapıları, en geç 2012 yılı sonuna kadar
ilgili mevzuat Ģartlarını sağlayacak Ģekilde iyileĢtirilmelidir.
Zeytinyağı üretimi yapan iĢletmelerde, zeytin karasuyundan kaynaklanan kirliliğin
önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede belirlenecek olan
çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir.
Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı ortama yapılan tüm
kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması Ģarttır.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, ait oldukları katı atık birliklerinin nüfusuna
bağlı olarak, en geç 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli
Baskı Ta
depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu
50.000‘in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde, 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları
ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Aliağa Ağır Sanayi Bölgesi‘nde faaliyet gösteren gemi söküm tesisleri ve demir-çelik
üretim tesislerinde mevzuata uygun çevre yönetim sistemlerinin en geç 2 yıl
içerisinde (2012 yılı sonuna kadar) hazırlanması ve uygulamaya geçilmesi
gerekmektedir. Bölgede hava kirletici emisyonlardan kaynaklanan hava kirliliğinin
tespiti için izleme sisteminin 2015 yılına kadar kurulması önerilmektedir. Aynı zaman
zarfı içerisinde hava kirleticilerin su kaynaklarına olan etkilerinin de belirlenmesi için
gerekli çalıĢmaların tamamlanması gerektiği düĢünülmektedir.
Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan Bayramiç, Ayvacık ve
Madra Barajlarında özel hüküm belirleme çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar
tamamlanmıĢ olması gerektiği düĢünülmektedir. Ayrıca Güzelhisar Barajı ile ilgili
olarak özel hüküm belirlenmesine gerek olup olmadığının belirlenmesi gerekmektedir.
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği
düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su
kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise
2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır.
7.3.2.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Kuzey Ege Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Baskı Ta
Nüfusu 10.000‘in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000‘in üzerinde olan kırsal
yerleĢimlerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerin yapılması
gerekmektedir.
Havzada yer alan ve bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000‘in altında olan tüm
belediyelerde 2017 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının
rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tarım ve hayvancılık gibi faaliyetlerden kaynaklanan yayılı kirliliğin önlenmesi
amacıyla yapılacak olan envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının
2019 yılı sonuna kadar yapılması gerektiği düĢünülmektedir.
7.3.3.
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Kuzey Ege Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
Eylem planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler Havza Su Ajansı veya
Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB) tarafından devamlı surette
izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir.
7.4.
Genel Çözüm Önerileri
7.4.1.
Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden
Kullanımı
Kuraklık, nüfus artıĢı ve kiĢi baĢı kullanılan su ihtiyacının yükselmesi sebebiyle artan su
ihtiyacı özellikle Akdeniz ülkeleri için önemli bir su kıtlığı problemine sebep olmaktadır
(Regelsberger ve diğ., 2007).
Türkiye‘de, kiĢi baĢına kullanılabilir su miktarı yaklaĢık 1.500 m 3/yıl‘dır. Bu değere göre
ülkemiz su azlığı yaĢayan bir ülke konumundadır. Devlet Su ĠĢleri (DSĠ)‘nin verilerine göre
2030 yılında 100 milyona ulaĢacağı tahmin edilen nüfusumuzun 2030 yılı için kiĢi baĢına
düĢen kullanılabilir su miktarı 1.100 m3/yıl‘dır. Yapılan sınıflamaya göre bu değer bizi su fakiri
bir ülke konumuna koyacaktır. Türkiye‘nin gelecek nesillerine sağlıklı ve yeterli su
bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması gerekmektedir.
Mevcut konvansiyonel atıksu yönetimi ―boru sonu (end of pipe)‖ yaklaĢımında tüm atıksu
kaynakları, arıtma tesisi ile sonlanan bir kanalizasyon hattında toplanmakta ve arıtılan su
Baskı Ta
çoğunlukla denize deĢarj edilmektedir. Atıksuları birleĢtirip taĢımanın neticesinde endüstriyel
deĢarjların ağır metal içerikleri dolayısıyla arıtılmıĢ suyun sulamada kullanımı ve besi
maddesi içeriğinin değerlendirilmesi kısıtlı olmaktadır. Bunun yanında mevcut yaklaĢımın bir
diğer olumsuz yönü de içme suyu kalitesinde suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanılmasıdır
(Murat, 2010).
Sürdürülebilir su yönetimi çerçevesinde atıksuyla ilgili olarak da sürdürülebilir bir yaklaĢım
veya baĢka bir deyiĢle ECOSAN (ekolojik sanitasyon) yaklaĢımı uygun görülmektedir
(Regelsberger, 2005; Regelsberger et al. 2007). Bu yaklaĢım, evsel sanitasyon sistemleri
tasarlanırken daha esnek ve sürdürülebilir çözümler yaratabilmek ve daha az atık
oluĢturabilmek için su kaynakları ve oluĢan atıksuların bir arada düĢünüldüğü daha
bütünleĢik uygulamaları içermektedir. Ekolojik sanitasyon sistemleri aĢağıdaki Ģekilde
özetlenebilir:
Özel bir teknoloji değil, ekolojik sistemlere dayanan yeni bir yaklaĢımdır- bertaraf
edilecek atık ve atıksuyu değerli bir madde olarak ele almaktadır.
Ġnsan dıĢkısı ve atıksuyu, atık olarak değil doğal bir kaynak olarak düĢünülmektedir.
Modern ve güvenilir kanalizasyon sistemleri ve atıksu geri kazanım teknolojilerini
kullanarak doğal kapalı-döngü sistem prensiplerini uygulanmaktadır.
Günümüzde
kullanılmakta
olan
çok
geniĢ
aralıktaki
kanalizasyon
sistemi
seçeneklerini kullanıma sunmaktadır.
Atık ve su kelimesi bir arada düĢünülmemelidir; çünkü atılacak veya boĢa harcanacak su
yoktur. Atıksu, oluĢturduğu arıtım probleminden değerli bir meta olduğu sistemlere
dönüĢtürülmelidir. Sürdürülebilir su yönetimi veya ekolojik sanitasyon uygulamaları eğer
avantajları fazla ise yerel, küçük ölçekli ve merkezden uzak (desantralize) yerleĢim
yerlerinden büyük ölçekli merkezi sistemlere kadar uygulanabilmektedir (Regelsberger ve
diğ., 2007).
Bu bağlamda, merkezi sistemlere bağlı olmayan yerleĢim yerleri (yeni yapılacak siteler, uydu
kentler, alıĢ-veriĢ merkezleri, tatil köyleri vb.) veya turistik bölgeler için su kıtlığı problemine
çözüm bulmak ve sürdürülebilir su yönetimi tekniklerini uygulayabilmek amacıyla 2004-2008
yılları arasında Avrupa Birliği MEDA Programı çerçevesinde desteklenen TÜBĠTAK MAM
Çevre Enstitüsünün de içinde yer aldığı Zer0-M (Sustainable Concepts Towards Zero
Outflow Municipality-ME8/AIDCO/2001/0515/59768) baĢlıklı bir proje yapılmıĢtır. Projenin
ana amaçları;
Baskı Ta
Su kaynağını, kullanıldıktan sonra oluĢan atıksu arıtımını ve atıksuyun yeniden
kullanımını bütünleĢik olarak düĢünmek,
Atıksuyu, arıtımı ve deĢarjı problem olan bir noktadan değerli bir metaya
dönüĢtürmek,
Yeni ve ilerici yaklaĢımları, paydaĢlara ve tüm fayda sağlayacak birimlere anlatmak
olmuĢtur.
Suyun verimli kullanımını artırmak sürdürülebilir su kullanımında ilk adımdır. Suyun verimli
kullanılması yeni kullanıcı davranıĢlarının oluĢturulmasından, daha tasarruflu ekipmanların
kullanımına kadar farklı yöntemlerle sağlanabilir. Farklı vergilerin uygulanması da insanları
tasarrufa yöneltebilecek baĢka yöntem olabilir. (Wach 2005; Bouselmi et al. 2008). Birçok
ülkede uygulanan bir yöntem haline gelen katı atıkların ayrıĢtırılarak toplanması atıksu içinde
uygulanabilir. Bu uygulama daha verimli bir arıtım ve suyun, suyun içerisindeki besi maddesi
ve diğer bileĢenlerin daha kolay yeniden kullanımını sağlamaktadır (Regelsberger, 2005).
Uygulanabilecek temel iĢlemler, gri su, siyah su ve sarı su ayrımı ve bu ayrılmıĢ suların
yeniden kullanımıdır. Böylece atıksu yeterli miktarda arıtıldıktan sonra değerli bir ürüne
dönüĢecektir. Yağmur suyunun toplanması ve yeniden kullanımı da alternatif birer su
kaynağı olarak düĢünülmektedir. Yağmur suyu tuvalet rezervuarlarında ve çamaĢır
makinelerinde kullanılabilir. ArıtılmıĢ suyun yeniden kullanım alanları yeĢil alan sulaması,
tuvalet rezervuarlarında ve besi maddesi açısından zengin sarı suyun içeriğindeki besi
maddelerinin gübre olarak kullanımı ve atıksu arıtma çamurunun kompost olarak kullanılması
olabilir. Anaerobik arıtım genelde siyah suya uygulanır ve oluĢan biogaz ısıtma amaçlı
kullanılabilir. Arıtım için hem basit teknolojiler hem de karmaĢık ve ileri teknoloji gerektiren
yöntemler kullanılabilir (Baban ve diğ., 2008). ġekil 110 da atıksu arıtımı ve yeniden
kullanımı için uygulanabilecek yöntemler gösterilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 110. Atıksu Arıtımı ve Yeniden Kullanımı Ġçin Uygulanabilecek Yöntemler
YerleĢim alanlarından veya herhangi bir binadan kaynaklanan atıksular;
gri,
siyah,
sarı su olarak ayrılabilir.
Bu ayrıĢtırılan sular içinde gri su hem miktarının daha fazla olması, arıtımının nispeten daha
kolay olması ve yeniden kullanım alanlarının da daha geniĢ olması sebebiyle daha çok ilgi
çekmektedir (Nolde, 2008). Siyah su sadece tuvaletlerden kaynaklanan suları içermekle
birlikte kirletici parametreler açıcından oldukça yoğundur (Atasoy ve diğ., 2007). Sarı su
olarak adlandırılan kısım ise tuvalet sularından idrarın ayrıĢtırılmasıyla oluĢur. Bu amaçla
farklı tiplerde tuvaletler ve pisuarlar kullanılmaktadır. Tablo 76 da ham gri su ve siyah su
karakterizasyonu ortalama değerleri verilmektedir (Baban ve diğ., 2007; Atasoy ve diğ.,
2007).
Baskı Ta
Tablo 76. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu
PARAMETRE
pH
AKM, mg/l
BOĠ5, mg/l
KOĠ, mg/l
TKN, mg/l
NO3-N, mg/l
T- P, mg/l
Yağ&Gres, mg/l
Ġletkenlik, ms/cm
Renk, Pt-Co
Tolam Koliform /100 ml
Fekal koliform /100ml
Deterjan, mg/l
GRĠ SU
6,9-7,7
48
90
245
9
0
7,3
<2
401
12,2
13634
3565
0,6
SĠYAH SU
7,36-8,14
560
406
1218
188
0
21,26
26
1767
468
>106
>106
-
AyrılmıĢ Atıksuların Arıtım Yöntemleri
AyrılmıĢ atıksuların arıtılabilmesi için yeniden kullanım amacına bağlı olarak çok farklı
teknolojilerin uygulanması mümkündür. Siyah su için kullanılabilecek yöntemler doğal arıtma,
membran biyoreaktör (MBR) (Atasoy ve diğ., 2007; Murat 2010) veya iki basamaklı yukarı
akıĢlı anaerobik reaktör (Baban ve diğ., 2007) olabilir. Bu yöntemler daha basit ve az
maliyetli sistemlerden daha ileri teknoloji ve maliyet getiren sistemlere kadar veya aerobik
sistemlerden anaerobik sistemlere kadar çeĢitlilik gösterebilir. Siyah su arıtımında uygulanan
teknolojilerde öncelikli olarak düĢünülen enerji üretimi ve organik madde içeriği yüksek siyah
sudan biyolojik proses sonucunda oluĢan aĢırı çamurun geri kazanılabilmesidir. Kompost
yoluyla değerli ürünler elde edilebileceği gibi anaerobik proses ile yüksek metan içerikli
biyogaz elde edilebilir ve oluĢan gaz ısıtma veya elektrik üretme amacıyla kullanılabilir.
ArıtılmıĢ siyah su sadece saha sulaması için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008).
Gri su nispeten daha az kirlenmiĢ, organik madde ve besi maddeleri içeriği oldukça düĢük ve
arıtımı daha kolay sulardır. Gri su arıtımı için yine doğal arıtma yöntemleri (Masi, 2010), kum
filtresi, ardıĢık kesikli reaktör (SBR) (Nolde, 2005), döner biyolojik disk (RBC) (Baban ve diğ.,
2010), membran biyoreaktör (MBR) (Murat 2008; Scheuman 2008; Kraume 2010) gibi
teknolojiler kullanılabilir. Membran uygulaması dıĢındaki tüm diğer uygulamalar için arıtım
sonunda mutlaka dezenfeksiyon uygulaması gerekmektedir. Arıtılan gri su, tuvalet
rezervuarlarında, sulama, araç vb. yıkama için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008).
Sarı suyun ayrılması idrar ayıran tuvaletler veya susuz pisuarlar ile yapılmaktadır. Toplanan
sarı su tanklarda depolanıp, gübre olarak kullanılmak üzere belirli bir süre saklanmaktadır.
Sarı suyun karakterizasyonu ve zamana bağlı olarak bileĢimindeki değiĢim izlenmelidir. Geri
Baskı Ta
kazanılmıĢ sarı suyun bitkilerde gübre olarak kullanılmasını sağlayacak daha verimli ve
uygun yollar bulmak üzere zeolitlerin kullanılması ve seyreltme ile ilgili çalıĢmalar
yapılmaktadır (Baban ve diğ., 2008).
Bunların dıĢında, yağmur suyu da geri kullanılabilme potansiyeli olan önemli bir kaynaktır.
Yağmur suyu çatılardan veya toprağa düĢerek akıĢa geçen kısımdan toplanabilir. Yağmur
suyundan kirliliğin uzaklaĢtırılması için vorteks tipi filtreler veya sadece basit bir çöktürme
iĢlemi yeterli olabilmektedir. Yağmur suyunun mevsimsel karakterizasyonu yapılmalıdır ve
hem konvansiyonel parametreler hem de ağır metal ve mikrobiyolojik parametreler açısından
karakterize
edilip,
rezervuarlarında,
karakterizasyonu
çamaĢır
izlenmelidir.
makinelerinde
veya
Toplanan
kuru
sezonda
yağmur
saha
suyu
tuvalet
sulaması
için
kullanılabilmektedir. Bazı ülkelerde filtre edilen yağmur suyu duĢ almakta kullanılmaktadır
(Baban ve diğ., 2008).
7.4.2.
Zeytinyağı Üretim Tesislerinden Kaynaklanan Kirliliğin Kontrolü
Konunun Önemi ve Boyutları
Akdeniz ülkeleri baĢta Ġspanya, Ġtalya, Yunanistan, Türkiye, Suriye ve Tunus olmak üzere
dünya zeytinyağı üretiminin %75‘inden fazlasını gerçekleĢtirmektedir. Türkiye‘nin zeytinyağı
üretimi 65.000-200.000 ton/yıl aralığında değiĢmekte ve ortalama olarak ~120.000 ton/yıl
olarak
gerçekleĢmektedir.
Zeytinyağı
üretimi
sonucu
açığa
çıkan
kuvvetli
atıksu
karakterindeki karasu ile kuvvetli prina ve sulu prina gibi organik atıkların sürdürülebilir bir
biçimde yönetimi, endüstriyel kirlenme kontrolü çerçevesinde hava yönetimi sürecinde büyük
önem taĢımaktadır. Bu bölümde ülkemizin Marmara, Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu
bölgelerinde yürütülen zeytinyağı üretimi faaliyetleri sonucu yaĢanan endüstriyel kirlenme
sorununun kontrolü ile ilgili çözüm seçenekleri sunulmaktadır.
Zeytinyağı Üretimi Atıklarının Miktar ve Özellikleri ile ilgili Genel Yönetim Seçenekleri
Üretim Prosesi ve Atıksu/Atık Miktarları
Zeytinyağı üretimi mevsimlik bir endüstriyel faaliyet olup Ekim~ġubat döneminde
yürütülmektedir. Zeytin bitkisi de genellikle 2 yılda bir meyve verdiğinden üretim miktarları
zeytin olan (var yılı) ve olmayan (yok yılı) yıllar arasında önemli farklılıklar gösterebilmektedir.
Zeytinyağı üretimi baĢlıca üç tip prosesle yapılmaktadır: Besleme (kesikli üretim), üç ve iki
fazlı sürekli üretim. (ġekil 111) (Azbar ve diğ., 2004)
Baskı Ta
ġekil 111. Zeytinyağı Üretim Prosesleri
Geleneksel pres tesislerinde toplanan zeytinler yıkanıp değirmende ezildikten sonra elde
edilen zeytin hamuru keten çuvallar içine doldurulur, sıcak su eklenerek preslenip yağ/karasu
karıĢımı özel bir tankta dinlendirilerek üstten yağ alındıktan sonra geriye kalan karasu
uzaklaĢtırılmaktadır. Bu yöntemle iĢlenen 1000 kg zeytin baĢına ~200 kg. yağ ile ~400 kg.
prina (%75 KM ve %6 yağ) oluĢmaktadır.
Üç fazlı (üçlü) ayırma (seperasyon) prosesinde, zeytinyağı hamurundan, zeytinyağı, karasu
ve katı kısım (prina)ayrımı üç yollu bir santrifüj ile gerçekleĢtirilmektedir. Bu proseste iĢlenen
1000 kg. zeytin baĢına ~210 kg. yağ, 1-1,2 m3 karasu (%6 KM, %1 yağ), ~550 kg (%50-60 su
+ %4 yağ)kek (prina) açığa çıkmaktadır (Roig vd., 2006). Ġki fazlı (ikili) ayırma (seperasyon)
prosesinde ise hamurdan zeytinyağı ve daha sulu kek (prina) iki yollu bir santrifüjle
ayrılmaktadır. Bu proseste iĢlenen 1000 kg zeytin baĢına ~200 kg yağ, ~0,2 m 3 atıksu ve
~800 kg. (~%35-40 KM. +%3 yağ) kek (sulu prina) açığa çıkmaktadır (Roig ve diğ., 2006).
Yukarıda kısaca açıklanan proseslerin AB üyesi Akdeniz Ülkeleri arasında dağılımı ġekil 112
da verilmiĢtir (A. Roig ve diğ., 2006).
Baskı Ta
ġekil 112. AB Üyesi Akdeniz Ülkeleri’nde Zeytinyağı Üretim Teknolojilerinin Durumu
ġekilden de görüldüğü üzere iki fazlı proses özellikle Ġspanya‘da yaygın olup Hırvatistan,
Güney Kıbrıs, Portekiz ve Ġtalya‘da da kullanılmaktadır. Bu yöntem, üç fazlı teknolojiye
kıyasla %80 oranında daha az su kullanımını mümkün kılmakta ayrıca ~%20 daha az enerji
ve ~%25 daha az yatırım gerektirmektedir. Ġki fazlı teknoloji sonrası açığa çıkan atık (sulu
prina) ~%40 KM ve %3 yağ içermektedir. Ġki fazlı üretim Ġspanya‘da bir devlet politikası olarak
teĢvik edilerek çok yüksek oranında (> %95) dönüĢüm sağlanmıĢ ve özellikle 3 fazlı teknoloji
sonrası açığa çıkan kuvvetli atıksu karakterindeki karasuyun (KOĠ= 40-220 gr./L, BOĠ=23-100
gr/L, TKN= 0,3-1,2 gr/L, pH=3-5.9) yol açtığı arıtma ve çevre kirlenmesi sorunlarının önüne
geçilmiĢtir.
Türkiye‘de zeytinyağı üretimi endüstrisindeki teknoloji dağılımının Yunanistan‘a benzer bir
özellik gösterdiği (%75~80 üçlü ayırma, %20~25 klasik presleme) tahmin edilmekte olup bu
konuda elde mevcut yeterli envanter bulunmamaktadır. Bu itibarla sektörde faaliyet gösteren
~850 civarındaki tesisle ilgili düzgün ve sistematik bir kayıt/envanter sistemi kurularak
atıksu/atık yönetimi sistemi etkinleĢtirilmelidir.
Baskı Ta
Atıksu/Atık Yönetim Seçenekleri
Atıksu ve atık (prina/sulu prina) yönetiminde uygulanan arıtma/kontrol teknolojileri üretim
prosesleri de dikkate alınarak iki alt gruba ayrılabilmektedir: klasik presleme ve üç fazlı
ayırma teknolojisi ile iki fazlı ayırma teknolojisi atıkları. Bu iki alt kategori proses
atıksu/atıkları ile ilgili olarak kullanılan baĢlıca arıtma teknolojileri aĢağıda özetle verilmiĢtir.
Klasik Besleme ve Üç Fazlı Ayırma Proses Atık/Atıksuları için Yönetim Seçenekleri
Bu kapsamda dünya genelinde uygulanan baĢlıca teknolojiler; açıkta buharlaĢtırma,
doğrudan araziye uygulama ve biyolojik arıtma (kompostlaĢtırma, anaerobik arıtma) dır.
Lagünlerde Biriktirip Açıkta BuharlaĢtırma
Bu yöntem, zeytinyağı üretimi atıksuları için pratikte en yaygın biçimde kullanılan
arıtma/yönetim seçeneği olup Tekil endüstriler ve/veya belli bir alanda yer alan çok sayıda
zeytinyağı fabrikasının proses atıklarının (karasu) 3~4 ay bekletme süreli nispeten sığ
lagünlerde biriktirilerek bir sonraki döneme kadar açıkta buharlaĢma yoluyla bertarafını esas
almaktadır. BuharlaĢma sonrası lagünlerde biriken katı faz (çamur) sıyrıldıktan sonra araziye
uygulama, diğer organik atıklarla birlikte kompostlaĢtırma ve katı atık depolama alanlarında
depolama gibi yöntemlerle uzaklaĢtırılmaktadır.
Doğrudan Araziye Uygulama
Karasuyun kontrollü Ģartlarda doğrudan araziye uygulanarak yem bitkileri ve buğday
üretiminde kullanımının mümkün olduğuna dair bazı çalıĢmalar mevcut olmakla birlikte
yüksek mineral tuz içeriği, düĢük pH ve polifenollerin fitotoksik etkisi gibi olumsuz etkenler
dolayısı ile önerilmemektedir. Zeytin karasuyu sulama suyu olarak kullanılacaksa Atıksu
Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği‘nde yer alan sulama suyu kriterlerinin sağlanması
gerekmektedir.
Biyolojik Arıtma
Anaerobik biyolojik arıtma ile ilgili olarak tek baĢına baĢarısı kanıtlanmıĢ ve gerçek ölçekte
uygulanmıĢ bir teknoloji bulunmamaktadır.
Anaerobik arıtma yoluyla karasudan biyometan geri kazanımı ve çıkıĢ suyunun sulamada
kullanımı ile ilgili araĢtırmalarda da polifenollü bileĢiklerin metan arkeleri üzerinde inhibisyona
yol açtığı görülmüĢtür. Ancak ön arıtma (ön çöktürme ve yağ ayırma) sonrası anaerobik
arıtma ile karasudan biyometan geri kazanımının mümkün olduğunu gösterir çalıĢmalar da
Baskı Ta
bulunmaktadır (Azbar vd., 2004). Karasu ile yaĢanan söz konusu sorunları gidermek üzere,
bu atıksuyun diğer kuvvetli atıksular (katı atık sızıntı suyu, mezbaha ve et ürünleri vb.) ile
birlikte anaerobik arıtımının da diğer bir seçenek olarak incelenmesi önerilmektedir.
KompostlaĢtırma
KompostlaĢtırma tercihen zeytinyağı üretimi posası (prina)na uygulanabilecek bir biyolojik
arıtma yöntemidir. Prina uygun oranlarda diğer organik atık ve boĢluk arttırıcı maddelerle
(ağaç dalları, yonga vb.) karıĢtırıldıktan sonra tercihen aktarmalı yığın yöntemiyle
kompostlaĢtırılarak organik gübre/toprak Ģartlandırıcısı kalitesinde ürün (kompost) elde
edilebilmektedir.
Karasuyun organik polimerle fizikokimyasal ön arıtımı sonrası ayrılan katı faz (çamur) diğer
organik atıklarla birlikte kompostlaĢtırılmakta, üst (sıvı) faz ise kontrollü olarak sulamada
kullanılabilmektedir (Negro ve Solano, 1996; Garcia-Gomez vd., 2003).
Ġki Fazlı Ayırma Prosesi Atıkları için Yönetim Seçenekleri
Fizikokimyasal Arıtma Teknolojileri
Kurutma Sonrası Yağ Geri Kazanımı
Ġkili ayırma prosesi sonrası oluĢan sulu prinanın prina iĢleme tesislerinde kurutulduktan sonra
içerisindeki yağın geri kazanımı mümkündür. Ancak %60-65‘lere varan su muhtevası bu tür
prinanın kurutma maliyetini arttırmakta ve kurutma sisteminin modifiye edilmesini gerekli
kılmaktadır. Bu yüzden ıslak prinadan yağ geri kazanımı uygulamaları içerisinde benzopren
tespit edilen yağa olan talepteki azalmanın da etkisiyle giderek azalmaktadır.
Prinadan Enerji Geri Kazanımı
KurutulmuĢ prina ~400 kcal/kg ısıl değere sahip olup düĢük kalorili bir yakıt özelliği
taĢımaktadır. Ancak prina tesislerinde kullanılan enerjinin çok büyük kısmı ıslak prinanın
kurutulmasında tüketildiği için, kurutulmuĢ prinanın yakılması ile geri kazanılacak enerjinin
toplam enerji ihtiyacı içindeki payı fazla anlamlı değildir. Prinadan gazlaĢtırma yoluyla
sentetik gaz ve enerji üretimi çalıĢmaları da henüz gerçek ölçekte uygulama aĢamasına
getirilememiĢtir.
C/N oranı ayarlandıktan sonra ıslak prinanın araziye uygulanması mümkün olmakla birlikte
pratikte pek tercih edilmemektedir. Prinanın kompostlaĢtırılarak toprakta kullanılması
Baskı Ta
durumunda Tarım ve Orman Bakanlığı‘nın ―Tarımda Kullanılan Organik, Organomineral,
Özel, Mikrobiyal ve Enzim Ġçerikli Organik Gübreler ile Toprak Düzenleyicilerin Üretimi,
Ġthalatı, Ġhracatı, Piyasaya Arzı ve Denetimine Dair Yönetmelik‖ hükümlerine uyulması
gerekmektedir.
Biyolojik Arıtma Teknolojileri
Anaerobik Arıtma
Islak prinanın anaerobik arıtımının mümkün olduğu laboratuar ölçekli arıtılabilirlik çalıĢmaları
ile gösterilmiĢ olmakla birlikte henüz gerçek ölçekte uygulama bulunmamaktadır.
KompostlaĢtırma
Islak prinanın uygun oranlarda boĢluk arttırıcı katkı malzemesi ve diğer organik atıklar
katılarak birlikte kompostlaĢtırılabilirliğine dair yeterli derecede bilgi ve tecrübe birikimi
bulunmamaktadır. Özellikle Ġspanya‘daki Ar-Ge ve uygulama faaliyetleri ıslak prina, boĢluk
arttırıcı maddeler ve diğer organik gübre/toprak Ģartlandırıcısı kalitesinde ürün (kompost)
üretilebileceğini göstermektedir (Baeta- Hall, 2005).
Türkiye için Uygun Yönetim Seçenekleri
Özellikle Marmara, Ege ve Akdeniz‘e komĢu su havzaları için önemli bir kirletici kaynak
durumundaki zeytinyağı endüstrisi atıksu ve atıklarının sürdürülebilir yönetimi ile ilgili olarak
baĢlıca aĢağıdaki seçeneklerin uygulanabileceği düĢünülmektedir.
Üretim Prosesinde Ġki Fazlı Ayırma Teknolojisine GeçiĢ Yapılması
Özellikle Ġspanya‘da büyük bir baĢarı ile uygulanmıĢ bulunan ve diğer ülkelerde de yaygınlık
kazanmakta olan Ġki Fazlı Ayırma Prosesine geçilerek, karasu sorunu ortadan kaldırılabilir.
Yeni prosesin atık ürünü olan sulu prina (~ 40 KM + %3 yağ) diğer organik atıklar (saman,
bahçe atıkları, mısır vb.) ile birlikte kompostlaĢtırılarak eko kompost veya organik gübre
kalitesinde kompost elde edilip organik tarımda kullanılabilir. Ġki fazlı teknolojiye geçiĢte bir
kredi destek programı uygulanmalı ve Ġspanya ile hükümetler arası iĢbirliğine gidilmelidir.
Karasuyun Arıtımı / Kontrolü
Üçlü ayırma ve klasik presleme teknolojisi ile üretim yapan tesislerde açığa çıkan karasu,
yağ ayırma sonrası geçici depolama tanklarından tankerlerle alınarak öncelikle bölgedeki en
yakın merkezi atıksu arıtma tesisine atıksu getiren kanal Ģebekeleri ile bağlantılı bir biriktirme
lagününe boĢaltılabilir. Tabanı uygun kil veya geomembran malzeme ile geçirimsiz hale
Baskı Ta
getirilen 3~4 ay bekletme süreli lagündeki karasu, kontrollü olarak (özellikle turizm dönemi
dıĢındaki devrede) kanal Ģebekesine beslenerek merkezi atıksu arıtma tesisinde kentsel
atıksularla birlikte arıtma sağlanabilir. Böyle büyük bir AAT‘nin bulunmadığı durumlarda, yıl
boyu lagünde tutulan karasuyun açık havada buharlaĢması sağlanır. Yaz sonu lagün
tarlalarında biriken çamur sıyrılıp diğer organik atıklarla birlikte kompostlaĢtırılabilir, kontrollü
olarak araziye uygulanabilir veya katı atık düzenli depolama tesislerine sevk edilebilir. Bu
yöntem bugün itibarı ile baĢarısı kanıtlanmıĢ en yaygın teknoloji konumundadır.
Zeytinyağı üretimi mevsimlik bir proses olduğundan, zeytinyağı üreten iĢletmeleri özelinde
münferit biyolojik arıtma tesislerinin kurulup iĢletilmesi sürdürülebilir değildir.
7.4.3.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
Tarımsal sulama geri dönüĢ sularında bulunabilecek ticari gübre ve tarım ilacı (pestisit)
artıkları ile hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanan doğal hayvansal gübrenin bilinçsiz ve
kontrolsüz kullanımları sonucu yüzeysel akıĢ ve/veya sızma yolu ile alıcı ortama ulaĢması
ülkemiz havzalarındaki en önemli yayılı kirletici kaynaklardır. Her iki kirletici yayılı kaynak için
besi maddesi içeren (N ve P gibi) kirleticilerin olumsuz çevresel etkilerinin azaltılmasında
izlenebilecek en uygun ve pratik yol, kaynağında önlemler almaktır. Aksi takdirde, yayılı
kirleticilerin kontrolü için, noktasal kirleticilerin aksine, kirliliğin oluĢmasından sonra tedbir
alınması oldukça zordur; hatta mümkün değildir. Bu bağlamda, yayılı kirleticiler için havza-içi
kontrol konularında pratik uygulanabilirliği yüksek olan ve halen birçok ülkede kullanımı olan
yöntemlere bu bölümde değinilecektir.
Diğer bir yayılı kirletici kaynak olan düzensiz katı atık depo alanlarından gelen sızıntı suları,
katı atıklar ile ilgili kısımlarda söz edildiği gibi, alınacak bir seri iyileĢtirme çalıĢmaları ve yeni
kurulacak olan düzenli depolama alanları ile büyük ölçüde kontrol altına alınarak, sızıntı suyu
miktarları kademeli olarak azaltılacaktır. Foseptikler ise kısmen kullanılmaya devam edecek,
ancak yıllar boyunca kırsal nüfustaki azalmalara paralel olarak foseptik kullanım
miktarlarında azalmalar beklenecektir. Orman alanlarından kaynaklanacak besi maddesi
yükleri ise, akarsu kenarlarında yapılacak düzenlemeler ve erozyon kontrolü ile azaltılmaya
çalıĢılacaktır.
7.4.3.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Önerilen düzende; Tarım Ġl Müdürlüğü‘nün (TĠM) bu konu ile ilgili yapması gereken faaliyetler
aĢağıda yer almaktadır.
Baskı Ta
Havzayı oluĢturan iller ve ilçeler bazında tüm tarım alanlarının güncellenmiĢ
envanterinin hazırlanması, toprak sahipleri ve iĢlenen ürünler tespit ederek
veritabanında toplanması ve bu verileri sürekli olarak güncellemek,
Ġlçeler bazında her bir ürün baĢına kullanılan pestisit ve gübre miktarlarını tespit
etmek ve veritabanında sistematik olarak depolamak ve güncellenmesi,
Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından ‗Yönetimli Çiftçi Mücadelesi‘ çalıĢmaları kapsamında
çiftçilerin ürünlerine uygun olarak kullanacakları gübre ve pestisit konularında bilgi
akıĢında bulunmak ve yıllık kullanım planları hazırlamak,
Önerilen planlamanın uygulamasını takip etmek ve gerçekleĢen uygulamaları kayıt
altına
almak
(ürün
bazında
kullanımlar
aylık
bazda
gerçekçi
rakamlarla
hesaplanabilir),
Uygulamalarda yanlıĢ zamanda, yanlıĢ sıklıkta ve bilinçsiz kullanımların çevrede
yaratacağı olumsuzluklar konusunda çiftçinin eğitimi ve rehberlik hizmetlerini daha sık
ve belirli aralıklarla yapmak,
Özellikle pestisit kullanımlarında tarihi geçmiĢ, kullanımı yasaklanmıĢ ilaçların
uygulanıp uygulanmadığını kontrol etmek ve kullanılmıĢ pestisit ambalajlarının uygun
Ģekilde uzaklaĢtırılmalarını sağlamak,
Çevresel açıdan en az sakıncası olan ilaç ve gübrelerin kullanımını özendirmek,
Sulama gereken durumlarda, uygun sulama tekniklerinin kullanılmasının teĢvik
ederek miktarını, uyulama süresini ve zamanını belirlemek ve izlemek,
Topraklarının iĢlenmesi, sürülmesi, hasat gibi tarımsal faaliyetlerde uygun tarımsal
teknolojilerini çiftçilere tanıtmak ve bu konuda eğitim çalıĢmalarını hızlandırmak,
Diğer paylaĢımcı illerin havza içerisinde kalan kısımları için de benzer çalıĢmaların
yapılmasını sağlamak amacıyla bu illerin il/ilçe tarım müdürlükleri ile temasa geçmek,
bilgi akıĢını ve verilerin TKĠB tarafından toplanmasını ve birleĢtirilmesini sağlamak ve
önerilen düzende kurulması öngörülen HSA/ÇĠB bünyesinde de aynı verilere
ulaĢılabilme imkânı sağlanmalıdır.
Bu düzende; Tarım Ġl Müdürlükleri il bazındaki tüm uygulamalardan bilgi sahibi olabilecek,
dolayısıyla
gerektiğinde
çiftçilerin
uyarılmasında
etkin
rol
oynayacaktır.
Havza-içi
kontrollerde, kirletici kaynağın oluĢmadan önlenmesinde büyük yarar bulunmaktadır.
Özellikle gübre ve ilaç kullanımları bu Ģekilde kontrol altına alınabilir ve yanlıĢ uygulamalar
azaltılabilir.
Baskı Ta
Organik Tarıma GeçiĢ
Ekosistem açısından değerlendirildiğinde organik tarım, bir ürünün, üretim ve iĢleme
aĢamalarında çevreyi koruyan yöntemler kullanılarak üretilmesi iĢlemidir. Ülkemizde organik
tarım faaliyetlerine baĢlanmıĢtır. Ülkemizdeki tarımsal alanların büyüklüğü de göz önüne
alındığında, organik tarıma geçebilmek için planlama çalıĢmaları hızlandırılmalıdır.
BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) organik tarım üretimini, çevrenin korunması
ve kirlenmenin azaltılması; toprak erozyonu ve tahribatının azaltılması; biyolojik çevrimin
dengelenmesi ve insan sağlığının korunması; toprak içerisindeki biyolojik faaliyetler için
gerekli Ģartların sağlanması suretiyle toprak üretkenliğinin yeniden kazandırılması ve bu
üretkenliğin sürekliliğinin sağlanması; doğal bitkilerin korunması ve geliĢtirilmesi; organik
üretim yapılan yerdeki kaynakların mümkün olduğunca yeniden kullanılması prensipleri
kapsamında tanımlamaktadır. Bu prensiplerden de anlaĢılacağı üzere, organik tarım
ilkelerinin çoğu doğrudan çevrenin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması esaslarına
dayanmaktadır. Organik tarımın en önemli hedefi, ürünlerin yetiĢtiği ortamın doğallığının ve
çeĢitliliğinin korunmasıdır.
AĢağıda, çevresel açıdan organik tarımın faydalarından kısaca söz edilmektedir.
Organik tarım yapan çiftçiler, toprağın kalitesini arttırmak için herhangi bir sentetik
gübre kullanamamaktadır.
Dolayısıyla,
toprak verimliliğinin korunması birinci
önceliktir.
Toprağın gübrelenmesi çiftlik atıkları, kompost, bitki atıkları ve organik azotlu
gübrelerin kullanılması esasına dayanmaktadır.
Toprak mikroorganizmaları, organik tarım yapılan topraklarda, klasik tarım yapılan
topraklara oranla %30–100 daha fazladır.
Organik gübreleme aynı zamanda toprak erozyonunu azaltmaktadır.
Organik tarım yapılan topraklarda daha seyrek ve daha az sulama ihtiyacı vardır.
Toprağın çölleĢmesi azalmaktadır.
Organik tarımın az azot girdisi ile yapılması prensiptir. Dolayısıyla, nitrat kirliliği klasik
tarım alanlarına oranla organik tarımda %50 azaltılabilir (Stolze vd., 2000).
Organik tarım alanlarında fosfor ve potasyum fazlalığına daha az rastlanmaktadır
(FAO, 2002).
Baskı Ta
Organik tarımda, bitkilere besi maddesi temini genelde artan biyolojik aktivite ile
desteklenmektedir. Organik tarım yapan iĢletmeler, klasik tarım yapan iĢletmelere
göre %60 oranında daha az enerji kullanmaktadır (FAO, 2002).
Organik tarım alanlarında yapılması istenen biyolojik mücadele, bu amaçla kullanılan
asalak (parazit) ve avcı (predatör) böcek popülasyonunun belirli bir seviyenin
üzerinde
tutulmasını
gerektirmektedir.
Dolayısıyla,
biyolojik
çeĢitliliğin
zenginleĢtirilmesi ve korunması üretimin sürekliliği açısından önemlidir.
Organik tarım sistemlerinde CO2 emisyonları klasik sistemlere oranla %48–66
oranında daha düĢüktür (FAO, 2002).
Organik
tarım
uygulamalarından
daha
düĢük
azot
oksit
emisyonları
kaynaklanmaktadır.
Organik tarım uygulamalarının klasik tarım uygulamalarına kıyasla çevre üzerindeki etkileri
Tablo 77 de gösterilmektedir. (Yazgan, 2006)
Tablo 77. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri
Organik Tarımın Etkisi
Biyolojik çeĢitlilik ve arazi görünümü
Bitkisel çeĢitlilik
Hayvansal çeĢitlilik
Arazi görüntüsü
Toprak
Toprağın organik madde içeriği
Biyolojik faaliyetler
Toprak yapısı
Toprak erozyonu
Yeraltı ve yüzey suları
Nitrat yıkanması
Pestisitler
Ġklim ve Hava
CO2
N2O
CH4
NH3
Pestisitler
Tarımsal Girdiler
Besi maddesi kullanımı
Su kullanımı
Enerji kullanımı
Baskı Ta
Çok Ġyi
Daha Ġyi
X
X
X
Aynı
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Organik tarım ile ilgili ülkemizdeki yönetmelik birkaç kez revize edilerek en son Ekim 2006‘da
yürürlükteki halini almıĢtır (OTEUĠY, 2006). Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına
ĠliĢkin Yönetmelik ile AB kriterleri ile uyumlu ve tarım reformunun sağlanabileceği düzene
kavuĢmuĢtur. Yönetmelikte, organik tarımın yapılması düĢünülen alanlarda kontrol, denetim
ve izinleri yetkili sertifikasyon kuruluĢlarına verilmektedir. Sorumlu Bakanlık ise Tarım ve
KöyiĢleri Bakanlığı‘dır. Yönetmelik eski hali ile (11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi
Gazete) ana yolların her iki tarafında 1 km‘lik alanlarda organik tarıma izin verilmemesi Ģartı
yürürlükten kaldırılmıĢ, onun yerine uygun alanlarda çevre kirliliğinin olmamasının
incelenmesi veya çevre kirliliği yaratan unsurların yakın civarda olmaması gereği getirilmiĢ,
bütün ön inceleme ve uygunluk oluru yetkin organik tarım sertifikasyon kuruluĢlarına
bırakılmıĢtır.
Bu bilgiler ıĢığında, havzalarda en kısa sürede organik tarım yapılabilecek alanlar
saptanmalı, bu olası alanların toprak özellikleri ve meteorolojik Ģartları da göz önünde
bulundurularak uygun ürün/ürünlerin seçimleri yapılarak organik tarıma en azından kısmen
geçilebilmelidir. Organik tarım uygulamaları sürekliliği olması gereken bir aĢamadır.
Ülkemizde organik tarım konusunda çalıĢmalar bulunmakta ancak yeterince hızlanmamıĢtır.
Özellikle dıĢ pazarlarda ihraç edilme potansiyeli yüksek olan fındık, çeltik, yer fıstığı,
domates, fasulye ve yem bitkilerinin organik üretimleri teĢvik edilerek yaygınlaĢtırılabilir.
7.4.3.2.
AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması
Yürütülen proje bulgularından anlaĢılacağı üzere, ülkemizde evsel ve endüstriyel atıksuların
arıtılması amacıyla kurulan AAT‘lerin mevcut durumda yetersiz olduğu anlaĢılmaktadır. Yakın
gelecekte bu ihtiyaca cevap verebilecek sayıda AAT‘lerin planlanması projenin ana
hedeflerinden biridir. Önerilen AAT‘lerin yakın gelecekte kurulması ve iĢletilmesine paralel
olarak bir yandan atıksular arıtılırken, diğer bir yandan da tesislerden son ürün olarak çamur
çıkacaktır. Dolayısıyla AAT‘lerin devreye girmesi ile AAT çamuru miktarında ciddi bir artıĢ
söz konusu olacaktır. Bu oluĢan çamurun çeĢitli Ģekilde uzaklaĢtırılması mümkün
olabilmektedir; ancak tarımda kullanımları halen büyük miktarlarda tarım toprağına sahip
ülkemiz açısından büyük önem taĢımakta ve kullanılacak gübre miktarının azaltılması
yönünde bir fayda sağlayacaktır.
Geçerli yönetmelikler çerçevesinde oluĢan AAT çamurlarının meteorolojik Ģartlar, topografya,
toprak tipi, yeraltı suyu yüksekliği, toprağın kimyasal bünyesi gibi özellikler dikkate alınarak
tarımda hangi tip ürünlerde kullanılabileceğine de bakılarak özendirilmelidir. Örneğin, ÇOB
Baskı Ta
tarafından 03.08.2010 tarihli ―Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına
Dair Yönetmelik‖ uyarınca AAT çamurlarının stabilize edildikten sonra belirli koĢullar altında
kullanımına izin verilmektedir. AB ile uyum sürecinde yürürlüğe konulan bu yönetmelik gereği
AAT çamurlarının toprakta uygulanması için temel Ģartlar, arıtma çamuru ve uygulanacak
toprağın metal içeriğinin sağlanması, toprağın organik madde miktarının %5‘den az olması,
arıtma çamurunun organik madde içeriğinin %40‘tan fazla olması, arıtma çamuru
uygulanacak toprakta yeraltı su seviyesinin 1 m‘den daha derinde olmasıdır. Bu Ģartlara
göre, havzalarda arıtma çamurlarının kaynaklandığı yerlerdeki verimsiz topraklarda
Ģartlandırıcı olarak kullanılması değerlendirilmesi gereken önemli bir konudur.
Ulusal ölçekte güncel ve yeni bir konu olan arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak ulusal
mevzuat ve AB müktesebatı çerçevesinde Bölüm 7.3.4. te detaylı olarak verilmiĢtir.
7.4.3.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Ülkemizdeki havzaların birçoğunda hayvan yetiĢtiriciliği yaygındır. BüyükbaĢ ve küçükbaĢ
hayvan yetiĢtiriciliğinin yanı sıra tavukçuluk da önemli faaliyetler arasındadır. Hayvancılık
faaliyetleri ile elde edilen yan ürün hayvansal atıklardır. Genelde ülkemizde hayvansal atıklar
yetiĢtiriciler tarafından bir müddet dinlendirildikten sonra doğal gübre olarak tarım alanlarında
kullanılmaktadır. Ancak, bu iĢlemin kontrolsüz ve bilinçsizce yapıldığı da bilinmektedir. Bu
konudaki kontrol önlemleri bu bölümde sıralanmaktadır.
Mevcut durumda ilçeler ve köyler bazında yıllık hayvan sayıları kategorilere göre ĠLEMOD
veritabanında verilmektedir. Bu hayvanların sayıları ile birlikte kayda girmesi önerilen bilgiler
ve diğer dikkat edilmesi gereken hususlar aĢağıda sıralanmıĢtır:
Barınak ebatları ve barındırma koĢulları,
Barınaklardaki hayvan sayısı,
Hayvan cinslerine göre büyüme ve barındırma süreçleri,
Hayvan beslenmesinde kullanılan yemlerin ve kullanılan ilaçların incelenmesi ve
uygunluklarının irdelenmesi,
Herhangi bir yanlıĢ uygulamada, çiftçi veya yetiĢtiricilerin uyarılması,
Hayvan dıĢkılarının toplanarak uygun koĢullarda bekletildikten sonra kontrollü olarak
tarım alanlarında doğal gübre olarak kullanılması,
Hayvanların hareket kabiliyetlerinin (mobilitelerinin) kontrol altına alınması dolayısıyla
dıĢkılarının rahatlıkla toplanabilmesi,
Baskı Ta
Hayvanların otlatılması esnasında özellikle sulak alan ve akarsu kıyılarından
tamamen uzak tutulmalarının sağlanması,
Mümkün olduğunca çiftliklerin etrafının hendek kazılarak, yakın civar ile temasın
sınırlandırılması, özellikle yüzeysel akıĢla hayvan atıklarının yakın civara ve
nihayetinde alıcı ortama ulaĢabilirliğinin azaltılması,
Tavukçuluğun yönetmeliklerle sınırlandırıldığı Ģekilde kapalı ortamlarda yapılması,
Barınaklardaki koĢulların düzenli olması,
Hayvan beslenmesinde sınırlandırılmalara dikkat edilmesi, vs.
Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi
Günümüz teknolojisinde bilinen en iyi hayvancılık yönetim stratejisi genel olarak ‗Organik
Hayvansal Üretim‘e geçiĢtir. Geleneksel hayvansal üretim sisteminde, birim alandan yüksek
miktarda ve ekonomik ürün alınması öncelikli olduğundan, ekolojik denge ve ürün kalitesinde
sağlık kriterleri ve çevre kirliliği ikinci plana atılmıĢtır. Dolayısıyla, son yıllarda organik
hayvansal üretim teĢvik edilmektedir. Bu konuda birçok detayın yer aldığı yönetmelik yine 17
Ekim 2006 tarih ve 26322 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlanmıĢ olan Organik Tarımın Esasları
ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik‘tir.
Bu yönetmelikte organik sürü oluĢturabilmek için klasik iĢletmelerden getirilecek hayvanların
yaĢı, hayvan türü ve verimlerine göre geçiĢ süreçleri, barınakların durumu, her bir hayvan
türü için ayrılacak barınak alanı, hayvanların bakımı ve beslenmesi, su ve yem kullanımları,
yemlere ilave edilebilecek katkı maddeleri anlatılmaktadır. Ayrıca, yine yönetmelikte hayvan
dıĢkılarının nasıl ve ne Ģekilde toplanacağı, bekletilme Ģartları ve gübre olarak
uygulanabilirliği konularında da kılavuz niteliğinde bilgi verilmektedir.
7.4.4.
Arıtma Çamurları Yönetimi
Ġlgili Yasal Çerçeve:
Bu bölümde, arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak Ulusal mevzuat ve AB müktesebatı
incelenmiĢtir.
Ulusal Mevzuat
Türkiye‘de arıtma çamurlarının yönetimi ile ilgili baĢlıca yasal çerçeve aĢağıdaki gibidir:
Atık Yönetiminin Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (5 Temmuz 2010 tarih ve
26927 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2008))
Baskı Ta
Bu yönetmeliğin amacı, atıkların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden
yönetilmesine iliĢkin genel esasların belirlenmesidir. Bu kapsamda, atık yönetiminin
kontrollü bir Ģekilde yapılabilmesi için atık sınıflandırılması getirilmiĢtir olup, atıkların
tehlikelilik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla 20 ana grup altında detaylı atık listesi ile
bir sistematik oluĢturulmuĢtur. Burada atıksu çamurları, Yönetmelik Ek IV‘de verilen
atık listesi içerisinde 19. madde olan, ―Atık yönetim tesislerinden, tesis dıĢı atık su
arıtma tesislerinden ve insan tüketimi ve endüstriyel kullanım için su hazırlama
tesislerinden kaynaklanan atıklar‖ bölümüne tekabül etmektedir (Madde 19.08). Bu
bölüm su, atıksu ve atık yönetimi tesislerinden kaynaklanan tüm atıklara iĢaret
etmektedir.
Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik (3
Ağustos 2010 tarih ve 27661 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010))
Bu yönetmeliğe göre, ham çamurun toprakta kullanılması yasaktır; stabilize arıtma
çamurunun kullanılmasında ise bazı sınırlamalara uyulması gerekmektedir. Öncelikle
stabilize çamurun, doğal orman alanları ile meyve ağaçları hariç olmak üzere toprakla
temas eden ve çiğ yenen meyve ve sebze ürünlerinin yetiĢtirildiği topraklarda kullanımı
yasaktır. Arıtma çamurunun toprakta kullanılması, tüm koruma alanları ile içme ve
kullanma suyu temin edilen yüzeysel su ve yer altı suyu besleme havzalarında
tamamen yasak olup, bu amaçlara hizmet etmeyen diğer yüzey sularını çevreleyen 300
m‘lik alanın dıĢında uygulama yapılmasına izin verilmektedir. Hayvan otlatma veya
hayvan yemlerinin hasadı yapılacak alanlarda ise, söz konusu faaliyetler ile arıtma
çamurunun uygulanması arasında geçen süre en az 4 hafta olmalıdır. Bunlara ilaveten
arıtma çamurlarının, pH değeri 6‘dan küçük olan, organik madde içeriği %5‘den fazla
olan topraklarda ve taban suyu seviyesi 1 m‘den sığ derinlikte olan veya eğimi %12‘yi
geçen alanlar ile kumlu tekstürlü topraklarda kullanımı yasaktır. Organik madde içeriği
%40‘dan daha az olan stabilize arıtma çamurlarının da toprağa uygulanması yasaktır.
Kapasitesi 1.000.000 eĢdeğer nüfusun üzerinde olan atıksu arıtma tesislerinde oluĢan
çamurların en az %90 kuru madde değerine kadar kurutulması esastır, ancak teknik ve
ekonomik acıdan uygunluğunun belgelenmesi durumunda %90 kuru madde Ģartı
aranmaz.
Baskı Ta
Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (26 Mart 2010 tarih ve 27533 no
ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010))
Yönetmelikte, Geçici Madde 4‘de bahsi geçen kriterler ve/veya Tehlikeli Atıkların
Kontrolü Yönetmeliği Ek 11-A‘da belirtilen Atıkların Düzenli Depolama Tesislerinde
Depolanabilme Kriterleri sağlandığı takdirde arıtma çamurlarının düzenli depolama
tesislerinde bertarafı mümkündür.
Bu Yönetmeliğin arıtma çamurlarının düzenli depolanmasını düzenleyen (Geçici Madde
4) maddesine göre, Atık Yönetimi Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (ÇOB, 2008) Ek
IV uyarınca, tehlikesiz atık olarak sınıflandırılan arıtma çamurlarının ağırlıkça en az
%50 kuru madde (KM) ihtiva etmesi, ön iĢleme tabii tutularak kötü kokunun giderilmesi
ve atığın kararlı hale getirilmesi kaydıyla, ÇOK limitine bakılmaksızın II. Sınıf Düzenli
Depolama Tesislerinde 01/01/2015 tarihine kadar depolanabileceği belirtilmektedir.
Ancak mevcut susuzlaĢtırma teknolojileri ile söz konusu %50‘lik KM oranına ulaĢılması,
özellikle kentsel atıksu arıtma çamurları için, termal kurutma olmaksızın, pratik olarak
mümkün değildir. Termal kurutma için de %50‘lik KM oranı çok düĢük kalmaktadır. Bu
sebeple minimum KM oranının %30-35 düzeylerine çekilmesi uygun olacaktır. Zira
depolanan kentsel katı atıkların özellikle yaz dönemindeki su muhtevası da %65-70
düzeylerine ulaĢabilmektedir.
Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği (8 Ocak 2006 tarih ve 26047 no ile Resmi
Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2006))
Bu Yönetmeliğe göre, kentsel atıksu arıtma tesislerinden çıkan arıtma çamuru uygun
Ģartlarda yeniden kullanılabilir. Arıtma çamurlarının iĢlenmesi, geri kazanımı ve
bertarafı ile ilgili olarak Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Madde 17‘de
belirtilen hususlar gözetilmelidir (20 Mart 2010 tarih ve 27527 no ile Resmi Gazetede
yayımlanan). Arıtma çamurlarının toprakta kullanımı ve/veya bertarafının, Evsel ve
Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik‘te belirlenen
standartlara ve yöntemlere uygun olarak yapılması esastır.
Baskı Ta
İlgili AB Mevzuatı
AB müktesebatında arıtma çamurlarının yönetimine iliĢkin temel direktif AB Çamur
Direktifi‘dir.
AB Çamur Direktifi (1986) Council Directive 86/278/EEC of 12 June 1986 on the
protection of the environment, and in particular of the soil, when sewage sludge
is used in agriculture.
AB bünyesinde, atıksu çamurlarına iliĢkin tüm yönetim stratejileri Çamur Direktifi‘nde
tanımlanmıĢtır. Buna göre, çamurun bilimsel tarım açısından çok önemli nitelikleri
olduğu kaydedilmektedir. Direktif ayrıca, toprak ve çamur içerisindeki ağır metal
konsantrasyonları ile toprağa yıllık olarak uygulanabilecek en yüksek ağır metal
miktarlarına iliĢkin kısıtlar getirmektedir. Araziye arıtma çamurunun uygulanması ile
hayvan otlatma ve/veya hasat süreleri arasında geçen süre en az 3 hafta olmalıdır.
Meyve ağaçları hariç olmak üzere, diğer meyve ve sebze ekinlerinin büyüme
döneminde araziye uygulama yapılamaz.
Konuya ĠliĢkin Olarak Daha Önce Yapılan Planlama ÇalıĢmaları:
Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması için Teknik Yardım (EHCIP)
Projesi, Arıtma Çamurunun Tarımda Kullanılması Halinde Çevrenin ve Özellikle
Toprağın Korunmasına ĠliĢkin Konsey Direktifi’ne Özgü Yatırım Planı (ENVEST,
2005)
Bugün Türkiye‘de arıtma çamurlarının tarımda kullanım oranı yaklaĢık %5-10
düzeyinde olup, bu Ģekilde bertaraf edilen çamur miktarı 50.000-100.000 ton/yıl
civarındadır. AB Komisyonu‘un Kentsel Atıksu arıtma Direktifi‘nin uygulanmasına iliksin
1999 tarihli raporunda yer alan verilere göre bu değer AB üyelerine kıyasla düĢüktür.
Rapora göre, 1998‘de tarımda arıtma çamuru kullanım oranı %5 (Yunanistan) ile %65
(Fransa) arasında değiĢirken, AB ortalaması yaklaĢık %50 mertebesinde kalmaktadır.
Ayni raporda 2005 yılı için AB ortalamasının yaklaĢık %55 mertebesine yükseleceği
tahmin edilmektedir. Türkiye için ise Yatırım Planı‘na göre, tarımda kullanılan arıtma
çamuru miktarının bugünkü %5-10 seviyesinden gelecekte %30-40 seviyesine çıkacağı
tahmin edilmektedir. Bu değer 2022‘de yıllık yaklaĢık 2 milyon ton çamura karĢılık
gelmektedir. Arıtma çamurunun tarımda kullanılmasının su Ģekilde gerçekleĢmesi
beklenmektedir:
Baskı Ta

Stabilizasyon ve susuzlaĢtırma sonrası, stabilize edilmiĢ çamur, atıksu arıtma
tesislerinde depolanacaktır. Depolama maliyetleri AB Kentsel Atıksu arıtma
Direktifi uyarınca AAT‘lerin kurulum ve isletme maliyetlerine dâhildir. Depolama
maliyetleri ÇOB Kentsel Atıksuların Arıtılması Yönetmeliği uyarınca planlanan
AAT‘lerin kurulum ve isletme maliyetlerine dâhildir.

Çiftçiler ve diğer kullanıcılar, tarlalara yaymak üzere tesisten (çamur depolama)
çamuru alacaklardır. Bu sebeple tesis sahiplerine çamur uzaklaĢtırma için yeni
bir maliyet gelmemektedir.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)
Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda, arıtma çamurlarının yönetimine dair somut hedefler
belirlenmemiĢtir (ÇOB, 2008). Bu kapsamda geçmiĢ yıllara ait, OSB lerden açığa çıkan
arıtma çamuru miktarlarına yer verilmiĢ ve farklı yöntemlerle bertarafları (düzenli ve
düzensiz depolama (~ %85), arazide bertaraf (~ %15)) değerlendirilmiĢtir.
Marmara Çevre Master Planı ve Yatırım Stratejisi Nihai Raporu (MEMPIS Projesi,
2007)
Arıtma çamurunun düzenli depolanması olasılığı, sadece kısa vadeli bir seçenek olarak
düĢünülmektedir. Bunun temel sebebi, AB düzenli Depolama Direktifi‘nde belirtildiği
üzere organik maddelerin düzenli depolanan atik içerisinde ayrılması konusundaki
ihtiyaç ve kısıtlardır. Bu seçeneğin uygulanabileceği sure içerisinde alternatif arıtma
metotları geliĢtirilmelidir. Düzenli depolamaya alternatif teĢkil edecek teknolojiler
Ģunlardır:

Çamurun arazi uygulamalarında kullanılması

Arazi uygulamalarında veya kati atik formuna dönüĢtürmek üzere çamurun
kurutulması

Çamurun yakılması
Araziye uygulamada dikkate alınması gereken iki önemli parametre; patojen
organizmalar ve ağır metallerin giderimi yönünden stabilize çamurun kalitesi ile
çamurun gübre değeri ve toprak yapısını iyileĢtirmesi yönünden çiftçiler tarafından
kabul görmesidir. Çamurun kurutulması veya yakılması uygulamalarında ise, atıksu
çamurunun yüksek miktarlarda oluĢtuğu BüyükĢehirlerde atıksu arıtımına dair Master
Planlarda söz konusu stratejiler ortaya konmaktadır.
Baskı Ta
Önerilen Yönetim YaklaĢımı:
Bu proje kapsamında önerilen Çamur Yönetimi YaklaĢımı aĢağıdaki gibi özetlenebilir.
Türkiye‘nin coğrafi, iklimsel ve arazi kullanım durumu dikkate alınarak, özellikle <100.000
nüfuslu yerleĢimlerin stabilize olmuĢ arıtma çamurlarının, ilgili mevzuata uygun olarak,
doğrudan araziye uygulanması düĢünülmelidir. Bu yolla bertaraf edilebilecek çamur
miktarının toplam çamur üretiminin %30-40‘ı düzeyine ulaĢması beklenmektedir.
AB Düzenli Depolama Direktifi‘nde (1999/31/EC) organik maddelerin düzenli depolanan
atıklardan ayrılması zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu sebeple arıtma çamurlarının depolanması
haricinde de alternatif bertaraf metotları geliĢtirilmelidir. ―Evsel ve Kentsel Arıtma
Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte evsel nitelikli endüstriyel çamurların
da toprakta uygulamalarına izin verilmektedir. Ancak mevcut durumda Türkiye‘de üretilen
evsel ve kentsel atıksu çamurunun içeriği hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. ÇOB Atıksu
Arıtım Eylem Planı ―Organize Sanayi Bölgesi Atık Temel Gösterge Sonuçları‖na göre 2004
yılında, OSB‘lerden çıkan arıtma çamurunun miktarının, %56‘sı düzenli depolanarak, %29‘u
belediye düzensiz depolama sahasında, %15‘i ise araziye atılarak, bertaraf edilmiĢtir. Arıtma
çamurlarının toprakta kullanımı konusunda daha iyi değerlendirmeler yapılabilmesi için,
ÇOB‘un desteklediği, endüstrinin de katılım sağlayacağı ilave araĢtırmalar yapılmalıdır‖.
Diğer Yöntemlerle Bertaraf
BüyükĢehirlerde (N> 500.000), doğrudan veya organik katı atıklarla birlikte anaerobik
çürütme sonrası mekanik susuzlaĢtırma ve kurutma yoluyla hijyenizasyon sağlandıktan
sonra, arıtma çamurları düzenli depolama alanlarında günlük örtü veya ilgili yönetmelikler
çerçevesinde toprak Ģartlandırıcısı olarak kullanılabilir.
Stabilize olmamıĢ kentsel AAT çamurları, mekanik susuzlaĢtırma sonrası atık yakma lisanslı
çimento fabrikalarında yakılabilir, bölgesel atık yakma tesislerinde tek baĢına veya diğer
atıklarla birlikte yakılıp enerji geri kazanılabilir. Yakma uygulanacaksa çamur stabilizasyonu
yapılmaması esastır.
Stabilize olmamıĢ arıtma çamuru keklerinin (KM≥ %35) organik katı atıklarla birlikte veya ayrı
olarak kompostlaĢtırılarak stabilize edildikten sonra toprak Ģartlandırıcısı ya da düzenli
depolama alanlarında günlük örtü olarak kullanımı da diğer bir seçenektir.
Baskı Ta
EĢdeğer Nüfusu 100.000‘den az olan AAT‘ler için kurutma yatakları veya çamur lagünlerinde
depolama sonrası araziye uygulama da duruma göre baĢvurulabilecek sürdürülebilir yönetim
seçeneğidir.
Özellikle büyükĢehirdeki çamur yönetimi, BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce hazırlatılacak
Atıksu Yönetimi Master Planı‘nın bir unsuru olarak, yerel Ģartlar da dikkate alınarak bir
fizibilite çalıĢmasına dayalı biçimde planlanıp uygulanmalıdır.
7.4.5.
Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler
Havzanın yer altı suyu potansiyelinin etkin kullanımı nitelik ve nicelik açısından izlenmesine
ve denetlenmesine bağlıdır. Bu konuda yerel ölçekte yer altı su çekiminin envanterinin
güncellenmesi, iyileĢtirilmesi ve sürekli takibinin sağlanması esastır. YanlıĢ kullanımlar ve
bilinçsiz çekimlerin engellenmesi için eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarına önem verilmesi
beklenmektedir.
7.4.6.
Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan
Sorunlar ve Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler
Ülkemizdeki sayıları, rezervleri ve üretimleri konusunda net bilgilerin elde edilemediği, özel
sektör ve kamu kurumları tarafından iĢletilen kum ve çakıl ocaklarının büyük bir kısmı nehir
kenarlarında (Sakarya, Gediz, YeĢilırmak, Kızılırmak, Aksu, Ceyhan ve kollarında)
yoğunlaĢmaktadır. Akarsulardan kum çıkarılmak için akarsu kenarındaki kum ve çakıl
kepçelerle kazılarak alınır, ya da akarsu yatağındaki doğal zemin kazılarak yeraltı suyu
seviyesine inilmekte, sallama kepçelerle su içerisinde 10 m derinliğe inilerek malzeme
alınmaktadır. Ayrıca, akarsu yakınında, yatağın dıĢında olan kum rezervi arazilerden de kum
çıkarılabilmektedir. Kum ve çakıl ocakçılığında malzemenin ortaya çıkarılması için yapılan
hafriyat iĢlemleri peyzaj estetiğini bozmakta, kıvrımları ortadan kaldırmakta ve topografyayı
tamamen değiĢtirmektedir. Özellikle kapasitenin üzerinde yapılan hafriyatlar sonucu
nehirlerin akıĢ rejimi bozulmakta, su içi ve su kıyısındaki habitatlar tahrip olmaktadır. Ayrıca,
kum ve çakıl yıkama iĢlemleri sırasında kullanılan nehir suları kirlenmiĢ olarak nehre geri
verilmektedir (Uğur ve Akpınar, 2003). Sediment bütçesinin bozulmasından dolayı nehirlerin
denize taĢıdığı kum miktarlarında azalma olmakta ve bundan dolayı nehir ağzı ve etrafındaki
kıyı Ģeridinde erozyon görülebilmektedir (KabdaĢlı, 2010).
Özetlemek gerekirse, barajların yanı sıra, kum ve çakıl ocakları da nehirlerin membaından
mansabına doğru sürekli olarak sediment taĢımasını engellemekte, nehir yataklarından kum
Baskı Ta
ve çakılın bilinçsizce çekilmesi sonucu nehir yatağı ve kıyılar aĢınmaya açık hale gelmekte;
ayrıca balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması ve zarar görmesi, nehirlerdeki
ekolojik yaĢamı da olumsuz etkilemektedir. Ayrıca kum-çakıl ocaklarının faaliyetleri sonucu
yeraltı suyunu taĢıyan alüvyon rezervlerinin büyük bir bölümü çekilmekte, bu yüzden yeraltı
suyu seviyelerinde azalmalar görülmekte, kazılar sonucu açığa çıkan ve gölcükler oluĢturan
yeraltı suları dıĢ etmenlerden kirlenmeye açık hale gelmektedir (Apaydın ve diğ., 1997).
Kum ve çakıl çekilmesinden kaynaklanan sorunların giderilmesine yönelik literatürde bazı
çalıĢmalar ve alınması gereken önlemlere rastlanmaktadır.
Dere içerisinde akıĢ rejimini bozacak faaliyetler yapılmamalı, büyük çukur ve oluklar
meydana getirilmemelidir (Apaydın ve diğ., 1997). Ayrıca döküm sahası olarak çok geniĢ
yüzeyler seçilmemeli, oluĢturulacak eğimler erozyonu hızlandırmayacak Ģekilde olmalı,
jeoteknik darağanlık ve drenaj yapısı dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kum ve çakıl ocaklarının yol açtığı çevre sorunlarının en aza indirilebilmesi için ÇED ve doğa
onarım çalıĢmaları faaliyet baĢlamadan önce birlikte ele alınmalıdır. Doğa onarım çalıĢmaları
desteklenmeli ve teĢvik edilmelidir (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kondolf (1997)‘ye göre balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması neticesinde
balıkların zarar görmesini engellemek için Ren Nehri‘ne yapay olarak çakıl eklenmiĢtir.
Nehirdeki kum ve çakılın bölgesel bazlı yönetilmesi sağlanmalı ve nehir boyunca sediment
akıĢının sürekliliğinin sağlanması gerektiği ifade edilmektedir. Ayrıca, nehirden sağlanan kum
ve çakılın alternatiflerinin kullanımının teĢviki de önerilmektedir.
Birçok geliĢmiĢ ülkede nehir içi madenciliği yasaklanmıĢ (Ġngiltere, Almanya, Fransa,
Hollanda, Ġsviçre) veya sınırlanmıĢtır. Sınırlandırma için literatürde çeĢitli alternatifler
verilmiĢtir (Kondolf, 1997). Örneğin, nehir yatağından belli bir seviyede aĢağıya kadar ya da
talvege (akarsu yatağının en düĢük noktasından geçen çizgisel hat) kadar inilebilmesi, bu
kırmızı çizginin altında kum ve çakıl çıkarılmaması önerilmektedir. ÇOB‘un ―Kum, Çakıl ve
Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği‖ (Resmi Gazete, 8.12.
2007, Sayı:26724), içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel su kaynakları ile
bunları besleyen akarsular ve koruma alanları haricindeki nehir ve sulak alanlarda kum ve
çakıl madenciliğine izin vermektedir. Dere yatağının doğal yapısını ve su kalitesini bozmama
Ģartı
koĢulmakta
verilmemektedir.
Baskı Ta
ve
belirlenecek
talveg
kotundan
daha
derine
inilmesine
izin
BaĢka bir yaklaĢım da nehrin getirebileceği sediment miktarının hesaplanıp, sadece bu
miktarın belli bir emniyet katsayısıyla (örneğin ABD‘nin Washington eyaletinde bu oran
%50‘dir) azaltılmıĢ oranına kadar madenciliğe izin verilmesidir (Kondolf, 1997). Kum ve çakıl
madenciliğinin etkilerinin tam olarak anlaĢılabilmesi, kontrolü ve alınacak önlemlerin sağlıklı
olabilmesi için nehrin sediment bütçesinin geliĢtirilmesi faydalı olacaktır. Yeni barajların
yapımında, sulama projelerinde ve kum-çakıl madenciliğinde bu sediment bütçesi hesaba
katılmalı, bunlarla ilgili projelere ve maliyet hesaplarına sedimentin sürekliliğini sağlayacak
önlemler de eklenmelidir. Nehirlerin kum potansiyelleri araĢtırılarak azalma miktarları
belirlenmeli ve bu konular ile ilgili idari önlemler de ortaya konmalıdır. Nehirlerin döküldükleri
kıyı bölgelerinde erozyona ve morfolojik yapı değiĢikliklerine neden oldukları literatürde yer
almaktadır (Ġrtem ve KabdaĢlı, 2001). Kıyılarda görülen bazı sorunların nehir havzaları
yönetiminden kaynaklandığı açıktır. Bu nedenle sediment bütçesi açısından kıyı alanları
yönetimi ile nehir havzaları yönetiminin entegre bir yaklaĢımla ele alınması önerilmektedir.
―Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği‖
(Resmi Gazete, 23.1.2010, Sayı:27471) maden arama ve iĢletme faaliyetleri esnasında veya
sonucunda topoğrafyası değiĢen alanların, çevre emniyetinin sağlanarak ve projesine uygun
olarak ıslah edilmesini Ģart koĢmaktadır. Yönetmeliğe göre, madencilik faaliyetleri esnasında
ve sonucunda ortaya çıkan atıkların depolandığı alanlarda duraylılık (bir malzeme kütlesinin
veya bir yapının maruz kaldığı gerilmenin kalkmasıyla, dönüĢümsüz önemli bir deformasyona
veya harekete maruz kalmaksızın, uygulanan gerilmeye uzun süre dayanabilmesi koĢulu)
sağlanmalıdır. Jeolojik etütler kapsamında jeomorfolojik öğeler, hidrolojik ve hidrojeolojik
özellikler belirlenmeli ve bu veriler doğrultusunda faaliyet alanı çevresi yüzeyden akan veya
yağıĢlar sonrasında akması olası su akıĢı açısından güvenli hâle getirmelidir. Su yolları,
çevre doğal drenaj sistemi yeterli olacak Ģekilde planlanmalı ve alanın su baskınına
uğraması olasılığına karĢı gerekli önlemler alınmalıdır.
Kum ve çakıl ocakları nedeniyle bozulan alanların ekolojik ve estetik değerlerinin geri
kazanımı için dünyanın çeĢitli yerlerinde baĢarı ile uygulanmıĢ çalıĢmalar vardır. Bu
kullanımlar; tarım, orman, rekreasyon, balıkçılık ve sulama amaçlı gölet ve doğa koruma
alanı olarak sıralanabilir. ĠĢletme sonrası kullanılabilecek bu yöntemlerin seçilmesinde
topografya, toprak ve su özellikleri, vejetasyon, bölgesel arazi kullanım planları, fiziksel,
çevresel ve iklimsel veriler dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
Baskı Ta
7.4.7.
Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra
Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar
Bir düzensiz depolama alanının uygun bir tarzda Ģekillendirilmesi, kapatılması, üzerinin
örtülmesi veya peyzajı öncesinde sahadaki atığın miktarı ve özellikleri hakkında olabildiğince
detaylı
bilgi
sahibi
olunması
gerekir.
Böylece,
ıslah
esnasında
ve
sonrasında
karĢılaĢılabilecek muhtemel risk ve tehlikenin derecesinin tahmini mümkün olur. Islah ve
kapatma sonrası peyzaj projesi hazırlanırken, kamu kurumları, sanayi tesisleri, halk ve
gönüllü kuruluĢların sürece katılım ve katkıları sağlanmalıdır. Islah ve peyzaj projesi, gerekli
finansman ihtiyacı ve temini alternatiflerini de içermelidir. Bazen, düzensiz depolama
alanının, düzenli depolama alanına dönüĢtürülmesi, kapatılıp yeni bir saha aranmasına göre
daha uygun olabilir. Düzensiz depolama alanlarının ıslahı ve/veya kapatma sonrası
peyzajında baĢlıca aĢağıdaki adımlar izlenmelidir;
Düzensiz depolama alanı ve civarındaki mevcut durumun tespiti. Bu maksatla Tablo
78’deki kontrol listesinden yararlanılarak, sahanın içerdiği ―tehlike potansiyeli‖
belirlenmelidir.
Düzeltilerek (Ģekil verme) kapatılacak düzensiz depolama alanı ve gelecekte farklı
maksatlarla kullanılması düĢünülen alanlarla ilgili peyzaj veya çevre düzenlemesi
planlarının hazırlanması.
Düzensiz depolama alanını çevreleyen alanda yeraltı suyu kalitesi izleme planı
hazırlanması.
Kapatılacak veya ıslah edilecek düzensiz depolama alanı ile ilgili mühendislik tasarımı
(atık yığınına ıslah sonrası verilecek Ģekil, üst örtü, topuk seddesi, gaz ve sızıntı suyu
toplama/kontrol sistemleri, gaz yakma ve/veya gazdan enerji tesisi projeleri).
Islah ve kapatma çalıĢmaları ile gelecekteki izleme faaliyetleri için gerekli makine ve
iĢgücü ihtiyaçlarının belirlenmesi.
Islah/kapatma için gerekli finansman ihtiyacı ve temin seçenekleri.
Hazırlanan ıslah ve kapatma sonrası peyzaj projesinin uygulanması
Baskı Ta
Tablo 78. Düzensiz Depolama Alanlarının Tehlike Potansiyelinin Değerlendirilmesi Ġçin Kontrol Listesi
1. Çevrenin Hassasiyeti
Evet
Hayır
a) içme suyu kaynağı olup olmadığı
⁬
⁬
b) Yakın çevredeki geliĢmiĢ ve nüfusun yoğunlaĢtığı alan
⁬
⁬
c) Tarımsal faaliyetler ve bahçecilik
⁬
⁬
d) Alttaki toprağın yüksek geçirgenlik durumu
⁬
⁬
a) Sızıntı suyunun etkisi
⁬
⁬
b) Bitki örtüsünün tahrip olması
⁬
⁬
c) Toprağın renginin değiĢmesi
⁬
⁬
d) Koku emisyonları
⁬
⁬
e) Suda yaĢayan canlı türlerinin zarar görmesi
⁬
⁬
a) Tehlikeli madde içeren sızıntı suyunun oluĢması
⁬
⁬
b) Gaz emisyonlarının oluĢması
⁬
⁬
c) Toprak kirliliğine neden olması
⁬
⁬
a) Kontamine olmuĢ geniĢ bir alan (>1 ha)
⁬
⁬
b) Kirlenmenin çok yoğun olduğu noktalar
⁬
⁬
c) Önceden yapılan araĢtırmalarla kirliliğin belirlenmesi
⁬
⁬
a) Mevcut potansiyel tehlikeler
⁬
⁬
b) Bilinmeyen tehlikeli atıkların miktar ve özellikleri
⁬
⁬
c) Bilinmeyen yersel durumlar
⁬
⁬
1. Öncelik: hemen müdahale edilmeli
⁬
⁬
2. Öncelik: son durum değerlendirmesi için araĢtırma yapılmalı
⁬
⁬
3. Öncelik: potansiyel tehlike az; hemen müdahale edilmesi gerekmemektedir
⁬
⁬
2. Somut Kirlilik Riski
3. Tehlikeli Maddelerin Bulunma Olasılığı
4. Yüksek Seviyede Kontaminasyon Olasılığı
5. Diğer Riskler
Değerlendirme
Düzensiz depolama alanlarının ıslah ve peyzaj projelerinde ikinci adım, izleme ekipman ve
tesisleri ile ıslah ve peyzaj için gerekli ekipmanların tür ve miktarının belirlenmesidir. Islah ve
peyzaj için gerekli iĢgücü de belirlenmelidir. Islah planı, acil ve sonraki dönem tedbirleri (üst
örtü yapımı, izleme sistemi ve ıslah sonrası kullanımı) ile üst örtüde kullanılacak az geçirimli
toprak ihtiyacını ve nereden temin edileceğini de ihtiva etmelidir. Islah sonrasında, belli bir
zaman çizelgesine göre sahanın hangi maksatlarla kullanılacağı ve bu konuda gereken
peyzaj (çevre düzenlemesi) planları da hazırlanmalıdır. Projenin metraj ve keĢfi ile finansman
Baskı Ta
ihtiyacı, inĢaat iĢleri ve ekipman bedellerinin ne Ģekilde karĢılanacağı belirlenmelidir. Sahanın
düzenlemesi ve ıslahı için gerekli ekipman ihtiyacının mümkün mertebe eldeki mevcut
ekipmanlardan veya yakın çevreden temini tercih edilmelidir. Yol ve baraj inĢaatlarında
kullanılan klasik inĢaat, makine ve ekipmanlarının ıslah, peyzaj maksatlı olarak kullanımı,
genellikle en çok tercih edilmesi gereken yoldur.
Günümüzde yeni düzenli depolama sahaları için yer bulmak zordur. Bu yüzden, mevcut
düzensiz depolama alanlarının olabildiğince uzun süre kullanımı genellikle daha uygundur.
Ancak düzensiz depolama alanının ıslah edilmek suretiyle, ―tehlike potansiyeli‖ asgari
düzeye indirilerek kullanımı gerekir. Bu yüzden, öncelikle sahanın yakın çevresinde (etki
alanında) gerekli çevresel izleme sistemi kurulmak suretiyle, mevcut kirliliğin tür ve derecesi
hakkında bilgi edinilmelidir. Daha sonra, düzensiz depolama alanının kullanılmayacak kısmı
düzenlenip üzeri nihai örtüyle kapatılarak bitkilendirilmelidir.
Atık yığınının geoteknik (Ģev) stabilitesinin sağlanabilmesi için Ģevler Ģekildeki gibi
yatırılmalıdır (asgari Ģev eğimi; 1 düĢey/3-4 yatay). Daha sonra atık yığınının topuk kısmı
kazılarak, tabi zemin kotuna kadar inilmelidir. Bu Ģekilde atık yığını alt (dıĢ) eteğinde açılan
hendek, iri kaya ve taĢ parçalarıyla doldurularak bir topuk seddesi teĢkil edilmelidir. Sedde
üst kotu, yandaki atık yığını üst kotunun 3-4 m üzerine kadar yükseltilir. Toprak seddesi iç
(atık) tarafında birikecek sızıntı suları, tabana yakın bir yerden, sedde içinden geçirilen bir
boru ile, dıĢarıya tahliye edilerek bir sızıntı suyu toplama havuzuna verilmelidir. Topuk/etek
seddesi iç kısmı, altta yaklaĢık 0,5 m kalınlıklı toprak üzerinde ise yaklaĢık 0,3 m sıkıĢtırılmıĢ
kil (veya benzeri) ile kaplanarak geçirimsiz hale getirilmeli ve sızıntı suyunun topuk
seddesinden dıĢarı kontrolsüz olarak çıkması önlenmelidir. Atık yığını Ģevlerinden kontrolsüz
olarak yüzeye çıkıĢını önlemek üzere de gerektiğinde ġekil 182‘de verilen detay
uygulanmalıdır.
Kil tabakası, topuk seddesi iç kısmında kazılan atık tabakası üzerinde de olabildiğince geriye
gidilerek devam ettirilmelidir. Kil tabakası üzeri, yaklaĢık 0,5 m kalınlığında (Ø20-50 mm)
çakıl drenaj tabakası ile örtülmelidir. Drenaj tabakası, sızıntı suyunun depo tabanında
toplanarak, topuk seddesi dıĢına iletilmesini sağlar. Atık depo sahası çevresine, dıĢarıdan
gelen yağmur sularının saha içine girmesini önlemek üzere, çevre (kafa) hendekleri ve
gerektiğinde hendek ile atık depo sahası sınırı arasına 1-1,5 m yükseklikli bir toprak sedde
teĢkil edilmelidir.
Baskı Ta
Kapatılan düzensiz depolama alanının üzeri olabildiğince geçirimsiz bir nihai (son) örtü
tabakası ile kaplanmalıdır. Düzensiz depolama alanlarının ıslah sonrası üst örtü ile
kapatılmasının gayesi, atığı çevresinden izole ederek sızıntı suyu ve depo gazı
emisyonlarının kontrolünü sağlamaktır. Nihai örtü tabakası, en az bakım gerektirecek Ģekilde,
uygun yağmur suyu drenajını sağlayacak, erozyonu en aza indirecek, farklı oturmalara izin
verecek tarzda ve olabildiğince düĢük geçirgenlikte inĢa edilmelidir. Nihai örtü tabakası
inĢaat kalitesi, uygulanan üst örtü detayına bağlıdır (ġekil 113).
Üst örtü tabakasının en üstünde gevĢek bitkisel toprak tabakası (> 50 cm) yer alır. Bitkisel
toprak tabakasının esas rolü, alt tabakaları mekanik etkilerden korumak ve üzerindeki
bitkilerle erozyonu azaltmaktır. Bu tabakanın ve uygulanacak inĢaat tekniğinin detayı, uygun
malzemenin kolay temin edilebilirliği ile planlanan kullanım (kapatma sonrası) amacına (yeĢil
alan, spor sahası sera vb.) göre değiĢir. Her halükarda 50-60 cm‘den az olmamalıdır.
Atık depolama sahasının üzeri bitkisel toprakla kapatılmadan önce, depo gazına dirençli
uygun bitki türlerinin tespiti için yerinde bitki denemeleri gerekebilir.
Bitkisel toprak tabakası teĢkili ve tohum hazırlama, süreklilik arz edecek Ģekilde
yürütülmelidir. Ġlk ekim (bitkilendirme) döneminde erozyondan korunmak için, dayanıklı ve
hızlı büyüyen çim türleri kullanılmalıdır. Çim ekimi, Ģiddetli rüzgar ve yağıĢ altında
yapılmamalı, uygun hava Ģartları beklenmelidir. Hızlı büyüyen çim tabakası geliĢtikten sonra,
diğer sığ köklü bitkilerin (ağaç türleri) ekimine geçilmelidir.
Düzensiz depolama alanlarında oluĢan depo gazının kontrollü olarak toplanıp tahliye
edilerek,
çevre
ve
insan
sağlığı üzerine
olabilecek
olumsuz etkilerin
önlenmesi
gerekmektedir. Önemli oranda depo gazı üretimi devam eden düzensiz depolama
alanlarında, aktif gaz toplama ve kullanım sistemi ile gaz yakma bacalarının (flare), nihai örtü
teĢkili ve bitkilendirme (peyzaj) çalıĢmaları ile birlikte kurulması gerekir. Nihai örtü
tabakasındaki geçirimsiz kil tabakası altında gaz toplama/tahliye tabakası (≥ 30 cm çakıl)
teĢkil edilmelidir. Bu tabaka sayesinde depo gövdesinden yükselen gazlar, gaz tahliye
kuyularına yönlendirilmelidir. Gaz toplama bacalarından çıkan gaz, basit bir meĢalede
yakılabilir ya da esnek HDPE (yüksek yoğunluklu polietilen) boru sistemi ile toplanarak
merkezi bir yakma bacası ya da gazdan enerji üretim tesisine iletilebilir.
Gaz toplama bacaları, yeterli eğimde döĢenmeli, düĢük kotlarda biriken kondens gaz bacaları
veya üst örtü tabakası içine tahliye edilmelidir. Tecrübeler, depo gazı üretiminin kapanma
sonrası 10-15 yıllık dönemde yüksek değerlerde, sonrasında ise düĢük değerlerde olmak
Baskı Ta
üzere uzun yıllar (>30 yıl) devam ettiğini göstermektedir. Depo gazı kullanımı ile ilgili
planlamada, gaz üretimindeki bu değiĢkenlik dikkate alınmalıdır.
Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana
Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre,
Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rehabilite
edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin
sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır.
ġekil 113. Islah Sonrası Atık Depolama Tesisi Üst Örtü Detayı
Baskı Ta
Baskı Ta
TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (Ç.E.)
8.
HAVZA KORUMA EYLEM PLANI
8.1.
Havza Yönetimi
8.1.1.
Türkiye’de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu
Türkiye‘de su ve atıksu yönetimi pek çok devlet kurumu arasında paylaĢtırılmıĢtır (Tablo 79)
Bu kurumların her biri su kirliliğinin yönetimi ve kontrolü ile ilgili plan, izleme sistemleri ve
düzenleyici önlemler geliĢtirmiĢtir. Kurumların çakıĢan faaliyetleri yanı sıra özellikle su kalitesi
izlemenin kapsamı bakımından önemli boĢluklar bulunmaktadır. 2007 yılında DSĠ‘nin ÇOB
bünyesine alınması ile birlikte Havza esaslı entegre su kaynakları yönetimi hedefi
doğrultusunda önemli bir adım atılmıĢtır. Bu sayede AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu daha
etkin bir izleme ve entegre su havzaları yönetim planlarının hazırlanması, ayrıca su altyapısı
ve atıksu arıtma yatırım projelerinin tasarımı, finansmanı, yapımı ve iĢletimine iliĢkin güçlü bir
zemin oluĢturulmuĢtur (OECD, 2008).
Tablo 79. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları
ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR
KURUM
Devlet Planlama
TeĢkilatı
Çevre ve Orman
Bakanlığı
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Devlet Su ĠĢleri Genel
Müdürlüğü
(2007 yılından itibaren
ÇOB bünyesinde)
Baskı Ta
•
•
•
•
Su kaynakları yatırımlarının planlanması (örnek: barajlar, rezervler,
su arzı ve kirlilik kontrolü (örnek: lağım ve kanalizasyon arıtımı)
Çevre düzeni planlarının geliĢtirilmesi ve onaylanması ile
uygulanmalarının temin edilmesi
Su kirliliğinin önlenmesi
Su kalitesi laboratuarlarının oluĢturulması
Ulusal ÇED düzenlemesinin uygulanması
Belirlenen RAMSAR sahaları
Türk su mevzuatının AB müktesebatı ile uyumlu hale getirilmesinin
koordinasyonu
Su kaynakları kalitesi sınıflandırmasının belirlenmesi
Yüzme suyu kalitesi standartları da dahil olmak üzere su
kaynaklarına iliĢkin kalite kriterlerinin belirlenmesi
Sanayi tesislerinin atıksu arıtma tesislerine iliĢkin projelerinin
onaylanması
Nehir havzası koruma planlarının ve nehir havzası eylem
planlarının hazırlanması
Su kaynaklarının korunması için müdahale planlarının hazırlanması
Su yataklarının rehabilitasyonu
Su boĢaltım izinlerinin düzenlenmesi, sanayi ve atıksu arıtma
tesislerinden boĢaltımların izlenmesi
Su kaynağı değerlendirmeleri ve analizi
Nehir havzasının geliĢtirilmesi
Su ve atıksu arıtma tesislerinin planlanması, inĢası ve finansmanı
25 Bölge Müdürlüğü ile su yönetimi
ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR
KURUM
•
•
•
•
Sağlık Bakanlığı
•
•
•
Tarım ve KöyiĢleri
Bakanlığı
Kültür ve Turizm
Bakanlığı
Ġller Bankası
•
•
•
•
•
•
•
Yerüstü ve yeraltı sularının korunması
Yeraltı suyunun tahsisi ve kayıt altında tutulması
Sel kontrolü
Sulama, evsel su arzı, hidroelektrik enerjisi ve çevre ile ilgili tetkik,
planlama, tasarım, inĢa ve iĢletme
Yüzme suyu kalite standartlarının belirlenmesi, bu standartların
uygulanması ve izlenmesi
Kentsel atık toplama ve arıtma kalitesinin izlenmesi
Ġçme suyu mevzuatı, içme suyu standartları, bu standartların
uygulanması ve izlenmesi
Balıkçılık ve balık yetiĢtiriciliği mevzuatı
Tarımda su kaynağı kullanımının korunması
Balık üretim alanlarında atıksu boĢaltımlarının kontrolü
Tatlı su ve yeraltı suyu için nitrat parametrelerinin izlenmesi
Tarım ilacı kontrolü ve izlenmesi
Turizm alanlarında atıksu altyapısının planlanması ve inĢası
Ġçme suyu arzı ve iĢlenmesi, atık sistemleri ve kentsel atıksu arıtma
ve belediyeler için katı atık imhası ile ilgili bayındırlık iĢlerinin
tasarlanması ve finansmanı
Ülkemizdeki mevcut su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri yönetimi (kısaca su
ve atıksu yönetimi) yapılanması AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörüldüğü gibi su havzalarını
esas alan bir yapıda olmayıp, il ve belediyeler ölçeğinde oluĢturulmuĢ bulunmaktadır.
Türkiye‘nin AB‘ye üyelik süreci ve özellikle Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla mevcut su
yönetiminin AB Su Çerçeve Direktifi gereklerini karĢılayacak biçimde yapılandırılması
çalıĢmaları hız kazanmıĢ bulunmaktadır. Bu bölümde mevcut su ve atıksu yapılanması
durumu özetlenmiĢ olup yeni sistem önerisi Bölüm 8.1.3 te verilmiĢtir.
Türkiye‘de su temini, kanalizasyon (atıksu/yağmursuyu) ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma
hizmetleri belediyelerin sorumluluğundadır. Belediyeler söz konusu hizmetleri aĢağıdaki gibi
yürütmektedirler:
BELEDĠYELER/YERLEġĠMLER
BüyükĢehir Belediyeleri (BB) Hizmet
Alanlarındaki YerleĢimler (Ġlçe/Belde
Belediyeleri ve Köyler)
BB Hizmet Alanı DıĢındaki Belediyeler
(BB hizmet alanı Ġl sınırını kapsamayan
Belediyeler)
Diğer Ġl/Ġlçe /Belde Belediyeleri
Kırsal YerleĢimler
Baskı Ta
GÖREVLĠ KURUM
BB Su Kanalizasyon Ġdareleri (SKĠ‘ler)
DSĠ (Ülke ölçeğinde büyük su temini
projelerinde)
Ġlçe, Belde Belediyeleri‘nin Fen ĠĢleri
Müdürlükleri
Ġl Özel Ġdaresi Müdürlükleri (Köylere Hizmet
Götürme Birlikleri Modeli ile)
Nüfusu 3.000~100.000 arasında değiĢen belediyeler, su temini, kanalizasyon ve atıksu
arıtma yatırımları ile ilgili olarak Ġller Bankası fonlarından proje, kontrollük/müĢavirlik ve inĢaat
iĢlerini karĢılamak üzere uzun vadeli borçlanma yoluyla yararlanabilmektedir. Nüfusu tek
baĢına veya bir grup belediye ile birlikte 100.000‘i aĢan belediyeler de, öncelik sırası dikkate
alınarak, su temini projelerinin finansmanında DSĠ kaynaklarından yararlandırılmaktadır. Ġller
Bankası ve DSĠ kaynakları yanında, ÇOB ve belediyeler tarafından oluĢturulan öz kaynaklar
ile AB hibeleri ve kredileri, Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Ġslam Kalkınma
Bankası, Alman Altyapı Yatırımları Bankası (KfW) vb. finans kaynakları da proje bazlı olarak
kullanılabilmektedir. Mevcut su ve atıksu yönetimi yapılanması ile ulaĢılan bazı temel
performans göstergeleri aĢağıda özetlenmiĢtir:
2008 yılı itibarı ile belediye nüfusunun %99‘una içme suyu Ģebekesi yoluyla su temin
edilmektedir (TUĠK, 2010). ġebekelerden servis edilen suyun kalitesi, genelde
örneklerin %95‘inde, Dünya Sağlık TeĢkilatı (WHO) Ġçme Suyu Standartlarını
sağlamaktadır (OECD, 2008).
Atıksu kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus 2008 yılında belediye nüfusunun %88‘idir
(TUĠK, 2010). Ancak bu oran büyük kentlerde %100‘e yaklaĢırken <10.000 nüfuslu
yerleĢimlerde %60-70 düzeyindedir.
Atıksu arıtma tesislerine bağlı belediye nüfusu oranı 2008‘de %56‘ya yükselmiĢtir. Bu
oran >100.000 nüfuslu Ģehirlerde %70-80 iken küçük kasabalarda ~%10‘lar
düzeyindedir. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda (2008-2012), 2012 yılına kadar
AAT‘ye bağlı nüfusun toplam belediye nüfusuna oranının ~%81‘e ulaĢtırılması (ülke
nüfusunun %60‘ı) hedeflenmiĢtir (ÇOB, 2006a).
Mevcut veri tabanı ve istatistikler dikkate alındığında alıcı ortamların (kıtaiçi ve sahil
suları)
statülerine
iliĢkin
AB
Su
Çerçeve
Direktifi
ile
uyumlu
sistematik
değerlendirmeler yetersiz olup halen oluĢturulma aĢamasındadır. Ancak Su Çerçeve
Direktifi ile ilgili uygulama takvimi (Tablo 80) ÇOB tarafından sıkı bir biçimde takip
edilmekte ve konuyla ilgili gerekli adımlar atılmaktadır.
Baskı Ta
Tablo 80. AB Su Çerçeve Direktifi’nin Uygulanması
AB
ÜLKELERĠ
TÜRKĠYE
2000
2003
2006
2004
2007
2006
2008
2009
2009
2011
2012
2010
2012
2013
2015
2015
2025
REFERANS
Direktifin yürürlüğü girmesi
Ulusal mevzuatta değiĢiklik, nehir havzası bölgelerinin
ve yetkililerinin belirlenmesi
Nehir havzası özelliklerinin sınıflandırılması: baskılar,
etkiler ve ekonomik analiz
Ġzleme ağının kurulması, kamu istiĢaresinin baĢlaması
Taslak nehir havzası yönetim planının sunulması
Nehir havzası yönetim planının ve önlemler
programının tamamlanması
Fiyatlandırma politikalarının getirilmesi
Önlenmelere iliĢkin programların operasyonel hale
getirilmesi
Çevre amaçlarının karĢılanması
Mad. 25
Mad. 23 ve 3
Mad. 5
Mad. 8 ve 14
Mad. 13
Mad. 11 ve
13
Mad. 9
Mad. 11
Mad. 4
Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi sisteminin öncelikli temel sorunları aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
Su yönetimi havza esaslı değildir.
Çok fazla kurum rol almakta ve eĢgüdüm sorunu yaĢanmaktadır.
Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetime ve denetime imkan
tanımamaktadır.
Karar alma süreçlerinde tarafların demokratik katılımı çok yetersizdir.
Kurumsal kapasite (teknik, personel, altyapı) yetersizdir.
Mali/finansal kapasite yetersiz (kirleten öder prensibine uygun bir tarife yapısı
oluĢturulmamıĢtır.)
Mevcut kaynakların etkin ve verimli kullanımında sorunlar yaĢanmaktadır.
AB üyelik süreci gereği yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında sorunlar vardır.
DeĢarj ve alıcı ortamlarla ilgili izleme ve denetim çok yetersizdir.
Veri tabanı, Raporlama ve Sorgulama Altyapısı yeterli değildir.
Mevcut izleme ve kontrol sistemine iliĢkin kurumlar arası görev paylaĢımı aĢağıdaki gibidir:
Baskı Ta
Atıksu DeĢarjlarının Ġzlenmesi:
BüyükĢehir Belediyeleri Hizmet Alanı
içinde:
Atıksu kanal Ģebekesine bağlı endüstriyel deĢarjların
izlemesi BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce
Atıklarını doğrudan alıcı ortama deĢarj eden
endüstriyel tesislerin izlenmesi Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri‘nce
BB Hizmet Alanı DıĢındaki ve Diğer
Belediyelerde:
Belediye Kentsel AAT deĢarjlarının izlenmesi Ġl Çevre
ve Orman Müdürlükleri‘nce yürütülmektedir.
Evsel ve endüstriyel AAT deĢarjları Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri‘nce izlenmektedir.
Alıcı Ortam Su Kalitesinin Ġzlenmesi:
Kıtaiçi su kaynakları (akarsu, göl,
baraj, sulak alan ve yer altı suları)
akım, içme/kullanma ve sulama suyu
kalitesi izlemesi
DSĠ Bölge Müdürlükleri
Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Bölge Müdürlükleri (EĠEĠ)
(akım, hidrolojik rasatlar)
Bazı pilot nehir havzaları/göllerde Çevre ve Orman
Bakanlığı
Kıyı (plaj), haliç ve denizlerde su
kalitesi izlemesi
Su Ürünleri Üretimi yapılan sularda
kalite izlemesi
Ġçme suyu Ģebekelerinde su kalitesi
izlemesi
Tarım/hayvancılık faaliyetleri sonucu
oluĢan nitrat kirliliğinin izlenmesi
Bazı BB Su ve Kanalizasyon Ġdareleri (Barajlarda)
ÇOB Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Bazı BüyükĢehir Belediyesi SK Ġdareleri (ĠSKĠ, ĠSU,..)
Ġl Sağlık Müdürlükleri/Ġl Hıfzısıhha Laboratuarları
Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Su Ürünleri Bölge
Müdürlüğü
Ġl Sağlık Müdürlükleri
Ġl Hıfzısıhha Müdürlükleri
BB SK Ġdareleri
Ġl Tarım ve KöyiĢleri Müdürlükleri
DeĢarj Ġzni/Cezai Yaptırımları Uygulama:
DeĢarj standartlarının aĢılması durumunda gerekli yaptırım, deĢarj iznini veren kurumların
üst düzey yöneticilerinin (Vali veya BB BaĢkanı) onayı ile uygulanmaktadır.
BB Görev Alanı Dahilinde:
BB SKĠ – Ruhsat Denetim ve Kontrol Daire BaĢkanlığı
BB Görev Alanı DıĢında ve Diğer
Belediyelerde:
BB Atıksu Arıtma Tesislerine Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri (Valilik onayı ile)
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri/ Çevre ve Orman
Bakanlığı (Valilik/Kaymakamlık onayı ile)
Mevcut izleme sistemiyle ilgili olarak öne çıkan bazı hususlar aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
Baskı Ta
DeĢarj standartları alıcı ortamın statüsü ile yeterince iliĢkili değildir (özellikle sudaki
tehlikeli maddeler, renk ve biyolojik statü ile ilgili sorunlar yaĢanmakta)
AB Kentsel Atıksuların Arıtılması Direktifi‘nin uygulanmaya baĢlanması (ÇOB Kentsel
Atıksuların Arıtılması Yönetmeliği) özelikle kentsel atıksu arıtma tesisi deĢarjlarından
gelen noktasal yüklerin kontrolü ve Hassas Bölgelerin Korunması bakımından çok
önemli bir adım olmuĢtur.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda (2008-2012) Türkiye‘de kentsel atıksuların
arıtımı ile ilgili iddialı ve umut verici hedefler öngörülmektedir.
Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi Mevzuatı (öncelikle Su Kirliliği Yönetmeliği) ile
kurumsal ve teknik altyapısının AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde Entegre
Havza Yönetim Konseptine göre yeniden yapılandırılması gerekmektedir.
8.1.2.
AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi
Bu kapsamda havza esaslı entegre su yönetimi alanında ülkemiz için de örnek teĢkil
edebilecek baĢarılı uygulamaları olan Fransa, Ġngiltere ve Ġspanya‘daki idari yapılanmalar ve
uygulamalar incelenmiĢtir.
8.1.2.1. Fransa’da Havza Yönetimi
Fransa‘nın idari yapılanması Türkiye ile büyük benzerlik göstermektedir. Bu yüzden
Fransa‘daki Havza Su Yönetimi daha detaylı olarak ele alınmıĢtır (ÇOB, 2004).
Ġdari Yapı
Fransa‘da 95 vilayet (il) ve 22 bölge bulunmaktadır. Her bölgede ortalama 3-4 vilayet yer
almaktadır. 1964 yılında il, bölge ve havza sınırları belirlenmiĢtir. Ġl sınırları daha önce
belirlendiği için bölge ve havza sınırları ile çakıĢmaktadır. Fransa toprakları 1964 yılında 6
havzaya bölünmüĢtür. Havzada bulunan bölge valilerinden biri, aynı zamanda Havza Valisi
olarak da görev yapmaktadır. Nüfusu 50 kiĢinin üzerindeki yerleĢimler belediye statüsüne
sahip olabilmektedir. Fransa‘da 36.000 belediye bulunmaktadır. Ayrıca belediye meclisi, il
meclisi ve bölge meclisleri mevcuttur. Valileri hükümet atamakta, meclis üyelerini ise halk
seçmektedir. Ġl ve bölge meclisleri vergi toplama yetkisine sahipler. Toplanan vergilerin %70‘i
merkezi idareye, %30‘u ise yatırım amaçlı kullanılmak üzere illere ayrılmaktadır. Yerel
meclislerin denetimi ilgili Devlet kurumlarınca yapılmaktadır. Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim
Bakanlığının (Türkiye‘deki ÇOB muadili) bölge müdürlükleri bulunmaktadır. Ġllerde çevreyle
Baskı Ta
ilgili iĢler il tarım müdürlükleri tarafından yürütülmektedir. Akarsuların debileri ile ilgili olarak
ulusal veri tabanı sistemi kurulmuĢ olup, su kaynaklarının kalitesi ile ilgili ulusal veri tabanı
henüz bulunmamaktadır.
Su Mevzuatı
Ülkede su kaynaklarının korunması, kullanılması ve kirliliğinin önlenmesi ile ilgili hukuki ve
teknik esasları belirleyen mevzuatın çıkarılmasının sorumluluğu merkezi idareye (Bakanlık)
aittir. Su politikası da hükümet ve parlamento tarafından oluĢturulmaktadır. Su Yönetiminden
Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı, kıyı ve limanlardan ise Bayındırlık Bakanlığı
sorumludur. Su kaynaklarının kullanılması (tahsisi) ve atık suların arıtılması ile ilgili su
mevzuatı 1964 yılında düzenlenmiĢtir. 1964 yılında çıkarılan su mevzuatına göre özel
Ģahısların ve kuruluĢların su kaynaklarının kullanımı konusunda çok önemli hakları
bulunmakta idi. Ancak 03 Ocak 1992 yılında çıkarılan Su Yasasına göre özel mülkiyetin bir
takım haklarına sınırlamalar getirilmiĢtir. 1992 yasasına göre suyun ulusal bir miras ve
zenginlik olduğu, su yönetiminin ekonominin genel kurallarına göre yürütülmesi gerektiği ve
kullanıcıların suyun bedelini ödemelerinin esas olduğu öngörülmüĢtür. Bu kanuna
dayanılarak su kaynaklarının her türlü kullanımı belirli kriterlere ve izinlere bağlanmıĢtır.
Nüfusu 2000 üzerindeki yerleĢimlerde atık suların toplanması ve arıtılmasında 21 Mayıs
1991 tarihli AB Su Çerçeve Direktifine uyum, nüfusu 2000 altındaki yerleĢimlerde ise Fransız
mevzuatı esas alınmaktadır. Havza Yönetimlerince hazırlanan uzun vadeli yönetim
planlarına uygun olarak deĢarj izinleri Valiliklerce verilmektedir.
Yer altı sularında her türlü kullanım (evsel kullanımlar hariç) aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir;
1.
2.
Normal (YağıĢlı) Durumlarda;
-
8 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
8-80 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
80 m3/saat‘den büyük su kullanımları için hem beyan, hem de izin gereklidir.
Olağan DıĢı (Kurak) Durumlarda;
Kuraklık gibi olağan dıĢı durumlarda havza yönetiminin vereceği uyarı ve önerileri
doğrultusunda Valiler su kullanımlarında kısıtlamaya gidebilmektedir.
3.
Kronik Kuraklık Durumunda;
Baskı Ta
Sulu tarımın yapıldığı yerlerde Bakanlık kararı ile sulama suyu miktarında kısıtlama
yapılabilmektedir.
Yüzeysel suların her türlü kullanımı (evsel kullanımlar hariç) da aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir;
1.
Normal Durumlarda;
-
8 - 400 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
400 - 1.000 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
1.000 m3/saat‘den büyük su kullanımları için ise hem beyan hem izin gereklidir.
-
Su rejimlerinin düzensiz olduğu bölgelerde yukarıdaki kullanım limitlerinde azaltma
yapılabilmektedir.
Havza Su Yönetimi
Havza Su Kurulu (Komitesi):
Fransa‘da 1964 yılında havza sınırları belirlenmiĢ, 1967 yılında ise havza yönetimleri
oluĢturulmuĢtur. Havza su kurulu; havzaların hidrojeolojik yapısına göre yönetimi, suyun
ücretlendirilmesi, havzadaki bütün kullanıcıların yönetim sürecine katılımı esas alınarak
oluĢturulmuĢtur (ġekil 114). Havza Su Kurulu‘nun esas görevleri; su ajansları tarafından
hazırlanan 5 yıllık havza planlarını ve belirlenen su tarifelerinin onaylanmasıdır. Havza
planları; kalite hedeflerini, risklerin yönetim ve önlenmesini, su kaynaklarının miktarının
yönetimini ve çevrenin korunması ile ilgili tedbirleri kapsar. Alt havza planlarının, ana havza
planlarına uygun olması gerekmektedir.
Havza Su Kurulları genelde ~100 üyeden oluĢmaktadır ve bu üyelerin 1/3‘ ünü sanayiciler,
çiftçiler, içme suyu dağıtım Ģirketleri, balıkçı birlikleri, doğa koruma dernekleri ve doğa sporu
ile uğraĢanlar gibi su kullanıcıları, 1/3‘ ünü il meclis üyeleri, bölge meclis üyeleri, belediye
baĢkanları, havzadaki vilayet temsilcileri, bölge temsilcileri gibi bölge halkının seçtiği kiĢiler,
1/3‘ ünü ise Çevre, Sağlık, Sanayi, ĠçiĢleri, Maliye, Tarım bakanlığı gibi merkezi idarenin
temsilcileri oluĢturmaktadırlar. Havza Yönetimleri özerk olup Havza Su Kurulu BaĢkanı‘nın
sivil (kamu görevlisi olmayan) bir yönetici olması esastır. Havza Su Kurulu Seçimleri 6 yılda
bir yapılır ve kurul yılda iki kez toplanır. Toplantı gündemiyle ilgili bilgiler, toplantı öncesi alt
komisyonlar tarafından toplanır ve yönetime sunulur.
Baskı Ta
Su Ajansı:
Fransa‘da 1967 yılında her havzada bir adet olmak üzere 6 adet su ajansı kurulmuĢtur. Su
ajanslarının amacı su kirliliğine karĢı mücadele etmektir. Su ajansları Ekoloji ve Sürdürülebilir
GeliĢme Bakanlığı‘na bağlıdır ve baĢkanı BaĢbakan tarafından atanır. Su ajansı yönetim
kurulu; 11‘i seçilenler (Belediye Meclisi üyeleri), 11‘i su kullanıcıları, 11‘i devlet tarafından
atanan (Bürokratlardan teĢkil edilen) 33 üyeden oluĢur. Su ajansı yönetim kurulları ajans
bütçesini onaylar, su tarifelerini tespit eder ve havza yönetim kurulunun onayına sunar. Su
ajanslarınca uygulanan 4 ana kriter; suyu kirleten öder, suyu kullanan öder, atık suyunu
arıtan teĢvik alır ve kaynağı koruyan teĢvik alır Ģeklinde ifade edilmektedir. Su ajansı, su
kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer su kullanıcıları) aldığı paraları atıksu arıtma tesisleri ve
baraj gibi su yatırımlarının sübvansiyonu ve iyileĢtirilmesi için kullanmaktadır. Su yapılarının
planlaması ve projelendirmesi de Ajanslarca yapılmaktadır.
Su
ajansları
kullanılan
suların
ücretlendirilmesinden,
atıksu
bedelinden
ve
kirlilik
kontrolünden elde ettikleri gelirlerinin (Havza Koruma Vergisi) %7 sini kendi masraflarında,
%93 nü arıtma tesisleri, kanalizasyon sistemleri, geri kazanım tesisleri ve yeni teknolojilerin
finansmanında kullanmaktadırlar. Ajansların kirlilik kontrolü için bugüne kadar düzenli olarak
verdiği teĢvik; 1970 yılında evsel kirlilik kontrolü için %15-25 , sanayi kirlilik kontrolü için
%33-50 arasında değiĢirken son yıllarda evsel kirlilik kontrolü için %35-50, endüstriyel
kirlenme kontrolü için ise %35-70 arasında değiĢmektedir.
Belediyeler
Ġçme ve kullanma suyu ve atık su bedelleri belediyeler tarafından faturalandırılmaktadır. Atık
suyun miktarı tüketilen su miktarı üzerinden belirlenmektedir.
Belediyeler tarafından tüketicilerden toplanan su ve atıksu fatura bedellerinin belli bir kısmı (~
%20-25‘i) Havza Koruma Vergisi olarak Su Ajansı bütçesine aktarılmaktadır.
Her belediyenin bir su yönetim birimi bulunmaktadır. Bu birimlerin denetimleri Valiliklerce
yapılmaktadır. Merkezi idare su yatırımı yapmamaktadır. Arıtma tesisi yatırımları da
belediyeler tarafından yapılmaktadır.
Ġmtiyazlı Su ġirketleri
Su Ģirketleri barajların ve sulama kanallarının yönetimini yapmaktadır. Su ajansları tarafından
baraj inĢaatı ve su kaynaklarının yönetimi belirli süreler için bu Ģirketlere verilmektedir.
Sulama suyu kullanım bedelleri Ģirket tarafından faturalandırılmaktadır. ġirketlerin sahibi il ve
Baskı Ta
bölge meclisleridir. ġirketler su kaynaklarının kullanımını bir program ve plan çerçevesinde
kullanıcıların hizmetine sunmaktadır. Kullanıcılarla Ģirket arasında sözleĢme yapılıp belli bir
kota belirlenmektedir. Kullanıcıların bu kotayı aĢıp aĢmadığı Ģirket görevlileri tarafından
düzenli olarak kontrol edilmektedir. Kullanıcılar belirlenen yıllık kota miktarı kadar su bedelini
kullanmasalar da ödemek zorundadırlar. ġirketler nehirlere ekolojik debiden az olmamak
üzere optimum su miktarını bırakmak durumundadır. Optimum debiler nehirlere yapılan
atıksu deĢarjları da dikkate alınarak Havza Yönetimleri tarafından belirlenmektedir.
Su Polisi
Su polisi idari bir organizasyondur. Her ilde 5-6 kiĢilik su polisi grupları bulunmaktadır. Su
polisleri genellikle il tarım müdürlüğüne bağlı olarak, kendi amirinin ve Valinin emrinde görev
yapmaktadır. Beyana ve izne tabi faaliyetlerin denetimleri su polisi tarafından yapılıp cezai
yaptırım uygulanabilmektedir. Ceza ancak valilik onayı ile geçerlilik kazanmaktadır. Su
polisinin çalıĢmaları sırasındaki koordinasyon, su ile ilgili il müdürlüklerinden kurulu bir
komisyon tarafından yapılmaktadır. Bu komisyon; Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı
tarafından tespit edilen ulusal yönetmelikler ve AB direktiflerinin uygulanması, kirletici etkileri
olan büyük endüstrilerin denetimi ve ildeki çevresel önceliklerin tespiti gibi konularda gerekli
su politikasını tespit etmektedir.
Uluslararası Su Ofisi (IWO)
1949 yılında kurulan bir kuruluĢtur. Toplam çalıĢan sayısı 5-6 kiĢidir. 40 tanesi yurtdıĢında
olmak üzere 150 ofis ile iĢbirliği içinde bulunmaktadır. Uluslar arası Su Ofisi su sektöründe
çalıĢan her seviyede insana staj ve hizmet içi eğitim vermektedir. Eğitimlerde; yönetim,
organizasyon, finansman, proje, halk ve kullanıcılarla iliĢkiler konular ele alınmaktadır.
Kurumsal iĢbirliği kapsamında ise; entegre havza yönetimi, balıkçılık, sanayi, belediyenin su
dağıtım sistemi konularında eğitim verebilmektedir. Su konusunda AB direktiflerinin
uyumlaĢtırılması için diğer ülkelere destek sağlamaktadırlar. Veri bankası ve bilgi sistemleri
adı altında bir dokümantasyon merkezleri bulunmaktadır.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Fransa‘da özel sektörle iĢbirliği, yerel yönetimlerin teknik ve finansal açıdan su sektörünü AB
standartlarına taĢıyamadıkları bir dönemde gerçekleĢtirilmiĢtir. Fransa‘da, özel sektör
katılımı, özelleĢtirme dıĢında kalan modellerle gerçekleĢtirilmiĢtir. Yasal çerçevesi ise 1964
yılında çıkarılan ve 1992‘de yenilenen ―Ulusal Su Kanunu‖ ile çizilmiĢtir. Sektörün çevre ve
sağlık mevzuatı, altı bölgede faaliyet gösteren mali ve idari özerkliğe sahip düzenleyici
Baskı Ta
otoriteler (Havza Yönetimi Komiteleri) eliyle yürütülmektedir. Öte yandan bölgesel nehir
havzaları komiteleri havza geliĢtirme projeleri için finansal teĢvik sağlamak, vergi ve ceza gibi
araçlar ile kirliliğin azaltılmasını temin etmekle yükümlü kılınmıĢtır. Ancak, hizmetlerin iktisadi
düzenlenmesi ile görevlendirilmiĢ bir otorite bulunmamakta, bu iĢlev sözleĢmeler ile
gerçekleĢtirilmektedir (TÜSĠAD, 2008.b).
Hizmetin düzenlenmesi noktasında ortaya çıkan temel sorunlardan biri de komiteler ile çevre
ve sağlık mevzuatını yürüten otoriteler arasında eĢgüdüm eksikliği ve yetki çatıĢması
yaĢanmasıdır. Diğer bir sorun ise yerel yönetimler ile özel teĢebbüs arasında akdedilen
sözleĢmelere iliĢkin olarak yerel yönetimlere teknik ve ekonomik destek sağlayacak ve
sözleĢmelerin uygulamasını denetleyecek bir idari birimin bulunmamasıdır (Dore v.d, 2004).
Fransa‘da özel sektör katılımı 1990‘lı yıllarda hızlı bir artıĢ göstermiĢtir. Ancak sözleĢmelerin
akdinde rekabetçi ihale yönetiminin tercih edilmesine karĢın maliyetlerin yeterince düĢmediği
görülmektedir. Bununla birlikte bazı özel kurumlar, yerel yönetimler ile yakın iliĢkiler kurarak
uzun vadeli sözleĢmeleri rekabet etmeksizin elde etmiĢlerdir. Nitekim bu tür yolsuzlukların
önüne geçmek amacıyla iki kanun yürürlüğe konmuĢtur. Genel olarak tüketicilerin özel sektör
katılımından olumsuz yönde etkilendiği ifade edilmektedir. Bu durumun büyük ölçüde kamu
müdahalelerinden kaynaklandığı ileri sürülmektedir. Ayrıca, yoğun sübvansiyonlar piyasa
mekanizmasını tıkamaktadır (EU, 2004).
Özel sektör katılımı sonrasında Fransız kökenli üç teĢebbüsün sektördeki payı %95
seviyesine ulaĢmıĢtır. Bu tablonun korumacılığın bir göstergesi olduğu ve AB anlayıĢıyla
çeliĢtiği ileri sürülmektedir. Anılan özel teĢebbüsler yüksek fiyat ve kar oranları ve sermaye
yardımları eĢliğinde iç pazarda ekonomik gücünü arttırmıĢ, böylece çok uluslu Ģirket
konumuna ulaĢmıĢtır. Özel sektör katılımı sonrasında fiyat artıĢları incelendiğinde özel kesim
tarafından hizmet verilen yerlerde fiyatların çok daha yüksek oranda arttığı görülmektedir
(Gökdemir, 2007).
Baskı Ta
Bir havza örneği: Seine Normandie Havzası (Fradin, 2007)
ġekil 114. Fransa’da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
8.1.2.2. Ġngiltere’de Havza Yönetimi
Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) son 30 yılda 1974‘deki devletleĢtirme
döneminden bugünkü kamu özel sektör iĢbirliği modeline uzanan radikal bir değiĢim süreci
geçirmiĢtir.
DevletleĢtirme Dönemi (1974-1988)
ĠĢçi Partisi‘nin iktidarda olduğu 1970‘in ilk döneminde, suyun bir kamu malı olduğu
görüĢünden hareketle Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) devletleĢtirilmiĢtir. Bu
dönemde merkezi ve yerel yönetimlerin öncelikli görevinin halka temiz içme suyu temin
etmek olduğu ve herkesin eĢit (tek) bir su tarifesi ile suya eriĢim hakkı bulunduğu temel
politikası esas alınmıĢtır. 1973 yılında yürürlüğe giren Su Kanunu‘nda su temini tesisleri alt
Baskı Ta
yapısı mülkiyetinin devlete ait olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Ġlgili kanun uyarınca 1974-88
döneminde su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri Bölgesel Su Otoriteleri‘nce (Su
Kanalizasyon Ġdareleri) devlet eliyle yürütülmüĢtür.
Tam ÖzelleĢtirme Dönemi (1989- )
Ġngiltere‘de 1979 yılında M. Thatcher liderliğinde Muhafazakâr Parti‘nin iktidara gelmesi
sonrası, ekonomik durgunluk ve çok yüksek kamu borcu sorununa da çözüm getirmek
düĢüncesi ile Su Endüstrisi‘nin özelleĢtirilmesi gündeme gelmiĢtir.
Böylece özelleĢtirme yoluyla Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetlerini yürüten
Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin iyi yönetilen, etkin ve verimli biçimde kaliteli hizmet veren karlı
ticari Ģirketlere dönüĢtürülmesi hedeflenmiĢtir. Bu tür bir yaklaĢım ile suyun ekonomik bir
değer olduğu ve özelleĢtirmenin su tüketicilerine de fayda sağlayacağı görüĢü esas
alınmıĢtır. Ġngiltere 1989 yılında su yönetiminde kamu-özel sektör iĢbirliğini (public-private
partnership, PPP) esas alan yeni bir Su Kanunu‘nu yürürlüğe koyarak özelleĢtirmenin önünü
açmıĢtır.
Ġngiltere ve Galler‘deki PPP tecrübesi kendine özgüdür. Fransa ve Almanya‘da kamu Su
Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sisteminin mülkiyetini devretmeksizin sadece iĢletme
ve bakım hizmetlerini özelleĢtirirken, Ġngiltere ve Galler‘de Su Temini ve Atıksu
Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetleri bütün varlıkları ile birlikte özelleĢtirilmiĢtir. Ġngiltere ve
Galler‘deki mevcut Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sistemi yönetimi yapısı ġekil
115 te özetlenmiĢtir (Wong, 2009).
Merkezi Hükümet (siyaset kurumu) kamu - özel sektör iĢbirliği modelinin mimarıdır. Su
sektörü özelleĢtirmesinin gerçekleĢtirildiği 1989 tarihli Su Kanunu ve Mevzuatı Merkezi
Hükümet‘e, ―halk sağlığı ve emniyeti ile çevrenin korunmasından taviz vermeden su
sektörünün rekabete açılması‖ olarak ifade edilen ikili düzenleyici rol vermektedir. Merkezi
Hükümet, üç farklı düzenleyici kamu kurumu vasıtası ile, su yönetimi hizmetlerini izleyerek su
Ģirketlerinin eylem ve politikalarının Ģekillendirilmesi gücünü elinde tutmaya devam
etmektedir.
Ġngiltere ve Galler‘de Yargı Kurumları politik ve piyasa kurumları ile koordineli biçimde
çalıĢmaktadır. Su Kanunu, PPP‘de rol alan su Ģirketlerine kendi havzalarındaki su yönetimi
faaliyetlerini serbest piyasa ve ticaret kurallarına göre yürütme hakkı vermektedir. Ancak söz
konusu yönetim plan ve stratejilerinin yerel ve uluslar arası (AB Su Çerçeve Direktifi)
mevzuata uygunluğu yargı kurumlarınca izlenip denetlenmektedir.
Baskı Ta
ġekil 115. Ġngiltere’de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
Üç düzenleyici kurum; su Ģirketleri, tüketiciler ve çevre koruma faaliyetleri arasındaki
çalıĢmaları dengeleyici olarak görev yapmaktadır. Su Hizmetleri Ofisi (OFWAT) tüketiciler
yararına suyun etkin kullanımı ile ilgili ekonomik düzenleyici rolünü üstlenmiĢtir. Su Ģirketleri
Havza Su Yönetimi planlarını OFWAT‘a sunup onaylatmak zorundadır. OFWAT ayrıca su
tarifelerini de izlemektedir. Çevre Ajansları su Ģirketlerinin çevresel performanslarının
denetimi ve uzun vadeli su kaynakları planlaması faaliyetleri ile ilgili düzenleyici kuruluĢtur.
Ġçmesuyu MüfettiĢliği de içme suyu kalitesini izlemekle görevli düzenleyici kurumdur.
Stratejik Planlama ve Mahalli Ġdareler (SPLA) birimi ve Su Tüketicileri Konseyi (CC Water)
Su Yönetimi‘nde rol alan bürokratik kurumlardır. SPLA arazi kullanımı planlaması
çerçevesinin belirlenmesi ve ilgili plan kararlarını almakla görevlidir. Su Tüketicileri Konseyi
ise suyla ilgili tüketici/müĢteri görüĢ ve Ģikâyetlerini araĢtırma ve izlemekle görevlidir.
Baskı Ta
Medya kuruluĢları da Su Yönetimi Sistemi çerçevesinde tali derecede ve bazen de ikili rol
oynayabilmektedir. Medya genelde tüketici Ģikâyetlerini yansıtıcı rolü yanında, su Ģirketlerinin
reklam ve tanıtım faaliyetlerinde görev almak gibi birbiriyle çeliĢebilen durumlar içinde de yer
alabilmektedir.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Ġngiltere‘de su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri 1989 yılında havza temelli olarak
özelleĢtirilmiĢtir. ÖzelleĢtirme iĢlemi kapsamında 10 bölgede su ve atıksu hizmet lisansı bir
arada, 14 bölgede ise sadece su hizmet lisansı verilmiĢtir. Söz konusu lisanslar, içme suyu
hizmetinin taĢıdığı önem dikkate alınarak, yetersiz hizmet durumunda geri alınabilmektedir.
ÖzelleĢtirmenin temel amaçları, rekabetin ve etkinliğin arttırılması, finansman ihtiyacının
giderilmesi ve 26 milyar Ġngiliz Poundu olarak hesaplanan AB çevre ve kalite standartlarının
yakalanması hedeflerinin gerçekleĢtirilmesi olarak sıralanmaktadır (Green, 2003), (TÜSĠAD,
2008b).
ÖzelleĢtirme sonucunda bölgesel ölçekte faaliyet gösteren 10 adet kamu teĢebbüsü (Su
Kanalizasyon Ġdaresi) özel kesimin kontrolüne geçmiĢtir. Buna ek olarak nüfusun %25‘ine
sadece su hizmeti sağlayan 14 teĢebbüs pazara giriĢ yapmıĢtır.
Özel sektörün katılımı sırasında teĢebbüslerin dikey bütünleĢik yapıda faaliyet göstermesine
izin verilmiĢtir. Bir diğer ifade ile özel kesim, suyun çıkarılması, dağıtımı, atıksuyun
toplanması ve iĢlenmesi aĢamalarının tümünü gerçekleĢtirmektedir.
ÖzelleĢtirme sonrasında on yıl içinde fiyatlar ortalama olarak %46 oranında artmıĢtır. Söz
konusu artıĢ AB kalite standartlarına uyum için yapılan yatırımlar ile açıklanmaktadır (Dore
vd., 2004). Diğer yandan, yüksek fiyat artıĢ oranlarına karĢı, su fiyatlarının yüksek verimlilik
sayesinde beklenenden daha az bir oranla arttığını ileri süren görüĢler de mevcuttur. Nitekim
özelleĢtirmeden önceki on yıllık dönemde AB‘ye uyum ve hizmet kalitesi konularında önemli
ilerleme kaydedildiği ifade edilmektedir (Green, 2003).
Ġngiltere deneyimi, özel teĢebbüslerin elde ettikleri kar oranlarındaki artıĢ konusunda çarpıcı
veriler sunmaktadır. TeĢebbüslerin elde ettikleri kar oranları dikkate alındığında, yine
Ġngiltere‘de çarpıcı bir tablo ile karĢılaĢılmaktadır. ÖzelleĢtirmenin hemen sonrasındaki on
yıllık dönemde teĢebbüslerin kar artıĢ oranı ortalama %142 oranında artıĢ göstermiĢtir.
TeĢebbüs bazında incelendiğinde bireysel kar artıĢ oranı, %898 gibi anormal rakamlara
karĢılık gelmektedir (Dore ve diğ., 2004).
Baskı Ta
ÖzelleĢtirme sonrasında çevre standartları ve içme suyu kalitesine iliĢkin çok önemli
geliĢmeler sağlanmıĢtır. ÖzelleĢtime iĢlemi sonrasında beĢ yıl içinde AB kalite standartlarını
karĢılama oranı %87‘den %96‘ya yükselmiĢtir. Öte yandan, 1990 yılında nehir ve kanalların
ancak %48‘i iyi ve çok iyi olarak sınıflandırılmakta iken, bu oran 1995 yılında %60‘a, 2002
yılında ise %92‘ye yükselmiĢtir. Çevre standartlarına iliĢkin bir baĢka olumlu geliĢme su
kirlenme vakalarında gözlenen azalmadır. Ġçme suyu kalitesinde de on yıl içinde kalite
standartlarının üzerinde kalan içme suyu örneği oranı neredeyse %99 seviyesini yakalamıĢtır
(Dore ve diğ., 2004) (TÜSĠAD, 2008b).
8.1.2.3. Ġspanya’da Havza Yönetimi
Genel Ġdari Yapı
Ġspanyada yönetim ademi merkeziyetçi (merkeziyetçilikten uzak) bir Ģekilde ĢekillenmiĢtir. Bu
nedenle Otonom Yapılar ve ġehirler kendilerine verilmiĢ çevresel sorumluluğu da
üstlenmekte ve böylece çevre politikasının oluĢturulması ve uygulanmasında Merkezi Ġdare
ile yakın bir iĢbirliği içerisinde etkin rol oynamaktadırlar. Otonom Bölgelerin her biri çevresel
meseleler hakkında yetkili bir birime sahip olup kendi Çevre Ajanslarını veya benzeri bir
yapıyı oluĢturma hakkına/yetkisine de sahiptirler (ÇOB, 2009).
Ġspanyanın yeni idari modeline göre, politik güç, merkezi idare ve 7. yy‘ın sonları ile 8. yy‘ın
baĢlarında oluĢmuĢ olan 17 otonom bölge, 50 il ve 8.000 civarında belediye arasında
paylaĢtırılmıĢtır. Mevcut 8.000 belediyenin 5.000‘den fazlası 1.000 kiĢiden daha az
nüfusludur.
Çevre Bakanlığı’nın Yapılanması
Çevre, Kırsal Kesim ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı bugünkü yapısına 4 Temmuz 2008 tarihli
Kraliyet Kararı ile kavuĢturulmuĢtur. Bu kararla daha önce Çevre, Balıkçılık ve Gıda
Bakanlığı ile 1996 yılında kurulan Çevre Bakanlığı tarafından yürütülen görevler yeni
Bakanlığa verilmiĢtir. Ġspanyol idari sisteminde çevresel politika geliĢtirme konusundaki en
üst kurumlar, Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği, Kırsal ĠĢler ve Su Sekreterliği ile Denizcilik Genel
Sekreterliğidir. Çevresel Kalite ve Etli Değerlendirme Genel Müdürlüğü Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği‘ne bağlı olup Avrupa Çevre Ajansının Ulusal Odak Noktası durumundadır (ġekil
116).
Çevre, Kırsal ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı, iklim değiĢikliğiyle mücadele ve sürdürülebilir
kırsal kalkınma ile ilgili hükümet politikalarını uygulamakta ve doğal mirasın, biyolojik
Baskı Ta
çeĢitliliğin, denizciliğin, su, tarım, hayvancılık, ormanlar, balıkçılık ve gıda kaynaklarının
korunması ile ilgili planlar hazırlamaktadır. Bakanlığın stratejik amacı iklim değiĢikliğiyle
mücadele ve biyolojik çeĢitliliğin korunması ile tarım, hayvancılık, ormancılık ve balıkçılık
faaliyetlerinin geliĢtirilmesini içeren iki boyutlu bir sürdürülebilir geliĢme modelinin entegre bir
yaklaĢımla teĢvik edilmesidir.
Havza Su Yönetimi Yapılanması
Ġspanyanın 9 adet nehri ve 10 adet nehir havzası bulunmaktadır. Her bir nehir havzası için bir
nehir havzası konfederasyonu (Havza Yönetimi Komitesi) oluĢturulmuĢtur. Ġspanya 17
otonom bölgeden oluĢmakta ve bir nehir havzası birden fazla otonom bölgeyi sınırları içinde
bulundurabilmektedir. Bu durum nehir havzası yönetiminde bazı sorunlar yaĢanmasına yol
açabilmektedir.
Ġspanya‘da havza yönetimi yaklaĢımı 1926 yılından beri mevcuttur. ġu anda Su Çerçeve
Direktifinin
uygulanması
kapsamında
gerekli
―önlemler
programı‖nın
geliĢtirilmesi
aĢamasında bulunulmaktadır. Alıcı ortam kalite standartlarının belirlenmesi konusunda
sorunlar yaĢanmaktadır. Suyun maliyetinin kullanan öder prensibi uyarınca karĢılanması
konusu uzun yıllardır bilinmektedir. Ġspanya‘da Nehir Havzalarının hidrolojik olarak
yapılandırılması iĢleri tamamlanmıĢ olup halen AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörülen ―iyi su
kalitesi‖ne ulaĢmak için bütün kıyı ve yüzeysel suları içeren yönetim planlarını hazırlama
faaliyetleri devam etmektedir.
Çevre koruma alanında; belediyeler atık yönetimi, toplanması ve su temininden sorumludur.
Nüfusu 50.000‘in üzerindeki Ġl Belediyeleri ise ayrıca çevre politikaları ile ilgili yerel düzeydeki
yasal düzenlemelerden de sorumludur. Uygulamada il belediyeleri ve diğer belediyeler
arasındaki iliĢki genelde yapıcı bir iĢbirliğine imkân verecek Ģekilde devam etmekte ve atıksu
arıtımı ve su temini sorunlarını birlikte çözmek üzere belediyeler arasında bölgesel birlik
yapıları oluĢturulmaktadır. Ġspanya‘da su/atıksu tarifeleri, Su Kanalizasyon Ġdaresi veya
imtiyazlı Özel Firma‘nın teklifi ve Belediye Meclisi onayı ile belirlenmekte olup ayrıca
Bağımsız Ġhtisas (Hakem) Komisyonu görüĢü alınmaktadır.
Sulama Suyu Yönetimi
Ġspanya‘daki sulama suyu yönetimi, baĢlangıcı Endülüs Emevi Devleti dönemine uzanan
oldukça köklü bir geleneğe dayanmakta olup Sulama Birlikleri modelini esas almaktadır.
Ġspanya‘daki tipik sulama birlikleri yönetim Ģeması ġekil 117 de verilmiĢtir (Mateos vd.,
2005).
Baskı Ta
Birlik Genel Kurulu, birliğe üye bütün çiftçilerin katılımı ile oluĢan sulama konusundaki en
yüksek yetkili otoritedir. Esas görevi; yönetim kurulunu seçmek, yönetim planlarını karara
bağlamak ve önemli konularda oylama ile karar almaktır. Genel kurulun bir baĢkan, baĢkan
yardımcısı ve sekreteri bulunmaktadır.
Yönetim Kurulu, Genel Kurulca onaylanmıĢ iĢleri takip eder, yıllık yönetim planları, bütçe ve
faaliyet raporlarını hazırlar, suyun birlik üyeleri arasında adil ve verimli kullanımını denetler,
yöneticileri seçer ve politikalar oluĢturur. Yönetim Kurulu üye sayısı birliğin büyüklüğüne
göre, 3 ile 15 kiĢidir. Yönetim Kurulu‘nda bir baĢkan, baĢkan yardımcısı, sekreter ve muhasip
bulunmakta olup genelde Yönetim Kurulu baĢkanı ve baĢkan yardımcısı Genel Kurul‘da da
aynı görevleri yürütür. Yönetim Kurulu BaĢkanı sulama birliğini temsil eder.
Müdür, Yönetim Kurulu‘nca öngörülen günlük iĢlerin takibi, yıllık plan ve bütçenin yönetimi,
personelin idaresi, birliğin performansının izlenmesi, sorunların teĢhisi ve diğer birliklerle de
istiĢarede bulunarak Yönetim Kuruluna gerekli alternatif politikalara yönelik öneriler
hazırlanması ile görevlidir. Müdürlükteki 3 ana birimde, personel sayısı birlik yapısının
durumuna göre değiĢmektedir. Yönetim Kurulu gerekli hallerde geçici süre ile görev yapan
uzmanlardan danıĢmanlık hizmeti alabilmektedir.
Su Jürisi doğrudan Genel Kurulca veya Yönetim Kurulu üyeleri arasından seçilmekte ve
anlaĢmazlıkların çözümünde Hakem Heyeti olarak görev yapmaktadır.
Baskı Ta
Çevre, Kırsal Alanlar ve
Denizcilik Bakanlığı
Kırsal YerleĢimler ve Su
MüsteĢarlığı
(Sekreterliği)
Deniz ĠĢleri Genel
Sekreterliği
(bağlı 4 Müdürlük)
özerk
Milli Parklar Genel
Müdürlüğü Ġdaresi
Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği
(MüsteĢarlığı)
özerk
Kırsal Çevre Genel
Sekreterliği
Hidrografik
Konfederasyon Kurumu
Doğal Çevre ve
Orman Genel
Müdürlüğü
Devlet Meteoroloji
Ajansı
Çevresel Kalite ve Etki
Değerlendirme Genel
Müdürlüğü
(Avrupa Çevre Ajansı
Ulusal Odak Noktası)
Kırsal Çevre için
Sürdürülebilir
Kalkınma Genel
Müdürlüğü
Su ĠĢleri Genel
Müdürlüğü
ġekil 116. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması
Baskı Ta
Ġklim DeğiĢikliği Ofisi
Genel Kurul
AnlaĢmazlıkları
çözer (Genel
kurulca seçilir.)
Su Jürisi (Hakem Heyeti)
Yönetim Kurulu
TeftiĢ Kurulu
3~15 kiĢi (BaĢkan, BaĢkan Yard., Sekreter,
Muhasip)
DanıĢmanlar, avukatlar,
denetçiler vb.
Genel Müdür
ĠĢletme Müdürlüğü
Bakım Müdürlüğü
Ġdari ve Mali ĠĢler
Müdürlüğü
ġekil 117. Ġspanya’da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları:
Ġspanya, AB içinde Ġngiltere ve Fransa‘dan sonra su yönetiminde özel sektör katılımının en
yoğun olduğu üçüncü ülke konumundadır. Ġspanya‘da su politikasına yön veren temel
değiĢken doğu ve güney kesimlerinde yıl boyunca yaĢanan su sıkıntısı sorunudur. Yüzey
sularının yıl boyunca kullanılabilirlik oranı AB‘de ortalama %40 iken, Ġspanya‘da %8
seviyesindedir. Bu nedenle uzak bölgelere su iletimi ve baraj yapımı konuları öncelikli
hedefler olarak görülmektedir (EU, 2004).
Su yönetiminde özel sektör katılımı AB‘ye üyelik sonrasında kalite standartlarına uyum için
gereken finansman ihtiyacının karĢılanması amacıyla gündeme gelmiĢtir. Bu çerçevede 1985
tarihli Su Yasasının, 1995 yılında yeniden düzenlenmesi sonucunda ortaya çıkan su
ticaretinin mümkün kılınması, su bankası, su piyasasının teĢekkülü gibi uygulamalar özel
sektör katılımının yaygınlaĢması için zemin hazırlamıĢtır (DHA, 2003).
Piyasada faaliyet gösteren baĢlıca teĢebbüsler; toplam nüfusun %25‘ine hizmet götüren
Agbar, FCC (%18) ve Saur (%7) olarak sıralanmaktadır. Özel sektör katılımı modelleri içinde
en çok imtiyaz sözleĢmesi kullanılmaktadır. Bununla birlikte kamu-özel ortak giriĢim modeli
de dikkati çeken yöntemlerden biridir. Hükümet 1998 yılında çıkardığı bir yasa ile imtiyaz
Baskı Ta
sözleĢmelerinde yer alması gereken temel hükümlere iliĢkin bir çerçeve çizmiĢ, bunların
dıĢlında kalan konuları belediyelerin takdirine bırakmıĢtır (EU, 2004).
Su tarifeleri belirleme yetkisi hizmet veren kamu (Su Kanalizasyon Ġdaresi) ya da özel (firma)
kesimin önerisi üzerine belediyelere verilmiĢtir. Ayrıca belediyenin belirlediği fiyat artıĢını
onaylayan bağımsız bir komisyon bulunmaktadır. Söz konusu komisyonun iĢlevi belediyelerin
önerdiği artıĢ oranının, enflasyon oranını aĢmamasını sağlamaktır (EU, 2004).
Ġspanya yüksek iletim maliyetleri dolayısıyla toplam maliyetlerin AB‘de en yüksek düzeyde
gerçekleĢtiği ülkedir. Ancak su tarifeleri birçok AB ülkesinin gerisinde bulunmaktadır. Nitekim
AB‘ye göre 2002 yılı itibariyle içme suyu metreküp fiyatları 17 AB ülkesinin 7‘sinden daha
düĢük bir seviyededir (EU, 2003). Söz konusu fark, kamu sübvansiyonları ile kapatılmaktadır.
Nitekim Ġspanya, gerek vergi indirimi, gerekse gelir desteği ile AB‘de en fazla sübvansiyon
veren ülkelerden biri konumundadır (EU, 2003).
Yoğun sübvansiyonlar iki olumsuz sonuca neden olabilecektir. Bunlardan ilki su kıtlığı ile
mücadele noktasında en etkili araçlardan biri olan fiyat politikası (tarife) sınırlandırılmakta,
böylece tasarruf eğiliminde artıĢın gerçekleĢmesi güçleĢmektedir. Ġkincisi ise özel kesime
yönelik doğru bir fayda analizi yapılması imkânı bulunmamaktadır (TÜSĠAD, 2008b).
8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi
Ülkemizin AB‘ye üyelik sürecinde, Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla Su Yönetimi‘nin AB
Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde sürdürülebilmesi için, ÇOB bünyesinde Entegre Su
Havzası Yönetimi Kavramını esas alan yeni bir yapılanmaya gidilmesi gerekmektedir.
Yukarıda iĢaret edildiği üzere mevcut su yönetimi sistemimiz baĢlıca aĢağıdaki temel
unsurları bakımından AB ülkelerinden farklılık göstermektedir:
Su Yönetim Sistemi su havzaları yerine idari birimleri (il/ilçe) esas almak üzere
yapılandırılmıĢtır.
Su Yönetimi çok fazla kurumun rol aldığı, oldukça parçalı bir yapı arz etmektedir.
Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetim ve denetime çok az
imkan tanımaktadır.
Karar alma süreçlerine etkilenen tarafların (yerel meclisler, tüketiciler, sivil toplum,
akademik camia vb.) demokratik katılımı (AB sürecinde sınırlı da olsa bazı ilerlemeler
alınmasına rağmen) sağlanamamaktadır.
Baskı Ta
Merkezi Ġdare ve Yerel Ġdareler (Belediyeler) de, kurumsal kapasite (teknik personel,
altyapı vb.) çok yetersiz olup deĢarjlar ve alıcı ortamlar da gerekli etkin izleme ve
denetime imkân vermemektedir.
Kirleten/kullanan öder prensibinin gerektirdiği tam maliyet esaslı etkin bir su/atıksu
tarifesi uygulanmamaktadır.
AB üyelik sürecinde yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında (özellikle Su Çerçeve
Direktifi) denetim sorunları yaĢanmaktadır.
Çevresel izleme amaçlı veri tabanı, Raporlama ve sorgulama altyapısı yeterli değildir
(kuruluĢ aĢamasındadır.)
Türkiye‘de yukarıda iĢaret edilen temel sorunların hızla aĢılarak AB Su Çerçeve Direktifi‘nin
uygulanabilmesi için, AB üyesi ülkelerdeki var olan deneyimler de dikkate alınarak, ÇOB ve
Belediyelerle ilgili mevcut idari yapılanmanın aĢağıdaki gibi revize edilmesinin uygun olacağı
düĢünülmektedir.
Çevre ve Orman Bakanlığı Havza Esaslı Su Yönetimi Yapılanması
Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın mevcut organizasyon Ģeması ana hatları ile ġekil 118 deki
gibidir. ġekilden de görüldüğü üzere Havza Su Yönetimi ile ilgili olarak baĢlıca aĢağıdaki
kurumların çok iyi bir eĢgüdüm ile çalıĢarak elde ettikleri verileri uygun bir veri tabanı sistemi
üzerinden çok hızlı biçimde paylaĢmaları gerekmektedir.
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
Su Toprak Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Nehir, Göl ve Sulak Alan su kalitesi izleme
verileri (Pilot Projelerde)
Kıyı/Deniz suyu kalitesi izleme verileri
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri
Atıksu deĢarjları izleme verileri
ĠSKĠ Genel Müdürlüğü
Marmara ve Ġstanbul Boğazı‘nda su kalitesi
izleme verileri
Baraj hazneleri ve su Ģebekesinde su kalitesi
izleme verileri
DSĠ Genel Müdürlüğü
DSĠ Bölge Müdürlükleri
Akarsularda akım (debi) ölçümleri
Akarsu, göl ve barajlarda su kalitesi izleme
verileri
Yeraltı suyu kalitesi izleme verileri
Sulama suyu kalitesi izleme verileri
Yüzeysel su, yeraltı suyu ve sulama suyu
tahsisleri ile ilgili veriler, su kalitesi izleme
verileri
Deniz Kuvvet Komutanlığı
Seyir, Hidrografi ve OĢinografi Dairesi
BaĢkanlığı
Denizlerde akıntı verileri ve batimetrik veriler
Baskı Ta
Çevre ve Orman Bakanlığı
MüsteĢar
Bağlı Kurumlar
Merkez TeĢkilatı
MüsteĢar Yardımcıları
DSĠ Genel Müdürlüğü
(Su tahsisleri, su kalitesi izleme)
DMĠ Genel Müdürlüğü
(Ġklim değiĢikliği)
Doğa Kor. ve Milli Parklar Genel
Müdürlüğü
Orman Genel Müdürlüğü
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
(AB Su Çerçeve Direktifi Odak Noktası)
TaĢra TeĢkilatı
ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü
Ġl Mahalli Çevre Kurulları
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri
Su ile ilgili iĢbirliği Gerektiren
Diğer Kurumlar
Ġl Sağlık Müdürlükleri
Ġl Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri
BüyükĢehir Su Kanalizasyon Ġdareleri
UlaĢtırma Bakanlığı
Denizcilik MüsteĢarlığı ve DHL Genel Müdürlüğü
Deniz KK. Seyir, Hidrografi, OĢinografi Dairesi
BaĢkanlığı
ġekil 118. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su Ġle Ġlgili Diğer Kurumlarla Birlikte)
Baskı Ta
Ülkemizde yukarıda belirtilen kurum ve kuruluĢlarca üretilen Su Veri Tabanı, Entegre Su
Havzası yönetimi anlayıĢı ile AB Su Çerçeve Direktifi gerekliliklerini karĢılamak üzere
tasarlanan bir sistematiğe dayanmamakta ve süreklilik arz etmemektedir. Bu yüzden gerek
alıcı su ortamları ve gerekse atıksu deĢarjlarında yürütülen su kalitesi izleme faaliyetlerinin
bütünüyle gözden geçirilerek, AB Su Çerçeve Direktifi ve ilgili kardeĢ direktiflerinde
öngörülen hususları eksiksiz olarak karĢılayacak biçimde yeniden yapılandırılıp, gerekli
asgari sıklıkta alınacak örneklerle ve standart yöntemleri esas almak üzere, uygun bir izleme
sistemi altyapısı oluĢturulmalıdır. Havza Su Kalitesi Ġzleme Sistemi altyapısındaki söz konusu
düzenleme Havza Su Yönetimi Ġdari Yapılanması‘nın da AB ülkelerindeki mevcut Havza
Yönetimi deneyimleri çerçevesinde yeniden oluĢturulmasını gerekli kılmaktadır. Türkiye için
Havza Su Yönetimi yapılanmasında, Ülkemiz ile oldukça benzer bir idari yönetim sistemine
sahip Fransa‘da baĢarı ile uygulanmakta olan sistemin esas alınmasının uygun olacağı
düĢünülmektedir. Daha önce açıklandığı üzere, Fransa‘daki Havza Su Yönetimi, Su Meclisi
(Havza Su Kurulu) ve Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı(Su Ajansı)‘nı esas almakta ve su yönetimi ile
ilgili cezai yaptırımları ise Ġl Valisi‘ne bağlı Su Polisliği‘nce uygulanmaktadır. Su Temini ve
Atıksu UzaklaĢtırma ücretlerinin toplanması ve gerekli yatırımların yapılması hizmetleri
Belediyelerin Su/Kanal Birimlerince yürütülmektedir (ġekil 119).
Baskı Ta
ġekil 119. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
Baskı Ta
Ülkemiz için Entegre Havza Yönetimi konseptine uygun bir Havza Su Yönetimi
yapılanmasının, aĢağıdaki ana birimleri içermek üzere oluĢturulabileceği düĢünülmektedir:
Havza Su Kurulu
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB)
Su Polisliği
Belediye Su ve Kanalizasyon Ġdareleri
Diğer Destekleyici Kurumlar
Söz konusu kurumların temel görevleri ve idari yapılanmaları da aĢağıdaki gibi tanımlanabilir:
Havza Su Kurulu (HSK)
Havza Su Kurulları, Türkiye‘deki mevcut havza sınırları esas alınarak oluĢturulmalıdır. Ancak
mevcut 26 Havza içinden bazıları birleĢtirilerek toplam havza sayısı 10-12‘ye düĢürülmelidir.
HSK‘nın temel amacı havzaları hidrolojik/hidrojeolojik havza yapısına göre yönetmek, suyu
ücretlendirmek (tarifeleri onaylamak) ve havzadaki bütün su kullanıcıları ile paydaĢların
yönetim sürecine etkin katılımını sağlamaktır. Havza Su Kurulları‘nın esas görevleri HSA/ÇĠB
tarafından hazırlanacak Entegre Havza Su Yönetimi Planlarını ve belirlenen (önerilen)
tarifeleri onaylamaktır.
Havza Su Kurulları ~100 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü
Havzada yer alan Belediyelerin Belediye Meclisi Üyeleri, 1/3‘ü de ilgili kamu kurumları (çevre,
sağlık, tarım, ulaĢtırma, içiĢleri, maliye) arasından seçilecek kiĢilerden teĢkil edilebilir. Havza
Su Kurulları‘nın özerk bir yapıda olması ve Kurul BaĢkanı‘nın kurul üyeleri arasından
seçilecek fiili kamu görevlisi olmayan bir kiĢi olarak tayini esas olmalıdır. Ancak baĢlangıçta
(sistem oturuncaya kadar) bu görevin Havzadaki en büyük Ġlin Valisi tarafından da
yürütülebileceği düĢünülmektedir. Havza Su Kurulu seçimlerinin 5~6 yılda bir yapılması ve
kurulun yılda en az iki kez toplanması esas alınmalıdır.
Havza Su Kurulu toplantıları ile ilgili bilgiler toplantı öncesi alt komisyonlarca hazırlanıp
yönetimin bilgisine sunulmalıdır.
Havza Su Ajansı (HSA) veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (ÇĠB) – (HSA/ÇĠB)
Havza Su Ajansı (HSA) veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (ÇĠB)- benzeri bir yapılanmanın
(HSA/ÇĠB) amacı su havzalarını kirliliğe karĢı korumak ve alıcı ortamların su kalite statülerini
geliĢtirerek daha iyiye götürmektir. HSA/ÇĠB, Çevre ve Orman Bakanlığı‘na bağlı olarak
kurulmalı, baĢkanı ilgili Bakanın teklifi ile BaĢbakan tarafından atanmalıdır. HSA/ÇĠB Yönetim
Baskı Ta
Kurulu, toplam 33 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü Belediye
Meclis Üyeleri ve 1/3‘ü ilgili Bakanlık mensupları arasından seçilir. HSA/ÇĠB yönetim kurulları
bütçeyi onaylar, su tarifelerini belirler ve Havza Kurulu onayına sunar. HSA/ÇĠB‘in bütçesi,
Belediye Su/Kanalizasyon Ġdare veya Birimleri‘nce toplanan su/atıksu faturalarının belli bir
yüzdesi (%15~20) üzerinden aktarılan kaynak (Havza Koruma Vergisi) ile oluĢturulur.
HSA/ÇĠB, su kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer kullanıcılar) sağlanan bu bütçeyi, Havza
Yönetim Planı‘nda yer alan öncelikli projelerin finansmanı ile iyi arıtma uygulamalarını
teĢvik/sübvanse etmek üzere kullanır. HSA/ÇĠB‘in kendi personel ve diğer harcamaları için
gerekli tutar bütçenin %10‘unu geçmemek üzere sınırlandırılabilir.
HSA/ÇĠB, ilgili Su Havzaları‘ndaki deĢarj ve alıcı ortam kalitesi izleme çalıĢmalarının tek
sorumlusu olmalıdır. Sulama Suyu Tahsisleri ve Sulama Suyu Kalitesi izlemesi mevcut
durumdaki gibi DSĠ‘ye bırakılabilir. Ancak kıta içi su kaynakları ile kıyı ve denizlerle ilgili kalite
izlemesi HSA/ÇĠB tarafından yürütülmelidir.
Belediyeler
Havzada yer alan büyükĢehir belediyelerinin görev/hizmet alanı il sınırlarına geniĢletilmeli,
diğer belediyelerde ise su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri ―Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‖
çatısı altında yürütülmek üzere yeni bir yapılanmaya gidilmelidir. Böylece her ilde Merkez Ġlçe
bünyesinde oluĢturulacak Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri, il genelinde su/atıksu ücretlerinin
toplanması ve gerekli su/atıksu yatırımlarının yapılıp iĢletilmesi ile görevli kılınmalıdır (ġekil
120).
Baskı Ta
ġekil 120. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanmaları
Bu Ģekilde BüyükĢehir Belediyeleri ve Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri üzerinden gerekli su
temini/atıksu yönetimi hizmetleri yürütülebilir. HSA/ÇĠB, Havza Yönetim Planları‘ndaki
öncelikleri esas alarak Su Kanalizasyon Ġdareleri‘ne yatırım finansmanı ve teĢvikler yoluyla
kaynak aktarabilir.
Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin Genel Kurulu, Ġl‘deki Belediye Meclisi Üyeleri‘nden teĢkil
edilecek Ġl Belediye Meclisi olacaktır. Diğer usul ve esaslarla ilgili olarak BüyükĢehir
Belediyeleri Su/Kanalizasyon Ġdareleri Kanunu‘ndan hareketle mevzuat oluĢturulabilir.
Su Polisi
Çevre ile ilgili cezai yaptırımların uygulaması Su Polisleri‘nce yapılmalıdır. Her ilde istihdam
edilecek yeter sayıda su polisi, Vali onayı ile kesinleĢmiĢ yaptırımları uygulamakla görevli
olmalıdır.
Baskı Ta
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği
Havzalardaki Ģebeke ve arıtma tesislerinin yapımı ve/veya iĢletiminde kamu-özel sektör
iĢbirliği teĢvik edilmelidir. Öncelikle atıksu kanal Ģebekesi ve arıtma tesislerinin iĢletiminin 6
yıldan daha kısa olmayan (tercihen 8-10 yıl) süreli hizmet ihaleleri yoluyla özel sektör eliyle
yürütülmesi sağlanmalıdır. Gerekli idari/mali kapasitenin mevcut olduğu durumlarda yap iĢlet
modeli ile imtiyaz devri uygulamaları da düĢünülmelidir. Ayrıca hizmet kalitesi ve mali
performansı
yetersiz
BüyükĢehir
Su
Kanalizasyon
Ġdareleri‘nin
özelleĢtirilmesi
de
değerlendirilmelidir.
Ġller Bankası Genel Müdürlüğü Su Temini ve Atıksu Yönetimi Projelerinin finansmanı için Su
Kanalizasyon Ġdareleri‘ne uzun vadeli ve uygun Ģartlarda kredi sağlayan bir yatırım
bankasına dönüĢtürülerek, proje ve inĢaat iĢlerini fiili olarak yürütmesi önlenmelidir.
8.2.
Tarifeler
Mevcut Durum
Ülkemizde su temini, atıksu uzaklaĢtırma (toplama, arıtma ve deĢarj) ve katı atık yönetimi
(toplama, geri dönüĢüm / geri kazanım, arıtma ve düzenli depolama) giderleri abonelerin su
tüketimi esas alınarak düzenlenen faturalarla tahsil edilmektedir. Bu bedele ek olarak su
faturası bedelinin belli bir yüzdesi oranında (%3~5) bakım bedeli alınmaktadır. ÇYGM‘den
temin edilen sınırlı veriler esas alınarak su temini ve atıksu uzaklaĢtırma tarifelerinin ülke
genelindeki durumu Tablo 81 de özetlenmiĢtir.
Tablo 81. Türkiye’de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu
YerleĢim Birimi
Nüfusu
Ortalama Atıksu
UzaklaĢtırma
3
Ücreti (TL/m )
0,9
Toplam TL/m
3
($/m )*
84 - 2000
16
Ortalama Su
Temini Ücreti
3
(TL/m )
1,34
2.000 – 10.00
25
1,83
0,55
2,38 (1,59)
10.000 – 100.000
32
1,43
0,54
1,97 (1,31)
13
1,04
0,32
1,36 (0,91)
1,47±0,33 cv=0,22
0,58±0,24 cv=0,36
2,05 (1,37)

100.000
Ağırlıklı Ortalama
Değerler
Belediye
Sayısı
3
2,24 (1,49)
1 $ =1,5 TL
Tablo‘dan da görüldüğü üzere ağırlı ortalama su temini ve atıksu uzaklaĢtırma bedelleri
sırası ile 1,47 ve 0,58 TL/m3 olup değiĢim katsayıları (cv = x/Sx) da 0,22 ve 0, 36‘dır. Atıksu
Baskı Ta
tarifeleri daha büyük değiĢkenlik arz etmektedir. Mevcut durumda söz konusu tarifelerin su
temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti yatırım ve iĢletme giderlerini %100 karĢılayacak
biçimde belirlendiğini ifade etmek doğru değildir. Bazı belediyeler tarifeleri gerçekte olması
gereken değerin altında, diğer bazı belediyeler ise maliyetleri karĢılayacak bedelin çok
üzerinde uygulayabilmektedirler. Bu iki durumdan ilkinde baĢka belediye kaynaklarından
sübvansiyon, ikincisinde ise belediyenin baĢka altyapı (özellikle ulaĢım, atık yönetimi)
harcamalarına su/atıksu gelirlerinden kaynak aktarması durumu söz konusu olabilmektedir.
Tablodaki veriler dikkate alındığında toplam su temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti birim
ücretinin 0,91-1,49 $/m3 seviyelerine çıktığı bilinmektedir.
Atık yönetimi hizmeti karĢılığı olarak belediyelerimizce atık üreticilerinden su faturaları
üzerinden tahsil edilen ücret Çevre Temizlik Vergisi (ÇTV) dir. ÇTV 2010 yılı itibarı ile 0, 18
TL/m3 olup atık yönetimi hizmetleri için gerekli masrafları tam karĢılayacak bedelin çok
altındadır. Örneğin günde ~ 100 L/kiĢi su tüketen 4 kiĢilik bir haneden tahsil edilecek ÇTV
tutarı,
0,100 x 4 x 30 x 0,18 TL /m3 = 2,16 TL /hane-ay (26 TL/hane-yıl)
olup çok düĢük düzeylerdedir. Zira EHCIP (Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması)
Projesi‘nde AB standartlarındaki bir atık yönetimi hizmeti için harcanabilir hane halkı gelirinin
ortalama %0,7‘si civarında bir bedel toplanması gerekmektedir (ENVEST, 2005).
KiĢi baĢına gelir 4000 $/yıl alınarak, gerekli atık yönetim bedeli,
4000 $/yıl x 4 kiĢi/hane x 0,6 x 0,007 = 67,2 $ (~100 TL)/hane-yıl olacaktır.
Burada ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi ve harcanabilir hane halkı geliri toplam gelirin
%60‘ı olarak kabul edilmiĢtir. Dolayısı ile ÇTV, olması gereken değerin 26/100*100 (=
%26‘sı) ya da ~1/4‘ü mertebesindedir. Bu yüzden belediyelerimiz atık yönetimi hizmetlerini
ÇTV yanında büyük oranda baĢka kaynaklarından transfer yoluyla sürdürmektedirler.
ÇTV‘nin atık yönetimi giderlerini tam olarak karĢılayabilmesi için 0,18 TL/m3‘den ~0,70-75
TL/m3 düzeylerine yükseltilmesi gerektiği düĢünülmektedir. Ülkemizdeki su temini, atıksu
uzaklaĢtırma ve katı atık tarifeleri toplamı birlikte değerlendirildiğinde ortalama 2,05 x 1,05 +
0,18 =2,42 TL/m3 (1,61 $/m3) ‗lük bir değer gözlenmektedir. Bu bedele ~ %5‘lik Ģebeke
bakım bedeli de dâhildir. Söz konusu üçlü tarife paketinde su temini ücretleri genelde olması
gerekenin üstünde, atık yönetim ücretleri (ÇTV) ise gerçek maliyetin çok altındadır. Dolayısı
Baskı Ta
ile söz konusu üç tarife bileĢeni tek bir havuza alınarak her bir bileĢenin gerçek değerlerini
esas alan daha adil ve gerçekçi bir tarife yapısı oluĢturulabilir.
ÇOB Tarifeler Yönetmeliği
Çevre Orman Bakanlığı‘nca, özellikle atıksu altyapı ve katı atık bertarafı ile ilgili mevcut tarife
yapısındaki yetersizlikleri ortadan kaldırmak üzere ―Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf
Tesisleri Tarifeleri‘nin Belirlenmesinde uyulacak Usul ve Esaslara ĠliĢkin Yönetmelik‖
27.10.2010tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir (ÇOB, 2010).
Bu Yönetmeliğin amacı 26.04.2006 tarih ve 5491 sayılı Çevre Kanununda değiĢiklik
yapılmasına dair Kanunla değiĢik 09.08.1983 tarih ve 2872 sayılı Çevre Kanunu‘na uygun
olarak; atıksu altyapı tesisleri ile evsel katı atık bertaraf tesislerinin kurulması, bakımı,
onarımı, iĢletilmesi, kapatılması ve izlenmesi, bu tesislerle ilgili olarak verilen tüm hizmetleri
karĢılayabilecek tam maliyet esaslı tarifelerin; atıksu altyapı yönetimleri, BüyükĢehir
Belediyeleri ve belediyeler tarafından belirlenmesi, ayarlanması ve uygulanmasını sağlamak
yoluyla çevresel altyapı hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır.
Ġlgili Yönetmelik,
•
kentsel veya endüstriyel atıksuların toplanması, arıtılması ve deĢarjı ve ıslahına
iliĢkin yatırımlara,
•
atıksu sistemlerinin iĢletmesi, bakım ve onarımına,
•
arıtma çamuru bertarafına,
•
evsel katı atıklar için toplama, taĢıma, aktarma, geri kazanım(kompost, yakma vb)
ve bertaraf tesisleri kurulması, iĢletilmesi, kapatılması ve kapatma sonrası izlenmesi
ve bakımına, ait tam maliyet esaslı tarifelerin belirlenmesine;
iliĢkin usul ve esasları kapsamaktadır.
Henüz taslak aĢamasında olan bu yönetmelik yürürlüğe girdiğinde, atıksu ve atık yönetimi
hizmetlerinin gerçek maliyetlerinin karĢılanmasına imkan veren, atıksu ve evsel katı atık
hizmetlerine ait ücretlendirmenin düzenli aralıklarla su faturaları üzerinden yapılmasını
öngören bir tarife sistemine kavuĢmaktadır.
Bu yönetmelikte, kirleten öder prensibine göre hizmet maliyetlerinin tamamının tüketicilerden
karĢılanması esaslı hesaplamaların nasıl yapılacağına dair bir kılavuz kitap hazırlanması da
öngörülmektedir.
Tarifeler Yönetmeliği‘nde, tarifeler belirlenirken göz önünde tutulması gereken önemli bir
husus, su temini, atıksu ve atık yönetimi tarife paketinin harcanabilir hane halkı gelirinin %23‘ünün aĢılmaması olarak yaygın kabul gören OECD kriteri ile uyumdur. Dolayısı ile Tarifeler
Baskı Ta
Yönetmeliği‘nin yürürlüğe girmesi ile birlikte özellikle gerçek maliyetlerin oldukça üzerinde
uygulanan mevcut su temini ücretlerinin de tam maliyet esaslı olarak yeniden gözden
geçirilmesi gerekecektir.
Bilindiği üzere BüyükĢehir Belediyeleri‘nde atık yönetimi hizmetleri Ġlçe/Belde Belediyeleri ile
birlikte yürütülmekte (Tablo 82) olup uygulamada bazı sorunlar yaĢanmaktadır.
Tablo 82. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma
BüyükĢehir Belediyeleri
Hizmet Alanı:
Ġl sınırı (Ġstanbul/Ġzmit) ili merkeze
alan
50 km yarıçaplı bir daire içindeki
Belediyeler
Ġlçe Belediyeleri
Hizmet Alanı:
Belediye sınırları içi
Diğer Belediyeler (BüyükĢehir
Belediyeleri görev alanı dıĢındakiler
dahil):
Atık Yönetimi Birlikleri (AYB):
(KAAP, 2006/2009)
Hizmet alanı:
Genelde il sınırlarını esas alarak
oluĢturulan, Atık Toplama
Havzaları içindeki Belediyeler
Birlik Üyesi Belediyeler:
Hizmet alanı:
Belediye sınırları içi
Çevre ve Orman Bakanlığı:
Baskı Ta
B.B. Çevre Koruma Daire BaĢkanlığı:
Atık Yönetim Planı Hazırlamak
Aktarma Merkezleri Yapım/ĠĢletimi
Atık ĠĢleme ve Bertaraf Tesisleri Yapımı
/ĠĢletimi
Ġlçe/Belde Belediyeleri:
Ġlçe Atık Yönetim Planlarını Ġlçe Ölçeğinde
Hazırlamak (toplama, geri kazanım/geri
dönüĢüm, yerel kompost)
Atık Toplama ve Aktarma/ (yakınsa)
Depolama Tesislerine TaĢıma
AYB Yönetimi:
Birlik Hizmet Alanı için AYP hazırlayıp
uygulamak
Aktarma Merkezleri Yapım/ĠĢletimi
Aktarma Merkezleri ile Nihai Bertaraf (Düzenli
Depolama) ve Arıtma
(Kompost/Biyometan/Termal dönüĢüm)
Tesisleri arasında taĢıma
Düzenli Depolama ve Atık Arıtma Tesislerinin
Yapımı/ĠĢletimi
Maddesel Geri kazanım Tesisleri (ambalaj
atıkları) için yer belirleme (Yatırım ve ĠĢletim
ambalajlı ürünleri piyasaya sürenlere ait)
Birlik Üyesi Belediyeler:
Atık Yönetim Planlarını Ġlçe Ölçeğinde
Uygulamak
Atık Toplama ve Aktarma Merkezleri veya
(yakınsa) Düzenli Depolama Tesislerine
TaĢıma
Ambalaj Atıkları Geri dönüĢümü (ikili toplama
ve/veya kumbara + geri dönüĢüm merkezleri)
ve Yerel Kompost Faaliyetleri Yürütme
AB ile uyumlu Katı Atık Ana Planı (KAAP) ve
AYEP, Ġklim DeğiĢikliği Ulusal Eylem Planı
hazırlamak, uygulamaları izlemek
Atık Yönetim Planlarını Onaylamak ve
Uygulamaları izlemek
Atık Bertaraf/Arıtma Tesisleri ile ilgili ÇED ve
ĠĢletme Ġzin Sürecini Yönetmek
Buradaki en temel sorun, atık transfer, arıtma ve düzenli depolama hizmetleri ile ilgili olarak
BüyükĢehir Belediyeleri‘nce yapılan harcamalara Ġlçe/Belde Belediyeleri‘nin tam maliyet
esaslı olarak katılımının sağlanamayıĢı (gerekli para transferinin yapılamayıĢı) dır.
Sözkonusu kaynağın, Ġlçe/Belde Belediyesi su faturaları esas alınarak BüyükĢehir (veya
Bölgesel Atık Yönetimi Birliği) bütçesine aktarılması sağlanmalıdır.
Su, Atıksu ve Katı Atık Yönetimi Tarifeleri ile ilgili Öneriler
Su Temini ve Atıksu Yönetimi Tarifesi
Ülkemiz‘de ağırlıklı olarak yüzeysel ve yer altı sularından sağlanan içme/kullanma sularının
maliyeti nispeten düĢük düzeylerdedir. Örneğin Ġstanbul‘a ~ 180 km mesafedeki Büyük Melen
Akarsuyu‘ndan su temin eden Büyük Melen Ġçme Suyu Sistemi‘nin maliyeti bile ~0, 35 $/m3
(~0,50 TL/m3) düzeyindedir. Çoğu durumda sadece hızlı filtrasyon ve klorlama gibi temel
arıtma iĢlemleri uygulanan su arıtımı maliyetleri oldukça düĢük (< 0, 15 $/m 3) düzeylerdedir.
Dolayısı ile su temini maliyetinin Ģebeke bakım/onarım/yenileme yatırımlarının ek maliyetleri
de dahil genelde ≤0,50$/m3 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir.
Zessner v.d. (2010) tarafından Tuna Havzası Ülkeleri ve Türkiye‘yi de içine alan bir
çalıĢmada ≥ 100.000 EN (eĢdeğer nüfus) lu Ģehirlerde ileri biyolojik (CNP gideren) arıtma
tesislerinin yıllık toplam maliyetinin (yıllık yatırım+iĢletme/bakım) 20-25 Avro/EN. yıl
aralığında değiĢtiği belirlenmiĢtir. Dolayısıyla 25 Avro/EN. yıl maliyet ve 200 L/EN. gün atıksu
oluĢumu için m3 baĢına arıtma maliyeti,
25/(0,2 x 365) ≈ 0,34 Avro/m3 (0,43 $/m3 = 0,68 TL/m3)
olacaktır.
Bu durumda,
Su+atıksu arıtma maliyeti = 0,40 + 0,43 = 0,83 $/m3
alınabilir. Bu bedele yönetim (servis, iĢletme/bakım, yenileme) giderleri karĢılığı ~%30‘luk bir
ilave yapılırsa toplam su+atıksu bedeli ~ 1,08 $/m3 alınabilir. Bu tarifenin nüfus büyüklüğü ve
yersel özel durumlar dolayısı ile ± 0,30‘luk sapma gösterebileceği esas alındığında su+atıksu
tarifelerinin çok büyük oranda,
1,08 ± 0,32 $/m3 (1,62± 0,48 TL/m3)
Baskı Ta
aralığında kalması beklenir. Bu değeri destekleyen bir büyüklük olarak, ĠSKĠ (1999) Su
Temini ve Atıksu Yönetimi Master Planı‘nda önerilen tüm maliyet esaslı su+atıksu tarifesi
olan 0,9~1,1 $/m3 örnek gösterilebilir.
Atık Yönetimi Tarifesi
EHCIP (2005) Projesi‘nde detaylı olarak incelendiği üzere, Türkiye‘de kiĢi baĢına milli gelir
5000 $/yıl, ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi/hane ve atık yönetimi hizmetlerinin
harcanabilir hane halkı gelirinin %0,7‘sini (binde 7) aĢmaması hali için, tam maliyet esaslı
olarak atık üreticilerinden tahsili gereken atık yönetimi bedeli,
5000 x 4 x 0,6 x 0,007 = 84 $/hane.yıl (= 7 $/hane.ay)
bulunur. Bu değerin gelir düzeyi ve nüfusun yüksek olduğu (Milli Gelir: 10.000 $/kiĢi.yıl)
BüyükĢehirlerde 120$/hane.yıl ile düĢük gelir düzeyli (2.500 $/kiĢi.yıl) ve hane halkı
büyüklüğü daha fazla (5~6 kiĢi/hane) olan yerleĢimlerde ~ 65 $/hane.yıl aralığında değiĢmesi
beklenmektedir. Dolayısı ile atık yönetimi tarifeleri, 100 L/N.gün ortalama su tüketimi (12
m3/hane.ay) esas alınarak su tüketimi cinsinden ifade edilirse,
Ortalama bedel = 7/12 ≈ 0,58 $/m3
olup; 0,83 ~ 0,45 $/m3 aralığında değiĢecektir.
Bu durumda Türkiye ortalaması itibarı ile harcanabilir hane halkı gelirinin çevre
harcamalarına (su, atıksu, atık yönetimi) ayrılan kısmı,
olup; OECD kriterlerine uygundur.
Baskı Ta
8.3.
Kentsel Atıksu Arıtma Tesisi Planlamaları
Atıksu Arıtma Tesisi Planlama ve Fizibilite ÇalıĢmaları, Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, atıksu arıtma tesislerine atıksu taĢıyacak
kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması
faaliyetlerini kapsamaktadır.
Mevcut Atıksu Arıtma Tesislerinin Değerlendirilmesi
Havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları kapsamında mevcut kentsel AAT‘ler yerinde
incelenmiĢ ve yenileme veya kapasite artıĢı ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama
çalıĢmalarına
da
yansıtılmıĢtır.
Ayrıca
planlama
çalıĢmalarında
oluĢturulan
arıtma
senaryolarında öngörülen esaslara göre, çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını
arıtması planlanan mevcut AAT‘ler için gerekli kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet
değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer almaktadır.
Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, ÇOB) AAT‘ler için
yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da ilgili kurumlarla beraber
değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
AAT Planlama Senaryoları
Ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak 3 farklı senaryo için AAT
planlamaları alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif:
Maksimum atıksu arıtma tesisi ve minimum kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu
hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak üzere tüm
yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif:
Minimum atıksu arıtma tesisi ve maksimum kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu
hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç olmak üzere
havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda atıksu arıtma
tesisinde arıtılması planlanmıĢtır.
3. Alternatif:
Baskı Ta
Optimum sayıda atıksu arıtma tesisi ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı
planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere atıksu arıtma tesisleri, tekil olarak ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla
sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak olarak planlanmıĢtır.
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler, herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması gereken yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri, maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir.
Proses Tipi Seçimi için Kriterler
Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz
önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu
Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmelikleri’nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus
değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir. Bu bağlamda tesise bağlı nüfus
değerine göre proses seçimi Tablo 83‘te verildiği gibi yapılacaktır. Tablodan da görüleceği
gibi yerleĢim birimlerinin mevzuata göre sahip olduğu durum proses seçimini doğrudan
etkilemektedir. YerleĢim biriminin içme suyu havzasında veya hassas alan olarak belirlenmiĢ
alanlar içinde yer alması durumunda daha güvenilir prosesler tercih edilmiĢtir. Nüfusu
10.000‘in üzerinde olan ve hassas alan veya içme suyu havzasında yer alan yerleĢim
birimleri için ve durumuna bakılmaksızın nutrient giderimi yapılabilen aktif çamur sistemleri
(BNR) seçilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında yer alan yerleĢim birimleri ise içme suyu
havzası içerisinde yer alanlar ve içme suyu havzası dıĢında yer alanlar olarak ayırt edilmiĢtir.
Söz konusu yönetmeliklere göre hassas alan içinde yer alsın veya almasın nüfusu 10.000‘in
altında yer alan yerleĢim birimlerinin ileri arıtma yapma yükümlülüğü bulunmamaktadır.
Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında kalan ve içme suyu havzasında yer alan yerleĢim birimleri
için ileri arıtma da yapılabilen aktif çamur sistemleri seçilmiĢtir. Bu yerleĢim birimlerinden
inĢaatına baĢlamıĢ ya da tesisini iĢletmeye almıĢ olanlar tesislerini ikincil arıtma olarak
projelendirmiĢse, planlamalarda da buna paralel olarak proses seçimi yapılmıĢtır. Ancak
henüz atıksu arıtma tesisi planlanmamıĢ yerleĢim birimleri için ileri arıtma öngörülmüĢtür.
Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri için ise ikincil arıtma mertebesinde aktif
çamur sistemleri öngörülmüĢtür. Ancak yer sıkıntısı olmayan, doğal arıtma için ihtiyaç
Baskı Ta
duyulan tesis arazisini tahsis edebilen yerleĢim birimlerinin doğal arıtma sistemleri için
hazırladıkları projelere planlamalarda da yer verilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında
kalan yerleĢim birimleri içme suyu havzasında yer almıyorsa doğal arıtma sistemi
kurmalarında mevcut mevzuata göre bir engel bulunmamaktadır. Ancak doğal arıtma
sistemleri aktif çamur sistemlerine göre çok daha büyük alan ihtiyacına sahip olduğu için
nüfusu 2.000‘in üzerinde yer alan yerleĢim birimleri gerekli araziyi tahsis etmekte
zorlanmaktadır. Bu nedenle ilgili yerleĢim biriminden talep olmamıĢsa bu gruba giren
yerleĢim birimleri için ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri planlanmıĢtır. Nüfusu
2.000‘in altında yer alan yerleĢim birimlerinde ise içme suyu havzasında yer alanlar için
paket arıtma sistemleri ön görülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri
için ise doğal arıtma sistemleri planlanmıĢtır. Ancak doğal arıtma sistemi için gerekli araziyi
tahsis edemeyenler için paket arıtma seçeneği de göz önünde bulundurulmuĢtur.
Proses seçiminde dikkat edilmesi gereken bir diğer husus ise söz konusu tesisin içme suyu
havzası içinde yer alıp almadığıdır. Ġçme suyu havzasında yer alacak tüm tesisler, bağlı
nüfus değerine bakılmaksızın nütrient giderimi yapacak biçimde planlanmıĢtır.
Kuzey Ege Havzası, ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Su Alanları
Tebliği’ne” göre EK 1A‘da sıralanan hassas havzalar arasında yer almamaktadır. Söz konusu
Tebliğe ait EK 1C‘de Hassas Koy, Körfez ve Kıyılar sıralanmıĢtır. Buna göre; bir kısmı Kuzey
Ege Havzası etki alanı içerisinde yer alan Aliağa Koyu ve Ayvalık-Altınoluk bölgeleri Hassas
Alan olarak ilan edilmiĢtir. ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği’ne” göre hassas alanlara
nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimlerinden yapılacak kentsel atıksu deĢarjları için ileri
arıtma mertebesinde atıksu arıtma zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu nedenle söz konusu kıyı
Ģeridine deĢarj yapan ve nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimleri ve/veya atıksu arıtma
birlikleri için planlanan Kentsel Atıksu arıtma Tesislerinde ileri arıtma yapmaya imkan veren
proses tipleri seçilmiĢtir
Baskı Ta
Tablo 83. Planlama ÇalıĢmaları AAT Proses Seçim Tablosu
Nüfus Aralığı
YerleĢim Durumu
Arıtma
Proses Tipi
Ön Arıtma* Çamur Arıtma
Mertebesi
N<2000
Paket Arıtma
Ġkincil
KI
Çamur Kurutma Yatakları
Hassas Alan
Ġkincil
KI/Foseptik
Diğer
Ġkincil
KI+Foseptik -/Kurutma Yatakları
2000<N<10000
50000<N<100000
100000<N<250000
N>250000
Havalandırmalı
Aktif
Çamur Ġkincil/ileri
KI+ĠI+YAKT Graviteli
Aktif
Çamur Ġkincil
Aktif
Çamur Ġkincil
KI+ĠI+YAKT Mekanik/Kurutma
Yatakları
KI+ĠI+YAKT
Diğer
Sistemi
Uzun Havalandırmalı
Ġçme Suyu Havzası***
Sistemi
BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri
Hassas Alan
**
10000<N<50000
Uzun
Sistemi
Uzun Havalandırmalı
**
Hassas Alan
***
Diğer
Uzun
Sistemi
Hassas Alan
Diğer
Uzun
Sistemi
Hassas Alan
Diğer
Hassas Alan
Diğer
* KI:Kaba Izgara ĠI:Ġnce Izgara
Havalandırmalı
Havalandırmalı
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
Aktif
Aktif
Yoğ.
+
Mekanik
KI+ĠI+YAKT
Çamur Ġkincil
Mekanik
Graviteli Yoğ. + Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
Çamur Ġkincil
KI+ĠI+HKT
Çamur
Çürütme
+
Mekanik
HKT: Havalandırmalı Kum Tutucu
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi
öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi
iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma
yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme
safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma
mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır
Baskı Ta
Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan üç arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında üç alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel AAT‘ler için ilk
yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek
biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam
iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri,
arıtılan atıksuyun m3 ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri
de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi
merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate
alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu bir rölatif
maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi için, üç
alternatif için aynı metot ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde bulundurulmuĢtur.
ÇalıĢmalar kapsamında Kuzey Ege Havzası‘nda kurulması planlanan AAT‘ler ile revizyon
yapılması planlanan AAT‘ler Tablo 84, Tablo 85 verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 84. Kuzey Ege Havzası’nda Aktif Çamur Sistemi Olarak Planlanan AAT’ler
Atıksu Toplama
Alanı
I-1
I-2
I-3
I-4
I-5
ĠL
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
Çanakkale
ADI
ĠLÇE
Bayramiç
Ezine
Merkez
Ayvacık
Bozcaada
BELDE-KÖY
Merkez
Merkez
Kumkale
Gülpınar
Merkez
II-1
II-2
II-3
II-4
II-5
II-6
II-7
II-8
II-9
II-10
Çanakkale
Balıkesir
Balıkesir
Ġzmir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Ayvacık
Burhaniye
Ayvalık
Dikili
Havran
Havran
Edremit
Edremit
Edremit
Edremit
Küçükkuyu
Pelitköy
Merkez
Merkez *
Merkez
Büyükdere
Kızılkeçili
Avcılar
Altınoluk **
Güre
III-1
III-2
III-3
III-4
III-5
III-6
III-7
III-8
III-9
III-10
III-11
III-12
Balıkesir
Balıkesir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Manisa
Ġzmir
Manisa
Manisa
Manisa
Manisa
SavaĢtepe
SavaĢtepe
Kınık
Kınık
Dikili
Aliağa
Kırkağaç
Bergama
Soma
Soma
Kırkağaç
Kırkağaç
Sarıbeyler
Merkez
Poyracık
Merkez
Çandarlı
YeniĢakran
Karakurt
Zeytindağ
Cenkyeri
Avdan
Merkez+Bakır
Gelenbe
* : Ġzmir/Dikili ilçesinde ön arıtma ve sonrasında derin deniz deĢarjı mevcuttur. Planlama çalıĢmalarında aktif
çamur sistemli AAT planlaması yapılmıĢtır.
** : Balıkesir/Edremit/Altınoluk beldesinde mevcut olan AAT de kapasite yetersizliği olduğu için beldeye yeni bir
AAT yapılması planlanmıĢtır.
Tablo 85. Kuzey Ege Havzası’nda Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan AAT’ler
Atıksu Toplama
ĠL
Alanı
III-1-D
III-2-D
III-3-D
III-4-D
III-5-D
III-6-D
III-7-D
Baskı Ta
Manisa
Manisa
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
Ġzmir
ADI
ĠLÇE
Soma
Kırkağaç
Bergama
Bergama
Bergama
Bergama
Kınık
BELDE-KÖY
Yağcılı
Ġlyaslar
Göçbeyli
Ayaskent
Bölcek
Yenikent
Yayakent
Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan
Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo 86
da verilmiĢtir Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‘ lerin tamamlanma ve iĢletmeye alınma
zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde verilmiĢ olan süreler
göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki yıllara kadar olacaktır.
Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanları nüfusu 100.000‘den fazla olan
belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için 2012; 10.000-50.000
arasındaki belediyeler için 2014; 2.000-10.000 arasındaki belediyeler için 2017 yılıdır.
Tablo 86. Kuzey Ege Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Senaryo
I. Alternatif
Aktif
Doğal Arıtma
Çamur
19.404.324
1.312.059
II. Alternatif
19.122.168
1.126.979
III. Alternatif
18.664.444
602.779
ĠĢletme
Maliyeti
(€)
Toplam
ĠYM
6.597.372 27.313.756 57.469.782
Yenileme
Kolektör
Maliyeti
(€)
Toplam
Yatırım
Maliyeti
(€)
Toplam
Maliyet (€)
0 27.313.756
84.783.538
6.597.372 26.846.519 57.379.363
1.051.814 27.898.333
85.277.697
6.597.372 25.864.595 57.348.470
4.854.630 30.719.226
88.067.696
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada yapılan proje 2. paydaĢ toplantısında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer
kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. AAT planlamaları, paydaĢ toplantıları
sonrasında değiĢikliklerin birinci alternatife iĢlenmesi ile nihai halini almıĢtır. Nihai atıksu
arıtma senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo 87 de verilmiĢtir.
Tablo 87. Kuzey Ege Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetler
Aktif
Çamur
20.855.885
Doğal
Yenileme
Arıtma
839.690
5.465.910
Toplam
ĠYM
27.161.485
ĠĢletme
Maliyeti (€)
54.029.783
Kolektör
Maliyeti (€)
Toplam
Yatırım
Maliyeti (€)
633.277
27.794.762
Toplam
Maliyet (€)
81.824.545
Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk
yatırım maliyeti ile ilk yatırım maliyetlerine ait grafikler ġekil 121’de verilmektedir. Buna göre
müstakil olarak planlanan AAT‘ lerin hizmet ettiği belediye nüfusu 100.00‘den fazla ise AAT‘
nin iĢletmeye alma yılı 2010, 50.000-100.000 arasında ise 2012; 10.000-50.000 arasında ise
2014; 10.000‘den az ise 2017 olarak alınmıĢtır. Birden fazla yerleĢimin aynı AAT‘ ye bağlı
olduğu durumlarda (ortak arıtma) , AAT‘nin hizmet ettiği nüfusa bakılmaksızın. AAT‘ ye bağlı
ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen süreye kadar tesisin
iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde gösterilmiĢtir. Bununla birlikte nüfusu 100.000
Baskı Ta
üzerinde olan yerleĢim yerleri için verilen süre dolduğundan eylem planı takviminde söz
konusu yerler için bu süre 2012 olarak öngörülmüĢtür. Kuzey Ege Havzası‘nda seçilen
arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için; 2012 yılına kadar
süresi olan AAT‘lerin ĠYM 11.093.034 €, 2014 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM
9.704.752 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 6.388.862 €‘dur. Kuzey Ege
Havzası AAT Planlama Haritası ġekil 122 de verilmiĢtir.
Planlama ve fizibilite çalıĢmalarında kullanılan hesap yöntemleri, çalıĢma sonuçları ve
planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerine ait bilgiler ve çalıĢma kapsamında yürütülen diğer
tüm faaliyetlerin sonuçları EK VIII de verilmektedir.
Baskı Ta
Kuzey Ege Havzası Planlanan Kentsel AAT İlk Yatırım Maliyetleri
12.000.000
50.000<N>100.000
11.093.034
10.000<N<50.000
10.000.000
9.704.752
8.000.000
N<10.000
6.000.000
6.388.862
4.000.000
2.000.000
N>100.000
0
0
2010*
2012
2014
2017
Yıllar
Kuzey Ege Havzası Planlanan Kentsel AAT Kümülatif İlk Yatırım Maliyetleri
Proje Kapsamındaki
Tüm Yerleşim Yerleri
30.000.000
27.186.648
25.000.000
N>10.000
20.000.000
20.797.786
15.000.000
N>50.000
10.000.000
5.000.000
11.093.034
N>100.000
0
0
2010*
2012
2014
2017
Yıllar
* Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'yi iĢletmeye
almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüĢtür.
ġekil 121.Kuzey Ege Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri
Baskı Ta
ġekil 122.Kuzey Ege Havzası AAT Planlama Haritası
Baskı Ta
8.4.
Kuzey Ege Havzası Koruma Eylem Planı
8.4.1.
Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması
HazırlanmıĢ olan koruma eylem planı stratejisinin altyapısı bu çalıĢma kapsamında
oluĢturulmuĢtur. Söz konusu çalıĢma makro ölçekte bir plan niteliğinde olup, yerel bazlı
stratejilerin yerinde ve detaylı olarak çalıĢılması gerekmektedir.
8.4.2.
Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması
Eylem planı takviminde yer alan faaliyetlerin gerçekleĢtirilmesi için ilgili kurum ve kuruluĢlar
arasında gerekli iĢbirliğinin oluĢturulması ve bu iĢbirliğinin sürekliliğinin sağlanması
gerekmektedir. Bu koordinasyonun etkin bir Ģekilde yürütülebilmesi için kurum ve kuruluĢlar
arası iĢ tanımı ve iĢ dağılımlarının netleĢtirilmesi esastır.
8.4.3.
Atıksu Yönetimi
Atıksu Yönetimi kapsamında yer alan faaliyetler; havzada yer alan tüm yerleĢim yerleri için
mevcut atıksu altyapı durumunun iyileĢtirilmesi amacıyla kentsel AAT‘lerin kurulması,
kolektör hatlarının inĢası, OSB‘lerde, tüm tekil endüstri tesisleri ve atıksu oluĢturan her türlü
kirlilik kaynağında AAT‘lerin kurulması ile havza üzerinde baskı oluĢturan atıksu kaynaklı
kirliliğin azaltılması çalıĢmalarını kapsamaktadır.
8.4.3.1. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi, kentsel yerleĢimlere ait AAT‘ler ile ilgili yer seçimi, fizibilite
ve ÇED raporlarının hazırlanması, uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması
ve inĢaatların yapılarak tesislerin iĢletmeye alınmaları dahil tüm faaliyetler ile bu tesislere
atıksu iletecek kolektör hatlarının inĢası iĢlerini kapsamaktadır. Mevcut durumda Çevre ve
Orman Bakanlığı (ÇOB), Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri (ĠÇOM), BüyükĢehir Belediyeleri Su
Kanalizasyon Ġdareleri (BB SKĠ) ve Belediyeler atıksu yönetimi ile ilgili sorumlu olan
kuruluĢlar durumunda iken; önerilen havza yönetim sisteminde büyükĢehirlerde BB SKĠ,
Baskı Ta
büyükĢehir haricindeki diğer tüm illerde ise Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri (Ġl SKĠ) sorumlu
kılınmıĢtır. Tüm faaliyetlerinin kontrolü ve kurulacak olan tesislerin izleme ve denetim
faaliyetlerinden ise HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
Atıksu altyapı yönetimi iĢ programı hazırlanırken, ÇOB tarafından yayımlanan 2006/15 sayılı
AAT ĠĢ Temin Planları ile ilgili Genelgede ve 08.01.2006 tarih ve 26.047 sayılı Resmi
Gazete‘de yayımlanan Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği‘nde verilmiĢ olan tarihler dikkate
alınmıĢtır. Buna göre kentsel yerleĢimlerde AAT‘lerin iĢletmeye alma tarihleri Tablo 88 de
verilmektedir.
Tablo 88. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri
NÜFUS ARALIĞI
>100.000
50.000-100.000
10.000-50.000
2.000-10.000
<2.000
AAT ĠġLETMEYE ALINMA
TARĠHĠ
2012
2014
2016
2017
2017
Ana kolektör hatları yapımı 2011 yılından itibaren 3 yıllık bir süre içerisinde tamamlanmalıdır.
Uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale-inĢaat iĢlerinden BB
SKĠ‘ler ve Ġl SKĠ‘ler sorumlu olacaktır.
8.4.3.2. Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi
Hazırlanan uygulama programına göre nüfusu 2.000 den büyük olan kırsal yerleĢimlerde
atıksu altyapı çalıĢmaları 2017 tarihinde tamamlanmalıdır.
8.4.3.3. Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu
OSB ve alıcı ortama deĢarj yapan tekil endüstrilerin atıksu altyapı sistemlerinde yapılacak
tüm iyileĢtirme çalıĢmaları en kısa sürede (2011 yılı) baĢlamalıdır. Sanayicilerin
sorumluluğunda olan bu iĢ kapsamında; AAT inĢaat öncesi faaliyetleri ile inĢaat ve iĢletmeye
alma faaliyetleri yer almaktadır. Önerilen sistemde, kontrolsüz deĢarjların tespiti ve
önlenmesi görevi mevcut durum değiĢtirilmeksizin ĠÇOM‘a verilirken, izleme ve denetim
faaliyetleri sorumluluğu, diğer pek çok alt bileĢen de olduğu gibi, Havza Su Ajansı veya
Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma HSA/ÇĠB‘ye devredilmektedir.
Zeytinyağı üretiminden kaynaklanan karasu ve prina yönetimi için uygulanacak çözüm
yöntemlerinin belirlenmesi ve uygulanması aĢamasında üreticilere, üretici birliklerine ve
Baskı Ta
sanayi temsilcisi kuruluĢlara görev düĢecektir. Faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan
HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan ve çevresel açıdan risk oluĢturan atıkların yönetimi
için, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı‘na (ETKB), ÇOB ve sanayicilere mesuliyet düĢmekte
olup, faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
8.4.3.4. Yağmur Suyu Altyapı Durumu
2011 yılından itibaren yağmur suyu toplama sisteminin kurulumu faaliyetlerine baĢlanmalı ve
illerin büyüklüğüne bağlı olarak en geç 2020 yılına kadar nüfusu 100.000 ve üzerinde olan
tüm yerleĢim yerlerinde yağmur suyu altyapısı tamamlanmalıdır. Altyapı hizmetleri mevcut
durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından yürütülmekte olup, önerilen
yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeri kurulacak Ġl SKĠ‘lere düĢmektedir.
8.4.3.5. Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi
2011 yılından itibaren özellikle büyükĢehir belediyelerinde ve diğer tüm belediyelerde
kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanmıĢ olmalıdır. Yine 2011 yılından itibaren öncelikle halihazırda bu deĢarj
standartlarını koymuĢ büyükĢehir belediyelerinde olmak üzere denetim ve izlemeler
gerçekleĢtirilmelidir. Kanalizasyon deĢarj standartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve
izlenmesi mevcut durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından
yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere
düĢmektedir.
8.4.3.6. Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi
Kentsel ve endüstriyel atıksular arıtıldıktan sonra veya arıtılmadan akarsu, sulama kanalı,
tarım alanı, göl vb. alıcı ortamlara deĢarj edilebilmektedir. Havzanın Ģartları dikkate alınarak
behsedilen deĢarjlar için en uygun alıcı ortamın 2014 yılı baĢına kadar belirlenmesi
gerekmektedir. Bu amaçla alıcı ortama atıksu deĢarjları için gerekli alt yapı rehabilitasyon
projeleri DSĠ, ĠÇOM, TĠM ve HSA/ÇĠB‘in katkısıyla oluĢturulmalıdır. Bu alıcı ortamlar
içerisinde özellikle yüzeysel ve yeraltı sularına yapılan deĢarjlarda alıcı ortamın su kalitesi
dikkate alınarak alıcı ortama özgü deĢarj standartları getirilmesi önerilmektedir.
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik
statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model
Baskı Ta
destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma
teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve
limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri)
için mevcut mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya
gidilmelidir( ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar,
kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Bu kapsamda öncelikle alıcı
ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim
Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli
tüm ölçümler yapılmalıdır. 2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından
suda
tehlikeli
maddeler
yönetmeliğindeki
alıcı
ortam
bazlı
deĢarj
standartlarına
geçileceğinden BAT (Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir.
2011 yılından itibaren alıcı ortam deĢarj standartlarının oluĢturulması çalıĢmalarına
baĢlanmalıdır. Alıcı ortam deĢarj satandartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve izlenmesi
mevcut durumda ÇOB, ĠÇOM tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk
ÇOB, ĠÇOM yanında yeni kurulacak HSA/ÇĠB‘e düĢmektedir.
8.4.4.
Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi
Katı ve tehlikeli atık yönetim sistemin planlanması proje kapsamı dıĢında olmakla beraber,
proje dâhilinde önerilen atık birlikleri yer almakta olup üye belediyeler için öncü niteliğinde
atık yönetim tesisleri önerilmektedir. Bu kapsamda, havza koruma eylem planı çerçevesinde;
atık azaltımı, kaynağında ayırma ve geri dönüĢüm sisteminin yerleĢtirilmesi, katı atık iĢleme
ve bertaraf tesislerinin kurulması, mevcut düzensiz depolama sahalarının rehabilitasyonu ile
tehlikeli ve özel atıkların yönetimi hususları ile ilgili bir iĢ termin planı hazırlanmıĢtır.
8.4.4.1. Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları
Atık azaltımı, kaynağında ayırma ve yüksek kapasiteli ikili (ayrı) toplama ile geri dönüĢüm
sisteminin yerleĢtirilmesi/yaygınlaĢtırılmasına iliĢkin uygulamaları, mevcut durumda küçük
ölçekte devam etmekte olup 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Söz konusu faaliyetler için mevcut yapıda uygulayıcı kurumlar ÇOB, ĠÇOM, BB, Belediyeler
ve Atık Üretici Birlikleri olup, önerilen idari yapıya göre söz konusu kurumlar faaliyetlerini
sürdürecek ancak tercihen Belediyeler yerine tamamen Atık Birlikleri devreye girecektir.
Baskı Ta
8.4.4.2. Katı Atık ĠĢleme, Geri Kazanım ve Bertaraf Tesisleri
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için
2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler yerini tamamıyla Atık Birliklerine bırakmakta, tesislerin izleme ve
denetimi ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM tarafından (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır.
8.4.4.3. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için
2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir.
Mevcut düzensiz depolama sahalarının kapatılması çalıĢmalarının, bölge için düzenli
depolamaya geçiĢin en son tarihi olarak kabul gören yıl baz alınarak, en geç 2 yıl içinde
tamamlanacağı öngörülmüĢtür. Rehabilitasyon çalıĢmalarının en erken 2011 yılı sonu itibari
ile baĢlayabileceği kabulü ile, 2012-2020 yılları arasında, mevcut düzensiz depolama
alanlarının tamamının ıslah edileceği düĢünülmektedir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler Atık Birlikleri ile koordineli çalıĢmakta ve tesislerin izleme ve denetimi
ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM‘ca (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır.
Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana
Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre,
Baskı Ta
Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rehabilite
edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin
sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır.
8.4.4.4. Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tehlikeli ve özel atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü
HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır.
8.4.4.5. Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tıbbi atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın uygulanması
çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü
HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır.
8.4.5.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
8.4.5.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi 2040 yılına kadarki zaman süresince
üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir yönetimi gerektirmektedir.
Mevcut düzende tarımsal faaliyetlerden sorumlu olan ana kurum Tarım ve Köy ĠĢleri
Bakanlığı (TKĠB) ve bu Bakanlığın il temsilcilikleri olan Tarım Ġl Müdürlükleridir (TĠM).
Tarımsal AraĢtırma Enstitüleri ve Üniversitelerin Ziraat Fakülteleri de konuyla ilgili diğer
kurumlardır. Tarımsal uygulamalardan kaynaklanan kirlilik konusu ise ÇOB‘un ilgi alanına
girmektedir. Mevcut durumu yansıtır nitelikte tarım ile ilgili ana kullanıcılardan (çiftçiler) daha
sağlıklı ve sürekli veri temini konusunda Bölüm 7.4.3.1‘de önerilen düzene geçilmesi
Baskı Ta
gerekmektedir. Sağlıklı verim temini, kurumlar arası iĢbirliği, veritabanlarının oluĢturulması ve
bilinçlendirme çalıĢmalarının baĢlatılması ile çözülebilecektir. Önerilen düzende, bu
iĢbirliğinin yanı sıra HSA/ÇĠB izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacaktır.
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.4.3.1‘de açıklanan düzende envanter çıkarılma, verilerin kayıt altına alınması,
eğitim
ve
bilinçlendirme
çalıĢmalarının
2012
yılı
sonuna
kadar
tamamlanması
beklenmektedir. Bu tarihten itibaren oluĢturulmuĢ olan veritabanına yıllık verilerin iĢlenmesi
rutin bir iĢlem olarak sürdürülmelidir.
Gübre ve Pestisit SatıĢlarını Kontrol Altına Alınması
Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınmasının 2012 yılı sonuna kadar
tamamlanması ve devam eden bir süreç olarak uygulanması öngörülmektedir.
Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrolü ile ilgili olarak pestisit kullanımında reçeteli ilaçların
kullanımı zorunlu tutulmalıdır. Organik fosforlu pestisitlerde kısıtlamaya gidilmelidir. Organik
olarak ayrıĢtırılabilir pestisitlerin kullanımına önem verilmelidir. Öncelikle pestisit kullanmak
isteyen üreticinin Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım
Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi
belirleyecektir. Ayrıca sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ
ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmalıdır. Reçetesiz pestisit satıĢı
yasaklanmalıdır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak
analizleri yapılmalı; verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmeli ve gübre kullanımına ihtiyaç
olduğunun tespit edilmesi durumunda izin verilmelidir. Böylece üreticilerin, toprağın ve
bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmalıdır.
Organik Tarım-Ġyi Tarım Uygulamaları
Organik tarıma geçiĢin önemi ve adımları konusunda Bölüm 7.4.3.1‘de detay bilgi verilmiĢtir.
Organik tarım konusunda havzalarda etkin rol oynayabilecek kurum TKĠB ve TĠM‘lerdir.
Özellikle planlama ve uygulama aĢamalarında TKĠB ve TĠM‘lerin, ÇOB ve ÇOB Ġl
Müdürlükleri ile iletiĢim içerisinde olmasında büyük fayda vardır. ÇalıĢmalar 2013 yılı baĢında
hız kazanarak 2040 yılına gelindiğinde havzalarda organik tarım uygulamasına elveriĢli tarım
topraklarının %80‘inde organik tarıma geçilmiĢ olması beklenmektedir.
Baskı Ta
AAT Çamurunun Tarımda Kullanımına Yönelik ÇalıĢmalar
Bu konu Bölüm 7.4.3.2‘de detaylandırılmıĢtır. Her bir havzada bu özelliklere sahip
toprakların seçimi yine benzer Ģekilde TKĠB, TĠM ve ÇOB ve il teĢkilatları tarafından
koordineli olarak yapılmalıdır. Uygulama çalıĢmalarının ise 2013 yılı itibariyle baĢlatılması
önerilmektedir. Tüm bu çalıĢmaların ve uygulamaların havzalarda kurulması önerilen
HSA/ÇĠB denetim ve kontrolünde yürütülmesi önerilmektedir.
Mevcut
durumda
ülkemizde
AAT
çamurlarının
özellikleri
hakkında
yeterli
bilgi
bulunmamaktadır. Bu konuda ÇOB koordinasyonu ve yönlendirmesi ile bu konudaki
envanterin çıkarılması konusundaki çalıĢmalar desteklenmeli ve hızlandırılmalıdır.
8.4.5.2. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi gibi hayvancılık kaynaklı kirlilik yönetimi
de 2040 yılına kadarki zaman süresince üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir
yönetimi gerektirmektedir.
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.4.3.3‘de sıralanan hususlarla ilgili olarak özellikle elde edilecek bilgi ve verilerin
oluĢturulacak bir veritabanında depolanması ve sistematik olarak güncellenmesi önemli bir
aĢamadır. Bu tip bir veri bankası ülkemizde henüz sağlıklı bir Ģekilde oluĢturulmamıĢtır. Bu
konudaki sorumlu kurum TKĠB ve TĠM ile birlikte ÇOB ve ĠÇOM‘dur. Her iki ana kurum ve ilgili
il müdürlüklerinde envanterlerin eĢ zamanlı olarak izlenebilmesi sağlanmalıdır. Yine benzer
Ģekilde hayvancılık faaliyetleri konusundaki izleme ve denetimin havzadaki HSA/ÇĠB
tarafından yürütülmesi önerilmektedir.
OluĢturulacak envanterin yanı sıra, özellikle hayvancılık konusunda faaliyet gösteren
yetiĢtirici ve çiftçilerin eğitimi ve bilinçlendirme çalıĢmalarına ayrıca yer verilmelidir. Bu
konuda yine her iki kurum önderliğinde Ġl Müdürlüklerine sorumluluk düĢmektedir. Bu öncü
çalıĢmaların 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması ve bu yıldan sonra da verilerin yıllara
göre güncellenmesi iĢlemine ağırlık verilmelidir.
Baskı Ta
Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi
Hayvansal atık envanterinin çıkarılması ile eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının
yürütülmesine paralel olarak, 2013 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin
belirlenmesine geçilmesi önerilmektedir.
Her bir havzanın hayvancılık faaliyetlerinin iĢleyiĢine göre, oluĢturulacak envanterin de
incelenmesi ile en iyi ve en uygun hayvansal atık yönetim stratejisi belirlenmelidir. Benzer
Ģekilde bu konudaki ilgili iki kurum TKĠB ile ÇOB‘tur. Havza özelinde ise bu iki kurumun il/ilçe
teĢkilatlarına büyük iĢ düĢmektedir. Seçilecek yönetim stratejilerinin HSA/ÇĠB tarafından
onayı ve uygulamaya geçilmesi aĢamalarında ise izleme, denetim ve kontrolünü üstlenmesi
önerilmektedir.
Hayvansal Atıkların Katı ve Sıvı Kısımlarını Ayrı Toplanması, Katı Kısımlarını
KompostlaĢtırılması ve Sıvı Kısımlarının Sürüm Safhasında Toprağa Enjeksiyonu ile
Ġlgili ÇalıĢmalar Yapılması
Hayvansal
atıkların
katı
ve
sıvı
kısımlarının
ayrı
toplanması,
katı
kısımlarının
kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili
çalıĢmalar 2013 yılı itibariyle baĢlatılmalıdır. Hayvancılık iĢletmelerinin kuruluĢ ve
ruhsatlandırılması sırasında kapasite raporu düzenlenirken iĢletmenin kurulu bulunduğu veya
kurulacağı yerin yerleĢim yerlerine, su kaynaklarına belirli bir mesafede olup olmadığı dikkate
alınmalıdır. Hayvancılık ĠĢletmelerinde gübrenin katı ve sıvı kısımlarının ayrılması, sıvı
kısımlarının ekilebilir araziye enjeksiyonun sağlanması amacıyla gübre çukurunun yapımı,
seperatör, sıyırgaç, pompa, römork v.b. ekipmanların kurulması ve temininde belli bir oranda
hibe desteği uygulanabilir.
Hayvansal Atıkların Alıcı Ortama DeĢarjının Denetlenmesi
BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar
yaĢanan bölgelerde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması
teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve
Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal
atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek
organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji
teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Böylece
hayvansal atıkların alıcı ortama noktasal veya yayılı deĢarjları engellenmiĢ olacaktır.
Baskı Ta
Su Ürünleri YetiĢtiriciliği ile Ġlgili ÇalıĢmalar Yapılması ve Ġlgili Mevzuatın Hazırlanması
Su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması
su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu
hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu
BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis
edilmesi sağlanmalıdır. Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı tarafından bu çalıĢmalar dikkate
alınarak ilgili mevzuatın hazırlanması 2015 yılına kadar hazırlanması gerekmeketedir.
Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının GeliĢtirilmesi
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması ile ilgili uygun stratejilerin
uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında yetiĢtirici ve çiftçilerin bu konudaki
çabalarını hızlandırmak, desteklemek ve teĢvik etmek üzere bir finansman kaynağına ihtiyaç
bulunacaktır. Finansman sağlanma aĢaması da uygun yönetim stratejilerinin belirlenmesi
paralel olarak 2013 yılı itibari ile baĢlanması önerilmektedir. Bu aĢamada yine aynı iki
kurumun desteği ve koordinasyonuna ihtiyaç bulunacaktır. Özellikle, Organik Tarım ve
Hayvancılık ile Eko Tarım/Turizm konularındaki eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulama
projelerinde AB, UNDP, Dünya Bankası vb. fonlar da kullanılmalıdır. Kurumsal ilgililerin bu
konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve destek vermeleri
beklenmektedir.
8.4.6.
Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları
Havzalarda tarımsal ve hayvancılık kaynaklı kirletici yüklerin yanı sıra diğer önemli bir yayılı
kirletici kaynak tipi ise çeĢitli arazi kullanımlarındaki yanlıĢ ve bilinçsiz uygulamalardan
kaynaklanan ve yüzeysel sularla alıcı ortama taĢınan sediment ağırlıklı yüklerdir. Bu arazi
kullanımları arasında orman, çayır-mera ve otlak alanları ile taĢocakları ve maden sahaları
sayılabilir. Ülkemizde her ne kadar ağaçlandırma ve erozyon önleme konularında özellikle
son yıllarda önemli çalıĢmalar gerçekleĢtirilse; bu konulardaki çalıĢmaların hızlandırılması ve
gerçekleĢtirilmesi ile yayılı kirletici yüklerin alıcı ortama ulaĢması önemli ölçüde
engellenecektir. Arazi kullanımının kirlilik azaltma yönünde yapılanması süreklilik arz eden bir
iĢ kalemi olması dolayısıyla 2040 yılına kadar sistematik olarak yürütülmelidir.
8.4.6.1. Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları
ÇOB‘e bağlı bir kurum olan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü (AEKGM)
ile havzalarda oluĢturulacak Havza Su Ajansları iĢbirliği ile konu ile ilgili etüt ve projelendirme
Baskı Ta
çalıĢmaların her bir havzada yürütülmesi iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanabilmesi
önerilmektedir. Bu çalıĢmaların havzaların özelinde yapılması esnasında havzaların fiziksel
ve tüm çevresel özellikleri göz önüne alınarak yürütülmesinde yarar vardır.
8.4.6.2. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları
Ağaçlandırma ve Rehabilitasyon
Ağaçlandırmanın ve rehabilitasyonun erozyonu önleyici etkisinin yanı sıra diğer olumlu
etkilerinin de göz ardı edilmemesi gerektiğinden, söz konusu iĢ kalemi 2040 yılına kadar
sürekliliğinin olması gereken bir bileĢendir. Bu konuda AEKGM‘ye büyük iĢ düĢmektedir. Bu
kurumun ĠÇOM ile birlikte koordineli çalıĢması önerilmektedir. HSA/ÇĠB‘nin ise bu konudaki
denetim ve izlemeden sorumlu olması beklenmektedir.
Erozyon, Sel ve Çığ Kontrolü ÇalıĢmaları
Ülkemizin coğrafi konumu nedeni ile erozyona açık alanları bulunmakta ayrıca yağıĢlı
mevsimlerde azı havzalarda sel tehdidi ve çığ düĢmesi gibi doğal felaketlerde meydana
gelebilmektedir. AEKGM her bir havzadaki doğal felaketlere maruz kalabilecek hassas
alanları
tespit
edip
bu
alanlarda
gerekli
önlemleri
zaman
içerisinde
alabilmesi
beklenmektedir. Sistematik ve sürekli olarak bu konudaki çalıĢmalara 2040 yılına kadar
ihtiyaç olacaktır. AEKGM çalıĢmalarının yürütülmesini ĠÇOM bilgisi ve onayı dâhilinde
sağlamalı ve HSA/ÇĠB tarafından izlenip denetlenmelidir.
Mera Islah ÇalıĢmaları
Ülkemizde mera-çayır ve otlak alanları önemli arazi kullanım tiplerinden biridir. Özellikle
mevcut durumda hayvancılık faaliyetleri açısından önem arz eden bu kullanımlarda
rehabilitasyon çalıĢmalarının
yürütülmesinde kirlilik
önleme açısından büyük
yarar
bulunmaktadır. Bu konudaki sorumluluk yine AEKGM‘de olup ĠÇOM ile iĢbirliğinde
bulunmalıdır. Ġzleme ve denetimde ise HSA/ÇĠB‘nın yetkili olması önerilmektedir.
Baskı Ta
8.4.6.3. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu
Planlama ve Uygulama
Havzalarımızda halen çalıĢır konumda veya terk edilmiĢ taĢocakları ve maden sahaları
bulunmaktadır. Bunların zaman içerisinde planlanması, denetimi ve kontrollerinin yapılması
gerekir. ÇOB‘un Doğaya Yeniden Kazandırma Yönetmeliği kapsamında iĢletmeci firma
tarafından taĢ ocakları ve maden sahalarında rehabilitasyon projeleri hazırlanarak Ġl Çevre ve
Orman Müdürlükleri‘ne sunulmakta, doğaya yeniden kazandırma planı onaylandıktan sonra,
bu doğrultuda yapılan/yapılacak çalıĢmalar ÇED ve Planlama ġube Müdürlükleri‘nce
izlenmektedir. Önerilen planlama ve plana uygun uygulama iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanması önerilmektedir.
Ġzleme ve Denetim
Faaliyetini sürdürenlerin izlenmesi ve denetlenmesi iĢi ÇOB‘ündür. Ancak bu konuda faaliyet
sahibi konumunda olan iĢverenlerin konuya gereken hassasiyeti göstermeleri iĢbirliği
içerisinde sağlanmalıdır. Özellikle rehabilitasyonu aĢamalarında iĢverenlerin gerekli planlama
ve uygulama çalıĢmalarını yürütmeleri beklenmektedir. Terk edilmiĢ taĢocaklarının ve maden
sahalarının çevreye zarar vermesini sağlayacak Ģekilde kapatılmaları ve/veya ıslah edilmeleri
de yürürlükte olan yönetmelikler çerçevesinde iĢveren/ÇOB iĢbirliği ve HSA/ÇĠB denetimi ve
kontrolünde yapılmalıdır.
8.4.7.
Su Kaynakları Yönetimi
Sürdürülebilir havza yönetim anlayıĢında doğal kaynakların (su ve toprak) koruma-kullanma
dengesi prensibi çerçevesinde çeĢitli arazi kullanımları (orman, tarım alanı, endüstri, OSB,
yerleĢim alanları, çayır-mera-otlak vs.) tarafından kullanılması, korunması, geliĢtirilmesi
önemli bir yer tutmaktadır. Bu bölümde su kaynaklarının yönetimi üzerine geliĢtirilmiĢ öneriler
ile birlikte izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacak kurumlar verilecektir.
Günümüze dek, havzalarda su kaynakları yönetimi baĢta DSĠ olmak üzere, Ġller Bankası (ĠB)
ve Ġl Özel Ġdareleri (ĠÖĠ) tarafından yürütülmekte idi. Önerilen idari yapılanmada ise, DSĠ
koordinatörlüğünde bu kez sadece yerel idarecilerden (ĠB ve ĠÖB) destek alınması
düĢünülmektedir. Havzayı oluĢturan illerin su ve kanalizasyon iĢlerinden sorumlu olan
teĢkilatların konuya olan hâkimiyetleri de göz önüne alınarak daha sağlıklı ve iĢleyen bir
yönetimin oluĢacağı beklenmektedir. Bu yeni yapılanmanın 2015 yılı sonuna kadar
Baskı Ta
oluĢturularak iĢlerlik kazanması ve bu yıldan sonra da yönetim sisteminin sürekliliği
sağlanmalıdır.
8.4.7.1. Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları
Ülkemizde su kaynakları potansiyelinin belirlenmesi amacıyla DSĠ Genel Müdürlüğü ve Bölge
Müdürlüklerinde
çalıĢmalar
yürütülmektedir.
DSĠ
Etüt
ve
Plan
Dairesi
BaĢkanlığı
koordinasyonunda yürütülmekte olan Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010
yılı
sonuna
kadar
tamamlanması
öngörülmüĢtür.
Benzer
düzende
DSĠ‘nin
koordinatörlüğünde her bir havza için su kaynakları potansiyeli (yüzeysel ve yeraltı su
kaynakları) envanterinin hazırlanması ve elde edilen verilerin bir veritabanında depolanması
önerilmektedir. Sağlıklı ve doğru verilerle donatılmıĢ su kaynakları potansiyeli altyapı sistemi
havzanın su kaynaklarının yönetiminde önemli bir adımı oluĢturacaktır. Bu envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar DSĠ tarafından tamamlanması beklenmektedir. Ancak
altyapı oluĢturulduktan sonra sistematik ve sürekli olarak güncelleme çalıĢmalarının
sürdürülmesi gereklidir.
8.4.7.2. Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları
Kısıtlı eriĢilebilirliğe sahip olduğumuz içme ve kullanma suyu potansiyelinin verimli ve
sürdürülebilir olarak kullanılabilmesi amacıyla hassas konumda olan içme suyu temin edilen
alt havzalarda özel hüküm belirleme çalıĢmalarının ileride hızlandırılarak yaygınlaĢtırılması
gerekmektedir. Henüz birkaç öncelikli içme suyu alt havzasında baĢlatılan bu çalıĢmalar
ÇOB koordinatörlüğünde BB SKĠ ile birlikte yürütülmektedir. Önerilen düzende bu
çalıĢmaların kısa vadede gerçekleĢtirilmesi için ilgili havza sınırları içerisinde kalan yerel
yönetimlerin (BB SKĠ ve Ġl SKĠ) iĢbirliği ile yürütülmesi ve bu konudaki uygulamaların izlenme
ve denetimlerinin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir. Hüküm çalıĢmaları
sonrasında da planlara uygun tarzda yönetimin sürekliliğinin sağlanması da HSA/ÇĠB
tarafından sağlanmalıdır. Ġçme suyu havzalarında özel hüküm belirleme ihtiyacının tespiti
önümüzdeki 2 yıl içerisinde yapılması, öncelikli havzalardan baĢlanarak önümüzdeki 10 yıllık
zaman diliminde tüm gerekli havzalarda çalıĢmaların tamamlanması önerilmektedir.
8.4.7.3. Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi ÇalıĢmaları
Günümüze dek akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi görevi DSĠ baĢta olmak
üzere, yerel idarecilerin katkısı ile yürütülmekte idi. Önerilen yapılanmada, her bir havza
özelinde yine DSĠ koordinatörlüğünde havzayı oluĢturan illerin BB SKĠ ve Ġl SKĠ‘leri tarafından
Baskı Ta
2015 yılı sonuna kadar akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi, 2020 yılına kadar su
üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli yatırımların yapılması ve uzun vadede izleme
ve denetimin yapılması gerekmektedir. Sürekli izleme ve kontrol hizmeti ise DSĠ tarafından
verilmelidir.
Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak
mansaplarına bırakılması gerekecek ekolojik ihtiyaç debisinin (can suyu) hesaplanması ve
gerekli suyun yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Kuzey Ege Havzası iĢletme
çalıĢması kapsamında özel sektöre ve DSĠ‘ye ait baraj ve regülatörlerde mansaba
bırakılacak debi, mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Debi miktarını
ölçecek elektronik limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir.
8.4.7.4. Su Kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve Bilinçlendirme
ÇalıĢmaları
Havzalarda kullanılabilir su potansiyelinin % 70-75 gibi çok önemli bir kısmı sulamada, kalan
kısmı ise kentsel ve endüstriyel amaçlı kullanılmaktadır. Gelecekte su sıkıntısı çekmemek
üzere su kullanımında tasarrufa gidilmesi, bunun için de suyu kullanan paydaĢların
bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Mevcut durumda eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları DSĠ ve
TĠM tarafından yapılmaktadır. Önerilen düzende bu çalıĢmalrın sürekli olarak Bu amaçla
eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının sürekli olarak aynı kurumlar tarafından yürütülmesi,
bu konudaki izleme ve denetmin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir.
8.4.7.5. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi
Havzalarda yer alan akarsuların kolları üzerinde suyun toplanmasına ve yağıĢ rejimine bağlı
olarak özellikle içme ve sulama kaynaklarının geliĢtirilmesi için baraj ve gölet projelerinin
irdelenmesi gereklidir. Plananan bu su kaynakalarının verimleri su tutma potansiyelini, baraj
hacmini ve net rezervuar kapasitesi dikkate alarak değerlendirilmelidir. Bu projelerin
uygulamaya konulması büyük miktarda yatırım gerektirmektedir. Uygulama önceliği,
ekonomik yapılabilirliği, yararlanıcıların sayısı, hane baĢına düĢen yıllık gelir, ulaĢılabilirlik ve
çevreye etkisi göz önüne alınmalıdır. Mevcut durumda DSĠ tarafından bu projelerin Master
Planı
hazırlama
çalıĢmaları
yürütülmektedir.
Önerilen
yapılanmada
yine
DSĠ
koordinatörlüğünde, sürekli olacak Ģekilde verimlilik araĢtırmasını HSA/ÇĠB yapacağı bir
sistem önerilmektedir.
Baskı Ta
8.4.7.6. Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi
Havzada kirlilik kavramı sadece belirli bir lokasayondan kaynaklanmayıp, çok daha geniĢ bir
çevrenin etkisi olarak ortaya çıkmaktadır. Havzanın kendi baĢına çevresel alt yapısını
geliĢtirmiĢ olması, kirleticilerin kontrol altına almıĢ olması ve su kullanımını optimize etmiĢ
olması havza Ģartlarının iyileĢmesi için yeterli değildir. Yukarı havzada bu önlemlerin
alınmamıĢ olması mevcut kirliliğin taĢınmasına neden olmaktadır. Bu durumda sürekli olarak
yukarı havzanın Ģartlarını iyileĢtirmesine yönelik çalıĢmarına devam etmesi gerekmektedir.
Mevcut yapılanmada ÇOB ve DSĠ koordinatörlüğü altında olan bu konudaki çalıĢmalarda,
önerilen yapılanmada aynı kurumların yanı sıra izleme ve denetim çalıĢmalarını yapmak
üzere HSA/ÇĠB‘in katılması önerilmektedir.
8.4.7.7. Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen yüzeysel sulara ait su kalitesi sınıflarının belirlenmesi
çalıĢmalarında DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları (SKGĠ)‘den temin edilen 2003-2009 yılları
arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Bu ölçümlerde çoğunlukla KOĠ, BOĠ ve NH4-N
parametreleri açısından değerlendirme yapılmıĢ, diğer organik parametrelere bakılmamıĢ, 21
adet olan C grubu parametrelerinden de genellikle 3-4‘ü açısından ölçüm yapılmıĢtır. Ayrıca
bakteriyolojik parametreler açısından bazı havzalar dıĢında hiç ölçüm yapılmamıĢtır. Bunun
yanında SKGĠ‘lerin yerleri de kalite açısından önem arz eden bir konudur. Bilindiği üzere,
ülkemizdeki bütün su kaynaklarının plânlanması, yönetimi, geliĢtirilmesi ve iĢletilmesinden
sorumlu olan DSĠ, kendi görev ve amaçları doğrultusunda ölçümler yapmaktadır. Ancak
ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta
yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme
Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması
çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm
noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin
SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük
Menderes Nehir Havzası‘nda su kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan
parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla
alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme
sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa
sürede baĢlatılması gerekmektedir.
Baskı Ta
Nehir havzasında su kalitesi izleme çalıĢmaları hem yüzeysel sularda, hem yeraltı sularında
gerekli izleme ağlarının kurulmasını veya geniĢletilmesini, sürekli olarak izlenmesini
kapsamaktadır. Ayrıca yer altı suları ile ilgili olarak, kirlenme tehlikesinin yanı sıra aĢırı
kullanma nedeniyle taban suyu düĢmektedir. Bu amaçla birçok havza için önemli bir sorun
olan ruhsatsız yeraltı suyu çekimlerinin önüne geçmek üzere yeraltı suyu kuyularının
izlenmesi ve denetlenmesi gerekmektedir.
Ülkemizdeki akarsu ve kolları boyunca akım ve su kalitesi izleme sistemi baĢta DSĠ olmak
üzere
birçok
paydaĢ
kurum
tarafından
suyun
kullanım
maksatları
çerçevesinde
izlenmektedir. Bu kurumlar ÇOB, Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Genel Müdürlüğü (EĠEĠ), BB SKĠ,
Sağlık Bakanlığı (SB), Tarım Ġl Müdürlükleri (TĠM), Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü
(DMĠ)‘dir. Her bir kurum kendi amaçları doğrultusunda izleme yaptığından dolayı kurumların
kendi bünyelerinde toplanan verilerin bir çatı altında toplanması son derece önemli bir
konudur. Bu bilgilerin oluĢturulması gereken Akım ve Su Kalitesi Ġzleme Sistemi ile
birleĢtirilmesi önerilmektedir. Bir ağ sistemi çerçevesinde oluĢturulacak veritabanının içerdiği
bilgilere ilgili paydaĢlar tarafından eriĢilebilirliği de sağlanmalıdır. Bu sistemin kurulması ve
mevcut verilerin sisteme iĢlenmesi 2014 yılı baĢına kadar tamamlanması önerilmektedir.
Sistemin altyapısı oluĢtuktan sonra istasyon ve parametreler konusunda DSĠ ve DMĠ‘nin
çalıĢma yürütmesine ve eksiklikleri tamamlanması ve yeni verilerin elde edilmeye
baĢlanmasına ivedilikle ihtiyaç bulunmaktadır. Ġzleme ve denetim iĢlerinden yine HSA/ÇĠB
görevlendirilmesi önerilmektedir.
8.4.7.8. Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi
YağıĢ, akıĢ, kalite gibi fiziksel bileĢenler bir bütün olarak, sosyal, ekonomik ve çevresel
karakteristikleri de içerecek Ģekilde su kalitesi modelleri oluĢturmak gerekmektedir. Farklı
kirlilik kontrol senaryoları uygulanarak tüm nehir, baraj gölü ve yeraltı suyu sistemleri için su
kalite yönetim stratejileri geliĢtirilmelidir. Belirlenen senaryolar önemli noktasal ve yayılı
kirletici kaynaklerı ve bu kirleticiler için önlem ve kontrol mekanizmalarını kapsamalıdır.
Önerilen yönetim senaryo seçenekleri için su kalite karakteristiklerindeki olası iyileĢmelerin
tahmininde matematiksel modeller kullanılarak, kısa, orta ve uzun vadede havza koruma
planları değerledirilmelidir. Havza su kalitesi modelleme sistemi için uzun süre izleme ve
detaylı analizler yapılarak istatiksel verilerin oluĢturulması gerekmektedir. Henüz hiçbir havza
için bu verilerin oluĢturulmuĢ olduğunu söylemek doğru değildir. ―Nehir su kalitesi izleme
sistemi kurulmasının‖ ikinci adımı olarak ―su kalitesi modelleme sistemi‖ oluĢturulabilir.
Baskı Ta
Önerilen yapılanmada sürekli olarak, ÇOB ve DSĠ‘nin su kalitesi modelleme sistemi
çalıĢmalarını yürütmesi, izleme ve denetim iĢlerinde ise HSA/ÇĠB görevlendirilmesi
önerilmektedir.
Yapılan modelleme çalıĢmaları sonucunda belirlenen en uygun alıcı ortamlar için 2016
yılından baĢlamak üzere alıcı ortama özgü deĢarj standartları uygulanmaya baĢlanacaktır.
8.4.7.9. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Uygulamaları
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme, evlerde tuvalet sifon suyu ve
yeĢil
alan
sulaması
vb.
amaçlarla
yeniden
kullanımı
dünya
genelinde
gderek
yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanım oranı %80‘lere
ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkemiz için de bu durum önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ
atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY
Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların havzalarda
yeniden kullanımı, havzanın fizibilite çalıĢmalarına göre tespit edilmiĢ, ihtiyaç özelliğine göre
belirlenmelidir. Havzada tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına
göre, yağıĢ durumuna göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine
göre kullanım amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu anlamda
mevcut uygulamalar ÇOB, BB/Belediyeler ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen
yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da
yer alması önerilmektedir.
8.4.7.10.
Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması
Genel oarak su tüketiminin önemli kısmını oluĢturan etken tarımsal amaçlı su kullanımıdır.
Yer altı suyu kullanımı baĢta olmak üzere, baraj ve göletlerden alınan suyun yaklaĢık %7075‘i tarımsal amaçlı kullanılmaktadır. Özellikle yeraltından sulama kooperatifleri veya Ģahsi
olarak çekilen sular havzalar için hem kirlilik, hem taban seviyesinin düĢmesi gibi tehditler
oluĢturmaktadır. Bu durumda su dağıtım sistemlerinin yapısal yönden iyileştirilmesi, basınçlı
sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna
kadar tamamlanması gereken uygulamalardır. Uzun vadede Suyun ölçülü ve kontrollü
dağıtımı ve izlenmesi için telemetrik yöntemlerin kullanımına gidilmelidir. Mevcut
uygulamalar ÇOB ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen yapılanmada ise aynı kuruluĢların
yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da yer alması önerilmektedir.
Baskı Ta
8.4.7.11.
Sulak Alan Yönetimi
Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı,
uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir.
Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve
denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin
geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin
artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa
Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu
hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi
sağlanmalıdır.
8.4.7.12.
Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin
ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin
kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden yararlanma imkan ve
Ģartları değerlendirilmelidir. Bu alanların doğal ve kültürel özellikleri dikkate alınarak koruma
ve toplum yararlanmasına açık hale gelmelidir. Bu amaçla 2015 yılına kadar, Ġl Bayındırlık ve
Ġskan Müdürlükleri tarafından kıyı kenar çizgileri ve koruma haritaları belirlenmeli, HSA/ÇĠB
tarafından izleme ve denetim çalıĢmaları yapılmalıdır.
8.4.7.13.
Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi
Yayılı kirleticiler arasında geçen atmosferik taĢınım yolu ile havzadaki su kaynakları üzerinde
ilave bir yük gelebildiği bilinmektedir. Bu tip yüklerin kaynakta azaltılması konusunda
önlemler alınması ve havza içi kontrollerin yapılması sorumluluğu ÇOB‘dedir. Kimi havzada
yoğun
atmosferik
taĢınım
söz
konusu
olduğunda
model
çalıĢmalarına
gidilmesi
kaçınılmazdır. Önerilen düzende sorumluluk yine ÇOB‘te olduğu düĢünülmekte ancak izleme
ve denetimin HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi beklenmektedir. Havzalarda bu konu ile ilgili
çalıĢmaların tamamlanması için 2015 yılı sonu önerilmektedir. Bu tarihten sonra rutin izleme
ve denetimlerin sürekliliği sağlanmalıdır.
Baskı Ta
8.4.8.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havza sınırları içerisinde yer alan sıcak noktalara ait Bölüm 7.2 de verilen çözüm
önerilerinin, hazırlanan Kuzey Ege Havzası Eylem Planı takvimine uygun olarak ilgili kurum
ve kuruluĢlar tarafından gerçekleĢtirilmesi önerilmektedir.
8.4.9.
Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması
Havzaların tüm çevresel özellikleri belirlerken birçok veri toplanmıĢ olmaktadır. Bu verilerin
bir bilgi sistemi altyapısı bütününde birleĢtirilmesi ile havzaların kimlikleri ve durumları ortaya
rahatlıkla konabilecektir. Günümüz teknolojisi bu sistemin altyapısının ve veritabanının
oluĢturulmasına imkân vermektedir. Ayrıca, çeĢitli kurumlarda kurulmaya baĢlayan
veritabanlarının da Çevresel Bilgi Sistemine dâhil edilmesi yönetimin sağlıklı Ģekilde
yürümesine yardımcı olabilecektir. Bu bölümde, modern teknolojik araçlar arasında önemli
yer tutan Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknolojisinin kullanımı ile de
bu sistemin kurulmasına değinilecektir. Mevcut düzende, ÇOB bünyesinde bu denli havza
bazında bütünleĢik anlamda bir çalıĢma henüz baĢlatılmamıĢtır.
8.4.9.1. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması
Bir yerde havzaların kimliği veya künyesi diye adlandırılabilecek ve tüm çevresel özelliklerine
ait mevcut verilerin bir arada yer aldığı bir bilgi altyapı sisteminin 2012 yılının sonuna kadar
tüm havzalar için ortak bir sistem olarak oluĢturulması önerilmektedir. Bu konuda
sorumluluğun ÇOB‘da olması önerilmektedir. Ġzleme, kontrol ve denetimin ise yine
HSA/ÇĠB‘in görevleri arasında olması düĢünülmektedir.
8.4.9.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması
Havzalar özelindeki verilerden oluĢacak olan altyapı çerçevesinde her bir havzanın Çevresel
Bilgi Sistemi Veritabanının oluĢturulmasına ise 2012 yılında baĢlanması ve 1,5 yıllık bir
dönemde (2013 yılının ilk yarısında) tamamlanması önerilmektedir. CBS teknolojisinin
kullanılacağı bu veritabanının mevcut veriler bazında havzalar için her türlü hesaplama ve
sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin
üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olabilmektedir.
Veritabanı sisteminin oluĢturulmasında ÇOB sorumlu olacak ve izleme, kontrol ve denetimde
her bir havzanın HSA/ÇĠB görevlendirilecektir.
Baskı Ta
8.4.9.3. Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu
OluĢturulacak olan Havza Çevresel Bilgi Sistemine ilgili havza üzerinde çeĢitli kurumlarda
bulunabilecek mevcut verilerin/veritabanlarının entegrasyonu ile tüm havza bilgilerinin tek bir
sistem içerisinde depolanması havza yönetiminde büyük kolaylık sağlayacaktır. Böylece,
kurumlar arası çeliĢkili verilerin mevcudiyeti, kurumlar arası karmaĢıklıklar ve sorumluluk
paylaĢımındaki güçlükler ortadan kalkmıĢ olacaktır. Tüm bilgi entegrasyonunun havzalarda
gerçekleĢtirilmesi için 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı) yeterli olacağı önerilmektedir. Sorumlu
kurum olarak ÇOB ve izleme-denetim görevi ise HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi
düĢünülmektedir.
8.4.9.4. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması
Kurulan çevresel bilgi sisteminin sistematik ve sürekli olarak güncellenmesi ve iyileĢtirilmesi
gerekmektedir. Sistemin sürdürülebilirliğinin sağlanması süreci, 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı)
sonunda baĢlatılacak ve sürdürülecektir. Sorumlu kurum olarak ÇOB ve izleme denetim
görevi ise HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi düĢünülmektedir.
Baskı Ta
KAYNAKLAR
Agricultural Statistics 2001, http://www.nationmaster.com/country/tu-turkey/agr-agriculture
Akbulut, M., S. S. OdabaĢı, D. A. OdabaĢı, E. ġ. Çelik, (2006) Çanakkale Ġli‘nin Önemli
Ġçsuları ve Kirletici Kaynakları, E.Ü. Su Ürünleri Dergisi, C:23, p. 9-15.
Andreadakis, A., Gavalakis, E., Kaliakatsos, L., Noutsopoulos, C., Tzimas, A. (2007) The
implementation of the Water Framework Directive (WFD) at the river basin of
Anthemountas with emphasis on the pressures and impacts analysis, Desalination,
Volume 210, Issues 1-3, p. 1-15.
Apaydın, A., Taner, O., Kavaklı, T., Güner, B. (1997) Kum-çakıl ocaklarının doğal çevreye;
özellikle yer altı suyuna olumsuz etkilerine çarpıcı bir örnek: Mürted Ovası (Ankara),
Jeoloji Mühendisliği, Sayı 50.
Atasoy, E., Murat, S., Baban, A., Tiris, M. (2007) Membrane Bioreactor (MBR) Treatment of
Segregated Household Wastewater for Reuse, Clean, 35 (5), p. 465-472.
Azbar, N., Bayram, A., Filibeli, A., Muezzinoglu, A., Sengul, F., Ozer, A. (2004) A review of
wastes management options in olive oil production, Critical Reviews on Environmental
Science and Technology, 34 (3): 209–247.
Baban, A., Atasoy, E., Murat, S., Gunes, K., and Ayaz, S. (2007) SWM Training and
Demonstration Center (TDC) at TUBITAK Marmara Research Center (MRC), Zer0-M
Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 23-25.
Baban, A., Bouselmi, L., El Hamouri, B., and Abdel Shafy, H. (2008) An Overview for the
Technical and Demonstration Centres of the Zer0-M Project, Zer0-M Journal Sustainable
Water Management, Issue 2, p. 31-35.
Baeta-Hall, L., Sa`a´gua, M.C., Bartolomeu, M.L., Anselmo, A.M., Rosa, M.F. (2005)
Biodegradation of olive oil husks in composting aerated piles, Bioresource Technology, 96
(1): 69–78
Balıkesir Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009.
Balkaya, N., Çelikoba, Ġ. (2005) Sulak Alanlar ve Kızılırmak Deltası, II. Mühendislik Bilimleri
Genç AraĢtırmacılar Kongresi MBGAK 2005, 17–19 Kasım 2005, Ġstanbul, s. 568-578.
Baskı Ta
Barka, E. (2009) Demir Çelik ve Gemi Söküm Tesislerinin Çevresel Etkileri, TMMOB Ġzmir
Kent Sempozyumu, p. 245-257
Bottcher, D., Rhue, D. (2000) Fertilizer Management - Key to a Sound Water Quality
Program, Circular 816, Florida Cooperative Extension Service, Institute of Food and
Agricultural Sciences, University of Florida, April 2000. http://edis.ifas.ufl.edu.
Bouselmi, L., Lamine, M., Ghrabi, A. (2008) Integrated Approach to Water Saving, Zer0-M
Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 16-19.
Çiçek N, Su Çerçeve Direktifi Ve Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Planı Örneğinde
AB ve Türkiye YaklaĢımı, Konya, Yük. Lisans Tezi 2009
Çanakkale Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Çanakkale Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Çanakkale Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009.
ÇOB (2004) Türkiye- Fransa ĠĢbirliği Projeleri Çerçevesinde ―Su Havzaları Yönetimi‖
Konusunda Fransa‘nın Paris, Pautarbes ve Orleans Kentlerine Yapılan ÇalıĢma Ziyareti
Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.a) Atıksuların Arıtımı Eylem Planı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye.
ÇOB (2006.b) Kentsel Atıksuların Arıtımı Yönetmeliği, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.c) Katı Atık Ana Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı
ÇOB (2007) Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği,
Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 8 Aralık 2007, Sayı:26724.
ÇOB (2008.a) Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar, T. C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2008.b) Türkiye‘de Su Sektörü için Kapasite GeliĢtirilmesi Projesi‖, EĢleĢtirme Projesi,
Ġspanya ÇalıĢma Ziyareti Türk Heyeti Görev Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2010.a) Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması
Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 23 Ocak 2010, Sayı:27471.
ÇOB (2010.b), Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü resmi internet sitesi, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı, www.cygm.gov.tr.
Baskı Ta
Dahl, S., Kurtar, B. (1993) Environmental Situation, Working Paper, No:21, Omerli and
Elmalı Environmental Protection Project - Feasibility Report, Omerli and Elmalı Joint
Venture, 1.1–5.10, Turkey.
Dawei, H. and Jingsheng, C. (2001) Issues, Perspectives and Need for Integrated Water
shed Management in China, Environmental Conservation, 28(4), p. 368-377.
DHA (2003) Drinking Water and Wastewater Treatment Sysem in Spain, Disenos Hidrolicos
Ambientales
Dore, M., Kushner, J., Zumer, K. (2004) Privatition of Water in the UK and France, Utility
Policy.
DSĠ (2010) Su Kalitesi Ölçümleri 2003-2009, Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara.
Dynesius M, Nilsson C. (1994) Fragmentation and flow regulation of river systems in the
northern third of the world, Science, 266, p. 753–762.
Ege Havzası Toprakları, T.C. KöyiĢleri ve Kooperatifler Bakanlığı, Ankara, 1979
ENVEST Planners Konsorsiyumu (2005) Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması
için Teknik Yardım Projesi (EHCIP) Düzenli Depolama Direktifi‘ne Özgü Yatırım Planı,
T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara.
Eroğlu, V. (2007) Water Resources Management in Turkey, Republic of Turkey Ministry of
Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works,
International Congress River Basin Managment Vol I., p. 321-333, 22-24 Haziran 2007,
Antalya.
EU (2003) Analysis of the EU Water Supply and Sanitation Markets and Its Possible
Evolution, Water Liberalization Scenarios, EC Community Research, Final Report for
Work Packagel, Euromarket
EU (2004) Gren Paper on Public Private Partnerships and Community Law on Public
Contracts and Concessions, European Comission
FAO (2002) Organic Agriculture, Environment and Food Security, Food and Agriculture
Organization of the United Nations, Edited by Scialabba, N., and Hatam, C., Rome, Italy.
Fradin G. (2007) Integrated Water Resource Managment at River Basin Level in France a
Participatory Way to Finance and Monitor Water Investments in a Sustainable Manner in
Baskı Ta
the proceedings of International Congress on River Basin Managment, Vol 1., p. 88-98,
organized by State Hydraulic Works of Turkey (DSĠ), Antalya, Turkey, 22-22 March.
Garcia-Gomez, A., Roig, A., Bernal, M.P. (2003) Composting of the solid fraction of olive mill
wastewater with olive leaves: organic matter degradation and biological activity,
Bioresource Technology, 86: 59–64.
Gökdemir B. (2007) ġebeke Suyunda SertleĢme ve Rekabet, Rekabet Kurumu Lisansüstü
Tez Serisi.
Gönenç, Ġ.E. (2006) Sürdürülebilir Havza Yönetimi, Havzalarda Doğal ve Sosyoekonomik
Sistemin Özellikleri, ĠGEM AraĢtırma ve DanıĢmanlık, Cilt I, ISBN: 9944-5621-1-4.
Gönenç, Ġ.E., Baykal, B.B., Tanık, A., Ġnce, O. (1997) Türkiye‘de Su Kaynakları Yönetimine
Yeni bir YaklaĢım, Türkiye‘de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II, 22–23 Mayıs
1997, Gebze Ġleri Teknoloji Enstitüsü, TÜBĠTAK Marmara AraĢtırma Merkezi, GebzeKocaeli, Cilt II, s. 727–741.
Green J. (2003) Regulations and the Balancing of Competing Interests in England and
Wales, Water Aid and Tearfund.
Grontmij Advies & Techniek bv vestiging Utrecht Houten (2003). Su Çerçeve Direktifi
Türkiye Uygulamaları El Kitabı-Final, Aralık 2003.
Gumbel, E. J. (1939) La Probabilité des Hypothèses, Comptes Rendus de l‘Académie des
Sciences, Paris, 209 p. 645 - 647.
Gündoğdu, V., Turhan, D. (2004) Bakırçay Havzası Kirlilik Etüdü ÇalıĢması, DEÜ
Mühendislik Fakültesi Fen ve Mühendislik Dergisi, C:6, S:3, s. 65-83
Gürel, M., Ekdal, A., Ertürk, A., Tanık, A. (2010) BütünleĢik Su Kaynakları Yönetimi, 2. Bursa
Su Sempozyumu, 22–24 Mart 2010, Bursa, s. 367–375.
Hazen, A. (1914) Storage to be Provided in Impounding Reservoirs for Municipal Water
Supply, Transactions of the American Society of Civil Engineers, 77, p. 1539-1669.
Hyndman, R. J. and Fan, Y. (1996) Sample quantiles in statistical packages, The American
Statistician, 50(4), p. 361 - 365.
Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar. (2008). Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Orman
Bakanlığı.
Baskı Ta
Ġl Envanteri Modernizasyonu 2007-2008.
Ġrtem, E., KabdaĢlı, S. (2001) Kıyı alanları yönetimi ile akarsu havzalarının yönetimi
arasındaki entegrasyon. Türkiye‘nin Kıyı ve Deniz Alanları III. Ulusal Konferansı 26-29
Haziran 2001, Bildiriler Kitabı, 21-30.
Ġrtem, E., Karaman, E. (2004) Edremit Küçükkuyu arasındaki turizm faaliyetlerinin kıyı
alanlarına etkisi ve önerilen yönetim programı, ĠTÜ Mühendislik Dergisi, C:3, S:1, s. 3-14
Ġzmir Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Ġzmir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Ġzmir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009.
Ġzmir Ticaret Odası 2009.
KabdaĢlı, S. (2010) Karasu Sahili Erozyon Probleminin Ġncelenmesi - Ön Değerlendirme
Raporu, Ġ.T.Ü. ĠnĢaat Fakültesi, Su ve Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Uygulama ve
AraĢtırma Merkezi.
Karakaya, N., Gönenç Ġ. E. 2006. Türkiye‘de Havzalar Arası Su Transferi Ġçin Bir Karar
Destek Sistemi. Ġtü dergisi/e: Cilt 16: 79-90.
Kondolf, G.M. (1997) Hungry water:Effects of dams and gravel mining on river channels,
Environ. Manag. 21 (4):533-551.
Kraume, M., Scheumann, R., Baban, A., El Hamouri, B. (2010) Performance of a Compact
Submerged Membrane Sequencing Batch Reactor (SM-SBR) for greywater treatment,
Desalination, 250, p. 1011–1013.
Langford, E. (2006) Quartiles in Elementary Statistics, Journal of Statistics Education, 14 (3),
www.amstat.org/publications/jse/v14n3/langford.html.
Manisa Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Manisa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Manisa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009.
Mann J. I., (2006). Instream Flow Methodologies: An evaluation of the Tennant Method for
Higher Gradient Streams in the National Forest System Lands in the Western US, MSc
Thesis, Colorado State University, USA.
Masi, F., El Hamouri, B., Abdel Shafi, H., Baban, A., Ghrabi, A. and Regelsberger, M. (2010)
Treatment of segregated black/grey domestic wastewater using constructed wetlands in
Baskı Ta
the Mediterranean basin: the Zer0-m Experience, Water Science & Technology, 61(1), p.
97-105.
Mateos, L., Lorite, I., Lozano, D. and Fereres, E. (2005) Water Govarnance and Managment
in The Water Users‘ Association of Spain, OPTIONS méditerranéennes, Serial B., No 48.,
p. 233-241.
MosleyMP. 1983. Flow requirements for recreation and wildlife in New Zealand rivers—a
review. Journal of Hydrology (N.Z.) 22(2): 152–174.
Murat, S. (2010) Mechanisms and Modelling of Segregated Household wastewater treatment
by Membrane Bioreactor, PhD Thesis, Ġstanbul Technical University.
Murat, S., Atasoy, E., Baban, A. (2008) Use of Membrane Bioreactor Technology within the
Sustainable
Water
Management
Concept,
Zer0-M
Journal
Sustainable
Water
Management, Issue 2, p. 25-29.
Negro, M.J., Solano, M.L. (1996) Laboratory composting assays of the solid residue resulting
from the flocculation of oil mill wastewater with different lignocellulosic residues, Compost
Science and Utilization, 62–71.
Nolde, E. (2008) Establishing Grey Water recycling, Zer0-M Journal Sustainable Water
OECD (2008) Çevresel Performans Ġncelemeleri, Organisation for Economic Co-operation
and Development, Türkiye.
Oenema, O., Roest, W.J. (1998) Nitrogen and Phosphorous Losses from Agriculture into
Surface Waters: The Effects of Policies and Measures in the Netherlands, Water Science
and Technology, Vol. 37, No: 2, p. 19-30
Orth DJ, Maughan OE. 1981. Evaluation of the ‗Montana method‘ for recommending
instream flows in Oklahoma streams. Proceedings of the Oklahoma Academy of Science
61: 62–66.
ÖEJV (1993) Ömerli-Elmalı Joint Venture/ Protection Ömerli and Elmalı Environmental
Protection Project, Feasibility Study, Progress Report, Ġstanbul Water and Sewerage
Administration, Turkey.
OTEUĠY, 2006. Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik. Resmi
Gazete, Tarih: 17.10.2006, No: 26322.
Baskı Ta
Özalp, D. (2009) Doğu Karadeniz Havzası‘nda Yayılı Kirletici Kaynakların Belirlenmesi ve
Yönetim Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, DanıĢman: Prof. Dr. AyĢegül Tanık, ĠTÜ, Fen
Bilimleri Enstitüsü
Öztürk, Ġ. (2008) Büyük Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen
Havzası Entegre Koruma ve Su Yönetimi Master Planı, Nihai Rapor, ĠTÜ, Ġstanbul
Öztürk, Ġ., Özabalı, A., Karakaya, Ġ., Eriçyel, K., (2009) Tersakan Havzası Entegre Koruma
Eylem Planı, Amasya Ġl Özel Ġdaresi Müdürlüğü, BĠOSFER DanıĢmanlık ve Mühendislik
Ltd., Cilt I, II.
Parker, G.W., Armstrong, D.S., Richards, T.A. (2004) Comparison of Methods for
Determining Streamflow Requirements for Aquatic Habitat Protection at Selected Sites on
the Assabet and Charles Rivers, Eastern Massachusets 2000-02. US Geological Survey
Scientific Investigaiton Report 2004-5092. 72p.
Postel, S.L. (1998) Water for food production: will there be enough in 2025?, BioScience, 48,
p. 629–637.
Reiser, D.W., Wesche, T.A., Estes, C. (1989) Status of instream flow legislation and practise
in North America, Fisheries, 14(2), 22–29.
Revenga, C., Brunner, J., Henninger, N., Kassem, K., Payne, R. (2000) Pilot Analysis of
Global Ecosystems: Freshwater Ecosystems, World Resources Institute, Washington, DC.
Regelsberger, M. (2005) Zer0-M: Shifting Wastewater from a Disposal problem to an Asset,
Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 3-5.
Regelsberger, M., Baban, A., Bouselmi, L., Abdel Shafy, H., El Hamouri, B. (2007) Zer0-M,
Sustainable Concepts Towards a Zero Outflow Municipality, Desalination 215, p. 64–72.
Roig, A., Cayuela, M.L., Sa´nchez-Monedero, M.A. (2005) An overview on olive mill wastes
and their valorisation methods, Waste Management, 960-969.
Sarıkaya, H.Z., Çiçek, N. (2010) Su Kaynaklarının Yönetimi, AB Süreci ve Çevre ve Orman
Bakanlığı Uygulamaları, TÜBA Günce Dergisi, Mart Sayısı, 40, s. 5-13.
Scheumann, R., Masi, F., El Hamouri, B., Kraume, M. (2008) Greywater Treatment as an
Option for Effective Wastewater Treatment, Zer0-M Journal Sustainable Water
Baskı Ta
SÇD (2000) Su Çerçeve Direktifi (Water Framework Directive-WFD) (2000/60/EC), Official
Journal
(OJ
L
327),
Yürürlüğe
giriĢ
tarihi:
22
Aralık
2000,
http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html.
Stolze, M., Piorr, A., Haring, A., Dabbert, S. (2000) The Environmental Impacts of Organic
Farming in Europe, Organic Farming in Europe, 6, Stuttgart, University of StuttgartHohenheim, Germany.
Tennant, D.I. (1975) Instream Flow Regimes for Fish, Wildlife, Recreation and Related
Environmenal Resources, US Fish and Wildlife Service, Billings, Mont.
Tanık, A. (2007) Integrated Watershed Management, Ders Notları, ĠTÜ Çevre Mühendisliği.
Tchobanoglous, G., Burton, F.L. (1991) Wastewater Engineering: Treatment and Reuse,
McGraw-Hill, Boston.
Tharme, R.E. (2000) An overview of environmental flow methodologies, with particular
reference to South Africa. In: Environmental Flow Assessments for Rivers: Manual for the
Building Block Methodology, King JM, Tharme RE, De Villiers MS (eds). Water Research
Commission Technology Transfer Report No. TT131/00. Water Research Commission,
Pretoria, South Africa; p 15–40.
Tharme, R.E. (2003) A Global Perspective on Environmental Flow Assesment: Emerging
Trends in The Development and Application of Environmental Methodologies for Rivers,
River Research and Applications, 19, 397-441.
TÜBĠTAK MAM (2001) Kümes ve Ahır Gübrelerinin Geri Kazanılması ve Bertarafı Projesi,
Nihai Rapor.
TÜĠK (2008) Tarım ve Hayvancılık Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu
TÜĠK (2009) Nüfus Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu
TÜĠK (2010) Çevre Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu
TÜSĠAD (2008.a) Türkiye‘de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler, Türk Sanayicileri ve
ĠĢadamları Derneği (TÜSĠAD) Yayını, No: T/2008–09/469.
TÜSĠAD (2008.b) Küresel Su Krizine Çözüm ArayıĢları: ġebeke Suyu Hizmetlerine Özel
Sektör Katılımı-Dünya Örnekleri IĢığında Türkiye için Örnekler, Türk Sanayicileri ve
ĠĢadamları Derneği
Baskı Ta
Uğur, H., Akpınar, N. (2003) Yenikent Zir Vadisinde yer alan kum ocaklarının neden olduğu
çevre sorunları ve bu alanların geri kazanım olanakları. Tarım Bilimleri Dergisi, 9(1), s.3539.
UN (1997) Guidelines and Manual Land-Use Planning and Practices in Watershed
Manegement and Disaster Reduction, Economic and Social Commission for Asia and the
Pacific United Nations.
UN (2009) World Water Development Report 3, United Nations, UNESCO ISBN:
978923104095-5.
URL 1: www.dpt.gov.tr
URL 2: www.europa.eu.int
URL 3: www.alosbi.org.tr
URL 4: http://www.daheiser.info/excel/notes/NOTE%20N.pdf
Wach, G. (2005) Sanitary Facilities, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue
1, p. 36-39.
Waddle, T. (1998b) Development of 2-dimensional habitat models. In Hydroecological
Modelling. Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker
C, Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and
Water Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech
Republic. VUV: Praha; p. 19–22.
Waddle, T. (1998b) Development of 2-dimensional habitat models. In Hydroecological
Modelling. Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker
C, Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and
Water Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech
Republic. VUV: Praha; p. 19–22.
Wong, S. (2009) Instituonalizing Water Governance in England and Wales: Potential and
Limitations, Journal of Natural Resources Policy Research, Vol 1., No. 4., p. 307-320, UK
World Commission on Dams (WCD) (2000) Dams and Development: A New Framework for
Decision-making, The report of the World Commission on Dams, Earthscan Publications,
London.
Baskı Ta
Yazgan, M. S. (2006). Organik Tarım ve Çevre ile ĠliĢkisi, Bölüm 1, Sürdürülebilir Rekabet
Avantajı Elde Etmede Organik Tarım Sektörü- Sektörel Stratejiler ve Uygulamalar,
Uluslararası Rekabet AraĢtırmaları Kurumu Derneği, Editörler: Eraslan, H.Ġ. ve ġelli, F.
Ġstanbul.
Yıldız, M., Özkaya, M., Gürbüz, A., Uçar, Ġ. (2007) Turkey Surface Water Potential and Its
Change in Time, Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General
Directorate of State Hydraulic Works, International Congress on River Basin Managment,
Vol I., s. 127-139, 22-24 Haziran 2007, Antalya.
Yılmaz, C. (2005) Kızılırmak Deltasında meydana gelen erozyonun coğrafi analizi, Türkiye
Kuvaterner Sempozyumu, 2-5 Haziran 2005, s. 227-234.
Zessner, M., Lampert, C., Kroiss, H. and Lindtner, S. (2010) Cost Comparison of Wastewater
Treatment, Water Science and Technology, 62 (2), p. 223-230.
Baskı Ta

Kuzey Ege Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

Benzer belgeler

Eroğlu - Kıbrıs Postası

Ankara`nın Kitapları

Bayim Olur Musun?

Ege Üniversitesi Dünya Şampiyonu... - Ege-book