osMANLr-rURK TARiHgilirbi UzeninE NoTLAR

osMANLr-rURK TARiHgilirbi UzeninE NoTLAR
Frof. Dr. Halil iruAlClX.- Dog. Dr. Bfilent ARl.'
Osmanlr-TUrk tarihi, XlV. yuzyrldan beri dUnya tarihini yakrndan
ilgilendiren konulardan biridir. Osmanlrnrn Avrupa'yla iligkileri Nicolae lorga
(Jorga)1 ve Johdnn Wilhelm Zinkeisen2 tarafrndan gegen astrda yaztlmrgtrr.
Osmanhnrn genel tarihi, do$u kaynaklannr da kullanan Joseph von Hammert
tarafrndan yine Almanca olarak basrlmrg ve Hellert tarafrndan Fransrzcaya
gevrilmigtir. Hammer'in eserinin son ciltleri harig dnemli bir krsmr Atd Bey'in
dUzeltmeleri ile memleketimizde klasik bir kaynak niteli$inde bugune dek
kullanrlagelmigtir. TUrkiye'de genel Osmanh tarihi Uzerinde son klasik eserler
ismail Hakkr Uzungargrha ve Enver Ztya Karals tarafindan yayrmlanmrg
bulunmaktadrr.
Osmanlr tarihine ait belge fonlarr istanbul'da Osmanh argivinde ve
Avrupa argivlerinde buy0k seriler hdlinde mevcuttur. Yalnrz istanbul Osmanlr
argivinde 150 milyon kadar belge oldu$u tahmin edilmektedir. Bunun % BO'i
bilgisayarda kodlanmrgtrr. Avrupa'da Osmanlr tarihini ilgilendiren belge
fonlarr, bagta itatya olmak Uzere Fransa, ingiltere, Avusturya ve Rusya
argivlerinde buyUk seriler h6linde mevcuttur. Bu argivlerdeki belgeler krsmen
seriler hdlinde yayrmlanmlgtrr. Sanudoo italya argivlerinden belge ozetlerini "i
Diarii" adryla 58 cilt h6linde negretmig bulunmaktadrr, Aynca Venedik
elgilerinin senatoda okuduklarr raporlar tig cilt h6linde Alberi' tarafrndan
yayrmlanmrgtrr, Venedik balyoslannrn istanbul, Paris, Madrid ve Londra'dan
gonderdikleri raporlar ingilizceye gevrilerek Londra'da basrlmrgtrr.E Fransrz
argivinden XVl. asra ait belgeleri E. Charridre dort cilt hdlinde yayrmlamrgtrr.e
Bundan once Avrupa argivlerinden topladr$r belgeleri lorga, "Notes et
Extraits" adlr altr ciltlik eserinde negretti. lorga aynca Romanya'da
Hurmuzaki belge koleksiyonunda da binlerce vesika yayrmladr. Yine
'Bilkent
*
Universitesi Tarih BolUmrl O$retim Uyesi
Qankaya Universitesi Uluslararasr iiigkiler 86lUmU 0gretim Uyesi
'Nicolea Jorga; Geschichte des Osmanischen Reiches,5 cilt, Gotha, 1908-1913.
TUrkge
baskrsr Nicolea Jorga, Osmanh lmparatorlu$u Tarihi, 5 cilt, lstanbul, Yeditepe, 2005.
' Johann Wilhelm Zinkeisen; Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa,T cilt, Hamburg,
1863. Turkge tercumesi Yeditepe Yayrnlarr tarafindan hazrrlanmakta olup 2007
yrlrnda
basrlacaktrr.
3
Joseph Freiherr Hammer Purgstall; Geschichte des Osmanischen Reiches,l0 cilt, Pesth:
Hartleben's Verlag, 1835. eser Mehmet AtA Bey tarafrndan TUrkgeye tercUme edilmigtir: Devlet-i
Osmaniye Tarihi, istanbul, 1329-1336.
o
lsmail Hakkr Uzungargrh; Osmanlr Tarihi,4 cilt, Ankara, TTK, 1954.
u
Enver ZiyaKaral; Osmanh Tarihi, 5 cilt, Ankara, TTK, 1954.
" M. Sanuto; I diarii, 58 cilt, Venedik, 1879-1903.
E. Alberi; Le relazioni degi ambasciatori Veneti al senato, durante il secole decimosesto,
Florence, 1B39-1869.
8
Calendar of State Papers and Manuscrips, Relating to English Affairs, Existing in the Archives
and Collections of Venice, and in Other Libraries of Northern ltaly, London: Printed for her
Majesty's Stationary Offi ce.
" E. Charridre; N6gociations de la France Dans le Levant ou Correspondances, Mdmoires et
Actes Diplomatiques, Paris: lmprimerie lmperiale, 1860.
'
213
Hollanda argivlerinde mevcut Osmanll ve Akdeniz tarihine
! iligkin belgeler altt
cilt halinde
basrlmrgtrr.lo
15 kadar memlekette yapllan bUtun bu Eahgmalartn hemen fremen
tam bir bibliyografyastnl Viyana'da Andreas Tietze'nin gll<ardr$r "Tut*ische
Anzeiger"de bulmak mUmkUndtir. Bu argiv galrgmalartnln lgt$l alttnda
Osmanll tarihi aragtlrmalarr tamamryla yeni bir igerik kazanmakta, eski
garpltllmrg gorugler dUzeftilmekte ve Osmanlr tarihinin bilinmeyen birgok
cephesi aydrnlatrlmaktadrr. Burada garprcr bir misal vermek gerekirse;
Osmanll argivinden , 1432 tarihli en eski bir trmar icmal defterinin' '
yayrmlanmasr, Balkan tarihi Uzerinde bildiklerimizi kol<Unden degigtirdi. Bu
defter, Osmanlllarrn fetih srrasrnda yerli askerT aristol<rat srntfr, kendi ttmar
sistemi igine aldlglnl ortaya glkarmaktadrr. Bu gerge$i, Bilkanlar'rh,di$er
bolgelerinde de gormel<teyiz. Osmanlr fetih ve yerlegryesinin kogullan ve
gergelderi bu belge yayrnlarryla tamamen de$igmel<tedir. Bu OrneQe gore
Osmanlr argiv belgeleri Uzerindeki galrgmalar, Avrupa'yl4 Arap memleketleri,
Hindistan hatta Uzal< Do$u ile iligkiler Uzerinde yepyeni perspektifler oftaya
grkacaktrr,
Bu makalede, Osmanll tarihgili$i ve vekayinameler Uzerindu gln"J Oit
de$erlendirme sunaca$rz. Ardrndan, TUrkiye Cumhuriyeti donemindeki
tarihgilil< uzerinde klsa bir ilave yapaca$rz. Osmanlr tarihgili$ini genel
hatlarryla gu d6nemlere ayrrmak mUmkUndUr:
1. XV. asrr sonlarrnda
ll. Bayezit
devrine gelinceye kadar Osmanlt
tarihgili$i,
2. ll. Bayezit devrinde yazrlan genel Osmanlr tarihleri (Tev6rih-i Al-i
osman),
Kanuni sureyman devrinde, bu surtanrn
kapsayan genel tarihler ve
4.
gehnameler,
rrun sartanat yrlrarrnr
:a -
VakanUvisli$in kurulmasryla devletin tarihinin vakanuvisler
tarafrndan donem donem yaalmast,
5. XlX, aslrda Batrnrn tesirinde genel Osmanlr tarihleri
yazrlmaya
baglanmast,
6. Cumhuriyet devri Osmanlr tarihgiligi.
1. 1300-1490 Ddnemi ve
Menakrpnameler +
.
Bu donemde, onemli sayrlan zaferler ve sultanlar_,ipin menaklpname
tarztnda birgok tarih kitabrnrn yazrldr$rnr biliyoruz. Aglkpagazade, tarihinde,
bu gegit menakrpnameleri, kendi eserinde krsaltarak verdi$ini ifade
etmel<tedir. Bu ddnemin Osman Gazi'den Yrldrnm Bayezit'e kadar olan tarihi
ilk kez Yahgi Fakih tarafrndan derlenmigtir. Yahgi Fakih, bilgilerinin onemli bir
krsmrnr Sultan Orhan'rn imamr olan babasr ishak Fakih'ten nakletmdlgdir.
'o Bronnen Tot De Geschidenis Van Den Levantschen Handel; Ed. K. Heeringa, 's-Gravenhage:
Maftinus Nijhof, 1910.
tt Halil Inalcrk; Hicri 835 Tarihli S0ret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara,
TTK, 1954.
214
Bu ilk derleme Osmanlr tarihi maalesef kayrptrr. Fakat
Agtkpagazade,
"Tevdrih-i At-i Osman" adlt ve yine derleme olan tarihinde bu kitabr esas
aldr$lnl ifade etmektedir. Bunun drgrnda Agrkpagazade birtaktm bagka
menaklpnameleri de kullandl$rnl igaret eder. Agtkpagazade'nin ifadesinden,
bu donemde birgok menaklpnamenin yaztlmrg oldu$unu anltyoruz. Bu
menakrpnamelerin gogu bugUn kayrptrr. Ancak biz aragttrmalartmtzda ll.
Murat devrine ait "Gazav6t-r Sultan Murad bin Mehemmed Hdn " adll
menakrpnameyil"2 MevlUt O$uz'la beraber bulup negrettik.
Yaklnlarda ben bdyle bagka iki menakrpnameyi daha ortaya glkardtm.
Bu menaklpnameler, unlU Gernriyanlr gair Ahmedi'nin, Osmanlt hizmetine
girdikten sonra yazdr$r mensur iki menakrpnamedir. Bu menaktpnamelerin
r
389
eden
tasvir
bir
385-1
tarihinde Kosova gazasrn
gazavatname,13 ikincisi Sultan l. Mehmet'in 1402-1413 arasrndaki tarihidir.la
birincisi
1
Ahmedi'nin "iskenderndme"de baglangrgtan Suleyman Qelebi'ye kadar olan
Osmanlr tarihini ozetleyen "Tevdrih-i MUl0k-i At-i Osman"15 adll manzum,
klsa tarihi goktan beri malumdu. Fakat yukarrda bahsedilen iki
menakrpnamesi NegrT tarihine aynen alrnmrg olmakla beraber Ahmedi'ye
aidiyeti gimdiye kadar bilinmiyordu. Bu suretle bu donemlere ait, yani XlV.
yUzyrl baglannda yazrlmrg iki menakrpname daha tarih sahnesine glkmrg
bulunmaktadrr. Bu gibi menakrpnameler Kosova Savagr zaferi yahut Varna
Savagr zaferi gibi bUyuk hadiseler dolayrslyla yaalmrg gazavatname,
fetihname tarzrndaki eserlerdir. Agrkpagazade'nin Ozetledi$ini soyledi$i bu
gibi daha birgok menakrpnamenin yazrlmrg oldu$una gUphe yoktur.
Ahmedi'nin iki menakrpnamesi Negri tarafrndan aynen aktanlmrgtrr.
BUyUk zaferler dolayrsryla yazrlmrg menakrpname
tarz,
Osmanlr
devrinde Farsga
tarihgili$inde bundan sonra da devam etti. Fatih
"Gazdndme-i R0m", daha sonraki devirlerde ll. Bayezit devri igin
"Kutbndffie",16 Kanuni SUleyman'rn seferleri igin Matrakgr Nasuh'un ve
Lokman'rn yazdr$r $ehname'ler, XVl. astr sonlarrnda Mustafa Ali'nin gark
seferleri (Osmanlr-iran harpleri . 1578-1590) uzerine yazdr$r "NusretnAme"
bu gibi menakrpname tarzrnda eserlerdir. Bunlar belli baglr bir seferi veya
zaferi bUtUn teferruatlyla anlatrrlar.
Yukanda belirtti$imiz gibi Osmanlr tarihinin belli bir devir sonuna kadar
genel tarih olarak ilk tertip eseri guphesiz Yahgi Fakih'in tarihidir. Bu tarih
" Halil lnalcrk, MevlUt O$uz; Gazavdt-r Sultan Murad b. Mehemmed Han, izladi ve Varna
Savaglart (1443-1444) Uzerinde Anonim Gazavdtndme, Ankara, TTK, 1989.
13
Inalctk; Ahmedi's "Ghaz6n6me on the Battte of Kosova", Les Annales de I'Autre lslam, no: 7,
INALCO-ERISM, Paris, 2000, s 21-26.
1o
Ahmedi'nin bu iki menakrpnamesi hakkrnda daha genig bilgi igin bk. Inalcrk; "Klasik Edebiyat
Mengei: lrani Gelenek, Saray lgret Meclisleri ve MusAhib $airler", TUrk Edebiyatr Tarihi, c.1,
Ankara, KUltur ve Turizm Bakanll$r, 2006, s 264-267
15
Kemal Sllay; History of the Kings of the Ottoman Lineage and Their Royal Holy Raids Against
the f nfidels, Cambridge: Harvard University, Turkish Sources LV,2004.
tu
Firdevsi-i R0mi; Kutbndme (Krssa-i Midifli), SUleymAniye KUtUphanesi, H6fet Efendi, No: 643.
Kutbndme ; Haz. lbrahim Olgun, lsmet Parmaksrzo$lu, Ankara, TTK, 1 980.
215
daha sonraki devirlerde Ahmedi'ye, Aglkpagazade'ye, Negri'ye, anonim
TevArih-i Al-i Osman'a, Hadidi'ye, Behigti'ye, Ruhi'ye, Orug'a ve bagkalartna
kaynak olmugtur. Bu ana kayna$r, tam veya eksik olarak veya ilavelerle, bu
yazarlann eserlerinde bulmak mUmkUndUr. Bu nedenle o donem tarihi
Uzerinde aragtlrma yapanlar yukanda bahsedilen bUtUn bu kaynaklan bir
arada, kargrlagtrrarak kullanmak
zorundadtrlar.
ra
Fatih devrinde $ukrullah'rn Farsga ve Karamani Mehmet Pgga'ntn
Arapga Osmanll tarihi risaleleri, genel Osmanlr tarihi Uzerinde basit birer
kronolojiden ibaret kalm rgtrr. Fatih devri uzerinde istanbul fethinden ll.
Bayezit'in ilk yrllanna kadar yazrlmrg gahsi bir eser Tursun Bey'in "TArih-i
Ebu'l-Feth"idir.tt Tursun Bey, ll. Bayezit devrinde de sa$ idi. Onun 1499'a
kadar yagadr$r biliniyor. Tursun Bey Mahmut Paga'nrn bag katibi olarak *
olaylarr Qok yakrndan takip eden bir burokrattr. Onun amcasr meghur
Anadolu beylerbeyi Bursalr Hamza Bey'dir. Yine Fatih devrinde 1467'ye
kadar bir Tevarih-i Al-i Osman, yani bir genel Osmanll tarihi yazaa Orug
bilinmektedir.ls Orug, bazt ilavelerle anonim Tevdrih-i At-i Osman'lardan
farklr de$ildir. Halk igin yaztlmrg bu TevArih-i AI-i Osman'lar XVl. asrrda da
krsa tarihler olmalan dolayrsryla cidden populer olarak okrnmaktaydr. Bunlar
arasrnda 1550'lere kadar bu tarzr devam ettiren Muhittin El-CemalT'nin tarihi
ve bunun gibi birgok tarih mevcuttur.
2. ll. Bayezit Devrinde Tarihgilik
Agrkpag azade, Yahgi Fakih'ten sonraki olaylan XV. asrr *'nlrnn,
kadar getirmig gorUnmektedir. O, bu derleme (komplasyon) tarihini yazmaya
1474'te baglamrg ve ll. Bayezit devrinde devam etmigtir." Aynr devirde yine
bagka bir komplasyon Negri'nin "CihannumA"srdrr.20 Negri bUtun oteki
Osmanlr tarihgileri gibi Osmanlr tarihini islam tarihinin bir devamr, bir pargasl
gibi yorumlamaktadrr. Negri XlV. yUzyrl sonlarrnda yazlmrg olan genel
Osmanlr tarihleri arasrnda, kaynaklan bakrmrndan en kapsamlr olanrdrr.
Esas itibarryla Agrkpagazade'yi ve yukanda agrkladrgrTtz Uzere Ahmedi'nin
eserlerini ve aynca yeni bir kaynak olarak tarihT takvimleri kullandr. Yine ll.
Bayezit zamanrnda, Negri'den sonra daha iddialr ve genel Osmanlr tarihleri
yaztlmrgtrr. Bunlar idris-i Bitlisi'nin Hegt Bihigt'i (Farsga),.KemalpagazEdp'nin
TevArih-i Al-i Osman't, Ruhi'ye atfolunan Ruhi Tarihi'dir.21
Ruhi tarihine, yahut RuhT'ye atfolunan Oxford yazmasrna gore, ll.
Bayezit bu tarihgileri huzuruna gagrrmrg ve bu buyUk imparatorlu$un ganrna
"
Tursun Beg; Tarih-i Ebu'l-Feth, istanbul, Ahmet lhsan Matbaasr, 1330. Tursun Bey; Tarih-i
EbU'l-Feth , Haz. Mertol Tulum, istanbul, lstanbul Fetih Cemiyeti, 1977.
tt
Orug b. Adil; Tevdrih-i Al-i Osm an, Haz. Franz Babinger, lstanbul: Matbaa-i Amir6, TUrkiye
Cumhuriyeti Maarif Vekdleti Negriyatl, 1341
'n Agrkpagazilde Dervig Ahmet Agrki;Tevarih-i Al-i Osman, lstanbul: Matbaa-i Amire, 1332.
'o Mehmet NegrT; Kitdb-r CihannUm d, Haz. Faik Regit Unat-Mehmet A. Kdymen, Ankara, TTK,
'
1949.
21
Tarihi; Haz. Halil Erdo$an Cengiz-Yagar YUcel, TTK, Belgeler, Turk Tarih Belgeleri
Dergisi, c.XlV, Sayr 18, Ankara, 1992,s.359-472.
RuhT
216
*
*-
,
uygun bUyUk bir tarih yazmalannr istemigtir.22 Boyle bir istek tabiidir; gUnkti,
Fatih devrindeki bUytik fetihlerden sonra guglu bir imparatorluk olarak ortaya
grkan Osmanhnrn ganrna uygun genel bir tarih o zamana kadar yazrlmamtgtr.
Osmanlrlarrn XlV. ytizyrl bagrndan beri 6rnek aldrklart bUyUk imparatorluk,
Timur ve o$ullarrnrn imparatorlu$u idi. Timur'un tarihi, Zafername adr alttnda,
Farsga, yUksek inga diliyle yazrlmrg muazzam eserlerdir. ldris-i Bitlisi bu tarzr
ornek alarak her padigin igin bir cilt olmak uzeri Farsga, Hegt Bihi9t23 adh
bUyUk eserini yaz:.p sultana takdim etti. Devrin buyUk Alimi ve mUngisi
Kemalpagazade de Turkge olarak sekiz cilt hAlinde Osmanlt tarihini yazdr.'"
idris, Kemalpagazade ve Ruhi, UgU de genel eserlerini yazarken baghca
kaynak olarak NegrT'yi esas tutmuglardlr. idris'in sekizinci cildinde orijinal
krsrmlar bulunmaktadrr. Orada devrinin bUyuk adamlarryla yaptt$r
g6rUgmelerden ve kendi mugahedelerinden ilaveler vardtr ve son cildi
hakikaten orijinal bir tarih sayrlabilir. idris'in daha 6nce yazrlmrg tarihleri
kullanrrken de en iyi nUshalan gordU$U anlagrlryor. QUnku bazen Negri'de
of mayan birtakrm bifgiler ve tarihfemeter bulunmaktadrr. idris'in o$lu Ebu'lFazl onun eserini Selim devrine kadar getirmigtir.zs Kemalpagazade'nin ve
Ruhi'nin eserferinde yine Negri esas ahnmrgtlr. Bu suretle Agrkpagazade'de
olmayan Ahmedi'nin
iki menaklpnamesi bu derlemelerde yer almrg
bulunuyor.
ll. Bayezit zamanrnda sultan igin yUksek ve edebi bir uslupla yaztlan
bu eserler yan rnda, halk ve askerler igin Osmanh tarihini basit bir dille
ozetleyen anopim26 "Tevdrih-i At-i Osmanr'lar mevcuttur. Bu halk kitaplarrnda
"
"Sultan Bayezid bin Mehemmed Han bin Murad Han,...gun bu bende-izaif U kalilu'l-bizd'a ki
ebd an ced ol hAneddn-r gerif nimetiyle perverde olmugdur; saadet mUsaadet ve devlet
muavenet edub ol padigah-r kerimUn gerif hidmetiyle mUgerref olub silk-i hudddm ve dbidinde
mUnselik olmak mUyesser oldu ... bazt muhaverAt-r gerifeleri esnasrnda bu mani fehm olundu ki
tevdrih-i seldtin-i ulU'l-emr-i lsfamiyye ki cenab-r Hakk celle ve a'l6dan icab-t itaatde tan-i resul
vaki' olmuglardr. Badehu kasasi'l-enbiya ahsen-i kasas gOrUnUr, bu cihetdendir ki ekabir-i ulema
anun zabtrna ve tahririne mUltezim olub ol babda kitablar tasnif etmiglerdUr, amma tevArih-i
egref-i seldtin ki Al-i Osman'dur, ibdrAt-r '6mU'n-nef ile kemAyenba$i cem olmamrgdur, olsa
miistahsen idi. Bu bende-i hakir mana-yr mezk0ra rttrla' b6is oldu ki, ol tev6rih ib6rat-t TUrkiyye
ile ki diydr-r R0m'da '6mu'n-nefdir cem ide. Pes bu kitabda selAtTn-i aliyye-i Osm6niyye
hikayyetlerinden malum olanlarun sahihleri al6 vechi'l-ihtisar tedvin olundu". Halil Erdo$an
Yticel; "Ruhi Tarihi Oxford Ntjshast", Belgeler, c.XlV, Sayr 18, Ankara, 1992, s.369.
gegitli yazma nUshalarr vardrr. ldris'in kendisi de
9engiz-Yagar
tt
Avrupa'da ve Turkiye'deki kUtUphanelerde
eserini dUzelterek birkag defa yazmrgtrr. TUrkiye'deki nUshalan: ldris-i Bitlisi; Hegt Bihigt,
lstanbul, N0r-i Osmaniye, No: 3078; Hamidiye, Nu: 928; Aya Sofya, Nu: 3544.
24 Kemalpagaz6de'nin tarihinin bazt ciftleri TUrk Tarih Kurumu taraftndan bastlmtgtrr:
Kemalpagao$lu $emsUddin Ahmed lbn-i Kemal, Tevdrih-i Al-i Osman, l, ve ll, Defter; Haz.
$erafettin Turan, Ankara, TTK, 1991. lbn Kemal (Kemalpagazade); Tevdrih-i Al-i Osman, lV.
Defter, Haz. Koji lmazawa, Ankara, TTK, 2000. lbn Kemal; Tevdrih-i Af-i Osman, Vll. Defter,
Haz. $erafettin Turan, Ankara, TTK. Kemal Pagazade; Tev6rih-i Al-i Osman, Vlll. Defter, Haz.
Ahmet U$ur, Ankara, TTK, 1997. Kemal Pagaz6de; Tevdrih-i Al-i Osman, X. Defter, Haz.
$efaettin Severcan, Ankara, TTK, 1996.
'" Ebu'l-Fazl, mUderrislik ve kadrhktan
sonra bagdefterdarlrk yapmrgtrr. Hegt Bihigt'e yazdr$r
ifave tarih kitabrntn yanr srra babasrnrn Selimname adfr eserini de toplayrp dtizenlemigtir.
26
Tevdrih-i Al-i Osman Die Altosmanisehen Anonymen Chroniken; Haz. Friedrich Giese,
Bresfav, 1922. F. Giese negrinin yeni harflerle baslmr: Tevdrih-i Al-i Osman; Haz. Nihat Azamat,
lstanbul, Marmara Universitesi Yay., 1992. Berlin Devlet KUtUphanesi (Kdnigfichen Bibliothek)
Hs 216 numarada kayrtll ve sonraki ddnemlere ait bir di$er anonim tarih, Anonim Osmanlr Tarihi
(1Oee-1 116t1uu:-,704); Haz, Abdulkadir O*Tifnkara, TTK, 2000.
Osmanlr hanedanrnr, bazt sultanlarrn hareketlerini tenkit eden satrrlara
rastlanrr. Bayezid devrinde evvelce izah etti$imiz gibi bazr mUnferit gazalar,
fetihler uzerine de eserler yazrlmrgtrr. Bunlardan en tipik olanr Midilli tizerine
seferi tasvir eden "Kutbnime"dir.
Bayezit'in son yrllannda Selim ve kardegleri arasrnda taht igin buyUk
bir mucadele baglamrgtr. Selim tahtr ele gegirip kardeglerini bertaraf ettikten
sonra Osmanlr gevrelerinde bu mUcadeleyi anlatan ve Selim'l'veya rakiplerini
tutan birgok risale yazrlmrgtrr. Oyle anlagrlryor ki bu taht mUcadelesi Osmanlr
dUgunce hayatrnda buyuk aynlrklara neden olmugtur. "selimname" adlyla
yirmidenfazla yazrlmrg olan bu risalelerden bir krsmr Selim'e kargr, bir krsmr
ise Selim'i destekler nitelikte dir.27
3. Kanuni Srileyman Devrinde Tarihgilik
XVl. asrrda, Kanuni SUleyman'tn veziriazamlarr RUstem Paga, Lutfi
Paga28 ve Ayaz Paga tarihler yazmgtardrr. Bu veziriazamlar, yazdrklarr
tarihlerin bagtna yukanda bahsetti$imiz anonim tarihleri aynen almrglardrr.
RUstem Paga tarihi basrlmamrgtrr, fakat LUtfi Paga tarihi yayrmlanmrgtrr. Bu
devlet adamlan anonimleri kullandrklarr gibi kendi zamanlanna ait onemli
bilgiler de vermektedirler. Bu eserlerin anonimlerden alrnan krsrmlarrnda,
anonimlerin asrllarrnda olmayan aynntrlar mevcuttur. Bu sebeple eski
devirlere ait aragtrrm alar igin kullanrlabilir.
Kanuni devrinin ilk yrllan Kemalpagazade'nin buyuk tarihindeki son
"MohagnAme"
ciltte
adryla bilinmektedir. Kanuni devrinde yazrlmrg betti bir
tarihe kadar olan vekayiname tarztndaki eserler de gunlard rr: Ferdi'nin
"SUleymannAme" adlt eseri, bu devrin tarihini 1542'ye kadar kaydeder. Yine
bu devir igin bir genel tarih, meghur Nigancr Celalzade Mustafa'ntn yazdr$r
"Tabak6tU'l-Memalik" adlt eserdir. Celalzade eserine devlet tegkilatl ve ulke
hakktnda da pasajlar, fasrllar koymugtur. Bu devirde genel tarih yazanlar
arastnda El-LAri'nin Farsga dunya tarihini zikretmek lazrmdlr. O, SUleyman'tn
OlUmUne kadar bir Osmanlt tarihi vermigtir. Aynr devirde yine bir genel
Osmanll tarihini Arapga olarak yazm g olan CennAbi'yi de zikretmek gerekir.
Bu devirde eski menakrpnameler tarztnda Kanuni'nin hemen hemen
her seferi igin bir gazavatname yahut fetihname yazrlmrgtrr. Bunlann iginde
en gdze garpant Nasuh Matrakgr'nrn eserleridir. Onun "Fetihn6me-i
Karabu$dan" adlt eserinden bagka "Bey6n-r MenAzil-i Sefer-i lrakeyn" adll
eseri bilinmektedir.2e Yine bu s-eferler Uzerinde Lokman'rn "HUnern6me"si.
tt
Yaytmlanan Selimnamelerden bazrlarr: Hoca Sadettin Mehmet b. Hasancan; Selimn6me,
istanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863. Eser Tac'Ut-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda
yaytmlanmtgtrr. Celalzade Mustafa; Selim-NAme, Haz. Ahmet Ugur-Mustafa Quhadar, Ankara,
KultUr Bakanlt$1, 1990. $Ukri-i Bitlisi; Selim-N6me, Haz. Mustafa Argungah, Kayseri, Erciyes
Universitesi Yay. , 1997.
" Liitfi Paga; Tevarih-i Al-i Osman, Negr. Ali Bey, istanbul, Matbaa-i Amire, T.C. Maarif Vekaleti
Negriyatt, 1341. Ltrtfi Paga; Tev€uih-i Al-i Osman, Berlin, KAviyani Matbaasr, Hannover $ark
Kitabhanesi, 1343, Haz. Kayhan
Bakanlr$r
2e
Atik, Lutfi
Paga ve Tevdrih-i Al-i Osman, Ankara, KUltur
,2001.
Nasuhu's-Sil6hi, (Matrakgr); Beydn-i MenAzil-i Sefer-i lrakeyn-i Sultan Suleyman HAn, Haz.
Huseyin G. Yurdaydrn, Ankara, TTK, 1976.
218
aynf tarzda yazrlmrg bir eserdir. Bu gazavatname tarzlndaki eserler, di$er
genel tarihler yanrnda pek gok aynntllarr ihtiva ettikleri igin gok onemlidir.
Vine bu gibi dnemli olaylan kutlamak maksadryla yaalan eserler araslnda
s0rnameleri, yani padigahlarrn du$Unlerini anlatan eserleri unutmamak
gerekir. Bunlar devletin sosyal hayatl, devlet tegkilatr, stntflar baklmtndan
6nem!! kaynaklardrr. SUleyman ddnemine ait bu tarzda yaztlmtg birgok
menakfrqame ve risaleler bilinmektedir. "SUleymanndme", "Zaferndme",
"Hunern6me" gibi adlar altrnda yaztlmrg bu eserlerin birgo$u henUz yazma
halindedir. Bunlarrn bir krsmrnt, Avrupa, ispanya ktitUphanelerinde bulunan
nushalan BaP^inger *"Osmanlt Tarih Yazarlan ve Eserleri" kitabrnda
belirtmektedir."u
*a
Ayrrca bu devirde sefer esnasrnda ordunun gegti$i belli baglt
menzilleri, duraklprr tasvir eden menzilnameler de onemlidir. Bunlartn
birgoklarrnr Ahmet Feridun Bey'in "MUngeatU's-Sel6tin"inde bulmaktayrz.tt
Aynca bu devirde meghur Kaptanrderya Hayrettin Paga'nrn gazalan uzerinde
eserler cle yazllmtgtlr.32
'
l. Selim'in dlUmune kadar olan ddnemi Hoca Sadettin Efendi "Tacu'tTevarih" adll eserinde iki cilt h6linde yazmrgtrr.33 Sadettin Efendi,
padigahlarrn musahibi ve akrl hocasr olarak tarihi onemi olan bir gahsiyettir.
"TactftjTevArih" adlr, Osmanlr Devleti'nin baglangrcrndan Selim devri sonuna
kadar olan bir genel Osmanll tarihi yazmrgtlr. Bu tarihi TUrkge olarak fakat o
zamanrn a$rr inga diliyle yazmrgtrr ve Osmanlr tarihinin bu devresi igin klasik
bir eser sayrlrr. Sadettin'in bu tarihi, Vincenzo Bratutti tarafrndan ltalyancaya
da gevrildi. Batr dillerine bagka tercumeleri yaprlmrgtrr. Yani Osmanlt tarihinin
bir klasi$i olarak, Do$uda ve Batrda kaynak olmug en onemli eserlerdendir.
Bu eser aslrnda bUyuk krsmr itibanyla idris-i Bitlisi'nin Farsga Hegt Bihigt'inin
bir tercumesidir. Hoca Sadettin Efendi eserini hazrrlarken bagka Osmanlr
tarihlerini de kullanmrg; Negri'yi muhakkak g6rmUg, fakat yine de eseri
orijinal saytlamaz. O ddnemi incelemek ve aragtlrmak isteyenler, bunun
kaynqgt olan ve yukarrda bahsedilen Hegt Bihigt'e bagvurmalrdrrlar.
ibOrttin, mungi bir mutercim olarak yukarrda bahsedilen Ldri'nin
Farsga dUnya tarihinin de Osmanlrlar dlgrndaki di$er krsrmlarrnr, yine inga
diliyle Turkgeye gevjrmigtir. Aynca Selim'in babasryla olan iligkisi Osmanlr
30 Franz Babinger;
Die Geschichtesschreibel der Osmanon und lhre Werke, Leipzig: O.
Harrasowlv, lgl7.Franz Babinger; Osmanlr Tarih Yazarlart ve Eserleri, Qev. Cogkun [gof,
Ankara,.1 982, s.81 -85.
31
Ferio\rn Ahmet Paga; Mecmua-i Feridun Bey, MUnge6tU's-Sel6tin,'c,1, lstanbul, Dar0'tTrbaatU'l-Amire,1274; c.2, istanbul, Takvimhdne Matbaasr, 1275, lstanbul, Takvimh6ne-i Amire,
1264-1265.
Gazav'At-r Hayrettin Paga'nrn yeni harflerle ve krsaltrlarak baskrsr , Fevzi Kurto$lu; Barbaros
Hayrettin Paga, lstanbul, Sebat Matbaasr, 1935, Sadelegtirilmig TUrkge baskrlan: M. Ertu$rul
t'
Duzdag; Akdeniz Bizimdi, Barbaros Hayrettin Paga'nrn Savaglarr, lstanbul, TURDAV, 1984.
Barbargs Hayrettin Paga'ntn Hatrralarri Haz. Ertugrul Duzda$, istanbul, Tercriman 1001 Temel
Eser.
"
Hocasadettin Mehmet.ibn Hasancan; Tdcu't-Tevdrih, istanbul: Tab'hane-i Amire ,1279-1280.
219
tarihgilerini devamlr meggul etti$i igin, bir de "SelimnAme" yazm,Et,r.'o]Y*uu,
Selim'in Mlsrr'da Tumanbay'r idamtyla biter. Eserin sonunda,
TagkoprUlUzade3s gibi Osmanlr ulemasrndan genig bir gekilde'bahsetmigtir.
Bu b6lUmde megayih ve ulemadan uzun uzadrya bahseder."o Matbu
nUshada HOtime adr altrnda yer alan bu ktsrm, biyografi lUgati olarak bUyUk
onem
tagrr' .
o
__
"
:
Selaniki ve Mustafa Ati
XVl. yuzyrlrn sonlannda Osmanlr tarihgiliginde segkii Uir yeri.olan iki
onemli yazar, Mustafa Selaniki ve Mustafa Al?'dir. Selaniki'nin Osmanlt
maliye divanlnda bir kAtip olarak mali igler ve para meseleleri uzerinde
ihtisasr vardlr. idaredeki bozukluklan, akganrn de$erinifi clUgmesi dolayrsryla
isyanlann glkmasrnl ve devlet kademelerindeki bUyUk kargagayr en iyi
aksettiren kaynaklardan biri Selaniki tarihidir.3T SelanikT'nin olUmU 1600'lere
do$rudur. Eser 1563-1599 yrllarr arasrndaki olaylan anlatrr. Bu ddn6q igin
son derece onemli bilgiler verir.38
Gelibolulu Mustafa Ati ise dnemli bir tarihqi oldu$u kadar Osmanlr
kultur tarihi bakrmlndan da Onemli eserler vermigtir. Mustafa Ali, bir mUngi
bUrokrat srfatryla eserlerini yazmgtrr. BUtUn maksadr padigaha musahip
olmak, yani devlet idaresinde padigahrn bag mUgaviri durumuna gelmekti.
Fakat hayatt boyunca bunu bir turlU elde edemedi. Bunun Uzerine musahiplik
sanattna dair ilimlerde kalem oynattt. Yani hattdlrktan tarihe, saray
protokolUnden devlet idaresine ve maliyenin tenkidine kadar pek gok eser
vermigtir. Tipik bir "katibu't-tedbir", yani devlet iglerine vakrf, munli, gok
esaslt bilgi sahibi bir bUrokrattrr. Fakat higbir zaman padigah mgsahibi
olamadr$rndan, kendi yolunu kesenlere kargr gayet giddetli hUcumlar
yapmrgtrr. Bu sebepten dolayr kendisini benimseyen bir devlet adamr
Erkmad
r.
,
Onun tarih sahasrndaki eseri "KUnhu'l-Ahbir", kendisinden onceki
$Ukrullah, Lari, Cenndbi gibi bir dUnya tarihi olarak planlanmrg ve ddd rUkne
aynlmrgtrr. ilt< rukUn yaradrlrgtan Hz. Muhammed'ln nurunun Hz. Aclem'e
gegiginden, bUtun mahlukatrn srrasryla meydana geligi ilerda$lar, 'denizler,
sular ve iklimlerden bahseder. ikinci rukun Kur'an'da adr gegen
peygamberler, Arap topluml ail, Hz. Muhammed'in peyganberli$i, mucizeleri,
ilk halifeler, Emeviler, AbbAsiler, Arap emirleri, dlimlel, geyhler ve tabipler
'o Hoca Sadettin Mehmet b. Hasancan; Selimndme, lstanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863.
Eser TacU't-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda
35
yayrnlanmrgtrr.
'* ,
TagkdprUlUzade Ahmet lsamettin; $ak6iki'n-Nu'mdniye Fi Ulemdi'd-Devleti'l-Osnibniye,
lstanbul, Daru't-Trbaatu'l-Amire, 1 269.
tu
Bu bdlUm Tacu't-tevdrih (matbu nUshad a) c.2, s.402-619.
37
Selaniki Mustafa Efendi; Tdrih-i Sel6niki, Haz. Mehmet lpgirli, 2 cilt, lstanbul: lU eO. Fak.,
1989; yeni baskrsr 2 cilt, Ankara, TTK, 1999.
" Yazma nUshalarda 1599'a kadar anlatrlan olaylar, Naima tarihinin bu yrldan baglamasr
nedeniyle matbu eserde 1592 yrlrna kadar gelir. Mustafa Efendi; Tarih-i Sel6niki, lstanbul,
Matbaa-i Amire, 1281.
220
-
yer alrr. UgUncU ruknUn konularr Turk ve Tatar kavimleri ile hakanlartdrr.
Tolunlular, Fdtrmiler, Eyy0biler, MemlUkler, SafevTler, Buhara ve Semerkant
Hanlan, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Dulkadrro$ullarr, bunlar arastndadrr.
DordUncU rUkUnde ise Osmanlrlann ortaya grkrgrndan 1599 yrlrna kadar olan
olaylar anlatrlrr. Tarihlendirme saltanat srrasrna gdredir. Her padigah ddnemi,
sultanln do$umuyla baglar ve cUlusundan itibaren olaylar srrayla anlatrlrr.
Her padigah ddneminde yetigen devlet adamlan, ulema, geyhler ve gairlerin
hal tercUmelerine dair 6nemli bilgiler verilir. Son iki rUknU son derece
krymetlidir. BugUn kayrp olan bazt eserleri de kullandrgr igin de$erli bilgiler
verir. Kendi zamanr igin bilhassa orijinaldir. Maalesef eski harflerle olan
yaytn I gok hatalldrr.3e "KUnhU'l-Ahb6r"tn dordUncU rUknUnUn yeni harflerle
basklsl da yaprlmrgtlr.ao lV. RUknUn Fatih Sultan Mehmet devrine ait
krsmrnrn ayrr bir yaytnl vardlr.al
Ali'nin Osftranlr tarihini ilgilendiren eserleri arasrnda "FusOl-i Hall-i
Akd"ve "Us0l-i Harc U Nakd" adlr eseri 1598'de yazildl. islam hanedanlarrnrn
tarihini ve ytktlrg sebeplerini inceleyerek Osmanh Devleti'ndeki garprk
kurumfan ele almrgtrr. A|i, eski gazavatname-gehname gelene$ini de takip
eden birtakrm tarihi eserler yazmrgtrr. Bunlardan en mUhimi Lala Mustafa
Paga'ntn GUrcistan seferini ayrrntrlanyla anlatan eseridir. 1578-1580'e kadar
Lala Mustafa Paga'nrn seferini anlatmaktadrr. Bu, di$er gehnameler gibi,
Ali'nin orijinal ve tarihi bir eseridir. Tarih eserleri araSrnda en orijinal olanr
"Nusretndme"dir. Bunlardan bir di$eri olan "NadiretU'l-MehAsib", ll. Selim ile
kardegi Bayezit arasrndaki savaglarr anlatrr.
Danigmendo$ullan tarihine ait Danigmendname'yi kullanarak bu
hanedan Uzerinde yazdr$l "MirkAtU'l-Cihad Fi Tarih-i Melik-i Danigmend
Ahmed" adlt eseri de aynca onemlidir. Eser, 1360'ta Arif tarafrndan yazlldt$t
iddia edilen "Danigmendndme"ye dayanmaktadlr. Arif in bu eseri 1360'ta
yazrfmtg olamaz, gunkU L Murat Tokat bolgesine gok sonralan, 1380'den
sonra gitmigtir. Edebiyatgrlar 1360 tarihini esas almakla beraber bu tarih
yanltgttr. Hicri 1000 tarihinde kryamet kopaca$r soylentileri uzerine de lll.
Murat'a sundu$u "Al6imU'l-Krydmet" adlr bir eseri vardrr.
Ali'nin tarihi eserleri araslnda en onemlileri bunlardrr. Kendisi musahip
olmak iddiasrnda oldu$u igin, devlet idaresine ait ve padigaha devletin nastl
idare edilece$i hakkrnda "NushatU's-Seldtin" adll kitabrnr 1585'te yazdt.
Halep'te ttmar defterdan oldu$u zaman yazdl$r bir eserdir. Affi'nin musahip
un
Gelibolulu Mustafa b, Ahmet Ali; KunhU'l-Ahbdr (Ali Tarini), lstanbul, Takvimhane-i Amire
Matbaasr , 1277.
oo
Gelibolulu Mustafa A[ Efendi; Kitabu't-Tarih-i KUnhU'l-Ahbdr, 2 cilt (Osman Gazi devrinden
Yavuz Sultan Selim'in saltanatrnrn sonuna kadar), Haz. Ahmet U$ur, Ahmet GUl, Mustafa
Quhadar, lbrahim Hakkr,Quhadar, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., 1997. Gelibofulu Mustafa
Ali ve KUnhU'l-Ahbdr'rnda ll. Setim, lll. Murat ve lll. Mehmet Devirleri; 3 cilt, Haz. Faris Qergi,
Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., 2000.
o'
Gelibolulu Mustata Ati; Kunhri'l-Ahb6r, lV. Ruknu, Fatih Sultan Mehmed Devri, Haz. M. Hiidai
$entUrk, Ankara, TTK, 2003. HUdai $entUrk, onceki baskldaki hatalara dikkat gekerek ddrdUncU
ruknun kalan krsrmlarrnrn yeniden basrlaca$rnr ifade eder.
221
olarak bir burokratrn bilmesi gereken bilgiler uzerinde yazrlmrg birkag eseri
daha vardrr.a2
Selaniki ve AlT, lll. Murat lll. Mehmet devrindeki bUyUk siyasi ve para
meselelerinin grktrgr kargaga devrinde yagamrg ve Osmanlr gokUg tarihinin
onemli meselelerine dokunmug iki bUyuk tarihgidir. Osmanlr edebiyatrnda
"TagayyUr ve Fesad" diye adlandrnlan bu devirdeki bozukluklar uzeriqde bu
iki tarihgiden bagka, sultanlara nasihat geklinde birtakrm layihalar yazan bir
dizi yazar ortaya grkmrgtrr. XVll. asrrn bagtnda, l. Ahmet zamanrndaibirttin
mUesseselerde bir rslahat dUgUncesi ortaya grktr. Padigaha Osmanlr kanun
muesseselerindeki bozukluklarr layiha geklinde sunan tecrubeli
ve
burokratlar
bir seri eserler yazmglardrr. Bunlann en eskisi, "Kitab-Ul
fi/lUstetab'drr.a3 Tenkit tarztnda yazrldr$r igin mUellifi kendisini saklar. Ondan
sonra "Kav6nin-i YenigeriyAn" ve "Aziz Efendi Kanunndmesi" gelir. .Bu tUr
layihalann en meghuru Kogi Bey risalesidir. Bunlar "kitab-r mUstetdb "
tarzrnda yaalan eserlerdir. Padigahlara devlet idaresindeki bozultluklart
srralar ve atrnmasr gereken tedbirleri belirtirler. Ayn Ali ayrrca onemli bir eser
yazm gtrr.aa Bilhassa Ayn Ali trmar iglerinin bagrnda.oldu$u igin trmar
meselelerini gok iyi bilmektedir. "Kavdnin-i Yenigeriydn"r da yine Yenigeri
Cca$rndan yetigmig yaglr bir yenigen yazmgtrr.as Akliisari olaral< tanrnan
Hasan Kafr'nin "UsulU'l-Hikem fT NizamU'l-Alem" adlr eseri de bu tarzdadlr.a6
Ash Arapga olan kitap sonradan Turkgeye gevrilmigtir. Bu layihalaEdan en
tantnmrgr lV. Murat'a sunulan Kogi Bey risalesidir.aT Bunlar uzerinde lWehmet
tarafrndan yaprlan derli toplu
de$erlendirme galrgmasr
bulunmal<tad rr.aB
Oz
bir
ot
Aynr zamanda ddneminin gok onemli bir bUrokratr olan Mustafa Ali'nin hayatr uzerinde, lbnu'lEmin Mahmut Kemal (inal)'rn tafsilath biyografisinden sonra, onun bUrokrat vasfrnr esaslr
gekilde tahlil eden galtgmayr, Amerikalr tarihgi Cornell Fleischer yayrmlamrgtrr: Bureaucrat and
lntellectual in the Ottoman Empire, the Historian Mustafa Ali; Princeton: Princeton Univ. Press,
1986; TUrkge baskrsl, Tarihgi Mustafa Al?, Bir Osmanlr Aydrn ve Burotratr, lstanbul, Tarih Vakfr
Yurt Yay., 1996.
ot
fitan-' MUstetAb, aynt tarzdaki diger iki eserle birlikte basrlmrgtrr: Osmanlr Devlet feikitatrna
DOir Kaynaklar: Kitdb-r Mustetdb - KitAbu MesAlihi'l-Muslimin ve Men6fi'i'l-Mu'minin -rHszU'lMUlOk, Haz. Yagar YUcel, Ankara, TTK, 1988.
oo
Ayn Ali; t(avanin-i Al-i Osman Der-H0l6sa-i Mez6min-i Defter-i Divdn, istanbul, Tasvir-i Efkdr
Gazetesi Matbaasr, 1280; Yeni harflerle baskrsr, Ahmet AkgundUz; Osmanlr KanunnAmeleri,
c.9, lstanbul, OSAV, 1996, s.2B-86.
ou
Rusya ilimler Akademisi A 249 numaralr yazmadan yayrmlayan: A. Y. Petrosyan; Mebde-i
Kanun-i Yenigeriyan Oca$r, Moskova, 1987; yeni harflerle yayrnl, Ahmet AkgrindUz; Qsmanll
Kanunndmeleri, c,9, lqtanbul, OSAV, 1996, s.127-485
,.
ou
Hasan el-Kafi Akhisari Bosnavi; Us0lU'l-hikem fi Nizami'l-6lem TercUmesi, Qev. geriiRhmet
Regit Paga, Mekke, HicazVilAyet Matbaasr, 1331 (Arapga metinleriyle beraber).
a7
Risale Osmanhca olarak iki defa basrlmrgtrr: Kogi Bey; Kogi Bey Risalesi, Nizam-r.Devlete
MUteallik Goriceli Kogi Bey'in Saadetlu Mehabetlu Rabi' Sultan Murad Han Gazi'ye Verdigi
Risaledir, Londra, Mr. Watts Tab'hanesi, 1277i fstanbuf, Matbaa-i Ebizziya, 1303. Yeni harflerle
Ug basktst vardtr: Kogi Bey Risalesi; Haz. Ali Kemdli Akstit, lstanbul,-1g3g. Kogi Bey Risalesi;
Haz.Zuhuri Dantgman, Ankara, KultUr Bakanlr$r, 1985. Eski ve yeni harflerle birlikte ve do$ru
okumalarla son negri: Kogi Bey Risalesi; Haz. Yrlmaz Kurt, Ankara, Ecddd Yay., 1994.
ou
MehmetOz; Osmanltda "Qoztilme" ve Gelenekgi Yorumculan, lstanbul, Deigah, 1g92.
222
+
$ehnameler
Sultanlarrn mUnferit seferleri Uzerinde gazavatname gelene$ini
stirdUren bir gehnameciler silsilesi vardrr. $ehnameler, gazavatnameler gibi
basit bir TUrkgeyle de$il, yUksek inga diliyle, sultanlarrn her bir seferi igin ayrt
ayn ve minyatUrlerle stislenen, sarayrn kitaplr$rna mahsus, Nakkaghane'de
yazrlmrg sanat eserleri ve tarihlerdir. $ehnamecilerin en tanrnmrg olant
Fethullah Ariftir. lran'dan gelmigtir; iran saray ananesini, Kanuni zamantnda
Osmanh sarayrna getirmigtir. O, Yavuz Selim'in gazalarrnr terennum eden
manzum, 800 beyitlik bir gehname yazdt.
Bu gehnameler, FirdevsT'nin "$ehndme"sini taklit eden bir tarzdadrr.as
ikincisi Eflatun $irvdni'dir. O da iranlrdrr, ama aslen TUrkmen'dir. iran
sarayrnda yetigmig, sonra 1547'de istanbul'a kagmrgttr. Fethullah Arif in
yerine gehnameci tayin edilmigtir (6lUmU 1569'a do$ru). Bu gehnamecilik
tUrtr, vakanUvislikten 6nce bir nevi vakanUvislik sayrlabilir. QUnkU resmi
olarak bir gehnameci sultan tarafrndan tayin ediliyordu. Seferleri iran
gelene$ine uygun olarak sUslU bir gekilde tasvir ediyor ve eserleri
Nakkaghane'de padigaha layrk bir sanat eseri olarak hazrrlryorlardr.
$ehnamecilik saraya ba$lr bir kurumdur, $ehnamecilerin ilki, Fatih igin
"Gazilndme-i R0m" mUellifidir. Ondan sonra gair $ehdi ve ardrndan
Fethullah ve $irvanlr Eflatun gelir. Bu gehnameciler lV. Murat devrine kadar
sUslU, Nakkaghane'den grkma gehnameler yazmrglardrr. $ehnamecilik resmi
bir makam oldu$u igin vakanUvisli$in baglangrcr gibi dUgunUlmektedir.
Bunlardan bir tanesi gair Seyyit Lokman'drr. Eflatun'dan sonra gehnameci
tayin edilmigtir. Lokman'rn eseri "HUnerndme"dir. "$ehndme-i Al-i Osman"
adh manzum eseri Osmanlr tarihini bagrndan itibaren ele alrr. ll. Selim igin
"Selimn6me"s_i, lll. Murat igin "$ehingahn6mesi", daha sonradan yazdr$r
HUnernAmesiso ile Osmanlr-padigahlairnrn tasvirlerini kapsayan "Kryafetu;linsaniyye fi-$eniilU'l-Osm6niye" adlr bir eseri daha vardrr.t' Lokman'dan
4e
$ehn6me'den segmeler Ttirkgeye terctrme edilmigtir: Ebu'l-Kasrm Firdevsi-i T0si;
MUntahabdt-r $ehn6me, Tercume: Kemal Paga, lstanbul, 1281 H. Ebu'l-Kasrm FirdevsT-i T0si;
Muntahabdt-r $ehndme-i Firdevsi-i Tusi, Tercilme: Yozgatlr Hasan Hayripagazade Yusuf Ziya,
lstanbul, Kasbar Matbaasl, 1306 H.
50
Seyyit Lokman; HUnern6me, Topkapr Sarayr MUzesi KUtuphanesi, Hazine 1524. Eser
Uzerindeki galtgma igin bk. Zekeriya Ero$lu; $ehndmeci Lokman'rn HUnerndmesi, YUksek
Lisans Tezi,lU eOeOiyat FakUltesi, 1998.
u'
"lran (goSunlukla Azerbaycan)'dan gelen TUrkge-Farsga konugan ve yUksek saray kUltUrUnU
temsil eden htiner sahiplerinin Osmanh sarayrna nasrl intisap ettiklerinin ayrrntrlr hikdyesini,
HUnerndme yazan Azeri (TUrkmen) Seyyit Lokman'dan 6$reniyoruz. Lokman, Kanuni Sultan
Suleyman'tn lran seferi igin Halep'te krgladr$l srrada babasryla beraber memleketini brrakrp
Osmanh Ulkesinde, Hasan-Keyf'te trmar eri ofan amcasrnrn yanfna gelmigti. Oradan Halep'e
gelip $emsi Paga'yt buldular. Paga, Lokman'rn babasrna bUyUk iltifatlar gosterdi. Kendisi de
segkin bir mUngi ve gair olan $emsi Paga,'Lokman'r mUgdara meclisinde Turkge giir sdylemeye
tegvik etti. Paga, Lokman'tn Sultan SUleyman't oven bir gazelini padigaha gostermeye lAyrk
buldu. Gazefinde Lokman goyfe ihsan ister: QU bi-tab oldr c0dundan zer ri sim U gUher gdhA/
Sarardt zer bozardl akge odlar dugdU, merc6na. 956/1549 bahannda Sultan, Diyarbakrr tarafrna
gegip Elmalu Yurdu'nda dinlenirken, $emsl Paga gazeli kendisine sundu. Padigah gok begendi
ve yUz altln cdize ba!tgladl ve maag ba$lanmastnt emretti. Bu gelir sayesinde geng Lokman,
kendini ilim tahsiline verme imkdnr buldu". Inalcrk; $6ir ve Patron, Ankara, Do$u Batl Yay.,
2oo3'
s'29-30' +
z2z
r'
I
sonra gelen bagka bir gehnameci de TAlikizade Mehmet'tir (olumu*takriben
1599). O da do$u seferleri Uzerinde eserfer yazmgtrr. Talikizade Mehmet,
lll. Mehmet'in tarihini yazmrgtrr.
XVll. asrrda mustakil bir eserin yazan olarak ibrahim
Pegevi
(Peg0yi)'nin eseri onemlidir.s2 Devlet yuksek hizmetlerinde bulunmug olarf
Pegevi, Macarca bildi$inden bu kaynaklan da kullanmr$trr. Bu yUzden 15201639 tarihleri arasrndaki Osmanh tarihi igin orijinal tarihlerderl birisini
olugturur. Bu divirde genel bir Osmanll tarihi olarak Solakzade (dlUfiU 1657)
adryla meghur Mehmet Hemdemi'nin eseri "Fihrist-i $ahah" zikredllmelidir.s3
Kitabrnr basit bir Turkgeyle yazdr$r igin gok un kazanmrgtrr. Asllnta Selim
devrinin sonuna kadar olan donem igin, Solakzadb, "Tacu't-TevArih"in
TUrkgelegtirilmig geklinden bagka bir gey degildir. Tarhi H. 105411644 yrlrna
kadar gelmektedir.
Bu noktada bir de 6zel tarihlerden bahsetmek gerekir. Bu tUr eserler,
gehname tarzrnda, yalnrz padigahlartn de$il, pagalarrn seferleri'Jqln de
yaalm glardlr. Mesela bunlardan Sinan Paga'nrn Yemen seferi hakklnda
yazrlmrg olan boyle bir eser vardrr. Lala Mustafa'nrn da gehname tarzrnda
eserleri bulunuyor. Yemen fethi igin 1 574'te Nihai ismindeki bir gair, "Fethiyei Yemen" adlr bir eser, Rumuzi isminde bir di$er gair yine Sinan Paga'nrn
Yemen fethini yazmrgtrr. KutbU'd-Din adlr bir mUderrisin lll. Murat'a ithaf
etti$i yine Yemen fethine ait olan "El-BerkU'l-Yem6ni fi'l-Fethi'l OsmAni"
kitabl meghurdur. Bu eser Hicaz tarihi bakrmrndan da onemli bir kaynaktrr.
1574 tarihine kadar gelmektedir. Bunu, F. Wiistenfeld-Chroniken von Mekka
adryla Almancaya tercume etmigtir. Mekke tarihi igin yazrlan "El-i'lam BiA'l6m Beytullahi'l-Haram"r bu eserle kangtrrmamak gerekir.
Osmanlr ddnemi Arap memleketleri tarihi igin Celalzade'ninrk-ardegi
Salih tarafrndan yaalan "Tarih-i Mrsr-i Cedid" adlr eser dikl<ati geker. Tarihi
ve co$rafi bir eserdir. Daha gok Arapga kaynaklardan faydalanmrgtrr. XVl.
yUzyll tarihi igin, bilhassa burokratlara ornek olmak igin, belgeleri bir araya*
getiren eserler de yazrlmrgtrr. Bunlann en meghuru Feridun Ahmet'in
"MUngeatU's-Seldtin " adh eseridir. H. 1271'de yazrlan bu eserio birinci
cildinde 625 vesika ikinci cildinde 456 vesika vardrr.
+
$0rnameler
_
Padigahlarrn seferlerinden bagka onlarrn hayatrnda gok dnemli bir yer
tutan dti$Unleri, ayn eserler hAlinde yazan bir grup olarak saray sOrname
yaztctfart vardrr. S0r kelimesi "dU$un, velime, ziyfret, gehrdyin, genlik"
anlamlarrndadrr. S0rname de dU$Un, genlik ve ziyafet gibi konularda yazllan
5?
lbrahim Pegev?; Tarih-i Pegevi, lstanbul: Matbaa-i Amire, 1283 H; yeni narflJrte ve
sadegtirifmig baskrsr, Tarih-i Pegevi; Ankara: KtiltUr Bakanllgl
,
ut Solakzade
Mehmet Hemdemi; Solakzide Tarihi, Tarih-i Al-i Osmani'l-solakzdde, lstanbul,
1271 H; ikinci basktst, lstanbul, Mahmut Bey Matbaasr, 1297 H; sonraki baskrsl, Solakzdde
Mehmed Hemdemi - Mehmed Muhiddin - Abdrilfatif Hafz, Solakzdde Mehmed Hemdemi
Merhumun Fihrist-i $6hdn-r Al-i Osman Nam Eser-i Manzumu ve llAveleridir: lstanbul, Ali g6krU
Matbaasr,1335 R.
224
manzum ve mensur eserlerdir.sa S0rnameler, padigah gehzadelerinin sUnnet
kardeglerinin du$unleri vesilesiyle yaptlan
dti$tinlerini, krzlannrn
S0rihUm6yunlarr anlatan edebi eserlerdir. Tarihgilerin bazen kuru ve yaltn
ifadelerle anlattrklan bu genlikler, s0rname muellifleri tarafrndan daha canll,
sanatlt ve gosterigli ifadelerle edebiyatrmlzda yer alrr.55 ltt< mUstakil
s0rname56 1582 yrlrnda lll. Murat'rn gehzadesi Mehmet igin yaprlan sUnnet
dti$ununu, son mUstakil s0rname"' ise 1B5B yrhnda AbdUlmecit'in ktzlan
Cemile Sultan ile Mahmut Celalettin Paga ve MUnire Sultan ile ibrahim
Paga'nln du$UnUnU konu edinmektedir. lll. Murat'rn gehzadelerinin sUnnet
dU$UnUnU anlatan intiz6mi'nin "S0rndme-i Hum6yunfB adlr bagka bir eseri
daha vardrr. Bunlardan bagka gegitli du$Unleri anlatan Nabi, Abdi, VehbT,
Hazin, Hagmet, Melek ibrahim, Rif'at, Esad, Lebib, Htzlr ve Tahsin
s0rnamelerini sayabiliriz.
ve
XVll. astrda Evliya Qelebi, Mehmet Zrlli (1 61 1 -1 678)'nin 1 0 ciltlik
"Seyahatn6me" frryla bilinen eseri, yagadr$r devrin tarihi igin son derece
onemli bir kaynaktrr.se Yalnrz sultanlann ve pagalann ozel hayatlan,
savaglart, karakterleri ve Osmanlr tarihi-co$rafyasr bakrmrndan de$il, tarihi
co$rafya ve sosyal hayat bakrmrndan egi bulunmayan bir kaynakttr. Evliya
Qelebi'nin durumu ve sanatr Uzerinde gimdiye kadar yanlrg bilgiler verilmigtir.
Evliya Qelebi, Osmanh tarihinin bagrndan beri gorulen, Germiyanh musahip
gairler gibi, pagalara musahiplik eden ve hayatrnr bununla kazanan bir
musahip-nedimdir. Onun bu ustun meziyetleri dolayrsryla, her paga onu
kendi hizmetine almak igin rekabet hdlindeydi.
Evliya Qelebi kitabrnda agrkga belirdi$i gibi, bir paga veyahut
veziriazam igin gerekli ttim dini, idari, protokol, kAtiplik gibi hizmetleri gdren
tipik bir musahipti. Bagka musahiplerden farklr olarak kendisinden sonra
imparatorluk iginde hizmet gdren devlet adamlanna, pagalara bir krlavuz
btrakmak istemigti. Seyahatn6me'sinin esas karakteri budur. Eserinin bu
vasfr gimdiye kadar anlagrlamamrgtrr. O, gitti$i her yerde gehirleri, memurlarr,
bolgenin co$rafi karakterini tasvir ile kalmaz, aynt zamanda orada kullanan
dil ve lehgeden de Ornekler verir. Bu suretle bolgeye giden memurlara da
yardrm etmek istemigtir. Eseri, tarihi co$rafya bakrmrndan, donemini
anlamak igin en Onemli kayna$rmrzdrr, Abartmalarrnr goz onunde tutarak,
onun verdi$i bilgilerin tUmU hakkrnda gUpheler uyanmrgtlr. Ama bir
musahibin hikayeler ve fevkalade hadiseler anlatarak efendisini e$lendirmek
uo
uu
Bazr s0rnameler minyatUrlerle birlikte basllmlgtrr:
Mehmet Arslan; .TUrk Edebiyatlnda Manzum S0rnameler, Ankara, AtatUrk KUltUr Merkezi
Yayrnlarr, 1 999, s.5-6.
s6
Bu manzum sOrname Gelibolulu Mustafa AIT tarafrndan yazrlmlgtlr. Cdmiri'l-Buh0r Der
MecAlis-i S0r, Topkapt Sarayr Mrizesi KUtUphanesi, Bafdat, Nu: 4318; yeni harflerle basklsr,
CdmiU'l-Buh0r Der Mecdlis-i S0r, Haz. Ali Oztekin, Ankara, TTK, 1996.
ut
Mensur olan bu s0rnamenin m0ellifi Ndfr'dir.
ut
Eser mensur otarak yazrlmrgtlr. SUleymaniye KUtUphanesi, Hekimo$lu, Nu: 642.
ut
Evtiya Qelebi Mehmet b. Zllli; Evliya Qelebi Seyahatndmesi, lstanbul, lkdam Matbaasr ,13141318 H; yeni harflerle baskrsr: Evliya Qelebi Seyahatndmesi; lstanbul, YKY.
,
225
i
Uzere yazdr$r fantastik geyleri, onun tarihi gozlemlerinden ayrrd etmek
lazrmdrr. Bir musahibin vazifelerinden birinin de efendisini e$lendirmek
oldu$u unutulmamal rd rr.
XVll. asnn onemli bir tarihgisi de MUneccimbagr'dtr. O, Hz. Adem'den
1672'ye kadar gelen "CamiU'd-Duvel" adlr iki ciltlik Arapga bir eser yazm gtrr.
Bu eser "SahAyifu'l-AhbAr" adryla Ahmet Nedim tarafrndan Turkgeye
tercUme edilmigtir.60 MUneccimbagr, bugUn kayrp oldn yazmalan kullandr$r
igin, islam hanedanlarr uzerindeki bu eseri bazr bakrmlardan orijinaldir.
NegrT'den, sonra tarihi takvimleri kullanmrg, 6nemli bilgiter ,veren bir
'
'* *
tarihgidir.ol
4. Vakantivisler
VakanUvis, Osmanlr merkez tegkilatrnda gorevli devlet tarihgisine
verilen unvandrr. Vakanuvisler kendilerinden 6nce
yazrlanlan
de$erlendirirler, kendi zamanlanna ait olaylarr da aynca kaydederlerdi. Bu
mUessese XVlll. asnn baglanndan itibaren olugturulmugtur. Edebi vasfr a$rr
basan ve yine bir gegit resmi tarihgilik olan "gehnamecilik"le "vakanuvislik"i
birbirinden ayrran bazt farklar vardrr. Yukanda belirtildi$i Uzere belirli bir
donemin tarihini yazmak Uzere bazr tarihgilero2 gorevlendirilmrgse de
bunlann gorevini, Divanrhumayuna ba$lr ve devamlr bir devlet hizmeti olan
l\r
vakanuvislikten ayr rmak gerekir.
Naima Mustafa Efendi'nin ilk defa olarak vakanuvis tayin edildi$i
bilinmektedir. Ragit'ten itibaren ise vakanUvislik artrl< bir devamlrlrk
kazanmrgtlr. lbrahim MUteferrika matbaasrn In kurulugundan sonra,"
vakanUvislerin eserlerinin srrayla basrlmasr dUgUncesi do$mugtur.
+
VakanUvislik DivanrhUmayun kalemleri arasrndan teqekkul ett{$inden,
inga ve giir sanatrnda mahir ve genellikle haceganlrl< +Utbesine ulagmrg
kdtipler arastndan segilmiglerdir. $inizade'nin azliyle yerine gegecek kigi
uzerinde yaprlan uzun mUzakereler srrasrnda, Sultan*H. Mahmudt, "esrdr-l
devletten bir memuriyet olmakla, 'vakanuvis' tayin edilecek kiginin hUner ve
marifetten bagka iyilik ve dindarlrk vasrflarrnr da tagrmast" gerekti$ini
belirtmigtir.
Gdrevli bulunduklarr ddnemin olaylannr tespit ve yazma-y?nrnda,
vakanUvislere, seleflerinin eksik brraktrklarr donemin tarihini yazma vdzifesi
de yuklenmigtir. Bu suretle, kesintisiz bir tarihin kayda gegmesi sa$larrmrgtlr.
60
MUneccimbagr Dede Dervig Ahmet; SahdifU'l-ahbdr, TercUme: Ahmet Nedim. istanbul,
Matbaa-i Amire, 1285 H; yeni harflerle ve sadelegtirilmig baskrsr MUneccimbagr Tarihi; istanbul,
TercUman 1001 Temel Eser.
ut
Ug cift olarak , H, 1281'de stanbul'da basrldr. TercUmesi gUvenilirdir.
u' Daha ll. Bayezit
dbneminde, Osmanlr tarihini yazmak Uzere Kernalpagazade,ldris-i Bitlisi ve
Ruhi'nin gorevlendirildi$inden yukartda bahsedilmigti. Keza gehnameciler de resmi tarihgilerdir.
f
Asfrnda, vakanuvis adl altrndaki yeni bir vazife, bu eski tarihgilerin gdreviniff devam
ettirilmesinden bagka bir gey degildir. $ehnameciler de yazdrklarr ve sultana takdig. ettikleri
tarihler kargrlrgrnda ihsanlar almrglardlr.
226
Azil veya olUm h6linde, dncekilerin tuttu$u notlar ve kendilerine verilmig olan
belgelerin, yeni memura devir ve teslim edilerek, olaylartn kaldl$t yerden
yazllmasl emredilmigtir. BUrokratil< yazrgma evrakrndan tarihe kaydt uygun
olanlar, iglemleri tamamladrktan sonra vakantivise haber verilirdi.
Vakantivislik devletin segkin bir hizmeti oldu$undan, bu hizmete getirilenler
ofaylan aragtrrrrlar ve bu konuda kendilerinden bir gey saklanmazdt Hatta
devfet adamlan bazr gizli hususlarr onlara haber verirlerdi. Fakat XVlll. asrtn
ikinci yarrslndan sonra olaylann sebep-sonug iligkilerinin bilinmesi pek
istenmedi0inden; devlet srrlan kendilerinden saklanmaya baglandt. Bu
yuzden vakanUvisler de ya Onemsiz geyleri bUyUtmUg ya da onemli geyleri
hakkryla yazamamlglardrr. lll. Selim ddneminde, devletteki topyek0n reform
gaf rgmalan srraslnda, vakanuvisler igin de bazt duzenlemefer yapllmrgtlr. Bu
gergevede, imkAn nispetinde Avrupa devletleriyle olan iligkilerin de
vakanUvislere bild irilmesi emrolu n mugtur.
Naima'dan 6nce padigahrn yanrnda ve hizmetinde olarak 1683-1699
savag olaylarrnr cepheden gelen telhisleri kullanarak devlet igin bir tarih
yazan Frndrklrlr Silahtar Mehmet A$a (1628-1723)'n rn tarihini yine bir resm?
vekayiname sayabiliriz.63 Mehmet A$a'nrn bu eseri, argiv belgeleri
mahiyetinde belgeler igerdi$inden son derece onemlidir. Ftndtkltlt 1699'dan
sonra da sarayda padigahrn gUnlUk faaliyetlerini tespit eden bir eser yazdt.
Bu ikinci eserinin siyasi olaylar bakrmrndan krymeti ikinci plandadrr.
Silahtar'tn eserini Ahmet Refik Bey gok gUvenilir ilmT bir gekilde negretmigtir.
1683-1699 devri tarihi igin en onemli kayna$rmrzdtr. Silahtar Mehmet
A$a'nln eseri, Hact Halife'nin "Fezleke-i Tevdrih" adlr eserini devam ettirir.
Asrl aynntrlr tarihi 1680'lerden itibarendir ve Avusturya seferleri baktmrndan
gok onemlidir.
ilf
devlet tarihgisi sayrlan Naima Mustafa Efendi
(o.
1716),
vakanUvisli$e 111411702'den 6nce Amcazade HUseyin Paga tarafrndan
getirilmig olmalrdrr. Gorevinin ne zaman sona erdi$ine dair kesin bilgiler
yoktur. Telif etti$i ilk eser 982-1065/1 574-1655 donemi olaylannr anlattr.
Karlofga Anlagmasr'na dair bir mukaddime ilavesiyle "Ravzatu'l-Huseyn Fi
HulAsati Ahbari'l- Hdfrkeyn" adryla hazrrladr$r eserini Amcazade HUseyin
Paga'ya sunmugtur. Naima (o. 1716) devlette kAtiplik vazifelerinde bulundu.
1709 tarihinde Nimeti Efendi yerine tegrifatgtbagr ve aynr tarihte vakanUvis
tayin edildi. Mristafa Naima, kendisinden 6nce yazrlmlg eserleri, ozellikle
HUseyin Vecihi'nin eserini, "SarihU'l-Mennarzdde"yi ve Hacr Halife'nin
"Fezleke"sini anlagrlrr ve basit bir Uslupla takip ederek altr ciltlik "RavzatU'lHUseyin Fi HUlasdtU'l Halifeyn" adlr eserinde ozetlemigtir. 982-1065 donemi
olaylarrnr anlattt$r bu ilk tertip eseri XVll. astr tarihi igin belli baglr bir
kaynaktrr. 1000 - 1070 yrllannr kapsayan ayn bir eser daha hazrrlamtgtrr. Bu
ikinci tertip eseri olUmunden sonra ibrahim MUteferrika tarafrndan iki cilt
hdlinde basllmrgttr.6a istanbul'cla ddrt defa basrlan eserin en iyi sayllan
d6rdUncu basklsr, altr
63
uo
cilt olarak H. 1283'te Matbaai Amire
taraflndan
Frndrklrlr Mehmet Aga; Silahdar Tarihi, 2 cilt, lstanbul, 1928.
Bekir KtitUko$lu;'Vekdyinuvis', VekdyinUvis Makaleler, lstanbul, lstanbul Fetih Cemiyeti,
1994, s.112.
227
I
I
:
negred,ilmigtir. Daha sonra Batr dillerine de tercUme edilmiptir. Bu f,evir igin
klasik bir
,
kaynaktrr.
Ragit Mehmet (o. 1735), Naima'dan sonra, Osmdnlr Devleti vekayisini
vakanuvis olarak 1714'te devraldr. "Tarih-i R6gid" adlr.kitabr 1660'tan 1714
yrlrna kadar gelir. 1071-1134 olaylarrnr lr9 cilt hAlinde toplamtg ve eseri
ibrahim Muteferrika tarafrndan basllmlgtrr.o' 1865'te beg cilt hAlinde ikinci bir
baskrsr daha yaprlmrgtrr.66 Ragit, Halep'e kadr olarak gOnderilince onun yerin
vakanuvis olarak MUderris Kugukgelebizade ismail Asrm (6. 176d) Jayin
edildi. Selefinin kaldr$r yerden olaylan yazmaya devam ederek 1722-1729
yrllarr arasr vekayisini vakantrvis oiarak kaleme aldr.67 Daha sonra ilmiyede
ilerleyerek 7,5 ay geyhUlislamlrk g6revine tayin edilen Asrm, vakaniivislikten
azline kadar olan iki senelik olaylarr yazamamrg oldu$u h6lde, halefi olan
Sami, l. Mahmut'un cUlusundan (1143) sonraki ytllart kaleme aldt$rndan,
yazrfmamrg bulunan 1142 senesi vakalarr bazr telif eserler ve mUhimme
defterlerine dayanrlarak Mehmet Arif Bey tarafrndan yazrlmrgtrr.6s
Ahmet L0tfr Efendi "Tarih"inde, kendi devrine kbdarki vakanuvislerin
bir listesini verir. Benzer biloiler. daha kapsamlr olarak Mehmet Cemalettin'in
"AyineZuref3"stnda da" mevcuttur.6d Bekir KutUko$lu, "Vekayi'nuvis"
makalesinde bu konuda tahlili bilgi sunar.to Lutfi E-fendi ve Mehmet
Cemalettin'deki malumatrn birgok agrdan tashihe muhtag oldu$unu belirtenTl
KUtuko$lu belli baglr vakanUvisler, g6rev donemleri ve eserleri hal<krnda
kendi tespitlerini aktarrr. Biz burada sadece, baglrca vakanUvisleri ve
eserlerini bir tablo halinde sunmakla iktifa edece$iz.
i
Ahmet Liltfi Efendi'nin 1866'da baglayrp 1907'de vefatrna kadat suren
41 yrllrk vakanUvisli$inden sonra bu makam iki yrl kadar bog kalmrgtrr.
1909'da V. Mehmet Regat'rn cUlusunu muteakip, DarulfUnrlnda Osrfianlr ve
Devletler Tarihi Muallimi olan Abdurrahman $eref Efendi (1853-1925), pon
vakanuvis olarak tayin edildi. ikinci Megrutiyet'in il6nlnddft Sultan V. Mehmet
Regat'tn olUmUne kadar olan 1908-1918 yrllan olaylarpt yazmrgtrr. "Tarih-i
Devlet-i OsmAniye" adlr eseri revag bulmug ve bu eserin 6zeti okullarda ders
kitabr olarak okutulmugtur.'' Tarihi Osmani EncUmeni bagkanl iken grkardr$l
tarih mecmuasrna biyografiler yazm gtrr. Abdurrahman $eref Efprdi'nin
*n
vakanuvisli$i, Osmanlr saltanatrnrn ilgasrna kadar devam
etti.'
uu
Mehmet Ragit; Tarih-i Rdgid, lstanbul, lbrahim Muteferrika Tab't, 115311740; ikinci baskrsr:
lstanbul, Matbaa-i Amire, 1 2B2l 1865.
uu
Kutukodlu: s.114.
tt XtigUtg"elebizAde'nin eseri, Ragit Tarihi'nin bir zeyli gibi itibar edilerek onunla beraber 1 153 ve
1282'de olmak Uzere iki defa basrlmrgtrr.
uu
Mehmet Arif; "silsile-i VukuAt-r Devlet-i Aliyye'de Zabt Edilmemig 1142 Senesi HddisAtr",
TOEM, 4, (1328), 258-264;5, (1328) 309-316; 16, (1330) 102*-1-34. Ancak bu tefrika
tamamlanamamrg ve dolayrsryla 1 142 senesi vekayisi yanm kalmrgtrr.
un
Mehmet Cemalettin; Osmanh Tarih ve Mtiverrihleri -Ayine-i Turefd-, Haz. Mehmet,Arslan,
istanbul Kitabevi, 2003.
to
Kutuko$lu; s.1 1 1-138.
t)
]j ".9.r.; s.111.
'" Abdurrahman $eref; Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Mek6tib,i Aiyede
lstanbul, Karabet Matbaasr 1309-1312 (hicri) 1S93-1896 (miladi),
tt Kutuko$lu; s, 13ls-197 .
228
Tedris Olunmak Uzere,
Vakan[ivis Tablosu
Vakaniivisin
Eserin
Eseri
adl
kapsadt$l
donem
Paga Vekayi'nime
Nigancr Yezir Abdurrahman
Mustafa
Efendi (o. 1716)
Ragit Efendi
Halepli Naima
1641142-1682
[Tarih-i
Na'imA]
1591 192-11666/671
[Tarih-i
Na'imd'yaZeyll
1660/61 -1721122
[Tarih-i
Asrm]
1721122-1728129
.G
$eyhulislam Qefebi Asrm
(6. 1760)
Sami Efendi (6.
1
$akir Efendi
Suphi Efendi (6.
Efendi
155)
[SubhT Tarihi'nde]
[Subhi Tarihi'nde]
1
182)
[Subhi
Tarihi]
1730131-1743
[Tarih-i SAmi $akir ve
Subhil
lzzi SUleyman Efendi (o.
1755)
$efik Efendi (o. 1715)
Krnmi Rahmi Efendi
Seyyit HAkim Efendi (6.
lzzi]
1744-1752
1703
Sefdretn6me
1770)
Qegmizade Regit Efendi (6.
Musazade (6. 1 196)
[Tarih-i
1770)
Behceti Efendi
Molla
Trabzoni Enver? Efendi
fstanbuli Edip Efendi
Ender0ni Nuri Bey
SUleyman
lizzi Tarihine Zeyll
[Vasrf Tarihi'nde]
[Vdsrf Tarihi'nde]
[Vdsrf Tarihi'nde]
lEnverf Tarihi'ndel
[Enveri
Tarihi]
?
1775-1779
1785186-?
Tarihi]
1794195-1798/99
ReisUf kUttAp Ba$dadi Vasrf [Vasrf Tarihi-matb0] 1752153-1774-matb0
Erendi
*,L';1,
Efendi
Amir Bey
rarihi.gayri
tss-
;ffi,f,s',ffir
tAsrm Tarihi'ndel
[Asrm Tarihi'nde]
Pertev
AyrntAbi Ahmet Asrm
[Ender0ni
Efendi
Efendi
Efendi
$6nizade
Esat
[Tarih-i Asrm]
[Tarih-i
$dntzAde]
tTarih-i Es'adl Uss-i
1
B0B-1 821122
1821122-1824125
Zafer
Recai Efendi
Afif Rag azade Ndil Bey
Paga
Ahmet Lritn Efendi
Abdurrahman $eref Efendi
Ahmet Cevdet
[Tarih-i Cevdet]
[LUtfi Tarihi]
[Tarih-i
Osmdniyel
229
Devlet-i
-,,.
'
Kuruculan
Tarihi Osmani Enctimeni (1909)
5. Tiirkiye'de Modern Tarihgili$in
';
+ rt
Osmanll Turkiyesi'nde ga$dag tarihgilik, 1 B80'lerde baglayan TUrk
Aydrnlanma Qa$r etkisi altrnda, ikinci Megrutiyet (1908-1918) doneminde
Tarihi O,smani Encumeni (TOE)nin kurulugu (1909) ile baglamrg, Cumhuriyef
donemihin ilk yrllannda onde gelen tarihgiler burada yetigmigtir. TOE,
1909'da Padigahrn 14 Zilkade 1327127 Kasrm 1909 tarihli irade$iyle, 12
riyeden olugan bir kurum h6linde faaliyetine bagfamrgtrr. HUk0metge segilen
kurucu Uyeler, son Osmanlr vakanuvisi olan Abdurrahfian $erdf, Ahmet
Tevhit, Ahmet Refik, Ahmet Mithat, iskender Hoci, Eftalettin, Diran*Kilikyan,
ZUhd?, Ali Seydi, Karolidi, Mehmet Arif, Necip Asrm; ifiuavin uyeter ise Ali
Emiri Efendi, Tevfik Paga, Halil Ethem, Safuet, SUleyrnan Nazif, Arifi Paga,
Osman Ferit, Faik Regat, Mehmet Galip, Musa KOzrm, Mistadikidis'tir.
Encumenin masraflarr devlet hazinesinden 10.000 kurugluk bir tahsisatla
kargrlanryordu. Encumenin grkardr$t mecmua igin ayrrca 15.000 kurug tahsis
edilmigtir. EncUmen Uyeleri haftada bir gUn istanbul vilayet binasr alttndat<i
bir odada toplanrrlardr. EncUmenin ilk yayrnlan TUrk milliyetgili$ini 6n plana
almrg ve bu akrm Anadolu'da TUrk Ba$rmsrzlrk Savagr'nrn baglamasryla
(1919) beraber gittikge gUglenmigtir. itt< faaliyet olarak yeni metotlarla bir
Osmanlr tarihi yaalmasr kararlagtrnlmrgtrr. Fakat tasarlanan bu eserin yalnz
birinci cildi grkmrgtrr.Ta EncUmen, argiv belgeleri, kitabeler ve
vekayinamelerin yayrmlanmasrna onem vererek, yazrlmasr dUgUnUlen
Osmanh tarihi igin kaynak negriyatrna onem vermigtir. itt< kez, Encumen
uyeleri, devlet argivlerinde ("evrak mahzenlerinde") aragtlrma yapla izni
almtgtrr
EncUmence ilk defa argiv belgeleri Uzerinde dnemle durulinlrg ve
segilen belgelerden dort kategori tespit edilmigtir: Babrali evrakr, defteri
hakani, maliye ve geri mahkeme sicilleri. TOE kuruldul<tan sonra yayrmlanan
"TOE Mecmuasr" ilk kez modern TUrk tarihgili$ini hakktyla temsil eden*
bilimsel bir dergi olmugtur.Ts lg bolUmU yaprlmrg, her ddnemin yaztlmasr
Uyelerden birinden istenmigtir. Encumen aynca basrlmamlg vekayinamelerin
yayrmlanmasrru; bagka dillerde yazllmrg tarihlerin Turkgeye gevirisini
kararlagtrrmtgtrr. Mecmuada, beylikler ve Osmanlr donemine ait son derece
dnemli bir belge dizisi de Halil Ethem ve Ahmet Tevhit Bey'in yayrrnladlklarr
kitabelerdir.
7a
Necip Asrm [Yazrksrz] - Mehmed Arif; Osmanlt Tarihi. 1. c., Medhal ile Bidayet-i Zuh0r-i
Osmaniyyant ve Ahd-i Osman Han Gazi'yi Muhtevidir, lstanbul: Matbaa-i Orhaniye, Tarih-i
Osmani EncUmeni
Negriyatr,1335/1919.
q
.
tu Mecmuanrn ilk
saysinda, eski tarz tarihlerin lranh tarihgileri taklit eden aglr UbQplanyla,
tarihten gok edebi eserler sayrlmasr gerekti$ini vurgulanrr: "$ehname-n0vislerin ve ldris-iBitlisi
ve Hoca Sadeddin Efendi gibi emr-i mahsOs ile tarih yazanlann bir klsmr lisAn-l Farisi'yi ihtiyar
ve di$er ktsml yazdklart TUrkge'de fdide-i dmmeye arz-r hUneri ve pesend?de-i husrev-i zaman
olma$r tercih eyleyerek halkrn anlamayaca$r derecede belagata ve tumturak-l elfdza inhimak
eylemiglerdir. $ehname-nUvisler Firdevsi-i T0si'yi ve Hegt Behigt ve TdcU't-Tevarih muellifleri ve
Safi ve Muiniddin Yezidi'yi taklid eylediklerinden mahs0l6t-l kalemiyyeleri 6s6r-r tarihiyyeden
ziyade 6sAr-t edebiyye rtlak olunma$a sezAdrr". Tarih-i Osmdni Encumeni Mecmuasr, l/1.
230
Mecmuada zeyl olarak onemli bazr vekayinameler yaylmlanmtgttr.
Kritovoulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han-i SAni; Fatih Kanunndmeleri;
Vdkl'At-i Sultan Cem; Tursun Bey, Tarfh-i Ebu'l-Feth; AbdUlgaffar, UmdetU'tTevarih baghklr Krnm tarihi bu yayrnlar arasrndadtr. Osmanll tarihi
aragtrrmalarr igin bu mecmuada yayrmlanan yaztlar ve belgeler bugUn de
vazgegilmez kaynak de$erini korumaktadtr. Saltanattn kaldtrtlmast Uzerine
1922'de EncUmen, TUrk Tarih Encumeni adrnr almtg ve mecmua da aynt
adla grkmaya baglamrgtrr. Yeni d6nemde, sonradan Un kazanan adlar, bu
arada i. H. Uzungargrll, ibnulemin Mahmut Kemal, M. Zeki (Pakalrn),
MUkrimin Halil (Yinang) ve Avram Galanti'nin de$erli katkrlartnr bulmaktaytz.
Mecmuaya sUrekli yazt yazan yazarlar, A. $erif, Halil Ethem, Ahmed Tevhit,
Necip Asrm, Safuet ve Ahmet Refik Beylerdir. SUrekli katkrsr olanlar arastnda
Ali Bey'in Osmanlr nUmizmati$i uzerinde de$erli yazlarn I unutmamak
gerekir.
Halil Etheq (1861 -1938)
Sadrazam ibrahim Ethem Paga'nln (ol. Mart 1893) ortanca o$lu Halil
Ethem Eldem (1861-1938)76 arkeoloji, sanat tarihi, nUmizmatik, epigrafi ve
tarih alanlannda ilk kez Batr metotlanyla eserler vererek Osmanlr-TUrk
kUltUrunun modernlegme sUrecini agan buyuk bilim adamlartndan biridir.
Halil Eldem , 6zel ihtisas isteyen nUmizmatik, arkeoloji, epigrafi, jenealoji ve
tarih bilimlerinde uluslararasr Un kazanmrg bir bilginimiz olmakla kalmaz;
modern mUzeyi geligtiren, Tarihi Osmani Mecmuasr'nt kuran ve yUrUten
orgutleyici yeteneklere sahip birisidir. Halif Ethem, kitabeler Uzerinde oldu$u
gibi numizmatik bilimi aragtlrmalarrnr TUrkiye'de sa$lam bilim metotlanna
gore kuran ve yayrn yapan ilk kigidir. Meskukat gibi tarih yazrctlr$rntn en
guvenilir ve keskin kanrtlannr veren kitabelerin tespit ve yaylmlanmasl
faaliyeti memleketimizde Halil Ethem'in tegvikiyle, onun agtl$t gtgrrda devam
etmigtir. Halil Ethem, kitabe ve nUmizmati$in Onemini ilk kez tanltan modern
bilim adamtdrr.
Ahmet Refik (Altrnay).
(1 882-1937)
Ahmet Refik'i, yurdumuzda "modern tarihgili$i baglatan tarihgi"ler
arasrnda anmak gerekir. Ahmet Refik, gdzete ve dergilerde aydrn halk igin
yazdr$r yanlar yanrnda, Avrupa tarihgili$ini tanrtan, ilk defa Osmanll argiv
belgelerini genig olgUde kullanan ve yayrmlayan, "Sil6hdar Tarihi" gibi onemli
vekayinameleri bilimsel gekilde yayrna hazrrlayan, ilging konular Uzerinde
birgok orijinal incelemelerle tarihimizi aydrnlatan, yalnrz siyasi tarihle de$il
sosyal ve ekonomik tarihfe ilgilenen bir tarihgi olarak modern Turk tarihinin
kuruculanndand rr.
tu Biyografisi hakkrnca bk.
Halil Ethem HAtrra Kitabr; l-ll, Ankara, TUrk Tarih Kurumu 1948, bu
ve
dzellikle
AzizQQan
lsmail Hakkr Uzungargrll'nrn yazrlarr.
ciltte
"
Biyografisi ve bibliyografya igin en etraflr eser Muzaffer Gdkman; Ahmet Refik Altrnay,
lstanbul, 1978.
231
Ahmet Refik Askeri RUgtiyesine kaydolmug; Kuleli Askeri iOaiisinden
sonra Harbiyeyi 1B9B'de birincilikle bitirmigtir. Bir sUre askerT mekfrplerde
o$retmenlik yaptlktan sonra, 1902'de Harp Okulunda Fransrzca hocalr$tna
atandl. 1907'de yUzbagllr$a yUkseltilen A. Refik ertesi sene Harbiye harp
tarihi hocalr$rna getirildi. Yazr hayatrna bu yrllarda atrldr. Bir ara TercUmant.
Hakikat, 1908'de Millet gazetesi bagyazarlr$rnr Uzerine aldr. 1909'da Padigah
tarafrndan Osmanlr tarihinin bilimsel incelenmesi amacryla kurulan Tarihi
Osmani EncUmeni (TOE) Uyeli$ine getirildi. 1912 Balkan Safagr'nda
Erkdnrharbiyei Umumiyede hizmet etti ve savag sonunda kendi''iste$iyle
emekli oldu ve gazetelerde tarih konulartnda yaztlar yazmaya bagladr. A.
Refik, Eskigehir yakrnrnda Osman Gazi'nin ilk merk€zi Karacahisar'a ait
gozlemlerde bulunan ilk tarihgimizdir. Harbiye Nazrrr Epver Paga'ntn lrimaye
etti$i A. Refik, ittinaO ve Terakki Cemiyeti ile igbirligi iginde idi. Bu siyasi
iligkileri, ileride onun Mustafa Kemal ile iligkilerinde olumsuz sonuglar
do$uracaktrr. A. Refik 1334', (1918)'te Darulfununda Tarih kurrsusune
atanmrg, bir yrl sonra mUderrisli$e (profesdrlU$e) yUkseltilmigtir. * -
A. Refik'in Turkiye'de tarih bilimi igin yaptr$r onemli hizmet gdz ardr
edilmig, onun sadece gocuk ve halk egitimi igin yayrnladr$r makale ve
kitaplar 6ne sUrUlerek bilimsel tarihgili$i unutturulmugtur. A. Refik gegim
srkrntrsr sonucu, gazetelerde ve vulgarize tarih serilerinde yUzlerce makale
yazmrg, halkrn tarihgisi olmugtur. A. Refik igin sadece "tarihi sevdiren adam",
bir vulgarizator tanrmr yaprlmrg, onun halk igin yazdr$t yazrlar yanrnda ilk kez
Osmanlr argiv belgelerine g6re yayrmladr$r, birgok onemli vekayiname ve
kayna$ r tarihgilerin istifadesine sundu$u g6rmezlikten gelinmigtir, Ilastl ki
Halil Ethem, tarihin yardrmcr bilimleri, epigrafi, nUmizmatik ve jeneaoloji
uzerinde yorulmaz bir aragtrrrcr; Fuat KdprUlU "Hoca" TUrk edebiyatr vgTurk
kUltUrU uzerinde modern Turk biliminin ilk bUyUk temsilcisi olmug ise Ahmet
Refik "Hoca" da modern Turk tarihgiligini kuranlar arasrnda ilktir.
Birinci DUnya Savagr'ndan sonra, Mustafa Kemal'in iktidar ddneminde'
ittitratgrlara kargr genel tepki dolaylsryla A. Refik'in ittihatglll$r daima
hatrrf anmrgtrr. !OEM'de uretken bir yazar iken TUrk Tarih KuFumuna
alrnmamrg, Darulfunundaki derslerine son verilmigtir. Gegimini slgtama
kaygrsr, onu dergi ve gazetelere gUnlUk konularla ilgili sUrdkli yazt iazmaya
zorlamrgtrr.
,*
Tarihi Osmani EncUmeni Uyeligi (1909) ve bu yllla Osmanlr argivinin
bilimsel aragtrrmalara agrlmasr A. Refik'in hayatrnda yeni bir ddnem agar.
Argiv belgeleri yayrnlan birbirini izler: Anadolu'da Turk Agiretleri (1930),
Osmanlr Devrinde TUrkiye Madenleri (istanbul 193:1 ), Devgirmg UsulU
(1934), Osmanlr Devrinde, Hoca Nufuzu (istanbul 1933) istanbul Hayatl),
(1931-1932). Argivden grkardr$t belgeler "sadece tarihin ham maddeleridir".
Cumhuriyet doneminde Muhtasar TUrkiye Tarihi (ist. 1924), Bizans
Kargrsrnda TUrkler (1927) yeni donemin istedi$i kitaplardr. A. Refik gegitli
tarih serileri igin populer kitaplar yazmakta devam etti. Bu populer seriler,
Milli KUIUphane Tarih Serisi, Tetebbu6t-i Tarihiyye Sayfalan, Gegmig
232
Aslrlarda TUrk Hayatr, Gegmig Aslrlarda Osmanh Hayatl, TUrk Tarihinin Ana
Hatlan, Qocuklara Tarih Kitaplan serileridir. Alim ve Sanatkdrlar (istanbul,
1924) adr altrnda topladr$r eserde yedi tarihgi (Selaniki, Hoca Sadettin,
Peg0yi, Frndrklrlr, Naima, Ragit), Ug mimar (Sinan, Davut A$a, Kaslm A$a),
iki geyhUlisldm (Karagelebizdde Abdtilaziz, Yahya Efendi) bir sadrazam
(Koca Raglp Paga), bir gair (Nedim) ele alrnmrgtrr. Bu biyografileri yazarken
A. Refik vekayinameleri ve hatta argiv belgelerini kullanarak do$ru tarihi bir
tablo vermeye dikkat eder. Kullandr$r renkli uslup dolaytsryla bu yaztlann
"vulgarize" nitelikte oldu$u iddiasr abartrlr ve haksrzdrr. Bu kigiler hakktnda
bugune kadar yazilm g en iyi biyografiler bunlardlr.
A. Refik Osmanlr tarihi kaynaklarrndan onemli bazr eserleri bugUn bile
gUvenle kullanrlabilir bigimde yayrmlamrgtrr. Bunlann bagrnda, SilAhtar Tarihi
gelir. Bu eser Frndrklrlr Mehmet A$a'nrn gogu padigahlara gonderilen
telhislere ve kendi g6zlemlerine gore yazrlmtg son derece onemli bir tarihtir;
Mehmet Halife Tarih-i Gilmdni (istanbul 1924) bu kaynak eserler arasrnda
sayrlmatrdrr. A. Refik'in Megihat argivinden yararlanarak yayrmladr$r itmiye
SalnAmesi (istanbul 1918) Onemti eserlerinden
biri olup
iginde
geyhUlislamlann krsa biyografileriyle fetvalarrndan 6rnekler yer almaktadrr.
Mehmet Fuat Kcipriili.i
(1
890-1 966)
KdprulU, ll. Abdulhamit doneminde Batr gelene$inde laik bir e$itim
veren, Batr dillerini o$reten idadi mektebini bitirdi. Fuat KOprUlU, OsmanltTUrk ilmini bilim dUnyasrnda ilk defa hakkryla temsil eden ve Avrupa'da ilim
payelerine laytk g6rulen ilk TUrk bilim adamlanndandrr. Qok geng yagta
muhtelif liselerde aldr$r muallimlik vazifelerinden sonra 23 yagrnda istanbul
Darulfununu Turk Edebiyatr Tarihi mUderrisli$ine getirilmig, daha sonraki
ylllarda Mulkiye, Sanayii Nefise mektepleri, lfahiyat FakUltesi, Ankara Dil ve
Tarih-Co$rafya FakUltesi, Siyasal Bilgiler Okulu gibi gegitli yuksek okullarda
28 ytl profesorlU$u esnasrnda yurda binlerce de$erli eleman yetigtirmigtir.
1915'te MillT Tetebb0lar Mecmuasr'nr grkaran FDatJ(oprulu, 1924'te TUrkiyat
Mecmuasl, 1931'de TUrk Hukuk ve it<tisat Tarihi Mecmuasr, 1938'de Turk
Halk Edebiyatr Ansiklopedisi'ni yayrmlamaya baglamrg ve
seneleri arasrnda
Utt<u
1936-1941
dergisinin mUdUrlU$UnU yapmrgtrr.
Fuat KdprUlU yayrn faaliyetine daha 1B yagrnda baglamrg ve 42 yrl
iginde 210 eser ve etUt ile 1000 kadar makale yayrnlamrgtrr. 1925'te Rusya
$0ra Cumhuriyetleri Birligi ilimler Akademisi Muhabir uyeli$ine 1934'te
Macar itim Akademisi muhabir Uyeli$ine ve Prag $ark Enstitusu muhabir
Uyeli$ine segildi. 1927'de Heidelberg Universitesi, 1937'de Atina Universitesi
kendisine fahri doktorluk unvanr tevcih etmiglerdir. 1939'da Sorbonne
Universitesinin buyuk merasimle fahri doktorluk (doctor honoris causa)
verdi$i uluslararasr un yapmrg birkag 6lim arasrnda Fuat KdprUlU de
bulunuyor ve Batr Universitelerinin geref dire$inde tarihte ilk defa TUrk
bayra$r dalgalan ryordu.
233
KdprUlU'nun milli tarih ve kUltUr alanrnda genig faaliyetinin derin etkisi,
kendisinden sonra o$rencileri ve izleyicileri tarafrndan onemli bir siyaset-fikir
akrmlna, TUrk-islam sentezi hareketine vUcut vermigtir.Ti TUrk-lslam sentezi
dugUncesi, Gokalp ve K6prUlU'ytr izleyerek, Turancrltk yanrnda daha ziyade
Anadolucu bir karakter tagrr. KoprUlU, edebiyatr genig anlamda ele alarak
gergekte bir kUltUr tarihgisi olmugtur. Darulfununda ilk sosyoloji kUrsUsUnU
kuran Ziya Gdkalp'in gUglU etkisi altrnda idi, KoprulU, 191S'te Gokalp ile
birlikte Asdrr islamiye ve Milliye Encumenini kurdu. Bu encUmen, 1909'da
Halil Ethem'in 6nculu$U ile Osmanlr tarihini ga$dag bilimsel 'esaslar
gergevesinde inceleme amacryla kurulmug olan Tarihi Osmani Eqcumeni
(bk. yukanda) kargrsrnda TUrk kUltUrU aragtrrmalarrna oncelik tanryordu.
KoprUlu, Osmanlr klasik kUltur agamalannt da tespite galrgmtgttr.
KdprUlU'ye gOre, "acemperestlik" modasr, yani halk kUltUru kargrsrnda.
sarayrn temsil etti$i lran mengeli yapay "medeniyet", Fatih ve ll. Bayezit
d6nemlerinde en yUksek derecesine varmrgtrr. KoprUlU, Osmank klasik
medeniyetinin halka srrtrnr gevirmesinin, Yrldrnm Bayezit (1389.1 402)
doneminde bagladr$rnr beliftir. Daha sonraki yrllarda bu Uretken buytrk bilgin,
TUrk kUltur tarihi aragtrrmalannr, TUrk dini (TUrk Edebiyatnrda ilt<
Mutasavvrflar), Turk hukuku ve kurumlarr tarihi, T[irk*ekonomi tarihi (TUrk
Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuasr, 1931) konulannr ele alarak genigletmigtir.
Bu yazrlarda o, Osmanlr kultUrUnde Avrasya eski TUrl< kUlturUnUn devamr ve
etkileri konularrnr 6zgUn bigimde iglemigtir.
Onun bUtUn etUtleri o zamana kadar o konuda yaprlmrg olAn-iglerin
dikkatle gozden gegirilmesi ve elegtirisiyle baglar. Batr biliminin bu' eski
gelene$ini TUrk ilim edebiyatrmza ilkin o getirmigtir. KoprUlu'nUn elegtirel,
bilimsel yaklagrmr, Batr ilim metodolojisiyle, ozellikle Fransrz kultUrUyle
tanrgmasr sayesinde olmugtur. KoprtilU, elegtirilerinde yalnrz TUrklerin de$il
birgok Batr bilgininin de ne kadar sathi ve dar gdrugfer iginde kaldrklarrnt,
nasrl bUyUk yanlrglrklara sUrUklendiklerini g6stermigtir.
Fuat KoprtrlU, her geyden evvel bilinen ve bilinmeyen kaynaklara gore
yeni gergekleri ortaya grkaran yaratrcr bir dlimdir. Kopililu'nUn o kadar gegidi
ve sonugta da$rnrk gibi gdrUnen aslrnda bir tek konunun, TUrk kultur hrihinin
gegidi yonlerini incelemeye galrgrr. Ziya Gokalp'in bir "tilmizi" olarak*tgplum
ve kulturUn organik bir bUtUn oldu$una inanan KOprUlu, kultUrUn edebiyat,
sanat, hukuk, iktisat gibi kollannrn "igtimai hayat dedi$imiz complexus"un
gegitli yonlerinden ibaret oldu$unu gostermig ve kendi galrgmalannr bu
temelde geligtirmigtir. O, bugun de bilim dUnyasrnda TUrk edebiyatl tarihi ve *
TUrk din tarihi konusunda bir otorite sayrlmaktadrr. TereddUtsUz denilebilir ki,
.+
gergekte o bu ilim kollannrn hakiki kurucusudur.
kUltUrUnu derinli$ine ,*t,rdr$r
gibi aynca saz gdirleri ve dgrk edebiyatr uzerinde yayrnfara baglamlg, bunun
KoprUlU Turk
tt
dini halk edebiyatr ve
Turk-lsldm Sentezi hakkrnda bk. "TUrkiye Cumhuriyeti ve Osmanlt"; Dogu Batr, ll-5, Ocak
1999. s.14-18.
234
yanrnda Kadr Burhanettin, Ahmet Paga, geyh Galip, Baki ve nihayet Fuzuli
gibi TUrk divan giirinin bUyuk ustalarr hakkrnda da incelemeler yaylmlamlgttr.
"Fuzuli Hayatl ve Eseri"zs adlr girig yazrsrm 1947'de islam Ansiklopedisi'nde
"Fuzuli" maddesi tamamlanmrgtrr. Bu ustalar elinde klasik divan edebiyatlntn
Acem taklitgili$inden kurtulup orijinalli$ini kazandt$rnr ileri sUrdu. Ttlrk
edebiyatl tarihini bir bUtUn olarak dUgUnen Fuat K6prulU, klasik Ttirk
edebiyatrna Habibi, Nesimi, Fuzuli, Ruhi gibi bUyUk ustalar veren TUrkmenAzeri edebiyatt Uzerinde onemle durmugtur.
Fuat Koprtilu'nUn Turk kUltur tarihi alanrnda genig bilimsel gallgmalan
araslnda TUrk hukuk tarihine dair galrgmalart dnemli bir yer tutar. Kendisi,
1931'de TUrk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuasr'nr grkardt ve "Bizans
M0esseselerinin Osmanh MUesseselerine Tesiri Hakklnda Bazr
Muf6hazalar" adh onemli etudUnU burada negretti. Derin ve etrafll
incelemelerin UrUnU olan bu makalede eski Turk-islam devletlerinin kamu
hukuku kurumlarryla Osmanlr mUesseseleri arasrndaki sUreklili$i ortaya
koyarak oryantalistlerin yanlrg iddialannr duzeltti. 1937'de ll. Turk Tarih
Kongresi'nde okudu$u "Orta Zaman Turk Hukuk? Muesseseleri, islam Amme
Hukukundan Ayrr Bir TUrk Amme Hukuku Yok mudur?" baglrkll tebli$i Turkge
ve Franslzca olarak yayrmlandl.Te Burada KOprUlU, TUrk kamu hukuk
tarihinin belli baglr meselelerini aglk bir gekilde ortaya koyuyor, kaynaklan ve
aragtrrma metotlarrn r g6steriyordu.
Zeki Velidi (Velidi) Togan (1890-1970)
80
Zeki Velidi Bagkurt-ili lBagkurdistan)'da KUzen-Avulu koytinde do$du
(10 Aralrk 1890). Kaynak dillerine hdkimiyeti ileride onun ilmi faaliyetlerindeki
bagarrsrnr sa$ladr. Zeki Velidi'nin yetigme gagrnda Rusya Turkleri arastnda
ismail Gasprralr'nrn TercUman gazetesinin etkisiyle TUrk.Tatar kavimlerinin
birli$i ve Batr tarzr e$itime (ceditgilik/ kargr yakln ilgi vardt. Zeki Velidi
yenilikgi amcasr Neccar'rn etkisiyle genel TUrk tarihe merak sardr.
Z. Velidi lstanbul uzerinden Paris'e geldi ve orada P. Pelliot, J. Deny,
M. Blochet gibi Franslz oryantalistleriyle tanrgtr. Berlin'e gegerek Prusya
Devlet Kitaplr$r'nda Do$u yazmalarr katalo$ununun hazrrlanmasrna kattldl.
istanbul'a (Mayrs 1925), oradan Ankara'ya geldi. Boylece Z. Veltdi'nin
olUmune kadar (26 Temmuz, 1970) bir TUrk vatandagr olarak Turkiye'de
verimli ilmi faaliyeti baglamlg oldu. F. Koprulu , Z. Velidi'yi Edebiyat
Fakultesinde TUrk tarihi muallimi atadr (Ocak 1927). DarulfUnunda verdi$i
Turk tarihi dersleri (1927-1930) ileride yayrnladr$r Umumi TUrk Tarihine Girig
(lstanbul, 1946) adh eserinin ilk taslagrnr olugturacaktlr,
tt
Mehmet b. Suleyman Fuzuli; DivAn-r Fuz0li (KUlliyAt-r Div6n-l Fuz0li), lstanbul, Orhaniye
Matbaasr , 134211924, "FuzulT Hayatr ve Eseri" baglr$r ve Fuat KoprUlU'nUn bag yazrslyla.
tt Belleten; 5-8, 1938.
Z. Velid?'nin biyografisi ve ilm? faaliyeti hakkrnda bk. Tuncer Bayka ra; Zeki Velid? Togan.
to
Ankara, 1989; daha ayrrntrlr olarak bk. Zeki Velidi; Hatlralar, lstanbul, 1969.
235
.
**
Ankara'da ATATURK'Un himayesinde toplanan l. Tarih Kongresi'nde
(2-5 Temmuz 1932), resmi T0rk tarih tezine (Orta Asya'da kurakltk yUzUnden
TUrklerin kurdu$u gehirlerin ve tarrm bOlgelerinin kumlar alttnda kaldt$t ve
TUrklerin temsil etti$i yUksek medeniyetin onlar tarafrndan dUnyanrn ddrt bir
yanrna gdt0ruldu$U tezi) aykrrr dUgen elegtirileri giddetli tepkiyle kargrlandt.
Z. Velidi bir hafta sonra Darulfunundaki kursusunden istifa etmek zorunda
brrakrldl.sl Z. Velidi'ye gore kongre, "siyaseti g6zeten tarihgiler ile fikri ve
vicdani salAbeti olan tarihgiler arasrnda bir mihenk tagr" olmugtur. Z. VelTdT,
3.
doktora igin Viyana Universitesine
gitti.
Viyana Universitesinde iOn Fadlan Uzerindeki teziyle doktop payesini
aldr (1 932-1939). Bonn Universitesinde "honorar professor" olarak Orta Asya
tarihi ve islamiyet Uzerinde dersler verdi (1935-1938).
inOnU'nUn
cumhurbagkanlr$a gelmesiyle TUrkiye'ye donmeye karar verdi. ^istanbul
Universitesi TUrk Tarihi profesorlU$Une atandr (EylUl 1939). ATATURK r/e
Milli $ef inOnU doneminde TUrk Devleti'nin resmT ideolojisinin kuvvetli
tesirine ra$men, Z. Velidi, uluslararasr gohretine guvenerek bafr tabularr
yrkmaya galrginrg, baganlr olamamtgttr, DUnyaya Turk'un ve TUrf tarihinin,
saptrrmalardan ve on yargrlardan annmrg gergek bir tablosunu vgrmek, Zeki
VelidT'nin biltUn hayatrnr dolduran bir tutkudur. ATATURK'Un etrdfrndakiler,
onu gozden dugUrmek igin TUrk tarih tezine kargr Z.Velidi'nin elegtirilerini
abartarak
+
kullanmrglardrr.
Z. VelTdi'nin yazma kUtuphanelerdeki aragtrrmalanyla TUrk tarih
ve
kUltUrunUn gok dnemli kaynaklannr ortaya grkarmasr, TUrk tarihi alanrnda
onun belirleyici rolUnU gostermeye yeter. TUrkistan seyahatinde, Kutadgu
Bilig'in bir yazmastnr, Meghed'de ibn FadlAn Seyahatnamesi'ni kegfi11923),
Manchester'de John Rylands yazmalan arasrnda Xl. veya Xll. yuzyrla ait bir
TUrkge Kur'an tercumesi, istanbul kUtUphanelerinde Bir0ni'nin eserlerini,
Harzem dilinde yazrlmrg kaynaklan, Konya'da ilhanlr ddnemi maliye
kaynaklan (RisAle-yi Falakiyye ve Sa'AdetnAme yazmalarrnr) tanrtmasr,
Altrn-Orda tarihine ait son derece dnemli yerli bir tarihi^Otemig Hacr Tarihi'ni
kegfi bu kaynak aragtrrmalan arasrnda en onemlileridir.o'
Z. Velidi, vekayiname, jeneaoloji (ensAb) ve destanlardan bagka tarih
kaynaklannr ve etnografya, arkeoloji, numizmatik, epigrafi ve edebi eserleri
inceleyerek tarihin turlu cepheleriyle bir bUtUn iginde ele alrnmasr g6rekti$ine
inanrr.o" O, TUrk tarihinin karanlrk kalmrg birgok sorusunu gydrnlr$a
Z.
Velidi'nin Bagkurdistan'da bozkrr g.ogebe kUltUrU
geleneklerinin kuvvetle yagadr$r bir gevreden gelmesi,oo kaynak dilleri
TUrkge, Arapga ve Farsgaya hdkimiyeti, Rusya ve Almanya oryantalist
grkarmrgtrr.
gevreleriyle yrllarca beraber galrgmasr, onun TUrk tarihi hakktnda bir otoritb
olarak tanrnmasrnr sa$lamrgtrr. Avrupa'da birgok tanlnmrg ilmi cemiyetin
81
Bk. Birinci TUrkTarih Kongresi ZabftlanveZ.V. Togan, Hatrralar, lstdhbul. 1969.*
tt Kutadgu Bilig, R. R. Arat Risdle-yi Falakiyye, W. Hinz, Sa'6detname, N. GdyUngilbn
1. Z.
83
Velidi tarafrndan iglenip
yayrnlanmrgtrr.
.,
Fadlan,
Baykara; s.64.
Degerli d$rencisi ve yaktnl T. Baykara'ya gore "fikri 'hayatrnl gekillendiren en onemli unsur
Turk orfUdUr."
8a
236
Uyesi oldugu gibi, kendisine gegidi ilmi payeler verilmiglir. Z. VelTdi'nin tarihi
metot disiplini ve ilm? kigili$i Uzerinde fikirler farklldrr. Bir:ileri, onun tarihi
kanrtlarr acele yorumlayarak abartrh teoriler ortaya attt$rnt belirtirler. Bu
bakrmdan bazt o$rencileri (mesel6 F. Krzro$lu, i. Kafeso$lu) aynl yolu
izlemiglerdir. "isldmiyet TUrk'U koruyan en Onemli kUltUr ba$rdrr; ona sartltn
ve o kUltUrUn yuceli$ine inanrn" inancryla Z. Velidi, kugkusuz, 19601 980'lerdeki T0rk-islam sentezi akrmrnr hazrrlayanlardan biridir.
ismail Hakkr Uzungarglhss (1888-1 977)
ismail Hakkr Uzungargllr ikinci Megrutiyet ddneminin birgok aydtnt gibi,
orta tahsilini Askeri Rugtiyede ve MerCan idadisinde tamamladl. idadiden
mezun olan i. H. Uzungargrlr dgretmen olmak arzusuyla DarUlfUnun Edebiyat
bdlUmUne kaydoldu. Orada tanrnmrg kigilerden, bu arada Ahmet Mithat,
Abdurrahman $eref, Mehmet Akif, izmirli Ahmet Hikmet, Hamdullah
Suphi'den ders aldr. Qok istedi$i muallimlik hizmetine ilkin KUtahya
idadisinde tarih cografya muallimi olarak bagladr. Kutahya tarihi Uzerinde
toplamlg oldu$u malzemeyi igleyerek Kutahya Tarihi'ni Ankara'da yaytmladt.
1921'de Kastamonu Sultanisi tarih muallimli$ine atandr. ilk tarih yazllartnl
Unl0 kigiler Uzerinde toplamakla beraber gehir ve kurumlar tarihi Uzerinde de
Agrk Soz gazetesinde yazilar yayrnladr. Bunda kugkusuz Ahmet Refik'in
etkisi olmugtur. Bu arada bir Sinop ve Kastamonu Rehberi hazrrladl. Oradan
Karesi Sultanisine (Kasrm 1923), ertesi yrl Maarif mUdUrl0$Une atanmastyla
(Kasrm 1923) i. Hakkr'nln hayatrnda yeni bir donem agrldr. Kastamonu'daki
gibi Karesi Megdhiri ve Karesi Tarihi'ni yayrmladr ve Karesi fahri
hemgehrili$ini kafandr. Bdylece, i. H. Uzungargrlr, gitti$i yerlerde bolge tarihi
Uzerinde malzeme topladr. Bu gahgmalar ileride, Anadolu Beylikleri ve $ehir
Tarihgili$i tarihi Uzerindeki incelemelerine esaslr bir baglanglg olugturmugtur.
Ancak onda gehir tarihi kavraml dar bir gergevede kalmlgtrr. i. HaFFI'ya g6re,
gehir veya bolge tarihi denince, o bolgede yetigen buyUk kigiler (megAhir) ve
hanedanlar anlagrlmaktadrr. 1923-1933 yrllannda Anadolu Beylikler Tarihi
yakrn bir ilgi oda$l idi. TOEM etrafrndaki yazarlar da (H. Ethem, A. Tevhit)
aynr gaba ile kitabeler toplamakta idiler. Megdhirin hayatlannr incelemek igin
i. H. Uzungargrlr da kitabeler toplaytp yaytnlamaya onem vermig"oo ve TOEM
ile yaktn iligkisi bu konu dolayrsryla olmugtur. Karesi tarihi Uzerinde
galrgmalarr, l. H. Uzungargrlr'ya 1927 Ekim segimlerinde Balrkesir (Karesi)
mebusu segilmesini sa$lamlgtrr. ATATURK'un emriyle, mebuslukla birlikte
lstanbul Universitesi Edebiyat BolUmunde tarih hocalr$rna atandt.
\
Eski dostu Hamdullah Suphi'nin delaletiyle ATATURK'Un kurdu$u yeni
TUrk Tarih Kurumuna Uye seqildi (1931). Kurum tarafrndan yaytmlanmasl
kararlagtrnlan Genel TUrk Tarihi projesinde, Osmanll tarihinin 1789'a kadar
olan . bolumu
H. Uzungargrll'ya havale olundu, Uzungargllr o devrin
tarihgileri gibi, idadide klasik Osmanlr edebiyatr Uzerinde esaslr bilgi edinmig
i.
8s
Bu yazldaki biyografik notlar, Ustadrn ogrencisi Prof. Dr. Oktay Aslanapa'nrn kendisiyle
konugmalart ve notlartna gore kaleme aldr$l "Hal Terc0mesi" esas tutufarak verilmigtir. Bk.
ismail Hakkr Uzungargrh'ya Armagan, Ankara, TTK, 1976, Xlll-XlX.
tu
l. H. Uzungarglir; Kita'beler, l.-lstanbul, 1927; ll. Cilt 1928, lll. 1929 (bk. A. S. Erzi, "1. H.
Uzungargrlr Yayrnfan", Arma$an, XXVI)
237
t
ve sonralan Hezdr-Dindr ve Sava takma adlarryla birgok mahzumeler
yayrmf am gtrr. Ustad rn TTK yrllarr
r
(1
93 1 -1977), kendisiner"reisU'l.rnUverrihin"
l6kabrnr kazandrran yo$un aragtrrma ve yayrn faaliyeti yrllarr otrfrugtur. Bu
yrllarda makalelerinin go$unlu$u TTK'nin grkard rgr Belleten dergisinde
yayrmlanmtgtrr.
l
Uzungargrlr, tarihi belgelere dayanarak yazmaya inanmrg bir tarihgi idi.
Hayatrnr belli baglr Osmanlr -argivlerinde (istanbul Bagbakanlrk Osmanlr
Argivi, Topkapr Sarayr Argivi)o' pek gok belge serilerini incelemekte gegirdi.
inanrlmaz zenginlikteki bu argiv malzemesi onun eserlerine kugkustrz kaltcr
bir nitelik kazandrrmrgtrr. Bu belgelerin tarihgili$e yeni bir ufuk kazandrrdr$rna
haklr olarak inanryordu. Belgelere ba$lrllk, bu belgeleri okumakta gUglUk
geken son kugak bazr geng tarihgilerce "belge fetigizmi" olarak
kargrlanacaktrr. Gergekten belgeler de metodik bir elegtiri sUzgecinden
gegirilerek kullan rlmal rd r.
r
i. H. Uzungargrll'nrn Osmanlr Tarihi (4 cilt Ankara, TTK, 1947-1959).
Prof, Dr. Adnan Erzi'ye gdre Hammer'den sonra bu konuda "en mufassal ve
guvenilir" Osmanlr tarihidir.BB Yusuf Hikmet Bayur da "Bizim dilimizde ve
Hammer ve Gibbons dahil, yabanct dillerde gordu$um
?rasrnda
^eserler
Ustadrn bu eserine eg olanrna rastlamadrm." demektedir.o' BelgelBne g6re
verdi$i yeni de$erli bilgiler harig, bu dort cildi popUler tarih kategorisine
koymak zorundayz. i. H. Uzungargrlr Batr dillerini kullanmak imkdnrna sahip
bulunmadr$tndan, genellikle Batr literatUrUnU ihmal etmigtir. Konu uzerinde
Batrda N. Jorgand ie J. W. Zinkeisenel tarafrndan yaztlmrg klasi[ eserler6
bagvurmadan genel bir Osmanlr tarihi y??tlamaz. Bunun yanrnda Batrda
birsok;i::H":"H;illffiqtr"
,
*t
1903 yrlrnda Edirne'de do$an Omer L0tfi, 1920'de istanbill'da orta
o$renimini tamamlam rgtrr.'" Edirne'de bir sUre d$retfirenlikte bulunduktan
sonra istanbul Darulfununu Edebiyat FakUltesine kaydolunmug, 1927'de
buradan diploma alm rgtrr. istanbul Fransrz Arkeoloji EnstitUsU direktorU,
tantnmlg sanat tarihgisi Albert Gabriel aracrh$lyla Strasbourg Universitesinde
'7 Bu argivlerin igeri$i hakkrnda son kez sistemli bir yayrn olarak bk. Bagbakanlrk OSrlfi, Argivi
Rehberi; Ankara, Bagbakanlrk Osmanlr Argivi Daire Bagkanh$r, Yayrn Nu. 5, Ankara, 1992.
88
ismail Hakkr Uzungargrlr'ya Armagan; Ankara, TTK, i976, s.XXll.
tn
u.g.".; s.B.
Nicolea Jorga; Geschichte des Osmanischen Reiches, S cilt, Gotha, 1908-1913; TUrkge
e0
baskrsr Nicolea Jorga, Osmanlr lmparatorlu$u Tarihi, 5 cilt, lstanbul, Yeditepe, 2005.
n'
Johann Wilhelm Zinkeisen; Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa, 7 cilt, Hamburg,
1863. TUrkge tercUmesi Yeditepe Yaytnlart taraftndan hazrrlanmakta olup 2007 yrlrnda
basrlacal<trr.
n'
E. Alberi ve E. Charriere'in yayrmladr$r seriler ile Calendar of State Papers belge serileri iEin
bk. vukandaki not.
nt
Barkan'tn biyografisi igin bk. Ord. Prof. Omer Lutfi Barkan'a Aimagan, iU iktisaf FakUltesi
Mecmuast, 41 (1985); H. Sahillio$Lu; "Omer LUtfi Barkan", s.3-39. 6. L. Barkan; T{.irkiye'de
Toprak Meselesi, Toplu Eserler 1, istanbul, G6zlem Yay. 1980, s.3-17. Barkan'rn l€tRrlinnrn
de$erlendirilmesine dair keza bk. lnalcrk; "lmpact of the Annales School on Ottoman Studies
and New Findings", Reviewll3-4 (1978). Cogkun Qakrr; "Devletin Tarihinden Toplumun Tarihine:
Yeni Bir Tarih Paradigmast ve Omer LUtfi Barkan", Dogu Batr, 1 11-12 (Ekim 2000), s.35;63.
238
+
tahsile devam imkAnrnr bulmasr, Barkan'tn bilim hayatlnr belirleyen bir
agama olmugtur. 1928-1931 yrllarrnda Strasbourg Universitesindeki 6$renimi
srrasrnda Fransrz tarihgili$inde bir devrim yapan Annales ekolUnUn buyUk
temsilcilerinden biri olan Marc Bloch'in derslerine devam etmig,
sosyoekonomik tarihe ilgisi onun meslek hayattna yon vermigtir. 1933'te
lstanbul Universitesi Edebiyat FakUltesine dogent ofarak atanan Barkan, o
zaman siyasi tartlgmalann bagrnda gelen toprak kanunu ile ilgili olarak bir
dizi makale yayrmlarnrg ve iktisat FakUltesinde iktisat tarihi dogentli$ine
nakledilmigtir (1937). Orada "Osmanlr imparatorlu$unda Kurulug Devrinde
Toprak Meselesi" unvanlr dogentlik tezini savunmu$ (1938) ve 28 $ubat
1939'da Umumi iktisat ve iktisadi Doktrinler dogenti, bir yrl sonra da bu
disiplinin profes0ru unvantnl almrgtlr. Barkan'rn sonradan iU it<tisat FakUltesi
Mecmuasl'nda yayrnlanan stirgUnler, nUfus ve arazi saytmlan (Defteri
hakaniler), Balkanlar'da toprak meselesi iizerinde ilk gahgmalart 1938-1939
yrllarrna rastlar. O yrllarda universitede dUnyaca tanrnmrg ekonomistler, W.
Ropke ve A. von Rustow ders veriyordu. 1950'de Prof. Rustow'un aynlmast
Uzerine Barkan, iktisat Tarihi ve iktisadi Co$rafya ktirsUsii profesorlU$tine
getirilmigtir.
Qr$rr agan yayrnlarryla bilim dUnyasrnda krsa zamanda tantnan Prof.
Barkan'a 1943'te Strasbourg Universitesi "Doctor Honoris Causa" payesi
tevcih etti. TUrk Tarih Kurumu, Slrbistan ilimler Akademisi, TUrk Sosyoloji
Cemiyeti, onun bilime bUyUk katkrlarrnr tanryarak uye segmiglerdir.
Milletlerarasr Osmanh ve Osmanll Oncesi Tarih Konseyi'nin (CIEPO)
kuruculartndan olan Prof. Barkan bu kurumun altr yrl sUreyle bagkanlr$rnr
yapmlgtrr. Prof. Barkan, 1973 yrlrnda emeklili$ine kadar iU it<tisat Fakultesi
ve Edebiyat FakUltesinde, TUrk iktisat Tarihi, Genel iFtisat Tarihi, Osmanlr
Kurumtan Tarihi derslerini vermeye devam etmig, 1950-1952'de iktisat
Fakultesi dekanh$rnda bulunmug, Rockefeller Vakfrnrn mali deste$iyle bu
fakUlteye ba$lr olarak TUrk iFtisat Tarihi EnstitusUnU kurmugtur (1955).
1951'de iU lktisat FakUltesi Mecmuast
igleri bagkanr olarak bu dergide,
Osmanlr iktisat tarihi Uzerinde her biri uzun argiv galrgmalartna dayanan
gt$tr-agro aragttrmalannr yayrmlamaya bagladr. Prof. Barkan, Osmanlr iktisat
tarihi alanrnda, - sonradan meslektagl olarak faaliyet gosteren de$erli
o$renciler yetigtirmigtir. Bu de$erli bilim adamlarr arastnda 6zellikle Prof.
Lutfi Guger, Prof. Halil Sahillio!lu, Prof. Tevfik GUran, Prof. Mubahat
KUtuko$lu, Prof. Mustafa Cezar, Prof. Yavuz Cezar, Prof. Mehmet Geng,
Prof. HUseyin Oideger, Prof. Ahmet Tabako$lu'nu sayabiliriz. Barkan'rn
O$rencileri, onun agtr$r gr$rrda yUruyerek her biri belli bir konuda Osmanlr
ekonomi tarihine de$erli katkrlar yapmrglardrr. Sahillio$lu, para tarihinde;
Guger hububat ve tuz gibi zaruri ihtiyag maddeleri tarihinde; Guran, XlX.
yUzyrl sosyal-ekonomik tarihinde; KUtUko$lu ticaret tarihinde; Cezar maliye
tarihinde; Geng Xvlll. yUzyrl malikane sistemi ve ekonomik konjonktUrde,
Tabako$lu Osmanlr maliye ve bUtge tarihinde dnemli eserler verdiler. 23
A$ustos 1979'da vefat eden Barkan'rn hatrrasr igin dostlarr ve 6$rencileri,
Fransa'da Memorial Omer Lutfi Barkanea adh anrtsai bir eser yaylmlamlglardlr,
ya
no
Ed. R. Mantran, Paris, 1980.
239
-n
Sosyal-Ekonomik Tarih Aragtrrmalan
Baglryor
*Barkan
ikinci Dunya Savagr'ndan sonra Omer L0tfi (Lutfi)
i6 TUrkiye
tarihgili$inde yeni bir ddnem baglamrgtrr. 1930'larda oeellilde 1940'lr yrllarda
kitle hareketlerinin onem kazanmasryla birlikte dUnya tarihgiliginde
sosyoekonomik toplum tarih konularr 6n planda ele'altnmaya bagladl. Bu
gorUgU benimseyen Franslz Annales ekolu, E. Durkheim'in toplumu "organik
bir sistem" olarak g6ren yaprsal (structural) sosyolojisinden esinleniyordu.
Strasbourg'da Barkan tam da b6yle bir atmosferde yUksek tansiiini.yaptr.
Barkan, TUrkiye'ye ddnUgUnde argivlerimizdeki zengin malzemeyl kullanarak
sosyoekonomik tarih aragtrrmalannda belli baglr sorunlarr ortayfl'koymug, bu
konuda gr$rr agan incelemeler yaylmtamaya baglamrgtrr.
Barkan, 1943'te istanbul Bagbakanlrk Osmanlr Argivi ve Ankara Tapu
Kadastro Genel MUdUrlU$Unde saklr yUzlerce mufassal defteri hakaniden
derledi$i "sancak Kanunnameleri"ni yaytnlamlgtlr.es Barkan, Ulku Dergisi ve
bagka dergilerdeki yaztlannda, Osmanlr toprak .hukuku ve tarrmsal
ekonominin temel sorulannr genel bigimde ortaya atmakla beraber, sonunda
kaynaklan tam olarak ortaya koymadrkga, yapllacak yorumlarrrf daima
noksan olaca$t inanctna vardr. 1943'te Sancak Kanunnameleri'ni
yaylmladtktan sonra aynr nitelikte anrtsal kaynak eserler yaylnlama yoluna
girdi. Belge yaylnlan bagrna koydu$u analizlerin her biri konuya esaslr
katktlar olugturur. Barkan, bu kaynaklar ortaya konduktan sonra analitik
galrgmalann baglayacagrna inanryor, bu igi profesyonel tarihgilere brrakmak*
gerekti$ine inanryordu
+
Kugkusuz, Barkan'rn gr$rr agan ilk eseri, "XV.ve XVl. Acsrrlarda
Osmanlt imparatorlu$u'nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali €saslan,
Kanunlar" adlt eseridir. Bu eser, kugkusuz, Osmanlr ddneminde klrsal
sektorde sosyoekonomik yapryr, mali si_stemi, bUtUn*aynntrlarryla analiz
etmemize imkdn veren anrtsal bir kitaptlr.eo Barkan'daq"sonra Osmarrlr klrsal
sektorde egemen gift-hane sistemini biz bu yaytn sayesinde ortaya
grkarabild ik.e7
Barkan'tn, son eseri olan (Enver Merigli ile beraber) HUda'vqndigAr
Livasl Tahrir Defterleri (1. Ankara, TTK, 1988) adlr kitabl, "yarr m6mul"
kaynak eserlerinden olup kanunnamelerin uygulanmast ve Osmanlr
Devleti'nin begi$i olan bolgenin tarihi bakrmrndan son derece onemli bir
kaynaktrr (Eserin ll. cildi TTK'de yayrmlanmayr bekfemektedir). Eser, Paris'te
geg Bizans-erken Osmanlr Bithynia tarihi Uzerinde bir seminer galrgmastntn
ana kayna$r olrnugtur. Barkan bu eserlerinde her biri belli bir alanln, mesela
kdyltinUn ve tanm ekonomisinin, Osmanlt demografisinin, Urbanizmin, gehir
nu
31 O. LCrtfi Barkan. XV. ve XVl. Asrrlarda Osmanh lmparatorlugunda Zirai Ekonominip Hukuki
ve Mali Esaslan, l. Kanunlar, lstanbul, 1943.
nu
53 Barkan'dan sonra bu igi daha genig bir gapta Ahmet AkgUnduz (Osmanll Kanur'l.rimeleri
Hukuki Tahlilleri, l-lX, lstanbul, 1994) almtg bulunmaktadlr.
tt Bk. Inalclk; "Viltage, Peasant and Empire", The Middle East and the Balkans under the
Ottornan Empire, Bloomington, 1993, s.137-160.
240
tarihinin, mimari ve sanat tarihinin, maliye ve para tarihinin temel belgelerini
yaylnlamtg, girig yazrlarrnda esas problemleri tantmlamlg ve bUttin bu
atanlarda uzmanlara materyal saglamtg ve geng tarihgilere yol g6stermigtir.
Konu ve metodoloji bakrmrndan Turk tarihgili$ini Batl tarihgili$i dUzeyine
glkaranlarrn bagrnda Omer L0tfi Barkan gelir. Asllnda Barkan, tarihqili$imize
bir devrim getirmigtir. O, toplumu bUtUnUyle (total) incelemeyi Ong6ren
Annales ekolUnun yeni sosyal-ekonomik tarih g6rugunu tam bir yetkiyle TUrk
tarihgiliginde temsil .etmigtir. Son elli ytl iginde tarih ve kaynak yaytnlarrna
bakrltrsa, onun gr$lr agan etkisi aglkga g6rUlur.
Fernand Braudel ve Barkan
Fernand Braudel'in XVl. yUzyrlda Akdeniz tarihi uzerinde klasik kitabl
TUrk tarihgili$inde bUyUk ilgiyle kargrlanmtg, o zaman Braudel'in temsil etti$i
Annales ekolU Barkan ve o donem tarihgileri Uzerinde derin bir etki yapmtgttr.
Braudel'in eserinine8 yayrmlanmasrndan bir ytl sonra Paris'te Uluslararasl
Tarihi Bilimler Kongresi toplanmrgtr. Aynt tarihlerde Barkan, Braudel'in
eserini uzunca bir yazryla tanrttr.ee Barkan, eseri "bUyUk bir ilmi hadise"
olarak niteliyor ve eserin onemini gu s6zlerle belirtiyordu: Eser "Osmanlt
. imparatorlu$u'nun en bUyUk devrinin en mUhim meselelerini, butun Akdeniz
memleketlerine gamil genig bir plan iginde, zengin malzeme ve yeni bir ilmi
metotla vaz' ve mUtal6a" etmektedir.
Barkan, boyle kapsamlr bir yaklagrmtn, ozellikle Osmanlt tarihi
incelenirken izlenmesi gerekti$i Uzerinde durur. "Osmanlt tarihini dtg
dlemden tecrit edilmig kapah bir muhitte, yalnlz kendi zitti inkigaflarlnln
mantlgr iginde, mUstakil bir varlrk gibi" incelemenin mUmkUn olmadt$t
gergegini vurgular. Barkan, Braudel'in yaklaglm bigimini g6steren misaller
verirken kendi tarih gdrUgUnUn aynr gizgiyi izledi$ini belirtir; devlet
bagkanlarrnln ve garptct siyasi olaylarrn tarihi yerine "halk yt$tnlarlntn her
gUnkti hayatlan" ve olaylarrn "devamlr neticeleri" Uzerinde durmak gerektigini
igaret eder.
Barkan, ileri surdu$U fikirleri, Braudel gibi argivlerden gtkardl$t
belgelerle agrklam arya galrgmaktadrr. Bu metot, Barkan'ln bUtUn
aragtlrmalarrnln temelini olugturmugtur. Braudel, Osmanlt argivlerinde
galrgma imkdnlna sahip olmadl$rndan zengin Dubrovnik (Ragusa) argivinden
ve bu argive dayanan yaylnlardan yararlanmlgttr. Braudel, Akdeniz'in
Osmanlr egemenli$i altlndaki do$u kesiminin, tarih igin henUz kegfedilmemig
bir dUnyd-oldu$unu belirtir ve TUrk tarihgilerini Osmanll argivlerinde
aragttrma yapmaya tegvik eder.
nu
F. Braudel; La Mediterran6e et le monde m6diterran6en a l'6poque Philippe ll, Paris, 1949;
Ingilizce gevirisi The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philippe ll, New
York, 1972.
nn
lU ft<tisat Fakultesi MecmuasuXllll-4 (1951). 173-192. Barkan'rn kutlandr$r kopya bugtin Eren
Kitabevi sahibi Muhittin Eren'e intikal etmigtir; Barkan'rn sahife kenarlanna eski harflerle yazdr$t
derkenarlar, bu kopyaya ozel bir de$er kazandrrmaktadtr.
241
Barkan, hem aragtrrma konulan, hem de Osmanlr argivlerinde
aragtrrma bahsinde Braudel'in tavsiyesinden gok 6nce bu ige el atmrg
bulunuyordu. J 951'den sonra Barkan ve Braudel birbirlerini kegfetmigler,
aralannda yakrn bir dostluk ve ig birli$i kurulmug ve Braudel eserinin ikinci
baskrsrnda Barkan'rn incelemelerine genigge yer vermigtir
Barkan, kendi tecrUbesine dayanarak argivlerde aragtr,rma igin
harcanan zamanrn, tarihgi igin bir zaman kaybr oldu$unu belirtir. Buturumda
tarihgi, yUrUyece$i yolu kendisi yapan bir yolcu durumundadtr. BaIr bilim
dunyasl yUzlerce cilt Mo-numenta veya Calendar of State Papers gibi
koleksiyonlarla, sentez yapan tarihgiye muazzam belge, malzemesi
haarlamtgtlr. Barkan'dan sonra TUrkiye'de, tahrir defterleri, muhimmeler,
ahkAm defterleri, geriye sicilleri yayrnlan gergek bir ivme kazanmlg, yOzE
yakrn cilt
yayrmlanmlgtrr.
Para Tarihine Halil Sahillio$lu'nun
Katkllan
,;
*
Braudel'in TUrkiye'yi ziyaretinde Barkan, asistantanndan
Halil
Sahillio$lu'nu Braudel'in yanrna g6nderdi. Dr. Sahillioglu Osmanlr para tarihi
Uzerinde bir uzman olarak doktora galrgmasrna Pdtis'te devam etti, bu
konuda onemli katkrlarda butundu.1oo "Osmanll Para-Tarihinde DUnya Para
ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750;"tot aOt] makalesinde onceki
aragttrmalannr ozetledi. TUrkiye'de para tarihi uzerinde yeri doldurulmayan
bir uzman stfatryla Kameri ve $emsi tarihleri araslnda zaman farkl.ve bunun
kaprkuluna odemelerde yaratr$r sorunlar hakkrnda aragtrrmayt da F,endisine
borgluy uz.'o'
Sahillio$lu, Osmanlt imparatorlu$u'nda kredi uygulamalan ile de
ilgilenmig, bir nevi gek yerine gegen "KitAbu'l kAdT ve sUftece"ler1o3 uzerinde
ilging bir inceleme yapmrgtrr. Hig kugkusuz, Sahillio$lu; Osmanll ekonomi
tarihinin gUg sorulannr segip argiv belgelerinin rgr$l altrnda aydlnlatmaya
gallgmtg bir uzmandrr. Para tarihi uzmanlrk alanr olmakla beraber genel
ekonomi tarihine ait konularda, da esaslr aragtlrmalar yaytnlamrgtlr. Ticaret
tarihi, muhasebe ve bUtgeler, numizmatik, fiyatlbr, imalat, esnaf, bu
incelemeler arasrndadrr. Kaynak dillerine egemenli$iyle Sahillioglu,
Barkan'tn en yetenekli yardrmcrlarrndan biri olmugtur. istanbul tarihi*iEin ana
kaynak olan istanbul Vakrflarr Tahrir Defteii, 953 (1546)" adlr esbiin gok
emek isteyen transkripsiyon ve mUkemmel Dizin'ini Sahillio$lu'na borgluyuz.
Osmanlr argivinin bir mUdavimi olan Sahillioglu, bugUne kadar para larihine
ait yuzlere defter ve belge uzerinde siJtematili aragtlrmaiarrna' aralrk
*.
vermemigtir.
G
100
"Kurulugundan XVll. Asrr Sonlanna Kadar Osmanlr Para Tarihi"; lstanbul Universi?esi, lktisat
+
Fakultesi 1958. "Para Tarihi, 1640-1740",lulr oogenttik rezi,1g6s. ''>
1o'Orta
Do$u Teknik Universitesi Geligme Dergisi, Ozel Sayl 1978. Bu aragtlrmanrn ingilizcesi
"The Role of lnternational Monetary and Metals in Ottoman Monetary History 1300-17S0',
Pfedous Metals in the Later Mediaval Early Modern Worlds, Durham, 1g83.
'o' "Savag Ytllart", lUlf U XXVII (1969) Para tarihiyle ilgili olarak Darphane Mukataalarr makalesi
igin bk. lulru xxilt (1963), s.145-218.
to' "Bursa
Kadr Sicitlerinde lg ve Drg Odemelerde Kitabu'l Kadl ve SUftece'ler Belgelerle TUrk
Tarihi Dergisi, (1975); aynl konu Uzerinde bk. "Hav6ta"; Encyclopaedia of lslAm, 2. Baskr (H.l).
242
'*
Qa$atay Ulugay (1 91 0-1970)
($eriye Sicillerinin Tarih Aragtrrmalanna Agtlmast)
Qa$atay Ulugay, 1930'lu yrllarda tarihgili$imize geriye sicilleri Uzerinde
incelemeleriyle yeni bir soluk getiren tarih aragttrmactlartntn onde
gelenlerindendir.'oo Halk evleri, bolge kUltUr merkezleri olarak Cumhuriyet
tarihinde Onemli bir yer tutar. Halk evlerinin bulundu$u gehirlerde halk evi
mecmualarr, lise o$retmenlerinin yerel tarih Uzerinde yaztlanntn
yaylmlandl$r birer yaytn organl olmugtur. $eriye sicillerini bagltca kaynak
olarak kullanan bu aragtrrmalar, yenilik olarak sosyal tarihe, halk
hareketlerine, gehir sosyal srnrflanna, esnafa ve gunluk yagama ait orijinal
konulan ele almakta, TUrk tarihgili$inde belki ilk defa gergek anlamda sosyal
tarih yapmakta idiler. Bu akrm, kugkusuz, 1930'lu ytllarda devletin sosyal
konulara yonelmesi sonucu kadro hareketinin etkisi alttnda idi. Diyarbaklr
Lisesinde d$retmenlik yapan Mustafa Akda$ aynr akrmt izleyenler arastnda
idi. Ballkesir Lisesi ve Muallim Mektebi tarih hocalanndan Kdmil Su,
6$rencilerini, bu arada bu satrrlan yazam bu gibi aragttrmalara tegvik
etmekte idi. Bu alanda onemli aragtrrma yayrnlayanlar arastnda Qa$atay
Ulugay'ln ozel bir yeri vardrr. Manisa bdlgesi ve Batt Anadolu'da halk
hareketleri ve egkryalrk Uzerinde Manisa geriye sicillerini tarayarak yaptr$r
aragtrrmalarr, belgelerle birlikte iki cilt olarak yayrnladt.tou
Qa$atay Uiugay, ingiltere'de krsa bir sUre kaldrktan sonra Topkapr
Sarayr belge koleksiyonunu tasnif gQlgvine atandr. Onun hazrrladr$r
katalo$un ilk iki fasikUlU yaytmlanmtgttr.'"" BUtUn noksanlanna ra$men bu
katalog, hala bu argivin en aynntrlr bagvuru tasnifidir. (Tasnif igine ytllar
sonra i. H. Uzungargrh devam etmigtir,) Qa$atay Ulugay tasnif igine devam
ederken rastladr$r onemli bazr belgeleri yayrmlayarak dikkat gekti.'"' Onun
geriye sicil defterlerine gofe zengin belgelerle yayrnladr$r Manisa esnafrna
ait eseri, bu alanda en etraflr etUtlerden biridir.'"o
Ulugay bu yayrnlarrnda Manisa geriye sicillerini esas tutmug, b6ylece
sicillerin sosyal tarihin 6nemli bir kayna$r oldu$un*^ ortaya koyarak
195O'lerden sonra bu vadide yaprlan genig aragtrrmalara 'uY ornek olmugtur.
Qa$atay Ulugay'tn dnemli katkrlan arasrnda 10Saruhano$ullan
ve
Karaosmano$ullarr'na ait yayrnlannr zikretmek gerekir.l
t,:0.
\-',
Biyografisi igin bk. Belleten; XXXIV, 653-664 (M. gakiroglu).
XVf . ve XVll. Y0zyrlda Snruhstn'da Egklyahk ve Halk Hareketleri, lstanbul, 1944.
""
tot
Topkapr Sarayr Argiv Krlavuzu; lstanbul,- 1938-1940.
1o7
"Yavuz Sultan Selim Nasrl Padigah Oldu",
lUff
Tarih Dergisi, Vl-g (1954), s.53-90.
Padigahlann 6zel hayatrnr anlatan Harerorden Mektuplar (lstanbul 1956) son derece ilging
belqeleri icermektedir.
to'
XVtl. YUzyrtda Manisa'd a Ziraatve Ticaret ve Esnaf Tegkil6tr; lstanbu l, 1942.
10e ngu
vadide yine geriye sicillerini gdre yayrnlanmrg Onemli bir eser: A. Cohen; The Guilds of
Otoman Jerusalem, bu eser gurada grkmrgtrr: The Ottoman Empire and lts Heritage; Edit6rler:
S. Faroqhi ve H. Inalcrk, Nu. 21, Leiden: Brill, 2001.
110
Manisa Tarihi, 1. Gokgen ile birlikte, Manisa 1939; Q. Ulugay, Saruhan Ogullarr ve Eserlerine
Dair Vesikafar l-ll, lsJanbul, 1940-1946.
243
Vaklflar
ve ekonomik hayatrnda evkafrn 6nemi
Uzerinde durarak ozgun galrgmalar yayrnlamrgtrr. Bu arada i. H. Ayverdi ile
birlikte yaytmlbdrklarr istanbul Vakrflan Tahrir Defteri, istanbul tarihi igin
temel bir eserdir. Nasrl ki, Kanunlar ve HUdavendigAr Livasr Defteri, tanm
ekonomisi, maliye, toprak hukuku igin temel belgeleri vermekte, bUtgeler ve
muhasebe defterleri mimarlrk, ingaat, iggilik, maliye ve parq tarihi,
Suleymaniye Camii ve imareti ingaatt (2 cilt) iggilik, malzeme, fiyatlai, ihtisab
kanunlart, devletin pazar
fiyat kontrolU Uzerinde temel - belge
koleksiyonlarr olugturmaktad r.
Barkan, Osmanlr sosyal
ve
r
Vakrflar alantnda Barkan'rn en kabiliyetli takipgilerinden biri, Bahaettin
Yediyrldtz'drr. Yediyrldtz'tn Institution du vaq fau XVllle si6cle en Trirquie,
etUde socio-historique adlr doktora galrgmasrnln ilk basl<rsr, Centrs National
de la Recllerche Scientifique'in deste$iyle gergeklegmigtir.lll Orta*ve Yeni
Qa$larda MUsltiman toplumlarrn sosyal, kUltUrel ve ekonomik hayatmda son
derece dnemli bir rol oynayan vakrf mUessesesine, parkan'r *izleyerek
Annales ekolU'nUn total tarih anlayrgryla yaklagan Yediyrldv, bu Jronudaki
aragtlrmalartnda, ihtimali sondaj metodunu kullanmrg; fgntitatif analizlere de
bagvurarak, TUrk vakrflannrn XVlll. yUzyrldaki durumunun ve toplumun diger
sekt6rleriyle iligkilerinin tablosunu gizmigtir. Yedtylldrz'rn bu metodu
o$rencileri tarafrndan di$er yUzyillar igin de kulfanllmrg,^vakfln TUrkiye'de
XVlf l, XIX ve XX. yizytllardaki tablolan da sergilenmigtir,"'
Barkan'dan
ta
Sonra
*
+
BugUn bazt yaztlarda Barkan'r, resmi milli tarih politikastntn bir
temsilcisi gibi g6sterme e$ilimine rastlamaktayrz. Bu tamamlyla yanlrgtrr. O,
Battlt tarihgilerin, Osmanlt devlet sistemi ve onun sosyoekonomik yaptsl
hakklnda bilgisizlikten kaynaklanan sathT yargllan kargrsrnda, belgelerini
ortaya koydu$u karmagtk bir sistemi tanryrnca tepki gosteriyor, bazen
abartmalt tanrmlamalar yapryordu. Osmanll hakktnda gogu kez olumsuz
hUkUm vermeye alrgmrg Batrlrlar, bunu "milli" tepki gibi gdstermeye gallgmakla
kendileri hata igindedir. Barkan, gergekleri ortaya koyan bir tarihgidir.
Buna kargl, geng kugak arasrnda, go$u Universite iktisat ve slsyoloji
bolumlerine mensup bir grup, Osmanlr tarihini Maxist teoriye, lzellilderAsya
Tipi Uretim Tarzt (AMP)na gore yorumlamayr denediler. Bagltca Sencer
Divitgio$lu; Osmanlr Toplum Yaprsr, istanbul, MAY Yay., 1969. H. isldmogLrl
ve Q. Keyder gegitli denemelerinde Maryist AMP teorisini titizlikle izlediler.' '"
TUm bu grup, Barkan'rn ortaya koydu$u bilgi ye kapaklarr kendi teoriledne
temel yaptr. Grup arastnda tarihgi H. lslAmo$lu-inan, AMP'ye bagrmlr
"t Ttirk Tarih Kurumu Basrmevi, Ankara, 1985. Kitap, ikinci kez KultUr Bakanlrgr tarafrndan
basrlmlgtlr (Ankara, 1990). TUrkgesi, Xvlll. YUzyrlda TUrkiye'de Vakrf fvf[iessesesi ]Bir Sosyal
+
Tarih Incelemesi- adlyla yakrnda Ttirk Tarih Kurumunda grkacaktrr.
112
Nazif OztUrk; Ttirk Yenilegme Tarihi Qergevesinde Vakrf Mtiessesesi, Ankara, 1gg5. Hasan
YUksel; Osmanll Sosyal ve Ekonomik Hayatrnda Vakrflann RolU Uzerinde BirAragtrrrna (1S85J983), (Ankara Universitesi Sosyal Bilimler EnstitUs0 Basrlmamrg DoRtora Tezi).
113
Bu ekolun elegtirisi igin bk. Inalctk; "On the Social Structure of the Ottoman Empire,
lsls, 1gg1
Paradigms and Research" From Empire to Republic, lstanbuf,
244
olmakla beraber, Barkan gelene$ini izleyerek argiv belgelerine dayall bazt
ampirik aragtlrmalar da yayrmlamrgtrr (Osmanlr lmparatorlu$u'nda Devlet ve
Ekonomi, lstanbul, 1991). Osmanh toplumunda nispeten az saylda mUlk
toprak sahibinin varh$1, Osmanlrnrn krrsal alanda yaygtn miri devlet toprak
rejimini de$igtirecek OlgUye ulagmamrg, yerel feodaller:den kurulu bir rejim
olugmarTlt$, bdylece Avrupa'daki gibi yerel servaj/serflik ortaya glkmamtg,
Maxist teoride beklendi$i gibi, buradan kapitalizme gegig sureci asla
gergeklesememigtir. Ama yine de, mirT toprak rejiminin ve gift-hAne
sisteminin Osmanlr toplumunun temeli ve dura$an bir sosyoekonomik
yaptntn alt yaplsr oldu$u tezi, belgelerin ortaya koydu$u bir gergek olarak
kabul gorUyordu. Divitgio$lu ve onu izleyenler, ingiliz konsolos raporlartna
gore Hindistan'r 6rnek alan Marx'rn AMP teorisinin, Osmanlt toplum yaptstnl
agrklamada yetersiz kaldl$rnr itiraf etmiglerdir. Bu denemelerde onlar, daima
Barkan'rn verilerine dayanmak zorunda kalmrglardtr. AMP teorisinin temel
iddiasr gudur: Fethe ve zora dayanan Asya askeri imparatorluklannda koy ve
gehir arastnda sosyoekonomik bir bUtUnlegme olmamrgtlr; para ekonomisi ve
kapitalizm geligememigtir. Do$u komunist memleketlerinde ise, Osmanlt
rejimi "geri bir feodalizm", Balkanlar'da geligmekte olan Batl tipi yerel
feodalizmi geriletmig bir rejim olarak tasvir olunmugtur. Askeri-idareci stntftn
elinde biriken para, ekonomik girigimlere de$il, dura$an vakrf tesislerine
yatlrrlmrgtrr. "Geriletici feodalizm" teorisini baglrca Bulgar Osmanisti Vera
Mutafcieva iglemigtir.llo Sovyet kontrolU alfrndaki tUm memleketlerde,
Osmanlr rejimi hakkrnda tamamryla
bu teori h6kim olmug; bu gorUg
do$rultusunda yefii bir tarih literatUrU ortaya grkmrgtrr. Divitgio$lu'na gdre,
Osmanlr sosyoekonomik formasyonu, APM ve bdyle bir feodal yaprnrn
kangrmrnr temsil eder. Ozellikle XVllf. yuzyrl ayan donemini goz 6nune
alarak lslAmo$lu ve Keyder, AMP teorisiyle l. Wallerstein'in
"peripheralization" teorisini ba$dagtrrmaya galrgrrlar. Osmanlt sosyal
formasyonunun bigimlenmesinde kenar toplumlarr kendine ba$rmlr ktlan
Avrupa kapitalist dUnya ekonomisinin etkisini hesaba katma gere$ine
inanrrlar. Barkan'a dayanarak, Osmanlr 6rne$inde, devletin her alanda
egemen, bUtUnlegtirici (integrative) rolUnu ozellikle belirtirler.t'u
1950-1975 yrllannda Barkan'rn agtr$r grgrrda yUrUyen, fakat agrkga
Maxist teoriyi izleyen bir bagka tarihgi Mustafa Akda$ (1913-1972)'drr."o
Akda$, Selguklu doneminden baglayarak XVI . yUzyrl sonlanna kadar Ti.irkiye
tarihini, sosyal-ekonomik alt yaprdan, tabandan gelen dinamikler
gergevesinde ele almayr denemigtir, Onun Maxist teoriyi ampirik tarih
aragtrrmalanyla ba$dagtlramayanlardan farkr, Barkan gibi, tezlerini Osmanlt
argiv belgelerine, mUhimme defterleri ve kadr mahkeme sicillerine
dayandrrma metodudur.
tto
Vera Mutafcieva; "De I'exploitation feodale dans les terres de lapopulation bulgare sousla
domination turque aux X et XVle si6cles", Etudes Historiques, l, Sofia, 1960.
lll g, gdrUgler igin bk. Inalcrk; "On the Social Structure". From Empire to Republic, s.41-45.
116
Akda$'rn bagltca eserleri: "Osmanfr fmparatorlu$u'nun Kurulug ve Inkigafr Devrinde
Turkiye'nin lktisadi Vaziyeti, Betleten, 13t51 (1949), 14155 (1950); TUrkiye Tarihi'nde lgtimaT
Buhranlar Serisinden; Medreseli lsyanlarr. (lstanbul, 1952); Cel6li lsyanlan (1550-1603),
(Ankara, 1963); TUrkiye'nin lktisadi ve lgtimdi Tarihi, 1, (fstanbul, 1977), ll. (Ankara, 1971); TUrk
Halkrnrn Dirlik ve Dtizenlik Kavgasr, (Ankara, 1975).
245
Akdag'rn Osmanlr tarihgiligine 6nemli katktsr, Anadolu f<JVfUsUnUn
medrese softalan, Ucretli asker Sekban ve Sarucalar ve bunlann egkryaya
d6nUgmug tipi Celaliler Uzerindeki onemli aragtrrmalarrdrr. O, bu gruplan,
padigah kullanna dayanan Osmanlr rejimine kargr Anadolu koylUsUnUn
mUcadelesi bigiminde algrlryordu
^
Akda$'rn tezlerini elegtiren yazrlanmdallT gu noktalan drizeltmeye
galrgtrm: CelalTler, isyan eden koylUler de$il, Avusturyalrlara kargr 1593-1606
savagrnda devletin tUfekli askere ihtiyacr dolayrsryla *halktan'orgutledi$i
sekban ve saruca bdlukleridir. Onlar, maag alamaytnca egkrya-olmug ve
devlet bunlan egkrya anlamrnda CelalT adryla anmaya baglamrgtrr. Onlar,
YUz Sene Savaglart srrasrnda Fransa'da soygunculu$a
baglayan
Compagnies d'Arms Ucretli asker kumpanyalanna'benzer. XVl. yUzyrlda
sosyal nedenlere gelince; bunalrmr, % 40 UstUnde bir nufus artrgr sonucu
topraksrz kalan kdylUnUn rrgat, levent ve sekban-saruca askeri bigiminde
bagka gegim yollan aramasryla agrklayabiliriz. 1593-1606 Avusturl,n sava$
donemi, Osmanlrnrn klasik askeri ve mali sisteminin gokugUne yol agmrgtrr.
Avusturyalrlartn yeni UstUn vasrflr ategli silahlan kargrsrnda Osmanlrlar tufekli
asker olarak yenigeri ve sekban-saruca askerini fazlasryla artlrmak zorunda
kalmlg, bu durum mali bunalrmrn ve Anadolu'da anarginin yakln sebebi
olmugtur. Aslrnda bu, tarihgilerin "askeri devrim (military revolution)" dedi$i
Avrupa silah ve savag teknolojisindeki geligme ile iligkili bir olgudur. Akda$,
bazt temel nedenleri hakkryla belirlemeden uzak olmakla beraber, tarihginin
dikkatini olaylann vehamet ve derinli$ine gekmekle,TUrkiye sosyal tarihine
dnemli bir katkrda bulunmug, Balkan'rn ihmal etti$i tarihi sosyal geligmelere
*
parmak
basmrgtrr.
Osmanlr tarihi uzerinde Barkan ekolU yan rnda Maxist tdrltrgili$in
katktlart, Maxist regeteye sadrk kalmalanna ra$men, yine de hayli yararlr
olmugtur. KoylU ve emekgi srnrfr, para ve Ucretler, gUnlUk yagam, merkez ve
tagra, gehir-koy iligkileri, gibi aragtrrma alanlan gundeme girmig,'sosyah
ekonomik tarihginin ufku geniglemig, Annales okulunun anlad rgrr bigimde
butUncU (total, holistic, global) bir tarih yaztcth$rna yaklagrlmlgtrr. B?rkan, bu
do$rultuda yaptr$r empirik aragtrrmalarla temelleri hazrrlamrg, tarih ufkumuzu
genigletmigtir.
Yeni Tepkisel Akrmlar
1997'de Mersin'de toplanan ve "milliyetgi" tarihgiligin enine boyuna
elegtirildigi l. Ulusal Tarih Kongresi'ne sunulan bildirilerlls TUrkiye'de yeni
tarihgilik gorUg ve akrmlarrnr yansrtan ilging bir platform olugturmugtur. Orada
geng tarihgiler, gu gdzlemi yapmaktadrr: Tarihgilik, "mikro-milliyetgilik ve etnik
temefli bolgesel savaglarrn" etkisi altrndadrr ve bizzat tarihgili$in bunda payl
oldu$u inancr ndad lrlar.
117
Inalctk; "Osmanlr lmparatorlugu'nun Kurulug ve Inkigafr Devrinde Ttirkiye'nin lktisadi Vaziyeti
Uzerine Bir Tetkik MUnasebetiyle", Belleten, XV (1951), 629-690. "Military and Fiscal
Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700", Archivum Ottomanicum. Vl (1980), s.283-337.
118
1
Tarih ve Milliyetgilik; t. Ulusal Tarih Kongresi Bildirileri, Mersin, MU Fen-Edebiyat FakUltesi,
999.
246
Milliyetgiligi, "milli benlik", "kolektif kimlik" olarak ele alan sosyolojik
agrm, onun otekine, bagkasr TUrkiye 6rneQinde Batr ve azrnlrklar,
kargrsrnda devletin tutum ve varsayrmlarr geklinde ortaya grktr$tnr vurgular
yakf
(8. Qukurova ve M. YUksel).
Tarih ve milliyetgilik uzerine l. Ulusal Tarih Kongresi, gergekte,
Ttirkiye'de 1970'lerin sa$-sol kavgalarryla baglayan toplumsal tepkileri
yansttmasl itibanyla dikkate de$er. Yeni donemde halk, 27 Mayrs 1960
darbesiyle bir kez daha belli bir disiplin altrna sokuldu$una inanmrg, buna
kargt yeni d6nemde Demokrat Partiyi sUrduren yeni sa$cr partiler ortaya
grkmry, bizzat CHP'nin sultacl kadrosuna kargr sosyal reform isteyen Ecevitgi
hareket gUglenmig, iktisadi darlrk iginde bunalan Ulkede gegim ve gelecek
umudunu kaybetmig bir gengli$in devrimci radikal direnci bag gdstermig, bu
radikal akrma kargr TUrk-islam sentezi formuluyle bir milliyetgi-islamcr
hareket gittikge mi!itan bir nitelik kazanmrgtrr. 1960-1980 doneminde Turk
tarihgili$i, bu siyasi atmosferin kuvvetli etkisi altrndadrr.
Turkiye'de gimdi gunu inanllryor ki, ulus-devletin kurulugu ile beraber,
millet-devlet ozdeglegmesi gelmigtir. DUnyada oldu$u gibi gUnUmUz
TUrkiyesi'nde de, bunun sonu gelmig, Ozellikle ekonomik globallegme akrmr
yeni geligimi htzlandtrmrgtrr. $imdi cemaatler, azrnlrklar, go$ulcu sivil toplum
kurumlarr 6ne grkmaktadrr. Postmodernizm, ikinci Dunya Savagr sonunda,
merkeziyetgi, tek hukuka dayanan, ekonomide bUtUnlegmeyi hedefleyen mifli
devletin sonunu mu ifade ediyor, sorusu gundeme gelmigtir. Tarihgilik de
devletin tekelindedir. $imdi e$er mUmkunse, "populeri merkeze alan bir tarih
yazrcrlr$r" gerekir (Y. Sanbay). "Milliyetgi, muhafazakdr tarihgileri" elegtiren
Tanrl Bora'ya g6re, TUrk tarihgili$ine "devlet mitosu" egemendir. Bu gegit
tarihgilikte, Ti.irklUk kavramr temel mitostur. "TUrk tarih tezi" bunun aqrk bir
ifadesidir. Bu tarih mitolojisinde, Turklerin devlet kuruculu0u, kurulan
devletler arastnda devamlrlrk, kahraman devlet kuruculart, merkeziyetgi
evrensel devlet kavramlan egemendir. Esasen Turk-islam sentezi anlaytgr
da, bu mitoslara dayanrr.
Mersin Kongresi'ne bildiri sunanlar aslrnda, XX. yUzytl sonunda
TUrkiye'nin yeni siyasi, sosyal, ekonomik yaprsr ve gartlart Uzerinde
gOzlemlerini dile getirmekte (milliyetgilik, kUresellegme, postmodernizm,
devlet mitosu, KUrt kimli$i), Osmanlr toplum yaprsr ve Osmanlt devlet
anlayrgr (cemaatler etnik gruplar kargrsrnda devlet, TUrkiye Cumhuriyeti'nin
kurulug ddneminde agrn milliyetgilik) konulan Uzerinde elegtirel gozlemler
yapmaktadrrlar.
247
t*-
GENEL|(URMAY ASKERf TAR|H VE STRATEJ|K ETUT BA$KANLIGI
TURK ASKERITAR|H KOM|SYONU
f
suNUg
Uluslararasr Askeri Tarih Komisyonu tarafrndan dUzenli olarak
yayrmlanan Uluslararasr Askeri Tarih Dergisi (lnternational Review of Military
5'409-430-5
NSN: 7610270347918
SB N : 97 B-97
History)'nin 87'nci saytsrnrn TUrk Askeri Tarih Komisyonu tarafrndan
yayrmlanmasr 2004 yrhnda Fas / Rabat'ta yaprlan 30'uncu Uluslararasr
Asker? Tarih Sempozyumu'nda planlanmrgtrr.
YAYIN KURULU BA$KANI
Korgeneral EyUp KAPTAN
YAYIN KURULU
tj
Dr. E. Tumg. G0ngor CEBECIOGLU
Bagkank$rmrzca basrmr yaprlm lgtrr.
Dr. E. Tu$g. Erdal YURDAKUL
Prof . Dr. llber ORTAYLI
.4
Prof. Dr. Regat GENQ
Doq. Dr. Yusuf SARINAY
'
.t
++
Dog. Dr. Omer TURAN
or. 0g. Yb. Zekeriya TURKMEN
',:,,
+
rUnT AsKERITAR|H KOM|SYONU GENEL SEKRETER|
Dr. Og. Yb. Zekeriya TURKMEN
.:.
?
'
,
::
']
Red..Uzm. Melek ALKA
Red.'Uzm, llkay SARIKAYA
.
l
SAYFA DUZENI
j r
'i
'
, Fled. [Jzm, Yasemin TA$CI
*
I
]
"Uluslararast Askeri Tarih Dergisi"nde ,yer alan dtigUnce ve yorUrplar
yazarlannrn kigisel g0rUglerini yanstttr. Bu itibarla Ttirk Silahlt Kuvvetlerinin
goruglerini yansrtmaz. Kitapta bulunan yazt ve resimlerin her hakkt sakltdtr;
ancak, kaynak g6sterilmek suretiyle iktibas edilebilir.
Adres:
Gnkur. AskeriTarih ve Strateiik Ettit Bagkanlt$l
Trirk AskeriTarih Komisyonu (TATK) Genel Sekreterli$i
r
06100 Bakanhkla/ANKARA
,Tefefon: Og12-402 2g
elmek: jTatem
@
261
312
tsk.mil.tr
GENELKURMAY BASIMEVI
YAYIN NUMARASI : 2OOT | 19
4O2
23
38
sunmak Uzere derginin Ttirkge baskrsr da yaprlarak
da$rtrmr
Dergide, TUrklerin tarih sahnesine grktrklarr ddnemden baglayarak
dUnya medeniyetine katkrlannr, Anadolu'da Tlrrk varlr$r konusunu, tarihte
ordu-millet karakteriyle on plana grkmrg olan TUrklerin askerT sistemleri ve
ordu tegkilatrnr, tarihte Avrupahlarrn Turkler ve TUrk ordusu hakkrndaki
dUgtincelerini, Osmanlrdan Cumhuriyet'e uzanan sUregte Turk ordusunu
konu alan makaleler yer almaktadrr. Ayrrca, son yrllarda uluslararasl
kamuoyunda haksrz yere TUrklere ydnelik asrlsrz ve mesnetsiz soykrrrm
iddialannr gurUtmek igin, Ermeni meselesinin ortaya grkrgr ve sonuglarrnr
belgelerle kanrtlayan makalelere de yer verilmigtir. TUrk tarihinde Onemli bir
donum noktasrnt tegkil eden Qanakkale Muharebeleri ile Mondros Ategkes
Anlagmast'ndan Lozan Barrg Antlagmasr'na uzanan sUreci ele alan bilimsel
:
' '.
:1 .:
Ingilizce ve TUrkge dillerinde yayrma hazrrlanrnrg olan Uluslararasr
Askeri Tarih Dergisi'nin B7'nci sayrsrnrn lngilizce baskrlarr, Komisyona Uye
olan 38 Ulkeye da$rtrlmrgtrr. Aynca, Ttirk tarihi ile ilgilenenlerin bilgisine
gergeklegti rilecektir.
*.
Or. 0g. Alb. Ahmet TET|K
' ,
TUrk Askeri Tarih Komisyonunca, TUrk tarihini uluslararasr alanda
tanttmak amactyla hazrrlanan bu dergi, trlkemizde tarih ve askeri tarih
alantnda segkin yazarlarn gon0llU katkrlarryla meydana getirilmig ve
i
+
yazlara da dergide yer verilmigtir. Aynca, gegmigten gtinrimUze TUrk
tarihgiligi ve TUrk argivlerinin tanrtrmr ile ilgili yazrlar da bu sayrda yer
almaktadtr. Kurulugundan bu yana bulundu$u stratejik konumu ile bolgede
barrgrn korunmasr ve devamrnda b0yUk gayretleri olan Ttirkiye Cumhuriyet
Devleti ve ordusunun uluslararasr barrgr koruma ve kollama faaliyetleri
kapsamrnda igtirak etti$i Kore Savagr'nr konu alan makale ile Krbrrs Barrg
Harekdtr'nr belgesel olarak ortaya koyan makaleler de dergide yer
almaktadtr. Ayrtca so$uk savag ddneminde TUrkiye'nin dUnya barrgrna
katkrlan bir makale ile ele altnmrgtrr. TUrkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu, TUrk
ga$daglagma hareketinin dnderi ATATURK'tIn akrl ve bilimi esas alan
dUgUnce sistemi ile onun asker ve devlet adamlr$r yOnU de ayrr birer makale
baglr$r alttnda.yer almaktadrr.
+
Belgegeger: 0,312-417 01'32
Devletimizin kurucusu ebedi Bagkomutan ATATURK "TaTih yazmak,
tarih yapmak kadar mUhimdir. Yazan yapana sadrk kalmazsa, de$igmeyen
gergek insanlt$t gagrrtacak bir h6l alrr." demektedir. Belgelere dayah tarafsrz
bir bakrg agrsryla tarih yazmak son derece cinemlidir. Btiyrik ATATURK'unrbu
ilkesine ba$h kahnarak kaleme alrnan makalelerle uluslararasr alanda TUrk
tarihini bir nebze de qfsa tanrtabilmig isek kendimizi mutlu addedecegiz.
I
wwffi,