1. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi 2007

Transkript

I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan 2007, İTÜ, İstanbul
BİLDİRİ KİTABI
Editörler
Ahmet ÖZTOPAL
Zekâi ŞEN
1
Climate - Environment
Research & Development
Centre
I. TÜRKİYE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KONGRESİ
TİKDEK 2007
11 - 13 Nisan, 2007
İTÜ Maslak Kampüsü Kültür ve Sanat Birliği Salonu
İSTANBUL
BİLDİRİ KİTABI
EDİTÖRLER
AHMET ÖZTOPAL ve ZEKAİ ŞEN
DESTEKLEYEN KURULUŞLAR
2
KONGRE YÜRÜTME KURULU
Zekai Şen
Dursun A. Çodur
Hasan Z. Sarıkaya
Ahmet Öztopal
Ahmet Duran Şahin
Selami Oğuz
KONGRE SOSYAL ETKİNLİKLER KURULU
Mehmet Akkaya
Ömer Faruk Birpınar
Muhiddin Yenigün
Nigar Şen
Serhat Bulut
KONGRE BİLİM KURULU
AHMET D. ŞAHİN
AHMET DEMİR
AHMET METE SAATÇİ
ALİ UYUMAZ
ALİ ÜMRAN KÖMÜŞÇÜ
DOĞAN KANTARCI
ENGİN TÜRE
ERCAN KAHYA
EROL KESKİN
ERTUĞRUL ACUN
FİLİZ KARAOSMANOĞLU
FUAT Z. TOPRAK
GÜNAY APAK
HASAN Z. SARIKAYA
İBRAHİM DİNÇER
İBRAHİM GÜRER
KASIM YENİGÜN
LEVENT KAVVAS
LEVENT ŞAYLAN
MEHMET E. BİRPINAR
MERT SAVRUN
MİKDAT KADIOĞLU
MURAT TÜRKEŞ
MUSTAFA ÖZTÜRK
NECATİ AĞIRALİOĞLU
NEJAT VEZİROĞLU
ORHAN ŞEN
ÖMER LÜTFİ ŞEN
SELAHATTİN İNCECİK
SEVİNÇ SIRDAŞ
ÜMİT DOĞAY ARINÇ
ÜNAL ŞORMAN
VEYSEL EROĞLU
YURDANUR S. ÜNAL
ZEKAİ ŞEN
3
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan, 2007, İTÜ, İstanbul
Konya Kapalı Havzası’nda Yağış ve Yeraltısuyu Seviye Değerlerinin
İrdelenmesi
Müfit Şefik DOĞDU, Murat Mert TOKLU ve Cengiz SAĞNAK
Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü, Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısuları Dairesi
Etüt ve Değerlendirme Şubesi, 06100 Yücetepe-Ankara
([email protected] ; [email protected] ; [email protected])
ÖZET
Türkiye’de 25 ana akarsu havzası bulunmaktadır. Konya Kapalı Havzası (KKH) 53850
km2’lik yağış alanı ile 4. büyük havzadır. Şu anda Türkiye genelinde Devlet Su İşleri (DSİ)
tarafından açılmış olan 33449 su kuyusunun 4285 (faal olan) adedi KKH içinde yer
almaktadır. Son yıllarda tüm dünyada hissedilen küresel ısınma ve mevsim değişiklikleri
ülkemizi de etkilemektedir. Küresel ısınmanın yanı sıra, ülkemiz genelinde ortalama yıllık
yağışın 643 mm olmasına karşın KKH’nın bu ortalamanın oldukça altında (300-350 mm/yıl)
yağış alması ve bölgede oldukça fazla belgesiz kuyunun bulunmasının havzada aşırı
yeraltısuyu (YAS) seviye düşümlerine neden olduğu düşünülmektedir. Bu çalışmayla,
KKH’ndaki yağış ve YAS seviye değişimleri arasındaki ilişkinin ortaya konulması
amaçlanmıştır. Bu amaçla, havzada uzun dönem yağış verisine sahip istasyonların yağış
verileri ve DSİ’ce ölçümleri yapılan YAS seviyeleri karşılaştırılmıştır. Yapılan
değerlendirmeler, bölgede 1980’li yılların başından itibaren kurak dönemin hüküm sürdüğünü
göstermektedir. Kurak dönemin başlangıcıyla beraber YAS seviyelerinde de düşümler
gözlenmeye başlanmıştır. KKH’nda YAS seviye düşümleri ∼0.2-0.9 m/yıl arasındadır. Bu
kurak dönem içerisinde bu düşümleri azaltabilmek sulama sistemlerinin modernleştirilmesi,
kaçak kuyuların önlenmesi ve halkın su tasarrufuna yönelmesiyle ile mümkün olabilecektir.
Anahtar Kelimeler : Konya Kapalı Havzası; Kuraklık; Yağış; Yeraltısuyu; Düşüm.
ABSTRACT
There are 25 main river basins in Turkey. Konya Closed Basin (KCB) is 4th biggest basin and
has a precipitation area of 53850 km2. In Turkey, there are 33449 wells drilled by DSİ and
4285 (in operating) of them are in KCB. Global warming and climate changes perceived by
all over the world also affect our country. Besides global warming, it has been considered that
very low precipitation (country and basin average precipitations are 643 mm/year and 300350 mm/year, respectively) and unregistered wells in KCB cause excessive drawndown of
groundwaters (GRW). Aim of this study is determination of relation between precipitations
and GRW’s levels in KCB. For that purpose, precipitation gauging stations’ having long-term
data and GRW’s levels measured by DSİ have been compared. Evaluations have showed that
a dry period has prevailed in the area since 1980’s years. GRW’s level decreasing has been
observed together with dry period and decreasing rate of GRW’s levels change between ∼0.2
and -0.9 m/year. It will be possible to lessen of these drawndowns by modernization of
irrigation systems, preventing of unregistered wells and savings of water.
Key Words : Konya Closed Basin; Drought; Precipitation; Groundwater; Drawdown.
394
1. GİRİŞ
Kuraklık tabiatın gizli bir tehlikesidir ve genellikle herhangi bir mevsim veya bir zaman
diliminde yağış miktarındaki azalmadan dolayı meydana gelir. Kuraklık zamanla (yağış
mevsiminin başlamasında gecikmeler, ürün büyüme mevsimi-yağış zamanının ilişkisi) ve
yağışların tesirleri (yağış yoğunluğu, sayısı) ile ilişkilidir. Yüksek sıcaklık, şiddetli rüzgar ve
düşük nem miktarı gibi diğer değişkenler birçok bölgede kuraklıkta etkili olur. Kuraklığın
literatürde kullanılan üç çeşidi vardır. Bunlar: 1) Meteorolojik Kuraklık; Uzun bir zaman
içinde yağışın belirgin şekilde normal değerlerin altına düşmesi olarak tanımlanır. Diğer bir
tanım şekli; yağışın aylık, mevsimlik veya yıllık toplamlarının ortalamasından olan farkları ile
ilişkilidir. 2) Tarımsal Kuraklık; Tarımsal kuraklık meteorolojik kuraklığın çeşitli özellikleri
ile çok yakın ilişkilidir. Toprakta bitkinin ihtiyacını karşılayacak miktarda su bulunmaması
olarak tanımlanan tarımsal kuraklık nem kaybı ve su kaynaklarında kıtlık oluştuğu zaman
meydana gelir. Ürün miktarında azalmaya, büyümelerinde değişime ve hayvanlar için
tehlikeye sebep olur. 3) Hidrolojik Kuraklık; Hidrolojik kuraklık YAS kaynakları, yüzey
suları veya yağış periyotlarının etkisi ile ilişkilidir. Meteorolojik kuraklığın uzaması
durumunda hidrolojik kuraklıktan söz edilir. Uzun süreli yağış azlığının kaynak seviyeleri,
yüzey akışı ve toprak nemi gibi hidrolojik sistemin bileşenlerinde kendisini göstermesidir.
YAS, nehirler ve göllerin seviyesinde keskin bir düşüşe sebep olur. İnsan, bitki ve hayvan
yaşamı için büyük bir tehlike yaratır. Hidrolojik kuraklıkta en önemli etken iklim olmasına
rağmen arazi kullanımı (örneğin ağaç kesimi), arazinin verimsizleşmesi bölgenin hidrolojik
özelliklerini etkiler. Bölgeler hidrolojik sistemleri ile birbirine bağlı oldukları için
meteorolojik kuraklığın etkisi ile yağış kıtlığı yaşanan alanların sınırları daha genişleyebilir.
İnsan aktiviteleri; arazi kullanımında değişim meydana getirdiği için meteorolojik kuraklığın
frekansında değişim olmadığı halde su kıtlığının frekansında değişim meydana getirmesinden
dolayı en önemli etken olarak gözlenmiştir [1].
Özellikle son yıllarda tüm dünyada hissedilen küresel ısınma ve mevsim değişiklikleri
ülkemizi de etkilemektedir. Birçok bölgemizde, özellikle İç Anadolu ve Ege Bölge’sinde
yağış azlığı (kuraklık) ve aşırı (plansız ve izinsiz) su tüketimi hem yüzey suları hem de YAS
açısından sorunlara yol açmaktadır. Özellikle belirtilen bölgelerde fazla YAS düşümleri
gözlenmektedir. Bu durumun, bölgedeki kurak dönem periyotlarının uzaması ve/veya
YAS’nun bilinçsiz ve izinsiz kullanımından kaynaklandığı düşünülmektedir.
395
2. İNCELEME ALANININ TANITILMASI
Türkiye’de 25 ana akarsu havzası bulunmaktadır. Bunlardan Konya Kapalı Havzası (KKH)
53850 km2’lik (Türkiye yüzey alanının yaklaşık % 7‘si) yağış alanı ile 4. büyük havza
durumundadır (Şekil 1). İç Anadolu Platosu‘nun ana bölümünü oluşturan havza, 950-1200 m
arasında değişen yükseklikteki çoğunlukla ovalık bir morfolojiye sahiptir. KKH içinde
Konya, Aksaray, Karaman, Isparta, Niğde, Ankara, Nevşehir, Antalya illerine bağlı 39 ilçe
bulunmaktadır. Bu alanda, % 45‘i kırsal alanlarda ve % 55‘i kentsel alanlarda olmak üzere
yaklaşık 3 milyon kişi yaşamaktadır. Havza, Türkiye’nin tahıldan elde ettiği toplam gelirin %
9.2‘sini, baklagillerin % 6.2‘sini ve şeker pancarının da dahil olduğu endüstriyel mahsullerin
% 8.5‘ini sağlamaktadır [2].
Sahip olduğu yağış alanı büyüklüğüne karşın, havza içinde debisi yüksek akarsu
bulunmamakta, ortalama yıllık akış (4.52 km3) ve ortalama yıllık verim (2.5 l/s/km2)
açısından tüm havzalar içinde sırasıyla 16. ve 23. sırada yer almaktadır. Şu anda tüm Türkiye
genelinde, Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından açılmış olan yaklaşık 33449 kuyunun 4285 adedi
KKH içinde yer almaktadır. Havza, DSİ IV.Bölge (Konya) Müdürlüğü sınırları içerisinde yer
almaktadır ve bölgeyle ilgili bilgiler Tablo 1’de sunulmuştur.
Ülkemizde mevcut suyun % 72‘si tarımsal sulamada, % 16‘sı içme-kullanmada ve % 12‘si de
sanayide tüketilmektedir. Türkiye‘de yılda kişi başına ~1570 m3 su düşmektedir. Türkiye su
zengini bir ülke değildir. Kişi başına düşen yıllık su miktarına göre ülkemiz su azlığı yaşayan
bir ülke konumundadır [3]. Mevcut nüfus artışı ve su tüketim miktarına göre önümüzdeki
yıllarda bu rakam daha da küçülecektir. Dünyadaki su zengini ülkelerde kişi başına düşen
yıllık su miktarı 10000 m3‘ün üzerindedir. Özetle, ülkemiz su potansiyeli bakımından zengin
değildir [3].
Son yıllarda tüm dünyada hissedilen küresel ısınma ve mevsim değişiklikleri ülkemizi de
etkilemektedir. Küresel ısınmanın yanı sıra, ülkemiz genelinde ortalama yıllık yağışın 643
mm olmasına karşın KKH’nın bu ortalamanın oldukça altında yağış (300-350 mm/yıl) alması
ve bölgede oldukça fazla kaçak (belgesiz) kuyunun bulunmasının havzada aşırı YAS seviye
düşümlerine neden olduğu düşünülmektedir.
396
Şekil 1. Konya Kapalı Havzası.
Tablo 1. DSİ IV.Bölge ile ilgili genel bilgiler ([3]’den değiştirilerek alınmıştır).
Yüzölçümü (km²)
Rakım (m)
Yıllık ortalama yağış (mm)
Ortalama akış verimi (l/s/km²)
Ortalama akış/yağış oranı
Su Kaynakları Potansiyeli (hm3):
Yerüstü suyu
Yeraltısuyu (YAS)
Toplam su potansiyeli………………...…:
Sulama Yüzeyleri (ha):
Doğal göl yüzeyleri
Baraj rezervuar yüzeyleri
Seddelemeli rezervuar yüzeyleri
Gölet rezervuarı yüzeyleri
Akarsu yüzeyleri
Toplam su yüzeyleri……………….....…:
Sulanabilen Arazi (Tüm Bölge):
Kooperatif sulamaları (YAS)
KHGM sulamaları
Halk sulamaları
Diğer sulamalar toplamı
Bölge genel sulamalar toplamı……….....:
Konya
37543.0
1016
397.9
2.5
0.20
Niğde
7874.8
1208
356.7
3.3
0.29
Aksaray
7721.8
980
336.6
1.6
0.15
Karaman
8769.2
1025
449.6
6.8
0.47
Bölge
61908.8
1057
385.2
3.6
0.28
2939.0
1150.0
4089.0
763.8
226.0
989.8
432.2
112.9
545.1
1813.9
182.0
1995.9
5948.9
1670.9
7619.8
156
46878
4100
3601
920
68
36
51082
10
103
4634
218119
7928
6797
790
233
233867
167640
2752
6797
657
71
177917
Alan (ha)
182257
37319
94508
314084
837595
397
55
23
234
%
58
12
30
3. YÖNTEM
KKH’nda yağış ve yeraltısuyu seviye değerlerinin irdelenmesi amacıyla havza içerisinde yer
alan, uzun yıllar yağış gözlem verisine sahip ve hala faaliyette olan meteoroloji
istasyonlarından yararlanılmıştır (Tablo 2, bk. Şekil 1). İstasyonların seçiminde alanda
nispeten homojen yayılımın yanı sıra, seviye değerleri irdelenecek kuyulara yakın
istasyonların seçimine dikkat edilmiştir. Çalışmada, doğrudan yağış verileri yerine, yağış
verileri kullanılarak hesaplanan yağışın birikimli sapma değerleri ile kuyu seviye değişimleri
karşılaştırılmıştır. Çünkü genellikle bir bölgede oluşan yağış aynı anda YAS seviyesinde bir
artışa sebep olmaz. YAS seviyesinde oluşabilecek değişimler genellikle bir veya birkaç on
yıllık yağış ile ilgilidir. Bu nedenle, YAS seviye değerleri birikimli sapma değerleri ile
karşılaştırılmıştır.
Tablo 2. Verisi kullanılan istasyonlara ait bilgiler.
İstasyon Adı (1) ve
Numarası
İstasyon Rakımı ve
Ortalama Yağışı
Veri Ölçüm
Başlangıcı
Aksaray-17834
Cihanbeyli-17800
Çumra-17900
Karaman-17932
Karapınar-17902
Konaklı-16012
Konya-17244
Kulu-17754
961 m – 337.3 mm
969 m – 321.4 mm
1013 m – 318.2 mm
1024 m – 337.0 mm
1004 m – 281.2 mm
1265 m – 269.1 mm
1031 m – 322.2 mm
1010 m – 374.0 mm
1930
1929
1929
1929
1953
1965
1929
1955
İstasyonun Çalışmada Kullanılan Veri
Aralığı ve Karşılaştırıldığı Kuyu No ve Adı (2)
1996-2005 (2-Aksaray)
1967-2005 (1-Altınekin ve 8-Cihanbeyli)
1972-2005 (6-Çumra)
1968-2005 (4-Karaman)
1975-2005 (3-Karapınar)
1991-2002 (9-Gölcük)
1969-2005 (7-Hatip)
2001-2005 (5-Kulu)
Açıklamalar: (1) İstasyonlar alfabetik olarak sıralanmıştır. Konaklı istasyonu DSİ, diğer tüm istasyonlar DMİ tarafından
işletilmektedir; (2) Kuyu no. ve kuyu adları için bk. Şekil 1.
4. DEĞERLENDİRMELER
Bu çalışma için seçilmiş olan toplam 8 adet istasyonun (bk. Tablo 2) yağış verisi kullanılarak
alana ait genel bir birikimli sapma grafiği oluşturulmuştur (Şekil 2). Grafikten elde edilen
bilgiler, bölgedeki yağışlı ve kurak dönemlerin ∼3-10 yıllık periyotlar arasında değişkenlik
gösterdiğini işaret etmektedir. Genellemeyle; 1960’lı yıllardan itibaren 1980’li yılların başına
kadar alanda yağışlı dönemin hakim olduğu, 1980’li yılların başından itibaren ise bölgede
günümüze değin süren bir kurak dönemin yaşandığı söylenebilir. Bölgede gerçekleştiği
düşünülen bu 20-25 yıllık kurak dönemin YAS seviyelerine olumsuz etkisi yadsınamaz. Bu
durum KKH’sının orta bölümlerinde yer alan istasyon (Karapınar, Karaman, Çumra ve
Konya) yağışlarının birikimli sapma değerlerinde de gözlenmektedir (Şekil 3). Bölgede uzun
398
süren kurak dönemin YAS seviyeleri üzerine olan olumsuz etkileri Şekil 3’de verilmiş olan
grafiklerden de açıkça görülmektedir. 1980’li yıllara kadar yaklaşık sabit (Karapınar, Hatip,
Karaman bk. Şekil 3’deki 3, 7 ve 4 no.’lu grafikler) ve bazen artış (Altınekin ve Çumra, bk.
Şekil 3’deki 1 ve 6 no.’lu grafikler) eğilimi gösteren YAS seviyeleri, özellikle 1980’li
yıllardan itibaren düşüş eğilimine girmiştir. YAS seviye ölçüm verisi diğer istasyonlara
nazaran daha kısa olan Gölcük, Aksaray, Kulu ve Cihanbeyli kuyularında da düşümler
gözlenmektedir. Tüm kuyularda gözlenen bu düşüş eğilimi günümüzde de devam etmektedir.
Şekil 2. İstasyonlarda ölçülen yağış verilerinden oluşturulan birikimli sapma grafiği.
1980’li yıllardan itibaren, havzada seçilen kuyulardaki YAS seviye düşümleri; Altınekin ∼0.5
m/yıl, Karapınar ∼0.7 m/yıl, Karaman ∼0.6 m/yıl ve Çumra ∼0.8 m/yıl, Hatip ∼0.9 m/yıl,
Gölcük ∼0.5 m/yıl, Aksaray ∼0.2 m/yıl, Kulu ∼0.2 m/yıl ve Cihanbeyli kuyusunda ise ∼0.2
m/yıl civarındadır. Kurak dönemin bu YAS seviyeleri üzerine olan etkisinin yanı sıra, tüm
ülkede olduğu gibi, bölgedeki kaçak kuyuların YAS seviyesine olan olumsuz etkisi de
kaçınılmazdır. Enerji ve Tabii Kaynaklar, Çevre ve Orman ile Tarım ve Köy İşleri
Bakanlarımızın Şubat-2007 tarihinde yapmış oldukları “İklim Değişikliği, Kuraklık ve Su
Yönetimi Toplantısı” sonrası açıklamalarında “Türkiye’de şu an yaklaşık 200000 kuyu
bulunuyor ve bunun yarıya yakını kaçaktır, suyun verimli ve etkin kullanımının yanı sıra
kaçak kullanımının da önüne geçmeyi hedefliyoruz.” ve “…Çünkü ülkemizde YAS’nun
399
kullanımı Konya, Trakya ve Harran’da fazla. Bunun neticesinde de YAS seviyesinin belirgin
şekilde düştüğünü biliyoruz. Kaçak kullanımla alakalı denetimlerimiz sürüyor.” ifadeleri yer
almaktadır. En üst resmi makamlarca yapılan bu açıklamalar, YAS seviye düşümlerine neden
olan diğer etkenin izinsiz (kaçak kuyular) ve aşırı YAS kullanımı olduğunu gözler önüne
sermektedir.
400
5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER
Konya Kapalı Havzası sınırları içinde yer alan 8 istasyonun yağış verileri değerlendirilerek
bölgeye ait yağış genel bir birikimli sapma grafiği oluşturulmuştur. Bu grafikten bölgede
yaklaşık 25 yıldır bir kurak dönemin hüküm sürdüğü anlaşılmaktadır. 1980’li yıllardan
günümüze dek süren bu kurak dönem yüzey sularının yanı sıra yeraltısularını da olumsuz
yönde etkilemektedir. Oldukça uzun bir periyot sayılabilecek bu kurak dönem ile tüm
ülkemizde olduğu gibi Konya Kapalı Havzası içerisinde yer alan izinsiz (kaçak) kuyuların da
yeraltısuyu seviyelerinin düşümünde etkili olduğu kaçınılmaz bir gerçektir. Kurak dönem
etkisi ve izinsiz kuyulardan yapılan su çekimleri ile havza içinde yeraltısuyu seviye düşüm
hızı 0.2-0.9 m/yıl gibi değerler göstermektedir ki bu durum yeraltısuları açısından büyük bir
risk oluşturmaktadır. Özellikle havzanın orta kısımlarındaki yeraltısuyu seviyeleri son 25 yıl
da 10-15 m düşmüştür. Hem tüm ülkemizde hem de Konya Kapalı Havzası’nda yaşanan bu
yüksek değerlerdeki yeraltısuyu seviye düşümlerinin azaltılabilmesi/durdurulabilmesi için:
•
Sulama sistemlerinin yenilenmesi ve modernleştirilmesi (damla sulama vb.) gerekmektedir.
Böylece daha az su ile aynı miktar sahanın sulanması sağlanacaktır.
•
Ruhsatsız veya halk tabiriyle kaçak olarak nitelenen su kuyularının önüne geçilmeli, izinsiz
kuyular için gerekli işlemler yapılmalı, bu kuyular kayıt altına alınmalı, gerekirse
kapatılmalıdır.
•
Kayıt altındaki (belgeli) kuyularda da bilinçli ve tasarruflu su tüketimine dikkat edilmelidir.
•
İçme-kullanma
suyunda
olduğu
gibi
sulamada
kullanılan
yeraltısuyunun
da
ücretlendirilmesi gerekmektedir. Yeraltısuyunun ücretlendirilmesi durumunda, bilinçsiz ve
gereksiz yere çok su sarfiyatına neden olan salma sulama (vahşi sulama) azalacak ve belki
ortadan kalkacaktır.
•
Halk su tasarrufuna yöneltilmeli, eğitim çalışmalarına bir an önce başlanmalı ve bunu teşvik
edecek adımlar atılmalıdır.
•
Tüm havzalarda revize hidrojeolojik etütlere hız verilmelidir.
6. KAYNAKLAR
1. “Kuraklık”, 2007, http://www.koeri.boun.edu.tr/meteoroloji/kurak1.htm
2. “Konya Kapalı Havzası”, 2007, http://www.jmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?
kod=1217&tipi=2&sube=8
3. “DSİ IV.Bölge”, 2007, http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi4/topraksu.htm
401

1. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi 2007

Transkript

Benzer belgeler

1. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi 2007

safranbolu ilçe milli eğitim müdürlüğü yatılılık komisyonu pansiyon

İstanbul Maraton 2013 10 kilometre Sonuç Listesi

10 Km - Genel

1. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi 2007