İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları Mart 2016 1 www.ife.org.tr

İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
DEVRİMDEN ARAP BAHARI’NA LİBYA DIŞ POLİTİKASI
Selim Han YENİACUN
1.
COĞRAFİ YAPI VE İTALYAN İŞGALİ
Bir Kuzey Afrika ülkesi olan Libya batıda Tunus ve Cezayir, doğuda Mısır,
güneyde Nijer, Çad ve Sudan ile komşudur. 1.760.000 km2 yüzölçümüyle yaklaşık
Almanya, Fransa ve Hollanda’nın toplamı kadar bir büyüklüğe sahip olan Libya,
Afrika’nın dördüncü büyük ülkesidir. Kapladığı bu muazzam alana rağmen seyrek
nüfusludur. Libya’nın coğrafi önemi ise bu büyük yüzölçümünden değil Akdeniz’in
güneyinde kapladığı 1.800 km2’lik sahil şeridinden kaynaklanmaktadır. Bu özelliği ile
Libya Afrika’ya giriş yoludur ve 1951’de bağımsız bir devlet olarak tarih sahnesinde
yerini alıncaya kadar bu coğrafi özelliği gereği birçok ülkenin işgaline uğramış ve farklı
kültürlerle etkileşime girmiştir. Ayrıca, ülkenin coğrafi olarak üç farklı bölgeden
oluşması da içyapısını özellikle toplumsal, siyasal ve ekonomik olmak üzere pek çok
açıdan etkilemiştir.
Batıda Trablus, doğuda Berka ve güneybatıda Fizan bölgeleri bir yandan ülkenin
coğrafi yapısı itibariyle birbirlerinden ayrılırken bir yandan da ülkenin eski tarihi boyunca
yaşanan işgallerle farklı kültürel ve etnik yapılara bürünmüştür. Ülkenin doğusunun
yarısını kaplayan Berka adını M.Ö. 631’de Kuzey Afrika’da kurulan ilk Yunan şehri olan
Siren’den (Cyrene) alırken, batıda Trablus ise adını Kartaca’nın bölgede inşa ettiği üç
büyük şehirden almıştır. Yunan ve Kartaca egemenliğini sırasıyla Roma, Vandal, Bizans,
Arap ve son olarak da Osmanlı egemenlikleri izlemiştir [1]. Büyük bir bölümü çölle kaplı
Fizan ise Afrika’nın ortasındaki Büyük Sahra’nın Libya ile bağlantılı yeridir. Bu bölgenin
Osmanlı Devleti açısından önemi ise daha çok en korkulan sürgün yeri olmasıdır. Fizan
Osmanlı döneminde en tehlikeli sayılan siyasi mahkumların bir daha devrimci
girişimlerde bulunmasınlar diye gönderildiği sürgün yeridir [2].
Osmanlı Devleti’nin bir garp ocağı olan Libya 1911’de İtalyan işgaline uğramış ve
1912’de İtalya ve Osmanlı Devleti arasında yapılan Uşi Anlaşması ile İtalya’ya
bırakılmıştır [3]. İtalya işgali Libya tarihinde önemli bir iz bırakmış ve işgale karşı verilen
bağımsızlık mücadelesinin çok uzun yıllar güçlenerek devam etmesini sağlamıştır. Libya
halkının sergilediği sebat ve kahramanlık ülkenin dört bir yanına yayılmış savaşın en
belirgin özelliğiydi [4]. Libyalıların İtalyanlar’a karşı verdiği bu bağımsızlık mücadelesi
otuz yıl sürdü. Osmanlı Devleti’nin anlaşma sonrası çekilmesiyle devam eden ilk savaş
1916’da İngilizler’in bir ateşkes anlaşması hazırlayıp İtalya ve kendilerini Osmanlı’nın
varisi olarak gören ve Libya’nın bağımsızlığı için mücadele eden Senusiler’i anlaşmaya
razı etmesiyle son buldu. Böylece bir yandan 1882’den beri Mısır’da bulunan İngiltere
Senusiler aracılığıyla yanı başındaki Libya topraklarında etkide bulunabileceği bir güç
yaratırken bir taraftan da büyüme arzusundaki İtalya’nın önüne bir set çekmiş oldu.
1
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
Ancak aralarındaki iç çatışmalara rağmen ilk savaş döneminde bir birlik kuramayan üç
bölgenin daha sonra bağımsızlık için bir araya gelebileceğinden endişelenen İtalya’nın
bütün anayasal anlaşmaları iptal edip sıkıyönetim ilan etmesiyle İkinci İtalya Senusi
Savaşı 1923’te başladı ve 1931’e kadar devam etti.
Uzun süren savaş Libya ekonomisini ve nüfusunu tüketti. İtalya’nın Libya hayali
bu uzun savaş sonunda bir kabusa döndü ve İkinci Dünya Savaşı Libya’da İtalyan
işgalinin sonunu hazırladı. Savaş sırasında İngiltere ile anlaşan Amerika Libya’nın en
önemli şehirleri olan Bingazi ve Trablus yakınlarına iki askeri üs kurdu ve Kuzey Afrika
çıkartması esnasında bu üsleri kullandı. Savaştan sonra ikinci üssü İngiltere’ye teslim
ederken ilk üssün Libya’da kalmasını sağladı. Ayrıca ABD Libya meselesinin Birleşmiş
Milletler’e sevk edilmesini önerdi. Bunda coğrafi olarak çok önemli bir stratejik özelliği
olan Libya’nın İkinci Dünya Savaşı sonrasında Birleşik Devletler ve Birleşik Krallık
menfaatine oynayacağı rol etkili oldu. 1946 yılında gerçekleştirilen Paris Konferansı’nda
her ne kadar Sovyetler Birliği İtalya’nın sömürgelerinin dört eşit parçaya bölünerek
batıda kalan Trablus çevresini İtalya ortaklığıyla yönetmeyi önerse de konu on yıl sonra
ülkeye bağımsızlık verilmesi koşuluyla Birleşmiş Milletler’e devredildi [5]. Ancak Soğuk
Savaş nedeniyle Libya’nın bu kadar beklemesine gerek kalmayacaktı. 1951’de Birleşmiş
Milletler Libya’nın bağımsızlığını onayladı ve Libya Kral İdris Es Senusi liderliğinde on
sekiz yıl sürecek olan bir monarşi dönemine girdi.
2.
MONARŞİDEN KADDAFİ’YE LİBYA’NIN DEĞİŞİMİ
Bağımsız Libya’nın ilk lideri olan Kral İdris Libya’nın geçmişinde özel bir yere
sahip olan Senusi hareketine mensuptu. Kral’ın ailesinin dini meşruiyeti ve savaş
sırasında yabancı iktidara karşı yaptığı mücadeleler ülkeye hakim olmasında zemin
oluşturdu. Şehirli memurların yardımı, Senusi zaviye ağı aracılığıyla toplanmış
Bedevilerin desteği ve kendilerine bağlı kabile liderlerinin yardımıyla ülkeyi yönettiler
[6]. Büyük Senusi’nin [7] torunu olan Kral İdris iktidara geldiğinde politik sistemi
laikleştirmeye, radikal gelenekçiliği dizginlemeye ve değişim gerçekleştirmeye çalıştı
[8]. Ancak bu kolay olmadı çünkü İkinci Dünya Savaşı’ndan çıkan Libya dünyanın en
fakir ülkelerinden biri haline gelmişti ve 1960’larda petrolle gelecek olan zenginlik
öncesinde ülkenin gelir elde edebileceği dış yardımlar hariç hiçbir kaynağı yoktu. Bir
yandan da bu dönemde Ortadoğu önemli siyasi gelişmelerle çalkalanmaktaydı. 1952
Mısır Devrimi, Cezayir Bağımsızlık Savaşı, 1948’de İsrail’in kurulmasıyla artarak devam
eden Filistin sorunu ve Suriye’deki Baas hareketi bu dönemin en önemli olaylarındandı.
Bu siyasi ortam ve ülkenin içinde bulunduğu fakirlik Kral’ı Batı yardımlarına
bağımlı kıldı. Bağımsızlık sonrası Libya’da İtalyan işgalinden arta kalan en belirgin
özellikler; toprakları gasp edilmiş Libyalı köylüler, en verimli tarım topraklarını elinde
bulunduran İtalyan yerleşimciler, altyapısı tamamen tahrip edilmiş bir ülke, eğitimli ve
2
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
yetişmiş bir iş gücünün yokluğu ve ticari hayatı tekelinde bulunduran İtalyan tüccarlardı.
Bu olumsuzluklara bir de ülkenin coğrafi yapısının şekillendirdiği siyasi ve toplumsal
bölünmüşlük eklenince bağımsız Libya’yı yönetmek Kral İdris için çok da kolay olmadı.
Birleşmiş Milletler eliyle 7 Ekim 1951’de hazırlanan anayasaya göre ülke federal
anayasal bir monarşiyle yönetilecek ve her üç eyalet de kendi iç işlerini ayrı ayrı
yürütecekti. Bu dengeli bir sistemdi ve eyaletlerin birliğe girmelerini sağladı. Bu özerklik
monarşinin yani geleneksel üst sınıfın yönetimdeki otoritesinin devamlılığını da
sağlamayı başardı. Anayasal sistemden önce kurulan monarşiye ek olarak iki kısımlı bir
parlamento ve bir de Anayasa Mahkemesi kurularak yönetim sorunu çözüldü. Ancak bu
yapısal bir çözümdü. Eyaletlerin kendine özgü çıkmazlarına bir engel değildi. Bir yanda
ülkenin en yoğun nüfuslu eyaleti Trablus vardı ve ticari faaliyetlerin yoğun olduğu bu
bölge diğer ikisine oranla ekonomik olarak çok daha gelişmişti. Trabluslular Libya halkı
içinde en iyi eğitim almış ve en bilgili kesimdi. Batı’dan ve Doğu’dan gelen etkilere daha
açıktı. Kabileler arası düşmanlık ve kan davalarıyla bölünmüş Trablus’taki seçkinler
Senusi liderliği için de uzun süre Berkalılar’la çatışmıştı. Diğer taraftan Berka ise
Trablus’a oranla daha dindardı. Yüzölçümü bakımından en büyük eyalet olan Berka
1940’ta Nazi Almanya’sına karşı yürütülen Kuzey Afrika kampanyası sırasında büyük
bir yıkıma uğramış ve İtalyan işgali altında geçen otuz yılda nüfusunun yarısını
kaybetmişti. İtalyan işgalinin acısını en çok hisseden kendisiydi ve ülkedeki İtalyan
toplumunun varlığına müsamaha göstermemesi de bundan kaynaklanıyordu. Trabluslular
arasındaki görüş farklılıklarına rağmen Berkalılar’ın İdris es Senusi liderliğinde kısa
sürede fikir birliğine varması da işgalden bir an önce kurtulma isteğiyle ilgiliydi. Bu
yüzden Müttefikler’e savaşta yardım etme karşılığında savaş sonrası Berka’nın
bağımsızlığını kazanacağı yönünde İngilizlerden taahhüt almışlardı. Çünkü ancak
bağımsız bir Berka işgal altındaki diğer eyaletleri kurtarabilirdi [9].
Diğer taraftan Fizan ise çoğunlukla Berberiler ya da daha çok bilinen adıyla
Garamentler’den oluşuyordu [10]. Arap işgalleriyle İslam dinini kabul etmişler ancak
Arapça ve Arapları benimsememişlerdi. Arap işgalleriyle birlikte ülkeye gelen Arap göçü
Fizan’ı değil ama en çok Berka’yı etkilemişti. Burada yaşayan halk kendilerinin Arap
dünyasındaki tek gerçek Araplar olduklarını iddia etti [11]. Kral İdris bu yapıya sahip bir
Libya’yı da ancak federal bir monarşiyle yönetebilirdi. Eyaletler arasındaki ekonomik ve
toplumsal farklılıklar devam etti. Trablus’un aksine Berka ve kısmen de olsa Fizan
varlıklarını tarımsal faaliyetler aracılığıyla sürdürüyorlardı ve aslında bu iki toplum da
yarı feodal bir yapıya sahipti. Trablus’un aksine Berka’da ticarete önem verilmiyordu.
Piyasadaki sıkı rekabet nedeniyle Trablus’tan ayrılan çok sayıda Misuratalı Berka’ya
yerleşerek burada zamanla çoğunluğu oluşturdu.
Umulanın aksine 1960’larda petrolün getirdiği zenginlik de eyaletler arasındaki
ekonomik farklılıkları gideremedi aksine derinleştirdi. Siyasi projeler ve finansal
ödenekler ülkenin tamamı göz önüne alınarak değil sadece ayrıcalıklı şehirler olan
3
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
Bingazi ve Trablus’a göre düzenlendi. Ulaşım ve iletişim araçlarının eksikliği bir
zamanlar bölgeleri birbirinden ayırarak toplumsal huzursuzluğun yayılmasını engellerken
petrolle gelen zenginlik bu izolasyonu ortadan kaldıracaktı. Böylece Berka ve Trablus
arasındaki nüfus ve zenginlik mücadelesi 1960’lara kadar Bingazi ve Trablus olmak üzere
iki başkentli bir çözümle geçiştirilmeye çalışıldı [12]. Ancak federal sistem bir yandan
petrol şirketlerinin aynı zamanda hem federal sistem hem de devlet düzenlemeleriyle
uğraşmak istememesinden bir taraftan da sarayla yakın ilişkileri olan şahısların iktidar
hırsından 1962’de çöktü. Petrol arama çalışmalarının başarılı olması 1961’de Libya’nın
Ortadoğu’nun en önemli petrol üreticilerinden biri olmasını sağladı. 1952-53 yılları
arasındaki İran ve 1956’daki Süveyş krizi petrolle ilgili kaygıları arttırırken bu sorunlu
bölgeden uzak ve güvenli bir ülke olan Libya’nın avantajı doğal olarak daha fazlaydı.
Bağımsızlığın ilk yıllarında varlığını devam ettirmek için Avrupa ve özellikle Birleşik
Devletlerin büyük rol oynadığı dış yardımlara bel bağlamak zorunda kalmış olan Libya
artık bu esaretten göreceli de olsa kurtulacaktı.
Ülkede 1955’te çıkartılan petrol yasası yabancı şirketleri gayet makul fiyatlarla
ülkeye davet ediyordu. Ayrıca, Birleşik Devletler sınırları dışındaki en büyük Amerikan
üssü olan Wheelus Hava Üssü de stratejik öneminin yanı sıra Amerikan çokuluslu petrol
şirketlerinin kurulmasını sağladı. Ülkede gelişmekte olan petrol sektörünün aksine onun
yanında yol almaya çalışan geleneksel sektör onun kadar şanslı olmadı. Petrol öncesi
Libya ekonomisinin dayandığı tarım sektörü bir kenara itilirken petrolle gelen zenginlik
tüketicinin alım gücünü arttırıp daha fazla ithalat yapmasına sebep oldu. Böylece Libya
üretimden ziyade tüketime dayanan ithalat odaklı bir ülkeye dönüştü. Petrolle gelen ve
derinleşen ekonomik eşitsizliklerin geri dönüşümü ise halk tabakasında biriken
huzursuzlukla kendini göstermeye başladı. Mevcut siyasi yapı Avrupa’da eğitim görmüş
gençlerin ülkelerine döndüklerinde dillendirmeye başladıkları daha fazla demokrasi
talebine doğal olarak izin vermedi. Trablus Sirte doğumlu genç Muammer Kaddafi’nin
1969 Eylülünde yaptığı sessiz ve kansız darbe en çok da bu eğitimli genç nüfusu
heyecanlandıracaktı.
1969’da iktidara gelen Devrimci Özgür Subaylar ne güçlü bir devlet, ne seküler
anlayışa sahip bir monarşi ne de bütünlük içinde bir toplum devralmıştı. Libya’da ulusal
bir rejim için neredeyse hiçbir tarihi temel yoktu. Bu nedenle Kaddafi rejimi toplumun
radikal bir biçimde yeniden yapılanması için dünya çapında bir destek sağlayabilmek
adına Arap yanlısı, İslami ve uluslararası devrimci bir ideolojik eğilimi benimsedi [13].
Darbeyi yapan on iki ordu mensubu [14] İhtilal Komuta Konseyi’ni (“İKK”)
kurarak Libya’nın yönetimini eline aldı. Böylece Libya yasal olarak İhtilal Komuta
Konseyi üyelerinin ama temelde Kaddafi’nin tekelinde kırk iki yıl sürecek yeni bir
yönetim altına girmiş oldu. Kaddafi’nin Libya’ya getirdiği en önemli iki unsurdan ilki
yönetim yapısının ve sistemin kökten değişimi ikincisi ise dış politikada kendi iktidarı
boyunca sürecek olan istikrarsızlıktı. Kaddafi döneminin kronolojisine bir göz atmak bile
4
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
Libya liderinin iktidar kavramından ne anlayıp ne anlamadığını az çok kavramak için
yeterli olabilir [15]. Ülke içindeki idari yapılanmayı derin etkisi altında bulunduğu Cemal
Abdül Nasır’ın yönetimi altındaki Mısır’a benzetmeye çalışan General Kaddafi
iktidarının yaklaşık ilk on yılını bunu gerçekleştirmeye çalışarak geçirdi. Mısır’daki
parlamentonun bir benzeri olan Libya Arap Sosyalist Birliği’ni (“LASU”) oluşturdu. 16
Nisan 1973’te Hz. Muhammed’in doğum gününde Zaviye şehrinde halka yaptığı
konuşmayla Evrensel Üçüncü Teori’yi ortaya atarak halk otoritesi ya da Kültürel Devrim
denilen dönemi başlattı. Böylece yeni sisteme göre Libya vatandaşları kuracakları Halk
Komiteleri aracılığıyla Kongre’ye delege gönderecek ve ülke yönetiminde söz sahibi
olmuş olacaktı.
1975’te İslam ve sosyalizmi sentezlediği Yeşil Kitabı yayınlayan Kaddafi ilk önce
halkına demokrasi dersi verdi. Demokratik yönetimin uygulamada demokratik
olamayacağından bahsetti. Aynı yıl İhtilal Komuta Konseyi’ni dağıtarak yerine Kongre
Genel Sekreterliği’ni kurdu. 1977’de “kitlelerin devleti” anlamına gelen Libya
Cemahiriyesi ilan edildi ve LASU’nun yetkileri yeni oluşturulan Genel Halk Kongresi’ne
devredildi. Artık Libyalılar devlet kurumlarına bağlı olmadan kendi kendini yönetecekti.
Bu diğer bir deyişle kurumsal karmaşa dönemi başladı demekti. Bu düzenlemeler Kaddafi
iktidarı boyunca devam edecek düzenlemeler yığınından sadece birkaçıydı.
3.
KADDAFİ DÖNEMİ BÖLGESEL İLİŞKİLER
Libya’nın 1969’dan 2011’e kadar uyguladığı dış politika ağırlıklı olarak petrol
odaklıydı ve Kaddafi’nin sıra dışı karakterini yansıtacak şekilde gelişti. Petrolün varlığı
ve bundan elde edilen gelir Kaddafi’nin sıra dışı karakterini yansıtan politikalarının
sadece kendi ülkesinde değil hemen hemen tüm dünyada etki uyandırması için en temel
dayanağı oluşturdu. Gençliği döneminde tanıştığı Cemal Abdül Nasır’ın fikirleri onda
derin izler bıraktı ve 1970’te onun ölümüyle ondan geriye kalan Arap liderliği
pozisyonunu da ancak kendisinin doldurabileceğine inandı. Kendi liderliğinde olacak bir
Arap birliği oluşturmak, Filistinli Arapların yaşama hakkını elinden alan İsrail’e şiddetle
karşı çıkmak ve Batı ve Amerikan emperyalizmine karşı durmak onun dış politikasının
temel değerleriydi. Devrimin hemen sonrasında tüm Arap ülkelerini kapsayacak bir birlik
kurma hayali Kaddafi dönemi dış politikasının ilk önceliği oldu ve bunu gerçekleştirmek
için sırasıyla Mısır, Tunus, Suriye ve Mağrip ülkeleriyle birleşme girişimlerinde bulundu.
[16] Bu girişimler 1950’lerde büyük heyecan yaratan Arap birliği ruhuna hizmet etmek
için tasarlanmıştı ancak 1970’lerde özelikle Nasır’ın ölümünden sonra durum değişmiş
ve Arap birliği Arap liderler arasında kuru bir söyleme dönüşmüştü.
Kaddafi’nin bölgesel ilişkilerinde en dikkat çeken ülke Mısır’dı. Ancak
Kaddafi’nin Mısır ile birleşme hayali Nasır’ın halefi Enver Sedat’la (1970-81) yok oldu.
Enver Sedat’ın ülkenin 1967’de İsrail karşısında aldığı yenilgiyi telafi etmek için izlediği
5
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
politika; Sovyetler Birliği’nden ayrılma, ABD ve muhafazakâr Arap rejimlerle ilişki
kurma ve İsrail ile sorunları çözme şeklinde biçimlenecek [17] ve bundan en fazla
rahatsızlık duyacak olan da Nasır’ın ruhunun Sedat tarafından arkasından bıçaklandığını
düşünen Kaddafi olacaktı. Yine de Kaddafi; İsrail’le 1973’te yaptığı Ekim Savaşı’nda
göreceli bir başarı elde eden Sedat’ın 1977’deki Kudüs ziyaretine kadar onunla arasını
düzeltmeye gayret etti; ama artık iki ülkenin birleşme hayali de sona erdi. Diğer taraftan
1974’te Libya ve Tunus’u birleştiren Cerbe Anlaşması imzalandıktan bir ay sonra
Kaddafi’nin savunma bakanlığının kendisine bağlı olması konusundaki ısrarı yüzünden
bozuldu. Kaddafi Tunus’tan sonra yüzünü Cezayir’e çevirdi ve 1973’te Hasi Mes’ud
Anlaşması’yla bir birlik kuran iki ülke 1976’da birleşti. Aslında iki ülke arasında
imzalanan bu anlaşma tam olarak uygulanamayan bir çıkar anlaşmasından ibaretti.
Kaddafi’nin diğer bir birlik girişimi 1984’te Fas kralı ile gerçekleşti. Ancak bu da iki
yıldan az sürecekti [18]. Eylül 1980’de Suriye ile birleşme girişimi de gerçekleşemedi.
Kaddafi’nin ise bu ülkelere tepkisi sert oldu. Ülkeler arasındaki çıkar ilişkilerine ve iç
unsurlarına müdahale etti, ayrılıkçı grupları ve örgütleri askeri ve finansal açıdan
destekledi.
Kaddafi’nin Alt Sahra politikasının temel odağı bölgedeki sömürgeci ve
emperyalist akımlara son vermekti. Bu amacını gerçekleştirmek ve bölgede yürütülen
misyonerlik faaliyetlerine son vererek İslami ilkeleri güçlendirmek için iktidarının ertesi
yılında İslami Sesleniş Cemiyeti’ni kurdu. Petrol fiyatlarının düşmesine bağlı olarak
kısıtlamaların başladığı 1980 sonrası döneme kadar Libya Müslüman Afrika ülkelerine
muazzam bir para akışı sağladı. Libya’nın finanse ettiği yatırım bankalarını desteklemek
amacıyla Libya’nın da ortak olduğu çok sayıda anonim şirket kuruldu. Kaddafi 1978-80
yılları arasında Alt Sahra Afrikası’na en az 500 milyon dolarlık yardım yaptı ve bunun
yarısından fazlası Zaire ve Uganda’ya gitti. Bu yardımlar Kaddafi’nin bölgede prestijini
arttırdı ama zamanla Kaddafi’nin bölgedeki iç dengelere müdahale etmesi bu prestiji
yerle bir etti ve yerini öfkeye bıraktı. Bu anlamda Libya’nın Uganda’da 1977-1978 ve
Çad’da 1980-1987 yılları arasında neden olduğu karışıklıklar bunun bir sonucuydu [19].
4.
LİBYA SOVYET İLİŞKİLERİ
Libya ile Sovyetler Birliği’nin ilişkileri monarşi döneminde oldukça düşük bir
seviyedeydi. 1955’te Sovyetler Birliği yoksulluktan kıvranan ülkeye oldukça cömert bir
yardım teklifinde bulunmuş ancak monarşi ekonomik anlamda yakın ilişki içinde
bulunduğu ABD’yi rahatsız etmemek için bu teklifi reddetmişti [20]. Ancak devrimden
sonra bu iki devlet arasında silah ticaretine dayanan hassas bir denge kuruldu. Libya
kendini güvende hissetmek için SSCB’den büyük miktarda silah ithal ederken SSCB de
karşılığında kendisine sıcak para akışı sağlıyordu. Enver Sedat’ın Sovyetler Birliği ile
arasına set çekerek Batı’ya ve ABD’ye yaklaşması SSCB için Mısır’ın elden gitmesi
anlamına gelirken “Özgürlük, Sosyalizm ve Birlik” gibi Nasır dönemi fikirlerini hala
6
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
benimseyen Kaddafi’nin Libya’sı onun boşluğunu dolduracak bir alternatif olabilirdi.
Ancak çok geçmeden Sovyetler Kaddafi’nin dizginlenemez bir güç olduğunu fark
ettiğinde aralarındaki hassas dengeyi aşmaması gerektiğini kavradı. Sovyetleri Libya’ya
yaklaştıran Mısır’ın boşluğunu doldurma isteği iken Kaddafi’yi Sovyetler’e yaklaştıran
zorunlu bir nedeni vardı; Kaddafi’nin uluslararası platformda sahip olduğu kötü sicili.
Emperyalizme ve sömürgeciliğe karşı oluşu, İsrail ve İsrail’i destekleyenlere karşı
düşmanca tavrı ve bölgesel müdahaleleri onu Üçüncü Dünya’daki istikrarı bozan ülke
yapmıştı. Batı ayrıca en önemli muhaliflerinden birine silah satarak bölgede İsrail
konusunda uzlaşmacı bir tavır sergileyen Sedat’ı kendisinden uzaklaştırmak istemiyordu.
Libya hükümeti silah satın almak için ilk kez Mayıs 1974’te Moskova’yı ziyaret etti ve
milyarlarca dolarlık bir silah anlaşması yaptı. Böylece monarşi döneminde yardım teklifi
reddedilen Sovyetler Kaddafi döneminde silah ticareti ve sıcak paraya dayalı bir ilişkiyle
Libya’nın gündeminde yerini alırken Kaddafi’nin Sovyetler Birliği’ne karşı ideolojik
nefreti değişmedi.
O’na göre Sovyetler Birliği komünizmle yönetilen kafir ve diktatör bir rejimdi ama
bu yine de Sovyetler Birliği ile ticaret yapmasına engel olamazdı. 1978 yılından itibaren
ülkede yaşayan 18-56 yaş grubu arasındaki tüm erkek vatandaşlar ordu mensubu
sayılıyordu. Bu durum, ülkenin asker sayısını hızla arttırdı. 1975’te yirmi iki bin olan
asker sayısı 1983’te seksen beş bini buldu. Libya 1976 yılından sonra silah alımı için 28
milyar dolar harcadı ve bunun 20 milyarı sadece Sovyetler Birliği’ne gitti [21].
Libya’nın gittikçe artan silah alımının güvenlik dışında başka gerekçeleri de vardı.
Müslüman bir lider olarak zor durumdaki Müslüman ülkeleri gayrimüslimlere karşı
verdiği savaşta desteklemek bu gerekçelerden biriydi. 1974’teki Kıbrıs meselesinde
Türkiye’ye yardım etmesi bunun bir örneğiydi. Ayrıca Kaddafi Arjantin, Nikaragua,
Etiyopya ve Burkina Faso gibi çok sayıda Afrika ülkesi için de Sovyetler Birliği’nden
silah satın aldı. 1982 yılından sonraki en büyük çaplı silah alımını ise Lübnan’da İsrail
güçleriyle savaşan Suriye ordusu için yaptı ve 100 savaş uçağıyla 300 tank satın aldı.
Ancak aralarındaki bu sınırlı ilişkiden olsa gerek Sovyetler ABD’nin 1986’da Trablus’a
yapmayı planladığı saldırı hakkında ne Libya’yı uyardı ne de ona yardım etti. Bunda
Mihail Gorbaçov’un (1985-91) iktidara gelmesiyle Sovyetler Birliği’nin siyaset ve
ekonomisinde önemli değişimlerin meydana gelmesi ve ülkenin Batı’ya özellikle
ABD’ye yönelmeye başlaması etkili oldu. Gorbaçov yönetimindeki Sovyetler 1985’ten
sonra Libya’dan uzaklaşmaya başladı. 1985 yılında Sovyetler Birliği Libya’dan günlük
ortalama 150 bin varil petrol ithal ediyordu. Libya borçlarını ödemek için bir süre daha
Ukrayna’ya petrol gönderdi ancak 1990 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasından
sonra Rusya Libya’dan yaptığı petrol ithalatına son verdi.
Birleşmiş Milletler’in uyguladığı petrol ambargosu Libya’nın daha önce yaptığı
silah alımından kalan yaklaşık 3.7 milyar dolarlık borcunu ödeyememesine sebep olunca
1994’te Rusya Libya’yı Güvenlik Konseyi’ne başvurup ülkenin petrol ihracatını
7
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
durdurtmakla tehdit etti. Rusya’nın bu girişimi ülkeye petrolle ilgili ekipmanların
satışının yasaklanmasıyla sonuçlandı [22]. 1988’de ABD Havayollarına ait bir uçağın
bombalanarak İskoçya’nın Lockerbie kasabasına düşmesi ve ABD’nin bu olaydan
Libya’yı sorumlu tutması üzerine gelişen olaylar Rusya ve Libya arasındaki ticari
ilişkilerin donmasına sebep oldu.
5.
LİBYA ABD İLİŞKİLERİ
Libya ile ABD arasındaki ilişkiler bağımsızlıktan sonra üç farklı aşamadan geçti;
Libya’nın ABD’ye bağımlı olduğu monarşi dönemi (1951-1969), iki ülke arasında
birtakım uyuşmazlıkların yaşandığı devrimden 1980’lere kadar olan dönem ve son olarak
1980’lerden itibaren tırmanan düşmanlık dönemi [23]. Devrimin olduğu 1969 yılında
Libya askeri ve ekonomik olarak daha önce hiç olmadığı kadar Birleşik Devletlere
bağımlıydı. Devrimle birlikte değişen ekonomik ilişkilerden ziyade siyasi ilişkiler oldu.
Devrim sonrası dönemde Libya ve ABD ilişkilerinin ana eksenini iki ülkenin de Ortadoğu
ve Kuzey Afrika’da yürüttüğü güç mücadelesi oluşturdu [24].
Devrimin ertesi yılında Kaddafi ülkedeki İngiliz ve Amerikan üslerini kapatarak
tehlikeli bir girişimde bulunmuştu ama bu büyük çapta bir tepki uyandırmadı çünkü bu
dönemde ABD’nin gündeminde daha çok Sovyetler Birliği, Vietnam Savaşı, silah
denetimi ve Çin Halk Cumhuriyeti ile olan ilişkileri sağlam bir zemine oturtma gibi
meseleler yer alıyordu. Kaddafi ise her ne kadar Amerikan emperyalizmine ve onun İsrail
odaklı politikalarına karşı çıksa da ekonomi politikasıyla dış politikayı tamamen ayrı
tutuyordu. Ancak Reagan döneminde (1981-89) iki ülke arasındaki gerilimi arttıran
olaylar birbirini takip etti. Kaddafi birleşme girişiminin kısa sürede bozulduğu Tunus
üzerinde baskısını arttırınca Başkan Reagan Tunus’a yapılan mali yardımı arttırıp Tunus
ordusuna Amerikan yapımı askeri savunma gereçleri temin ederek Kaddafi’nin
saldırılarına son verdi. Bu süre zarfında gerek Berlin’deki terör saldırıları gerekse
Lockerbie üzerinde düşürülen Pan Am uçağından dolayı Kaddafi Amerika ile doğrudan
karşı karşıya geldi ve 1990’ların sonuna kadar Libya önemli bir Batı ve ABD karşıtı
merkez olarak görüldü [25]. Oysa 1986’da Berlin’deki gece kulübünün bombalanması
olayının Kaddafi tarafından yapıldığına dair Reagan yönetiminin elinde sağlam hiçbir
kanıt yoktu. Buna rağmen doğrudan Kaddafi sorumlu tutuldu ve ABD Trablus ve Bingazi
şehirlerini bombaladı. Gerçekte Almanya’daki bu bombalama olayının arkasında Suriye
tarafından desteklenen Filistin Direniş Hareketi üyesi Ebu Nidal vardı [26]. 1991’de Bush
döneminde yaşanan Lockerbie hadisesinde de yine ABD’nin elinde sağlam deliller yoktu.
Uçağın iki Libyalı ajan tarafından düşürüldüğünü iddia eden ABD ve İngiltere Libya’nın
hava ulaşımı ve askeri teçhizat alımına ambargo koyulmasını öngören bir yasa tasarısı
hazırladı ve bunu Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nden geçirtti.
8
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
Libya’nın 1980’de 22 milyar dolar olan petrol geliri 1986’da 5 milyar dolara
geriledi [27]. Bunda ABD’nin terör olaylarından Libya’yı sorumlu tutarak onu tecrit etme
çabalarına ek olarak Kaddafi’nin Arap dünyasında yalnız bırakılması da etkili oldu. Öyle
ki hiçbir Arap yönetimi Kaddafi’nin Amerika ve İngilizlerle yaşadığı sorunlar karşısında
onun yanında yer almadı. Arap birliğinin arabuluculuk için birkaç gönülsüz girişimde
bulunması zaten bir sonuç vermedi. Libya’nın dış dünyaya açılan iki penceresi olan Mısır
ve Tunus’un ona yardım etmek yerine durumdan istifade etmeye çalıştığını gören Kadafi
Arap dünyasına sitem edecek ve hükümetin resmi gazetesine ‘Sizin Araplığınız Buysa
Alın Onu Başınıza Çalın’ başlığı taşıyan bir yazı bile yazacaktı [28]. Bir yandan petrolden
gelen paranın ciddi oranda azalması toplumsal huzursuzluğu tetiklerken ve bir yandan da
içinde bulunduğu tecrit durumunda Arap ülkeleri tarafından dışlanırken Kaddafi’nin bu
durumdan kurtulmak için pek fazla seçeneği yoktu. Libya’nın hem Lockerbie olayından
dolayı tazminat ödemeyi kabul etmesi hem de uluslararası gözetime açık olması
nedeniyle 1999’da Birleşmiş Milletler Ambargosu kaldırıldı ve 2004’te ABD Libya ile
doğrudan diplomatik ilişki kurdu [29].
6.
LİBYA’NIN ARAP BAHARI
Tunus’ta ve Mısır’da başlayan değişim rüzgarı kısa sürede Libya’ya ulaştı. 17 Şubat
2011’de Kaddafi’nin gitmesi ve reform talebi ile Bingazi’de başlayıp diğer şehirlere
sıçrayan gösterilerin güvenlik güçleri tarafından şiddetle bastırılması ve sonrasında çıkan
çatışmalar, bu ülkede değişimin yönünü kısa sürede bir iç savaşa çevirdi [30]. Oysa
Kaddafi karşıtı gösteriler ilk başladığında birçok kişi bunun daha önceki olaylar gibi
geçici bir durum olduğunu ve Kaddafi tarafından kolayca bastırılacağını düşünmüştü. O
dönem birçok uzman ve resmi makam da bu şekilde öngördü. Libya açısından işin ne
derece ciddi boyutta olduğunu gösteren en önemli hadise ise Bingazi’nin tamamen
Kaddafi kontrolünden çıkması oldu. Bingazi’nin elden çıkması ile beraber birçok Batılı
ülke derhal muhalif tarafın yanında yer aldı [31]. Birleşmiş Milletler Güvenlik
Konseyi’nin mart ayındaki Libya’ya askeri müdahaleyi öngören karar tasarısı Fransa
başta olmak üzere birçok ülkenin Libya’ya dışarıdan müdahalesini meşru hale getirdi. İlk
olarak NATO operasyonuyla ve birçok ülkenin silah yardımıyla oluşan dış müdahale
ülkedeki iç savaşı şiddetlendirdi. Dış güçlerin desteğini alarak güçlenen muhalifler ile
Kaddafi güçleri arasındaki çatışmalar ülkeyi bir kaos ortamına sürükledi [32].
19 Mart’ta BMGK Libya üstünde uçuşa yasak bölge oluşturulmasını öneren 1973
sayılı kararı oyladı ve yeni kararın gerekçesi olarak sivillere ve basın mensuplarına şiddet
uygulanması gösterildi. Konsey Libya üstünde insancıl amaçlarla yapılanlar hariç tüm
uçuşların yasaklanmasına ek olarak Kaddafi’nin tüm ailesi dahil Libya yüksek komuta
kademesinden belirli kişilerin mal varlıklarının dondurulmasını onayladı ve ertesi yıl
sorunu incelemek üzere bir Uzmanlar Heyeti’nin kurulmasını önerdi. Konsey üyelerinin
daha bu karara ‘evet’ dediği bir sırada ise Fransız Mirage savaş uçaklarına bombalama
9
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
seferlerine başlama emri verildi ve ABD gemileri Cruise füzelerini Libya’daki hedeflere
gönderdi. Bu bombalamaların amacı Libya’nın hava savunmasını çökertmekti [33].
Denizkızı Şafağı Operasyonu kapsamında NATO ve isyancı saldırıları 17-18 Ağustos’ta
Trablus’a yöneldi ve takip eden iki gün boyunca NATO bazılarının kıyamet gibi diye
tanımladığı bir bombardımanla Trablus’u dövdü. Bu bombardıman akınları kenti
zayıflattı. Katar’da eğitilen ve Katar Özel Kuvvetleri’nden yardım alan 15 bin kişilik
Trablus Görev Gücü kente girdi. Böylece Trablus asilerin eline geçti. Uluslar arası Af
Örgütü asilerin Trablus’taki iki kampta gözaltında tutulanları öldürdüklerini saptadı. Bu
kamplardan birisi olan Hilit el-Fercan’daki 160 tutuklu kaçmayı denedi ama sadece 23
tutuklu sağ kurtuldu [34].
20 Ekim’de Kaddafi’nin muhalifler tarafından öldürülmesiyle NATO’nun
müdahalesi de ay sonunda bitti. Kaddafi gibi gitmeyi kabul etmeyip sonuna kadar direnen
bir liderin devrilmesi Ortadoğu halklarına özgürlük ve demokrasi adına mücadele etme
adına cesaret verecek bir örnekti [35]. Bununla birlikte iç savaşın pek çok yıkıcı etkisi
oldu ve ülke ekonomisi de bundan payını aldı. Libya İç savaş öncesinde günlük yaklaşık
olarak 1.3 milyon varil petrol üretme ihraç etme kapasitesine sahipti. Savaş sonrasında
petrol üretimi günlük yarım milyon varil düzeyine kadar geriledi [36].
İsyan süreci ve sonrasında yönetimde bulunan Ulusal Geçiş Konseyi’nin ülke
genelinde otorite sağlayamaması ülkenin devrim sonrasında yaşanan sorunların çözümü
noktasında seçimlerin rolünü daha da arttırdı. 7 Temmuz’da gerçekleştirilen seçimler
birkaç münferit olay dışında sorunsuz geçti ve seçimlerde %65 katılım oranı sağlandı
[37]. Mahmud Cibril liderliğindeki ‘Ulusal Güçler Koalisyonu’ seçimden birinci parti
olarak çıktı.
10
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
DİPNOTLAR VE KAYNAKÇA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Mansur Ömer El Kihya, Libya’nın Kaddafisi, 1. Basım, İstanbul: Kaknüs, 2011,
s.34-38.
Osmanlı tarihinde sürgünlerin en yoğun olduğu II.Abdülhamid döneminde
Fizan’da yaşananlar için bkz. Orhan Koloğlu, Fizan Korkusundan Libya
Mücahitliğine, 1. Basım, İstanbul: Truva, 2008.
Uşi Anlaşması İtalya tarihinde Uşi Lozan’ın bir şehri olduğu için Lozan Anlaşması
olarak geçmektedir. Ancak genel kullanımı itibariyle 1923 Lozan Anlaşması ile
karışmaması için Uşi olarak adlandırılmaktadır. Bkz. El Kihya, s.47.
Borisoviç Lutsky, Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi, 1. Basım, İstanbul: Yordam,
2011, s.289.
El Kihya, s.198-199.
Ira M. Lapidus, İslam Toplumları Tarihi, Cilt 2, 1. Basım, İstanbul:İletişim, 2010,
s. 253
Senusi hareketinin kurucusu ve büyük lideri Muhammed bin Ali es Senusi (17871859) Cezayir’de doğmuş ve Arap dünyasının çeşitli yerlerinde aldığı eğitimle
önemli eğitim kurumlarında İslami eğitim vermişti. Büyük Senusi Sufizm ve
Ortodoksluğu harmanlayan ideolojisiyle Bedeviler arasında kabül gördü. 1843’te
Beyza şehrinde başlattığı hareket kısa sürede hızla yayıldı. Ticaret ve hac yolları
üzerine yaptırdığı konaklama merkezleri dini, sosyal ve ticari özellikler taşımakla
birlikte mahkeme ve sığınma evi olarak da kullanıldı. Böylece inşa edilen bu
merkezler kargaşa içindeki bölgeye bir düzen getirdi ve Senusiler yaptıkları
liderlikle birbirinden kopuk halde yaşayan kabileleri önemli bir dini ve ticari güç
haline getirmeye başladı. El Kihya, s. 44-45. Senusilik hakkında daha ayrıntılı bilgi
için bkz: Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi: http://www.sosyalarastirma
lar.com/cilt4/sayi19_pdf/2_tarih_uluslararasi/turan_tufan.pdf
El Kihya, s.64.
El Kihya, s. 65-67.
Garamentler bölgeye M.Ö. 1000’de gelip yerleşmişler ve Libya’nın kuzey ile güney
kısmını bağlayan Sahra ticaret yollarının kontrolünü ele geçirerek güçlü bir krallık
kurmuşlardı.
El Kihya, s. 38.
El Kihya, s. 77.
Lapidus, s. 257.
General Kaddafi, Abdüsselam Callud, Beşir Havadi, Muhtar el-Karvi,
Abdülmü’min el-Huni, Mustafa el-Harubi, Hiveyldi el-Humeydi, Muhammed
Necm, Avad Hazme, Ebubekir Yunus, Ömar el-Mehayşi ve Muhames el-Mekaryif.
Kaddafi kronolojilerinden birisi için bkz. The New York Times: Timeline: Col.
Muammar el-Qaddafi: http://www.nytimes.com/interactive/2011/02/24/world/
middleeast/20110224_qaddafi_timeline.html?ref=africa
11
www.ife.org.tr
İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları
Mart 2016
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
İsyan, Müdahale ve Sonrası: Libya’da Dönüşümün Sancıları, 2011, No.5
http://file.setav.org/Files/Pdf/libyada-donusumun-sancilari.pdf (10 Kasım 2013),
s.12.
Lapidus, s.120.
El Kihya, s. 220-23.
El Kihya, s. 208-213.
El Kihya, s.200.
El Kihya, s.242-43.
El Kihya, s.247-250.
El Kihya, s.250.
SETA a.g.e. s. 12.
Ali Oğuz Diriöz, Libya’daki Politik Dönüşümün Sorunları ve Fırsatları, 2012, C:4,
S:38, ORSAM http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2012214_
ali.oguz.dirioz.pdf (12Ekim 2013) s. 66.
El Kihya, s.256-57.
Nurettin Ceviz, Libya Tarihine Kısa bir Bakış, 2011, C:3. S:27, ORSAM
http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2011103_nurettin.ceviz.pd
f (13 Ekim 2013), s.89.
El Kihya, s.259-60.
Diriöz, s.66.
SETA, s.24.
Diriöz, s.67.
Tuba Aktaş, Kaddafi’nin Ardından Libya’nın Belirsiz Geleceği, Ekim 24, 2011,
TUİÇ http://www.tuicakademi.org (15 Ekim 2013)
Vijay Prashad, Arap Baharı Libya Kışı, 1. Basım, İstanbul: Yordam, 2012, s. 1734.
Prashad, s.226-28.
Diriöz, s.68.
Harun Öztürkler, Libya Ekonomisinin Genel Özellikleri, Mart 2012, C:4, S:39,
ORSAM http://www.orsam.org.tr (10 Ekim 2013), s.88.
Saliha Ziya, Libya Seçimleri: Kaos ve İstikrar Arasında, Temmuz 2012, SETA
http://arsiv.setav.org (11 Ekim 2013)
12
www.ife.org.tr