Physics Today Makale Çevirisi 12.09

ICTP, Beijing’den Kigali’ye gelişmekte olan bölgelerde yerelleşiyor
Çeviri: Ahmet Devrim Gözükara
Trieste’de (İtalya) kurulmuş olan ICTP, gelişmekte olan ülkelerdeki bilimsel izolasyonu
azaltmak ve beyin göçünü engellemek için 50 yıldan beri çalışıyor.
Parçacık teorisyeni Freddy Cachazo’ya göre, ICTP’yi (Abdus Salam International Centre for
Theoretical Physics) ziyaret etme ve orada eğitim alma fırsatı yakalamış olmasının değeri
“neredeyse piyango kazanmaya eşdeğer”. Venezuela’lı olan Cachazo, Caracas’da bulunan
Simon Bolivar Üniversitesi’nde fizik lisans öğrencisi olduğu günlerde, ülkesinden ayrılıp
“fiziğin geliştirildiği merkezlere” gitmesi gerektiğinin farkında olduğunu söylüyor. Cachazo
bu fırsatı, ICTP Mezuniyet Sonrası Diploma Programı’na katılarak elde etmiş. 12 ay süren bu
program, gelişmekte olan ülkelerden gelen öğrencileri lisansüstü eğitime ve ileri teorik
fizik araştırmalarına hazırlıyor.
Cachazo kazandığı bu deneyim sayesinde Harvard Üniversitesi’ne kabul edilmiş ve
doktorasını orada tamamlamış. Şimdi de Kanada’da bulunan Perimeter Institute for
Theoretical Physics’de çalışıyor ve Fundamental Physics Prize Foundation’dan aldığı 2013
yılı Milner New Horizons Prize’ın da içlerinde olduğu birkaç uluslararası fizik ödülünün
sahibi. Cachazo’ya göre, kariyerinin şekillenmesinde ICTP’deki hocalarının payı büyük, ve
onları, takip ettiği yolun mimarları olarak görüyor.
Yakında, gelişmekte olan ülkelerdeki istekli ve mesleğinde başarılı bilim insanlarının en
güncel ve ileri fizik üzerine uzmanlaşmak ve çalışmalar yapabilmek için evlerinden bu
kadar uzağa gitmelerine gerek kalmayabilir. Çünkü, ana amacı birinci sınıf bilimsel
araştırma yapmak ve gelişmekte olan ülkelerde bilimi ilerletmek olan ICTP, bu bölgelerde
ICTP modeli ve misyonu ile faaliyet gösterecek bölgesel merkezlerin kurulması için
harekete geçti. Guetamala’lı ICTP Direktörü Fernando Quevedo, 5 yıl önce görevine
başladığında bölgesel merkezlerin açılmasını ICTP için mutlak önceliği olan bir amaç olarak
belirlemişti, ve şimdi merkezin 50. Yıl konferansında değinildiği üzere bu yeniden stratejik
planlarda merkezi konumda olacak.
ICTP Direktörü Quevedo’ya göre, “en başarılı yerel bilim insanlarını kalıcı pozisyonlarda
görevlendirecek” ve “İtalya’da bulunan ICTP’ye gelmesi kolay olmayan bilim insanları ve
öğrenciler için daha kolay ulaşılabilir olacak olan” bölgesel merkezler, gelişmekte olan
ülkelerde bilimsel izolasyon ve beyin göçü sorunlarının çözümüne katkı sağlayacak. Brezilya
ve Meksika’daki bölgesel merkezler halihazırda faaliyete başlamış durumda (bkz. Physics
Today, Nisan 2012, sayfa 29); Mayıs 2014’te bir diğeri Türkiye’de faaliyete geçiyor; Çin ve
Ruanda’da kurulacak olan en yeni iki merkez ise sırada.
İzolasyon Problemi
Bölgesel merkezlerden, yerel ve bölgesel kaynaklardan fon sağlamaları bekleniyor –
UNESCO ve Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu’na bağlı olarak faaliyet gösteren ICTP, 30
milyon euroluk bütçesinin %80’ini İtalya hükümetinden sağlıyor. Şimdiye kadar, bölgesel
merkezlere evsahipliği yapan ülkelerin hükümetlerinden, yerel üniversitelerde araştırma &
eğitim faliyetleri ve ofisler için fiziksel mekan desteği sağlandı, ICTP ise kuruluş
aşamasında ihtiyaç duyulan finansal desteği sağladı.
ICTP’nin gelişmekte olan ülkelerden öğrenciler ve bilim insanlarına ulaşma ve eğitim
faaliyetleri: diploma programını; İtalyan üniversiteleri ortaklığında sunulan lisansüstü
eğitim programlarını; ve araştırma yapmak & işbirlikleri kurmak isteyen bilim insanları için
asosiye üye programını kapsıyor. 1964’ten beri, Trieste’deki yerleşke 188 ülkeden
130.000’den fazla ziyaretçi ağırladı (bu rakama 407’si şu anda halen aktif olan 2500 asosiye
üye ve 100’den fazla gelişmekte olan ülkeden gelen 600 civarında diploma öğrencisi
dahildir).
Trieste, ICTP’nin kurucusu olan Nobel Fizik ödülü sahibi Pakistanlı parçacık teorisyeni Abdus
Salam’ın “izolasyon problemi” dediği sorunun çözümüne yönelik ICTP etkinliklerinin
merkezi olagelmiştir (Bkz. Abdus Salam’ın makalesi “The International Centre for
Theoretical Physics”, Physics Today, Mart 1965, sayfa 52). Salam, ICTP’yi kurarken,
gelişmekte olan ülkelerden bilim insanlarının “bağlantılarını yenileyip yeni bağlantılar
kurmak ve nükleer teori, yüksek enerji fiziği, plazma teorisi ve katı hal fiziği gibi çalışma
alanlarında aktif olarak araştırma yapmak için sık sık ziyaret ettiği” bir yer olarak
tasarlamıştı. ICTP’nin şimdiki araştırma alanları ise yüksek enerji fiziği, katı hal fiziği,
dünyasal sistemler fiziği, matematik ve nicel biyolojidir (ICTP araştırma alanları hakkında
daha fazla bilgi Juan Roederer tarafından yazılan makalede bulunabilir, Physics Today, Eylül
2001, sayfa 31).
Eski ICTP asosiye üyesi emekli füzyon teorisyeni Sudanlı Mohamed Hasan’a göre “ICTP,
gelişmekte olan ülkelerin bilim insanları için, yoğun öğretme mesaisinden bir kaçış
sağlayarak araştırma yapmaya ve makale yayınlamaya odaklanabildikleri bir merkez”.
Hasan, eğer Hartum Üniversitesi’ndeki akademisyenliğinin ilk zamanlarında ICTP’yi
keşfetmemiş olsaydı, araştırma yapmayı bırakmış olacağını söylüyor. “Öğretmeyi, ders
vermeyi sürdürürdüm, veya başka bir iş yapardım, mesela babamın mesleği olan sabun
üreticiliği.” Hasan, yine Abdus Salam tarafından kurulmuş ve merkezi Trieste’de bulunan
TWAS’ın (Gelişmekte olan ülkeler bilim akademisi) da kurucu direktörü.
ICTP için misyonuna bağlı kalmak, batı dünyasının izolasyonuna maruz kalan ülkelerden nükleer güç tutkusundan vazgeçmeyenler dahil- ziyaretçileri de kabul etmek anlamına
geliyor. Örneğin ICTP, bu yaz Pakistan Ulusal Fizik Merkezi’nde düzenlenen Büyük Hadron
Çarpıştırıcısı Okulu’nun organizatörlerinden biriydi. Geçen ay, ilk Kuzey Kore’li öğrenciler
ICTP diploma programından mezun oldu. Ve geçen yıl, merkez İran’dan 150 ziyaretçi
ağırladı, ki bu sayı gelişmekte olan ülkeler arasında Hindistan’dan sonra 2. Sırada geliyor.
ICTP direktörü Quevedo “Neredeyse her İran’lı fizikçinin ICTP ile bir ilişkisi var” diyor.
Fransız gazetesi Le Monde’da 8 Mayıs’ta yayınlanan bir rapora göre, bu seviyedeki bir
dünyaya açıklık ICTP’yi A.B.D. istihbaratının hedefi haline getirdi. Eski Ulusal Güvenlik
Ajansı (NSA – National Security Agency) danışmanı Edward Snowden tarafından sağlanan
belgelere dayanan raporda, ICTP’nin Pakistan Ulusal Fizik Merkezi ile ilişkisi ve SESAME’ye
(Ürdün’de bulunan ve Orta Doğu’da bilimi ilerletme amacı taşıyan sinkrotron tesisi)
desteği, NSA’in ICTP’ye yönelik casusluk faaliyetlerinin sebebi olarak gösteriliyor.
En az gelişmiş, en adanmış
ICTP’ye benzer şekilde, bölgesel merkezlerin kapılarının da bütün gelişmekte olan ülke
vatandaşlarına açık olması, ve her bölgeye ulaşma amacına bağlı kalması bekleniyor.
Ayrıca, bazı durumlarda, merkezlerin yoğunlaştığı araştırma konuları bölgenin bilimsel
ihtiyaçlarına göre şekillenebiliyor. Brezilya’da ICTP-SAIFR (South American Institute for
Fundamental Research – Güney Amerika Temel Araştırmalar Enstitüsü), güçlü bir fizik
eğitimi geleneği ve büyüyen endüstri sektörü sayesinde “temel bilime odaklanacak lükse
sahip”. ICTP-SAIFR geçen yıl, merkeze ev sahipliği yapan Sao Paolo Devlet Üniversitesi
yerleşkesinde, kuantum teorisi, kozmoloji ve biyolojik dinamik sistemler konularında 15
etkinlik -bölgesel ve uluslararası çalıştaylar, toplantılar ve yaz okulları- düzenledi.
Meksika’daki Bağımsız Chiapas Üniversitesi yerleşkesinde bulunan Mesoamerican Centre for
Theoretical Physics (MCTP), iklim değişikliği ve enerji araştırmaları üzerine
yoğunlaşmaktadır. Merkez, Meksika bilimi finanse etme ajansı CONACYT’nin sağladığı
200.00 Amerikan Doları sayesinde 2013 yılında 4 bilimsel etkinlik düzenledi. MCTP ayrıca,
Karayipler ve Orta Amerika üniversitelerinden öğrencilerin, fizik ve matematik alanlarında
doktora yapabilmeleri için Meksika Üniversiteleri ortaklığında bir program hayata geçirme
çalışmalarını ICTP ile birlikte sürdürüyor.
İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü yerleşkesi içerisinde kurulmuş olan ICTP Eurasian Centre
for Advanced Research (ICTP-ECAR), teknolojik uygulamalarla ilişkili teorik araştırma
alanlarına yoğunlaşacak. Merkezin Vekil Direktörlük görevini yürüten katı hal fizikçisi Tuğrul
Senger’in ifadesiyle, ICTP-ECAR’ın “bölgedeki gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkan
ihtiyaçlarla uyum içerisinde” olan faaliyet alanlarından bazıları enerji, ileri malzemeler,
biyoloji ile ilişkili konularla ilgili çalışmalar olacak.
Eski ICTP asosiye üyesi Yue-Liang Wu, Beijing’de kurulmakta olan ICTP - Asya Pasifik’in
planlama çalışmalarına yardımcı oluyor. Merkez için halihazırda, Çin Bilimler Akademisi
Üniversitesi’nin (UCAS - University of Chinese Academy of Sciences) Yanqi Lake yerleşkesi
içerisinde bir alan ayrıldı. Çin Kavli Teorik Fizik Enstitüsü (Kavli Institute for Theoretical
Physics China) direktörü Wu, ICTP - Asya Pasifik’in faaliyete geçmesiyle birlikte, her yıl
UCAS’a gelişmekte olan ülkelerden gelen 200 lisansüstü öğrencinin çoğuna eğitim vermesini
beklediğini söylüyor.
Eski Ruanda bilim bakanlarından olan, TWAS direktörü, matematiksel fizikçi Romain
Murenzi’ye göre Ruanda, Birleşmiş Milletler tarafından dünyanın en az gelişmiş ülkeleri
arasında gösterilse de, “bilime önem vererek fakirliği azaltma ve refahı arttırmaya yönelik
politikalar uygulama iradesine sahip birkaç Afrika ülkesinden biri”. Ruanda, Kigali’de
bulunan Ruanda Üniversitesi yerleşkesinde kurulmakta olan ICTP Doğu Afrika Temel
Araştırmalar Merkezi’ne (ICTP East African Centre for Fundamental Research) ev sahipliği
yapıyor. Merkezin önceliği, kendi diploma programını uygulamaya koymak ve burada
yetişen öğrencileri Trieste’deki tıbbi fizik ve yüksek-performanslı hesaplama üzerine yüksek
lisans programlarına yönlendirmek olacak.
Model oluşturmak
Yeni merkezler, gelişmekte olan bölgelerin en büyük sorunları olan yolsuzluğun, ihtilafların
ve diğer denge bozucu faktörlerin üstesinden gelebildikleri ölçüde, kaynak sağlayıcılar,
katkı sunacaklar ve katılımcılar için çekici hale gelecektir. Yakın tarihinde soykırım yaşamış
bir ülke olan Ruanda, Murenzi’ye göre “artık çok güvenli bir ülke”, komşularının çoğu ise
halen pek güvenli sayılmaz. Türkiye’nin politikası bazı dönemler belirsizlik içerirken, diğer
bir Avrasya ülkesi olan Ukrayna’da iç savaş yaşanıyor. Manila’da veri araştırmacısı ve
matematik profesörü olarak çalışan ICTP diploma programı mezunu Reinabelle Reyes’e
göre, asya-pasifik merkezine ev sahipliği yapan Çin ise, Güney Çin Denizi’ndeki statüsü
tartışmalı adaları bahane ederek komşularını tehdit ettiği için “birçok Filipinli tarafından
bir nevi politik kabadayı” olarak kabul ediliyor. Fakat, “eğer gençseniz ve politikayı
umursamıyorsanız, Çin’de kurulmakta olan merkez sizin için bir seçenek olarak
düşünülebilir” diye de ekliyor.
New York Üniversitesi Politeknik Enstitüsü başkanı ve eski ICTP direktörü Katepalli
Sreenivasan’a göre, bölgesel merkezler, “eğer araştırmaların kalite seviyesine ve genç
araştırmacılar için örnek oluşturma ihtiyacına sürekli dikkat ederlerse, ve iyi yetişmiş genç
insanlara daha fazla fırsat sağlamak için çaba gösterirlerse fark yaratabilirler. Bunları
başaramazlarsa önemsiz yerler olacak kalırlar.” “ICTP’nin, gelişmekte olan bölgelerin fizik
bilimine olan ihtiyacının çok az bir kısmını karşılayabiliyor olduğu konusunda açık olalım”
diyor Sreenivasan, ve ekliyor: “Diğer herşeyin ötesinde, etkinliklerine katılan öğrenci ve
bilim insanlarına ICTP’nin asıl sağladığı, yüksek kalitede araştırma deneyimini yaşatmak ve
onlar için bir örnek oluşturmaktır.”
Perimeter Enstitüsü direktörü ve Afrika Matematiksel Bilimler Enstitüsü (AIMS – African
Institute for Mathematical Sciences) kurucusu ve başkanı Neil Turok’a göre, Afrika’da
ortaklık içinde olduğu bir enstitü olmadan önce ICTP’nin kıtadaki erişimi çok sınırlı
düzeydeydi (bkz. Physics Today, Mayıs 2008, sayfa 25). AIMS’in beş Afrika ülkesinde
enstitüleri bulunuyor, ayrıca, lisansüstü diploma programı ve yöneldiği araştırma alanlarının
çoğu ICTP ile uyum içerisinde.
Turok, AIMS’ın beyin göçünü engellediğinin kanıtı olarak, mezunlarının %60’tan fazlasının
kıtadaki doktora programlarına devam ediyor olmasını ve birçoğunun doktora sonrası Afrika
üniversitelerinde görev alıyor olmasını gösteriyor. “ICTP’nin bizim deneyimimizden
öğrenecekleri olduğunu düşünüyorum, ve kurulacak enstitünün başarılı olması için
öğrenmesini umuyorum” diyor Turok, ve ekliyor: “Bütünüyle adanmış olmak, politik
hassasiyetlerin farkında olmak gerekiyor. Ve uluslararası ortaklar, yetkinin kendilerinde
olmadığının farkında olmalı.”
ICTP Dış Aktiviteler Ofisi yöneticisi Joseph Niemela, ICTP’nin, bölgesel merkezlere olan
desteğinden bağımsız olarak, Afrika ve diğer gelişmekte olan bölgelerde bilim
desteklemeye devam edeceğini söylüyor. Mesela, Dış Aktiviteler Ofisi bu ay, Sao Paolo’da
bulunan Campinas Üniversitesi’nde düzenlenen II. Gelişmekte olan Ekonomilerde
Endüstriyel Fizik Forum Konferansı’na (Industrial Physics Forum Conference on Industrial
Physics in Emerging Economies II), Amerikan Fizik Enstitüsü (American Institute of Physics,
Physics Today dergisinin yayıncısı) ile birlikte sponsor oldu. Ve, Birleşmiş Milletler
tarafından Uluslararası Işık ve Işık Teknolojileri Yılı olarak belirlenmiş olan 2015 etkinlikleri
kapsamında, Güney Afrika’da gerçekleşecek olan Uluslararası Fiber Optik Teknolojileri
Çalıştayı’nın da içlerinde olduğu birçok küresel aktivite ICTP Dış Aktiviteler Ofisi tarafından
organize edilecek. “Eğer Güney Afrika’daki çalıştayda katılım ve heyecan yüksek olursa,
birleşik bir Afrika Optik ve Fotonik Derneği kurma çalışmalarını değerlendireceğiz” diyor
Niemela.
ICTP’de araştırmacı olarak çalışan Ralph Gebauer, “kapasite oluşturmak çok çalışma ve
zaman istiyor, fakat, tek tek bireylerin ve ayrıca sizinle işbirliği içinde bulunan araştırma
grupları ile enstitülerin elde ettiği ilerlemeyi gördükçe bu çabalarınızın karşılığını
alıyorsunuz” diyor. Katı hal fizikçisi Gebauer, Afrikalı bilim insanları arasında Güneş Enerjisi
üzerine araştırma faaliyetlerini arttırma ve geliştirme amacını taşıyan ICTP’ye bağlı Afrika
Güneş Enerjisi Ağı’na operasyonel yönetim desteği sağlıyor. Gebauer, ICTP diploma
programından eski bir öğrencisini Afrika’da ziyaret ettiğinde çok etkilendiği bir anısını şöyle
anlatıyor: “Bana kendi doktora öğrencisini tanıştırdı ve onun benim bilimsel torunum
olduğunu söyledi.”
!
Çeviri: Ahmet Devrim Gözükara